Fizyka Dla Inzynierów

FIZYKA
Zbigniew Kkol
Wydzia Fizyki i Informatyki Stosowanej Akademia Grniczo-Hutnicza Krakw 2006
Spis treci
Spis treci............................................................................................................................... 2 Od autora ............................................................................................................................. 11 Informacje oglne............................................................................................................ 11 Porady dla studiujcych................................................................................................... 12 Ukad treci i korzystanie z materiaw ...................................................................... 12 Wskazwki uatwiajce samokontrol postpw ........................................................ 13 1 Wiadomoci wstpne................................................................................................... 16 1.1 Wielkoci fizyczne, jednostki.............................................................................. 16 1.2 Wektory ............................................................................................................... 17 1.2.1 Rozkadanie wektorw na skadowe ........................................................... 17 1.2.2 Suma wektorw ........................................................................................... 18 1.2.3 Iloczyn skalarny........................................................................................... 19 1.2.4 Iloczyn wektorowy ...................................................................................... 19 2 Ruch jednowymiarowy................................................................................................ 20 2.1 Wstp ................................................................................................................... 20 2.2 Prdko .............................................................................................................. 20 2.2.1 Prdko staa .............................................................................................. 20 2.2.2 Prdko chwilowa ...................................................................................... 21 2.2.3 Prdko rednia .......................................................................................... 22 2.3 Przyspieszenie ..................................................................................................... 23 2.3.1 Przyspieszenie jednostajne .......................................................................... 23 2.3.2 Przyspieszenie chwilowe............................................................................. 24 2.3.3 Ruch jednostajnie zmienny.......................................................................... 24 3 Ruch na paszczynie................................................................................................... 26 3.1 Przemieszczenie, prdko i przyspieszenie ....................................................... 26 3.2 Rzut ukony ......................................................................................................... 27 3.3 Ruch jednostajny po okrgu ................................................................................ 30 3.4 Ruch krzywoliniowy ........................................................................................... 32 4 Podstawy dynamiki ..................................................................................................... 34 4.1 Wstp ................................................................................................................... 34 4.1.1 Oddziaywania podstawowe ........................................................................ 34 4.1.2 Masa ............................................................................................................ 35 4.1.3 Pd ............................................................................................................... 35 4.1.4 Sia ............................................................................................................... 35 4.2 Zasady dynamiki Newtona .................................................................................. 36 5 Wybrane zagadnienia z dynamiki................................................................................ 41 5.1 Siy kontaktowe i tarcie ....................................................................................... 41 5.1.1 Tarcie ........................................................................................................... 41 5.2 Siy bezwadnoci ................................................................................................ 43 6 Grawitacja.................................................................................................................... 47 6.1 Prawo powszechnego cienia ............................................................................ 47 6.1.1 Dowiadczenie Cavendisha ......................................................................... 48 6.2 Prawa Keplera ruchu planet................................................................................. 50 6.3 Ciar................................................................................................................... 51 2
6.3.1 Masa bezwadna i grawitacyjna................................................................... 51 6.4 Pole grawitacyjne, pola si ................................................................................... 52 Podsumowanie..................................................................................................................... 54 Materiay dodatkowe do Moduu I ...................................................................................... 55 I. 1. rednia waona.................................................................................................... 55 I. 2. Ruch przyspieszony po okrgu............................................................................ 55 I. 3. Ruch w polu grawitacyjnym z uwzgldnieniem oporu powietrza ...................... 57 I. 4. Sia Coriolisa ....................................................................................................... 58 I. 5. Prawa Keplera a zasady dynamiki Newtona ....................................................... 60 Rozwizania wicze z moduu I ........................................................................................ 62 Test I .................................................................................................................................... 67 7 Praca i energia ............................................................................................................. 70 7.1 Praca wykonana przez si sta .......................................................................... 70 7.2 Praca wykonana przez si zmienn .................................................................... 72 7.3 Energia kinetyczna .............................................................................................. 75 7.4 Moc...................................................................................................................... 76 8 Zasada zachowania energii.......................................................................................... 78 8.1 Siy zachowawcze i niezachowawcze ................................................................. 78 8.2 Energia potencjalna ............................................................................................. 81 8.2.1 Energia potencjalna i potencja pola grawitacyjnego .................................. 84 8.3 Zasada zachowania energii.................................................................................. 86 9 Zasada zachowania pdu ............................................................................................. 90 9.1 rodek masy ........................................................................................................ 90 9.2 Ruch rodka masy................................................................................................ 91 9.3 Pd ukadu punktw materialnych ...................................................................... 93 9.4 Zasada zachowania pdu ..................................................................................... 94 10 Zderzenia ................................................................................................................. 96 10.1 Zderzenia w przestrzeni jednowymiarowej......................................................... 96 10.2 Zderzenia na paszczynie ................................................................................... 99 Podsumowanie................................................................................................................... 102 Materiay dodatkowe do Moduu II................................................................................... 103 II. 1. Energia kinetyczna w ukadzie rodka masy..................................................... 103 II. 2. Ukady o zmiennej masie .................................................................................. 104 Rozwizania wicze z moduu II..................................................................................... 106 Test II................................................................................................................................. 111 11 Ruch obrotowy ...................................................................................................... 114 11.1 Kinematyka ruchu obrotowego ......................................................................... 114 11.2 Dynamika punktu materialnego......................................................................... 116 11.2.1 Moment pdu............................................................................................. 117 11.2.2 Zachowanie momentu pdu....................................................................... 118 11.3 Ciao sztywne i moment bezwadnoci ............................................................. 119 11.4 Ruch obrotowo-postpowy................................................................................ 121 12 Ruch drgajcy ........................................................................................................ 124 12.1 Sia harmoniczna, drgania swobodne ................................................................ 124 12.2 Wahada ............................................................................................................. 126 12.2.1 Wahado proste .......................................................................................... 126 3
12.2.2 Wahado fizyczne ...................................................................................... 128 12.3 Energia ruchu harmonicznego prostego ............................................................ 129 12.4 Oscylator harmoniczny tumiony ...................................................................... 131 12.4.1 Straty mocy, wspczynnik dobroci .......................................................... 133 12.5 Drgania wymuszone oscylatora harmonicznego ............................................... 134 12.5.1 Rezonans.................................................................................................... 136 12.6 Skadanie drga harmonicznych........................................................................ 137 12.6.1 Skadanie drga rwnolegych .................................................................. 137 12.6.2 Skadanie drga prostopadych.................................................................. 139 Podsumowanie................................................................................................................... 140 Materiay dodatkowe do Moduu III ................................................................................. 141 III. 1. Ruch przyspieszony po okrgu...................................................................... 141 III. 2. Obliczanie momentu bezwadnoci - przykad.............................................. 142 III. 3. Ruch precesyjny (bk) ................................................................................... 143 III. 4. Rwnanie ruchu harmonicznego tumionego ................................................ 145 III. 5. Amplituda i faza w ruchu harmonicznym wymuszonym.............................. 146 III. 6. Moc absorbowana przez oscylator ................................................................ 147 III. 7. Skadanie drga metod wektorow .............................................................. 148 Rozwizania wicze z moduu III ................................................................................... 150 Test III ............................................................................................................................... 153 13 Fale w orodkach sprystych ............................................................................... 156 13.1 Fale mechaniczne .............................................................................................. 156 13.1.1 Rodzaje fal................................................................................................. 156 13.2 Rozchodzenie si fal w przestrzeni ................................................................... 159 13.3 Prdko rozchodzenia si fal, rwnanie falowe............................................... 161 13.4 Przenoszenie energii przez fale ......................................................................... 163 13.5 Interferencja fal, fale stojce ............................................................................. 164 13.5.1 Fale stojce ................................................................................................ 165 13.6 Analiza fal zoonych ........................................................................................ 166 13.7 Dudnienia, modulacja amplitudy....................................................................... 168 13.8 Zjawisko Dopplera ............................................................................................ 170 14 Statyka i dynamika pynw ................................................................................... 173 14.1 Cinienie i gsto ............................................................................................. 173 14.2 Cinienie wewntrz nieruchomego pynu ......................................................... 174 14.2.1 Pomiar cinienia (barometr) ...................................................................... 175 14.3 Prawo Pascala i prawo Archimedesa................................................................. 176 14.4 Oglny opis przepywu pynw......................................................................... 178 14.5 Rwnanie Bernoulliego ..................................................................................... 180 14.6 Dynamiczna sia nona ...................................................................................... 184 Podsumowanie................................................................................................................... 185 Materiay dodatkowe do Moduu IV ................................................................................. 186 IV. 1. Prdko grupowa ......................................................................................... 186 IV. 2. Prdko fal w napronym sznurze (strunie)............................................... 187 Rozwizania wicze z moduu IV ................................................................................... 189 Test IV ............................................................................................................................... 192 15 Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I......................................................... 194 4
15.1 Cinienie gazu doskonaego .............................................................................. 194 15.2 Temperatura, rwnanie stanu gazu doskonaego............................................... 197 15.2.1 Zerowa zasada termodynamiki.................................................................. 197 15.2.2 Kinetyczna interpretacja temperatury........................................................ 197 15.2.3 Rwnanie stanu gazu doskonaego............................................................ 197 15.2.4 Pomiar temperatury, skale temperatur....................................................... 198 15.3 Ekwipartycja energii.......................................................................................... 199 15.4 Pierwsza zasada termodynamiki........................................................................ 201 15.5 Ciepo waciwe................................................................................................. 203 15.5.1 Ciepo waciwe przy staej objtoci........................................................ 203 15.5.2 Ciepo waciwe przy staym cinieniu ..................................................... 205 15.6 Rozpranie izotermiczne i adiabatyczne.......................................................... 206 15.6.1 Rozpranie izotermiczne.......................................................................... 206 15.6.2 Rozpranie adiabatyczne ......................................................................... 206 16 Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II........................................................ 208 16.1 rednia droga swobodna.................................................................................... 208 16.2 Rozkad Maxwella prdkoci czsteczek .......................................................... 210 16.3 Rwnanie stanu Van der Waalsa ....................................................................... 211 16.4 Procesy odwracalne i nieodwracalne, cykl Carnota .......................................... 212 16.4.1 Procesy odwracalne i nieodwracalne......................................................... 212 16.4.2 Cykl Carnota.............................................................................................. 213 16.5 Entropia i druga zasada termodynamiki ............................................................ 215 16.5.1 Termodynamiczna skala temperatur.......................................................... 216 16.5.2 Entropia ..................................................................................................... 216 16.5.3 Entropia a nieuporzdkowanie .................................................................. 218 16.6 Stany rwnowagi, zjawiska transportu.............................................................. 219 16.6.1 Stany rwnowagi ....................................................................................... 219 16.6.2 Zjawiska transportu ................................................................................... 220 Podsumowanie................................................................................................................... 222 Materiay dodatkowe do Moduu V .................................................................................. 224 V. 1. Rotacyjne i wibracyjne stopnie swobody czsteczki wodoru ........................... 224 V. 2. Rwnanie Poissona dla przemiany adiabatycznej ............................................. 224 V. 3. Sprawno silnika Carnota ................................................................................ 225 V. 4. Sprawno silnikw cieplnych .......................................................................... 227 V. 5. Przepyw ciepa ................................................................................................. 228 Rozwizania wicze z moduu V .................................................................................... 229 Test V ................................................................................................................................ 231 17 Pole elektryczne..................................................................................................... 233 17.1 adunek elektryczny ......................................................................................... 233 17.1.1 Kwantyzacja adunku ................................................................................ 233 17.1.2 Zachowanie adunku.................................................................................. 233 17.2 Prawo Coulomba ............................................................................................... 233 17.2.1 Zasada superpozycji .................................................................................. 235 17.3 Pole elektryczne................................................................................................. 236 18 Prawo Gaussa ........................................................................................................ 239 18.1 Strumie pola elektrycznego ............................................................................. 239 5
18.2 Prawo Gaussa .................................................................................................... 241 18.3 Przykady zastosowania prawa Gaussa I ........................................................... 242 18.3.1 Izolowany przewodnik .............................................................................. 242 18.3.2 Kuliste rozkady adunkw - jednorodnie naadowana sfera..................... 243 18.3.3 Kuliste rozkady adunkw - jednorodnie naadowana kula ..................... 243 18.4 Przykady zastosowania prawa Gaussa II.......................................................... 245 18.4.1 Liniowy rozkad adunkw........................................................................ 245 18.4.2 Paskie rozkady adunkw........................................................................ 246 18.4.3 Powierzchnia przewodnika........................................................................ 248 19 Potencja elektryczny............................................................................................. 249 19.1 Energia potencjalna w polu elektrycznym......................................................... 249 19.2 Potencja elektryczny......................................................................................... 249 19.3 Obliczanie potencjau elektrycznego................................................................. 253 20 Kondensatory i dielektryki .................................................................................... 256 20.1 Pojemno elektryczna ...................................................................................... 256 20.2 Energia pola elektrycznego ............................................................................... 258 20.3 Kondensator z dielektrykiem............................................................................. 259 Podsumowanie................................................................................................................... 263 Materiay dodatkowe do Moduu VI ................................................................................. 264 VI. 1. Pole elektryczne na osi piercienia................................................................ 264 VI. 2. Gradient pola ................................................................................................. 265 VI. 3. Dielektryk w polu elektrycznym - rozwaania ilociowe ............................. 266 Rozwizania wicze z moduu VI ................................................................................... 269 Test VI ............................................................................................................................... 273 21 Prd elektryczny .................................................................................................... 276 21.1 Natenie prdu elektrycznego.......................................................................... 276 21.2 Prawo Ohma ...................................................................................................... 278 21.3 Praca i moc prdu, straty cieplne....................................................................... 281 21.3.1 Straty cieplne ............................................................................................. 282 21.4 Obwody prdu staego ....................................................................................... 283 21.4.1 Sia elektromotoryczna, prawo Ohma dla obwodu zamknitego .............. 283 21.4.2 Prawa Kirchoffa......................................................................................... 284 22 Pole magnetyczne .................................................................................................. 288 22.1 Sia magnetyczna............................................................................................... 288 22.2 Linie pola magnetycznego, kierunek pola......................................................... 290 22.3 Ruch naadowanych czstek w polu magnetycznym ........................................ 291 22.4 Dziaanie pola magnetycznego na przewodnik z prdem ................................. 295 22.4.1 Obwd z prdem........................................................................................ 296 22.4.2 Magnetyczny moment dipolowy ............................................................... 297 22.5 Efekt Halla......................................................................................................... 298 23 Pole magnetyczne przewodnikw z prdem ......................................................... 300 23.1 Prawo Ampre'a................................................................................................. 300 23.1.1 Pole wok przewodnika z prdem............................................................ 300 23.1.2 Prawo Ampre'a......................................................................................... 300 23.1.3 Przykad - prostoliniowy przewodnik ....................................................... 301 23.1.4 Przykad - cewka (solenoid) ...................................................................... 302 6
23.2 Oddziaywanie rwnolegych przewodnikw z prdem ................................... 304 23.3 Prawo Biota-Savarta .......................................................................................... 305 Podsumowanie................................................................................................................... 308 Materiay dodatkowe do Moduu VII................................................................................ 309 VII. 1. Wyprowadzenie prawa Ohma ....................................................................... 309 VII. 2. Cyklotron ....................................................................................................... 310 Rozwizania wicze z moduu VII.................................................................................. 312 Test VII.............................................................................................................................. 316 24 Indukcja elektromagnetyczna ................................................................................ 319 24.1 Prawo indukcji Faradaya ................................................................................... 319 24.2 Regua Lenza ..................................................................................................... 321 24.3 Indukcyjno...................................................................................................... 323 24.3.1 Transformator ............................................................................................ 323 24.3.2 Indukcyjno wasna ................................................................................. 324 24.4 Energia pola magnetycznego............................................................................. 326 25 Drgania elektromagnetyczne ................................................................................. 328 25.1 Drgania w obwodzie LC.................................................................................... 328 25.2 Obwd szeregowy RLC .................................................................................... 330 25.3 Rezonans............................................................................................................ 333 25.4 Moc w obwodzie prdu zmiennego................................................................... 335 26 Rwnania Maxwella .............................................................................................. 337 26.1 Prawo Gaussa dla pola magnetycznego............................................................. 337 26.2 Indukowane wirowe pole elektryczne ............................................................... 338 26.3 Indukowane pole magnetyczne ......................................................................... 339 26.4 Rwnania Maxwella .......................................................................................... 341 27 Fale elektromagnetyczne ....................................................................................... 342 27.1 Widmo fal elektromagnetycznych..................................................................... 342 27.2 Rwnanie falowe ............................................................................................... 343 27.3 Rozchodzenie si fal elektromagnetycznych..................................................... 344 27.4 Wektor Poyntinga .............................................................................................. 346 Podsumowanie................................................................................................................... 348 Materiay dodatkowe do Moduu VIII .............................................................................. 350 VIII. 1. Obwody RC i RL, stae czasowe ................................................................... 350 VIII. 2. Zawada w obwodzie RLC ............................................................................. 353 VIII. 3. Prd przesunicia........................................................................................... 355 VIII. 4. Rwnania Maxwella ...................................................................................... 355 Rozwizania wicze z moduu VIII................................................................................. 357 Test VIII ............................................................................................................................ 361 28 Optyka geometryczna i falowa .............................................................................. 363 28.1 Wstp ................................................................................................................. 363 28.2 Odbicie i zaamanie ........................................................................................... 364 28.2.1 Wspczynnik zaamania, droga optyczna, dyspersja wiata................... 364 28.2.2 Prawo odbicia i prawo zaamania.............................................................. 364 28.2.3 Soczewki.................................................................................................... 367 28.3 Warunki stosowalnoci optyki geometrycznej .................................................. 369 28.3.1 Zasada Huygensa....................................................................................... 369 7
29
Interferencja........................................................................................................... 371 29.1 Dowiadczenie Younga ..................................................................................... 371 29.2 Spjno (koherencja) fal wietlnych................................................................ 374 29.3 Natenie wiata w dowiadczeniu Younga..................................................... 375 29.4 Interferencja w cienkich warstwach .................................................................. 377 29.5 Interferencja fal z wielu rde, siatka dyfrakcyjna .......................................... 379 30 Dyfrakcja ............................................................................................................... 382 30.1 Wstp ................................................................................................................. 382 30.2 Dyfrakcja na pojedynczej szczelinie ................................................................. 383 30.3 Natenie wiata w obrazie dyfrakcyjnym....................................................... 384 30.4 Interferencja i dyfrakcja na dwch szczelinach................................................. 387 30.5 Dyfrakcja promieni Roentgena (promieni X).................................................... 389 31 Polaryzacja ............................................................................................................ 392 31.1 Wstp ................................................................................................................. 392 31.2 Pytki polaryzujce ............................................................................................ 393 31.3 Polaryzacja przez odbicie .................................................................................. 395 31.4 Dwjomno ..................................................................................................... 396 Podsumowanie................................................................................................................... 398 Materiay dodatkowe do Moduu IX ................................................................................. 399 IX. 1. Widzenie barwne ........................................................................................... 399 IX. 2. Zasada Fermata.............................................................................................. 399 IX. 3. Prawo Bragga ................................................................................................ 402 Rozwizania wicze z moduu IX ................................................................................... 403 Test IX ............................................................................................................................... 407 32 wiato a fizyka kwantowa.................................................................................... 409 32.1 Promieniowanie termiczne ................................................................................ 409 32.2 Ciao doskonale czarne...................................................................................... 410 32.3 Teoria promieniowania we wnce, prawo Plancka ........................................... 412 32.3.1 Rozwaania klasyczne............................................................................... 412 32.3.2 Teoria Plancka promieniowania ciaa doskonale czarnego....................... 413 32.3.3 Zastosowanie prawa promieniowania w termometrii................................ 414 32.4 Zjawisko fotoelektryczne zewntrzne ............................................................... 415 32.4.1 Kwantowa teoria Einsteina zjawiska fotoelektrycznego ........................... 418 32.5 Efekt Comptona................................................................................................. 420 33 Model atomu Bohra ............................................................................................... 423 33.1 Wstp ................................................................................................................. 423 33.2 Widma atomowe................................................................................................ 424 33.3 Model Bohra atomu wodoru.............................................................................. 425 33.4 Stany energetyczne i widmo atomowe wodoru................................................. 429 34 Fale i czstki .......................................................................................................... 431 34.1 Fale materii ........................................................................................................ 431 34.2 Struktura atomu i fale materii............................................................................ 433 35 Elementy mechaniki kwantowej............................................................................ 435 35.1 Funkcja falowa .................................................................................................. 435 35.2 Zasada nieoznaczonoci .................................................................................... 436 35.3 Teoria Schrdingera atomu wodoru .................................................................. 437 8
35.3.1 Rwnanie Schrdingera............................................................................. 437 35.3.2 Kwantowomechaniczny opis atomu wodoru............................................. 438 35.3.3 Funkcje falowe .......................................................................................... 439 35.3.4 Energia elektronu....................................................................................... 441 Podsumowanie................................................................................................................... 443 Materiay dodatkowe do Moduu X .................................................................................. 444 X. 1. Zasada nieoznaczonoci w pomiarach............................................................... 444 Rozwizania wicze z moduu X .................................................................................... 446 Test X ................................................................................................................................ 449 36 Atomy wieloelektronowe ...................................................................................... 451 36.1 Orbitalny moment pdu i spin elektronu ........................................................... 451 36.1.1 Orbitalny moment pdu ............................................................................. 451 36.1.2 Spin elektronu............................................................................................ 452 36.2 Zasada Pauliego................................................................................................. 452 36.3 Ukad okresowy pierwiastkw .......................................................................... 453 36.4 Promienie X....................................................................................................... 456 36.5 Lasery ................................................................................................................ 459 36.5.1 Emisja spontaniczna .................................................................................. 459 36.5.2 Emisja wymuszona .................................................................................... 460 36.5.3 Rozkad Boltzmana.................................................................................... 461 36.5.4 Laser .......................................................................................................... 462 37 Materia skondensowana ........................................................................................ 464 37.1 Rodzaje krysztaw (rodzaje wiza)................................................................ 464 37.1.1 Krysztay czsteczkowe............................................................................. 464 37.1.2 Krysztay o wizaniach wodorowych........................................................ 465 37.1.3 Krysztay jonowe....................................................................................... 465 37.1.4 Krysztay atomowe (kowalentne).............................................................. 465 37.1.5 Ciaa metaliczne ........................................................................................ 466 37.2 Fizyka pprzewodnikw .................................................................................. 466 37.2.1 Domieszkowanie pprzewodnikw ......................................................... 467 37.3 Zastosowania pprzewodnikw ....................................................................... 467 37.3.1 Termistor ................................................................................................... 467 37.3.2 Zcze p - n ................................................................................................ 468 37.3.3 Baterie soneczne....................................................................................... 469 37.3.4 Tranzystor.................................................................................................. 469 37.4 Wasnoci magnetyczne cia staych ................................................................. 470 37.4.1 Diamagnetyzm........................................................................................... 470 37.4.2 Paramagnetyzm ......................................................................................... 471 37.4.3 Ferromagnetyzm........................................................................................ 471 38 Fizyka jdrowa ...................................................................................................... 474 38.1 Wstp ................................................................................................................. 474 38.2 Oddziaywanie nukleon-nukleon....................................................................... 475 38.3 Rozpady jdrowe ............................................................................................... 477 38.3.1 Rozpad alfa ................................................................................................ 478 38.3.2 Rozpad beta ............................................................................................... 478 38.3.3 Promieniowanie gamma ............................................................................ 479 9
38.3.4 Prawo rozpadu nuklidw ........................................................................... 480 38.4 Reakcje jdrowe ................................................................................................ 482 38.4.1 Rozszczepienie jder atomowych.............................................................. 482 38.4.2 Reakcja syntezy jdrowej .......................................................................... 483 38.4.3 rda energii gwiazd................................................................................ 484 Podsumowanie................................................................................................................... 487 Materiay dodatkowe do Moduu XI ................................................................................. 488 XI. 1. Rozkad Boltzmana........................................................................................ 488 Rozwizania wicze z moduu XI ................................................................................... 490 Test XI ............................................................................................................................... 492 U.1 Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci.............................................................. 494 U.1.1 Transformacja Galileusza .............................................................................. 494 U.1.2 Dylatacja czasu .............................................................................................. 496 U.1.3 Transformacja Lorentza................................................................................. 498 U.1.3.1 Jednoczesno............................................................................................ 498 U.1.3.2 Skrcenie dugoci..................................................................................... 499 U.1.3.3 Dodawanie prdkoci ................................................................................ 499 U.1.3.4 Zaleno masy od prdkoci .................................................................... 500 U.1.3.5 Rwnowano masy i energii .................................................................. 502 Uniwersalne stae fizyczne ................................................................................................ 504 Uyteczne wzory matematyczne ....................................................................................... 505 Ukad okresowy pierwiastkw .......................................................................................... 506
10
Od autora
"Fizyka dla inynierw" zostaa opracowany z przeznaczeniem do samodzielnego studiowania fizyki w systemie ksztacenia na odlego oraz jako materia pomocniczy w kursach prowadzonych systemem stacjonarnym. Szanowny Czytelniku zanim rozpoczniesz nauk fizyki z wykorzystaniem tych materiaw przeczytaj ponisze informacje i koniecznie zapoznaj si z wprowadzeniem zawierajcym porady dla studiujcych. Znajdziesz tam wskazwki jak efektywnie uczy si i jak sprawdza swoje postpy.
Informacje oglne
Fizyka jest nauk przyrodnicz badajc najbardziej podstawowe i oglne wasnoci otaczajcego nas wiata materialnego i zachodzce w tym wiecie zjawiska. Celem fizyki jest poznanie praw przyrody, od ktrych zale wszystkie zjawiska fizyczne. Podstawow metod badawcz fizyki s obserwacje i dowiadczenia. Na og proces poznawczy rozpoczyna si od obserwacji jakociowych; rejestrujemy, odkrywamy nowe zjawisko. Nastpnie przeprowadzamy dowiadczenia majce na celu ustali zwizki przyczynowe jak i uzyska informacje ilociowe. Na tej podstawie staramy si sformuowa prawa fizyki, ktre zapisujemy w postaci rwna matematycznych. To przejcie od obserwacji do modelu matematycznego znane jest jako metoda indukcji. W tej metodzie rozpoczynasz nauk od poznania przykadu lub od wykonania samodzielnego wiczenia, ktre ma na celu zwrci uwag na samo zjawisko jak i na czynniki istotne dla tego zjawiska. Ten sposb jest niewtpliwie najbardziej ksztaccy z punktu widzenia samodzielnej nauki. Jednak umiejtnoci poprawnego wnioskowania i dokonywania uoglnie nie zawsze wystarczaj do szybkiego, samodzielnego dotarcia do sformuowa praw fizyki (teorii fizycznych). Dzieje si tak po czci dlatego, e prawa fizyki wyraaj zwizki ilociowe midzy rnymi wielkociami fizycznymi. Nie wystarczy stwierdzi, e jedna wielko fizyczna zaley od drugiej (sformuowanie jakociowe) ale trzeba poda cis relacj midzy tymi wielkociami w postaci rwnania matematycznego, a to wie si zawsze z pomiarami okrelajcymi liczbowo stosunek danej wielkoci do przyjtej jednostki. Ponadto wszystkie wielkoci fizyczne musz by jednoznacznie okrelone i znajomo tych definicji jest niezbdna do sformuowania praw fizyki. Dlatego czsto nauk rozpoczyna si od poznania pewnej iloci definicji wielkoci fizycznych, po ktrych wprowadzane s wybrane prawa fizyczne. W wikszoci przypadkw prawa te poprzedzone s moliwie prostym wyprowadzeniem, ktrego celem jest podkrelenie logicznej struktury wnioskowania. Prawa te staralimy si zilustrowa (uzasadni) za pomoc rnych faktw dowiadczalnych, ktre s podane w formie przykadw lub wicze do samodzielnego wykonania. W tej czci nauka polega na wyciganiu wnioskw z poznanych uprzednio praw. Ta metoda, w ktrej nowe zjawiska i wyniki dowiadcze przewidujemy jako logiczn konsekwencj poznanych praw (teorii) znana jest jako metoda dedukcji. Praktyczne zastosowania pokazujce zwizek midzy fizyk i technik s tym na co powinien zwrci uwag przyszy inynier. Dlatego staraem si zarwno w wiczeniach jak i przykadach przedstawi zagadnienia zwizane z rzeczywistymi sytuacjami. Maj one 11
unaoczni fakt bezporedniego zwizku fizyki z codziennym yciem, z jego rnymi aspektami.
Porady dla studiujcych

Ukad treci i korzystanie z materiaw Materia kursu zosta podzielony na rozdziay, ktre pogrupowane s w moduy. Powiniene studiowa je po kolei i przechodzi do nastpnego rozdziau dopiero gdy upewnie si, e rozumiesz materia z poprzedniego. Ma to istotne znaczenie bo z wnioskw i informacji z danego rozdziau bdziesz wielokrotnie korzysta w nastpnych punktach. Na kocu kadego moduu znajdziesz ponadto, krtkie podsumowanie najwaniejszych wiadomoci. Przy czytaniu zwr uwag na specjalne oznaczenia (ikony) umieszczone w tekcie. Maj one na celu zwrci Twoj uwag na najistotniejsze elementy takie jak Definicje, Prawa, zasady, twierdzenia i Jednostki Fizyka, jak kada inna dyscyplina, posuguje si pewnymi charakterystycznymi sformuowaniami i pojciami tak zwanymi pojciami podstawowymi. Zostay one te opatrzone etykietami w postaci . S one pomocne zwaszcza przy powtrce i utrwalaniu wiadomoci. Dodatkowo elementy najistotniejsze dla zrozumienia i opanowaniu materiau zostay wyszczeglnione pochy czcionk. Zwr na nie szczegln uwag. Oprcz tekstu podstawowego zawierajcego midzy innymi definicje, twierdzenia, komentarze, w rozdziaach umieszczone zostay rwnie wiczenia do samodzielnego wykonania. wiczenia te maj rny charakter i rny stopie trudnoci. S wrd nich takie, ktre ucz rozwizywania zada i problemw. Inne polegaj na podaniu przez Ciebie przykadw ilustrujcych dane prawa i zalenoci. Spotkasz si te z prostymi obliczeniami, ktre pozwol zorientowa si jaka jest skala rnych wielkoci fizycznych. Poprawnie zrobione wiczenie stanowi cenne uzupenienie materiaw. Cz uzyskanych wynikw jest potem wykorzystywana w kolejnych wiczeniach lub wprost w kolejnych zagadnieniach. Sprbuj je wszystkie wykona. Na kocu kadego z moduw moesz sprawdzi poprawno rozwizania lub uzyska dodatkowe informacje, ktre pomog rozwiza problem. Dlatego nawet gdy nie potrafisz rozwiza zadania zapisz te obliczenia, ktrym podoae i zanotuj gdzie napotkae na trudnoci. Postaraj si sprecyzowa czy kopot sprawio Ci sformuowanie problemu, dobr odpowiednich wzorw czy obliczenia matematyczne, a nastpnie sprawd rozwizanie. Prezentowane materiay s ilustrowane prostymi
12
Programami (symulacjami komputerowymi) dostpnymi do pobrania ze strony WWW autora (http://galaxy.uci.agh.edu.pl/~kakol/). Ponadto, w tekcie umieszczono Odnoniki do dodatkowego materiau do dodatkowego materiau, umieszczonego na kocu moduw, a stanowicego rozszerzenie i uzupenienie kursu podstawowego. Postaraj si rwnie w miar moliwoci zapozna z tymi informacjami. Na kocu kadego moduu znajduje si "Test kontrolny". Zawiera on zadania podobne do tych z jakimi spotkasz si na egzaminie lub przy zaliczeniu przedmiotu. Koniecznie zrb te zadania samodzielnie. Bdziesz mg ich rozwizanie skonsultowa z prowadzcym przedmiot. Dziki korekcie i uwagom prowadzcego bdziesz mg si zorientowa si czy opanowae materia w wystarczajcym stopniu. Przede wszystkim powiniene jednak sam prbowa oceni swoje postpy. W tej ocenie mog Ci pomc zamieszczone poniej kryteria. Wskazwki uatwiajce samokontrol postpw Po przestudiowaniu kadego z rozdziaw, moduw powiniene sprawdzi czy udao Ci si osign podane poniej wyniki uczenia si. Umiejtno wykonania czynnoci zapisanych na tej licie wiadczy o Twoich postpach w nauce i zdobytej wiedzy. Po pierwsze sprawd czy zapamitae wiadomoci z danego rozdziau. W tym celu wypowiedz na gos lub napisz na kartce definicje podstawowych poj, na przykad masy, pdu, siy. Czy potrafisz rwnie napisa odpowiednie wzory? Teraz sprawd czy rozumiesz zapamitany materia i czy potrafisz si nim posugiwa. Sprbuj najpierw rozwiza samodzielnie (powtrzy) przykady rozwizane w tekcie. Okrel wielkoci szukane w zadaniu i wska na informacje niezbdne do jego rozwizania (dane). Czy potrafisz poda metod rozwizania zadania wraz z odpowiednimi wzorami? Czy wiesz jakie warunki i zaoenia le u podstaw tych zalenoci? Sprbuj wypowiedzie definicje odpowiednich wielkoci fizycznych i praw fizyki okrelajcych zjawiska w rozwizywanym przykadzie. Czy potrafisz to zrobi wasnymi sowami? Czy poznane zalenoci i pojcia wi si z rzeczywistymi sytuacjami yciowymi; postaraj si poda przykady. Sprbuj przeksztaci podane wzory tak aby uzyska posta umoliwiajc wyliczenie innych wielkoci wystpujcych w zadaniu. Ponownie sprbuj wskaza wielkoci dane i szukane. Sprbuj sam uoy zadanie lub sformuowa pytania problemowe, pozwalajce przewiczy rozwizywanie problemw podobnych do tych w przykadach. Jeeli okrelisz szczegowe warunki i zaoenia niezbdne do rozwizania zdania i potrafisz
13
poda jakie dane s do tego niezbdne to dowiode, e potrafisz analizowa zjawiska przyrodnicze, wyciga wnioski i dokonywa uoglnienia (syntezy). Czy potrafisz powiedzie jak mona uzyska te niezbdne dane? Moe zaprojektujesz dowiadczenia (podasz sposb pomiaru), ktre z jednej strony pozwol na otrzymanie potrzebnych danych, a z drugiej pozwol niezalenie zmierzy wielko szukan co umoliwi zweryfikowanie modelu teoretycznego? Zastanw si czy analizujc przykad, wiczenie, potrafisz oceni stopie zgodnoci z rzeczywistoci przyjtych zaoe i uproszcze. Czy taka idealizacja warunkw jest konieczna? Ktre z przyjtych zaoe i uproszcze uwaasz za najbardziej istotne i dlaczego? Moe potrafisz zaproponowa bardziej dokadne metody obliczania, wyznaczenia, wielkoci fizycznych wystpujcych w przykadach.
Jeeli potrafisz wykona powysze czynnoci to stajesz si ekspertem i moesz by pewny swojej wiedzy.
14
MODU I
15
Modu I Wiadomoci wstpne
1
1.1
Wiadomoci wstpne
Wielkoci fizyczne, jednostki
Prawa fizyki wyraaj zwizki midzy rnymi wielkociami fizycznymi. Prawa te formuowane s w postaci rwna matematycznych wyraajcych cise ilociowe relacje midzy tymi wielkociami, a to wie si zawsze z pomiarami okrelajcymi liczbowo stosunek danej wielkoci do przyjtej jednostki . Wiele z wielkoci fizycznych jest wspzalenych. Na przykad prdko jest dugoci podzielon przez czas, gsto mas podzielon przez objto itd. Dlatego z pord wszystkich wielkoci fizycznych wybieramy pewn ilo tak zwanych wielkoci podstawowych , za pomoc ktrych wyraamy wszystkie pozostae wielkoci nazywane wielkociami pochodnymi . Z tym podziaem zwizany jest rwnie wybr jednostek. Jednostki podstawowe wielkoci podstawowych s wybierane (ustalane), a jednostki pochodne definiuje si za pomoc jednostek podstawowych. Aktualnie obowizujcym w Polsce ukadem jednostek jest ukad SI (Systeme International d'Unites). Ukad SI ma siedem jednostek podstawowych i dwie uzupeniajce niezbdne w sformuowaniach praw fizyki. Wielkoci podstawowe i ich jednostki s zestawione w tabeli 1.1 poniej.
Tab. 1.1. Wielkoci podstawowe (1-7), uzupeniajce (8,9) i ich jednostki w ukadzie SI. Symbol Wielko Jednostka jednostki 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Dugo Masa Czas Ilo materii (substancji) Natenie prdu elektrycznego Temperatura termodynamiczna wiato Kt paski Kt bryowy metr kilogram sekunda mol amper kelwin kandela radian steradian m kg s mol A K cd rad sr
Definicje jednostek podstawowych s zwizane albo ze wzorcami albo z pomiarem. Przykadem jest wzorzec masy. Obecnie wiatowym wzorcem kilograma (kg) jest walec platynowo-irydowy przechowywany w Midzynarodowym Biurze Miar i Wag w Sevres (Francja). Natomiast przykadem jednostki zwizanej z pomiarem jest dugo. Metr (m) definiujemy jako dugo drogi przebytej w prni przez wiato w czasie 1/299792458 s.
16
Modu I Wiadomoci wstpne Oprcz jednostek w fizyce posugujemy si pojciem wymiaru jednostki danej wielkoci fizycznej. Wymiarem jednostki podstawowej jest po prostu ona sama. Natomiast dla jednostek pochodnych wymiar jest kombinacj jednostek podstawowych (w odpowiednich potgach). Na przykad jednostka siy ma wymiar kgm/s2 wynikajcy ze wzoru F = ma. Niektre jednostki pochodne maj swoje nazwy tak jak jednostka siy niuton. Wreszcie, oprcz jednostek podstawowych i pochodnych posugujemy si take jednostkami wtrnymi , ktre s ich wielokrotnociami. Wyraa si je bardzo prosto poprzez dodanie odpowiedniego przedrostka okrelajcego odpowiedni potg dziesiciu, ktra jest mnonikiem dla jednostki (patrz tabela 1.2).
Tab. 1.2. Wybrane przedrostki jednostek wtrnych. Przedrostek Skrt Mnonik tera giga mega kilo centy mili mikro nano piko femto T G M k c m n p f 1012 109 106 103 10-2 10-3 10-6 10-9 10-12 10-15
1.2
Wektory
W fizyce mamy do czynienia zarwno z wielkociami skalarnymi jak i wielkociami wektorowymi. Wielkoci skalarne takie jak np. masa, objto, czas, adunek, temperatura, praca, maj jedynie warto. Natomiast wielkoci wektorowe np. prdko, przyspieszenie, sia, pd, natenie pola, posiadaj warto, kierunek, zwrot. Poniej przypominamy podstawowe dziaania na wektorach. 1.2.1 Rozkadanie wektorw na skadowe W dziaaniach na wektorach operuje si skadowymi tych wektorw wyznaczonymi w wybranym ukadzie odniesienia. Skadowe wektora wyznaczamy umieszczajc pocztek wektora w pocztku ukadu wsprzdnych i rzutujc koniec wektora na poszczeglne osie wybranego ukadu wsprzdnych.
17
Modu I Wiadomoci wstpne
Rys. 1.1. Wektor r i jego skadowe rx, ry, rz w pewnym ukadzie wsprzdnych
1.2.2 Suma wektorw W wybranym ukadzie wsprzdnych wektor jest definiowany przez podanie jego wsprzdnych np.
a = ( a1 , a 2 , a3 ) b = (b1 , b2 , b3 )
Zwrmy w tym miejscu uwag na przyjt konwencj. Wszystkie wektory wyrnione s w tekcie czcionk wytuszczon. Sum dwch wektorw jest nowy wektor o wsprzdnych
a + b = (a1 + b1 , a2 + b2 , a3 + b3 )
Geometrycznie jest to przektna rwnolegoboku zbudowanego na tych wektorach. Rnic dwch wektorw przedstawia druga przektna (rysunek poniej).
Rys. 1.2. Suma i rnica wektorw
18
Modu I Wiadomoci wstpne 1.2.3 Iloczyn skalarny Iloczyn skalarny dwch wektorw ab jest liczb (skalarem) rwn iloczynowi wartoci bezwzgldnych (dugoci) tych wektorw pomnoony przez cosinus kta midzy nimi
a b = a b cos = ab cos Iloczyn skalarny jest czsto stosowany do opisu wielkoci fizycznych. Przykadem wielkoci fizycznej, ktr mona przedstawi jako iloczyn skalarny dwch wielkoci wektorowych jest praca. Praca jest iloczynem skalarnym siy i przesunicia.
1.2.4 Iloczyn wektorowy
Iloczyn wektorowy dwch wektorw a b jest nowym wektorem c, ktrego dugo (warto bezwzgldna) jest rwna iloczynowi dugoci tych wektorw i sinusa kta pomidzy nimi
c = ab sin
Wektor c jest prostopady do paszczyzny wyznaczonej przez wektory a i b. Zwrot jego jest okrelony regu ruby prawoskrtnej lub regu prawej rki. Jeeli palce prawej rki zginaj si w kierunku obrotu wektora a do wektora b (po mniejszym uku) to kciuk wskazuje kierunek wektora c = a b tak jak na rysunku poniej
Rys. 1.3. Iloczyn wektorowy
19
Modu I Ruch jednowymiarowy
2 Ruch jednowymiarowy
2.1 Wstp
Dzia Fizyki zajmujcy si opisem ruchu cia nazywamy kinematyk.
Definicja Pod pojciem ruchu rozumiemy zmiany wzajemnego pooenia jednych cia wzgldem drugich wraz z upywem czasu.
Pooenie okrelamy wzgldem ukadu odniesienia tzn. wybranego ciaa lub ukadu cia. Zwrmy uwag na to, e ruch tego samego ciaa widziany z rnych ukadw odniesienia moe by rny. W szczeglnoci mona wybra taki ukad odniesienia, w ktrym ciao nie porusza si. Oznacza to, e ruch jest pojciem wzgldnym. Ponadto, w naszych rozwaaniach bdziemy posugiwa si pojciem punktu materialnego .
Definicja Punkty materialne to obiekty obdarzone mas, ktrych rozmiary (objto) moemy zaniedba.
Rzeczywiste ciaa maj zawsze skoczon objto, ale dopki rozpatrujemy ich ruch postpowy (ciaa nie obracaj si, ani nie wykonuj drga) to z dobrym przyblieniem moemy je traktowa jako punkty materialne. To przyblienie moe by z powodzeniem stosowane do opisu ruchu obiektw o rnej wielkoci, zarwno "maych" czsteczek, jak i "duych" planet.
2.2 Prdko
Definicja Prdko definiujemy jako zmian pooenia ciaa w jednostce czasu. 2.2.1 Prdko staa
Jeeli wskazania prdkociomierza samochodu nie zmieniaj si to oznacza, e samochd porusza si ze sta prdkoci v, i jeeli w pewnej chwili t0 znajdowa si w pooeniu x0 to po czasie t znajdzie si w pooeniu x
x x0 = v (t t 0 )
skd
v=
x x0 t t0
(2.1)
Zaleno midzy pooeniem x i czasem t pokazana jest na rysunku poniej dla dwch cia (np. pojazdw). Jak wynika ze wzoru (2.1) nachylenie wykresu x(t) przedstawia 20
Modu I Ruch jednowymiarowy prdko danego ciaa. Rne nachylenia wykresw x(t) odpowiadaj wic rnym prdkociom. Prdko v (wektor) moe by dodatnia albo ujemna; jej znak wskazuje kierunek ruchu. Wektor v dodatni - ruch w kierunku rosncych x, ujemny to ruch w kierunku malejcych x.
Rys. 2.1. Zaleno pooenia od czasu dla ciaa poruszajcego si ze sta prdkoci
wiczenie 2.1 Odczytaj z wykresu i zanotuj w tabeli poniej pooenia pocztkowe x0 obu cia oraz ich prdkoci. Rozwizanie moesz sprawd na kocu moduu.
ciao 1 2
x0 [m]
v [m/s]
2.2.2 Prdko chwilowa
Gdy samochd przyspiesza lub hamuje to wskazania prdkociomierza zmieniaj si i nie moemy mwi o "jednej" staej prdkoci. Prdko zmienia si i w kadej chwili jest inna. Nie mona wtedy stosowa wzoru (2.1) chyba, e ograniczymy si do bardzo maych wartoci x - x0 (x) czyli rwnie bardzo maego przedziau czasu t = t - t0 (chwili). Prdko chwilow w punkcie x otrzymamy gdy t dy do zera
v = lim
Tak definiuje si pierwsz pochodn wic
x t 0 t
(2.2)
21

Definicja Prdko chwilowa jest pochodn drogi wzgldem czasu.
v= dx dt
(2.3)
Nachylenie krzywej x(t) ponownie przedstawia prdko v, a znajdujemy je (zgodnie z definicj pochodnej) jako nachylenie stycznej do wykresu x(t), w danym punkcie tj. dla danej chwili t (rysunek poniej).
Rys. 2.2. Nachylenie krzywej x(t) jest prdkoci chwilow
2.2.3 Prdko rednia
Czsto okrelenie zalenoci x(t) nie jest moliwe, np. przy oszacowaniu czasu dojazdu do wybranej miejscowoci nie jestemy w stanie przewidzie wszystkich parametrw podry wpywajcych na prdko takich jak natenie ruchu, konieczno ograniczenia prdkoci w terenie zabudowanym itp. Posugujemy si wtedy pojciem prdkoci redniej . Prdko rednia ciaa w przedziale czasu t jest zdefiniowana jako
Definicja
v= x x0 t
(2.4)
gdzie x - x0 jest odlegoci przebyt w czasie t.
wiczenie 2.2
Oblicz prdko redni samochodu, ktry przejeda odcinek x1 = 20 km z prdkoci v1 = 40 km/h, a potem, przez nastpne x2 = 20 km, jedzie z prdkoci v2 = 80 km/h. Wykonaj obliczenia i zapisz wynik poniej.
22
Modu I Ruch jednowymiarowy Wskazwka: Oblicz cakowit drog przejechan przez samochd i cakowity czas jazdy samochodu i skorzystaj z rwnania (2.4). Prdko rednia: Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Otrzymany wynik: 53.33 km/h jest rny od redniej arytmetycznej z prdkoci v1 i v2, ktra wynosi 60 km/h. Powodem jest to, e poszczeglne wartoci wchodz w skad redniej matematycznej z rnymi czynnikami wagowymi. W naszym przykadzie obliczamy redni wzgldem czasu, wic skoro przedziay czasu, w ktrych samochd jedzie z prdkociami v1 i v2 s rne to i udziay tych prdkoci w redniej s te rne. O redniej waonej moesz przeczyta w Dodatku 1, na kocu moduu I. Warto rednia daje praktyczne wyniki. Zilustrujmy to jeszcze jednym wiczeniem.
wiczenie 2.3 Obliczmy drog hamowania samochodu, ktry jedzie z prdkoci 20 m/s (72 km/h). Czas hamowania wynosi 5 sekund, a prdko samochodu maleje jednostajnie (staa sia hamowania). Sprbuj wykona samodzielnie obliczenia korzystajc z rwnania (2.4). Wykonaj obliczenia i zapisz wynik poniej. Wskazwka: Oblicz prdko redni, i nastpnie ze wzoru (2.4) drog hamowania.
Droga hamowania: Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
2.3 Przyspieszenie
Definicja Przyspieszeniem nazywamy tempo zmian prdkoci. 2.3.1 Przyspieszenie jednostajne
Jeeli ciao przyspiesza lub hamuje i jego prdko zmienia si jednostajnie z czasem to przyspieszenie a tego ciaa jest stae
a= v v0 t
(2.5)
23
Modu I Ruch jednowymiarowy Gdy prdko ronie (a > 0) to ruch nazywamy jednostajnie przyspieszonym prdko maleje (a < 0) to ruch okrelamy jako jednostajnie opniony .
2.3.2 Przyspieszenie chwilowe
, a gdy
Jeeli przyspieszenie nie jest stae, zmienia si z czasem, musimy wtedy ograniczy si do pomiaru zmian prdkoci v w bardzo krtkim czasie t (podobnie jak dla prdkoci chwilowej) . Wwczas przyspieszenie chwilowe definiujemy jako pierwsz pochodn v wzgldem t.
Definicja
a=
dv dt
(2.6)
2.3.3 Ruch jednostajnie zmienny
Z ruchem jednostajnie zmiennym spotykamy si na co dzie, np. gdy obserwujemy swobodny spadek cia w pobliu powierzchni Ziemi. Jeeli moemy zaniedba opr powietrza (w porwnaniu z ciarem ciaa) to kade ciao upuszczone swobodnie porusza si ruchem jednostajnie przyspieszonym z przyspieszeniem rwnym 9.81 m/s2. Wyraenie na prdko ciaa poruszajcego si ze staym przyspieszeniem moemy otrzyma wprost ze wzoru (2.5)
v = v 0 + at
(2.7)
Natomiast do policzenia pooenia korzystamy ze wzoru (2.5) na prdko redni przeksztaconego do postaci
x = x0 + v t
(2.8)
Poniewa w ruchu jednostajnie przyspieszonym prdko ronie jednostajnie od v0 do v wic prdko rednia wynosi
v=
(v 0 + v )
2
(2.9)
czc powysze trzy rwnania otrzymujemy
x = x0 + v 0 t +
at 2 2
(2.10)
Jako podsumowanie, pokazane jest graficzne przedstawienie ruchu prostoliniowego jednostajnego i jednostajnie zmiennego w postaci wykresw x(t), v(t) oraz a(t).
24
Rys. 2.3. Graficzna prezentacja ruchu prostoliniowego jednostajnego (wiersz grny) i jednostajnie zmiennego (wiersz dolny)
Rozwaajc ruch po linii prostej moemy operowa liczbami, a nie wektorami bo mamy do czynienia z wektorami rwnolegymi. Jednak trzeba sobie przy opisie zjawisk (rozwizywaniu zada) uwiadamia, e w rwnaniach ruchu mamy do czynienia z wektorami. Przeledzimy to wykonujc nastpujce wiczenie:
wiczenie 2.4
Dwa identyczne ciaa rzucono pionowo do gry z prdkoci pocztkow v0 w odstpie czasu t jedno po drugim. Na jakiej wysokoci spotkaj si te ciaa? Wskazwka: Do opisu pooenia ciaa (np. wysoko na jakiej si znajduje w danej chwili) posu si rwnaniem (2.10). Zauwa, e w rzucie pionowym ciao przebywa na tej samej wysokoci dwa razy w dwch rnych chwilach (pierwszy raz przy wznoszeniu, drugi przy opadaniu) wic trjmian kwadratowy (2.10) ma dwa rozwizania t1 i t2. Z treci zadania wynika, e t1 t2 = t. Z tego warunku otrzymasz rozwizanie. Zapisz je poniej. h= Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Pamitanie o tym, e liczymy na wektorach jest bardzo istotne przy rozpatrywaniu ruchu w dwch lub trzech wymiarach na przykad w ruchu na paszczynie.
25
Modu I Ruch na paszczynie
3 Ruch na paszczynie
Ruch w dwch wymiarach bdziemy opisywa w ukadzie wsprzdnych x i y. Na przykad y - wysoko, x - odlego w kierunku poziomym. Pokaemy, e taki ruch mona traktowa jak dwa niezalene ruchy jednowymiarowe.
3.1 Przemieszczenie, prdko i przyspieszenie

Pooenie punktu w chwili t przedstawia wektor r(t); prdko wektor v(t), przyspieszenie wektor a(t). Wektory r(t), v(t), a(t) s wzajemnie zalene od siebie i dadz si przedstawi za pomoc wersorw i, j czyli wektorw jednostkowej dugoci zorientowanych odpowiednio wzdu osi x i y
r =ix+ jy
v=
dr dx dy =i +j = iv x + jv y dt dt dt
(3.1)
a=
dv y dv x dv =i +j = i ax + j a y dt dt dt
Pooenie punktu okreli mona podajc wektor r lub, dla wybranego ukadu odniesienia, poprzez podanie wsprzdnych tego wektora np. x, y. Oczywicie wektor r i jego wsprzdne zmieniaj si z czasem wic trzeba poda zalenoci czasowe r(t), x(t), y(t) tak jak na rysunku poniej.
Rys. 3.1 Zmiany wektora pooenia z czasem
Warto w tym miejscu rwnie zapamita, e wektor prdkoci jest zawsze styczny do toru poruszajcego si punktu. Punkty, przez ktre przechodzi poruszajcy si punkt tworz krzyw, ktr nazywamy torem ruchu . Jako przykad rozpatrzmy ruchu jednostajnie zmienny na paszczynie. Poniewa ruch odbywa si ze staym przyspieszeniem tzn. nie zmieniaj si ani kierunek ani warto
26
Modu I Ruch na paszczynie przyspieszenia to nie zmieniaj si te skadowe przyspieszenia. Sprbujmy najpierw napisa rwnania wektorowe dla tego ruchu. Maj one nastpujc posta
a = const.
v = v0 + at (3.2)
2
r = r0 + v 0 t +
at 2
Przypumy, e chcemy znale pooenie ciaa (wektor r) po czasie t. W tym celu, jak wida z rwna (3.2) trzeba wyznaczy (znale warto, kierunek i zwrot) i doda do siebie geometrycznie trzy wektory: r0, v0t oraz 1/2at2. Zadanie moemy jednak znacznie uproci korzystajc z tego, e rwnania wektorowe (3.2) s rwnowane rwnaniom w postaci skalarnej (zestawionym w tabeli 3.1 poniej) i zamiast dodawania geometrycznego wektorw moemy po prostu dodawa liczby. Znalezienie wektora r sprowadza si teraz do znalezienia jego skadowych. Tabela 3.1 Ruch jednostajnie zmienny na paszczynie Rwnania skalarne opisujce ruch wzdu osi x a x = const.
v x = v x 0 + a xt x = x0 + v x 0t + a xt 2 2
Rwnania skalarne opisujce ruch wzdu osi y a y = const.

v y = v y0 + a yt y = y0 + v y 0t + a yt 2 2
Przykadem na ktrym przeledzimy ruch krzywoliniowy ze staym przyspieszeniem jest rzut ukony.
3.2 Rzut ukony

Pika kopnita przez pikarza lub rzucona przez koszykarza, oszczep lub dysk rzucony przez atlet czy wreszcie pocisk wystrzelony z dziaa poruszaj si po torze krzywoliniowym. Naszym celem jest znalezienie prdkoci i pooenia rzuconego ciaa w dowolnej chwili, opisanie toru ruchu i wyznaczenie zasigu rzutu. Jeeli pominiemy opory powietrza to ruch odbywa si ze staym przyspieszeniem grawitacyjnym g [0, -g]; moemy wic zastosowa rwnania z tabeli (3.1). Poniewa przyspieszenie jest skierowane "w d" wygodnie jest wybra ukad wsprzdnych tak, e x bdzie wsprzdn poziom, a y pionow. Ponadto, przyjmijmy, e pocztek ukadu wsprzdnych pokrywa si z punktem, z ktrego wylatuje ciao tzn. r0 = 0 oraz, e prdko w chwili pocztkowej t = 0 jest rwna v0 i tworzy kt z dodatnim kierunkiem osi x (rysunek poniej).
27
Rys. 3.2. Skadowe prdkoci pocztkowej
Skadowe prdkoci pocztkowej (zgodnie z rysunkiem) wynosz odpowiednio v x 0 = v 0 cos v y 0 = v 0 sin Std dla skadowej x (poziomej) prdkoci otrzymujemy (porwnaj z tabel (3.1) v x = v x0 + g xt Poniewa gx = 0 (przyspieszenie jest skierowane "w d") wic v x = v 0 cos (3.5) (3.4) (3.3)
Skadowa pozioma prdkoci jest staa, ruch w kierunku x jest jednostajny. Natomiast dla skadowej pionowej y otrzymujemy
v y = v y0 + g yt
Poniewa gy = -g (przyspieszenie jest skierowane "w d") wic
(3.6)
v y = v 0 sin g t Warto wektora prdkoci w dowolnej chwili wynosi

2 v = vx +v 2 y
(3.7)
v = v 2v 0 gt sin + g t
2 0
2 2
(3.8)
Teraz obliczamy pooenie ciaa w dowolnej chwili t. Ponownie korzystamy z rwna z tabeli (3.1) i otrzymujemy odpowiednio
28
Modu I Ruch na paszczynie x = (v 0 cos ) t y = (v 0 sin ) t gt 2 2 (3.9)
Warto wektora pooenia w dowolnej chwili obliczamy z zalenoci r = x2 + y2 (3.10)
Sprawdmy teraz po jakim torze porusza si nasz obiekt tzn. znajdmy rwnanie krzywej y(x). Rwnania (3.9) przedstawiaj zaleno x(t) oraz y(t). Rwnanie y(x) moemy wic obliczy eliminujc czas t z tych rwna. Z zalenoci x(t) obliczamy t, a nastpnie wstawiamy do rwnania y(t), ktre przyjmuje posta
y = (tg ) x g x2 2 2 (v 0 cos ) (3.11)
Otrzymalimy rwnanie paraboli (skierowanej ramionami w d) i taki ksztat ma tor ruchu y(x) pokazany na rysunku poniej.
Rys. 3.3. Parabola rzutu ukonego
wiczenie 3.1 Korzystajc z rwnania (3.11) sprbuj znale zasig rzutu z oraz okreli kt wyrzutu , przy ktrym zasig jest maksymalny. Wskazwka: Rozwi rwnanie (3.11) podstawiajc y = 0. Otrzymasz dwa miejsca, w ktrych parabola lotu przecina o x. Pierwsze, odpowiada punktowi z ktrego wylatuje ciao, drugie poszukiwanemu zasigowi rzutu. Wynik zapisz poniej. Zasig rzutu:
Zasig maksymalny otrzymujemy dla kta = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
29
Modu I Ruch na paszczynie Moesz przeledzi jak tor w rzucie ukonym zaley od prdkoci pocztkowej i kta wyrzutu korzystajc z darmowego programu komputerowego Rzut ukony dostpnego na stronie WWW autora. Gdy mwimy o ruchu prostoliniowym to ewentualne przyspieszenie ciaa zwizane jest ze zmian wartoci prdkoci ale nie ze zmian jej kierunku czy zwrotu. Dlatego mwimy wtedy o przyspieszeniu stycznym . W omawianym rzucie ukonym zmienia si zarwno wartoci prdkoci jak i jej kierunek i zwrot. Zanim jednak omwimy ten przypadek zaczniemy od rozpatrzenia prostszej sytuacji gdy warto prdkoci si nie zmienia, a zmienia si jej kierunek i zwrot. Zajmiemy si ruchem jednostajnym po okrgu.
3.3 Ruch jednostajny po okrgu

Rozwaa bdziemy ciao poruszajce si ze sta prdkoci po okrgu o promieniu R pokazane na rysunku poniej. Punkt materialny poruszajcy si jednostajnie po okrgu znajduje si w punkcie P w chwili t, a w punkcie P' w chwili t + t. Wektory prdkoci v, v' maj jednakowe dugoci ale rni si kierunkiem; pamitajmy, e wektor prdkoci jest zawsze styczny do toru. Chcc znale przyspieszenie musimy wyznaczy rnic prdkoci v i v'.
Rys. 3.4. Ruch jednostajny po okrgu
W tym celu przerysowujemy wektor v' w punkcie P i wyznaczamy rnic v. Zauwamy, e kt pomidzy wektorami v i v' jest rwny ktowi wic korzystajc z podobiestwa trjktw moemy zapisa rwno v l = v r gdzie l jest dugoci odcinka PP', a dla maych wartoci l dugoci uku PP'. Poniewa l = vt wic (3.12)
30
Modu I Ruch na paszczynie v = v 2 t r
(3.13)
Znajc ju v moemy obliczy przyspieszenie a n = ar = v v 2 = r t (3.14)
Jak wida na rysunku 3.4, wektor v jest prostopady do toru to znaczy pokrywa si z kierunkiem promienia i jest zwrcony do rodka okrgu. Oznacza to, e i wektor przyspieszenia ma taki sam kierunek i zwrot (rysunek-animacja 3.5). W ruchu po okrgu przyspieszenie to nazywamy przyspieszeniem dorodkowym (jest zwrcone do rodka okrgu), a dla ruchu po dowolnej krzywej przyspieszeniem normalnym an (jest prostopade do toru) lub radialnym ar (jest skierowane wzdu promienia). Przyspieszenie normalne jest zwizane ze zmian kierunku prdkoci, a przyspieszenie styczne za zmian jej wartoci.
Rys. 3.5. Prdko i przyspieszenie w ruch jednostajny po okrgu
Przyspieszenie dorodkowe czsto wyraa si poprzez okres T punkt materialny wykonuje peen obieg okrgu. Poniewa v= wic 4 2 R ar = T2 2 R T
czyli czas, w ktrym
(3.15)
(3.16)
31
wiczenie 3.2 Korzystajc z powyszego wyraenia sprbuj obliczy jakiego przyspieszenia, wynikajcego z obrotu Ziemi, doznaje ciao bdce na rwniku? Za, e Ziemia jest kul o promieniu RZ = 6370 km. Jak due jest to przyspieszenie w porwnaniu do przyspieszenia grawitacyjnego g = 9.81 m/s2 ?
aR = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Na zakoczenie rozwaa dotyczcych ruchu na paszczynie jeszcze raz zajmiemy si rzutem ukonym jako przykadem ruchu krzywoliniowego.
3.4 Ruch krzywoliniowy

Na zakoczenie przeledmy przykad, w ktrym zmieniaj si i warto i kierunek prdkoci. Cakowite przyspieszenie w ruchu krzywoliniowym jest sum przyspieszenia stycznego as i prostopadego do niego przyspieszenia normalnego an. Ponownie rozpatrzymy rzut ukony. W tym ruchu przyspieszenie grawitacyjne g jest odpowiedzialne zarwno za zmian wartoci prdkoci i jej kierunku tak jak przedstawiono na rysunku poniej.
Rys. 3.6. Przyspieszenie cakowite g, styczne as i dorodkowe an w rzucie ukonym
wiczenie 3.3 Sprbuj pokaza, e tak jest w kadym punkcie toru i dodatkowo narysuj wektory przyspieszenia cakowitego, stycznego i dorodkowego w innym dowolnym punkcie toru na rysunku 3.6.
32
Modu I Ruch na paszczynie Moesz przeledzi jak w rzucie ukonym zmienia si przyspieszenie i jego skadowe: an (skadowa normalna do toru, odpowiedzialna za zmian kierunku prdkoci) oraz as (skadowa styczna zwizana ze zmian wartoci prdkoci).korzystajc z darmowego programu komputerowego Rzut ukony dostpnego na stronie WWW autora. Teraz obliczymy obie skadowe przyspieszenia. Przyspieszenie styczne obliczamy na podstawie zalenoci as = d v d t (obliczamy zmian wartoci prdkoci) i wyraenia na
2 2v 0 gt sin + g 2 t 2 (rwnanie (3.8)) prdko w rzucie ukonym v = v 0
aS =
gt v 0 sin v 2v 0 gt sin + g 2t 2
2 0
(3.17)
Natomiast przyspieszenie normalne moemy obliczy korzystajc z zalenoci a r = g 2 a s2 (rysunek 3.6) Mona oczywicie skorzysta z rwnania (3.14) a = v 2 R ale trzeba umie obliczy promie krzywizny R w kadym punkcie toru. Wicej o przyspieszeniu stycznym i normalnym (w ruch przyspieszony po okrgu) moesz przeczyta w Dodatku 2, na kocu moduu I.
33
Modu I Podstawy dynamiki
4 Podstawy dynamiki
4.1 Wstp
Dotychczas zajmowalimy si wycznie opisem ruch (za pomoc wektorw r, v, oraz a). Byy to rozwaania geometryczne. Teraz omwimy przyczyny ruchu, zajmiemy si dynamik. Nasze rozwaania ograniczymy do przypadku cia poruszajcych si z maymi (w porwnaniu z prdkoci wiata c) prdkociami tzn. zajmujemy si mechanik klasyczn. eby mc przewidzie jaki bdzie ruch ciaa wywoany si na nie dziaajc trzeba wiedzie jakiego rodzaju jest to sia i skd si bierze. Dlatego rozpoczniemy nasze rozwaania od poznania podstawowych oddziaywa oraz od zdefiniowania masy, pdu i wprowadzenia pojcia siy F. Nastpnie poszukamy praw rzdzcych oddziaywaniami, a w dalszych czciach zajmiemy si poszczeglnymi oddziaywaniami wystpujcymi w przyrodzie.
4.1.1 Oddziaywania podstawowe
Wedug naszej dotychczasowej wiedzy istniej tylko cztery podstawowe oddziaywania (siy), z ktrych wynikaj wszystkie siy i oddziaywania zaobserwowane we Wszechwiecie: Oddziaywanie grawitacyjne - sia grawitacyjna dziaa na wszystkie masy (jest si powszechn) i pochodzi od mas; ma dugi zasig i najmniejsze wzgldne natenie; Oddziaywanie elektromagnetyczne - sia elektromagnetyczna dziaa na adunki i prdy i jej rdem s adunki i prdy; ma dugi zasig. Siy midzyatomowe maj charakter elektromagnetyczny poniewa atomy zawieraj naadowane elektrony i protony, a oddziaywania elektromagnetyczne ma wielokrotnie wiksze natenie od grawitacyjnego. Wikszo si z jakimi spotykamy si na co dzie np. tarcie, sia sprystoci jest wynikiem oddziaywania atomw, s to wic siy elektromagnetyczne; Oddziaywanie jdrowe (silne) - sia utrzymujca w caoci jdra atomowe pomimo odpychania midzy protonami (adunki dodatnie), ma bardzo krtki zasig i najwiksze wzgldne natenie; Oddziaywanie sabe - temu oddziaywaniu podlegaj wszystkie czstki elementarne, w szczeglnoci oddziaywanie to odpowiada za rozpady czstek elementarnych. W tabeli poniej zestawione s cztery oddziaywania podstawowe. Tab. 4.1. Oddziaywania podstawowe rdo oddziaywania Wzgldne Zasig natenie okoo 10-38 Masa Dugi adunek elektryczny Dugi okoo 10-2 min. protony, neutrony Krtki (okoo 10-15 m) 1 -15 czstki elementarne okoo 10 Krtki (okoo 10-18 m)
Oddziaywanie Grawitacyjne Elektromagnetyczne Jdrowe Sabe
34

4.1.2 Masa
Nasze rozwaania rozpoczynamy od przypisania ciaom masy m. Chcemy w ten sposb opisa fakt, e rne ciaa wykonane z tego samego materiau, w tym samym otoczeniu uzyskuj pod dziaaniem tej samej siy rne przyspieszenia (np. pchamy z jednakow si dwa rone pojazdy "lekki" i "ciki" i uzyskuj one rne a). Zaproponowana poniej metoda postpowania jest jednym z rwnowanych sposobw definiowania masy. Opiera si ona na porwnaniu nieznanej masy m z wzorcem masy m0 = 1 kg. Pomidzy masami umieszczamy cinit spryn i nastpnie zwalniamy j. Masy m i m0, ktre pocztkowo spoczyway polec odrzucone w przeciwnych kierunkach odpowiednio z prdkociami v i v0 (rysunek 4.1).
Rys. 4.1. Wyznaczanie nieznanej masy m przez porwnanie ze wzorcem m0
Nieznan mas m definiujemy jako

Definicja
m = m0
v0 v
(4.1)
4.1.3 Pd Definicja Pd ciaa definiujemy jako iloczyn jego masy i prdkoci (wektorowej)
p = mv
(4.2)
4.1.4 Sia Definicja Jeeli na ciao o masie m dziaa sia F, to definiujemy j jako zmian w czasie pdu tego ciaa.
F=
dp dt
(4.3)
Podstawiajc wyraenie (4.2) i wykonujc rniczkowanie otrzymujemy
35
F=
d(mv ) d m dv = v +m dt dt dt
(4.4)
a dla ciaa o staej masie m = const.
F =m
dv = ma dt
(4.5)
Wprowadzilimy w ten sposb pojcie siy F. Teraz podamy metod obliczania si dziaajcych na ciaa; poznamy prawa rzdzce oddziaywaniami. Na zakoczenie tej czci zapoznajmy si z jednostkami siy i masy.
Jednostki Jednostk masy w ukadzie SI jest kilogram (kg), natomiast jednostk siy jest niuton (N); 1N = 1kgm/s2
4.2 Zasady dynamiki Newtona

Podstawowa teoria, ktra pozwala przewidywa ruch cia, skada si z trzech rwna, ktre nazywaj si zasadami dynamiki Newtona. Sformuowanie pierwszej zasady dynamiki Newtona:
Prawo, zasada, twierdzenie Ciao, na ktre nie dziaa adna sia (lub gdy sia wypadkowa jest rwna zeru) pozostaje w spoczynku lub porusza si ze sta prdkoci po linii prostej.
Sia wypadkowa Fwyp jest sum wektorow wszystkich si dziaajcych na ciao. Jeeli Fwyp = 0 to rwnie przyspieszenie ciaa a = 0, a to oznacza, e nie zmienia si ani warto ani kierunek prdkoci tzn. ciao jest w stanie spoczynku lub porusza si ze sta co do wartoci prdkoci po linii prostej. Zgodnie z pierwsz zasad dynamiki nie ma rozrnienia midzy ciaami spoczywajcymi i poruszajcymi si ze sta prdkoci. Nie ma te rnicy pomidzy sytuacj gdy nie dziaa adna sia i przypadkiem gdy wypadkowa wszystkich si jest rwna zeru. Sformuowanie drugiej zasady dynamiki Newtona:
Prawo, zasada, twierdzenie Tempo zmian pdu ciaa jest rwne sile wypadkowej dziaajcej na to ciao. Dla ciaa o staej masie sprowadza si to do iloczynu masy i przyspieszenia ciaa.
Fwyp =
dp dt
lub Fwyp = ma , m = const.
(4.6)
36
Modu I Podstawy dynamiki Sformuowanie trzeciej zasady dynamiki Newtona:

Prawo, zasada, twierdzenie Gdy dwa ciaa oddziauj wzajemnie, to sia wywierana przez ciao drugie na ciao pierwsze jest rwna i przeciwnie skierowana do siy, jak ciao pierwsze dziaa na drugie.
F12 = F21
(4.7)
Pierwsza zasada dynamiki wydaje si by szczeglnym przypadkiem drugiej bo gdy a = 0 to i Fwyp = 0. Przypisujemy jej jednak wielk wag dlatego, e zawiera wane pojcie fizyczne: definicj inercjalnego ukadu odniesienia .
Definicja Pierwsza zasada dynamiki stwierdza, e jeeli na ciao nie dziaa adna sia (lub gdy sia wypadkowa jest rwna zeru) to istnieje taki ukad odniesienia, w ktrym to ciao spoczywa lub porusza si ruchem jednostajnym prostoliniowym. Taki ukad nazywamy ukadem inercjalnym.
Ukady inercjalne s tak istotne bo we wszystkich takich ukadach ruchami cia rzdz dokadnie te sama prawa. Wikszo omawianych zagadnie bdziemy rozwizywa wanie w inercjalnych ukadach odniesienia. Zazwyczaj przyjmuje si, e s to ukady, ktre spoczywaj wzgldem gwiazd staych ale ukad odniesienia zwizany z Ziemi w wikszoci zagadnie jest dobrym przyblieniem ukadu inercjalnego. Poniewa przyspieszenie ciaa zaley od przyspieszenia ukadu odniesienia (od przyspieszenia obserwatora), w ktrym jest mierzone wic druga zasada dynamiki jest suszna tylko, gdy obserwator znajduje si w ukadzie inercjalnym. Inaczej mwic, prawa strona rwnania F = ma zmieniaaby si w zalenoci od przyspieszenia obserwatora. Wicej o ukadach inercjalnych i nieinercjalnych dowiesz si w dalszej czci podrcznika (punkt 5.2). Zwrmy jeszcze raz uwag na fakt, e w rwnaniu (4.6) wystpuje sia wypadkowa. Oznacza to, e trzeba bra sum wektorow wszystkich si dziaajcych na ciao. Dowiadczenia potwierdzaj zasad addytywnoci si. Zasada ta dotyczy rwnie masy: masa ukadu jest sum mas poszczeglnych cia tego ukadu. Siy oddziaywania pomidzy punktami materialnymi nalecymi do danego ukadu nazywamy siami wewntrznymi . Na przykad w ciaach staych s to siy oddziaywania sprystego pomidzy atomami, czsteczkami. Zgodnie z trzeci zasad dynamiki Newtona, jeeli punkt i ukadu dziaa na punkt j to rwnoczenie punkt j dziaa na punkt i si rwn co do wartoci ale przeciwnie skierowan Fi j = F j i (rwnanie 4.7). Na punkty materialne ukad mog ponadto dziaa siy zewntrzne to jest siy pochodzce spoza ukadu. Druga zasada dynamiki Newtona dla ukadu n punktw materialnych przyjmuje wic posta
mi a i = Fi
i =1 i =1
(4.8)
37
Modu I Podstawy dynamiki gdzie mi oznacza mas i-tego punktu, ai - jego przyspieszenie, Fi - wypadkow si dziaajca na ten punkt. W rwnaniu tym wystpuje suma wszystkich si to znaczy zarwno wewntrznych jak i zewntrznych. Jednak na podstawie pierwszego rwnania widzimy, e siy wewntrzne znosz si parami, wic ostatecznie wypadkowa wszystkich si jest rwna wypadkowej si zewntrznych. Przeledmy teraz zastosowanie zasad dynamiki na nastpujcym przykadzie.
Przykad Rozwamy ukad trzech cia o masach 3m, 2m i m poczonych niewakimi nitkami tak jak na rysunku poniej. Ukad jest cignity zewntrzn si F po gadkim podou. Szukamy przyspieszenia ukadu i napre nici czcych ciaa.
Rys. 4.2. Ukad trzech mas poczonych nitkami, cignity si F
Reakcja podoa R rwnoway nacisk poszczeglnych cia tak, e siy dziaajce w kierunku y (w pionie) rwnowa si. Natomiast w kierunku x ukad jest cignity zewntrzn si F, a oddziaywania s przenoszone przez nitki. Ciao o masie 3m dziaa na ciao o masie 2m si N1, a sia N1 jest si reakcji na to dziaanie. Podobnie jest z siami N2 i N2. Przyspieszenie ukadu i siy nacigu nitek N1 i N2 obliczamy stosujc drug zasad dynamiki Newtona do kadego ciaa indywidualnie 3ma = F N 1 2ma = N 1 N 2 ma = N 2 Sumujc rwnania stronami i przeksztacajc otrzymujemy a= F F = m + 2m + 3m 6m (4.10) (4.9)
Zwrmy uwag na addytywno mas. Taki sam wynik otrzymalibymy traktujc ciaa jak jedn mas. Dowiadczenia potwierdzaj zasad addytywnoci masy: masa ukadu jest sum mas poszczeglnych cia ukadu. Podstawiajc wynik (4.10) do rwna (4.9) obliczamy nacigi nitek 38
N1 =
F , 2
N2 =
F 6
(4.11)
Sprbuj teraz samodzielnie rozwiza podobny problem.
wiczenie 4.1 Dwa klocki o jednakowych masach m1 = m2 = 1 kg s poczone niewak nitk przerzucon przez niewaki bloczek tak jak na rysunku poniej. Oblicz przyspieszenie ukadu oraz naprenie linki. Przyjmij, e klocek m2 porusza si po stole bez tarcia. Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Zastosuj drug zasad dynamiki Newtona do kadego ciaa osobno i rozwi otrzymany ukad rwna a= N=
Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Zwrmy jeszcze raz uwag na fakt, e w rwnaniu (4.6) wystpuje sia wypadkowa. Oznacza to, e trzeba bra sum wektorow wszystkich si dziaajcych na ciao. Moesz si o tym przekona rozwizujc podane poniej zadanie.
wiczenie 4.2 Oblicz przyspieszenie z jakim porusza si klocek o masie m zsuwajcy si bez tarcia po rwni pochyej o kcie nachylenia (tak jak na rysunku). Rozwizanie zapisz poniej. Wskazwka: Oblicz si wypadkow i jej skadowe: rwnoleg i prostopad do rwni. Zastosuj drug zasad dynamiki Newtona dla kadej skadowej
39
a= Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Bardziej zaawansowany przykad zastosowania zasad dynamiki (ruch w polu grawitacyjnym z uwzgldnieniem oporu powietrza) moesz pozna w Dodatku 3, na kocu moduu I.
40
Modu I Wybrane zagadnienia z dynamiki
5 Wybrane zagadnienia z dynamiki

5.1 Siy kontaktowe i tarcie
Gdy dwa ciaa s dociskane do siebie to wystpuj midzy nimi siy kontaktowe. rdem tych si jest odpychanie pomidzy atomami. Przy dostatecznie maej odlegoci wystpuje przekrywanie chmur elektronowych i ich odpychanie rosnce wraz z malejc odlegoci. Jest to sia elektromagnetyczna. eby przeledzi ten problem rozwamy nastpujcy przykad.
Przykad Dwa klocki o masach m1 i m2 umieszczono na gadkiej powierzchni. Do klocka m1 przyoono si F (tak jak na rysunku poniej).
Rys. 5.1. Dwie masy pchane si F
Wprawdzie sia F jest przyoona do klocka o masie m1 ale nadaje przyspieszenie a obu klockom wic
F = (m1 + m2 )a
(5.1)
Sia kontaktowa Fk z jak klocek o masie m1 dziaa na klocek o masie m2 nadaje przyspieszenie klockowi m2. Poniewa klocek m2 porusza si z przyspieszeniem a, wic sia kontaktowa wynosi
Fk = m2 a
(5.2)
Oczywicie, zgodnie z trzeci zasad dynamiki Newtona klocek o masie m2 dziaa na klocek o masie m1 si reakcji Fk.
5.1.1 Tarcie
Siy kontaktowe, o ktrych mwilimy s normalne (prostopade) do powierzchni. Istnieje jednak skadowa siy kontaktowej leca w paszczynie powierzchni. Jeeli ciao pchniemy wzdu stou to po pewnym czasie ciao to zatrzyma si. Z drugiej zasady dynamiki wiemy, e jeeli ciao porusza si z przyspieszeniem (opnieniem) to musi na nie dziaa sia. T si, ktra przeciwstawia si ruchowi nazywamy si tarcia . 41
Modu I Wybrane zagadnienia z dynamiki Sia tarcia zawsze dziaa stycznie do powierzchni zetknicia cia i moe istnie nawet wwczas, gdy powierzchnie s nieruchome wzgldem siebie. eby si o tym przekona wystarczy wykona proste wiczenie. Pomy na stole jaki obiekt np. ksik i sprbujmy wprawi j w ruch stopniowo zwikszajc przykadan si. Pocztkowo gdy sia jest "maa" obiekt nie porusza si. Oznacza to, e naszej sile F przeciwstawia si sia tarcia T rwna co do wartoci lecz przeciwnie do niej skierowana. Zwikszamy dalej si F, a ksika zacznie si porusza. Zauwamy, e im gadsza powierzchnia tym szybciej to nastpi. Si tarcia dziaajc midzy nieruchomymi powierzchniami nazywamy tarciem statycznym . Maksymalna sia tarcia statycznego Ts jest rwna tej krytycznej sile, ktr musielimy przyoy, eby ruszy ciao z miejsca. Dla suchych powierzchni Ts spenia dwa prawa empiryczne.
Prawo, zasada, twierdzenie Ts jest w przyblieniu niezalena od wielkoci pola powierzchni styku cia; Ts jest proporcjonalna do siy z jak jedna powierzchnia naciska na drug.
Stosunek maksymalnej siy Ts do siy nacisku FN nazywamy wspczynnikiem tarcia statycznego s
s =
Ts FN
(5.3)
Zwrmy uwag, e we wzorze (5.3) wystpuj tylko wartoci bezwzgldne si (a nie wektorowe) bo te siy s do siebie prostopade.
wiczenie 5.1 Ciao o masie m spoczywa na rwni pochyej, ktrej kt nachylenia stopniowo zwikszamy. Oblicz przy jakim granicznym kcie nachylenia ciao zacznie si zsuwa jeeli wspczynnik tarcia statycznego klocka o rwni wynosi s? Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Skorzystaj z warunkw, e sia reakcji R rwnoway skadow ciaru prostopad do powierzchni rwni (nacisk), a sia tarcia T rwnoway skadow ciaru rwnoleg do rwni.
gr = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Wiemy ju, e gdy dziaajca sia F jest wiksza od Ts to ciao zostanie wprawione w ruch, ale nadal bdzie istniaa sia tarcia, tarcia kinetycznego Tk przeciwstawiajca si ruchowi. Sia Tk spenia dodatkowo, oprcz dwch wymienionych powyej, trzecie empiryczne prawo
42
Modu I Wybrane zagadnienia z dynamiki
Prawo, zasada, twierdzenie Tk nie zaley od prdkoci wzgldnej poruszania si powierzchni.
Istnieje, analogiczny do s, odpowiedni wspczynnik tarcia kinetycznego k
k =
Tk FN
(5.4)
Dla wikszoci materiaw k jest nieco mniejszy od s. Tarcie jest bardzo zoonym zjawiskiem i wyjanienie go wymaga znajomoci oddziaywa atomw na powierzchni. Dlatego ograniczmy si do zauwaenia, e tarcie odgrywa bardzo istotn rol w yciu codziennym. Na przykad w samochodzie na pokonanie siy tarcia zuywa si okoo 20% mocy silnika. Tarcie powoduje zuywanie si trcych powierzchni i dlatego staramy si je zmniejsza. Z drugiej strony wiemy, e bez tarcia nie moglibymy chodzi, jedzi samochodami, czy te pisa owkiem.
wiczenie 5.2 Na zakoczenie sprbuj samodzielnie rozwiza nastpujcy przykad. Rozwa ukad trzech cia o masach 3m, 2m i m poczonych niewakimi nitkami (taki sam jak w przykadzie pokazujcym zastosowanie zasad dynamiki Newtona w punkcie 4.2). Ukad jest cignity zewntrzn si F. Mdzy ciaami a powierzchni dziaa sia tarcia. Dany jest wspczynnik tarcia kinetycznego k. Znajd przyspieszenie ukadu i naprenia nici. Pamitaj o zrobieniu odpowiedniego rysunku i zaznaczeniu wszystkich dziaajcych si. Wskazwka: Przyspieszenie ukadu i siy nacigu nitek oblicz stosujc drug zasad dynamiki Newtona do kadego ciaa indywidualnie.
a=
N1 =
N2 =
W przykadach pokazujcych zastosowanie zasad dynamiki Newtona opisywalimy ruch cia z punktu widzenia inercjalnych ukadw odniesienia to znaczy takich, w ktrych ciao nie poddane dziaaniu si pozostaje w spoczynku lub porusza si ruchem jednostajnym prostoliniowym. Teraz zajmiemy si ukadami nieinercjalnymi i wystpujcymi w nich siami bezwadnoci.
5.2 Siy bezwadnoci

Omawiajc zasady dynamiki Newtona wprowadzilimy wane pojcie fizyczne: zdefiniowalimy inercjalny ukad odniesienia. Stwierdzilimy wtedy, e ukady inercjalne s tak istotne bo we wszystkich takich ukadach ruchami cia rzdz dokadnie te sama prawa, i dlatego wikszo zagadnie staramy si rozwizywa wanie w inercjalnych 43
Modu I Wybrane zagadnienia z dynamiki ukadach odniesienia. Nasuwa si jednak pytanie, jak stosowa zasady dynamiki Newtona w ukadzie odniesienia, ktry doznaje przyspieszenia. Na przykad co moemy powiedzie o siach jakich dziaania "doznajemy" gdy znajdujemy si w samochodzie, ktry przyspiesza, hamuje lub zakrca? W tym celu rozpatrzymy ruch ciaa o masie m poruszajcego si wzdu osi x ruchem przyspieszonym, pod wpywem dziaania siy F = ma. Ruch ten jest obserwowany z dwch rnych ukadw odniesienia (dwaj obserwatorzy), z ktrych jeden xy jest ukadem inercjalnym, a drugi x'y' porusza si wzgldem pierwszego wzdu osi x (rysunek poniej).
Rys. 5.2. Pooenie ciaa m w dwch ukadach odniesienia
Odlego miedzy dwoma obserwatorami (ukadami) wynosi w danej chwili x0(t) wic zwizek midzy pooeniem ciaa rejestrowanym przez obu obserwatorw ma posta x' (t ) = x(t ) x 0 (t ) Natomiast przyspieszenie w obu ukadach znajdujemy korzystajc z rwna (3.1) a= dv d 2 x = dt dt 2 (5.6) (5.5)
to znaczy, rniczkujc dwukrotnie rwnanie (5.5) a' = a a0 (5.7)
Wida, e przyspieszenia w obu ukadach s rwne tylko wtedy gdy a0 = 0 wic gdy ukad x'y' porusza si wzgldem ukadu xy ruchem jednostajnym lub wzgldem niego spoczywa to znaczy gdy ukad x'y' te jest ukadem inercjalnym tak jak xy. Natomiast gdy a0 0 to ukad x'y' nazywamy ukadem nieinercjalnym , a jego przyspieszenie a0 przyspieszeniem unoszenia . Widzimy, e przyspieszenie ciaa zaley od przyspieszenia ukadu odniesienia (od przyspieszenia obserwatora), w ktrym jest mierzone wic druga zasada dynamiki jest suszna tylko, gdy obserwator znajduje si w ukadzie inercjalnym. Inaczej mwic, prawa strona rwnania F = ma zmienia si w zalenoci od przyspieszenia obserwatora. Jeeli pomnmy rwnanie (5.7) obustronnie przez m to otrzymamy 44
Modu I Wybrane zagadnienia z dynamiki ma' = ma ma0 lub ma' = F ma0 Widzimy, e w ukadzie x'y' (przyspieszajcym) nie obowizuj zasady dynamiki Newtona bo: Gdy na ciao nie dziaa sia (F = 0) to ciao nie spoczywa ani nie porusza si ruchem jednostajnym prostoliniowym tylko ruchem przyspieszonym z przyspieszeniem -a0; Iloczyn masy i przyspieszenia nie rwna si sile dziaajcej F ale jest mniejszy od niej o iloczyn ma0.
Definicja Iloczyn masy i przyspieszenia unoszenia (ze znakiem minus) nazywamy si bezwadnoci Fb.
(5.8)
Ze wzoru (5.8) wynika, e jeeli w ukadach nieinercjalnych chcemy stosowa drug zasad dynamiki Newtona to musimy uwzgldnia siy bezwadnoci. Jak ju mwilimy istniej tylko cztery podstawowe oddziaywania, z ktrych wynikaj wszystkie siy zaobserwowane we Wszechwiecie. Wszystkie te siy nazywamy siami rzeczywistymi, poniewa moemy je zawsze zwiza z dziaaniem pochodzcym od konkretnym cia materialnych. Inaczej jest z siami bezwadnoci, ktre nie pochodz od innych cia, a ich obserwowanie jest zwizane wycznie z wyborem nieinercjalnego ukadu odniesienia. Dlatego siy bezwadnoci nazywamy siami pozornymi .
Przykad Dwaj obserwatorzy opisuj ruch kulki w sytuacji pokazanej na rysunku 5.3.
Rys. 5.3. Ruch kulki obserwowany z rnych ukadw odniesienia
Jeden z obserwatorw znajduje si w samochodzie, a drugi stoi na Ziemi. Samochd pocztkowo porusza si ze sta prdkoci v po linii prostej (rys. 1), nastpnie hamuje ze staym opnieniem a (rys. 2). Midzy kulk, a podog samochodu nie ma tarcia. Gdy samochd jedzie ze sta prdkoci to obydwaj obserwatorzy stwierdzaj zgodnie, na 45
Modu I Wybrane zagadnienia z dynamiki podstawie pierwszej zasady dynamiki, e na kulk nie dziaa adna sia: obserwator w samochodzie zauwaa, e vkulki = 0 F = 0, a obserwator stojcy obok stwierdza, e vkulki = v = const. F = 0. Zwrmy uwag, e obaj obserwatorzy znajduj si w inercjalnych ukadach odniesienia. Sytuacja zmienia si gdy samochd zaczyna hamowa (rys. 2). Obserwator zwizany z Ziemi dalej twierdzi, e kulka porusza si ze sta prdkoci, a tylko podoga samochodu przesuwa si pod ni, bo samochd hamuje. Natomiast obserwator w samochodzie stwierdza, e kulka zaczyna si porusza si z przyspieszeniem a w stron przedniej ciany wzka. Dochodzi do wniosku, e na kulk o masie mkulki zacza dziaa sia
F = mkulki a
(5.9)
ale nie moe wskaza adnego ciaa, bdcego rdem tej siy. Mwilimy ju, e druga zasada dynamiki jest suszna tylko w inercjalnym ukadzie odniesienia. Zauwamy, e obserwator w wzku znajduje si teraz w ukadzie nieinercjalnym i sia jakiej dziaanie zauwaa jest pozorn si bezwadnoci . Dziaanie si bezwadnoci odczuwamy nie tylko podczas przyspieszania i hamowania (przyspieszenie styczne), ale rwnie gdy zmienia si kierunek prdkoci. Zgodnie z definicj siy bezwadnoci
Fb = ma 0
(5.10)
a dla ruchu krzywoliniowego przyspieszenie ukadu jest przyspieszeniem normalnym (dorodkowym w ruchu po okrgu) a0 = a n = wic warto siy bezwadnoci wynosi Fodd. = m v2 R (5.12) v2 R (5.11)
T si bezwadnoci nazywamy si odrodkow . Z tak si mamy do czynienia na przykad podczas jazdy samochodem na zakrcie. Rwnie Ziemia nie jest idealnym ukadem inercjalnym poniewa wiruje. Jednak w wikszoci rozpatrywanych przez nas zjawisk mona zaniedba wpyw ruchu Ziemi na ich przebieg. Wpyw ruchu obrotowego ukadu na ruch wzgldny ciaa (sia bezwadnoci Coriolisa) zostaa omwiona w Dodatku 4, na kocu moduu I.
46
Modu I - Grawitacja
6 Grawitacja
Przedstawimy, teraz jedno z czterech podstawowych oddziaywa - oddziaywanie grawitacyjne.
6.1 Prawo powszechnego cienia

Rozwaania dotyczce grawitacji rozpoczniemy od prostego przykadu.
Przykad Obliczmy stosunek przyspieszenia dorodkowego Ksiyca w kierunku Ziemi do przyspieszenia grawitacyjnego przy powierzchni Ziemi. Przyspieszenie dorodkowe w ruchu jednostajnym po okrgu moemy obliczy na podstawie rwnania (3.16)
4 2 RK aK = T2 gdzie RK = 3.86105 km jest odlegoci od Ziemi do Ksiyca. Okres obiegu Ksiyca wok Ziemi wynosi T = 27.3 dnia. Otrzymujemy wic aK = 2.73103 m/s2. Natomiast w pobliu powierzchni Ziemi przyspieszenie wynosi 9.8 m/s2. Stosunek tych przyspiesze aK 1 1 = 3590 60 g
2
Poniewa promie Ziemi wynosi RZ = 6300 km to zauwamy, e w granicach bdu aK R2 = Z 2 g RK (6.1)
Newton wykona takie obliczenia i wycign wniosek, e sia przycigania midzy dwoma masami (midzy ich rodkami) maleje odwrotnie proporcjonalnie do kwadratu odlegoci midzy nimi. Ponadto zauway, e skoro istnieje sia przycigania pomidzy dowolnym ciaem i Ziemi, to musi istnie sia przycigania midzy kadymi dwoma masami m1 i m2. Na tej podstawie i w oparciu o liczne obserwacje astronomiczne dokonane przez jego poprzednikw min. Kopernika, Galileusza, Keplera, Newton sformuowa w 1687 r prawo powszechnego cienia.
Prawo, zasada, twierdzenie Kade dwa ciaa o masach m1 i m2 przycigaj si wzajemnie si grawitacji wprost proporcjonaln do iloczynu mas, a odwrotnie proporcjonaln do kwadratu odlegoci midzy nimi.
F =G
m1m2 r2
(6.2)
47
Modu I - Grawitacja To jest prawo powszechne, poniewa stosuje si do wszystkich si grawitacyjnych; np. wyjania spadanie cia na Ziemi, ale te tumaczy ruch planet. Warto wspczynnika proporcjonalnoci G, nazywanego sta grawitacji, Newton oszacowa stosujc rwnanie (6.2) do siy dziaajcej midzy Ziemi, a ciaem o masie m. Zgodnie z drug zasad dynamiki
G MZm = mg 2 RZ
skd G=
2 gRZ MZ
(6.3)
gdzie RZ jest promieniem Ziemi. Mas Ziemi MZ Newton obliczy zakadajc redni gsto Ziemi rwn Z = 5103 kg/m3 (dla porwnania gsto elaza, gwnego skadnika masy Ziemi, wynosi Fe = 7.9103kg/m3, a gsto krzemu, podstawowego skadnika skorupy ziemskiej, wynosi Si = 2.8103 kg/m3). Uwzgldniajc RZ = 6.37106 m Newton otrzyma warto G = 7.351011 Nm2/kg2 co jest wartoci tylko o 10% wiksz ni oglnie dzisiaj przyjmowana warto 6.671011 Nm2/kg2. Warto staej G obliczonej przez Newtona jest obarczona bdem wynikajcym z przyjtej redniej wartoci gstoci Ziemi. eby wyznaczy sta G w laboratorium niezalenie od masy Ziemi i tym samym unikn bdu zwizanego z szacowaniem gstoci Ziemi trzeba by zmierzy si oddziaywania dwch mas m1 i m2 umieszczonych w odlegoci r. Wwczas Fr 2 G= m1 m2 Zauwamy jednak, e przykadowo dla mas kada po 1 kg oddalonych od siebie o 10 cm sia F ma warto F = 6.67109 N i jest za maa by j dokadnie zmierzy standardowymi metodami. Problem pomiaru tak maej siy rozwiza Cavendish.
6.1.1 Dowiadczenie Cavendisha
W swoim pomiarze Cavendish wykorzysta fakt, e sia potrzebna do skrcenia dugiego, cienkiego wkna kwarcowego jest bardzo maa. Na takim wknie zawiesi prt z dwiema maymi kulkami oowianymi (m) na kocach (rysunek 6.1). Nastpnie w pobliu kadej z kulek umieci wiksz kul oowian (M) i zmierzy precyzyjnie kt o jaki obrci si prt. Pomiar wykonany metod Cavendisha da warto G = 6.671011 Nm2/kg2. Znajc ju warto staej G, Cavendish wyznaczy mas Ziemi MZ z rwnania
2 gRZ MZ = G
(6.4) 48
Modu I - Grawitacja
Rys. 6.1. Dowiadczenie Cavendisha
Cavendish wyznaczy te mas Soca i masy planet, tych ktrych satelity zostay zaobserwowane.
Przykad Rozpatrzmy ruch planety o masie m krcej w odlegoci R wok Soca o masie M. Wtedy sia przycigania grawitacyjnego wynosi
F =G
Mm R2
(6.5)
a poniewa przyspieszenie w ruchu po okrgu jest dane wyraeniem a= to rwnanie (6.5) przyjmuje posta
G 4 2 R Mm m = T2 R2
4 2 R T
(6.6)
(6.7)
skd otrzymujemy 4 2 R 3 M = GT 2 (6.8)
wiczenie 6.1 Oblicz jaki by okres obiegu Ksiyca przez modu statku Apollo? Dane s: promie Ksiyca RK = 1740 km, jego masa MK = 7.351022 kg oraz staa G = 6.671011 Nm2/kg2. Wynik zapisz poniej.
49
Modu I - Grawitacja Wskazwka: Skorzystaj z rwnania (6.7). T= Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
wiczenie 6.2 Na podstawie wzoru (6.8) oblicz mas Soca przyjmujc odlego Ziemia - Soce rwn R = 1.5108 km, oraz okres obiegu T = 1 rok. Porwnaj ten wynik z mas Ziemi obliczon na podstawie rwnania (6.4). Ile razy masa Soca jest wiksza od masy Ziemi? Wynik zapisz poniej.
MS = MS /MZ =
MZ =
6.2 Prawa Keplera ruchu planet

Jeszcze przed sformuowaniem przez Newtona prawa powszechnego cienia, Johannes Kepler zauway, e ruch planet stosuje si do trzech prostych praw, ktre zgadzay si z wynikami pomiarowymi pozycji planet z bardzo du dokadnoci
Prawo, zasada, twierdzenie 1. Pierwsze prawo Keplera: Kada planeta kry po orbicie eliptycznej, ze Socem w jednym z ognisk tej elipsy. 2. Drugie prawo Keplera (prawo rwnych pl): Linia czca Soce i planet zakrela rwne pola w rwnych odstpach czasu. 3. Trzecie prawo Keplera: Szeciany posi wielkich orbit dowolnych dwch planet maj si do siebie jak kwadraty ich okresw obiegu (po wielka jest poow najduszej ciciwy elipsy).
Z drugiego prawa Keplera (zilustrowanego na rysunku 6.2) wynika, e planety (lub naturalne satelity) powinny porusza si szybko w pobliu Soca (gdy wektor R(t) jest najkrtszy) i coraz wolniej w miar oddalania si od Soca (gdy wektor R(t) ronie). Dobrym przykadem jest kometa Halleya, ktra obiega Soce w cigu 76 lat, z czego tylko 1 rok spdza w pobliu Soca (jest wtedy niewidoczna z Ziemi). Newton pokaza, e prawa Keplera mona wyprowadzi z zasad dynamiki. Pokaza na przykad, e tylko wtedy, gdy sia jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odlegoci to spenione s pierwsze i trzecie prawo Keplera.
50
Modu I - Grawitacja
Rys. 6.2. Wektor R(t) zakrela rwne pola w rwnych odstpach czasu
O zwizku midzy zasadami dynamiki Newtona, a prawami Keplera moesz przeczyta w Dodatku 5, na kocu moduu I.
6.3 Ciar
Definicja Ciar definiujemy jako si cikoci dziaajc na ciao.
W pobliu powierzchni Ziemi ciar jest wic si z jak Ziemia przyciga ciao i dla ciaa o masie m jest rwny mg. Na Ksiycu ciar jest mniejszy w porwnaniu z ciarem na Ziemi okoo sze razy. Ciaru nie naley wic myli z mas ciaa.
6.3.1 Masa bezwadna i grawitacyjna
Gdy sprbujemy wprawi w ruch ciao popychajc je to wymaga to pewnego wysiku nawet gdy ruch odbywa si po idealnie gadkiej poziomej powierzchni. Wysiek jest tym wikszy im ciao ma wiksz mas. Wynika to bezporednio z drugiej zasady dynamiki Newtona F = ma. Mas m wystpujc w tym wzorze nazywamy mas bezwadn . Z kolei rozpatrzmy sytuacj gdy utrzymujemy klocek uniesiony w gr w stanie spoczynku. Bezwadno nie odgrywa tu adnej roli bo ciao nie przyspiesza, jest w spoczynku. Ale przecie musimy uywa siy, o wartoci rwnej przyciganiu grawitacyjnemu midzy ciaem i Ziemi, eby ciao nie spado. Odgrywa tu rol ta waciwo ciaa, ktra powoduje e jest ono przyciganie przez inne obiekty takie jak Ziemia i si F =G m' M Z 2 RZ (6.9)
Wystpujc w tym wzorze mas m' nazywamy mas grawitacyjn . Powstaje pytanie czy masa bezwadna m i masa grawitacyjna m' ciaa s sobie rwne? 51
Modu I - Grawitacja eby znale odpowied na to pytanie rozpatrzmy sytuacj, w ktrej masa bezwadna m1 spadajc swobodnie w pobliu powierzchni Ziemi uzyskuje przyspieszenie a1. Wtedy
m1 a1 = G m1 ' M Z 2 RZ
(6.10a)
Jeeli natomiast inna masa m2 uzyskuje przyspieszenie a2 to

m2 a 2 = G m2 ' M Z 2 RZ
(6.10b)
Dzielc rwnania (6.10a) i (6.10b) przez siebie otrzymujemy

m1 a1 m1 ' = m2 a 2 m2 '
(6.11)
Poniewa dowiadczalnie stwierdzono, e wszystkie ciaa spadaj (w prni) w pobliu Ziemi z tym samym przyspieszeniem a1 = a2 = g to stosunek mas bezwadnych jest rwny stosunkowi mas grawitacyjnych. Aktualnie jestemy w stanie stwierdzi, e a1 = a2 z dokadnoci do 1010.
Prawo, zasada, twierdzenie Te wyniki wskazuj, e masa bezwadna jest rwna masie grawitacyjnej. To stwierdzenie nazywa si zasad rwnowanoci.
Konsekwencj jest to, e nie mona rozrni midzy przyspieszeniem ukadu, a przyspieszeniem grawitacyjnym. Ta zasada jest punktem wyjcia oglnej teorii wzgldnoci Einsteina.
6.4 Pole grawitacyjne, pola si

Na przykadzie si grawitacyjnych omwimy wane w fizyce pojcie pola . Nasze rozwaania rozpoczynamy od umieszczenia masy M w pocztku ukadu. W punkcie przestrzeni opisanym wektorem r znajduje si inna masa m. Wektor r opisuje pooenie masy m wzgldem masy M wic si oddziaywania grawitacyjnego midzy tymi masami (rwnanie (6.2)) moemy zapisa w postaci wektorowej
F = G
Mm r Mm = G 3 r 2 r r r
(6.12)
gdzie znak minus wynika z faktu, e wektor F jest zwrcony przeciwnie do wektora r. Zwrmy uwag, e si t moemy potraktowa jako iloczyn masy m i wektora (r) przy czym
(r ) =
F M = G 3 r m r
(6.13) 52
Modu I - Grawitacja
Definicja Wektor (r) dany rwnaniem (6.13) nazywamy nateniem pola grawitacyjnego. Zwrmy uwag na to, e jeeli w punkcie r umiecilibymy dowoln mas np. m' to zawsze moemy zapisa si jako iloczyn masy m' i tego samego wektora (r).
F ' = m' ( r )
(6.14)
Widzimy, e wektor (r) nie zaley od obiektu na ktry dziaa sia (masy m') ale zaley od rda siy (masa M) i charakteryzuje przestrze otaczajc rdo (wektor r). Oznacza to, e masa M stwarza w punkcie r takie warunki, e umieszczona w nim masa m odczuje dziaanie siy. Inaczej mwic masie M przypisujemy obszar wpywu (dziaania), czyli pole. Na rysunku poniej jest pokazany wektor (r) w wybranych punktach wok masy M.
Rys. 6.3. "Mapa" natenia pola grawitacyjnego wok masy M
Zwrmy uwag, e rozdzielilimy si na dwie czci. Stwierdzamy, e jedna masa wytwarza pole, a nastpnie to pole dziaa na drug mas. Taki opis pozwala uniezaleni si od obiektu (masy m') wprowadzanego do pola. Z pojcia pola korzysta si nie tylko w zwizku z grawitacj. Jest ono bardzo uyteczne rwnie przy opisie zjawisk elektrycznych i magnetycznych. rdami i obiektami dziaania pola elektrycznego s adunki w spoczynku, a pola magnetycznego adunki w ruchu. Waciwoci pl wytwarzanych przez adunki elektryczne omwimy w dalszych rozdziaach. Chocia pole jest pojciem abstrakcyjnym jest bardzo uyteczne i znacznie upraszcza opis wielu zjawisk. Na przykad gdy mamy do czynienia z wieloma masami, moemy najpierw obliczy w punkcie r pole pochodzce od tych mas, a dopiero potem si dziaajc na mas umieszczon w tym punkcie. Z polem si wie si nie tylko przestrzenny rozkad wektora natenia pola, ale rwnie przestrzenny rozkad energii. Wanie zagadnieniom dotyczcym pracy i energii s powiecone nastpne rozdziay. Ten rozdzia koczy pierwszy modu; moesz teraz przej do podsumowania i zada testowych.
53
Modu I - Podsumowanie
Podsumowanie
Wyraenie v = x x0 t t0 opisuje prdko w ruchu jednostajnym po linii prostej dx . dt at 2 . 2
i rwnie jest prawdziwe dla prdkoci redniej. Prdko chwilowa jest pochodn drogi wzgldem czasu v =
W ruchu ze staym przyspieszeniem mamy v = v 0 + at oraz x = x0 + v 0t + Przyspieszenie chwilowe jest rwne a =
dv . dt W rzucie ukonym ze staym przyspieszeniem g (w kierunku pionowym) tor ruchu g x2 . ciaa jest parabol y = (tg ) x 2 (v 0 cos ) 2 Przyspieszenie dorodkowe w ruchu jednostajnym po okrgu wynosi ar = ar =
v2 lub r
4 2 r . T2 Jeeli na ciao o masie m dziaa sia wypadkowa Fwyp to ruch cia mona przewidzie posugujc si zasadami dynamiki Newtona Zasada 1 a = 0, gdy Fwyp = 0 dp pd p = mv Fwyp = = ma gdy m = const. Zasada 2 dt Zasada 3 F12 = F21 . Pierwsza zasada dynamiki stwierdza, e jeeli na ciao nie dziaaj siy zewntrzne to istnieje taki ukad odniesienia, w ktrym to ciao spoczywa lub porusza si ruchem jednostajnym prostoliniowym. Taki ukad nazywamy ukadem inercjalnym. Maksymalna sia tarcia statycznego jest rwna sile, ktr musimy przyoy, eby ruszy ciao z miejsca. W ukadach poruszajcych si z przyspieszeniem uwzgldniamy, e na kade ciao dziaa sia bezwadnoci Fb wprost proporcjonalna do masy ciaa oraz do przyspieszenia ukadu a0 i jest do niego skierowana przeciwnie Fb = ma0 . mm Prawo powszechnego cienia F = G 1 2 2 stosuje si do wszystkich si r grawitacyjnych. Prawa Keplera 1) Kada planeta kry po orbicie eliptycznej, ze Socem w jednym z ognisk tej elipsy; 2) Linia czca Soce i planet zakrela rwne pola w rwnych odstpach czasu; 3) Szeciany posi wielkich orbit dowolnych dwch planet maj si do siebie jak kwadraty ich okresw obiegu (po wielka jest poow najduszej ciciwy elipsy). M F Wektor natenia pola grawitacyjnego (r ) = = G 3 r charakteryzuje przestrze m r otaczajc rdo siy grawitacyjnej (mas M). 54
Modu I - Materiay dodatkowe
Materiay dodatkowe do Moduu I

I. 1. rednia waona
W celu przyblienia pojcia redniej waonej rozwamy prosty ukad, w ktrym mamy do czynienia ze skrzynk zawierajc np. jabka o rnej masie. W skrzynce mamy n1 jabek, kade o masie m1, oraz n2 jabek, kade o masie m2. Sprbujmy policzy jaka jest rednia masa jabka: m m red . = cak . ncak .
m red . = n1 m1 + n2 m2 n1 + n2
czyli mred . = n1 n2 m1 + m2 n1 + n2 n1 + n2
To jest rednia waona (wagami s uamki iloci jabek w skrzynce). Uwzgldniamy w ten sposb fakt, e liczby jabek (wchodzce do redniej) nie s rwne.
I. 2.
Ruch przyspieszony po okrgu
Wsprzdne x, y punktu poruszajcego si po okrgu mona wyrazi za pomoc promienia R (o staej wartoci) oraz kta (rysunek poniej).
Rys. I.2.1. Wsprzdne punktu poruszajcego si po okrgu
x(t ) = R cos (t ) y (t ) = R sin (t )
(I.2.1)
Przy czym zwizek midzy drog liniow s, a drog ktow ukowej kta = s/R.
, jest dany z miary
55
Modu I - Materiay dodatkowe Rniczkujc rwnania (I.2.1), moemy obliczy zgodnie ze wzorami (3.1), skadowe prdkoci
v x = R d sin = R sin (t ) dt
d vy = R cos = R cos (t ) dt
(I.2.2)
gdzie tempo zmian drogi ktowej d/dt oznaczono jako prdko ktow (analogicznie do prdkoci liniowej v)
d 1 ds v = = dt R dt R
(I.2.3)
Rniczkujc z kolei rwnania (I.2.2) otrzymamy zgodnie ze wzorami (3.1) skadowe przyspieszenia
d d sin R cos = R sin R 2 cos dt dt d d cos R ay = R sin = R cos R 2 sin dt dt ax = R
(I.2.4)
lub
v x x 2 a y = v y y 2
ax =
(I.2.5)
gdzie wprowadzono przyspieszenie ktowe ktowej d/dt
wyraajce tempo zmian prdkoci
=
Na podstawie przyspieszenia powyszych
d dt moemy obliczy wektor
(I.2.6) cakowitego
zalenoci
a=
v R 2
(I.2.7)
Wektor przyspieszenia cakowitego a jest sum dwch wektorw: przyspieszenia stycznego as (rwnolegego do wektora prdkoci v)
56
Modu I - Materiay dodatkowe as =
(I.2.8)
i przyspieszenia normalnego an ( przeciwnego do wektora R czyli skierowanego do rodka okrgu) a n = R 2 (I.2.9)
I. 3.
Ruch w polu grawitacyjnym z uwzgldnieniem oporu powietrza
Naszym zadaniem jest opisanie ruchu ciaa o masie m puszczonego z pewnej wysokoci nad powierzchni Ziemi, ktre spadajc doznaje oporu powietrza. Z codziennych dowiadcze wiemy, e opr powietrza zaley od prdkoci, na przykady podczas jazdy na rowerze, i jest tym wikszy im szybciej jedziemy. Przyjmiemy wic, zaoenie e sia oporu powietrza jest proporcjonalna do prdkoci v Foporu = v (I.3.1)
Znak minus wskazuje, e sia oporu dziaa przeciwnie do kierunku ruchu (wektora prdkoci v). Ruch ciaa odbywa si pod dziaaniem dwch si: staej siy grawitacji i zmiennej siy oporu. Wraz ze wzrostem prdkoci ronie sia oporu, a do momentu gdy stanie si ona rwna co do wartoci sile grawitacji. Wwczas sia wypadkowa dziaajca na ciao staje si rwna zeru, prdko dalej ju nie ronie i nie ronie te sia oporu, zgodnie z pierwsz zasad dynamiki ciao porusza si od tej chwili ruchem jednostajnym, prostoliniowym. Graniczn prdko vgr jak osiga ciao obliczamy z warunku
mg = vgr vgr = mg
(I.3.2)
Teraz poszukujemy odpowiedzi napytanie jak zmienia si prdko podczas ruchu. W tym celu korzystamy z drugiej zasady dynamiki Newtona, ktra przyjmuje posta rwnania
ma = mg v lub dv m = mg v dt
Rozwizaniem rwnania rniczkowego (I.3.3) jest funkcja v(t)
v (t ) =
t t mg 1 e m = v gr 1 e m
(I.3.3)
(I.3.4)
57
Modu I - Materiay dodatkowe Zaleno ta jest wykrelona na rysunku poniej. Wida, e po odpowiednio dugim czasie prdko osiga warto graniczn.
Rys. I.3.1. Zaleno prdkoci od czasu
Otrzymalimy wic rwnanie v(t) opisujce ruch ciaa.
I. 4.
Sia Coriolisa
T si bezwadnoci musimy uwzgldnia, gdy rozpatrujemy ruch postpowy ciaa w obracajcym si ukadzie odniesienia. Przykadem moe by czowiek poruszajcy si po linii prostej (radialnie) od rodka do brzegu obracajcej si karuzeli. Na rysunku poniej pokazana jest zmiana prdkoci czowieka.
Rys. I.4.1. Zmiana prdkoci czowieka poruszajcego si po linii prostej (radialnie) od rodka do brzegu karuzeli obracajcej si z prdkoci ktow
Linia (promie) wzdu ktrej porusza si czowiek zmienia swj kierunek (karuzela obraca si) o kt w czasie t. W tym samym czasie czowiek zmienia swoje pooenie z punktu A do A'. Obliczymy teraz zmian jego prdkoci radialnej (normalnej) vr i stycznej vs. Prdko radialna zmienia swj kierunek. Prdko styczna natomiast zmienia zarwno kierunek 58
Modu I - Materiay dodatkowe (przyspieszenie dorodkowe) ale rwnie warto bo czowiek oddala si od rodka (ronie r). Najpierw rozpatrzmy rnic prdkoci vr w punktach A i A' pokazan na rysunku (b) po prawej stronie. Dla maego kta (tzn. maego t) moemy napisa
v r = v r
(I.4.1)
Jeeli obustronnie podzielimy rwnanie (I.4.1) przez t to w granicy t 0 otrzymamy
a1 =
dv r d = vr = v r dt dt
(I.4.2)
gdzie wielko = d/dt jest definiowana jako prdko ktowa . W tym ruchu zmienia si rwnie prdko styczna bo czowiek porusza si wzdu promienia. W punkcie A prdko styczna vs = r, a w punkcie A' vs = (r+r). Zmiana prdkoci stycznej wynosi wic
v s = (r + r ) r = r
(I.4.3)
Jeeli obustronnie podzielimy rwnanie (I.4.3) przez t to w granicy t 0 otrzymamy
a2 =
dv s dr = = v r dt dt
(I.4.4)
Przyspieszenia a1 i a2 maj ten sam kierunek (rwnolegy do vs) wic przyspieszenie cakowite jest rwne sumie
a = a1 + a2 = 2 v r
(I.4.5)
Przyspieszenie to jest nazywane przyspieszeniem Coriolisa . Pochodzi ono std, e nawet przy staej prdkoci ktowej ronie prdko liniowa czowieka bo ronie r. Gdyby czowiek sta na karuzeli to obserwator stojcy na Ziemi mierzyby tylko przyspieszenie dorodkowe (2r) skierowane do rodka wzdu promienia. Natomiast gdy czowiek idzie na zewntrz to obserwator rejestruje take przyspieszenie Coriolisa (o kierunku rwnolegym do vs). Oczywicie musi istnie sia dziaajca w tym kierunku. Jest ni w tym przypadku sia tarcia midzy podog i nogami idcego czowieka. Jednak obserwator zwizany z karuzel nie widzi ani przyspieszenia dorodkowego ani przyspieszenia Coriolisa, czowiek poruszajcy si wzdu promienia jest w stanie rwnowagi w ukadzie karuzeli. A przecie istnieje realnie odczuwalna (rzeczywista) sia tarcia. eby wyeliminowa t rozbieno obserwator stojcy na karuzeli wprowadza dwie siy pozorne rwnowace si tarcia. Jedna to sia odrodkowa, a druga to sia Coriolisa. Sia odrodkowa dziaa radialnie na zewntrz a sia Coriolisa stycznie ale przeciwnie do vs. Oglnie, na ciao o masie m poruszajce si ruchem postpowym z prdkoci v w obracajcym si ukadzie odniesienia dziaa sia bezwadnoci zwana si Coriolisa Fc Fc = 2mv (I.4.6) 59
Modu I - Materiay dodatkowe Ziemia nie jest idealnym ukadem inercjalnym poniewa wiruje. W wyniku tego obrotu w zjawiskach zachodzcych na Ziemi obserwujemy si Coriolisa. Przykadowo, rzeki pynce na pkuli pnocnej podmywaj silniej prawy brzeg. Rwnie ciaa spadajce swobodnie odchylaj si od pionu pod dziaaniem tej siy. Jednak w wikszoci rozpatrywanych przez nas zjawisk mona zaniedba wpyw ruchu Ziemi na ich przebieg.
I. 5.
Prawa Keplera a zasady dynamiki Newtona
Rozpoczniemy od wyprowadzenia trzeciego prawa Keplera dla planet poruszajcych si po orbitach koowych. Korzystajc z otrzymanego uprzednio wzoru (6.8) na mas Soca otrzymujemy dla pierwszej planety krcej wok Soca
MS =
a dla drugiej
4 2 R13 GT12
(I.5.1)
MS =
3 4 2 R2 GT22
(I.5.2)
Porwnujc te rwnania stronami otrzymujemy

3 R13 R2 R13 T12 = = 2 czyli 3 T12 T22 R2 T2
(I.5.3)
Teraz przejdziemy do drugiego prawa Keplera. Na rysunku I.5.1 zaznaczona jest powierzchnia zakrelana w czasie t przez lini czc planet ze Socem.
Rys. I.5.1. Powierzchnia zakrelana w czasie t przez lini czc planet ze Socem
Jeeli wemiemy bardzo krtki przedzia czasu dt (t 0) to zaznaczone pole dS jest powierzchni trjkta o podstawie rwnej dugoci zakrelanego uku (vdt) i wysokoci rwnej promieniowi R
60
Modu I - Materiay dodatkowe 1 dS = vdtR 2
(I.5.4)
Z rwnania (I.5.4) wynika, e chwilowa prdko polowa (prdko z jak promie R zakrela powierzchni) jest rwna dS 1 = vR dt 2 (I.5.5)
Z zasad dynamiki Newtona wynika zasada zachowania momentu pdu (poznamy j w nastpnych rozdziaach), zgodnie z ktr moment pdu L planety w jej obiegu wok Soca jest stay
L = mvR = const.
(I.5.6)
czc rwnania (I.5.5) i (I.5.6) otrzymujemy ostatecznie
L dS = = const. dt 2m
Otrzymane rwnanie (I.5.6) wyraa drugie prawo Keplera.
(I.5.6)
61
Modu I - Rozwizania wicze
Rozwizania wicze z moduu I

wiczenie 2.1
ciao 1 2
x0 [m] 1 0
v [m/s] 1.5 0.67
wiczenie 2.2 Cakowita droga przejechana przez samochd: x1 + x2 = 20 km + 20 km = 40 km Cakowity czas jazdy samochodu : t1 = x1/v1 = (20 km)/(40 km/h) = 0.5 h t2 = x2/v2 = (20 km)/(80 km/h) = 0.25 h t = t1 + t2 = 0.75 h
Prdko rednia (rwnanie 2.4): (40 km)/(0.75 h) = 53.33 km/h

wiczenie 2.3 Prdko rednia wynosi 10 m/s. Korzystajc z rwnania (2.4):x x0 = 10 m/s 5 s = 50 m. To najkrtsza droga hamowania. wiczenie 2.4 Dane: v0 t, g - przyspieszenie ziemskie.
Korzystajc z rwnania (2.10) otrzymujemy:
y = v 0t
gt 2 2
Wektor pooenia y (opisujcy wysoko ponad poziom y = 0) jest w dowolnej chwili sum dwch wektorw v0t oraz gt2/2 . Powysze rwnanie opisuje wic zarwno ruch cia w gr jak i w d. Oczywicie opis matematyczny musi odzwierciedla sytuacj fizyczn. W rzucie pionowym ciao przebywa na tej samej wysokoci (y = h) dwa razy w dwch rnych chwilach (pierwszy raz przy wznoszeniu, drugi przy opadaniu). Trjmian kwadratowy gt 2 h v 0t + =0 2
ma dwa rozwizania t1 i t2. Z treci zadania wynika, e t1 t2 = t. Z tego warunku otrzymujemy rozwizanie:
2 v0 (t ) 2 g h= 2g 8
62

wiczenie 3.1 Dane: v0, g - przyspieszenie ziemskie. W celu znalezienia zasigu rzutu podstawiamy do rwnania (3.11) y = 0 i otrzymujemy dwa miejsca, w ktrych parabola lotu przecina o x. Pierwsze, x = 0, odpowiada punktowi z ktrego wylatuje ciao, drugie x = Z poszukiwanemu zasigowi rzutu
Z=
2 2 2v 0 sin cos v 0 = sin 2 g g
Z powyszego rwnania wynika, e zasig Z osiga maksimum dla, kta = 45, bo wtedy funkcja sin2 ma maksymalna warto rwn 1.
wiczenie 3.2 Dane: RZ = 6370 km, g = 9.81 m/s2 , T = 24 h = 8.64104 s 4 2 R Podstawiajc te dane do rwnania (3.16) an = T2 otrzymujemy an = 0.0034 m/s2 co stanowi 0.35 % przyspieszenia grawitacyjnego g. wiczenie 4.1 Dane: m1 = m2, przyspieszenie grawitacyjne g. Na rysunku zaznaczamy siy dziaajce w ukadzie
Stosujemy drug zasad dynamiki Newtona do kadego ciaa osobno:
m1 a = mg N m2 a = N
rozwizujc ten ukad rwna i uwzgldniajc, e m1 = m2 = m otrzymujemy
a=
g 2
N=
mg 2
63

wiczenie 4.2 Dane: m, , przyspieszenie grawitacyjne g Na rysunku poniej pokazane s siy dziaajce na klocek: ciar klocka Q = mg i sia reakcji R (na nacisk klocka) wywierana na klocek przez paszczyzn rwni.
eby wyliczy si wypadkow naley doda wektorowo te dwie siy
ma = Q + R
Zaczynamy od wyboru ukadu wsprzdnych. Wygodnie jest tak wybra ukad, eby jedna o, na przykad x, bya skierowana wzdu rwni, a druga (o y) prostopadle do niej. Wtedy wystarczy rozoy na skadowe tylko jedn si Q. W tak wybranym ukadzie wsprzdnych skadowe ciaru wynosz
Q x = mg sin Q y = mg cos
Skadowa Qy (nacisk na rwni) jest rwnowaona przez reakcj rwni R. Natomiast skadowa Qx jest odpowiedzialna za przyspieszenie ciaa. Moemy wic zastosowa drug zasad dynamiki Newtona dla kadej skadowej
ma x = mg sin ma y = R mg cos
Std wynika, e przyspieszenie ciaa wynos a = g sin i jest skierowane wzdu rwni. Ju Galileusz korzysta z rwni pochyej do analizy ruchu przyspieszonego. Regulujc wysoko rwni (kt ) moemy zmniejsza prdko ruchu i tym samym uatwi jego pomiar.
wiczenie 5.1 Dane; m, s, przyspieszenie grawitacyjne g. Klocek spoczywa na rwni bo oprcz siy grawitacji i reakcji podoa dziaa na niego rwnie sia tarcia statycznego (rysunek).
64
Sia reakcji R rwnoway skadow ciaru prostopad do powierzchni rwni (nacisk) R = Qy = FN, natomiast sia tarcia T rwnoway skadow rwnoleg do rwni T = Qx. Przy granicznym (maksymalnym) kcie
mg sin gr = s FN mg sin gr = s Q y mg sin gr = s mg cos gr Skd otrzymujemy warto granicznego kta tg gr = s . Pomiar kta gr jest prost metod dowiadczaln wyznaczenia wspczynnika tarcia s
wiczenie 5.2 Dane: F, m1=m, m2=2m, m3=3m, k, przyspieszenie grawitacyjne g Wykonujemy rysunek i zaznaczamy siy dziaajce w ukadzie
Zapisujemy drug zasad dynamiki Newtona do kadego ciaa osobno 3ma = F N1 T3 2ma = N1 N 2 T2 ma = N 2 T1 Nastpnie, korzystajc z tego, e
65
T1 = k mg T2 = k 2mg T3 = k 3mg przepisujemy rwnania dynamiki w postaci 3ma = F N1 k 3mg 2ma = N1 N 2 k 2mg ma = N 2 k mg Rozwizujc ten ukad rwna otrzymujemy poszukiwane wielkoci
a= F k 6mg F = k g 6m 6m F F N1 = N2 = 2 6
wiczenie 6.1 Dane: RK = 1740 km, MK = 7.351022 kg, G = 6.671011 Nm2/kg2 Do obliczenia okresu obiegu Ksiyca przez statek Apollo korzystamy z rwnania (6.7), ktre przyjmuje posta 4 2 R M m G K2 = m T2 R
gdzie m jest mas pojazdu kosmicznego. Po przeksztaceniach otrzymujemy R3 T = 2 GM K a po podstawieniu danych TK = 6.5103 s czyli 108 minut.
wiczenie 6.2 Dane: R = 1.5108 km = 1.51011 m, T = 1 rok = 3.154107 s. 4 2 R 3 Mas Soca obliczamy z zalenoci (6.8) M S = GT 2 30 Otrzymujemy MS = 210 kg. 2 gRZ Natomiast mas Ziemi obliczmy ze wzoru (6.4) M Z = G 24 5 Otrzymujemy MZ = 5.9710 kg oraz MS / MZ = 3.310 .
66
Modu I - Test kontrolny
Test I
1. Na rysunku poniej przedstawiono wykres zalenoci drogi od czasu dla pewnego ciaa. Oblicz prdko ciaa w trzeciej i pitej sekundzie ruchu oraz prdko redni dla caego ruchu.
2. Ze skrzyowania rusza samochd w chwili, kiedy na nastpnym skrzyowaniu odlegym o d = 0.5 km zapala si zielone wiato. Cykl zmiany wiate jest nastpujcy: zielone-te-czerwone-zielone-te-czerwone itd., a czas wiecenia si wiate przedstawia si nastpujco: zielone-t1 = 25 s, te-t2 = 3 s, czerwone-t3 = 20. Z jak prdkoci (redni) powinien jecha samochd, aby na najblisze skrzyowanie wjecha przy zielonym wietle w dowolnym kolejnym cyklu zmiany wiate? 3. Z wiey wyrzucono jednoczenie dwa ciaa z jednakow prdkoci v0, jedno pionowo do gry, a drugie pionowo w d. Jak zmienia si z biegiem czasu odlego midzy tymi ciaami? 4. Zaleno wektora pooenia ciaa od czasu dana jest wzorem: r(t) = [1 + t, 2t t2]. Oblicz wartoci bezwzgldne prdkoci pocztkowej i przyspieszenia. 5. Dwa klocki, o masach m = 1 kg i M = 2 kg, poczone sznurkiem s podnoszone pionowo do gry ze sta prdkoci (rysunek poniej). Jaka jest sia przyoona do grnego sznurka, a jakie jest napicie sznurka czcego oba klocki?
67
Modu I - Test kontrolny 6. Odpowiedz na pytania (odpowied uzasadnij). Czy ciao moe mie zerow prdko a niezerowe przyspieszenie? Jeeli warto prdkoci ciaa pozostaje staa, to czy przyspieszenie tego ciaa musi by rwne zeru? 7. Kruszenie kopalin silnym strumieniem wody jest jedn z metod stosowanych w grnictwie. Oblicz si, z jak dziaa strumie wody o gstoci = 103 kg/m3 i przekroju poprzecznym S = 0.01 m2 poruszajcy si z prdkoci v = 50 m/s. Zauwa, e przy zderzeniu ze cian woda traci cakowicie swj pd. 8. Dwie nieruchome odzie znajdujce si na jeziorze poczone s dugim sznurem. Czowiek znajdujcy si na pierwszej odzi cignie sznur dziaajc si F = 50 N. Oblicz prdko wzgldn obu odzi po czasie t = 4 s dziaania siy. Ciar pierwszej odzi wraz z czowiekiem wynosi Q1 = 2000 N, a ciar drugiej odzi Q2 = 800 N. Opory ruchu mona pomin. 9. Sanki zelizguj si z grki o wysokoci h = 4 m i kcie nachylenia = 30 i dalej z rozpdu lizgaj si jeszcze po poziomym niegu poza ni, zatrzymujc si w odlego 10 m od podna grki. Ile wynosi wspczynnik tarcia sanek o nieg? 10. Platforma kolejowa jest zaadowana skrzyniami. Wspczynnik tarcia statycznego midzy skrzyniami, a podog platformy wynosi 0.3. Pocig, w ktrego skadzie znajduje si platforma, jedzie z prdkoci 60 km/h. Na jakim najkrtszym odcinku mona zatrzyma pocig, eby nie spowodowao to lizgania si skrzy? 11. Jak daleko od Ziemi w kierunku Soca musi znajdowa si ciao, eby przyciganie grawitacyjne Soca zrwnowayo przyciganie ziemskie? Soce znajduje si w odlegoci 1.49108 km od Ziemi, a jego masa rwna si 3.24105 masy Ziemi.
68
MODU II
Modu II Praca i energia
7 Praca i energia
Znajomo zagadnie zwizanych z szeroko rozumianym pojciem energii jest konieczna dla wszelkich rozwaa zarwno technologicznych, ekonomicznych, ekologicznych jak i spoecznych. eby si o tym przekona wystarczy sprawdzi jak istotn pozycj w budecie domowym stanowi wydatki zwizane z zapotrzebowaniem na energi (zakupy ywnoci, opaty za prd, gaz, ogrzewanie czy paliwo do samochodu). Z energi zwizana jest najwaniejsza chyba zasada caej fizyki - zasada zachowania energii. Nakada ona sztywne granice na przetwarzanie energii i jej wykorzystanie. Do zasady tej bdziemy si odwoywali wielokrotnie w kolejnych rozdziaach dotyczcych rnych zagadnie fizyki. W mechanice zasada zachowania energii pozwala oblicza w bardzo prosty sposb ruch cia, stanowi alternatyw do stosowania zasad dynamiki Newtona.
7.1 Praca wykonana przez si sta

W najprostszym przypadku, punkt materialny przemieszcza si pod wpywem staej siy F. Traktujc przesunicie s jako wektor o dugoci rwnej drodze jak przebywa ten punkt i kierunku zgodnym z kierunkiem ruchu, moemy zdefiniowa prac W.
Definicja Praca W wykonana przez sta si F jest iloczynem skalarnym tej siy F i wektora przesunicia s.
W = F s = Fs cos
(7.1)
gdzie jest ktem midzy kierunkami siy i przesunicia. Zwrmy uwag, e kt moe by rny od zera bo staa sia nie musi mie kierunku zgodnego z kierunkiem ruchu punktu materialnego. Dzieje si tak gdy dziaaj jeszcze inne siy (np. ciar, tarcie). Ale nawet gdy dziaaa tylko jedna sia to i tak ciao nie musi porusza si w kierunku jej dziaania np. sia grawitacji w rzucie ukonym. Rozpatrzmy teraz nastpujcy przykad.
Przykad Ciao o masie m ( na przykad sanki) jest cignite po poziomej powierzchni sta si F (rysunek poniej), a sznurek, za ktry cigniemy tworzy kt z poziomem.
Rys. 7.1. Ciao o masie m cignite po poziomej powierzchni sta si F tworzc kt z poziomem
70
Modu II Praca i energia Praca jak wykona czowiek cigncy to ciao na drodze s jest zgodnie z rwnaniem (7.1) rwna Fscos . Zauwamy, e prac wykonuje tylko skadowa Fs = Fcos styczna do przesunicia s. Natomiast skadowa pionowa Fsin dziaa w gr zmniejszajc nacisk ciaa na powierzchni. Ze wzoru (7.1) wynika, e praca moe przyjmowa zarwno wartoci dodatnie gdy < 90, jak i ujemne gdy > 90. W omawianym przykadzie, poza si cignc ciao, dziaa jeszcze sia tarcia kinetycznego T (rysunek 7.1) przeciwstawiajca si ruchowi ( = 180). Praca wykonana przez si tarcia jest ujemna W = Ts = Ts cos180 = -Ts. W szczeglnoci praca moe by rwna zeru, gdy kierunek siy jest prostopady do kierunku przesunicia ( = 90, cos90 = 0). Przykadem moe by sia dorodkowa. Przyspieszenie dorodkowe jest prostopade do toru wic sia dorodkowa nie wykonuje pracy. Rozpatrzmy jeszcze raz powyszy przykad ale w sytuacji gdy czowiek cigncy ciao porusza si ze sta prdkoci. Z pierwszej zasady dynamiki wynika, e wtedy Fwyp = 0. W kierunku poziomym Fwyp = Fcos T = 0, zatem "dodatnia" praca wykonana przez czowieka jest rwna co do wartoci bezwzgldnej "ujemnej" pracy wykonanej przez si tarcia. Z podobna sytuacj mamy do czynienia przy podnoszeniu w gr (ze sta prdkoci) ciaa o masie m na wysoko h (rysunek 7.2 obok). Zauwamy, e w trakcie podnoszenia ciaa czowiek dziaa si F rwn ciarowi ale przeciwnie skierowan, wic "dodatnia" praca W = mgh wykonana na drodze h przez si F (czowieka) jest rwna co do wartoci "ujemnej" pracy wykonanej przez si Rys. 7.2. Podnoszenie ciaru na wysoko h cikoci.
wiczenie 7.1 Teraz gdy znasz ju definicj pracy sprbuj samodzielnie odpowiedzie na proste pytania zwizane z nastpujcym wiczeniem: Wyobra sobie, e podnosisz ksik na pk, tak jak pokazano to na rysunku obok. W pierwszym kroku podnosisz ksik z pooenia (1) i umieszczasz j na pce (pooenie 2). Nastpnie przenosisz ksik poziomo ze sta prdkoci na inne miejsce na pce (pooenie 3). Jaki znak ma praca wykonana przez ciebie na odcinku 1-2 i 1-3, a jaki znak ma praca wykonana przez si cikoci? Tarcie i wszelkie opory pomijamy.
Wzr (7.1) pozwala obliczy prac dla siy staej; do oblicze "podstawiamy" za F konkretn jej warto. Teraz poznamy jak obliczy prac gdy sia zmienia si, przyjmuje rne wartoci. 71
7.2 Praca wykonana przez si zmienn

Rozwamy teraz si bdc funkcj pooenia F(x), ktrej kierunek jest zgodny z osi x. Szukamy pracy jak wykona ta sia przy przesuwaniu ciaa od pooenia x1 do pooenia x2. Jak ju mwilimy wzr W = Fs pozwala obliczy prac dla staej siy F . Natomiast gdy warto siy zmienia si, na przykad tak jak na rysunkach 7.3 (linia ciga) trzeba stosowa inny algorytm.
Rys. 7.3a. Zmienna sia F(x) przybliona cigiem staych wartoci Fi
Zacznijmy od zastosowania przyblienia. Dzielimy cakowite przemieszczenie x na n jednakowych odcinkw x tak jak na rysunku. Wewntrz takiego przedziau x przyjmujemy (i to jest to przyblienie), e sia jest staa i moemy ju teraz skorzysta ze wzoru (7.1) do obliczenia pracy w dowolnym przedziale x Wi = Fi xi (7.2)
gdzie Fi jest wartoci siy na i -tym odcinku x. Nastpnie sumujemy prace wykonane na poszczeglnych odcinkach otrzymujc cakowit prac W = Fi x
i =1 n
(7.3)
Zwrmy uwag, e od strony czysto formalnej liczenie pracy jest rwnowane liczeniu sumy powierzchni kolejnych prostoktw o podstawie x i wysokoci Fi. Moemy "poprawi" nasze przyblienie. W tym celu, w kolejnym kroku dzielimy przedzia (x1, x2) na wicej (mniejszych) odcinkw x, tak jak pokazano na rysunku 7.3b. Wida, e nowe przyblienie jest lepsze. Wartoci si Fi dla poszczeglnych przedziaw s znacznie blisze rzeczywistej funkcji F(x), a co za tym idzie obliczona (wzr 7.3) warto pracy cakowitej jest blisza wartoci rzeczywistej (pola powierzchni prostoktw bardziej pokrywaj si z polem pod krzyw). 72
Rys. 7.3b. Zmienna sia F(x) przybliona cigiem staych wartoci Fi
Wida, e rozwizaniem problemu jest przejcie (w granicy) x 0.Stosujemy t sam procedur obliczajc cakowit prac W = lim Fi xi = F ( x) d x
x 0 i =1
x2
(7.4)
x1
Tak w matematyce definiujemy cak. Cakowanie funkcji F(x) w zadanych granicach odpowiada liczeniu pola powierzchni pod krzyw F(x) w zadanym przedziale (patrz rysunek 7.3c). Ta procedura odpowiada te z definicji liczeniu wartoci redniej W = F ( x2 x1 ) co zgadza si z intuicyjnym podejciem.
__
Rys. 7.3c. Pole powierzchni pod krzyw F(x) rwne liczbowo pracy wykonanej przez si na odcinku x1 x2
73
Modu II Praca i energia Moesz przeledzi jak dzielenie przedziau (x1, x2) na wicej (mniejszych) odcinkw x wpywa na dokadno oblicze pracy wykonanej przez zmienn si F(x). korzystajc z darmowego programu komputerowego Praca wykonana przez si zmienn dostpnego na stronie WWW autora. eby obliczy prac wykonan przez zmienn si trzeba albo umie obliczy cak (ewentualnie poszuka rozwizania w tablicach) lub umie obliczy pole powierzchni pod krzyw co w szczeglnych przypadkach nie jest trudne.
Przykad Rozwamy spryn zamocowan jednym kocem i rozcigan si F tak, e jej drugi koniec przemieszcza si o x. Sia wywierana przez spryn Fs = - kx jest si przywracajc rwnowag. Aby rozcign spryn musimy zatem przyoy si rwn co do wartoci lecz przeciwnie skierowan tzn. F = kx.
Rys. 7.4. Rozciganie spryny si F
Znamy ju posta funkcji F(x) i moemy teraz korzystajc z rwnania (7.4) obliczy prac wykonan przy rozciganiu spryny
kx 2 W = F ( x) d x = (kx) d x = 2 0 0
=
0
kx 2 2
(7.5)
wiczenie 7.2 Sprawd, czy uzyskana warto jest poprawna. W tym celu oblicz bezporednio pole pod wykresem funkcji F(x). Wynik oblicze zapisz poniej i porwnaj z wynikiem cakowania.
S= Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
74
7.3 Energia kinetyczna

Rozpatrzmy jeszcze raz ruch ciaa pod wpywem staej, niezrwnowaonej siy F i obliczmy prac jak wykonuje ona na drodze s. Stao siy oznacza, e ruch odbywa si ze staym przyspieszeniem a. Zakadamy ponadto, e kierunek siy F i przyspieszenia a pokrywa si z kierunkiem przesunicia s. Dla ruchu jednostajnie przyspieszonego moemy napisa s = v 0t + at 2 2 (7.6)
v = v 0 + at a =
co w poczeniu daje s= Wykonana praca jest rwna
v v0 t
(7.7)
v + v0 t 2
(7.8)
2 mv 2 mv 0 v v0 v + v0 W = F s = ma s = m t = 2 2 t 2
(7.9)
Definicja Poow iloczynu masy ciaa i kwadratu prdkoci nazywamy energi kinetyczn Ek ciaa o masie m. 1 Ek = mv 2 (7.10) 2 Na podstawie wzorw (7.8) i (7.9) widzimy, e Prawo, zasada, twierdzenie Praca wykonana przez si F dziaajc na ciao o masie m jest rwna zmianie energii kinetycznej tego ciaa.
W = Ek Ek 0 To jest twierdzenie o pracy i energii. Z tego twierdzenia wynika, e jednostki pracy i energii s takie same.
(7.11)
Jednostki Jednostk pracy i energii jest w ukadzie SI dul (J); 1J = 1Nm. W fizyce atomowej powszechnie uywa si jednostki elektronowolt (eV) 1eV = 1.61019 J. Sprbuj teraz wykona proste wiczenie.
75
wiczenie 7.3 Porwnaj energi kinetyczn sprintera o masie 80 kg biegncego z prdkoci 10 m/s z energi kinetyczn pocisku o masie 5 g wylatujcego z karabinu z prdkoci 800 m/s. Skorzystaj ze wzoru (7.10). Wynik oblicze zapisz poniej. Pamitaj o odpowiednich jednostkach.
Esprintera = Epocisku =
7.4 Moc
Z punktu widzenia zastosowa praktycznych czsto istotnym jest nie to ile energii mona uzyska ze rda ale to jak szybko mona j uzyska (zamieni w uyteczn posta). Na przykad, wanym parametrem samochodu, istotnym przy wyprzedzaniu, jest to jak szybko samochd przyspiesza tzn. jak szybko silnik wykonuje prac zwizan z rozpdzaniem samochodu. Inny przykad to, dwa dwigi, ktre podnosz jednakowe masy na jednakow wysoko h ale w rnym czasie. Tak jak zostao to ju pokazane na wczeniejszym przykadzie, kady z dwigw wykonuje tak sam prac rwn mgh. Jednak jeden z dwigw wykonuje t prac w czasie krtszym ni drugi. Mwimy, e ten dwig ma wiksz moc .
Definicja Moc definiujemy jako ilo wykonanej pracy (lub przekazanej energii) do czasu w jakim zostaa ona wykonana.
Jeeli praca W zostaa wykonana w czasie t to rednia moc

__
jest dana wzorem (7.12)
P=
W t
Dla staej siy F wzr ten przyjmuje posta

__
P=
Fs = Fv t
(7.13)
Dla czasu t 0 mwimy o mocy chwilowej P= dW dt (7.14)
Moc chwilow obliczamy jako pochodn pracy wzgldem czasu. 76
Jednostki Jednostk mocy w ukadzie SI jest wat (W); 1 W = 1 J/ s. Dla celw praktycznych powszechnie stosowan jednostk mocy jest kilowat (kW), a jednostk energii (iloczyn mocy i czasu) jest kilowatogodzina (kWh).
wiczenie 7.4 Teraz gdy znasz ju definicj mocy redniej i odpowiednie jednostki sprbuj oceni redni moc zuywan przez urzdzenia elektryczne w twoim mieszkaniu. W tym celu odczytaj stan licznika energii elektrycznej, a nastpnie powtrz odczyt po 24 godzinach. Jak wielko rejestruje licznik i w jakich jednostkach? Na podstawie tych pomiarw oblicz moc redni. Wynik zapisz poniej.
Prednia =
77
Modu II Zasada zachowania energii
8 Zasada zachowania energii

8.1 Siy zachowawcze i niezachowawcze
W poprzednim rozdziale pokazalimy, e praca wykonana przez si wypadkow dziaajc na punkt materialny (ciao) wzdu pewnej drogi, jest rwna zmianie energii kinetycznej Ek tego punktu materialnego W = E k (8.1)
Skorzystamy z tego zwizku, dla rozrnienia si zachowawczych i niezachowawczych . W tym celu rozpatrzmy ciao rzucone pionowo do gry, ktremu nadano prdko 2 pocztkow v0, a tym samym energi kinetyczn Ek = mv 0 / 2 . Podczas wznoszenia si ciaa sia grawitacji dziaa przeciwnie do kierunku ruchu wic prdko ciaa, a take i jego energia kinetyczna malej a do zatrzymania ciaa. Nastpnie ciao porusza si w przeciwnym kierunku pod wpywem siy grawitacji, ktra teraz jest zgodna z kierunkiem ruchu. Przy zaniedbywalnym oporze powietrza, prdko i energia kinetyczna rosn a do wartoci jak ciao miao pocztkowo. Ciao rzucone do gry, wraca z t sam prdkoci i energi kinetyczn. Widzimy, e po przebyciu zamknitej drogi (cyklu) energia kinetyczna ciaa nie zmienia si, wic na podstawie rwnania (8.1) oznacza to, e praca wykonana przez si grawitacji podczas penego cyklu jest rwna zeru. Praca wykonana przez si grawitacji podczas wznoszenia si ciaa jest ujemna bo sia jest skierowana przeciwnie do przemieszczenia (kt pomidzy przemieszczeniem i si wynosi 180; cos180 = 1). Gdy ciao spada sia i przemieszczenie s jednakowo skierowane, praca jest dodatnia, tak e cakowita praca jest rwna zeru.
Definicja Sia jest zachowawcza, jeeli praca wykonana przez t si nad punktem materialnym, ktry porusza si po dowolnej drodze zamknitej jest rwna zeru.
Sia grawitacji jest si zachowawcz. Wszystkie siy, ktre dziaaj w ten sposb, np. sia sprysta wywierana przez idealn spryn, nazywamy siami zachowawczymi. Jeeli jednak, opr powietrza nie jest do zaniedbania, to ciao rzucone pionowo w gr powraca do pooenia pocztkowego i ma inn energi kinetyczn ni na pocztku poniewa sia oporu przeciwstawia si ruchowi bez wzgldu na to, w ktrym kierunku porusza si ciao (nie tak jak sia grawitacji). Praca wykonywana przez si oporu jest ujemna dla kadej czci cyklu zarwno przy wznoszeniu jak i opadaniu ciaa wic podczas tego cyklu zostaa wykonana praca rna od zera.
Definicja Sia jest niezachowawcza jeeli praca wykonana przez t si nad punktem materialnym, ktry porusza si po dowolnej drodze zamknitej nie jest rwna zeru.
78
Modu II Zasada zachowania energii Sia oporu powietrza jest si niezachowawcz. Wszystkie siy, ktre dziaaj w ten sposb, np. sia tarcia, nazywamy siami niezachowawczymi. Rnic midzy siami niezachowawczymi i zachowawczymi moemy zobrazowa jeszcze inaczej. W tym celu rozpatrzmy prac wykonan przez si grawitacji podczas ruchu ciaa z punktu A do punktu B po dwch rnych drogach tak jak pokazano na rysunku poniej.
Rys. 8.1. Ciao przesuwane z punktu A do punktu B w polu grawitacyjnym po dwch rnych drogach
Z naszych poprzednich rozwaa wiemy, e praca wykonana przez si grawitacji podczas ruchu ciaa w gr jest ujemna bo sia jest skierowana przeciwnie do przemieszczenia (kt pomidzy przemieszczeniem i si wynosi 180; cos180 = 1). Gdy ciao przemieszcza si w d to sia grawitacji i przemieszczenie s jednakowo skierowane, praca jest dodatnia. Natomiast przy przemieszczaniu w bok, sia grawitacji nie wykonuje adnej pracy bo jest prostopada do przemieszczenia (cos90 = 0). Widzimy, e przesunicia w gr znosz si z przemieszczeniami w d, tak e wypadkowe przemieszczenie w pionie wynosi h i w konsekwencji wypadkowa praca wykonana przez si grawitacji wynosi W = mgh bez wzgldu na wybr drogi. Praca w polu grawitacyjnym nie zaley od wyboru drogi czcej dwa punkty ale od ich wzajemnego pooenia. Moemy uoglni nasze rozwaania na dowoln si zachowawcz. Jeszcze raz rozpatrzmy ruch ciaa z punktu A do punkt B po jednej drodze (1) oraz powrt z B do A po innej drodze (2) (rysunek 8.2a).
Rys. 8.2. Ciao przemieszcza si z punktu A do punktu B i z powrotem
79
Modu II Zasada zachowania energii Poniewa sia dziaajca na ciao jest zachowawcza to dla drogi zamknitej z A do B i z powrotem praca jest rwna zeru
W A1B + WB 2 A = 0
(8.2)
Lub zapisujc to inaczej

W A1B = WB 2 A
(8.3)
Jeeli teraz odwrcimy kierunek ruchu i przejdziemy z A do B po drodze (2) (rysunek 8.2b) to poniewa zmieniamy tylko kierunek ruchu to otrzymujemy prac t sam, co do wartoci ale rnic si znakiem
W A 2 B = WB 2 A
(8.4)
Porwnujc dwa ostatnie rwnania otrzymujemy

W A1B = W A2 B
(8.5)
Wida z tego, e praca wykonana przez si zachowawcz przy przemieszczaniu ciaa od A do B jest taka sama dla obu drg. Drogi (1) i (2) mog mie dowolny ksztat o ile tylko cz te same punkty A i B.
Definicja Si nazywamy zachowawcz jeeli praca wykonana przez ni nad punktem materialnym poruszajcym si midzy dwoma punktami zaley tylko od tych punktw, a nie od czcej je drogi. Si nazywamy niezachowawcz jeeli praca wykonana przez ni nad punktem materialnym poruszajcym si midzy dwoma punktami zaley od drogi czcej te punkty.
Przedstawione definicje siy zachowawczej s rwnowane. Teraz kiedy znasz ju definicj si zachowawczych sprbuj wykona ponisze wiczenie
wiczenie 8.1 Ciao o masie m zsuwa si z rwni pochyej w kierunku niewakiej spryny (rysunek poniej). Ruch odbywa si bez tarcia. Ciao dociera do spryny i w wyniku dziaania siy sprystej zostaje zatrzymane. Nastpnie, pod wpywem rozprajcej si spryny, ciao porusza si w przeciwnym kierunku. Sprbuj teraz odpowiedzie na nastpujce pytania (odpowiedzi zapisz poniej):
a) Jakie siy dziaaj na ciao w trakcie jego ruchu?
80
Modu II Zasada zachowania energii b) Czy s to siy zachowawcze?)
Jak zmieniaby si sytuacja, gdyby wystpowao tarcie pomidzy ciaem a poziom paszczyzn?
Zauwa, e cia odepchnite przez spryn powraca do swojego stanu pocztkowego.
8.2 Energia potencjalna

Gdy rozpatrywalimy (w poprzednim rozdziale) ruch ciaa pod wpywem siy grawitacji lub siy sprystoci widzielimy, e energia kinetyczna poruszajcego si ciaa zmieniaa si (malaa i rosa) podczas ruchu, tak e w cyklu zamknitym powracaa do pocztkowej wartoci. W tej sytuacji, gdy dziaaj siy zachowawcze, do opisania tych zmian celowe jest wprowadzenie pojcia energii potencjalnej Ep . Mwimy, e zmianie energii kinetycznej ciaa o warto Ek towarzyszy zmiana energii potencjalnej Ep tego ciaa rwna co do wartoci ale przeciwnego znaku, tak e suma tych zmian jest rwna zeru E k + E p = 0 (8.6)
Kada zmiana energii kinetycznej ciaa Ek jest rwnowaona przez zmian energii potencjalnej Ep, tak e ich suma pozostaje przez cay czas staa E k + E p = const. (8.7)
Energi potencjaln mona traktowa jako energi nagromadzon, ktra moe by w przyszoci cakowicie odzyskana i zamieniona na inn uyteczn form energii. Oznacza to, e nie moemy wiza energii potencjalnej z si niezachowawcz. Energi potencjaln czsto nazywa si energi stanu . Mwimy, e jeeli energia ukadu zmienia si to zmieni si stan ukadu. 81
Modu II Zasada zachowania energii Z twierdzenia o pracy i energii (7.10) wynika, e W = E k (8.8)
wic zgodnie z wprowadzonym pojciem energii potencjalnej, dla zachowawczej siy F, zachodzi zwizek W = E k = E p Korzystajc z oglnego wzoru na prac (7.4) otrzymujemy ogln zaleno E p = W = F (r ) d r
r0 r
(8.9)
(8.10)
Moemy rwnie zapisa zaleno odwrotn midzy si i energi potencjaln F (r ) = d E p (r ) dr (8.11)
Zauwamy, e na podstawie rwnania (8.10) potrafimy obliczy zmian energii potencjalnej Ep, a nie sam energi potencjaln Ep. Poniewa Ep = Ep(r) Ep(r0), to eby znale Ep(r) trzeba nie tylko zna si ale jeszcze warto Ep(r0) E p (r ) = E p + E p (r0 ) = F (r ) d r + E p (r0 )
r0 r
(8.12)
Punkt r0 nazywamy punktem odniesienia i zazwyczaj wybieramy go tak, eby energia potencjalna w tym punkcie odniesienia Ep(r0) bya rwna zeru. Jako punkt odniesienia r0 czsto wybiera si pooenie, w ktrym sia dziaajca na ciao jest rwna zeru. Trzeba jednak podkreli, e wybr punktu odniesienia jest spraw czysto umown.
Przykad Sprbujmy teraz obliczy energi potencjaln na przykad w rzucie pionowym do gry, w pobliu powierzchni Ziemi. W tym celu przyjmujemy, e ruch odbywa si wzdu osi y, przy czym kierunek osi y w gr przyjmujemy jako dodatni. W konsekwencji sia grawitacji F(y) = mg bo jest skierowana w ujemnym kierunku osi y. Wybieramy teraz punkt odniesienia np. na powierzchni Ziemi y0 = 0 i przyjmujemy Ep(0) = 0. Energi potencjaln w pooeniu y tj. na wysokoci y ponad poziomem odniesienia obliczamy z rwnania (8.12). Obliczenie jest tym prostsze, e sia grawitacji F(y) jest staa wic nie musimy oblicza caki ale do obliczenia pracy stosujemy wzr (7.1) W = Fs. Otrzymujemy
E p ( y ) = ( mgy ) + E p ( y0 ) = mgy
(8.13) 82
Modu II Zasada zachowania energii Energia potencjalna zwizana z si grawitacyjn wynosi mgy, gdzie y jest wysokoci ponad punktem (poziomem) odniesienia i jest rwna pracy jak trzeba wykona przy podnoszeniu ciaa na t wysoko (przykad z rozdziau 7.1). Energia potencjalna przedstawia tu form nagromadzonej w wyniku wykonanej pracy energii, ktra moe by cakowicie odzyskana i zamieniona na energi kinetyczn, podczas spadku ciaa z danej wysokoci. W analogiczny sposb obliczymy teraz energi potencjaln idealnej niewakiej spryny. Gdy spryna jest rozcignita na odlego x od pooenia rwnowagi to sia sprystoci wynosi F = - kx. Jako punkt odniesienia przyjmujemy tym razem x0 = 0. Odpowiada to pooeniu rwnowagi, w ktrym spryna jest nierozcignita i sia sprystoci jest rwna zeru. Energi potencjaln ponownie obliczamy z rwnania (8.12) przy czym korzystamy z podanego wyraenia (7.5) na prac wykonan przy rozciganiu spryny E p ( x) = (kx) d x + E p ( x 0 ) =
x0 x
1 2 kx 2
(8.14)
Sprbuj teraz, korzystajc z definicji energii potencjalnej, wykona nastpujce wiczenie
wiczenie 8.2
Dwa klocki o masach m1 i m2 s poczone cienk link przerzucon przez niewaki bloczek tak jak na rysunku obok. W ukadzie wystpuje tarcie pomidzy mas m1 i stoem. Ukad pozostajcy pocztkowo w spoczynku zostaje puszczony i masa m2 opada na podog. Okrel, w chwili gdy klocek m2 dociera do podogi, jaki znak (+/-) ma: 1) energia potencjalna klocka m1 wzgldem podogi, 2) energia potencjalna klocka m2 wzgldem stou, 3) praca wykonana przez si grawitacji, 4) praca wykonana przez si tarcia, 5) zmiana energii potencjalnej ukadu, 6) zmiana energii kinetycznej klocka m1, 7) zmiana energii kinetycznej klocka m2. Sprbuj te odpowiedzie na nastpujce pytania: 1) Czy zmiana energii kinetycznej klocka m1 jest wiksza, rwna, czy mniejsza od zmiany energii kinetycznej klocka m2 ?
83
Modu II Zasada zachowania energii 2) Czy zmiana cakowitej energii kinetycznej ukadu jest co do bezwzgldnej wartoci wiksza, rwna, czy mniejsza od zmiany energii potencjalnej ukadu?
8.2.1 Energia potencjalna i potencja pola grawitacyjnego
W przykadzie powyej obliczylimy energi potencjaln zwizan z si grawitacyjn w pobliu powierzchni Ziemi, gdzie przyjmowalimy, e sia grawitacji jest staa. Teraz zajmiemy si zagadnieniem bardziej oglnym i znajdziemy energi potencjaln masy m znajdujcej si w dowolnym punkcie nad powierzchni Ziemi odlegym o r od rodka Ziemi. Gdy obliczalimy grawitacyjn energi potencjaln w pobliu powierzchni Ziemi (przykad powyej) wanie powierzchni Ziemi przyjmowalimy jako punkt odniesienia o zerowej energii potencjalnej. Natomiast dla oglnych oblicze punkt odniesienia wybiera si w nieskoczonoci. Temu pooeniu (r ) przypisujemy zerow energi potencjaln. Zwrmy uwag, e stan zerowej energii jest rwnie stanem zerowej siy. Przypomnijmy, e dla si zachowawczych zmian energii potencjalnej ciaa przy przejciu z pooenia (lub oglniej ze stanu) A do B moemy zapisa jako E p = E pB E pA = W AB Sia grawitacji jest si zachowawcz wic dla tak wybranego punktu odniesienia E p (r ) E p () = Wr (8.16) (8.15)
Praca wykonywan przez si grawitacji przy przenoszeniu masy m z nieskoczonoci do punktu odlegego o r od rodka Ziemi wynosi
Mm E p (r ) E p () = Wr = F d r = G 2 d r = r Mm Mm G = G r r
r r r
(8.17)
Znak minus wynika std, e kierunek dziaania siy grawitacji jest przeciwny do kierunku wektora r. Poniewa energia potencjalna ma warto rwn zeru w nieskoczonoci (punkt odniesienia) wic grawitacyjna energia potencjalna w odlegoci r od rodka Ziemi (od rodka dowolnej masy M) wynosi E p ( r ) = G Mm r (8.18)
84
Modu II Zasada zachowania energii Energia potencjalna ma warto rwn zeru w nieskoczonoci (punkt odniesienia) i maleje w miar zmniejszania si r. Oznacza to, e sia jest przycigajca. Wzr ten jest prawdziwy bez wzgldu na wybr drogi po jakiej punkt porusza si z nieskoczonoci do r bo sia grawitacji jest si zachowawcz. Widzimy, e z polem siy grawitacji wie si przestrzenny rozkad energii E(r) dany rwnaniem (8.17). Omawiajc w punkcie (6.4) pole grawitacyjne przedstawialimy si dziaajc na umieszczony w tym polu obiekt jako iloczyn natenia pola i masy tego obiektu. Stwierdzilimy, e jedna masa wytwarza pole, a nastpnie to pole dziaa na drug mas. Inaczej mwic rozdzielilimy si na dwie czci i w ten sposb uniezalenilimy nasz opis od masy obiektu wprowadzanego do pola. Podobnie moemy postpi z energi potencjaln. Zauwamy, e zgodnie z wyraeniem (8.17) moemy j przedstawi jako iloczyn masy m i pewnej funkcji V(r) E p (r ) = mV (r ) (8.19)
Definicja Funkcj V(r) nazywamy potencjaem pola grawitacyjnego i definiujemy jako stosunek grawitacyjnej energii potencjalnej masy m do wartoci tej masy.
V (r ) =
E p (r ) m
= G
M r
(8.20)
Jak ju wspominalimy z pojcia pola korzysta si nie tylko w zwizku z grawitacj. Przy opisie zjawisk elektrycznych rwnie bdziemy si posugiwali pojciem pola (elektrycznego), jego natenia i potencjau.
wiczenie 8.3 Skorzystaj teraz z wyraenia na grawitacyjn energi potencjaln, eby znale prdko jak naley nada obiektowi przy powierzchni Ziemi, aby wznis si on na wysoko h nad powierzchni Ziemi. Dane s masa Ziemi Mz i jej promie Rz oraz staa grawitacyjna G. Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Dla siy zachowawczej suma energii kinetycznej Ek i energii potencjalnej Ep ciaa pozostaje przez cay czas staa (wzr 8.7).
v =
Jeeli obiektowi nadamy na powierzchni Ziemi odpowiednio du prdko pocztkow to zacznie on okra Ziemi i nie spadnie na jej powierzchni. T graniczn prdko nazywamy pierwsz prdkoci kosmiczn . Jest to najmniejsza prdko jak musi mie punkt materialny swobodnie krcy po orbicie wok Ziemi. Na tak 85
Modu II Zasada zachowania energii poruszajcy si obiekt dziaaj dwie siy; sia grawitacji i sia odrodkowa. Siy te maj przeciwne zwroty i dla stabilnej orbity rwnowa si M m mv 2 = G Z2 R R skd obliczamy (8.21)
vI = G
MZ R
(8.22)
Jeeli na powierzchni Ziemi dostarczymy ciau jeszcze wikszej energii kinetycznej to wtedy moe ono bezpowrotnie uciec z Ziemi w przestrze kosmiczn. Prdko pocztkow (tzw. prdko ucieczki), przy ktrej ciao ucieknie z powierzchni Ziemi do nieskoczonoci znajdujemy analogicznie jak w wiczeniu 8.3 wstawiajc h . Prdko ta nosi nazw drugiej prdkoci kosmicznej i wynosi
vII = 2G
MZ RZ
(8.23)
Zauwamy, e w trakcie oddalania si ciaa do nieskoczonoci (R ) jego energia potencjalna ronie do zera (jest ujemna) kosztem energii kinetycznej, ktra maleje do zera (jest dodatnia). W naszych obliczeniach pominlimy inne siy, takie jak siy grawitacyjne wywierane przez Ksiyc czy Soce.
8.3 Zasada zachowania energii

Pokazalimy, e gdy na ciao dziaa tylko sia zachowawcza to dla dowolnej drogi z A do B W = E k = E kB E kA W = E p = ( E pB E pA ) skd wynika, e ( E pB E pA ) = E kB E kA lub E kA + E pA = E kB + E pB Rwnanie (8.27) wyraa zasad zachowania energii mechanicznej. 86 (8.27) (8.26) (8.24) (8.25)
Modu II Zasada zachowania energii

Prawo, zasada, twierdzenie Zasada zachowania energii mechanicznej mwi, e dla ciaa podlegajcego dziaaniu siy zachowawczej, suma energii kinetycznej i potencjalnej jest staa.
Podalimy zasad zachowania energii mechanicznej dla pojedynczego ciaa, ale ta zasada jest bardziej oglna i obowizuje dla wszystkich odosobnionych ukadw cia . Ukady odosobnione to takie, na ktre nie dziaaj siy zewntrzne (spoza ukadu). W takich ukadach suma energii kinetycznych i potencjalnych wszystkich cia pozostaje staa bez wzgldu na oddziaywania w nich zachodzce.
Przykad Skoczek na linie "bungee" skacze z punktu A i osiga najniszy punkt B tak jak na rysunku obok. Skoczek korzysta z liny o dugoci l, ktra rozciga si sprycie (F = kx), a do zerwania, co nastpuje gdy lina wyduy si o x = 50% w stosunku do dugoci pocztkowej. Ile razy wytrzymao liny na zerwanie musi by wiksza ni ciar skoczka, eby lina nie urwaa si? W punkcie A grawitacyjna energia potencjalna skoczka liczona wzgldem powierzchni Ziemi wynosi mgh (mas liny pomijamy) natomiast energia potencjalna sprystoci liny rwna si zeru bo lina nie jest rozcignita. Cakowita energia mechaniczna ukadu w punkcie A wynosi wic
E A = mgh
Natomiast energia cakowita ukadu w punkcie B E B = mg (h l x) + kx 2 2
jest sum grawitacyjnej energii potencjalnej skoczka i energii potencjalnej sprystoci rozcignitej liny rwnanie (8.14). Poniewa siy grawitacji i sprystoci s siami zachowawczymi wic energia mechaniczna jest zachowana. Uwzgldniajc, e energia kinetyczna skoczka w punktach A i B jest rwna zeru otrzymujemy mgh = mg (h l x) + lub kx 2 mgl mgx = 0 2 Wstawiajc do tego rwnania maksymalne moliwe wyduenie liny x = 0.5l moemy obliczy graniczny wspczynnik k liny kx 2 2
87
Modu II Zasada zachowania energii k= skd otrzymujemy F = kx = 12mg l = 6mg l 2 12mg l
Wytrzymao liny na zerwanie musi by co najmniej 6 razy wiksza ni ciar skoczka. Teraz sprbujemy odpowiedzie na pytanie czy energia jest zachowana w przypadku gdy w ukadzie dziaa sia niezachowawcza. Jeeli oprcz siy zachowawczej Fz dziaa jeszcze sia niezachowawcza Fnz (np. tarcie) to z twierdzenia o pracy i energii otrzymujemy W z + Wnz = E k a poniewa W z = E p to Wnz = E k + E p (8.29) (8.28)
Widzimy, e sia tarcia zmienia energi mechaniczn ukadu (zmniejsza j bo tarcie jest si rozpraszajc). Pozostaje wyjani co stao si ze "stracon" energi mechaniczn. Okazuje si, e zostaje ona przeksztacona na energi wewntrzn U , ktra objawia si wzrostem temperatury ciaa i otoczenia. Zmiana energii wewntrznej U jest rwna rozproszonej energii mechanicznej Ek + E p + U = 0 Z rwnania (8.30) wynika, e
Prawo, zasada, twierdzenie Energia cakowita, tj. suma energii kinetycznej, energii potencjalnej i energii wewntrznej w ukadzie odosobnionym nie zmienia si. Mamy wic zasad zachowania energii cakowitej. Inaczej mwic energia moe by przeksztacana z jednej formy w inn, ale nie moe by wytwarzana ani niszczona; energia cakowita jest wielkoci sta.
(8.30)
Na zakoczenie uwzgldnijmy jeszcze dodatkowo si Fzew wywieran na ukad przez czynnik zewntrzny. Jeeli dziaa taka sia to rwnanie (8.28) przyjmuje posta Wzew + Wz + Wnz = Ek i w konsekwencji otrzymujemy Wzew = Ek + E p + U (8.32) 88 (8.31)
Modu II Zasada zachowania energii Praca wykonana przez czynnik zewntrzny rwna jest sumie zmian energii kinetycznej, potencjalnej i energii wewntrznej ukadu. W ten sposb uwzgldnilimy ju ca energi. Zasada zachowania energii naley do najbardziej podstawowych praw fizyki. Wszystkie nasze dowiadczenia pokazuj, e jest to prawo bezwzgldnie obowizujce; nie znamy wyjtkw od tego prawa.
wiczenie 8.4 Pik puszczono swobodnie z pewnej wysokoci h nad podoem. Podczas odbicia pika traci 1/3 swojej energii mechanicznej, ktra zamienia si na energi wewntrzn. Oblicz na jak wysoko wzniesie si pika po 4-tym odbiciu i ile energii mechanicznej zamienio si w energi wewntrzn? Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Skorzystaj z zasady zachowania energii cakowitej.
h4 = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Jak widzielimy na przykadzie omawianym w wiczeniu powyej, w zderzeniach nie musi by zachowana energia mechaniczna. Okazuje si jednak, e w zderzeniach speniona jest inna zasada zachowania; zasada zachowania pdu.
89
Modu II Zasada zachowania pdu
9 Zasada zachowania pdu

9.1 rodek masy
Dotychczas przedmioty traktowalimy jak punkty materialne, tzn. obdarzone mas czstki bezwymiarowe (o zerowej objtoci) co wystarczao w przypadku ruchu postpowego cia bo ruch jednego punktu odzwierciedla ruch caego ciaa. Jednak rzeczywiste ciaa s ukadami ogromnej liczby atomw, a ich ruch moe by bardzo skomplikowany. Ciao moe wirowa lub drga, w trakcie ruchu czstki mog zmienia swoje wzajemne pooenie. Przykad takiego ruchu jest przedstawiony na rysunku poniej.
Rys. 9.1. Ciao wykonuje skomplikowany ruch obrotowy za wyjtkiem jednego punktu, ktry porusza si po linii prostej
Zauwamy, e istnieje w tym ukadzie jeden punkt, ktry porusza si po linii prostej ze sta prdkoci. aden inny punkt nie porusza si w ten sposb. Ten punkt to rodek masy . Sposb wyznaczania rodka masy zilustrujemy nastpujcym przykadem.
Przykad Rozwaamy ukad dwch rnych mas m1 i m2 pokazanych na rysunku 9.2.
Rys. 9.2. rodek masy ukadu dwch mas m1 i m2
Pooenie rodka masy tego ukadu definiujemy jako xr .m. = lub

__
m1 x1 + m2 x2 m1 + m2
(9.1)
x = x r .m. =
m1 m2 x1 + x2 m1 + m2 m1 + m2
(9.2)
90
Modu II Zasada zachowania pdu Widzimy, e pooenie rodka masy ukadu punktw materialnych wyznaczamy jak redni waon, przy czym masa tych punktw jest czynnikiem wacym przy tworzeniu redniej. Przez analogi dla ukadu n czstek (punktw materialnych) wsprzdna x rodka masy jest dana zalenoci
x r .m.
m x + m2 x 2 + ..... + mn x n = 1 1 = m1 + m2 + ..... + mn
m x
i =1 n i
m
i =1
(9.3)
i
gdzie suma mas mi poszczeglnych punktw ukadu jest cakowit mas M ukadu. Postpujc w ten sam sposb moemy wyznaczy pozostae wsprzdne y, z. W wyniku otrzymujemy trzy rwnania skalarne (analogiczne do 9.3), ktre moemy zastpi jednym rwnaniem wektorowym
rr .m. =
1 M
m r
i =1
i i
(9.4)
Zauwamy, e rodek masy ukadu punktw materialnych zaley tylko od mas tych punktw i od wzajemnego ich rozmieszczenia, a nie zaley od wyboru ukadu odniesienia. Dla cia o regularnym ksztacie rodek masy pokrywa si ze rodkiem geometrycznym.
wiczenie 9.1 Znajd rodek masy ukadu trzech czstek o masach m1 = 1 kg, m2 = 2 kg i m3 = 3 kg, umieszczonych w wierzchokach rwnobocznego trjkta o boku a = 1 m. Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Wybierz ukadu odniesienia, a nastpnie oblicz wsprzdne x i y rodka masy zgodnie z rwnaniem (9.3)
xr.m. = yr.m. = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Przedyskutujmy teraz fizyczne znaczenie rodka masy.
9.2 Ruch rodka masy

Rozwamy ukad punktw materialnych o masach m1, m2, m3 ..., mn i o staej cakowitej masie M. Na podstawie rwnania (9.4) moemy napisa Mrr .m. = mi ri
i =1 n
(9.5)
91
Modu II Zasada zachowania pdu Rniczkujc (wzgldem czasu) powysze rwnanie otrzymujemy zgodnie z rwnaniami (3.1) M
n d rr.m. dr = mi i dt dt i =1 n
Mv r .m. = miv i
i =1
(9.6)
a po ponownym rniczkowaniu M
n d v r.m. dvi = mi dt dt i =1
Ma r .m. = mi ai
i =1
(9.7)
To ostatnie rwnanie moemy zapisa w postaci Ma r .m. = Fi

i =1 n
(9.8)
Suma (wektorowa) wszystkich si dziaajcych na poszczeglne punkty materialne ukadu jest rwna wypadkowej sile zewntrznej wic Ma r .m. = Fzew Z rwnania (9.9) wynika, e
Prawo, zasada, twierdzenie rodek masy ukadu punktw materialnych porusza si w taki sposb, jakby caa masa ukadu bya skupiona w rodku masy i jakby wszystkie siy zewntrzne na dziaay.
(9.9)
Z twierdzenia o ruchu rodka masy wynika, e nawet ciaa materialne bdce ukadami zoonymi z duej liczby punktw materialnych moemy w pewnych sytuacjach traktowa jako pojedynczy punkt materialny. Tym punktem jest rodek masy. To twierdzenie obowizuje dla kadego ukadu punktw materialnych. W szczeglnoci ukad moe by ciaem o budowie cigej (np. ciao stae). Wtedy przy obliczeniach rodka masy sumowanie wystpujce w rwnaniach (9.3), (9.4) zastpujemy cakowaniem. Ukad moe te by zbiorem czstek, w ktrym wystpuj wszystkie rodzaje ruchu wewntrznego. Pojcie rodka masy jest bardzo uyteczne np. Bardziej zaawansowany przykad wykorzystania pojcia rodka masy (do obliczania energii kinetycznej) moesz pozna w Dodatku 1, na kocu moduu II.
92
9.3 Pd ukadu punktw materialnych

Zdefiniowalimy pd punktu materialnego jako iloczyn jego masy m i jego prdkoci v. Poznalimy te, drug zasad dynamiki Newtona w postaci
F=
dp dt
(9.10)
Jeeli jednak zamiast pojedynczego punktu mamy do czynienia z ukadem, o staej masie M, zoonym z n punktw materialnych o masach m1, ......, mn oraz prdkociach v1, ..., vn to ukad jako cao bdzie mia cakowity pd P bdcy sum wektorow pdw poszczeglnych punktw
P = pi
i =1
(9.11)
Porwnujc t zaleno z rwnaniem (9.6) otrzymujemy zaleno
P = Mv r .m.
(9.12)
Prawo, zasada, twierdzenie Cakowity pd ukadu punktw materialnych jest rwny iloczynowi cakowitej masy ukadu i prdkoci jego rodka masy. Zgodnie z rwnaniem (9.7)
Fzew = Ma r .m. = M
d v r.m. dt
(9.13)
wic druga zasada dynamiki Newtona dla ukadu punktw materialnych przyjmuje posta
Fzew =
dP dt
(9.14)
Ponownie widzimy, e nawet ciaa materialne bdce ukadami zoonymi z duej liczby punktw materialnych moemy w pewnych sytuacjach traktowa jako pojedynczy punkt materialny. Tym punktem jest rodek masy. Z rwnania (9.14) wynika, e gdy wypadkowa sia zewntrzna rwna jest zeru Fzew = 0, to dla ukadu o staej masie, rodek masy pozostaje w spoczynku lub porusza si ruchem jednostajnym prostoliniowym, przy czym poszczeglne punkty ukadu mog porusza si po rnych torach. To stwierdzenie wprowadza nas w zasad zachowania pdu.
93
9.4 Zasada zachowania pdu

Ponownie rozpatrzmy ukad n punktw materialnych. Jeeli ukad jest odosobniony, to znaczy nie dziaaj siy zewntrzne to zgodnie z rwnaniem (9.14) dP = 0 lub P = const. dt Ten warunek wyraa zasad zachowania pdu.
Prawo, zasada, twierdzenie Jeeli wypadkowa si zewntrznych dziaajcych na ukad jest rwna zeru, to cakowity wektor pdu ukadu pozostaje stay.
(9.15)
Zobaczymy teraz jak ta zasada stosuje si do wybranej sytuacji.

Przykad Rozwamy dwa ciaa o masach m1 i m2 poczone niewak spryn umieszczone na doskonale gadkim stole (rysunku poniej). Odcigamy od siebie te ciaa na pewn odlego, a nastpnie puszczamy swobodnie.
Rys. 9.3. Ukad dwch mas poczonych spryn
Sprbujmy opisa ruch tych cia. Jeeli pod pojciem ukad rozumiemy obie masy i spryn to na ten ukad nie dziaa adna sia zewntrzna (ukad odosobniony), dziaaj tylko siy pomidzy elementami ukadu. Oznacza to, e moemy do tego ukadu stosowa zasad zachowania pdu. Przed zwolnieniem cia pd ukadu (w odniesieniu do stou) by rwny zeru. Pd zostaje zachowany wic pozostaje taki sam po zwolnieniu obu cia. Chocia poszczeglne ciaa poruszaj si i ich pdy s rne od zera to pd ukadu moe by rwny zeru. Pd ukadu bdcy wielkoci wektorow jest sum ujemnego pdu ciaa m1 (porusza si w kierunku x) i dodatniego pdu ciaa m2 (porusza si w kierunku +x). Pd niewakiej spryny jest rwny zeru. Z zasady zachowania pdu wynika, e pd pocztkowy ukadu jest rwny pdowi w dowolnej chwili co moemy zapisa w postaci rwnania
0 = m1v 1 + m2v 2
(9.16)
lub
m2v 2 = m1v 1
(9.17) 94
Modu II Zasada zachowania pdu Przykadowo gdy m1 = 1 kg i m2 = 2 kg to v1 jest dwukrotnie wiksza od v2 i ma przeciwny zwrot.
wiczenie 9.2 Sprbuj teraz zastosowa te sam zasad do opisu rozpadu promieniotwrczego. Spoczywajce jdro uranu emituje, z prdkoci 107 m/s, czstk (jdro atomu helu ). Oblicz prdko odrzutu powstaego w tym rozpadzie jdra toru. Stosunek masy czstki do masy jdra toru wynosi M/MTh = 4/234. Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Skorzystaj z rwnania (9.16)
vTh. =
Analogicznie posugujc si zasad zachowania pdu mona wytumaczy zjawisko odrzutu wystpujce przy strzelaniu z broni palnej. Zjawisko odrzutu ma jednak wane praktyczne znaczenie. Zostao wykorzystane w silnikach odrzutowych i rakietowych, w ktrych wyrzucane spaliny nadaj samolotowi (rakiecie) przeciwnie skierowany pd. Zjawisko to jednak rni si od opisanych powyej, bo w przeciwiestwie do ukadw gdzie masa elementw skadowych pozostawaa staa masa wyrzucanych spalin i masa rakiety zmieniaj si. Przykad zastosowania zasad zachowania pdu dla ukadu o zmiennej masie (rakieta) moesz pozna w Dodatku 2, na kocu moduu II. Wiemy ju, e jeeli wypadkowa si zewntrznych dziaajcych na ukad jest rwna zeru to speniona jest zasada zachowania pdu. W takim ukadzie mog jednak dziaa siy wewntrzne, na przykad siy wystpujce przy zderzeniach midzy czsteczkami gazu. I wanie dlatego moemy skorzysta z zasady zachowania pdu do opisu zderze.
95
Modu II - Zderzenia
10 Zderzenia
Termin zderzenia obejmuje w fizyce szerok klas zjawisk. Do tej kategorii zaliczamy na przykad zderzenia kul bilardowych czy uderzenia piki o cian. W tych przypadkach zderzajce si ciaa stykaj si bezporednio i w punkcie ich zetknicia pojawia si bardzo dua sia kontaktowa. Jednak oddziaywujce ciaa nie musz si styka ze sob, a i tak moemy mwi o ich zderzeniu. Dotyczy to na przykad oddziaywania czstek naadowanych za porednictwem pola elektrycznego: odpychanie elektrostatyczne wpywa na ruch "zderzajcych si" czstek. Pod pojcie zderze moemy podcign rwnie reakcje jdrowe. Przykadowo, proton w trakcie zderzenia z jdrem moe wnikn do niego. Moemy rwnie rozszerzy definicj zderze o rozpady czstek. Cech charakterystyczn tych wszystkich zjawisk jest wystpowanie si impulsowych , to jest si dziaajcych przez bardzo krtki czas.
10.1 Zderzenia w przestrzeni jednowymiarowej

Wanie ze wzgldu na krtki czas dziaania nie moemy na og zmierzy si dziaajcych podczas zderzenia. Wiemy jednak, e musi by speniona zasada zachowania pdu (wystpuj tylko siy wewntrzne oddziaywania midzy zderzajcymi si obiektami, a siy zewntrzne s rwne zeru), oraz zasada zachowania energii cakowitej. Wobec tego nawet nie znajc szczegw oddziaywania mona, stosujc te zasady, sprbowa przewidzie wynik zderzenia.
Definicja Gdy dwa ciaa zderzaj si to zderzenie moe by spryste (elastyczne) lub niespryste (nieelastyczne) w zalenoci od tego czy energia kinetyczna jest zachowana podczas tego zderzenia czy te nie.
W zderzeniu sprystym cakowita energia kinetyczna jest zachowana podczas gdy w zderzeniu niesprystym ciaa trac cz energii kinetycznej. Kiedy dwa ciaa po zderzeniu cz si mwimy, e zderzenie jest cakowicie niespryste .
Przykad Jako przykad rozpatrzymy, zderzenie spryste dwch gadkich nie wirujcych kul o masach m1 i m2. Przed zderzeniem kule poruszaj si wzdu linii czcej ich rodki (zderzenie centralne ) z prdkociami odpowiednio v1 i v2 na przykad tak jak na rysunku poniej. Naszym celem jest znalezienie prdkoci u1 i u2 tych kul po zderzeniu.
Rys. 10.1. Kule o masach m1 i m2 przed (a) i po (b) zderzeniu
96
Modu II - Zderzenia Z zasady zachowania pdu dla ukadu obu kul otrzymujemy
m1v1 + m2v 2 = m1u1 + m2u 2
(10.1)
Poniewa zderzenie jest spryste to zgodnie z definicj energia kinetyczna jest zachowana w tym zderzeniu
2 m1v12 m2v 2 m u2 m u2 + = 1 1 + 2 2 2 2 2 2
(10.2)
Rozwizujemy ukad dwch rwna (10.1) i (10.2) z dwoma niewiadomymi u1, u2 i otrzymujemy
m1 m2 2m2 u1 = m +m v1 + m +m v2 1 2 2 1
(10.3)
oraz
2m1 m2 m1 u2 = + v 1 m +m m +m v2 1 2 2 1
(10.4)
Rozpatrzmy teraz kilka przypadkw. W kadym z nich, posugujc si zalenociami (10.3) i (10.4) obliczymy prdkoci cia po zderzeniu u1 i u2. a) Zderzenie dwch identycznych cia m1 = m2 = m. Rozwizanie: u1 = v2, u2 = v1. Ciaa wymieniaj si prdkociami i zarazem pdami. Na przykad gdy podczas gry w bilard poruszajca si z prdkoci v kula zderza si centralnie z drug identyczn ale nieruchom kul to sama zatrzymuje si, a spoczywajca dotychczas kula zaczyna porusza si z prdkoci v. b) Lekka czstka zderza si centralnie z cikim nieruchomym jdrem lub pika uderza o cian; m1 << m2, v2 =0. Rozwizanie: u1 = v2, u2 = 0. Pika odbija si sprycie od ciany wic prdko zmienia znak (wektor zmienia zwrot), a ciana pozostaje nieruchoma. c) Sytuacja odwrotna, cika czstka uderza w nieruchom czstk lekk; m1 >> m2 oraz v2 = 0. Rozwizanie: u1 = v1, u2 = 2v1. Czstka lekka uzyskuje prdko dwukrotnie wiksz od czstki cikiej, ktrej prdko (pd) nie ulega zmianie. Powysza analiza pokazuje na przykad jak dobiera materia spowalniajcy neutrony w reaktorze. Neutrony musz by spowalniane aby podtrzyma proces rozszczepienia. W tym celu zderza si je sprycie z jdrami (spoczywajcymi) spowalniacza. Gdyby w spowalniaczu byy cikie jdra to neutrony zderzajc si "odbijayby" si nie tracc nic z prdkoci (przypadek b). Gdyby natomiast spowalniaczem byy czstki lekkie, np. elektrony, to neutrony poruszayby si wrd nich praktycznie bez zmiany prdkoci (przypadek c). Zatem trzeba wybra moderator (spowalniacz) o masie jder porwnywalnej z mas neutronw (przypadek a).
97
Modu II - Zderzenia
wiczenie 10.1 Sprawd, jak cz swej energii kinetycznej traci neutron o masie m1 w zderzeniu centralnym z bdcym w spoczynku jdrem atomowym o masie m2 ? Obliczenia wykonaj dla jdra oowiu m2 = 206 m1, jdra wgla i jdra wodoru m2 = m1. Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Skorzystaj z rwnania (10.3) uwzgldniajc, e v2 = 0.
dla oowiu
E k = Ek E k dla wgla = Ek E k dla wodoru = Ek
Rozwamy teraz przypadek zderzenia cakowicie niesprystego. Przy zderzeniach niesprystych energia kinetyczna nie jest zachowana. Energia bdca rnic pomidzy pocztkow i kocow energi kinetyczn przechodzi w inne formy energii na przykad w ciepo lub energi potencjaln zwizan z deformacj ciaa podczas zderzenia. Tak jest w przypadku wahada balistycznego, ktre suy do pomiaru prdkoci pociskw. Skada si ono z bloku drewnianego o masie M, wiszcego na dwch sznurach. Pocisk o masie m, majcy prdko poziom v, wbija si w klocek i zatrzymuje w nim. Po zderzeniu wahado tzn. klocek z tkwicym w nim pociskiem wychyla si i podnosi na maksymaln wysoko h tak jak pokazano na rysunku poniej.
Rys. 10.2. Wahado balistyczne
Pd przed zderzeniem jest rwny pdowi pocisku, bo klocek jest nieruchomy. Natomiast po zderzeniu klocek i pocisk poruszaj si razem. Stosujc zasad zachowania pdu otrzymujemy 98
Modu II - Zderzenia mv = (m + M )u (10.5)
gdzie u jest prdkoci ukadu klocek - pocisk zaraz po zderzeniu. W zderzeniu, cz energii kinetycznej pocisku jest tracona min. na ciepo i odksztacenie klocka, w ktry pocisk si wbija. Pozostaa cz energii kinetycznej zamienia si po zderzeniu w potencjaln energi grawitacji co moemy zapisa w postaci rwnania 1 (m + M )u 2 = (m + M ) gh 2 Rozwizujc ostatnie dwa rwnania otrzymujemy (10.6)
v=
m+M m
2 gh
(10.7)
Wystarczy wic zmierzy wysoko h oraz masy m i M aby mc wyznaczy prdko pocisku v.
wiczenie 10.2 Sprawd jaka cz pocztkowej energii zostaje zachowana w tym zderzeniu. Przyjmij mas pocisku m = 5 g, a mas klocka M = 2 kg. Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Skorzystaj z rwnania (10.7) i oblicz iloraz
1 (m + M )u 2 2 = 1 2 mv 2 Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
10.2 Zderzenia na paszczynie

Dotychczas zajmowalimy si zderzeniami czstek w przestrzeni jednowymiarowej. Teraz rozpatrzymy najprostszy przypadek wielowymiarowy; zajmiemy si zderzeniami sprystymi na paszczynie. Zaczniemy od analizy zderzenia sprystego ukonego kuli o masie m i prdkoci v ze cian. Naszym celem jest znalezienie prdkoci kuli po zderzeniu. Ruch kuli opisujemy w ukadzie wsprzdnych x i y zwizanym ze cian, o x pokazuje kierunek prostopady do ciany, y - kierunek rwnolegy, a pocztek ukadu umieszczamy na powierzchni ciany w punkcie zderzenia. W tak wybranym ukadzie wsprzdnych rozkadamy na skadowe wektor prdkoci v (rysunek 10.3)
v x = v cos v y = v sin
(10.8) 99
Modu II - Zderzenia Na przykadzie rzutu ukonego (punkt 3.2) pokazalimy, e taki ruch na paszczynie mona traktowa jak dwa niezalene ruchy jednowymiarowe. Ruch kuli w kierunku y odbywa si rwnolegle do ciany wic skadowa vy nie ulega zmianie przy odbiciu. Natomiast skadowa prostopada do powierzchni ciany, po zderzeniu zmienia znak na przeciwny, kula odbija si od ciany jak w przykadzie (b) w poprzednim rozdziale. Std prdko kuli po zderzeniu (odbiciu si od ciany)
2 u = vx +v2 (v cos ) 2 + (v sin ) 2 = v y =
(10.9)
Prdko po odbiciu od ciany jest taka sama jak przed odbiciem, a kt odbicia jest rwny ktowi padania (rysunek poniej).
Rys. 10.3. Spryste zderzenie kuli ze cian
Teraz rozpatrzymy ukone, spryste zderzenie kuli bilardowej poruszajcej si z prdkoci v1 z drug identyczn spoczywajca kul. Takie zagranie stosuje si, eby skierowa wybran kul pod pewnym ktem w bok. Dzieje si tak, gdy rodek kuli spoczywajcej nie ley na linii wzdu, ktrej porusza si pierwsza kula. Takie zderzenie jest pokazane na rysunku poniej.
Rys. 10.4. Zderzenia kul bilardowych
100
Modu II - Zderzenia Zgodnie z zasad zachowania pdu i zasad zachowania energii

mv 1 = mu1 + mu2
2 mv12 mu12 mu2 = + 2 2 2
(10.10)
lub
v 1 = u1 + u2
2 v12 = u12 + u2
(10.11)
Z rwna tych wynika, e wektory v1, u1 i u2 tworz boki trjkta prostoktnego (twierdzenie Pitagorasa) tak jak na rysunku 10.5.
Rys. 10.5. Prdkoci kul przed i po zderzeniu
Oznacza to, e dla dowolnego kta (0, /2) po zderzeniu kule bd zawsze poruszay si wzgldem siebie pod ktem prostym. Warto kta zaley natomiast od tak zwanego czyli odlegoci midzy pierwotnym kierunkiem ruchu kuli parametru zderzenia pierwszej, a rodkiem kuli spoczywajcej. Ten rozdzia koczy drugi modu; moesz teraz przej do podsumowania i zada testowych.
101
Modu II - Podsumowanie
Podsumowanie
Praca W wykonana przez F jest iloczynem skalarnym siy F i wektora przesunicia s. Praca wykonana przez si sta W = F s = Fs cos , a przez si zmienn W = F ds . 1 mv 2 . 2 dW Moc jest szybkoci wykonywania pracy P = . dt Jeeli sia F jest si zachowawcz to zmiana energii potencjalnej jest rwna Energia kinetyczna jest definiowana jako Ek = E p = W = F d s . Dla si zachowawczych ta caka nie zaley od drogi od A do B,
A
B
na ktrej wykonujemy prac, a tylko od pooenia punktw A i B. Zasada zachowania energii mechanicznej mwi, e dla ciaa podlegajcego dziaaniu siy zachowawczej, suma energii kinetycznej i potencjalnej jest staa. Jeeli dziaaj siy niezachowawcze to zamieniaj one energi mechaniczn na energi wewntrznan. Mm Grawitacyjna energia potencjalna wynosi E p (r ) = G r E p (r ) M Potencja pola grawitacyjnego definiujemy jako V (r ) = = G m r Zasada zachowania pdu w ukadzie odosobnionym mwi, e jeeli wypadkowa si zewntrznych dziaajcych na ukad jest rwna zeru, to cakowity wektor pdu ukadu dP = 0 P = const . pozostaje stay. Fwyp = dt W zderzeniu sprystym cakowita energia kinetyczna jest taka sama po zderzeniu jak przed zderzeniem podczas gdy w zderzeniu niesprystym ciaa trac cz energii kinetycznej. Kiedy dwa ciaa po zderzeniu cz si mwimy, e zderzenie jest cakowicie niespryste.
102
Modu II - Materiay dodatkowe
Materiay dodatkowe do Moduu II

II. 1. Energia kinetyczna w ukadzie rodka masy
Rozpatrzmy ukad, o staej masie M, zoony z n punktw materialnych o masach m1,. ..., mn oraz prdkociach v1, ....., vn. Energia kinetyczna tego ukadu mierzona wzgldem rodka masy jest dana wyraeniem
Ek =
miv i2
i =1
m (v
i =1 i
r.m.
+ v i.wzg )(v r.m. + v i.wzg ) 2
(II.1.1)
gdzie vr.m. jest prdkoci rodka masy, a vi,wzg jest prdkoci i-tego punktu mierzon w ukadzie rodka masy. Wykonujc mnoenie skalarne otrzymujemy
Ek =
mi
i =1
v 2r .m. + v r.m. miv i.wzg +

i =1
mv
i =1 i
2 i.wzg
(II.1.2)
Zgodnie z rwnaniem (9.6)
mv
i =1 i
i.wzg
= Mv r .m.wzg
a poniewa prdko rodka masy mierzona wzgldem rodka masy jest rwna zeru vr.m.,wzg = 0 wic drugi wyraz w rwnaniu (II.1.2) znika. Ostatecznie Ek = Mv 2r .m. + Ek' 2 (II.1.3)
gdzie Ek' jest energi kinetyczn mierzon w ukadzie rodka masy. Zastosowanie tego rwnania zilustrujemy obliczajc energi kinetyczn obrczy o masie m toczcej si po paszczynie tak, e rodek obrczy ma prdko v (rysunek poniej)
Poniewa w ukadzie rodka masy ciao sztywne moe mie tylko energi obrotow (rotacyjn ) wic rwnanie (3) przyjmuje posta Ek = mv 2 mv obrot .wzg + 2 2
2
(II.1.4)
103
Modu II - Materiay dodatkowe gdzie vobrot,wzg to prdko obrczy w ukadzie rodka masy. Poniewa obserwator w ukadzie rodka masy widzi obrcz obracajc si z prdkoci v wic vobrot,wzg = v. Std Ek = mv 2 mv 2 + = mv 2 2 2 (II.1.5)
Zauwamy, e obrcz ma energi dwa razy wiksz od ciaa o masie m poruszajcego si z t sam prdkoci v (ale nie obracajcego si).
II. 2.
Ukady o zmiennej masie
Rozpatrzymy ukad, ktry stanowi rakieta wyrzucajca ze swej dyszy gorcy gaz z du prdkoci, zmniejszajc w ten sposb swoj mas i zwikszajc prdko (rysunek poniej).
Napd odrzutowy rakiety
Spaliny opuszczaj silnik rakiety ze sta prdkoci vs wzgldem Ziemi. Prdko chwilowa rakiety wzgldem Ziemi jest rwna v, zatem prdko spalin wzgldem rakiety vwzg jest dana zalenoci
v wzg = v s v
(II.2.1)
Jeeli w przedziale czasu dt z rakiety wyrzucona zostaje masa dms z prdkoci vs to masa rakiety maleje o dm, a jej prdko ronie o dv, przy czym dms dm = dt dt (II.2.2)
Znak minus wynika std, e masa rakiety maleje. Obliczamy teraz zmian pdu P ukadu w czasie dt dP dprakiety dpspalin = + dt dt dt lub dms dP d (mv ) = +vs dt dt dt skd ostatecznie (II.2.4) (II.2.3)
104
Modu II - Materiay dodatkowe dms dP dv dm =m +v +vs dt dt dt dt
(II.2.5)
Rwnanie to uwzgldnia fakt, e w przypadku rakiety zmienia si zarwno jej masa jak i prdko podczas gdy spaliny s wyrzucane ze sta prdkoci. Zmiana pdu ukadu jest zgodnie z drug zasad dynamiki Newtona rwna sile zewntrznej dziaajcej na ukad. Uwzgldniajc zalenoci (II.2.1) i (II.2.2) moemy przeksztaci rwnanie (II.2.5) do postaci Fzew = dms dP dv =m + v wzg dt dt dt (II.2.6)
Ostatni wyraz w rwnaniu (II.2.6) moe by interpretowany jako sia wywierana na ukad przez substancj (spaliny), ktra z niego wylatuje. W przypadku rakiety (samolotu) nosi ona nazw siy cigu .
Przykad Samolot odrzutowy leci z prdkoci 250 m/s i z tak prdkoci jest wcigane do jego silnika powietrze. W kadej sekundzie silnik samolotu spala mieszank paliwow skadajc si z 75 kg powietrza i 3 kg paliwa, a prdko wyrzucania spalin wynosi 500 m/s. Si cigu obliczamy zgodnie ze wzorem (II.2.6) przy czym prdko wzgldna jest rwna rnicy prdkoci wyrzucania spalin i wcigania powietrza vwzg = 250 m/s, a masa spalin wyrzucanych w jednostce czasu wynosi 78 kg/s. Std otrzymujemy si cigu rwn 1.95104 N.
Jeeli ruch rakiety odbywa si w przestrzeni kosmicznej to siy zewntrzne Fzew s do zaniedbania i wtedy zmiana pdu rakiety jest rwna sile cigu (jest speniona zasada zachowania pdu). Natomiast gdy ruch odbywa si w pobliu Ziemi (np. tu po starcie) to wwczas Fzew reprezentuje ciar rakiety i si oporu atmosfery i trzeba j uwzgldni. Konstruktorzy rakiet staraj si uzyska jak najwiksz si cigu aby przezwyciy Fzew. Na przykad rakieta Saturn 5, o masie ponad 3000 ton, wytwarzaa przy starcie si cigu 40 MN.
105
Modu II - Rozwizania wicze
Rozwizania wicze z moduu II

wiczenie 7.2 Dane: F(x) = kx Wykres funkcji F(x) = kx jest pokazany na rysunku poniej.
Zaleno siy sprystoci od rozcignicia x spryny
Pole pod wykresem jest polem trjkta o podstawie x i wysokoci F(x) i wynosi
S =W = S= 1 xF ( x) 2
1 2 kx 2
Otrzymana warto jest identyczna z t dan rwnaniem (7.5). Na tym samym rysunku pokazany jest rwnie wykres Fs(x). Zwr uwag, e "dodatnia" praca wykonana przez si F (czowieka) jest rwna co do wartoci "ujemnej" pracy wykonanej przez spryn.
wiczenie 8.2 energia potencjalna klocka m1 wzgldem podogi energia potencjalna klocka m2 wzgldem stou praca wykonana przez si grawitacji praca wykonana przez si tarcia zmiana energii potencjalnej ukadu zmiana energii kinetycznej klocka m1 zmiana energii kinetycznej klocka m2
+ + + +
1) Klocki (poczone nierozcigliw nitk) poruszaj si z takim samym przyspieszeniem, wic w kadej chwili posiadaj tak sam prdko v = v1 = v2, std ich energie kinetyczne (w dowolnej chwili) s odpowiednio rwne
106
Modu II - Rozwizania wicze Ek 1 = m1v 2 , 2 Ek 2 = m2v 2 2
Poniewa, ich energie kinetyczne w chwili pocztkowej rwne byy zeru (v0 = 0) to zmiany energii kinetycznej s rwne wanie powyszym wartociom Ek Ek1 = m1v 2 , 2 Ek 2 = m2v 2 2
Wida, e bezwzgldna zmiana energii kinetycznej zaley od masy ciaa. 2) Zmiana cakowitej energii kinetycznej ukadu jest co do bezwzgldnej wartoci rwna zmianie energii potencjalnej ukadu tylko wtedy gdy dziaaj siy zachowawcze. Poniewa wystpuje tarcie pomidzy stoem i klockiem m1, ktre jest si niezachowawcz, wic tylko cz z nagromadzonej energii potencjalnej klocka m2 jest podczas jego ruchu w d zamieniana na energi kinetyczna (obu klockw). Bezwzgldna zmiana energii kinetycznej jest wic mniejsza od bezwzgldnej zmiany energii potencjalnej ukadu.
wiczenie 8.3 Dane: h, Mz, Rz, G. Sia grawitacji jest si zachowawcz wic w jej polu
E k + E p = const. Na powierzchni Ziemi Ek = mv 2 R E p = G MZm RZ
a na wysokoci h nad powierzchni Ziemi Ek = 0 E p = G MZm ( RZ + h)
czc powysze rwnania (korzystajc z warunku E k + E p = const. ) otrzymujemy mv 2 M m MZm G Z = G R RZ ( RZ + h) a po przeksztaceniach

1 1 v = 2GM Z R R +h Z Z
107

wiczenie 8.4 Dane: h, strata energii mechanicznej przy odbiciu od podoa s = 1/3 Pika puszczona z wysokoci h nad podoem posiada energi potencjaln Ep = mgh (wzgldem podoa). W trakcie spadania energia potencjalna zamienia si cakowicie w energi kinetyczn. W chwili odbicia s =1/3 z energii kinetycznej jest zamieniana na energi wewntrzn, wic po odbiciu energia kinetyczna (mechaniczna) jest rwna q = 1 s = 2/3 energii przed odbiciem. Oznacza to, e energia potencjalna jak uzyska ciao przy wznoszeniu bdzie rwna 2/3 energii pocztkowej, a tym samym ciao po odbiciu wzniesie si na 2/3 wysokoci pocztkowej. Moemy wic napisa oglne wyraenie na wysoko po n-tym odbiciu od podoa
hn = qhn 1 gdzie n = 1, 2, 3,.... Zgodnie z tym oznaczeniem h0 = h jest pocztkow wysokoci z jakiej spada ciao. Widzimy, e kolejne wysokoci tworz cig geometryczny. Std 16 2 h4 = hq 4 = h = h 81 3 Analogicznie energia mechaniczna zamieniona na energi wewntrzn (podczas 4-ech odbi) wynosi E = mgh mgh4 = 65 mgh 81
4
wiczenie 9.1 Dane: m1 = 1 kg, m2 = 2 kg i m3 = 3 kg, a = 1 m. Poniewa wynik nie zaley od wyboru ukadu odniesienia to moemy przyj dowolny ukad odniesienia w szczeglnoci taki jak na rysunku poniej.
Wsprzdne x, y pooenia mas m1, m2 i m3 wynosz odpowiednio
108

a a 3 (0,0); (a,0); 2, 2
Wsprzdne rodka masy obliczamy zgodnie z rwnaniem (9.3) xr .m. = m1 x1 + m2 x2 + m3 x3 7 = m 12 m1 + m2 + m3 3 m1 y1 + m2 y2 + m3 y3 = m 4 m1 + m2 + m3
y r .m. =
Zwrmy uwag, e pooenie rodka masy nie pokrywa si ze rodkiem geometrycznym.

wiczenie 9.2 Dane: M/MTh = 4/234 (w jednostkach masy atomowej), v = 107 m/s. Ze wzgldu na nieobecno si zewntrznych pd ukadu, ktry przed rozpadem by rwny zeru po rozpadzie pozostaje niezmieniony: pd pocztkowy = pd kocowy:
0 = M Thv Th + M v Skd vTh = 2.4105 m/s

wiczenie 10.1 Dane: zderzenie spryste, v2 = 0, ow m2 = 206 m1, wgiel m2 = 12 m1, wodr m2 = m1. mv2 Energia kinetyczna neutronu przed zderzeniem: Ek 1 = 1 1 2 2 mu Energia kinetyczna neutronu po zderzeniu: Ek 2 = 1 1 2 E Ek 2 v12 u12 u12 Wzgldna zmiana energii neutronu podczas zderzenia: k1 = = 1 v12 v12 Ek 1 Poniewa, zderzenie odbywa si z nieruchomym jdrem (v2 = 0) to na podstawie wzoru (10.3) m1 m2 u1 = m +m v1 2 1
wic m1 m2 Ek 1 Ek 2 4m1m2 = 1 = Ek 1 (m1 + m2 ) 2 m1 + m2 Ek 1 Ek 2 = 0.02 (2%) Ek 1 E Ek 2 dla wgla m2 = 12 m1 wic k1 = 0.28 (28%) Ek 1 dla oowiu m2 = 206 m1 wic 109
2
Modu II - Rozwizania wicze dla wodoru m2 = m1 wic Ek 1 Ek 2 = 1 (100%) Ek 1
Wyniki te pokazuj dlaczego parafina, ktra jest bogata w wodr jest dobrym spowalniaczem (a nie ow).
wiczenie 10.2 Dane: m = 5g, M = 2 kg. Obliczamy stosunek energii kinetycznej ukadu klocek pocisk, zaraz po zderzeniu, do energii kinetycznej pocisku przed zderzeniem. Korzystajc ze wzoru (10.7) otrzymujemy
1 (m + M )u 2 m (m + M ) gh 2 = = 2 1 m+M 1 m+M mv 2 m gh 2 2 2 m
Podstawiajc dane otrzymujemy stosunek m/(m+M) 0.0025. Oznacza to, e zachowane zostaje tylko 0.25% pocztkowej energii kinetycznej, a 99.75% ulega zmianie w inne formy energii.
110
Modu II - Test kontrolny
Test II
1. Ciao porusza si ruchem prostoliniowym po gadkiej poziomej powierzchni. Prdko tego ciaa zmienia si w czasie ruchu tak jak pokazano na rysunku poniej. Okrel czy praca wykonana przez si wypadkow w kolejnych przedziaach czasu t1, t2, t3 i t4 jest dodatnia, ujemna czy rwna zeru?
2. W wyniku dziaania siy tarcia ciao o masie m = 5 kg zmniejsza swoj prdko od wartoci v1 = 10 m/s do wartoci v2 = 6 m/s. Jak prac wykonaa sia tarcia? 3. Sia, ktrej zaleno od pooenia jest pokazana na rysunku poniej, przesuwa ciao o masie m = 1 kg wzdu linii prostej po poziomej powierzchni. Jak prac wykonuje ta sia przesuwajc ciao od pooenia x0 = 0 do pooenia x = 10 m ? Jak prdko uzyskuje to ciao na drodze 10 m, przy zaniedbaniu tarcia i wszelkich oporw? Prdko pocztkowa ciaa v0 = 0.
4. Pod dziaaniem siy pd ciaa wzrs dwukrotnie. Ile razy wzrosa energia kinetyczna tego ciaa? 5. Sformuuj zasad zachowania energii mechanicznej. 111
Modu II - Test kontrolny 6. Ciao o masie m = 1 kg rzucono pionowo w gr z prdkoci v0 = 20 m/s. Ile wynosia energia potencjalna a ile energia kinetyczna tego ciaa na wysokoci 15 m ? Opory powietrza pomijamy. Naley przyj g = 10 m/s2. 7. Ciao, ktremu nadano prdko v0 pionowo w gr, wznioso si z powierzchni planety na wysoko rwn jej promieniowi. Jak prdko naley nada ciau na powierzchni tej planety, aby oddalio si od niej nieskoczenie daleko? 8. Na ukad dziaa staa sia zewntrzna. Odpowiedz, czy ukad zachowuje swj cakowity pd? Odpowied uzasadnij. 9. Pocisk o masie m = 2 kg wystrzelono z prdkoci v = 400 m/s z dziaa o masie M1 = 2000 kg a nastpnie taki sam pocisk, z t sam prdkoci z dziaa o masie M2 = 3000 kg. Porwnaj energie odrzutu obu dzia oraz ich pdy zaraz po wystrzeleniu pocisku. 10. Obiekt o masie m poruszajcy si z prdkoci v uderza w inny spoczywajcy obiekt o masie dwukrotnie wikszej. Obliczy prdko obiektw tu po zderzeniu, zakadajc, e zderzenie jest cakowicie niespryste. 11. Jaki warunek musi by speniony aby w trakcie cakowicie niesprystego zderzenia dwch cia ich energia kinetyczna (jak miay przed zderzeniem) zamienia si cakowicie w ich energi wewntrzn (po zderzeniu)?
112
MODU III
Modu III Ruch obrotowy
11 Ruch obrotowy
W naszych dotychczasowych rozwaaniach nad ruchem cia traktowalimy je jako punkty materialne tzn. jako obiekty obdarzone mas, ktrych rozmiary moemy zaniedba. Jednak rzeczywiste ciaa w ruchu mog si obraca czy wykonywa drgania. W kolejnych rozdziaach zajmiemy si wanie ruchem obrotowym i drgajcym cia. Bdziemy rozwaa ruch obrotowy cia sztywnych tj. obiektw, w ktrych odlegoci wzajemne punktw s stae. Zajmiemy si rwnie bardziej oglnym przypadkiem, w ktrym ciao sztywne wykonuje zarwno ruch postpowy jak i obrotowy.
11.1 Kinematyka ruchu obrotowego

Nasze rozwaania zaczniemy od wyprowadzenia rwna kinematyki ruchu obrotowego, podobnych do rwna kinematyki ruchu postpowego. W ruchu obrotowym wielkoci analogiczn do przesunicia jest przesunicie ktowe . Kt okrela pooenie (ktowe) punktu P wzgldem ukadu odniesienia (rysunek 11.1).
Rys. 11.1. Punkt P obracajcego si ciaa zatacza uk o dugoci s
Zwizek = s/R midzy drog liniow s, a przesuniciem ktowym wynika bezporednio z miary ukowej kta . W ruchu obrotowym wielkoci analogiczn chwilowej prdkoci liniowej v jest chwilowa prdko ktowa
d 1 d s v = = dt R dt R
(11.1)
W ruchu obrotowym podobnie jak w ruchu po okrgu jest te nazywana czstoci i jest zwizana z czstotliwoci f relacj ktow
= 2f
(11.2)
Podobnie jak chwilowe przyspieszenie liniowe a zostao zdefiniowane chwilowe przyspieszenie ktowe
114
d 1 dv a = = dt R dt R
(11.3)
Moemy teraz poda opis ruchu obrotowego ze staym przyspieszeniem ktowym poprzez analogi do ruchu postpowego jednostajnie zmiennego. Tab. 11.1. Ruch postpowy a = const.
v = v 0 + at at 2 s = s0 + v 0 t + 2
= const. = 0 + t
Ruch obrotowy
= 0 + 0t +
t2
2
Pamitajmy, e zarwno prdko ktowa jak i przyspieszenie ktowe s wektorami. Na rysunku 11.2 poniej, pokazane s wektory: prdkoci liniowej v, prdkoci ktowej , przyspieszenia stycznego as, przyspieszenia normalnego an i przyspieszenia ktowego punktu P obracajcego si ciaa sztywnego. Punkt P porusza si ruchem przyspieszonym po okrgu.
Rys. 11.2. Kierunki wektorw v, , as, an i punktu P poruszajcego si po okrgu wok pionowej osi
Zwizki pomidzy wielkociami liniowymi i ktowymi w postaci skalarnej s dane rwnaniami (11.1), (11.3) oraz rwnaniem (3.14). Natomiast te zalenoci w postaci wektorowej maj posta
v = R as = R an = v
(11.4)
Wicej o ruchu przyspieszonym po okrgu moesz przeczyta w Dodatku 1, na kocu moduu III.
115

Jednostki Z powyszych rozwaa wynika, e jeeli kt jest mierzony w radianach (rad) to jednostk prdkoci ktowej jest radian na sekund (rad/s), a przyspieszenia ktowego radian na sekund do kwadratu (rad/s2).
Na zakoczenie sprbuj wykona nastpujce wiczenie.

wiczenie 11.1 W wielu czytnikach CD pyta ma sta prdko liniow natomiast zmienia si jej prdko ktowa. Dziki tej staej prdkoci liniowej mona zachowa jednakowo gste upakowanie informacji na caym dysku. Ta prdko dla dysku audio (pojedynczej prdkoci) wynosi 1.25 m/s. Cakowita dugo spiralnie naniesionej cieki wynosi 5.55 km. rednica zewntrzna dysku jest rwna 12 cm, a wewntrzna 2.5 cm. Oblicz maksymaln i minimaln prdko ktow dysku. Jakie jest rednie przyspieszenie ktowe pyty podczas jej cigego, cakowitego odczytu? Pamitaj o odpowiednich jednostkach. Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Skorzystaj z rwna (11.1) i (11.3)
min = max = = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
11.2 Dynamika punktu materialnego

Jak wynika z naszego codziennego dowiadczenia w ruchu obrotowym wana jest nie tylko warto siy, ale to gdzie i pod jakim ktem jest ona przyoona. Na przykad, drzwi najatwiej jest otworzy przykadajc si na ich zewntrznej krawdzi i pod ktem prostym do paszczyzny drzwi. Sia przyoona wzdu paszczyzny drzwi jak i sia przyoona w miejscu zawiasw nie pozwalaj na ich obrt. Dla ruchu obrotowego wielkoci, ktra odgrywa rol analogiczn do siy w ruchu postpowym jest moment siy (tzw. moment obrotowy) . Jeeli sia F jest przyoona w pewnym punkcie to moment siy wzgldem tego punktu jest definiowany jako
Definicja
= rF
(11.5)
gdzie wektor r reprezentuje pooenie punktu wzgldem wybranego inercjalnego ukadu odniesienia. Moment siy jest wielkoci wektorow, ktrej warto bezwzgldna wynosi (iloczyn wektorowy)
116
= rF sin
(11.6)
Wielko r nazywamy ramieniem siy . Z rwnania (11.6) wynika, e tylko skadowa siy prostopada do ramienia F = F sin wpywa na moment siy.
11.2.1 Moment pdu
Zdefiniujmy teraz wielko, ktra w ruchu obrotowym odgrywa rol analogiczn do pdu. i definiujemy jako Wielko L nazywamy momentem pdu
Definicja
L= r p
(11.7)
gdzie p jest pdem punktu materialnego, a r reprezentuje jego pooenie wzgldem wybranego inercjalnego ukadu odniesienia. Warto L wynosi L = r p sin (11.8)
Istnieje bezporednia zaleno pomidzy momentem siy i momentem pdu. eby j wyprowadzi zrniczkujmy obie strony rwnania (11.7)
dL d dr dp = (r p ) = p+r = dt dt dt dt = v p + r Fwyp
(11.9)
Poniewa wektory v oraz p s rwnolege to ich iloczyn wektorowy jest rwny zeru. Natomiast drugi skadnik rwnania jest zgodnie z definicj (11.5) wypadkowym momentem siy. Otrzymujemy wic
wyp =
dL dt
(11.10)
Prawo, zasada, twierdzenie Wypadkowy moment siy dziaajcy na punkt materialny jest rwny prdkoci zmian momentu pdu.
To jest sformuowanie drugiej zasad dynamiki ruchu obrotowego. Rwnanie (11.10) jest analogiczne do rwnania (4.6) dla ruchu postpowego. Analogicznie moemy sformuowa pierwsz zasad dynamiki ruchu obrotowego
Prawo, zasada, twierdzenie Ciao sztywne, na ktre nie dziaa moment siy pozostaje w spoczynku lub porusza si ruchem obrotowym jednostajnym.
oraz trzeci zasad dynamiki ruchu obrotowego
117

Prawo, zasada, twierdzenie Jeeli dwa ciaa oddziauj wzajemnie, to moment sia z jakim dziaa ciao drugie na ciao pierwsze jest rwny i przeciwnie skierowany do momentu siy, z jakim ciao pierwsze dziaa na drugie. 11.2.2 Zachowanie momentu pdu
Dla ukadu n czstek moemy zsumowa momenty si dziaajce na poszczeglne punkty materialne
d n dL Li = d t i =1 d t
(11.11)
gdzie L oznacza teraz cakowity moment pdu ukadu. Zauwamy, e

Prawo, zasada, twierdzenie Jeeli na ukad nie dziaa zewntrzny moment siy (lub wypadkowy moment si zewntrznych jest rwny zeru) to cakowity moment pdu ukadu pozostaje stay.
dL = 0 lub L = const. dt Zaleno powysza wyraa zasad zachowania momentu pdu.
(11.12)
wiczenie 11.2 Rozpatrzmy teraz nastpujcy przykad. Rower jedzie ze sta prdkoci gdy sia dziaajca pomidzy nawierzchni i koem F2 = 5 N. Z jak si F1 acuch cignie zbatk jeeli stosunek R/r = 10? Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Zauwa, e prdko ktowa jest staa wic dL/dt = 0 i wypadkowy moment si jest rwny zeru.
F1 = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
118
11.3 Ciao sztywne i moment bezwadnoci

Wikszo cia w przyrodzie to nie punkty materialne ale rozcige ciaa sztywne. Przeanalizujmy teraz ruch takiej bryy sztywnej obracajcej si ze sta prdkoci ktow wok staej osi obrotu w ukadzie rodka masy. Zauwamy, e chocia wszystkie punkty maj te sam prdko ktow to punkty znajdujce si w rnych odlegociach od osi obrotu maj rn prdko liniow v (rysunek 11.3). Prdko i -tego punktu o masie mi wynosi vi = ri gdzie ri jest odlegoci od osi obrotu
Rys. 11.3. Dwa punkty obracajcej si bryy maj t sam prdko ktow, a rne prdkoci liniowe ze wzgldu na rne odlegoci od osi obrotu r1 i r2
Obliczamy teraz warto momentu pdu L tego ciaa L = ri mi v i = ri mi (ri ) = ri 2 mi i i i Wielko w nawiasie nazywamy momentem bezwadnoci I
Definicja
(11.13)
, ktry definiujemy jako
I = ri 2 mi i
(11.14)
a dla cigego rozkadu masy

Definicja
I = r2 dm
Zwrmy uwag, e moment bezwadnoci I zaley od osi obrotu. Moemy teraz wyrazi moment pdu poprzez moment bezwadnoci
L = I
(11.15)
(11.16)
a poniewa zgodnie z rwnaniem (11.10) = dL/dt wic 119
=I
d = I dt
(11.17)
gdzie jest przyspieszeniem ktowym. Obliczmy teraz energi kinetyczn obracajcego si ciaa
Ek =
wic
1 1 1 miv i2 = mi (ri ) 2 = mi ri 2 2 2 i 2 i 2 i
(11.18)
Ek =
1 2 I 2
(11.19)
Zestawmy teraz odpowiednie wielkoci obliczone dla ruchu obrotowego z ich odpowiednikami dla ruchu postpowego. Tab. 11.2 Ruch postpowy p = mv F = ma 1 E k = mv 2 2
Ruch obrotowy
L = = I 1 Ek = I 2 2
Z tego porwnania wida, e moment bezwadnoci I jest analogiczn wielkoci do masy m w ruchu postpowym. Zwrmy uwag, e w przeciwiestwie do masy moment bezwadnoci zaley od osi, wok ktrej obraca si ciao. Momenty bezwadnoci niektrych cia sztywnych s podane w tabeli 11.3. Tab. 11.3 moment bezwadnoci I MR 2 1 MR 2 Krek, walec wzgldem osi walca 2 1 Md 2 Prt o dugoci d, wzgldem osi symetrii prostopadej do prta 12 2 MR 2 Pena kula o promieniu R, wzgldem rednicy 5 2 MR 2 Czasza kulista o promieniu R, wzgldem rednicy 3 Ciao Obrcz, piercie o promieniu R, wzgldem osi obrczy Przykad obliczania momentu bezwadnoci znajdziesz w Dodatku 2, na kocu moduu III.
120
Modu III Ruch obrotowy Czsto do obliczania momentu bezwadnoci wygodnie jest posuy si twierdzeniem Steinera. Podaje ono zaleno pomidzy momentem bezwadnoci I ciaa wzgldem danej osi, a momentem bezwadnoci Ir.m. tego ciaa wzgldem osi przechodzcej przez jego rodek masy i rwnolegej do danej. Zwizek ten wyraa si zalenoci
Prawo, zasada, twierdzenie
I = I t .m. + Ma 2
gdzie a jest odlegoci midzy osiami, a M jest mas ciaa.
(11.20)
wiczenie 11.3 Teraz korzystajc z powyszego twierdzenia i z danych w tabeli 11.3 oblicz moment bezwadnoci prta o masie M i dugoci d wzgldem osi prostopadej do prta i przechodzcej przez jeden z jego kocw. Wynik zapisz poniej.
I=
11.4 Ruch obrotowo-postpowy

Na co dzie czsto mamy do czynienia z toczeniem si cia. W przeciwiestwie do ruch obrotowego wzgldem nieruchomej osi obrotu w przypadku toczenia wystpuje zarwno ruch postpowy, jak i obrotowy. Dlatego sprbujemy opisa toczenie jako zoenie ruchu postpowego i obrotowego. W tym celu przeledmy ruch walca o promieniu R pokazany na rysunku 11.4.
Rys. 11.4. Toczenie (c) jako zoenie ruchu postpowego (a) i obrotowego (b)
W ruchu postpowym, rysunek (a), wszystkie punkty poruszaj si z takimi samymi prdkociami, natomiast w ruchu obrotowym wok rodka masy S, rysunek (b), przeciwlege punkty poruszaj si z przeciwnymi prdkociami, a rodek jest nieruchomy. Na rysunku (c) pokazano wynik zoenia (sumowania) odpowiednich wektorw z rysunkw (a) i (b). Zwrmy uwag, e podstawa walca (punkt A stycznoci z podoem) 121
Modu III Ruch obrotowy w kadej chwili spoczywa (prdko chwilowa vA = 0). Natomiast prdko liniowa punktw S i B jest proporcjonalna do ich odlegoci od punktu A (punkt B w odlegoci 2R ma prdko dwukrotnie wiksz ni punkt S w odlegoci R). Jeszcze peniej wida to na rysunku 11.5 gdzie narysowane s prdkoci chwilowe kilku punktw na obwodzie toczcego si walca.
Rys. 11.5. Toczenie si walca jako obrt wok punktu A
Wida, e prdko kadego z tych punktw jest prostopada do linii czcej ten punkt z podstaw A i proporcjonalna do odlegoci tego punktu od A. Takie zachowanie jest charakterystyczne dla ciaa wykonujcego ruch obrotowy wzgldem nieruchomej osi. Oznacza to, e opisywany walec obraca si wok punktu A, a co za tym idzie, e moemy toczenie opisywa rwnie wycznie jako ruch obrotowy ale wzgldem osi przechodzcej przez punkt A stycznoci z powierzchni, po ktrej toczy si ciao.
Przykad W celu zilustrowania rwnowanoci obu opisw obliczymy teraz energi kinetyczn walca o masie m toczcego si z prdkoci v. Najpierw potraktujemy toczenie jako zoenie ruchu postpowego i obrotowego wzgldem rodka masy. Energi kinetyczn obliczamy jako sum energii ruchu postpowego i obrotowego
mv 2 I r .m. 2 E = Ekp + Eko = + 2 2
(11.21)
Podstawiajc warto momentu bezwadnoci walca odczytan z tabeli 11.3 oraz uwzgldniajc, e dla ciaa toczcego si bez polizgu = v/R (rwnanie 11.1) otrzymujemy
E=
3 mv 2 4
(11.22)
Teraz powtrzymy nasze obliczenia ale potraktujemy toczenie wycznie jako obrt wzgldem osi obrotu w punkcie A zetknicia walca z powierzchni. Energia kinetyczn obliczamy wic jako
122
E = Eko =
I A 2 2
(11.23)
Moment bezwadnoci walca IA ,wzgldem osi A, obliczamy z twierdzenia Steinera
I A = I r .m. + mR 2 =
mR 2 3 + mR 2 = mR 2 2 2
(11.24)
Po podstawieniu tej wartoci i uwzgldniajc, e = v/R (rwnanie 11.1) otrzymujemy
E=
3 mv 2 4
(11.25)
W obu przypadkach otrzymalimy ten sam rezultat. Widzimy, e

Prawo, zasada, twierdzenie Ruch ciaa bdcy zoeniem ruchu postpowego rodka masy i obrotowego wzgldem osi przechodzcej przez rodek masy jest rwnowany ruchowi obrotowemu wok osi przechodzcej przez punkt stycznoci ciaa z powierzchni, po ktrej si ono toczy.
wiczenie 11.4 Krek (walec) i kula o takich samych masach m i promieniach R staczaj si bez polizgu po rwni pochyej z wysokoci h. Korzystajc z zasady zachowania energii oblicz ich prdkoci u dou rwni. Jaki byby wynik oblicze gdyby te ciaa zelizgiway si z rwni? Obliczenia przeprowad traktujc toczenie jako zoenie ruchu postpowego i obrotowego lub jako wycznie jako ruch obrotowy. Wynik zapisz poniej.
vwalca= vkuli= Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Inny przykadem ruchu obrotowego, w ktrym o obrotu nie jest nieruchom w inercjalnym ukadzie odniesienia jest bk wirujcy dookoa pewnej osi symetrii. O ruchu precesyjnym bka moesz przeczyta w Dodatku 3, na kocu moduu III.
123
Modu III Ruch drgajcy
12 Ruch drgajcy
Ruch, ktry powtarza si w regularnych odstpach czasu, nazywamy ruchem okresowym. Przemieszczenie czstki w ruchu periodycznym mona zawsze wyrazi za pomoc funkcji sinus lub cosinus (tzw. funkcji harmonicznych). Ruch drgajcy jest powszechn form ruchu obserwowan w yciu codziennym i dlatego jest wanym przedmiotem fizyki.
12.1 Sia harmoniczna, drgania swobodne

Definicja Si harmoniczn (sprystoci) nazywamy si dziaajc na ciao proporcjonaln do przesunicia tego ciaa od pocztku ukadu i skierowan ku pocztkowi ukadu.
Dla przesunicia wzdu osi x, sia sprystoci jest dana rwnaniem
F = k x
(12.1)
gdzie x jest wychyleniem (przesuniciem) ciaa od pooenia rwnowagi. Sta k nazywamy wspczynnikiem sprystoci . Z si harmoniczn (sprystoci) spotkalimy si ju w punktach 7.2 i 8.3 gdy rozwaalimy si zwizan z rozciganiem spryny i elastycznej liny. Na rysunku 12.1 pokazane jest ciao o masie m przymocowane do spryny, mogce porusza si bez tarcia po poziomej powierzchni. Takie drgania, gdy sia sprystoci jest zarazem si wypadkow nazywamy drganiami swobodnymi .
Rys. 12.1. Prosty oscylator harmoniczny
Jeeli spryna zostanie rozcignita tak, aby masa m znalaza si w chwili t = 0 w pooeniu x = A, (rysunek 12.1), a nastpnie zostanie zwolniona, to pooenie masy w funkcji czasu moe by dane rwnaniem
x(t ) = A cos t
(12.2)
Funkcja x(t) opisuje zarazem wychylenie ciaa z pooenia rwnowagi. Sprawdmy teraz czy to rwnanie dobrze opisuje ruch harmoniczny. Zgodnie z drug zasad dynamiki Newtona
ma = k x
(12.3) 124
Modu III Ruch drgajcy eby obliczy przyspieszenie a obliczamy (zgodnie z rwnaniami 3.1) odpowiednie pochodne wyraenia (12.2) v (t ) = oraz dx = A sin t dt (12.4)
a(t ) =
dv d2 x = 2 = A 2 cos t dt d t
(12.5)
Teraz wyraenia (12.2) i (12.5) podstawiamy do rwnania opisujcego ruch oscylatora (12.3) i otrzymujemy
2 =
k m
(12.6)
Widzimy, e zaproponowane rwnanie (12.2) jest rozwizaniem rwnania ruchu oscylatora harmonicznego (12.3) przy warunku, e = k / m (rwnanie 12.6). Zwrmy uwag, e funkcja x(t ) = A sin t jest rwnie rozwizaniem rwnania ale przy innych warunku pocztkowym bo gdy t = 0 to pooenie masy x = 0, a nie jak przyjlimy x = A. Oglne rozwizanie rwnania ruchu oscylatora harmonicznego (12.3) ma posta
x(t ) = A sin( t + )
(12.7)
ruchu, wyraenie t + Staa A (opisujca maksymalne wychylenie) jest amplitud (sta fazow). Stae A i s nazywamy faz drga , a faz pocztkow wyznaczone przez warunki pocztkowe. Na przykad dla = /2 otrzymujemy rozwizanie (12.2). Rwnania (12.2), (12.4) i (12.5) opisuj kolejno pooenie, prdko i przyspieszenie w funkcji czasu. Zalenoci te s pokazane na rysunku 12.2.
Rys. 12.2. Wykres zalenoci x(t), v(t), a(t) dla prostego ruchu harmonicznego
125
Modu III Ruch drgajcy Zwrmy uwag, e wychylenie z pooenia rwnowagi x(t) oraz przyspieszenie a(t) (a tym samym sia) osigaj rwnoczenie maksymalne wartoci, przy czym zwroty wektorw x(t) i a(t) s przeciwne (rwnanie (12.3)) i std przeciwne znaki. Natomiast prdko v(t) jest przesunita w fazie (wzgldem pooenia) o /2 co odzwierciedla fakt, e prdko osiga maksimum przy przechodzeniu oscylujcej masy przez pooenie rwnowagi, a jest zerowa przy maksymalnym wychyleniu gdy ciao zawraca (rysunek 12.1). Odpowiednie maksymalne wartoci pooenia, prdkoci i przyspieszenia wynosz
xmax = A v max = A amax = A

2
(12.8)
Wartoci funkcji sinus i cosinus powtarzaj si gdy kt zmienia si o 2. Oznacza to, e funkcje x(t), v(t) i a(t) przyjmuj tak sam warto po czasie t = 2/. Ten czas jest wic okresem ruchu T. Uwzgldniajc zaleno (12.6) otrzymujemy
T=
= 2
m k
(12.9)
Zwrmy uwag, e okres drga harmonicznych T jest niezaleny od amplitudy drga A. Ta waciwo drga harmonicznych zostaa wykorzystana w konstrukcji zegara wahadowego. Moesz przeledzi drgania harmoniczne masy zawieszonej na niewakiej sprynie w zalenoci od jej wspczynnika sprystoci k, masy m i od amplitudy ruch A korzystajc z darmowego programu komputerowego Drgania swobodne dostpnego na stronie WWW autora.
12.2 Wahada
12.2.1 Wahado proste
Wahado proste (matematyczne) jest to wyidealizowane ciao o masie punktowej, zawieszone na cienkiej, niewakiej, nierozcigliwej nici. Kiedy ciao wytrcimy z rwnowagi to zaczyna si ono waha w paszczynie poziomej pod wpywem siy cikoci. Jest to ruch okresowy. Znajdmy okres T tego ruchu. Rysunek 12.3 przedstawia wahado o dugoci l i masie m, odchylone o kt od pionu. Na mas m dziaa sia grawitacji mg i naprenia nici N. Si mg rozkadamy na skadow radialn (normaln) i styczn. Skadowa normalna jest rwnowaona przez nacig nici N. Natomiast skadowa styczna przywraca rwnowag ukadu i sprowadza mas m do pooenia rwnowagi. Skadowa styczna siy grawitacji ma warto F = mg sin
(12.10) 126
Rys. 12.3. Wahado matematyczne
Zwrmy uwag, e to nie jest, w myl podanej definicji, sia harmoniczna bo jest proporcjonalna do sinusa wychylenia (sin), a nie do wychylenia . Jeeli jednak kt jest may (np. 5) to sin jest bardzo bliski (rnica 0.1%). Przemieszczenie x wzdu uku wynosi (z miary ukowej kta) x = l . Przyjmujc zatem, e sin otrzymujemy
F = mg =
mg x l
(12.11)
Tak wic dla maych wychyle sia jest proporcjonalna do przemieszczenia i mamy do czynienia z ruchem harmonicznym. Rwnanie (12.11) jest analogiczne do rwnania (12.1) przy czym k = mg/l. Moemy wic skorzysta z zalenoci (12.9) i obliczy okres waha
T = 2
m l = 2 k g
(12.12)
Okres wahada prostego nie zaley od amplitudy i od masy wahada. Moesz przeledzi ruch wahada matematycznego w zalenoci od jego dugoci korzystajc z darmowego programu komputerowego Drgania tumione dostpnego na stronie WWW autora. Zauwamy, e pomiar okresu T moe by prost metod wyznaczenia przyspieszenia g.
wiczenie 12.1 Sprbuj wykona takie dowiadczenie. Na nitce (moliwie dugiej np. 1.5 m) zawie niewielki ciarek. Nastpnie wychyl wahado o niewielki kt (eby byo spenione
127
Modu III Ruch drgajcy kryterium ruchu harmonicznego) i zmierz okres waha. eby zmniejszy bd pomiaru czasu zmierz okres kilku waha (np. 10) i potem oblicz T. Ze wzoru (12.12) wylicz przyspieszenie g. Wynik zapisz poniej.
g=
12.2.2 Wahado fizyczne
Wahadem fizycznym nazywamy ciao sztywne zawieszone tak, e moe si waha wok pewnej osi przechodzcej przez to ciao. Ciao jest zawieszone w punkcie P, a punkt S, znajdujcy si w odlegoci d od punkt P, jest rodkiem masy ciaa (rysunek 12.4).
Rys. 12.4. Wahado fizyczne
Moment siy dziaajcy na ciao wynosi
= mg d sin
co w poczeniu ze wzorem (11.17) daje
(12.13)
I = mg d sin
Dla maych wychyle, dla ktrych sin dostajemy rwnanie
(12.14)
I = mg d
(12.15)
Otrzymalimy rwnanie, ktre ma posta rwnania (12.3) dla ruchu harmonicznego przy czym odpowiada x. Moemy wic teraz napisa wyraenie na czsto i okres drga
mg d I
(12.16)
128
T = 2
I mgd
(12.17)
Jako przypadek szczeglny rozpatrzmy mas punktow zawieszon na nici o dugoci l (wahado proste). Wwczas moment bezwadnoci I = ml2, oraz d = l i otrzymujemy znany wzr dla wahada prostego
T = 2
l g
(12.18)
wiczenie 12.2 Sprbuj teraz samodzielnie obliczy okres waha cienkiej obrczy o masie m i promieniu R zwieszonej na gwodziu G, jak na rysunku. Wynik zapisz poniej.
T=
12.3 Energia ruchu harmonicznego prostego

Energi potencjaln spryny obliczylimy w rozdziale 7.2 przy okazji dyskusji o pracy wykonywanej przez siy zmienne. Pokazalimy wtedy, e energia potencjalna spryny rozcignitej o x wynosi
Ep =
k x2 2
(12.19)
Jeeli spryna zostanie rozcignita tak aby masa m znalaza si w chwili t = 0 w pooeniu x = A, to energia potencjalna ukadu
Ep =
k A2 2
(12.20)
jest zarazem energi cakowit (energia kinetyczna Ek = 0). Jeeli pucimy spryn to jej energia potencjalna bdzie zamienia si w energi kinetyczn masy m. Przy zaoeniu, e 129
Modu III Ruch drgajcy nie ma tarcia ani innych si oporu, zgodnie z zasad zachowania energii suma energii kinetycznej i potencjalnej musi si rwna energii cakowitej w dowolnej chwili ruchu
Ek + E p =
mv 2 k x 2 k A2 + = 2 2 2
(12.21)
Korzystajc z wyrae (12.2) i (12.4) na x(t) i v(t) oraz pamitajc, e m2 = k otrzymujemy
k A 2 sin 2 t k A 2 cos 2 t k A 2 + = 2 2 2
(12.22)
Przykad Sprbujmy teraz obliczy jaki jest stosunek energii potencjalnej do energii kinetycznej ciaa wykonujcego drgania harmoniczne, gdy znajduje si ono w poowie drogi midzy pooeniem pocztkowym, a pooeniem rwnowagi. Dla danego wychylenia ciaa x = A/2 moemy korzystajc ze wzoru (12.19) wyliczy energi potencjaln
Ep =
Poniewa energia cakowita E
k x 2 k A2 = 2 8
(12.23)
k A2 E= = Ek + E p 2
(12.24)
wic podstawiajc obliczon warto energii potencjalnej (12.23) otrzymujemy energi kinetyczn
Ek =
Std
3k A 2 8
(12.25)
Ep Ek
1 3
(12.26)
Wida, e dla x = A/2 energia kinetyczna jest trzykrotnie wiksza od potencjalnej.

wiczenie 12.3 Oblicz, dla jakiego wychylenia x energie kinetyczna i potencjalna s sobie rwne? Wynik zapisz poniej.
130
Modu III Ruch drgajcy Wskazwka: Dla poszukiwanego wychylenia x energia potencjalna jest rwna energii kinetycznej jest wic zarazem rwna poowie energii cakowitej.
x=
Moesz przeledzi energi kinetyczn, potencjaln i cakowit w ruchu drgajcym. korzystajc z darmowego programu komputerowego Drgania swobodne dostpnego na stronie WWW autora.
12.4 Oscylator harmoniczny tumiony

Dotychczas pomijalimy fakt ewentualnego tumienia oscylatora to znaczy strat energii ukadu oscylatora. W przypadku drga mechanicznych si hamujc ruch czstki s tak zwane opory ruchu. Przykadem moe tu by opr powietrza. Sia oporu ma zwrot przeciwny do prdkoci i w najprostszej postaci jest wprost proporcjonalna do prdkoci Fop ~ v
T = v =
dx dt
(12.27)
Jeeli oprcz siy sprystoci uwzgldnimy si hamujc to rwnanie opisujce ruch oscylatora harmonicznego przyjmie teraz posta
ma = k x
lub (na podstawie z rwna (3.1))
dx dt
(12.28)
dx d2 x = k x 2 dt dt
(12.29)
Jeeli wprowadzimy now sta = m / (o wymiarze czasu) tak zwan sta czasow oraz oznaczymy czsto drga nietumionych czyli czsto wasn rwnanie opisujce ruch przyjmie posta d2 x 1 d x 2 + + 0 x=0 2 dt dt (12.30)
0 = k / m to
Szukamy rozwizania tego rwnania w postaci drga okresowo zmiennych tumionych na przykad
131
x = Ae t cos t
(12.31)
Proponowane rozwizanie zawiera czynnik oscylacyjny cos t opisujcy drgania i czynnik tumicy e t opisujcy zmniejszanie si amplitudy drga. Wspczynnik = 1 / 2 okrelajcy wielko tumienia nazywamy wspczynnikiem tumienia . Wicej o wpywie tumienia na ruch drgajcy moesz przeczyta w Dodatku 4, na kocu moduu III. eby sprawdzi czy zaproponowana funkcja jest rozwizaniem rwnania ruchu (12.30) obliczamy odpowiednie pochodne i podstawiamy je do rwnania ruchu. W wyniku otrzymujemy warunek na czsto drga tumionych
= 02 2
(12.32)
Funkcja (12.31) jest rozwizaniem rwnania opisujcego ruch harmoniczny tumiony przy warunku (12.32). Widzimy, e opr zmniejsza zarwno amplitud jak i czsto drga, czyli powoduje spowolnienie ruchu. Wielko tumienia okrela wspczynnik tumienia (lub staa czasowa ). Wykres ruchu harmonicznego tumionego w zalenoci od czasu jest pokazany na rysunku 12.5.
Rys. 12.5. Zaleno przemieszczenia od czasu w ruchu harmonicznym tumionym. Linie przerywane ilustruj wykadnicze tumienie amplitudy tego ruchu
Rwnanie (12.31) opisuje sytuacj, w ktrej pomimo strat energii zachowany zostaje oscylacyjny charakter ruchu. Ma to miejsce tylko wtedy gdy speniony jest warunek < 0 to znaczy dla sabego tumienia. Tylko wtedy rwnanie (12.32) opisuje czstotliwo drga. Jednak gdy tumienie (opr) stanie si dostatecznie due ruch przestaje by ruchem drgajcym, a ciao wychylone z pooenia rwnowagi powraca do niego asymptotycznie 132
Modu III Ruch drgajcy tzw. ruchem pezajcym (aperiodycznym), a rwnanie (12.31) nie jest ju rozwizaniem rwnania ruchu. Odpowiada to warunkowi > 0 co w praktyce oznacza, e sia tumica jest bardzo dua. Dzieje si tak na przykad gdy ruch odbywa si w bardzo gstym orodku. Szczeglny przypadek odpowiada sytuacji gdy = 0. Mwimy wtedy o tumieniu krytycznym . Wykresy ruchu tumionego krytycznie i ruchu pezajcego s pokazane na rysunku 12.6 poniej.
Rys. 12.6. Ruch pezajcy > 0 i tumiony krytycznie = 0
Moesz przeledzi drgania tumione wahada matematycznego w zalenoci od wspczynnika tumienia korzystajc z darmowego programu komputerowego Drgania tumione dostpnego na stronie WWW autora.
12.4.1 Straty mocy, wspczynnik dobroci
Straty energii wynikajce z tumienia opisuje si za pomoc tzw. wspczynnika dobroci Q , ktry jest definiowany jako
Definicja
Q = 2
E zmagazynowana E E = 2 = Estraconaw1okresie P / f P /
(12.33)
gdzie P jest redni strat mocy, f czstotliwoci drga. Kilka typowych wartoci Q zestawiono w tabeli 12.1. Tab. 12.1. Wybrane wartoci wspczynnika dobroci Q Oscylator Q Ziemia dla fali sejsmicznej 250-400 Struna fortepianu lub skrzypiec 1000 Atom wzbudzony 107 Jdro wzbudzone 1012
133
12.5 Drgania wymuszone oscylatora harmonicznego

W ruchu harmonicznym tumionym amplituda, a co za tym idzie i energia drga maleje z czasem do zera. Jeeli chcemy podtrzyma drgania to musimy dziaa odpowiedni si zewntrzn F(t) przyoon do oscylatora. Si tak nazywamy si wymuszajc. W przypadku drga harmonicznych zewntrzna sia wymuszajca jest si okresowo zmienn postaci
F (t ) = F0 sin t
(12.34)
Zwrmy uwag na to, e sia wymuszajca dziaa przez cay czas i nie naley jej myli z krtkotrwaymi impulsami takimi jakie na przykad stosujemy gdy chcemy podtrzyma wahania hutawki popychajc raz na jaki czas. Jeeli uwzgldnimy si wymuszajc to zgodnie z drug zasad dynamiki
ma = k x
lub korzystajc z rwna (3.1)
m
dx + F (t ) dt
(12.35)
d2 x dx = k x + F (t ) 2 dt dt
(12.36)
Po podstawieniu wyraenia na si wymuszajc (12.34) i wprowadzeniu nowych staych
2 , 0 =
F k oraz 0 = 0 m m
(12.37)
otrzymujemy rwnanie analogiczne do rwnania (12.30) dla ruchu tumionego d2 x 1 dx 2 + + 0 x = 0 sin t 2 dt dt (12.38)
Ponownie 0 jest czstoci wasn ukadu, to jest czstoci drga swobodnych gdy nie dziaa sia zewntrzna i nie ma tarcia ani innych si oporu, a sta czasow zwizan ze wspczynnikiem tumienia relacj = 1 / 2 .Zauwamy ponadto, e ukad jest zasilany z czstoci rn od czstoci wasnej 0. W takiej sytuacji
Prawo, zasada, twierdzenie Drgania (wymuszone) odbywaj si z czstoci siy zewntrznej, a nie z czstoci wasn.
W rwnaniu (12.38) mamy dwie wielkoci okresowo zmienne: pooenie x(t) oraz si wymuszajc F(t). W najoglniejszym przypadku suma (zoenie) dwch funkcji okresowych daje w wyniku te funkcj okresow (rysunek 12.7). 134
Rys. 12.7. Zoenie dwch funkcji okresowych
A1 cos t + A2 sin t = A sin( t + )
(12.39)
Szukamy wic rozwizania rwnania (12.38) w postaci
x(t ) = A sin( t + )
(12.40)
Jak wida z porwnania rwna (12.34) i powyszego rwnania (12.40) przesunicie fazowe mwi nam o jaki kt maksimum przemieszczenia wyprzedza maksimum siy (czyli o ile s przesunite wzgldem siebie funkcje sinus opisujce wychylenie (12.40) i si (12.34)). eby znale rozwizanie musimy wyznaczy amplitud A oraz przesunicie fazowe . W tym celu obliczamy odpowiednie pochodne funkcji (12.40) i podstawiamy do rwnania (12.38). Wicej o wyznaczeniu A oraz moesz przeczyta w Dodatku 5, na kocu moduu III. W wyniku otrzymujemy warunek na przesunicie fazowe sin / 2 = tg = 2 = 2 2 0 0 2 cos i wyznaczamy amplitud (12.41)
A=
[( ) + ( / ) ]
2 0 2 2
2 1/ 2
[( ) + 4 2 2 ]1/ 2
2 0 2 2
(12.42)
czc powysze wzory otrzymujemy rozwizanie
135
x(t ) =
[( ) + 4 ]
2 0 2 2 2
2 1/ 2
2 sin t + arctg 2 2 0
(12.43)
Rwnanie wyglda skomplikowanie ale pamitajmy, e jest to rozwizanie postaci x(t ) = A sin( t + ) .
12.5.1 Rezonans
Zauwamy, e chocia drgania odbywaj si z czstoci w siy wymuszajcej to amplituda i faza zale od relacji pomidzy czstoci wymuszajc , a czstoci wasn 0. W szczeglnoci gdy sia wymuszajca osignie odpowiedni czstotliwo, to amplituda drga moe wzrosn gwatownie nawet przy niewielkiej wartoci siy wymuszajcej. To zjawisko nazywamy rezonansem . Wykres przedstawiajcy rezonansowy wzrost amplitudy drga w funkcji czstoci siy wymuszajcej pokazany jest na rysunku 12.8 poniej dla rnych wartoci wspczynnika tumienia .
Rys. 12.8. Krzywe rezonansu dla rnych wartoci wspczynnika tumienia (0<1<2<3<4)
to jest wartoci czstoci siy Liniami przerywanymi zaznaczono czstoci rezonansowe wymuszajcej, dla ktrej amplituda drga jest maksymalna. Odpowiadajca jej amplituda nazywana jest amplitud rezonansow . Czsto rezonansow r i amplitud rezonansow Ar moemy obliczy z warunku na maksimum amplitudy drga danej wzorem (12.42). Funkcja A() osiga maksimum dla czstoci rezonansowej r
r = 02 2 2
(12.44)
136
Modu III Ruch drgajcy Podstawiajc t warto do wzoru na amplitud otrzymujemy wyraenie na amplitud rezonansow Ar
Ar =
0 2 2 0 2
(12.45)
Widzimy, e dla drga swobodnych, nietumionych ( 0) czsto rezonansowa r jest rwna czstoci drga swobodnych 0, a amplituda rezonansowa Ar . W miar wzrostu tumienia warto amplitudy rezonansowej Ar maleje, a czsto rezonansowa przesuwa si w stron czstoci mniejszych od 0. Dla bardzo duego tumienia rezonans nie wystpuje, maksymalna amplituda wystpuje dla czstoci bliskiej zeru. Dla drga swobodnych, dla ktrych r = 0 przesunicie fazowe pomidzy si, a wychyleniem, dane rwnaniem (12.41) jest rwne = /2. Oznacza to, e sia wymuszajca nie jest zgodna w fazie z wychyleniem. Zauwamy jednak, e moc pochaniana przez oscylator zasilany si wymuszajc F zaley od prdkoci
P = Fv
(12.46)
Warunek uzyskania rezonansu odpowiada maksimum mocy pochanianej przez oscylator. Trzeba wic, zgodnie z powyszym wzorem, eby to prdko (a nie wychylenie) bya zgodna w fazie z si, a to oznacza, e sia musi wyprzedza wychylenie o /2. Wicej o mocy absorbowanej przez oscylator moesz przeczyta w Dodatku 6, na kocu moduu III. Skutki rezonansu mog by zarwno pozytywne jak i negatywne. Z jednej strony staramy si wyeliminowa przenoszenie drga na przykad z silnika na elementy nadwozia w samochodzie, a z drugiej strony dziaanie odbiornikw radiowych i telewizyjnych jest moliwe dziki wykorzystaniu rezonansu elektrycznego. Dostrajajc odbiornik do czstoci nadajnika speniamy wanie warunek rezonansu. Zjawisko rezonansu jest bardzo rozpowszechnione w przyrodzie.
12.6 Skadanie drga harmonicznych

Czsto spotykamy si z nakadaniem si dwu lub wicej drga harmonicznych. Poniej rozpatrzymy kilka przypadkw drga zoonych, powstajcych w wyniku nakadania si dwu drga harmonicznych zachodzcych zarwno wzdu prostych rwnolegych jak i prostych prostopadych.
12.6.1 Skadanie drga rwnolegych
Rozpatrzymy ruch punktu materialnego wynikajcy ze zoenia dwu drga harmonicznych rwnolegych (zachodzcych wzdu jednej prostej) opisanych rwnaniami
x1 = A1 cos t x2 = A2 cos( t + 0 )
(12.47)
137
Modu III Ruch drgajcy Drgania te odbywaj si z jednakow czstoci , ale s przesunite w fazie (rni si fazami) o 0. Podobnie jak dla ruchu postpowego czy obrotowego rwnie dla drga obowizuje zasada niezalenoci ruchw.
Prawo, zasada, twierdzenie To, e drgania odbywaj si niezalenie oznacza, e przemieszczenie punktu materialnego jest po prostu sum przemieszcze skadowych. Ta zasada dodawania przemieszcze nosi nazw superpozycji drga.
Wychylenie wypadkowe jest wic rwne
x = x1 + x2 = A cos( t + )
gdzie
2 A = A12 + A2 + 2 A1 A2 cos 0
(12.48)
tg =
A2 sin 0 A1 + A2 cos 0
(12.49)
Wyraenia (12.48) i (12.49) mona znale skadajc drgania metod wektorow. Wicej o wektorowym skadaniu drga moesz dowiedzie si z Dodatku 7, na kocu moduu III. Z powyszych rwna wynika, e zoenie drga harmonicznych rwnolegych o jednakowej czstoci daje w wyniku oscylacje harmoniczne o takiej samej czstoci. Sytuacja ta jest pokazana na rysunku 12.9 poniej. Ze wzoru (12.49) wynika ponadto, e amplituda wypadkowa osiga maksimum dla drga skadowych o zgodnych fazach (rnica faz 0 = 0), natomiast minimum gdy rnica faz 0 = (fazy przeciwne).
Rys. 12.9. Zoenie dwu drga harmonicznych rwnolegych o jednakowych czstociach
138

12.6.2 Skadanie drga prostopadych
Rozpatrzmy teraz zoenie dwu drga harmonicznych zachodzcych na paszczynie wzdu kierunkw prostopadych wzgldem siebie
x = A1 cos 1 t y = A2 cos( 2 t + )
(12.50)
Punkt materialny wykonujcy drgania zoone porusza si po krzywej lecej na paszczynie xy, a jego pooenie jest dane w dowolnej chwili rwnaniem (12.50). Przykadowe krzywe odpowiadajce drganiom o jednakowych czstociach 1 = 2, dla rnych wartoci amplitud A1 i A2 oraz rnych wartoci przesunicia fazowego s pokazane na rysunku 12.10a poniej. Zoenie drga prostopadych o rnych czstociach daje w wyniku bardziej skomplikowany ruch. Na rysunku 12.10b pokazane s przykadowe krzywe (tak zwane krzywe Lissajous) bdce wynikiem zoenia takich drga. Sytuacja pokazana na tym rysunku odpowiada skadaniu drga o jednakowych amplitudach.
Rys. 12.10a. Zoenie drga prostopadych o jednakowych czstociach
Rys. 12.10b. Zoenie drga prostopadych o rnych czstociach i jednakowych amplitudach
Obraz drga zoonych mona otrzyma w prosty sposb za pomoc oscyloskopu. Wizki elektronw w lampie oscyloskopowej s odchylane przez dwa zmienne, prostopade pola elektryczne. Na ekranie oscyloskopu obserwujemy wic obraz odpowiadajcy zoeniu drga wizki elektronw wywoany przez te zmienne pola elektryczne, ktrych amplitudy, czstoci fazy moemy regulowa. Ten rozdzia koczy modu trzeci; moesz teraz przej do podsumowania i zada testowych.
139
Modu III - Podsumowanie
Podsumowanie
Prdko ktowa jest zdefiniowana jako = d , a przyspieszenie ktowe jako dt
d . W ruchu po okrgu v = R oraz a = R. dt Moment siy jest definiowany jako = r F , a moment pdu L = r p . Zgodnie dL z drug zasad dynamiki Newtona = . dt Zasada zachowania momentu pdu. dL = = 0 lub L = const. Jeeli na ukad nie dziaa zewntrzny moment siy (lub dt wypadkowy moment si zewntrznych jest rwny zeru) to cakowity moment pdu ukadu pozostaje stay. Momentem bezwadnoci I ciaa sztywnego definiujemy jako I = ri 2 mi lub i 2 I = r dm.
Moment pdu ciaa sztywnego L = I , moment siy = I kinetyczna E k =
d = I , a energia dt
1 2 I . 2 Ruch ciaa bdcy zoeniem ruchu postpowego rodka masy i obrotowego wzgldem osi przechodzcej przez rodek masy jest rwnowany ruchowi obrotowemu wok osi przechodzcej przez punkt stycznoci ciaa z powierzchni po ktrej si ono toczy. Sia harmoniczna F = k x wywouje ruch oscylacyjny x(t ) = A cos t , gdzie
= k /m .
Okres drga wahada matematycznego wynosi T = 2
l , a wahada fizycznego g
T = 2
I mgd
k x2 Energia potencjalna w ruchu harmonicznym prostym jest rwna E p = , a energia 2 k A2 cakowita E p = . 2 Tarcie zmniejsza amplitud ruchu drgajcego x = Ae t cos t i czsto drga
= 02 2 .
Drgania wymuszone odbywaj si z czstoci siy zewntrznej, a nie z czstoci wasn. Gdy sia wymuszajca dziaa na ciao z pewn charakterystyczn czstotliwoci r to amplituda drga osiga warto maksymaln. Zjawisko to nazywamy rezonansem.
140
Modu III - Materiay dodatkowe
Materiay dodatkowe do Moduu III

III. 1. Ruch przyspieszony po okrgu
Wsprzdne x, y punktu poruszajcego si po okrgu mona wyrazi za pomoc promienia R (o staej wartoci) oraz kta (rysunek poniej).
x(t ) = R cos (t ) y (t ) = R sin (t )
(III.1.1)
Przy czym zwizek midzy drog liniow s, a drog ktow , jest dany z miary ukowej kta = s/R. Rniczkujc rwnania (III.1.1), moemy obliczy zgodnie ze wzorami (3.1), skadowe prdkoci
v x = R
d sin = R sin dt
d vy = R cos = R cos dt
(III.1.2)
gdzie wprowadzono prdko ktow = d/dt. Rniczkujc z kolei rwnania (III.1.2) otrzymamy zgodnie ze wzorami (3.1) skadowe przyspieszenia
ax = R d d sin R cos = R sin R 2 cos dt dt d d cos R ay = R sin = R cos R 2 sin dt dt
(III.1.3)
lub
v x x 2 a y = v y y 2
ax =
(III.1.4)
gdzie wprowadzono przyspieszenie ktowe = d/dt. 141
Modu III - Materiay dodatkowe Na podstawie przyspieszenia powyszych zalenoci moemy obliczy wektor cakowitego
a=
v R 2
(III.1.5)
Wektor przyspieszenia cakowitego a jest sum dwch wektorw: przyspieszenia stycznego as (rwnolegego do wektora prdkoci v)
as =
(III.1.6)
i przyspieszenia normalnego an ( przeciwnego do wektora R czyli skierowanego do rodka okrgu)
a n = R 2
(III.1.7)
III. 2. Obliczanie momentu bezwadnoci - przykad

Jako przykad obliczymy moment bezwadnoci prta o masie M i dugoci d pokazanego na rysunku poniej. O obrotu przechodzi przez rodek prta i jest do niego prostopada (linia przerywana).
Prt o masie M i dugoci d obracajcy si wzgldem osi przechodzcej przez rodek prta (linia przerywana)
Najpierw, prt dzielimy umownie na "nieskoczenie mae" elementy o masie dm i dugoci dx, ktre moemy traktowa jak punkty materialne (patrz rysunek). Moment bezwadnoci takiego elementu wynosi x2dm, a moment bezwadnoci caego prta jest, zgodnie z definicj (11.14, 11.15), sum (cak) momentw bezwadnoci poszczeglnych elementw
d /2
I=
dm
(III.2.1)
d / 2
gdzie cakowanie przebiega po caej dugoci prta tj. w granicach od d/2 do d/2. Zakadajc, e prt ma sta gsto to mas dm moemy wyrazi z prostej proporcji jako
142
Modu III - Materiay dodatkowe dm =
M dx d
Podstawiajc t zaleno do wzoru (III.2.1) i wykonujc cakowanie otrzymujemy

M I= d
d /2
d / 2
M x3 x x = d d 3
2
d /2
=
d / 2
Md 2 12
(III.2.2)
III. 3. Ruch precesyjny (bk)

Przykadem ruchu obrotowego, w ktrym o obrotu nie jest nieruchom w inercjalnym ukadzie odniesienia jest bk wirujcy dookoa pewnej osi symetrii. Z dowiadczenia wiemy, e o wirujcego bka porusza si dookoa osi pionowej, zakrelajc powierzchni stoka. Taki ruch nazywamy precesj . W sytuacji przedstawionej na rysunku poniej bk ma prdko ktow dookoa swej osi. Ma rwnie moment pdu L wzgldem tej osi, ktra tworzy kt z osi pionow. Punkt podparcia bka znajduje si w pocztku inercjalnego ukadu odniesienia.
Ruch precesyjny bka
Sia dziaajca na bk w punkcie podparcia ma zerowy moment wzgldem punktu podparcia poniewa rami siy jest rwne zeru. Natomiast ciar mg wytwarza wzgldem punktu podparcia moment siy
= r mg
(III.3.1)
gdzie r okrela pooenie rodka masy. Z iloczynu wektorowego wynika, e jest prostopade do r i do mg. Zauwamy, e wektory , L i r wiruj dokoa osi pionowej z czstoci precesji p. Z rysunku wynika, e 143
p =
Poniewa L << L, to moemy napisa
(III.3.2)
L L sin
(III.3.3)
Z drugiej zasad dynamiki ruchu obrotowego rwnanie (11.11) wynika, e L = t wic

Ostatecznie otrzymujemy
t L sin
(III.3.4)
p =
= t L sin
(III.3.5)
Zgodnie z rysunkiem moment siy jest rwny
= r mg sin(180 o ) = r mg sin
wic ostatecznie
(III.3.6)
p =
r mg L
(III.3.7)
Zwrmy uwag, e prdko precesji nie zaley od kta i jest odwrotnie proporcjonalna do wartoci momentu pdu. Sprbujmy teraz poda oglne wektorowe rwnanie opisujce precesj. W tym celu najpierw przeksztacamy rwnanie (III.3.6) do postaci
= p L sin
(III.3.8)
Wida, e prawa strona rwnania jest rwna wartoci iloczynu wektorowego p L. Tak wic ostatecznie wyraenie wice prdko ktow precesji z momentem siy i momentem pdu ma posta
=p L
(III.3.9)
Zjawisko precesji momentu magnetycznego jest podstaw rnych technik dowiadczalnych jak np. magnetyczny rezonans jdrowy (MRJ), ktre znalazy szerokie zastosowanie w badaniach naukowych, technice i medycynie. 144
III. 4. Rwnanie ruchu harmonicznego tumionego

Sprbujemy opisa ruch harmoniczny tumiony jako zoenie ruchu wywoanego si harmoniczna i ruchu, w ktrym dziaa wycznie sia tumica. Gdy na ciao o masie m dziaaa tylko sia harmoniczna to ciao wykonuje drgania swobodne o czstotliwoci 0, ktre mona opisa rwnaniem
x(t ) = A cos 0 t
(III.4.1)
Teraz rozpatrzymy ruch pod wpywem siy tumicej. Przykadem moe by pojazd utrzymujcy sta prdkoci dziki sile napdu. Z chwil wyczenia napdu pojazd porusza si dalej hamujc pod wpywem siy oporu. Gdy na ciao o masie m dziaaa tylko sia oporu to zgodnie z drug zasad dynamiki
ma = v
lub
(III.4.2)
dv = v dt
(III.4.3)
Jeeli wprowadzimy now sta = m / (o wymiarze czasu) to powysze rwnanie przyjmie posta dv 1 = v dt lub dv dt = v (III.4.5) (III.4.4)
Powysze rwnanie rniczkowe zawiera dwie zmienne v oraz t. Poniewa zmienne te s rozdzielone (wystpuj po rnych stronach rwnania) rwnanie moe by atwo rozwizane poprzez obustronne scakowanie. dv 1 = dt v 0 v0
v
t
(III.4.6)
Granice cakowania odpowiadaj zmniejszaniu prdkoci od wartoci pocztkowej v0 do v w czasie t. Po wykonaniu cakowania otrzymujemy
v t ln v = 0
(III.4.7)
145
Modu III - Materiay dodatkowe a po przeksztaceniu
v (t ) = v 0 e
(III.4.7)
Wida, e prdko maleje wykadniczo z czasem. Inaczej mwic prdko jest tumiona ze sta czasow (rysunek poniej).
Zaleno prdkoci od czasu w ruchu tumionym
Widzimy, e gdy uwzgldnimy zarwno si harmoniczn jak i si tumienia (oporu) to rozwizanie rwnania ruchu bdzie zawiera czynnik oscylacyjny (III.4.1) opisujcy drgania i czynnik tumicy (III.4.7) opisujcy wykadnicze zmniejszanie si amplitudy drga.
III. 5. Amplituda i faza w ruchu harmonicznym wymuszonym

Poszukujemy rozwizania rwnania rniczkowego d2 x 1 dx 2 + + 0 x = 0 sin t 2 dt dt w postaci (III.5.1)
x(t ) = A sin( t + )
W tym celu obliczamy odpowiednie pochodne funkcji (III.5.2) dx d2 x = A cos( t + ) , 2 = A 2 sin( t + ) dt d t i podstawiamy do rwnania (III.5.1), ktre przyjmuje posta
(III.5.2)
(III.5.3)
146
2 0
2 A sin( t + ) +
A cos( t + ) = 0 sin t
(III.5.4)
Rwnanie to przeksztacamy korzystajc ze zwizkw sin( t + ) = sin t cos + cos t sin cos( t + ) = cos t cos sin t sin Otrzymujemy rwnanie
2 0 2 cos sin A sin t + 02 2 sin cos A cos t = = 0 sin t
(III.5.5)
Powysza rwno moe by speniona tylko, gdy czynniki stojce przy funkcji sint i cost po obu stronach rwnania bd sobie rwne. Ten warunek oznacza, e czynnik przy cost ma by rwny zeru co mona zapisa jako sin / 2 = tg = 2 = 2 2 cos 0 0 2 (III.5.6)
Z tego warunku znamy ju . Teraz wyznaczamy amplitud porwnujc czynniki przy funkcji sint (w rwnaniu III.5.5) i podstawiajc odpowiednie wyraenia za cos i sin. Otrzymujemy wyraenie
A=
[( ) + ( / ) ]
2 0 2 2
2 1/ 2
[( ) + 4 2 2 ]1/ 2
2 0 2 2
(III.5.7)
III. 6. Moc absorbowana przez oscylator

Obliczmy redni moc absorbowan przez oscylator poruszajcy si pod wpywem siy wymuszonej. Moc rednia jest dana wyraeniem
__ __ __ __ ____
P = Fv = F
dx dt
(IV.6.1)
gdzie kreska grna oznacza redni czasow. Korzystajc z wyrae (12.34) i (12.43) znajdujemy (szczegowe obliczenia pomijamy)
P=
1 2 2 2 m 0 2 2 ( 0 2 ) 2 + (2 ) 2
(IV.6.2)
147
Modu III - Materiay dodatkowe Zaleno mocy absorbowanej od czstoci drga wymuszajcych, dla przypadku sabego tumienia, jest przedstawiona na rysunku poniej. Wida wyranie maksimum mocy zwizane ze zjawiskiem rezonansu.
rednia moc absorbowana dla oscylatora harmonicznego wymuszonego
III. 7. Skadanie drga metod wektorow

Drgania harmoniczne jak i harmoniczne zaburzenie falowe mog by przedstawione graficznie jako obracajcy si wektor, ktrego dugo reprezentuje amplitud drga. Taki wektor nazywamy strzak fazow (wskazem). Oscylacja (zaburzenie falowe) x1 = A1 cos t w chwili t przedstawiona jest przez rzut tej strzaki (amplitudy) na o poziom (odpowiada to pomnoeniu A1 przez cost). Druga oscylacja (zaburzenie falowe) x2 = A2 cos( t + 0 ) , o amplitudzie A2, rni si od drga x1 o faz 0. Znajdujemy je podobnie jako rzut strzaki na o poziom. Teraz wystarczy doda graficznie (wektorowo) x1i x2 eby otrzyma wypadkowe drgania tak jak to pokazano na rysunku poniej.
Wektorowe dodawanie drga o amplitudach A1 i A2 przesunitych w fazie o 0 daje w wyniku drganie o amplitudzie A i fazie przesunitej o
148
Modu III - Materiay dodatkowe Wektorowe dodawanie drga o amplitudach A1 i A2 przesunitych w fazie o 0 daje w wyniku drganie o amplitudzie A i fazie przesunitej o
x = x1 + x2 = A cos( t + )
Wida to jeszcze lepiej gdy narysuje si wektory dla fazy t = 0 (lub wielokrotnoci 2) i gdy umieci si pocztek jednej strzaki na kocu poprzedniej zachowujc rnic faz (rysunek poniej).
Rys. 2. Wektorowe dodawanie drga o amplitudach A1 i A2 przesunitych w fazie o 0 daje w wyniku drganie o amplitudzie A i fazie przesunitej o . Sytuacja odpowiada fazie t = 0
Na podstawie tego rysunku moemy (korzystajc z twierdzenia cosinusw) wyznaczy amplitud A drga wypadkowych
2 A = A12 + A2 + 2 A1 A2 cos(180 0 )
lub
2 A = A12 + A2 + 2 A1 A2 cos 0
oraz ich przesunicie fazowe

tg = A2 sin 0 A1 + A2 cos 0
Widzimy, e amplituda wypadkowa osiga maksimum dla rwnolegych wektorw skadowych, co odpowiada zgodnym fazom (rnica faz 0 = 0), natomiast minimum dla wektorw skadowych antyrwnolegych (rnica faz 0 = ).
149
Modu III - Rozwizania wicze
Rozwizania wicze z moduu III

wiczenie 11.1 Dane: v = 1.25 m/s. l = 5.55 km. dzew = 12 cm, dwew = 2.5 cm.
v R Podstawiajc dane otrzymujemy: min = 20.8 rad/s, max = 100 rad/s.
Do obliczenia prdkoci ktowej korzystamy ze wzoru (11.1) =
Przyspieszenie ktowe (rednie) jest zgodnie z rwnaniem (11.3) dane zalenoci
max min = t t
Czas t, w ktrym prdko zmienia si od minimalnej do maksymalnej obliczamy z zalenoci dla ruchu jednostajnego l t= v czc ostatnie dwa rwnania otrzymujemy = 0.18 rad/s2.
wiczenie 11.2 Dane: F2 = 5 N, R/r = 10 Poniewa prdko ktowa jest staa wic dL/dt = 0 i wypadkowy moment si jest rwny zeru wyp = ( 1 2 ) = 0
czyli skd
1 = 2
rF1 = RF2
Ostatecznie wic
F1 = R F2 = 50N r
wiczenie 11.3 Dane: M, d, o obrotu jest prostopada do prta i przechodzi przez jeden z jego kocw tak jak na rysunku poniej.
150
Modu III - Rozwizania wicze Moment bezwadnoci prta wzgldem osi przechodzcej przez rodek prta (zarazem jego rodek masy) wynosi (patrz tabela 11.3)
I r .m. =
1 Md 2 12
Natomiast moment bezwadnoci wzgldem osi obrotu przechodzcej przez koniec prta obliczamy z twierdzenia Steinera 1 d 1 I = I r .m. + Ma = Md 2 + M = Md 2 12 3 2
2 2
wiczenie 11.4 Dane: m, R, h. Oba ciaa (walec i kula) maj na wysokoci h tak sam energi potencjaln rwn Ep = mgh, ktra u podna rwni zamienia si na energi kinetyczn ciaa toczcego si. Jeeli toczenie potraktujemy jako zoenie ruchu postpowego i obrotowego wzgldem osi przechodzcej przez rodka masy to zgodnie z zasad zachowania energii
mgh =
mv 2 I 2 + 2 2
Poniewa ciaa tocz si bez polizgu wic = v/R (rwnanie 11.1). Podstawiajc 1 2 odpowiednie warto momentu bezwadnoci I walca = MR 2 oraz I kuli = MR 2 moemy 2 5 rozwizujc powysze rwnanie obliczy prdkoci walca i kuli u dou rwni
v walca =
4 gh 3
v kuli =
10 gh 7
Rne wartoci prdkoci wynikaj z rnych wartoci momentu bezwadnoci, a co za tym idzie z rnych wartoci energii ruchu obrotowego. Gdyby te ciaa zsuway si z rwni to ich energia potencjalna zamieniaaby si na energi kinetyczn ruchu postpowego, a poniewa ich masy s jednakowe wic i prdkoci u dou rwni te byyby jednakowe i rwne
v = 2 gh
151
Modu III - Rozwizania wicze

wiczenie 12.2 Dane: m, R Okres drga obrczy obliczamy ze wzoru (12.17)
T = 2
I mgd
Odlego pomidzy punktem zawieszenia (osi obrotu), a rodkiem masy d = R. Natomiast moment bezwadnoci wzgldem osi obrotu (przechodzcej przez punkt G) obliczamy z twierdzenia Steinera
I G = I r .m. + ma 2
gdzie moment bezwadnoci obrczy wzgldem osi przechodzcej przez rodek masy I r .m. = mR 2 , a odlego midzy osiami obrotu a = R. Podstawiajc te wartoci otrzymujemy
T = 2
2R g
wiczenie 12.3 Dane: Ek = Ep Dla poszukiwanego wychylenia x energia potencjalna jest rwna energii kinetycznej jest wic zarazem rwna poowie energii cakowitej
Ep =
1 E 2
k x 2 1 k A2 = 2 2 2
Skd otrzymujemy
x= A 2 2
152
Modu III - Test kontrolny
Test III
1. Na rysunku poniej pokazano kulk o masie m zawieszon na kocu sznurka o dugoci L poruszajc si w paszczynie poziomej, po okrgu ze sta prdkoci v. Gdy kulka zatacza okrg, sznurek porusza si po powierzchni stokowej i dlatego wahado to nazywamy wahadem stokowym. Znajd czas, w jakim kulka wykonuje jeden peny obrt.
2. Niewielkie ciao zelizguje si bez tarcia z powierzchni pkuli o promieniu R. Na jakiej wysokoci ciao oderwie si od niej? 3. Na kocach prta o dugoci 0.4 m, zamocowane s mae kule o masie m = 0.2 kg kada. Oblicz moment bezwadnoci tego ukadu wzgldem osi prostopadej do prta, przechodzcej przez: a) rodek prta, b) przez jego koniec. Masa prta M = 0.4 kg. 4. Na obwodzie jednorodnego krka o masie M = 1 kg i promieniu R = 10 cm nawinita jest lekka nitka. Do koca nitki przymocowane jest ciao o masie m = 0.5 kg. Znajd przyspieszenie ktowe krka, i przyspieszenie styczne ciaa o masie m. Jakie jest naprenie nitki? Krek obraca si bez tarcia.
5. Mamy do dyspozycji spryn, ktr mona rozcign o 2cm przykadajc do niej si 8 N. Spryn zamocowano poziomo i do jej koca przyczepiono ciao o masie 1 kg. Nastpnie rozcignito j o 4 cm od pooenia rwnowagi i puszczono. Poniewa ciao lizga si po powierzchni bez tarcia zatem wykonuje ruch harmoniczny prosty. Oblicz (a) wspczynnik sprystoci spryny (b) si z jak dziaa spryna na ciao zaraz po jego puszczeniu? (c) okres drga, (d) amplitud ruchu, (e) maksymalna prdko drgajcego ciaa, (f) maksymalne przyspieszenie ciaa?
153
Modu III - Test kontrolny 6. Ciao znajduje si na poziomej powierzchni, ktra porusza si poziomo prostym ruchem harmonicznym z czstotliwoci dwch drga na sekund. Wspczynnik tarcia statycznego midzy ciaem a t powierzchni wynosi 1. Jak dua moe by amplituda tego ruchu, aby ciao nie lizgao si po powierzchni? 7. W jakiej odlegoci od rodka naley zamocowa jednorodny prt o dugoci l = 1 m, aby prt tworzy wahado fizyczne o najmniejszym okresie? 8. Oblicz jaki jest wspczynnik tumienia ruchu harmonicznego jeeli jego amplituda maleje dwukrotnie w czasie t = 1 min. Ile razy zmalaa w tym czasie energia drga?
154
MODU IV
Modu IV Fale w orodkach sprystych
13 Fale w orodkach sprystych

Ruch falowy jest bardzo rozpowszechniony w przyrodzie. Na co dzie dowiadczamy obecnoci fal dwikowych i fal wietlnych. Powszechnie te wykorzystujemy fale elektromagnetyczne do przekazywania informacji za pomoc radia, telewizji czy przenonych telefonw. Fale dwikowe czy te fale jakie obserwujemy na powierzchni wody posiadaj jednak inn natur ni fale elektromagnetyczne. wiato bdce przykadem fali elektromagnetycznej rozchodzi si nie tylko w orodkach materialnych ale rwnie w prni. Przykadem jest docierajce do nas wiato soneczne. Natomiast do rozchodzenia si fal dwikowych niezbdny jest orodek materialny. W tym rozdziale poznamy waciwoci fal powstajcych w orodkach sprystych (takich jak fale dwikowe), ktre nazywamy falami mechanicznymi .
13.1 Fale mechaniczne

Jeeli wychylimy jaki fragment orodka sprystego z jego pooenia rwnowagi to w nastpstwie bdzie on wykonywa drgania wok tego pooenia. Te drgania, dziki waciwociom sprystym orodka, s przekazywane na kolejne czci orodka, ktre zaczynaj drga. W ten sposb zaburzenie przechodzi przez cay orodek.
Definicja Ruchem falowym nazywamy rozchodzenie si zaburzenia w orodku.
Zwrmy uwag, e sam orodek nie przesuwa si, a jedynie jego elementy wykonuj drgania. Dobrym przykadem s tu fale na powierzchni wody: przedmioty pywajce na powierzchni wody wykonuj ruch drgajcy w rytm fal natomiast same fale rozchodz si ruchem jednostajnym. Fala dobiegajc do danego punktu orodka wprawia go w ruch drgajcy przekazujc mu energi, ktra jest dostarczana przez rdo drga. Energia fal to energia kinetyczna i potencjalna czstek orodka. Za pomoc fal mona przekazywa energi na due odlegoci przy czym cech charakterystyczn jest to, e fale przenosz energi poprzez orodek dziki przesuwaniu si zaburzenia w orodku, a nie dziki ruchowi postpowemu samego orodka. Jak wynika z powyszego, do rozchodzenia si fal mechanicznych potrzebny jest orodek. To waciwoci spryste orodka decyduj o prdkoci rozchodzenia si fali.
13.1.1 Rodzaje fal
Ze wzgldu na kierunek drga czstek orodka wzgldem kierunku rozchodzenia si fale dzielimy na fale podune i fale poprzeczne . Fala jest poduna gdy kierunek drga czstek orodka jest rwnolegy do kierunku rozchodzenia si fali i zarazem kierunku transportu energii (rysunek 13.1). Przykadem s tu fale dwikowe w powietrzu czy te drgania naprzemiennie ciskanej i rozciganej spryny.
156
Rys. 13.1. Fala poduna
Fala jest poprzeczna gdy kierunek drga czstek orodka jest prostopady do kierunku rozchodzenia si fali i zarazem kierunku transportu energii (rysunek 13.2). Przykadem mog tu by drgania napronego sznura, ktrego kocem poruszamy cyklicznie w gr i w d.
Rys. 13.2. Fala poprzeczna
Moemy rwnie dokona podziau ze wzgldu na rodzaj zaburzenia. Wanymi przykadami s impuls falowy i fala harmoniczna . Impuls falowy powstaje gdy rdem jest jednorazowe zaburzenie w orodku: na przykad gdy wrzucimy kamie do wody lub gdy jednorazowo odchylimy koniec napitej liny (rysunek 13.3).
Rys. 13.3. Impuls falowy
Fala harmoniczna powstaje gdy rdo wykonuje drgania harmoniczne: na przykad gdy cyklicznie wychylamy koniec napitej liny (rysunek13.4)
157
Rys. 13.4. Fala harmoniczna
Wprowadzimy teraz pojcie czoa fali i promienia fali . Jeeli w przestrzeni rozchodzi si fala to moemy w kadej chwili utworzy powierzchni czc punkty, do ktrych w tej wanie chwili dotara ta fala. Przesuwanie si tej powierzchni obrazuje rozchodzenie si fali. Wanie tak powierzchni nazywamy czoem fali (lub powierzchni falow), a kad lini prost, prostopad do czoa fali, wskazujc kierunek ruchu fali nazywamy promieniem fali. Ze wzgldu na ksztat powierzchni falowej moemy wyrni fale paskie i fale kuliste . W przypadku fal paskich zaburzenie rozchodzi si w jednym kierunku, a powierzchnie falowe s paszczyznami prostopadymi do kierunku ruchu fali tak jak na rysunku 13.5 poniej.
Rys. 13.5. Powierzchnie falowe (paszczyzny) i promienie fali paskiej
Dla fal kulistych zaburzenie rozchodzi si ze rda we wszystkich kierunkach, a powierzchnie falowe s sferami jak na rysunku 13.6 poniej.
Rys. 13.6. Fala kulista rozchodzca si ze rda Z; wycinki powok sferycznych przedstawiaj powierzchnie falowe
158
13.2 Rozchodzenie si fal w przestrzeni

Rozwamy rozchodzenie si impulsu falowego (fali) wzdu dugiego napronego sznura w kierunku x jak na rysunku (13.3). Przyjmijmy, e w chwili t = 0 ksztat sznura jest opisany funkcj
y = f ( x)
(13.1)
gdzie y jest poprzecznym wychyleniem sznura w jego punkcie x. W czasie t impuls falowy (fala) poruszajcy si z prdkoci v przesuwa si o odcinek rwny vt wzdu sznura to jest wzdu osi x, bez zmiany ksztatu. Zatem po czasie t rwnanie opisujce ksztat sznura ma posta
y = f ( x vt )
(13.2)
Rwnanie (13.2) opisuje fal biegnc w kierunku dodatnim osi x (w prawo) o ksztacie danym wanie przez funkcj f(x,t). Zauwamy, e ksztat jest taki sam w chwili t w punkcie x = vt jaki by w chwili t = 0 w punkcie x = 0 (argument funkcji ma t sam warto rwn zeru). Zatem rwnanie opisujce fal biegnc w kierunku ujemnym osi x (w lewo) bdzie miao posta
y = f ( x + vt )
(13.3)
Zauwamy, e dla danego t mamy rwnanie f(x) opisujce ksztat sznura w danej chwili, a dla danego miejsca sznura x mamy rwnanie f(t) opisujce poprzeczne drgania czstki sznura w punkcie x. Z rwna (13.1) i (13.2) wynika, e dowolna funkcja zmiennej x vt lub x + vt opisuje fal biegnc odpowiednio w prawo lub lewo, jednak do opisania rzeczywistej sytuacji musimy dokadnie okreli posta funkcji f. Dlatego teraz zajmiemy si fal o szczeglnym ksztacie. Rozwaa bdziemy poprzeczn fal harmoniczn postaci
y = A sin
(x vt)
(13.4)
ktra przedstawia przenoszenie si drga harmonicznych w kierunku x, i ktra pokazana jest na rysunku (13.4). Staa A (opisujca maksymalne wychylenie) jest amplitud fali , 2 a wyraenie ( x v t ) przedstawia faz . (Pamitaj: gdy mwimy o wybranej czci
fali to tym samym mwimy o okrelonej fazie). Zauwamy, e warto wychylenia poprzecznego y dana wzorem (13.4) jest taka sama w punktach o wsprzdnych x, x + , x + 2, x + 3, itd. Oznacza to, e te punkty maj tak sam faz. Wielko nazywamy dugoci fali . Reprezentuje ona odlego midzy punktami o tej samej fazie na przykad midzy dwoma grzbietami (maksimami) tak jak na rysunku 13.7.
159
Rys. 13.7. Dugo fali
Czas, w ktrym fala przebiega odlego rwn nazywamy okresem T

T=
(13.5)
std
x t y = A sin 2 T
(13.6)
Widzimy, e w danej chwili t taka sama faza jest w punktach x, x + , x + 2, itd., oraz, e w danym miejscu x faza powtarza si w chwilach t, t + T, t + 2T, itd. Czsto rwnanie fali biecej (13.6) wyraa si poprzez dwie inne wielkoci: liczb falow k i czsto koow (lub czstotliwo f ), ktre s zdefiniowane jako
k=
oraz =
2 = 2f T
(13.7)
co po podstawieniu do rwnania (13.6) daje

y = A sin(k x t )
(13.8)
Prdko fali v moemy wyrazi jako

v=
= f =
(13.9)
Bardziej szczegowo prdko rozchodzenia si fal jest omwiona w nastpnym rozdziale.
160
wiczenie 13.1 Teraz samodzielnie sprbuj przeanalizowa nastpujce rwnanie fali poprzecznej
y = 20 sin(x 2t )
gdzie x i y s wyraone w centymetrach, a t w sekundach. Porwnaj to rwnanie z oglnym rwnaniem (13.8) dla harmonicznej fali poprzecznej i wyznacz nastpujce wielkoci: dugo fali , czsto , okres T, prdko rozchodzenia si fali (w kierunku x), maksymaln prdko i maksymalne przyspieszenie czstek orodka w ich ruchu drgajcym (w kierunku y). Wyniki zapisz poniej.
=
vfali =
=
vy =
T= ay =
13.3 Prdko rozchodzenia si fal, rwnanie falowe

Jeeli chcemy zmierzy prdko fali v to ledzimy jak przemieszcza si w czasie wybrana cz fali czyli okrelona faza. Dlatego prdko fali okrela si jako prdko fazow . Dla wybranej fazy fali y = f ( x vt ) poruszajcej si w prawo sprowadza si to do warunku
x vt = const.
(13.10)
Rniczkujc to rwnanie wzgldem czasu otrzymujemy
dx v = 0 dt czyli dx =v dt Tak wyraa si prdko fazowa fali.
(13.11)
(13.12)
W przypadku gdy zaburzenie falowe jest zoeniem fal sinusoidalnych o rnych czstotliwociach to prdko przenoszenia energii (prdko fali modulowanej) moe by inna ni prdkoci fal skadowych. Tak prdko nazywa si prdkoci grupow .
161
Wicej o prdkoci grupowej moesz przeczyta w Dodatku 1, na kocu moduu IV. W poprzednim rozdziale pokazalimy, e dowolna funkcja f(x - vt) lub f(x + vt) opisuje fal biegnc odpowiednio w prawo lub lewo wzdu osi x i jako przykad rozwaalimy poprzeczn fal harmoniczn. Teraz poznamy, rwnanie ruchu falowego, ktre stosuje si do wszystkich rodzajw fal: zarwno fal mechanicznych takich jak fale dwikowe, fale na wodzie, fale w strunach, w sprynach, jak i do fal elektromagnetycznych takich jak na przykad wiato. Rwnanie ruchu falowego moemy wyprowadzi wychodzc od oglnego rwnania fali y = f ( x vt ) . W tym celu obliczamy przyspieszenie poprzecznych drga punktu orodka o wsprzdnej x, to znaczy obliczamy drug pochodn y wzgldem czasu
2 y = f ' ' ( x vt )v 2 t 2
(13.13)
gdzie v2 jest pochodn funkcji wewntrznej. (Uwaga: w rwnaniach piszemy pochodne czstkowe, oznaczane symbolem , bo wychylenie y jest funkcj dwch zmiennych y = f (x,t)). Rwnoczenie
2 y = f ' ' ( x vt ) x 2
(13.14)
czc oba powysze rwnania otrzymujemy rwnanie rniczkowe ruchu falowego

2 y 1 2 y = x 2 v 2 t 2
(13.15)
To rwnanie spenia kada funkcja f(x - vt) jak rwnie f(x + vt). Prdko v rozchodzenia si fali jest niezalena od amplitudy i czstotliwoci, natomiast w przypadku fal mechanicznych zaley od sprystoci orodka i jego bezwadnoci. Na przykad prdko fali harmonicznej rozchodzcej si wzdu napronego sznura (struny) jest dana wyraeniem
v= F
(13.16)
gdzie sprysto sznura jest okrelona poprzez napinajc go si F (im wiksza sia tym szybciej wychylone elementy sznura wracaj do pooenia rwnowagi), a jego bezwadno zaley od masy przypadajcej na jednostk dugoci sznura. Rwnanie ruchu falowego mona wyprowadzi bezporednio z zasad dynamiki Newtona obliczajc prdko fal w napronym sznurze. Z tym wyprowadzeniem moesz si zapozna w Dodatku 2, na kocu moduu IV. 162
13.4 Przenoszenie energii przez fale

Jak ju wspominalimy fale przenosz dostarczon ze rda energi poprzez orodek dziki przesuwaniu si zaburzenia w orodku. Na przykad wprawiajc koniec struny w drgania poprzeczne (rysunek13.8) rdo wykonuje prac, ktra objawia si w postaci energii kinetycznej i potencjalnej punktw struny (orodka).
Rys. 13.8. Koniec struny wprawiony w drgania si F
Sia F jaka dziaa na koniec struny porusza strun w gr i w d wprawiajc jej koniec w drgania w kierunku y. Do wyznaczenia szybkoci przenoszenia energii przez fal posuymy si wyraeniem na moc
P = Fyv y
(13.17)
Jak wida z rysunku 13.8 prdko poprzeczna jest rwna v y = y / t , a skadowa siy F w kierunku y wynosi Fy = Fsin. Podstawiajc otrzymujemy
P=F
y sin t
(13.18)
Dla maych ktw moemy przyj sin = y / x (znak minus wynika z ujemnego nachylenia struny). Std
P = F
yy t x
(13.19)
Obliczamy teraz pochodne rwnania fali harmonicznej y = A sin(k x t )
y = A cos(kx t ) t
(13.20)
163
Modu IV Fale w orodkach sprystych oraz
y = A k cos(kx t ) x
(13.21)
i podstawiamy do wyraenia na moc

P = FA 2 k cos 2 (k x t )
(13.22)
Korzystajc z zalenoci (13.7) oraz (13.16) otrzymujemy ostatecznie

P = 4 2 A2 f 2 v cos 2 (kx t )
(13.23)
Zauwamy, e moc czyli szybko przepywu energii oscyluje w czasie. Widzimy ponadto, e szybko przepywu energii jest proporcjonalna do kwadratu amplitudy i kwadratu czstotliwoci. Ta zaleno jest prawdziwa dla wszystkich typw fal.
13.5 Interferencja fal, fale stojce

Interferencj fal nazywamy zjawisko nakadania si fal. Rozwamy dwie fale o rwnych czstotliwociach i amplitudach ale o fazach rnicych si o . Jeeli te fale rozchodz si w w kierunku x, z jednakowymi prdkociami to moemy je opisa rwnaniami
y1 = A sin( kx t ) y2 = A sin( kx t + )
(13.24)
Podobnie jak w przypadku drga, rwnie dla fal obowizuje zasada superpozycji wic wypadkow fal znajdujemy jako sum fal skadowych
y = 2 A cos( 2) sin( kx t + 2)
(13.25)
To jest ponownie rwnanie fali sinusoidalnej y = A' sin( kx t + 2) o amplitudzie

A' = 2 A cos( 2)
(13.26)
Widzimy, e wynik nakadania si fal (interferencji) zaley wycznie od rnicy faz . Dla = 0 fale s zgodne w fazie i wzmacniaj si maksymalnie (amplituda A osiga maksimum), a dla = 180 fale s przeciwne w fazie i wygaszaj si (amplituda A = 0). Oczywicie dla pozostaych wartoci otrzymujemy porednie wyniki nakadania si fal. Moesz przeledzi interferencj fal w zalenoci od rnicy faz korzystajc z darmowego programu komputerowego Skadanie ruchw falowych dostpnego na stronie WWW autora.
164

13.5.1 Fale stojce
Ponownie zajmiemy si interferencj dwu fal o rwnych czstotliwociach i amplitudach ale rozchodzcych si w przeciwnych kierunkach na przykad +x i x. Z tak sytuacj mamy do czynienia na przykad gdy fala rozchodzca si w danym orodku (ciele) odbija si od granicy orodka (ciaa) i nakada si na fal padajc. Fale te mona opisa rwnaniami
y1 = A sin( kx t ) y2 = A sin( kx + t )
(13.27)
Fal wypadkow znajdujemy jako sum tych fal skadowych

y = y1 + y 2 = 2 A sin k x cos t
(13.28)
Zauwamy, e jest to rwnanie ruchu harmonicznego prostego postaci y = A' cos t z amplituda rwn
A' = 2 A sin kx
(13.29)
Widzimy, e czstki orodka drgaj ruchem harmonicznym prostym ale w przeciwiestwie do fali biecej rne punkty orodka maj rn amplitud drga zalen od ich pooenia x. Tak fal nazywamy fal stojc . Punkty, dla ktrych kx = /2, 3/2, 5/2, itd. czyli znajdujce si w pooeniach x = /4, 3/4, 5/4 itd. maj maksymaln amplitud. Punkty te nazywamy strzakami , a punkty dla ktrych kx = , 2, 3 itd. tj. takie, e x = /2, , 3/2 itd. maj zerow amplitud i nazywane s wzami . Wida, e odlegoci midzy kolejnymi wzami i strzakami wynosz p dugoci fali. Sytuacja ta jest przedstawiona na rysunku 13.9, gdzie zaznaczonych jest kilka moliwych drga struny zamocowanej na obu kocach.
Rys. 13.9. Fale stojce dla struny zamocowanej na obu kocach; wzy s zaznaczone liniami kropkowanymi, a strzaki przerywanymi.
165
Modu IV Fale w orodkach sprystych Zwrmy uwag na jeszcze jedn istotn rnic pomidzy fal biec, a fal stojc. W fali stojcej energia nie jest przenoszona wzdu sznura bo nie moe ona przepyn przez wzy (energia kinetyczna i potencjalna wzw jest rwna zeru bo wzy nie drgaj). Energia w fali stojcej jest na stae zmagazynowana w poszczeglnych elementach orodka (np. struny). Moesz przeledzi powstawanie fali stojcej w wyniku interferencji fal biegncych w przeciwne strony korzystajc z darmowego programu komputerowego Skadanie ruchw falowych dostpnego na stronie WWW autora.
13.6 Analiza fal zoonych

Ponownie rozpatrzmy drgania poprzeczne struny. Jeeli struna zamocowana na obu kocach zostanie najpierw wygita, a nastpnie puszczona, to wzdu struny rozchodz si drgania poprzeczne. Zaburzenia te odbijaj si od zamocowanych kocw i w wyniku interferencji powstaje fala stojca. Zwrmy uwag, e drgania struny wytwarzaj w otaczajcym strun powietrzu dwikowe fale podune (fale akustyczne). Poniewa jedynym warunkiem, jaki musi by speniony, jest nieruchomo obu kocw struny, czyli istnienie wzw fali stojcej na tych kocach, to mog powsta w tej strunie fale stojce o rnej dugoci. Pierwsze trzy rodzaje drga jakie powstaj w strunie o dugoci L zamocowanej na kocach zostay pokazane na rysunku 13.9 (powyej). 1 3 Widzimy, e dla kolejnych drga L = 1 , L = 2 , L = 3 . Moemy wic zapisa 2 2 oglny zwizek na dugo fali powstajcej w strunie
n =
2L n
(13.30)
gdzie n = 1, 2, 3, ... Korzystajc z tego, e prdko fali v = T = f oraz z rwnania (13.16) na prdko fali harmonicznej rozchodzcej si wzdu napronego sznura (struny) moemy obliczy czstotliwo fal stojcych w strunie
fn = n n v= 2L 2L F
(13.31) , a pozostae wyszymi
Najnisz czsto nazywamy czstoci podstawow harmonicznymi czyli alikwotami.
Zazwyczaj w drganiach wystpuj, oprcz drgania podstawowego, rwnie drgania harmoniczne, a dwiki jakie odbieramy s wynikiem nakadania si tych drga. O jakoci instrumentu (jego barwie) decyduje wanie to ile alikwotw jest zawarte w dwiku i jakie s ich natenia. Przykadowo, drganie wypadkowe struny bdce zoeniem tonu podstawowego (n = 1) i wyszych harmonicznych (n = 3, 5, 7) o rnych amplitudach jest pokazane na rysunku 13.10.
166
Rys. 13.10. Fala wypadkowa bdca zoeniem czterech fal harmonicznych
Zwrmy uwag, e wypadkowe drganie (chocia okresowe) nie jest harmoniczne (nie daje si opisa funkcj sinus lub cosinus). Zagadnienie przedstawienia dowolnego drgania okresowego jako sumy drga harmonicznych ujmuje twierdzenie Fouriera, ktre mwi, e
Prawo, zasada, twierdzenie Dowolne drganie okresowe o okresie T moemy przedstawi jako kombinacj liniow (sum) drga harmonicznych o okresach danych wzorem Tn = T/n, gdzie n jest liczb naturaln.
Dotyczy to dowolnej funkcji okresowej wic mona na przykad skonstruowa za pomoc fal sinusoidalnych (ktre s wszdzie zakrzywione) przebieg pioksztatny , ktry jest zoony z odcinkw prostych (rysunek 13.11).
Rys. 13.11. Zoenie n = 10 drga harmonicznych postaci sin(n t ) / n (wykres grny) oraz pi pierwszych drga skadowych (wykres dolny)
167
wiczenie 13.2 Innym przykadem jest piszczaka organowa zamknita, w ktrej rdem dwiku jest drgajce powietrze. Jeeli na krawd otwartego koca piszczaki skierujemy strumie powietrza to mona w niej wytworzy fal stojc. Na otwartym kocu piszczaki powstaje strzaka, a na jej kocu zamknitym wze. Sprbuj wykreli, drganie podstawowe i trzy pierwsze drgania harmoniczne jakie powstaj w piszczace zamknitej. Przyjmujc, e dugo piszczaki wynosi L, oblicz dugoci tych fal. Jaki oglny zwizek opisuje dugoci fal stojcych w piszczace zamknitej? Zapisz wzr poniej.
n =
13.7 Dudnienia, modulacja amplitudy

Gdy omawialimy fale stojce to mielimy do czynienia z sytuacj, w ktrej dodawanie (superpozycja) zaburze dao w wyniku fal o amplitudzie staej w czasie ale zalenej od pooenia czstki drgajcej x. Jest to ilustracja tzw. interferencji w przestrzeni. Teraz rozpatrzmy przypadek interferencji w czasie. W tym celu rozpatrzymy, w danym punkcie przestrzeni x, wynik nakadania si dwch biegncych w tym samym kierunku fal o jednakowych amplitudach ale nieznacznie rnych czstotliwociach. Drgania harmoniczne danej czstki orodka (w zadanym punkcie x) wywoane przez te fale maj posta
y1 = A sin 1t = A sin 2 f 1t y 2 = A sin 2 t = A sin 2 f 2 t
(13.32)
a drganie wypadkowe
y = y1 + y 2 = A(sin 2 f1t + sin 2 f 2 t )
(13.33)
Ze wzoru na sum sinusw otrzymujemy

f f f +f y = 2 A cos 2 1 2 t sin 2 1 2 t 2 2
(13.34)
Rwnanie to ma posta y = A' sin( t ) = A' sin(2 f t ) . Drgania wypadkowe mona wic uwaa za drgania o czstotliwoci
f = f1 + f 2 2
(13.35)
168
Modu IV Fale w orodkach sprystych (ktra jest redni czstotliwoci dwch fal) i o amplitudzie A' (wyraenie w nawiasie kwadratowym w rwnaniu 13.34). Zauwa, e amplituda zmienia si w czasie z czstotliwoci
f amp = f1 f 2 2
(13.36)
Jeeli czstotliwoci f1 i f2 s bliskie siebie to amplituda zmienia si powoli (famp. jest maa). Mwimy, e mamy do czynienia z modulacj amplitudy (AM amplitude modulation). Naturaln modulacj amplitudy dla fal dwikowych moemy usysze gdy dwie struny instrumentu s nastrojone na niewiele rnice si tony. Gdy obie te struny wydaj rwnoczenie dwik (na przykad uderzono dwa ssiednie klawisze fortepianu) to usyszymy tak zwane dudnienia przejawiajce si jako zmiana gonoci (rysunek 13.12). Zastosowanie modulacji ma na celu wprowadzenie do procesu potrzebnej informacji, ktra ma by przesana za pomoc fal. Modulacja amplitudy jest najstarszym i najbardziej rozpowszechnionym (obok modulacji czstotliwoci FM) sposobem przesyania informacji za pomoc fal radiowych.
Rys. 13.12. Naoenie si drga harmonicznych pokazanych na grnym wykresie daje w wyniku drganie o zmiennej w czasie amplitudzie (obwiednia dolnego wykresu)
Moesz przeledzi powstawanie dudnie w zalenoci od stosunku czstotliwoci fal skadowych f2/f1 korzystajc z darmowego programu komputerowego Skadanie ruchw falowych dostpnego na stronie WWW autora.
169
13.8 Zjawisko Dopplera

Prawo, zasada, twierdzenie Zjawisko Dopplera polega na pozornej zmianie czstotliwoci fali z powodu ruchu obserwatora lub rda fali.
W pracy z 1842 r., Christian Doppler zwrci uwag, e barwa wieccego ciaa (czstotliwo wysyanego promieniowania) musi si zmienia z powodu ruchu wzgldnego obserwatora lub rda. Zjawisko Dopplera wystpuje dla wszystkich fal; my szczegowo rozwaymy je dla fal dwikowych. Ograniczymy si do przypadku ruchu rda i obserwatora wzdu czcej ich prostej. Rozpatrzmy sytuacj gdy rdo dwiku spoczywa, a obserwator porusza si w kierunku rda z prdkoci vo (wzgldem orodka). Jeeli fale o dugoci rozchodz si z prdkoci v to w czasie t dociera do nieruchomego obserwator vt / fal. Jeeli obserwator porusza si w kierunku rda (wychodzi falom na przeciw) to odbiera jeszcze dodatkowo v ot / fal. W zwizku z tym czstotliwo f syszana przez obserwatora
vt
f '=
= v + vo = v + vo v t
f
v ot
(13.37)
Ostatecznie
f '= f v + vo v
(13.38)
Obserwator rejestruje wysz czstotliwo ni czstotliwo rda. Kiedy obserwator oddala si od rda naley w powyszych wzorach zmieni znak (na minus) prdkoci obserwatora vo. W tym przypadku czstotliwo zmniejsza si. Analogicznie moemy przestudiowa przypadek rda poruszajcego si z prdkoci vz wzgldem nieruchomego obserwatora (i wzgldem orodka). Otrzymujemy wtedy zaleno
f '= f v v vz
(13.39)
dla przypadku rda zbliajcego si do obserwatora. Obserwator rejestruje wysz czstotliwo ni czstotliwo rda. Gdy rdo oddala si to w powyszym wzorze zmieniamy znak prdkoci rda vz. Ta sytuacja jest przedstawiona na rysunku 13.13, gdzie pokazane s powierzchnie falowe dla fal wysanych ze rda Z poruszajcego si z prdkoci vz w stron obserwatora O (rysunek a) w porwnaniu do powierzchni falowych dla fal wysanych z nieruchomego rda (rysunek b). Widzimy, e w przypadku (a) obserwator rejestruje podwyszon czstotliwo. 170
Rys. 13.13. Fale wysyane przez rdo Z: (a) poruszajce si z prdkoci vz w stron
obserwatora O; (b) przez nieruchome rdo Zwrmy uwag, e zmiany czstotliwoci zale od tego czy porusza si rdo czy obserwator. Wzory (13.38) i (13.39) daj inny wynik dla jednakowych prdkoci obserwatora i rda. W sytuacji kiedy porusza si zarwno rdo jak i obserwator otrzymujemy zaleno bdc poczeniem wzorw (13.39) i (13.40)
v vo f '= f v mv z
(13.40)
Znaki "grne" w liczniku i mianowniku odpowiadaj zblianiu si rda i obserwatora, a znaki "dolne" ich oddalaniu si. Powysze wzory s suszne gdy prdkoci rda i obserwatora s mniejsze od prdkoci dwiku. Moesz przeledzi zjawisko Dopplera dla rda i obserwatora poruszajcych si wzdu czcej ich prostej korzystajc z darmowego programu komputerowego Efekt Dopplera dostpnego na stronie WWW autora.
wiczenie 13.3 Typowym przykadem efektu Dopplera jest zmiana czstotliwoci dwiku klaksonu samochodu przejedajcego koo nas. Syszymy, e klakson ma wyszy ton gdy samochd zblia si do nas, a niszy gdy si oddala. Zamy, e podczas mijania nas przez samochd rejestrujemy obnienie czstotliwoci klaksonu o 15%. Na podstawie tej informacji sprawd czy samochd nie przekroczy dozwolonej, poza obszarem zabudowanym, prdkoci 90 km/h. Prdko dwiku przyjmij rwn 340 m/s. Wynik zapisz poniej.
v=
171
Modu IV Fale w orodkach sprystych Zjawisko Dopplera obserwujemy rwnie w przypadku fal elektromagnetycznych, a wic i wietlnych. Opis tego zjawiska dla wiata jest inny ni dla fal dwikowych. Dla fal dwikowych otrzymalimy dwa wyraenia (13.38) i (13.39) na zmian czstotliwoci fali w zalenoci od tego czy to rdo czy te obserwator poruszaj si wzgldem orodka przenoszcego drgania (powietrza). Do rozchodzenia si wiata nie jest potrzebny orodek (wiato moe rozchodzi si w prni) ponadto, zgodnie ze szczegln teori wzgldnoci Einsteina, prdko wiata nie zaley od ukadu odniesienia i dlatego czstotliwo fali wietlnej odbieranej przez obserwatora zaley tylko od prdkoci wzgldnej rda wiata i obserwatora. Jeeli rdo i obserwator poruszaj si wzdu czcej ich prostej to
f ' f
1 1+
(13.41)
gdzie = u / c . W tej zalenoci u jest prdkoci wzgldn rda wzgldem odbiornika, a c prdkoci wiata. Dla maych wartoci prdkoci wzgldnej u << c powyszy wzr przyjmuje posta
u f ' f 1 c
(13.42)
Znak "+" odnosi si do wzajemnego zbliania si rda i obserwatora, a znak "" do ich wzajemnego oddalania si. Zblianiu towarzyszy wic wzrost czstotliwoci (dla wiata oznacza to przesunicie w stron fioletu), a oddalaniu si obnienie czstotliwoci (dla wiata oznacza to przesunicie w stron czerwieni). Zjawisko to ma liczne zastosowania: na przykad w astronomii suy do okrelenia prdkoci odlegych wieccych cia niebieskich. Porwnujemy dugoci fal wiata wysyanego przez pierwiastki tych obiektw z dugociami fal wiata wysyanego przez takie same pierwiastki znajdujce si na Ziemi. To wanie szczegowe badania przesuni ku czerwieni w widmach odlegych galaktyk wykazay, e Wszechwiat rozszerza si.
172
Modu IV Statyka i dynamika pynw
14 Statyka i dynamika pynw

Powszechnie przyjty jest podzia materii na ciaa stae i pyny. Pod pojciem substancji, ktra moe pyn rozumiemy zarwno ciecze jak i gazy. Pyny, w odrnieniu od cia sztywnych, majcych okrelony rozmiar i ksztat, atwo zmieniaj swj ksztat, a w przypadku gazw przyjmuj objto rwn objtoci naczynia. Mwimy, e pyny nie maj sprystoci ksztatu , a maj sprysto objtoci . Dlatego rozwizanie zagadnie z mechaniki pynw wymaga posugiwania si nowymi pojciami takimi jak cinienie i gsto.
14.1 Cinienie i gsto

Rnica w dziaaniu siy powierzchniowej na pyn i na ciao stae jest zwizana z tym, e w cieczy siy wystpuj tylko przy zmianie objtoci, a nie jak w ciaach staych przy ich deformacji (zmianie ksztatu). W zwizku z tym w cieczy sia powierzchniowa, zwana si parcia , musi by zawsze prostopada do powierzchni pynu podczas gdy w ciele staym moe mie dowolny kierunek. Spoczywajcy pyn nie moe rwnoway si stycznych (warstwy pynu lizgayby si po sobie) i dlatego moe zmienia ksztat i pyn. W zwizku z tym bdziemy opisywa si dziaajc na pyn za pomoc cinienia p zdefiniowanego nastpujco:
Definicja Cinienie definiujemy jako stosunek siy parcia dziaajcej na jednostk powierzchni do wielkoci tej powierzchni.
Cinienie jest wywierane zarwno na cianki naczynia jak i na dowolne przekroje pynw zawsze prostopadle do tych cianek i przekrojw.
Jednostki Cinienie jest wielkoci skalarn. Jednostk cinienia w ukadzie SI jest pascal (Pa); 1 Pa = 1 N/m2. Inne stosowane jednostki to bar (1 bar = 105 Pa), atmosfera (1 atm = 101325 Pa), milimetr supka rtci (760 mm Hg = 1atm).
Rozwamy teraz zamknit powierzchni zawierajc pyn (rysunek 14.1). Dowolny element powierzchni dS jest reprezentowany przez wektor powierzchni dS.
Rys. 14.1. Element powierzchni dS reprezentowany przez wektor powierzchni dS
173

Definicja Dugo wektora S jest rwna polu powierzchni S, jego kierunek jest prostopady do powierzchni, a zwrot na zewntrz powierzchni.
Sia F wywierana przez pyn na ten element powierzchni wynosi F = pS Poniewa F i S maj ten sam kierunek wic cinienie p mona zapisa
p= F S
(14.1)
(14.2)
Do opisu pynw stosujemy rwnie pojcie gstoci wyraonej jako
(14.3)
Gsto pynw zaley od wielu czynnikw takich jak temperatura, czy cinienie. W tablicy 14.1 przedstawiony jest zakres gstoci spotykanych w przyrodzie. Tabela 14.1. Gstoci wybranych obiektw Materia [kg/m3] przestrze midzygwiezdna 1018 - 1021 najlepsza prnia laboratoryjna 1017 powietrze (1 atm 0C) 1.3 powietrze (50 atm 0C) 6.5 Ziemia: warto rednia 5.52103 Ziemia: rdze 9.5103 Ziemia: skorupa 2.8103 biae kary 108 - 1015 jdro uranu 1017
14.2 Cinienie wewntrz nieruchomego pynu

Rwnanie (14.2) opisuje cinienie wywierane przez pyn na powierzchni, ktra go ogranicza. Moemy take mwi o cinieniu wewntrznym pynu. W tym celu rozpatrzmy element pynu w ksztacie cienkiego dysku znajdujcego si na gbokoci h pod powierzchni pynu pokazany na rysunku 14.2. Grubo dysku wynosi dh, a powierzchnia podstawy wynosi S. Masa takiego elementu wynosi Sdh a jego ciar gSdh. Pamitajmy, e siy dziaajce na element s w kadym punkcie prostopade do powierzchni. Siy poziome wywoane jedynie przez cinienie pynu rwnowa si. Siy pionowe s wywoywane nie tylko przez cinienie pynu ale te przez jego ciar. Poniewa pyn jest nieruchomy wic wypadkowa sia dziaajca na element pynu jest rwna zeru.
174
Rys. 14.2. Siy dziaajce na element cieczy znajdujcy si na gbokoci h
Zachowanie rwnowagi w kierunku pionowym wymaga aby ( p + d p) S = pS + gS d h a std d p = g d h czyli dp = g dh (14.5) (14.4)
Powysze rwnanie pokazuje, e cinienie zmienia si z gbokoci pynu. Powodem jest ciar warstwy pynu lecej pomidzy punktami, dla ktrych mierzymy rnic cinie. pynu. Dla cieczy zazwyczaj jest stae Wielko g nazywamy ciarem waciwym (ciecze s praktycznie nieciliwe) wic moemy obliczy cinienie cieczy na gbokoci h cakujc rwnanie (14.5)
p = p0 + g h
(14.6)
gdzie p0 jest cinieniem na powierzchni cieczy (h = 0). Zazwyczaj jest to cinienie atmosferyczne. Rwnanie (14.6) nie tylko pokazuje, e cinienie ronie wraz z gbokoci ale te, e jest jednakowe dla punktw o tej samej gbokoci, a nie zaley od ksztatu naczynia (paradoks hydrostatyczny). Zaoenie o staej gstoci nie jest jednak prawdziwe dla gazw gdy mamy do czynienia ze znaczn zmian wysokoci (np. gdy wznosimy si w atmosferze). Cinienie zmienia si wtedy znacznie i zmienia si te .
14.2.1 Pomiar cinienia (barometr)
E. Torricelli skonstruowa w 1643 r. barometr rtciowy. Barometr Torricellego skada si z rurki wypenionej rtci (Hg = 13.6103 kg/m3), ktr odwracamy nad naczyniem z rtci tak jak na rysunku 14.3. Zgodnie z naszymi uprzednimi rozwaaniami
pA = g h
(14.7) 175
Modu IV Statyka i dynamika pynw podczas gdy

pB = patm.
(14.8)
Rys. 14.3. Barometr Torricellego
Cinienia w punktach A i B s jednakowe bo punkty te s na jednakowej wysokoci wic
gh = patm.
skd
h= p atm. g
(14.9)
(14.10)
Mierzc wic wysoko supa rtci mierzymy wielko cinienia atmosferycznego.
14.3 Prawo Pascala i prawo Archimedesa

Rozpatrzmy teraz ciecz w naczyniu zamknitym tokiem, na ktry moemy dziaa zmiennym cinieniem zewntrznym p0. W kadym punkcie cieczy znajdujcym si na gbokoci h, cinienie jest dane wyraeniem (14.6). Moemy teraz powikszy cinienie zewntrzne o warto p0. Poniewa ciecze s nieciliwe wic gsto pozostaje praktycznie bez zmian i cinienie teraz wynosi
p = p0 + p0 + g h
(14.11)
Zjawisko to opisuje prawo Pascala, ktre mona nastpujco sformuowa:
176

Prawo, zasada, twierdzenie Cinienie zewntrzne wywierane na zamknity pyn jest przekazywane niezmienione na kad cz pynu oraz na cianki naczynia.
Prawo to jest konsekwencj praw mechaniki pynw podobnie jak prawo Archimedesa. Kiedy ciao jest zanurzone w caoci lub czciowo w spoczywajcym pynie to pyn ten wywiera cinienie na kad, bdc z nim w kontakcie, cz powierzchni ciaa. Wypadkowa sia jest skierowana ku grze i nazywa si si wyporu . Gdy przyjmiemy przykadowo, e w cieczy zostao zanurzone ciao w ksztacie walca o powierzchni podstawy rwnej S (tak jak na rysunku 14.4) to wypadkowa sia dziaajca na to ciao jest zwizana z rnic cinie na gbokociach h1 i h2 odpowiednio nad i pod walcem.
Rys. 14.4. Walec o powierzchni podstawy S zanurzony w pynie
Sia wypadkowa wynosi wic

Fwyp = ( p0 + g h2 ) S ( p 0 + g h1 ) S = gV
(14.12)
gdzie V = S (h2 h1 ) jest objtoci walca. Z otrzymanej zalenoci wynika, e sia dziaajca na walec jest rwna ciarowi cieczy wypartej przez ten walec. Zauwamy, e ta sia nie zaley od ksztatu ciaa, a tylko od jego objtoci. Moemy wic sformuowa prawo Archimedesa:
Prawo, zasada, twierdzenie Ciao w caoci lub czciowo zanurzone w pynie jest wypierane ku grze si rwn ciarowi wypartego przez to ciao pynu.
Fwyporu = m p g = gV
(14.13)
gdzie mp jest mas pynu, a jego gstoci. Natomiast V jest objtoci czci zanurzonej ciaa. Na kade zanurzone w pynie ciao dziaaj sia wyporu i sia cikoci. Dla ciaa o masie m i objtoci V cakowicie zanurzonego w pynie wypadkowa tych dwch si wynosi
177

F = Fwyporu mg = gV 1 gV = gV ( 1 )
(14.14)
gdzie jest gstoci pynu, a 1 redni gstoci ciaa. Widzimy, e zwrot siy wypadkowej zaley od rnicy gstoci pynu i ciaa. Na przykad ciao zanurzone w cieczy o gstoci < 1 tonie, a dla gstoci > 1 pywa czciowo zanurzone.
wiczenie 14.1 Korzystajc z tego prawa sprbuj samodzielnie obliczy jak duy ciar mona przeprawi przez rzek za pomoc tratwy zbudowanej z 10 okrgych kd drewnianych o rednicy 20 cm i dugoci 3 m kada. Gsto drewna przyj rwn 750 kg/m3 a gsto wody 1000 kg/m3. Wyniki zapisz poniej.
Q=
14.4 Oglny opis przepywu pynw

Przejdziemy teraz do opisu ruchu pynu czyli zajmiemy si dynamik pynw. Znane s dwa podejcia do opisu ruchu pynu. Moemy albo zaj si opisem ruchu poszczeglnych czsteczek pynu albo opisywa gsto pynu i jego prdko w kadym punkcie przestrzeni w funkcji czasu. Oznacza to, e koncentrujemy si na wybranym punkcie przestrzeni, w ktrym definiujemy funkcje (x,y,z,t) oraz v(x,y,z,t). Na wstpie poznamy oglne pojcia charakteryzujce przepyw: Przepyw moe by ustalony (laminarny) lub nieustalony . Ruch pynu jest ustalony, gdy prdko pynu v w dowolnie wybranym punkcie jest staa w czasie tzn. kada czsteczka przechodzca przez dany punkt zachowuje si tak samo. Warunki takie osiga si przy niskich prdkociach przepywu; Przepyw moe by wirowy lub bezwirowy . Przepyw jest bezwirowy, gdy w adnym punkcie czsteczka nie ma wypadkowej prdkoci ktowej; Przepyw moe by ciliwy lub nieciliwy Przepyw jest nieciliwy gdy gsto pynu jest staa. Zazwyczaj przepyw cieczy jest nieciliwy. Rwnie przepyw gazu moe by w pewnych warunkach nieciliwy. Przykadem moe tu by ruch powietrza wzgldem skrzyde samolotu podczas lotu z prdkoci mniejsz od prdkoci dwiku. Przepyw moe by lepki lub nielekki . Lepko w ruchu pynw jest odpowiednikiem tarcia w ruchu cia staych. Charakteryzuje opr pynw przeciw pyniciu pod dziaaniem si zewntrznych. Lepko jest istotn cech wielu produktw na przykad smarw. W naszych rozwaaniach ograniczymy si do przepyww ustalonych, bezwirowych, nieciliwych i nielepkich. W przepywie ustalonym v jest staa w czasie w danym punkcie. Oznacza to, e kada czstka przechodzca przez dowolny punkt ma tak sam prdko np. v1. Tak samo jest 178
Modu IV Statyka i dynamika pynw w kolejnym punkcie gdzie kada czstka ma prdko v2. Dotyczy to wszystkich punktw. Oznacza to, e wystarczy przeledzi tor jednej czstki, a bdziemy znali tor kadej czstki (rysunek 14.5). przechodzcej przez dany punkt. Tor tej czstki nazywamy lini prdu Linia prdu jest rwnolega do prdkoci pynu. adne linie prdu nie mog si przecina bo istniaaby niejednoznaczno w wyborze drogi przez czstk (przepyw nie byby ustalony).
Rys. 14.5. Linie prdu
Jeeli wybierzemy pewn skoczon liczb linii prdu to tak wizk nazywamy strug prdu . Brzegi skadaj si z linii prdu a poniewa linie prdu s rwnolege do prdkoci wic pyn nie przepywa przez brzegi strugi. Pyn wchodzcy jednym kocem strugi musi opuci j drugim tak jak w rurce. Na rysunku 14.6 prdko czstek w punkcie P1 wynosi v1, a pole przekroju strugi S1. W punkcie P2 mamy odpowiednio prdko v2 i pole przekroju S2.
Rys. 14.6. Struga prdu.
W czasie t czstka pynu przebywa odlego rwn vt. Masa pynu przechodzcego przez S1 w czasie t wynosi
m1 = S1v1t
(14.15)
179
Modu IV Statyka i dynamika pynw gdzie S1v1t stanowi objto elementu pynu. Analogicznie masa pynu przepywajcego przez powierzchni S2 w czasie t jest rwna
m2 = S 2v 2 t
(14.16)
Poniewa pyn jest nieciliwy wic jego gsto jest taka sama w punkcie P1 i P2. Ponadto midzy tymi punktami pyn nie moe opuci strugi wic strumienie mas przepywajce przez obie powierzchnie musz by sobie rwne. Zatem
S1v1 = S 2v 2
(14.17)
lub
Sv = const.
(14.18)
Otrzymany zwizek nosi nazw rwnania cigoci. Wynika z niego, e

Prawo, zasada, twierdzenie Prdko pynu nieciliwego przy ustalonym proporcjonalna do pola przekroju strugi.
przepywie
jest
odwrotnie
Linie prdu musz si zagszcza w wszej czci, a rozrzedza w szerszej. To znaczy, rzadko rozmieszczone linie oznaczaj obszary niskiej prdkoci, linie rozmieszczone gsto obszary wysokiej prdkoci.
14.5 Rwnanie Bernoulliego

Rozwamy, pokazany na rysunku 14.7, nielepki, ustalony, nieciliwy przepyw pynu w strudze. Pyn na rysunku przemieszcza si w stron praw. W czasie t powierzchnia S1 przemieszcza si o odcinek v1t. Analogicznie powierzchnia S2 przemieszcza si o odcinek v2t. Na powierzchni S1 dziaa sia F1 = p1S1, a na powierzchni S2 sia F2 = p2S2.
Rys. 14.7. Wyprowadzenie rwnania Bernoulliego
180
Modu IV Statyka i dynamika pynw Skorzystamy teraz z twierdzenia o pracy i energii, ktre mwi, e praca wykonana przez wypadkow si jest rwna zmianie energii ukadu. Siami, ktre wykonuj prac s F1 i F2. Obliczamy wic cakowit prac
W = F1v1t F2v 2 t = p1S1v1t p2 S 2v 2 t
(14.19)
Poniewa w czasie t ta sama objto pynu V wpywa do strugi i z niej wypywa S 2v 2 t = S1v1t = V wic
W = ( p1 p2 )V
(14.20)
Obliczon prac porwnujemy ze zmian energii strugi

2 mv12 mv 2 ( p1 p2 )V = mgh + 2 2 + mgh1 2
(14.21)
gdzie m jest mas przemieszczonej objtoci V pynu. Dzielc stronami rwnanie (14.21) przez objto V, a nastpnie wprowadzajc gsto cieczy = m/V mona, grupujc odpowiednio wyrazy, przeksztaci to rwnanie do postaci
p1 +
v12
2
+ gh1 = p2 +
2 v 2
+ gh2
(14.22)
Poniewa nasze rozwaania odnosiy si do dowolnych dwch pooe, moemy opuci wskaniki i napisa
p+
v 2
2
+ gh = const .
(14.23)
Rwnanie to nosi nazw rwnania Bernoulliego dla przepywu ustalonego, nielepkiego i nieciliwego. Jest to podstawowe rwnanie mechaniki pynw. Wyraa fakt, e z przepywem pynu zwizane jest (oprcz cinienia statycznego) cinienie dynamiczne v 2 / 2 . Wynika z niego, e przepyw cieczy w strudze moe by wywoany rnic cinie na kocach strugi lub rnic poziomw tych kocw.
Przykad Zilustrujmy to prostym przykadem pompki wodnej stosowanej na przykad w akwarystyce. W tym urzdzeniu woda z akwarium jest przepompowywana przez ukad filtrw i odprowadzana z powrotem do akwarium. Po drodze woda jest przepuszczana przez przewenie w rurce tak jak na rysunku 14.8. Prdko wody w przeweniu jest (zgodnie z rwnaniem cigoci) wiksza ni w rurce. Natomiast zgodnie v 2 z rwnaniem Bernoulliego, w poziomej rurce (h = const.) p + = const . , wic gdy 2
181
Modu IV Statyka i dynamika pynw ronie prdko v i pyn jest nieciliwy (staa gsto), to p maleje i w przeweniu cinienie jest mniejsze ni w pozostaej czci rurki. Jeeli to przewenie jest dostatecznie mae to cinienie moe by nisze od atmosferycznego, a to oznacza, e przez otwr w przeweniu woda nie bdzie ucieka tylko z zewntrz bdzie zasysane powietrze. W ten sposb woda bdzie nie tylko filtrowana ale jeszcze dodatkowo napowietrzana.
Rys. 14.8. Pompka wodna
wiczenie 14.2 Sprbuj samodzielnie wykona bardzo proste dowiadczenie. We dwie kartki papieru i trzymaj je ustawione rwnolegle do siebie w niewielkiej odlegoci (np. 1-2 cm). Nastpnie dmuchnij midzy kartki. Okazuje si, e kartki nie rozchylaj si, a zbliaj do siebie, sklejaj si. Sprbuj wyjani przyczyn tego zjawiska.
Rwnanie Bernoulliego moe by wykorzystane do wyznaczenia prdkoci pynu na podstawie pomiaru cinienia. Ponownie posugujemy si rurk z przeweniem, do ktrej przymocowano tak jak na rysunku 14.9, dwie pionowe rurki A i B suce do pomiaru cinienia.
Rys. 14.9. Pomiar prdkoci pynu metod Venturiego
Stosujc rwnanie Bernoulliego dla punktw, w ktrych prdko pynu wynosi odpowiednio v1 i v2 (przewenie) otrzymujemy 182

p1 +
v12
2
= p2 +
2 v 2
(14.24)
Poniewa v1 < v2 wic cinienie w przeweniu jest mniejsze ni w rurce p2 < p1. Rnica cinie zgodnie z rwnaniem (14.24) wynosi
p1 p2 =
2 v 2
v12
2
(14.25)
Z rwnania cigoci wynika, e

v2 = S1 v1 S2
(14.26)
Podstawiajc t zaleno do rwnania (14.25) otrzymujemy

p1 p2 =
v12 S12
1 2 2 S2
(14.27)
Rwnoczenie t sam rnic cinie mona wyznaczy z rnicy poziomw pynu w rurkach A i B (rysunek 14.9)
p1 p2 = gh
(14.28)
Porwnujc powysze dwa wzory moemy wyznaczy prdko v1 w rurce

v1 =
2 gh 2 S / S2 1
2 1
(14.29)
Metoda pomiaru prdkoci pynu oparta na wyznaczeniu rnicy wysokoci pynu w dwch pionowych rurkach nosi nazw metody Venturiego.
wiczenie 14.3 W zbiorniku wody na gbokoci h znajduje si otwr przez ktry wycieka woda. Oblicz prdko v z jak wycieka woda. Wskazwka: Zastosuj rwnanie Bernoulliego dla punktu na powierzchni cieczy i punktu w otworze przez, ktry wycieka woda. Wyniki zapisz poniej. v=
183
14.6 Dynamiczna sia nona

W odrnieniu od statycznej siy nonej , ktr jest sia wyporu dziaajc zgodnie z prawem Archimedesa na przykad na balon czy statek, dynamiczna sia nona wywoana jest ruchem cia w pynie, na przykad na skrzyda samolotu czy miga helikoptera. Na rysunku 14.10 poniej pokazane s schematycznie linie prdu i ruch czstek powietrza wok skrzyda samolotu.
Rys. 14.10. Linie prdu wok skrzyda samolotu
Samolot wybieramy jako ukad odniesienia i rozpatrujemy ruch powietrza wzgldem skrzyda. Analizujc linie prdu zauwaymy, e ze wzgldu na ustawienie skrzyda (tak zwany kt natarcia ) linie prdu nad skrzydem s rozmieszczone gciej ni pod skrzydem co oznacza, e prdko v1 powietrza ponad skrzydem jest wiksza ni prdko v2 pod skrzydem. Prowadzi to do wniosku, zgodnie z prawem Bernoulliego, e cinienie nad skrzydem jest mniejsze od cinienia pod skrzydem i e otrzymujemy wypadkow si non F skierowan ku grze. Wniosek ten wynika wprost z trzeciej zasady dynamiki Newtona. Wektor prdkoci va powietrza zbliajcego si do skrzyda jest poziomy podczas gdy powietrze za skrzydem jest skierowane na ukos w d (prdko vb ma skadow pionow). Oznacza to, e skrzydo pchno powietrze w d wic w reakcji powietrze pchno skrzydo do gry. W naszych rozwaaniach pominlimy si oporu powietrza tak zwan si oporu czoowego . W warunkach rzeczywistych sia nona jest wypadkow przedstawionej powyej siy parcia wynikajcej z asymetrycznej budowy skrzyda i siy oporu czoowego. Przy konstrukcji skrzyde jak i migie staramy si zminimalizowa opr czoowy. Ta sama sia oporu czoowego wpywa znaczco na zuycie paliwa w samochodach. Dlatego tak wielk wag konstruktorzy przywizuj do optymalizacji ksztatu nadwozia samochodw. Ten rozdzia koczy modu czwarty; moesz teraz przej do podsumowania i zada testowych.
184
Modu IV - Podsumowanie
Podsumowanie

2 . T k T Funkcja y = A sin(k x t ) opisujca sinusoidaln fal rozchodzc si w kierunku x jest przykadem funkcji f(x-vt) bdcej rozwizaniem rwnania falowego 2y 1 2y = . x2 v 2 t 2 Prdko fali mona wyrazi jako v =
= f =
, gdzie k =
oraz =
Prdko fali biegncej w strunie wynosi v =
, gdzie F jest napreniem
struny, a mas na jednostk dugoci. Szybko przenoszenia energii przez fale jest proporcjonalna do kwadratu amplitudy i kwadratu czstotliwoci. Interferencja fali biegncej wzdu struny z fal odbit od koca struny daje fal, ktrej amplituda zaley od pooenia x; A' = 2Asinkx. Strzaki w pooeniach x = /4, 3/4, 5/4,.... maj maksymaln amplitud, a wzy w pooeniach x = /2, , 3/2,.... maj zerow amplitud. Przy naoeniu si drga harmonicznych o niewiele rnicych si czstotliwociach powstaje drganie o wolno zmiennej w czasie amplitudzie zwane dudnieniem. Pozorna zmiana czstotliwoci fali wysyanej przez rdo z powodu wzgldnego ruchu obserwatora lub rda jest dla fal dwikowych dana v vo zalenoci f ' = f , gdzie vo i vz s odpowiednio prdkociami obserwatora v mv z i rda, a v jest prdkoci dwiku. Znaki "grne" w liczniku i mianowniku odpowiadaj zblianiu si rda i obserwatora, a znaki "dolne" ich oddalaniu si. Rwnanie opisuje przypadek ruchu rda i obserwatora wzdu czcej ich prostej i jest suszne gdy prdkoci rda i obserwatora s znacznie mniejsze od prdkoci dwiku. F Cinienie wywierane przez si F na powierzchni S wynosi p = . S Cinienie cieczy o staej gstoci na gbokoci h wynosi p = p 0 + g h , gdzie p0 jest cinieniem na powierzchni cieczy (h = 0). Cinienie zewntrzne wywierane na zamknity pyn jest przekazywane niezmienione na kad cz pynu oraz na cianki naczynia (prawo Pascala). Ciao w caoci lub czciowo zanurzone w pynie jest wypierane ku grze si rwn ciarowi wypartego przez to ciao pynu (prawo Archimedesa) Fwyporu = gV , gdzie jest gstoci pynu, a V objtoci czci zanurzonej ciaa. Z rwnania cigoci wynika, e prdko pynu nieciliwego przy ustalonym przepywie jest odwrotnie proporcjonalna do pola przekroju strugi Sv = const. Przepyw ustalony, nielepki i nieciliwy jest opisany rwnaniem Bernoulliego v 2 p+ + gh = const. Z dynamicznym cinieniem v2 jest zwizana dynamiczna 2 sia nona wywoana ruchem cia w pynie.
185
Modu IV - Materiay dodatkowe
Materiay dodatkowe do Moduu IV

IV. 1. Prdko grupowa
Rozwamy, dwie poprzeczne fale sinusoidalne o zblionych czstotliwociach i dugociach fal (rysunek poniej) opisane rwnaniami
y2 = A sin[( d )t (k dk ) x ] y1 = A sin[( + d )t (k + dk ) x ]
(IV.1.1)
Sum takich dwch fal (rysunek) jest fala

y = y1 + y2 = 2 A cos[(d )t (dk ) x ]cos( t kx)
(IV.1.2)
Dwie fale sinusoidalne y1 i y2 o zblionych czstotliwociach i dugociach fal; obwiednia ich sumy (linia przerywana) rozchodzi si z prdkoci grupow
Na rysunku widzimy, e fala sumaryczna y1 + y2 jest modulowana, a z rwnania (IV.1.2) wynika, e funkcja modulujca ma posta
A( x, t ) = 2 A cos[(d )t (dk ) x ]
(IV.1.3)
(prdko ruchu obwiedni) wyznaczamy analizujc jak Prdko paczki fal przemieszcza si w czasie wybrany punkt obwiedni (na przykad maksimum). Odpowiada to warunkowi (d )t (dk ) x = const. (IV.1.4)
186
Modu IV - Materiay dodatkowe Rniczkujc to rwnanie wzgldem czasu d dk dx =0 dt (IV.1.5)
otrzymujemy wyraenie na prdko grupow

v gr =
dx d = dt dk
(IV.1.6)
Prdko grupowa jest na og rna od prdkoci fal skadowych.
IV. 2. Prdko fal w napronym sznurze (strunie)

Sprbujmy wyprowadzi wzr na zaleno prdkoci v fali od siy F naprajcej sznur i od = m/l tj. masy przypadajcej na jednostk dugoci sznura. W tym celu rozpatrzmy may wycinek sznura o dugoci dx pokazany na rysunku poniej.
Element sznura o dugoci dx
Koce wycinka sznura tworz z osi x mae kty 1 i 2. Dla maych ktw sin dy/dx. Wypadkowa pionowa sia tj. sia wychylajca sznur w kierunku y wynosi
Fwyp = F sin 2 F sin 1 = F 2 F 1
(IV.2.1)
Zgodnie z zasad dynamiki sia wypadkowa jest rwna iloczynowi masy wycinka dm = dx i jego przyspieszenia. Std
Fwyp 2 y = F 2 F1 = ( dx) = ( dx) 2 t t v y
(IV.2.2)
lub 187
Modu IV - Materiay dodatkowe

2 y = x F t 2
(IV.2.3)
Uwzgldniajc, e = y / x otrzymujemy
2y 2y = x2 F t 2
(IV.2.4)
Jest to rwnanie falowe dla sznura (struny). Podstawmy teraz do tego rwnania odpowiednie pochodne rwnania fali harmonicznej y = f ( x, t ) = A sin(k x t )
2y = A 2 sin(k x t ) 2 t
oraz
(IV.2.5)
2y = Ak 2 sin(k x t ) 2 x
W wyniku podstawienia otrzymujemy
k2 =
(IV.2.6)
(IV.2.7)
Std moemy ju obliczy prdko fali

v=
(IV.2.8)
W ten sposb pokazalimy rwnie, e zaproponowana przez nas funkcja (13.8) jest rozwizaniem rwnania falowego (IV.2.4) jeeli speniona jest zaleno (IV.2.7). Zwrmy ponadto uwag, e fala harmoniczna jest przenoszona wzdu struny prdkoci niezalen od amplitudy i czstotliwoci. Przepiszmy teraz rwnanie falowe z uwzgldnieniem zalenoci (IV.2.8)
2y 1 2y = x2 v 2 t 2
(IV.2.9)
Rwnanie falowe w tej postaci, stosuje si do wszystkich rodzajw rozchodzcych si fal.
188
Modu IV - Rozwizania wicze
Rozwizania wicze z moduu IV

wiczenie 13.1 Dane: rwnanie harmonicznej fali poprzecznej y = 20 sin(x 2t ) , x i y s wyraone w centymetrach, a t w sekundach. Porwnujc to rwnanie z oglnym rwnaniem dla harmonicznej fali poprzecznej y = A sin(k x t ) bezporednio moemy okreli, e: amplituda A = 20 cm, czsto = 2 rad/s, a liczba falowa k = cm-1. Korzystajc z tych informacji obliczamy kolejno: 2 2 dugo fali = = 2 cm, okres drga T = = s, k
prdko rozchodzenia si fali v =
= 0.318 cm/s. dy = A cos(k x t ) . dt = A = 40 cm/s. z zalenoci
Prdko drga poprzecznych obliczamy z zalenoci v y = Maksymalna warto prdkoci poprzecznej wynosi v y max
Przyspieszenie czstek w ruchu drgajcym obliczamy dv y ay = = A 2 sin(k x t ) . dt Maksymalna warto przyspieszenia wynosi a y max = A 2 = 80 cm/s2.
wiczenie 13.2 Dane: L dugo piszczaki. Na rysunku poniej pokazane s: drganie podstawowe i trzy pierwsze drgania harmoniczne jakie powstaj w piszczace zamknitej. Jedynym warunkiem, jaki musi by speniony, jest istnienie strzaki na otwartym kocu piszczaki i wza na jej kocu zamknitym.
189
Modu IV - Rozwizania wicze Na podstawie pokazanych na rysunku czterech drga moemy napisa oglny zwizek na dugo fali powstajcej w piszczace zamknitej
n =
gdzie n = 1, 2, 3, .....
4L 2n 1
wiczenie 13.3 Dane: prdko dwiku v = 340 m/s, wzgldna zmiana czstotliwoci przy mijaniu wynosi 15%. v Podczas zbliania si samochodu rejestrujemy dwik o czstotliwoci f1 = f , a v vz v , gdzie v jest prdkoci podczas jego oddalania si o czstotliwoci f 2 = f v +vz dwiku, a vz prdkoci rda czyli samochodu. f f2 Wzgldna zmiana czstotliwoci wynosi 15% wic 1 = 0.15 . f1 Podstawiajc do tego rwnania podane zalenoci na f1 i f2, a nastpnie przeksztacajc je otrzymujemy
2v z = 0.15 v +vz Obliczona z tego rwnania warto prdkoci rda dwiku (samochodu) wynosi vz = 27.57 m/s = 99 km/h
wiczenie 14.1 Dane: n =10 kd drewnianych o rednicy d = 20 cm i dugoci l = 3 m kada. Gsto drewna d = 750 kg/m3, gsto wody w = 1000 kg/m3, przyspieszenie grawitacyjne g = 10 m/s2. Sia wyporu dziaajca na tratw ma zrwnoway ciar tratwy z adunkiem
Fwyporu = Qtratwy + Qadunku
Std
Qadunku = Fwyporu Qtratwy = wVg dVg = = Vg ( w d ) = nr 2lg ( w d )
gdzie uwzgldniono maksymaln si wyporu (gdy tratwa jest caa zanurzona w wodzie). Po podstawieniu danych otrzymujemy Qadunku = 2356 N.
190
Modu IV - Rozwizania wicze

wiczenie 14.3 Dane: h, przyspieszenie grawitacyjne g. Na rysunku poniej pokazana jest linia prdu czca dowolny punkt na powierzchni cieczy z otworem, przez ktry wypywa woda.
Stosujemy rwnanie Bernoulliego dla punktw (1) i (2) otrzymujemy

p1 +
v12
2
+ gh1 = p2 +
2 v 2
+ gh2
Poniewa p1 = p2 = pat i ponadto h1 h2 = h wic
gh =
skd
2 (v 2 v12 )
v 2 = 2 gh + v12
Poniewa poziom wody w zbiorniku opada wolno moemy przyj v1 = 0. Wwczas

v 2 = 2 gh
Woda wypyw przez otwr z prdkoci jak uzyskaaby spadajc swobodnie z wysokoci h.
191
Modu IV - Test kontrolny
Test IV
1. Fala akustyczna o czstotliwoci 1000 Hz rozchodzi si z prdkoci 330 m/s. O ile s oddalone od siebie punkty, ktre maj przeciwne fazy? O ile zmienia si faza w danym punkcie przestrzeni w czasie t = 2.510-4 s ? 2. Napisz rwnanie fali rozchodzcej si w ujemnym kierunku osi x, ktrej amplituda wynosi 1 mm, czstotliwoci 660 Hz, a prdko rozchodzenia si 330 m/s. 3. Jaka jest amplituda fali wypadkowej powstaej w wyniku naoenia si dwch fal harmonicznych o takiej samej czstotliwoci i amplitudach rwnych odpowiednio 1 cm i 2 cm jeeli oscylacje rni si w fazie o /2 . Fale rozchodz si w jednym kierunku. 4. Jakie musi by naprenie struny o dugoci 50 cm i masie 50 g, eby dawaa ona ton podstawowy o czstotliwoci 1000 Hz? 5. rdo dwiku o czstotliwoci 500 Hz oddala si od obserwatora w stron pionowej ciany, z prdkoci 5 m/s. Oblicz czstotliwo dwiku odbieranego przez obserwatora bezporednio ze rda i dwiku odbitego od ciany. Czy obserwator syszy dudnienia? Prdko dwiku w powietrzu wynosi 330 m/s. 6. Podnonik hydrauliczny skada si z dwch tokw poczonych ze sob tak jak na rysunku poniej. Duy tok ma rednic 1 m, a may 0.01 m. Jak si trzeba przyoy do mniejszego toka, eby podnie samochd o masie m = 1000 kg?
7. Balon o masie 360 kg i objtoci 600 m3 jest przymocowany do ziemi za pomoc pionowej liny. Oblicz jaka jest sia napinajca lin? Gsto powietrza = 1.3 kg/m3. 8. Sia nona wywierana na skrzydo samolotu wynosi 10 N na kady cm2 skrzyda. Jaka jest prdko przepywu powietrza ponad skrzydem jeeli pod skrzydem przepywa ono z prdkoci 200 m/s?
192
MODU V
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
15 Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I

Termodynamika zajmuje si waciwociami cieplnymi ukadw makroskopowych, zaniedbujc w odrnieniu od mechaniki statystycznej mikroskopow budow cia tworzcych ukad. Gdybymy chcieli cile okreli stan fizyczny ukadu zawierajcego ogromn liczb czsteczek, na przykad porcji gazu, to musielibymy zna stan kadej czsteczki oddzielnie to znaczy musielibymy poda pooenie kadej czsteczki, jej prdko oraz siy na dziaajce. Takie obliczenia ze wzgldu na du liczb czsteczek s niemoliwe. Okazuje si jednak, e posugujc si metodami statystycznymi (rachunkiem prawdopodobiestwa) moemy znale zwizki midzy wielkociami mikroskopowymi (dotyczcymi poszczeglnych czsteczek), a wielkociami makroskopowymi opisujcymi cay ukad. Chcc opisa gaz jako cao moemy wic bada jedynie wielkoci makroskopowe takie jak cinienie, temperatura czy objto bez wdawania si w zachowanie poszczeglnych czsteczek.
15.1 Cinienie gazu doskonaego

Rozpocznijmy nasze rozwaania od definicji gazu doskonaego. Zrobimy to podajc nastpujce zaoenia dotyczce czsteczek gazw:
Definicja Czsteczki gazu doskonaego traktujemy jako punkty materialne (objto czsteczek gazu jest o wiele mniejsza ni objto zajmowana przez gaz i dlatego z dobrym przyblieniem przyjmujemy, e ich objto jest rwna zeru). W gazie doskonaym zderzenia z innymi czsteczkami oraz ze ciankami naczynia s spryste i dlatego cakowita energia czsteczek jest rwna ich energii kinetycznej; energia potencjalna jest stale rwna zeru (nie ma przycigania ani odpychania pomidzy czsteczkami).
Wyprowadzimy teraz prawo gazw doskonaych. Czsteczki gazu bdziemy traktowa jako N maych, twardych kulek, kada o masie m zamknitych w szeciennym pudeku o objtoci V. Kulki s twarde to znaczy bd zderzay si sprycie ze ciankami naczynia, a to oznacza, e ich energia kinetyczna bdzie staa. Na pocztek rozwamy jedn czsteczk, ktra zderza si ze ciank naczynia (rysunek 15.1).
Rys. 15.1. Czsteczka gazu odbija si sprycie od cianki naczynia
194
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I Sia jak czsteczka wywiera na ciank w czasie t wynosi zgodnie z drug zasad dynamiki Newtona
F1 = px t
(15.1)
Zmiana skadowej x pdu czsteczki spowodowana zderzeniem wynosi

p x = mv x (mv x ) = 2mv x
(15.2)
Czsteczka po odbiciu dociera do cianki przeciwnej i powraca. Jeeli po drodze nie zderza si z innymi czsteczkami to czas pomidzy kolejnymi zderzeniami z wybran ciank jest rwny czasowi przelotu przez cay szecian i z powrotem
t =
2L vx
(15.3)
gdzie L jest odlegoci midzy ciankami. Std sia wywierana na ciank (przez jedn czsteczk) wynosi
F1 =
2 (2mv x ) mv x = 2L L vx
(15.4)
Dla N czstek cakowita sia wynosi

F=N
2 mv x L
(15.5)
2 2 jest to v x urednione po wszystkich czsteczkach. Dzielc obie strony rwnania gdzie v x
przez pole powierzchni cianki S = L2 otrzymujemy cinienie

p=N
2 2 mv x mv x =N V SL
(15.6)
lub zaleno
2 pV = Nmv x
(15.7)
Jak wida iloczyn pV jest stay tak dugo jak dugo jest staa energia kinetyczna czstek. Prdko redni kwadratow czsteczki moemy zapisa jako
2 2 v2 = vx +v2 y +vz
(15.8)
195
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I Zauwamy ponadto, e czsteczki gazu wykonuj ruch chaotyczny wic poruszaj si we wszystkich kierunkach, a aden nie jest wyrniony. Dlatego zachodzi rwno
2 2 vx =v2 y = vz 2 2 czyli v x v 2 = 3v x =
v2 3
(15.9)
Podstawiamy to wyraenie do rwnania (15.7) i otrzymujemy

pV = N m v2 3
(15.10)
Poniewa iloczyn Nm jest rwny masie gazu M, to korzystajc z wyraenia na gsto = M/V mona przepisa powysze rwnanie w postaci
p= v2 3
(15.11) , ktra
Z rwnania (15.11) moemy wyznaczy tzw. prdkoci redni kwadratow jest pierwiastkiem kwadratowym z v
___ 2
v r .kw. = v 2 =
3p
(15.12)
Powysze rwnania (15.11) i (15.12) s przykadem zwizku o jakim mwilimy we wstpie. Opisuj one relacj pomidzy wielkoci makroskopow jak jest cinienie gazu i kwadratem prdkoci czstek gazu to jest wielkoci mikroskopow.
wiczenie 15.1 Prdko rednia kwadratowa jest pewnego rodzaju miar przecitnej prdkoci czsteczek. Sprbuj obliczy jej warto dla powietrza w temperaturze 0 C przy cinieniu 1 atm. Gsto powietrza w tych warunkach wynosi 1.3 kg/m3. Porwnaj ten wynik z prdkoci rozchodzenia si fal dwikowych w powietrzu rwn 340 m/s. Czy obliczona prdko jest tego samego rzdu wielkoci? Wyniki zapisz poniej.
vr.kw. =
196
15.2 Temperatura, rwnanie stanu gazu doskonaego

15.2.1 Zerowa zasada termodynamiki
Potocznie temperatur rozumiemy jako miar ciepoty ukadu. Za pomoc dotyku, moemy np. stwierdzi, ktre z dwch cia jest cieplejsze. Mwimy o nim, e ma wysz temperatur. Moemy rwnie stwierdzi, e gdy dwa ciaa o rnych temperaturach zetkniemy ze sob (i odizolujemy od innych) to po dostatecznie dugim czasie ich temperatury wyrwnaj si. Mwimy wtedy, e te ciaa s w rwnowadze termicznej ze sob. Formuujemy teraz postulat nazywany zerowa zasad termodynamiki.
Prawo, zasada, twierdzenie Jeeli ciaa 1 i 3 s w rwnowadze termicznej, a take ciaa 2 i 3 s w rwnowadze termicznej to ciaa 1 i 2 s w tej samej rwnowadze termicznej.
Jako kryterium rwnowagi cieplnej midzy ciaami wprowadzamy pojcie temperatury Umawiamy si, e ukadom fizycznym, ktre mog by jednoczenie ze sob w stanie rwnowagi cieplnej, przypisujemy t sam temperatur.
15.2.2 Kinetyczna interpretacja temperatury
Teraz gdy zapoznalimy si z pojciem temperatury poznamy jej definicj na gruncie teorii kinetycznej, czyli przy podejciu mikroskopowym.
Definicja Temperatur bezwzgldn definiujmy jako wielko wprost proporcjonaln do redniej energii kinetycznej czsteczek.
2 2 mv T = 3k 2
(15.13)
Czynnik (2/3k) jest wspczynnikiem proporcjonalnoci. Warto staej k, zwanej sta Boltzmana, wynosi k = 1.3810-23 J/K. Z tej definicji wynika, e rednie energie kinetyczne ruchu postpowego (na czsteczk) dla dwu kontaktujcych si gazw s rwne.
15.2.3 Rwnanie stanu gazu doskonaego
Jeeli obliczymy v 2 z zalenoci (15.13) i podstawimy do rwnania (15.10) to otrzymamy rwnanie stanu gazu doskonaego w postaci
pV = N k T
___
(15.14)
Poniewa przy opisie wasnoci gazw wygodnie jest posugiwa si liczb moli n to rwnanie stanu gazu czsto przedstawia si w postaci
pV = nR T
(15.15)
197
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I gdzie staa R = 8.314J/mol K jest uniwersaln sta gazow zwizan ze sta Boltzmana i liczb Avogadra NAv relacj R = kNAv. Staa Avogadra NAv = 6.0231023 1/mol, okrela liczb czsteczek w jednym molu. Przypomnijmy, e mol jest iloci materii ukadu zawierajcego liczb czsteczek rwn liczbie atomw zawartych w 0.012 kg wgla 12C (rwn NAv). Rwnanie stanu gazu doskonaego zostao sformuowane w XIX w. przez Clapeyrona na podstawie trzech praw empirycznych odkrytych wczeniej przez innych badaczy: Prawo Boyle'a-Mariotte'a stwierdza, e w staej temperaturze iloczyn cinienia i objtoci danej masy gazu jest stay pV = const.; Prawo Charlesa mwi, e przy staej objtoci gazu stosunek cinienia i temperatury danej masy gazu jest stay p/T = const.; Prawo Gay-Lussaca stwierdza, e dla staego cinienia stosunek objtoci do temperatury danej masy gazu jest stay V/T = const.
wiczenie 15.2 Sprbuj przedstawi graficznie te trzy zalenoci wykrelajc je w rnych ukadach wsprzdnych zamieszczonych poniej.
Clapeyron podsumowa te wyniki podajc zaleno

pV = const. T
(15.16)
zgodn z rwnaniem stanu gazu doskonaego (15.15).

15.2.4 Pomiar temperatury, skale temperatur
eby wyznaczy temperatur na podstawie definicji (15.13) musielibymy wyznaczy energi kinetyczn czsteczek gazu co jest bardzo trudne. Ale moemy si posuy rwnaniem stanu gazu doskonaego (15.15). atwo bowiem jest zmierzy iloczyn pV na przykad dla gazu pod staym cinieniem lub przy staej objtoci. Termometr gazowy suy przez wiele lat jako wzorzec temperatury. Za jego pomoc okrelono dowiadczalnie punkty odniesienia, takie jak na przykad punkt wrzenia wody, dla praktycznych pomiarw temperatur. W praktyce w powszechnym uyciu jest skala 198

Celsjusza . W tej skali temperatura rwnowagi wody i lodu wynosi 0 C, a temperatura rwnowagi wody i pary wodnej wynosi 100 C. Natomiast w fizyce stosujemy bezwzgldn termodynamiczn skal temperatur nazywan skal Kelvina .
Jednostki Jednostk temperatury bezwzgldnej jest kelwin (K). Poniewa w obu skalach Kelvina i Celsjusza rnica pomidzy temperatur zamarzania i wrzenia wody wynosi 100 stopni wic wielko stopnia jest taka sama w obu skalach.
Midzy temperatur w skali Celsjusza tC a temperatur w skali bezwzgldnej T zachodzi zwizek

t C = T 273.15
(15.17)
15.3 Ekwipartycja energii

Wiemy ju na podstawie rwnania (15.13), e w rwnowadze termodynamicznej rednie energie kinetyczne ruchu postpowego wszystkich czsteczek s rwne. Powstaje pytanie czy czsteczka moe gromadzi energi w innej postaci ni energia ruchu postpowego? Odpowied jest twierdzca: jeeli tylko czsteczka nie ma ksztatu kulki (czsteczka jednoatomowa), a ma pewn struktur wewntrzn to moe wirowa i drga. Przykadowo, dwuatomowa czsteczka w ksztacie hantli (rysunek 15.2) bdzie si obraca po zderzeniu z inn czsteczk.
Rys. 15.2. Dwuatomowa czstka w ksztacie hantli o dwch rotacyjnych stopniach swobody
Na podstawie mechaniki statystycznej mona pokaza, e gdy liczba punktw materialnych jest bardzo dua i obowizuje mechanika Newtonowska to: 199

Prawo, zasada, twierdzenie Dostpna energia rozkada si w rwnych porcjach na wszystkie niezalene sposoby, w jakie czsteczka moe j absorbowa.
Twierdzenie to nosi nazw zasady ekwipartycji energii. Kady z tych sposobw absorpcji energii nazywa si stopniem swobody i jest rwny liczbie niezalenych wsprzdnych potrzebnych do okrelenie pooenia ciaa w przestrzeni. Moemy wic zasad ekwipartycji energii wyrazi innymi sowami:
Prawo, zasada, twierdzenie rednia energia kinetyczna na kady stopie swobody jest taka sama dla wszystkich czsteczek.
Na podstawie rwnania (15.13) rednia energia kinetyczna ruchu postpowego czsteczki wynosi 1 3 mv 2 = kT 2 2 (15.18)
Odpowiada to trzem stopniom swobody poniewa potrzebujemy trzech wsprzdnych (x, y, z) do okrelenia pooenia rodka masy czsteczki. Std rednia energia przypadajca na 1 jeden stopie swobody wynosi kT na czsteczk. 2 Dla czsteczek obracajcych si potrzeba dodatkowych wsprzdnych do opisania ich obrotu wic mamy dodatkowe stopnie swobody. O ile dla N czsteczek nie obracajcych si cakowita energia wewntrzna U jest energi kinetyczn ruchu postpowego
U=
3 NkT 2
(15.19)
to dla czstek wieloatomowych, ktre mog obraca si swobodnie we wszystkich trzech kierunkach (wok osi x, y, z)
U = E k , post . + E k ,obr . =
3 3 NkT + NkT = 3NkT 2 2
(15.20)
Natomiast dla czstki dwuatomowej (hantli pokazanej na rysunku 15.2))

U = E k , post . + E k ,obr . =
3 2 5 NkT + NkT = NkT 2 2 2
(15.21)
W tym przypadku mamy tylko dwa rotacyjne stopnie swobody bo moment bezwadnoci wzgldem osi hantli (o x) jest znikomo may. Zwrmy uwag, e mwimy tu o energii "ukrytej" (wewntrznej) czstek, a nie o energii makroskopowej (zwizanej z przemieszczaniem masy). O energii wewntrznej mwilimy 200
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I przy zasadzie zachowania energii (energia indywidualnych czstek nie zawarta w energii kinetycznej czy potencjalnej ciaa jako caoci). Energi wewntrzn oznacza si zazwyczaj przez U i takie oznaczenie bdziemy dalej stosowa.
15.4 Pierwsza zasada termodynamiki

W mechanice rozwaalimy zmiany energii mechanicznej ukadu bdce wynikiem pracy wykonanej przez siy zewntrzne. W przemianach termodynamicznych moliwy jest inny (nie mechaniczny) sposb przekazywania energii. Gdy dwa ukady o rnych temperaturach zetkniemy ze sob to ciepo Q przepywa z ciaa cieplejszego do chodniejszego. Zgodnie z zasad zachowania energii
Prawo, zasada, twierdzenie Ciepo pobrane przez ukad jest rwne wzrostowi energii wewntrznej ukadu plus pracy wykonanej przez ukad nad otoczeniem zewntrznym.
czyli
Q = U + W U = Q W
(15.22)
To jest sformuowanie pierwszej zasady termodynamiki. W tym zapisie mamy rozdzielon energi ciaa na cz makroskopow (energi mechaniczn) i mikroskopow (energi wewntrzn). Zasada ta dziaa rwnie w "drug stron" to znaczy, gdy nad ukadem zostanie wykonana praca to ukad moe oddawa ciepo. To rwnanie czsto piszemy w posta rniczkowej dU = d Q dW (15.23)
Widzimy, e zmiana energii wewntrznej zwizana jest z ciepem pobieranym (dQ>0) lub oddawanym (dQ<0) przez ukad oraz z prac wykonan przez ukad (dW>0) lub nad ukadem (dW<0). Rozpatrzymy teraz gaz dziaajcy si F na tok o powierzchni S, jak na rysunku 15.3
Rys. 15.3. Gaz wykonuje prac przesuwajc tok na odcinku dx
201
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I Praca wykonana przez gaz wynosi dW = F d x = i wtedy d U = d Q p dV (15.25)
F S d x = pd V S
(15.24)
Pamitamy, e w mechanice praca si zachowawczych wykonana nad punktem materialnym poruszajcym si midzy dwoma punktami zaleaa tylko od tych punktw, a nie od czcej je drogi. W termodynamice stwierdzamy, e
Prawo, zasada, twierdzenie Zmiana energii wewntrznej ukadu, przy przejciu pomidzy dwoma stanami, zaley wycznie od tego jaki jest stan pocztkowy i kocowy przejcia.
Oznacza to, e chocia dQ i dW z osobna zale od drogi przejcia to dU ma okrelon warto niezalen od sposobu przejcia ukadu do stanu kocowego. Tak wielko fizyczn (funkcj tego typu), ktra charakteryzuje stan ukadu, i ktrej wartoci nie zale od sposobu w jaki ukad zosta do danego stanu doprowadzony nazywamy funkcj stanu .
wiczenie 15.3 Teraz korzystajc z pierwszej zasady termodynamiki okrel jaki znak maj zmiana energii wewntrznej U oraz praca W dla cyklu przemian 12341 pokazanych na rysunku poniej (wykres p(V)). Wyniki zapisz w zamieszczonej tabeli. Zauwa, e obliczanie pracy W = pV sprowadza si do obliczenia pola pod wykresem p(V).
Przemiana
W
znak (+/0/) U
12 23 34 41 12341
202
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I Przyjmujc wartoci V1 = V4 = 1 dm3, V2 = V3 = 2 dm3, p1 = p2 = 1 atm. oraz p3 = p4 = 1.01 atm. Oblicz prac wykonan w cyklu zamknitym 12341.
W=
15.5 Ciepo waciwe

Definicja Ciepo waciwe substancji definiujemy jako dQ/dT czyli ilo ciepa, ktr trzeba dostarczy do jednostki masy, eby spowodowa jednostkow zmian jej temperatury.
Gdy mas wyraamy w kilogramach to mwimy o cieple waciwym wagowym wyraamy j w molach to mamy do czynienia z molowym ciepem waciwym .
15.5.1 Ciepo waciwe przy staej objtoci
, a gdy
Ciepo waciwe jednego mola gazu utrzymywanego w staej objtoci oznaczamy cv. Poniewa dV = 0 wic zgodnie z pierwsz zasad termodynamiki dU = dQ, a std
cV =
d Q dU = dT dT
(15.26)
Dla gazu jednoatomowego (dla jednego mola) mamy na podstawie rwnania (15.19) 3 3 U = N Av kT = RT . Zatem 2 2
cV =
3 R 2
(15.27)
Dla jednego mola gazu dwuatomowego na podstawie rwnania (15.21)

cV =
5 R 2
(15.28)
a dla jednego mola czsteczek wieloatomowych z rwnania (15.20)

cV = 3R
(15.29)
Jak wynika z powyszych oblicze mechanika klasyczna przewiduje ciepo waciwe niezalene od temperatury. Tymczasem badania pokazuj, e jest to prawdziwe tylko dla gazw jednoatomowych. Dla pozostaych cv ronie z temperatur. 203
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I Przykad takiej zalenoci jest pokazany na rysunku 15.4 gdzie przedstawiono ciepo waciwe cv dla wodoru (czsteczka dwuatomowa H2) w funkcji temperatury (w skali logarytmicznej).
Rys. 15.4. Zaleno molowego ciepa waciwego wodoru od temperatury
3 R co wskazuje, e w tak 2 niskich temperaturach czsteczka porusza si tylko ruchem postpowym i nie wiruje. Rotacja staje si moliwa dopiero w temperaturach powyej 100 K; i dopiero wtedy 5 cV = R . Ale w temperaturach powyej 2000 K ciepo waciwe cv ronie do wartoci 2 7 cV = R co oznacza, e przybyy jeszcze dwa stopnie swobody. Ten wynik dowiadczalny 2 wiemy z drganiami atomw w czsteczkach. W tak wysokich temperaturach czsteczka przestaje si zachowywa jak ciao sztywne i zderzenia midzy czsteczkami powoduj, e dwa atomy wodoru (w czsteczce) bd drgay. Wytumaczenie tych zjawisk nie jest moliwe na gruncie mechaniki klasycznej. Dopiero mechanika kwantowa daje wyjanienie tych zmian ciepa waciwego. Na jej gruncie mona pokaza, e do wzbudzenia rotacji potrzeba pewnej minimalnej energii. Podobnie jest dla ruchu drgajcego, ktry moe by wywoany dopiero dla dostatecznie wysokiej energii. Zauwamy, e w temperaturach niszych od 100 K, cV = Wicej o rotacyjnych i wibracyjnych stopniach swobody czsteczki wodoru moesz dowiedzie si w Dodatku 1, na kocu moduu V. Zatem w wysokich temperaturach oprcz energii kinetycznej ruchu postpowego i obrotowego istnieje jeszcze energia kinetyczna i potencjalna drga. Wobec tego rednia energia wewntrzna na czsteczk wodoru wynosi
204

U = Ek . post . + Ek .obr . + Ek .drg . + E pot .drg . =
3 2 1 1 7 kT + kT + kT + kT = kT 2 2 2 2 2
(15.30)
a dla 1 mola
U=
7 RT 2
(15.31)
Std otrzymujemy molowe ciepo waciwe przy staej objtoci

cV =
7 R 2
(15.32)
15.5.2 Ciepo waciwe przy staym cinieniu
Zgodnie z pierwsz zasad termodynamiki d Q = dU + p dV a na podstawie rwnania (15.26) dU = cV dT wic

d Q = cv d T + p d V
(15.33)
(15.34)
Z rwnania stanu gazu doskonaego (15.15) wynika, e dla jednego mola gazu p d V = R d T wic
d Q = cv d T + R d T
(15.35)
Dzielc stronami przez dT otrzymujemy dQ = cv + R dT a to z definicji jest rwne ciepu waciwemu przy staym cinieniu cp, wic
c p = cv + R
(15.36)
(15.37)
Widzimy, e ciepo waciwe przy staym cinieniu jest wiksze od ciepa waciwego przy staej objtoci cp > cv. Dzieje si tak dlatego, e w przemianie izobarycznej trzeba dostarcza ciepa nie tylko na zmian energii wewntrznej, zwizan ze zmian temperatury, ale i na wykonanie pracy zwizanej ze zmian objtoci podczas gdy w przemianie izochorycznej praca jest rwna zeru.
205
wiczenie 15.4 Korzystajc z powyszej zalenoci (15.37) i pamitajc, e rednia energia przypadajca 1 na jeden stopie swobody wynosi RT dla jednego mola, sprbuj uzupeni ponisz 2 tabel i wpisa teoretyczne wartoci molowego ciepa waciwego rnych rodzajw gazw doskonaych.
Typ gazu Jednoatomowy Dwuatomowy + rotacja Dwuatomowy + rotacja + drgania Wieloatomowy + rotacja Wieloatomowy + rotacja + drgania
cp
cv
cp / cv
15.6 Rozpranie izotermiczne i adiabatyczne

Rozpranie si gazu zamknitego w cylindrze z ruchomym tokiem zostao szeroko wykorzystane w konstrukcji silnikw. Rozpatrzymy teraz dwa zwykle wystpujce procesy to jest rozpranie izotermiczne i rozpranie adiabatyczne.
15.6.1 Rozpranie izotermiczne
Przy rozpraniu izotermicznym trzeba utrzymywa sta temperatur cian cylindra; wic tok musi porusza si wolno, eby gaz mg pozostawa w rwnowadze termicznej ze ciankami cylindra. Poniewa T = const., wic dU = 0. Std, na podstawie pierwszej zasady termodynamiki, otrzymujemy warunek d Q = d W = p d V , a dalej
2 V2 dV NkT = NkT ln Q = W = p d V = d V = NkT V V V 1 V1 V1 V1
V2
V2
(15.38)
NkT . V
gdzie, na podstawie rwnania stanu gazu doskonaego, podstawiono p =

15.6.2 Rozpranie adiabatyczne
Czsto w silnikach nie s spenione warunki rozprania izotermicznego bo tok porusza si bardzo szybko i nie ma do czasu na przepyw ciepa pomidzy gazem a cianami cylindra. Tak przemian zachodzc bez wymiany ciepa z otoczeniem nazywamy przemian adiabatyczn . Oznacza to, e dQ = 0 i pierwsza zasada termodynamiki przyjmuje posta d U + p d V = 0 . Rwnanie to mona przeksztaci do postaci
pV = const.
(15.39) 206
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I gdzie = c p / cv . Rwnanie to nosi nazw rwnania Poissona dla przemiany adiabatycznej. Z wyprowadzeniem rwnania Poissona dla przemiany adiabatycznej moesz zapozna si w Dodatku 2, na kocu moduu V. Z tego rwnania i rwnania stanu gazu doskonaego wynika, e w przemianie adiabatycznej zmieniaj si wszystkie parametry stanu gazu: p, V i T.
wiczenie 15.5 Adiabatyczne rozpranie wykorzystuje si w chodnictwie (chodziarka sprarkowa), a przede wszystkim w silniku spalinowym. Korzystajc z naszych oblicze sprbuj teraz rozwiza nastpujce zadanie. Silnik benzynowy ma stopie sprania 9 tzn. stosunek objtoci kocowej do pocztkowej gazu w cylindrze wynosi V2/V1 = 9. Oblicz jaki jest stosunek temperatury gazw wydechowych do temperatury spalania? Przy doborze wartoci uwzgldnij, e powietrze jest w przewaajcej mierze mieszanin gazw dwuatomowych. Wskazwka: Skorzystaj z rwnania Poissona (15.39) i z rwnania stanu gazu doskonaego.
T2/T1 =
207
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
16 Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II

16.1 rednia droga swobodna
Nasze dotychczasowe rozwaania dotyczyy gazu doskonaego. Takie uniwersalne podejcie jest wygodne, ale musimy mie wiadomo, e daje tylko przybliony opis rzeczywistych gazw. Teraz sprbujemy omwi niektre istotne waciwoci gazu rzeczywistego. Zwrmy na przykad uwag na to, e gdyby czsteczki byy punktowe to nie zderzayby si w ogle ze sob. Tak wic w opisie zderze musimy uwzgldni skoczone wymiary czsteczek. Bdziemy teraz traktowa czsteczki jako kuleczki o rednicy d. Oznacza to, e zderzenie pomidzy czsteczkami bdzie miao miejsce gdy odlego midzy ich rodkami bdzie mniejsza ni d. Inaczej mwic czsteczka zachowuje si jak tarcza o efektywnej powierzchni
= d 2
(16.1)
Ta powierzchnia nosi nazw cakowitego przekroju czynnego . W czasie t czsteczka poruszajca si z prdkoci v przemiata objto walca rwn vts. Jeeli n jest liczb czsteczek w jednostce objtoci to na swej drodze (w tym walcu) nasza czstka napotka nz innych czsteczek
nz = vt n
(16.2)
Tym samym otrzymalimy liczb zderze, ktrych doznaje czsteczka w czasie t. Wida, e zaley ona od rozmiarw czsteczek i od ich liczby w jednostce objtoci. Wprowadzimy teraz pojcie redniej drogi swobodnej .
Definicja redni drog swobodn definiujemy jako redni odlego przemywan przez czsteczk pomidzy kolejnymi zderzeniami.
Rys. 16.1. Przykadowa droga, po ktrej porusza si czsteczka gazu zderzajca si z innymi czsteczkami; wszystkie pozostae czsteczki poruszaj si w taki sposb
208
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II rednia droga swobodna jest rwna cakowitej odlegoci przebywanej przez czstk podzielonej przez liczb zderze (rysunek 16.1).
1 1 vt = = v t n n d 2 n
(16.3)
Rwnanie (16.3) wyprowadzilimy przy zaoeniu, e czstka zderza si z innymi nieruchomymi czsteczkami. W rzeczywistoci czsteczki uderzaj w inne te poruszajce si czsteczki. Rzeczywista czsto zderze jest wic wiksza, a rednia droga swobodna mniejsza
1 2 d 2 n
(16.4)
Ta rnica we wzorach wynika z tego, e w poprzednim rwnaniu (16.3) wystpujce tam dwie prdkoci s rne: prdko w liczniku to prdko rednia czsteczek v wzgldem naczynia, a prdko w mianowniku to rednia prdko wzgldna w stosunku do innych czsteczek. Mona si przekona jakociowo, e te prdkoci s rne. Na przykad, gdy czstki biegn naprzeciw siebie to maj wzgldn prdko rwn 2v , gdy pod ktem prostym to rwn v 2 , a gdy w t sam stron to wzgldna prdko jest rwna zeru. Uwzgldniajc rzeczywisty rozkad prdkoci otrzymujemy v wzgl . = v 2 .
Przykad Sprbujmy teraz oszacowa jaka jest typowa rednia droga swobodna i jak czsto czstki zderzaj si ze sob. W tym celu rozpatrzmy czstki powietrza w temperaturze 300 K (27 C) i pod cinieniem 1 atm. Przyjmijmy rednic czsteczek rwn d = 2108 cm. W tych warunkach jeden mol powietrza zajmuje okoo 22.4 dm3, a poniewa w molu znajduje si NAv = 6.0231023 czsteczek to ich koncentracja wynosi n = 2.71019/cm3. Korzystajc z rwnania (16.4) otrzymujemy redni drog swobodn rwn = 2.1105 cm, co stanowi okoo tysica rednic czsteczkowych (1000d). Czsto zderze obliczamy dzielc redni prdko czsteczek przez redni drog swobodn
f =
(16.5)
Do naszych celw posuymy si wartoci prdkoci redniej kwadratowej (vr kw. = 483 m/s) obliczonej w wiczeniu w wiczeniu 15.1. Odpowiednia czsto zderze wynosi f = 2.3109 1/s. rednio kada czstka zderza si w cigu sekundy ponad 2 miliardy razy! Wanie dziki tak duej liczbie zderze oglny rozkad prdkoci nie zmienia si.
209
16.2 Rozkad Maxwella prdkoci czsteczek

W przykadzie, w poprzednim rozdziale posugiwalimy si pojciem prdkoci redniej czsteczek gazu. Jednak kady gaz ma charakterystyczny rozkad prdkoci, ktry zaley od temperatury. Czstki nie mog mie takich samych prdkoci bo przecie ich prdkoci zmieniaj si w wyniku zderze. Clerk Maxwell poda prawo rozkadu prdkoci czsteczek, ktre dla gazu zawierajcego N czsteczek ma posta
v m 2 2 m 2 kT v e N (v ) = 4N 2 kT
(16.6)
Funkcja N(v) okrela prawdopodobiestwo, e w temperaturze T, dN spord wszystkich N czsteczek ma prdkoci zawarte w przedziale od v do v + d v; k jest sta Boltzmana, a m mas czsteczki. Cakowit liczb czsteczek mona zatem obliczy dodajc (tj. cakujc) liczby czstek dla poszczeglnych rniczkowych przedziaw prdkoci dv
N = N (v ) d v
0
(16.7)
Na rysunku 16.2 pokazany jest rozkad Maxwella prdkoci dla dwch rnych temperatur; gdzie zaznaczono prdko redni, prdko redni kwadratow i prdko najbardziej prawdopodobn.
Rys. 16.2. Rozkad prdkoci dla temperatur 70 K i 300 K. Pionowymi, liniami zaznaczono prdkoci: (a) najbardziej prawdopodobn; (b) redni; (c) redni kwadratow.
210
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II Zauwamy, e krzywa rozkadu nie jest symetryczna, bo dolny limit (najmniejsza prdko) rwny jest zeru, podczas gdy grny nieskoczonoci. Ze wzrostem temperatury ronie prdko rednia kwadratowa. Obszar prdkoci jest teraz wikszy. Poniewa liczba czstek (pole pod krzyw) jest staa wic rozkad si "rozpaszcza". Wzrost, wraz z temperatur, liczby czstek o prdkociach wikszych od danej tumaczy wiele zjawisk takich jak np. wzrost szybkoci reakcji chemicznych towarzyszcych zwikszeniu temperatury. Ponadto rozkad prdkoci zaley od masy czsteczek. Im mniejsza masa tym wicej szybkich czsteczek (w danej temperaturze). Dlatego na przykad wodr atwiej ucieka z grnych warstw atmosfery ni tlen czy azot. Moesz przeledzi zaleno rozkadu prdkoci czstek gazu od temperatury fal w zalenoci korzystajc z darmowego programu komputerowego Rozkad Maxwella prdkoci czsteczek dostpnego na stronie WWW autora.
16.3 Rwnanie stanu Van der Waalsa

Przypomnijmy, e rwnanie stanu gazu doskonaego pV = nRT dobrze opisuje gazy rzeczywiste ale przy maych gstociach. Przy wikszych gstociach nie mona pomin faktu, e czstki zajmuj cz objtoci dostpnej dla gazu oraz e dziaaj na siebie siami przycigania lub odpychania w zalenoci od odlegoci midzy nimi. Van der Waals zmodyfikowa rwnanie stanu gazu doskonaego, tak aby uwzgldni te czynniki. Jeeli czstki posiadaj skoczon objto to rzeczywista objto dostpna dla czstek jest mniejsza od objtoci naczynia. "Objto swobodna" jest mniejsza od objtoci naczynia o "objto wasn" czsteczek b. Jeeli oznaczymy przez v objto przypadajc na jeden mol v = V/n to otrzymamy zmodyfikowane rwnanie stanu gazu
p (v b) = RT
(16.8)
Mona rwnie prosto uwzgldni efekt si midzyczsteczkowych. W dowolnym miejscu w naczyniu sia przycigania pomidzy n czsteczkami (na jednostk objtoci) z ssiednimi n czsteczkami (na jednostk objtoci) jest proporcjonalna do n2 czyli proporcjonalna do 1/v2. Sia przycigajca wywouje dodatkowe cinienie. Std otrzymujemy rwnanie Van der Waalsa
a p + 2 (v b) = RT v
(16.9)
Stae a i b, rne dla rnych gazw, wyznaczamy dowiadczalnie. Na rysunku 16.3 porwnano zachowanie si gazu doskonaego (a) z gazem Van der Waalsa (b). Skala obu rysunkw jest jednakowa. Izotermy gazu doskonaego s hiperbolami danymi rwnaniem pV = const. Natomiast dla gazu Van der Waalsa cinienie zmienia si zgodnie z zalenoci
211

p= RT a 2 (v b) v
(16.10)
Widzimy, e dla wysokich temperatur izotermy gazu Van der Waalsa zbliaj si do izoterm dla gazu idealnego. Natomiast poniej pewnej temperatury, tak zwanej temperatury krytycznej , obserwujemy charakterystyczne minima i maksima w zalenoci p(v).
Rys. 16.3. Porwnanie izoterm gazu doskonaego (a) z izotermami gazu Van der Waalsa (b)
Temperatura krytyczna jest wanym parametrem charakteryzujcym dany gaz. Poniej temperatury krytycznej gaz rzeczywisty moe ulec skropleniu, a powyej niej moe wystpowa wycznie w stanie gazowym. Temperatury krytyczne wikszoci gazw s niskie i dlatego nie jest atwo je skropli. Na przykad temperatura krytyczna dwutlenku wgla wynosi 304 K, ale wodoru ju 33 K, a helu 5.3 K. Pionierami bada nad uzyskiwaniem niskich temperatur byli Karol Olszewski i Zygmunt Wrblewski, ktrzy w 1883 roku jako pierwsi dokonali skroplenia powietrza (azot, tlen). Chocia, rwnanie Van der Waalsa daje dobry opis jakociowy to bywa czasami zawodne przy opisie ilociowym. Jednak nie jest znana prosta formua, ktra stosowaaby si do rnych gazw w rnych warunkach.
16.4 Procesy odwracalne i nieodwracalne, cykl Carnota

16.4.1 Procesy odwracalne i nieodwracalne
Rozpatrzmy dwa przypadki izotermicznego sprania gazu. W pierwszym, tok przesuwamy bardzo szybko i czekamy a ustali si rwnowaga z otoczeniem. W czasie takiego procesu cinienie i temperatura gazu nie s dobrze okrelone bo nie s jednakowe w caej objtoci. W drugim tok przesuwamy bardzo powoli tak, e cinienie i temperatura gazu s w kadej chwili dobrze okrelone. Poniewa zmiana jest niewielka to gaz szybko osiga nowy stan rwnowagi. Moemy zoy cay proces z cigu takich maych przesuni toka i wtedy 212
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II podczas caego procesu gaz jest bardzo blisko rwnowagi. Jeeli bdziemy zmniejsza nasze zmiany to w granicy dojdziemy do procesu idealnego, w ktrym wszystkie stany porednie (pomidzy pocztkowym i kocowym) s stanami rwnowagi. Pierwszy proces nazywamy procesem nieodwracalnym , a proces drugi procesem odwracalnym .
Definicja Proces nazywamy odwracalnym gdy za pomoc bardzo maej (rniczkowej) zmiany otoczenia mona wywoa proces odwrotny do niego tzn. przebiegajcy po tej samej drodze w przeciwnym kierunku. 16.4.2 Cykl Carnota
Przykadem cyklu odwracalnego jest cykl Carnota. Jest to bardzo wany cykl odwracalny poniewa wyznacza granic naszych moliwoci zamiany ciepa na prac. Cykl Carnota, pokazany na rysunku 16.4 przebiega czterostopniowo: 1. Gaz znajduje si w stanie rwnowagi p1, V1, T1. Cylinder stawiamy na zbiorniku ciepa (T1) i pozwalamy, eby gaz rozpry si izotermicznie do stanu p2, V2, T1. W tym procesie gaz pobiera ciepo Q1 i jego kosztem wykonuje prac podnoszc tok. 2. Cylinder stawiamy na izolujcej podstawce i pozwalamy na dalsze rozpranie (adiabatyczne) gazu do stanu p3, V3, T2. Gaz wykonuje prac przy podnoszc tok kosztem wasnej energii i jego temperatura spada do T2. 3. Cylinder stawiamy na zimniejszym zbiorniku (T2) i spramy gaz izotermicznie do stanu p4, V4, T2. Prac wykonuje sia zewntrzna pchajca tok, a z gazu do zbiornika przechodzi ciepo Q2. 4. Cylinder stawiamy na izolujcej podstawce i spramy adiabatycznie do stanu pocztkowego p1, V1, T1. Siy zewntrzne wykonuj prac i temperatura gazu podnosi si do T1.
Rys. 16.4. Cykl Carnota
213
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II Praca wykonywana przez gaz lub si zewntrzn jest rwna kadorazowo polu pod wykresem p(V) odpowiadajcym danej przemianie (rysunek-animacja 16.4) . Std wypadkowa praca W wykonana przez ukad w czasie penego cyklu jest opisana przez powierzchni zawart wewntrz zamknitej krzywej opisujcej cay cykl. Wypadkowa ilo ciepa pobrana przez ukad podczas jednego cyklu wynosi Q1 - Q2. Natomiast wypadkowa zmiana energii wewntrznej wynosi zero bo stan kocowy pokrywa si z pocztkowym, wic na podstawie pierwszej zasady termodynamiki otrzymujemy
W = Q1 Q2
(16.11)
Schematycznie jest to przedstawione na rysunku 16.5. poniej.
Rys. 16.5. Cz pobranego ciepa Q1 jest w silniku zamieniana na prac W, a cz oddawana jako ciepo Q2.
Widzimy, e pewna ilo ciepa zostaa zamieniona na prac. Moemy powtarza ten cykl uzyskujc potrzebn ilo pracy. Takie urzdzenie nazywamy silnikiem cieplnym . Sprawno silnika cieplnego definiujemy jako
W Q1 Q2 = Q1 Q1
(16.12)
Korzystajc z rwnania stanu gazu doskonaego i z pierwszej zasady termodynamiki mona pokaza, e sprawno silnika Carnota (dla gazu doskonaego) wynosi
W T1 T2 = Q1 T1
(16.13)
Wicej o obliczaniu sprawno silnika Carnota moesz dowiedzie si w Dodatku 3, na kocu moduu V. 214
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II Cykl Carnota mona prowadzi w kierunku przeciwnym i wtedy urzdzenie dziaa jako maszyna chodzca.
wiczenie 16.1 Sprbuj teraz, korzystajc z powyszego wzoru obliczy maksymaln sprawno maszyny parowej, ktra pobiera z kota par o temperaturze 227 C, a oddaje do otoczenia par o temperaturze 127 C. Porwnaj t sprawno ze sprawnoci zwykego silnika samochodowego (okoo 25%). Jaki wpyw na sprawno miaoby podniesienie temperatury pary w kotle? Wyniki zapisz poniej.
. =
16.5 Entropia i druga zasada termodynamiki

Zwrmy jeszcze raz uwag na to, e w trakcie pracy (cyklu) silnika cieplnego cz pobieranego ciepa bya oddawana do zbiornika o niszej temperaturze i w konsekwencji ta ilo ciepa nie bya zamieniana na prac. Powstaje pytanie, czy mona skonstruowa urzdzenie, ktre pobieraoby ciepo i w caoci zamieniaoby je na prac? Moglibymy wtedy wykorzysta ogromne (z naszego punktu widzenia nieskoczone) iloci ciepa zgromadzone w oceanach, ktre byyby stale uzupeniane poprzez promieniowanie soneczne. Negatywna, niestety, odpowied na to pytanie jest zawarta w drugiej zasadzie termodynamiki. Poniej podane zostay rwnowane sformuowania tej zasady:
Prawo, zasada, twierdzenie Niemoliwa jest przemiana, ktrej jedynym wynikiem byaby zamiana na prac ciepa pobranego ze rda majcego wszdzie jednakow temperatur.
Oznacza to, e nie moemy zbudowa doskonaego silnika cieplnego, bo nie moemy wytwarza pracy pobierajc jedynie ciepo z jednego zbiornika bez oddawania pewnej iloci ciepa do zbiornika zimniejszego.
Prawo, zasada, twierdzenie adna cyklicznie pracujca maszyna nie moe bez zmian w otoczeniu przenosi w sposb cigy ciepa z jednego ciaa do drugiego o wyszej temperaturze.
Wiemy, z dowiadczenia, e ciepo przepywa od ciaa cieplejszego do ciaa zimniejszego. eby zmieni ten kierunek musi zosta wykonana praca przez czynnik zewntrzny. Nie mona wic zbudowa doskonaej maszyny chodzcej, ktra bez dodatkowych efektw (wydatkowania pracy z zewntrz) przenosiaby w sposb cigy ciepo z ciaa zimniejszego do cieplejszego. 215

Prawo, zasada, twierdzenie adna cykliczna maszyna cieplna pracujca pomidzy temperaturami T1 i T2 nie moe mie sprawnoci wikszej ni (T1 T2)/T1.
Oznacza to, e adna maszyna cieplna nie moe mie sprawnoci wikszej od sprawnoci silnika Carnota. Wicej o sprawno silnikw cieplnych moesz przeczyta w Dodatku 4, na kocu moduu V.
16.5.1 Termodynamiczna skala temperatur
Przypomnijmy, e sprawno silnika Carnota jest rwna = Wynika std, e

T1 Q1 = T2 Q2
W Q1 Q2 T1 T2 = = . Q1 Q1 T1
(16.14)
Moemy wic wyznaczy stosunek temperatur dowolnych zbiornikw ciepa mierzc ilo ciepa przenoszon podczas jednego cyklu Carnota. Wzr (16.14) stanowi definicj tak zwanej termodynamicznej skali temperatur .
16.5.2 Entropia
Zerowa zasada termodynamiki wie si z pojciem temperatury termodynamiki wie si z pojciem energii wewntrznej . Natomiast drug zasad termodynamiki wiemy z pojciem entropii
. Pierwsza zasada .
Prawo, zasada, twierdzenie Druga zasada termodynamiki mwi, e w ukadzie zamknitym entropia S nie moe male to znaczy dS 0.
Entropia S jest termodynamiczna funkcj stanu, zaley tylko od pocztkowego i kocowego stanu ukadu, a nie od drogi przejcia pomidzy tymi stanami. Entropia jest funkcj okrelon dla stanu rwnowagi, tak e dla procesu odwracalnego
Definicja
dS = lub
S=
dQ T
(16.15)
dQ T
(16.16)
216
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II gdzie dQ jest ciepem dostarczanym do ukadu w procesie odwracalnym. Z tego punktu widzenia szczeglnie interesujce s procesy adiabatyczne nie zwizane z przepywem ciepa pomidzy ukadem i otoczeniem. W procesie adiabatycznym dQ = 0, wic dla procesu odwracalnego dS = 0 na podstawie rwnania (16.15). Oznacza to, e
Prawo, zasada, twierdzenie Entropia ukadu izolowanego adiabatycznie, w ktrym zachodz procesy odwracalne, jest staa. Jednoczenie mona pokaza, e dla procesu adiabatycznego nieodwracalnego, entropia ukadu ronie.
Mona uoglni zasad wzrostu entropii na ukady nie izolowane adiabatycznie to znaczy takie, ktre wymieniaj ciepo z otoczeniem. Traktujemy wtedy nasz ukad i otoczenie razem jako jeden "wikszy" ukad ponownie izolowany adiabatycznie. Wtedy d S + d So 0 (16.17)
gdzie dSo jest zmian entropii otoczenia. Zmienia si wic entropia naszego ukadu i otoczenia. Jeeli proces jest odwracalny to podczas przenoszenia ciepa dQ z otoczenia do naszego ukadu entropia otoczenia maleje o dQ/T, a entropia ukadu ronie o t sam warto dQ/T, wic cakowita zmiana entropii jest rwna zeru. Zatem posugujc si entropi (zgodnie z drug zasad termodynamiki) moemy stwierdzi czy dany proces moe zachodzi w przyrodzie.
Przykad Przykadem moe by zmiana entropii w gazie doskonaym podczas odwracalnego izotermicznego rozprania gazu od objtoci V1 do objtoci V2. Na podstawie pierwszej zasady termodynamiki moemy napisa
dU = dQ pdV a poniewa dla przemiany izotermicznej dU = 0 wic dQ = pdV Moemy teraz obliczy entropi na podstawie rwnania (16.15) dS = d Q p dV = T T
pV = nRT
(16.18)
(16.19)
(16.20) obliczamy T i podstawiajc do
Z rwnania stanu gazu doskonaego powyszego wzoru otrzymujemy d S = nR
dV V
(16.21)
217
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II a std

S = S 2 S1 = nR
V1 V2
V dV = nR ln 2 V1 V
(16.22)
Poniewa gaz si rozpra to V2 > V1 wic rwnie S2 > S1, czyli entropia ronie. Aby mc zrealizowa ten proces nasz ukad musi by w kontakcie ze zbiornikiem o temperaturze T, ktry dostarcza ciepo i tym samym zapewnia sta temperatur rozprajcego si gazu. Entropia tego zbiornika maleje tak, e suma entropii ukadu i zbiornika nie zmienia si co jest charakterystyczne dla procesu odwracalnego. Posugujc si pojciem entropii mona rwnie pokaza, e ciepo przepywa z ciaa gorcego do zimnego, a nie odwrotnie. Wicej na ten temat przeczytasz w Dodatku 5, na kocu moduu V.
16.5.3 Entropia a nieuporzdkowanie
Entropi ukadu mona opisa na gruncie mechaniki statystycznej. W takim podejciu ukadu czstek. Zgodnie z drug zasad entropia jest miar nieuporzdkowania termodynamiki dla procesw zachodzcych w przyrodzie entropia ukadu (wraz z otoczeniem) ronie to znaczy, e ronie rwnie nieuporzdkowanie (ukadu wraz z otoczeniem). Oznacza to, e im wikszy jest stan nieporzdku (pooe i prdkoci czstek) w ukadzie tym wiksze jest prawdopodobiestwo, e ukad bdzie w tym stanie. Z definicji entropia ukadu jest rwna
Definicja
S = k ln
(16.23
gdzie, k jest sta Boltzmana, a prawdopodobiestwem, e ukad znajdzie si w danym stanie (w odniesieniu do wszystkich pozostaych stanw). Pokamy teraz, e to sformuowanie jest rwnowane definicji termodynamicznej entropii. W tym celu rozpatrzmy swobodne rozpranie gazu od objtoci V1 do objtoci kocowej V2. Wzgldne prawdopodobiestwo znalezienia jednej czstki w objtoci V1 w porwnaniu do V2 jest rwne
1 V1 = 2 1 V2
(16.24)
a dla N czstek
V1 1 = 2 N V2
N
(16.25)
218
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II Obliczamy teraz zmian entropii ukadu
2 S = S 2 S1 = k ln 2 k ln 1 = k ln 1
(16.26)
Podstawiajc zaleno (16.25) otrzymujemy

V2 S = Nk ln V 1
(16.27)
Rwnanie to mona, dzielc je i mnoc przez T, przeksztaci do postaci

V2 NkT ln V 1 S = T
(16.28)
gdzie wyraenie w liczniku jest rwne iloci ciepa dostarczonego do ukadu, aby ten przeszed do stanu kocowego w sposb odwracalny rozprajc si izotermiczne (punkt 15.6). Ostatecznie wic
S =
dQ Q lub d S = T T
(16.29)
gdzie dQ jest ciepem dostarczanym do ukadu w procesie odwracalnym. Podsumowujc, w ujciu termodynamicznym stan rwnowagi odpowiada stanowi o najwikszej entropii, a w ujciu statystycznym jest stanem najbardziej prawdopodobnym.
16.6 Stany rwnowagi, zjawiska transportu

16.6.1 Stany rwnowagi
W dotychczasowych naszych rozwaaniach posugiwalimy si pojciem stanu rwnowagi ukadu , czyli stanu, w ktrym aden z parametrw potrzebnych do makroskopowego opisu ukadu nie zaley od czasu. Zajmowalimy si procesami, ktre zaczynay si jednym stanem rwnowagi, a koczyy innym stanem rwnowagi. Dla ukadu jednorodnego (przykadowo gazu) w stanie rwnowagi do jego opisu wystarcza znajomo dwu podstawowych parametrw stanu na przykad cinienia i objtoci. Opis komplikuje si gdy mamy ukad niejednorodny na przykad ciecz w rwnowadze z par. Dla danej temperatury stan rwnowagi tego ukadu jest moliwy przy rnych objtociach ukadu (od objtoci zaley ilo fazy ciekej i gazowej). Natomiast temperatura i cinienie przestaj by niezalene. W kadej temperaturze rwnowaga jest moliwa tylko przy okrelonym cinieniu (pary nasyconej). Przy wyszym istnieje tylko ciecz, przy niszym para. Podobnie ciecz i ciao stae mog istnie 219
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II w rwnowadze tylko w temperaturze topnienia, ktra jest funkcj cinienia. Wreszcie ciao stae wspistnieje w rwnowadze z par nasycon, ktrej cinienie jest funkcj temperatury. Krzywe rwnowagi pokazane na rysunku 16.6.
Rys. 16.6. Krzywe rwnowagi dla ukadu niejednorodnego. Obszar I - ciao stae, obszar II - ciecz, obszar III - gaz
Liter a oznaczona jest krzywa rwnowagi ciao stae - ciecz (zwizek temperatury topnienia z cinieniem). Krzywa a' przedstawia t zaleno dla kilku nietypowych substancji, ktre przy topnieniu zmniejszaj objto na przykad dla lodu. Krzywa b + b' pokazuje zaleno cinienia pary nasyconej od temperatury. Odcinek b' to krzywa rwnowagi ciao stae - para, a odcinek b to krzywa rwnowagi ciecz - para. Krzywa rwnowagi ciecz - para koczy si w punkcie krytycznym K. Dla temperatury wyszej od temperatury punktu krytycznego K zanika rnica pomidzy faz ciek i gazow. Dlatego warunkiem skroplenia gazu jest ochodzenie go poniej jego temperatury krytycznej. Punkt P, w ktrym cz si krzywe nazywamy punktem potrjnym. W tym punkcie mog znajdowa si w rwnowadze wszystkie trzy stany skupienia. Dla wody odpowiada to cinieniu p = 610.6 Pa i T = 273.16 K (0.01 C). Punkt potrjny wody posuy do definicji jednostki temperatury - kelwina.
16.6.2 Zjawiska transportu
Znajomo dochodzenie ukadw do stanw rwnowagi jest rwnie wana jak znajomo ich wasnoci w stanach rwnowagi, a kady ukad pozostawiony samemu sobie przez dostatecznie dugi czas dochodzi do stanu rwnowagi. Teraz zapoznamy si z bardzo uproszczonym opisem zjawisk, ktre zachodz gdy ukady d do stanw rwnowagi. W zjawiskach tych mamy zawsze do czynienia z przenoszeniem (transportem) materii, energii, pdu lub adunku elektrycznego. Wszystkie te zjawiska transportu opisujemy w pierwszym przyblieniu za pomoc takiego samego rwnania rniczkowego, ktre przedstawia propagacj (rozprzestrzenianie si) pewnej wielkoci fizycznej majc na celu osignicie rwnowagi 220

j = K
d dx
(16.30)
W tym rwnaniu j jest gstoci strumienia (gsto prdu) wielkoci fizycznej , a K jest sta charakteryzujc dan sytuacj fizyczn. Sta K wiemy z waciwociami mikroskopowymi rozpatrywanego ukadu statystycznego. Jest to tak zwany wspczynnik transportu . Omwimy teraz krtko wybrane zjawiska transportu. Dyfuzja w gazie czyli przenoszenie czstek w kierunku obszarw o mniejszej koncentracji n (denie do wyrwnania koncentracji). Rwnanie (16.30) nosi teraz nazw rwnania dyfuzji i ma posta
jD = D
dn dx
(16.31)
gdzie jD jest gstoci strumienia czstek, dn/dx jest rnic ste wystpujc na odlegoci dx, a D wspczynnikiem dyfuzji. Rwnanie to znane jest pod nazw prawa Ficka. Poniewa dyfuzja jest przenoszeniem czstek (z miejsc o wikszym steniu do miejsc o mniejszym steniu) wic mamy do czynienia z transportem masy. Przewodnictwo cieplne czyli transport energii wskutek ruchu czstek w kierunku obszaru o niszej T (denie do wyrwnania temperatury). Rwnanie transportu ciepa ma posta
jQ =
dT dx
(16.32)
gdzie jQ jest gstoci strumienia ciepa, dT/dx jest rnic temperatur w warstwie ciaa o gruboci dx, a jest wspczynnikiem przewodnictwa cieplnego. Rwnanie to znane jest pod nazw prawa Fouriera. Przewodnictwo elektryczne czyli przenoszenie adunku elektrycznego w wyniku ruchu elektronw (denie do wyrwnania potencjaw elektrycznych). Rwnanie, zwane prawem Ohma, ma posta j = dV 1 dV 1 = = E dx dx (16.33)
gdzie dV/dx jest rnic potencjaw (napiciem) pomidzy punktami przewodnika odlegymi o dx, przewodnoci elektryczn, opornoci waciw, a E nateniem pola elektrycznego. Uwaga: wszystkie wspczynniki transportu zale od temperatury. Ten rozdzia koczy modu pity; moesz teraz przej do podsumowania i zada testowych.
221
Modu V - Podsumowanie
Podsumowanie
Cinienie gazu doskonaego zoonego z N czsteczek o masie m jest dane zalenoci v2 , gdzie V jest objtoci naczynia z gazem. pV = N m 3 Temperatur bezwzgldn definiujmy jako wielko wprost proporcjonaln do redniej 2 2 mv ; staa Boltzmana k = 1.3810-23 J/K. energii kinetycznej czsteczek T = 3k 2 Rwnanie stanu gazu doskonaego mona zapisa w postaci pV = N k T lub pV = nR T , gdzie n jest liczb moli, a R = 8.314J/mol K uniwersaln sta gazow. Z zasady ekwipartycji energii wynika, e dostpna energia rozkada si w rwnych porcjach na wszystkie niezalene sposoby, w jakie czsteczka moe j absorbowa, co jest rwnowane stwierdzeniu, e rednia energia kinetyczna na kady stopie swobody jest taka sama dla wszystkich czsteczek. Pierwsza zasada termodynamiki mwi, e ciepo pobrane przez ukad jest rwne wzrostowi energii wewntrznej ukadu plus pracy wykonanej przez ukad nad otoczeniem zewntrznym Q = U + W . Dla gazu dziaajcego na tok d W = p d V . dQ Ciepo waciwe jednego mola gazu obliczamy jako c = . Dla jednego mola gazu dT 3 ciepo waciwe przy staej objtoci wynosi cV = R , a dla czsteczki dwuatomowej 2 5 cV = R . cv jest zwizane z ciepem waciwym przy staym cinieniu cp relacj 2 c p = cv + R .
V2 Przy rozpraniu izotermicznym ciepo pobrane przez gaz wynosi Q = NkT ln V 1 Gdy gaz rozpra si adiabatycznie (bez wymiany ciepa z otoczeniem) to pV = const., gdzie = cp/cv. Rozkadu prdkoci czsteczek w gazie (rozkad Maxwella) ma posta
v m 2 2 m 2 kT . N (v ) = 4N 2 kT v e Silnik Carnota pracujcy midzy dwoma zbiornikami ciepa o temperaturach T1 i T2 ma W Q1 Q2 T1 T2 sprawno = = = , gdzie Q1 jest ciepem pobranym ze zbiornika, Q1 Q1 T1 a Q2 ciepem oddanym do zbiornika o temperaturze T2. Jedno z rwnowanych sformuowa drugiej zasady termodynamiki mwi, e adna cykliczna maszyna cieplna pracujca pomidzy temperaturami T1 i T2 nie moe mie sprawnoci wikszej ni (T1 - T2)/T1. Oznacza to, e adna maszyna cieplna nie moe mie sprawnoci wikszej od sprawnoci silnika Carnota. Druga zasada termodynamiki wie si z pojciem entropii. Wynika z niej, e w ukadzie zamknitym entropia nie moe male.
222
Modu V - Podsumowanie
Zjawiska transportu opisujemy w pierwszym przyblieniu za pomoc takiego samego d j = K rwnania rniczkowego, ktre przedstawia propagacj dx (rozprzestrzenianie si) pewnej wielkoci fizycznej majc na celu osignicie rwnowagi
223
Modu V - Materiay dodatkowe
Materiay dodatkowe do Moduu V

V. 1. Rotacyjne i wibracyjne stopnie swobody czsteczki wodoru
Na gruncie mechaniki kwantowej mona pokaza, e moment pdu obracajcej si czsteczki jest skwantowany i jego warto wynosi co najmniej L = h / 2 , gdzie h jest sta Plancka. Warto Lmin = 1034 kg m2 s1. Energia kinetyczna ruchu obrotowego jest dana wyraeniem E obr . = I 2 / 2 = L2 /(2 I ) , gdzie I jest momentem bezwadnoci. Dla czsteczki H2 m = 1.671027 kg, a R 51011 m, wic I = 2mR2 8.31048 kg m2. Poniewa na jeden stopie swobody przypada energia kT/2 wic
kT L2 = 2 2I
(V.1.1)
skd
T= L2 kI
(V.1.2)
Std dla Lmin. = h / 2 otrzymujemy Tmin 90 K. Podobnie jest dla ruchu drgajcego, ktry take jest skwantowany i minimalna energia drga E drg . = hf , gdzie f jest czstotliwoci drga. Dla czsteczek typowe czstotliwoci drga s rzdu 1014 Hz (zakres podczerwieni i widzialny) i dla takiej czstotliwoci otrzymujemy energi drga 61020 J co odpowiada temperaturze okoo 4000 K.
V. 2. Rwnanie Poissona dla przemiany adiabatycznej

W przemianie adiabatycznej nie zachodzi wymiana ciepa z otoczeniem . Oznacza to, e dQ = 0 i pierwsza zasada termodynamiki przyjmuje posta d U + p d V = 0 . Rwnanie to moemy przepisa w postaci
cv d T + p d V = 0
(V.2.1)
Rniczkujc rwnanie stanu gazu doskonaego (15.15) otrzymujemy (dla jednego mola gazu)
pd V + V d p = R d T
(V.2.2)
czc oba powysze rwnania (eliminujc dT) otrzymujemy

pd V V d p + cv + pd V = 0 R R
(V.2.3)
lub 224

cV cv + R pd V + v d p = 0 R R
(V.2.4)
Podstawiajc c p = cv + R otrzymujemy
dV d p + =0 V p
(V.2.5)
gdzie = c p / cv . Moemy teraz scakowa to rwnanie
Skd
dV dp + =0 V p
(V.2.6)
ln V + ln p = const . (staa cakowania)

Zapisujc inaczej otrzymany wynik ln( pV ) = const. lub
pV = const.
(V.2.7)
(V.2.8)
(V.2.9)
V. 3. Sprawno silnika Carnota

Cykl Carnota, przebiega czterostopniowo: Gaz znajduje si w stanie rwnowagi p1, V1, T1. Cylinder stawiamy na zbiorniku ciepa (T1) i pozwalamy, eby gaz rozpry si izotermicznie do stanu p2, V2, T1. W tym procesie gaz pobiera ciepo Q1 i jego kosztem wykonuje prac podnoszc tok. Cylinder stawiamy na izolujcej podstawce i pozwalamy na dalsze rozpranie (adiabatyczne) gazu do stanu p3, V3, T2. Gaz wykonuje prac podnoszc tok kosztem wasnej energii i jego temperatura spada do T2. Cylinder stawiamy na zimniejszym zbiorniku (T2) i spramy gaz izotermicznie do stanu p4, V4, T2. Prac wykonuje sia zewntrzna pchajca tok, a z gazu do zbiornika przechodzi ciepo Q2. Cylinder stawiamy na izolujcej podstawce i spramy adiabatycznie do stanu pocztkowego p1, V1, T1. Siy zewntrzne wykonuj prac i temperatura gazu podnosi si do T1. Podczas przemiany (I) gaz pobiera ciepo Q1 i jego kosztem wykonuje W1
Q1 = W1 = nRT1 ln V2 V1
(V.3.1)
225
Modu V - Materiay dodatkowe Analogicznie podczas przemiany (III) sia zewntrzna wykonuje prac W2, a z gazu do zbiornika przechodzi ciepo Q2
Q2 = W2 = nRT2 ln V3 V4
(V.3.2)
Dzielc te rwnania stronami otrzymujemy

V2 Q1 V1 = Q2 T ln V3 2 V4 T1 ln
(V.3.3)
Z rwnania stanu gazu doskonaego (15.15) dla przemian izotermicznych (I) i (III) wynika, e
p1V1 = p 2V2 p3V3 = p 4V4
(V.3.4)
Natomiast dla przemian adiabatycznych (II) i (IV) z rwnania Poissona (15.39) wynika, e
p2V2 = p3V3 p4V4 = p1V1
(V.3.5)
Z powyszych czterech rwna wynika, e
(V2V4 ) 1 = (V1V3 ) 1
skd
V2 V3 = V1 V4
(V.3.6)
(V.3.7)
Podstawiajc to wyraenie do rwnania (V.3.3) otrzymujemy

Q1 T1 = Q2 T2
(V.3.8)
i moemy teraz zapisa sprawno silnika Carnota (dla gazu doskonaego) jako
Q1 Q2 T1 T2 = Q1 T1
(V.3.9)
226
V. 4. Sprawno silnikw cieplnych

Rozpatrzmy nastpujcy schemat (pokazany na rysunku poniej), w ktrym silnik o sprawnoci hipotetycznie wikszej od silnika Carnota napdza taki silnik Carnota pracujcy jako chodnica midzy tymi samymi zbiornikami ciepa.
Silnik o hipotetycznej sprawnoci napdza silnik Carnota o sprawnoci ' <
Silnik o sprawnoci pobiera ze rda o temperaturze T1 ciepo Q1 i zamienia j na energi mechaniczn W rwn
W = Q1
(V.4.1)
Jeeli ukad napdowy tej maszyny jest poczony z ukadem napdowym silnika Carnota to energia W zostanie zuyta na napdzanie chodni Carnota. W wyniku tego do rda ciepa zostanie dostarczone ciepo Q1' rwne
Q1 ' = W '
(V.4.2)
Poniewa zaoylimy, e sprawno silnika jest wiksza od sprawnoci silnika Carnota > ' to ciepo dostarczone do rda ciepa jest wiksze ni ciepo pobrane Q1' > Q1 co oznacza, e w kocowym efekcie ciepo jest przenoszone z chodnicy do rda ciepa. Wnioskujemy wic, e jeli istniaby silnik o sprawnoci wikszej od sprawnoci silnika Carnota to naruszona zostaaby druga zasada termodynamiki w sformuowaniu: adna cyklicznie pracujca maszyna nie moe bez zmian w otoczeniu przenosi w sposb cigy ciepa z jednego ciaa do drugiego o wyszej temperaturze.
227
V. 5. Przepyw ciepa
Rozwamy dwa identyczne ciaa o temperaturach T1 i T2, ktre kontaktujemy ze sob termicznie. Po chwili, temperatury cia wynosz odpowiednio T1 dT1 oraz T2 + dT2 w wyniku przepywu nastpujcych iloci ciepa dQ1 = mcw dT1 dQ2 = mcwdT2 (V.5.1)
gdzie, m jest mas kadego z cia, a cw ciepem waciwym. Poniewa ilo ciepa pobranego jest rwna iloci ciepa oddanego dQ1 = dQ2 wic rwnie zmiany temperatur s rwne dT1 = dT2 = dT Obliczamy teraz zmiany entropii kadego z cia
dS1 = dS 2 = dQ1 mcwdT1 = T1 T1 dQ2 mcwdT2 = T2 T2
(V.5.2)
Wypadkowa zmiana entropii wynosi wic

dS = mcwdT T1 1 1 T T 1 2
(V.5.3)
a zmiana temperatury
dT = T1T2 dS mcw T T 1 2
(V.5.4)
Poniewa, zgodnie z drug zasad termodynamiki zmiana entropii ukadu jest dodatnia dS > 0 wic gdy T1 > T2 to zmiana temperatury dT te jest dodatnia, a to oznacza e ciepo przepywa od ciaa o temperaturze T1 do ciaa o temperaturze T2.
228
Modu V - Rozwizania wicze
Rozwizania wicze z moduu V

wiczenie 15.1 Dane: cinienie p = 1 atm. = 101325 Pa, = 1.3kg/m3
Prdko redni kwadratow obliczamy ze wzoru (15.12) v r .kw. = v 2 = Po podstawieniu danych otrzymujemy vr. kw. = 483 m/s
3p
wiczenie 15.2 Dane: Prawo Boyle'a-Mariotte'a T = const.; Prawo Charlesa V = const.; Prawo GayLussaca p = const.
wiczenie 15.3 Dane: V1 = V4 = 1 dm3, V2 = V3 = 2 dm3, p1 = p2 = 1 atm. oraz p3 = p4 = 1.01 atm.
Na odcinku 12 gaz rozpra si pod staym cinieniem p1 od objtoci V1 do objtoci V2 wykonujc prac W1 = pV = 101 J. Zgodnie z rwnaniem stanu gazu doskonaego pV = nR T temperatura gazu ronie i ronie jego energia wewntrzna. Na odcinku 23 objto gazu jest staa i w zwizku z tym praca jest rwna zeru. Cinienie gazu ronie od p2 do p3 wic temperatura gazu ronie i ronie jego energia wewntrzna. Na odcinku 34 gaz jest sprany pod staym cinieniem p3 od objtoci V3 do objtoci V4 wic praca wykonana nad ukadem W2 = pV = 102 J. Temperatura gazu maleje i maleje jego energia wewntrzna. 229
Modu V - Rozwizania wicze Na odcinku 41 objto gazu jest staa i w zwizku z tym praca jest rwna zeru. Cinienie gazu maleje od p4 do p1 wic temperatura gazu maleje i maleje jego energia wewntrzna. Przemiana 12 23 34 41 12341 znak (+/0/) U W + + 0 + 0 0
Praca wypadkowa w caym cyklu jest rwna rnicy W1 W2 i liczbowo odpowiada polu zawartemu pomidzy liniami na wykresie p(V) (pole prostokta). Poniewa energia wewntrzna jest funkcj stanu wic jej zmiana na drodze zamknitej jest rwna zeru.
wiczenie 15.5 Dane: przemiana adiabatyczna, V2/V1 = 9 Dla przemiany adiabatycznej pV = const. wic p1V1 = p2 V2 .
Podstawiajc na podstawie rwnania stanu gazu doskonaego p =

1 T1V1 1 = T2 V2
NkT otrzymujemy V
skd
T1 V2 = T2 V1
1
c 5 7 7 R , a c p = cv + R = R , wic = p = . 2 2 cv 5 T Podstawiajc dane otrzymujemy 2 = 0.42 . T1
Dla czstek dwuatomowych cV =
wiczenie 16.1 Dane: t1 = 227 C, t2 = 127 C. Maksymaln sprawno (to jest sprawno dla cyklu Carnota) obliczamy z wyraenia
T1 T2 T1
gdzie temperatury T1 i T2 s temperaturami mierzonymi w skali bezwzgldnej. Podstawiajc T1 = 500 K i T2 = 400 K otrzymujemy = 0.2 (20%).
230
Modu V - Test kontrolny
Test V
1. W komorze laboratoryjnej osignito prni 10-8 Pa. Jaka ilo czsteczek znajduje si w 1cm3 takiej komory w temperaturze 20 C? 2. Na rysunku poniej pokazano cykl przemian gazu doskonaego w ukadzie wsprzdnych p - V. Narysuj ten sam cykl we wsprzdnych p - T.
3. Jak zmieni si rednia warto energii kinetycznej jednego mola argonu (gaz jednoatomowy) jeeli dostarczymy mu Q = 3000 J ciepa w warunkach staej objtoci. 4. Jakie jest ciepo waciwe na gram a) helu (masa atomowa 4, gaz jednoatomowy), b) wodoru (masa atomowa 1, gaz dwuatomowy), c) tlenu (masa atomowa 16, gaz dwuatomowy) jeeli gazy te utrzymujemy w staej objtoci? 5. Jeden mol tlenu (gaz dwuatomowy) zosta ogrzany od temperatury 300 K do 400 K przy staym cinieniu. Jak ilo ciepa dostarczono do ukadu, jaka jest zmiana jego energii wewntrznej i jaka praca zostaa wykonana? 6. Jeden mol powietrza pod cinieniem p1 = 105 Pa i o objtoci V1 = 22.4 l, zosta sprony do poowy objtoci pocztkowej a) izotermicznie, b) izobarycznie. Porwnaj prac wykonan w obu przypadkach. 7. Silnik Carnota pracuje ze sprawnoci 1 = 40%. Jak naley zmieni temperatur grzejnika, aby sprawno wzrosa do2 = 50%. Temperatura chodnicy jest staa i wynosi 300 K. 8. Oblicz zmian entropii 1 g lodu o temperaturze 0C, ktry topi si w sposb odwracalny przechodzc w wod o tej samej temperaturze. Ciepo topnienia wynosi 3.3105 J/kg.
231
MODU VI
Modu VI Pole elektryczne
17 Pole elektryczne
Przechodzimy teraz do omwienia oddziaywania elektromagnetycznego. Oddziaywanie to ma fundamentalne znaczenie bo pozwala wyjani nie tylko zjawiska elektryczne ale te siy zespalajce materi na poziomie atomw, czsteczek.
17.1 adunek elektryczny

Istnienie adunkw mona stwierdzi w najprostszym znanym nam powszechnie zjawisku elektryzowania si cia. Dowiadczenie pokazuje, e w przyrodzie mamy do czynienia z dwoma rodzajami adunkw: dodatnimi i ujemnymi, oraz e adunki jednoimienne odpychaj si, a rnoimienne przycigaj si.
Jednostki W ukadzie SI jednostk adunku jest kulomb (C). Jest to adunek przenoszony przez prd o nateniu 1 ampera w czasie 1 sekundy 1 C = 1 As. 17.1.1 Kwantyzacja adunku
Rwnie dowiadczalnie stwierdzono, e adne naadowane ciao nie moe mie adunku mniejszego ni adunek elektronu czy protonu. adunki te rwne co do wartoci bezwzgldnej nazywa si adunkiem elementarnym e = 1.610-19 C. Wszystkie realnie istniejce adunki s wielokrotnoci adunku e. Jeeli wielko fizyczna, taka jak adunek elektryczny, wystpuje w postaci okrelonych "porcji" to mwimy, e wielko ta jest skwantowana .
17.1.2 Zachowanie adunku
Jednym z podstawowych praw fizyki jest zasada zachowania adunku. Zasada ta sformuowana przez Franklina mwi, e
Prawo, zasada, twierdzenie Wypadkowy adunek elektryczny w ukadzie zamknitym jest stay.
17.2 Prawo Coulomba

Si wzajemnego oddziaywania dwch naadowanych punktw materialnych (adunkw punktowych ) znajdujcych si w odlegoci r od siebie w prni opisuje prawo Coulomba
Prawo, zasada, twierdzenie Kade dwa adunki punktowe q1 i q2 oddziaywaj wzajemnie si wprost proporcjonaln do iloczynu tych adunkw, a odwrotnie proporcjonaln do kwadratu odlegoci midzy nimi.
F =k
q1q 2 r2
(17.1) 233
Modu VI Pole elektryczne gdzie staa k = 1 4 0 . Wspczynnik 0 = 8.85410-12 C2/(Nm2) nosi nazw przenikalnoci elektrycznej prni. Oddziaywanie adunkw zaley od orodka w jakim znajduj si adunki. Fakt ten uwzgldniamy wprowadzajc sta materiaow r, zwan wzgldn przenikalnoci elektryczn orodka tak, e prawo Coulomba przyjmuje posta
F= q1q 2 4 0 r r 2
(17.2)
Wartoci r dla wybranych substancji zestawiono w tabeli 17.1. Tab. 17.1. Wzgldne przenikalnoci elektryczne. orodek r prnia 1 powietrze 1.0006 parafina 2 szko 10 woda 81
wiczenie 17.1 Sprbuj teraz korzystajc z prawa Coulomba obliczy si przycigania elektrostatycznego pomidzy elektronem i protonem w atomie wodoru. Przyjmij r = 51011 m. Porwnaj t si z sia przycigania grawitacyjnego midzy tymi czstkami. Masa protonu mp = 1.671027 kg, a masa elektronu me = 9.111031 kg. Staa grawitacyjna G = 6.71011 Nm2/kg2. Wyniki zapisz poniej.
FE = FE/FG =
wiczenie 17.2 Jeeli rozwizae powyszy przykad to postaraj si rozwiza nastpujcy problem. Caa materia skada si z elektronw, protonw i obojtnych elektrycznie neutronw. Jeeli oddziaywania elektrostatyczne pomidzy naadowanymi czstkami (elektronami, protonami) s tyle razy wiksze od oddziaywa grawitacyjnych to dlaczego obserwujemy sab si grawitacyjn dziaajca pomidzy duymi ciaami, np. Ziemi i spadajcym kamieniem, a nie si elektrostatyczn?
234

17.2.1 Zasada superpozycji Prawo, zasada, twierdzenie Gdy mamy do czynienia z kilkoma naadowanymi ciaami, si wypadkow, analogicznie jak w przypadku siy grawitacyjnej, obliczamy dodajc wektorowo poszczeglne siy dwuciaowe. Przykad Dipol elektryczny skada si z dwch adunkw +Q i -Q oddalonych od siebie o l. Obliczmy si jaka jest wywierana na dodatni adunek q umieszczony na symetralnej dipola, tak jak pokazano na rysunku 17.1.
Rys. 17.1. Siy wywierane przez dipol elektryczny na adunek q
Z podobiestwa trjktw wynika, e

F l = F1 r
(17.3)
Korzystajc z prawa Coulomba otrzymujemy

F= p Ql l Qq l F1 = k 2 = qk 3 = qk 3 r r r r r .
(17.4)
gdzie p = Ql jest momentem dipolowym
235
17.3 Pole elektryczne

W rozdziale 6 (modu 1) zdefiniowalimy natenie pola grawitacyjnego w dowolnym punkcie przestrzeni jako si grawitacyjn dziaajca na mas m umieszczon w tym punkcie przestrzeni podzielon przez t mas.
Definicja Analogicznie definiujemy natenie pola elektrycznego jako si dziaajc na adunek prbny q (umieszczony w danym punkcie przestrzeni) podzielon przez ten adunek.
Tak wic, eby zmierzy natenie pola elektrycznego E w dowolnym punkcie przestrzeni, naley w tym punkcie umieci adunek prbny (adunek jednostkowy) i zmierzy wypadkow si elektryczn F dziaajc na ten adunek. Naley upewni si czy obecno adunku prbnego q nie zmienia pooe innych adunkw. Jeeli nie, to wtedy E= F q (17.5)
Przyjto konwencj, e adunek prbny jest dodatni wic kierunek wektora E jest taki sam jak kierunek siy dziaajcej na adunek dodatni. Jeeli pole elektryczne jest wytworzone przez adunek punktowy Q to zgodnie z prawem Coulomba (17.1) sia dziaajca na adunek prbny q umieszczony w odlegoci r od tego adunku wynosi
F =k Qq r2
(17.6)
Zwrot wektora E jest taki jak siy F wic zgodnie z definicj E=
1 1 Qq Q F = k 2 r = k 2 r r q q r
(17.7)
gdzie r jest wektorem jednostkowym zgodnym z kierunkiem siy pomidzy Q i q. Na rysunku poniej jest pokazany wektor E(r) w wybranych punktach wok adunku Q.
Rys. 17.2. "Mapa" natenia pola elektrycznego wok adunku Q
236
Modu VI Pole elektryczne Dla n adunkw punktowych pole elektryczne (zgodnie z zasad superpozycji) jest rwne sumie wektorowej pl elektrycznych od poszczeglnych adunkw
E = k
i =1 n
Qi ri ri 2
(17.8)
Przykad Ponownie rozwaamy dipol elektryczny jak w poprzednim przykadzie (rysunek 17.1) tylko teraz obliczamy si dziaajc nie na "jaki" adunek tylko na adunek prbny q. Korzystajc z otrzymanej dla dipola zalenoci (17.4) obliczamy warto E
p kq 3 p r E= =k 3 q r
(17.9)
Zwrot wektora E jest taki jak siy wypadkowej F na rysunku 17.1.

wiczenie 17.3 Sprbuj teraz samodzielnie znale natenie pola elektrycznego w rodku ukadu czterech adunkw pokazanych na rysunkach poniej. Wszystkie adunki znajduj si w jednakowych odlegociach r od rodka i maj jednakowe wartoci bezwzgldne Q. Wykrel na rysunkach wektory nate pola elektrycznego od poszczeglnych adunkw i wektor natenia wypadkowego. Oblicz wartoci nate. Wyniki zapisz poniej.
EA = EB =
237
Modu VI Pole elektryczne Z zasady superpozycji moemy rwnie skorzysta dla cigych rozkadw adunkw. Przykad takich oblicze znajdziesz w Dodatku 1, na kocu moduu VI. Kierunek pola E w przestrzeni mona przedstawi graficznie za pomoc tzw. linii si (linii pola) . S to linie, do ktrych wektor E jest styczny w kadym punkcie. Linie si zaczynaj si zawsze na adunkach dodatnich, a kocz na adunkach ujemnych. Linie si rysuje si tak, e liczba linii przez jednostkow powierzchni jest proporcjonalna do wartoci E; gdy linie s blisko siebie to E jest due, a gdy s odlege od siebie to E jest mae. Na rysunku poniej pokazane s linie pola dla dwch przykadowych ukadw adunkw.
Rys. 17.3. Linie si pola elektrycznego dla ukadu dwch adunkw jedno- i rnoimiennych
Moesz przeledzi rozkad linii si pola dla rnych ukadw adunkw korzystajc z darmowego programu komputerowego Elektrostatyka dostpnego na stronie WWW autora.
238
Modu VI Prawo Gaussa
18 Prawo Gaussa
18.1 Strumie pola elektrycznego
Z podanych w poprzednim paragrafie przykadw wida, e obliczanie pl elektrostatycznych metod superpozycji moe by skomplikowane matematycznie. Istnieje jednak, prostszy sposobu obliczania pl, ktry opiera si na wykorzystaniu prawa Gaussa. eby mc z niego skorzysta poznamy najpierw pojcie strumienia pola elektrycznego .
Definicja Strumie pola elektrycznego przez powierzchni S definiujemy jako iloczyn skalarny wektora powierzchni S i natenia pola elektrycznego E.
= E S = E S cos
(18.1)
gdzie jest ktem pomidzy wektorem powierzchni S (przypomnij sobie definicj wektora powierzchni z punktu 14.1 w module 4) i wektorem E (rysunek 18.1)
Rys. 18.1. Strumie pola elektrycznego E przez powierzchni S
Jeeli wektor natenia pola E, w rnych punktach powierzchni S, ma rn warto i przecina t powierzchni pod rnymi ktami (rysunek 18.2) to wwczas dzielimy powierzchni na mae elementy dS i obliczamy iloczyn skalarny wektora powierzchni dS i lokalnego natenia pola elektrycznego. d = E d S = E d S cos (18.2)
Rys. 18.2. Strumie pola E przez elementarn powierzchni dS definiujemy jako iloczyn d = EdS
239

Cakowity strumie przechodzcy przez rozcig powierzchni S obliczamy jako sum przyczynkw dla elementarnych powierzchni dS.
powierzchnia
Ed S
(18.3)
Suma ta przedstawia cak powierzchniow
= Ed S
S
(18.4)
W praktyce najczciej oblicza si strumie przez powierzchni zamknit.

Przykad Obliczmy teraz strumie dla adunku punktowego Q w odlegoci r od niego. W tym celu rysujemy sfer o promieniu r wok adunku Q (rysunek 18.3) i liczymy strumie przechodzcych przez t powierzchni.
Rys. 18.3. Strumie pola elektrycznego przez zamknit sferyczn powierzchni
Pole E ma jednakow warto w kadym punkcie sfery i jest prostopade do powierzchni (rwnolege do wektora powierzchni dS) wic w kadym punkcie = 0 i cakowity strumie wynosi
= E S = E (4r 2 ) = k
Q Q (4r 2 ) = 4kQ = 2 0 r
(18.5)
Otrzymany strumie nie zaley od r, a zatem strumie jest jednakowy dla wszystkich r. Cakowity strumie pola E wytworzonego przez adunek Q jest rwny Q/0. Pokazalimy, e strumie jest niezaleny od r. Mona rwnie pokaza (dowd pomijamy), e strumie jest taki sam dla kadej zamknitej powierzchni (o dowolnym ksztacie), ktra otacza adunek Q. Wybr powierzchni w ksztacie sfery, w powyszym przykadzie, by podyktowany symetri ukadu i pozwoli najatwiej wykona odpowiednie obliczenia. Tak cakowicie zamknit powierzchni nazywamy powierzchni Gaussa .
240
18.2 Prawo Gaussa

Rozpatrzmy zamknit powierzchni obejmujc dwa adunki Q1 i Q2. Cakowity strumie (liczba linii si) przechodzcy przez powierzchni otaczajc adunki Q1 i Q2 jest rwny
c = E d S = ( E1 + E 2 ) d S = E1 d S + E1 d S
(18.6)
gdzie pole E1 jest wytwarzane przez Q1, a pole E2 przez Q2. Kko na znaku caki oznacza, e powierzchnia cakowania jest zamknita. Korzystajc z otrzymanego wczeniej wyniku (18.5) mamy
c =
Q1
Q2
Q1 + Q2
(18.7)
Cakowity strumie pola elektrycznego przez zamknit powierzchni jest wic rwny cakowitemu adunkowi otoczonemu przez t powierzchni podzielonemu przez 0. Analogiczne rozumowanie mona przeprowadzi dla dowolnej liczby adunkw wewntrz dowolnej zamknitej powierzchni. Otrzymujemy wic oglny zwizek znany jako prawo Gaussa
E d S = 4 kQ
wewn .
Qwewn.
(18.8)
Strumie wychodzcy z naadowanego ciaa jest rwny wypadkowemu adunkowi tego ciaa podzielonemu przez 0. Jeeli wypadkowy adunek ciaa jest ujemny to strumie pola elektrycznego, tak jak i linie pola, wpywa do ciaa. Natomiast gdy adunek wypadkowy wewntrz zamknitej powierzchni jest rwny zeru to cakowity strumie te jest rwny zeru; tyle samo linii pola wpywa jak i wypywa przez powierzchni Gaussa. Podobnie jest w sytuacji gdy adunki znajduj si na zewntrz zamknitej powierzchni. Te sytuacje s pokazane na rysunku 18.4 poniej.
Rys. 18.4. Powierzchnie Gaussa wok adunkw dodatnich i ujemnych
241
Modu VI Prawo Gaussa Cakowity strumie przez powierzchni "1" jest dodatni, strumie przez powierzchni "2" jest ujemny, a strumie przez powierzchni "3" jest rwny zeru. Teraz przejdziemy do zastosowania prawa Gaussa do obliczania natenia pola E dla rnych naadowanych cia.
18.3 Przykady zastosowania prawa Gaussa I

18.3.1 Izolowany przewodnik
Wikszo cia staych mona podzieli na przewodniki i izolatory. W przewodnikach adunki elektryczne mog si swobodnie porusza natomiast w izolatorach (zwanych take dielektrykami) adunki pozostaj nieruchome. W izolatorze nadmiarowy adunek moe by rozmieszczony w caej jego objtoci. Natomiast gdy w przewodniku rozmiecimy adunek w sposb przypadkowy to bdzie on wytwarza pole elektryczne przemieszczajce swobodne elektrony na powierzchni przewodnika dopty, dopki nie zniknie pole wewntrz przewodnika. Wtedy na adunki nie dziaa ju sia i otrzymujemy statyczny rozkad adunku. Sprawdmy to rozumowanie posugujc si prawem Gaussa. W tym celu rozpatrzmy dowolny w ksztacie przewodnik. Wybieramy powierzchni zamknit S tu poniej powierzchni przewodnika tak jak na rys.18.5.
Rys. 18.5. Powierzchnia Gaussa S leca tu pod powierzchni przewodnika
Zastosujmy prawo Gaussa do tej powierzchni. Poniewa wewntrz przewodnika w dowolnym punkcie powierzchni S pole musi by rwne zeru, bo inaczej elektrony poruszayby si, to otrzymujemy
EdS = 0
Zatem 0=
Qwewn.
(18.9)
(18.10)
Qwewn. = 0
Tak wic pokazalimy, e adunek wewntrz dowolnej zamknitej powierzchni przewodnika musi by rwny zeru; cay adunek gromadzi si na powierzchni przewodnika. 242

18.3.2 Kuliste rozkady adunkw - jednorodnie naadowana sfera
Rozpatrzmy powierzchni kulist o promieniu R jednorodnie naadowan adunkiem Q. Chcemy obliczy pole E w odlegoci r od jej rodka na zewntrz (r > R). W tym celu wybieramy powierzchni Gaussa S w ksztacie sfery o promieniu r pokazanej na rysunku 18.6.
Rys. 18.6. Jednorodnie naadowana sfera o promieniu R
Poniewa w dowolnym punkcie powierzchni Gaussa pole E ma t sam warto i jest prostopade do powierzchni wic
E d S = E (4r
Zatem zgodnie z prawem Gaussa otrzymujemy
E (4r 2 ) = Q
(18.11)
(18.12)
lub
E= Q Q =k 2 2 4 0 r r
(18.13)
Widzimy, e na zewntrz sfery tj. dla r > R pole jest takie jakby cay adunek skupiony by w rodku sfery. Natomiast wewntrz sfery (r < R) Qwewn. = 0 wic Ewewn. = 0.
18.3.3 Kuliste rozkady adunkw - jednorodnie naadowana kula
Jednorodnie w caej objtoci moemy naadowa jedynie kul z izolatora bo w przewodniku cay adunek gromadzi si na powierzchni. Taka kula moe by rozpatrywana z zewntrz jako szereg wsprodkowych powok kulistych (opisanych powyej). Tak wic pole elektryczne na zewntrz kuli o promieniu R naadowanej adunkiem Q, w odlegoci r od jej rodka (r > R) jest dane wzorem (18.13). Pozostaje wic nam obliczenie pola elektrycznego w dowolnym punkcie wewntrz kuli czyli w odlegoci r < R. Na rysunku 18.7 pokazana jest taka kula i wybrana powierzchnia Gaussa S. 243
Rys. 18.7. Kula naadowana jednorodnie adunkiem Q
Zgodnie z rwnaniem (18.13) pole elektryczne na powierzchni Gaussa jest rwne

E=k Qwewn. r2
(18.14)
gdzie Qwewn. jest adunkiem wewntrz powierzchni Gaussa. Poniewa kula jest naadowana rwnomiernie to
4 3 3 r r 3 =Q = Q 4 3 R R 3
Qwewn.
(18.15)
(stosunek objtoci kuli o promieniu r do objtoci kuli o promieniu R). Ostatecznie otrzymujemy dla r < R
r Q 1 R E= 4 0 r 2
3
(18.16)
lub
E= Q Q r=k 3r 3 4 0 R R
(18.17)
Wykres natenia pola E w funkcji odlegoci od rodka jednorodnie naadowanej kuli jest pokazany na rysunku 18.8.
244
Rys. 18.8. Zaleno pola E od odlegoci od rodka naadowanej kuli o promieniu R
W kolejnej czci omwione s liniowe i powierzchniowe rozkady adunkw.
18.4 Przykady zastosowania prawa Gaussa II

18.4.1 Liniowy rozkad adunkw
Obliczymy teraz pole E w odlegoci r od jednorodnie naadowanego prta (drutu) o dugoci l >> r. W tym celu wprowadzamy liniow gsto adunku rwn iloci adunku przypadajcego na jednostk dugoci prta = Q/l. Ze wzgldu na symetri ukadu jako powierzchni Gaussa wybierzmy walec (oczywicie mona wybra dowolny ksztat) o promieniu r wikszym od promienia prta R bo chcemy policzy pole na zewntrz prta (rysunek 18.9).
Rys. 18.9. Prt naadowany z gstoci liniow
Z prawa Gaussa
Ed S =
l
0
(18.18)
245
Modu VI Prawo Gaussa Ze wzgldu na symetri pole elektryczne E jest skierowane radialnie wzgldem prta, tzn. jest prostopade do bocznej powierzchni walca (powierzchni Gaussa). Strumie pola E przez podstawy walca jest wic rwny zeru bo E ley na bocznej powierzchni. Ponadto pole elektryczne ma tak sam warto w kadym punkcie powierzchni bocznej walca wic spenione jest rwnanie
E 2rl =
l 0
(18.19)
lub
E=
2 0 r
(18.20)
Teraz obliczymy pole wewntrz jednorodnie naadowanego prta. Ponownie wybieramy powierzchni Gaussa w ksztacie walca ale o promieniu r < R. Wprowadzamy gsto objtociow adunku rwn adunkowi przypadajcemu na jednostk objtoci. Moemy teraz zapisa adunek zamknity wewntrz powierzchni Gaussa
Qwewn. = r 2
(18.21)
Z prawa Gaussa otrzymujemy 2 rlE = a std

E= Qwewn. =
r 2l 0
(18.22)
r 2 0
(18.23)
Pole ronie liniowo w miar oddalania si od rodka prta.

18.4.2 Paskie rozkady adunkw
Teraz obliczymy pole od nieskoczonej, jednorodnie naadowanej paszczyzny. W tym celu wprowadzamy powierzchniow gsto adunku rwn iloci adunku przypadajcego na jednostk powierzchni. Powierzchni Gaussa wybieramy na przykad w postaci walca takiego jak na rysunku 18.10. adunek otoczony przez powierzchni Gaussa jest rwny Qwewn. = S, gdzie jest gstoci powierzchniow, a S powierzchni podstawy walca. Z symetrii wynika, e pole E jest prostopade do paszczyzny wic nie przecina bocznej powierzchni walca (strumie przez boczn powierzchni jest rwny zeru).
246
Rys. 18.10. Jednorodnie naadowana nieskoczona paszczyzna
Z prawa Gaussa otrzymujemy

E 2S =
S 0
(18.24)
gdzie czynnik 2 odpowiada dwm podstawom walca (linie pola wychodz w obie strony). Ostatecznie wic
E=
2 0
(18.25)
W praktyce stosuje si, pokazany na rysunku 18.11, ukad dwch paskich rwnolegych pyt naadowanych adunkami jednakowej wielkoci ale o przeciwnych znakach (kondensator paski ).
Rys. 18.11. Pole midzy rwnolegymi pytami naadowanymi adunkami tej samej wielkoci ale o przeciwnych znakach
Pole wytwarzane przez pyt naadowan adunkiem dodatnim jest rwne E+ = /20 i skierowane od pyty. Natomiast pole wytwarzane przez pyt naadowan ujemnie ma t sam warto E- = /20 ale skierowane jest do pyty. Zatem w obszarze (I) 247
E1 =
+ =0 2 0 2 0
(18.26)
w obszarze (II)
E1 =
+ = 2 0 2 0 0
(18.27)
a w obszarze (III)
E1 = 2 0 + 2 = 0 0
(18.28)
Widzimy, e na zewntrz ukadu pole jest rwne zeru a pomidzy pytami ma w kadym punkcie sta warto /0 . Takie pole nazywamy polem jednorodnym.
18.4.3 Powierzchnia przewodnika
Sytuacja jest inna jeeli naadowana powierzchnia stanowi cz powierzchni przewodnika na przykad tak jak na rysunku 18.12.
Rys. 18.12. Element powierzchni przewodnika
Poniewa cay adunek gromadzi si na zewntrznej powierzchni to wewntrz pole E = 0. Co wicej E musi by prostopade do powierzchni bo gdyby istniaa skadowa styczna do powierzchni to elektrony poruszayby si po niej. Ponownie, jak w przypadku nieskoczonej naadowanej paszczyzny wybieramy powierzchni Gaussa w ksztacie walca (rysunek 18.10) ale tym razem linie pole wychodz tylko przez jedn podstaw walca S, na zewntrz. Z prawa Gaussa wynika, e
ES =
S 0 0
(18.29)
a std
E=
(18.30)
na powierzchni przewodnika. 248
Modu VI Potencja elektryczny
19 Potencja elektryczny
19.1 Energia potencjalna w polu elektrycznym
Zgodnie z naszymi rozwaaniami w punkcie 8.2 (modu 2), rnica energii potencjalnej Ep pomidzy punktami A i B jest rwna pracy (ze znakiem minus) wykonanej przez si zachowawcz przy przemieszczaniu ciaa od A do B i wynosi
E pB E pA = W AB = F d r
A B
(19.1)
Dla pola elektrycznego energia potencjalna wynosi

E pB E pA = W AB = F d r = q E d r
A A B B
(19.2)
gdzie E jest nateniem pola elektrycznego. Siy elektryczne s siami zachowawczymi i warto pracy nie zaley od wyboru drogi pomidzy punktami A i B. Jeeli teraz podobnie jak dla grawitacyjnej energii potencjalnej przyjmiemy, e energia potencjalna pola elektrycznego jest rwna zeru w nieskoczonoci to wwczas energia potencjalna w danym punkcie r pola elektrycznego jest dana wyraeniem
E p (r ) = q E d r
(19.3)
Jeeli rdem pola elektrycznego jest adunek punktowy Q to energia potencjalna w odlegoci r od niego jest rwna
qQ Q 1 E p (r ) = q k 2 d r = kqQ = k r r r
r r
(19.4)
Zauwamy, e energia potencjalna adunku w polu elektrycznym zaley wielkoci tego adunku.
19.2 Potencja elektryczny

Jak pokazalimy w poprzednim paragrafie energia potencjalna adunku w polu elektrycznym zaley od wielkoci tego adunku. Dlatego do opisu pola elektrycznego lepiej posugiwa si energi potencjaln przypadajc na jednostkowy adunek czyli potencjaem elektrycznym.
Definicja Potencja elektryczny definiujemy jako energi potencjaln pola elektrycznego podzielon przez jednostkowy adunek.
249

V (r ) = E p (r ) q = Wr q
(19.5)
Jednostki Jednostk potencjau elektrycznego jest wolt (V); 1 V = 1 J/C.
Potencja pola adunku punktowego Q moemy otrzyma natychmiast dzielc rwnanie (19.4) obustronnie przez q
V (r ) = k Q r
(19.6)
Obliczony potencja okrela prac potrzebn do przeniesienia jednostkowego adunku z nieskoczonoci na odlego r od adunku Q. Potencja charakteryzuje pole elektryczne; a nie zaley od umieszczonego w nim adunku.
wiczenie 19.1 Sprbuj obliczy potencja na powierzchni jdra miedzi. Promie jdra wynosi rwny 4.810-15 m. Przyjmij, e rozkad 29 protonw w jdrze miedzi jest kulisto-symetryczny. W zwizku z tym potencja na zewntrz jdra jest taki jakby cay adunek skupiony by w rodku i moesz posuy si wzorem (19.6). Ponadto oblicz potencjaln energi elektryczn elektronu poruszajcego si po pierwszej orbicie w polu elektrycznym jdra miedzi. Przyjmij promie orbity rwny 510-11 m. Wyniki zapisz poniej.
V = Ep=
Czsto w fizyce posugujemy si pojciem rnicy potencjaw czyli napiciem (oznaczanym U). Rnica potencjaw midzy dwoma punktami A i B jest rwna pracy potrzebnej do przeniesienia w polu elektrycznym adunku jednostkowego (prbnego) q pomidzy tymi punktami. Wyraenie na rnic potencjaw otrzymamy bezporednio ze wzoru (19.2) dzielc to rwnanie obustronnie przez q
B W AB = E d r VB V A = U = q A
(19.7)
Znak minus odzwierciedla fakt, e potencja maleje w kierunku wektora E. Podobnie jak natenie pola elektrycznego, ktre ilustrowalimy za pomoc linii si pola (punkt 17.3) rwnie potencja elektryczny mona przedstawialimy graficznie. 250
Modu VI Potencja elektryczny W tym celu rysujemy powierzchnie lub linie ekwipotencjalne , ktre przedstawiaj w przestrzeni zbiory punktw o jednakowym potencjale. Jako przykad pokazany jest na rysunku 19.1 poniej rozkad potencjau, na paszczynie xy, wok dipola elektrycznego. Poziomice (linie pogrubione) cz punkty o jednakowym potencjale (linie ekwipotencjalne ). Kada krzywa odpowiada innej staej wartoci potencjau.
Rys. 19.1. Potencja elektryczny dipola elektrycznego (na paszczynie xy)
Gdy znamy rozkad potencjau elektrycznego wytworzonego w kadym punkcie przestrzeni przez dany ukad adunkw to na podstawie wielkoci zmiany potencjau, przypadajcej na jednostk dugoci w danym kierunku moemy okreli natenie pola elektrycznego E w tym kierunku. Warunek ten (we wsprzdnych x, y, z) wyraa si nastpujco
Ex = V V V , Ey = , Ez = z x y
(19.8)
Moemy wic przy pomocy obliczania pochodnych czstkowych z wielkoci skalarnej (potencjau V) otrzyma skadowe wielkoci wektorowej (pola E) w dowolnym punkcie przestrzeni. Wicej na ten temat moesz dowiedzie si z Dodatku 2, na kocu moduu VI. Im wiksza (mniejsza) zmiana potencjau na jednostk dugoci tym wiksze (mniejsze) pole elektryczne w danym kierunku. Znak minus odzwierciedla fakt, e wektor E jest skierowany w stron malejcego potencjau. 251
Modu VI Potencja elektryczny Kierunek pola elektrycznego w dowolnym punkcie odpowiada kierunkowi wzdu ktrego potencja spada najszybciej co oznacza, e linie si pola s prostopade do powierzchni (linii) ekwipotencjalnych. Zostao to zilustrowane na rysunku poniej gdzie pokazane s powierzchnie ekwipotencjalne (linie ich przecicia z paszczyzn rysunku) oraz linie si pola (a) adunku punktowego, (b) dipola elektrycznego (porwnaj z rysunkiem 19.1).
Rys. 19.2. Powierzchnie ekwipotencjalne (linie przerywane) i linie si pola (linie cige): (a) adunku punktowego, (b) dipola elektrycznego; linie ekwipotencjalne oznaczaj przecicia powierzchni ekwipotencjalnych z paszczyzn rysunku
Wzory wyraajce zwizek pomidzy potencjaem i polem elektrycznym s bardzo uyteczne bo na og atwiej obliczy i zmierzy potencja ni natenie pola. Moesz przeledzi rozkad linii (powierzchni) ekwipotencjalnych dla rnych ukadw adunkw korzystajc z darmowego programu komputerowego Elektrostatyka dostpnego na stronie WWW autora. W punkcie 18.3. pokazalimy, e cay adunek umieszczony na izolowanym przewodniku gromadzi si na jego powierzchni i e pole E musi by prostopade do powierzchni bo gdyby istniaa skadowa styczna do powierzchni to elektrony przemieszczayby si. W oparciu o wyraenie (19.7) moemy poda alternatywne sformuowanie. Jeeli pole E wzdu powierzchni przewodnika rwna si zeru to rnica potencjaw te rwna si zeru V = 0. Oznacza to, e
Prawo, zasada, twierdzenie Powierzchnia kadego przewodnika w stanie ustalonym jest powierzchni staego potencjau (powierzchni ekwipotencjaln).
Teraz przejdziemy do oblicze potencjau elektrycznego dla rnych naadowanych cia.
252
19.3 Obliczanie potencjau elektrycznego

Jako przykad rozwaymy rnic potencjaw midzy powierzchni i rodkiem sfery o promieniu R naadowanej jednorodnie adunkiem Q. Jak pokazalimy w punkcie 18.3 pole elektryczne wewntrz naadowanej sfery (r < R) jest rwne zeru E = 0. Oznacza to (rwnanie 19.7), e rnica potencjaw te jest rwna zeru VB VA = 0, to znaczy potencja w rodku jest taki sam jak na powierzchni sfery. Natomiast na zewntrz (dla r R) potencja jest taki jak dla adunku punktowego skupionego w rodku sfery, czyli jest dany rwnaniem (19.6). Zaleno potencjau i odpowiadajcego mu natenia pola od odlegoci od rodka naadowanej sfery jest pokazana na rysunku 19.3.
Rys. 19.3. Porwnanie zalenoci potencjau i natenia pola elektrycznego od odlegoci od rodka naadowanej sfery
Porwnujc dwa powysze wykresy V(r) i E(r) moemy zauway, e istnieje miedzy nimi zwizek dany wyraeniem
E (r ) =
d V (r ) dr
(19.9)
W kadym punkcie natenie pola E(r) jest rwne nachyleniu wykresu V(r) ze znakiem minus. Ten zwizek pomidzy nateniem pola i potencjaem wynika wprost z rwnania (19.7) bo na jego mocy d V = E d r . Obliczanie potencjau dla ukadu adunkw punktowych przeledzimy na przykadzie potencjau dipola. W tym celu rozpatrzymy punkt P odlegy o r od rodka dipola tak jak to wida na rys. 19.4. Pooenie punktu P jest okrelone poprzez r i . 253
Rys. 19.4. Dipol elektryczny
Korzystamy z zasady superpozycji:

Prawo, zasada, twierdzenie Cakowity potencja pola pochodzcego od ukadu adunkw punktowych w dowolnym punkcie obliczamy sumujc potencjay od poszczeglnych adunkw.
Dlatego potencja w punkcie P pochodzcy od adunkw Q i Q wynosi

V = Vn = V + + V = k
n
(Q) Q +k r2 r1
1 1 r2 r1 = kQ = kQ r r r r 2 1 2 1
(19.10)
To jest cise wyraenie na potencja dipola ale do jego obliczenia potrzeba zna r1 oraz r2. My natomiast rozwaymy tylko punkty odlege od dipola, dla ktrych r >> l. Dla takich punktw moemy przyj z dobrym przyblieniem, e r2 r1 l cos oraz r2 r1 r 2 . Po uwzgldnieniu tych zalenoci wyraenie na potencja przyjmuje posta
V = kQ l cos p cos =k 2 r r2
(19.11)
gdzie p = Ql jest momentem dipolowym.
wiczenie 19.2 Wykonaj cise obliczenia potencjau elektrycznego tego dipola w punkcie lecym odpowiednio: a) na symetralnej dipola tj. na osi y w odlegoci r od jego rodka, b) na dodatniej posi x w odlegoci r od rodka dipola, c) na ujemnej posi x w odlegoci r od rodka dipola. Wyniki zapisz poniej.
254

VA = VB = VC =
Na zakoczenie wrcimy do przykadu z punktu 18.4 i obliczymy rnic potencjaw dla dwch przeciwnie naadowanych pyt o polu powierzchni S kada, znajdujcych si w odlegoci d od siebie. adunki na pytach wynosz odpowiednio +Q i Q wic gsto powierzchniowa adunku = Q/S. Ze wzoru (19.7) wynika, e
V = Ed
(19.12)
a poniewa, zgodnie z naszymi obliczeniami, pole pomidzy pytami jest rwne E = /0 wic
V =
d 0
(19.13)
lub
V = Qd 0S
(19.14)
255
Modu VI Kondensatory i dielektryki
20 Kondensatory i dielektryki
20.1 Pojemno elektryczna
Ukad dwch przewodnikw, ktry moe gromadzi adunek elektryczny, przy przyoonej rnicy potencjaw, nazywamy kondensatorem , a te przewodniki okadkami kondensatora. Rysunek 20.1 przedstawia kondensator paski, w ktrym przewodniki (okadki) stanowi dwie rwnolege pytki przewodzce.
Rys. 20.1. Kondensator paski
Wielkoci charakteryzujc kondensator jest jego pojemno, ktra definiujemy nastpujco

Definicja Pojemnoci elektryczn nazywamy stosunek adunku kondensatora do rnicy potencjaw (napicia) midzy okadkami.
C=
Q V
(20.1)
Zwrmy uwag, e Q jest adunkiem na kadym przewodniku, a nie adunkiem wypadkowym na kondensatorze (adunek wypadkowy rwny jest zeru). Pojemno kondensatora paskiego moemy obliczy z definicji (20.1) korzystajc z rwnania (19.15)
C=
S Q = 0 d V
(20.2)
Zauwamy, e pojemno zaley od ksztatu okadek, ich rozmiaru i wzajemnego pooenia. Oznacza to, e dla kondensatorw o innej geometrii obowizuj inne wzory. Rwnanie (20.2) obowizuje dla kondensatora paskiego znajdujcego si w prni. Zaleno pojemno kondensatora od przenikalnoci elektrycznej orodka omwimy pniej.
Jednostki Jednostk pojemnoci jest farad (F); 1F = 1C/1V. Powszechnie stosuje si jednak mniejsze jednostki: F, nF, pF.
256
wiczenie 20.1 eby przekona si, e farad jest du jednostk oblicz pojemno prniowego kondensatora paskiego, ktrego okadki o powierzchni 1 cm2 s umieszczone w odlegoci 1 mm od siebie. Wyniki zapisz poniej.
C =
Kondensatory s czci skadow prawie wszystkich ukadw elektronicznych. W celu dobrania odpowiedniej pojemnoci powszechnie stosuje si ich czenie w ukady szeregowe lub rwnolege.
wiczenie 20.2 Sprbuj samodzielnie wyprowadzi (lub poda) wzory na pojemno wypadkow ukadu kondensatorw poczonych szeregowo i rwnolegle. Wyniki zapisz poniej. Wskazwka: kondensatory poczone szeregowo maj jednakowy adunek, a poczone rwnolegle jednakow rnic potencjaw.
Csz = Cr =
Definicj pojemnoci mona rozszerzy na przypadek pojedynczego izolowanego przewodnika.

Definicja Pojemnoci elektryczn przewodnika nazywamy stosunek adunku umieszczonego na przewodniku do potencjau jaki ma ten przewodnik w polu elektrycznym wytworzonym przez ten adunek.
C=
Q V
(20.3)
Mona wic dany przewodnik uwaa za jedn z okadek kondensatora, w ktrym druga okadka kondensatora znajduje si w nieskoczonoci i ma potencja rwny zeru.
257
20.2 Energia pola elektrycznego

Rozpatrzmy pocztkowo nienaadowany kondensator, ktry adujemy przenoszc elektrony pomidzy okadkami. Okadka, z ktrej zabieramy elektrony aduje si dodatnio, a okadka na ktr je przenosimy ujemnie. W wyniku tego postpowania rnica potencjaw ronie od 0 do V, a adunek na kondensatorze wzrasta od 0 do Q. Praca zuyta na przeniesienie porcji adunku dq pomidzy okadkami przy panujcej w danej chwili rnicy potencjaw V wynosi zgodnie ze wzorem (19.7) dW = Vdq (20.4)
Musimy przy tym pamita, e w trakcie adowania kondensatora rnica potencjaw ronie wic przenoszenie dalszych porcji adunku jest coraz trudniejsze (wymaga wicej energii). Cakowita praca na przeniesienie adunku Q, rwna energii potencjalnej zgromadzona w kondensatorze, wynosi zatem
1Q q W = V d q = d q = 2 C C 0 0
Q Q
(20.5)
gdzie skorzystalimy ze wzoru (20.1) na pojemno. Przypomnijmy, e dla kondensatora paskiego (punkt 18.4)
E= Q 0S
(20.6)
skd
Q = 0 SE
(20.7)
Po podstawieniu do wzoru (20.5) otrzymujemy
( 0 ES )2 W=
2C Uwzgldniajc wyraenie (20.2) na pojemno kondensatora paskiego ostatecznie
W=
(20.8)
0E2
2
Sd
(20.9)
Zauwamy, e iloczyn Sd jest objtoci kondensatora, wic gsto energii w (pola elektrycznego), ktra jest energi zawart w jednostce objtoci wynosi
w= W 1 = 0E 2 Sd 2
(20.10)
258

Prawo, zasada, twierdzenie Jeeli w jakim punkcie przestrzeni istnieje pole elektryczne o nateniu E to moemy uwaa, e w tym punkcie jest zmagazynowana energia w iloci 0E2 na jednostk objtoci.
20.3 Kondensator z dielektrykiem

Dowiadczenie pokazuje, e umieszczenie dielektryka kondensatora zwiksza jego pojemno r razy
C' = r C
(izolatora) pomidzy okadkami
(20.11) .
lub sta dielektryczn Wielko r nazywamy wzgldn przenikalnoci elektryczna W tabeli poniej zestawione zostay stae dielektryczne wybranych materiaw Tab. 20.1. Stae dielektryczne wybranych materiaw (w temperaturze pokojowej) Materia Staa dielektryczna prnia 1.0000 powietrze 1.0005 teflon 2.1 polietylen 2.3 papier 3.5 szko (pyrex) 4.5 porcelana 6.5 woda 78 TiO2 100
Wzrost pojemnoci kondensatora w wyniku umieszczenia w nim dielektryka wynika z zachowania si atomw (czsteczek) dielektryka w polu elektrycznym w kondensatorze, przy czym istniej dwie moliwoci. Po pierwsze istniej czsteczki, w ktrych rodek adunku dodatniego jest trwale przesunity wzgldem rodka adunku ujemnego. Przykadem moe by czsteczka H2O pokazana na rysunku 20.2.
Rys. 20.2. Czsteczka wody charakteryzujc si trwaym momentem dipolowym
259
Modu VI Kondensatory i dielektryki W wyniku charakterystycznej budowy w czsteczce wody adunek ujemny jest przesunity w stron atomu tlenu, a rodek adunku dodatniego jest bliej atomw wodoru. Takie czsteczki maj wic trway elektryczny moment dipolowy. Po drugie, w przypadku czsteczek i atomw nie posiadajcych trwaych momentw dipolowych taki moment moe by wyindukowany przez umieszczenie ich w zewntrznym polu elektrycznym. Pole dziaa na adunki dodatnie (jdra atomowe) i ujemne (chmury elektronowe) rozsuwajc ich rodki. Atomy (czsteczki) wykazuj elektryczny moment dipolowy, ulegaj polaryzacji . Przykadowo, jeeli umiecimy atom wodoru w zewntrznym polu E, to sia F = eE przesuwa elektron o r wzgldem protonu. Wwczas atom ma indukowany moment dipolowy p = er. Poniewa jest to moment indukowany polem zewntrznym wic znika, gdy usuniemy pole. W zerowym polu momenty dipolowe s zorientowane przypadkowo tak jak pokazano na rysunku 20.3a. Natomiast po umieszczeniu w polu elektrycznym trwae elektryczne momenty dipolowe d do ustawienia zgodnie z kierunkiem pola, a stopie uporzdkowania zaley od wielkoci pola i od temperatury ( ruchy termiczne czstek zaburzaj uporzdkowanie). Natomiast momenty indukowane s rwnolege do kierunku pola. Cay materia w polu E zostaje spolaryzowany. Spolaryzowany zewntrznym polem E dielektryk (umieszczony w naadowanym kondensatorze) jest pokazany na rysunku 20.3b.
Rys. 20.3.a) niespolaryzowany dielektryk b) polaryzacja dielektryka w zewntrznym polu E c) wypadkowy rozkad adunku
Zwrmy uwag, e w rezultacie wewntrz dielektryka adunki kompensuj si, a jedynie na powierzchni dielektryka pojawia si nieskompensowany adunek q'. adunek dodatni gromadzi si na jednej, a ujemny na drugiej powierzchni dielektryka tak jak pokazano na rysunku 20.3c. adunek q jest zgromadzony na okadkach, a q jest adunkiem wyindukowanym na powierzchni dielektryka. Te wyindukowane adunki wytwarzaj pole elektryczne E przeciwne do pola E pochodzcego od swobodnych adunkw na okadkach kondensatora. Wypadkowe pole w dielektryku Ew (suma wektorowa pl E ' i E) ma ten sam kierunek co pole E ale mniejsz warto. Pole zwizane z adunkiem polaryzacyjnym q' nosi nazw polaryzacji elektrycznej . 260
Modu VI Kondensatory i dielektryki Widzimy, e

Prawo, zasada, twierdzenie Gdy dielektryk umiecimy w polu elektrycznym to pojawiaj si indukowane adunki powierzchniowe, ktre wytwarzaj pole elektryczne przeciwne do zewntrznego pola elektrycznego.
Zastosujemy teraz prawo Gaussa do kondensatora wypenionego dielektrykiem. Dla powierzchni Gaussa zaznaczonej na rysunku 20.2c lini przerywan otrzymujemy
EdS =
Poniewa pole E jest jednorodne wic
ES =
q q'
(20.12)
q q'
(20.13)
skd otrzymujemy
E= q q' 0S
(20.14)
Pojemno takiego kondensatora wypenionego dielektrykiem wynosi zatem

C' = q q q 0S q = = = C V E d q q ' d q q'
(20.15)
Dzielc powysze rwnanie obustronnie przez C otrzymujemy

C' q = r = C q q'
(20.16)
Powysze rwnanie pokazuje, e wyindukowany adunek powierzchniowy q' jest mniejszy od adunku swobodnego q na okadkach. Dla kondensatora bez dielektryka q' = 0 i wtedy r = 1. Wicej na ten temat dielektrykw w polu elektrycznym moesz dowiedzie si z Dodatku 3, na kocu moduu VI. Korzystajc z powyszego zwizku (20.16) i podstawiajc za q q' do rwnania (20.12), moemy napisa prawo Gaussa (dla kondensatora z dielektrykiem) w postaci
EdS =
r
q
0
(20.17) 261
Modu VI Kondensatory i dielektryki To rwnanie stanowi najbardziej ogln posta prawa Gaussa. Zauwamy, e strumie pola elektrycznego dotyczy wektora rE (a nie wektora E) i e w rwnaniu wystpuje tylko adunek swobodny, a wyindukowany adunek powierzchniowy zosta uwzgldniony przez wprowadzenie staej dielektrycznej r. Porwnujc pole elektryczne w kondensatorze paskim bez dielektryka E = q/0S z wartoci dan rwnaniem (20.14) widzimy, e wprowadzenie dielektryka zmniejsza pole elektryczne r razy (indukowany adunek daje pole przeciwne do pola od adunkw swobodnych na okadkach - rysunek 20.3b).
E= q
0 r S
(20.18)
wiczenie 20.3 Pokazalimy, e wprowadzenie dielektryka midzy okadki kondensatora zwiksza jego pojemno i zmniejsza pole elektryczne r razy. Sprbuj teraz wyjani jak zmienia si rnica potencjaw midzy okadkami i energia naadowanego kondensatora. Wskazwka: adunek swobodny na okadkach kondensatora nie zmienia si (kondensator zosta naadowany i nastpnie odczony od rda - baterii). Wyniki zapisz poniej.
V = W =
Ten rozdzia koczy modu szsty; moesz teraz przej do podsumowania i zada testowych.
262
Modu VI - Podsumowanie
Podsumowanie

Wszystkie adunki s wielokrotnoci adunku elementarnego e = 1.610-19 C, Prawo Coulomba opisuje si wzajemnego oddziaywania dwch adunkw qq F = k 1 2 2 , gdzie staa k = 1 4 0 (0 = 8.85410-12 C2/Nm2) r Natenie pola elektrycznego definiujemy jako si dziaajc na adunek prbny q F (umieszczony w danym punkcie przestrzeni) podzielon przez ten adunek E = . q Natenie pola elektrycznego E w odlegoci r od adunku punktowego Q jest rwne 1 1 Qq Q E = F = k 2 r = k 2 r . r q q r Strumie pola elektrycznego przez elementarn powierzchni dS definiujemy jako iloczyn skalarny wektora powierzchni dS i natenia pola elektrycznego E, d = E d S = E d S cos ,gdzie jest ktem pomidzy wektorem powierzchni dS i wektorem E. Z prawo Gaussa wynika, e cakowity strumie pola elektrycznego przez zamknit powierzchni jest rwny cakowitemu adunkowi otoczonemu przez t powierzchni Q podzielonemu przez 0 E d S = 4 kQwewn. = wewn.
Wypadkowy adunek wewntrz przewodnika jest rwny zeru; cay adunek gromadzi si na powierzchni przewodnika. Pole elektryczne na zewntrz naadowanej kuli jest takie jakby cay adunek skupiony by w rodku kuli. adunek liniowy wytwarza wok siebie pole malejce wraz z odlegoci E = Natomiast pole od naadowanej nieskoczonej paszczyzny E =
jest stae. 2 0
. 2 0 r
qQ r Potencja elektryczny jest zdefiniowany jako energi potencjalna na jednostkowy E p (r ) Wr Q = . Potencja adunku punktowego wynosi V (r ) = k . adunek V (r ) = q q r Pojemno kondensatora definiujemy jako stosunek adunku kondensatora do rnicy Q . potencjaw midzy okadkami C = V 1 Q2 Energia potencjalna zgromadzona w kondensatorze wynosi W = , a gsto 2 C 1 energii pola elektrycznego jest rwna w = 0 E 2 . 2 Umieszczenie dielektryka o wzgldnej przenikalnoci elektrycznej r pomidzy C' = r . okadkami kondensatora zwiksza jego pojemno r razy C
Energia potencjalna adunku punktowego jest dana wzorem E p (r ) = k
263
Modu VI - Materiay dodatkowe
Materiay dodatkowe do Moduu VI

VI. 1. Pole elektryczne na osi piercienia
Z zasady superpozycji moemy rwnie skorzysta dla cigych rozkadw adunkw. Jako przykad rozpatrzymy jednorodnie naadowany piercie o promieniu R i cakowitym adunku Q pokazany na rysunku poniej. Chcemy obliczy pole elektryczne na osi piercienia w odlegoci x od jego rodka.
W pierwszym kroku dzielimy piercie na elementy o dugoci dl i obliczamy pole elektryczne dE wytwarzane przez taki element. Zgodnie z rysunkiem dE x =d E cos oraz cos =
x r
(VI.1.1)
(VI.1.2)
Jeeli = Q/2R jest liniow gstoci adunku (iloci adunku na jednostk dugoci) to element dl zawiera adunek dQ = dl i natenie pola od tego elementu jest rwne dE = k oraz d Ex = k
d l
r2
(VI.1.3)
d l x
r2 r
(VI.1.4)
264
Modu VI - Materiay dodatkowe Pole elektryczne caego piercienia otrzymujemy zgodnie z zasad superpozycji sumujc (cakujc) pola od wszystkich elementw piercienia. Zwrmy uwag, e skadowe pionowe dEy elementw lecych po przeciwnych stronach piercienia znosz si wzajemnie wic
E = Ex = d Ex = k x k x d l = 3 (2R) = 3 r r kxQ
3
(x2 + R 2 ) 2
(VI.1.5)
Zauwamy, e w rodku piercienia (x = 0) E = 0, a w bardzo duej odlegoci od piercienia (x >> R) pole zmierza do wartoci E kQ/x2 takiej jak pole adunku punktowego w tej odlegoci. Jedn z zalet posugiwania si pojciem pola elektrycznego jest to, e nie musimy zajmowa si szczegami rda pola. Powyszy przykad pokazuje, e z pomiaru pola elektrycznego nie moemy ustali jaki jest rozkad adunkw bdcy rdem tego pola (adunek punktowy czy odlegy naadowany piercie).
VI. 2. Gradient pola

Przy pomocy obliczania pochodnych czstkowych ze skalarnego potencjau V otrzymalimy skadowe wektora pola E w dowolnym punkcie przestrzeni
Ex = V V V , Ey = , Ez = z x y
(VI.2.1)
skd E = iE x + jE y + kE z lub E = i
V V V j k z x y
(VI.2.2)
(VI.2.3)
To rwnanie mona zapisa w postaci

E = V i x + j y + k z
(VI.2.4)
gdzie wyraenie w nawiasie jest operatorem wektorowym nabla , ktry oznaczamy symbolem . Nazywamy t wielko operatorem poniewa nie ma ona konkretnego znaczenia dopki nie dziaa (operuje) na jak funkcj tak jak na przykad potencja V. Operator ten ma istotne znaczenie gdy mamy do czynienia z polami skalarnymi i wektorowymi. Pole skalarne to takie pole, ktra ma przypisan warto skalarn (liczbow) w kadym punkcie przestrzeni. Natomiast pole wektorowe ma w kadym 265
Modu VI - Materiay dodatkowe punkcie przestrzeni przypisany wektor. Dla dowolnego pola skalarnego (x,y,z) mona dziaajc na nie operatorem utworzy pole wektorowe, ktre nazywamy gradientem
grad =
(VI.2.5)
Gradient potencjau, grad ma warto rwn maksymalnej zmianie potencjau (maksymalne nachylenie funkcji (x,y,z) ) i zwrot (grad jest wektorem) przeciwny do kierunku, w ktrym zmiana jest najwiksza.
VI. 3. Dielektryk w polu elektrycznym - rozwaania ilociowe

Rozpatrzmy atom umieszczony w zewntrznym polu elektrycznym o nateniu E. Wwczas na atom dziaa sia, ktra przesuwa chmur elektronow o r wzgldem jdra atomowego (rysunek poniej).
Sferyczna chmura elektronowa przesunita zewntrznym polem elektrycznym wzgldem jdra atomu na odlego r
Wwczas atom ma indukowany moment dipolowy p, a wypadkowe pole elektryczne w miejscu jdra jest sum pola zewntrznego i pola od chmury elektronowej
E wyp. = E + E elektrony
(VI.3.1)
Jeeli potraktujemy, w naszym uproszczonym modelu, chmur elektronow jako jednorodnie naadowan kul o promieniu R to pole elektryczne wytworzone przez chmur elektronow w odlegoci r (r < R) od jej rodka jest dane wzorem (18.17)
Eelektrony = Q Q r=k 3 r 3 4 0 R R
(VI.3.2)
Poniewa jdro znajduje si w pooeniu rwnowagi (nie przemieszcza si) wic Ewyp. = 0, skd dostajemy 0=E skd 266
kQ r R3
(VI.3.3)
Modu VI - Materiay dodatkowe
r=
R3 E kQ
(VI.3.4)
Zatem, indukowany moment dipolowy jest rwny

p = Qr = R3 E k
(VI.3.5)
Moment p zgodnie z oczekiwaniami jest proporcjonalny do natenia zewntrznego pola elektrycznego E. Rozpatrzmy teraz dielektryk, w ktrym znajduje si N atomw (czsteczek). Jeeli kady atom ma redni moment dipolowy p skierowany zgodnie z zewntrznym polem E to cakowity moment dipolowy
pcak = N p
(VI.3.6)
Z drugiej strony indukowany adunek q' pojawia si jedynie na powierzchni dielektryka wic dla kondensatora paskiego, wypenionego dielektrykiem, ktrego okadki o powierzchni S s umieszczone w odlegoci d
pcak = q ' d
(VI.3.7)
czc te wyraenia otrzymujemy

q' d = N p
(VI.3.8)
lub
q' d = (nSd ) p
(VI.3.9)
gdzie n koncentracj atomw (czsteczek) tj. iloci atomw w jednostce objtoci n = N/(Sd). Ostatecznie wic
q' = nS p
(VI.3.10)
Podstawiamy t wielko do wzoru na r
r =
q q = q q ' q nS p
(VI.3.11)
R3 E. k
Pokazalimy powyej, e indukowany moment dipolowy p wynosi p = Qr =
267
Modu VI - Materiay dodatkowe Podstawiajc do tego wzoru wyraenie na natenie pola elektrycznego w kondensatorze paskim (wzr 20.14) otrzymujemy
q q' R 3 (q q' ) = 4R 3 p= S k 0S
(VI.3.12)
Wstawiajc to wyraenie do wzoru (VI.3.11) obliczamy r
r =
q q q' S q 4R 3 n S
1 q q' 1 4R 3 n q
1 1 4R 3 n 1
(VI.3.13)
skd
r = 1 + 4 nR 3
(VI.3.14)
Otrzymana zaleno jest przybliona ze wzgldu na znaczne uproszczenia przyjtego modelu atomu jednak pokazuje, e przenikalno dielektryczna r jest wiksza od jednoci i e zaley od waciwoci dielektryka takich jak koncentracja atomw n i promie atomu R.
268
Modu VI - Rozwizania wicze
Rozwizania wicze z moduu VI

wiczenie 17.1 Dane: r = 51011 m, mp = 1.671027 kg, me = 9.111031 kg, G = 6.71011 Nm2/kg2, k = 1 4 0 = 8.988109, e = 1.61019 C.
Sia przycigania elektrostatycznego pomidzy elektronem i protonem w atomie wodoru wynosi: F =k e2 = 9.2 10 8 N 2 r
a stosunek si przycigania grawitacyjnego do elektrostatycznego dla protonu i elektronu w atomie wodoru: FE e2 1 r 2 =k 2 2 1039 r G m p me FG Sia grawitacyjna jest w tym przypadku cakowicie do zaniedbania.
wiczenie 17.3 Dane: adunki znajduj si w jednakowych odlegociach r od rodka i maj jednakowe wartoci bezwzgldne Q. Na rysunkach poniej zaznaczono ,w rodku ukadu, wektory natenia pola elektrycznego od poszczeglnych adunkw.
W sytuacji pokazanej na rysunku a) wypadkowe natenie pola elektrycznego jest rwne zeru. Natomiast dla przypadku b) suma (wektorowa) nate pl pochodzcych od poszczeglnych adunkw wynosi Q E wyp = 2 2 k 2 r Wyraenie w nawiasie przedstawia warto natenia pola pojedynczego adunku. 269

wiczenie 19.1 Dane: Promie jdra r = 4.81015 m, liczba protonw n = 29, promie orbity elektronu R = 51011 m, adunek elementarny e =1.61019 C, staa k= 8.988109.
Potencja na powierzchni jdra miedzi obliczamy ze wzoru na potencja pola adunku punktowego V (r ) = k Q R
gdzie Q = ne jest adunkiem jdra miedzi. Podstawiajc dane otrzymujemy V(R) = 8.7107 V. Natomiast energi potencjaln elektronu w polu jdra miedzi obliczamy korzystajc z zalenoci (19.4) E p ( R) = k eQ R
Podstawiajc dane otrzymujemy Ep(R) = 1.310-16 J = 0.83 eV.

wiczenie 19.2 Dane: r, Q, k
Potencja w dowolnym punkcie obliczamy jako sum potencjaw od poszczeglnych Q adunkw punktowych, korzystajc ze wzoru (19.6) V (r ) = k . Otrzymujemy kolejno: r VA = V+ + V = k Q l r + 2
2 2
+k
( Q ) l r + 2
2 2
=0
270
Modu VI - Rozwizania wicze VB = V+ + V = k Q r+ l 2 +k (Q) (Ql ) p =k = k 2 2 l l l 2 2 r+ r r 2 2 2 VC = VB

wiczenie 20.1 Dane: S = 1 cm2 = 104 m2, d = 1 mm = 10-3 m, 0 = 8.851012 C2/(Nm2). S Q Pojemno kondensatora paskiego jest dana wyraeniem (20.2) C = = 0 . d V 13 Podstawiajc dane otrzymujemy C = 8.8510 F = 0.885 pF. wiczenie 20.2 Na rysunku pokazane s ukady kondensatorw poczonych rwnolegle i szeregowo.
Dla poczenia rwnolegego rnica potencjaw midzy okadkami wszystkich kondensatorw jest taka sama (poczone okadki stanowi jeden przewodnik) V = Std cakowita pojemno ukadu C= q1 q2 q3 = = C1 C2 C3
(C + C2 + C3 )V = C + C + C q +q +q Q = 1 2 3= 1 1 2 3 V V V
Przy poczeniu szeregowym adunek wprowadzony na okadki zewntrzne wywouje rwnomierny rozkad (rozdzielenie) adunku pomidzy okadkami wewntrznymi q = V 1C1 = V 2C2 = V 3C3 Std cakowita pojemno ukadu (jej odwrotno) q q q + + 1 V V 1+ V 2+ V 3 C1 C2 C3 1 1 1 = = = = + + q C1 C2 C3 C q q Powysze wyniki mona atwo uoglni na przypadek wikszej liczby kondensatorw. 271

wiczenie 20.3 Zgodnie z rwnaniem (19.7) zwizek midzy rnic potencjau (napiciem) a nateniem pola w kondensatorze (pole jednorodne) jest dany wyraeniem
V = Ed
gdzie d jest odlegoci midzy okadkami kondensatora. Poniewa wprowadzenie dielektryka midzy okadki kondensatora zmniejsza pole elektryczne r razy wic rnica potencjaw te maleje r razy. Energia zgromadzona w naadowanym kondensatorze jest dana rwnaniem (20.5) i wynosi W= 1 Q2 2 C
gdzie Q jest adunkiem swobodnym na okadkach kondensatora. Poniewa wprowadzenie dielektryka midzy okadki kondensatora zwiksza jego pojemno r razy, a adunek swobodny na okadkach kondensatora nie zmienia si (kondensator zosta naadowany i nastpnie odczony od rda baterii) wic energia kondensatora maleje.
272
Modu VI - Test kontrolny
Test VI
1. Dwie identyczne kulki o masie m = 10 mg kada s zawieszone na izolowanych niciach o dugoci 50 cm. Gdy kulki naadujemy identycznymi adunkami, a nitki zaczepimy w tym samym punkcie, to kulki w wyniku odpychania oddal si na odlego r = 50 cm. Oblicz adunek elektryczny kulek. 2. Dwa identyczne adunki q znajduj si w odlegoci d od siebie. W ktrym punkcie na symetralnej odcinka d natenie wypadkowego pola elektrycznego osiga warto maksymaln? 3. W obszar pola elektrycznego (patrz rysunek poniej) wpada pod ktem = 45 elektron poruszajcy si z prdkoci 6106 m/s. Natenie pola E = 2103 N/C i jest skierowane do gry. Odlego midzy pytkami d = 2 cm, a ich dugo l = 10 cm. Czy elektron uderzy w ktr z pytek? Jeeli tak, to w ktrym miejscu?
4. Wyznacz natenie pola elektrycznego w odlegoci 10 cm od nieskoczenie dugiego prta naadowanego z liniow gstoci = 5 C/m. 5. Dugi przewodzcy walec, na ktrym umieszczono adunek +q, otoczony jest, jak pokazano na rysunku poniej przez przewodzc, cylindryczn powok o adunku -2q. Zastosuj prawo Gaussa dla znalezienia: (a) natenia pola elektrycznego w punktach na zewntrz powoki, (b) natenia pola elektrycznego w obszarze midzy walcem a powok.
6. Wyznacz warto natenia pola elektrycznego E w funkcji odlegoci od rodka wydronej kuli o promieniu wewntrznym R1 i promieniu zewntrznym R2 wykonanej z dielektryka (rysunek poniej). Kula jest naadowana jednorodnie adunkiem Q. Narysuj wykres E(r).
273
Modu VI - Test kontrolny
7. .Maa kulka, o masie m = 1 mg i adunku q = 2108 C wisi na jedwabnej nitce, ktra tworzy kt 30 z du, naadowan, nieprzewodzc pyt, jak pokazano na rysunku poniej. Oblicz powierzchniow gsto adunku pyty.
8. Midzy okadki kondensatora naadowanego do napicia 500 V wprowadzono dielektryk o przenikalnoci r = 2. Jaki adunek zosta wyindukowany na cm2 powierzchni dielektryka, jeeli odlego midzy okadkami kondensatora wynosi 2 mm? 9. Warstwa dielektryczna o przenikalnoci r i gruboci x zostaa umieszczona pomidzy odlegymi o d (d > x) okadkami kondensatora paskiego (rysunek). Jak zmienia si pojemno kondensatora?
274
MODU VII
Modu VII Prd elektryczny
21 Prd elektryczny
21.1 Natenie prdu elektrycznego
W module 6 zajmowalimy si zagadnieniami z elektrostatyki - rozpatrywalimy adunki elektryczne w spoczynku. Teraz bdziemy rozpatrywa adunki w ruchu zajmiemy si prdem elektrycznym . W naszych rozwaaniach skoncentrujemy si na ruchu adunkw w metalicznych przewodnikach takich jak na przykad drut miedziany. Nonikami adunku w metalu s poruszajce si swobodnie (nie zwizane z poszczeglnymi atomami) elektrony tzw. elektrony przewodnictwa . Bez pola elektrycznego te elektrony poruszaj si (dziki energii cieplnej) przypadkowo we wszystkich kierunkach. Elektrony swobodne zderzaj si z atomami (jonami) przewodnika zmieniajc swoj prdko i kierunek ruchu zupenie tak jak czsteczki gazu zamknite w zbiorniku. Jeeli rozpatrzymy przekrj poprzeczny S przewodnika, jak na rysunku 21.1 poniej, to elektrony w swoim chaotycznym ruchu cieplnym przechodz przez t powierzchni w obu kierunkach i wypadkowy strumie adunkw przez t powierzchni jest rwny zeru. Przez przewodnik nie pynie prd. Ruchowi chaotycznemu nie towarzyszy przepyw prdu. Prd elektryczny to uporzdkowany ruch adunkw. Przyoenie napicia U (rnicy potencjaw V) pomidzy kocami przewodnika wytwarza pole elektryczne E, ktre dziaa si na adunki, powodujc ich ruch w okrelonym kierunku w przewodniku. Ruch chaotyczny kadego elektronu zostaje zmodyfikowany. W przewodniku pynie prd elektryczny. Na rysunku 21.1 zaznaczona jest prdko ruchu elektronw uzyskana dziki przyoonemu polu elektrycznemu.
Rys. 21.1. Chaotyczny ruch cieplny elektronw (strzaki szare) i uporzdkowany ruch elektronw w polu elektrycznym (strzaki czerwone)
Przepyw prdu przez przewodnik jest opisywany przez natenia prdu.

Definicja Natenie prdu elektrycznego definiujemy jako ilo adunku jaka przepywa przez przekrj poprzeczny przewodnika w jednostce czasu.
I=
Q t
(21.1)
276

Jednostki W ukadzie SI jednostk adunku jest kulomb (C). Jest to adunek przenoszony przez prd o nateniu 1 ampera w czasie 1 sekundy 1 C = 1 As. Jeeli natenie prdu nie jest stae to wyraenie (21.1) okrela rednie natenie prdu, a natenie chwilowe jest okrelone jako
I=
dQ dt
(21.2)
Wielkoci zwizan z nateniem prdu jest gsto prdu.

Definicja Gsto prdu elektrycznego definiowana jest jako natenie prdu na jednostk powierzchni przekroju poprzecznego przewodnika.
j=
I S
(21.3)
Gsto prdu jest wektorem. Jego dugo okrela wzr (21.3), a kierunek i zwrot s zgodne z wektorem prdkoci adunkw dodatnich. Zauwamy, e oprcz "ujemnych elektronw, ktre s nonikami adunku w metalach mamy do czynienia rwnie z innymi nonikami: w pprzewodnikach obok elektronw nonikami s dziury (noniki dodatnie), a w gazach i cieczach elektrony oraz jony dodatnie (kationy) i jony ujemne (aniony). Za umowny kierunek prdu przyjmujemy kierunek ruchu adunkw dodatnich. Jak ju powiedzielimy wczeniej, w nieobecnoci zewntrznego pola elektrycznego swobodne elektrony w metalu poruszaj si chaotycznie we wszystkich kierunkach. Natomiast w zewntrznym polu elektrycznym elektrony uzyskuj redni prdko unoszenia vu . Jeeli n jest koncentracj elektronw to ilo adunku Q jaka przepywa przez przewodnik o dugoci l i przekroju poprzecznym S w czasie t = l/vu wynosi Q = nlSe gdzie iloczyn lS jest objtoci przewodnika. Natenie prdu wynosi wic I= Q nSle = = nSev u l t vu (21.4)
(21.5)
a gsto prdu j= gdzie jest gstoci adunku. I = nev u = v u S (21.6)
277
Przykad Sprbujemy teraz obliczy redni prdko unoszenia elektronw przewodnictwa (swobodnych) w drucie miedzianym o przekroju 1 mm2, w ktrym pynie prd nateniu I = 1A. Masa atomowa miedzi = 63.8 g/mol, a gsto miedzi Cu = 8.9 g/cm3. Skorzystamy z rwnania (21.5), ktre przeksztacamy do postaci
vu =
I nSe
(21.7)
Koncentracj nonikw obliczamy w oparciu o zaoenie, e na jeden atom miedzi przypada jeden elektron przewodnictwa (mamy do czynienia z jonami Cu+1). n=
N Av elektr. = 8.4 10 28 m3
(21.8)
gdzie NAv jest liczb Avogadra. Wstawiajc t warto do rwnania na prdko (21.7) otrzymujemy vu = 7.4105 m/s = 0.074 mm/s Widzimy, e prdko rednia uporzdkowanego ruchu elektronw, ktry jest warunkiem wystpienia prdu elektrycznego, jest bardzo maa. Dla porwnania prdko chaotycznego ruchu cieplnego jest rzdu 106 m/s. Powstaje wic pytanie, jak przy tak znikomo maej prdkoci elektronw moliwe jest byskawiczne przenoszenie sygnaw elektrycznych np. w sieci telefonicznej, komputerowej czy elektrycznej? Dzieje si tak dlatego, e wywoana przyoonym napiciem (sygnaem) zmiana pola elektrycznego rozchodzi si wzdu przewodnika z prdkoci blisk prdkoci wiata w prni (2.998108 m/s). Oznacza to, e zewntrzne pole elektryczne wywouje ruch elektronw praktycznie jednoczenie z wczeniem napicia (nadaniem sygnau) wzdu caej dugoci przewodnika tzn. rwnoczenie zaczynaj si porusza elektrony zarwno w pobliu nadajnika jak i odbiornika. Tak wic pomimo bardzo maej prdkoci redniej uporzdkowanego ruchu elektronw sygna "natychmiast" dociera do odbiornika.
21.2 Prawo Ohma

Jeeli do przewodnika przyoymy napicie U (rnic potencjaw V), to przez przewodnik pynie prd, ktrego natenie I jest proporcjonalne do przyoonego napicia. Ten wany wynik dowiadczalny jest treci prawa Ohma, ktre stwierdza, e
Prawo, zasada, twierdzenie Stosunek napicia przyoonego do przewodnika do natenia prdu przepywajcego przez ten przewodnik jest stay i nie zaley ani od napicia ani od natenia prdu.
278
Modu VII Prd elektryczny Ten iloraz R= nazywamy oporem elektrycznym . V U = I I (21.9)
Jednostki Jednostk oporu jest ohm (); 1 = 1V/A.
Prawo Ohma jest suszne pod warunkiem, e przewodnik znajduje si w staej temperaturze. Zaleno oporu od temperatury jest omwiona w dalszej czci. O wyprowadzeniu prawa Ohma moesz przeczyta w Dodatku 1, na kocu moduu VII. Opr przewodnika zaley od jego wymiarw; opr R jest proporcjonalny do dugoci przewodnika l i odwrotnie proporcjonalny do jego przekroju S. R= l S (21.10)
Sta , charakteryzujc elektryczne wasnoci materiau, nazywamy oporem waciwym (rezystywnoci), a jej odwrotno = 1/ przewodnoci waciw .
Jednostki Jednostk przewodnoci elektrycznej waciwej jest 1-1m-1.
W tabeli poniej zestawione zostay opory waciwe wybranych materiaw Tab. 21.1. Opory waciwe wybranych materiaw (w temperaturze pokojowej) Materia Opr waciwy m srebro 1.6108 mied 1.7108 metale glin 2.8108 8 wolfram 5.310 platyna 1.1107 krzem 2.5103 pprzewodnik 10 14 szko 10 - 10 izolator
wiczenie 21.1 Skorzystaj teraz z zalenoci (21.10) i oblicz opr pomidzy rnymi przeciwlegymi ciankami sztabki miedzianej o wymiarach 1mm 2 mm 50 mm. Opr waciwy miedzi w temperaturze pokojowej wynosi 1.710-8 m. Wyniki zapisz poniej.
279
R1 = R2 = R3 = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Korzystajc ze wzorw (21.9), (21.10) oraz z zalenoci U = El moemy wyrazi gsto prdu w przewodniku jako j= lub j =E (21.12) I U El E = = = S RS RS (21.11)
Jak ju powiedzielimy wczeniej gsto prdu jest wektorem i dlatego ten zwizek pomidzy gstoci prdu, a nateniem pola elektrycznego w przewodniku zapisujemy czsto w postaci wektorowej
j = E
(21.13)
Jest to inna, wektorowa lub mikroskopowa, posta prawa Ohma Opr waciwy materiau zaley od temperatury. Wie si to z tym, e prdko ruchu przypadkowego czsteczek zaley od temperatury (punkt 15.2). Typowa zaleno oporu od temperatury dla przewodnikw metalicznych jest pokazana na rysunku 21.2.
Rys. 21.2. Opr waciwy metalu w funkcji temperatury
280
Modu VII Prd elektryczny Z dobrym przyblieniem jest to zaleno liniowa ~ T za wyjtkiem temperatur bliskich zera bezwzgldnego. Wtedy zaczyna odgrywa rol tzw. opr resztkowy 0 zaleny w duym stopniu od czystoci metalu. Istniej jednak metale i stopy, dla ktrych obserwujemy w dostatecznie niskich temperaturach cakowity zanik oporu. Zjawisko to nosi nazw nadprzewodnictwa . Prdy wzbudzone w stanie nadprzewodzcym utrzymuj si w obwodzie bez zasilania zewntrznego. Ta moliwo utrzymania stale pyncego prdu rokuje due nadzieje na zastosowania techniczne, ktre znacznie wzrosy po odkryciu w 1986 r materiaw przechodzcych w stan nadprzewodzcy w stosunkowo wysokich temperaturach, okoo 100 K. Materiay te nosz nazw wysokotemperaturowych nadprzewodnikw a ich odkrywcy J. G. Bednorz i K. A. Mller zostali wyrnieni Nagrod Nobla w 1987 r.
wiczenie 21.2 Podobnie jak kondensatory rwnie oporniki s czci skadow prawie wszystkich ukadw elektronicznych. W celu dobrania odpowiedniego oporu powszechnie stosuje si ich czenie w ukady szeregowe lub rwnolege. Sprbuj teraz samodzielnie wyprowadzi (lub poda) wzory na opr wypadkowy ukadu opornikw poczonych szeregowo i rwnolegle. Wskazwka: Przez oporniki poczone szeregowo pynie ten sam prd, a z kolei przy poczeniu rwnolegym rnica potencjaw (napicie) jest na kadym oporniku takie samo. Wynik zapisz poniej.
Rsz = Rr = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Z prawa Ohma wnioskujemy, e natenie prdu jest wprost proporcjonalne do przyoonego napicia. Jest to suszne dla wikszoci przewodnikw (przy niewielkich napiciach i nateniach prdu). Naley jednak wspomnie, e istniej ukad, ktre nie speniaj prawa Ohma. S to midzy innymi szeroko stosowane pprzewodnikowe elementy elektroniczne takie jak diody i tranzystory. Waciwoci materiaw pprzewodnikowych bd omwione w dalszych moduach.
21.3 Praca i moc prdu, straty cieplne

Na rysunku 21.3 pokazany jest najprostszy obwd elektryczny skadajcy si ze rda prdu (np. baterii) oraz z dowolnego odbiornika energii elektrycznej takiego jak arwka, grzejnik, silnik elektryczny, komputer itp. Jeeli przez odbiornik przepywa prd o nateniu I, a napicie na odbiorniku wynosi U to zmiana energii potencjalnej adunku dq przepywajcego przez odbiornik (od punktu A do B) wynosi
281
Modu VII Prd elektryczny dW = U d q (21.14)
Dzielc obie strony rwnania przez dt otrzymujemy wzr, ktry przedstawia szybko zmian energii elektrycznej dW dq =U = UI dt dt czyli moc prdu elektrycznego
P = UI
(21.15)
(21.16)
Rys. 21.3. Prd I z baterii pynie przez odbiornik energii elektrycznej
Energia potencjalna adunku przepywajcego przez odbiornik maleje bo potencja punktu A (poczonego z dodatnim biegunem baterii) jest wyszy ni punktu B (poczonego z ujemnym biegunem baterii). Ta tracona energia jest przeksztacana w inny rodzaj energii w zalenoci od typu odbiornika.
21.3.1 Straty cieplne
Jeeli mamy do czynienia z odbiornikiem energii zawierajcym tylko opornik (np. grzejnik) to caa energia stracona przez adunek dq poruszajcy si przy napiciu U wydziela si w oporniku w postaci energii cieplnej. Elektrony przewodnictwa poruszajc si w przewodniku zderzaj si z atomami (jonami) przewodnika i trac energi (ktr uzyskay w polu elektrycznym) co objawia si wzrostem temperatury opornika. Korzystajc z prawa Ohma moemy rwnanie (21.16) zapisa w postaci P=I R
2
U2 lub P = R
(21.17)
Rwnania (21.17) opisuj przemian energii elektrycznej na energi ciepln, ktr nazywamy ciepem Joule'a .
wiczenie 21.3 Typowa grzaka w czajniku elektrycznym, przystosowanym do pracy przy napiciu 230 V, ma moc 2000 W. Jaki prd pynie przez t grzak i jaki jest jej opr?
282
Modu VII Prd elektryczny Wynik zapisz poniej. I= R= Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
21.4 Obwody prdu staego

21.4.1 Sia elektromotoryczna, prawo Ohma dla obwodu zamknitego
Aby w obwodzie elektrycznym utrzyma prd potrzebujemy rda energii elektrycznej. Takimi rdami s np. baterie i generatory elektryczne. Nazywamy je rdami siy elektromotorycznej SEM . W urzdzeniach tych otrzymujemy energi elektryczn w wyniku przetwarzania innej energii; np. energii chemicznej w bateriach, a energii mechanicznej w generatorach. Sia elektromotoryczna okrela energi elektryczn W przekazywan jednostkowemu adunkowi q w rdle SEM
W q
(21.18)
Definicja Miar SEM jest rnica potencjaw (napicie) na biegunach rda prdu w warunkach, kiedy przez ogniwo nie pynie prd (ogniwo otwarte). Natomiast gdy czerpiemy prd ze rda to napicie midzy jego elektrodami, nazywane teraz napiciem zasilania Uz , maleje wraz ze wzrostem pobieranego z niego prdu. Dzieje si tak dlatego, e kade rzeczywiste rdo napicia posiada opr wewntrzny Rw . Napicie zasilania jest mniejsze od SEM wanie o spadek potencjau na oporze wewntrznym
U z = IRw
(21.19)
Z tej zalenoci wynika, e Uz = , gdy I = 0 (definicja SEM). Typowe wartoci oporu wewntrznego rnych rde s zestawione w tabeli 21.2 poniej. Tab. 21.2. Wartoci oporu wewntrznego dla wybranych rde SEM rdo prdu Opr wewntrzny akumulator kilka m stabilizator sieciowy 1 - 50 m bateria typu R20 1-3 mikrofon ok. 600 ogniwo soneczne 5 100 k
283
Modu VII Prd elektryczny Rozpatrzmy teraz pokazany na rysunku 21.4 najprostszy obwd zamknity. Lini przerywan zaznaczono rzeczywiste rdo prdu tj. rdo siy elektromotorycznej oraz opr wewntrzny Rw. Opornik zewntrzny Rz przedstawia odbiornik mocy nazywany obcieniem (np. arwka, gonik), a Uz jest napiciem zasilania (na biegunach rda).
Rys. 21.4. Obwd zamknity zawierajcy rdo SEM i odbiornik mocy
Posuymy si teraz rwnaniem (21.18) aby znale natenie prdu w tym obwodzie zamknitym. Przeksztacajc ten wzr otrzymujemy
= U z + IRw
Zgodnie z prawem Ohma Uz = IRz wic
(21.20)
= I ( Rw + R z )
(21.21)
Wzr (21.21) wyraa prawo Ohma dla obwodu zamknitego.

21.4.2 Prawa Kirchoffa
W praktyce mamy do czynienia z bardziej zoonymi obwodami elektrycznymi zawierajcymi rozgazienia i wiksz liczb rde SEM. Wwczas przy znajdowaniu prdw i napi posugujemy si prawami Kirchhoffa.
Prawo, zasada, twierdzenie Pierwsze prawo Kirchhoffa: Twierdzenie o punkcie rozgazienia. Algebraiczna suma nate prdw przepywajcych przez punkt rozgazienia (wze) jest rwna zeru.
I
i =1
=0
(21.22)
Prawo, zasada, twierdzenie Drugie prawo Kirchhoffa: Twierdzenie o obwodzie zamknitym. Algebraiczna suma si elektromotorycznych i przyrostw napi w dowolnym obwodzie zamknitym jest rwna zeru (spadek napicia jest przyrostem ujemnym napicia).
284
i + I i Ri = 0
i =1 i =1
(21.23)
Twierdzenie o obwodzie zamknitym jest wynikiem zasady zachowania energii, a twierdzenie o punkcie rozgazienia wynika z zasady zachowania adunku. Przy stosowaniu praw Kirchhoffa zakadamy jaki kierunek prdu i jego natenie w kadej gazi. Spadek napicia pojawia si gdy "przechodzimy" przez opornik w kierunku zgodnym z przyjtym kierunkiem prdu, a przyrost napicia gdy przechodzimy przez rdo SEM w kierunku od "" do "+". Jeeli w wyniku oblicze otrzymamy ujemne natenie prdu to znaczy, e rzeczywisty kierunek prdu jest przeciwny do przyjtego.
Przykad Stosujc t metod rozwaymy, jako przykad, dzielnik napicia pokazany na rysunku 21.5. Opory wewntrzne rde SEM pomijamy.
Rys. 21.5.Dzielnik napicia
Zastosowanie II-ego prawa Kirchhoffa do zewntrznej "duej" ptli daje
2 I 2 R2 I 3 R1 = 0
a dla wewntrznej "maej" ptli
(21.24)
1 I 3 R1 = 0
skd wprost otrzymujemy natenie prdu I3 I3 =
(21.25)
1
R1
(21.26)
285
Modu VII Prd elektryczny Teraz odejmujemy stronami rwna (21.24) i (21.25)
2 1 I 2 R2 = 0
i obliczamy natenie prdu I2 I2 =
(21.27)
2 1
R2
(21.28)
Dla wza P stosujemy I-sze prawo Kirchhoffa I1 + I 2 I 3 = 0 (21.29)
gdzie znaki "+" oznacza prdy wpywajce do wza, a znak "" prdy wypywajce. Std wyliczamy prd I1
I1 = I 3 I 2 =
1
R1
2 1
R2
1 1 2 = 1 R + R R 2 2 1
(21.30)
gdzie podstawilimy uprzednio wyliczone wyraenia na I3 i I2. Zauwamy, e moemy dobra elementy obwodu tak aby
1
1 1 R + R 2 1
2
R2
(21.31)
Wtedy prd I1 = 0 i rdo 1 nie daje adnego prdu (praktycznie nie wyczerpuje si). Opornik R1 ma wic napicie okrelone przez 1, ale prd pobiera z 2. Taki ukad ma wane zastosowanie praktyczne. Napicie 1 moe by ogniwem wzorcowym (zapewniajc bardzo dokadne napicie na R1), a odbiornik R1 moe pobiera duy prd (gwnie z 2).
wiczenie 21.4 Sprbuj teraz samodzielnie znale prdy I1, I2 oraz I3 pynce w obwodzie pokazanym na rysunku poniej. Przyjmij umowne kierunki obchodzenia obwodw (oczek) takie jak zaznaczone strzakami (zgodnie z ruchem wskazwek zegara). Podaj wartoci prdw przyjmujc 1 = 3 V, 2 = 1.5 V, R1 = 1 oraz R2 = 2 . Czy rzeczywiste kierunki prdw s zgodne z zaoonymi? Wynik zapisz poniej.
I1 = I2 = I3 = 286
287
Modu VII Pole magnetyczne
22 Pole magnetyczne
22.1 Sia magnetyczna
W pobliu przewodnikw z prdem elektrycznym i magnesw dziaaj siy magnetyczne. Spotykamy je gdy mamy do czynienia z magnesem trwaym, elektromagnesem, silnikiem elektrycznym, prdnic, czy monitorem komputerowym. Magnesem jest sama Ziemia. Jej dziaanie na ig kompasu jest znane od Staroytnoci. Natomiast w XIX w. Oersted stwierdzi, e kompas ulega rwnie wychyleniu w pobliu przewodnika, w ktrym pynie prd i zmienia kierunek wychylenia wraz ze zmian kierunku prdu. To oddziaywanie pomidzy prdem i magnesem opisujemy wprowadzajc pojcie pola magnetycznego . Przypomnijmy, e w przypadku si grawitacyjnych posugiwalimy si pojciem natenia pola grawitacyjnego , gdzie FG = m , a w przypadku si elektrycznych pojciem nateniu pola elektrycznego E, gdzie FE = m . Natomiast si dziaajc na adunek q poruszajcy si w polu magnetycznym z prdkoci v wiemy z indukcj magnetyczn B . Zwizek pomidzy si magnetyczn a indukcj magnetyczn B zapisujemy w postaci rwnania wektorowego
Definicja
F = qv B
(22.1)
Si t nazywamy si Lorentza magnetycznego B.
, a powysze rwnanie definiuje indukcj pola
Jednostki Jednostk indukcji B jest tesla; (T); 1 T = 1 N/(Am) = 1 Vs/m2.
Ponisza tabela pozwala na zorientowanie si w zakresie pl magnetycznych dostpnych w przyrodzie i wytwarzanych przez rne urzdzenia. Tab. 22.1 Zakres pl magnetycznych rdo pola B Bmaks. [T] Pracujcy mzg 10-13 Ziemia 410-5 Elektromagnes 2 Cewka nadprzewodzca 20 Cewka impulsowa 70 Gwiazda neutronowa 108 Zgodnie z definicj iloczynu wektorowego, z rwnania (22.1) wynika, e warto siy dziaajca na naadowan czstk w polu magnetycznym jest rwna
F = q v B sin
(22.2)
288
Modu VII Pole magnetyczne gdzie jest ktem pomidzy wektorami v i B. Sia jest rwna zeru gdy czstka nie porusza si oraz gdy wektor prdkoci jest rwnolegy do wektora B ( = 0) lub do niego antyrwnolegy ( = 180). Natomiast maksimum siy wystpuje gdy wektor prdkoci v jest prostopady do wektora B ( = 90). Rwnanie (22.1) okrela rwnie kierunek i zwrot wektora siy F. Z definicji iloczynu wektorowego wynika, e wektor F jest prostopady do paszczyzny wyznaczonej przez wektory v i B. Zwrot jego jest okrelony regu ruby prawoskrtnej lub regu prawej rki. Jeeli palce prawej rki zginaj si w kierunku obrotu wektora v do wektora B (po mniejszym uku) to kciuk wskazuje kierunek wektora F ~ v B tak jak na rysunku 22.1.
Rys. 22.1. Regua prawej rki wyznacza kierunek dziaania siy w polu magnetycznym
Zwrot wektora F pokazany na rysunku powyej odpowiada dodatniemu adunkowi q. Dla adunku ujemnego kierunek jest ten sam ale zwrot przeciwny.
wiczenie 22.1 W kadej z czterech pokazanych konfiguracji zaznaczono wektor prdkoci adunku (dodatniego) i wektor indukcji magnetycznej. Sprbuj narysowa wektor siy dziaajca na adunek. Skorzystaj z definicji iloczynu wektorowego.
289
22.2 Linie pola magnetycznego, kierunek pola

Pole magnetyczne prezentujemy graficznie rysujc tzw. linie pola magnetycznego czyli linie wektora indukcji magnetycznej B. Wektor B jest styczny do tych linii pola w kadym punkcie, a rozmieszczenie linii obrazuje wielko pola - im gciej rozmieszczone s linie tym silniejsze jest pole. Na rysunku 22.2 pokazane s linie pola magnetycznego w pobliu staego magnesu w ksztacie sztabki. Linie te przechodz przez magnes i tworz zamknite ptle.
Prawo, zasada, twierdzenie To, e linie pola B s zawsze liniami zamknitymi stanowi fundamentaln rnic midzy staym polem magnetycznym i elektrycznym, ktrego linie zaczynaj si i kocz na adunkach.
Najsilniejsze pole wystpuje w pobliu kocw magnesu czyli w pobliu biegunw magnetycznych . Koniec magnesu, z ktrego wychodz linie nazywamy pnocnym biegunem magnesu (N), a ten do ktrego wchodz linie biegunem poudniowym (S).
Rys. 22.2. Pole magnesu sztabkowego
Podobnie jak w przypadku pola magnetycznego Ziemi kierunek linii pola magnesu mona wyznaczy za pomoc kompasu przesuwajc go wok magnesu. Kierunek igy kompasu, ktra sama jest magnesem sztabkowym, pokazuje kierunek pola magnetycznego. Iga wskazuje kierunek od bieguna pnocnego w stron poudniowego. Wynika to z oddziaywania magnesw. Dowiadczalnie stwierdzono, e bez wzgldu na ksztat magnesw, bieguny przeciwne przycigaj si, a jednakowe bieguny odpychaj si. Linie pola magnetycznego mona te wyznaczy dowiadczalnie przy uyciu np. opikw elaza, ktre zachowuj si jak dipole magnetyczne (mae magnesy). Opiki ustawiaj si zgodnie z kierunkiem B i daj obraz linii pola magnetycznego. Na rysunku 22.3 pokazane jest pole magnetyczne Ziemi. Iga magnetyczna kompasu w polu Ziemi pokazuje kierunek linii taki jak na rysunku. Widzimy, e linie s skierowane w stron Arktyki i zgodnie z przyjt konwencj oznaczaoby to, e tam znajduje si magnetyczny biegun poudniowy. Tymczasem ten kierunek geograficzny przyjmujemy za 290
Modu VII Pole magnetyczne pnocy. W zwizku z tym w przypadku Ziemi odstpujemy od przyjtej reguy i ten biegun nazywamy pnocnym biegunem geomagnetycznym . Naley przy tym zwrci uwag na to, e biegun geomagnetyczny nie pokrywa si z geograficznym biegunem pnocnym. Aktualnie znajduje si w pnocnej Kanadzie. Bieguny magnetyczne Ziemi zmieniaj swoje pooenie i w odlegej przeszoci pnocny biegun geomagnetyczny znajdowa si na pkuli poudniowej.
Rys. 22.3. Pole magnetyczne Ziemi
22.3 Ruch naadowanych czstek w polu magnetycznym

Zauwamy, e zgodnie z rwnaniem (22.1) wektor siy F dziaajcej na naadowan czstk poruszajc si w polu magnetycznym jest zawsze prostopady do wektora prdkoci v i wektora B. Oznacza to, e sia F nie moe zmieni wartoci prdkoci v, a co za tym idzie nie moe zmieni energii kinetycznej czstki. Sia F moe jedynie zmieni kierunek prdkoci v, zakrzywi tor jej ruchu. Sia magnetyczna jest wic si dorodkow. eby przeledzi tor ruchu naadowanej czstki w polu magnetycznym rozpatrzmy czstk, ktra z prdkoci v wpada do jednorodnego staego pola magnetycznego o indukcji B tak jak na rysunku 22.4.
Rys. 22.4. Naadowana czstka wpada do pola B z prdkoci v.
291
Modu VII Pole magnetyczne Prdko pocztkow czstki (z ktr wlatuje w obszar pola B) moemy rozoy na dwie skadowe: jedn rwnoleg v II , a drug prostopad v do pola B. Zauwamy, e zgodnie ze wzorem (22.2) sia magnetyczna zwizana jest tylko ze skadow prdkoci prostopad do pola B ( = 90) natomiast nie zaley od skadowej rwnolegej do pola ( = 0). Sia magnetyczna zmienia wic tylko skadow prdkoci prostopad do pola B, natomiast skadowa prdkoci rwnolega pozostaje staa. W rezultacie czstka przemieszcza si ze sta prdkoci wzdu pola B rwnoczenie zataczajc pod wpywem siy magnetycznej okrgi w paszczynie prostopadej do pola. Czsteczka porusza si po spirali tak jak pokazano na rysunku 22.5.
Rys. 22.5. Naadowana czsteczka poruszajca si w polu magnetycznym po torze spiralnym
wiczenie 22.2 Teraz sprbuj opisa ruch adunku q, ktry porusza si z prdkoci v prostopadle do pola magnetycznego B. Wskazwka: Poniewa prdko jest prostopada do pola B to tor czstki jest okrgiem lecym w paszczynie prostopadej do pola B. Oblicz promie tego okrgu i czstotliwo z jak kry adunek.
R= T= Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
292
Modu VII Pole magnetyczne Zjawisko odchylania toru naadowanych czstek w polu magnetycznym znalazo szerokie zastosowanie w technice i nauce. Jednym z przykadw jest lampa kineskopowa w telewizorze czy monitorze. Na rysunku 22.6 pokazany jest przykadowy tor wizki elektronw w lampie.
Rys. 22.6. Odchylanie wizki elektronw w polu magnetycznym w lampie kineskopu
W kineskopie pole magnetyczne jest przyoone wzdu kierunku x i w kierunku y. Pole Bx, w zalenoci od zwrotu (+x, x) odchyla elektrony w gr lub w d ekranu, natomiast pole By, w zalenoci od zwrotu (+y, y) odchyla wizk elektronw w prawo lub w lewo. W ten sposb sterujemy wizk elektronw, ktra przebiega (skanuje) cay ekran docierajc do kadego punktu ekranu (piksela). Innym przykad stanowi spektrometr masowy , ktrego schemat jest pokazany na rysunku 22.7.
Rys. 22.7. Schemat dziaania spektrometru masowego
Czstka (jon) o masie m i adunku q wyemitowana ze rda Z zostaje przyspieszona napiciem U po czym wlatuje w obszar jednorodnego pola magnetycznego B prostopadego do toru czstki. (Pamitaj, e symbol oznacza wektor skierowany przed 293
Modu VII Pole magnetyczne paszczyzn rysunku, a symbolem oznaczamy wektor skierowany za paszczyzn rysunku.) Pole magnetyczne zakrzywia tor czstki, tak e porusza si ona po pokrgu o promieniu R, po czym zostaje zarejestrowana w detektorze (np. na kliszy fotograficznej) w odlegoci 2R od miejsca wejcia w pole magnetyczne. Promie okrgu po jakim porusza si naadowana czstka w polu B obliczylimy w ostatnim wiczeniu R= mv qB (22.3)
gdzie v jest prdkoci z jak porusza si czstka. T prdko uzyskuje ona dziki przyoonemu napiciu U. Zmiana energii potencjalnej adunku przy pokonywaniu rnicy potencjau U jest rwna energii kinetycznej jak uzyskuje adunek E k = E p lub mv 2 = qU 2 Std otrzymujemy wyraenie na prdko v v= i podstawiamy je do rwnania (22.3) R= 1 2mU B q (22.7) 2qU m (22.6) (22.5) (22.4)
Ostatecznie po przeksztaceniu otrzymujemy m= R 2 B 2q 2U (22.8)
Widzimy, e pomiar odlegoci (2R), w jakiej zostaa zarejestrowana czstka pozwala na wyznaczenie jej masy m. Zakrzywianie toru czstek w polu magnetycznym jest rwnie wykorzystywane w urzdzeniach zwanych akceleratorami. Te urzdzenia suce do przyspieszania czstek naadowanych, znalazy szerokie zastosowanie w nauce, technice i medycynie. Przykadem akceleratora cyklicznego jest cyklotron. O jego dziaaniu moesz przeczyta w Dodatku 2, na kocu moduu VII.
294
22.4 Dziaanie pola magnetycznego na przewodnik z prdem

Poniewa sia magnetyczna dziaa na adunki w ruchu zatem dziaa na cay przewodnik z prdem F = Nev u B sin (22.9)
gdzie N jest liczb elektronw zawartych w danym przewodniku o dugoci l i przekroju poprzecznym S, a vu ich redni prdkoci unoszenia. Jeeli n jest koncentracj elektronw (iloci elektronw w jednostce objtoci) to
N = nSl
(22.10)
Zgodnie z wzorem (21.5) natenie prdu w przewodniku wynosi I = nSev u Podstawiajc te wyraenia do wzoru na si otrzymujemy F = nS l e lub w zapisie wektorowym I B sin = I lB sin nSe (22.12) (22.11)
F = IlB
(22.13)
Na rysunku poniej zaznaczona jest sia dziaajca w polu magnetycznym na przewodnik, w ktrym pynie prd o nateniu I. W polu magnetycznym znajduje si odcinek l przewodnika, a wektor dugoci l ma zwrot zgodny ze zwrotem prdu.
Rys. 22.8. Sia dziaajca w polu magnetycznym na przewodnik z prdem
Rwnanie F = I l B jest rwnowane rwnaniu F = qv B w tym sensie, e kade z nich definiuje indukcj pola magnetycznego B. Jednak w praktyce atwiej jest zmierzy si dziaajc na przewodnik ni na pojedynczy adunek.
295

22.4.1 Obwd z prdem
Rozwaymy teraz dziaanie pola magnetycznego na zamknity obwd z prdem. W tym celu rozpatrzmy prostoktn ramk o bokach a i b umieszczon w jednorodnym polu magnetycznym o indukcji B. Taka ramka stanowi podstawowy element silnika elektrycznego. Przez ramk pynie prd o nateniu I, a normalna do paszczyzny ramki tworzy kt z polem B tak jak na rysunku 22.9.
Rys. 22.9. Dziaanie pola magnetycznego B na ramk z prdem I
Rozpatrujemy si dziaajc na kady z bokw. Zauwamy, e siy Fb dziaajce na boki b znosz si wzajemnie. Siy Fa dziaajce na boki a te si znosz ale tworz par si dajc wypadkowy moment siy obracajcy ramk
= Fa sin + Fa sin = Fa b sin

lub w zapisie wektorowym (na podstawie definicji iloczynu wektorowego)
b 2
b 2
(22.14)
= Fa b
Sia Fa wynosi Fa = IaB wic
(22.15)
(22.16)
= IabB sin = ISB sin
(22.17)
gdzie S = ab jest powierzchni ramki. Rwnanie (22.17) moemy zapisa w postaci wektorowej 296
= ISB
gdzie S jest wektorem powierzchni.
22.4.2 Magnetyczny moment dipolowy
(22.18)
Wielko wektorow
Definicja
= IS
(22.19)
nazywamy magnetycznym momentem dipolowym . Wektor jest prostopady do paszczyzny ramki z prdem. Pole magnetyczne dziaa wic na ramk z prdem momentem skrcajcym
= B
(22.20)
obracajc j tak jak ig kompasu, ktra umieszczona w polu magnetycznym obraca si ustawiajc zgodnie z polem. Pooenie rwnowagi ramki wystpuje dla = 0 tj. gdy moment dipolowy jest rwnolegy do pola magnetycznego B (ramka jest ustawiona prostopadle do pola). Ramka zachowuje si wic tak jak iga kompasu czyli dipol magnetyczny. Obracajc dipol magnetyczny pole magnetyczne wykonuje prac i wobec tego dipol posiada energi potencjaln. Mona pokaza, e energia potencjalna dipola magnetycznego zwizana z jego orientacj w zewntrznym polu magnetycznym dana jest rwnaniem E = B = B cos (22.21)
Widzimy, e energia osiga minimum dla momentu dipolowego rwnolegego do zewntrznego pola magnetycznego B, a maksimum gdy moment dipolowy jest skierowany przeciwnie do pola (rysunek 22.10).
Rys. 22.10. Ustawienie momentu dipolowego (ptli z prdem) w zewntrznym polu magnetycznym odpowiadajce a) maksimum, b) minimum energii
297
Modu VII Pole magnetyczne Jak ju mwilimy ramka z prdem jest przykadem dipola magnetycznego. Tak "koow ramk z prdem" jest rwnie elektron krcy po orbicie w atomie. Moment dipolowy elektronu krcego po orbicie o promieniu r wynosi
e = I ( r 2 )
(22.22)
Natenie prdu I wytwarzanego przez elektron o adunku e przebiegajcy orbit w czasie T (okres obiegu) wynosi I= q e ev = = t T 2 r (22.23)
gdzie v jest prdkoci elektronu. Std
e =
e evr e ev (r 2 ) = = (mvr ) = L 2 r 2 2m 2m
(22.24)
gdzie L = mvr jest momentem pdu elektronu. Elektron, krcy po orbicie jest wic elementarnym dipolem magnetycznym. Wasnoci magnetyczne cia s wanie okrelone przez zachowanie si tych elementarnych dipoli w polu magnetycznym. Wasnoci te omwimy w dalszych rozdziaach.
22.5 Efekt Halla

Dowiedzielimy si ju, e poruszajce si adunki elektryczne s odchylane w polu magnetycznym. Rozpatrzmy teraz pytk metalu (lub pprzewodnika) umieszczon w polu magnetycznym, prostopadym do kierunku przepywu prdu. Jeeli w pytce pynie prd to na adunki dziaaa sia odchylajca powodujca zakrzywienie ich torw w kierunku jednej ze cianek bocznych pytki tak jak pokazano na rysunku 22.11.
Rys 22.11. Siy dziaajce na elektrony w pasku metalu umieszczonym w polu magnetycznym B. a) tor elektronw zaraz po wczeniu pola B, b) tor elektronw w stanie rwnowagi
298
Modu VII Pole magnetyczne Gromadzenie si adunkw na ciance bocznej powoduje powstanie poprzecznego pola elektrycznego Halla EH . Pole Halla jest dane zalenoci EH = VLP d (22.25)
gdzie VLP jest rnic potencjaw pomidzy stron lew L i praw P, a d odlegoci midzy nimi (szerokoci pytki). Zwrmy uwag, e strona prawa pytki aduje si ujemnie i powstae pole Halla przeciwdziaa dalszemu przesuwaniu elektronw. Osignity zostaje stan rwnowagi, w ktrym odchylajce pole magnetyczne jest rwnowaone przez pole elektryczne Halla
FB = FE
(22.26)
lub e (v u B ) = eE H Std (22.27)
E H = v u B
(22.28)
Wynika std, e jeeli zmierzymy EH (w praktyce VLP) i pole B to moemy wyznaczy vu. Gdy vu i B s prostopade to EH = v u B Na podstawie rwnania (21.5) vu = zatem koncentracja nonikw n= jB eE H (22.31) I j = neS ne (22.30) (22.29)
Moemy znajc EH, B oraz gsto prdu wyznaczy koncentracj nonikw n. Zjawisko Halla znalazo w praktyce zastosowanie do pomiaru pl magnetycznych oraz do pomiaru natenia prdu elektrycznego.
299
Modu VII Pole magnetyczne przewodnikw z prdem
23 Pole magnetyczne przewodnikw z prdem

23.1 Prawo Ampre'a
23.1.1 Pole wok przewodnika z prdem
Jak ju mwilimy, dowiadczalnie mona wyznaczy linie pola magnetycznego przy uyciu na przykad opikw elaza, ktre zachowuj si jak dipole magnetyczne. Opiki ustawiaj si zgodnie z kierunkiem B i daj obraz linii pola magnetycznego. Na rysunku 23.1a pokazany jest rozkad opikw elaza wok prostoliniowego przewodnika z prdem. Widzimy wic, e linie pola B wytwarzanego przez przewodnik s zamknitymi wsprodkowymi okrgami w paszczynie prostopadej do przewodnika tak jak pokazano na rysunku 23.1b. Wektor B jest styczny do tych linii pola w kadym punkcie. Zwrot wektora indukcji B wok przewodnika wyznaczamy stosujc nastpujc zasad: jeli kciuk prawej rki wskazuje kierunek prdu I, to zgite palce wskazuj kierunek B (linie pola B kr wok prdu).
Rys. 23.1 Linie pola magnetycznego wok prostoliniowego przewodnika z prdem; (opiki elaza rozsypane na powierzchni kartki umieszczonej prostopadle do przewodnika z prdem tworz koncentryczne krgi odzwierciedlajc ksztat linii pola magnetycznego)
Natomiast warto pola B wok przewodnika z prdem mona obliczy z korzystajc z prawa Ampre'a.
23.1.2 Prawo Ampre'a
Chcemy teraz znale pole magnetyczne wytwarzane przez powszechnie wystpujce rozkady prdw, takie jak przewodniki prostoliniowe, cewki itp. Potrzebujemy prawa analogicznego do prawa Gaussa, ktre pozwalao na podstawie znajomoci adunku (rda pola E) wyznaczy natenie pola E. Dla pola magnetycznego szukamy zwizku pomidzy prdem (rdem pola B) a indukcj magnetyczn. Taki zwizek jest wyraony poprzez prawo Ampre'a. 300

Bdl =
(23.1)
Pokazalimy, e linie pole magnetycznego wok przewodnika z prdem stanowi zamknite okrgi. Std, zamiast sumowania (caki) po zamknitej powierzchni (jak w prawie Gaussa), w prawie Ampre'a sumujemy (cakujemy) po zamknitym konturze (liczymy cak krzywoliniow). Taka caka dla pola E rwnaa si wypadkowemu adunkowi wewntrz powierzchni, a w przypadku pola B jest rwna cakowitemu prdowi I otoczonemu przez kontur. Tak jak w przypadku prawa Gaussa wynik by prawdziwy dla dowolnej powierzchni zamknitej, tak dla prawa Ampre'a wynik nie zaley od ksztatu konturu zamknitego. Staa 0 = 410-7 Tm/A, jest tzw. przenikalnoci magnetyczn prni . Gdy pole magnetyczne jest wytworzone nie w prni ale w jakim orodku to fakt ten uwzgldniamy wprowadzajc sta materiaow r, zwan wzgldn przenikalnoci magnetyczn orodka tak, e prawo Ampre'a przyjmuje posta
Bdl = I
0
(23.2)
23.1.3 Przykad - prostoliniowy przewodnik
Jako przykad obliczymy pole w odlegoci r od nieskoczenie dugiego prostoliniowego przewodnika, w ktrym pynie prd o nateniu I (rysunek 23.2). Poniewa linie pola B wytwarzanego przez przewodnik s wsprodkowymi okrgami wic jako drog cakowania wybieramy okrg o promieniu r. W kadym punkcie naszego konturu pole B jest do niego styczne (rwnolege do elementu konturu dl).
Rys. 23.2. Kontur koowy o promieniu r wok przewodnika z prdem
Wwczas na podstawie prawa Ampre'a B 2r = 0 I skd 301 (23.3)

B=
0 I 2r
(23.4)
W ten sposb obliczylimy pole B na zewntrz przewodnika. Warto pola jest taka jakby cay prd pyn przez rodek przewodnika. Natomiast jeeli chcemy obliczy pole wewntrz przewodnika (prta) to wybieramy kontur koowy o promieniu r < R, gdzie R jest promieniem przewodnika. Wewntrz konturu przepywa prd i bdcy czci cakowitego prdu I
r 2 i=I 2 R
Na podstawie prawa Ampre'a dla takiego konturu B 2r = 0 i skd, po uwzgldnieniu zalenoci (23.5) otrzymujemy B=
(23.5)
(23.6)
0 Ir 2R 2
(23.7)
Pole magnetyczne wewntrz nieskoczonego, prostoliniowego przewodnika z prdem ronie proporcjonalnie do r w miar przechodzenia od rodka do powierzchni przewodnika.
23.1.4 Przykad - cewka (solenoid)
Zastosujemy teraz prawo Ampre'a do obliczenia pola magnetycznego wewntrz cewki przez ktr pynie prd o nateniu I (rysunek 23.3).
Rys. 23.3. Pole magnetyczne B wytworzone przez prd I przepywajcy przez cewk
302
Modu VII Pole magnetyczne przewodnikw z prdem Pole magnetyczne wytworzone przez ca cewk jest sum wektorow pl wytwarzanych przez wszystkie zwoje. W punktach na zewntrz cewki pole wytworzone przez czci grne i dolne zwojw znosi si czciowo, natomiast wewntrz cewki pola wytworzone przez poszczeglne zwoje sumuj si. Jeeli mamy do czynienia z solenoidem tj. z cewk o ciasno przylegajcych zwojach, ktrej dugo jest znacznie wiksza od jej rednicy to moemy przyj, e pole magnetyczne wewntrz solenoidu jest jednorodne, a na zewntrz rwne zeru. Na rysunku 23.4 pokazany jest przekrj odcinka idealnego solenoidu. Prawo Ampre'a zastosujemy dla konturu zaznaczonego na rysunku lini przerywan.
Rys. 23.4. Zastosowanie prawa Ampre'a do obliczenia pola magnetycznego wewntrz solenoidu
Cak krzywoliniow
Bdl
przedstawimy jako sum czterech caek

b c d a
Bdl = Bdl + Bdl + Bdl + Bdl

a b c d
(23.8)
Caka druga i czwarta s rwne zeru bo wektor B jest prostopady do elementu konturu dl (iloczyn skalarny wektorw prostopadych jest rwny zeru). Trzecia caka te jest rwna zeru ale dlatego, e B = 0 na zewntrz solenoidu. Tak wic niezerowa jest tylko caka pierwsza
B d l = Bh
a
(23.9)
gdzie h jest dugoci odcinka ab. Teraz obliczmy prd obejmowany przez wybrany kontur. Jeeli cewka ma n zwojw na jednostk dugoci to wewntrz konturu jest nh zwojw. Oznacza to, e cakowity prd przez kontur wynosi I cak . = Inh gdzie I jest prdem przepywajcym przez pojedynczy zwj cewki. Na podstawie prawa Ampre'a (23.10)
303
Modu VII Pole magnetyczne przewodnikw z prdem Bh = 0 Inh skd pole magnetyczne wewntrz solenoidu B = 0 nI (23.12) (23.11)
Powysze rwnanie stosuje si z powodzeniem rwnie do rzeczywistych cewek (dla punktw z wntrza cewki, odlegych od jej kocw). Cewki stanowi praktyczne rdo jednorodnego pola magnetycznego.
23.2 Oddziaywanie rwnolegych przewodnikw z prdem

Na rysunku 23.5 przedstawione s dwa prostoliniowe przewodniki z prdem umieszczone rwnolege w prni w odlegoci d od siebie.
Rys. 23.5. Przewodniki z prdem oddziaywujce na siebie za porednictwem pola magnetycznego
Przewodnik a wytwarza w swoim otoczeniu w odlegoci d pole magnetyczne, ktre zgodnie ze wzorem (23.5) wynosi Ba =
0 I a 2d
(23.13)
W tym polu znajduje si przewodnik b, w ktrym pynie prd Ib. Na odcinek l tego przewodnika dziaa sia
Fb = I b lBa =
0l I a I b 2 d
(23.14)
Zwrot siy jest pokazany na rysunku. Oczywicie to rozumowanie mona "odwrci" i obliczy si jaka dziaa na przewodnik a w polu magnetycznym wytwarzanym przez przewodnik b. Wynik oblicze jest ten sam co wprost wynika z trzeciej zasady dynamiki Newtona. Widzimy, e dwa rwnolege przewodniki z prdem oddziaywaj na siebie za porednictwem pola magnetycznego. Przewodniki, w ktrych prdy pyn w tych samych kierunkach przycigaj si, a te w ktrych prdy maj kierunki przeciwne odpychaj si. 304

Jednostki Fakt oddziaywania przewodnikw rwnolegych wykorzystano do definicji ampera. Zamy, e d = 1m oraz, e w przewodnikach pyn jednakowe prdy Ia = Ib = I. Jeeli dobierzemy tak prd aby sia przycigania przewodnikw, na 1 m ich dugoci, wynosia 2107 N to mwimy, e natenie prdu w tych przewodnikach jest rwne jednemu amperowi.
23.3 Prawo Biota-Savarta

Istnieje inne rwnanie, zwane prawem Biota-Savarta, ktre pozwala obliczy pole B z rozkadu prdu. To prawo jest matematycznie rwnowane z prawem Ampre'a. Jednak prawo Ampre'a mona stosowa tylko gdy znana jest symetria pola (trzeba j zna do obliczenie odpowiedniej caki). Gdy ta symetria nie jest znana to wwczas dzielimy przewodnik z prdem na rniczkowo mae elementy i stosujc prawo Biota-Savarta obliczamy pole jakie one wytwarzaj w danym punkcie. Nastpnie sumujemy (cakujemy) pola od tych elementarnych prdw eby uzyska wypadkowy wektor B. Na rysunku 23.6 pokazany jest krzywoliniowy przewodnik z prdem o nateniu I. Zaznaczony jest element dl tego przewodnika i pole dB jakie wytwarza w punkcie P.
Rys. 23.6. Pole dB wytworzone przez element dl przewodnika
Zgodnie z prawem Biota-Savarta pole dB w punkcie P wynosi

Definicja
dB =
0 I d l r 4 r 3
(23.15)
Warto liczbowa dB jest wic dana rwnaniem

dB =
0 I d l sin 4 r2
(23.16)
305
Przykad Jako przykad zastosowania prawa Biota-Savarta obliczmy pole B na osi koowego przewodnika z prdem w punkcie P pokazanym na rysunku 23.7.
Rys. 23.7. Koowy przewodnik o promieniu R przewodzcy prd o nateniu I
Z prawa Biota-Savarta znajdujemy pole dB pochodzce od elementu dl (pooonego na szczycie okrgu) dB =
0 I d l sin 90 o 0 I d l = 4 4 r 2 r2
(23.17)
Zwrmy uwag, e element dl jest prostopady do r. Pole dB mona rozoy na dwie skadowe, tak jak na rysunku. Suma wszystkich skadowych dBy jest rwna zeru bo dla kadego elementu przewodnika dl ta skadowa znosi si z odpowiedni skadow elementu lecego po przeciwnej stronie okrgu. Wystarczy wic zsumowa skadowe dBx. Poniewa d B x = d B cos zatem
d Bx =
(23.18)
0 I cos d l 4r 2
(23.19)
Ponadto, zgodnie z rysunkiem r = R2 + x2 oraz cos = R = r R R + x2

2
(23.20)
(23.21)
306
Modu VII Pole magnetyczne przewodnikw z prdem Ostatecznie wic otrzymujemy

d Bx =
0 IR
4 ( R 2 + x 2 ) 3 2
dl
(23.22)
Zauwamy, e wielkoci I, R, x s takie same dla wszystkich elementw dl prdu. Wykonujemy teraz sumowanie (cakowanie), eby obliczy wypadkowe pole B (wyczajc stae czynniki przed znak caki) B = d Bx = 4 ( R 2 + x 2 ) 3 2 =
0 IR
dl = (2R) =
0 IR
4 ( R 2 + x 2 ) 3 2
0 IR 2
2( R 2 + x 2 ) 3 2
(23.23)
wiczenie 23.1 Wzr (23.23) przyjmuje znacznie prostsz posta w szczeglnych punktach. Sprbuj na jego podstawie okreli pole w rodku koa (x = 0) oraz w duej odlegoci od przewodnika tzn. dla x >> R. Jak ju mwilimy kady obwd z prdem jest charakteryzowany poprzez magnetyczny moment dipolowy = IS, gdzie S jest powierzchni obwodu. Wyra obliczane pole magnetyczne poprzez . Wynik zapisz poniej.
B(x = 0) =
B(x >> R) =
wiczenie 23.2 Korzystajc z wyliczonego pola magnetycznego w rodku przewodnika koowego oblicz pole wytwarzane w rodku orbity (w miejscu jdra atomowego) przez elektron w atomie wodoru. Zgodnie z modelem Bohra elektron kry w atomie wodoru po orbicie o promieniu R = 51011 m z czstotliwoci f = 6.51015 1/s. Wynik zapisz poniej. Porwnaj obliczone pole z wartociami podanymi w tabeli 22.1.
B = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Ten rozdzia koczy modu sidmy; moesz teraz przej do podsumowania i zada testowych.
307
Modu VII - Podsumowanie
Podsumowanie
Q I , a gsto prdu j = = v u . S t Prawa Ohma stwierdza, e stosunek napicia przyoonego do przewodnika do natenia prdu przepywajcego przez ten przewodnik jest stay i nie zaley ani od V U napicia ani od natenia prdu. Iloraz R = nazywamy oporem elektrycznym. = I I W postaci wektorowej prawo Ohma dane jest rwnaniem j = E. Opr przewodnika z prdem zaley od jego dugoci l, przekroju poprzecznego S l i oporu waciwego, R = . S Wydzielana moc elektryczna P = UI . Miar SEM jest rnica potencjaw (napicie) na biegunach rda prdu w warunkach, kiedy przez ogniwo nie pynie prd (ogniwo otwarte). Wzr = I ( Rw + R z ) wyraa prawo Ohma dla obwodu zamknitego. Natenie prdu elektrycznego I = Przy znajdowaniu prdw i napi posugujemy si prawami Kirchhoffa: 1) Algebraiczna suma nate prdw przepywajcych przez punkt rozgazienia (wze) jest rwna zeru, 2) Algebraiczna suma si elektromotorycznych i przyrostw napi w dowolnym obwodzie zamknitym jest rwna zeru. Na adunek poruszajcy si w jednorodnym polu magnetycznym dziaa sia Lorentza F = qv B Pole magnetyczne dziaa na dipol magnetyczny momentem skrcajcym = B . Wielko = IS nazywamy magnetycznym momentem dipolowym. Pole magnetyczne wytworzone przez prd stay mona obliczy z prawa Ampera, z ktrego wynika , e B d l = 0 I , gdzie I jest prdem zawartym w konturze cakowania. Gdy nie jest znana symetria pola magnetycznego to wwczas do oblicze pola korzystamy z prawa Biota-Savarta. Pole magnetyczne wytworzone przez solenoid (cewk) wynosi B = 0 In , gdzie I jest prdem pyncym przez cewk, a n liczb zwojw na jednostk dugoci. Rwnolege przewodniki z prdem oddziaywaj na siebie za porednictwem pola magnetycznego. Przewodniki, w ktrych prdy pyn w tych samych kierunkach przycigaj si, a te w ktrych prdy maj kierunki przeciwne odpychaj si.
308
Modu VII - Materiay dodatkowe
Materiay dodatkowe do Moduu VII

VII. 1. Wyprowadzenie prawa Ohma
Jak ju powiedzielimy wczeniej, nonikami adunku w metalu s poruszajce si swobodnie (nie zwizane z poszczeglnymi atomami) elektrony tak zwane elektrony przewodnictwa. Bez pola elektrycznego elektrony poruszaj si (dziki energii cieplnej) przypadkowo we wszystkich kierunkach i dlatego nie obserwujemy przepywu prdu. Elektrony swobodne zderzaj si z atomami (jonami) przewodnika zmieniajc swoj prdko i kierunek ruchu zupenie tak jak czsteczki gazu zamknite w zbiorniku. Dlatego, podobnie jak w przypadku gazu, do opisu zderze posuymy si pojciem redniej drogi swobodnej (droga przebywana przez elektron pomidzy kolejnymi zderzeniami). Jeeli u jest prdkoci ruchu chaotycznego elektronw to redni czas pomidzy zderzeniami wynosi t = /u. Jeeli do przewodnika przyoymy napicie to na kady elektron bdzie dziaaa sia F = eE i po czasie t ruch chaotyczny kadego elektronu zostanie zmodyfikowany; elektron uzyska prdko unoszenia vu = u. Zgodnie z drug zasad dynamiki Newtona m a std u = v u = Podstawiajc za t = /u otrzymujemy vu = e E mu (VII.1.3) eEt m (VII.1.2) u = eE t (VII.1.1)
Prdko unoszenia ma ten sam kierunek (przeciwny do E) dla wszystkich elektronw. Przy kadym zderzeniu z atomem elektron traci prdko unoszenia. rednia droga swobodna jest tak maa, e vu jest zawsze duo mniejsza od u. Moemy teraz obliczy natenie prdu wstawiajc za prdko wyraenie (VII.1.3) do wzoru (21.5) I = nSev u = ne 2 SE mu (VII.1.4)
Natomiast opr elementu przewodnika o dugoci l wyznaczamy z prawa Ohma korzystajc z faktu, e napicie U = El. R= U El mu l = = 2 I I ne S (VII.1.5)
309
Modu VII - Materiay dodatkowe Widzimy, e opr R jest proporcjonalny do dugoci przewodnika l i odwrotnie proporcjonalny do jego przekroju S. Rwnanie (VII.1.5) moemy przepisa w postaci R= l S (VII.1.6)
Sta nazywamy oporem waciwym (rezystywnoci), a jej odwrotno = 1/ przewodnoci waciw. Z rwnania (VII.1.5) wynika, e opr waciwy pozostaje stay tak dugo jak dugo staa jest prdko u. Przypomnijmy sobie (punkt 15.2), e prdko ruchu przypadkowego czsteczek zaley tylko od temperatury. Tym samym opr waciwy te zaley od temperatury.
VII. 2. Cyklotron
Przykadem akceleratora cyklicznego jest cyklotron. Schemat cyklotronu jest pokazany na rysunku poniej.
Schemat cyklotronu
Dwie cylindryczne elektrody, tak zwane duanty, s umieszczone w jednorodnym polu magnetycznym B prostopadym do paszczyzny duantw (paszczyzny rysunku). Do tych elektrod doprowadzone jest z generatora zmienne napicie, ktre cyklicznie zmienia kierunek pola elektrycznego w szczelinie pomidzy duantami. Jeeli ze rda Z (w rodku cyklotronu) zostanie wyemitowana naadowana czstka to porusza si ona pod wpywem pola elektrycznego w stron jednego z duantw. Gdy czstka wejdzie do duantw wwczas przestaje na ni dziaa pole elektryczne 310
Modu VII - Materiay dodatkowe (ekranowane przez miedziane cianki duantw), natomiast zaczyna dziaa pole magnetyczne. Pod jego wpywem czstka porusza si po torze koowym (rysunek). W wyniku tego czstka ponownie wchodzi w obszar pomidzy duantami. Jeeli rwnoczenie zostanie zmieniony kierunek pola elektrycznego pomidzy nimi, to czstka ponownie doznaje przyspieszenia w szczelinie. Ten proces jest powtarzany cyklicznie, pod warunkiem, e czstotliwo z jak kry czstka jest zsynchronizowana z czstotliwoci zmian pola elektrycznego pomidzy duantami. Jest to o tyle proste, e czstotliwo (okres) krenia czstki w polu B nie zaley od jej prdkoci f = qB 2m (VII.2.1)
a czstotliwo t mona wzgldnie atwo "dostroi" zmieniajc pole B. Czstka przechodzc przez szczelin pomidzy duantami zwiksza swoj prdko (przyspieszana polem elektrycznym) i rwnoczenie zwiksza promie R swojej orbity zgodnie ze zwizkiem R= mv qB (VII.2.2)
Czstki poruszaj si po spirali (rysunek). Po osigniciu maksymalnego promienia czstki s wyprowadzane poza cyklotron za pomoc elektrody nazywanej deflektorem. Maksymalna energia jak uzyskuj czstki w cyklotronie jest ograniczona relatywistycznym wzrostem ich masy. Powyej pewnej prdkoci masa czstek wzrasta i maleje czstotliwo krenia czstek co prowadzi do utraty synchronizacji. Te trudnoci zostay rozwizane w synchrotronie. W tego typu akceleratorze pole magnetyczne B i czstotliwo oscylacji pola elektrycznego s zmieniane tak, e utrzymywana jest cay czas synchronizacja z krcymi czstkami co pozwala na osiganie duych (relatywistycznych) prdkoci (energii). Zwrmy uwag na to, e przy tak duych prdkociach tor po ktrym kr czstki osiga znaczne rozmiary. Na przykad synchrotron protonw w laboratorium Fermiego (Fermilab) w USA ma obwd 6.3 km, a w orodku badawczym CERN pod Genew a 8 km.
311
Modu VII - Rozwizania wicze
Rozwizania wicze z moduu VII

wiczenie 21.1 Dane: a b c = 1mm 2 mm 50 mm, Cu 1.710-8 m. l Opr obliczamy z zalenoci (21.10) R = , gdzie kolejno przyjmujemy: S l1 = a, S1 = bc; l2 = b, S2 = ac; l3 = c, S3 = ab
i po podstawieniu danych otrzymujemy odpowiednio R1 = 1.710-7 ; R2 = 6.810-7 ; R3 = 4.2510-4 R1 < R2 << R3

wiczenie 21.2 Na rysunku poniej pokazane s ukady opornikw poczonych rwnolegle i szeregowo.
Dla poczenia rwnolegego napicia na wszystkich opornikach s takie same, natomiast natenie prdu I jest sum nate prdw pyncych w poszczeglnych opornikach.
I1 + I 2 + I 3 =
1 U U U 1 1 + + =U + + R1 R2 R3 R1 R2 R3
Std opr wypadkowy (jego odwrotno)
1 1 1 1 = + + R R1 R2 R3
Dla poczenia szeregowego natenie prdu we wszystkich opornikach jest takie samo, a napicie U jest sum napi na poszczeglnych opornikach. U = U1 + U 2 + U 3 = IR1 + IR2 + IR3 = I ( R1 + R2 + R3 ) Std opr wypadkowy R = R1 + R2 + R3 Powysze wyniki mona atwo uoglni na przypadek wikszej liczby opornikw.
312

wiczenie 21.3 Dane: U = 230 V, P = 2000 W.
U2 . R Std po podstawieniu danych otrzymujemy R = 26.45 Opr grzaki obliczamy ze wzoru (21.17) P = Natomiast natenie prdu pyncego przez grzak ponownie obliczamy z zalenoci (21.17) ale w postaci P = I 2 R Po podstawieniu danych otrzymujemy I = 9.1 A.
wiczenie 21.4 Dane: 1 = 3 V, 2 = 1.5 V, R1 = 1 oraz R2 = 2 .
Zastosowanie II-ego prawa Kirchhoffa do ptli po lewej stronie daje
1 I1 R1 = 0
skd obliczamy prd I1 =
1
R1
Po podstawieniu danych otrzymujemy I1 = 3 A Zastosowanie II-ego prawa Kirchhoffa do ptli po prawej stronie daje
2 + I 2 R2 = 0
skd obliczamy prd I 2 =
2
R2
Po podstawieniu danych otrzymujemy I2 = 0.75 A Dla wza P stosujemy I-sze prawo Kirchhoffa 313
I 3 I 2 I1 = 0 skd obliczamy prd I3 (podstawiajc uprzednio otrzymane wyniki) I 3 =
1
R1
2
R2
Po podstawieniu danych otrzymujemy I3 = 3.75 A Otrzymalimy "dodatnie" wartoci prdw wic zaoone kierunki s zgodne z rzeczywistymi.
wiczenie 22.1
wiczenie 22.2 Dane: q, v, B. adunek poruszajcy si w jednorodnym polu magnetycznym, prostopadle do pola B, kry po okrgu. Sia magnetyczna jest si dorodkow w tym ruchu Fdor. = Fmagn. wic
mv 2 = qvB sin R Promie okrgu obliczamy wprost z powyszego rwnania uwzgldniajc, e = 90 (v B ) mv R= qB Czstotliwo f (odwrotno okresu T) z jak kry adunek obliczamy ze wzoru
1 1 v qB = = = T 2R 2R 2m v gdzie podstawiono obliczon wczeniej warto R. Zauwamy, e czstotliwo (a tym samym okres) nie zaley od R i v. f =
314

wiczenie 23.1 Dane: = IS = R2, R, x Pole magnetyczne wytworzone przez koowy przewodnik o promieniu R (przewodzcy prd o nateniu I) w odlegoci x na osi symetrii przewodnika jest dane wyraeniem
B=
0 IR 2
2( R 2 + x 2 ) 3 2
W rodku koa (x = 0) ten wzr przyjmuje posta B=
0 I
2R
0 2R 3
a w duej odlegoci od przewodnika tzn. dla x >> R

B=
0 IR 2
2x
3
0 2x 3
wiczenie 23.2 Dane: 0 = 4107 Tm/A, R = 51011 m, f = 6.51015 1/s, e = 1.61019 C Pole magnetyczne wytworzone przez koowy przewodnik o promieniu R (przewodzcy prd o nateniu I) w jego rodku jest dane wyraeniem
B=
0 I
2R
Natenie prdu I wytwarzanego przez elektron o adunku e przebiegajcy orbit w czasie T (okres obiegu) wynosi I= czymy powysze wzory B= q e = = ef t T
0 ef
2R
i po podstawieniu danych otrzymujemy B = 13 T.
315
Modu VII - Test kontrolny
Test VII
1. W czasie wyadowania atmosferycznego stosunkowo nieduy adunek jest przenoszony w bardzo krtkim czasie. Oblicz natenie prdu byskawicy, jeeli w trakcie jej trwania zostaje przeniesiony pomidzy Ziemi i chmur adunek Q = 50 C w czasie t = 1 ms. 2. Kada z krawdzi szecianu pokazanego na rysunku ma oporno rwn r = 1 . Jakie jest natenie prdu pobieranego z baterii o sile elektromotorycznej = 6 V i zerowym oporze wewntrznym poczonej z tym szecianem? Zauwa, e prd wpywajcy do punktu A dzieli si na trzy rwne czci, a prd wpywajcy do punktu B dzieli si na dwie rwne czci.
3. Korzystajc z praw Kirchhoffa oblicz natenia prdw pyncych przez kady z oporw w obwodzie pokazanym na rysunku poniej. Wartoci si elektromotorycznych wynosz odpowiednio 1 = 2 V i 2 = 1 V, a ich opory wewntrzne s zaniedbywalnie mae. Jakie s kierunki pyncych prdw?
4. Grzejnik o mocy 1 kW pracuje w sieci o napiciu 220 V. Jak zmieni si ilo wydzielanego ciepa gdy napicie w sieci spadnie do 200 V ? 5. Z drutu miedzianego o rednicy = 1 mm i dugoci l = 50 cm wykonano ptl, ktr podczono do rda prdu (rysunek poniej). Jaka jest oporno cakowita obwodu? Oporno waciw miedzi przyjmij rwn = 1.810-8 cm.
316
Modu VII - Test kontrolny
6. Elektrony poruszajce si w kineskopie monitora maj energi kinetyczn E = 12 keV. Monitor jest tak zorientowany, e elektrony poruszaj si poziomo z pnocy na poudnie. Skadowa pionowa ziemskiego pola magnetycznego jest skierowana w d i ma warto indukcji B = 510-5 T. Jakie jest odchylenie elektronw po przebyciu w kineskopie drogi 25 cm? 7. Proton, deuteron (jdro izotopu wodoru zawierajce 1 proton i 1 neutron) oraz czstka alfa (jdro helu zawierajce 2 protony i 2 neutrony) s przyspieszane w polu elektrycznym t sam rnic potencjaw, a nastpnie wchodz w obszar pola magnetycznego B, poruszajc si prostopadle do niego. Porwnaj energie kinetyczne czstek i promienie torw koowych w polu magnetycznym. 8. Oblicz warto indukcji magnetycznej B w odlegoci 1 cm od nieskoczenie dugiego, prostoliniowego przewodnika, w ktrym pynie prd o nateniu I = 5 A. Jaki jest kierunek i zwrot wektora B. 9. Solenoid o dugoci l = 50 cm i rednicy = 10 cm ma 500 zwojw. Oblicz pole magnetyczne B wewntrz solenoidu. Jaki jest strumie pola magnetycznego w solenoidzie? 10. ,W przewodniku skadajcym si z dwch prostoliniowych odcinkw o dugoci l = 20 cm kady i pkola o promieniu R = 10 cm pynie prd o nateniu I = 1 A (rysunek). Oblicz pole magnetyszne w w rodku pkola (punkt P). Jak jest zwrot wektora B?
317
MODU VIII
Modu VIII Indukcja elektromagnetyczna
24 Indukcja elektromagnetyczna
24.1 Prawo indukcji Faradaya
Zjawisko indukcji elektromagnetycznej polega na powstawaniu siy elektromotorycznej SEM w obwodzie podczas przemieszczania si wzgldem siebie rda pola magnetycznego i tego obwodu. Mwimy, e w obwodzie jest indukowana sia elektromotoryczna indukcji (SEM indukcji). W obwodzie zamknitym SEM indukcji wywouje przepyw prdu indukcyjnego i w konsekwencji powstanie wytwarzanego przez ten prd indukowanego pola magnetycznego . Na rysunku poniej pokazany jest efekt wywoany przemieszczaniem rda pola magnetycznego (magnesu) wzgldem nieruchomej przewodzcej ptli (obwodu).
Rys. 24.1. Powstawanie siy elektromotorycznej indukcji w obwodzie, na rysunku zaznaczono prd indukowany oraz wytwarzane przez niego pole magnetyczne indukcji
Dowiadczenie pokazuje, e indukowane: sia elektromotoryczna, prd i pole magnetyczne powstaj w obwodzie tylko podczas ruchu magnesu. Gdy magnes spoczywa to bez wzgldu na to czy znajduje si w oddaleniu od obwodu czy bezporednio przy nim nie obserwujemy zjawiska indukcji. Ponadto, gdy magnes rusza z miejsca i zwiksza swoj prdko to ronie indukowane pole magnetyczne, co oznacza, e rosn SEM indukcji i prd indukowany. Dzieje si tak a do chwili gdy magnes zacznie porusza si ze sta prdkoci. Natomiast gdy magnes zatrzymuje si (jego prdko maleje) to indukowane pole, SEM i prd rwnie malej zanikajc do zera z chwil zatrzymania magnesu. Dowiadczenie pokazuje, e prd indukcyjny obserwujemy gdy rdo pola magnetycznego porusza si wzgldem nieruchomej ptli (obwodu), ale rwnie gdy przewd w ksztacie ptli porusza si w obszarze pola magnetycznego. Oznacza to, e dla powstania prdu indukcyjnego potrzebny jest wzgldny ruch rda pola magnetycznego i przewodnika. Na podstawie powyszych obserwacji Faraday doszed do wniosku, e o powstawaniu siy elektromotorycznej indukcji decyduje szybko zmian strumienia magnetycznego B. Ilociowy zwizek przedstawia prawo Faradaya.
319

dB dt
(24.1)
Analogicznie jak strumie pola elektrycznego E, strumie pola magnetycznego B przez powierzchni S jest dany oglnym wzorem
B = BdS
S
(24.2)
ktry dla paskiego obwodu w jednorodnym polu magnetycznym wyraenie upraszcza si do postaci
B = BS cos
(24.3)
gdzie jest ktem midzy polem B, a wektorem powierzchni S (normaln do powierzchni). Widzimy, e moemy zmieni strumie magnetyczny, i w konsekwencji wyindukowa prd w obwodzie, zmieniajc warto pola magnetycznego w obszarze, w ktrym znajduje si przewodnik. Tak sytuacj mamy wanie przedstawion na rysunku 24.1. Magnes jest zbliany do obwodu i w wyniku tego narasta pole magnetyczne (pochodzce od magnesu) przenikajce przez obwd (ptl). Gdy magnes zostaje zatrzymany, pole wewntrz ptli przestaje zmienia si i nie obserwujemy zjawiska indukcji. Rwnie zmiana wielkoci powierzchni S obwodu powoduje zmian strumienia magnetycznego. W trakcie zwikszania (lub zmniejszania) powierzchni zmienia si liczba linii pola magnetycznego przenikajcych (obejmowanych) przez powierzchni S obwodu. W rezultacie w obwodzie zostaje wyindukowany prd. Wreszcie, zmian strumienia magnetycznego mona uzyska poprzez obrt obwodu w polu magnetycznym (zmiana kta ) tak jak pokazano na rysunku poniej.
Rys. 24.2. Powstawanie siy elektromotorycznej indukcji w obracajcej si ramce (obwodzie) i zmiany strumienia magnetycznego
320
Modu VIII Indukcja elektromagnetyczna Zwrmy uwag na to, e strumie zmienia zarwno swoj warto jak i znak, wic indukowana jest zmienna SEM. Jeeli ramka obraca si z prdkoci ktow = /t to strumie (zgodnie ze wzorem 24.3) jest dany wyraeniem
B = BS cos t
a SEM indukcji
(24.4)
d B = B sin t dt
(24.5)
Indukowana jest zmienna SEM i tym samym zmienny prd. Ten sposb jest wanie wykorzystywany powszechnie w prdnicach (generatorach prdu).
wiczenie 24.1 Sprbuj teraz obliczy redni SEM jaka indukuje si w kwadratowej ramce o boku 5 cm, zawierajcej 100 zwojw podczas jej obrotu o 180. Ramka jest umieszczona w jednorodnym polu magnetycznym o indukcji B = 1 T prostopadle do linii pola i wykonuje obrt w czasie 0.1 s. Wynik zapisz poniej.
=
24.2 Regua Lenza

Zauwamy, e w rwnaniu (24.1) przedstawiajcym prawo Faradaya wystpuje znak minus. Dotyczy on kierunku indukowanej SEM w obwodzie zamknitym. Ten kierunek moemy wyznaczy na podstawie reguy Lenza. Wedug niej
Prawo, zasada, twierdzenie Prd indukowany ma taki kierunek, e wytwarzany przez niego wasny strumie magnetyczny przeciwdziaa pierwotnym zmianom strumienia, ktre go wywoay.
Regu t obrazuj rysunki 24.3. Przedstawiaj one efekt wywoany przemieszczaniem rda pola magnetycznego (magnesu) wzgldem nieruchomej ptli (obwodu) zarwno przy zblianiu (a) jak i przy oddalaniu magnesu (b). Pokazuj, e kierunek prdu indukowanego w ptli i wytwarzanego przez niego pola magnetycznego zaley od tego czy strumie pola magnetycznego pochodzcego od przesuwanego magnesu ronie czy maleje to jest od tego czy zbliamy czy oddalamy magnes od przewodnika.
321
Rys. 24.3. Ilustracja reguy Lenza. Prd indukowany wytwarza pole przeciwne do pola magnesu przy jego zblianiu, a zgodne z polem magnesu przy jego oddalaniu
Prd I indukowany w obwodzie ma taki kierunek, e pole indukcji Bind przez niego wytworzone przeciwdziaa zmianom zewntrznego pola B (np. od magnesu). Gdy pole B narasta to pole Bind jest przeciwne do niego (przeciwdziaajc wzrostowi), natomiast gdy pole B maleje to pole Bind jest z nim zgodne (kompensujc spadek). Na rysunku 24.4 pokazany jest kolejny przykad ilustrujcy zjawisko indukcji i regu Lenza. Obwd w ksztacie prostoktnej ptli jest wycigany z obszaru staego pola magnetycznego (prostopadego do ptli) ze sta prdkoci v.
Rys. 24.4. Ramka wycigana z obszaru pola magnetycznego ze sta prdkoci v
322
Modu VIII Indukcja elektromagnetyczna Przestawiona sytuacja jest podobna do omawianej poprzednio i pokazanej na rysunku 24.3, tylko teraz obwd przemieszcza si wzgldem pola magnetycznego, a nie rdo pola wzgldem obwodu . Jak ju jednak mwilimy dla powstania prdu indukcyjnego potrzebny jest wzgldny ruch rda pola magnetycznego i przewodnika. W wyniki ruchu ramki maleje strumie pola przez ten obwd poniewa malej obszar ramki, ktry wci pozostaje w polu magnetycznym; przez ramk przenika coraz mniej linii pola B. Jeeli ramka przesuwa si o odcinek x to obszar ramki o powierzchni S wysuwa si z pola B i strumie przenikajcy przez ramk maleje o = BS = Bax (24.6)
gdzie a jest szerokoci ramki. Jeeli ta zmiana nastpia w czasie t to zgodnie z prawem Faradaya wyindukowaa si sia elektromotoryczna
d B dx = Ba = Bav dt dt
(24.7)
gdzie v jest prdkoci ruchu ramki. Jeeli ramka jest wykonana z przewodnika o oporze R to w obwodzie pynie prd indukcji (rysunek 24.4) o nateniu I=
Bav R
(24.8)
Poniewa obwd znajduje si (czciowo) w polu magnetycznym to na boki ramki (te znajdujce si w polu B) dziaa sia Lorentza (rwnanie 22.13). Siy te s przedstawione na rysunku 24.4. Widzimy, e siy (Fb) dziaajce na dusze boki ramki znosz si i pozostaje nieskompensowana sia Fa, ktra dziaa przeciwnie do kierunku ruchu ramki. Sia Fa przeciwdziaa wic, zgodnie z regu Lenza, zmianom strumienia magnetycznego.
24.3 Indukcyjno
24.3.1 Transformator
Powszechnie stosowanym urzdzeniem, w ktrym wykorzystano zjawisko indukcji elektromagnetycznej jest transformator. W urzdzeniu tym dwie cewki s nawinite na tym samym rdzeniu (czsto jedna na drugiej). Jedna z tych cewek jest zasilana prdem przemiennym wytwarzajcym w niej zmienne pole magnetyczne, ktre z kolei wywouje SEM indukcji w drugiej cewce. Poniewa obie cewki obejmuj te same linie pola B to zmiana strumienia magnetycznego jest w nich jednakowa. Zgodnie z prawem Faradaya U 1 = N1 oraz 323 d B dt (24.9)
Modu VIII Indukcja elektromagnetyczna U 2 = N2 d B dt
(24.10)
gdzie N1 jest liczba zwojw w cewce pierwotnej, a N2 liczb zwojw w cewce wtrnej. Stosunek napi w obu cewkach wynosi zatem
U2 N2 = U 1 N1
(24.11)
Wida, e regulujc ilo zwojw w cewkach moemy zamienia mae napicia na due i odwrotnie. Ta wygodna metoda zmiany napi jest jednym z powodw, e powszechnie stosujemy prd przemienny. Ma to due znaczenie przy przesyaniu energii. Generatory wytwarzaj na og prd o niskim napiciu. Chcc zminimalizowa straty mocy w liniach przesyowych zamieniamy to niskie napicie na wysokie, a przed odbiornikiem transformujemy je z powrotem na niskie.
wiczenie 24.2 eby przekona si o celowoci tego dziaania oblicz straty mocy przy przesyaniu prdu z jednego bloku elektrowni o mocy 20MW lini przesyow o oporze 1 . Obliczenia wykonaj dla napicia 100 kV (typowe dla dalekich linii przesyowych) oraz dla napicia 15 kV (typowe napicie lokalnych linii przesyowych). Porwnaj uzyskane wartoci. Jaki procent mocy wytworzonej stanowi straty? Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Zauwa, e moc elektrowni jest staa Pelektr. = UI wic gdy zwikszamy napicie to maleje natenie prdu, a straty s wanie zwizane z ciepem jakie wydziela si podczas przepywu prdu przez opornik P = I 2 R .
P1 =
P2 =
24.3.2 Indukcyjno wasna
W przypadku transformatora zmiany prdu w jednym obwodzie indukuj SEM w drugim obwodzie. Ale o zjawisku indukcji moemy mwi rwnie w przypadku pojedynczego obwodu. Wynika to std, e prd pyncy w obwodzie wytwarza wasny strumie magnetyczny, ktry przenika przez ten obwd. Wobec tego
Prawo, zasada, twierdzenie Gdy natenie prdu przepywajcego przez obwd zmienia si to zmienia si te, wytworzony przez ten prd, strumie pola magnetycznego przenikajcy obwd, wic zgodnie z prawem indukcji Faradaya indukuje si w obwodzie SEM.
T si elektromotoryczn nazywamy si elektromotoryczn samoindukcji , a samo zjawisko zjawiskiem indukcji wasnej . Jeeli obwd (cewka) zawiera N zwojw to 324
= N
d B dt
(24.12)
Cakowitym strumie NB zawarty w obwodzie jest proporcjonalny do natenie prdu pyncego przez obwd
N B = LI
(24.13)
Sta proporcjonalnoci L L=N
B
I
(24.14)
nazywamy indukcyjnoci (wspczynnikiem indukcji wasnej lub wspczynnikiem samoindukcji). Zrniczkowanie rwnania (24.14) prowadzi do wyraenia N d B dI =L dt dt (24.15)
czc rwnania (24.12) i (24.15) otrzymujemy wyraenie na si elektromotoryczn samoindukcji
= L
dI dt
(24.16)
Jednostki Jednostk indukcyjnoci L jest henr (H); 1 H = 1 Vs/A. Przykad Jako przykad obliczmy indukcyjno cewki o dugoci l, przekroju poprzecznym S i N zwojach, przez ktr pynie prd o nateniu I. Strumie magnetyczny przez kady zwj cewki wynosi = BS . Natomiast pole magnetyczne B wewntrz cewki wytwarzane przez pyncy przez ni prd, wynosi zgodnie ze wzorem (23.12)
B = 0 nI = 0 I
N l
(24.17)
Zatem, strumie pola magnetycznego jest rwny
= 0
NS I l
(24.18)
Indukcyjno L obliczamy podstawiajc to wyraenie do wzoru (24.14)
325
Modu VIII Indukcja elektromagnetyczna L = 0 N 2S l
(24.19)
Zauwamy, e indukcyjno L podobnie jak pojemno C zaley tylko od geometrii ukadu. Podobnie jak w przypadku pojemnoci moemy zwikszy indukcyjno wprowadzajc do cewki rdze z materiau o duej wzgldnej przenikalnoci magnetycznej r. Takim materiaem jest np. elazo. Magnetyczne wasnoci materii omwione bd w dalszych rozdziaach.
wiczenie 24.3 Jako przykad oblicz indukcyjno cewki o dugoci l = 1 cm i rednicy d = 1 cm majcej 10 zwojw. Takie cewki s stosowane w obwodach wejciowych radioodbiornikw. Wynik zapisz poniej. L=
24.4 Energia pola magnetycznego

W rozdziale 20 pokazalimy, e jeeli w jakim punkcie przestrzeni istnieje pole elektryczne o nateniu E to moemy uwaa, e w tym punkcie jest zmagazynowana energia w iloci 0E2 na jednostk objtoci. Podobnie energia moe by zgromadzona w polu magnetycznym. Rozwamy na przykad obwd zawierajcy cewk o indukcyjnoci L. Jeeli do obwodu wczymy rdo SEM (np. bateri) to prd w obwodzie narasta od zera do wartoci maksymalnej I0. Zmiana prdu w obwodzie powoduje powstanie na kocach cewki rnicy potencjaw V (SEM indukcji ) przeciwnej do SEM przyoonej V = L dI dt (24.20)
Do pokonania tej rnicy potencjaw przez adunek dq potrzeba jest energia (praca) dW d W = V d q = L dq dI dq = Ld I = LI d I dt dt (24.21)
Energi t (pobran ze rda SEM) adunek przekazuje cewce wic energia cewki wzrasta o dW. Cakowita energia magnetyczna zgromadzona w cewce podczas narastania prdu od zera do I0 wynosi wic
WB = d W = LI d I =
0
I0
1 2 LI 0 2
(24.22)
326
Modu VIII Indukcja elektromagnetyczna Jeeli rozpatrywana cewka ma dugoci l i powierzchni przekroju S, to jej objto jest rwna iloczynowi lS i gsto energii magnetycznej zgromadzonej w cewce wynosi wB = lub na podstawie rwnania (24.22) 1 LI 2 wB = 2 lS (24.24) WB lS (24.23)
Przypomnijmy, e dla cewki indukcyjno i pole magnetyczne dane s odpowiednio przez wyraenia L = 0 oraz B = 0 In = 0 I N l (24.26) N 2S l (24.25)
co prowadzi do wyraenie opisujcego gsto energii magnetycznej w postaci wB = 1 B2 2 0 (24.27)
Prawo, zasada, twierdzenie Jeeli w jakim punkcie przestrzeni istnieje pole magnetyczne o indukcji B to 1 B2 moemy uwaa, e w tym punkcie jest zmagazynowana energia w iloci na 2 0
jednostk objtoci
327
Modu VIII Drgania elektromagnetyczne
25 Drgania elektromagnetyczne
25.1 Drgania w obwodzie LC
Rozpatrzmy obwd zoony z szeregowo poczonych indukcyjnoci L (cewki) i pojemnoci C (kondensatora) pokazany na rysunku 25.1. Przyjmijmy, e opr elektryczny (omowy) obwodu jest rwny zeru (R = 0). Zamy te, e w chwili pocztkowej na kondensatorze C jest nagromadzony adunek Q0, a prd w obwodzie nie pynie (rysunek a).W takiej sytuacji energia zawarta w kondensatorze WC = jest maksymalna, a energia w cewce WL = jest rwna zeru. LI 2 2 (25.2) Q02 2C (25.1)
Rys. 25.1. Oscylacje w obwodzie LC
Nastpnie kondensator zaczyna rozadowywa si (rysunek b). W obwodzie pynie prd I = dQ/dt. W miar jak maleje adunek na kondensatorze maleje te energia zawarta w polu elektrycznym kondensatora, a ronie energia pola magnetycznego, ktre pojawia si w cewce w miar narastania w niej prdu. Wreszcie gdy adunek spadnie do zera caa energia jest przekazana do pola magnetycznego cewki (rysunek c). Jednak pomimo, e kondensator jest cakowicie rozadowany prd dalej pynie w obwodzie (w tym samym kierunku). Jego rdem jest SEM samoindukcji powstajca w cewce, ktra podtrzymuje sabncy prd. Ten prd aduje kondensator (przeciwnie) wic energia jest ponownie przekazywana do kondensatora (rysunek d). Wreszcie adunek na kondensatorze osiga maksimum a prd w obwodzie zanika. Stan kocowy jest wic taki jak pocztkowy tylko kondensator jest naadowany odwrotnie (rysunek e). Sytuacja powtarza si, tylko teraz prd rozadowania kondensatora bdzie pyn w przeciwnym kierunku. Mamy wic do czynienia z oscylacjami (drganiami) adunku
328
Modu VIII Drgania elektromagnetyczne (prdu). Zmienia si zarwno warto jak i znak (kierunek) adunku na kondensatorze i prdu w obwodzie. Do opisu ilociowego tych drga skorzystamy z prawa Kirchhoffa, zgodnie z ktrym U L +UC = 0 (25.3)
gdzie UL i UC s napiciami odpowiednio na cewce i kondensatorze. Korzystajc z rwna (24.16) i (20.1) otrzymujemy L Poniewa I = dQ/dt wic L d2 Q Q = 2 C dt (25.5) dI Q + =0 dt C (25.4)
Jest to rwnanie drga w obwodzie LC. Rwnanie to opisujce oscylacje adunku ma identyczn posta jak rwnanie (12.3) drga swobodnych masy zawieszonej na sprynie, przy czym nastpujce wielkoci elektryczne odpowiadaj wielkociom mechanicznym: adunek Q przesunicie x; indukcyjno L masa m; pojemno C odwrotno wspczynnika sprystoci 1/k; prd I = dQ/d prdko v = dx/dt. Poniewa zagadnienie drga swobodnych zostao rozwizane w punkcie 12.1 wic moemy skorzysta z uprzednio wyprowadzonych wzorw i napisa rozwizanie rwnania (25.5) Q = Q0 cos t oraz I= dQ = Q0 sin t = I 0 sin t dt (25.7) (25.6)
gdzie czsto drga jest dana wyraeniem
1 LC
(25.8)
Moemy teraz obliczy napicie chwilowe na cewce i kondensatorze U L = L dI = LI 0 cos t dt (25.9)
329
Modu VIII Drgania elektromagnetyczne oraz

UC = Q0 cos t C
(25.10)
Zauwamy, e maksymalne wartoci (amplitudy) tych napi s takie same

LI 0 = LQ0 2 = LQ0 Q 1 = 0 LC C
(25.11)
Z powyszych wzorw wynika, e w obwodzie LC adunek na kondensatorze, natenie prdu i napicie zmieniaj si sinusoidalnie tak jak dla drga harmonicznych. Zauwamy ponadto, e midzy napiciem i nateniem prdu istnieje rnica faz, rwna /2. Gdy napicie osiga maksymaln warto to prd jest rwny zeru i na odwrt. Podsumowujc: w obwodzie LC obserwujemy oscylacje (drgania) pola elektrycznego w kondensatorze i pola magnetycznego w cewce. Mwimy, e w obwodzie LC obserwujemy drgania elektromagnetyczne , a sam obwd LC nazywamy obwodem drgajcym .
wiczenie 25.1 Korzystajc ze wzorw (25.1) i (25.2) oraz z podanego rozwizania rwnania drga oblicz energi jaka jest zgromadzona w dowolnej chwili t w kondensatorze i w cewce indukcyjnej. Ile wynosi energia cakowita? Wynik zapisz poniej. 1 Wskazwka: Skorzystaj z relacji = . LC W=
Wicej o innych obwodach (RC, RL), w ktrych natenie prdu zmienia si w czasie moesz przeczyta w Dodatku 1, na kocu moduu VIII.
25.2 Obwd szeregowy RLC

Dotychczas rozwaalimy obwd zwierajcy indukcyjno L oraz pojemno C. Tymczasem kady obwd ma pewien opr R, przykadowo jest to opr drutu z ktrego nawinito cewk. Obecno oporu w obwodzie powoduje straty energii w postaci wydzielajcego si ciepa. Energia zawarta w obwodzie maleje i otrzymujemy drgania tumione analogiczne do drga tumionych spryny opisanych w rozdziale 12, przy czym wspczynnik tumienia = 1/(2) jest rwny R/2L. Drgania w obwodzie RLC mona podtrzyma jeeli obwd bdziemy zasila zmienn SEM ze rda zewntrznego wczonego do obwodu na przykad tak jak pokazano na rysunku 25.2.
330
Rys. 25.2. Obwd RLC zawierajcy rdo napicia sinusoidalnie zmiennego
Jeeli obwd bdziemy zasila napiciem sinusoidalnie zmiennym U (t ) = U 0 sin t (25.12)
to prawo Kirchhoffa dla obwodu zawierajcego elementy R, L, C oraz rdo napicia (SEM) ma posta L dI Q + RI + = U 0 sin t dt C (25.13)
Rniczkujc to wyraenie obustronnie po dt (i podstawiajc I = dQ/dt) otrzymujemy rwnanie L lub d2 I dI I +R + = U 0 cos t 2 dt C dt (25.14)
U 0 d2 I R d I I + + = cos t 2 L dt LC L dt
(25.15)
Rwnanie to jest analogiczne do rwnania drga wymuszonych (12.38). Moemy wic skorzysta z uzyskanych poprzednio (punkt 12.5) wynikw. Z tej analogii wynika, e rozwizaniem rwnania (23.15) jest funkcja I = I 0 sin( t ) (25.16)
Rnica faz jaka istnieje midzy napiciem i nateniem prdu jest dana rwnaniem
331
L
tg = R
1 C
(25.17)
a amplituda prdu I0 wynosi I0 = U0 1 R + L C

2 2
(25.18)
Zauwamy, e to wyraenie ma posta (prawa Ohma) przy czym staa proporcjonalnoci pomidzy U0 i I0 1 Z = R + L C
2 2
(25.19)
peni analogiczn rol jak opr R w prawie Ohma. Wielko Z nazywamy zawad obwodu . Zauwamy, e gdy obwd zawiera tylko kondensator i rdo sinusoidalnie zmiennego napicia to zawada jest rwna Z = XC = 1 C (25.20)
T wielko nazywamy opornoci pojemnociow lub reaktancj pojemnociow . W takim obwodzie rnica faz pomidzy napiciem i nateniem prdu wynosi /2. Prd "wyprzedza" napicie na kondensatorze o /2. Natomiast gdyby obwd zawiera tylko cewk i rdo napicia sinusoidalnie zmiennego to zawada jest rwna
Z = XL =L
(25.21)
T wielko nazywamy opornoci indukcyjn lub reaktancj indukcyjn . Ponownie midzy napiciem i nateniem prdu istnieje rnica faz, rwna /2, ale teraz prd "pozostaje" za napiciem na cewce o /2. Zauwamy, e w obwodzie RLC mamy do czynienia z szeregowym poczeniem oporw omowego, pojemnociowego i indukcyjnego (rysunek 25.2), a mimo to ich opr zastpczy (zawada) nie jest sum algebraiczn tych oporw tak jak w przypadku czenia szeregowego wielu oporw omowych. Ten fakt wynika ze wspomnianych przesuni fazowych pomidzy prdem i napiciem. Trzeba je uwzgldni przy dodawaniu napi i w konsekwencji przy liczeniu zawady. O obliczaniu zawady w obwodzie RLC moesz przeczyta w Dodatku 2, na kocu moduu VIII. 332
wiczenie 25.2 Oblicz teraz zawad obwodu zoonego z opornika R = 10 , pojemnoci C = 1 pF oraz indukcyjnoci L = 3 H poczonych szeregowo jeeli ukad jest zasilany z generatora o czstotliwoci f = 100 MHz. Jaka byaby oporno ukadu gdyby w obwodzie nie wystpoway reaktancje, a wycznie oporniki omowe o takich samych opornociach? Wynik zapisz poniej.
Z= Romowy = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
25.3 Rezonans
Drgania adunku, prdu i napicia w obwodzie odbywaj si z czstoci zasilania (czstoci wymuszajc). Analogicznie jak dla mechanicznych drga wymuszonych (punkt 12.5) amplituda tych drga zaley od i osiga maksimum dla pewnej charakterystycznej wartoci tej czstoci. Przypomnijmy, e zjawisko to nazywamy rezonansem. Dla maego oporu R czyli dla maego tumienia warunek rezonansu jest speniony gdy
= 0 =
1 LC
(25.22)
gdzie 0 jest czstoci drga nietumionych (drgania w obwodzie LC). Natenie prdu osiga wtedy warto maksymaln rwn
I0 = U0 R
(25.23)
Widzimy, e natenie prdu w obwodzie jest takie, jak gdyby nie byo w nim ani pojemnoci ani indukcyjnoci.
wiczenie 25.3 Sprawd samodzielnie ile wynosi w takiej sytuacji zawada obwodu. Wynik zapisz poniej.
Z= Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
333
Modu VIII Drgania elektromagnetyczne W warunkach rezonansu napicie na kondensatorze (w obwodzie RLC) jest rwne U C , rez = I 0 X C = U0 1 U = 0 R 0C R L C (25.24)
i moe by wielokrotnie wiksze od napicia zasilajcego. Moesz to sprawdzi rozwizujc nastpujce zagadnienie:
wiczenie 25.4 Drgania wymuszone w obwodzie mona take wywoa bez wczania bezporedniego rda SEM w postaci generatora. Przykadem moe by ukad RLC w obwodzie wejciowym radioodbiornika (telewizora) pokazany na rysunku poniej. Ukad ten jest zasilany sygnaem z anteny.
Ukad rezonansowy w obwodzie wejciowym radioodbiornika ze strojon pojemnoci
W ukadzie dostrojenie do czstotliwoci danej radiostacji jest osigane przez dobranie pojemnoci. W ten sposb jest speniony warunek rezonansu dla tej czstotliwoci. W pokazanym ukadzie R = 10 , a L = 1 H. Jaka powinna by pojemno C aby uzyska dostrojenie odbiornika (rezonans) do stacji "Jazz Radio", ktra w Krakowie nadaje na czstotliwoci 101 MHz? Jeeli sygna wejciowy z anteny ma amplitud 100 V to jakie jest napicie na kondensatorze przy czstotliwoci rezonansowej? Jakie napicie na kondensatorze daje przy tych samych ustawieniach R, L, C sygna o tej samej amplitudzie ale o czstotliwoci 96.0 MHz (radio "RMF")? Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Skorzystaj ze warunku rezonansu (25.22) i wzoru (25.24) na napicie na kondensatorze. = UCrez. = UC =
334
25.4 Moc w obwodzie prdu zmiennego

O mocy wydzielanej w obwodzie prdu staego mwilimy w rozdziale 21. W obwodzie prdu zmiennego moc dana jest takim samym wyraeniem P(t ) = U (t ) I (t ) (25.25)
ale warto jej zmienia si bo zmienne jest napicie i natenie prdu. Dlatego te w przypadku prdu zmiennego do obliczenia mocy posuymy si wartociami rednimi. Zgodnie z naszymi obliczeniami moc w obwodzie RLC w dowolnej chwili t wynosi P(t ) = U (t ) I (t ) = U 0 I 0 sin t sin( t ) Korzystajc ze wzoru na sinus rnicy ktw otrzymujemy P(t) = U 0 I 0 sin t ( sin t cos cos t sin ) = 1 = U 0 I 0( sin 2 t cos sin 2t sin ) 2 gdzie ponadto skorzystalimy z relacji sin t cos t = sin 2 t 2 . Moc rednia jest wic dana wyraeniem
__________ 1 __________ P = U 0 I 0 ( sin 2 t cos sin 2 t sin ) 2
(25.26)
(25.27)
(25.28)
Poniewa sin 2 t + cos 2 t = 1 to sin 2 t = cos 2 t = 1 2 (wykresy sinus i cosinus s takie same, jedynie przesunite o /2). Ponadto sin 2 t = 0 bo funkcja sinus jest na przemian dodatnia i ujemna, wic P= U0I0 cos 2 (25.29)
Jak widzimy, rednia moc zaley od przesunicia fazowego pomidzy napiciem i prdem. Na podstawie wzoru (25.17) i korzystajc ze zwizkw midzy funkcjami trygonometrycznymi tego samego kta mona pokaza, e cos = R Z . Uwzgldniajc, ponadto e U0 = ZI0 moemy przeksztaci wyraenie na moc redni do postaci P= U0I0 ( ZI 0 ) I 0 R I 02 R cos = = Z 2 2 2 (25.30)
Przypomnijmy, e dla prdu staego P = I 2 R . Z porwnania tych dwch wyrae dochodzimy do wniosku, e moc rednia wydzielana przy przepywie prdu zmiennego o amplitudzie I0 jest taka sama jak prdu staego o nateniu
335

Definicja
I sk = T wielko nazywamy wartoci skuteczn definiujemy skuteczn warto napicia

Definicja
I0 2
(25.31) natenia prdu zmiennego. Analogicznie
U sk =
U0 2
(25.32)
wiczenie 25.5 Mierniki prdu zmiennego takie jak amperomierze i woltomierze odczytuj wanie wartoci skuteczne. Warto napicia 230 V w naszej sieci domowej to warto skuteczna. Jaka jest warto maksymaln tego napicia? Wynik zapisz poniej.
U0 = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Obliczylimy moc redni wydzielan w caym obwodzie. Porwnajmy j teraz ze redni moc tracon na oporze R PR = I 2 (t ) R = I 02 sin 2 t R =
________ __________
I 02 R 2
(25.33)
Widzimy, e caa moc wydziela si na oporze R, a to oznacza, e na kondensatorze i cewce nie ma strat mocy. Ten wniosek pozostaje w zgodnoci z naszymi wczeniejszymi obliczeniami. Gdy w obwodzie znajduje si tylko pojemno lub indukcyjno (nie ma oporu omowego) to przesuniecie fazowe jest rwne /2, a poniewa cos(/2) = 0 to zgodnie z rwnaniem (25.29) rednia moc jest rwna zeru. Jednoczenie zauwamy, e moc chwilowa zmienia si z czasem; raz jest dodatnia (energia jest gromadzona w polu elektrycznym kondensatora lub magnetycznym cewki), a raz ujemna (zgromadzona moc jest oddawana do ukadu). Omawiane obwody, w ktrych elementy R, L, C stanowiy odrbne czci nazywamy obwodami o elementach skupionych . W praktyce jednak mamy do czynienia z elementami, ktre maj zoone wasnoci. Przykadem moe tu by cewka, ktra oprcz indukcyjnoci L ma zawsze opr R oraz pojemno midzyzwojow C. Mamy wtedy do czynienia z obwodami o elementach rozoonych .
336
Modu VIII Rwnania Maxwella
26 Rwnania Maxwella
26.1 Prawo Gaussa dla pola magnetycznego
Przypomnijmy, e analogicznie jak strumie pola elektrycznego E, strumie pola magnetycznego B przez powierzchni S jest dany oglnym wzorem
B = B d S
S
(26.1)
Jednak, jak ju podkrelalimy istnieje zasadnicza rnica midzy staym polem magnetycznym i elektrycznym, rnica pomidzy liniami pola elektrycznego i magnetycznego. Linie pola magnetycznego s zawsze liniami zamknitymi podczas gdy linie pola elektrycznego zaczynaj si i kocz na adunkach. Poniewa linie pola B s krzywymi zamknitymi, wic dowolna powierzchnia zamknita otaczajca rdo pola magnetycznego jest przecinana przez tyle samo linii wychodzcych ze rda co wchodzcych do niego (rysunek 26.1).
Rys. 26.1. Linie pola B przechodzce przez zamknite powierzchnie Gaussa (linie przerywane)
W konsekwencji strumie pola magnetycznego przez zamknit powierzchni jest rwny zeru
S
Bd S = 0
(26.2)
Ten oglny zwizek znany jako prawo Gaussa dla pola magnetycznego. Wynik ten wie si z faktem, e nie udao si zaobserwowa w przyrodzie (pomimo wielu stara) adunkw magnetycznych (pojedynczych biegunw) analogicznych do adunkw elektrycznych. 337
26.2 Indukowane wirowe pole elektryczne

W rozdziale 24 przedstawione zostao zjawisko indukcji elektromagnetycznej polegajce na powstawaniu siy elektromotorycznej SEM w obwodzie podczas przemieszczania si wzgldem siebie rda pola magnetycznego i tego obwodu. Poniewa prawo Faradaya okrela indukowan SEM niezalenie od sposobu w jaki zmieniamy strumie magnetyczny, wic w szczeglnoci zmiana strumienia magnetycznego moe by wywoana zmieniajcym si w czasie polem magnetycznym. Jeeli w tym zmiennym polu magnetycznym umiecimy przewodzc koow ptl (obwd) to w tym obwodzie popynie prd. Oznacza to, e w miejscu gdzie znajduje si przewodnik istnieje pole elektryczne E, ktre dziaa na adunki elektryczne w przewodniku wywoujc ich ruch. To pole elektryczne E zostao wytworzone (wyindukowane) przez zmieniajce si pole magnetyczne B. Oglnie:
Prawo, zasada, twierdzenie Zmianom pola magnetycznego towarzyszy zawsze powstanie pola elektrycznego.
Jako przykad rozpatrzmy jednorodne pole magnetyczne B, ktrego warto maleje z czasem ze sta szybkoci dB/dt. Na rysunku 26.2 poniej pokazano natenie pola elektrycznego E wyindukowanego przez to malejce pole B. Kierunek wyindukowanego pola elektrycznego okrelamy z reguy Lenza, analogicznie jak znajdowalimy kierunek indukowanego prdu (ktry to pole elektryczne wywouje w przewodniku). Zauwamy przy tym, e obecno ptli (obwodu) nie jest konieczna. Jeeli go nie bdzie, to nie bdziemy obserwowa przepywu prdu jednak indukowane pole elektryczne E bdzie nadal istnie.
Rys. 26.2. Linie pola elektrycznego wytworzonego przez malejce pole magnetyczne
Linie indukowanego pola elektrycznego maj ksztat koncentrycznych okrgw (zamknitych linii) co w zasadniczy sposb rni je od linii pola E zwizanego z adunkami, ktre nie mog by liniami zamknitymi bo zawsze zaczynaj si na adunkach dodatnich i kocz na ujemnych. Zapamitajmy, e indukowane pola elektryczne nie s zwizane z adunkiem, ale ze zmian strumienia magnetycznego. 338
Modu VIII Rwnania Maxwella Indukowane pole elektryczne nazywamy (ze wzgldu na ksztat linii) wirowym polem elektrycznym . Natenia koowego pola elektrycznego pokazanego na rysunku 26.2 jest zgodnie z rwnaniem (19.7) zwizane z indukowan si elektromotoryczna relacj
= Edl
(26.3)
gdzie cakowanie odbywa si po drodze, na ktrej dziaa sia to jest wzdu linii pola elektrycznego. W polu elektrycznym pokazanym na rysunku 26.2 adunki elektryczne poruszaj si po torach koowych wic rwnanie (26.3) przyjmuje posta = E 2 r Korzystajc z rwnania (26.3) moemy zapisa uoglnione prawo indukcji Faradaya w postaci
E d l (= ) =
ktre moemy wyrazi nastpujco:
dB dt
(26.4)
Prawo, zasada, twierdzenie Cyrkulacja wektora natenia pola E po dowolnym zamknitym konturze jest rwna szybkoci zmiany strumienia magnetycznego przechodzcego przez ten kontur.
26.3 Indukowane pole magnetyczne

W poprzednim paragrafie dowiedzielimy si, e zmianom pola magnetycznego towarzyszy zawsze powstanie pola elektrycznego. Teraz zajmiemy si powizaniem prdkoci zmian pola elektrycznego z wielkoci wywoanego tymi zmianami pola magnetycznego. W tym celu rozpatrzmy obwd elektryczny zawierajcy kondensator cylindryczny pokazany na rysunku 26.3.
Rys. 26.3. Pole magnetyczne B wytworzone przez zmienne pole elektryczne E pomidzy okadkami kondensatora
339
Modu VIII Rwnania Maxwella W stanie ustalonym pole elektryczne w kondensatorze jest stae. Natomiast gdy adujemy lub rozadowujemy kondensator to do okadek dopywa (lub z nich ubywa) adunek i w konsekwencji zmienia si pole elektryczne E w kondensatorze. Dowiadczenie pokazuje, e pomidzy okadkami kondensatora powstaje pole magnetyczne wytworzone przez zmieniajce si pole elektryczne. Linie pola, pokazane na rysunku 26.3, maj ksztat okrgw tak jak linie pola wok przewodnika z prdem. Pole magnetyczne jest wytwarzane w kondensatorze tylko podczas jego adowania lub rozadowania. Tak wic pole magnetyczne moe by wytwarzane zarwno przez przepyw prdu (prawo Ampre'a) jak i przez zmienne pole elektryczne. Na tej podstawie Maxwell uoglni prawo Ampre'a do postaci
Bdl =
0 0
dE + 0 I dt
(26.5)
Sprawdmy czy stosujc t modyfikacj uzyskamy poprawny wynik na pole B pomidzy okadkami. Z prawa Gaussa wynika, e strumie pola elektrycznego pomidzy okadkami kondensatora wynosi
E =
(26.6)
Rniczkujc to wyraenie obustronnie po dt otrzymujemy dE 1 dQ I = = dt 0 dt 0 Przypomnijmy, e zgodnie z prawem Ampre'a (26.7)
Bdl =
(26.8)
Podstawiajc za prd I (rwnanie 26.7) otrzymujemy wyraenie
Bdl =
0 0
d E dt
(26.9)
identyczne z wyrazem dodanym przez Maxwella do prawa Ampre'a. Podsumowujc:

Prawo, zasada, twierdzenie Zmianom pola elektrycznego towarzyszy zawsze powstanie pola magnetycznego.
Mwic o polu magnetycznym wytwarzanym przez zmienne pole elektryczne. moemy posuy si pojciem prdu przesunicia. Wicej na ten temat moesz przeczyta w Dodatku 3, na kocu moduu VIII. 340
26.4 Rwnania Maxwella

W tabeli 26.1 zestawione s poznane przez nas dotychczas cztery prawa, ktre opisuj og zjawisk elektromagnetycznych. S to rwnania Maxwella. Przedstawione rwnania sformuowano dla prni to jest gdy w orodku nie ma dielektrykw i materiaw magnetycznych. Tab. 26.1 Rwnania Maxwella (dla prni) Prawo Rwnanie prawo Gaussa dla elektrycznoci E d S = Q 0 prawo Gaussa dla magnetyzmu uoglnione prawo Faradaya uoglnione prawo Ampre'a
1 2 3 4
Bd S = 0 E d l (= ) = Bdl =
0 0
d E + 0 I dt
dB dt
Wszystkie powysze prawa s suszne zarwno w przypadku statycznym (pola niezalene od czasu) jak i w przypadku pl zalenych od czasu. Wicej o rwnaniach Maxwella w przypadku statycznym jak i w przypadku pl zalenych od czasu przeczytasz w Dodatku 4, na kocu moduu VIII. Zauwamy, e w przypadku statycznym prawa opisujce pola elektryczne i magnetyczne s od siebie niezalene natomiast w przypadku pl zalenych od czasu rwnania Maxwella cz ze sob pola elektryczne i magnetyczne.
341
Modu VIII Fale elektromagnetyczne
27 Fale elektromagnetyczne
27.1 Widmo fal elektromagnetycznych
Maxwell nie tylko poczy w jedn cao podstawowe rwnania opisujce zjawiska elektromagnetyczne, ale wycign z tych rwna szereg wnioskw o znaczeniu fundamentalnym. Z rwna wicych ze sob pola elektryczne i magnetyczne
E d l (= ) =
oraz
dB dt
(27.1)
Bdl =
0 0
d E + 0 I dt
(27.2)
wynika, e kada zmiana w czasie pola elektrycznego wywouje powstanie zmiennego pola magnetycznego, ktre z kolei indukuje wirowe pole elektryczne itd. Taki cig sprzonych pl elektrycznych i magnetycznych tworzy fal elektromagnetyczn (rysunek 27.1).
Rys. 27.1. Pole elektryczne E i magnetyczne B fali elektromagnetycznej o dugoci
Maxwell wykaza, e wzajemnie sprzone pola elektryczne i magnetyczne s do siebie prostopade i prostopade do kierunku rozchodzenia si fali, i e prdko tych fal elektromagnetycznych w prni jest dana wyraeniem
c= 1 = 2.9979 108 m s
0 0
(27.3)
Pokaza te, e przyspieszony adunek elektryczny bdzie promieniowa pole elektryczne i magnetyczne w postaci fali elektromagnetycznej oraz, e w wypromieniowanej fali
342
Modu VIII Fale elektromagnetyczne stosunek amplitudy natenia pola elektrycznego do amplitudy indukcji magnetycznej jest rwny prdkoci c c= E0 B0 (27.4)
Znany nam obecnie zakres widma fal elektromagnetycznych przedstawia rysunek 27.2. Wszystkie wymienione fale s falami elektromagnetycznymi i rozchodz si w prni z prdkoci c. Rni si natomiast czstotliwoci (dugoci) fal. Przedstawiony podzia wie si z zastosowaniem okrelonych fal lub sposobem ich wytwarzania.
Rys. 27.2. Widmo fal elektromagnetycznych
Poszczeglne zakresy dugoci fal zachodz na siebie, ich granice nie s cile okrelone.
27.2 Rwnanie falowe

Przypomnijmy sobie rwnanie ruchu falowego (13.15) dla struny
2y 1 2y = x2 v 2 t 2
(27.5)
Rwnanie to opisuje fal poprzeczn rozchodzc si w kierunku x (czstki orodka wychylay si w kierunku y). W rozdziale 13 mwilimy, e rwnanie falowe w tej postaci, stosuje si do wszystkich rodzajw rozchodzcych si fal, np. fal dwikowych i fal elektromagnetycznych. Moemy wic przez analogi napisa (pomijajc wyprowadzenie) rwnanie falowe dla fali elektromagnetycznej (rozchodzcej si w kierunku osi x)
2 Bz 1 2 Bz = x2 c2 t 2
Oczywicie pole elektryczne E spenia takie samo rwnanie
(27.6)
343
2Ey 1 2Ey = 2 x2 c t2
Pola E i B s do siebie prostopade.
(27.7)
27.3 Rozchodzenie si fal elektromagnetycznych

Dla zilustrowania rozchodzenia si fal elektromagnetycznych i wzajemnego sprzenia pl elektrycznych i magnetycznych rozpatrzymy jedn z najczciej stosowanych linii transmisyjnych jak jest kabel koncentryczny. Na rysunku 27.3 pokazany jest rozkad pola elektrycznego i magnetycznego w kablu koncentrycznym w danej chwili t. Pole elektryczne jest radialne, a pole magnetyczne tworzy wsposiowe koa wok wewntrznego przewodnika. Pola te poruszaj si wzdu kabla z prdkoci c (zakadamy, e linia transmisyjna ma zerowy opr). Mamy do czynienia z fal biec.
Rys. 27.3. Rozkad pl magnetycznego i elektrycznego w fali elektromagnetycznej w kablu koncentrycznym
Rysunek pokazuje tylko jedn z moliwych konfiguracji pl odpowiadajc jednej z rnych fal jakie mog rozchodzi wzdu kabla. Pola E i B s do siebie prostopade w kadym punkcie. Innym przykadem linii transmisyjnej (obok kabli koncentrycznych) s tzw. falowody , ktre stosuje si do przesyania fal elektromagnetycznych w zakresie mikrofal. Falowody wykonywane s w postaci pustych rur metalowych o rnych ksztatach przekroju poprzecznego (bez przewodnika wewntrznego). ciany takiego falowodu maj znikom oporno. Jeeli do koca falowodu przyoymy generator mikrofalowy (klistron) to przez falowd przechodzi fala elektromagnetyczna. Przykadowy rozkad pl E, B takiej fali jest pokazany na rysunku 27.4 dla falowodu, ktrego przekrj jest prostoktem. Fala rozchodzi si w kierunku zaznaczonym strzak. 344
Rys. 27.4. Rozkad pl magnetycznego i elektrycznego fali elektromagnetycznej w prostoktnym falowodzie (dla polepszenia czytelnoci na rysunku grnym pominito linie B a na dolnym linie E)
Typ transmisji czyli rozkad pl (typ fali) w falowodzie zaley od jego rozmiarw. Zwrmy uwag, e rozkad pl nie musi by sinusoidalnie zmienny. Elektromagnetyczna linia transmisyjna moe by zakoczona w sposb umoliwiajcy wypromieniowanie energii elektromagnetycznej do otaczajcej przestrzeni. Przykadem takiego zakoczenia jest antena dipolowa umieszczona na kocu kabla koncentrycznego pokazana na rysunku 27.5.
Rys. 27.5. Elektryczna antena dipolowa na kocu kabla koncentrycznego
Jeeli rnica potencjaw pomidzy midzy drutami zmienia si sinusoidalnie to taka antena zachowuje si jak dipol elektryczny, ktrego moment dipolowy zmienia si co do wielkoci jak i kierunku. Energia elektromagnetyczna przekazywana wzdu kabla jest wypromieniowywana przez anten tworzc fal elektromagnetyczn w orodku otaczajcym anten. Na rysunku 27.6 pokazane jest pole E wytwarzane przez taki oscylujcy dipol (przez tak anten) w dwu przykadowo wybranych chwilach. Rysunek przedstawia pooenie adunkw dipola i pole elektryczne wok niego.
345
Rys. 27.6. Fala elektromagnetyczna emitowana przez drgajcy dipol elektryczny
Zwrmy uwag na jeszcze jedn bardzo istotn cech fal elektromagnetycznych. Fale elektromagnetyczne mog rozchodzi si w prni w przeciwiestwie do fal mechanicznych, na przykad fal akustycznych, ktre wymagaj orodka materialnego. Prdko fal elektromagnetycznych w prni jest dana wzorem
c = v
(27.8)
lub
c=
E0 B0
(27.9)
gdzie v jest czstotliwoci, dugoci fali, czstoci koow, a k liczb falow.
27.4 Wektor Poyntinga

Fale elektromagnetyczne posiadaj zdolno do przenoszenia energii od punktu do punktu. Szybko przepywu energii przez jednostkow powierzchni paskiej fali elektromagnetycznej opisujemy wektorem S zwanym wektorem Poyntinga . Wektor S definiujemy za pomoc iloczynu wektorowego
S=
EB
(27.10)
W ukadzie SI jest on wyraony w W/m2, kierunek S pokazuje kierunek przenoszenia energii. Wektory E i B s chwilowymi wartociami pola elektromagnetycznego w rozpatrywanym punkcie.
346
Przykad Na zakoczenie rozpatrzmy radiostacj o mocy P0 = 30 kW wysyajc fale izotropowo (jednakowo w kadym kierunku). Obliczmy jakie natenie sygnau (moc na jednostk powierzchni) odbieramy w odlegoci r = 10 km od nadajnika i jaka jest amplituda pola elektrycznego i pola magnetycznego docierajcej fali elektromagnetycznej. Poniewa moc emitowana jest we wszystkich kierunkach to znaczy jest rwnomiernie rozoona na powierzchni sfery wic rednia warto wektora Poyntinga w odlegoci r od rda ma warto
S= P0 4r 2
(27.11)
Podstawiajc dane otrzymujemy S = 24 W/m2 Na podstawie wyraenia (27.4) E = cB, wic moemy zapisa redni warto wektora Poyntinga w postaci S= 1 EB = 1 E2 (27.12)
0c
Jeeli natenie pola E zmienia si sinusoidalnie to warto rednia E 2 = E02 2 , a std S= na tej podstawie
E0 = 1 0 cP0 2 r
P0 1 E02 = 4r 2 0 c 2
(27.13)
(27.14)
Podstawiajc dane otrzymujemy E0 = 0.13 V/m. Wreszcie obliczamy pole B0

B0 = E0 c
(27.15)
Otrzymujemy warto B0 = 41010 T. Zauwamy jak mae jest pole magnetyczne. Ten rozdzia koczy modu smy; moesz teraz przej do podsumowania i zada testowych.
347
Modu VIII - Podsumowanie
Podsumowanie
Z prawa Faradaya wynika, sia elektromotoryczna indukcji zaley od szybko zmian d strumienia magnetycznego = B . Prd indukcyjny obserwujemy gdy rdo pola dt magnetycznego porusza si wzgldem nieruchomej ptli (obwodu), ale rwnie gdy przewd w ksztacie ptli porusza si w obszarze pola magnetycznego Regua Lenza stwierdza, e prd indukowany ma taki kierunek, e wytwarzany przez niego wasny strumie magnetyczny przeciwdziaa zmianom strumienia, ktre go wywoay. W transformatorze stosunek napicia w uzwojeniu pierwotnym do napicia U N w uzwojeniu wtrnym jest rwny stosunkowi liczby zwojw 2 = 2 . U 1 N1 dI , gdzie L jest Sia elektromotoryczna samoindukcji jest rwna = L dt wspczynnikiem indukcji wasnej. 1 B2 Gsto energii zgromadzonej w polu magnetycznym o indukcji B wynosi . 2 0 W obwodzie LC adunek, natenie prdu i napicie oscyluj sinusoidalnie 1 . z czstotliwoci = LC W obwodzie szeregowym RLC zasilanym sinusoidalnie zmiennym napiciem V0 V (t ) = V0 sin t pynie prd I = I 0 sin( t ) o amplitudzie I 0 = 2 1 R 2 + L C 1 L C i przesuniciu fazowym tg = . Staa proporcjonalnoci Z pomidzy V0 i I0 R
1 nosi nazw zawady obwodu Z = R 2 + L . C
2
rednia moc wydzielona w obwodzie wynosi P =
V0 I 0 I 2R cos = 0 . Caa moc 2 2 wydziela si na oporze R, na kondensatorze i cewce nie ma strat mocy. 1 Prdko fal elektromagnetycznych w prni jest dana wyraeniem c =
0 0
Rwnanie falowe dla fali elektromagnetycznej rozchodzcej si wzdu osi x ma posta 2Ey 1 2Ey 2 Bz 1 2 Bz = 2 = lub (dla pola E ) . Pola E i B s do siebie c t2 x2 x2 c2 t 2 prostopade. Szybko przepywu energii paskiej fali elektromagnetycznej opisujemy wektorem 1 Poyntinga S = EB. 0 348
Modu VIII - Podsumowanie Rwnania Maxwella w postaci uoglnionej Prawo 1 2 3 4 prawo Gaussa dla elektrycznoci prawo Gaussa dla magnetyzmu uoglnione prawo Faradaya uoglnione prawo Ampre'a Rwnanie E d S = Q 0
Bd S = 0 E d l (= ) = Bdl =
0 0
d E + 0 I dt
dB dt
349
Modu VIII - Materiay dodatkowe
Materiay dodatkowe do Moduu VIII

VIII. 1. Obwody RC i RL, stae czasowe
Obwd RC Na rysunku poniej pokazany jest obwd zoony z opornika R, pojemnoci C i idealnego (bez oporu wewntrznego) rda napicia (SEM) .
Obwd RC
Celem naadowania kondensatora zamykamy wycznik do pozycji (a). Prd jaki popynie w obwodzie RC obliczamy korzystajc z prawa Kirchoffa, zgodnie z ktrym
= U R +UC
lub
(VIII.1.1)
= IR +
Poniewa I = dQ/dt wic
Q C
(VIII.1.2)
Q dQ R+ C dt
(VIII.1.3)
Rozwizaniem tego rwnania jest funkcja Q(t) postaci Q = C (1 e t / RC ) Natomiast prd w obwodzie obliczamy z zalenoci I = dQ/dt I= dQ t / RC = e dt R (VIII.1.5) (VIII.1.4)
Obie zalenoci zostay pokazane na rysunku poniej. 350
adowanie kondensatora: adunek na kondensatorze i prd w obwodzie
Z przedstawionych wykresw wida, e adunek na kondensatorze narasta, a prd maleje eksponencjalnie z czasem. Szybko tych zmian zaley od wielko = RC, ktra ma wymiar czasu i jest nazywana sta czasow obwodu. Jeeli teraz w obwodzie przeczymy wycznik do pozycji (b) to bdziemy rozadowywa kondensator. Teraz w obwodzie nie ma rda SEM i prawo Kirchoffa dla obwodu przyjmuje posta U R +UC = 0 lub IR + Poniewa I = dQ/dt wic dQ Q R+ =0 dt C Rozwizaniem tego rwnania jest funkcja Q(t) postaci Q = Q0 e t / RC Natomiast prd w obwodzie obliczamy z zalenoci I = dQ/dt I= Q dQ = 0 e t / RC dt RC (VIII.1.10) (VIII.1.9) (VIII.1.8) Q =0 C (VIII.1.7) (VIII.1.6)
Zarwno adunek jak i prd malej eksponencjalnie ze sta czasow =RC.
351

Obwd RL Analogicznie, jak w obwodzie RC, opnienie w narastaniu i zanikaniu prdu obserwuje si w obwodzie RL (rysunek) przy wczaniu lub wyczaniu rda SEM.
Obwd RL Gdyby w obwodzie znajdowa si tylko opornik R, to po ustawieniu wycznika w pozycji (a) prd osignby natychmiast warto /R. Obecno indukcyjnoci L w obwodzie powoduje, e pojawia si dodatkowo SEM samoindukcji L, ktra zgodnie z regu Lenza przeciwdziaa wzrostowi prdu co oznacza, e jej zwrot jest przeciwny do . Zgodnie z prawem Kirchoffa
= U R U L
lub
(VIII.1.11)
= IR + L
dI dt
(VIII.1.12)
Rozwizaniem tego rwnania jest funkcja I(t) postaci I=
(1 e Rt / L )
(VIII.1.13)
Prd w obwodzie narasta eksponencjalnie ze sta czasow =R/L. Podobnie ronie napicie na oporniku R U R = IR = (1 e Rt / L ) Natomiast napicie na indukcyjnoci L maleje z t sam sta czasow U L = L dI = e Rt / L dt (VIII.1.15) (VIII.1.14)
Jeeli po ustaleniu si prdu w obwodzie przestawimy przecznik do pozycji (b) to wyczmy rdo SEM i spowodujemy zanik prdu w obwodzie. Ponownie jednak indukcyjno L powoduje, e prd nie zanika natychmiastowo. 352
Modu VIII - Materiay dodatkowe Spadek prdu obliczamy ponownie na podstawie prawa Kirchoffa (rwnanie VIII.1.12) uwzgldniajc, e = 0 IR + L Rozwizanie tego rwnania ma posta I= dI =0 dt (VIII.1.16)
e Rt / L
(VIII.1.17)
Obserwujemy zanik prdu, ponownie ze sta czasow =R/L.
VIII. 2. Zawada w obwodzie RLC

W omawianym obwodzie RLC pomimo szeregowego poczenia oporw omowego, pojemnociowego i indukcyjnego opr zastpczy (zawada) nie jest sum algebraiczn tych oporw. Wynika to bezporednio z wystpujcych w obwodzie przesuni fazowych pomidzy prdem i napiciem, ktre trzeba uwzgldnia przy dodawaniu napi i w konsekwencji przy liczeniu zawady. eby to sprawdzi obliczmy napicie wypadkowe w obwodzie RLC U = U R +UC +U L (VIII.2.1)
Po podstawieniu odpowiednich wyrae i uwzgldnieniu przesuni fazowych pomidzy prdem i napiciem dla poszczeglnych elementw obwodu otrzymujemy U = RI 0 sin( t ) X C I 0 sin( t + 2) + + X L I 0 sin( t 2) lub U = RI 0 sin( t ) X C I 0 cos( t ) + X L I 0 cos( t ) (VIII.2.3) (VIII.2.2)
Zwrmy uwag, e na kondensatorze napicie U pozostaje za prdem I, a na cewce U wyprzedza I. Rwnanie (2b) mona przeksztaci do postaci U = R sin( t ) + ( X L X C ) cos( t ) I0 (VIII.2.4)
Mamy wic teraz doda do siebie dwie funkcje, sinus i cosinus. W tym celu skorzystamy z wyraenia (25.17), zgodnie z ktrym ( X L X C ) R = tg . Relacja ta, pokazana na rysunku poniej, przedstawia zwizek midzy reaktancjami XL, XC oporem R oraz ktem fazowym . 353
Modu VIII - Materiay dodatkowe Zauwamy, ze przeciwprostoktna

2
trjkta
na
rysunku
jest
rwna
zawadzie
Z = R2 + (X L X C ) .
Zwizek midzy reaktancjami XL, XC oporem R, zawad Z oraz ktem fazowym
Dzielimy teraz obustronnie rwnanie (VII.2.4) przez Z i otrzymujemy

(X XC ) 1U R = sin( t ) + L cos( t ) Z I0 Z Z
(VIII.2.5)
Zgodnie z rysunkiem R = cos Z oraz

(X L X C ) = sin Z
(VIII.2.6)
(VIII.2.7)
Tak wic ostatecznie 1U = cos sin( t ) + sin cos( t ) = sin t Z I0 Otrzymalimy ponownie relacj U = ZI 0 sin t (VIII.2.9) (VIII.2.8)
z ktrej wynika, e napicie U wyprzedza prd I = I 0 sin( t ) o kt fazowy oraz, e zawada Z jest sta proporcjonalnoci pomidzy U0 i I0.
354
VIII. 3. Prd przesunicia

Widzielimy (rysunek 26.3), e linie pola B maj taki sam ksztat jak linie wytworzone przez przewodnik z prdem. Zauwamy ponadto, e w uoglnionym prawie Ampre'a
Bdl =
wyraz 0 d E d t ma wymiar prdu.
0 0
dE + 0 I dt
(VIII.3.1)
Mimo, e nie mamy tu do czynienia z ruchem adunkw w obszarze pomidzy okadkami kondensatora, to wyraz ten z przyczyn wymienionych powyej nazywamy prdem przesunicia . Mwimy, e pole B moe by wytworzone przez prd przewodzenia I lub przez prd przesunicia Ip.
Bdl =
(I P + I )
(VIII.3.2)
Koncepcja prdu przesunicia pozwala na zachowanie cigoci prdu w przestrzeni gdzie nie jest przenoszony adunek. Przykadowo w trakcie adowania kondensatora prd dopywa do jednej okadki i odpywa z drugiej wic wygodnie jest przyj, e pynie on rwnie pomidzy okadkami tak aby bya zachowana cigo prdu w obwodzie.
VIII. 4. Rwnania Maxwella

W przypadku statycznym (pola niezalene od czasu) dwa rwnania Maxwella
EdS =Q Edl = 0
(VIII.4.1) (VIII.4.2)
opisuj prawa elektrostatyki. Z pierwszego rwnania wynika prawo Coulomba, ktre jest suszne tylko w przypadku statycznym bo nie opisuje oddziaywania pomidzy adunkami w ruchu. Rwnanie (VIII.4.2) pokazuje, e gdy nie wystpuje zmienny (w czasie) strumie magnetyczny, to praca pola E wzdu dowolnej zamknitej drogi jest rwna zeru - pole elektrostatyczne jest polem zachowawczym i do jego opisu moemy posuy si pojciem potencjau. Natomiast w przypadku pl zalenych od czasu rwnanie to ma posta
E d l (= ) =
dB dt
(VIII.4.3)
i pole E nie jest polem zachowawczym - nie moemy go opisa za pomoc potencjau. 355
Modu VIII - Materiay dodatkowe Kolejne dwa rwnania Maxwella, w przypadku statycznym (pola niezalene od czasu) opisuj prawa magnetostatyki
Bd S = 0 Bdl =
0
(VIII.4.4) (VIII.4.5)
Pierwsze z tych rwna (VIII.4.4) mwi, e nie istniej adunki magnetyczne (pojedyncze bieguny) analogiczne do adunkw elektrycznych. Natomiast rwnanie (VIII.4.5) pokazuje, e rdem pola magnetostatycznego s stae prdy elektryczne. Natomiast w przypadku pl zalenych od czasu rwnanie to ma posta
Bdl =
0 0
d E + 0 I dt
(VIII.4.6)
i uwzgldnia efekt zmieniajcych si pl elektryczny. Zauwamy, e w przypadku statycznym prawa opisujce pola elektryczne i magnetyczne s od siebie niezalene natomiast w przypadku pl zalenych od czasu rwnania Maxwella cz ze sob pola elektryczne i magnetyczne.
356
Modu VIII - Rozwizania wicze
Rozwizania wicze z moduu VIII

wiczenie 24.1 Dane: d =5 cm, N = 100 zwojw, 1 = 0, 2 = 180, B = 1 T, t = 0.1 s.
Jeeli zmiana strumienia magnetycznego B nastpia w czasie t to rednia SEM jaka wyindukuje si wynosi zgodnie ze wzorem (24.1)
B t
Jeeli mamy obwd zoony z N zwojw to powyszy wzr przyjmuje posta
= N
B t
Zmian strumienia obliczamy jako rnic strumienia kocowego i pocztkowego

B = 2 1 = BS (cos 2 cos 1 )
Podstawiajc to wyraenie do rwnania na SEM otrzymujemy
B Bd 2 (cos 2 cos 1 ) = N t t
gdzie uwzgldniono, e S = d 2. Ostatecznie po podstawieniu danych otrzymujemy = 5 V.

wiczenie 24.2 Dane: Pelektr. = 20MW, R = 1 , U1 = 100 kV, U2 = 15 kV.
Straty energii s zwizane z ciepem jakie wydziela si podczas przepywu prdu przez opornik (lini przesyow) P = I 2R
Poniewa moc elektrowni Pelektr . = UI jest staa, wic czc powysze rwnania otrzymujemy
357
Modu VIII - Rozwizania wicze P P = elektr . R U Podstawiajc dane otrzymujemy P1 = 40 kW (dla U1 = 100 kV) co stanowi 0.2% mocy elektrowni oraz P2 = 1.78 kW (dla U2 = 15 kV) co stanowi 8.9% mocy elektrowni.
wiczenie 24.3 Dane: l = 1 cm, d = 1 cm, N = 10, 0 = 4107 Tm/A.
2
Indukcyjno cewki obliczamy ze wzoru (24.19)

d N 2 N S 2 = 0 L = 0 l l
2 2
Podstawiajc dane otrzymujemy L = 106 H = 1 H.

wiczenie 25.1 Energi jaka jest zgromadzona w dowolnej chwili t w kondensatorze obliczmy ze wzoru
WC = a w cewce indukcyjnej z wyraenia WL =
Q 2 Q02 cos 2 t = 2C 2C
LI 2 LI 02 sin t = 2 2
Cakowita energia jest sum energii WC i WL W = WC + WL = Q02 cos 2 t LI 02 sin 2 t + 2C 2
Korzystajc z zalenoci (25.11)
LI 0 = LQ0 2 = LQ0
Q 1 = 0 LC C
oraz =
1 LC
moemy przeksztaci powysze rwnanie do postaci W = WC + WL = LI 02 cos 2 t LI 02 sin 2 t LI 02 + = 2 2 2
Cakowita energia jest staa (niezalena od t).
358
Modu VIII - Rozwizania wicze

wiczenie 25.2 Dane: R = 10 , L = 3 H = 3106 H, C = 1pF = 11012 F, f = 100 MHz = 1108 Hz.
Zawad obwodu obliczamy z zalenoci Z = R 2 + ( X L X C ) gdzie X C =
1 oraz X L = L . C Podstawiajc dane i uwzgldniajc, e = 2f otrzymujemy XL = 1885 , XC = 1591 oraz Z = 294 . Gdyby w obwodzie nie wystpoway reaktancje, a wycznie oporniki omowe o takich samych opornociach to opr zastpczy (wypadkowy) byby sum tych opornoci rwn Romowy = 3486 .
wiczenie 25.3
W warunkach rezonansu = 0 =
1 . LC
2 2
1 Podstawiajc t warto do wyraenia na zawad Z = R + otrzymujemy L C Z=R Zawada w warunkach rezonansu (i przy maym tumieniu) jest rwna oporowi omowemu obwodu.
wiczenie 25.4 Dane: R = 10 , L = 1 H = 1106 H, U0 = 100 V = 1104 V, f1 = 101 MHz = 1108 Hz, f2 = 96 MHz = 9.6107 Hz.
Pojemno C, przy ktrej odbiornik jest dostrojony do czstotliwoci f obliczamy z warunku rezonansu
= 0 =
Uwzgldniajc, e = 2f otrzymujemy C=
1 LC
1 4f 2 L
Dla czstotliwoci f1 pojemno C = 2.481012 F = 2.48 pF. Napicie na kondensatorze przy czstotliwoci rezonansowej (tj. gdy Z = R) wynosi U C , rez = I 0 X C = U0 1 U = 0 R 0C R L C 359
Modu VIII - Rozwizania wicze Podstawiajc dane, dla czstotliwoci f1 otrzymujemy napicie UC,rez = 6.35103 V = 6.35 mV. Napicie wyjciowe jest wic okoo 60 razy wiksze od sygnau wejciowego. Natomiast gdy pozostawimy te same ustawieniach R, L, C, ale zmienimy czstotliwo f to wwczas nie jest speniony warunek rezonansu i napicie na kondensatorze obliczamy z zalenoci UC = I0 X C =
2
U0 1 U 1 = 0 Z C Z 2 f C
1 gdzie zawada Z = R + L C Podstawiajc dane i uwzgldniajc, e = 2f otrzymujemy dla czstotliwoci f2 napicie UC = 9.62104 V = 0.96 mV. Niewielkie odstpstwo od rezonansu (zmiana czstotliwoci o okoo 5%) spowodowao spadek sygnau wyjciowego o rzd wielkoci.
2
wiczenie 25.5 Dane: Usk = 230 V.
Warto skuteczna napicia jest dana wyraeniem U sk = Std warto maksymalna napicia U 0 = U sk
U0 . 2 2 = 325 V.
360
Modu VIII - Test kontrolny
Test VIII
1. Jaka sia elektromotoryczna indukuje si w metalowym prcie o dugoci l = 20 cm, jeeli przewodnik ten obraca si w polu magnetycznym o indukcji B = 0.5 T, w paszczynie prostopadej do kierunku pola magnetycznego wok osi przechodzcej przez koniec prta. Prt wykonuje 60 obrotw w cigu sekundy. 2. W cewce o wspczynniku samoindukcji L = 0.1 H natenie prdu maleje jednostajnie od wartoci I = 0.5 A do zera w czasie 0.01 s. Jaka sia elektromotoryczna indukcji powstaje podczas wyczania prdu? 3. W koowej ptli o rednicy 10 cm pynie prd 100 A. Jaka jest gsto energii w rodku tej ptli? 4. Transformator osiedlowy dostarcza rednio 100 kW mocy przy napiciu skutecznym 220 V. Napicie skuteczne po stronie pierwotnej transformatora wynosi 10 kV. Jaki jest stosunek zwojw N1/N2 w transformatorze i jaki jest wypadkowy opr obcienia w uzwojeniu wtrnym? Zakadamy, e transformator jest idealny, a obcienie czysto opornociowe. 5. Obwd drgajcy skada si z kondensatora o pojemnoci C = 1 pF oraz cewki o wspczynniku samoindukcji L = 1 H. Jaki jest okres, czstotliwo i czsto oscylacji w obwodzie? Jaka jest dugo fali elektromagnetycznej wypromieniowywanej przez ten obwd i z jakiego pasma pochodzi? 6. Obwd skada si z poczonych szeregowo oporu R = 10 , cewki o wspczynniku samoindukcji L = 1 H i kondensatora o pojemnoci C = 10 F. Przy jakiej czstoci napicia zasilajcego wystpi rezonans, a przy jakiej prd w obwodzie wyniesie poow wartoci maksymalnej? 7. Napicie skuteczne w obwodzie prdu zmiennego o czstotliwoci f = 50 Hz wynosi 220 V. Natenie skuteczne I = 1 A, a moc rednia P = 110 W. Jakie jest przesunicie w fazie pomidzy prdem i napiciem w tym obwodzie? 8. Przedstaw rwnania Maxwella w postaci uoglnionej. Omw fakty dowiadczalne zwizane z tymi prawami. 9. W jakim zakresie widma promieniowania elektromagnetycznego le fale o dugociach 1m, 1cm, 0.5 m, 1010 m?
361
MODU IX
Modu IX- Optyka geometryczna i falowa
28 Optyka geometryczna i falowa

28.1 Wstp
Promieniowanie wietlne, o ktrym bdziemy mwi w poniszych rozdziaach jest pewnym, niewielkim wycinkiem widma elektromagnetycznego wyrnionym przez fakt, e oko ludzkie reaguje na ten zakres promieniowania.
wiczenie 28.1 Sprbuj poda zakres dugoci fal jaki obejmuje wiato widzialne. Jakim barwom odpowiadaj rne dugoci fal z tego zakresu?
Jeeli rozwizae powysze wiczenie moesz porwna ten wynik z przedstawion na rysunku 28.1 wzgldn czuoci oka ludzkiego.
Rys. 28.1. Wzgldna czuo oka ludzkiego
Maksimum czuoci oka ludzkiego przypada dla barwy zielono-tej dla = 550 nm. Wicej o widzeniu barwnym moesz przeczyta w Dodatku 1, na kocu moduu IX. W kolejnych rozdziaach omwione zostan zjawiska zwizane ze wiatem widzialnym. Powinnimy jednak pamita, e wszystkie przedstawione fakty s rwnie suszne w odniesieniu do pozostaych czci widma fal elektromagnetycznych.
363
28.2 Odbicie i zaamanie

28.2.1 Wspczynnik zaamania, droga optyczna, dyspersja wiata
Wiemy ju, e wiato rozchodzi si w prni z prdkoci c. Natomiast, jak pokazuj wyniki dowiadcze, w orodkach materialnych prdko wiata jest mniejsza. Jeeli w jednorodnym orodku wiato przebdzie w czasie t drog l1 = vt to droga l jak w tym samym czasie wiato przebyoby w prni wynosi l = ct = c gdzie n= c v (28.2) l1 = nl1 v (28.1)
nosi nazw bezwzgldnego wspczynnika zaamania . Natomiast iloczyn drogi geometrycznej l1 i wspczynnika zaamania n nosi nazw drogi optycznej . Poniej w tabeli 28.1 podane zostay bezwzgldne wspczynniki zaamania wybranych substancji. Tab. 26.1 Bezwzgldne wspczynniki zaamania wybranych orodkw (dla = 589 nm - te wiato sodu) Wspczynnik Orodek zaamania powietrze 1.003 woda 1.33 alkohol etylowy 1.36 kwarc topiony 1.46 szko zwyke 1.52 szafir 1.77 diament 2.42 W nagwku powyszej tabeli podano dla jakiej fali zostay wyznaczone wspczynniki zaamania. Jest to wana informacja bo, jak pokazuje dowiadczenie, prdko fali przechodzcej przez orodek zaley od czstotliwoci wiata. Zjawisko to nazywamy dyspersj wiata . Dla wikszoci materiaw obserwujemy, e wraz ze wzrostem czstotliwoci fali wietlnej maleje jej prdko czyli ronie wspczynnik zaamania (rys. 28.2).
28.2.2 Prawo odbicia i prawo zaamania
Jeeli wiato pada na granic dwch orodkw to ulega zarwno odbiciu na powierzchni granicznej jak i zaamaniu przy przejciu do drugiego orodka tak jak pokazano to na rysunku 28.2 dla powierzchni paskiej. 364
Modu IX- Optyka geometryczna i falowa Na rysunku pokazana jest te dyspersja wiata; promie niebieski jest bardziej zaamany ni czerwony. wiato biae, zoone z fal o wszystkich dugociach z zakresu widzialnego, ulego rozszczepieniu to jest rozdzieleniu na barwy skadowe. Na rysunku pokazano promienie wietlne tylko dla dwu skrajnych barw niebieskiej i czerwonej.
Rys. 28.2. Odbicie i zaamanie wiata biaego na granicy dwch orodkw (n2 > n1)
Odbiciem i zaamaniem rzdz dwa nastpujce prawa:

Prawo, zasada, twierdzenie Prawo odbicia: Promie padajcy, promie odbity i normalna do powierzchni granicznej wystawiona w punkcie padania promienia le w jednej paszczynie i kt padania rwna si ktowi odbicia 1 = 2. Prawo, zasada, twierdzenie Prawo zaamania: Stosunek sinusa kata padania do sinusa kta zaamania jest rwny stosunkowi bezwzgldnego wspczynnika zaamania orodka drugiego n2 do bezwzgldnego wspczynnika zaamania orodka pierwszego n1, czyli wspczynnikowi wzgldnemu zaamania wiata orodka drugiego wzgldem pierwszego.
sin n 2 = = n 2,1 sin n1
(28.3)
lub sin n2 v1 = = sin n1 v 2 (28.4)
gdzie skorzystalimy z definicji bezwzgldnego wspczynnika zaamania n = c v . Powysze prawa dotyczce fal elektromagnetycznych mona wyprowadzi z rwna Maxwella, ale jest to matematycznie trudne. Mona te skorzysta z prostej (ale wanej) zasady odkrytej w XVII w. przez Fermata. 365
Modu IX- Optyka geometryczna i falowa Wicej o zasadzie Fermata moesz przeczyta w Dodatku 2, na kocu moduu IX.
wiczenie 28.2 Sprbuj teraz przeledzi bieg promienia wietlnego padajcego pod katem na umieszczon w powietrzu prostopadocienn szklan pytk wykonan ze szka o wspczynniku zaamania n tak jak pokazano na rysunku poniej. Korzystajc z prawa zaamania oblicz kt pod jakim promie opuszcza pytk. Wynik zapisz poniej.
wiczenie 28.3 Podobnie jak w poprzednim wiczeniu, promie wiata zaamuje si dwukrotnie tym razem przechodzcy przez rwnoboczny pryzmat, pokazany na rysunku obok. Promie biegnie pocztkowo rwnolegle do podstawy pryzmatu, a opuszcza go pod katem . Oblicz ten kt wiedzc, e pryzmat jest wykonany z materiau o wspczynniku zaamania n = 1.5. Wynik zapisz poniej.
Omawiajc odbicie i zaamanie ograniczylimy si do fal paskich i do paskich powierzchni. Uzyskane wyniki stosuj si jednak do bardziej oglnego przypadku fal kulistych. Stosuj si rwnie do kulistych powierzchni odbijajcych - zwierciade kulistych i kulistych powierzchni zaamujcych soczewek . Te ostatnie maj szczeglne znaczenie ze wzgldu na to, e stanowi cz ukadu optycznego oka i wielu przyrzdw optycznych takich jak np. lupa, teleskop, mikroskop. 366

28.2.3 Soczewki
Soczewkami nazywamy ciaa przeroczyste ograniczone dwoma powierzchniami o promieniach krzywizn R1 i R2. Nasze rozwaania wasnoci optycznych soczewek ograniczymy do soczewek cienkich to znaczy takich, ktrych grubo jest znacznie mniejsza od promieni krzywizn R1 i R2 powierzchni ograniczajcych soczewk. Ponadto zakadamy, e promienie wietlne padajce na soczewk tworz mae kty z osi soczewki to jest prost przechodzca przez rodki krzywizn obu powierzchni. Takie promienie (prawie prostopade do powierzchni soczewki) lece w pobliu osi soczewki nazywamy promieniami trzyosiowymi . Z wyjtkiem promienia biegncego wzdu osi soczewki, kady promie przechodzcy przez soczewk ulega dwukrotnemu zaamaniu na obu powierzchniach soczewki. Jeeli przy przejciu przez soczewk promienie rwnolege do osi soczewki zostaj odchylone w stron tej osi to soczewk nazywamy skupiajc , a jeeli odchylaj si od osi, soczewka jest rozpraszajca . Soczewka skupiajca odchyla promienie rwnolege w taki sposb, e s one skupiane w punkcie F, w odlegoci f od soczewki. Punkt F nosi nazw ogniska , a odlego f nazywamy ogniskow soczewki . Na rysunku 28.3 pokazany jest sposb wyznaczania pooenia obrazu przedmiotu rozcigego (strzaki). W celu jego wyznaczenia rysujemy promie rwnolegy do osi soczewki. Promie ten po przejciu przez soczewk przechodzi przez ognisko F. Drugi promie przechodzi przez rodek soczewki i nie zmienia swojego kierunku. Jeeli obraz powstaje w wyniku przecicia si tych promieni, to taki obraz nazywamy rzeczywistym (rysunek 28.3a). Natomiast gdy promienie po przejciu przez soczewk s rozbiene to obraz otrzymujemy z przecicia si promieni przeduonych i taki obraz nazywamy pozornym (rysunek 26.3 b).
Rys. 28.3. Powstawanie obrazu w soczewce skupiajcej: a) rzeczywistego, b) pozornego
Bieg promienia wietlnego w soczewce zaley od ksztatu soczewki tzn. od R1 i R2, od wspczynnika zaamania n materiau z jakiego wykonano soczewk oraz od wspczynnika zaamania no orodka, w ktrym umieszczono soczewk. Ogniskowa soczewki jest dana rwnaniem
1 1 n 1 = 1 + f no R1 R2
(28.6)
367
Modu IX- Optyka geometryczna i falowa Przy opisie soczewek przyjmujemy konwencj, e promienie krzywizn wypukych powierzchni s wielkociami dodatnimi, a promienie krzywizn wklsych powierzchni s wielkociami ujemnymi; powierzchni paskiej przypisujemy nieskoczony promie krzywizny. Gdy ogniskowa jest dodatnia f > 0 to soczewka jest skupiajca, a gdy f < 0 to soczewka jest rozpraszajca. Odlego x przedmiotu od soczewki i odlego y obrazu od soczewki (rysunek 28.3) s powizane rwnaniem dla cienkich soczewek 1 1 1 + = x y f a powikszenie liniowe obrazu jest dane wyraeniem P= h' y = h x (28.8) (28.7)
Przyjmuje si umow, e odlegoci obrazw pozornych od soczewki s ujemne. Odwrotno ogniskowej soczewki D = 1/f nazywa si zdolnoci zbierajc soczewki
Jednostki Jednostk zdolnoci zbierajcej soczewki jest dioptria (D); 1 D = 1/m.
Dla ukadu blisko siebie lecych soczewek ich zdolnoci skupiajce dodaj si
D = D1 + D2
(28.9)
Wszystkie powyej podane zwizki s prawdziwe dla cienkich soczewek i dla promieni przyosiowych. Tymczasem dla soczewek w rzeczywistych ukadach optycznych mamy do czynienia z aberracjami to jest ze zjawiskami znieksztacajcymi obrazy i pogarszajcymi ich ostro. Przykadem takiego zjawiska jest aberracja sferyczna . Polega ona na tym, e w miar oddalania si od osi zwierciada promienie zaczynaj odchyla si od ogniska. W ten sposb zamiast otrzyma obraz punktowy (jak dla promieni przyosiowych) otrzymujemy obraz rozcigy (plamk). Inn wad soczewek jest aberracja chromatyczna . Jest ona zwizana ze zjawiskiem dyspersji. wiato o rnych barwach (rnych czstotliwociach) ma rne prdkoci, wic i rne wspczynniki zaamania w szkle, z ktrego zrobiono soczewk. W konsekwencji rne barwy s rnie ogniskowane i obraz biaego punktu jest barwny. Te jak i jeszcze inne wady soczewek mona korygowa stosujc zestawy soczewek oraz wykonujc soczewki o odpowiednich krzywiznach i z materiau o odpowiednim wspczynniku zaamania.
368
28.3 Warunki stosowalnoci optyki geometrycznej

Omawiajc odbicie i zaamanie fal zakadalimy, e energia wietlna rozprzestrzenia si wzdu linii prostych. Posugiwanie si pojciem promienia wietlnego byo przydatne do opisu tych zjawisk ale nie moemy si nim posuy przy opisie ugicia wiata. eby to sprawdzi przeledmy zachowanie fali paskiej padajcej na szczeliny o rnej szerokoci. To zachowanie jest przedstawione schematycznie na rysunku poniej dla szczelin o szerokoci a = 5, a = 3 oraz a = .
Rys. 28.4. Ugicie fali na szczelinach o rnej szerokoci
Widzimy, e wiato padajce na szczelin ulega ugiciu. Wizka staje si rozbiena i nie moemy wydzieli z niej pojedynczego promienia metod zmniejszania szerokoci szczeliny tym bardziej, e ugicie staje si coraz bardziej wyrane gdy szczelina staje si coraz wsza (a/ 0). W tym zjawisku ujawnia si falowa natura wiata . To ugicie jest charakterystyczne dla wszystkich rodzajw fal. Dziki temu moemy np. sysze rozmow (fale gosowe) znajdujc si za zaomem muru. Ugicie fal na szczelinie (albo na przeszkodzie) wynika z zasady Huygensa.
28.3.1 Zasada Huygensa
Huygens poda swoj teori rozchodzenia si wiata w XVII w., znacznie przed sformuowaniem teorii Maxwella.. Nie zna wic elektromagnetycznego charakteru wiata ale zaoy, e wiato jest fal. Teoria Huygensa oparta jest na konstrukcji geometrycznej (zwanej zasad Huygensa), ktra pozwala przewidzie pooenie czoa fali w dowolnej chwili w przyszoci, jeeli znamy jego obecne pooenie.
Prawo, zasada, twierdzenie Zasada Huygensa mwi, e wszystkie punkty czoa fali mona uwaa za rda nowych fal kulistych. Pooenie czoa fali po czasie t bdzie dane przez powierzchni styczn do tych fal kulistych.
Jako przykad przeledmy jak za pomoc elementarnych fal Huygensa mona przedstawi rozchodzenie si fali paskiej w prni. 369
Modu IX- Optyka geometryczna i falowa Na rysunku 28.5 widzimy czoo fali paskiej rozchodzcej si w prni. Fala na rysunku biegnie w stron praw. Zgodnie z zasad Huygensa kilka dowolnie wybranych punktw na tej powierzchni traktujemy jako rda fal kulistych. Poniewa fala w prni rozchodzi si z prdkoci c to po czasie t promienie tych kul bd rwne ct. Powierzchnia styczna do tych kul po czasie t jest now powierzchni falow. Oczywicie powierzchnia falowa fali paskiej jest paszczyzn rozchodzc si z prdkoci c.
Rys. 28.5. Elementarne fale Huygensa daj w wyniku fal pask
Zauwamy, e w oparciu o t zasad mona by oczekiwa, e fala Huygensa moe si rozchodzi zarwno do tyu jak i do przodu. T niezgodno modelu z obserwacj eliminuje si poprzez zaoenie, e natenie fal kulistych Huygensa zmienia si w sposb cigy od maksymalnego dla kierunku "do przodu" do zera dla kierunku "do tyu. Metoda Huygensa daje si zastosowa jakociowo do wszelkich zjawisk falowych. Mona przedstawi za pomoc elementarnych fal Huygensa zarwno odbicie fal jak i ich zaamanie. My zastosujemy je do wyjanienia ugicia fal na szczelinie (lub przeszkodzie) pokazanych wczeniej na rysunku 28.4. Rozpatrzmy czoo fali dochodzcej do szczeliny. Kady jej punkt moemy potraktowa jako rdo fal kulistych Huygensa. Jednak przez szczelin przechodzi tylko cz fal. Fale lece poza brzegami szczeliny zostaj wyeliminowane i nie daj fali paskiej razem z falami przechodzcymi. Z tym wanie zwizane jest zaginanie wizki. Szczegy dotyczce fal ugitych zostan przedstawione dokadnie w dalszych rozdziaach. Tutaj zwrmy jedynie uwag na to, e gdy szeroko szczeliny staje si dua w stosunku do dugoci fali a >> to ugicie mona zaniedba. Moemy przyj wwczas, e wiato rozchodzi si po liniach prostych (zwanych promieniami) podlegajcych prawom odbicia i zaamania. Mwimy, e stosujemy optyk geometryczn . Warunkiem stosowalnoci optyki geometrycznej jest wic aby wymiary liniowe wszystkich obiektw (soczewek, pryzmatw, szczelin itp.) byy o wiele wiksze od dugoci fali. Jeeli tak nie jest to nie moemy przy opisie wiata posugiwa si promieniami, lecz trzeba wzi pod uwag falowy charakter wiata. Wida jak znaczce jest ugicie fali gdy szczelina ma rozmiar porwnywalny z dugoci fali. Mwimy wtedy, e stosujemy optyk falow . Optyka geometryczna jest szczeglnym (granicznym) przypadkiem optyki falowej. W kolejnych rozdziaach zajmiemy si wanie optyk falow.
370
Modu IX - Interferencja
29 Interferencja
29.1 Dowiadczenie Younga
W rozdziale dotyczcym fal w orodkach sprystych omawialimy nakadanie si (interferencj) fal. Dowiadczenie wykonane, przez Younga (w 1801 r.) wykazao istnienie takiej interferencji dla wiata. By to pierwszy eksperyment wskazujcy na falowy charakter wiata. W swoim dowiadczeniu, Young owietli wiatem sonecznym ekran, w ktrym by zrobiony may otwr S0. Przechodzce wiato padao nastpnie na drugi ekran z dwoma szczelinami S1 i S2 i dalej rozchodziy si dwie, nakadajce si na siebie fale kuliste tak jak na rysunku 29.1. Warunki stosowalnoci optyki geometrycznej nie s spenione i na szczelinach nastpuje ugicie fal. Mamy do czynienia z optyk falow. Jeeli umiecimy ekran w jakimkolwiek miejscu, tak aby przecina on nakadajce si na siebie fale to moemy oczekiwa pojawienia si na nim miejsc ciemnych i jasnych nastpujcych po sobie kolejno w zalenoci od wyniku nakadania si fal (rysunek 29.1). Miejsca ciemne powstaj w wyniku wygaszania si interferujcych fal, a jasne w wyniku ich wzajemnego wzmocnienia. Obserwujemy tak zwane prki interferencyjne (rysunek 29.1).
Rys. 29.1. Schemat dowiadczenia Younga
Przeanalizujemy teraz dowiadczenie Younga ilociowo. Zakadamy, e wiato padajce zawiera tylko jedn dugo fali (jest monochromatyczne). Na rysunku 29.2 poniej punkt P jest dowolnym punktem na ekranie, odlegym o r1 i r2 od wskich szczelin S1 i S2.
371
Rys. 29.2. Interferencja, w punkcie P, fal wychodzcych ze szczelin S1 i S2
Linia S2B zostaa poprowadzona tak, aby PS2 = PB. Zwrci uwag, e dla przejrzystoci na rysunku nie zachowano proporcji d/D. Naprawd d << D i wtedy kt S1S2B jest rwny z du dokadnoci. Oba promienie wychodzce ze szczelin S1 i S2 s zgodne w fazie, gdy pochodz z tego samego czoa fali paskiej. Jednak drogi, po ktrych docieraj do punktu P s rne wic i ich fazy w punkcie P mog by rne. Odcinki PB i PS2 s identyczne (tak to skonstruowalimy) wic o rnicy faz decyduje rnica drg optycznych tj. odcinek S1B. Aby w punkcie P wystpio maksimum natenia wiata, odcinek S1B musi zawiera cakowit liczb dugoci fal. Jest tak dlatego, e po przebyciu odcinka rwnego faza fali powtarza si wic po przebyciu drogi rwnej m (m - liczba cakowita) fala ma faz tak jak na pocztku tej drogi. Odcinek S1B nie wpywa na rnic faz, a poniewa fale byy zgodne w rdle wic bd zgodne w fazie w punkcie P. Warunek na maksimum moemy zatem zapisa w postaci
S1 B = m , m = 0, 1, 2,.....
(29.1)
Zgodnie z rysunkiem 29.2, S1 B = d sin wic d sin = m , m = 1, 2, ..... (maksima) (29.2)
Zauwamy, e kademu maksimum powyej rodkowego punktu O odpowiada pooone symetrycznie maksimum poniej punktu O. Istnieje te centralne maksimum opisywane przez m = 0. Dla uzyskania minimum natenia wiata w punkcie P, odcinek S1B musi zawiera powkow liczb dugoci fal, to jest
372
Modu IX - Interferencja 1 S1 B = m + , 2 czyli 1 d sin = m + , 2 lub inaczej d sin = (2m + 1) , 2 m = 1, 2, ..... (minima) (29.4) m = 0, 1, 2,.....
(29.3)
m = 1, 2,..... (minima)
(29.5)
Moesz przeledzi wynik interferencji dwch spjnych fal wietlnych powstaych w wyniku przejcia paskiej fali wietlnej przez przeson z dwoma punktowymi szczelinami (dowiadczenie Younga) korzystajc z darmowego programu komputerowego Interferencja dostpnego na stronie WWW autora.
Przykad Jako przykad rozpatrzmy dwie szczeliny odlege od siebie o 1 mm owietlono tym wiatem sodu o dugoci = 589 nm. Obliczymy odlego midzy ssiednimi prkami interferencyjnymi obserwowanymi na ekranie umieszczonym w odlegoci 1 m od szczelin. Najpierw sprawdzamy pooenie ktowe pierwszego maksimum. Dla m = 1 ze wzoru (29.2) otrzymujemy
d sin =
(29.6)
skd sin = d = 589 10 9 m = 0.000589 10 -3 m (29.7)
co daje 0.03. Dla tak maych ktw dobrym przyblieniem jest sin tg (29.8)
Z rysunku 29.2 wynika, e tg = y/D. Podstawiajc to wyraenie zamiast sin do rwnania (29.2) na maksimum interferencyjne otrzymujemy dla m-tego prka ym = m
D
d
(29.9)
373
Modu IX - Interferencja a dla nastpnego kolejnego y m+1 = (m + 1) Odlego midzy nimi wynosi y = y m +1 y m =
D
d
(29.10)
D
d
(589 10 9 m)(1m) = 0.589 mm 10 3 m
(29.11)
Jeeli jest mae to odlego midzy prkami nie zaley od m, prki s rozmieszczone na ekranie rwnomiernie. Jeeli natomiast mamy fale o rnych dugociach to powstan oddzielne ukady prkw (dla kadej z dugoci fal) o rnym odstpie midzy prkami.
wiczenie 29.1 Rozpatrzmy ukad dwch punktowych szczelin, odlegych od siebie o 2 mm, owietlony wiatem biaym. Oblicz jak oddalone od siebie s prki odpowiadajce pierwszemu maksimum dla wiata czerwonego ( = 700 nm) i fioletowego ( = 400 nm) tj. skrajnych dugoci fal w widmie wiata biaego. Prki s obserwowane na ekranie odlegym o 1 m od szczeliny. Wynik zapisz poniej.
Rsz = Rr = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Rwnanie (29.2) opisujce pooenie ktowe maksimw interferencyjnych moe posuy do wyznaczenia dugoci fali
d sin m
(29.12)
Tak wanie Young wyznaczy dugoci fal wiata widzialnego.
29.2 Spjno (koherencja) fal wietlnych

Podstawowym warunkiem powstania dobrze okrelonego obrazu interferencyjnego jest, aby interferujce fale wietlne miay dokadnie okrelon rnic faz sta w czasie. Przypomnijmy, e faza okrela stan fali w danym miejscu i czasie. Przykadowo, jeeli w jakim miejscu na ekranie rnica faz interferujcych fal wynosi to oznacza fizycznie, e fale docierajce tam wygaszaj si (przy zaoeniu rwnych amplitud); mamy ciemny prek. I tak jest przez cay czas o ile rnica faz nie zmieni si. Gdyby taka zmiana nastpia to w tym miejscu natenie wiata nie bdzie ju duej rwne zeru. Widzimy, 374
Modu IX - Interferencja e warunkiem stabilnoci obrazu jest stao w czasie rnicy faz fal wychodzcych ze rde S1 i S2. Mwimy, e te rda s koherentne czyli spjne . Jeeli szczeliny S1 i S2 zastpimy przez dwa niezalene rda fal (np. arwki) to nie otrzymamy prkw interferencyjnych, ekran bdzie owietlony prawie rwnomiernie. Interpretujemy to w ten sposb, e rnica faz dla fal pochodzcych z niezalenych rde zmienia si w czasie w sposb nieuporzdkowany. W jednej chwili s spenione warunki dla maksimum za moment warunki porednie, a jeszcze za chwil warunki dla minimum. I tak dla kadego punktu na ekranie wypadkowe natenie wiata jest sum nate od poszczeglnych rde. Mwimy, e te rda s niespjne, niekoherentne. Wynika z tego wany wniosek, e Dla fal spjnych najpierw dodajemy amplitudy (uwzgldniajc sta rnic faz), a potem celem obliczenia natenia podnosimy otrzyman amplitud wypadkow do kwadratu. (przypomnijmy sobie, e dla drga harmonicznych i fal energia ~ A2). Dla fal niespjnych najpierw podnosimy do kwadratu amplitudy, eby obliczy natenia poszczeglnych fal, a dopiero potem sumujemy te natenia celem otrzymania natenia wypadkowego. Na zakoczenie zapamitajmy, e zwyke rda wiata takie jak arwki (arzce si wkna) daj wiato niespjne bo emitujce wiato atomy dziaaj zupenie niezalenie. Natomiast wspczenie szeroko stosowanymi rdami wiata spjnego s lasery. Szczegy dotyczce emisji wiata przez lasery jak i zasada dziaania lasera s omwione w dalszych rozdziaach.
29.3 Natenie wiata w dowiadczeniu Younga

W tym punkcie okrelimy ilociowo wypadkowe natenie interferujcych fal spjnych. Opisujc interferencj fal elektromagnetycznych zajmiemy si wycznie opisem pola elektrycznego E tych fal poniewa dziaanie pola B na detektory wiata (w tym oko ludzkie) jest znikomo mae. Zamy, e skadowe pola elektrycznego obu fal w punkcie P, w ktrym rozpatrujemy wynik interferencji (rysunek 29.2) zmieniaj si nastpujco E1 = E0 sin t oraz E 2 = E0 sin( t + ) (29.14) (29.13)
gdzie = 2 jest czstoci koow fal, a rnic faz midzy nimi. Zauwamy, e rnica faz w punkcie P zaley od pooenia tego punktu na ekranie, a tym samym od kta . Przyjmijmy natomiast, e amplituda E0 nie zaley od kta . Jeeli wektory E interferujcych fal s do siebie rwnolege to wypadkowe pole elektryczne w punkcie P obliczmy jako sum algebraiczn poszczeglnych zaburze
E = E1 + E 2
(29.15) 375
Modu IX - Interferencja Podstawiajc rwnania obu fal obliczamy pole wypadkowe E = E0 sin t + E0 sin( t + ) = 2 E0 cos lub E = E sin( t + ) (29.17)
sin t + 2 2
(29.16)
gdzie = /2 oraz E = 2E0cos = Emcos. Energia drga harmonicznych jest proporcjonalna do kwadratu amplitudy wic natenie fali wypadkowej I ~ E2 Obliczmy teraz stosunek nate fali wypadkowej do fali pojedynczej I E = I0 E0 czyli I = 4 I 0 cos 2 = I m cos 2 (29.20)
2
(29.18)
(29.19)
Zgodnie z tym wyraeniem natenie wypadkowe zmienia si od zera, dla punktw, w ktrych rnica faz = 2 = , do maksymalnego, dla punktw, w ktrych rnica faz = 2 = 0. Rnica faz wie si z rnic drg poprzez prost relacj rnica faz rnica drg = 2 czyli dla sytuacji pokazanej na rysunku 29.2 (29.21)
d sin = 2
skd
(29.22)
= =
(d sin )
(29.23)
d sin
(29.24)
376
Modu IX - Interferencja To rwnanie wyraa zaleno przesunicia fazowego, a tym samym i natenia fali wypadkowej od kta (miejsca na ekranie). Poniej, na rysunku 29.3 wykrelony zosta rozkad nate otrzymany w wyniku interferencji wiata spjnego wychodzcego z dwch szczelin w porwnaniu z wynikiem dla rde niespjnych (rwnomierne owietlenie ekranu) jak i dla pojedynczego rda.
Rys. 29.3. Rozkad nate w obrazie interferencyjnym dwch punktowych szczelin
Moesz przeledzi rozkad nate w obrazie interferencyjnym dwch spjnych fal wietlnych powstaych w wyniku przejcia paskiej fali wietlnej przez przeson z dwoma punktowymi szczelinami (dowiadczenie Younga) korzystajc z darmowego programu komputerowego Interferencja dostpnego na stronie WWW autora.
29.4 Interferencja w cienkich warstwach

Dobrze nam znane tczowe zabarwienie cienkich warstewek, np. baniek mydlanych czy plam oleju na wodzie jest wynikiem interferencji. Na rysunku 29.4 pokazana jest warstwa o gruboci d i wspczynniku zaamania n.
Rys. 29.4. Interferencja wiata w cienkiej warstwie
377
Modu IX - Interferencja Warstwa jest owietlona przez rozcige rdo wiata monochromatycznego. Dwa promienie wychodzce z punktu S rda docieraj do oka po przejciu przez punkt P. Promienie te przebiegaj rne drogi gdy jeden odbija si od grnej, a drugi od dolnej powierzchni bonki. To czy punkt P widzimy jako jasny czy ciemny zaley od wyniku interferencji fal w tym punkcie. Fale te s spjne, bo pochodz z tego samego punktu rda wiata. Jeeli wiato pada prawie prostopadle to geometryczna rnica drg pomidzy obu promieniami wynosi z dobrym przyblieniem 2d. Mona by wic oczekiwa, e maksimum interferencyjne (punkt P jasny) wystpi gdy odlego 2d bdzie cakowit wielokrotnoci dugoci fali. Tymczasem wynik dowiadczenia jest inny. Dzieje si tak z dwch powodw: Dugo fali w warstwie n jest rna od jej dugoci w powietrzu
n =
(29.25)
Okazuje si ponadto, e fala odbijajc si od orodka optycznie gstszego (o wikszym wspczynniku zaamania n) zmienia swoj faz o . Natomiast gdy odbicie zachodzi od powierzchni orodka rzadszego optycznie fala odbija si bez zmiany fazy. Oznacza to, e promie odbity od grnej powierzchni bonki zmienia faz, a promie odbity od dolnej granicy nie. Oznacza to, e musimy rozwaa drogi optyczne, a nie geometryczne.
Chcemy teraz uwzgldni oba czynniki to jest rnice drg optycznych oraz zmiany fazy przy odbiciu. Dla dwch promieni pokazanych na rysunku 29.4 warunek na maksimum ma wic posta
2d = m n +
n
2
m = 0, 1, 2,.....
(29.26)
Czynnik n/2 opisuje zmian fazy przy odbiciu (od grnej powierzchni) bo zmiana fazy o 180 () jest rwnowana, zgodnie z rwnaniem (29.21), rnicy drg rwnej poowie dugoci fali. Poniewa n = /n otrzymujemy ostatecznie 1 2dn = m + , 2 m = 0, 1, 2, .....(maksima) (29.27)
Analogiczny warunek na minimum ma posta 2dn = m , m = 0, 1, 2,. ....(minima) (29.28)
wiczenie 29.2 Rozpatrzmy teraz bak mydlan (n = 1.33) o gruboci 320 nm znajdujca si w powietrzu. Napisz poniej, jaki kolor ma wiato odbite, gdy baka jest owietlona
378
Modu IX - Interferencja wiatem biaym padajcym prostopadle do jej powierzchni? Wskazwka: Sprawd dla jakiej dugoci fali z zakresu widzialnego (400 700 nm) speniony jest warunek maksimum interferencyjnego.
29.5 Interferencja fal z wielu rde, siatka dyfrakcyjna

Rwnanie (29.2) opisujce pooenie ktowe maksimw interferencyjnych w dowiadczeniu Younga z dwoma punktowymi szczelinami moe posuy do wyznaczenia dugoci fali wiata monochromatycznego. W praktyce jest to jednak trudne, bo ze wzgldu na mae natenia wiata nie mona w sposb dokadny wyznaczy pooenia maksimw interferencyjnych. Dlatego do wyznaczenia dugoci fali wietlnej stosuje si ukad wielu rwnolegych do siebie szczelin czyli siatk dyfrakcyjn. Na rysunku 29.5 pokazany jest ukad N szczelin odlegych od siebie o d. Odlego d nazywamy sta siatki dyfrakcyjnej .
Rys. 29.5. Siatka dyfrakcyjna
Obraz powstay przy owietleniu siatki dyfrakcyjnej skada si z serii prkw interferencyjnych podobnie jak dla dwch szczelin. Na rysunku 29.6 poniej rozkad nate dla N = 5 szczelin jest porwnany z wynikiem uzyskanym w dowiadczeniu Younga dla dwch szczelin. Z tego porwnania wynika, e nie zmienia si odlegoci pomidzy gwnymi maksimami (przy zachowaniu odlegoci midzy szczelinami d i dugoci fali ). Pooenia maksimw gwnych nie zale wic od N. Nastpi natomiast bardzo wyrany wzrost natenia maksimw gwnych, ich zwenie oraz pojawiy si wtrne maksima pomidzy nimi.
379
Rys. 29.6. Rozkad natenia wiata uzyskany dla siatki dyfrakcyjnej o N = 5 szczelinach
Maksima gwne wystpuj gdy rnica drg optycznych promieni wychodzcych z ssiednich szczelin (rysunek 29.5) zawiera cakowit liczb dugoci fal czyli gdy speniony jest warunek d sin = m , m = 1, 2, ..... (gwne maksima) (29.29)
Wzr ten jest identyczny jak rwnanie (29.2) opisujce pooenie ktowe maksimw interferencyjnych dla dwch szczelin. Tym razem jednak cise okrelenie pooenia maksimw interferencyjnych jest atwiejsze ze wzgldu na ich wiksze natenie i mniejsz szeroko. W miar wzrostu liczby szczelin siatki maksima gwne staj si coraz wsze, a maksima wtrne zanikaj i dlatego w praktyce stosuje si siatki dyfrakcyjne zawierajce nawet kilka tysicy szczelin, w ktrych odlego midzy szczelinami jest rzdy tysicznych czci milimetra. Natenie maksimw gwnych ma warto I = I 0 N 2 czyli N 2 razy wiksze ni dla pojedynczego rda.
Przykad Jako przykad rozpatrzmy siatk dyfrakcyjn, ktra ma 4000 naci na 1 cm. Pada na ni prostopadle wiato te z lampy sodowej (stosowanej w owietleniu ulic). W wietle tym wystpuj dwie fale o dugociach 589.00 i 589.59 nm. Obliczmy odlego ktow pomidzy maksimami pierwszego rzdu dla tych linii. Pooenie ktowe maksimum pierwszego rzdu otrzymujemy z warunku (29.29) dla m = 1
sin =
(29.30)
gdzie staa siatki dyfrakcyjnej d = 1cm/4000 = 2.5 m. 380
Modu IX - Interferencja Wykonujemy teraz obliczenia kta kolejno dla obu dugoci fal, a nastpnie obliczamy ich rnic. Otrzymujemy kolejno = 13.6270 (dla = 589.00 nm) i , = 13.6409 (dla = 589.59 nm). Std = 0.0139
wiczenie 29.3 Oce czy ta odlego ktowa jest wystarczajca, eby rozrni te dwie linie na ekranie odlegym o D = 1 m od siatki? W jakiej odlegoci D' trzeba ustawi ekran, eby odlego midzy tymi prkami wyniosa y' = 1mm? Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Pooenie y linii na ekranie moemy obliczy ze zwizku tg = y/D.
y = D' = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Moliwo rozrnienia maksimw obrazw dyfrakcyjnych dla dwch fal o niewiele rnicych si dugociach decyduje o jakoci siatki dyfrakcyjnej. Mwimy, e siatka powinna mie du zdolno rozdzielcz , ktr definiujemy jako
Definicja
R=
(29.31)
gdzie jest redni dugoci fali dwch linii ledwie rozrnialnych, a rnic dugoci fal miedzy nimi. Wida, e im mniejsza tym lepsza zdolno rozdzielcza.
381
Modu IX - Dyfrakcja
30 Dyfrakcja
30.1 Wstp
W dowiadczeniu Younga i dowiadczeniu z siatk dyfrakcyjn mamy do czynienia z interferencj fal ugitych na dwch i wielu szczelinach (przeszkodach). Dowiadczenia te stanowi wic dowd nie tylko interferencji, ale take dyfrakcji czyli ugicia wiata . O zjawisku ugicia promieni wietlnych przechodzcych w pobliu przeszkody (np. brzeg szczeliny) mwilimy ju w poprzednim rozdziale podajc jakociowe wyjanienie tego zjawiska w oparciu o zasad Huygensa. Na rysunku 30.1a pokazano na czym polega dyfrakcja. Fala ze rda S przechodzi przez otwr w przesonie i pada na ekran. Natenie w punkcie P na ekranie mona obliczy dodajc do siebie wszystkie zaburzenia falowe (wektory pola elektrycznego E) docierajce z rnych punktw szczeliny. Nie jest to atwe bo te elementarne fale maj rne amplitudy i fazy. Wynika to z tego e: Elementarne rda Huygensa (punkty w szczelinie) s w rnych odlegociach od punktu P na ekranie. wiato opuszcza te punkty pod rnymi ktami. Taka sytuacja, gdy fale opuszczajce otwr nie s paskie, (promienie nie s rwnolege) pojawia si gdy rdo fal i ekran, na ktrym powstaje obraz znajduj si w skoczonej odlegoci od przesony ze szczelin. Taki przypadek nosi nazw dyfrakcji Fresnela . Cao upraszcza si, gdy rdo S i ekran odsuniemy na bardzo due odlegoci od otworu uginajcego. Ten graniczny przypadek nazywamy dyfrakcj Fraunhofera . Czoa fal padajcych jak i ugitych s paszczyznami (promienie s rwnolege) tak jak na rysunku 30.1b.
Rys. 30.1. Dyfrakcja Fresnela (a) i dyfrakcja Fraunhofera (b)
Dyfrakcj Fraunhofera mona zrealizowa w laboratorium za pomoc dwu soczewek skupiajcych. Pierwsza soczewka zmienia fal rozbien w rwnoleg, a druga skupia, w punkcie P, fale paskie opuszczajce otwr w przesonie. W dalszej czci bdziemy zajmowa si tylko dyfrakcj Fraunhofera. 382
Modu IX - Dyfrakcja
30.2 Dyfrakcja na pojedynczej szczelinie

Rozpatrzmy fal pask padajc prostopadle na szczelin tak jak na rysunku 30.2. Zacznijmy od najprostszego przypadku tj. rozpatrzenia punktu rodkowego O na ekranie. W tym punkcie s skupiane przez soczewk S rwnolege promienie wychodzce ze szczeliny. Te rwnolege promienie przebywaj do tego punktu te same drogi optyczne (cho rne geometryczne) tzn. promienie zawieraj t sam ilo dugoci fal. Poniewa w szczelinie promienie s zgodne w fazie to po przebyciu takich samych drg optycznych nadal pozostaj zgodne w fazie. Dlatego w rodkowym punkcie O bdziemy obserwowa maksimum. Rozpatrzmy teraz inny punkt P na ekranie pokazany na rysunku 30.2. Promienie docierajce do P wychodz ze szczeliny o szerokoci a pod ktem . Jeden promie ma pocztek u gry szczeliny, a drugi w jej rodku. Dodatkowo pokazany jest (lini przerywan) promie przechodzcy przez rodek soczewki. Promie ten nie jest odchylany i dlatego okrela kt .
Rys. 30.2. Powstawanie obrazu dyfrakcyjnego (dyfrakcja Fraunhofera)
Jeeli wybierzemy punkt P tak, eby rnica drg BB' wynosia /2 to promienie, ktre maj zgodne fazy w szczelinie bd miay w punkcie P fazy przeciwne i wygasz si. Podobnie kady inny promie wychodzcy z grnej poowy szczeliny bdzie si wygasza z odpowiednim promieniem z dolnej powki lecym w odlegoci a/2 poniej. Punkt P bdzie mia natenie zerowe (pierwsze minimum dyfrakcyjne). Warunek opisujcy to minimum ma nastpujc posta 1 1 a sin = 2 2 (30.1)
Zauwamy, e gdyby szeroko szczeliny bya rwna wtedy pierwsze minimum pojawioby si dla = 90 czyli rodkowe maksimum wypenioby cay ekran. Podobne rozwaania moemy powtrzy dla wielu punktw szczeliny i otrzymamy oglne wyraenie dla minimw obrazu dyfrakcyjnego w postaci
383
Modu IX - Dyfrakcja a sin = m , m = 1, 2,..... (minima ) (30.2)
Mniej wicej w poowie midzy kad para ssiednich minimw wystpuj oczywicie maksima natenia okrelone przez warunek a sin = (2m + 1) , 2
m = 1, 2,..... (maksima)
(30.3)
Moesz przeledzi wynik dyfrakcji fali paskiej na pojedynczej szczelinie korzystajc z darmowego programu komputerowego Dyfrakcja 1 dostpnego na stronie WWW autora.
30.3 Natenie wiata w obrazie dyfrakcyjnym

Chcemy teraz znale wyraenie na rozkad natenia w caym ekranie w funkcji kta . Szczelin dzielimy na N odcinkw i kady z nich traktujemy jak rdo zaburzenia falowego. Zakadamy, e dla maych ktw zaburzenia falowe docierajce do punktu P z rnych miejsc szczeliny maj jednakowe amplitudy E0. Wtedy w punkcie P dodaje si N wektorw natenia pola elektrycznego E o tej samej amplitudzie E0 i tej samej czstoci. Rnica faz midzy falami pochodzcymi z ssiednich odcinkw szczeliny wynosi . Szukamy zatem zaburzenia wypadkowego dla rnych punktw P, to jest dla rnych ktw , co rwnoczenie odpowiada rnym wartociom . Skorzystamy tu z graficznej metody dodawania amplitud zaburze falowych. W tej metodzie kadej fali odpowiada wektor (nazywany wskazem), ktrego dugo reprezentuje amplitud fali, a kt wzgldem osi x faz. Amplitud wypadkow fali znajdujemy jako sum wektorw amplitud (wskazw) uwzgldniajc tym samym amplitudy fal skadowych jak i rnice faz midzy falami. Na rysunku 30.3 poniej jest przedstawiona konstrukcja geometryczna, za pomoc ktrej obliczymy natenie wiata w przypadku dyfrakcji na jednej szczelinie.
Rys. 30.3. Graficzne dodawanie wektorw amplitud w przypadku dyfrakcji na jednej szczelinie
384
Modu IX - Dyfrakcja uk okrgu jest utworzony z wektorw amplitud fal pochodzcych z N elementarnych rde w szczelinie. Dugo uku wynosi Em czyli jest rwna maksymalnej amplitudzie w rodku obrazu dyfrakcyjnego (linia prosta strzaek). Kt w dolnej czci rysunku przedstawia rnic fazy midzy skrajnymi wektorami w uku to znaczy jest rnic faz pomidzy promieniami wychodzcymi z gry i dou szczeliny. Z rysunku 30.3 wida, e zachodzi zwizek E 2 = sin 2 R skd E = 2 R sin W mierze ukowej kt = E m R wic R= Em (30.6)
(30.4)
(30.5)
Podstawiajc t zaleno do rwnania (30.5) otrzymujemy

E = Em sin
(30.7)
lub E = gdzie = /2. Wektory na rysunku 30.3 odpowiadaj amplitudom pola elektrycznego. eby otrzyma natenie wiata trzeba amplitudy podnie do kwadratu, wic na podstawie rwnania (30.8) otrzymujemy sin I = I m
2
Em
sin
(30.8)
(30.9)
Jak widzimy, w przeciwiestwie do obrazu interferencyjnego, natenia kolejnych maksimw dyfrakcyjnych nie s jednakowe.
385
Modu IX - Dyfrakcja Poniewa jest rnic faz dla promieni wychodzcych z brzegw szczeliny o szerokoci a, wic rnica drg jakie przebywaj te promienie do punktu P wynosi asin. Korzystajc z relacji rnicafaz rnicadrg = 2 otrzymujemy (30.10)
a sin
(30.11)
czc rwnania (30.9) i (30.12) moemy obliczy natenie wiata dla obrazu dyfrakcyjnego otrzymanego dla pojedynczej szczeliny. Widzimy, e natenie I przyjmuje wartoci minimalne dla
= m ,
m = 1, 2, 3,.....
(30.12)
Podstawiajc t zaleno do rwnania (30.11) otrzymujemy wynik zgodny z uzyskan poprzednio zalenoci (30.2). Podobnie jest z wartociami maksymalnymi natenia, ktre otrzymujemy dla
= m + ,
1 2
m = 1, 2, 3,.....
(30.13)
Na rysunku 30.4 poniej przedstawiono rozkad natenia wiata (krzywe I) w funkcji pooenia na ekranie (kta ) dla rnych szerokoci szczeliny (w stosunku do dugoci fali ).
Rys. 30.4. Natenie wiata w obrazie dyfrakcyjnym pojedynczej szczeliny
386
Modu IX - Dyfrakcja Moesz przeledzi rozkad natenia wiata dla obrazu dyfrakcyjnego otrzymanego dla pojedynczej szczeliny. korzystajc z darmowego programu komputerowego Dyfrakcja 1 dostpnego na stronie WWW autora.
wiczenie 30.1 Jak widzielimy na rysunku 30.4 natenia kolejnych maksimw w obrazie dyfrakcyjnym nie s jednakowe. Oblicz stosunek nate trzech kolejnych maksimw do natenia maksimum rodkowego w obrazie dyfrakcyjnym dla pojedynczej szczeliny. Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Skorzystaj z warunku na maksimum (dla m = 1, 2, 3) i wyraenia (30.9) na natenie wiata.
m=1 I /Im
m=2
m=3
30.4 Interferencja i dyfrakcja na dwch szczelinach

W dowiadczeniu Younga przyjmowalimy, e szczeliny s punktowe tj. a << . W wyniku interferencji fal spjnych ugitych na takich szczelinach otrzymywalimy prki interferencyjne o jednakowym nateniu. Dla realnych szczelin trudno jest zrealizowa warunek a << . Oznacza to, e pojedyncza szczelina bdzie dawaa obraz dyfrakcyjny i w wyniku interferencji fal z dwch szczelin otrzymamy obraz, w ktrym natenia prkw nie bd stae (jak w dowiadczeniu Younga) ale zalene od tego obrazu dyfrakcyjnego. Przypomnijmy, e natenie wiata w obrazie interferencyjnym dla dwch punktowych szczelin dane jest wyraeniem
I ,int = I m,int cos 2
(30.14)
oraz
d sin
(30.15)
gdzie d jest odlegoci midzy szczelinami. Natomiast natenie fali ugitej na szczelinie jest dane rwnaniem I ,dyf sin = I m ,dyf
2
(30.16)
387
Modu IX - Dyfrakcja oraz
a sin
(30.17)
gdzie a jest szerokoci szczeliny. Teraz chcemy otrzyma czny efekt. Dlatego w rwnaniu (30.14) sta amplitud obrazu interferencyjnego (dla wskich szczelin) zastpujemy realnym nateniem dyfrakcyjnym (30.16). Otrzymujemy sin I = I m (cos )
2 2
(30.18)
Ten wynik opisuje nastpujce fakty. W danym punkcie na ekranie natenie wiata, z kadej szczeliny osobno, jest dane przez obraz dyfrakcyjny tej szczeliny. Obrazy dyfrakcyjne dwch szczelin rozpatrywanych oddzielnie nakadaj si, fale interferuj. Na rysunku 30.5 pokazany jest ten wynik dla d = 50 i trzech wartoci stosunku a/. Widzimy, e im szersze szczeliny tym wpyw dyfrakcji jest silniejszy (natenia prkw s bardziej zmienione). Uzyskany obraz jest zgodnie z rwnaniem (30.18) iloczynem czynnika interferencyjnego i dyfrakcyjnego.
Rys. 30.5 Prki interferencyjne dla dwch szczelin o skoczonej szerokoci
388
Modu IX - Dyfrakcja To nakadanie si czynnika interferencyjnego i dyfrakcyjnego jest jeszcze lepiej widoczne na rysunku 30.6. Czynnik interferencyjny ~cos2 jest pokazany na grnym wykresie, czynnik dyfrakcyjny ~(sin/)2 na rodkowym, a ich iloczyn na dolnym. Widzimy, e obwiednie prkw interferencyjnych pokrywaj si dokadnie z obrazem dyfrakcyjnym.
Rys. 30.6 Obraz interferencyjny dwch punktowych szczelin, obraz dyfrakcyjny pojedynczej szczeliny i ich iloczyn
Moesz przeledzi wynik interferencji dla dwch szczelin o skoczonej szerokoci korzystajc z darmowego programu komputerowego Dyfrakcja 2 dostpnego na stronie WWW autora.
30.5 Dyfrakcja promieni Roentgena (promieni X)

W krystalicznych ciaach staych atomy uoone s w przestrzeni w sposb regularny tworzc tzw. sie krystaliczn. Na rysunku 30.7 pokazane jest rozmieszczenie atomw w krysztale NaCl. Mae kule przedstawiaj atomy (jony) sodu, a due jony chloru. Na rysunku pokazana jest tzw. komrka elementarna . Jest to najmniejsza jednostka (cegieka), z ktrej mona zbudowa kryszta. Takie uoenie atomw w powtarzajcy si regularny wzr powoduje, e krystaliczne ciao stae stanowi naturalny, trjwymiarowy ukad szczelin (przeszkd) czyli trjwymiarow siatk dyfrakcyjn.
389
Modu IX - Dyfrakcja
Rys. 30.7. Rozmieszczenie jonw w komrce elementarnej NaCl
Takie uoenie atomw w powtarzajcy si regularny wzr powoduje, e krystaliczne ciao stae stanowi naturalny, trjwymiarowy ukad szczelin (przeszkd) czyli trjwymiarow siatk dyfrakcyjn. Jednak w tym przypadku wiato widzialne jest bezuyteczne bo dugo jego fal jest duo wiksza od odlegoci midzy atomami >> a. Przykadowo, wiato te ma dugo rwn 589 nm, a odlego midzy najbliszymi atomami w krysztale NaCl wynosi a 0.281 nm. Musimy wic posuy si promieniowaniem X (promieniowanie rentgenowskie). Wicej o promieniowaniu rentgenowskim dowiemy si w dalszych rozdziaach, teraz zapamitajmy jedynie, e jest to promieniowanie elektromagnetyczne o dugociach fal rzdu 0.1 nm, to jest tego samego rzdu co odlegoci midzyatomowe w krysztaach. Na rysunku 30.8 poniej pokazana jest wizka promieni X padajca na kryszta. Wizki fal ugitych na atomach padaj na klisz tworzc na niej w wyniku interferencji charakterystyczny obraz (ukad punktw) zwany od nazwiska niemieckiego fizyka odkrywcy tej metody obrazem Lauego .
Rys. 30.8. Ugicie wizki promieni X na krysztale
390
Modu IX - Dyfrakcja Natenia linii w obrazie dyfrakcyjnym zale od geometrii pojedynczej szczeliny. W idealnym przypadku zale od szerokoci szczeliny. Tak samo natenia wizek rozproszonych na krysztale zale od geometrii pojedynczej rozpraszajcej komrki elementarnej. Analiza pooe i nate tych punktw pozwala na okrelenie struktury krysztau. Kierunki (kty ), dla ktrych otrzymujemy wzmocnienie promieni X ugitych na krysztale, okrela prawo Bragga
2d sin = m ,
m = 1, 2, 3,.....(maksima)
(30.19)
gdzie d jest odlegoci midzy ssiednimi paszczyznami zawierajcymi atomy, a ktem pomidzy tymi paszczyznami i padajcym promieniowaniem. Wicej o prawie Bragga moesz przeczyta w Dodatku 3, na kocu moduu IX. Widzimy, e znajc dugo fali moemy z prawa Bragga wyznaczy odlegoci midzyatomowe. Dyfrakcja promieni X jest wan metod dowiadczaln w badaniu ciaa staego.
391
Modu IX - Polaryzacja
31 Polaryzacja
31.1 Wstp
Teoria Maxwella przewiduje, e wiato jest fal poprzeczn tzn. kierunki drga wektorw E i B s prostopade do kierunku rozchodzenia si fali. Na rysunku 31.1 poniej przedstawiono fal elektromagnetyczn, ktra wyrnia si tym, e wektory E s do siebie rwnolege we wszystkich punktach fali. Dotyczy to rwnie wektorw B. O takiej fali mwimy, e jest pasko spolaryzowana lub spolaryzowana liniowo . Wektory E tworz z kierunkiem ruchu fali paszczyzn zwan paszczyzn drga.
Rys. 31.1. Fala elektromagnetyczna pasko spolaryzowana (spolaryzowana liniowo)
Przykadem fal spolaryzowanych liniowo s fale elektromagnetyczne radiowe emitowane przez anten dipolow omawiane w rozdziale 27 (modu 8). W duej odlegoci od dipola, wektor pola elektrycznego jest rwnolegy do osi dipola, anteny (rysunek 27.5). Emitowana fala jest wic spolaryzowana liniowo. Kiedy taka fala pada na anten odbiorcz wwczas zmienne pole elektryczne (zmienny wektor E fali) wywouje w antenie odbiorczej drgania elektronw w gr i w d. W efekcie prd zmienny popynie w ukadzie wejciowym odbiornika. Jeeli jednak obrcimy anten o 90 wok kierunku padania fali, to wektor E bdzie prostopady do anteny i nie wywoa ruchu elektronw (antena nie odbiera sygnau). rda wiata widzialnego rni si od rde fal radiowych midzy innymi tym, e atomy (czsteczki) emitujce wiato dziaaj niezalenie. W konsekwencji rozchodzce si wiato skada si z niezalenych cigw fal, ktrych paszczyzny drga zorientowane s przypadkowo wok kierunku ruchu fali. Takie wiato chocia jest fal poprzeczn jest niespolaryzowane . Na rysunku 31.2 pokazana jest schematycznie rnica midzy fal poprzeczn spolaryzowan liniowo (a) i fal poprzeczn niespolaryzowan (b). Na rysunku (a) wektor E drga w jednej paszczynie, podczas gdy w sytuacji pokazanej na rysunku (b) paszczyzny drga wektora E zorientowane s przypadkowo.
392
Modu IX - Polaryzacja Rysunek (c) przedstawia inny rwnowany opis niespolaryzowanej fali poprzecznej: traktujemy j jako zoenie dwch spolaryzowanych liniowo fal o przypadkowo zmiennej rnicy faz. Oznacza to, e wypadkowy wektor E ma zmienn (ale prostopad) orientacj wzgldem kierunku rozchodzenia si fali. Orientacja kierunkw drga skadowych pl E jest te przypadkowa chocia zawsze prostopada wzgldem kierunku rozchodzenia si fali.
Rys. 31.2. Orientacja wektora elektrycznego E (a) w fali spolaryzowanej liniowo (b) w fali niespolaryzowanej (c) rwnowany opis fali niespolaryzowanej
Z dotychczas omawianych dowiadcze z interferencj i dyfrakcj nie wynika poprzeczny charakter fal wietlnych bo fale podune te interferuj i ulegaj ugiciu. Natomiast zjawisko polaryzacji jest charakterystyczne dla fal poprzecznych. Jednak, aby mc odrni od siebie rne fale poprzeczne biegnce w tym samym kierunku potrzebna jest metoda, ktra pozwoliaby rozdzieli fale o rnych paszczyznach drga. Dotyczy to rwnie badania fal wietlnych niespolaryzowanych.
31.2 Pytki polaryzujce

Na rys. 31.3 pokazana jest niespolaryzowana fala wietlna padajca na pytk z materiau polaryzujcego, zwanego polaroidem .
Rys. 31.3. Przechodzenie wiata przez polaroid
W pytce istnieje pewien charakterystyczny kierunek polaryzacji zaznaczony rwnolegymi liniami przerywanymi. Kierunek polaryzacji polaroidu ustala si w procesie 393
Modu IX - Polaryzacja produkcji. Czsteczki o strukturze acuchowej osadza si na elastycznej warstwie plastycznej, a nastpnie warstw rozciga si co powoduje rwnolege uoenie czsteczek. Pytka przepuszcza tylko te fale, dla ktrych kierunki drga wektora elektrycznego s rwnolege do kierunku polaryzacji, a pochania te fale, w ktrych kierunki te s prostopade. Jeeli wektor E wyznaczajcy paszczyzn drga tworzy kt z kierunkiem polaryzacji pytki to przepuszczana jest skadowa rwnolega EII = E cos podczas gdy skadowa prostopada E = E sin jest pochaniana (rysunek 31.4).
Rys. 31.4. Polaroid
Jeeli wic oprcz pytki polaryzujcej (polaryzatora ) ustawimy na drodze wiata drug tak pytk (nazywan analizatorem ) to obracajc analizator wok kierunku padania wiata moemy zmienia natenie wiata przechodzcego przez obie pytki. Jeeli amplituda pola elektrycznego fali padajcej na analizator jest rwna E0 to amplituda fali wychodzcej z analizatora wynosi E0 cos , gdzie jest ktem pomidzy kierunkami polaryzacji obu pytek. Poniewa natenie wiata jest proporcjonalne do kwadratu amplitudy wic
I = I 0 cos 2
(31.1)
Rwnanie (31.1) nazywane jest prawem Malusa. Zauwamy, e natenie wiata osiga maksimum dla = 0 lub = 180 to jest dla rwnolegych kierunkw polaryzacji, a minimum dla = 90 lub = 270 to jest dla prostopadych kierunkw polaryzacji.
wiczenie 31.1 Sprbuj odpowiedzie jaka cz energii wizki wiata niespolaryzowanego padajcego na polaroid jest w nim pochaniana, a jaka przepuszczana?
394
31.3 Polaryzacja przez odbicie

Innym sposobem, w jaki wiato moe by spolaryzowane, czciowo lub cakowicie, jest odbicie od powierzchni dielektryka (np. szka). Na rysunku 31.5 pokazana jest wizka niespolaryzowana padajca na powierzchni szka.
Rys. 31.5. Polaryzacja wiata przez odbicie
Dowiadczalnie stwierdzono, e istnieje pewien kt padania, nazywany ktem cakowitej polaryzacji p , dla ktrego wizka odbita jest cakowicie spolaryzowana liniowo w kierunku prostopadym do paszczyzny padania. Oznacza to, e odbiciu ulega tylko skadowa prostopada do paszczyzny padania (paszczyzny rysunku 31.5) natomiast wspczynnik odbicia skadowej lecej w paszczynie padania jest rwny zeru. Natomiast wizka przechodzca jest tylko czciowo spolaryzowana (skadowa jest cakowicie zaamana, a skadowa tylko czciowo). Dowiadczalnie stwierdzono, e gdy kt padania jest rwny ktowi cakowitej polaryzacji to wwczas wizka odbita i zaamana tworz kt prosty czyli
+ = 90o
Poniewa zgodnie z prawem zaamania
n1 sin = n2 sin
(31.2)
(31.3)
wic czc oba te rwnania otrzymujemy n1 sin = n2 sin(90 o ) = n2 cos lub 395 (31.4)
tg = n2 = n 2,1 n1
(31.5)
To ostatnie rwnanie jest nazywane prawem Brewstera. Prawo to zostao znalezione dowiadczalnie ale mona je wyprowadzi cile przy pomocy rwna Maxwella.
wiczenie 31.2 Oblicz jaki jest kt cakowitej polaryzacji dla pytki wykonanej z materiau o wspczynniku zaamania n = 1.5. Oblicz te kt zaamania. Wynik zapisz poniej.
p =
=
31.4 Dwjomno
wiato spolaryzowane mona rwnie uzyska wykorzystujc, wystpujc w pewnych krysztaach, zaleno wspczynnika zaamania wiata od kierunku polaryzacji. Dotychczas zakadalimy, e wspczynnik zaamania, nie zaley od kierunku rozchodzenia si wiata w orodku ani od jego polaryzacji. Ciaa speniajce te warunki nazywamy ciaami optycznie izotropowymi . Istnieje jednak szereg cia anizotropowych i dotyczy to nie tylko wasnoci optycznych ale wielu innych. Na przykad pewne krysztay ami si atwo tylko w jednej paszczynie, a opr elektryczny mierzony w rnych kierunkach jest rny, niektre krysztay atwiej magnesuje si w jednym kierunku ni innych itd. Na rysunku 31.6 poniej pokazana jest niespolaryzowana wizka wiata padajca na kryszta kalcytu (CaCO3) prostopadle do jednej z jego cian.
Rys. 31.6. Podwjne zaamanie w krysztale kalcytu
396
Modu IX - Polaryzacja Pojedyncza wizka wiata rozszczepia si, przechodzc przez kryszta, na dwa promienie. Mamy do czynienia z dwjomnoci czyli podwjnym zaamaniem . Jeeli zbadamy obie wychodzce wizki za pomoc pytki polaryzujcej to okae si, e obie wizki s spolaryzowane liniowo, przy czym ich paszczyzny drga s wzajemnie prostopade. Wizki te nosz odpowiednio nazwy promienia zwyczajnego (o) i promienia nadzwyczajnego (e) . Ponadto okazuje si, e promie zwyczajny spenia prawo zaamania (tak jak dla orodka izotropowego), a promie nadzwyczajny tego prawa nie spenia. Zjawisko to tumaczy si tym, e promie o przechodzi przez kryszta z jednakow prdkoci we wszystkich kierunkach (ma jeden wspczynnik zaamania no) tak jak izotropowe ciao stae, natomiast prdko promienia e zaley od kierunku w krysztale i zmienia si od wartoci vo do ve, a wspczynnik zaamania od no do ne. Dla kalcytu no = 1.486, a ne = 1.658. Wielkoci ne i no nazywamy gwnymi wspczynnikami zaamania krysztau. Niektre podwjnie zaamujce krysztay wykazuj ponadto wasno nazywan dichroizmem . Krysztay te pochaniaj jeden z promieni (o lub e) silniej ni drugi. Na wykorzystaniu tego zjawiska opiera si dziaanie szeroko stosowanych polaroidw. Ten rozdzia koczy modu dziewity; moesz teraz przej do podsumowania i zada testowych.
397
Modu IX - Podsumowanie
Podsumowanie
Optyka geometryczna opiera si na: 1) Prawie odbicia: promie padajcy, promie odbity i normalna do powierzchni granicznej wystawiona w punkcie padania promienia le w jednej paszczynie i kt padania rwna si ktowi odbicia 1 = 2 , 2) Prawie zaamania: stosunek sinusa kata padania do sinusa kta zaamania jest rwny sin n 2 = = n 2,1 . odwrotnoci stosunku wspczynnikw zaamania orodkw sin n1 Warunkiem stosowalnoci optyki geometrycznej jest aby wymiary liniowe wszystkich obiektw (soczewek, pryzmatw, szczelin itp.) byy o wiele wiksze od dugoci fali. Jeeli tak nie jest trzeba wzi pod uwag falowy charakter wiata. Interferencja na wskich szczelinach odlegych o d: d sin = m , m = 1, 2, .... (maksima) , E = Emcos, I = I m cos 2 , d = = sin . 2 Fala odbijajc si od orodka optycznie gstszego (o wikszym n) zmienia swoj faz o . Gdy odbicie zachodzi od powierzchni orodka rzadszego optycznie fala odbija si bez zmiany fazy. Dyfrakcja na pojedynczej szczelinie o szerokoci a: 2 Em sin a sin = m , m = 1, 2,..... (minima ) , E = sin , I = I m , a = = sin . 2 2 2 sin Rwnoczesna interferencja i dyfrakcja na dwch szczelinach: I = I m (cos ) . Kierunki (kty ), w ktrych otrzymujemy wzmocnienie promieni X ugitych na krysztale, okrela prawo Bragga 2d sin = m , m = 1, 2, 3,.....(maksima) , gdzie d jest odlegoci paszczyzn w krysztale. Zjawisko polaryzacji jest charakterystyczne dla fal poprzecznych. wiato mona spolaryzowa przez odbicie lub przepuszczajc wiato przez n polaryzator. Dla kta padania takiego, e tg = 2 = n 2,1 , wizka odbita jest n1 cakowicie spolaryzowana liniowo prostopadle do paszczyzny padania, a wizka przechodzca jest tylko czciowo spolaryzowana.
398
Modu IX - Materiay dodatkowe
Materiay dodatkowe do Moduu IX

IX. 1. Widzenie barwne
Obraz w oku powstaje na siatkwce oka. wiato po przejciu przez soczewk pada na znajdujce si w siatkwce komrki wraliwe na wiato fotoreceptory . S dwa podstawowe rodzaje fotoreceptorw: prciki i czopki . Prciki rejestruj zmiany jasnoci, a dziki czopkom moemy rozrni kolory. Prcik s bardziej czue na wiato ni czopki. W nocy gdy jest ciemno, komrki odpowiedzialne za widzenie barwne (czopki) nie s stymulowane. Reaguj jedynie prciki. Dlatego o zmierzchu wszystko wydaje si szare. W oku znajduj si trzy rodzaje czopkw, ktre s wraliwe na trzy podstawowe barwy widmowe: czerwon, zielon i niebiesk. W zalenoci od stopnia stymulacji poszczeglnych rodzajw czopkw widzimy okrelony kolor, ktry mona przedstawi jako kombinacj tych trzech podstawowych barw. Barw bia zobaczymy, gdy wszystkie trzy rodzaje czopkw podranione bd jednakowo silnie. Okazuje si, e czopki w najwikszym stopniu pochaniaj tozielone wiato o dugoci fali okoo 550 nanometrw i dlatego wanie oko ludzkie najsilniej reaguje na wiato o tej dugoci fali. Jednak odbir konkretnej barwy uzaleniony jest od czuoci poszczeglnych czopkw, a ich czuo jest uzaleniona od fizjologicznych cech poszczeglnych osb wic kady czowiek te same barwy odbiera troch inaczej. Podsumowujc, nasze oczy przeksztacaj promieniowanie elektromagnetyczne fal wietlnych w sygnay elektryczne, ktre trafiaj do orodkw wzrokowych mzgu, gdzie s przeksztacane w trjwymiarowy, kolorowy obraz. Na zakoczenie warto wspomnie, e naturalny sposb widzenia kolorowego RGB (od angielskiego Red - czerwony, Green - zielony, Blue - niebieski) zosta wykorzystany w konstrukcji monitorw. Najczciej w kineskopach stosuje si warstw luminoforu skadajc si z trjek punktw lub paskw, ktre pobudzone strumieniem elektronw wiec w trzech barwach podstawowych: czerwonej, zielonej, niebieskiej (RGB).
IX. 2. Zasada Fermata

Zasad Fermata formuujemy w nastpujcy sposb:
Prawo, zasada, twierdzenie Promie wietlny biegncy z jednego punktu do drugiego przebywa drog, na ktrej przebycie trzeba zuy w porwnaniu z innymi, ssiednimi drogami, minimum albo maksimum czasu.
Zasada ta wyjania prostoliniowy bieg wiata w orodku jednorodnym bo linia prosta odpowiada minimum drogi, a tym samym i minimum czasu. Wanie z tej zasady mona wyprowadzi prawa odbicia i zaamania. Na rysunku poniej s przedstawione dwa punkty A i B oraz czcy je promie APB, ktry odbija si od powierzchni granicznej w punkcie P.
399
Promie wychodzcy z punktu A po odbiciu w punkcie P trafia do punktu B
Cakowita dugo drogi promienia wynosi l = a 2 + x 2 + b 2 + (d x) 2 (IX.2.1)
gdzie x jest zmienn zalen od pooenia punktu P (punkt odbicia promienia). Zgodnie z zasad Fermata punkt P (zmienn x) wybieramy tak, eby czas przebycia drogi APB by minimalny (lub maksymalny, lub niezmieniony). Matematycznie oznacza to warunek dl =0 dx wic otrzymujemy dl 1 2 1 = (a + x 2 ) 1 / 2 2 x + [b 2 + (d x) 2 ]1 / 2 2(d x)(1) = 0 dx 2 2 a po przeksztaceniu x a +x
2 2
(IX.2.2)
(IX.2.3)
dx b + (d x) 2
2
(IX.2.4)
Porwnujc z rysunkiem widzimy, e jest to rwnowane zapisowi

sin 1 = sin 2
(IX.2.5) (IX.2.6)
1 = 2
co wyraa prawo odbicia. Podobnie postpujemy w celu wyprowadzenia prawa zaamania. Rozpatrzmy sytuacj przedstawion na rysunku poniej. 400
Promie wychodzcy z punktu A po zaamaniu w punkcie P na granicy orodkw trafia do punktu B
Czas przelotu z A do B przez punkt P jest dany jest wzorem

t= l1 l + 2 v1 v 2
(IX.2.7)
Uwzgldniajc, e n = c/v moemy przepisa to rwnanie w postaci t= n1l1 + n2 l 2 l = c c (IX.2.8)
Wyraenie w liczniku l = n1l1 + n2l2 jest drog optyczn promienia. Ponownie dobieramy zmienn x (pooenie punktu P), tak aby droga l bya minimalna czyli, aby dl/dx = 0. Poniewa droga optyczna jest rwna l = n1l1 + n2 l 2 = n1 a 2 + x 2 + n2 b 2 + (d x) 2 wic otrzymujemy dl 1 1 = n1 (a 2 + x 2 ) 1 / 2 2 x + n2 [b 2 + (d x) 2 ] 1 / 2 2(d x)(1) = 0 dx 2 2 a po przeksztaceniu n1 x a2 + x2 = n2 dx b 2 + (d x) 2 (IX.2.11) (IX.2.10) (IX.2.9)
401
Modu IX - Materiay dodatkowe Porwnujc ten wynik z rysunkiem 2 otrzymujemy

n1 sin = n2 sin
(IX.2.12)
co jest prawem zaamania.
IX. 3. Prawo Bragga

Prawo Bragga podaje warunki, w jakich zachodzi dyfrakcja promieni Roentgena na krysztale. Rysunek pokazuje ugicie wizki promieni X na zespole rwnolegych paszczyzn (linie przerywane). Odlego midzy paszczyznami wynosi d.
Ugicie wizki promieni X na paszczyznach atomowych w krysztale
Promienie ugite bd si wzmacnia gdy rnica drg pomidzy ssiednimi promieniami (rysunek) bdzie rwna cakowitej wielokrotnoci dugoci fali AB ' A' B = AB (cos cos ) = m m = 0, 1, 2, ... (IX.3.1)
Dla m = 0 otrzymujemy = to znaczy paszczyzna wyznaczona przez atomy dziaa jak zwierciado odbijajce fal padajc (kt padania = kt odbicia) to znaczy w tym kierunku obserwujemy wzmocnienie promieniowania ugitego. Jeeli chcemy otrzyma wzmocnienie promieniowania odbitego od caej rodziny paszczyzn, dla kierunku okrelonego przez kt , to musz si wzmacnia promienie odbite od poszczeglnych paszczyzn. Oznacza to, e rnica drg dla promieni odbitych od ssiednich paszczyzn (rysunek a) musi by rwna cakowitej wielokrotnoci , co sprowadza si do warunku zwanego prawem Bragga. 2d sin = m , m = 1, 2, 3,.....(maksima) (IX.3.2)
W rwnaniu tym d oznacza odlego midzy ssiednimi paszczyznami. Naley tu zwrci uwag, e w krysztale znajduje si wiele rnych rodzin paszczyzn o rnych odlegociach midzypaszczyznowych. Pomiar dyfrakcji promieni X jest dowiadczaln metod badania rozmieszczenia atomw w krysztaach. 402
Modu IX - Rozwizania wicze
Rozwizania wicze z moduu IX

wiczenie 28.2 Dane: kt padania , wspczynnik zaamania szka nszka = n, wspczynnik zaamania powietrza npowietrza = 1.
Promie padajcy na granic orodkw pod ktem zaamuje si pod ktem i pod takim ktem pada na drug ciank pytki to jest na drug granic orodkw. Tutaj zaamuje si pod ktem . Zgodnie z prawem zaamania dla promienia wchodzcego do pytki na granicy orodkw zachodzi zwizek sin n = =n sin 1 a dla promienia wychodzcego z pytki sin 1 = sin n Z porwnania powyszych wzorw wynika, e kty i s identyczne = . Promie przechodzc przez pask pytk ulega rwnolegemu przesuniciu.
wiczenie 28.3 Dane: wspczynnik zaamania szka nszka = 1.5, wspczynnik zaamania powietrza npowietrza = 1.
403
Modu IX - Rozwizania wicze Zgodnie z rysunkiem promie padajcy na pryzmat zaamuje si pod ktem , a nastpnie pada na drug ciank pryzmatu pod ktem 60 . Poniewa promie biegnie pocztkowo rwnolegle do podstawy pryzmatu to kt padania = 30. Zgodnie z prawem zaamania
n sin = szka = 1.5 sin n powietrza
oraz sin(60o ) n powietrza 1 = = sin nszka 1.5 Podstawiajc = 30 i rozwizujc ukad powyszych rwna otrzymujemy sin = 0.975 skd = 77.1.
wiczenie 29.1 Dane: d = 2 mm, 1 = 700 nm, 2 = 400 nm, D = 1 m.
Odlego midzy prkami obliczamy z zalenoci (29.11) y = ym +1 ym =
D
d
Podstawiajc dane otrzymujemy odpowiednio y1 = 0.35 mm oraz y2 = 0.2 mm.

wiczenie 29.2 Dane: n = 1.33, d = 320 nm.
Z warunku na maksimum interferencyjne (29.27) 1 2dn = m + , 2 obliczamy m = 0, 1, 2, .....(maksima)
2 320 nm 1.33 2dn = 1 1 m+ m+ 2 2
Obliczamy dla kolejnych m: m = 0, = 1700 nm, poza zakresem widzialnym m = 1, = 567 nm, w zakresie widzialnym (tozielona) m = 2, = 340 nm, poza zakresem widzialnym m = 3, 4, ...., poza zakresem widzialnym. 404
Modu IX - Rozwizania wicze

wiczenie 29.3 Dane: D = 1 m, y' = 1 mm, 1 = 13.6270, 2 = 13.6409.
Pooenie y linii na ekranie obliczamy ze zwizku tg = y/D. Dla odlegoci od ekranu wynoszcej 1 m y1 = 0.24242 m oraz y2 = 0.24268 m wic odlego midzy prkami wynosi y = 0.26 mm. Ponownie korzystajc ze zwizku tg = y/D obliczamy odlego D' w jakiej trzeba ustawi ekran, eby odlego midzy prkami wyniosa y' = 1mm D' = y ' (tg 2 tg 1 )
Po podstawieniu danych otrzymujemy D' = 3.85 m.

wiczenie 30.1 Dane: m = 1, 2, 3.
Natenie wiata obliczamy ze wzoru (30.09) sin I = I m przy czym maksimum natenia otrzymujemy dla
2
= m + ,
1 2
m = 1, 2, 3,.....
I = 0.045 Im I Dla m = 2 otrzymujemy = 5/2 oraz = 0.016 Im I Dla m = 3 otrzymujemy = 7/2 oraz = 0.008 Im Okazuje si, e natenia kolejnych maksimw malej bardzo szybko i stanowi odpowiednio 4.5%, 1.6% i 0.8% natenia maksimum rodkowego.
Dla m = 1 otrzymujemy = 3/2 oraz
wiczenie 31.1 Natenie wiata przechodzcego przez polaroid obliczamy ze wzoru (31.1)
I = I 0 cos 2
405
Modu IX - Rozwizania wicze przy czym dla niespolaryzowanej fali wietlnej kt jaki tworzy wektor E z kierunkiem polaryzacji polaroidu przyjmuje wszystkie moliwe wartoci od 0 do 2. Dlatego w tym przypadku naley w obliczeniach uwzgldni warto redni cos 2 . Poniewa wykresy funkcji sinus i cosinus s takie same (jedynie przesunite o /2), a ponadto sin 2 + cos 2 = 1 to odpowiednie wartoci rednie s rwne i wynosz sin 2 = cos 2 = 1 2 . Oznacza to, e 50% energii wizki wiata niespolaryzowanego padajcego na polaroid jest w nim pochaniane, a 50% przepuszczane.
wiczenie 31.2 Dane: n = 1.5.
Kt cakowitej polaryzacji obliczamy z prawa Brewstera

tg = n2 = n 2,1 n1
Podstawiajc dane otrzymujemy = 56.3. Gdy kt padania jest rwny ktowi cakowitej polaryzacji to wwczas wizka odbita i zaamana tworz kt prosty czyli
+ = 90o
skd otrzymujemy kt zaamania = 33.7. Sprawd, e z prawa zaamania otrzymamy t sam warto kta .
406
Modu IX - Test kontrolny
Test IX
1. W pewnym orodku prdko wiata o dugoci fali 550 nm wynosi 2108 m/s. Jaki jest wspczynnik zaamania tego orodka dla tej fali? Jaka jest dugo tej fali w powietrzu? 2. Pod jakim ktem pada wiato na pytk kwarcow o wspczynniku zaamania n = 1.5 jeeli promie odbity jest prostopady do promienia zaamanego? 3. Przedmiot znajduje si w wodzie na gbokoci h (rysunek). Na jakiej gbokoci h' widzi go obserwator? Wspczynnik zaamania wody n = 1.33.
4. Obraz interferencyjny powstaje na ekranie w odlegoci l = 1 m od dwch wskich szczelin, ktrych rozstaw wynosi 0.1 mm. Oblicz dugo fali padajcego wiata monochromatycznego jeeli wiadomo, e trzeci jasny prek znajduje si 15 mm od rodkowego maksimum. 5. Jaka jest odlego ktowa pomidzy pierwszym i drugim maksimum obrazu interferencyjnego dwch wskich szczelin z zadania 4? 6. Na gruba pytk szklan o wspczynniku zaamania nsz = 1.5 naniesiono cienk warstw przezroczystego materiau o wspczynniku zaamania n = 1.25. Na warstw pada prostopadle wiato biae. Znajd grubo tej warstwy jeeli wiadomo, e dla fali o dugoci 600 nm obserwujemy interferencj powodujc cakowite wygaszenie, a dla fali 700 nm maksymalne wzmocnienie. 7. wiato o dugoci 500 nm pada na siatk dyfrakcyjn majc 1000 naci na centymetr dugoci. Jaka jest odlego midzy prkiem zerowym, a obrazem pierwszego rzdu na ekranie odlegym od siatki o 4 m? 8. Stosujc okulary polaroidowe mona unikn wiata odbitego od rnych powierzchni. Jaki musi by kt padania wiata i jaki kierunek (pionowy czy poziomy) osi polaroidu w okularach, eby wyeliminowa cakowicie wiato odbite od powierzchni wody (n = 1.33). Na jakiej wysokoci ktowej nad horyzontem znajduje si wwczas Soce?
407
MODU X
Modu X wiato a fizyka kwantowa
32 wiato a fizyka kwantowa

32.1 Promieniowanie termiczne
Z codziennego dowiadczenia wiemy, e rozgrzane do wysokiej temperatury ciaa s rdami wiata widzialnego. Typowym przykadem s wolframowe wkna arwek. Promieniowanie wysyane przez ogrzane ciaa nazywamy promieniowaniem termicznym . Wszystkie ciaa emituj takie promieniowanie do otoczenia, a take z tego otoczenia je absorbuj w kadej temperaturze wyszej od zera bezwzgldnego. Jeeli ciao ma wysz temperatur od otoczenia to bdzie si ozibia poniewa szybko promieniowania przewysza szybko absorpcji (oba procesy zawsze wystpuj jednoczenie). Gdy osignita zostanie rwnowaga termodynamiczna wtedy te szybkoci bd rwne. Za pomoc siatki dyfrakcyjnej moemy zbada wiato emitowane przez te rda to znaczy dowiedzie si jakie s dugoci fal wypromieniowywanych przez ciao i jakie jest ich natenie Wyniki takiej analizy dla tamy wolframowej ogrzanej do T = 2000 K. s pokazane na rysunku 32.1.
Rys. 32.1. Zdolno emisyjna wolframu i ciaa doskonale czarnego
Wielko R przedstawiona na osi pionowej nazywana jest widmow zdolnoci emisyjn promieniowania i jest tak zdefiniowana, e wielko Rd oznacza moc promieniowania czyli szybko, z jak jednostkowy obszar powierzchni wypromieniowuje energi odpowiadajc dugociom fal zawartym w przedziale od , do +d. Cakowit energi wysyanego promieniowania w caym zakresie dugoci fal moemy obliczy sumujc emisj dla wszystkich dugoci fal tzn. cakujc R po wszystkich dugociach fal. Wielko ta nazywana jest cakowit emisj energetyczn promieniowania R i wyraa si wzorem
409

R = R d
0
(32.1)
Oznacza to, e moemy interpretowa emisj energetyczn promieniowania R jako powierzchni pod wykresem R od . Widmo emitowane przez ciao stae ma charakter cigy i silnie zaley od temperatury. Ponadto szczegy tego widma s prawie niezalene od rodzaju substancji. Zauwamy, e w "zwykych" temperaturach wikszo cia jest dla nas widoczna dlatego, e odbijaj one (lub rozpraszaj) wiato, ktre na nie pada, a nie dlatego, e ciaa te wysyaj promieniowanie widzialne (wiec). Jeeli nie pada na nie wiato (np. w nocy) to s one niewidoczne. Dopiero gdy ciaa maj wysok temperatur wtedy wiec wasnym wiatem. Ale jak wida z rysunku 32.1 i tak wikszo emitowanego promieniowania jest niewidzialna bo przypada na zakres podczerwieni czyli promieniowania cieplnego. Dlatego ciaa, wiecce wasnym wiatem s bardzo gorce. Jeeli bdziemy rozgrzewa kawaek metalu to pocztkowo chocia jest on gorcy to z jego wygldu nie mona tego stwierdzi bo nie wieci; mona to tylko zrobi dotykiem. Emituje promieniowanie podczerwone. Ze wzrostem temperatury kawaek metalu staje si pocztkowo ciemnoczerwony, nastpnie jasnoczerwony, a wreszcie wieci wiatem niebiesko-biaym. Poniewa ilociowe interpretacje takich widm promieniowania s trudne to posugujemy si wyidealizowanym ciaem staym, zwanym ciaem doskonale czarnym . (Tak postpowalimy ju w przypadku gazw; rozwaalimy modelowy obiekt tak zwany gaz doskonay.) Ciao doskonale czarne charakteryzuje si tym, e pochania cakowicie padajce na promieniowanie.
32.2 Ciao doskonale czarne

Rozwamy pokazany na rysunku 32.2 blok metalowy posiadajcy pust wnk wewntrz. W ciance bocznej tego bloku znajduje si niewielki otwr.
Rys. 32.2. Model ciaa doskonale czarnego
Promieniowanie pada na otwr z zewntrz i po wielokrotnych odbiciach od wewntrznych cian zostaje cakowicie pochonite. Oczywicie cianki wewntrzne te emituj
410
Modu X wiato a fizyka kwantowa promieniowanie, ktre moe wyj na zewntrz przez otwr. Otwr wnki ma wic wasnoci ciaa doskonale czarnego. Z obserwacji wiata wysyanego przez takie ciao wynika, e: Promieniowanie wychodzce z wntrza blokw ma zawsze wiksze natenie ni promieniowanie ze cian bocznych. Dla danej temperatury emisja promieniowania wychodzcego z otworw jest identyczna dla wszystkich rde promieniowania, pomimo e dla zewntrznych powierzchni te wartoci s rne.
Prawo, zasada, twierdzenie Emisja energetyczna promieniowania ciaa doskonale czarnego (nie jego powierzchni) zmienia si wraz z temperatur wedug prawa Stefana-Boltzmanna
R = T 4
(32.2)
gdzie jest uniwersaln sta (staa Stefana-Boltzmanna) rwn 5.67108 W/(m2K4). Zdolno emisyjna promieniowania R dla ciaa doskonale czarnego zmienia si z temperatur tak jak na rysunku 32.3 poniej.
Rys. 32.3. Widmo promieniowania ciaa doskonale czarnego w wybranych temperaturach
Prawo, zasada, twierdzenie Dugo fali dla ktrej przypada maksimum emisji jest zgodnie z prawem Wiena odwrotnie proporcjonalna do temperatury ciaa.
Podkrelmy, e pokazane krzywe zale tylko od temperatury i s cakiem niezalene od materiau oraz ksztatu i wielkoci ciaa doskonale czarnego. 411
Moesz przeledzi zaleno widma promieniowania ciaa doskonale czarnego od temperatury korzystajc z darmowego programu komputerowego Ciao doskonale czarne dostpnego na stronie WWW autora. eby si o tym przekona rozpatrzmy, pokazane na rysunku 32.4 dwa ciaa doskonale czarne, tzn. dwie wnki o dowolnym ksztacie i jednakowej temperaturze cianek obu wnk (ciaa stykaj si). Promieniowanie oznaczone RA przechodzi z wnki A do wnki B, a promieniowanie RB w odwrotnym kierunku. Jeeli te szybkoci nie byyby rwne wwczas jeden z blokw ogrzewaby si a drugi styg. Oznaczaoby to pogwacenie drugiej zasady termodynamiki. Otrzymujemy wic RA = RB = RC gdzie RC opisuje cakowite promieniowanie dowolnej wnki.
Rys. 32.4. Dwa ciaa doskonale czarne o jednakowej temperaturze
Nie tylko energia cakowita ale rwnie jej rozkad musi by taki sam dla obu wnk. Stosujc to samo rozumowanie co poprzednio mona pokaza, e RA = RB = RC , gdzie RC oznacza widmow zdolno emisyjn dowolnej wnki.
32.3 Teoria promieniowania we wnce, prawo Plancka

32.3.1 Rozwaania klasyczne
Na przeomie ubiegego stulecia Rayleigh i Jeans wykonali obliczenia energii promieniowania we wnce (czyli promieniowania ciaa doskonale czarnego). Zastosowali oni teori pola elektromagnetycznego do pokazania, e promieniowanie wewntrz wnki ma charakter fal stojcych. Promieniowanie elektromagnetyczne odbija si od cian wnki tam i z powrotem tworzc fale stojce z wzami na ciankach wnki (tak jak omawiane w punkcie 13.5 fale w strunie zamocowanej na obu kocach). Nastpnie Rayleigh i Jeans obliczyli wartoci redniej energii w oparciu o znane nam prawo ekwipartycji energii i w oparciu o ni znaleli widmow zdolno emisyjn. Wynik jaki uzyskali zosta pokazany lini przerywan na rysunku 32.3 . Jak wida rozbieno midzy wynikami dowiadczalnymi i teori jest dua. Dla fal dugich (maych czstotliwoci) wyniki teoretyczne s bliskie krzywej dowiadczalnej, ale dla wyszych czstotliwoci wyniki teoretyczne d do nieskoczonoci. Ten sprzeczny z rzeczywistoci wynik rozwaa klasycznych nazywany jest katastrof w nadfiolecie.
412

32.3.2 Teoria Plancka promieniowania ciaa doskonale czarnego
Pierwszy wzr empiryczny dajcy wyniki widmowej zdolnoci emisyjnej w przyblieniu zgodne z dowiadczeniem przedstawi Wien. Wzr ten zosta nastpnie zmodyfikowany przez Plancka tak, e uzyskano wynik w peni zgodny z dowiadczeniem. Wzr Plancka ma posta R = c1 1
c2 T
e
5
(32.3)
gdzie C1 i C2 s staymi wyznaczanymi dowiadczalnie. Planck nie tylko zmodyfikowa wzr Wiena ale zaproponowa zupenie nowe podejcie majce na celu stworzenie teorii promieniowania ciaa doskonale czarnego. Zaoy on, e kady atom zachowuje si jak oscylator elektromagnetyczny posiadajcy charakterystyczn czstotliwo drga.
Prawo, zasada, twierdzenie Oscylatory te, wedug Plancka, nie mog mie dowolnej energii, ale tylko cile okrelone wartoci dane wzorem
E = n hv
(32.4)
gdzie oznacza czsto drga oscylatora, h jest sta (zwan obecnie sta Plancka) rwn h = 6.631034 Js, a n - pewn liczb cakowit (zwan obecnie liczb kwantow ). Ten postulat zmienia radykalnie istniejce teorie. Wiemy, e zgodnie z fizyk klasyczn, energia kadej fali moe mie dowoln warto, i e jest ona proporcjonalna do kwadratu amplitudy. Tymczasem wedug Plancka energia moe przyjmowa tylko cile okrelone wartoci czyli jest kwantowana . Ponadto oscylatory nie wypromieniowuj energii w sposb cigy, lecz porcjami czyli kwantami . Kwanty s emitowane gdy oscylator przechodzi ze stanu (stanu kwantowego ) o danej energii do drugiego o innej, mniejszej energii. Odpowiada to zmianie liczby kwantowej n o jedno, a w konsekwencji wypromieniowana zostaje energia w iloci
E = hv
(32.5)
Prawo, zasada, twierdzenie Oznacza to, e dopki oscylator pozostaje w jednym ze swoich stanw kwantowych dopty ani nie emituje ani nie absorbuje energii. Mwimy, e znajduje si w stanie stacjonarnym .
Sprawdmy teraz czy ta nowatorska hipoteza stosuje si do znanych nam oscylatorw. Jako przykad rozpatrzmy wahado proste zoone z ciaa o masie 1 kg zawieszonego na lince o dugoci 1 m. Czstotliwo drga wasnych takiego wahada wynosi
413
Modu X wiato a fizyka kwantowa v= 1 1 = T 2 g = 0.5 Hz l
(32.6)
Jeeli wahado wykonuje drgania o amplitudzie 10 cm to jego energia cakowita wynosi E= 1 2 1 mg 2 A = 0.1 J kA = 2 2 l (32.7)
Zgodnie z hipotez Plancka zmiany energii dokonuj si skokowo przy czym E = h. Wzgldna zmiana energii wynosi wic E hv = = 3.3 10 33 E E (32.8)
eby zaobserwowa niecige zmiany energii musielibymy wykona pomiar energii z dokadnoci przewyszajc wielokrotnie czuo przyrzdw pomiarowych. Kwantowa natura drga nie jest wic widoczna dla makroskopowych oscylatorw podobnie jak nie widzimy dyskretnej natury materii to jest czsteczek, atomw, elektronw itp., z ktrych zbudowane s ciaa. Wnioskujemy, e dowiadczenia z wahadem prostym nie mog rozstrzygn o susznoci postulatu Plancka. Zanim przejdziemy do przedstawienia innych dowiadcze (zjawisko fotoelektryczne i efekt Comptona) omwmy zastosowanie prawa promieniowania w termometrii.
32.3.3 Zastosowanie prawa promieniowania w termometrii
Promieniowanie emitowane przez gorce ciao mona wykorzysta do wyznaczenia jego temperatury. Jeeli mierzy si cakowite promieniowanie emitowane przez ciao, to korzystajc z prawa Stefana-Boltzmana (32.2) mona obliczy jego temperatur. Sprawd ten sposb wykonujc nastpujce wiczenie.
wiczenie 32.1 rednia ilo energii (na jednostk czasu) promieniowania sonecznego padajcego na jednostk powierzchni Ziemi wynosi 355 W/m2. Oblicz redni temperatur jak bdzie miaa powierzchnia Ziemi, jeeli przyjmiemy, e Ziemia jest ciaem doskonale czarnym, wypromieniowujcym w przestrze wanie tyle energii na jednostk powierzchni i czasu. Czy uzyskany wynik jest zgodny z dowiadczeniem? Wynik zapisz poniej.
T= Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Poniewa dla wikszoci rde trudno dokona pomiaru cakowitego promieniowania wic mierzy si ich zdolno emisyjn dla wybranego zakresu dugoci fal. Z prawa
414
Modu X wiato a fizyka kwantowa Plancka wynika, e dla dwu cia o temperaturach T1 i T2 stosunek nate promieniowania o dugoci fali wynosi
I1 e kT1 1 = I 2 e hc kT2 1
hc
(32.9)
Jeeli T1 przyjmiemy jako standardow temperatur odniesienia to moemy wyznaczy T2 wyznaczajc dowiadczalnie stosunek I1/I2. Do tego celu posugujemy si urzdzeniem zwanym pirometrem (rysunek 32.5).
Rys. 32.5 Pirometr
Obraz rda S (o nieznanej temperaturze) powstaje w miejscu gdzie znajduje si wkno arowe pirometru P. Dobieramy prd arzenia tak aby wkno stao si niewidoczne na tle rda tzn. wiecio tak samo jasno jak rdo S. Poniewa urzdzenie jest wyskalowane odczytujc warto prdu arzenia moemy wyznaczy temperatur rda.
32.4 Zjawisko fotoelektryczne zewntrzne

Omawia teraz bdziemy dowiadczalne dowody kwantowej natury promieniowania. Najpierw zajmiemy si zjawiskiem fotoelektrycznym zewntrznym. Zjawisko fotoelektryczne zewntrzne polega na wyrzucaniu elektronw z powierzchni ciaa staego pod wpywem padajcego promieniowania. Na rysunku 32.6 pokazano aparatur do badania zjawiska fotoelektrycznego. W szklanej bace, w ktrej panuje wysoka prnia, znajduj si dwie metalowe elektrody A i B. wiato przechodzc przez otwr w elektrodzie B pada na metalow pytk A i uwalnia z niej elektrony, ktre nazywamy fotoelektronami .
415
Rys. 32.6. Ukad do obserwacji zjawiska fotoelektrycznego
Fotoelektrony s rejestrowane jako prd elektryczny pyncy midzy pytk A oraz elektrod zbierajc B przy przyoonym napiciu U. Do pomiaru prdu stosujemy czuy miliamperomierz (mA). Poniej na rysunku 32.7 pokazana jest zaleno prdu fotoelektrycznego od przyoonego napicia U, dla dwch rnych wartoci natenia wiata.
Rys. 32.7. Zaleno fotoprdu od napicia dla rnego natenia wiata; krzywa a odpowiada warunkom silniejszego owietlenia
Widzimy, e gdy U jest dostatecznie due, wtedy prd fotoelektryczny osiga maksymaln warto (prd nasycenia Ia, Ib). Odpowiada to sytuacji gdy wszystkie elektrony wybijane z pytki A docieraj do elektrody B.
416
Modu X wiato a fizyka kwantowa Jeeli zmienimy znak napicia U, to prd nie spada natychmiast do zera (przy U = 0 mamy niezerowy prd). Oznacza to, e fotoelektrony emitowane z pytki A maj pewn energi kinetyczn, dziki ktrej docieraj do B (nawet wtedy gdy nie s przyspieszane napiciem U). Ponadto zauwamy, e nie wszystkie elektrony maj jednakowo du energi kinetyczn bo tylko cz z nich dolatuje do elektrody B; przy U = 0 prd jest mniejszy od maksymalnego. Wreszcie przy dostatecznie duym napiciu rwnym Uh zwanym napiciem hamowania prd zanika. Rnica potencjaw Uh pomnoona przez adunek elektronu e jest wic miar energii najszybszych elektronw (przy U = Uh nawet najszybsze elektrony s zahamowane, nie dochodz do elektrody B Ekmax = eU h (32.10)
Krzywe na rysunku 32.7 rni si nateniem padajcego wiata. Zauwamy, e przy silniejszym owietleniu (krzywa a) otrzymujemy wikszy prd nasycenia ale takie samo napicie hamowania jak dla ukadu owietlonego sabiej (krzywa b). Wida wic, e Ekmax nie zaley od natenia wiata. Zmienia si tylko prd nasycenia, a to oznacza, e wizka wiata o wikszym nateniu wybija wicej elektronw ale nie szybszych. Wynik innego dowiadczenia pokazuje rysunek 32.8. Wykrelono tu zaleno napicia hamowania od czstotliwoci (barwy) wiata padajcego na powierzchnie sodu metalicznego. Zauwamy, e otrzymano zaleno liniow oraz e istnieje pewna warto progowa czstotliwoci 0 , poniej ktrej zjawisko fotoelektryczne nie wystpuje.
Rys. 32.8. Zaleno napicia hamowania od czstotliwoci wiata dla sodu
Opisane zjawisko fotoelektryczne ma cechy, ktrych nie mona wyjani na gruncie klasycznej falowej teorii wiata: 417
Modu X wiato a fizyka kwantowa Z teorii klasycznej wynika, e wiksze natenie wiata oznacza wiksz energi fali i wiksze pole elektryczne E. Poniewa sia dziaajca na elektron wynosi eE wic gdy ronie natenie wiata to powinna rosn te sia i w konsekwencji energia kinetyczna elektronw. Tymczasem stwierdzilimy, e Ekmax nie zaley od natenia wiata. Zgodnie z teori falow zjawisko fotoelektryczne powinno wystpowa dla kadej czstotliwoci wiata pod warunkiem dostatecznego natenia. Jednak dla kadego materiau istnieje progowa czstotliwo 0, poniej ktrej nie obserwujemy zjawiska fotoelektrycznego bez wzgldu na to jak silne jest owietlenie. Poniewa energia w fali jest rozoona w caej przestrzeni to elektron absorbuje tylko niewielk cz energii z wizki (bo jest bardzo may). Mona wic spodziewa si opnienia pomidzy pocztkiem owietlania, a chwil uwolnienia elektronu (elektron musi mie czas na zgromadzenie dostatecznej energii). Jednak nigdy nie stwierdzono adnego mierzalnego opnienia czasowego.
32.4.1 Kwantowa teoria Einsteina zjawiska fotoelektrycznego
Einsteinowi udao si wyjani te wasnoci zjawiska fotoelektrycznego dziki nowemu rewolucyjnemu zaoeniu, e energia wizki wietlnej rozchodzi si w przestrzeni w postaci skoczonych porcji (kwantw) energii zwanych fotonami . Energia pojedynczego fotonu jest dana wzorem
E = hv
(32.11)
Przypomnijmy sobie, e wedug Plancka rda emituj wiato w sposb niecigy ale w przestrzeni rozchodzi si ono jako fala elektromagnetyczna. Natomiast Einstein zapostulowa, e kwanty wiata rozchodz si w przestrzeni jak czstki materii, i gdy foton zderzy si z elektronem w metalu to moe zosta przez elektron pochonity. Wwczas energia fotonu zostanie przekazana elektronowi.
Prawo, zasada, twierdzenie Jeeli do wyrwania elektronu z metalu potrzebna jest energia W to wwczas
hv = W + E kmax
(32.12)
Wielko W charakterystyczna dla danego metalu nazywana jest prac wyjcia. Zgodnie z powysz zalenoci energia h fotonu, w czci (W) zostaje zuyta na wyrwanie elektronu z materiau (jego przejcie przez powierzchni), a ewentualny nadmiar energii (h W) elektron otrzymuje w postaci energii kinetycznej, przy czym cz z niej moe by stracona w zderzeniach wewntrznych (przed opuszczeniem materiau). Teoria Einsteina pozwala na wyjanienie, przedstawionych wczeniej, osobliwych wasnoci zjawiska fotoelektrycznego: Zwikszajc natenie wiata zwikszamy liczb fotonw, a nie zmieniamy ich energii. Ulega wic zwikszeniu liczba wybitych elektronw (fotoprd), a nie energia elektronw Ekmax, ktra tym samym nie zaley od natenia owietlenia.
418
Modu X wiato a fizyka kwantowa Jeeli mamy tak czstotliwo 0, e h0 = W to wtedy Ekmax = 0. Nie ma nadmiaru energii. Jeeli < 0 to fotony niezalenie od ich liczby (natenia wiata) nie maj do energii do wywoania fotoemisji. Dostarczana jest energia w postaci skupionej (kwant, porcja) a nie rozoonej (fala); elektron pochania cay kwant.
Korzystajc z zalenoci (32.10) moemy przeksztaci rwnanie (32.12) do postaci Uh = W h v e e (32.13)
Widzimy, e teoria Einsteina przewiduje liniow zaleno pomidzy napiciem hamowania, a czstotliwoci, co jest cakowicie zgodne z dowiadczeniem (rysunek 32.8). Teoria fotonowa potwierdza wic fakty zwizane ze zjawiskiem fotoelektrycznym ale jest sprzeczna z teori falow, ktra te zostaa potwierdzona dowiadczalnie (zjawisko dyfrakcji, interferencji, polaryzacji). Jak jest wic moliwe eby wiato byo fal i jednoczenie zbiorem czstek? Nasz obecny punkt widzenia na natur wiata jest taki, e ma ono zoony charakter, to znaczy, e w pewnych warunkach zachowuje si jak fala, a w innych jak czstka, czyli foton. T wasno wiata nazywa si dualizmem korpuskularnofalowym . W zjawisku fotoelektrycznym ujawnia si wanie korpuskularna (czstkowa) natura wiata.
wiczenie 32.2 Korzystajc z poznanej teorii Einsteina sprbuj teraz na podstawie wykresu 32.8 obliczy prac wyjcia dla sodu. W fizyce atomowej energi powszechnie wyraa si w elektronowoltach, 1eV = 1.61019 J. Oblicz, rwnie w tych jednostkach, energi fotonu odpowiadajcego czstotliwoci progowej 0. Wynik zapisz poniej.
W= Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
wiczenie 32.3 Czy fotokomrka, w ktrej zastosowano elektrod wykonan z cezu mona zastosowa jako czujnik dla promieniowania widzialnego? Praca wyjcia dla cezu W = 2 eV. Wynik zapisz poniej.
419
32.5 Efekt Comptona

Czsteczkowa natur wiata mona w peni zaobserwowa w dowiadczeniu zwizanym z rozpraszaniem fal elektromagnetycznych na swobodnych elektronach, nazywanym zjawiskiem Comptona. Po raz pierwszy taki proces zosta zaobserwowany przez Comptona w 1923 r. W dowiadczeniu wizka promieni X, o dokadnie okrelonej dugoci fali pada na blok grafitowy tak jak na rysunku 32.9.
Rys. 32.9. Ukad dowiadczalny zastosowany przez Comptona
Compton mierzy natenie wizki rozproszonej pod rnymi ktami jako funkcj dugoci fali . Wyniki dowiadczenia s pokazane na rysunku 32.10.
Rys. 32.10. Wyniki dowiadcze Comptona. Linia po lewej stronie odpowiada dugoci fali , a po prawej .
420
Modu X wiato a fizyka kwantowa Wida, e chocia wizka padajca na grafit ma jedn dugo fali to w promieniowaniu rozproszonym wystpuj dwie dugoci fal. Jedna z nich ma dugo identyczn jak fala padajca, druga dugo ' wiksz o . To tak zwane przesunicie Comptona zmienia si wraz z ktem obserwacji rozproszonego promieniowania X tzn. ' zmienia si wraz z ktem. Jeeli padajce promieniowanie potraktujemy jako fal to pojawienie si fali rozproszonej o zmienionej dugoci ' nie daje si wyjani. Dopiero przyjcie hipotezy, e wizka promieni X nie jest fal ale strumieniem fotonw o energii h pozwolio Comptonowi wyjani uzyskane wyniki. Zaoy on, e fotony (jak czstki) zderzaj si z elektronami swobodnymi w bloku grafitu. Podobnie jak w typowych zderzeniach (np. kul bilardowych) zmienia si w wyniku zderzenia kierunek poruszania si fotonu oraz jego energia (cz energii zostaa przekazana elektronowi). To ostatnie oznacza zmian czstotliwoci i zarazem dugoci fali. Sytuacja ta jest schematycznie pokazana na rys 32.11.
Rys. 32.11. Zjawisko Comptona zderzenie fotonu ze swobodnym elektronem
Stosujc do tego zderzenia zasad zachowania pdu oraz zasad zachowania energii otrzymujemy wyraenie na przesunicie Comptona = = h (1 cos ) m0 c (32.14)
gdzie m0 jest mas elektronu (spoczynkow). Tak wic przesunicie Comptona zaley tylko od kta rozproszenia. W tym miejscu konieczny jest komentarz: poniewa odrzucone elektrony mog mie prdkoci porwnywalne z prdkoci wiata wic dla obliczenia energii kinetycznej elektronu stosujemy wyraenie relatywistyczne. Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci s omwione w Uzupenieniu. 421
wiczenie 32.4 Korzystajc z poznanych wzorw sprbuj samodzielnie obliczy jak maksymaln energi kinetyczn moe uzyska elektron podczas rozpraszania promieniowania X o dugoci fali = 0.1 nm? Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Oblicz zmian energii rozpraszanego fotonu.
E = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Na koniec musimy jeszcze wyjani wystpowanie maksimum dla nie zmienionej dugoci fali . Ten efekt jest zwizany z rozpraszaniem fotonw na elektronach rdzenia atomowego. W takim zderzeniu odrzutowi ulega cay atom o masie M. Dla grafitu M = 22000 m0 wic otrzymujemy niemierzalnie mae przesunicie Comptona.
422
Modu X Model atomu Bohra
33 Model atomu Bohra

33.1 Wstp
Na pocztku XX w. znano wiele wynikw eksperymentalnych, ktre wskazyway na to, e atomy zawieraj elektrony. Z faktu, e atomy s elektrycznie obojtne wnioskowano, e maj one rwnie adunek dodatni rwny ujemnemu. Ponadto, poniewa masa elektronw jest bardzo maa w porwnaniu z mas najlejszych nawet atomw oznaczao to, e adunki dodatnie zwizane s ze znaczn mas. Na tej podstawie Thomson zaproponowa model budowy atomu, zgodnie z ktrym ujemnie naadowane elektrony s rwnomiernie rozoone wewntrz obszaru wypenionego w sposb cigy adunkiem dodatnim. adunek dodatni tworzy kul o promieniu rzdu 1010 m. Dowd nieadekwatnoci modelu Thomsona poda jego ucze Rutherford analizujc wyniki rozpraszania czstek alfa na atomach zota. Z przeprowadzonej przez Rutherforda analizy wynikao, e adunek dodatni nie jest rozoony rwnomiernie wewntrz atomu, ale skupiony w maym obszarze zwanym jdrem (o rozmiarze 1015 - 1014 m) lecym w rodku atomu. Zgodnie z modelem jdrowym Rutherforda: Masa jdra jest w przyblieniu rwnej masie caego atomu. adunek jdra jest rwny iloczynowi liczby atomowej Z i adunku elektronu e. Wok jdra znajduje si Z elektronw, tak e cay atom jest obojtny. Taki obraz atomu by zgodny z wynikami dowiadcze nad rozpraszaniem czstek alfa, ale pozostao wyjanienie zagadnienia stabilnoci takiego atomu. Elektrony w atomie nie mog by nieruchome bo w wyniku przycigania z dodatnim jdrem zostayby do niego przycignite i wtedy wrcilibymy do modelu Thomsona. Dlatego Rutherford zapostulowa, e elektrony w atomach kr wok jdra po orbitach. Jeeli jednak dopucimy ruch elektronw wok jdra (tak jak planet wok Soca w ukadzie sonecznym) to te natrafiamy na trudno interpretacyjn: Zgodnie z prawami elektrodynamiki klasycznej kade naadowane ciao poruszajce si ruchem przyspieszonym wysya promieniowanie elektromagnetyczne. Przypomnijmy sobie anten dipolow, ktr omawialimy w punkcie 27.3. Zmienne pole elektryczne w antenie wywouje oscylacje adunku i antena emituje fal elektromagnetyczn. Podobnie, krcy elektron doznawaby stale przyspieszenia (dorodkowego) i zgodnie z elektrodynamik klasyczn wysyaby energi kosztem swojej energii mechanicznej. Oznaczaoby to, e poruszaby si po spirali ostatecznie spadajc na jdro (model Thomsona). Zagadnienie stabilnoci atomw doprowadzio do powstania nowego modelu zaproponowanego przez Bohra. Podstawow cech tego modelu byo to, e umoliwia przewidywanie widm promieniowania wysyanego przez atomy (ktrych nie wyjania model Rutherforda).
423
33.2 Widma atomowe

Na rysunku 33.1 pokazany jest typowy ukad do pomiaru widm atomowych. rdem promieniowania jest jednoatomowy gaz pobudzony do wiecenia metod wyadowania elektrycznego (tak jak w jarzeniwce). Promieniowanie przechodzi przez szczelin kolimujc, a nastpnie pada na pryzmat (lub siatk dyfrakcyjn), ktry rozszczepia promieniowanie na skadowe o rnych dugociach fal.
Rys. 33.1. Ukad do obserwacji emisyjnych widm atomowych
Na rysunku 32.2 pokazana jest widzialna cz widma atomu wodoru.
Rys. 33.2. Widmo liniowe atomu wodoru
Na rysunku 33.2 uwidacznia si cecha szczeglna obserwowanych widm. W przeciwiestwie do widma cigego emitowanego na przykad przez powierzchnie cia ogrzanych do wysokich temperatur, widma promieniowania pierwiastkw w postaci gazw i par, pobudzonych do wiecenia na przykad za pomoc wyadowania elektrycznego, s zoone z jasnych, ostrych linii, odpowiadajcych cile okrelonym dugociom fal. Promieniowanie wysyane przez swobodne atomy (tzw. widmo emisyjne ) zawiera tylko pewn liczb dugoci fal. Takie widmo nazywamy widmem liniowym , a kad z takich skadowych dugoci fal nazywana jest lini widmow. 424
Modu X Model atomu Bohra Obok widm emisyjnych badano rwnie widma absorpcyjne , tym razem obserwujc promieniowanie pochaniane przez gazy zamiast emitowanego. Okazao si, e jeeli wiato o widmie cigym, na przykad wiato arwki, przechodzi przez gaz lub par, to w widmie cigym wysyanym przez arwk widoczne s ciemne linie, promieniowanie o pewnych dugociach fal zostao pochonite przez gaz (zaabsorbowane). Dugoci tych fal dokadnie odpowiadaj dugociom fal widma emisyjnego danego pierwiastka. Dowiadczenia pokazuj wic, e pojedyncze atomy (czsteczki) zarwno emituj jak i absorbuj promieniowanie o cile okrelonych dugociach fali. To wanie badanie widma wodoru doprowadzio Bohra do sformuowania nowego modelu atomu. Model ten chocia posiada pewne braki to ilustruje id kwantowania w sposb prosty matematycznie.
33.3 Model Bohra atomu wodoru

Fizyka klasyczna przewidywaa, e atom krcy po orbicie bdzie wypromieniowywa energi, tak e czsto z jak kry elektronu i w konsekwencji take czsto wysyanego promieniowania bd si zmienia w sposb cigy. Tymczasem obserwujemy bardzo ostre linie widmowe o cile okrelonej czstotliwoci (dugoci fali). Sprzecznoci te usun Niels Bohr proponujc nowy kwantowy model budowy atomu. Klasyczny obraz planetarnego atomu zbudowanego z masywnego jdra i krcych wok niego pod wpywem siy kulombowskiej elektronw Bohr rozszerzy o nowe kwantowe postulaty: Zamiast nieskoczonej liczby orbit dozwolonych z punktu widzenia mechaniki klasycznej, elektron moe porusza si tylko po pewnych dozwolonych orbitach. Podobnie jak oscylatory Plancka, tak samo atom wodoru moe znajdowa si tylko w cile okrelonych stacjonarnych stanach energetycznych, w ktrych, pomimo, e elektron doznaje przyspieszenia (poruszajc si po orbicie) nie wypromieniowuje energii. Jego cakowita energia pozostaje staa. Promieniowanie elektromagnetyczne zostaje wysane tylko wtedy gdy elektron poruszajcy si po orbicie o cakowitej energii Ek zmienia swj ruch skokowo, tak e porusza si nastpnie po orbicie o niszej energii Ej (rysunek 33.3 poniej).
Rys. 33.3. Emisja fotonu przy zmianie orbity elektronu
425
Modu X Model atomu Bohra Czstotliwo emitowanego promieniowania jest rwna: v= Ek E j h (33.1)
Natomiast h jest energi fotonu, ktry zostaje w trakcie przejcia wypromieniowany przez atom. Zwrmy uwag, e taki by postulat Einsteina goszcy, e czstotliwo fotonu promieniowania elektromagnetycznego jest rwna energii fotonu podzielonej przez sta Plancka. Wynika std, e trzeba wyznaczy energie stanw stacjonarnych i wtedy obliczajc moliwe rnice tych energii bdzie mona przewidzie wygld widma promieniowania emitowanego przez atom. W tym celu zakadamy, e elektron porusza si po orbitach koowych o promieniu r ze rodkiem w miejscu jdra oraz e jdro (pojedynczy proton) jest tak cikie, e rodek masy pokrywa si ze rodkiem protonu. Korzystajc z drugiej zasady dynamiki Newtona i (prawa Coulomba) otrzymujemy 1 e2 v2 m = 4 0 r 2 r (33.2)
gdzie uwzgldnilimy tylko przyciganie elektrostatyczne pomidzy dodatnim jdrem i ujemnym elektronem zaniedbujc oddziaywanie grawitacyjne. (Suszno tego zaoenia sprawdzilimy rozwizujc wiczenie 17.1 ). Na podstawie wzoru (33.3) mona obliczy energi kinetyczn elektronu Ek = 1 e2 mv 2 = 2 8 0 r (33.3)
Natomiast energia potencjalna ukadu elektron-proton jest dana rwnaniem Ep = e2 4 0 r (33.4)
wiczenie 33.1 Oblicz teraz stosunek energii kinetycznej do energii potencjalnej elektronu i odpowiedz od czego on zaley. Wynik zapisz poniej.
Ep/Ek = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
426
Modu X Model atomu Bohra Cakowita energia ukadu bdca sum energii kinetycznej i potencjalnej wynosi E = Ek + E p = e2 8 0 r (33.5)
Ze wzoru (33.3) na energi kinetyczn moemy wyznaczy prdko liniow elektronu v= e2 4 0 mr (33.6)
Na tej podstawie pd elektronu dany jest rwnaniem p = mv = a moment pdu L = pr = me 2 r 4 0 (33.8) me 2 4 0 r (33.7)
Zwrmy uwag, e jeeli znamy promie orbity r, to znamy rwnie pozostae wielkoci Ek, Ep, E, v, p oraz L. Oznacza to rwnie, e jeeli jakakolwiek z tych wielkoci jest skwantowana (moe przyjmowa tylko cile okrelone, a nie dowolne wartoci), to wszystkie wymienione wielkoci te musz by skwantowane. Bohr poszukiwa zasady, ktra dopuszczaaby tylko pewne promienie orbit, czyli tylko pewne wartoci energii elektronw i wysun hipotez, wedug ktrej najprostsz jest kwantyzacja parametrw orbity i ktra mwia, e moment pdu elektronu musi by cakowit wielokrotnoci staej Plancka podzielonej przez 2. Podsumowujc, postulaty Bohra dotyczce atomu byy nastpujce: Elektron w atomie porusza si po orbicie koowej pod wpywem przycigania kulombowskiego pomidzy elektronem i jdrem i ruch ten podlega prawom mechaniki klasycznej. Zamiast nieskoczonej liczby orbit, dozwolonych z punktu widzenia mechaniki klasycznej, elektron moe porusza si tylko po takich orbitach, dla ktrych moment pdu L jest rwny cakowitej wielokrotnoci staej Plancka podzielonej przez 2. L=n h , 2 n = 1, 2,..... (33.9)
gdzie staa n jest liczb kwantow . Pomimo, e elektron doznaje przyspieszenia (poruszajc si po orbicie), to jednak nie wypromieniowuje energii. Zatem jego cakowita energia pozostaje staa.
427
Modu X Model atomu Bohra Promieniowanie elektromagnetyczne zostaje tylko wysane gdy elektron poruszajcy si po orbicie o cakowitej energii Ek zmienia swj ruch skokowo, tak e porusza si nastpnie po orbicie o energii Ej. Czstotliwo emitowanego promieniowania jest E Ej rwna v = k . h Postulat Bohra dotyczy kwantyzacji momentu pdu L (rwnanie 33.9). Ale jak ju mwilimy jeeli jakakolwiek z wielkoci Ek, Ep, E, v, p, L jest skwantowana, to wszystkie musz by skwantowane. czc wyraenie na moment pdu (33.8) z postulatem Bohra (33.9), otrzymujemy h 2 0 = n 2 r1 rn = n 2 me
2
n = 1, 2,.....
(33.10)
Widzimy jak skwantowane jest r. Podstawiajc ten wynik do wyraenia na energi cakowit (33.5) otrzymujemy wartoci energii dozwolonych stanw stacjonarnych E1 me 4 En = 2 2 2 = 2 8 0 h n n n = 1, 2,..... (33.11)
To rwnanie przedstawia wartoci energii dozwolonych stanw stacjonarnych. Stan z liczb kwantow n = 1 tzw. stan podstawowy odpowiada najniszej energii E1 = 13.6 eV, a stan z liczb kwantow n odpowiada stanowi o zerowej energii E = 0, w ktrym elektron jest cakowicie usunity poza atom. Jak wida wprowadzenie kwantowania orbitalnego momentu pdu elektronu prowadzi do kwantowania jego energii cakowitej.
wiczenie 33.2 Jakie s, zgodnie z teori Bohra, wartoci: promienia orbity, energii kinetycznej, energii potencjalnej, prdkoci liniowej i prdkoci ktowej elektronu w stanie podstawowym (n = 1) atomu wodoru? Wynik zapisz poniej.
r= Ek = Ep = v=
=
428
33.4 Stany energetyczne i widmo atomowe wodoru

Teoria Bohra przewiduje, e cakowita energia elektronu (i w konsekwencji energia atomu) jest wielkoci skwantowan. Dozwolone wartoci energii elektronu s dane wzorem En = E1 n2 n = 1, 2,..... (33.12)
Na podstawie tych wartoci moemy, korzystajc z zalenoci (33.1), obliczy energie kwantw promieniowania emitowanych (lub absorbowanych) przy przejciu midzy orbitami hv = h 1 1 = Ek E j = E1 2 2 j k c (33.13)
gdzie j, k s liczbami kwantowymi opisujcymi niszy i wyszy stan stacjonarny, jest czstotliwoci promieniowania, dugoci fali , a c prdkoci wiata. Na rysunku 33.4a poniej zaznaczone s symbolicznie (strzakami) przeskoki midzy rnymi orbitami, a na rysunku 33.4b energie emitowanych kwantw promieniowania przy przeskokach elektronw pomidzy odpowiadajcymi im stanami stacjonarnymi. Dugo kadej ze strzaek odpowiada rnicy energii midzy dwoma stanami stacjonarnymi czyli rwna jest energii h wypromieniowanego kwantu. (Na rysunku 33.4a nie s zachowane proporcje pomidzy promieniami orbit, ktre zmieniaj si zgodnie z relacj rn = r1n2.)
Rys. 33.4. Przeskoki midzy orbitami (a) i schemat poziomw energetycznych w atomie wodoru (b). Zaznaczone s trzy z istniejcych serii widmowych
429
Modu X Model atomu Bohra Przejcia pomidzy stanami stacjonarnymi i odpowiadajce im linie widmowe tworz serie widmowe. Dana seria obejmuje promieniowanie emitowane przy przejciu elektronu z poziomw wyszych na dany np. seria Balmera obejmuje przejcia ze stanw o n > 2 do stanu o n = 2. Zauwamy ponadto, e tylko przejciom elektronu na drug orbit (seria Balmera) towarzyszy emisja promieniowania z zakresu widzialnego. Seria Lymana obejmuje promieniowanie w zakresie nadfioletu, a seria Paschena w podczerwieni.
wiczenie 33.3 Wiedzc, e energia stanu podstawowego E1 = 13.6 eV wyka, e seria widmowa Balmera przypada na zakres widzialny wiata? Wskazwka: Oblicz czstotliwo (dugo fali) ze wzoru (33.13) dla j = 2. Wynik zapisz poniej.
(k = 3) = (k = 4) = (k = 5) = (k = 6) =
Na gruncie kwantowego modelu Bohra budowy atomu mona atwo zrozumie wasnoci widm emisyjnych i absorpcyjnych atomw jednoelektronowych. Jednak ten model nie wyjania fundamentalnego faktu, dlaczego poj mechaniki klasycznej nie mona stosowa w wiecie atomw (czstek elementarnych). Model Bohra zosta zastpiony nowym udoskonalonym modelem budowy atomu, w ktrym pooenie elektronu w danej chwili czasu nie jest okrelone dokadnie lecz z pewnym prawdopodobiestwem, a sam elektron traktowany jest nie jak czstka ale jako fala materii.
430
Modu X Fale i czstki
34 Fale i czstki
34.1 Fale materii
Przedstawione w poprzednich rozdziaach dowiadczenia byy interpretowane raz w oparciu o obraz falowy (na przykad dyfrakcja wiata) innym razem w oparciu o model czstkowy wiata (na przykad efekt Comptona). W 1924 r. L. de Broglie zapostulowa, e skoro wiato ma dwoist, falowo-czstkow, natur, to take materia moe mie tak natur. Tak sugesti zaprezentowa midzy innymi w oparciu o obserwacj, e Wszechwiat skada si wycznie ze wiata i materii oraz e pod wieloma wzgldami przyroda jest symetryczna. De Broglie zasugerowa, e naley zbada czy materia nie wykazuje rwnie wasnoci falowych. Posugujc si klasyczn teori elektromagnetyzmu mona pokaza, e wiato o energii E ma pd p = E/c. Zatem foton (kwant wiata) ma pd rwny pf = E hv hc h = = = c c c (34.1)
De Broglie nie tylko zasugerowa istnienie fal materii ale rwnie przewidzia ich dugo. Zaoy, e dugo przewidywanych fal materii jest okrelona tym samym zwizkiem, ktry stosuje si do wiata
h p
(34.2)
Wyraenie to wie pd czstki materialnej z dugoci przewidywanych fal materii . Oba rwnania (34.1) i (34.2) zawieraj wielko charakteryzujc fale () jak i wielko zwizan z czstkami (p).
Przykad Sprawdmy teraz jak dugo fali przewiduje rwnanie (34.2) dla obiektw masywnych przykadowo dla piki, o masie 1 kg, poruszajcej si z prdkoci 10 m/s, a jak dla lekkich elektronw przyspieszonych napiciem 100 V? Dla piki p = mv = 1 kg10 m/s = 10 kg m/s. Std dugo fali de Brogliea
h 6.6 10 34 Js = = 6.6 10 35 m p 10 kgm/s
W porwnaniu z rozmiarami obiektu jest praktycznie rwna zeru wic dowiadczenia prowadzone na takim obiekcie nie pozwalaj na rozstrzygnicie czy materia wykazuje wasnoci falowe. Natomiast elektrony przyspieszone napiciem 100 V uzyskuj energi kinetyczn Ek = eU = 100 eV = 1.61017 J. Prdko jak uzyskuj elektrony wynosi wic
431

2 Ek 2 1.6 10 17 J = = 5.9 10 6 m s 9.1 10 31 kg m
v=
a odpowiednia dugo fali de Brogliea
6.6 10 34 Js h h = 1.2 10 10 m = 0.12 nm = = 6 31 p mv 9.1 10 5.9 10 kg m s
Jest to wielko rzdu odlegoci midzyatomowych w ciaach staych. Mona wic zbada falow natur materii prbujc uzyska obraz dyfrakcyjny dla wizki elektronw padajcych na kryszta analogicznie jak dla promieni Roentgena. Takie dowiadczenie przeprowadzili, w 1926 roku, Davisson i Germer w USA oraz Thomson w Szkocji. Na rysunku 34.1 przedstawiono schemat aparatury pomiarowej.
Rys. 34.1. Ukad do pomiaru dyfrakcji elektronw na krysztale
Elektrony emitowane z ogrzewanego wkna przyspieszane s napiciem U, ktre mona regulowa. Wizka elektronw zostaje skierowana na kryszta niklu, a detektor jest ustawiony pod pewnym szczeglnym ktem . Natenie wizki ugitej na krysztale jest odczytywane przy rnych napiciach przyspieszajcych czyli przy rnej energii kinetycznej elektronw. Okazuje si, e prd w detektorze ujawnia maksimum dyfrakcyjne przy kcie rwnym 50 dla U = 54 V. Jeeli skorzystamy z prawa Bragga (paragraf 30.5) to moemy obliczymy warto , dla ktrej obserwujemy maksimum w tych warunkach
= 2d sin
(34.3)
gdzie zgodnie z przyjtymi oznaczeniami = 90 /2. Dugo fali obliczona dla niklu (d = 0.091 nm) w oparciu o powysze dane dowiadczalne wynosi = 0.165 nm.
432
Modu X Fale i czstki Z drugiej strony w oparciu o znan energi elektronw (54 eV) moemy obliczy dugo fali de Brogliea (tak jak w przykadzie powyej)
h = 0.165 nm p
Ta doskonaa zgodno stanowia argument za tym, e w pewnych okolicznociach elektrony wykazuj natur falow. Dzisiaj wiemy, e inne czstki, zarwno naadowane jak i nienaadowane, wykazuj cechy charakterystyczne dla fal. Dyfrakcja neutronw jest powszechnie stosowan technik eksperymentaln uywan do badania struktury cia staych. Tak wic, zarwno dla materii, jak i dla wiata, przyjmujemy istnienie dwoistego ich charakteru.
34.2 Struktura atomu i fale materii

Teoria sformuowana przez Bohra pozwolia na wyjanienie wasnoci widma atomu wodoru, a przede wszystkim stabilnej struktury atomu. Jednak nie podawaa uzasadnienia postulatw, na ktrych si opieraa, zwaszcza reguy kwantowania momentu pdu. Tak fizyczn interpretacj regu kwantowania Bohra zaproponowa de Broglie przyjmujc, e elektron krcy wok jdra po orbicie koowej ze sta prdkoci jest reprezentowany przez pewn fal materii - fal elektronow . Ta fala, tak jak elektron, przebiega wielokrotnie wzdu orbity koowej, przy czym w kadym kolejnym okresie przebieg ulega dokadnemu powtrzeniu, to znaczy fala jest zgodna w fazie z falami z poprzednich obiegw. W przeciwnym razie powstajca fala wypadkowa miaa by natenie rwne zeru. Ten warunek zgodnoci faz oznacza, e orbita musi na swym obwodzie mieci cakowit liczb dugoci fal de Broglie'a 2 r = n Co w poczeniu z postulatem de Broglie'a prowadzi do wyraenia 2 r = n Std moment pdu elektronu L = pr = n h 2 n = 1, 2,..... (34.6) h p (34.5) (34.4)
Otrzymalimy warunek Bohra kwantyzacji momentu pdu, ktry jest teraz konsekwencj przyjcia zaoenia, e elektron jest reprezentowany przez odpowiedni fal materii. Na rysunku 34.2 przedstawione s fale materii zwizan z elektronem poruszajcym si po orbicie o promieniu r. Dugo fali de Brogliea zostaa dobrana tak, aby orbita o promieniu r zawieraa cakowit liczb n fal materii. 433
Rys. 34.2. Ilustracja zwizanych z elektronem fal materii na orbitach Bohra
Przedstawiony powyej obraz sugeruje powstawanie stojcych fal materii. Mamy do czynienia z sytuacj, w ktrej ruch fal jest ograniczony przez naoenie pewnych warunkw fizycznych (34.4), analogicznie jak dla drga struny zamocowanej na obu kocach. Przypomnijmy sobie, e mamy wtedy do czynienia z fal stojc (a nie biec), a co waniejsze w strunie mog wystpowa tylko pewne dugoci fal. Mamy wic do czynienia z kwantyzacj dugoci fal wynikajc z ogranicze naoonych na fal. Co wicej fale stojce nie przenosz energii (nie moe ona pync przez wzy, jest na stae zmagazynowana w poszczeglnych punktach przestrzeni), elektron krcy po orbicie nie emituje promieniowania elektromagnetycznego, jest w stanie stacjonarnym. Postulat de Broglie'a wicy elektron ze stojca fal materii przynis zadawalajce uzasadnienie regu kwantowania Bohra i stworzy fundament wspczesnej teorii opisu stanw atomowych. Sam jednak nie by wystarczajcy, bo miedzy innymi nie dawa informacji o sposobie rozchodzenia si fal materii. Nie odpowiada na pytanie jak posta moe mie funkcja opisujca fale materii - funkcja falowa , jak j wyznaczy oraz jaka jest jej interpretacja. Problem ten zosta wyjaniony przez Heisenberga i Schrdingera, ktrzy zaproponowali nowy sposb opisu wiata mikroczstek - mechanik kwantow.
434
Modu X Elementy mechaniki kwantowej
35 Elementy mechaniki kwantowej

W 1926 roku E. Schrdinger sformuowa mechanik falow (jedno ze sformuowa fizyki kwantowej) zajmujc si opisem falowych wasnoci materii. Wedug tej teorii, elektron w stanie stacjonarnym w atomie moe by opisany za pomoc stojcych fal materii, przy czym podstaw stanowi zwizek de Broglie'a p = h/ wicy wasnoci czsteczkowe z falowymi. Teoria ta okrela prawa ruchu falowego czstek w dowolnym ukadzie mikroskopowym. Formuuje rwnanie opisujce zachowanie si funkcji falowej (funkcja opisujca fale materii) dla takiego ukadu i okrela zwizek pomidzy zachowaniem si czstek, a zachowaniem funkcji falowej opisujcej czstki. Teoria Schrdingera stanowi uoglnienie hipotezy de Broglie'a.
35.1 Funkcja falowa

Dotychczas przypisywalimy czstkom wasnoci falowe podajc dugo fali materii de Broglie'a stowarzyszonej z dan czstk. Jednak do peniejszego opisu wasnoci falowych posugujemy si funkcj reprezentujc fal de Broglie'a, tak zwan funkcj falow . Przypomnijmy, e dla fal w strunie zaburzenie opisywalimy za pomoc rwnania fali opisujcego poprzeczne wychylenie y struny (punkt 13.2), a dla fal elektromagnetycznych poprzez rwnanie opisujce wektor natenia pola elektrycznego E (punkt 29.3). Analogiczn miar dla fal materii jest wanie funkcja falowa . Najoglniej, jest to funkcja wsprzdnych przestrzennych i czasu (x,y,z,t). Na przykad dla swobodnej czstki poruszajcej si w kierunku osi x mona j zapisa w postaci prostej funkcji sinusoidalnej o amplitudzie A y = A sin 2 (x vt) (35.1)
Zauwamy, e wyraenie to jest identyczne jak wzr (13.4) opisujcy rozchodzenie si (w kierunku x) fali harmonicznej wzdu dugiego napronego sznura. O ile jednak znamy fizyczne znaczenie funkcji opisujcej zaburzenie falowe dla struny czy fali elektromagnetycznej to pozostaje odpowiedzie na pytanie jaki jest zwizek pomidzy funkcj falow, a opisywanym przez ni elektronem (czstk), pozostaje wyjani z czym wie si funkcja . Jako pierwszy fizyczn interpretacj funkcji falowej zaproponowa M. Born.
Prawo, zasada, twierdzenie Zasugerowa, e wielko
w dowolnym punkcie przedstawia miar
prawdopodobiestwa, e czstka znajdzie si w pobliu tego punktu to znaczy w jakim obszarze wok tego punktu np. w przedziale x, x+dx. (Poniewa funkcja falowa moe przyjmowa wartoci zespolone to uwzgldniamy kwadrat moduu funkcji falowej.) 435
Modu X Elementy mechaniki kwantowej Ta interpretacja funkcji daje statystyczny zwizek pomidzy fal i zwizan z ni czstk. Nie mwimy gdzie czstka jest ale gdzie prawdopodobnie si znajdzie. Jeeli w jakiej chwili t, dokonamy pomiaru majcego na celu ustalenie pooenia czstki opisywanej funkcj falowa (x,t) to prawdopodobiestwo, e znajdziemy czstk 2 2 w przedziale [x, x+dx] wynosi ( x, t ) dx . Wielko jest wic miar gstoci prawdopodobiestwa . Poniewa ruch czstki jest opisywany stowarzyszon z ni fal materii, to oczekujemy, e w miejscu przebywania czstki fala materii ma du amplitud. Natomiast gdy amplituda fali materii jest rwna zeru w pewnych punktach przestrzeni to prawdopodobiestwo znalezienia czstki w tym miejscu jest zaniedbywalnie mae.
35.2 Zasada nieoznaczonoci

Zauwamy, e jedn z konsekwencji falowo-czsteczkowej natury materii jest to, e jedyne czego moemy dowiedzie si o ruchu elektronw to prawdopodobiestwo znalezienia ich w przestrzeni. Powstaje pytanie czy musimy zadowoli si tak informacj czy te jest moliwy pomiar, ktry da nam odpowied na przykad na temat ewentualnych orbit po ktrych poruszaj si elektrony. Czy moemy "dokadnie" opisa ruch elektronu to znaczy rwnoczenie okreli jego pooenie i prdko? Negatywna odpowied na to pytanie jest zawarta w zasadzie nieoznaczonoci Heisenberga. Pierwsza cz tej zasady dotyczy jednoczesnego pomiaru pooenia i pdu.
Prawo, zasada, twierdzenie Gosi ona, e iloczyn nieokrelonoci pdu czstki i nieokrelonoci jej pooenia w danym kierunku jest zawsze wikszy od staej Plancka.
Ograniczenie to wyraaj nierwnoci p x x h p y y h p z z h Zauwamy, e im dokadniej mierzymy pd, np. zmniejszamy px, tym bardziej ronie nieoznaczono pooenia x. Druga cz zasady nieoznaczonoci dotyczy pomiaru energii i czasu potrzebnego na wykonanie tego pomiaru.
Prawo, zasada, twierdzenie Jeeli czstka posiada energi E, to dokadno jej wyznaczenia E zaley od czasu pomiaru t zgodnie z relacj.
(35.2)
Et h
(35.3)
Im duej czstka jest w stanie o energii E tym dokadniej mona t energi wyznaczy.
436
Modu X Elementy mechaniki kwantowej Na szczeglne podkrelenie zasuguje fakt, e ograniczenie dokadnoci pomiarw nie ma nic wsplnego z wadami i niedokadnociami aparatury pomiarowej lecz jest wynikiem falowej natury czstek. Tak mae obiekty jak czstki elementarne czy atomy nie podlegaj prawom mechaniki klasycznej, ale prawom mechaniki kwantowej. Sama zasada stanowi podstaw stwierdzenia, e w fizyce kwantowej musimy posugiwa si pojciem prawdopodobiestwa. Zauwamy, na przykad, e okrelenie pooenia przedmiotw opiera si na rejestrowaniu wiata odbitego przez te przedmioty. Po prostu widzimy gdzie s przedmioty. wiato w zderzeniu z przedmiotami o duej masie praktycznie nie zaburza ich ruchu, ale cakiem inn sytuacj mamy w przypadku elektronw. Tutaj te moglibymy si spodziewa, e zobaczymy elektron gdy odbije si od niego wiato. Jednak elektron w zderzeniu z fotonem doznaje odrzutu, ktry cakowicie zmienia jego ruch (przypomnij sobie zjawisko Comptona). Tej zmiany ruchu elektronu nie mona unikn ani dokadnie oceni. Gdyby wic elektron porusza si po cile okrelonym torze to znaczy istniayby orbity to byyby one cakowicie niszczone przy prbie pomiarw majcych potwierdzi ich istnienie. Dlatego wanie mwimy o prawdopodobiestwie znalezienia elektronu a nie o okrelonych orbitach. Wicej o zasadzie nieoznaczonoci moesz przeczyta w Dodatku 1, na kocu moduu X.
wiczenie 35.1 Przyjmijmy, e elektron w atomie wodoru porusza si z prdkoci v = 106 m/s, ktr mierzymy z dokadnoci 1%. Z jak najlepsz dokadnoci moemy okreli pooenie tego elektronu. Wynik porwnaj z promieniem orbity w modelu Bohra r1 = 5.31011 m. Czy moemy w tych warunkach traktowa elektron jak punkt materialny? Wynik zapisz poniej.
x = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
35.3 Teoria Schrdingera atomu wodoru

35.3.1 Rwnanie Schrdingera
Znajomo cisej postaci funkcji falowej jest niezbdna do okrelenia ruchu czstek w konkretnych przypadkach (zjawiskach fizycznych). Przykadem moe by funkcja falowa , opisujca ruch czstki swobodnej, ktra zostaa przedstawiona w punkcie 35.1. Tak cis posta funkcji falowej dla dowolnego ukadu mona znale rozwizujc rwnanie Schrdingera. Jest to rwnanie rniczkowe opisujce zachowanie si ukadu kwantowego w czasie i przestrzeni, ktre w szczeglnoci przyjmuje posta 437

d2 2m = 2 [E U ( x)] 2 dx h
(35.4)
gdzie E jest energi cakowit czstki, U(x) jej energi potencjaln zalen od jej pooenia, a h = h 2 . Zaleno (35.4) przedstawia najprostsz form rwnania Schrdingera to jest rwnanie w jednym wymiarze i niezalene od czasu. Rozwizanie rwnania Schrdingera polega na znalezieniu postaci funkcji falowej i wartoci energii czstki E przy znanej dziaajcej na czstk sile zadanej poprzez energi potencjaln U.
35.3.2 Kwantowomechaniczny opis atomu wodoru
Omwimy teraz zastosowanie teorii Schrdingera do atomu wodoru. Ten przypadek ma szczeglne znaczenie, gdy by to pierwszy ukad, do ktrego Schrdinger zastosowa swoj teori kwantow i ktry stanowi pierwsz jej weryfikacj. Poniewa atom wodoru jest ukadem trjwymiarowym rwnanie Schrdingera dla atomu wodoru ma bardziej skomplikowan posta ni podane wczeniej rwnanie (35.4)
2m 2 ( x, y, z ) 2 ( x, y, z ) 2 ( x, y, z ) + + = 2 e [E U ( x, y, z )] 2 2 2 x y z h
(35.5)
Zgodnie z rwnaniem (19.4) energia potencjalna dwch adunkw punktowych (elektronu i protonu) znajdujcych si w odlegoci r jest dana wyraeniem
U ( x, y , z ) = 1 e2 1 = 4 0 r 4 0 e2 x2 + y2 + z 2
(35.6)
Rwnanie Schrdingera (35.5) rozwizuje si zazwyczaj we wsprzdnych sferycznych (r, , ) (rysunek 35.1) bo energia potencjalna oddziaywania elektronu z jdrem (rwnanie 35.6) zapisana we wsprzdnych sferycznych jest funkcj tylko jednej zmiennej (r) podczas gdy we wsprzdnych prostoktnych funkcj wszystkich trzech wsprzdnych (x,y,z).
Rys. 35.1. Zwizek pomidzy wsprzdnymi prostoktnymi (x,y,z) i sferycznymi punktu P
438
Modu X Elementy mechaniki kwantowej Rozwizanie rwnania Schrdingera w trzech wymiarach jest problem trudnym matematycznie midzy innymi ze wzgldu na obliczenia w trzech wymiarach. Dlatego nie bdziemy go rozwizywa, a jedynie omwimy wybrane rozwizania tego rwnania dla atomu wodoru.
35.3.3 Funkcje falowe
Okazuje si, e we wsprzdnych sferycznych mona funkcj falow przedstawi najoglniej jako iloczyn dwch funkcji: funkcji radialnej R(r) zalenej tylko od promienia r oraz funkcji ktowej (, ) zalenej tylko od ktw. Rozwizujc rwnanie Schrdingera dla atomu wodoru stwierdzamy, e funkcja falowa elektronu zaley od trzech liczb cakowitych - liczb kwantowych n, l, ml.
n , l , m (r , , ) = R n , lYl , m ( , )
l l
(35.7)
Przypomnijmy, e w dotychczas prezentowanych modelach atomu wodoru, zarwno energia elektronu jak i dugo stojcej fali materii stowarzyszonej z elektronem zaleay od jednej liczby kwantowej n. Tak jest w przypadku ruchu w jednym wymiarze. Jednak trjwymiarowa funkcja falowa zaley od trzech liczb kwantowych co wynika z faktu, e ruch czstki w przestrzeni jest opisany przez trzy niezalene zmienne; na kad wsprzdn przestrzenn przypada jedna liczba kwantowa. Te trzy liczby kwantowe oznaczane n, l, ml speniaj nastpujce warunki:
n = 1, 2, 3, ..... l = 0, 1, 2, ...... , n 1 lub 0 l n 1 ml = l , l + 1, l + 2, ..... , l 2, l 1, l lub l ml l
(35.8)
Ze wzgldu na rol jak odgrywa liczba n w okreleniu energii cakowitej atomu, jest nazywana gwn liczb kwantow . Liczba l nosi nazw azymutalnej liczby kwantowej , a liczba ml nazywana jest magnetyczn liczb kwantow . Rwnania Schrdingera ma poprawne fizycznie rozwizania tylko dla liczb kwantowych speniajcych warunki (35.8). Z tych warunkw wida, e dla danej wartoci n (danej energii) istnieje na og kilka rnych moliwych wartoci l, ml. Zgodnie z interpretacj Borna zwizek pomidzy fal materii i zwizan z ni czstk 2 wyraa si poprzez kwadrat moduu funkcji falowej , ktry wyraa gsto prawdopodobiestwa znalezienia czstki w danym punkcie przestrzeni
n , l , m (r , , ) = R n , l (r ) Yl , m ( , )
l l
(35.9)
Na rysunku 35.2 pokazane s (dla kilku stanw kwantowych) wykresy radialnej gstoci prawdopodobiestwa, danej wyraeniem
439

Pn , l (r ) = r 2 R n , l (r )
2 2
(35.10)
(Czynnik r2 w powyszym rwnaniu wynika std, e prawdopodobiestwo znalezienia elektronu w obszarze pomidzy r i r+dr, w trzech wymiarach, jest proporcjonalne do elementarnej objtoci r2dr.). Na rysunku 35.2 na osi x odoona jest odlego elektronu od jdra r podzielona przez promie pierwszej orbity Bohra r1, natomiast na osi y przyjto jednostki umowne.
Rys. 35.2. Radialna gsto prawdopodobiestwa dla elektronu w atomie wodoru dla n = 1, 2, 3
Maksima gstoci prawdopodobiestwa, zaznaczone lini przerywan, odpowiadaj promieniom orbit w modelu Bohra dla n =1, 2, 3 (rn = r1n2). Ktow gsto prawdopodobiestwa Yl , ml ( , )
2
te mona przedstawi graficznie
w postaci tak zwanych wykresw biegunowych . Na rysunku 35.3 pokazane s wykresy biegunowe gstoci prawdopodobiestwa dla kilku stanw kwantowych atomu wodoru. Pocztek takiego wykresu umieszczamy w punkcie r = 0 (jdro), a kt mierzymy od osi pionowej (z). Dla danej wartoci kta punkt wykresu ley w odlegoci (mierzonej pod ktem ) rwnej Yl , ml ( , ) z wykresw. 440
2
od pocztku ukadu tak jak to zaznaczono na jednym
Rys. 35.3. Ktowa gsto prawdopodobiestwa dla elektronu w atomie wodoru dla l = 0,1, 2
Obraz przestrzenny otrzymujemy przez obrt wykresw biegunowych wok pionowej osi (ukad jest symetryczny ze wzgldu na kt ). Ktowe rozkady prawdopodobiestwa (takie jak na rysunku 35.3) nosz nazw orbitali . Do oznaczenia orbitali stosuje si litery: l = 0 - orbital s, l = 1 - orbital p, l = 2 orbital d, l = 3 - orbital f, itd. Orbitale mona traktowa jako rozkady adunku elektronu wok jdra. Gdy mwimy, e jdro atomowe jest otoczone chmur elektronow mamy wanie na myli orbitale.
35.3.4 Energia elektronu
Rozwizanie rwnania Schrdingera dla atomu wodoru dostarcza oprcz funkcji falowych rwnie wartoci energii elektronu zwizanego w atomie. Te energie wyraaj si wzorem 441
Modu X Elementy mechaniki kwantowej En = E1 me 4 = 2 2 2 2 8 0 h n n n = 1, 2,.....
(35.11)
Otrzymane wartoci s identyczne z przewidywaniami modelu Bohra i wartociami obserwowalnymi dowiadczalnie. Wynik ten stanowi pierwsz weryfikacj teorii Schrdingera. Teoria Schrdingera atomu jednoelektronowego ma ogromne znaczenie, bo podajc obraz struktury atomu stworzya podstawy kwantowego opisu wszystkich atomw wieloelektronowych, czsteczek oraz jder atomowych. Opis falowy mikrowiata jest ju dzisiaj dobrze ugruntowan teori, a rozwj technik eksperymentalnych takich jak na przykad skaningowy mikroskop tunelowy pozwala na prowadzenie bada w wiecie atomw. Ten rozdzia koczy modu dziesity; moesz teraz przej do podsumowania i zada testowych.
442
Modu X - Podsumowanie
Podsumowanie
Emisja energetyczna promieniowania ciaa doskonale czarnego zmienia si wraz z temperatur wedug prawa Stefana-Boltzmanna R = T 4 . Dugo fali dla ktrej przypada maksimum emisji jest odwrotnie proporcjonalna do temperatury ciaa. Planck wyjani widmo emisyjne ciaa doskonale czarnego zakadajc, e atomy nie mog mie dowolnej energii, ale tylko cile okrelone wartoci dane wzorem E = n hv . Ponadto atomy wypromieniowuj energi (kwantami) tylko gdy przechodz ze stanu stacjonarnego o danej energii do drugiego o innej energii. Zgodnie z rwnaniem Einsteina dla zjawiska fotoelektrycznego hv = W + E kmax energia hv fotonu, w czci (W) zostaje zuyta na wyrwanie elektronu z materiau (jego przejcie przez powierzchni), a ewentualny nadmiar energii (hv - W) elektron otrzymuje w postaci energii kinetycznej. Czstkow natur wiata mona w peni zaobserwowa w dowiadczeniu zwizanym z rozpraszaniem fal elektromagnetycznych na swobodnych elektronach, nazywanym zjawiskiem Comptona. Zmiana dugoci fali fotonu rozproszonego h = = (1 cos ) , gdzie jest ktem odchylenia biegu fotonu. m0 c Postulaty Bohra dotyczce atomu wodoru: 1)Elektron w atomie porusza si po orbicie koowej pod wpywem przycigania kulombowskiego pomidzy elektronem i jdrem, 2) Elektron moe porusza si tylko po takich orbitach, dla ktrych momemt pdu L jest rwny cakowitej wielokrotnoci staej Plancka podzielonej przez 2, 3) Promieniowanie elektromagnetyczne zostaje wysane tylko gdy elektron poruszajcy si po orbicie o cakowitej energii Ek zmienia swj ruch skokowo, tak e porusza si nastpnie po orbicie o energii Ej. Czstotliwo emitowanego promieniowania jest E Ej rwna v = k h Kwantowanie promienia orbity jest opisane warunkiem r = n 2 r1 , a kwantowanie energii E1 . En = 2 n h Dugo fal materii De Broglie'a jest okrelona zwizkiem = . p Ruch elektronw w atomie moe by opisany przez stojce fale materii. 2 Funkcj falow przedstawiajc stan czstki interpretujemy tak, e wielko
w dowolnym punkcie przedstawia miar prawdopodobiestwa, e czstka znajdzie si w pobliu tego punktu to znaczy w jakim obszarze wok tego punktu. Funkcje falowe czstki i wartoci jej energii E s rozwizaniem rwnania Schrdingera, przy zadanej energii potencjalnej U. Zasada nieoznaczonoci Heisenberga gosi, w zastosowaniu do pomiarw pdu i pooenia, e iloczyn nieokrelonoci pdu czstki i nieokrelonoci jej pooenia w danym kierunku jest zawsze wikszy od staej Plancka np. p x h. Druga cz zasady nieoznaczonoci dotyczy pomiaru energii i czasu i stwierdza, e jeeli czstka posiada energi E, to dokadno jej wyznaczenia E zaley od czasu pomiaru t zgodnie z relacj Et h . 443
Modu X - Materiay dodatkowe
Materiay dodatkowe do Moduu X

X. 1. Zasada nieoznaczonoci w pomiarach
Aby przetestowa nasze moliwoci pomiarowe rozwamy wizk elektronw padajcych z prdkoci v0 na szczelin o szerokoci y, tak jak na rysunku poniej.
Wizka elektronw ugita na szczelinie tworzy obraz dyfrakcyjny na ekranie
Jeeli elektron przechodzi przez szczelin to znamy jego pooenie z dokadnoci y. Elektrony ulegaj ugiciu na szczelinie tak, e na ekranie obserwujemy obraz dyfrakcyjny. Oznacza to, e elektrony maj teraz oprcz prdkoci poziomej take skadow w kierunku pionowym y (s odchylone). Sprbujmy oceni t skadow pionow prdkoci. Rozpatrzmy elektron padajcy na ekran w miejscu pierwszego minimum dyfrakcyjnego (punkt A na rysunku powyej). Pierwsze minimum jest dane rwnaniem y sin = a dla maego kta y (X.1.2) (X.1.1)
Elektron dolatujcy do punktu a (1-sze minimum) ma prdko pionow vy tak, e sin = v y v0 (X.1.3)
444
Modu X - Materiay dodatkowe Korzystajc z obu powyszych rwna otrzymujemy v y = v0 y lub v y y = v 0 Dugo fali wizki elektronowej jest dana przez relacj de Broglie'a (X.1.5) (X.1.4)
h h = p mv 0
(X.1.6)
Podstawiajc t zaleno do rwnania (X.1.5) otrzymujemy v y y co mona zapisa p y y h (X.1.8) hv 0 mv 0 (X.1.7)
Jeeli chcemy poprawi pomiar pooenia y (zmniejszy y) to w wyniku zmniejszenia szerokoci szczeliny otrzymujemy szersze widmo dyfrakcyjne (mocniejsze ugicie). Inaczej mwic zwikszone zostao py. Otrzymany wynik zgadza si z granic wyznaczan przez zasad nieoznaczonoci.
445
Modu X - Rozwizania wicze
Rozwizania wicze z moduu X

wiczenie 32.1 Dane: R = 355 W/m2.
Temperatur obliczamy korzystajc z prawa Stefana-Boltzmana

R 4 T =
1
gdzie jest uniwersaln sta (staa Stefana-Boltzmanna) rwn 5.67108 W/(m2K4). Podstawiajc dane otrzymujemy T = 281.3 K czyli 8 C. Uzyskany wynik jest zgodny ze rednia temperatur powierzchni Ziemi.
wiczenie 32.2 Dane: Z wykresu 32.8 odczytujemy warto progowej czstotliwoci dla sodu 0 = 4.51014 Hz, h = 6.631034 Js, 1eV = 1.61019 J.
Jeeli wiato ma progow czstotliwo 0, to h0 = W bo wtedy Ekmax = 0. Prac wyjcia obliczamy wic z zalenoci W = h0 . Po podstawieniu danych otrzymujemy W = 2.981019 J = 1.86 eV. Tyle wanie wynosi energia fotonu o czstotliwoci progowej 0.
wiczenie 32.3 Dane: W = 2 eV, h = 6.631034 Js, c = 3108 m/s, 1eV = 1.61019 J.
Promieniowanie widzialne obejmuje zakres dugoci fal od 400 do 700 nm. Odpowiada to zakresowi czstotliwoci ( = c/) od 7.51014 do 4.31014 Hz i zakresowi energii fotonw (E = h) od 1.78 do 3.11 eV Oznacza to, e fotokomrk, w ktrej zastosowano elektrod wykonan z cezu mona zastosowa jako czujnik dla promieniowania widzialnego ale nie w caym zakresie bo czstotliwo progowa dla cezu wynosi 0 = W/h = 4.81014 Hz i promieniowanie czerwone, pomaraczowe i te nie bdzie przez ni rejestrowane.
wiczenie 32.4 Dane: = 0.1 nm, h = 6.631034 Js, c = 3108 m/s, m0 = 9.11031 kg, 1eV = 1.61019 J.
Przesunicie Comptona jest dane wyraeniem = = h (1 cos ) m0 c
i przyjmuje maksymaln warto dla = 180. Wwczas
446
Modu X - Rozwizania wicze
= +
h m0 c
Po podstawieniu danych otrzymujemy ' = 0.105 nm. Zmianie dugoci fali odpowiada zmiana czstotliwoci i w konsekwencji zmiana energii fotonw E = hv hv' = h c h c
'
Po podstawieniu danych otrzymujemy E = 592 eV. Zmiana energii rozpraszanego fotonu jest rwna energii kinetycznej jak zyskuje elektron podczas zderzenia z fotonem.
wiczenie 33.1 Obliczamy stosunek energii kinetycznej do energii potencjalnej elektronu
e2 Ek 8 0 r 1 = = 2 e Ep 2 4 0 r
Widzimy, e stosunek tych energii jest stay (nie zaley od promienia orbity).
wiczenie 33.2 Dane: n = 1, me = 9.11031 kg, e = 1.61019 C, 0 = 8.851012 Fm1, h = 6.631034 Js, E1 = 13.6 eV, 1eV = 1.61019 J.
Promie orbity obliczamy z zalenoci (33.10) rn = n 2 h 2 0 = n 2 r1 2 me n = 1, 2,.....
podstawiajc dane otrzymujemy r1 = 5.31011 m. Stosunek energii kinetycznej do energii potencjalnej elektronu jest stay i wynosi
Ek 1 1 = E p1 2
Ponadto energia cakowita E1 = Ek1 + E p1 Na podstawie tych dwch rwna otrzymujemy: 447
Modu X - Rozwizania wicze Ek1 = E1 = 13.6 eV Ep1 = 2E1 = 27.2 eV.
Prdko liniow obliczamy z zalenoci (33.16) v= e2 4 0 mr
podstawiajc dane otrzymujemy (dla r1 = 5.31011 m) v1 = 2.2106 m/s. Czstotliwo jest zwizana z prdkoci liniow i promieniem relacj v= v 2r
podstawiajc dane (r1 = 5.31011 m oraz v1 = 2.2106 m/s) otrzymujemy = 6.61015 Hz.
wiczenie 33.3 Dane: E1 = 13.6 eV, h = 6.631034 Js, c = 3108 m/s, 1eV = 1.61019 J.
Energie fotonw wyraaj si wzorem (33.13) hv = h 1 1 = Ek E j = E1 2 2 j k c
Dla serii Balmera ( j = 2) otrzymujemy kolejno: dla k = 3, h1 = 1.89 eV oraz 1 = 658 nm - wiato czerwone, dla k = 4, h2 = 2.55 eV oraz 2 = 487 nm - wiato niebieskie, dla k = 5, h3 = 2.86 eV oraz 3 = 435 nm - wiato fioletowe, dla k = 6, h4 = 3.02 eV oraz 4 = 412 nm - na granicy midzy wiatem widzialnym i nadfioletem, a dla n , h = 3.40 eV oraz = 366 nm nadfiolet (poza obszarem widzialnym).
wiczenie 35.1 Dane: v = 106 m/s, v/v = 1%, me = 9.11031 kg, h = 6.631034 Js, r1 = 5.31011 m.
Nieokrelono prdkoci elektronu (np. w kierunku x) wynosi vx = 0.01v = 104 m/s, a nieokrelono jego pdu px = mev = 9.11027 kgm/s. Nieokrelono pooenia wyznaczamy z zasady nieoznaczonoci x h p x
Po podstawieniu danych otrzymujemy x = 7.3108 m. Nieokrelono pooenia elektronu jest o trzy rzdy wielkoci wiksza od promienia pierwszej orbity w modelu Bohra.
448
Modu X - Test kontrolny
Test X
1. Wkno wolframowe arwki o mocy 60 W ma rednic d = 0.3 mm i dugo rwn l = 10 cm. Oblicz temperatur spirali, zakadajc, e zdolno emisji spirali wolframowej wynosi e = 0.26 zdolnoci emisyjnej ciaa doskonale czarnego. 2. Praca wyjcia dla litu wynosi W = 2.3 eV. Czy wystpi efekt fotoelektryczny, gdy owietlimy jego powierzchni kolejno wiatem o dugoci 500 nm i 650 nm ? 3. wiato te o dugoci = 589 nm jest rejestrowane przez oko ludzkie przy minimalnej mocy promieniowania padajcego na siatkwk P = 1.7108 W. Jaka jest ilo fotonw padajcych na siatkwk oka w cigu jednej sekundy? 4. Jakie powinno by napicie hamowania, jeli praca wyjcia z metalu wynosi W = 2.3 eV, a owietlany jest promieniowaniem o dugoci 400 nm ? Jaka jest maksymalna prdko elektronw wybijanych z powierzchni tego metalu? 5. Fotony o dugoci fali = 0.005 nm zderzaj si ze swobodnymi elektronami. Jaka jest dugo fotonu rozproszonego odpowiednio pod ktem 30, 90 i 180? 6. Gazowy wodr zosta wzbudzony do stanu n = 4. Jak energi zaabsorbowa atom? Ile linii zaobserwujemy w widmie emisyjnym tego gazu? 7. Jaka energia jest potrzebna do usunicia poza atom wodoru elektronu znajdujcego si w stanie n = 6 ? 8. Ile wynosi dugo fali de Broglie'a tak zwanych neutronw termicznych 3 w temperaturze 300 K ? Energia kinetyczna takiego neutronu jest rwna kT , gdzie k 2 jest sta Boltzmanna. 9. Sprbuj pokaza, e jeeli niepewno pooenia czstki jest rwna dugoci jej fali de Broglie'a to niepewno jej prdkoci jest rwna tej prdkoci.
449
MODU XI
Modu XI Atomy wieloelektronowe
36 Atomy wieloelektronowe
W poprzednim module mwilimy o zastosowaniu mechaniki kwantowej do opisu falowych wasnoci materii w tym do opisu atomu wodoru. Midzy innymi pokazalimy, e ta teoria przewiduje, e cakowita energia elektronu w atomie jednoelektronowym jest wielkoci skwantowan. Na tej podstawie mona wnioskowa z kolei, e w atomie wieloelektronowym cakowita energia kadego z elektronw rwnie jest skwantowana i w konsekwencji skwantowana te jest energia caego atomu. Pokaemy teraz w jaki sposb mechanika kwantowa pozwala zrozumie struktur atomw wieloelektronowych wyjaniajc midzy innymi dlaczego w atomie znajdujcym si w stanie podstawowym wszystkie elektrony nie s zwizane na najbardziej wewntrznej powoce (orbicie). Fizyka klasyczna nie wyjania tego problemu; dopiero mechanika kwantowa przyniosa podstawy teoretyczne, na gruncie ktrych mona przewidzie wasnoci pierwiastkw.
36.1 Orbitalny moment pdu i spin elektronu

Rozwizujc rwnanie Schrdingera dla atomu wodoru stwierdzilimy, e funkcja falowa elektronu zaley od trzech liczb kwantowych n, l, ml. , przy czym stwierdzilimy, e gwna liczba kwantow n jest zwizana z kwantowaniem energii cakowitej elektronu w atomie wodoru. Okazuje si, e liczby kwantowe l, ml opisuj z kolei kwantowanie przestrzenne momentu pdu elektronu.
36.1.1 Orbitalny moment pdu
Zgodnie z zasadami mechaniki klasycznej moment pdu elektronu krcego wok jdra w odlegoci r jest dany wyraeniem
L = r mev = r p
(36.1)
Jednak z zasady nieoznaczonoci (punkt 35.2) wynika, e nie mona jednoczenie w dokadny sposb wyznaczy pooenia i pdu elektronu wic nie mona te dokadnie wyznaczy momentu pdu. Okazuje si, e dla elektronu krcego wok jdra mona dokadnie wyznaczy jego warto (dugo wektora L) oraz rzut wektora L na pewn wyrnion o w przestrzeni (na przykad o z) to znaczy warto jednej jego skadowej Lz. Pozostae skadowe Lx i Ly maj wartoci nieokrelone. Wartoci L oraz Lz s skwantowane
h l (l + 1) 2 h Lz = ml 2 L=
(36.2)
gdzie l = 0, 1, 2, ...; ml = 0, 1, 2, 3, ...., l. 451
Modu XI Atomy wieloelektronowe Podsumowujc

Prawo, zasada, twierdzenie Warto orbitalnego momentu pdu elektronu w atomie i jego rzut na o z przyjmuj cile okrelone wartoci zalene od liczb kwantowych l i ml. 36.1.2 Spin elektronu
Na podstawie badania widm optycznych atomw wodoru i metali alkalicznych oraz dowiadcze nad oddziaywaniem momentw magnetycznych atomw z polem magnetycznym (dowiadczenie Sterna-Gerlacha) odkryto, e wszystkie elektrony maj, oprcz orbitalnego, rwnie wewntrzny moment pdu , ktry zosta nazwany spinowym momentem pdu (spinem) . Okazao si, e elektron zachowuje si tak, jakby by kulk wirujc wok pewnej osi obrotu (analogicznie jak Ziemia obiegajca Soce i obracajca si wok swej osi). Okazuje si ponadto, e spin jest skwantowany przestrzennie i e dla danego stanu orbitalnego s moliwe dwa kierunki spinu czyli, e rzut wektora spinu na o z moe przyjmowa tylko dwie wartoci co okrela spinowa liczba kwantowa s , ktra moe przyjmowa dwie wartoci s = . Moment pdu atomu jest sum momentw pdw orbitalnych i spinw wszystkich elektronw w atomie i jest te skwantowany przestrzennie.
36.2 Zasada Pauliego

W 1869 r. Mendelejew jako pierwszy zauway, e wikszo wasnoci pierwiastkw chemicznych jest okresow funkcj liczby atomowej Z okrelajcej liczb elektronw w atomie, co najlepiej uwidacznia si w odpowiednio skonstruowanym ukadzie okresowym pierwiastkw. Waciwoci chemiczne i fizyczne pierwiastkw powtarzaj si jeeli zebra je w grupy zawierajce 2, 8, 8, 18, 18, 32 elementw. W 1925 r. Pauli poda prost zasad (nazywan zakazem Pauliego ), dziki ktrej automatycznie s generowane grupy o liczebnoci 2, 8, 18, 32. Pauli zapostulowa, e
Prawo, zasada, twierdzenie W atomie wieloelektronowym w tym samym stanie kwantowym, moe znajdowa si co najwyej jeden elektron.
Poniewa stan kwantowy charakteryzuje zesp czterech liczb kwantowych n = 1, 2, 3, ..... l = 0, 1, 2, ...... , n 1 ml = 0, 1, 2, ..... , (l 1), l s= 1 2
(36.3)
wic zasada Pauliego moe by sformuowana nastpujco 452

Prawo, zasada, twierdzenie W atomie wieloelektronowym elektrony musz si rni przynajmniej jedn liczb kwantow. Przykad Zgodnie z t zasada na orbicie pierwszej n = 1 mog znajdowa si tylko dwa elektrony bo dla n = 1 odpowiednie liczby kwantowe zgodnie z warunkami (36.3) wynosz :
(n, l, ml, s) = (1,0,0, ) Dla n = 2 mamy: (n, l, ml, s) = (2,0,0, ), (2,1,1, ), (2,1,0, ), (2,1,-1, ). Std wynika, e w stanie n = 2 moe by 8 elektronw.
wiczenie 36.1 Sprbuj teraz pokaza, e w stanie n = 3 moe znajdowa si 18 elektronw. Zapisz poniej liczby kwantowe odpowiadajce tym orbitalom.
(n, l, ml, s) =
Na zakoczenie warto doda, e na podstawie danych dowiadczalnych stwierdzono, e zasada (zakaz) Pauliego obowizuje dla kadego ukadu zawierajcego elektrony, nie tylko dla elektronw w atomach.
36.3 Ukad okresowy pierwiastkw

Posugujc si zasad Pauliego mona okreli jakie stany w atomie s obsadzane elektronami. Skorzystamy z niej, eby rozpatrzy przewidywan przez teori kwantow struktur niektrych pierwiastkw. Wprowadmy do opisu konfiguracji nastpujc konwencj: numer powoki (n) piszemy cyfr, natomiast podpowoki (orbitale): l = 0, 1, 2, 3, oznaczmy literami s, p, d, f itd. (patrz punkt 35.3). Wskanik grny przy symbolu podpowoki okrela liczb znajdujcych si w niej elektronw, a wskanik dolny przy symbolu chemicznym pierwiastka okrela warto Z. Jako pierwszy rozpatrzymy atom helu (Z = 2) 2He : 1s2. Najpierw przeanalizujemy zjonizowany atom He+. Jest to ukad jedoelektronowy podobny do atomu wodoru, a rnica polega tylko na tym, e w jdrze helu znajduj si dwa (Z = 2) protony. W zwizku z tym energia takiego jonu jest dana wzorem analogicznym jak dla atomu wodoru 453
Modu XI Atomy wieloelektronowe E= Z 2 me 4 Z2 Z2 = = 13.6 eV E 1 8 02 h 2 n 2 n2 n2
(36.4)
a czynniki Z2 jest zwizany z rnic adunku jdra. Jeeli teraz dodamy drugi elektron na powok n = 1 to kady z elektronw bdzie oddziaywa nie tylko z jdrem ale i z drugim elektronem; bdzie si porusza w wypadkowym polu elektrycznym jdra (przyciganie) i elektronu (odpychanie). Jeeli elektron znajduje si blisko jdra (bliej ni drugi elektron) to porusza si w polu kulombowskim jdra Z = 2, a jeeli znajduje si dalej to wwczas oddziauje z adunkiem jdra Z i adunkiem drugiego elektronu czyli porusza si w polu adunku jdra pomniejszonego o adunek drugiego elektronu Z 1. Mwimy, e elektron ekranuje adunek jdra. rednia arytmetyczna tych dwch wartoci daje efektywn warto Zef = 1.5 odpowiadajc wypadkowemu adunkowi jaki czuj elektrony w atomie helu. Moemy wic uoglni wzr (36.4) do postaci E = 13.6 Z e2 f n2 eV (36.5)
Na podstawie tak oszacowanego adunku efektywnego otrzymujemy energi jonizacji czyli energi oderwania jednego elektronu rwn E jonizacji = 13.6 (1.5) 2 /12 ~ 30 eV . W rzeczywistoci elektrony nie tylko ekranuj adunek jdra ale te odpychaj si nawzajem (dodatnia energia potencjalna), wic energia wizania jest mniejsza. Zmierzona energia jonizacji helu wynosi 24.6 eV (co odpowiada Zef = 1.35). Jest to najwiksza energia jonizacji spord wszystkich pierwiastkw i siy chemiczne nie mog dostarczy takiej energii jaka jest potrzebnej do utworzenia jonu He+. Rwnie utworzenie jonu He- jest niemoliwe bo powoka n = 1 jest ju "zapeniona" i dodatkowy elektron obsadzaby powok n = 2 znacznie bardziej oddalon od jdra. adunek efektywny widziany przez ten elektron bdzie wic rwny zeru i nie dziaa adna sia mogca utrzyma ten elektron. W rezultacie hel jest chemicznie obojtny, nie tworzy czsteczek z adnym pierwiastkiem. Podobnie zachowuj si atomy innych pierwiastkw o cakowicie wypenionych powokach. Nazywamy je gazami szlachetnymi. Jako kolejny omwimy atom litu (Z = 3) 3Li : 1s22s1. Zgodnie z zasad Pauliego dwa elektrony znajduj si w stanie n = 1, a trzeci elektron na powoce n = 2. Zmierzona warto energii jonizacji litu wynosi 5.4 eV (co odpowiada Zef = 1.25). Taki jednokrotnie zjonizowany atom litu jest podobny do atomu helu z t rnic, e ze wzgldu na adunek jdra (Z = 3) Zef = 2.35 (jest wiksze o 1 ni dla helu). Oznacza to, e oderwanie drugiego elektronu wymaga energii a 75.6 eV. Dlatego spodziewamy si, e w zwizkach chemicznych lit bdzie wykazywa wartociowo +1. Kolejnym pierwiastkiem jest beryl (Z = 4) 4Be : 1s22s2. Beryl jest podobny do litu bo zgodnie z zasad Pauliego w stanie 2s2 mog znajdowa si dwa elektrony. Dla berylu energia oderwania (jonizacji) drugiego elektronu nie jest duo wiksza ni dla pierwszego i beryl w zwizkach chemicznych ma wartociowo +2. 454
Modu XI Atomy wieloelektronowe Od boru (Z = 5) do neonu (Z = 10):

bor (Z = 5) 5B : 1s22s22p1 wgiel (Z = 6) 6C : 1s22s22p2 azot (Z = 7) 7N : 1s22s22p3 tlen (Z = 8) 8O : 1s22s22p4 fluor (Z = 4) 9F : 1s22s22p5 neon (Z = 4) 10Ne : 1s22s22p6
W tych szeciu pierwiastkach elektrony zapeniaj podpowok 2p (n = 2, l = 1) Wrd tych pierwiastkw na uwag zasuguj fluor i tlen, ktrym do zapenienia orbity p brakuje odpowiednio jednego i dwch elektronw. Te "wolne" miejsca s stanami o niskiej energii i dlatego pierwiastki te wykazuj siln tendencj do przyczenia dodatkowych elektronw tworzc trwae jony Fl- i O--. To zjawisko jest zwane powinowactwem elektronowym . Fluor i tlen s wic aktywnymi pierwiastkami chemicznymi. Kontynuujc powyszy schemat mona napisa konfiguracj elektronow dowolnego atomu. Okazuje si jednak, e w niektrych przypadkach przewidywane konfiguracje nie pokrywaj si z obserwowanymi. Wnioskujemy, e rnice energii pomidzy niektrymi podpowokami musz by tak mae, e w pewnych wypadkach moe zosta odwrcona kolejno ich zapeniania. Mona to zobaczy na rysunku poniej. Krzywe kocz si na Z = 80 (rt). Uwaga: skala energii nie jest liniowa.
Rys. 36.1. Kolejno zapeniania podpowok (orbitali)
Zwrmy uwag, e kada podpowoka p ma wysz energi od poprzedzajcej j powoki s. Natomiast rnice energii pomidzy kad podpowok s i poprzedzajc j powok p s szczeglnie due. W konsekwencji wzbudzenie elektronu w atomach pierwiastkw, w ktrych zakoczyo si wanie zapenianie powoki p jest bardzo trudne (gazy szlachetne). W ten sposb na gruncie mechaniki kwantowej mona przeanalizowa wasnoci wszystkich pierwiastkw. 455
36.4 Promienie X
W poprzednich wykadach mwilimy ju o zastosowaniu promieniowania rentgenowskiego. Teraz poznamy wicej szczegw dotyczcych widma tego promieniowania. Na rysunku 36.2 poniej pokazana jest lampa rentgenowska.
Rys. 36.2. Schemat lampy rentgenowskiej
Elektrony emitowane z katody s przyspieszane przez wysokie napicie rzdu 104 V (przyoone pomidzy katod i anod) i uderzaj w anod (tarcz). W anodzie elektrony s hamowane a do ich cakowitego zatrzymania. Zgodnie z fizyk klasyczn, w wyniku tego hamowania powinna nastpi emisja promieniowania elektromagnetycznego o widmie cigym poniewa adunek doznaje przyspieszenia (opnienia). Przykadowy rozkad widmowy rentgenowski otrzymany dla wolframu jest pokazany na rysunku 36.3.
Rys. 36.3. Widmo rentgenowskie wolframu
456
Modu XI Atomy wieloelektronowe Najbardziej charakterystycznymi cechami obserwowanych rozkadw widmowych promieniowania X s: Charakterystyczne linie widmowe to jest maksima natenia promieniowania wystpujce dla cile okrelonych dugoci fal. Zaobserwowano, e widmo liniowe zaley od materiau (pierwiastka) anody. Istnienie dobrze okrelonej minimalnej dugoci fali min widma cigego. Stwierdzono, e warto min zaley jedynie od napicia U i jest taka sama dla wszystkich materiaw, z jakich wykonana jest anoda. Istnienie krtkofalowej granicy widma cigego promieniowania X nie moe by wyjanione przez klasyczn teori elektromagnetyzmu bo nie istniej adne powody, aby z anody nie mogy by wysane fale o dugoci mniejszej od jakiej wartoci granicznej. Jeeli jednak potraktujemy promieniowanie rentgenowskie jako strumie fotonw to wyjanienie obserwowanego zjawiska jest proste. Elektron o pocztkowej energii kinetycznej Ek (uzyskanej dziki przyspieszeniu napiciem U) w wyniku oddziaywania z cikim jdrem atomu tarczy (anody) jest hamowany i energia jak traci pojawia si w formie kwantw (rysunek 36.4).
Rys. 36.4. Oddziaywanie elektronu z atomem tarczy zmienia jego energi kinetyczn
Energia powstajcego fotonu jest dana wzorem

' hv = E k E k
(36.6)
gdzie Ek' jest energi elektronu po zderzeniu. Elektron w trakcie zderzenia przekazuje jdru pewn energi jednak ze wzgldu na to, e jdra tarczy s bardzo cikie (w porwnaniu do elektronu) moemy j zaniedba. Dugo fali fotonu mona obliczy z relacji h c
' = Ek Ek
(36.7)
W wyniku zderze elektrony trac rne iloci energii )typowo elektron zostaje zatrzymany w wyniku wielu zderze z jdrami tarczy) otrzymujemy wic szereg fotonw
457
Modu XI Atomy wieloelektronowe o rnych energiach (rnych ). Wobec tego promieniowanie rentgenowskie wytwarzane przez wiele elektronw bdzie miao widmo cige. Powstaje wiele fotonw o dugociach od min do , co odpowiada rnym energiom traconym w zderzeniach. Foton o najmniejszej dugoci fali min (zarazem maksymalnej energii) bdzie emitowany wtedy gdy elektron straci ca energi w jednym procesie zderzenia. Oznacza to, e po tym zderzeniu Ek' = 0 wic h c = Ek (36.8)
min
Poniewa energia kinetyczna elektronu jest rwna eU (elektron przyspieszony napiciem U) wic otrzymujemy zwizek h skd c = eU (36.9)
min
min =
hc eU
(36.10)
Tak wic minimalna dugo fali odpowiadajca cakowitej zamianie energii kinetycznej elektronw na promieniowanie zaley jedynie od napicia U, a nie zaley na przykad od materiau z jakiego zrobiono tarcz. Podobnie na gruncie fizyki kwantowej mona wyjani powstawanie widma liniowego (charakterystycznego). Elektron z wizki padajcej przelatujc przez atom anody moe wybi elektrony z rnych powok atomowych. Na oprnione miejsce (po wybitym elektronie) moe przej elektron z wyszych powok. Towarzyszy temu emisja fotonu o cile okrelonej energii rwnej rnicy energii elektronu w stanie pocztkowym (przed przeskokiem) i stanie kocowym (po przeskoku). Z kolei powstao miejsce wolne tak zwana dziura po elektronie, ktry przeskoczy na nisz powok. Miejsce to moe by zapenione przez kolejny elektron z wyszej powoki itd. Zazwyczaj proces powrotu atomu do stanu podstawowego skada si wic z kilku krokw przy czym kademu towarzyszy emisja fotonu. W ten sposb powstaje widmo liniowe. Czstotliwo (dugo fali) promieniowania charakterystycznego moemy obliczy korzystajc ze wzoru analogicznego do wyraenia (33.13), ktry podalimy dla atomu wodoru 1 1 v = ( Z a ) 2 Rc k 2 j2 (36.11)
gdzie R jest sta Rydberga. We wzorze tym uwzgldniono fakt, e w atomie wieloelektronowym elektron jest przycigany przez jdro o adunku +Ze, a rwnoczenie
458
Modu XI Atomy wieloelektronowe obecno innych elektronw osabia to oddziaywanie. Efekt ten nazywamy ekranowaniem jdra i uwzgldniamy go poprzez wprowadzenie staej ekranowania a. Widzimy, e czstotliwo promieniowania charakterystycznego jest proporcjonalna do kwadratu liczby atomowej Z wic jest charakterystyczna dla atomw pierwiastka anody. Ta zaleno jest nazywana prawem Moseleya. Moemy si ni posuy przy analizie liniowych widm rentgenowskich w celu identyfikacji pierwiastkw lub ich zawartoci w badanym materiale.
wiczenie 36.2 Korzystajc z wyraenia (36.11) oblicz jaka jest maksymalna czstotliwo fotonw promieniowania X wysyanego z miedzi i oowiu. Zauwa, e najwiksz energi bd miay fotony emitowane przy przeskoku elektronu z najbardziej odlegej powoki k na orbit pierwsz j = 1. Staa Rydberga R = 1.097107 m1, a prdko wiata c = 3108 m/s. Liczb atomow miedzi i oowiu odczytaj z ukadu okresowego, a sta ekranowania przyjmij rwn a = 2. Podaj rwnie energie fotonw oraz ich dugoci fal. Wynik zapisz poniej.
Dla miedzi: vmax = Dla oowiu: vmax =
hvmax =
max = max =
hvmax =
36.5 Lasery
Na zakoczenie tego wykadu omwimy przykad wykorzystania zjawisk kwantowych w praktyce. Przedstawimy kwantowy generator wiata nazwany laserem. Urzdzenie to znalazo bardzo szerokie zastosowanie min. w telekomunikacji, badaniach naukowych, technologii obrbki metali i medycynie.
36.5.1 Emisja spontaniczna
Zgodnie z postulatem Bohra, promieniowanie elektromagnetyczne zostaje wysane tylko wtedy gdy elektron poruszajcy si po orbicie o cakowitej energii Ek zmienia swj ruch skokowo, tak e porusza si nastpnie po orbicie o energii Ej. Mwimy, e czstka (elektron) przechodzi ze stanu wzbudzonego (o wyszej energii) do stanu podstawowego. Takiemu samoistnemu przejciu towarzyszy emisja fotonu o czstotliwoci v= Ek E j h (36.12)
459
Modu XI Atomy wieloelektronowe Zjawisko takie jest nazywane emisj spontaniczn . Jeeli rnica energii wynosi kilka elektronowoltw (na przykad tak jak w atomie wodoru, gdzie E1 = 13.6 eV) to czas charakterystyczny dla procesu emisji spontanicznej ma warto rzdu 108 s. Oczywicie atomy (czsteczki) nie tylko emituj ale i absorbuj promieniowanie o cile okrelonych czstotliwociach (dugociach fali). Poniewa elektron w atomie ma energi cakowit rwn jednej z energii dozwolonych (stan stacjonarny) wic z padajcego promieniowania absorbuje tylko okrelone kwanty energii przechodzc ze stanu podstawowego do wzbudzonego. Energia absorbowanych kwantw h jest dokadnie rwna rnicy pomidzy energiami dozwolonych stanw.
36.5.2 Emisja wymuszona
Teoria kwantowa przewiduje take, e oprcz emisji spontanicznej oraz procesw absorpcji moe wystpi take inny proces, nazywany emisj wymuszon . Przypumy, e atom znajduje si w stanie wzbudzonym Ek i moe przy przejciu do stanu podstawowego Ej emitowa foton o energii (Ek Ej). Jeeli taki atom zostanie owietlony promieniowaniem, ktre zawiera fotony o energii wanie rwnej (Ek Ej) to prawdopodobiestwo wypromieniowania energii przez atom wzronie. Takie zjawisko przyspieszenia wypromieniowania energii przez owietlenie atomw wzbudzonych odpowiednim promieniowaniem nazywamy wanie emisj wymuszon. Ponadto, bardzo wane jest to, e
Prawo, zasada, twierdzenie W emisji spontanicznej mamy do czynienia z fotonami, ktrych fazy i kierunki s rozoone przypadkowo. Natomiast foton wysyany w procesie emisji wymuszonej ma tak sam faz oraz taki sam kierunek ruchu jak foton wymuszajcy.
Emisja wymuszona stwarza wic szans uzyskania promieniowania spjnego. Procesy absorpcji, emisji spontanicznej i emisji wymuszonej pokazane s schematycznie na rysunku 36.5.
Rys. 36.5. Absorpcja, emisja spontaniczna i emisja wymuszona
eby przeanalizowa moliwo emisji wymuszonej musimy wiedzie jak atomy (czsteczki) ukadu obsadzaj rne stany energetyczne to znaczy musimy okreli ile
460
Modu XI Atomy wieloelektronowe atomw jest w stanie podstawowym (stanie o najniszej energii), a ile w stanach wzbudzonych (o wyszych energiach).
36.5.3 Rozkad Boltzmana
Jak wiemy z rozwaa dla gazu doskonaego opis szczegowy ukadu fizycznego zoonego z bardzo duej liczby czstek jest bardzo skomplikowany i dlatego podstawowe wasnoci ukadu wyprowadzamy z samych rozwaa statystycznych. Przykadem jest rozkad Maxwella prdkoci czsteczek gazu, ktry daje informacj o prawdopodobiestwie znalezienia czsteczki o prdkoci z przedziau v, v + dv. Znajc funkcj rozkadu N(v) moemy obliczy takie wielkoci mierzalne jak cinienie czy temperatur. Prawdopodobiestwo z jakim czstki ukadu zajmuj rne stany energetyczne jest rwnie opisane przez odpowiedni funkcj rozkadu N ( E ) = Ae
E kT
(36.13)
gdzie A jest sta proporcjonalnoci, a k sta Boltzmana. Jest to tak zwany rozkad Boltzmana . Wicej o rozkadzie Boltzmana moesz przeczyta w Dodatku 1, na kocu moduu XI. Widzimy, e prawdopodobna ilo czstek ukadu, w temperaturze T, znajdujcych si w stanie o energii E jest proporcjonalna do exp(-E/kT). Na rysunku 36.6 pokazana jest zaleno N(E) dla trzech rnych temperatur i trzech odpowiednich wartoci staej A.
Rys. 36.6. Funkcja rozkadu obsadzenia stanw czstkami - rozkad Boltzmanna
461

36.5.4 Laser
Z rozkadu Boltzmana wynika, e w danej temperaturze liczba atomw w stanie podstawowym jest wiksza ni liczba atomw w stanach o wyszej energii. Jeeli zatem taki ukad atomw (czsteczek) owietlimy odpowiednim promieniowaniem to wiato padajce jest silnie absorbowane, a emisja wymuszona jest znikoma. eby w ukadzie przewaaa emisja wymuszona, to w wyszym stanie energetycznym powinno znajdowa si wicej atomw (czsteczek) ni w stanie niszym. Mwimy, e rozkad musi by antyboltzmannowski. Taki ukad mona przygotowa na kilka sposobw min. za pomoc zderze z innymi atomami lub za pomoc tzw. pompowania optycznego czyli wzbudzania atomw na wysze poziomy energetyczne przez ich owietlanie. Ten pierwszy sposb jest wykorzystywany w laserze helowo-neonowym. Schemat poziomw energetycznych dla takiego lasera jest pokazany na rysunku 36.7.
Rys. 36.7. Poziomy energetyczne lasera helowo-neonowego
W tym laserze atomy neonu s wzbudzane na poziom E3 w wyniku zderze z atomami helu. Przejcie na poziom E2 zachodzi wskutek emisji wymuszonej. Nastpnie atomy neonu przechodz szybko do stanu podstawowego E1 oddajc energi w wyniku zderze ze ciankami. Przebieg emisji wymuszonej w laserze przedstawiony jest na rysunku-animacji 36.8.
Rys. 36.8. Przebieg emisji wymuszonej; - atom w stanie wzbudzonym,
- atom w stanie o niszej energii (po wyemitowaniu fotonu)
462
Modu XI Atomy wieloelektronowe Foton wprowadzony do gazu (rysunek 36.8a) wymusza emisj drugiego fotonu przez wzbudzony atom (rysunek 36.8b). Przez ukad poruszaj si wic dalej dwa fotony, ktre wymuszaj kolejne procesy emisji i w efekcie coraz wicej fotonw, o tej samej fazie, porusza si przez ukad (rysunek 36.8c). Jeeli na kocach zbiornika umiecimy zwierciada to ten proces bdzie trwa a wszystkie atomy wypromieniuj nadmiar energii. Spjna wizka fotonw moe opuci ukad jeeli jedno z tych zwierciade bdzie czciowo przepuszczajce. Inny sposb odwrcenia rozkadu boltzmanowskiego jest wykorzystany w laserze rubinowym pokazanym na rysunku 36.9.
Rys. 36.9. Laser rubinowy
Laser zbudowany na ciele staym skada si z prta wykonanego z krysztau Al2O3, w ktrym jonami czynnymi s atomy domieszki np. atomy chromu. Na kocach prta s naniesione zwierciada odbijajce. Promieniowanie "pompujce" jest wytwarzane przez lamp byskow umieszczon wok krysztau. Absorbujc wiato z lampy byskowej atomy chromu przechodz do stanu wzbudzonego. Od czasu uruchomienia pierwszego lasera to jest od 1960 roku technologia tych urzdze bardzo si rozwina. Obecnie dziaaj zarwno lasery impulsowe jak i lasery o pracy cigej. Orodkami czynnymi w laserach s gazy, ciaa stae i ciecze, a zakres dugoci fal jest bardzo szeroki; od podczerwieni przez obszar widzialny a do nadfioletu.
463
Modu XI Materia skondensowana
37 Materia skondensowana
Kiedy pierwiastek lub zwizek chemiczny, bdcy w stanie gazowym lub ciekym, zostanie dostatecznie ochodzony to krzepnie czyli przechodzi do stanu staego. Ciaa stae dzielimy na krysztay, polikrysztay i ciaa bezpostaciowe . Jak ju mwilimy w punkcie 30.5 atomy w krysztale uoone s w powtarzajcy si regularny wzr zwany sieci krystaliczn (na rysunku 37.1 pokazane jest przykadowo rozmieszczenie atomw w krysztale NaCl).
Rys. 37.1. Rozmieszczenie jonw w komrce elementarnej NaCl
Wiele cia staych nie posiada jednolitej struktury krystalicznej dlatego, e s zbudowane z bardzo wielu malutkich krysztakw; mwimy, e te ciaa maj struktur polikrystaliczn. Wreszcie w przyrodzie wystpuj ciaa niekrystaliczne takie jak na przykad szko, w ktrych uporzdkowanie atomowe nie rozciga si na due odlegoci. W dalszej czci rozdziau zajmiemy si ciaami krystalicznymi. Ich klasyfikacj prowadzi si zarwno wedug ich struktury geometrycznej jak i wedug dominujcego rodzaju wizania.
37.1 Rodzaje krysztaw (rodzaje wiza)

Ze wzgldu na typy wiza krysztay dzielimy na: Krysztay czsteczkowe (molekularne), Krysztay o wizaniach wodorowych, Krysztay jonowe, Krysztay atomowe (kowalentne), Krysztay metaliczne.
37.1.1 Krysztay czsteczkowe
Krysztay czsteczkowe (molekularne) skadaj si ze stabilnych czsteczek, oddziaywujcych ze sob sabymi siami wicymi tzw. siami van der Waalsa , takimi jakie wystpuj pomidzy czsteczkami w fazie gazowej. 464
Modu XI Materia skondensowana Oddziaywanie to jest zwizane z przesuniciami adunkw w czsteczkach. Czsteczki zachowuj si jak dipole elektryczne i oddziaywanie pomidzy dipolami stanowi si wic kryszta. Ciaa czsteczkowe tworz midzy innymi w stanie staym gazy szlachetne i zwyke gazy, takie jak tlen, azot, wodr. Energia wizania jest saba, rzdu 102 eV to jest 1021 J. Przypomnijmy sobie, e energia cieplna czsteczki w temperaturze pokojowej to jest okoo 3 300 K wynosi k BT 6 10 21 J . Ta energia ruchu termicznego jest odpowiedzialna za 2 rozrywanie wiza. Wida wic, z porwnania jej z energi wizania, dlaczego zestalenie krysztaw czsteczkowych zachodzi dopiero w bardzo niskich temperaturach. Na przykad temperatura zestalania wodoru wynosi 14 K (tj. 259 C). Krysztay czsteczkowe, ze wzgldu na brak elektronw swobodnych s na og bardzo zymi przewodnikami ciepa i elektrycznoci.
37.1.2 Krysztay o wizaniach wodorowych
W pewnych warunkach atomy wodoru mog tworzy silne wizania z atomami pierwiastkw elektroujemnych takich jak na przykad tlen czy azot. Te wizania zwane wodorowymi odgrywaj wan rol min. w krysztaach ferroelektrycznych i w czsteczkach kwasu DNA (dezoksyrybonukleinowego).
37.1.3 Krysztay jonowe
Krysztay jonowe skadaj si z trjwymiarowego naprzemiennego uoenia dodatnich i ujemnych jonw. Jony, uoone jak gsto upakowane kulki, przycigaj si siami kulombowskimi. Przykadem takiego krysztau jest pokazany na rysunku 37.1 kryszta chlorku sodu (NaCl). Krysztay jonowe, ze wzgldu na brak swobodnych elektronw s zymi przewodnikami elektrycznoci i ciepa. Poniewa siy kulombowskie wice krysztay jonowe s due wic krysztay te s zazwyczaj twarde i maj wysok temperatur topnienia.
37.1.4 Krysztay atomowe (kowalentne)
Krysztay kowalentne skadaj si z atomw poczonych ze sob parami wsplnych elektronw walencyjnych to jest elektronw z najbardziej zewntrznej powoki. Chmura wsplnych elektronw skupiona jest pomidzy par atomw wic wizania te maj kierunek i wyznaczaj uoenie atomw w strukturze krystalicznej. Przykadami krysztaw kowalentnych s diament, german, krzem. Krysztay kowalentne s twarde i posiadaj wysok temperatur topnienia. Brak elektronw swobodnych powoduje, e ciaa atomowe nie s dobrymi przewodnikami elektrycznoci i ciepa. Czasami jednak, jak w przypadku wymienionych Ge i Si s one pprzewodnikami .
465
37.1.5 Ciaa metaliczne
Wizanie metaliczne mona sobie wyobrazi jako graniczny przypadek wizania kowalentnego, w ktrym elektrony walencyjne s wsplne dla wszystkich jonw w krysztale, a nie tylko dla ssiednich jonw. Wynika to z tego, e w atomach, z ktrych jest zbudowany kryszta metaliczny, elektrony na zewntrznych powokach s sabo zwizane i mog zosta uwolnione z tych atomw kosztem bardzo maej energii. Te swobodne elektrony poruszaj si w caym krysztale; s wic wsplne dla wszystkich jonw. Mwimy, e tworz one gaz elektronowy wypeniajcy przestrze pomidzy dodatnimi jonami. Gaz elektronowy dziaa na kady jon si przycigania wiksz od odpychania pozostaych jonw w wyniku czego tworzy si wizanie. Poniewa istnieje wiele nie obsadzonych stanw elektronowych (na zewntrznych powokach s wolne miejsca) to elektrony mog porusza si swobodnie w krysztale od atomu do atomu. W konsekwencji krysztay metaliczne s doskonaymi przewodnikami elektrycznoci i ciepa. Przykadem krysztaw metalicznych s krysztay tworzone przez metale alkaliczne. W podsumowaniu naley zaznaczy, e istniej krysztay, w ktrych wizania musz by interpretowane jako mieszanina opisanych powyej gwnych typw wiza. Typ wizania w poszczeglnych krysztaach wyznacza si dowiadczalnie min. przez badanie dyfrakcji promieni X. Przejdziemy teraz do omwienia podstawowych wasnoci materiaw pprzewodnikowych i magnetycznych. Wybr tych dwch klas materiaw jest podyktowany faktem, e zrewolucjonizoway one elektronik i wspczesn technologi.
37.2 Fizyka pprzewodnikw

W tym punkcie omwimy podstawowe waciwoci pprzewodnikw oraz ich zastosowania. Przykadowymi materiaami pprzewodnikowymi s german i krzem. S to pierwiastki z IV grupy ukadu okresowego, maj po cztery elektrony walencyjne. Elektrony te bior udzia w wizaniach atomowych z czterema innymi atomami. Pary wsplnych elektronw walencyjnych zaznaczono na rysunku 37.2 podwjnymi liniami.
Rys. 37.2. Sie krystaliczna krzemu
466
Modu XI Materia skondensowana Poniewa wszystkie elektrony walencyjne bior udzia w wizaniach wic brak jest elektronw swobodnych. Istnieje jednak moliwo wzbudzenia, na przykad termicznie, elektronu walencyjnego, tak e stanie si on swobodnym elektronem przewodnictwa. Powstaje wtedy w powoce walencyjnej puste miejsce po elektronie nazywane dziur. Na rysunku 37.2 zaznaczono symbolicznie t sytuacj. W obecnoci zewntrznego pola elektrycznego inny elektron walencyjny, ssiadujcy z dziur moe zaj jej miejsce, pozostawiajc po sobie now dziur, ktra zostanie zapeniona przez kolejny elektron itd. Zatem dziura w polu elektrycznym przemieszcza si w kierunku przeciwnym ni elektron i zachowuje jak nonik adunku dodatniego (dodatni elektron). Liczba dziur jest rwna liczbie elektronw przewodnictwa. Takie pprzewodniki nazywamy samoistnymi .
37.2.1 Domieszkowanie pprzewodnikw
Jeeli w trakcie wzrostu krysztaw do krzemu dodamy na przykad niewielk ilo arsenu (grupa V ukadu okresowego) to arsen wbudowuje si w struktur krzemu wykorzystujc cztery spord piciu elektronw walencyjnych. Pity elektron walencyjny arsenu nie bierze udziau w wizaniu i atwo staje si elektronem przewodnictwa poprzez dostarczenie mu niewielkiej iloci energii (np. cieplnej). Dziki temu mamy prawie tyle elektronw przewodnictwa ile jest atomw domieszki. Zauwamy, e w tym wypadku nie powstaje dziura po oderwanym elektronie bo wszystkie wizania atomowe s wypenione. Oczywicie moemy tak jak w pprzewodniku samoistnym wzbudzi elektrony walencyjne krzemu i wytworzy dziury ale pod warunkiem dostarczenia znacznie wikszej energii. Taki pprzewodnik nazywany jest pprzewodnikiem typu n (negative ujemny) bo atom domieszki oddaje elektron. Krzem mona te domieszkowa pierwiastkiem z III grupy ukadu okresowego na przykad galem. Poniewa atom galu ma tylko trzy elektrony walencyjne to ma tendencj do wychwytywania elektronu z ssiedniego atomu krzemu aby uzupeni cztery wizania kowalencyjne. Zatem atom galu wprowadza do systemu dziur i mamy pprzewodnik typu p (positive - dodatni).
37.3 Zastosowania pprzewodnikw

37.3.1 Termistor
W miar wzrostu temperatury obserwujemy szybki wzrost przewodnoci pprzewodnikw zwizany z termicznym wzbudzeniami elektronw walencyjnych, ktre staj si elektronami przewodnictwa. Przykadowo, przewodno czystego krzemu zwiksza si a dwukrotnie przy wzrocie temperatury od 0 C do 10 C. Dlatego czysty krzem moe by stosowany w czuych miernikach temperatury. Taki przyrzd pprzewodnikowy do pomiaru temperatury jest nazywany termistorem .
467
37.3.2 Zcze p - n
Jeeli pprzewodniki typu n i typu p zostan ze sob zetknite to cz elektronw z obszaru typu n (nadmiar elektronw) bdzie przepywaa do obszaru typu p, a dziury bd przepyway z obszaru typu p (nadmiar dziur) do obszaru typu n. W wyniku tego obszar p naaduje si ujemnie, a obszar typu n dodatnio. Powstaje kontaktowa rnica potencjaw pokazana na rysunku 37.3.
Rys. 37.3. Potencja na granicy zcza p - n
Jeeli do takiego zcza p - n przyoymy zewntrzny potencja to wielko prdu pyncego przez zcze zaley od kierunku i wartoci tego napicia. Jeeli przyoymy potencja dodatni V (napicie przewodzenia) do pprzewodnika typu p to zmniejszymy rnic potencjau na zczu p - n (do wartoci V V0). Przez zcze popynie wwczas duy prd tak jak pokazano na rysunku 37.4. Natomiast przyoenie ujemnego potencjau (napicie zaporowe) do obszaru typu p powiksza rnic potencjaw na zczu (do wartoci V + V0) i warto prdu przez zcze jest bardzo maa (praktycznie rwna zeru).
Rys.37.4. Zaleno prdu pyncego przez zcze p n od zewntrznego napicia V
To urzdzenie jest nazywane diod p - n. Zauwamy, e ta dioda nie spenia prawa Ohma. Natenie pyncego prdu nie jest wprost proporcjonalne do przyoonego napicia jak w przypadku metali. Mwimy, e dioda jest elementem nieliniowym . Jednym z jej zastosowa s detektory radioodbiornikw o modulacji amplitudowej.
468
37.3.3 Baterie soneczne
Jeeli owietlimy obszar przejciowy zcza p - n to elektron walencyjny pochaniajc foton zostanie wzbudzony do stanu przewodnictwa (tak samo jak energi ciepln). Pochonity foton kreuje par elektron - dziura. Powstae dziury s wcigane do obszaru p, a elektrony do obszaru n. W obwodzie zawierajcym zcze p - n pynie prd. W ten sposb mona zamieni energi wiata bezporednio na energi elektryczn.
37.3.4 Tranzystor
Urzdzeniem, ktrego wspczenie spowodowao prawdziw rewolucj techniczn jest niewtpliwie tranzystor . Schemat tranzystora pnp jest pokazany na rysunku 37.5a, a rozkad potencjau wewntrz tranzystora na rysunku 37.5b.
Rys. 37.5. a) Schemat tranzystora; b) Rozkadu potencjau wewntrz tranzystora
Jak wida tranzystor jest diod, do ktrej doczono dodatkowy obszar p (kolektor ). Do diody jest przyoone napicie w kierunku przewodzenia wic pynie duy prd (dziurowy) z emitera do bazy . Baza jest na tyle cienka, e wikszo dziur przechodzi (dyfunduje) do kolektora, a tylko niewielka cz (okoo 1%) wypywa z bazy (Ibe). Pozostay prd (99%) wypywa przez kolektor. Jak wida na rysunku 37.5b kolektor jest na bardziej ujemnym potencjale ni baza aby dodatnie dziury atwiej mogy do niego przechodzi. Stosunek prdu kolektora do prdu bazy = I ke / I be nazywamy wspczynnikiem wzmocnienia prdu . W typowych tranzystorach = 100. Oznacza to, e jeeli na wejciu tranzystora prd Ibe jest sygnaem zmiennym o danej charakterystyce to na wyjciu tranzystora otrzymamy prd Ike o takiej samej charakterystyce ale 100 razy silniejszy. Charakterystyki tranzystorw npn s takie same z tym, e nonikami wikszociowymi adunku s elektrony, a nie dziury. Istnieje jeszcze wiele innych urzdze pprzewodnikowych majcych szerokie zastosowania. Z koniecznoci ograniczymy si tylko do wymienienia najwaniejszych takich jak ukady scalone duej skali integracji, diody tunelowe, tyrystory, tranzystory polowe, lasery pprzewodnikowe. 469
37.4 Wasnoci magnetyczne cia staych

Ze zjawiskami magnetycznymi spotykamy si na co dzie. Najczciej mamy do czynienia z magnesami staymi poniewa s one powszechnie wykorzystywane we wszelkich urzdzeniach technicznych. Na przykad w urzdzeniach w gospodarstwie domowym posiadamy do kilkunastu kilogramw magnesw trwaych. Omwienie wasnoci magnetycznych rozpoczniemy od przypomnienia oblicze, z punktu 22.4. Pokazalimy tam, e elektron krcy w odlegoci r wok jdra w atomie e posiada magnetyczny moment dipolowy e = L zwizany z orbitalnym momentem 2m pdu L. Podobnie jak z orbitalnym momentem pdu elektronu rwnie z jego spinem zwizany jest moment magnetyczny tak zwany spinowy moment magnetyczny . Wasnoci magnetyczne cia s okrelone przez zachowanie si tych elementarnych momentw (dipoli) magnetycznych w polu magnetycznym. Przy opisie wasnoci magnetycznych cia posugujemy si pojciem wektora polaryzacji magnetycznej M nazywanej te namagnesowaniem lub magnetyzacj . Wektor ten okrela sum wszystkich momentw magnetycznych, czyli wypadkowy moment magnetyczny jednostki objtoci. Jeeli prbk zawierajc elementarne dipole magnetyczne umiecimy w jednorodnym polu magnetycznym o indukcji B0 to pole to dy do ustawienia dipoli w kierunku pola i w efekcie powstaje w prbce wypadkowe pole o indukcji
B = B0 + 0 M = r B0
Wzgldn przenikalnoci magnetyczn orodka r zapisa jako
(37.1) mona na podstawie wzoru (37.1)
r = 1 + 0
M = 1+ B0
(37.2)
gdzie wielko nazywana jest podatnoci magnetyczn. W zalenoci od wielkoci i znaku podatnoci magnetycznej , dzielimy ciaa na nastpujce trzy grupy: < 0, ciaa diamagnetyczne , > 0, ciaa paramagnetyczne , >> 0, ciaa ferromagnetyczne .
37.4.1 Diamagnetyzm
Diamagnetyzm jest zwizany ze zmian orbitalnego momentu pdu elektronw wywoan zewntrznym polem magnetycznym. Oznacza to, e diamagnetyzm wystpuje w kadym materiale umieszczonym w polu magnetycznym (w kadym materiale s elektrony). Jednak dowiadczalnie jest on obserwowany tylko w ciaach, w ktrych momenty magnetyczne elektronw wchodzcych w skad danego atomu znosz si wzajemnie (kompensuj) tak, e moment magnetyczny atomu jest rwny zeru. W innym przypadku efekt ten jest maskowany przez wypadkowy moment magnetyczny atomw. 470
Modu XI Materia skondensowana Diamagnetykami s na przykad te ciaa, ktrych atomy lub jony posiadaj wypenione powoki elektronowe. Jeeli atom diamagnetyczny umiecimy w zewntrznym polu magnetycznym to na elektrony dziaa sia magnetyczna F = evB, ktra powoduje zmian siy dorodkowej dziaajcej na elektron i zmienia prdko ktow elektronw. Zmiana ta zaley od kierunku ruchu elektronu wzgldem pola B i dlatego nie jest jednakowa dla wszystkich elektronw. Oznacza to, e momenty magnetyczne elektronw przestay si kompensowa. W zewntrznym polu magnetycznym B zosta wyindukowany moment magnetyczny, o kierunku przeciwnym do B. W efekcie prbka diamagnetyczna jest odpychana od bieguna silnego magnesu, a jej podatno magnetyczna jest ujemna.
37.4.2 Paramagnetyzm
Paramagnetykami s ciaa, ktrych atomy posiadaj wypadkowy moment magnetyczny rny od zera. Przykadem mog by atomy o nieparzystej liczbie elektronw, w ktrych wypadkowy spin elektronw bdzie zawsze wikszy od zera. Podatno paramagnetykw ma warto nieznacznie wiksz od zera. W zewntrznym polu magnetycznym atomowe dipole magnetyczne d do ustawienia rwnolegego do kierunku pola. Jednak ten proces jest silnie zakcany przez energi drga termicznych (energi ciepln) tak, e efektywny moment magnetyczny jest duo mniejszy od maksymalnego, moliwego do uzyskania. Te ruchy cieplne s odpowiedzialne za to, e po usuniciu pola magnetycznego znika namagnesowanie i momenty dipolowe paramagnetyka s cakowicie nieuporzdkowane. Dla paramagnetykw (nie zawierajcych elektronw swobodnych) podatno magnetyczna zaley od temperatury zgodnie z prawem Curie
=
gdzie C jest sta Curie .
C T
(37.3)
37.4.3 Ferromagnetyzm
Istniej pierwiastki takie jak Fe, Co, Ni oraz wiele rnych stopw, w ktrych obserwujemy uporzdkowanie magnetyczne pomimo, przeciwdziaajcych temu, ruchw termicznych atomw. Substancje te zwane ferromagnetykami charakteryzuj si du podatnoci, przy czym wielko namagnesowania zaley zarwno od pola magnesujcego jak i od tego czy byy one magnesowane wczeniej. Jest to zwizane z silnym oddziaywaniem wymiennym jakie wystpuje pomidzy spinowymi momentami magnetycznymi atomw. Ferromagnetyzm jest wic wasnoci krysztaw, a nie pojedynczych atomw. Poszczeglne atomy (tak jak w paramagnetyku) posiadaj momenty magnetyczne, ktre podczas krystalizacji, w wyniku oddziaywania wymiennego, ustawiaj si rwnolegle do siebie w duych obszarach krysztau zwanych domenami . Kada domena jest wic 471
Modu XI Materia skondensowana cakowicie magnetycznie uporzdkowana. Natomiast kierunki momentw magnetycznych poszczeglnych domen s rne i prbka jako cao moe nie mie wypadkowego namagnesowania. Na rysunku 37.6 pokazano fragment nienamagnesowanego ferromagnetyka. Linie pokazuj granice domen, a strzaki oznaczaj kierunek momentu magnetycznego w domenie.
Rys. 37.6. Domeny magnetyczne w nienamagnesowanym materiale
Jeeli taki materia ferromagnetyczny umiecimy w zewntrznym polu magnetycznym zaobserwujemy, e prbka uzyskuje due namagnesowanie w relatywnie niskim polu magnetycznym. Dzieje si tak dlatego, e momenty magnetyczne atomw wewntrz domen d do ustawienia si zgodnie z polem oraz, e przesuwaj si ciany domen: domeny zorientowane zgodnie z polem rosn kosztem domen o innej orientacji. Ten proces nie jest cakowicie odwracalny. Po usuniciu pola granice domen nie wracaj do pooe pocztkowych i materia pozostaje namagnesowany trwale. Zjawisko to nazywamy histerez magnetyczn . Na rysunku 37.7 pokazana jest krzywa (ab) namagnesowania ferromagnetyka (pocztkowo nienamagnesowanego) i towarzyszca jej ptla histerezy (bcdeb).
Rys. 37.7. Krzywa namagnesowania (ab) i ptla histerezy (bcdeb)
472
Modu XI Materia skondensowana Nienamagnesowany (punkt a) materia ferromagnetyczny magnesujemy zewntrznym polem magnetycznym B0 a do wartoci odpowiadajcej punktowi b. Nastpnie zmniejszamy pole magnesujce do zera. Namagnesowanie materiau maleje ale nie znika cakowicie (punkt c); materia zosta namagnesowany trwale. Namagnesowanie w punkcie c nosi nazw pozostaoci magnetycznej . Nastpnie, ponownie zwikszamy pole magnesujce ale w kierunku przeciwnym do namagnesowania. Trwae namagnesowanie ferromagnetyka zostaje usunite dopiero po osigniciu wartoci pola magnetycznego nazywanego polem koercji (punkt d). Dalsze zwikszanie pola magnesujcego pozwala ponownie namagnesowa materia ale w nowym kierunku (punkt e). Moemy teraz powtrzy postpowanie opisane powyej i w efekcie powrci do punktu b. Krzywa (bcdeb) nosi nazw ptli histerezy . Pozostao magnetyczna i pole koercji s parametrami, ktre decyduj o przydatnoci danego materiau jako magnesu trwaego. Dua pozostao magnetyczna gwarantuje, e bdziemy mieli silny magnes, a due pole koercji, e bdzie on trway (nie zostanie atwo rozmagnesowany). Materiaami, ktre posiadaj najlepsze wartoci tych parametrw s obecnie SmCo5 i Nd2Fe14B. O przydatnoci ferromagnetyka jako magnesu trwaego decyduje rwnie zaleno jego podatnoci od temperatury bo powyej pewnej charakterystycznej temperatury TC ferromagnetyk staje si paramagnetykiem. Temperatur TC nazywamy temperatur Curie . Z punktu widzenia zastosowa istotne jest aby materia ferromagnetyczny mia moliwie wysok temperatur przejcia w stan paramagnetyczny.
473
Modu XI Fizyka jdrowa
38 Fizyka jdrowa
38.1 Wstp
Kade jdro atomowe skada si z protonw i neutronw wizanych siami jdrowymi, niezalenymi od adunku. Poniewa neutron i proton maj prawie tak sam mas i bardzo zblione inne wasnoci, wic obydwa okrela si wspln nazw nukleon . Nazwa nuklid jest uywana zamiennie z terminem jdro. Nuklidy o tej samej liczbie protonw, rnice si liczb neutronw nazywamy izotopami . czn liczb protonw i neutronw w jdrze nazywamy liczb masow jdra i oznaczamy liter A. Liczba neutronw jest dana rwnaniem A Z, gdzie Z jest liczb protonw zwan liczb atomow. Warto liczby A dla jdra atomowego jest bardzo bliska masie odpowiadajcego mu atomu. Atom pierwiastka X o liczbie atomowej Z i liczbie masowej A oznaczamy symbolem ZA X . Wyniki pomiarw rozpraszania wysokoenergetycznych protonw lub neutronw na jdrach atomowych pozwalaj wyznaczy rozkad masy w jdrze i jego rozmiar. Z tych pomiarw wynika, e jdra maj ksztat kulisty oraz e redni promie dla wszystkich jder (oprcz najmniejszych) jest dany wyraeniem R = (1.2 10 15 ) A1/ 3 m (38.1)
Jednostki Poniewa rozmiary jder i czstek elementarnych s bardzo mae dlatego stosujemy jednostk femtometr zwan te fermi (fm); 1 fm = 1015 m.
W tabeli 14.1 przedstawione zostay gstoci wybranych obiektw midzy innymi gsto jdra uranu = 1017 kg/m3. Obliczymy teraz t gsto na podstawie wzoru (38.1). Dla jdra o promieniu R i liczbie masowej A liczba czstek na jednostk objtoci wynosi
N= A 4 3 R 3 = = 4 [(1.2 10 15 m) A1 3 ]3 3 = 1.38 10 44 nukleonw/m 3 A
(38.2)
Gsto obliczamy jako iloczyn liczby nukleonw N w jdrze i masy nukleonu. Masa protonu jest z dobrym przyblieniem rwna masie neutronu i wynosi M = 1.671027 kg. Std
= NM = 2.3 1017 kg/m 3
(38.3)
Zauwamy, e gsto materii jdrowej nie zaley od rozmiarw jdra, poniewa jego objto jest proporcjonalna do liczby masowej A.
474
38.2 Oddziaywanie nukleon-nukleon

Dotychczas poznane oddziaywania (grawitacyjne, elektromagnetyczne) nie pozwalaj na wyjanienie struktury jdra atomowego. Aby wyjani co tak silnie wie nukleony w jdrach atomowych trzeba wprowadzi nowe oddziaywanie. Ta sia wica musi by wiksza ni sia odpychania elektrostatycznego wystpujca pomidzy protonami. Okrelamy j mianem siy jdrowej lub oddziaywania silnego . Potencja opisujcy to oddziaywanie jest pokazany na rysunku 38.1 w porwnaniu z potencjaem elektrostatycznego odpychania proton - proton.
Rys. 38.1. Energia potencjalna oddziaywania nukleon nukleon (linia ciga) w porwnaniu z energi odpychania proton proton (linia przerywana)
Oddziaywanie proton - proton, proton - neutron i neutron - neutron jest identyczne (jeeli zaniedbamy relatywnie mae efekty odpychania elektrostatycznego) i nazywamy go oddziaywaniem nukleon - nukleon. Masy atomowe i energie wiza mona wyznaczy dowiadczalnie w oparciu o spektroskopi masow lub bilans energii w reakcjach jdrowych. W tabeli 38.1 poniej zestawione s masy atomowe i energie wiza E jder atomw wybranych pierwiastkw. Tabela 38.1. Masy atomowe i energie wiza jder atomw Masa (u) E (MeV) E/A Z A 1 0 1 1.0086654 0n 1 1 1 1.0078252 1H
4 2 9 4 12 6 16 8 63 29 120 50 184 74 238 92
He Be C O
2 4 6 8 29 50 74 92
4 9 12 16 63 120 184 238
4.0026033 9.0121858 12.0000000 15.994915 62.929594 119.9021 183.9510 238.05076
28.3 58.0 92.2 127.5 552 1020 1476 1803
7.07 6.45 7.68 7.97 8.50 8.02 8.02 7.58
Cu Sn W U
475

Jednostki Masa jest podana w jednostkach masy atomowej (u). Za wzorzec przyjmuje si 1/12 masy atomowej wgla.
Analizujc bliej dane zestawione w tabeli 36.1 mona uzyska dalsze informacje 4 o jdrach atomowych. Dla przykadu porwnajmy mas atomu 2 He z sum mas jego skadnikw. Z tabeli 38.1 4 M( 2 He ) = 4.0026033 u. Natomiast cakowita masa jego skadnikw rwna jest sumie mas dwu atomw wodoru 1 1 H i dwu neutronw:
1 2M( 1 1 H ) + 2M( 0 n ) = 21.0078252 u + 21.0086654 u = 4.0329812 u.
Masy dwu elektronw s uwzgldnione w masie helu jak i w masach dwch atomw wodoru. Zauwamy, e masa helu jest mniejsza od masy skadnikw o warto 0.0303779 u. Analogiczny rachunek pokazuje, e dla kadego atomu jego masa jest mniejsza od masy skadnikw o wielko M zwan niedoborem masy lub defektem masy . Wynik ten jest wiadectwem istnienia energii wizania jder jak i rwnowanoci masy i energii. Zauwamy, e energia nukleonw tworzcych jdro zmienia si w miar ich zbliania od wartoci E = 0 dla nukleonw swobodnych (r ) do wartoci ujemnej E < 0 dla nukleonw w jdrze (rysunek 38.1). Oznacza to, e gdy ukad oddzielnych swobodnych nukleonw czy si w jdro energia ukadu zmniejsza si o warto E energii wizania jdra. Zgodnie ze wzorem Einsteina cakowita energia spoczywajcego jdra jest zwizana z jego mas zalenoci (patrz uzupenienie) E = mc 2 . Oznacza to, e zmniejszeniu o E cakowitej energii ukadu musi towarzyszy, zgodnie z teori wzgldnoci, zmniejszenie masy ukadu o M E = Mc 2 (38.4)
wiczenie 38.1 4 Na podstawie zalenoci (38.4) oblicz energi wizania dla 2 He i porwnaj uzyskan warto z danymi dowiadczalnymi podanymi w tabeli 38.1. Skorzystaj z wyliczonego 4 niedoboru masy dla 2 He M = 0.0303779 u. Wyniki zapisz poniej.
E = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
476
Modu XI Fizyka jdrowa W ostatniej kolumnie tabeli 38.1 podana jest wielko energii wizania przypadajcej na nukleon w jdrze E/A. Jest to jedna z najwaniejszych cech charakteryzujcych jdro. Zauwamy, e pocztkowo wielko E/A wzrasta ze wzrostem liczby A, ale potem przybiera w przyblieniu sta warto okoo 8 MeV. Wyniki redniej energii wizania na nukleon w funkcji liczby masowej jdra A s pokazane na rysunku 38.2 poniej.
Rys. 38.2. Energia wizania na nukleon w funkcji liczby masowej A
Widzimy, e najsilniej s wizane nukleony w jdrach pierwiastkw ze rodkowej czci ukadu okresowego. Gdyby kady nukleon w jdrze przyciga jednakowo kady z pozostaych nukleonw to energia wizania byaby proporcjonalna do A (wielko E/A byaby staa). To, e tak nie jest wynika gwnie z krtkiego zasigu si jdrowych.
38.3 Rozpady jdrowe

Rozpady jdrowe zachodz zawsze (prdzej czy pniej) jeli jdro o pewnej liczbie nukleonw znajdzie si w stanie energetycznym, nie bdcym najniszym moliwym dla ukadu o tej liczbie nukleonw. Takie nietrwae (w stanach niestabilnych) jdra mog powsta w wyniku reakcji jdrowych. Niektre reakcje s wynikiem dziaa laboratoryjnych, inne dokonay si podczas powstawania naszej czci Wszechwiata. Jdra nietrwae pochodzenia naturalnego s nazywane promieniotwrczymi , a ich rozpady nosz nazw rozpadw promieniotwrczych . Rozpady promieniotwrcze dostarczaj wielu informacji zarwno o jdrach atomowych ich budowie, stanach energetycznych, oddziaywaniach ale rwnie wielu zasadniczych informacji o pochodzeniu Wszechwiata. Badajc wasnoci promieniotwrczoci stwierdzono, e istniej trzy rodzaje promieniowania alfa (), beta () i gamma (). Po dalszych badaniach stwierdzono, e promienie to jdra helu, promienie to fotony, a promienie to elektrony lub pozytony (czstka elementarna dodatnia o masie rwnej masie elektronu).
477

38.3.1 Rozpad alfa
Szczeglnie wanym rozpadem promieniotwrczym jest rozpad alfa () wystpujcy zazwyczaj w jdrach o Z 82. Rozpad alfa polega na przemianie niestabilnego jdra w nowe jdro przy emisji jdra 4He tzn. czstki . Zgodnie z wykresem 38.2 dla cikich jder energia wizania pojedynczego nukleonu maleje ze wzrostem liczby masowej wic zmniejszenie liczby nukleonw (w wyniku wypromieniowania czstki ) prowadzi do powstania silniej zwizanego jdra. Proces zachodzi samorzutnie bo jest korzystny energetycznie. Energia wyzwolona w czasie rozpadu (energetyczny rwnowanik niedoboru masy) jest unoszona przez czstk w postaci energii kinetycznej. Przykadowa reakcja dla jdra uranu wyglda nastpujco
238 92 4 U 234 90 Th + 2 He + 4.2 MeV
(38.5)
38.3.2 Rozpad beta
Istniej optymalne liczby protonw i neutronw, ktre tworz jdra najsilniej zwizane (stabilne). Jdra, ktrych ilo protonw Z rni si od wartoci odpowiadajcej stabilnym jdrom o tej samej liczbie masowej A, mog zmienia Z w kierunku jder stabilnych poprzez rozpad beta (). Jeeli rozpatrywane jdro ma wiksz od optymalnej liczb neutronw to w jdrze takim zachodzi przemiana neutronu w proton n p + e + v (38.6)
Neutron n rozpada si na proton p, elektron e i antyneutrino v (czstka elementarna o zerowym adunku i zerowej masie spoczynkowej). Ten proces nosi nazw rozpadu (beta minus ). Przykadem takiej przemiany jest rozpad uranu 239U
239
U 239 Np + e + v
(38.7)
Powstay izotop te nie jest trway i podlega dalszemu rozpadowi

239
Np 239 Pu + e + v
(38.8)
Zauwamy, e w takim procesie liczba protonw Z wzrasta o jeden, a liczba nukleonw A pozostaje bez zmiany. Z kolei gdy jdro ma nadmiar protonw to zachodzi proces przemiany protonu w neutron p n + e+ + v (38.9)
Proton p rozpada si na neutron n, pozyton e+ i neutrino v (czstka elementarna o wasnociach bardzo zblionych do antyneutrina). Ten proces nosi nazw rozpadu + (beta plus ). W tym procesie liczba protonw Z maleje o jeden, a liczba nukleonw A pozostaje bez zmiany. 478
Modu XI Fizyka jdrowa Pierwiastki powstajce w rozpadach alfa i beta s na og take promieniotwrcze i ulegaj dalszemu rozpadowi. Wikszo naturalnych pierwiastkw promieniotwrczych mona podzieli na trzy grupy, nazywane szeregami promieniotwrczymi . W szeregu uranu rozpoczynajcym si od 238 92 U liczby masowe zmieniaj si wedug wzoru 4n + 2. W szeregu aktynu rozpoczynajcym si od
235 92
U liczby masowe zmieniaj si wedug

232 90
wzoru 4n + 3, a w szeregu toru rozpoczynajcym si od
Th liczby masowe s opisane
wzorem 4n. Wszystkie trzy szeregi kocz si na trwaych izotopach oowiu. Kady naturalny materia promieniotwrczy zawiera wszystkie pierwiastki wchodzce w skad danej rodziny i dlatego promieniowanie wysyane np. przez mineray jest bardzo zoone.
wiczenie 38.2 Rozpatrzmy teraz cykl przemian, w wyniku ktrych jdro 238U przechodzi w 234U. Sprbuj odpowiedzie jakie przemiany miay miejsce i jakie czstki (promieniowanie) zostay wyemitowane. Odpowied zapisz poniej.
38.3.3 Promieniowanie gamma
Rozpadom alfa i beta towarzyszy zazwyczaj emisja wysokoenergetycznego promieniowania elektromagnetycznego zwanego promieniowaniem gamma (). Ta samoczynna emisja fotonw nastpuje gdy jdra posiadajce nadmiar energii czyli znajdujce si w stanie wzbudzonym przechodz do niszych stanw energetycznych. Widmo promieniowania ma charakter liniowy tak jak charakterystyczne promieniowanie X i bardzo wysok energi, tysice razy wiksz od energii fotonw wysyanych przez atomy. Jdra w stanie wzbudzonym mona rwnie otrzyma za pomoc neutronw o maej energii. Przykadowo, jeeli skierujemy wizk takich powolnych neutronw na prbk uranu 238U to cz neutronw zostanie wychwyconych i powstan jdra uranu 239U* w stanie wzbudzonym (oznaczone *). Takie jdra przechodz do stanu podstawowego emitujc kwanty . Proces ten przebiega nastpujco n + 238 U 239 U oraz
239
(38.10)
U 239 U +
(38.11)
Podkrelmy, e emisji promieniowania gamma nie towarzyszy zmiana liczby masowej ani liczby atomowej. 479

38.3.4 Prawo rozpadu nuklidw
Rozpatrzmy teraz ukad zawierajcy w chwili pocztkowej wiele jder tego samego rodzaju. Jdra te podlegaj rozpadowi promieniotwrczemu ( lub ). Chcemy okreli liczb jder pozostaych po czasie t od chwili pocztkowej to jest tych, ktre nie ulegy rozpadowi. W tym celu oznaczamy przez N liczb jder w materiale, w chwili t. Wtedy dN jest liczb jder, ktre rozpadaj si w czasie dt tzn. w przedziale (t, t + dt). Spodziewana liczba rozpadw (liczba jder, ktre si rozpadn) w czasie dt jest dana wyraeniem
d N = N d t
(38.12)
gdzie jest sta rozpadu. Okrela ona prawdopodobiestwo rozpadu w jednostce czasu. Staa nie zaley od czynnikw zewntrznych takich jak temperatura czy cinienie. Znak minus w rwnaniu (38.13) wynika std, e dN jest liczb ujemna bo liczba jder N maleje z czasem. Zaleno (38.13) opisuje dowiadczalny fakt, e liczba jder rozpadajcych si w jednostce czasu jest proporcjonalna do aktualnej liczby jder N. Rwnanie to moemy przeksztaci do postaci dN = d t N a nastpnie scakowa obustronnie
N (t )
(38.13)
N ( 0)
dN = d t N
0
(38.14)
Skd ln N (t ) ln N (0) = ln lub N (t ) = e t N ( 0) Skd ostatecznie otrzymujemy wykadnicze prawo rozpadu.

N (t ) = t N ( 0)
(38.15)
(38.16)
N (t ) = N (0) e t N(0) jest liczb jder w chwili t = 0, a N(t) liczb jder po czasie t.
(38.17)
480
Modu XI Fizyka jdrowa Czsto wyraa si N poprzez redni czas ycia jder , ktry z definicji jest rwny odwrotnoci staej rozpadu
(38.18)
Moemy teraz przepisa prawo rozpadu w posta N = N 0 e t (38.19)
Do scharakteryzowania szybkoci rozpadu uywa si czasu poowicznego rozpadu (zaniku) T. Jest to taki czas, po ktrym liczba jder danego rodzaju maleje do poowy to znaczy N = () N0. Podstawiajc t warto do rwnania (38.19) otrzymujemy 1 N 0 = N 0 e T 2 Skd 2 = eT i ostatecznie
T = 0.693
(38.20)
(38.21)
(38.22)
Czasy poowicznego zaniku pierwiastkw le w bardzo szerokim przedziale. Przykadowo dla uranu 238U czas poowicznego zaniku wynosi 4.5109 lat (jest porwnywalny z wiekiem Ziemi), a dla polonu 212Po jest rzdu 10-6 s.
wiczenie 38.3 Sprbuj teraz obliczy jaki jest czas poowicznego rozpadu pierwiastka promieniotwrczego 32P jeeli stwierdzono, e po czasie 42 dni rozpado si 87.5% pocztkowej liczby jder. Wynik zapisz poniej.
481
38.4 Reakcje jdrowe

38.4.1 Rozszczepienie jder atomowych
Z wykresu 38.2 wynika, e energia wizania na jeden nukleon wzrasta z liczb masow a do A > 50. Dzieje si tak dlatego, e dany nukleon jest przycigany przez coraz wiksz liczb ssiednich nukleonw. Jednak przy dalszym wzrocie liczby nukleonw nie obserwujemy wzrostu energii wizania nukleonu w jdrze, a jej zmniejszanie. Wyjanienie tego efektu mona znale analizujc wykres 38.1. Wida na nim, e siy jdrowe maj bardzo krtki zasig i jeeli odlego midzy dwoma nukleonami jest wiksza ni 2.51015 m to oddziaywanie pomidzy nimi jest sabsze. Jdra zawierajce du liczb nukleonw maj wiksze rozmiary i odlegoci pomidzy poszczeglnymi nukleonami mog by relatywnie due, a std sabsze przyciganie pomidzy nimi. Konsekwencj takich zmian energii wizania ze wzrostem liczby nukleonw w jdrze jest wystpowanie zjawisk rozszczepienia i syntezy jdrowej . Jeeli cikie jdro rozdzielimy na dwie czci, to powstae dwa mniejsze jdra s silniej wizane od jdra wyjciowego to znaczy te dwie czci maj mas mniejsz ni masa jdra wyjciowego. Dziki temu w reakcji rozszczepienia wydziela si energia. rdem energii bomby atomowej i reaktora jdrowego s procesy rozszczepienia jdrowego. Spontaniczne rozszczepienie naturalnego jdra jest na og mniej prawdopodobne ni rozpad tego jdra. Mona jednak zwikszy prawdopodobiestwo rozszczepienia bombardujc jdra neutronami o odpowiednio wysokiej energii. Wanie takie neutrony powoduj reakcje rozszczepienia uranu 235U i plutonu 239Pu.
wiczenie 38.4 W reakcji rozszczepienia uranu wydziela si energia 200 MeV. Na tej podstawie oblicz jaka jest rnica pomidzy mas jdra uranu, a sum mas produktw rozszczepienia i jaki stanowi to procent masy uranu. Pamitaj o tym, e masa jest rwnowana energii zgodnie z zalenoci E = mc2. Wynik zapisz poniej.
M = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Analizujc liczby masowe i atomowe pierwiastkw (na przykad na podstawie tabeli 38.1) mona zauway, e pierwiastki lekkie zawieraj w jdrze zblione iloci protonw i neutronw podczas gdy dla pierwiastkw cikich przewaa liczba neutronw. W zwizku z tym w reakcji rozszczepienia powstaje na og kilka neutronw. W konsekwencji rozszczepienie jdrowe moe sta si procesem samopodtrzymujcym w wyniku tak zwanej reakcji acuchowej . Jeeli przynajmniej jeden z powstaych neutronw wywoa kolejne rozszczepienie to proces bdzie sam si podtrzymywa. Ilo materiau powyej, ktrej speniony jest powyszy warunek nazywamy mas krytyczn .
482
Modu XI Fizyka jdrowa Jeeli liczba rozszczepie na jednostk czasu jest utrzymywana na staym poziomie to mamy do czynienia z kontrolowan reakcj acuchow. Po raz pierwszy tak reakcj rozszczepienia przeprowadzono (E. Fermi) na Uniwersytecie Chicago w 1942 r. Masa materiau rozszczepianego (np. 235U czy 239Pu) moe te by nadkrytyczna . Wwczas neutrony powstae w wyniku jednego rozszczepienia wywouj wicej ni jedn reakcj wtrn. Mamy do czynienia z lawinow reakcj acuchow . Caa masa nadkrytyczna moe by rozszczepiona (zuyta) w bardzo krtkim czasie, t < 0.001 s, ze wzgldu na du prdko neutronw (3105 m/s). Tak eksploduje bomba atomowa. Najczciej przygotowuje si kul o masie nadkrytycznej ale rozrzedzonej. Nastpnie otacza si j klasycznymi adunkami wybuchowymi, ktrych detonacja wywouje wzrost cinienia zewntrznego i gwatownie zwikszenie gstoci materiau (zmniejsza si objto kuli). W konsekwencji osignity zostaje stan nadkrytyczny. Oczywicie w elektrowniach atomowych spalanie paliwa odbywa si bardzo powoli. W zwizku z tym konieczne jest spowalnianie neutronw i dobr warunkw stacjonarnej pracy reaktora. Wymaga to stosowania skomplikowanych instalacji duo droszych ni w elektrowniach konwencjonalnych spalajcych wgiel. Dodatkowe, bardzo znaczne koszty w elektrowni atomowej s zwizane z budow i eksploatacj systemu ochrony i zabezpiecze oraz ze skadowaniem odpadw promieniotwrczych. Jednak pomimo tak wysokich kosztw energia jdrowa skutecznie konkuruje z paliwem tradycyjnym i jest bardziej ekonomiczna na du skal. Rwnie zanieczyszczenia powstajce przy spalaniu wgla w tradycyjnych elektrowniach stanowi nie mniejszy (a w opinii wielu znacznie wikszy) problem ni odpady promieniotwrcze.
wiczenie 38.5 eby przekona si o skali problemu oblicz jak ilo wgla naley spali aby uzyska tyle samo energii co w reakcji rozszczepienia 1 kg uranu. W obliczeniach uwzgldnij wyniki uzyskane w poprzednim wiczeniu oraz to, e przy spalaniu 1 kg wgla wydziela si rednio energia 2.5107 J. Wynik zapisz poniej.
mC = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Energia jdrowa powinna uatwi pokrycie wiatowego zapotrzebowania na energi w obliczu wyczerpywania si tradycyjnych rde energii.
38.4.2 Reakcja syntezy jdrowej
Ponownie odwoujemy si do wykresu 38.2. Wynika z niego, e masa dwch lekkich jder jest wiksza ni masa jdra powstajcego po ich poczeniu. Jeeli wic takie jdra zbliymy do siebie na dostatecznie ma odlego, to z ich poczenia powstawanie nowe jdro i wydzieli si energia zwizana z rnic mas. Przykadowo przy poczeniu dwch deuteronw 2 1H (jdro izotopu wodoru ) w jdro helu, 0.6% masy zostanie zamienione na energi. Zauwa, e ta metoda jest wydajniejsza 483
Modu XI Fizyka jdrowa od rozszczepiania jder uranu (wiczenie powyej). Poza tym dysponujemy nieograniczonym rdem deuteru w wodzie mrz i oceanw. Jednak istnieje przeszkoda w otrzymywaniu energii t metod. Jest ni odpychanie kulombowskie, ktre nie pozwala zbliy si deuteronom na odlego niezbdn do ich poczenia (porwnywaln z zasigiem przycigajcych si jdrowych). Reakcja ta nie jest moliwa w temperaturze pokojowej ale byaby moliwa gdyby deuter mg by ogrzany do temperatury okoo 5107 K. Reakcje, ktre wymagaj takich temperatur nazywamy reakcjami termojdrowymi . Temperatury osigane podczas wybuchu bomby atomowej s wystarczajce do zapocztkowania takiej reakcji. Raz zapocztkowana reakcja termojdrowa wytwarza dostateczn ilo energii do utrzymania wysokiej temperatury (dopki materia nie zostanie spalony). Tak dziaa bomba wodorowa. Nam jednak zaley na uzyskaniu uytecznej energii z reakcji syntezy jdrowej to znaczy na prowadzeniu reakcji w sposb kontrolowany. Dlatego prowadzone s prby skonstruowania reaktora termojdrowego. Podstawowym problemem jest utrzymanie gazu o tak wysokiej temperaturze, w pewnej ograniczonej objtoci. Czas trwania reakcji musi by wystarczajco dugi eby wytworzona energia bya wiksza od energii zuytej na uzyskanie tak gorcego gazu (uruchomienie reaktora). Stwarza to wiele problemw technicznych i jak dotd nie udao si przeprowadzi zakoczonej sukcesem kontrolowanej reakcji termojdrowej. W przyrodzie obserwuje si cige wytwarzanie energii termojdrowej. Procesy termojdrowe s rdem energii gwiazd w tym i naszego Soca.
38.4.3 rda energii gwiazd
Ewolucja wielu gwiazd rozpoczyna si od wyodrbnienia si chmury wodoru z materii midzygwiezdnej. Chmura ta zapada si pod wpywem siy grawitacji. Zagszczaniu materii pod wpywem grawitacji towarzyszy wzrost temperatury a osignite zostaje stadium protogwiazdy . Poniewa energia protogwiazdy, rdem ktrej jest grawitacyjne zapadanie si, zmniejsza si przez promieniowanie elektromagnetyczne (protogwiazda wieci) trwa dalsze jej kurczenie si a do pojawienia si nowego rda energii, ktre moe temu przeciwdziaa. Tym nowym rdem s reakcje termojdrowe. Sprbujmy teraz obliczy rozmiar (promie) Soca w funkcji jego masy. W tym celu zakadamy, e gsto Soca jest staa (w rzeczywistoci rdze ma wiksz gsto ni warstwy przy powierzchni), a jego mas przyjmujemy rwn MS = 21030 kg. Zapadanie si masy gazu w Socu zostanie zatrzymane gdy cinienie termiczne wywoane ogrzewaniem gazu przez energi z reakcji termojdrowych wyrwna cinienie grawitacyjne. Obliczamy wic cinienie grawitacyjne wewntrz jednorodnej kuli 1 o promieniu R. Korzystamy z rwnania p = gh , gdzie g = g jest wartoci redni 2 przyspieszenia (na powierzchni kuli przyspieszenie jest rwne g, a w rodku przyspieszenie jest rwne zeru). Std Pg = 1 gR 2 (38.23) 484
Modu XI Fizyka jdrowa gdzie g =

GM S . Ostatecznie wic R2 Pg = M 1 G S 2 R
(38.24)
Na podstawie rwnania stanu gazu doskonaego cinienie termiczne gazu wynosi

PT =
kT
mp
(38.25)
gdzie mp jest mas protonu (masa atomu wodoru masa protonu). Porwnanie tych dwch cinie daje wyraenie na promie Soca
kT 1 GM S = mp 2 R
(38.26)
skd R= GM S m p 2kT (38.27)
Teraz sprbujemy oceni jaka jest najnisza temperatura potrzebna do zblienia dwch protonw na odlego 21015 m wystarczajc do ich poczenia si. Kady proton ma energi (3/2)kT, wic energia kinetyczna pary protonw jest rwna 3kT. Ta energia musi zrwnoway energi odpychania elektrostatycznego rwn e 2 / 4 0 R . Z porwnania tych energii otrzymujemy temperatur T 2.8109 K. We wntrzu gwiazdy wystarcza temperatura o jeden lub nawet dwa rzdy wielkoci nisza, bo zawsze znajdzie si wystarczajca ilo protonw o prdkociach wikszych od redniej (przypomnij sobie Maxwella rozkad prdkoci - punkt 16.2) aby podtrzyma reakcj. Tak wic temperatura, dla ktrej zaczynaj zachodzi reakcje termojdrowe jest rzdu 107 K. Na podstawie tych danych otrzymujemy warto promienia Soca zblion do wartoci obserwowanej R = 7108 m. Temperatura rzdu 107 K jest wic dostatecznie wysoka, aby wywoa nastpujce reakcje termojdrowe p + p D + e+ + v p + D 3 He +
3
(38.27) (38.28) (38.29)
He + 3 He 4 He + p + p
gdzie D oznacza izotop wodoru 2 1 H - deuter. Ten cig reakcji termojdrowych pokazany na rysunku 38.3 jest znany jako cykl wodorowy. 485
Rys. 38.3. Schemat cyklu wodorowego
W cyklu wodorowym wytworzona zostaje czstka alfa, 2 pozytony, 2 neutrina i 2 fotony gamma. Masa jdra helu stanowi 99.3% masy czterech protonw wic wydziela si energia zwizana z rnic mas. Cykl wodorowy jest gwnym mechanizmem produkcji energii przez Soce i inne gwiazdy bogate w wodr. Energia wytwarzana przez Soce jest ogromna. W cigu sekundy 592 miliony ton wodoru zamieniaj si w 587.9 milionw ton helu. Rnica tj. 4.1 miliony ton jest zamieniana na energi (w cigu sekundy). Odpowiada to mocy okoo 41026 W.
wiczenie 38.6 Na podstawie tych danych, sprbuj teraz obliczy po jakim czasie wypalioby si Soce (o masie MS = 21030 kg) to znaczy cay wodr zamieniby si w hel. Pamitaj, e energia wytwarzana przy przemianie wodoru w hel stanowi 0.7% masy "paliwa" wodorowego. Porwnaj otrzymany wynik z dotychczasowym wiekiem Soca, ktry szacuje si na 5109 lat. Wynik zapisz poniej.
t= Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Ten rozdzia koczy modu jedenasty; moesz teraz przej do podsumowania i zada testowych.
486
Modu XI - Podsumowanie
Podsumowanie
Z zasady Pauliego wynika, e w danym stanie, opisanym liczbami kwantowymi n, l, ml z uwzgldnieniem spinu elektronu, moe znajdowa si tylko jeden elektron. Widmo promieniowania X skada si z widma cigego i liniowego (charakterystycznego). Krtkofalowa granica widma cigego jest dana przez hc min = , gdzie U jest napiciem przyspieszajcym elektrony w lampie eU rentgenowskiej. Ze wzgldu na typy wiza krysztay dzielimy na: krysztay czsteczkowe, krysztay jonowe, krysztay atomowe (kowalentne), krysztay metaliczne. Podstawowymi materiaami pprzewodnikowymi s german i krzem, pierwiastki z IV grupy ukadu okresowego. S to pprzewodniki samoistne. Domieszkujc je pierwiastkami z V i III grupy ukadu okresowego otrzymujemy pprzewodniki typu n i p odpowiednio. W zalenoci od wielkoci i znaku podatnoci magnetycznej , dzielimy ciaa na nastpujce trzy grupy: 1) < 0, ciaa diamagnetyczne; 2) > 0, ciaa paramagnetyczne; 3) >> 0, ciaa ferromagnetyczne. Ferromagnetyzm jest wasnoci krysztaw, a nie pojedynczych atomw. Pozostao magnetyczna, pole koercji i temperatura Curie s parametrami, ktre decyduj o przydatnoci danego materiau jako magnesu trwaego. Si wic nukleony w jdrze okrelamy mianem siy jdrowej lub oddziaywania silnego. Siy te s krtkozasigowe, dziaaj na odlegociach 21015 m. Gdy ukad oddzielnych swobodnych nukleonw czy si w jdro energia ukadu zmniejsza si o warto E energii wizania jdra E = Mc 2 . Dlatego dla kadego atomu jego masa jest mniejsza od masy skadnikw o wielko M zwan niedoborem masy lub defektem masy. Nukleony najsilniej s wizane w jdrach pierwiastkw ze rodkowej czci ukadu okresowego. Istniej trzy rodzaje promieniowania alfa (jdra helu), beta (elektrony lub pozytony) i gamma (fotony). Z prbki zawierajcej N0 jder promieniotwrczych po czasie t pozostaje ich N = N 0 e t . Jeeli cikie jdro rozdzielimy na dwie czci, to powstae dwa mniejsze jdra s silniej wizane od jdra wyjciowego to znaczy te dwie czci maj mas mniejsz ni masa jdra wyjciowego. Dziki temu w reakcji rozszczepienia wydziela si energia. rdem energii bomby atomowej i reaktora jdrowego s procesy rozszczepienia jdrowego. Energia moe by wytwarzana rwnie w reakcji syntezy lekkich jder na przykad deuteronw 2H. Do przezwycienia odpychania kulombowskiego dodatnich jder celem zblienia ich na odlego niezbdn do ich poczenia potrzebne s temperatury rzdu 107 - 108 K. Reakcje, ktre wymagaj takich temperatur nazywamy reakcjami termojdrowymi. S one rdem energii gwiazd w tym i naszego Soca.
487
Modu XI - Materiay dodatkowe
Materiay dodatkowe do Moduu XI

XI. 1. Rozkad Boltzmana
Na pocztku rozwamy ukad zawierajcy pewn niewielk ilo identycznych czstek (np. cztery), ktrych energia moe przyjmowa jedn z nastpujcych wartoci E = 0, E, 2E, 3E, 4E...... Energia cakowita ukadu ma warto 3E, a czstki znajduj si w rwnowadze w temperaturze T. By osign ten stan rwnowagi czstki musz wymienia energi ze sob (na przykad poprzez zderzenia). Podczas tej wymiany ich energie zmieniaj si, przyjmujc rne wartoci. W ten sposb moe by realizowany kady moliwy podzia energii cakowitej 3E pomidzy te czstki. W tabeli XI.1.1, poniej pokazane s te wszystkie moliwe podziay. Zwrmy uwag, e obliczajc ilo sposobw realizacji danego podziau traktujemy jako rozrnialny podzia, ktry mona otrzyma z danego w drodze przestawiania czstek pomidzy rnymi stanami. Przestawienia czstek w tym samym stanie energetycznym nie prowadz do nowych sposobw realizacji podziaw, bo nie mona eksperymentalnie odrni od siebie takich samych czstek o tej samej energii. Ponadto przyjmujemy, e wszystkie sposoby podziau energii mog wydarzy si z tym samym prawdopodobiestwem. Tabela XI.1.1 podzia E=0 k 1 1,2,3 1 1,2,4 1 1,3,4 1 2,3,4 2 1,2 2 1,2 2 1,3 2 1,3 2 1,4 2 1,4 2 2,3 2 2,3 2 2,4 2 2,4 2 3,4 2 3,4 3 1 3 2 3 3 3 4 N(E) 40/20
E = E
E = 2E E = 3E 4 3 3 1
liczba sposobw realizacji podziau
Pk
4/20
3 4 2 4 2 3 1 4 1 3 1 2 2,3,4 1,3,4 1,2,4 1,2,3 24/20
4 3 4 2 3 2 4 1 3 1 2 1
12
12/20
4
12/20 4/20
4/20
488
Modu XI - Materiay dodatkowe Nastpnie obliczamy N(E) czyli prawdopodobn ilo czstek w danym stanie energetycznym E. Rozpatrzmy stan E = 0. Dla podziau k = 1 mamy N1 = 3 czstki w stanie o E = 0, a prawdopodobiestwo, e taki podzia ma miejsce wynosi P1 = 4/20. Dla podziau k = 2 mamy N2 = 2 czstki w stanie o E = 0, a prawdopodobiestwo, e taki podzia ma miejsce wynosi P2 = 12/20. Dla podziau k = 3 mamy N3 = 1 czstk w stanie o E = 0, a prawdopodobiestwo, e taki podzia ma miejsce wynosi P3 = 4/20. Zatem prawdopodobna ilo czstek w stanie E = 0 wynosi: N ( E ) = N 1 P1 + N 2 P2 + N 3 P3 = 3 (4 / 20) + 2 (12 / 20) + 1 (4 / 20) = 2 Analogicznie obliczamy N(E) dla pozostaych wartoci E (patrz ostatni wiersz tabeli). Zauwamy, e suma tych liczb wynosi cztery, tak e jest rwna cakowitej liczbie czstek we wszystkich stanach energetycznych. Wykres zalenoci N(E) jest pokazany na rysunku poniej.
Ciga krzywa na rysunku jest wykresem malejcej wykadniczo funkcji N ( E ) = Ae . Moemy teraz wybiera coraz mniejsze E (zwikszajc ilo dozwolonych stanw) przy tej samej co poprzednio wartoci cakowitej energii. Oznacza to, e bdziemy dodawa coraz wicej punktw do naszego wykresu, a w granicy gdy E 0 przejdziemy do funkcji cigej danej powyszym rwnaniem. Potrzebujemy jeszcze znale warto E0. Obliczenia te cho proste wykraczaj poza ramy tego wykadu. Wystarczy wic zapamita, e E0 = kT, toznaczy jest rwna redniej energii ukadu czstek w temperaturze T. Ostatecznie wic N ( E ) = Ae
E kT
E E0
Jest to rozkad Boltzmana, ktry mwi, e prawdopodobna ilo czstek ukadu w rwnowadze w temperaturze T, znajdujcych si w stanie o energii E jest proporcjonalna do exp(-E/kT). Sposb wyboru staej proporcjonalnoci A zaley od tego jaki ukad rozwaamy. 489
Modu XI Rozwizania wicze
Rozwizania wicze z moduu XI

wiczenie 36.1 Dane: n = 3.
Dla n = 3 odpowiednie liczby kwantowe zgodnie z warunkami (36.3) wynosz (n, l, ml, s)= (3,0,0, ) (3,1,1, ), (3,1,0, ), (3,1,-1, ) (3,2,2, ), (3,2,1, ), (3,2,0, ), (3,2,-1, ), (3,2,-2, ) W stanie n = 3 moe znajdowa si maksymalnie 18 elektronw
wiczenie 36.2 Dane: k , j = 1, R = 1.097107 m-1, c = 3108 m/s, h = 6.631034 Js, 1eV = 1.61019 J, a = 2, ZCu = 29, ZPb = 82.
Maksymaln czstotliwo fotonw promieniowania X obliczamy z prawa Moseleya 1 1 v = ( Z a ) 2 Rc k 2 j2 uwzgldniajc k i j = 1. Po podstawieniu danych otrzymujemy dla miedzi max = 8.881016 Hz co odpowiada energii kwantu hmax = 368 eV i minimalnej dugoci fali min = 3.38 nm. Analogicznie dla oowiu max = 2.631017 Hz, hmax = 1091 eV i min = 1.14 nm.
wiczenie 38.1 Dane: M = 0.0303779 u, c = 3108 m/s, 1eV = 1.61019 J.
4 Energi wizania dla 2 He obliczamy z zalenoci E = Mc 2 1u = 1/12 masy atomowej wgla 12 6C
1u =
1 C 1 12 10 3 kg / mol = 1.66 10 27 kg = 23 12 N Av 12 6.02 10 1 / mol
Po podstawieniu danych otrzymujemy energi wizania rwn 28.3 MeV.

wiczenie 38.2 Jdro 238U przechodzi w 234U w wyniku przemiany i dwch przemian .
239 92 4 0 0 U 234 92 U + 2 + 1 + 1
490
Modu XI Rozwizania wicze

wiczenie 38.3 Dane: t = 42 dni, N(0)) - N(t) = 0.875N(0).
Po czasie poowicznego rozpadu liczba jder maleje do poowy to znaczy, e po m takich okresach liczba pozostaych jder 1 N (t = mT ) = N (0) 2 Z danych wynika, e N(t) = 0.125N(0) = (1/8)N(0) wic po podstawieniu otrzymujemy 1 1 N ( 0) = N ( 0 ) 2 8 skd m=3 Oznacza to, e 87.5% jder rozpado si w czasie rwnym trzem czasom poowicznego rozpadu. Poniewa mino 42 dni to czas poowicznego rozpadu T = (42/3) = 14 dni.
wiczenie 38.4 Dane: E = 200 MeV, c = 3108 m/s, 1eV = 1.61019 J.
m m
Masa jest rwnowana energii zgodnie z zalenoci E = Mc 2 Podstawiajc dane otrzymujemy M = 3.551028 kg = 0.214 u co stanowi 0.09 % masy jdra uranu.
wiczenie 38.5 Dane: EU (rozszczepienie jdra uranu) = 200 MeV = 3.210-11J, EC (spalanie 1 kg wgla) = 2.5107 J, mU =1 kg, u = 235 g/mol, NAv = 6.021023 1/mol.
Energia uzyskana w reakcji rozszczepienia 1 kg uranu wynosi E = EU
mU
N Av
Podstawiajc dane otrzymujemy E = 8.21013 J co odpowiada energii uzyskanej przy spaleniu wgla o masie mC = E/EC = 3.28106 kg.
wiczenie 38.6 Dane: MS = 21030 kg, P = 41026 W, energia wytwarzana przy przemianie wodoru w hel stanowi 0.7% masy "paliwa" wodorowego.
Energia wytwarzana w cyklu wodorowym wynosi E = 0.007Mc2 = 1.31045 J Std t = E/P = (1.31045 J) / (41026 W) = 1011 lat Jest to okoo 20 razy wicej ni dotychczasowy wiek Soca.
491
Modu XI Test kontrolny
Test XI
1. Ile elektronw w atomie Ge, bdcym w stanie podstawowym, znajduje si w stanach on=3in=4? 2. Najmniejsza dugo fali promieniowania X emitowanego z prbki wynosi min = 21010 m. Jaki jest najciszy pierwiastek wystpujcy w tej prbce? 3. Ile elektronw przewodnictwa znajduje si w gramie germanu domieszkowanego arsenem, jeeli ilo domieszki wynosi 1018 atomw arsenu na jeden mol atomw germanu? 4. Oblicz orbitalny moment magnetyczny elektronu dla pierwszych trzech orbit wodoru. 5. Moment dipolowy atomu elaza wynosi 1.8 1023 Am2. Jaki jest moment dipolowy elaznej igy kompasu wykonanej w ksztacie pytki o wymiarach 3 cm 5 mm 1 mm jeeli momenty magnetyczne wszystkich atomw s ustawione w jednym kierunku? 6. Ktry z czasw jest duszy: czas poowicznego zaniku czy redni czas ycia atomu promieniotwrczego? 7. Jak ilo czstek wyemituje, w cigu 1 sekundy, 1 gram izotopu uranu 9 238 92 U o poowicznym czasie zaniku T = 4.510 lat? 8. Oblicz maksymaln energi czstek emitowanych przez promieniotwrczy wgiel 14 14 14 14 6 C w nastpujcej reakcji 6 C 7 N + . Masa 6 C = 14.003242 u, a masa
14 7
N = 14.003074 u.
9. Ile gramw uranu trzeba zuywa dziennie w elektrowniach jdrowych, eby wyprodukowa 1 GW energii elektrycznej? Sprawno przemiany wynosi 30%. 10. Podczas wybuchu bomby wodorowej zachodzi reakcja termojdrowa, w ktrej 3 4 1 z deuteru i trytu powstaj jdra helu 2 1 H + 1 H 2 He + 0 n . Oblicz ilo energii jaka wydzieli si podczas wybuchu, w ktrym powstaje 1 kg He. Masa atomu 2 3 4 1 H = 2.014102 u, masa 1 H = 3.016049 u, masa 2 He = 4.002604, a masa neutronu 1 0 n = 1.008665 u.
492
UZUPENIENIE
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci
U.1 Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci

Mechanika klasyczna oparta na zasadach dynamiki Newtona poprawnie opisuje zjawiska, w ktrych prdkoci cia s mae w porwnaniu z prdkoci wiata. Jednak w zjawiskach atomowych, jdrowych i w astrofizyce spotykamy si z prdkociami zblionymi do prdkoci wiata i wtedy zamiast mechaniki klasycznej musimy stosowa mechanik relatywistyczn opart na szczeglnej teorii wzgldnoci opracowanej przez Einsteina. Mechanika klasyczna nie jest sprzeczna z mechanik relatywistyczn, a stanowi jej szczeglny przypadek (dla maych prdkoci).
U.1.1 Transformacja Galileusza

Sprbujemy teraz opisa zjawiska widziane z dwch rnych inercjalnych ukadw odniesienia, poruszajcych si wzgldem siebie (rysunek U.1). W tym celu wyobramy sobie, obserwatora na Ziemi, ktry rejestruje dwa zdarzenia (na przykad dwie eksplozje) zachodzce na pewnej, jednakowej wysokoci.
Rys. U1.1. Obserwacja zjawisk z dwch poruszajcych si wzgldem siebie ukadw odniesienia
Odlego midzy miejscami wybuchw wynosi, (wedug ziemskiego obserwatora) x, natomiast czas midzy wybuchami t. Te same dwa zdarzenia obserwowane s przez pasaera samolotu leccego z prdkoci V po linii prostej czcej miejsca wybuchw. Wzgldem lokalnego ukadu odniesienia zwizanego z leccym samolotem rnica pooe wybuchw wynosi x, a rnica czasu t. Porwnajmy teraz spostrzeenia obserwatorw na ziemi i w samolocie. Zrbmy to na przykad z pozycji obserwatora na ziemi, ktry prbuje opisa to co widz pasaerowie samolotu. Jeeli, pierwszy wybuch nastpi w punkcie x1 (wg samolotu), a drugi po czasie t, to w tym czasie samolot przelecia drog Vt (wzgldem obserwatora na Ziemi) i drugi wybuch zosta zaobserwowany w punkcie
x2 ' = x1 '+ x Vt
(U1.1)
czyli
x' = x 2 ' x1 ' = x Vt
(U1.2) 494
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci Jednoczenie, poniewa samolot leci wzdu linii czcej wybuchy, to y = z = 0. Oczywistym wydaje si te, e t = t. Otrzymalimy wic wzory przekadajce wyniki obserwacji jednego obserwatora na spostrzeenia drugiego
x' = x Vt y' = y
z' = z t' = t
(U1.3)
Te rwnania nosz nazw transformacji Galileusza. Sprawdmy, czy stosujc powysze wzory do opisu dowiadcze, otrzymamy takie same wyniki, niezalenie od ukadu w ktrym to dowiadczenie opisujemy. Jako przykad wybierzmy ciao poruszajce wzdu osi x ruchem jednostajnie przyspieszonym z przyspieszeniem a. W ukadzie nieruchomym prdko chwilowa ciaa wynosi u= x t (U1.4)
Jego przyspieszenie jest stae i rwne a. Natomiast obserwator w pojedzie poruszajcym si wzdu osi x ze sta prdkoci V rejestruje, e w czasie t ciao przebywa odlego x. Zatem prdko chwilowa ciaa zmierzonego przez tego obserwatora wynosi u' = x' t ' (U1.5)
Zgodnie z transformacj Galileusza x' = x - Vt, oraz t' = t, wic u' = x' x Vt = = u V t ' t (U1.6)
Otrzymalimy prdko wzgldn jednego obiektu wzgldem drugiego co jest wynikiem intuicyjnie oczywistym. Natomiast przypieszenie w ukadzie poruszajcym si wynosi a' = u ' (u V ) u = = =a t ' t t (U1.7)
Wida, e w tym przypadku zastosowanie wzorw transformacji Galileusza daje wynik zgodny z dowiadczeniem. Jednak nie jest to prawd w kadym przypadku. Miedzy innymi stwierdzono, e ta transformacja zastosowana do rwna Maxwella nie daje tych samych wynikw dla omawianych ukadw inercjalnych. W szczeglnoci z praw Maxwella wynika, e prdko wiata jest podstawow sta przyrody i powinna by sama w kadym ukadzie odniesienia. Oznacza to na przykad, e gdy impuls wiata rozchodzcy si w prni w kierunku x jest obserwowany przez dwch obserwatorw pokazanych na rysunku U.1.1 to zarwno obserwator nieruchomy jak poruszajcy si 495
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci z prdkoci V (wzgldem pierwszego) zmierz identyczn prdko impulsu c = 2.998108 m/s. Tymczasem zgodnie z transformacj Galileusza i ze zdrowym rozsdkiem powinnimy otrzyma warto c V. Wykonano szereg dowiadcze, w ktrych prbowano podway rwnania Maxwella, a w szczeglnoci prbowano pokaza, e prdko wiata, tak jak prdko dwiku zaley od ukadu odniesienia (stosuje si do transformacji Galileusza). Najsawniejsze z nich, to dowiadczenie Michelsona-Morleya majce na celu wykrycie wpywu ruchu orbitalnego Ziemi na prdko wiata poprzez pomiar prdkoci wiata w kierunku prostopadym i rwnolegym do ruchu Ziemi. Wszystkie te dowiadczenia day wynik negatywny i musimy uzna, e
Prawo, zasada, twierdzenie Prdko wiata w prni c = 2.998108 m/s jest jednakowa we wszystkich inercjalnych ukadach odniesienia.
Rozpatrzmy teraz niektre wnioski wynikajce ze staoci prdkoci wiata.
U.1.2 Dylatacja czasu

Rozpatrzmy rakiet, w ktrej znajduje si przyrzd wysyajcy impuls wiata z punktu A, ktry nastpnie odbity przez zwierciado Z, odlege o d, powraca do tego punktu A, gdzie jest rejestrowany (rysunek U.1.2).
Rys. U1.2. Pomiar czasu przebiegu impulsu wietlnego w dwch ukadach odniesienia
Czas t' jaki upywa midzy wysaniem wiata, a jego zarejestrowaniem przez obserwatora bdcego w rakiecie (rysunek a) jest oczywicie rwny t' = 2d/c. Teraz to samo zjawisko opisujemy z ukadu nieruchomego obserwatora (rysunek b), wzgldem ktrego rakieta porusza si w prawo z prdkoci V. Chcemy, w tym ukadzie, znale czas t przelotu wiata z punktu A do zwierciada i z powrotem do A. Jak wida na rysunku U1.2 (b) wiato przechodzc od punktu A do zwierciada Z porusza si po linii o dugoci S
496
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci t S = V + d 2 2

2
(U1.8)
Zatem czas potrzebny na przebycie drogi AZA (to jest dwch odcinkw o dugoci S) wynosi t 2 V + d 2 t = 2 c Przeksztacajc to rwnanie otrzymujemy ostatecznie 2d t ' c t = = 2 V2 V 1 2 1 2 c c
2
(U1.9)
(U1.10)
Widzimy, e warunek staoci prdkoci wiata w rnych ukadach odniesienia moe by speniony tylko wtedy gdy, czas pomidzy dwoma zdarzeniami obserwowanymi i mierzonymi z rnych ukadw odniesienia jest rny. W konsekwencji
Prawo, zasada, twierdzenie Kady obserwator stwierdza, e poruszajcy si zegar idzie wolniej ni identyczny zegar w spoczynku.
To zjawisko dylatacji czasu jest wasnoci samego czasu i dlatego spowolnieniu ulegaj wszystkie procesy fizyczne gdy s w ruchu. Dotyczy to rwnie reakcji chemicznych, wic i biologicznego starzenia si. Dylatacj czasu zaobserwowano dowiadczalnie midzy innymi za pomoc nietrwaych czstek. Czstki takie przyspieszano do prdkoci bliskiej prdkoci wiata i mierzono zmian ich czasu poowicznego zaniku.
wiczenie U.1 Sprbuj obliczy ile razy wzronie czas poowicznego zaniku czstki poruszajcej si z prdkoci V = 0.99 c. eby sprawdzi czy mona zarejestrowa tak czstk oblicz jak drog s przebdzie ona w tym czasie, jeeli czas poowicznego zaniku nieruchomej czstki wynosi 10-8 s. Wynik zapisz poniej.
t= Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
497
U.1.3 Transformacja Lorentza

Szukamy ponownie (jak przy transformacji Galileusza) wzorw przekadajcych spostrzeenia jednego obserwatora na obserwacje drugiego. Chcemy znale transformacj wsprzdnych ale tak, w ktrej obiekt poruszajcy si z prdkoci rwn c w ukadzie nieruchomym (x, y, z, t), rwnie w ukadzie (x', y', z', t') poruszajcym si z prdkoci V wzdu osi x bdzie porusza si z prdkoci c. Transformacja wsprzdnych, ktra uwzgldnia niezaleno prdkoci wiata od ukadu odniesienia ma posta x' = x Vt = x Vt ,
1 2 V2 1 2 c y' = y z' = z
(U1.11)
V V x t 2 x 2 c c = t' = , 2 1 2 V 1 2 c t gdzie = V/c. Te rwnania nosz nazw transformacji Lorentza. Omwimy teraz niektre wnioski wynikajce z transformacji Lorentza.
U.1.3.1 Jednoczesno
Przyjmijmy, e wedug obserwatora w rakiecie poruszajcej si wzdu osi x' (czyli take wzdu osi x, bo zakadamy, e te osie s rwnolege) pewne dwa zdarzenia zachodz rwnoczenie t' = t2' t1' = 0, ale w ronych miejscach x2' x1' = x' 0. Sprawdmy, czy te same zdarzanie s rwnie jednoczesne dla obserwatora w spoczynku. Z transformacji Lorentza wynika, e t V x c2 1 2
t ' =
(U1.12)
oraz x = x' 1 2 + Vt czc te rwnania otrzymujemy zwizek t ' = t 1 2 V x' c2 (U1.14) (U1.13)
Jeeli teraz uwzgldnimy fakt, e zdarzenia w ukadzie zwizanym z rakiet s jednoczesne t' = 0 to otrzymamy ostatecznie 498
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci V 2 t = c x' 1 2
(U1.15)
Widzimy, e rwnoczesno zdarze nie jest bezwzgldna, w ukadzie nieruchomym te dwa zdarzenia nie s jednoczesne.
U.1.3.2 Skrcenie dugoci
Teraz rozpatrzmy inny przykad. W rakiecie poruszajcej si z prdkoci V, wzdu osi x' ley prt o dugoci L'. Sprawdmy jak dugo tego prta zaobserwuje obserwator w ukadzie nieruchomym. Pomiar dugoci prta polega na zarejestrowaniu dwch zjawisk zachodzcych rwnoczenie na kocach prta (np. zapalenie si arwek). Poniewa arwki zapalaj si na kocach prta to x' = L'. Ponadto arwki zapalaj si w tym samym czasie (dla obserwatora w ukadzie spoczywajcym ) to dodatkowo t = 0. Uwzgldniajc te warunki otrzymujemy na podstawie transformacji Lorentza L' = 1 1 2 x (U1.16)
gdzie x jest dugoci prta L w ukadzie nieruchomym. Std x = L = L' 1 2 Okazuje si, e prt ma mniejsz dugo, jest krtszy.
U.1.3.3 Dodawanie prdkoci
(U1.17)
W poprzednim punkcie rozwaalimy obiekt spoczywajcy w rakiecie. Teraz zajmiemy si przypadkiem gdy obiekt ma ju pewn prdko Ux' w ruchomym ukadzie odniesienia (to jest wzgldem rakiety). Sprawdzimy jak prdko Ux zarejestruje nieruchomy obserwator, w ukadzie ktrego rakieta porusza si z prdkoci V wzdu osi x. Z transformacji Lorentza wynika, e x' = x Vt 1 2 (U1.18)
oraz t V x c2 1 2
t ' =
(U1.19)
499
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci Dzielc te rwnania przez siebie otrzymujemy
x V x' x Vt = = t V V x t ' t 2 x 1 2 c c t
(U1.20)
a po podstawieniu U x ' =
x x' oraz U x = t ' t U x '= Ux V VU 1 2 x c
(U1.21)
Powysze rwnanie mona rozwiza ze wzgldu na Ux Ux = U x '+V VU ' 1 + 2x c
(U1.22)
wiczenie U.2 Rozpatrzmy dwa samoloty naddwikowe, ktre lec ku sobie po linii prostej. Prdkoci samolotw wzgldem Ziemi wynosz odpowiednio: pierwszego 1500 km/h, a drugiego 3000km/h. Oblicz jak prdko pierwszego samolotu zmierzy obserwator w samolocie drugim. Zauwa, e poniewa samolot drugi jest ukadem, wzgldem ktrego prowadzimy obliczenia to zgodnie z naszymi oznaczeniami Ux = 1500 km/h, a V = -3000 km/h. Ujemny znak prdkoci V wynika z przeciwnego kierunku ruchu. Wynik zapisz poniej.
Ux =
U.1.3.4
Zaleno masy od prdkoci
Dotychczas zajmowalimy si kinematyk ruchu ciaa obserwowanego z dwch ukadw odniesienia poruszajcych si wzgldem siebie ze sta prdkoci. Teraz chcemy odpowiedzie na pytanie jak mona opisa zachowanie ciaa pod wpywem si w sytuacji, gdy transformacja Lorentza, (a nie Galileusza) jest prawdziwa. Chodzi o to, czy druga zasada dynamiki Newtona F = dp/dt moe by stosowana i czy zasada zachowania pdu ma tak sam posta we wszystkich ukadach inercjalnych. 500
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci Okazuje si, e warunkiem zachowania pdu przy transformacji z jednego ukadu odniesienia do innego jest uwzgldnienie zaleno masy ciaa m od jego prdkoci V, danej nastpujcym wyraeniem m(V ) = m0 V2 1 2 c (U1.23)
w ktrym m0 oznacza mas spoczynkow, czyli mas nieruchomego ciaa. Zauwamy ponadto, e masa czstki ronie wraz z prdkoci i zmierza do nieskoczonoci gdy V c. Rozpatrzmy teraz ruch ciaa pod wpywem staej siy F dziaajcej rwnolegle do kierunku ruchu. Zaleno prdkoci ciaa od czasu obliczamy na podstawie drugiej zasad dynamiki Newtona. Uwzgldniajc zaleno masy od prdkoci (U1.23) otrzymujemy
Ft V (t ) = m0
2
1+ Ft m c 0
(U1.24)
Porwnanie zaleno prdkoci ciaa od czasu dziaania siy w mechanice klasycznej i relatywistycznej jest pokazane na rysunku U1.3. W przeciwiestwie do opisu klasycznego, z powyszej zalenoci wynika, e czstki nie da si przyspiesza w nieskoczono dziaajc sta si.
Rys. U.1.3. Zaleno prdkoci ciaa od czasu dziaania staej siy w mechanice klasycznej i relatywistycznej
Zmiana masy z prdkoci zostaa potwierdzona przeprowadzonymi dla czstek elementarnych.
wieloma
dowiadczeniami
501

U.1.3.5 Rwnowano masy i energii
Einstein pokaza, e zasada zachowania energii jest speniona w mechanice relatywistycznej pod warunkiem, e pomidzy mas i cakowit energi ciaa zachodzi zwizek E = mc 2 (U1.25)
gdzie m zaley od prdkoci ciaa V zgodnie z rwnaniem (U1.23). To znane powszechnie rwnanie Einsteina opisuje rwnowano masy i energii. Wynika z niego, e ciao w spoczynku ma zawsze pewn energi zwizan z jego masa spoczynkow E 0 = m0 c 2 (U1.26)
Energi kinetyczn ciaa poruszajcego si z prdkoci V obliczamy odejmujc od energii cakowitej energi spoczynkow (nie zwizan z ruchem) E k = E E 0 = mc 2 m0 c 2 = (m m0 )c 2 (U1.27)
Widzimy, e mechanika relatywistyczna wie energi kinetyczn z przyrostem masy ciaa.
wiczenie U.3 Sprbuj teraz obliczy prdko czstki, ktrej energia kinetyczna jest rwna jej energii spoczynkowej. O ile wzrosa masa tej czstki w stosunku do masy spoczynkowej? Wynik zapisz poniej.
m = m0 Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.
Na zakoczenie zobaczmy jak warto przyjmuje energia cakowita, jeli prdko V jest maa. Dla maego V rwnanie (U1.23) mona przybliy (rozwijajc w szereg) do postaci m(V ) = m0 1 V2 c2 V2 m0 1 + 2c 2
(U1.28)
Podstawiajc t warto do wyraenia na energi cakowit otrzymujemy
502
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci E = m(V )c 2 m0 c 2 + m0V 2 2
(U1.29)
Pierwszy wyraz jest energi zwizan z istnieniem samej masy (energia spoczynkowa) natomiast drugi jest klasyczn energi kinetyczn zwizan z ruchem ciaa. Otrzymalimy rozwizanie klasyczne jako graniczny przypadek (dla maych prdkoci) rozwizania relatywistycznego.
503
Uzupenienie Uniwersalne stae fizyczne
Uniwersalne stae fizyczne

Wielko Prdko wiata w prni Przenikalno magnetyczna prni Przenikalno elektryczna prni Staa Plancka Elektryczny adunek elementarny Masa spoczynkowa elektronu Masa spoczynkowa protonu Masa spoczynkowa neutronu Staa Rydberga Liczba Avogadro Jednostka masy atomowej Staa Boltzmanna Staa Stefana-Boltzmanna Staa gazowa Staa grawitacyjna Symbol c Warto 2.9979108 ms1 4107 Hm1 8.85421012 Fm1 6.62621034 Js 1.602191019 C 9.10951031 kg 1.67264851027 kg 1.67491027 kg 1.0974107 m1 6.02201023 mol1 1.66061027 kg 1.38071023 JK1 5.67031108 Wm2K4 8.3144 Jmol1K1 6.67201011 Nm2kg2
0 0
h e me mp mn R NAv u k
R G
504
Uzupenienie Uyteczne wzory matematyczne
Uyteczne wzory matematyczne

Geometria
Pole okrgu Pole kuli Objto kuli

Trygonometria
r2 4 r 2
4 3 r 3
y r x cos = r y tg = x 2 sin + cos 2 = 1 sin =

sin 2 = 2 sin cos
sin( ) = 2 sin
Niektre pochodne
cos
m
2
d a=0 dx d n ( x ) = nx n 1 dx d (sin(ax)) = a cos ax dx d d f dg ( f + g) = + dx dx dx
d d f ( x) (af ( x)) = a dx dx d 1 (ln x) = dx x d (cos(ax)) = a sin ax dx d dg df ( f g) = f +g dx dx dx
Niektre caki (C = const.)
d x = x +C
dx = ln x + C x 1 cos axd x = a sin ax + C
x n +1 +C n +1 1 sin axd x = a cos ax + C

n x dx =
( f ( x) + g ( x)) d x = f ( x) d x + g ( x) d x
x2 x1
x2
x1
f ( x )d x = F ( x )
= F ( x 2 ) F ( x1 )
505
Grupa IA VIIIA
Helowce
Litowce
1
IIIA
Borowce Wglowce Azotowce Tlenowce
H
IVA VA VIA VIIA
Fluorowce
He
4.0026 Hel
IIA
1.008 Wodr
Berylowce
liczba atomowa
Li
Ukad okresowy pierwiastkw
10.81 Bor 12.011 Wgiel 14.006 Azot 15.999 Tlen
Be
13
symbol
masa atomowa
B Al
28.085 Krzem
C Si Ge
33 15
N P
30.974 Fosfor
O S
32.06 Siarka
F 10 Ne
18.998 Fluor 20.179 Neon
6.941 Lit
9.012 Beryl
nazwa
11
VIB VIIIB
elazowce i Platynowce Miedziowce Cynkowce Chromowce Manganowce
Na 12 Mg
VIIB IB IIB 26.981 Glin
14
16
17
Cl 18 Ne
35.453 Chlor 39.948 Argon
22.989 Sd
24.305 Magnez
IIIB
IVB
VB
Skandowce
Tytanowce
Wanadowce
19
K
51.996 Chrom 54.938 Mangan 55.847 elazo 58.933 Kobalt 58.70 Nikiel 63.546 Mied 65.38 Cynk 69.72 Gal
20
Ca
42
21
K Mb
98.906 Technet 101.07 Ruten 102.905 Rod 106.4 Pallad 107.868 Srebro 112.41 Kadm
22
Ti
43
23
V Tc Re
190.2 Osm 192.22 Iryd 195.09 Platyna 196.966 Zoto
24
Cr
44
25
Mn Ru Os
77 45
26
Fe Rh Ir
78 46
27
Co Pd Pt
79 47
28
Ni Ag Au
80 48
29
Cu Cd Hg
200.59 Rt
30
Zn
49
31
Ga In
50
32
As
72.59 German 74.921 Arsen
34
Se
78.96 Selen
35
Br 36 Kr
79.904 Brom 83.80 Krypton
39.089 Potas
40.08 Wap
44.956 Skand
47.90 Tytan
50.952 Wanad
37
95.94 Molibden
Rb
74
38
Sr W
186.20 Ren
39
Y
75 76 81
40
Zr
41
Nb
Sn
114.82 Ind 118.69 Cyna
51
Sb
121.75 Antymon
52
Te
127.60 Tellur
53
I 54 Xe
126.904 Jod 131.30 Ksenon
85.467 Rubid
87.62 Stront
88.906 Itr
91.22 Cyrkon
92.906 Niob
55
183.85 Wolfram
Cs
56
Ba
57
La
72
Hf
73
Ta
Tl
204.37 Tal
82
Pb
207.2 Ow
83
Bi
208.980 Bizmut
84
Po
208.982 Polon
85
At 86 Rn
209.987 Astat 220.017 Radon
132.905 Cez
137.33 Bar
138.905 Lantan
178.49 Hafn
180.948 Tantal
87
Fr
61
88
Ra Pm
150.35 Samar 151.96 Europ
89
Ac
62
223.02 Frans
226.025 Rad
227.028 Aktyn
58
Lantanowce
145 Promet
Ce U
237.048 Neptun 244 Pluton
59
Pr
93
60
Nd Np
94
Sm
63
Eu
64
157.25 Gadolin
Gd
65
Tb
158.925 Terb
66
Dy
162.50 Dysproz
67
Ho
164.930 Holm
68
Er
167.26 Erb
69
Tu
168.934 Tul
70
Yb
173.04 Iterb
71
Lu
174.967 Lutet
140.907
140.12 Cer
Prazeodym
144.24 Neodym
Aktynowce
90
Th
91
Pa
92
Pu 95Am 96 Cm
243.061 Ameryk 247 Kiur
97
Bk 98 Cm
247.07 Berkel 251 Kaliforn
99
Es
254.088 Einstein
100
101
Md
102
231.036
Uzupenienie Ukad okresowy pierwiastkw
232.038 Tor
506
Protaktyn
238.029 Uran
Fm
253
255
Mendelew
No
254 Nobel
103
Lr
257 Lorens

Fizyka Dla Inzynierów

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Fizyka Dla Inzynierów

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

FIZYKA

Wydzia Fizyki i Informatyki Stosowanej Akademia Grniczo-Hutnicza Krakw 2006

Porady dla studiujcych

Modu I Wiadomoci wstpne

Modu I Wiadomoci wstpne

Rys. 1.2. Suma i rnica wektorw

Rys. 1.3. Iloczyn wektorowy

Modu I Ruch jednowymiarowy

2.2.2 Prdko chwilowa

Modu I Ruch jednowymiarowy

Rys. 2.2. Nachylenie krzywej x(t) jest prdkoci chwilow

2.2.3 Prdko rednia

gdzie x - x0 jest odlegoci przebyt w czasie t.

Droga hamowania: Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.

2.3.3 Ruch jednostajnie zmienny

czc powysze trzy rwnania otrzymujemy

Modu I Ruch jednowymiarowy

Modu I Ruch na paszczynie

3.1 Przemieszczenie, prdko i przyspieszenie

Rys. 3.1 Zmiany wektora pooenia z czasem

Rwnania skalarne opisujce ruch wzdu osi y a y = const.

3.2 Rzut ukony

Modu I Ruch na paszczynie

Rys. 3.2. Skadowe prdkoci pocztkowej

v y = v 0 sin g t Warto wektora prdkoci w dowolnej chwili wynosi

Modu I Ruch na paszczynie x = (v 0 cos ) t y = (v 0 sin ) t gt 2 2 (3.9)

Warto wektora pooenia w dowolnej chwili obliczamy z zalenoci r = x2 + y2 (3.10)

Rys. 3.3. Parabola rzutu ukonego

3.3 Ruch jednostajny po okrgu

Rys. 3.4. Ruch jednostajny po okrgu

Modu I Ruch na paszczynie v = v 2 t r

Znajc ju v moemy obliczy przyspieszenie a n = ar = v v 2 = r t (3.14)

Rys. 3.5. Prdko i przyspieszenie w ruch jednostajny po okrgu

czyli czas, w ktrym

Modu I Ruch na paszczynie

aR = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.

3.4 Ruch krzywoliniowy

Rys. 3.6. Przyspieszenie cakowite g, styczne as i dorodkowe an w rzucie ukonym

Modu I Podstawy dynamiki

Oddziaywanie Grawitacyjne Elektromagnetyczne Jdrowe Sabe

Modu I Podstawy dynamiki

Rys. 4.1. Wyznaczanie nieznanej masy m przez porwnanie ze wzorcem m0

Nieznan mas m definiujemy jako

Podstawiajc wyraenie (4.2) i wykonujc rniczkowanie otrzymujemy

Modu I Podstawy dynamiki

a dla ciaa o staej masie m = const.

4.2 Zasady dynamiki Newtona

lub Fwyp = ma , m = const.

Modu I Podstawy dynamiki Sformuowanie trzeciej zasady dynamiki Newtona:

Rys. 4.2. Ukad trzech mas poczonych nitkami, cignity si F

Modu I Podstawy dynamiki

Sprbuj teraz samodzielnie rozwiza podobny problem.

Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.

Modu I Podstawy dynamiki

a= Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.

Modu I Wybrane zagadnienia z dynamiki

5 Wybrane zagadnienia z dynamiki

Rys. 5.1. Dwie masy pchane si F

Stosunek maksymalnej siy Ts do siy nacisku FN nazywamy wspczynnikiem tarcia statycznego s

gr = Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.

Modu I Wybrane zagadnienia z dynamiki

Prawo, zasada, twierdzenie Tk nie zaley od prdkoci wzgldnej poruszania si powierzchni.

Istnieje, analogiczny do s, odpowiedni wspczynnik tarcia kinetycznego k