ApuleioLeMetamorfosi(Metamorphoseon)

APULEIIMETAMORPHOSEONSIVEASINUSAUREUS

LIBERPRIMUS
1.AtegotibisermoneistoMilesiovariasfabulasconseramauresquetuasbenivolaslepidosusurro
permulceammodosipapyrumAegyptiamargutiaNiloticicalamiinscriptamnonspreverisinspicere
,figurasfortunasquehominuminaliasimaginesconversasetinserursusmutuonexurefectasut
mireris. Exordior. "Quis ille?" Paucis accipe. Hymettos Attica et Isthmos Ephyrea et Taenaros
Spartiatica, glebae felices aeternum libris felicioribus conditae, mea vetus prosapia est; ibi linguam
Atthidemprimispueritiaestipendiismerui.MoxinurbeLatiaadvenastudiorumQuiritiumindigenam
sermonemaerumnabililaborenullomagistropraeeunteaggressusexcolui.Eneccepraefamurveniam,
siquidexoticiacforensissermonisrudislocutoroffendero.Iamhaecequidemipsavocisimmutatio
desultoriaescientiaestiloquemaccessimusrespondet.FabulamGraecanicamincipimus.Lectorintende:
laetaberis.
2.ThessaliamnametillicoriginismaternaenostraefundamentaaPlutarchoilloinclitoacmoxSexto
philosophonepoteeiusproditagloriamnobisfaciunteamThessaliamexnegotiopetebam.Postquam
arduamontiumaclubricavalliumetroscidacespitumetglebosacamporum
3.Atillequicoeperat:"Ne"inquit"istudmendaciumtamverumestquamsiquivelitdiceremagico
susurramineamnesagilesreverti,marepigrumconligari,ventosinanimesexspirare,soleminhiberi,
lunam despumari, stellas evelli, diem tolli, noctem teneri." Tunc ego in verba fidentior: "Heus tu"
inquam"quisermonemieceraspriorem,nepigeatteveltaedeatreliquapertexere",etadalium:"Tuvero
crassus etobstinatocorde respuis quaeforsitan vereperhibeantur. Minus herculecalles pravissimis
opinionibuseaputarimendaciaquaevelauditunovavelvisurudiavelcertesupracaptumcogitationis
arduavideantur;quaesipauloaccuratiusexploraris,nonmodocompertuevidentiaverumetiamfactu
faciliasenties.
4.Egodeniquevespera,dumpolentaecaseataemodicosecusoffulamgrandioreminconvivasaemulus
contruncaregestio,mollitiecibiglutinosifaucibusinhaerentisetmeaculaspiritusdistinentisminimo
minus interii.EttamenAthenisproximeetantePoecilenporticumistogeminoobtutucirculatorem
aspexiequestremspathampraeacutammucroneinfestodevorasse,acmoxeundem,invitamentoexiguae
stipisvenatoriamlanceam,quaparteminaturexitium,inimavisceracondidisse.Etecceponelanceae
ferrum,quabacilluminversiteliadoccipitiumperingluviemsubit,puerinmollitiemdecorusinsurgit
inque flexibus tortuosis enervam et exossam saltationem explicat cum omnium qui aderamus
admiratione:diceresdeimedicibaculo,quodramissemiamputatisnodosumgerit,serpentemgenerosum
lubricisamplexibusinhaerere.Sediamcedotusodes,quicoeperas,fabulamremetire.Egotibisolus
haecproistocredam,etquodingressuiprimumfueritstabulumprandioparticipabo.Haectibimerces
positaest."
5.Atille:"Istudquidemquodpollicerisaequiboniquefacio,verumquodinchoaveramporroexordiar.
Sedtibipriusdeierabosolemistumomnividentemdeummeveracompertamemorare,necvosulterius
dubitabitissiThessaliaeproximamcivitatemperveneritis,quodibidempassimperorapopulisermo
iacteturquaepalamgestasunt.Sedutpriusnoritiscuiatissim,quisim:
6.EcceSocratencontubernalemmeumconspicio.Humisedebatscissilipalliastrosemiamictus,paene
aliusluroreadmiserammaciemdeformatus,qualiasolentfortunaedecerminastipesintriviiserogare.
Hunctalem,quamquamnecessariumetsummecognitum,tamendubiamentepropiusaccessi."Hem,"
inquam"miSocrates,quidistud?Quaefacies?Quodflagitium?Atverodomituaeiamdefletuset

conclamatuses,liberistuistutoresiuridiciprovincialisdecretodati,uxorpersolutisferalibusofficiis
luctu et maerore diuturno deformata, diffletis paene ad extremam captivitatem oculis suis, domus
infortuniumnovarumnuptiarumgaudiisasuissibiparentibushilararecompellitur.Attuhiclarvale
simulacrum cum summo dedecore nostro viseris." "Aristomene", inquit "ne tu fortunarum lubricas
ambagesetinstabilesincursionesetreciprocasvicissitudinesignoras",etcumdictosutilicentunculo
faciemsuamiamdudumpunicantempraepudoreobtexititautabumbilicopubetenusceteracorporis
renudaret.Necdeniqueperpessusegotammiserumaerumnaespectaculuminiectamanuutadsurgat
enitor.
7.Atille,uterat,capitevelato:"Sine,sine"inquit"fruaturdiutiustropaeoFortunaquodfixitipsa."
Effecisequatur,etsimulunameduabuslaciniismeisexuoeumqueproperevestiodicamancontegoet
ilico lavacro trado, quod unctui, quod tersui, ipse praeministro, sordium enormem eluviem operose
effrico,probecuratoadhospitiumlassusipsefatigatumaegerrimesustinensperduco,lectulorefoveo,
cibosatio,poculomitigo,fabulispermulceo.Iamadlubentiaproclivisestsermonisetiocietscitum
etiamcavillum,iamdicacitastimida,cumilleimodepectorecruciabilemsuspiritumducensdextra
saevientemfrontemreplaudens:"Memiserum"infit"quidumvoluptatemgladiatoriispectaculisatis
famigerabilisconsectorinhasaerumnasincidi.Nam,utscisoptime,secundumquaestumMacedoniam
profectus, dum mense decimo ibidem attentus nummatior revortor, modico prius quam Larissam
accederem, per transitum spectaculum obiturus in quadam avia et lacunosa convalli a vastissimis
latronibus obsessus atque omnibus privatus tandem evado, et utpote ultime adfectus ad quandam
cauponamMeron,anumsedadmodumscitulam,devorto,eiquecausasetperegrinationisdiuturnaeet
domuitionis anxiae etspoliationis [diuturnae etdum] miserae refero; quaeme nimis quam humane
tractareadortacenaegrataeatquegratuitaeacmoxuriginepercitacubilisuoadplicat.Etstatimmiser,ut
cumillaadquievi,abunicocongressuannosamacpestilentemcon
8."Polquidemtudignus"inquam"esextremasustinere,siquidesttamennovissimoextremius,qui
voluptatemVeneriametscortumscorteumLarietliberispraetulisti."Atilledigitumapolliceproximum
orisuoadmovensetinstuporemattonitus"Tace,tace"inquitetcircumspicienstutamentasermonis:
"Parce"inquit"infeminamdivinam,nequamtibilinguaintemperantenoxamcontrahas.""Aintandem?"
inquam. "Potens illa et regina caupona quidmulieris est?" "Saga" inquit "et divina, potens caelum
deponere, terram suspendere, fontes durare, montes diluere, manes sublimare, deos infimare, sidera
exstinguere,Tartarumipsuminluminare.""Orote"inquam"aulaeumtragicumdimovetoetsiparium
scaenicumcomplicatoetcedoverbiscommunibus.""Vis"inquit"unumvelalterum,immoplurimaeius
audirefacta?NamutseamentafflictimnonmodoincolaeverumetiamIndivelAethiopesutriquevel
ipsiAnticthones,foliasuntartisetnugaemerae.Sedquodinconspectupluriumperpetravit,audi.
9.Amatoremsuum,quodinaliamtemerasset,unicoverbomutavitinferamcastorem,quodeabestia
captivitatis metuens ab insequentibus se praecisione genitalium liberat, ut illi quoque simile [quod
veneremhabuitinaliam]proveniret.Cauponemquoquevicinumatqueobidaemulumdeformavitin
ranam,etnuncsenexilledoliuminnatansvinisuiadventorespristinosinfaecesubmissusofficiosis
roncisraucusappellat.Aliumdeforo,quodadversuseamlocutusesset,inarietemdeformavit,etnunc
ariesillecausasagit.Eademamatorissuiuxorem,quodineamdicaculeprobrumdixeratiaminsarcina
praegnationisobsaeptouteroetrepigratofetuperpetuapraegnationedamnavit,etutcunctinumerant,
iamoctoannorumoneremisellaillavelutelephantumparituradistenditur.
10.Quaecumsubindeacmultinocerentur,publicitusindignatiopercrebuitstatutumqueutiaeamdie
alteraseverissimesaxorumiaculationibusvindicaretur.Quodconsiliumvirtutibuscantionumantevortit
etutillaMedeauniusdieculaeaCreoneimpetratisindutiistotameiusdomumfiliamquecumipsosene
flammis coronalibus deusserat, sic haec devotionibus sepulchralibus in scrobem procuratis, ut mihi
temulentanarravitproxime,cunctosinsuissibidomibustacitanuminumviolentiaclausit,uttotobiduo
non claustra perfringi, non fores evelli, non denique parietes ipsi quiverint perforari, quoad mutua
hortationeconsoneclamitarentquamsanctissimedeierantessesenequeeimanusadmolituros,etsiquis
aliudcogitaritsalutarelaturossubsidium.Etsicillapropitiatatotamcivitatemabsolvit.Atverocoetus
illiusauctoremnocteintempestacumtotadomo,idestparietibusetipsosoloetomnifundamento,ut

erat,clausaadcentesimumlapideminaliamcivitatemsummoverticemontisexasperatisitametobidad
aquassterilemtranstulit.Etquoniamdensainhabitantiumaedificialocumnovohospitinondabant,ante
portamproiectadomodiscessit."
11."Mira"inquam"setnecminussaeva,miSocrates,memoras.Deniquemihiquoquenonparvam
incussisti sollicitudinem, immo vero formidinem, iniecto non scrupulo sed lancea, ne quo numinis
ministeriosimiliterusasermonesistosnostrosanusillacognoscat.Itaquematuriusquietinosreponamus
etsomnolevatalassitudinenoctisantelucioaufugiamusistincquampotelongissime."Haecadhucme
suadente insolita vinolentia ac diuturna fatigatione pertentatus bonus Socrates iam sopitus stertebat
altius.Egoveroadductaforepessulisquefirmatisgrabatuloetiamponecardinemsuppositoetprobe
adgestosupereummerecipio.Acprimumpraemetualiquantispervigilo,deincircatertiamferme
vigiliam paululum coniveo. Commodum quieveram, et repente impulsu maiore quam ut latrones
crederes ianuae reserantur immo vero fractis et evolsis funditus cardinibus prosternuntur. Grabatus
alioquin breviculus et uno pede mutilus ac putris impetus tanti violentia prosternitur, me quoque
evolutumatqueexcussumhumirecidensininversumcooperitactegit.
12.Tuncegosensinaturalitusquosdamaffectusincontrariumprovenire.Namutlacrimaesaepiculede
gaudioprodeunt,itaetinillonimiopavorerisumnequivicontineredeAristomenetestudofactus.Ac
duminfimumdeiectusobliquoaspectuquidreisitgrabatulisollertiamunitusopperior,videomulieres
duasaltiorisaetatis;lucernamlucidamgerebatuna,spongiametnudumgladiumaltera:Hochabitu
Socratembenequietumcircumstetere.Infitillacumgladio:"Hicest,sororPanthia,carusEndymion,hic
Catamitusmeus,quidiebusacnoctibusinlusitaetatulammeam,hicquimeisamoribussubterhabitisnon
solummediffamatprobrisverumetiamfugaminstruit.AtegoscilicetUlixiastudesertaviceCalypsonis
aeternamsolitudinemflebo."EtporrectadexteramequePanthiaesuaedemonstrato:"Athicbonus"
inquit"consiliatorAristomenes,quifugaehuiusauctorfuitetnuncmortiproximusiamhumiprostratus
grabattulosubcubansiacetethaecomniaconspicit,impuneselaturummeascontumeliasputat.Faxo
eum sero, immo statim, immo vero iam nunc, ut et praecedentis dicacitatis et instantis curiositatis
paeniteat."
13. Haec ego ut accepi, sudore frigido miser perfluo, tremore viscera quatior, ut grabattulus etiam
succussumeoinquietussuperdorsummeumpalpitandosaltaret.AtbonaPanthia:"Quinigitur",inquit
"soror,huncprimumbacchatimdiscerpimusvelmembriseiusdestinatisviriliadesecamus?"Adhaec
MerosicenimreapsenomeneiustuncfabulisSocratisconveniresentiebam:"Immo"ait"supersit
hicsaltemquimisellihuiuscorpusparvocontumulethumo,"etcapiteSocratisinalterumdimotolatus
periugulumsinistrumcapulotenusgladiumtotumeidemergitetsanguiniseruptionemutriculoadmoto
excipitdiligenter,utnullastillacompareretusquam.Haecegomeisoculisaspexi.Nametiam,nequid
demutaret,credo,avictimaereligione,immissadexterapervulnusilludadviscerapenituscormiseri
contubernalis mei Mero bona scrutata protulit, cum ille impetu teli praesecata gula vocem immo
stridorem incertum per vulnus effunderet et spiritum rebulliret. Quod vulnus, qua maxime patebat,
spongiaoffulciensPanthia:"Heustu"inquit"spongia,caveinmarinataperfluviumtranseas."Hiseditis
abeunt
14.Commodumlimenevaserant,etforesadpristinumstatumintegraeresurgunt:cardinesadforamina
residunt,
15.Et"Heustu,ubies?"inquam;"valvasstabuliabsolve,anteluciovoloire."Ianitorponestabuliostium
humicubitansetiamnuncsemisomnus:"Quid?Tu"inquit"ignoraslatronibusinfestarivias,quihoc
noctisiterincipis?Nametsitualicuiusfacinoristibiconsciusscilicetmoricupis,noscucurbitaecaput
nonhabemusutprotemoriamur.""Nonlonge"inquam"luxabest.Etpraetereaquidviatoridesumma
pauperielatronesauferrepossunt?Anignoras,inepte,nudumnecadecempalaestritisdespoliariposse?"
Adhaecillemarcidusetsemisopitusinlaterumlatusrevolutus:"Undeautem"inquit"scioanconvectore
illotuo,cumquoserodevorteras,iugulatofugaemandespraesidium?"Illudhoraememinimeterra
dehiscenteimaTartarainquehiscanemCerberumprorsusesurientemmeiprospexisse.Acrecordabar
profectobonamMeronnonmisericordiaiugulomeopepercisse,sedsaevitiacrucimereservasse.

16.Incubiculumitaquereversusdegeneretumultuariomortismecumdeliberabam.Sedcumnullum
aliumtelummortiferumFortunaquamsolummihigrabattulumsubministraret,"Iamiamgrabattule"
inquam"animomeocarissime,quimecumtotaerumnasexantlasticonsciusetarbiterquaenoctegesta
sunt, quem solum in meo reatu testem innocentiae citare possum, tu mihi ad inferos festinanti
sumministratelumsalutare,"etcumdictorestim,quaeratintextus,adgrediorexpedireactigillo,quod
fenestraesubditumaltrinsecusprominebat,iniectaatqueobditapartefuniculietalterafirmiterinnodum
coactaascensograbattuloadexitiumsublimatusetimmissocapitelaqueuminduo.Seddumpedealtero
fulcimentumquosustinebarrepello,utponderisdeducturestisadingluviemadstrictaspiritusofficia
discluderet,repenteputrisalioquinetvetusfunisdirumpitur,atqueegodealtorecidensSocratennam
iuxtameiacebatsuperruocumqueeointerramdevolvor.
17.Etecceinipsomomentoianitorintrorumpitexserteclamitans:"Ubiestuquialtanoctefestinabaset
nuncstertisinvolutus?"AdhaecnescioancasunostroanilliusabsonoclamoreexperrectusSocrates
exsurgitprioret"Non"inquit"inmeritostabularioshosomneshospitesdetestantur.Namistecuriosus
duminportuneirrumpitcredostudiorapiendialiquidclamorevastomarcidumalioquinmealtissimo
somnoexcussit."Emergolaetusatquealacerinsperatogaudioperfususet:"Ecce,ianitorfidelissime,
comes[etpatermeus]etfratermeus,quemnocteebriusoccisumamecalumniabaris",etcumdicto
Socratendeosculabaramplexus.Atille,odorealioquinspurcissimihumorispercussusquomeLamiae
illaeinfecerant,vehementeraspernatur:"Apagete"inquit"fetoremextremaelatrinae",etcausascoepit
huius odoris comiter inquirere. At ego miser adficto ex tempore absurdo ioco in alium sermonem
intentionem eius denuo derivo et iniecta dextra: "Quin imus" inquam "et itineris matutini gratiam
capimus?"Sumosarcinulametpretiomansionisstabulariopersolutocapessimusviam.
18. Aliquantum processeramus, et iam iubaris exortu cuncta conlustrantur. Et ego curiose sedulo
arbitrabariugulumcomitis,quapartegladiumdelapsumvideram,etmedum:"Vesane,"aio"quipoculis
etvinosepultusextremasomniasti.EcceSocratesintegersanusincolumis.Ubivulnus?Spongia
19.Quofactoetipsealiquidindidemsumoeumqueavideessitantemaspiciensaliquantointentiore
macieatquepallorebuxeodeficientemvideo.Sicdeniqueeumvitaliscolorturbaveratutmihipraemetu,
nocturnasetiamFuriasillasimaginanti,frustulumpanisquodprimumsumpseramquamvisadmodum
modicummediisfaucibusinhaereretacnequedeorsumdemearenequesursumremeareposset.Namet
brevitasipsacommeantiummetummihicumulabat.Quisenimdeduobuscomitumalterumsinealterius
noxaperemptumcrederet?Verumille,utsatisdetruncaveratcibum,sitireinpatientercoeperat;namet
optimicaseibonampartemavidedevoraverat,ethauditalongeradicesplatanilenisfluviusinspeciem
placidaepaludisignavusibatargentovelvitroaemulusincolorem."En"inquam"explerelaticefontis
lacteo."Adsurgitetoppertuspaululumplenioremripaemarginemcomplicitusingenuaadpronatse
avidusadfectanspoculum.Necdumsatisextremislabiissummumaquaeroremattigerat,etiuguloeius
vulnusdehiscitinprofundumpatoremetillaspongiadeeorepentedevolvitureamqueparvusadmodum
comitaturcruor.Deniquecorpusexanimatuminflumenpaenecernuat,nisiegoalteroeiuspederetento
vixetaegreadripamsuperioremadtraxi,ubidefletumprotemporecomitemmisellumarenosahumoin
amnisviciniasempiternacontexi.Ipsetrepiduseteximiemetuensmihiperdiversasetaviassolitudines
aufugietquasiconsciusmihicaedishumanaerelictapatriaetlareultroneumexiliumamplexusnunc
Aetoliamnovocontractomatrimoniocolo."
20. Haec Aristomenes. At ille comes eius, qui statim initio obstinata incredulitate sermonem eius
respuebat:"Nihil"inquit"hacfabulafabulosius,nihilistomendacioabsurdius",etadmeconversus:"Tu
autem"inquit"viruthabitusethabitudodemonstratornatusaccedishuicfabulae?""Egovero"inquam
"nihilimpossibilearbitror,sedutcumquefatadecreverintitacunctamortalibusprovenire:nametmihiet
tibietcunctishominibusmultausuveniremiraetpaeneinfecta,quaetamenignarorelatafidemperdant.
Sedegohuicetcredoherculesetgratasgratiasmemini,quodlepidaefabulaefestivitatenosavocavit,
asperamdeniqueacprolixamviamsinelaboreactaedioevasi.Quodbeneficiumetiamillumvectorem
meumcredolaetari,sinefatigationesuimeusqueadistamcivitatisportamnondorsoilliussedmeis
auribuspervecto."
21.Isfinisnobisetsermonisetitineriscommunisfuit.Namcomitesuterqueadvillulamproximam

laevorsumabierunt.Egoveroquodprimumingressuistabulumconspicatussumaccessietdequadam
anu caupona ilico percontor: "Estne" inquam "Hypata haec civitas?". Adnuit. "Nostine Milonem
quendameprimoribus?"Adrisitet:"Vere"inquit"primusisticperhibeturMilo,quiextrapomeriumet
urbemtotamcolit."."Remoto"inquam"ioco,parensoptima,dicoroetcuiatissitetquibusdeversetur
aedibus". "Videsne" inquit "extremas fenestras, quae foris urbem prospiciunt, et altrinsecus fores
proxumumrespicientesangiportum?InibiisteMilodeversaturampliternummatusetlongeopulentus
verumextremaeavaritiaeetsordisinfimaeinfamishomo,foenusdeniquecopiosumsubarraboneauriet
argenti crebriter exercens, exiguo Lare inclusus et aerugini semper intentus, cum uxorem etiam
calamitatissuaecomitemhabeat.Nequepraeterunicampascitancillulamethabitumendicantissemper
incedit."
22.Adhaecegorisumsubicio:"Benigne"inquam"etprospicueDemeasmeusinmeconsuluit,qui
peregrinaturumtaliviroconciliavit,incuiushospitionecfuminecnidorisnebulamvererer";etcum
dictomodicosecusprogressusostiumaccedoetianuamfirmiteroppessulatampulsarevocaliterincipio.
Tandemadulescentulaquaedamprocedens:"Heustu"inquit"quitamfortiterforesverberasti,subqua
speciemutaricupis?Antusolusignoraspraeteraurumargentumquenullumnospignusadmittere?"
"Meliora"inquam"ominareetpotiusrespondeanintraaedeserumtuumoffenderim.""Plane,"inquit
"sedquae causaquaestionis huius?""Litteras eia Corinthio Demeascriptas adeum reddo.""Dum
annuntio,"inquit"hicibidemmeopperimino",etcumdictorursumforibusoppessulatisintrocapessit.
Modicodeinderegressapatefactisaedibus:"Rogatte"inquit.Intulimeeumqueaccumbentemexiguo
admodumgrabattuloetcommodumcenareincipienteminvenio.Assidebatpedesuxoretmensavacua
posita,cuiusmonstratu:"En"inquit"hospitium.""Bene"ego,etilicoeilitterasDemeaetrado.Quibus
properiterlectis:"Amo"inquit"meumDemeamquimihitantumconciliavithospitem".
23. Et cum dicto iubet uxorem decedere utque in eius locum adsistam iubet meque etiam nunc
verecundiacunctantemadreptalaciniadetrahens:"Adside"inquit"istic.Nampraemetulatronumnulla
sessibulaacnesufficientemsupellectilempararenobislicet."Feci.Etsic:"Egote"inquit"etiamdeista
corporisspeciosahabitudinedequehacvirginaliprorsusverecundiagenerosastirpeproditumetrecte
conicerem.SedetmeusDemeaseademlitterispronuntiat.Ergobrevitatemgurgustiolinostrinespernas
peto. Erit tibi adiacens en ecce illud cubiculum honestum receptaculum. Fac libenter deverseris in
nostro.Nametmaioremdomumdignationetuafecerisettibispecimengloriosumadrogaris,sicontentus
lareparvuloTheseiilliuscognominispatristuivirtutesaemulaveris,quinonestaspernatusHecalesanus
hospitiumtenue",etvocataancillula:"Photis"inquit"sarcinulashospitissusceptascumfidecondein
illudcubiculumacsimulexpromptuariooleumunctuietlinteatersuietceterahoceidemusuiprofer
ociterethospitemmeumproducadproximasbalneas;satisarduoitinereatqueprolixofatigatusest."
24.HisegoauditismoresatqueparsimoniamratiocinansMilonisvolensquemeartiuseiconciliare:
"Nihil"inquam"rerumistarum,quaeitinerisubiquenoscomitantur,indigemus.Sedetbalneasfacile
percontabimur.Plane,quodestmihisummepraecipuum,equo,quimestrenuepervexit,faenumatque
ordeumacceptisistis nummulis tu,Photis,emito."His actisetrebus meis inillocubiculoconditis
pergens ipseadbalneas,utpriusaliquidnobiscibatuiprospicerem,forumcupidinis peto,inqueeo
piscatumopiparemexpositumvideoetpercontatopretio,quodcentumnummisindicaret,aspernatus
vigintidenariispraestinavi.IndemecommodumegredientemcontinaturPythiascondiscipulus apud
AthenasAtticasmeus,quimepostaliquantummultumtemporisamanteragnituminvadit,amplexusque
accomiterdeosculatus:"MiLuci,"ait"satpoldiuestquodintervisimuste,atherculesexindecuma
Clytiomagistrodigressisumus.Quaeautemtibicausaperegrinationis huius?""Crastinodiescies,"
inquam. "Sed quid istud? Voti gaudeo. Nam et lixas et virgas et habitum prorsus magistratui
congruentemintevideo.""Annonamcuramus"ait"etaedilemgerimusetsiquidobsonarecupisutique
commodabimus."Abnuebam,quippequiiamcenaeaffatimpiscatumprospexeramus.SedenimPythias
visasportulasuccussisqueinaspectumplaniorempiscibus:"Athasquisquiliasquantiparasti?""Vix"
inquam"piscatoriextorsimusacciperevigintidenarium."
25.Quoauditostatimadreptadexterapostliminiomeinforumcupidinisreducens:"Etaquo"inquit
"istorumnugamentahaeccomparasti?"Demonstroseniculum:inangulosedebat.Quemconfestimpro

aedilitatisimperiovoceasperrimaincrepans:"Iamiam"inquit"necamicisquidemnostrisvelomnino
ullishospitibusparcitis,quodtammagnispretiispiscesfrivolosindicatisetfloremThessalicaeregionis
adinstarsolitudinisetscopulieduliumcaritatededucitis?Sednonimpune.Iamenimfaxosciasquemad
modumsubmeomagisteriomalidebeantcorceri",etprofusainmediumsportulaiubetofficialemsuum
insuper pisces inscendere ac pedibus suis totos obterere. Qua contentus morum severitudine meus
Pythiasacmihiutabiremsuadens:"Sufficitmihi,oLuci,"inquit"seniculitantahaeccontumelia."His
actisconsternatusacprorsusobstupidusadbalneasmereferoprudentisprudentiscondiscipulivalido
consilioetnummissimulprivatusetcena,lautusqueadhospitiumMilonisacdehinccubiculumme
reporto.
26.EteccePhotisancilla:"Rogatte"inquit"hospes."AtegoiamindeMilonisabstinentiaecognitor
excusavicomiter,quodviaevexationemnoncibosedsomnocenseremdiluendam.Istoacceptopergit
ipseetiniectadexteraclementermetrahereadoritur.Acdumcunctor,dummolesterenitor:"Nonprius"
inquit"discedamquammesequaris",etdictumiureiurandosecutusiamobstinationisuaemeingratiis
oboedientemperducitadillumsuumgrabattulumetresidenti:"Quamsalveagit"inquit"Demeasnoster?
Quid uxor? Quid liberi? Quid vernaculi? " Narro singula. Percontatur accuratius causas etiam
peregrinationismeae.Quasubiprobeprotuli,iametdepatrianostraeteiusprimoribusacdeniquede
ipsopraesidescrupulosissimeexplorans,ubimepostitineristamsaevivexationemsensitfabularum
quoqueseriefatigatuminverbamediasomnolentumdesinereacnequicquam,defectumiam,incerta
verborumsalebrabalbuttire,tandempatiturcubitumconcederem.Evasialiquandorancidisenisloquax
etfamelicumconviviumsomnononcibogravatus,cenatussolisfabulis,etincubiculumreversusoptatae
mequietireddidi.
LIBERSECUNDUS
1.Utprimumnoctediscussasolnovusdiemfecit,etsomnosimulemersusetlectulo,anxiusalioquinet
nimiscupiduscognoscendiquaeraramiraquesunt,reputansquememediaThessaliaelocatenerequa
artismagicaenativacantaminatotiusorbisconsonoorbecelebrenturfabulamqueillamoptimicomitis
Aristomenisdesitucivitatishuiusexortam,suspensusalioquinetvotosimuletstudio,curiosesingula
considerabam.Necfuitinillacivitatequodaspiciensidessecrederemquodesset,sedomniaprorsus
feralimurmureinaliameffigiemtranslata,utetlapidesquosoffenderemdehomineduratosetavesquas
audiremindidemplumatasetarboresquaepomeriumambirentsimiliterfoliatasetfontanoslaticesde
corporibushumanisfluxoscrederem;iamstatuasetimaginesincessuras,parieteslocuturos,bovesetid
genuspecuadicturaspraesagium,deipsoverocaeloetiubarisorbesubitoventurumoraculum.
2. Sic attonitus, immo vero cruciabili desiderio stupidus, nullo quidem initio vel omnino vestigio
cupidinismeaerepertocunctacircumibamtamen.Duminluxumnepotalemsimilisostiatimsingula
pererro, repente me nescius forum cupidinis intuli, et ecce mulierem quampiam frequenti stipatam
famulitioneibidemgradientemadceleratovestigiocomprehendo;aurumingemmis etintunicis,ibi
inflexum,hicintextum,matronamprofectoconfitebatur.Huiusadhaerebatlaterisenexiamgravisin
annis,quiutprimummeconspexit:"Est,"inquit"hercules,estLucius",etoffertosculumetstatim
incertumquidnaminauremmulierisobganniit;"Quin"inquit"etiamipseparentemtuamaccediset
salutas?""Vereor"inquam"ignotaemihifeminae"etstatimruboresuffususdeiectocapiterestiti.Atilla
optutum in me conversa: "En" inquit "sanctissimae Salvae matris generosa probitas, sed et cetera
corporisexsecrabiliterad[regulamquadiligenteraliquidadfingunt]
3.Etadiecit:"Egote,oLuci,meisistismanibuseducavi,quidni?parentistuaenonmodosanguinis,
verumalimoniarumetiamsocia.NametfamiliaPlutarchiambaeprognataesumuseteandemnutricem
simulbibimusetinnexugermanitatisunacoalvimus.Necaliudnosquamdignitasdiscernit,quodilla
clarissimasegoprivatasnuptiasfecerimus.EgosumByrrhenailla,cuiusfortesaepiculenomeninter
tuoseducatoresfrequentatumretines.Accedeitaquehospitiumfiducia,immoveroiamtuumproprium
larem."Adhaecego,iamsermonisipsiusmoraruboredigesto:"Absit,"inquamparens,utMilonem
hospitem sine ulla querela deseram; sed plane, quod officiis integris potest effici, curabo sedulo.
Quotiensitinerishuiusrationascetur,numquameritutnonapudtedevertar."Dumhuncethuiusmodi
sermonemaltercamur,paucisadmodumconfectispassibusaddomumByrrhenaepervenimus.

4.Atrialongepulcherrimacolumnisquadrifariampersingulosangulosstantibusattolerabantstatuas,
palmarisdeaefacies,quaepinnisexplicitissinegressupilaevolubilisinstabilevestigiumplantisroscidis
delibantesnecutmaneantinhaerentetiamvolarecreduntur.EccelapisPariusinDianamfactustenet
libratam totius loci medietatem, signum perfecte luculentum, veste reflatum, procursu vegetum,
introeuntibusobviumetmaiestatenuminisvenerabile;canesutrimquesecusdeaelateramuniunt,qui
canesetipsilapiserant;hisoculiminantur,auresrigent,nareshiant,orasaeviunt,etsicundedeproximo
latratusingruerit,eumputabisdefaucibuslapidisexire,etinquosummumspecimenoperaefabrilis
egregiusillesignifexprodidit,sublatiscanibusinpectusarduispedesimiresistunt,curruntpriores.Pone
tergumdeaesaxuminsurgitinspeluncaemodummuscisetherbisetfoliisetvirgultisetsicubipampinis
etarbusculisalibidelapideflorentibus.Splendetintusumbrasignidenitorelapidis.Subextremasaxi
marginepomaetuvaefaberrimepolitaedependent,quasarsaemulanaturaeveritatisimilesexplicuit.
Putesadcibumindequaedam,cummustulentusautumnusmaturumcoloremadflaverit,possedecerpi,et
sifontem,quideaevestigiodiscurrensinlenemvibraturundam,pronusaspexeris,credesillosutrure
pendentes racemos inter cetera veritatis nec agitationis officio carere. Inter medias frondes lapidis
Actaeonsimulacrumcuriosooptutuindeam[sum]proiectusiamincervumferinusetinsaxosimuletin
fronteloturamDianamopperiensvisitur.
5.Dumhaecidentidemrimabunduseximiedelector,"Tuasunt"aitByrrhena"cunctaquaevides",et
cumdictoceteros omnessermonesecretodecederepraecipit.Quibusdispulsisomnibus:"Perhanc"
inquit,"deam,oLucicarissime,utanxietibimetuoetutpotepignorimeolongeprovisumcupio,cave
tibi,sedcavefortiteramalisartibusetfacinorosisillecebrisPamphilesillius,quaecumMiloneisto,
quemdicishospitem,nuptaest.Magapriminominisetomniscarminissepulcralismagistracreditur,
quaesurculisetlapillisetidgenusfrivolisinhalatisomnemistamlucemmundisideralisimisTartariet
in vetustum chaos submergere novit. Nam simul quemque conspexerit speciosae formae iuvenem,
venustateeiussumituretilicoineumetoculumetanimumdetorquet.Seritblanditias,invaditspiritum,
amorisprofundipedicisaeternisalligat.Tuncminusmorigerosetvilisfastidioinsaxaetinpecuaet
quodvisanimalpunctoreformat,aliosveroprorsusextinguit.Haectibitrepidoetcavendacenseo.Nam
etillauriturperpetuumettuperaetatemetpulchritudinemcapaxeiuses."HaecmecumByrrhenasatis
anxia.
6.Ategocuriosusalioquin,utprimumartismagicaesemperoptatumnomenaudivi,tantumacautela
Pamphilesafuiutetiamultrogestiremtalimagisteriomevolensamplacummercedetradereetprorsus
inipsumbarathrumsaltuconcitopraecipitare.Festinusdeniqueetvecorsanimimanueiusvelutcatena
quadammemetexpedioet"Salve"propereadditoadMilonishospitiumperniciterevolo.Acdumamenti
similiscelerovestigium,"Age,"inquam,"oLuci,evigilaettecumesto.Habesexoptatamoccasionem,et
votodiutinopoteris fabulis miris explerepectus.Auferformidinespueriles,comminus cumreipsa
navitercongredere,etanexuquidemveneriohospitistuaetemperaetprobiMilonisgenialemtorum
religiosussuspice,verumenimveroPhotisfamulapetaturenixe.Nametformascitulaetmoribusludicra
etprorsusargutulaest.Vesperiquoquecumsomnoconcederes,etincubiculotededuxitcomiteret
blandelectulocollocavitetsatisamantercooperuitetosculatotuocapitequaminvitadiscederetvultu
prodidit,deniquesaeperetrorsarespicienssubstitit.Quodbonumfelixetfaustumitaque,licetsalutare
nonerit,Photisillatemptetur."
7.HaecmecumipsedisputansforesMilonisaccedoet,quodaiunt,pedibusinsententiammeamvado.
NectamendomiMilonemveluxoremeiusoffendo,sedtantumcarammeamPhotidem:suisparabat
isiciumfartimconcisumetpulpamfrustatimconsectamambacupascuaeiurulentaetquodnaribusiam
indeariolabar,tuccetumperquamsapidissimum.Ipsalineatunicamunduleamictaetrusseafasceola
praenitentealtiusculesubipsaspapillassuccinctulailludcibariumvasculumfloridispalmulisrotabatin
circulum,etinorbisflexibuscrebrasuccutiensetsimulmembrasualeniterinlubricans,lumbissensim
vibrantibus, spinam mobilem quatiens placide decenter undabat. Isto aspectu defixus obstupui et
mirabundussteti,steteruntetmembraquaeiacebantante.Ettandemadillam:"Quampulchrequamque
festive,"inquam"Photismea,ollulamistamcumnatibusintorques!Quammellitumpulmentumapparas!
Felixet

8.Haecdicensinmerespexitetrisit.Nectamenegopriusindediscessiquamdiligenteromnemeius
explorassem habitudinem. Vel quid ego de ceteris aio, cum semper mihi unica cura fuerit caput
capillumqueseduloetpuplicepriusintuerietdomiposteaperfruisitqueiudiciihuiusapudmecertaet
statutaratio,vel
9.Quidcumcapilliscolorgratusetnitorsplendidusinlucetetcontrasolisaciemvegetusfulguratvel
placidusrenitetautincontrariamgratiamvariataspectumetnuncaurumcoruscansinlenemmellis
deprimiturumbram,nunccorvinanigredinecaeruluscolumbarumcolliflosculosaemulatur,velcum
guttisArabicisobunctusetpectinisargutidentetenuidiscriminatusetponeversumcoactusamatoris
oculis occurrens ad instar speculi reddit imaginem gratiorem? Quid cum frequenti subole spissus
cumulatverticemvelprolixaserieporrectusdorsapermanat?Tantadeniqueestcapillamentidignitasut
quamvis auro veste gemmis omnique cetero mundo exornata mulier incedat, tamen, nisi capillum
distinxerit,ornatanonpossitaudire.SedinmeaPhotidenonoperosussedinordinatusornatusaddebat
gratiam. Uberes enim crines leniter remissos et cervice dependulos ac dein per colla dispositos
sensimque sinuatos patagio residentes paulisper ad finem conglobatos in summum verticem nodus
adstrinxerat.
10. Nec diutius quivi tantum cruciatum voluptatis eximiae sustinere, sed pronus in eam, qua fine
summumcacumencapillusascendit,mellitissimumillumsaviumimpressi.Tumillacervicemintorsitet
admeconversalimisetmorsicantibusoculis:"Heusut,scolastice,"ait"dulceetamarumgustulum
carpis.Cavenenimiamellisdulcedinemdiutinambilisamaritudinemcontrahas.""Quidistic"inquam
"est,meafestivitas,cumsimparatusvelunosaviolointerimrecreatussuperistumignemporrectus
assari"etcumdictoartiuseamcomplexuscoepisaviari.Iamqueaemulalibidineinamorisparilitatem
congermanescentimecum,iampatentisorisinhalatucinnameoetoccursantislinguaeinlisunectareo
pronacupidineadlibescenti:"Pereo",inquam"immoiamdudumperii,nisitupropitiaris".Adhaecilla
rursummedeosculato:"Bonoanimoesto,"inquit"namegotibimutuavoluntatemancipatasum,nec
voluptasnostradiffereturulterius,sedprimafacecubiculumtuumadero.Abiergoactecompara,tota
enimnoctetecumfortiteretexanimoproeliabor."
11.Hisettalibusobgannitissermonibusinternosdiscessumest.Commodummeridiesaccesseratet
mittitmihiByrrhenaxeniolaporcumopimumetquinquegallinulasetvinicaduminaetatepretiosi.Tunc
egovocataPhotide:"Ecce"inquam"VenerishortatoretarmigerLiberadvenitultro.Vinumistudhodie
sorbamusomne,quodnobisrestinguatpudorisignaviametalacremvigoremlibidinisincutiat.Hacenim
sitarchianavigiumVenerisindigetsola,utinnoctepervigilietoleolucernaetvinocalixabundet."Diem
ceterum lavacro ac dein cenae dedimus. Nam Milonis boni concinnaticiam mensulam rogatus
adcubueram,quampotetutusabuxoriseiusaspectu,Byrrhenaemonitorummemor,etperindeineius
faciem oculos meos ac si in Avernum lacum formidans deieceram. Sed adsidue respiciens
praeministrantemPhotideminibirecreabaranimi,cumecceiamvesperamlucernamintuensPamphile:
"Quamlargus"inquit"imberaderitcrastino"etpercontantimaritoquicomperissetistudresponditsibi
lucernampraedicere.QuoddictumipsiusMilorisusecutus:"Grandem"inquit"istamlucernamSibyllam
pascimus,quaecunctacaelinegotiaetsolemipsumdespeculacandelabricontuetur."
12. Ad haec ego subiciens: "Sunt" aio "prima huiusce divinationis experimenta; nec mirum, licet
modicumigniculumetmanibushumanislaboratum,memoremtamenilliusmaiorisetcaelestisignis
velut sui parentis, quid is sit editurus in aetheris vertice divino praesagio et ipsum scire et nobis
enuntiare. Nam et Corinthi nunc apud nos passim Chaldaeus quidam hospes miris totam civitatem
responsisturbulentatetarcanafatorumstipibusemerendisedicitinvulgum,quidiescopulasnuptiarum
adfirmet, qui fundamenta moenium perpetuet, qui negotiatori commodus, qui viatori celebris, qui
navigiisopportunus.Mihideniqueproventumhuiusperegrinationisinquirentimultaresponditetoppido
miraetsatisvaria;nuncenimgloriamsatisfloridam,nunchistoriammagnametincredundamfabulamet
librosmefuturum."
13.AdhaecrenidensMilo:"Qua"inquit"corporishabitudinepraeditusquovenominenuncupatushic
isteChaldaeusest?""Procerus"inquam"etsuffusculus,Diophanesnomine.""Ipseest"ait"necullus
alius.Namethicapudnosmultamultissimilitereffatusnonparvasstipes,immoveromercedesopimas

iam consecutus fortunae scaevam an saevam verius dixerim miser incidit. Nam die quadam cum
frequentis populi circulo conseptus coronae circumstantium fata donaret, Cerdo quidam nomine
negotiatoraccessiteum,diemcommodumperegrinationicupiens.Quemcumelectumdestinassetille,
iam deposita crumina, iam profusis nummulis, iam dinumeratis centum denarium quos mercedem
divinationisauferret,eccequidamdenobilibusadulescentulusatergoadrepenseumlaciniaprehenditet
conversumamplexusexosculaturartissime.Atilleubiprimumconsaviatuseumiuxtimseutadsidat
effecit,[attonitus]etrepentinaevisionisstupore
14.AdhaecDiophanesilleChaldaeusegregiusmenteviduusnecdumsuus:"Hostes"inquit"etomnes
inimicinostritamdiram,immoveroUlixeamperegrinationemincidant.Nametnavisipsa
15. Haec Milone diutine sermocinante tacitus ingemescebam mihique non mediocriter suscensebam
quod ultro inducta serie inopportunarum fabularum partem bonam vesperae eiusque gratissimum
fructumamitterem.EttandemdeniquedevoratopudoreadMilonemaio:"FeratsuamDiophanesille
fortunametspoliapopulorumrursumconferatmaripariteracterrae;mihiverofatigationishesternae
etiamnuncsauciodaveniammaturiusconcedamcubitum";etcumdictofacessoetcubiculummeum
contendoatqueillicdeprehendoepularumdispositiones satis concinnas.Nametpueris extralimen,
credo ut arbitrio nocturni gannitus ablegarentur, humi quam procul distratum fuerat et grabattulum
meumadstititmensulacenaetotiushonestasreliquiastoleransetcalicesboniiaminfusolaticesemipleni
solamtemperiemsustinentesetlagoenaiuxtaorificiocaesimdeasceatopatescensfacilishauritu,prorsus
gladiatoriaeVenerisantecenia.
16.Commodumcubueram,eteccePhotismea,iamdominacubitumreddita,laetaproximatrosasertaet
rosasolutainsinutuberante.Acmepressimdeosculatoetcorollisrevinctoacfloreperspersoadripit
poculumacdesuperaquacalidainiectaporrigitbibam,idquemodicopriusquamtotumexsorberem
clementerinvaditacrelictumpaullulatimlabellisminuensmequerespicienssorbillatdulciter.Sequens
ettertiuminternosvicissimetfrequensalternatpoculum,cumegoiamvinomadensnecanimotantum
verumetiamcorporeipsoadlibidineminquiesalioquinetpetulansetiamsaucius,paulisperinguinum
fine lacinia remota inpatientiam veneris Photidi meae monstrans: "Miserere" inquam "et subveni
maturius.Nam,utvides,proelioquodnobissinefetialiofficioindixerasiamproximantevehementer
intentus,ubiprimamsagittamsaeviCupidinisinimapraecordiameadelapsamexcepi,arcummeumet
ipsevigoratetetendietoppidoformidonenervusrigorisnimietaterumpatur.Sedutmihimoremplenius
gesseris,ineffusumlaxacrinemetcapillofluenteundanteredecomplexusamabiles."
17. Nec mora, cum omnibus illis cibariis vasculis raptim remotis laciniis cunctis suis renudata
crinibusque dissolutis ad hilarem lasciviam in speciem Veneris quae marinos fluctus subit pulchre
reformata,paulisperetiamglabellumfeminalroseapalmulapotiusobumbransdeindustriaquamtegens
verecundia:"Proeliare"inquit"etfortiterproeliare,necenimtibicedamnectergavortam;comminusin
aspectum, si vir es, derige et grassare naviter et occide moriturus. Hodierna pugna non habet
missionem." Haec simul dicens inscenso grabattulo super me sensim residens ac crebra subsiliens
lubricisquegestibusmobilemspinamquatienspendulaeVenerisfructumesatiavit,usquedumlassis
animis et marcidis artibus defetigati simul ambo corruimus inter mutuos amplexus animas
anhelantes.His et huius modi conluctationibus ad confinia lucis usque pervigiles egimus poculis
interdum lassitudinem refoventes et libidinem incitantes et voluptatem integrantes. Ad cuius noctis
exemplarsimilesadstruximusaliasplusculas.
18.FortequadamdiedememagnoopereByrrhenacontendit,apudeamcenulaeinteressem,etcum
impendioexcusarem,negavitveniam.ErgoigiturPhotiseratadeundadequenutueiusconsiliumvelut
auspicium petendum. Quae quamquam invita quod a se ungue latius digrederer, tamen comiter
amatoriaemilitiaebrevecommeatumindulsit.Sed"Heustu,"inquit"caveregrediarecenamaturius.
Nam vesana factionobilissimorumiuvenumpacempublicam infestat;passim trucidatos permedias
plateasvidebisiacere,necpraesidisauxilialonginqualevarecivitatemtantacladepossunt.Tibivero
fortunaesplendorinsidias,contemptusetiamperegrinationispoteritadferre.""Facsinecura"inquam
"sis,Photismea.Nampraeterquodepulisalienisvoluptatesmeasanteferrem,metumetiamistumtibi
demammaturataregressione.Nectamenincomitatusibo.Namgladiolosolitocinctusaltrinsecusipse

salutismeaepraesidiagestabo."Sicparatuscenaemecommitto.
19.Frequensibinumerusepulonumetutpoteapudprimatemfeminamflosipsecivitatis.
20.Adhaecegosubiciens:"Veramemorasnecusquamgentiummagismeliberumquamhicfuisse
credidi.Sedoppidoformidocaecasetinevitabileslatebrasmagicaedisciplinae.Nammemortuorum
quidemsepulchratutadicuntursedexbustisetrogisreliquiaequaedametcadaverumpraesegminaad
exitiabilesviventiumfortunaspetuntur,etcantatricesanusinipsomomentochoragifunebrispraepeti
celeritate alienam sepulturam antevortunt." His meis addidit alius: "Immo vero istic nec viventibus
quidemullisparcitur.Etnescioquisimilepassusoreundiqueomnifariamdeformatotruncatusest."Inter
haecconviviumtotuminlicentiososcachinnoseffundituromniumqueoraetoptutusinunumquempiam
angulo secubantem conferuntur. Qui cunctorum obstinatione confusus indigna murmurabundus cum
velletexsurgere,"ImmomiThelyphron,"Byrrhenainquit"etsubsistepaulisperetmoretuaeurbanitatis
fabulamillamtuamremetire,utetfiliusmeusisteLuciuslepidisermonistuiperfruaturcomitate."At
ille:"Tuquidem,domina,"ait"inofficiomanessanctaetuaebonitatis,sedferendanonestquorundam
insolentia." Sic ille commotus. Sed instantia Byrrhenae, quae eum adiuratione suae salutis ingratis
cogebanteffari,perfecitutvellet.
21. Ac sic aggeratis in cumulum stragulis et effultus in cubitum suberectusque [in torum] porrigit
dexterametadinstaroratorumconformatarticulumduobusqueinfimisconclusisdigitisceteroseminens
[porrigens]etinfestopolliceclementersubrigensinfitThelyphron:"PupillusegoMiletoprofectusad
spectaculumOlympicum,cumhaecetiamlocaprovinciaefamigerabilisadirecuperem,peragratacuncta
ThessaliafuscisavibusLarissamaccessi.Acdumsingulapererranstenuatoadmodumviaticopaupertati
meaefomentaconquiro,conspicormedioforoprocerumquendamsenem.Insistebatlapidemclaraque
vocepraedicabat,siquimortuumservarevellet,depretioliceretur.Etadquempiampraetereuntium
"Quidhoc"inquam"comperior?Hicinemortuisolentaufugere?""Tace,"responditille"namoppido
pueretsatisperegrinusesmeritoqueignorasThessaliaeteconsistere,ubisagaemulieresoramortuorum
passimdemorsicant,eaquesuntillisartismagicaesupplementa."
22.Contraego:"Etquae,tu"inquam"dicsodes,custodelaistaferalis?""Iamprimum"responditille
"perpetemnoctemeximievigilandumestexsertisetinconivisoculissemperincadaverintentisnecacies
usquamdevertenda,immoneobliquandaquidem,quippecumdeterrimaeversipellesinquodvisanimal
oreconversolatenteradrepant,utipsosetiamoculosSolisetIustitiaefacilefrustrentur;nametaveset
rursum canes et mures immo vero etiam muscas induunt. Tunc diris cantaminibus somno custodes
obruunt. Necsatis quisquam definire poteritquantas latebras nequissimae mulieres prolibidinesua
comminiscuntur.Nectamenhuiustamexitiabilisoperaemercesampliorquamquaternivelseniferme
offerunturaurei.Ehem,etquodpaenepraeterieram,siquinonintegrumcorpusmanerestituerit,quidquid
indedecerptumdeminutumquefuerit,idomnedefaciesuadesectosarcirecompellitur."
23. His cognitis animum meum conmasculo et ilico accedens praeconem: "Clamare" inquam "iam
deisne. Adest custos paratus, cedo praemium." "Mille" inquit "nummum deponentur tibi. Sed heus
iuvenis,cavediligenterprincipumcivitatisfiliicadaveramalisHarpyiisprobecustodias.""Ineptias"
inquam"mihinarrasetnugasmeras.Videshominemferreumetinsomnem,certeperspicacioremipso
LynceovelArgoetoculeumtotum."Vixfinieram,etilicomeperducitaddomumquampiam,cuiusipsis
foribus obseptis per quandam brevem posticulam intro vocat me et conclave quoddam obseratis
luminibusumbrosum
24.Sicplacitoconsurrexitetadaliummecubiculuminducit.Ibicorpussplendentibuslinteiscoopertum
introductisquibusdamseptemtestibusmanurevelatetdiutineinsuperfletoobtestatafidempraesentium
singulademonstratanxie,verbaconceptadeindustriaquodamtabulispraenotante."Ecce"inquit"nasus
integer,incolumesoculi,salvaeaures,inlibataelabiae,mentumsolidum.Vosinhancrem,boniQuirites,
testimoniumperhibetote",etcumdictoconsignatisillistabulisfacessit.Atego:"Iube,"inquam"domina,
cuncta quae sunt usui necessaria nobis exhiberi." "At quae" inquit "ista sunt?" "Lucerna" aio
"praegrandisetoleumadlucemlucisufficiensetcalidacumoenophorisetcalicecenarumquereliquis
discusornatus."Tuncillacapitequassanti:"Abi,"inquit"fatue,quiindomofunestacenasetpartes

requiris,inquatotiugisiamdiebusnefumusquidemvisusestullus.Anisticcomissatumtevenisse
credis?Quinsumispotiuslococongruentesluctusetlacrimas?"Haecsimuldicensrespexitancillulam
et:"Myrrhine,"inquit"lucernametoleumtradeconfestimetinclusocustodecubiculoprotinusfacesse."
25. Sic desolatus ad cadaveris solacium perfrictis oculis et obarmatis ad vigilias animum meum
permulcebamcantationibus,cumeccecrepusculumetnoxprovectaetnoxaltioretdeinconcubiaaltiora
etiamnoxintempesta.Mihiqueoppidoformidocumulatiorquidemcumrepenteintrorepensmustela
contrameconstititoptutumqueacerrimuminmedestituit,uttantillulaanimalispraenimiasuifiducia
mihiturbaritanimum.Deniquesicadillam:"Quinabis,"inquam"inpuratabestia,tequeadtuisimiles
musculosrecondis,antequamnostrivimpraesentariamexperiaris?Quinabis?"Tergavortitetcubiculo
protinusexterminatur.Necmora,cummesomnusprofundusinimumbarathrumrepentedemergit,utne
deusquidemDelphicusipsefacilediscerneretduobusnobisiacentibusquisessetmagismortuus.Sic
inanimisetindigensaliocustodepaeneibinoneram.
26. Commodum noctis indutias cantus perstrepebat cristatae cohortis. Tandem expergitus et nimio
pavoreperterrituscadaveraccurroetadmotoluminerevelataqueeiusfacierimabarsingula,quaecuncta
convenerant; ecce uxor misella flens cum hesternis testibus introrumpit anxia et statim corpori
superruens multumque ac diu deosculata sub arbitrio luminis recognoscit omnia, et conversa
Philodespotum requirit actorem. Ei praecipit bono custodi redderet sine mora praemium, et oblato
statim:"Summas"inquit"tibi,iuvenis,gratiasagimusetherculesobsedulumistudministeriuminter
ceterosfamiliaresdehincnumerabimus."Adhaecegoinsperatolucrodiffususingaudiumetinaureos
refulgentes,quosidentideminmanumeaventilabam,attonitus:"Immo,"inquam"domina,defamulis
tuis unumputato,etquotiensoperamnostramdesiderabis,fidenterimpera."Vixeffatummestatim
familiaresomennefariumexsecratiraptiscuiusquemoditelisinsecuntur;pugnisillemalasoffendere,
scapulas alius cubitis inpingere, palmis infestis hic latera suffodere, calcibus insultare, capillos
distrahere,vestemdiscindere.SicinmodumsuperbiiuvenisAonivelMusicivatisPipleilaceratusatque
discerptusdomoproturbor.
27.Acduminproximaplatearefovensanimuminfaustiatqueinprovidisermonismeiseroreminiscor
dignumque me pluribus etiam verberibus fuisse merito consentio, ecce iam ultimum defletus atque
conclamatus processerat mortuus rituque patrio, utpote unus de optimatibus, pompa funeris publici
ductabaturperforum.Occurritatratusquidammaestusinlacrimisgenialemcanitiemrevellenssenexet
manibusambabusinvadenstorumvocecontentaquidemsedadsiduissingultibusimpedita:"Perfidem
vestram," inquit "Quirites, per pietatem publicam perempto civi subsistite et extremum facinus in
nefariam scelestamque istam feminam severiter vindicate. Haec enim nec ullus alius miserum
adulescentem,sororismeaefilium,inadulterigratiametobpraedamhereditariamextinxitveneno."Sic
illeseniorlamentabilesquestussingultiminstrepebat.Saevirevulgusinterdumetfactiverisimilitudinem
ad criminis credulitatem impelli. Conclamant ignem, requirunt saxa, famulos ad exitium mulieris
hortantur.Emeditatisadhaecillafletibusquamquesanctissimepoteratadiuranscunctanuminatantum
scelusabnuebat.
28. Ergo igitur senex ille: "Veritatis arbitrium in divinam providentiam reponamus. Zatchlas adest
Aegyptius prophetaprimarius,quimecumiamdudumgrandipraemiopepigitreducerepaulisperab
inferisspiritumcorpusqueistudpostliminiomortisanimare",etcumdictoiuvenemquempiamlinteis
amiculisiniectumpedesquepalmeisbaxeisinductumetadusquederasocapiteproducitinmedium.
Huiusdiumanusdeosculatusetipsagenuacontingens:"Miserere,"ait"sacerdos,misererepercaelestia
sideraperinfernanuminapernaturaliaelementapernocturnasilentiaetadytaCopticaetperincrementa
NiloticaetarcanaMemphiticaetsistraPhariaca.Dabrevemsolisusurametinaeternumconditisoculis
modicamluceminfunde.Nonobnitimur
29.Immittometurbaesociumetponeipsumlectulumeditioremquendamlapideminsistenscuncta
curiosis oculis arbitrabar. Iam tumore pectus extolli, iam salebris vena pulsari, iam spiritu corpus
impleri; et adsurgit cadaver et profatur adulescens: "Quid, oro, me post Lethea pocula iam Stygiis
paludibusinnatantemadmomentariaevitaereducitisofficia?Desineiam,precor,desineacmeinmeam
quietempermitte."Haecauditavoxdecorpore,sedaliquantoprophetacommotior:"Quinrefers"ait

"populosingulatuaequemortisilluminasarcana?AnnonputasdevotionibusmeisposseDirasinvocari,
possetibimembralassatorqueri?"Suscipitilledelectuloetimocumgemitupopulumsicadorat:"Malis
novaenuptaeperemptusartibusetaddictusnoxiopoculotorumtepentemadulteromancipavi."Tunc
uxoregregiacapitpraesentemaudaciametmentesacrilegacoarguentimaritoresistensaltercat.Populus
aestuatdiversatendentes,hipessimamfeminamviventemstatimcumcorporemaritisepeliendam,alii
mendaciocadaverisfidemnonhabendam.
30.Sedhanccunctationemsequensadulescentissermodistinxit;namrursusaltiusingemescens:"Dabo,"
inquit"dabovobisintemerataeveritatisdocumentaperlucidaetquodprorsusaliusnemocognoverit
indicabo."Tuncdigitomedemonstrans:"Namcumcorporismeicustoshicsagacissimusexsertammihi
teneretvigiliam,cantatricesanusexuviismeisinminentesatqueobidreformataefrustrasaepiuscum
industriam eius fallere nequivissent, postremum iniecta somni nebula eoque in profundam quietem
sepultomenominecierenonpriusdesieruntquamdumhebetesartusetmembrafrigidapigrisconatibus
adartismagicaenitunturobsequia.
31.CumprimumThelyphronhancfabulamposuit,conpotoresvinomadidirursumcachinnumintegrant.
DumquebiberesolitaRisuipostulant,sicadmeByrrhena:"Sollemnis"inquit"diesaprimiscunabulis
huiusurbiscondituscrastinusadvenit,quodiesolimortaliumsanctissimumdeumRisumhilaroatque
gaudialiritupropitiamus.Hunctuapraesentianobisefficiesgratiorem.Atqueutinamaliquiddeproprio
leporelaetificumhonorandodeocomminiscaris,quomagispleniusquetantonuminilitemus.""Bene"
inquam"etfietutiubes.Etvellemherculesmateriamreperirealiquamquamdeustantusaffluenter
indueret."Posthaecmonitufamulimei,quinoctisadmonebat,iametipsecrapuladistentusprotinus
exsurgoetappellatapropereByrrhenatitubantevestigiodomuitionemcapesso.
32. Sed cum primam plateam vadimus, vento repentino lumen quo nitebamur extinguitur, ut vix
inprovidae noctis caligine liberati digitis pedum detunsis ob lapides hospitium defessi rediremus.
Dumqueiamiunctimproximamus,eccetres quidamvegetesetvastulis corporibus fores nostras ex
summisviribusinruentesacnepraesentiaquidemnostratantillumconterritisedmagiscumaemulatione
virium crebrius insultantes, ut nobis ac mihi potissimum non immerito latrones esse et quidem
saevissimividerentur.Statimdeniquegladium,quemvestemeacontectumadhosususextuleram,sinu
liberatum adripio. Nec cunctatus medios latrones involo ac singulis, ut quemque conluctantem
offenderam, altissime demergo, quoad tandem ante ipsa vestigia mea vastis et crebris perforati
vulneribus spiritus efflaverint. Sic proeliatus, iam tumultu eo Photide suscitata, patefactis aedibus
anhelansetsudoreperlutusinrepomequestatimutpotepugnatriumlatronuminvicemGeryoneaecaedis
fatigatumlectosimuletsomnotradidi.
LIBERTERTIUS
1. Commodum poenicantibus phaleris Aurora roseum quatiens lacertum caelum inequitabat, et me
securae quieti revulsum nox diei reddidit. Aestus invadit animum vespertini recordatione facinoris;
complicitisdeniquepedibusacpalmulisinalternasdigitorumvicissitudinessupergenuaconexissic
grabattum cossim insidens ubertim flebam, iam forum et iudicia, iam sententiam, ipsum denique
carnificem imaginabundus."An mihi quisquam tam mitis tamque benivolus iudex obtinget, qui me
trinaecaediscruoreperlitumettotciviumsanguinedelibutuminnocentempronuntiarepoterit?Hanc
illammihigloriosamperegrinationemforeChaldaeusDiophanesobstinatepraedicabat."Haecidentidem
mecumreplicansfortunasmeasheiulabam.Quatiforesinterdumetfrequenticlamoreianuaenostrae
perstrepi.
2. Nec mora, cum magna inruptione patefactis aedibus magistratibus eorumque ministris et turbae
miscellaneaecunctacompletastatimquelictoresduodeiussumagistratuumimmissamanutrahereme
sanenonrenitentemoccipiunt.Acdumprimumangiportuminsistimus,statimcivitasomnisinpublicum
effusamiradensitatenosinsequitur.Etquamquamcapiteinterramimmoadipsosinferosiamdeiecto
maestusincederem,obliquatotamenaspecturemadmirationismaximaeconspicio:namintertotmilia
populi circum fluentis nemo prorsum qui non risu dirumperetur aderat. Tandem pererratis plateis
omnibus etinmodumeorumquibuslustralibuspiamentisminasportentorumhostiiscircumforaneis

expiantcircumductusangulatimforumeiusquetribunaladstituo.Iamquesublimosuggestumagistratibus
residentibus,iampraeconepublicosilentiumclamante,repentecuncticonsonavoceflagitantpropter
coetusmultitudinem,quaepressuraenimiadensitatepericlitaretur,iudiciumtantumtheatroredderetur.
Necmora,cumpassimpopulusprocurrenscaveaeconseptummiraceleritatecomplevit;aditusetiamet
tectumomnefartimstipaverant,pleriquecolumnisimplexi,aliistatuisdependuli,nonnulliperfenestras
etlacunariasemiconspicui,mirotamenomnesstudiovisendipericulasalutisneclegebant.Tuncmeper
proscaenium medium velut quandam victimam publica ministeria producunt et orchestrae mediae
sistunt.
3.Sicrursumpraeconisamploboatucitatusaccusatorquidamseniorexsurgitetaddicendispatium
vasculoquoidaminvicemcoligraciliterfistulatoacperhocguttatimdefluoinfusaaquapopulumsic
adorat:"Nequeparvaresacpraecipuepacemcivitatiscunctaerespiciensetexemploserioprofutura
tractatur,Quiritessanctissimi.Quaremagiscongruitsedulosingulosatqueuniversosvosprodignitate
publica providere ne nefarius homicida tot caedium lanienam, quam cruenter exercuit, inpune
commiserit.Necmeputetisprivatissimultatibusinstinctumodiopropriosaevire.Sumnamquecustodiae
nocturnaepraefectusnecinhodiernumcredoquemquampervigilemdiligentiammeamculpareposse.
Rem denique ipsam et quae nocte gesta sunt cum fide proferam. Nam cum fere iam tertia vigilia
scrupulosa diligentia cunctae civitatis ostiatim singula considerans circumirem, conspicio istum
crudelissimumiuvenemmucronedestrictopassimcaedibusoperantemiamquetrisnumerosaevitiaeius
interemptosantepedesipsiusspirantibusadhuccorporibusinmultosanguinepalpitantes.Etipsequidem
conscientiatantifacinorismeritopermotusstatimprofugitetindomumquandampraesidiotenebrarum
elapsusperpetemnoctemdelituit.Sedprovidentiadeum,quaenihilimpunitumnocentibuspermittit,
priusquam iste clandestinis itineribus elaberetur, mane praestolatus ad gravissimum iudicii vestri
sacramentum eum curavi perducere. Constanter itaque in hominem alienum ferte sententias de eo
criminequodetiaminvestrumcivemseveritervindicaretis."
4.Sicprofatusaccusatos acerrimus immanemvocemrepressit.Acmestatimpraeco,siquidadea
responderevellem,iubebatincipere.Ategonihiltunctemporisampliusquamflerepoteram,nontam
hercules truculentam accusationem intuens quam meam miseram conscientiam. Sed tandem oborta
divinitusaudaciasicadilla:"Necipseignoroquamsitarduumtrinisciviumcorporibusexpositiseum
quicaedisarguatur,quamvisveradicatetdefactoconfiteaturultro,tamentantaemultitudiniquodsit
innocenspersuadere.Sedsipaulisperaudientiampublicamihitribuerithumanitas,facilevosedocebo
me discrimen capitis non meo merito sed rationabilis indignationis eventu fortuito tantam criminis
frustrasustinere.
5.Namcumacenameseriusaliquantoreciperem,potulentusalioquin,quodplaneverumcrimenmeum
non diffitebor, ante ipsas fores hospitii ad bonum autem Milonem civem vestrum devorto video
quosdamsaevissimoslatronesaditumtemptantesetdomusianuascardinibusobtortisevelleregestientes
claustrisqueomnibus,quaeaccuratissimeadfixafuerant,violenterevulsissecumiamdeinhabitantium
exitiodeliberantes.Unusdeniqueetmanupromptioretcorporevastiorhisadfatibusetceterosincitabat:
"Heuspueri,quammaribusanimisetviribusalacribusdormientesadgrediamur.Omniscunctatioignavia
omnis facessat e pectore; stricto mucrone per totam domum caedes ambulet. Qui sopitus iacebit,
trucidetur; qui repugnare temptaverit, feriatur. Sic salvi recedemus, si salvum in domo neminem
reliquerimus."Fateor,Quirites,extremoslatronesbonicivisofficiumarbitratus,simuleteximiemetuens
ethospitibusmeisetmihigladiolo,quimepropterhuiusmodipericulacomitabatur,armatusfugare
atqueproterrereeosadgressussum.Atillibarbariprorsusetimmaneshominesnequefugamcapessunt
et,cummevidentinferro,tamenaudaciterresistunt.
6.Dirigiturproeliarisacies.Ipsedeniqueduxetsigniferceterorumvalidismeviribusadgressusilico
manibusambabuscapilloadreptumacretroreflexumeffligerelapidegestit.Quemdumsibiporrigi
flagitat,certamanupercussumfeliciterprosterno.Acmoxaliumpedibusmeismordicusinhaerentem
per scapulas ictu temperato tertiumque inprovide occurrentem pectore offenso peremo. Sic pace
vindicatadomoquehospitumacsalutecommuniprotectanontamimpunemmeverunetiamlaudabilem
publicecredebamfore,quinetantilloquidemumquamcriminepostulatussedprobespectatusapud

meossemperinnocentiamcommodiscunctisantetuleram.Necpossumreperirecuriustaeultionisqua
contralatronesdeterrimoscommotussumnuncistumreatumsustineam,cumnemopossitmonstrarevel
propriasinternosinimicitiaspraecessisseacneomninomihinotosilloslatronesusquamfuisse,velcerte
ullapraedamonstreturcuiuscupidinetantumflagitiumcredaturadmissum."
7.Haecprofatusrursumlacrimisobortisporrectisqueinprecesmanibusperpublicammisericordiamper
pignorum caritate maestus tunc hos tunc illos deprecabar. Cumque iam humanitate commotos
misericordia fletuum adfectos omnis satis crederem, Solis et Iustitiae testatus oculos casumque
praesentemmeumcommendansdeumprovidentiaepauloaltiusaspecturelatoconspicioprorsumtotum
populumrisucachinnabilidiffluebantnecsecusillumbonumhospitemparentemquemeumMilonem
risumaximodissolutum.Attuncsictacitusmecum:"Enfides,"inquam"enconscientia!Egoquidem
pro hospitis salute et homicida sum et reus capitis inducor, at ille, non contentus quod mihi nec
adsistendisolaciumperhibuit,insuperexitiummeumcachinnat."
8.Interhaecquaedammulierpermediumtheatrumlacrimosaetflebilisatravestecontectaparvulum
quendamsinutoleransdecurritacponeeamanusaliapannishorridisobsitaparibusquemaestafletibus,
ramosoleagineosutraequequatientes,quaecircumfusaelectulum,quoperemptorumcadaveracontecta
fuerant, plangore sublato se lugubriter eiulantes: "Per publicam misericordiam per commune ius
humanitatis"aiunt"misereminiindignecaesorumiuvenumnostraequeviduitatiacsolitudinidevindicta
solacium date. Certe parvuli huius in primis annis destituti fortunis succurrite et de latronis huius
sanguinelegibusvestrisetdisciplinaepublicaelitate."Posthaecmagistratusquinutumaioradsurgitet
ad populum talia: "De scelere quidem, quod serio vindicandum est, nec ipse qui commisit potest
diffiteri; sed una tantum subsiciva sollicitudo nobis relicta est, ut ceteros socios tanti facinoris
requiramus.Necenimverisimileesthominemsolitariumtrestamvalidosevitasseiuvenes.Prohinc
tormentisveritaseruenda.Nametquicomitabatureumpuerclanculoprofugitetresadhocdeductaest
utperquaestionemscelerissuiparticipesindicet,uttamdiraefactionisfunditusformidoperematur."
9.Necmora,cumrituGraeciensiignisetrota,tumomneflagrorumgenusinferuntur.Augeturoppido
immoduplicaturmihimaestitia,quodintegrosaltimmorinonlicuerit.Sedanusillaquaefletibuscuncta
turbaverat: "Prius," inquit "optimi cives, quam latronem istum miserorum pignorum meorum
peremptorem cruci affigatis, permittite corpora necatorum revelari, ut et formae simul et aetatis
contemplatione magis magisque ad iustam indignationem arrecti pro modo facinoris saeviatis." His
dictisadplaudituretilicomemagistratusipsumiubetcorpora,quaelectulofuerantposita,meamanu
detegere.Reluctantemmeacdiurennuentempraecedensfacinus instaurarenovaostensionelictores
iussumagistratuumquaminstantissimecompellunt,manumdeniqueipsamderegionelateristrudentes
inexitiumsuumsuperipsacadaveraporrigunt.Evictustandemnecessitatesuccumbo,etingratislicet
abreptopallioretexicorpora.Diiboni,quaefaciesrei?Quodmonstrum?Quaefortunarummearum
repentinamutatio?QuamquamenimiaminpeculioProserpinaeetOrcifamilianumeratus,subitoin
contrariam faciem obstupefactus haesi, nec possum novae illius imaginis rationem idoneis verbis
expedire.Namcadaveraillaiugulatorumhominumeranttresutresinflativariisquesectiforaminibuset,
utvespertinumproeliummeumrecordabar,hislocishiantesquibuslatronesillosvulneraveram.
10.Tuncillequorundamastupaulispercohibitusrisuslibereiamexarsitinplebem.Higaudiinimietate
graculari,illidoloremventrismanuumcompressionesedare.Etcertelaetitiadelibutimequerespectantes
cunctitheatrofacessunt.Atego,utprimumillamlaciniamprenderam,fixusinlapidemstetigelidusnihil
secusquamunadeceteristheatristatuisvelcolumnis.NecpriusabinferisdemersiquamMilonhospes
accessitetiniectamanumerenitentemlacrimisquerursumpromicantibuscrebrasingultientemclementi
violentiasecumadtraxit,etobservatisviaesolitudinibusperquosdamamfractusdomumsuamperduxit,
maestumquemeatqueetiamtunctrepidumvariissolaturaffatibus.Nectamenindignationeminiuriae,
quaeinhaeserataltiusmeopectori,ullomodopermulcerequivit.
11.Ecceilicoetiamipsimagistratuscumsuisinsignibusdomumnostramingressitalibusmemonitis
deleniregestiunt:"Nequetuaedignitatisveletiamprosapiaetuorumignarisumus,Lucidomine;namet
provinciam totam inclitae vestrae familiae nobilitas conplectitur. Ac ne istud quod vehementer
ingemescis contumeliae causa perpessus es. Omnem itaque de tuo pectore praesentem tristitudinem

mitteetangoremanimidepelle.Namlususiste,quempublicegratissimodeoRisuiperannuareverticula
sollemniter celebramus, semper commenti novitate florescit. Iste deus auctorem et actorem suum
propitiusubiquecomitabituramanternecumquampatieturutexanimodoleassedfrontemtuamserena
venustatelaetabitadsidue.Attibicivitasomnisproistagratiahonoresegregiosobtulit;nametpatronum
scripsitetutinaerestaretimagotuadecrevit."Adhaecdictasermonisrefero:"Tibiquidem,"inquam
"splendidissimaetunicaThessaliaecivitas,honorumtaliumparemgratiammemini,verumstatuaset
imaginesdignioribusmeiquemaioribusreservaresuadeo."
12.Sicpudenterallocutusetpaulisperhilarovulturenidensquantumquepoteramlaetioremmerefingens
comiterabeuntesmagistratusappello.Eteccequidamintrocurrensfamulus:"Rogatte"ait"tuaparens
Byrrhenaetconvivii,cuiteserodesponderas,iamadpropinquantisadmonet."Adhaecegoformidanset
proculperhorrescensetiamipsamdomumeius:"Quamvellem"inquam"parens,iussistuisobsequium
commodare,siperfidemliceretidfacere.HospesenimmeusMilonperhodiernidieipraesentissimum
numenadiuranseffecituteiushodiernaecenaepignerarer,necipsedisceditnecmedigredipatitur.
Prohincepularevadimoniumdifferamus."HaecadhucmeloquentemanufirmiteriniectaMiloniussis
balnearibus adsequi producit ad lavacrum proximum. At ego vitans oculos omnium et quem ipse
fabricaveram risum obviorum declinans lateri eius adambulabam obtectus. Nec qui laverim, qui
terserim,quidomumrursumreverterim,praeruborememini;sicomniumoculisnutibusacdenique
manibusdenotatusinposanimistupebam.
13.RaptimdeniquepaupertinaMiloniscenulaperfunctus,causatusquecapitisacremdoloremquemmihi
lacrimarumadsiduitasincusserat,concedoveniafaciletributacubitumetabiectusinlectulomeoquae
gestafuerantsingulamaestusrecordabar,quoadtandemPhotismeadominaemeaecubitoprocuratosui
longe dissimilis advenit; non enim laeta facie nec sermone dicaculo, sed vultuosam frontem rugis
insurgentibusadseverabat.Cunctanteractimidedeniquesermoneprolato:"Ego"inquit"ipsa,confiteor
ultro,ego
14.Tuncegofamiliariscuriositatisadmonitusfactiquecausamdelitiscentemnudarigestienssuscipio:
"Omniumquidemnequissimusaudacissimusquelorusiste,quemtibiverberandaedestinasti,priusame
concisusatquelaceratusinteribitipsequamtuamplumeamlacteamquecontingatcutem.Sedmihicum
fidememora:quodtuumfatum
15.Sicillalaetitiarecreata:"Patere,"inquit"oro,priusforescubiculidiligenterobcludam,nesermonis
elapsiprofanapetulantiacommittamgrandeflagitium",etcumdictopessulisiniectisetuncinofirmiter
immissosicadmereversacolloquemeomanibusambabusinplexavocetenuietadmodumminuta:
"Paveo"inquit"etformidosolidedomushuiusopertadetegereetarcanadominaemeaerevelaresecreta.
Sedmeliusdetedoctrinaquetuapraesumo,quipraetergenerosamnataliumdignitatempraetersublime
ingeniumsacrispluribusinitiatusprofectonostisanctamsilentiifidem.Quaecumqueitaquecommisero
huius religiosi pectoris tui penetralibus, semper haec intra conseptum clausa custodias oro, et
simplicitatemrelationismeaetenacitatetaciturnitatistuaeremunerare.Namme,quaesolamortalium
novi,amorisquotibiteneorindicarecompellit.Iamsciesomnemdomusnostraestatum,iamscieserae
meaemirandasecreta,quibusobaudiuntmanes,turbantursidera,cogunturnumina,serviuntelementa.
Necumquammagisartishuiusviolentianititurquamcumscitulaeformulaeiuvenemquempiamlibenter
aspexit,quodquidemeisoletcrebriterevenire.
16.NuncetiamadulescentemquendamBoeotiumsummedecorumefflictimdeperittotasqueartismanus
machinasomnesardenterexercet.Audivivesperi,meishis,inquam,auribusaudivi,quodnoncelerius
sol caelo ruisset noctique ad exercendas inlecebras magiae maturius cessisset, ipsi soli nubilam
caliginemetperpetuastenebrascomminantem.Hunciuvenem,cumebalneisrediretipsa,tonstrinae
residentem hesterna die forte conspexit ac me capillos eius, qui iam caede cultorum desecti humi
iacebant, clanculo praecipit auferre. Quos me sedulo furtimque colligentem tonsor invenit, et quod
alioquin publicitus maleficae disciplinae perinfames sumus, adreptam inclementer increpat: "Tune,
ultima,noncessassubindelectorumiuvenumcapillamentasurripere?Quodscelusnisitandemdesines,
magistratibusteconstanterobiciam."Etverbumfactosecutusimmissamanuscrutatusemediispapillis
meisiamcapillosabsconditosiratusabripit.Quogestograviteradfectamecumquereputansdominae

meaemores,quodhuiusmodirepulsasatisacritercommoverimequeverberaresaevissimeconsuevit,
iamdefugaconsiliumtenebam,sedistudquidemtuicontemplationeabiecistatim.
17.Verumcumtristisindediscederemneprorsusvacuismanibusredirem,conspicorquendamforficulis
attondentemcaprinosutres;quoscumprobeconstrictosinflatosqueetiampendentiscernerem,capillos
eorumhumiiacentesflavosacperhocilliBoeotioiuveniconsimilesplusculosauferoeosquedominae
meaedissimulataveritatetrado.Sicnoctisinitio,priusquamcenatereciperes,Pamphilemeaiamvecors
animi tectum scandulare conscendit, quod altrinsecus aedium patore perflabili nudatum, ad omnes
orientalesceterosque
18.Tuncdecantatisspirantibusfibrislibatvariolatice,nuncrorefontano,nunclactevaccino,nuncmelle
montano,libatetmulsa.Sicilloscapillosinmutuosnexusobditosatquenodatoscummultisodoribus
dat vivis carbonibus adolendos. Tunc protinus inexpugnabili magicae disciplinae potestate et caeca
numinum coactorum violentia illa corpora, quorum fumabant stridentes capilli, spiritum mutuantur
humanumetsentiuntetaudiuntetambulantet,quanidorsuarumducebatexuviarum,veniuntetproillo
iuveneBoeotioaditumgestientesforesinsiliunt:cumeccecrapulamadensetimprovidaenoctisdeceptus
caligineaudactermucronedestrictoininsanimodumAiacisarmatus,nonutillevivispecoribusinfestus
totalaniavitarmenta,sedlonge
19.AdrisilepidosermoniPhotidisetinvicemcavillatus:"Ergoigituriametipsepossum"inquam"mihi
primam virtutis adoriam ad exemplum duodeni laboris Herculei numerare vel trigemino corpori
GeryonisveltripliciformaeCerberitotidemperemptosutrescoaequando.Sedutexanimotibivolens
omnedelictumquometantisangoribusinplicastiremittam,praestaquodsummisvotisexpostulo,et
dominamtuam,cumaliquidhuiusdivinaedisciplinaemolitur,ostende.Cumdeosinvocat,
20."Quamvellem"[inquit]responditilla"praestaretibi,Luci,quodcupis,sedpraeterinvidosmoresin
solitudinemsemperabstrusaetomniumpraesentiaviduatasolethuiusmodisecretaperficere.Sedtuum
postulatumpraeponampericulomeoidqueobservatisopportunistemporibusseduloperficiam,modo,ut
initiopraefatasum,reitantaefidemsilentiumquetribue."Sicnobisgarrientibuslibidomutuaetanimos
simuletmembrasuscitat.Omnibusabiectisamiculishactenusdeniqueintectiatquenudatibacchamurin
Venerem, cum quidem mihi iam fatigato de propria liberalitate Photis puerile obtulit corollarium;
iamqueluminibusnostrisvigiliamarcidisinfusussoporetiaminaltumdiemnosattinuit.
21.AdhuncmodumtransactisvoluptariepaucisnoctibusquadamdiepercitaPhotisacsatistrepidame
accurritindicatquedominamsuam,quodnihiletiamtuncinsuosamoresceterisartibuspromoveret,
nocteproximainavemseseplumaturamatqueadsuumcupitumsicdevolaturam;proinmemetadrei
tantaespeculamcautepraepararem.Iamquecircaprimamnoctisvigiliamadilludsuperiuscubiculum
suspensoetinsonovestigiomeperducitipsaperquerimamostiorumquampiamiubetarbitrari,quaesic
gesta sunt. Iam primum omnibus laciniis se devestit Pamphile et arcula quadam reclusa pyxides
plusculasindedepromit,dequisuniusoperculoremotoatqueindidemegestaunguedinediuquepalmulis
suisadfrictaabimisunguibussesetotamadusquesummoscapillosperlinitmultumquecumlucerna
secreto conlocuta membra tremulo succussu quatit. Quis leniter fluctuantibus promicant molles
plumulae, crescunt et fortes pinnulae, duratur nasus incurvus, coguntur ungues adunci. Fit bubo
Pamphile. Sic edito stridore querulo iam sui periclitabunda paulatim terra resultat, mox in altum
sublimataforinsecustotisalisevolat.
22.Etillaquidemmagicissuisartibusvolensreformatur,ategonullodecantatuscarminepraesentis
tantumfactistuporedefixusquidvis aliudmagis videbaressequamLucius:sicexterminatus animi
attonitus in amentiam vigilans somniabar; defrictis adeo diu pupulis an vigilarem scire quaerebam.
TandemdeniquereversusadsensumpraesentiumadreptamanuPhotidisetadmotameisluminibus:
"Patere,orote,"inquam"dumdictatoccasio,magnoetsingularimeadfectionistuaefructuperfruiet
impertire nobis unctulum indidem per istas tuas pupillas, mea mellitula, tuumque mancipium
inremunerabili beneficio sic tibi perpetuo pignera ac iam perfice ut meae Veneri Cupido pinnatus
adsistam tibi." "Ain?" inquit "Vulpinaris, amasio, meque sponte asceam cruribus meis inlidere
compellis? Sicinermem vix a lupulis conservo Thessalis; hunc alitem factum ubi quaeram, videbo

quando?"
23."Atmihiscelusistuddepellantcaelites"inquam"utego,quamvisipsiusaquilaesublimisvolatibus
totocaeloperviusetsupremiIovisnuntiusvellaetusarmiger,tamennonadmeumnidulumpostillam
pinnarumdignitatemsubindedevolem.Adiuroperdulcemistumcapillituinodulum,quomeumvinxisti
spiritum,menullamaliammeaePhotidimalle.Tuncetiamistudmeiscogitationibusoccurrit,cumsemel
avemtalemperunctusinduero,domusomnisproculmevitaredebere.Quampulchroenimquamque
festivomatronaeperfruenturamatorebubone.Quidquodistasnocturnasaves,cumpenetraverintlarem
quempiam,solliciterprehensasforibusvidemusadfigi,ut,quodinfaustisvolatibusfamiliaeminantur
exitium,suisluantcruciatibus?Sed,quodsciscitaripraenepraeterivi,quodictofactoverursumexutis
pinnulisillisadmeumrediboLucium?""Bonoanimoes,quodadhuiusreicurampertinet"ait."Nam
mihidominasingulamonstravit,quaepossuntrursusinfacieshominumtalesfigurasreformare.Nec
istudfactumputesullabenivolentia,seduteiredeuntimedelasalubripossemsubsistere.Spectadenique
quam parvis quamque futtilibus tanta res procuretur herbusculis; anethi modicum cum lauri foliis
immissumrorifontanodaturlavacrumetpoculum."
24.Haecidentidemadseveranssummacumtrepidationeinrepitcubiculumetpyxidemdepromitarcula.
Quamegoamplexus acdeosculatuspriusutquemihiprosperisfaveretvolatibusdeprecatusabiectis
properelaciniistotisavidemanusimmersiethauritoplusculounctocorporismeimembraperfricui.
Iamquealternisconatibuslibratisbrachiisinavemsimilisgestiebam;necullaeplumulaenecusquam
pinnulae,sedplanepilimeicrassanturinsetasetcutistenelladuraturincoriumetinextimispalmulis
perditonumerototidigiticogunturinsingulasungulasetdespinaemeaeterminograndiscaudaprocedit.
Iamfaciesenormisetosprolixumetnareshiantesetlabiaependulae;sicetauresinmodicishorripilant
auctibus. Nec ullum miserae reformationis video solacium, nisi quod mihi iam nequeunti tenere
Photidemnaturacrescebat.
25.Acdumsalutisinopiacunctacorporismeiconsideransnonavemmesedasinumvideo,querensde
factoPhotidissediamhumanogestusimuletvoceprivatus,quodsolumpoteram,postremadeiectalabia
umidistamenoculisoblicumrespiciensadillamtacitus expostulabam.Quaeubiprimummetalem
aspexit,percussitfaciemsuammanibusinfestiset:"Occisasummisera:"clamavit"metrepidatiosimul
etfestinatiofefellitetpyxidumsimilitudodecepit.Sedbene,quodfaciliorreformationishuiusmedela
suppeditat. Nam rosis tantum demorsicatis exibis asinum statimque in meum Lucium postliminio
redibis.Atqueutinamvesperidemorenobisparassemcorollasaliquas,nemoramtalempatererisvel
noctisunius.Sedprimodiluculoremediumfestinabiturtibi."
26. Sic illa maerebat, ego vero quamquam perfectus asinus et pro Lucio iumentum sensum tamen
retinebam humanum. Diu denique ac multum mecum ipse deliberavi, an nequissimam
facinerosissimamqueillamfeminamspissiscalcibusferiensetmordicusadpetensnecaredeberem.Sed
abinceptotemerariomeliormesententiarevocavit,nemortemultataPhotidesalutaresmihisuppetias
rursusextinguerem.Deiectoitaqueetquassanticapiteacdemussatatemporalicontumeliadurissimo
casuimeoserviensadequumillumvectoremmeumprobissimuminstabulumconcedo,ubialiumetiam
Milonis quondam hospitis mei asinum stabulantem inveni. Atque ego rebar, si quod inesset mutis
animalibustacitumacnaturalesacramentum,agnitioneacmiserationequadaminductumequumillum
meumhospitiumaclocalautiamihipraebiturum.SedproIuppiterhospitalisetFideisecretanumina!
Praeclarus ille vector meus cum asino capita conferunt in meamque perniciem ilico consentiunt et
verentesscilicetcibariissuisvixmepraesepiovidereproximantem:deiectisauribusiamfurentesinfestis
calcibusinsecuntur.Etabigorquamproculab
27. Sic adfectus atque in solitudinem relegatus angulo stabuli concesseram. Dumque de insolentia
collegarummeorummecumcogitoatqueinalterumdiemauxiliorosarioLuciusdenuofuturusequi
perfidivindictammeditor,respiciopilaemediae,quaestabulitrabessustinebat,inipsoferemeditullio
Eponaedeaesimulacrumresidensaediculae,quodaccuratecorollisroseisequidemrecentibusfuerat
ornatum. Denique adgnito salutari praesidio pronus spei, quantum extensis prioribus pedibus adniti
poteram,insurgovalideetcerviceprolixanimiumqueporrectislabiis,quantomaximenisupoteram,
corollasadpetebam.Quodmepessimascilicetsorteconantemservulusmeus,cuisemperequicura

mandata fuerat, repente conspiciens indignatus exsurgit et: "Quousque tandem" inquit "cantherium
patiemuristumpauloantecibariisiumentorum,nuncetiamsimulacrisdeoruminfestum?Quiniamego
istum sacrilegum debilem claudumque reddam"; et statim telum aliquod quaeritans temere fascem
lignorum positum offendit, rimatusque frondosum fustem cunctis vastiorem non prius miserum me
tunderedesiitquamsonituvehementietlargostrepitupercussisianuistrepidoetiamrumoreviciniae
conclamatislatronibusprofugitterritus.
28.Necmora,cumvipatefactisaedibusglobuslatronuminvaditomniaetsinguladomusmembracingit
armatafactioetauxiliishincindeconvolantibusobsistitdiscursushostilis.Cunctigladiisetfacibus
instructinoctemilluminant,coruscatinmodumortivisolisignisetmucro.Tunchorreumquoddamsatis
validis claustris obsaeptum obseratumque, quod mediis aedibus constitutum gazis Milonis fuerat
refertus, securibus validis adgressi diffindunt. Quo passim recluso totas opes vehunt raptimque
constrictissarcinissingulipartiuntur.Tuncopulentiaenimiaenimioadextremasincitasdeductinosduos
asinosetequummeumproductosestabulo,quantumpotest,gravioribussarcinisonerantetdomoiam
vacuaminantesbaculisexiguntunoquedesociisadspectaculum,quidefacinorisinquisitionenuntiaret,
relictonoscrebratundentesperaviamontiumducuntconcitos.
29. Iamque rerum tantarum pondere et montis ardui vertice et prolixo satis itinere nihil a mortuo
differebam. Sed mihi sero quidem serio tamen subvenit ad auxilium civile decurrere et interposito
venerabiliprincipisnominetotaerumnismeliberare.Cumdeniqueiamluceclarissimavicumquempiam
frequentemetnundiniscelebrempraeteriremus,interipsasturbelasGraecorum[Romanorum]genuino
sermone nomen augustum Caesaris invocare temptavi; et "O" quidem tantum disertum ac validum
clamitavi,reliquumautemCaesarisnomenenuntiarenonpotui.Aspernatilatronesclamoremabsonum
meum caedentes hinc inde miserum corium nec cribris iam idoneum relinquunt. Sed tandem mihi
inopinatamsalutemIuppiterilletribuit.Namcummultasvillulasetcasasamplaspraeterimus,hortulum
quendamprospexisatisamoenum,inquopraeterceterasgratasherbulasrosaevirginesmatutinorore
florebant.His inhians etspesalutis alacerac laetus propius accessi,dumque iam labiis undantibus
adfecto,consiliummesubitlongesalubrius,ne,sirursumasinoremotoprodireminLucium,evidens
exitiumintermanuslatronumoffenderemvelartismagicaesuspectionevelindiciifuturicriminatione.
Tuncigiturarosisetquidemnecessariotemperavietcasumpraesentemtoleransinasinifaciemfaena
rodebam.
LIBERQUARTUS
1. Diem ferme circa medium, cum iam flagrantia solis caleretur, in pago quodam apud notos ac
familiares latronibus senes devertimus. Sic enim primus aditus et sermo prolixus et oscula mutua
quamvisasinosentirepraestabant.Nametrebuseosquibusdamdorsomeodepromptismunerabanturet
secretisgannitibusquodessentlatrociniopartaevidebanturindicare.Iamquenosomnisarcinalevatosin
pratumproximumpassimliberopastuitradidere.Necmecumasinovelequomeoconpascuuscoetus
attinerepotuitadhucinsolitumalioquinpranderefaenum,sedplaneponestabulumprospectumhortulum
iamfameperditusfidenterinvado,etquamviscrudisholeribusadfatimtamenventremsagino,deosque
comprecatusomnescunctaprospectabamloca,sicubiforteconterminisinhortuliscandensreperirem
rosarium.Nametipsasolitudoiammihibonamfiduciamtribuebat,sideviusetfrutectisabsconditus
sumptoremediodeiumentiquadripedisincurvogradurursumerectusinhomineminspectantenullo
resurgerem.
2.Ergoigiturcuministocogitationissalofluctuaremaliquantolongiusfrondosinemorisconvallem
umbrosam,cuiusintervariasherbulasetlaetissimavirectafungentiumrosarummineuscolorrenidebat.
IamqueapudmeausquequaqueferinapraecordiaVenerisetGratiarumlucumillumarbitrabar,cuius
interopacasecretaflorisgenialisregiusnitorrelucebat.TuncinvocatohilaroatqueprosperoEventu
cursumeconcitoproripio,utherculeipsesentiremnonasinummeverumetiamequumcurrulemnimio
velocitatis effectum. Sedagilis atque praeclarus ille conatus fortunae meae scaevitatem anteire non
potuit.Iamenimlocoproximusnonillasrosastenerasetamoenas,madidasdivinirorisetnectaris,quas
rubi felices beatae spinae generant, ac ne convallem quidem usquam nisi tantum ripae fluvialis
marginemdensisarboribusseptamvideo.Haearboresinlaurifaciemprolixefoliataepariuntinodor)

modumfloris[inodori]porrectoscaliculosmodicepunicantes,quosequidemflagrantisminimerurestri
vocabulovulgusindoctumrosaslaureasappellantquarumquecunctopecoricibusletalisest.
3. Talibus fatis implicitus etiam ipsam salutem recusans sponte illud venenum rosarium sumere
gestiebam.Seddumcunctanteraccedodecerpere,iuvenisquidam,utmihividebatur,hortulanus,cuius
omniprorsusholeravastaveram,tantodamnocognitocumgrandibaculofurensdecurritadreptumque
me totum plagis obtundit adusque vitae ipsius periculum, nisi tandem sapienter alioquin ipse mihi
tulissemauxilium.Namlumbiselevatisinaltum,pedumposteriorumcalcibusiactatisineumcrebriter,
iammulcatograviteratqueiacentecontraproclivemontisattiguifugameliberavi.Sedilicomulier
quaepiam,uxoreiusscilicet,simuleumprostratumetsemianimemexeditodespexit,ululabilicum
plangoreadeumstatimprosilit,utsuividelicetmiserationemihipraesenscrearetexitium.Cunctienim
paganifletibuseiusexcitistatimconclamantcanesatqueadmelaniandumrabiepercitiferrentimpetum
passimcohortatur.Tuncigiturproculdubioiammortiproximus,cumvideremcanesetmodomagnoset
numeromultosetursisacleonibusadcompugnandumidoneosinmeconvocatosexasperari,erenata
captoconsiliofugamdesinoacmeretrorsuscelerigradurursuminstabulumquodeverteramusrecipio.
Atillicanibusiamaegrecohibitisadreptummeloroquamvalidoadansulamquandamdestinatum
rursum caedendo confecissent profecto, nisi dolore plagarum alvus artata crudisque illis oleribus
abundans et lubrico fluxu saucia fimo fistulatim excusso quosdam extremi liquoris aspergine alios
putorenidorisfaetidiameisiamquassisscapulisabegisset.
4.Necmora,cumiaminmeridiempronoiubarerursumnosacpraecipuemelongegraviusonustum
producuntillilatronesstabulo.Iamqueconfectabonaparteitinerisetviaespatiodefectusetsarcinae
pondere depressus ictibusque fustium fatigatus atque etiam ungulis extritis iam claudus et titubans
rivulum quendam serpentis leniter aquae propter insistens subtilem occasionem feliciter nactus
cogitabamtotummemetflexisscitecruribuspronumabicere,certusatqueobstinatusnullisverberibusad
ingrediundum exsurgere, immo etiam paratus non fusti tantum (percussus) sed machaera perfossus
occumbere.Rebarenimiammeprorsusexanimatumacdebilemmerericausariammissionem,certe
latrones partim inpatientia morae partim studio festinatae fugae dorsi mei sarcinam duobus ceteris
iumentisdistributurosmequeinaltiorisvindictaevicemlupisetvulturiispraedamrelicturos.
5. Sed tam bellum consilium meum praevertit sors deterrima. Namque ille alius asinus divinato et
antecaptomeocogitatustatimsementitalassitudinecumrebustotisoffudit,iacensqueinmodummortui
non fustibus non stimulis ac ne cauda et auribus cruribusque undique versum elevatis temptavit
exurgere, quoadtandem postumae spei fatigati secumque conlocuti, netam diu mortuo immo vero
lapideo asino servientes fugam morarentur, sarcinis eius mihi equoque distributis destricto gladio
popliteseiustotosamputant,acpaululumaviaretractumperaltissimumpraecepsinvallemproximam
etiamnuncspirantempraecipitant.Tuncegomisericommilitonisfortunamcogitansstatuiiamdolis
abiectis et fraudibus asinum me bonae frugi dominis exhibere. Nam et secum eos animadverteram
conloquentesquodinproximonobisessethabendamansioettotiusviaefinisquietaeorumqueesset
sedesillaethabitatio.Clementideniquetransmissoclivulopervenimusadlocumdestinatum,ubirebus
totisexsolutisatqueintusconditisiampondereliberatuslassitudinemvicelavacripulvereisvolutatibus
digerebam.
6.Resactempusipsumlocorumspeluncaequequamillilatronesinhabitabantdescriptionemexponere
flagitat.Nametmeumsimulpericlitaboringenium,etfaxovosquoqueanmenteetiamsensuquefuerim
asinussedulosentiatis.Monshorridussilvestribusquefrondibusumbrosusetinprimisaltusfuit.Huius
perobliquadevexa,quasaxis asperrimisetobidinaccessis cingitur,convalles lacunosaecavaeque
nimium spinetis aggeratae et quaquaversus repositae naturalem tutelam praebentes ambiebant. De
summo vertice fons affluens bullis ingentibus scaturribat perque prona delapsus evomebat undas
argenteasiamquerivulispluribusdispersusacvallesillasagminibusstagnantibusinrigansinmondum
stipatimarisvelignavifluminiscunctacohibebat.Insurgitspeluncae,quamarginesmontanaedesinunt,
turrisardua;caulaefirmaesolidiscratibus,ovilistabulationicommodae,porrectisundiquelateribusante
foresexiguitramitisvicestructisparietisattenduntur.Eatubonocertemeopericulolatronumdixeris
atria. Nec iuxta quicquam quam parva casula cannulis temere contecta, qua speculatores e numero

latronum,utposteacomperi,sorteductinoctibusexcubabant.
7. Ibi cum singuli derepsissent stipatis artubus, nobis ante ipsas fores loro valido destinatis anum
quandamcurvatamgravisenio,cuisolisalusatquetutelatotnumeroiuvenumcommissavidebatur,sic
infesticompellant:"Etiamnetu,busticadaverextremumetvitaededecusprimumetOrcifastidium
solum,sicnobisotiosadomiresidenslusitabisnecnostristammagnistamquepericulosislaboribus
solacium de tam sera refectione tribues? Quae diebus ac noctibus nil quicquam rei quam merum
saevientiventrituosolesaviditeringurgitare."
Tremensadhaecetstridentivoculapavidasicanus:"Atvobis,fortissimifidelissimequemeisospitatores
iuvenes,adfatimcunctasuavisaporepercoctapulmentapraestosunt,panisnumerosusvinumprobe
calicibusecfricatisaffluenterimmissumetexmorecalidatumultuariolavacrovestropraeparata."Infine
sermonishuiusstatimsesedevestiuntnudatiqueetflammaelargissimaevaporerecreaticalidaqueperfusi
etoleoperunctimensasdapibuslargiterinstructasaccumbunt.
8.Commodumcubueranteteccequidamlongepluresnumeroiuvenesadveniuntalii,quosincunctanter
adaequelatronesarbitrarere.Nametipsipraedasaureorumargentariorumquenummorumacvasculorum
vestisquesericaeetintextaefilisaureisinvehebant.Hisimililavacrorefotiintertorossociorumsese
reponunt,tuncsorteductiministeriumfaciunt.Esturacpotaturincondite,pulmentisacervatim,panibus
aggeratim,poculis agminatimingestis.Clamoreludunt,strepitucantilant,conviciis iocantur,aciam
cetera semiferis Lapithis [tebcinibus]Centaurisquesemihominibus similia. Tuncintereos unus,qui
roboreceterosantistabat:"Nosquidem,"inquit"quiMilonisHypatinidomumfortiterexpugnavimus,
praetertantam fortunae copiam, quamnostra virtute nactisumus,etincolumi numero castranostra
petivimus et, si quid ad rem facit, octo pedibus auctiores remeavimus. At vos, qui Boeotias urbes
adpetistis,ipsoducevestrofortissimoLamachodeminutidebilemnumerumreduxistis,cuiussalutem
meritosarcinisistisquasadvexistisomnibusantetulerim.Sedillumquidemutcumquenimiavirtussua
peremit;interinclitosregesacducesproeliorumtantivirimemoriacelebrabitur.Enimvosbonaefrugi
latrones inter furta parva atque servilia timidule per balneas et aniles cellulas reptantes scrutariam
facitis."
9.Suscipitunusexilloposteriorenumero:"Tunesolusignoraslongefacilioresadexpugnandumdomus
essemaiores?Quippequod,licetnumerosafamilialatisdeverseturaedibus,tamenquisquemagissuae
salutiquamdominiconsulatopibus.Frugiautemetsolitariihominesfortunamparvamvelcertesatis
amplamdissimulanterobtectamproteguntacriusetsanguinissuipericulomuniunt.Resipsadenique
fidemsermonimeodabit.VixenimThebasheptapylosaccessimus:quodesthuicdisciplinaeprimarium
studium,[seddum]sedulofortunasinquirebamuspopularium;necnosdeniquelatuitChryserosquidam
nummulariuscopiosaepecuniaedominus,quimetuofficiorumacmunerumpublicorummagnisartibus
magnam dissimulabat opulentiam. Denique solus ac solitarius parva sed satis munita domuncula
contentus, pannosus alioquin ac sordidus, aureos folles incubabat. Ergo placuit ad hunc primum
ferremusaditum,utcontemptapugnamanusunicaenullonegotiocunctisopibusotionepotiremur.
10.Necmora,cumnoctisinitioforibuseiuspraestolamur,quasnequesublevarenequedimovereacne
perfringerequidemnobisvidebatur,nevalvarumsonuscunctamviciniamnostrosuscitaretexitio.Tunc
itaquesublimisillevexillariusnosterLamachusspectataevirtutissuaefiducia,quaclavisimmittendae
foramen patebat, sensim inmissa manu claustrum evellere gestiebat. Sed dudum scilicet omnium
bipedumnequissimusChryserosvigilansetsingularerumsentienslenemgradumetobnixumsilentium
toleranspaulatimadrepit,grandiqueclavomanumducisnostrirepentenisufortissimoadostiitabulam
officitetexitiabilinexupatibulatumrelinquensgurgustiolisuitectumascendit,atqueindecontentissima
voce clamitans rogansque vicinos et unum quemque proprio nomine ciens et salutis communis
admonens diffamat incendio repentino domum suam possideri. Sic unus quisque proximi periculi
confinioterritussuppetiatumdecurruntanxii.
11.Tuncnosinancipitipericuloconstitutivelopprimendinostriveldeserendisociiremediumerenata
validum eo volente comminiscimus. Antesignani nostri partem, qua manus umerum subit, ictu per
articulummediumtemperatoprorsusabscidimus,atqueibibrachiorelicto,multislaciniisoffultovulnere

ne stillae sanguinis vestigium proderent, ceterum Lamachum raptim reportamus. Ac dum trepidi
religionisurguemurgravitumultuetinstantispericulimetuterremuradfugamnecvelsequiproperevel
remaneretutopotestvirsublimisanimivirtutisquepraecipuus,multisnosadfantibusmultiqueprecibus
querensadhortaturperdexteramMartisperfidemsacramentibonumcommilitonemcruciatusimulet
captivitate liberaremus. Cur enim manui, quae rapere et iugulare sola posset, fortem latronem
supervivere? Sat se beatum qui manu socia volens occumberet. Cumque nulli nostrum spontale
parricidiumsuadenspersuadereposset,manureliquasumptumgladiumsuumdiuquedeosculatumper
mediumpectusictufortissimotransadigit.Tuncnosmagnanimiducisvigoreveneratocorpusreliquum
vestelinteadiligenterconvolutummaricelandumcommisimus.EtnunciacetnosterLamachuselemento
totosepultus.
12.Etillequidemdignumvirtutibussuisvitaeterminumposuit.EnimveroAlcimussollertibuscoeptis
eo saevum Fortunae nutum non potuit adducere. Qui cum dormientis anus perfracto tuguriolo
conscendissetcubiculumsuperiusiamqueprotinusoblisisfaucibusinterstinguereeamdebuisset,prius
maluitrerumsingulaperlatioremfenestramforinsecusnobisscilicetrapiendadispergere.Cumqueiam
cunctarerumnaviteremolitusnectoroquidemaniculaequiescentisparcerevelleteaquelectulosuo
devoluta vestem stragulam subductam scilicet iactare similiter destinaret, genibus eius profusa sic
nequissimailladeprecatur:"Quid,oro,fili,paupertinaspannosasqueresculasmiserrimaeanusdonas
vicinisdivitibus,quorumhaecfenestradomumprospicit?"Quosermonecallidodeceptusastuetvera
quaedictasuntcredensAlcimus,verensscilicetneeteaquaepriusmiseratquaequeposteamissurus
foret nonsociis suis sedinalienos lares iamcertus erroris abiceret, suspendit sefenestra sagaciter
perspecturus omnia, praesertim domus attiguae, quam dixerat illa, fortunas arbitraturus. Quod eum
strenuequidemsetsatisinprovideconantemsenileilludfacinusquamquaminvalidorepentinotamenet
inopinatopulsunutantemacpendulumetinprospectualioquinattonitumpraecepsinegit.Quipraeter
altitudinem miniam super quendam etiam vastissimum lapidem propter iacentem decidens perfracta
diffisaque crate costarum rivos sanguinis vomens imitus narratisque nobis quae gesta sunt non diu
cruciatusvitamevasit.QuempriorisexemplosepulturaetraditumbonumsecutoremLamachodedimus.
13. Tunc orbitatis duplici plaga petiti iamque Thebanis conatibus abnuentes Plataeas proximan
conscendimuscivitatem.IbifamamcelebremsuperquodamDemocharemunusediturogladiatorium
deprehendimus.Namviretgenereprimariusetopibusplurimusetliberalitatepraecipuusdignofortunae
suaesplendorepublicasvoluptatesinstruebat.Quistantusingenii,quisfacundiae,quisingulasspecies
apparatus multiiugi verbis idoneis posset explicare? Gladiatores isti famosae manus, venatores illi
probataepernicitatis,alibinoxiiperditasecuritatesuisepulisbestiarumsaginasinstruentes;confixilis
machinaesublicae,turresstructaetabularumnexibusadinstarcircumforaneaedomus,floridapictura
decora futurae venationis receptacula. Qui praeterea numerus, quae facies ferarum! Nam praecipuo
studioforisetiamadvexeratgenerosailladamnatorumcapitumfunera.Sedpraeterceteramspeciosi
munerissupellectilemtotisutcumquepatrimoniiviribusimmanisursaecomparabatnumerumcopiosum.
Nam praeter domesticis venationibus captas, praeter largis emptionibus partas, amicorum etiam
donationibusvariiscertatimoblatastutelasumptuosasollicitenutriebat.
14.NecilletamclarustamquesplendiduspublicaevoluptatisapparatusInvidiaenoxioseffugitoculos.
Namdiutinacaptivitatefatigataesimuletaestivaflagrantiamaceratae,pigraetiamsessionelanguidae,
repentinacorreptaepestilentiapaeneadnullumrediverenumerum.Passimperplateasplurimascerneres
iaceresemivivorumcorporumferinanaufragia.Tuncvulgusignobile,quosincultapauperiessinedilectu
ciborumtenuatoventricogitsordentiasupplementaetdapesgratuitasconquirere,passimiacentesepulas
accurrunt.TuncerenatasuptileconsiliumegoetisteEubulustalecomminiscimur.Unam,quaeceteris
sarcinacorporispraevalebat,quasiciboparandamportamusadnostrumreceptaculum,eiusqueprobe
nudatumcarnibuscoriumservatissollertertotisunguibus,ipsoetiambestiaecapiteadusqueconfinium
cervicis solido relicto, tergus omne rasura studiosa tenuamus et minuto cinere perspersum soli
siccandumtradimus.Acdumcaelestisvaporisflammisexamurgatur,nosinterdumpulpiseiusvalenter
sanguinantessicinstantimilitiaedisponimussacramentum,utunusenumeronostro,nonquicorporis
adeosedanimiroboreceterisantistaret,atquesiinprimisvoluntarius,pelleillacontectusursaesubiret
effigiemdomumqueDemocharisinlatusperopportunanoctissilentianobisianuaefacilespraestaret

aditus.
15.Necpaucosfortissimicollegiisollersspeciesadmunusobeundumadrexerat.Quorumpraeceteris
Thrasyleonfactionisoptionedelectusancipitismachinaesubivitaleam,iamquehabilicorioetmollitie
tractabilivultuserenoseserecondit.Tunctenuisarciminesummas,oraseiusadaequamusetiuncturae
rimam,licetgracilem,setaecircumfluentisdensitatesaepimus.Adipsumconfiniumgulae,quacervix
bestiaefueratexsecta,Thrasyleoniscaputsubirecogimus,parvisquerespiratuietobtutuicircanareset
oculosdatisforaminibusfortissimumsociumnostrumprorsusbestiamfactuminmittimuscaveaemodico
praestinataepretio,quamconstantivigorefestinusinrepsitipse.Adhuncmodumprioribusinchoatissic
adreliquafallaciaepergimus.
16.SciscitatinomencuiusdamNicanoris,quigenereThracioprodituriusamicitiaesummumcumillo
Democharecolebat,litterasadfingimus,utvenationissuaeprimitiasbonusamicusvidereturornando
muneridedicasse.IamqueprovectavesperaabusipraesidiotenebrarumThrasyleoniscaveamDemochari
cumlitterisillisadulterinisofferimus;quimiratusbestiaemagnitudinemsuiquecontubernalisopportuna
liberalitatelaetatusiubetnobisprotinusgaudiisuiutipsehabebatgerulisdecemaureos[utipsehabebat]
esuisloculisadnumerari.Tunc,utnovitasconsuevitadrepentinasvisionesanimoshominumpellicere,
multi numero mirabundi bestiam confluebant, quorum satis callenter curiosos aspectus Thrasyleon
nosterimpetuminacifrequenterinhibebat;consonaqueciviumvocesatisfelixacbeatusDemocharesille
saepecelebratus,quodposttantamclademferarumnovoproventuquoquomodofortunaeresisteret,
iubetnovalibussuisconfestimbestiam[iretiubet]summacumdiligentiareportari.Sedsuscipiensego:
17."Caveas,"inquam"domine,fraglantiasolisetitinerisspatiofatigatamcoetuimultarumet,utaudio,
nonrectevalentiumcommittereferarum.Quinpotiusdomustuaepatulumacperflabilemlocumimmoet
lacualiquoiconterminumrefrigerantemqueprospicis?Anignorashocgenusbestiaelucosconsitoset
specus roridos et fontes amoenos semper incubare?" Talibus monitis Demochares perterritus
numerumqueperditarumsecumrecensesnondifficulteradsensusutexarbitrionostrocaveamlocaremus
facilepermisit."Sedetnos"inquam"ipsiparatisumushicibidemprocaveaistaexcubarenoctes,ut
aestusetvexationisincommodobestiaefatigataeetcibumtempestivumetpotumsolitumaccuratius
offeramus.""Nihilindigemuslaboreistovestro,"responditille"iampaenetotafamiliaperdiutinam
consuetudinemnutriendisursisexercitataest."
18.Posthaecvalefactodiscessimus etportamcivitatis egressimonumentumquoddamconspicamur
proculaviaremotoetabditolocopositum.Ibicapuloscarieetvetustatesemitectos,quisinhabitabant
puluereietiamcinerosimortui,passimadfuturaepraedaereceptaculareseramus,etexdisciplinasectae
servatonoctisinluniotempore,quosomnusobviusimpetuprimocordamortaliumvalidiusinvaditac
premit,cohortemnostramgladiisarmatamanteipsasforesDemocharisvelutexpilationisvadimonium
sistimus.NecsetiusThrasyleonexamussimcaptonoctislatrocinalimomentoprorepitcaveastatimque
custodes,quiproptersopitiquiescebant,omnesadunummoxetiamianitoremipsumgladioconficit,
clavique subtracta fores ianuae repandit nobisque prompte convolantibus et domus alveo receptis
demonstrathorreum,ubivesperasagaciterargentumcopiosumrecondividerat.Quoprotinusperfracto
confertaemanusviolentia,iubeosinguloscommilitonumasportarequantumquisquepoterataurivel
agenti et in illis aedibus fidelissimorum mortuorum occultare propere rursumque concito gradu
recurrentissarcinasiterare;quodenimexusuforetomnium,mesolumresistentemprodomuslimine
cunctarerumexploraturumsollicite,dumredirent.Nametfaciesursaemediisaedibusdiscurrentisad
proterrendos, siqui de familia forte evigilassent, videbatur opportuna. Quis enim, quamvis fortis et
intrepidus,immaniformatantaebestiaenoctupraesertimvisitatanonseadfugamstatimconcitaret,non
obditocellaepessulopavensettrepidussesecohiberet?
19.Hisomnibussalubriconsiliorectedispositisoccurritscaevuseventus.Namquedumreducessocios
nostros suspensus opperior, quidam servulus strepitu scilicet vel certe divinitus inquietus proserpit
leniter visaque bestia, quae libere discurrens totis aedibus commeabat, premens obnixum silentium
vestigium suum replicat et utcumque cunctis in domo visa pronuntiat. Nec mora, cum numerosae
familiaefrequentiadomustotacompletur.Taedis lucerniscereissebaciisetceterisnocturniluminis
instrumentisclarescunttenebrae.Necinermisquisquamdetantacopiaprocessit,sedsingulifustibus

lanceisdestrictisdeniquegladiisarmatimuniuntaditus.Necsecumcanesetiamvenaticosauritosilloset
horricomesadcomprimendambestiamcohortantur.
20.Tuncegosensimgliscenteadhucillotumulturetrogradifugadomofacesso,sedplaneThrasyleonem
mirecanibusrepugnantemlatensponeianuamipseprospicio.Quamquamenimvitaemetasultimas
obiret,nontamensuinostriquevelpristinaevirtutisoblitusiamfaucibusipsishiantisCerberireluctabat.
Scaenam denique quam sponte sumpserat cum anima retinens, nunc fugiens, nunc resistens variis
corporis sui schemis ac motibus tandem domo prolapsus est. Nec tamen, quamvis publica potitus
libertate,salutemfugaquaererepotuit.Quippecuncticanesdeproximoangiportusatisferisatisque
copiosi venaticis illis, qui commodum domo similiter insequentes processerant, se commiscent
agminatim. Miserum funestumque spectamen aspexi, Thrasyleonem nostrum catervis canum
saevientium cinctum atque obsessum multisque numero morsibus laniatum. Denique tanti doloris
impatienspopulicircumfluentisturbelisimmisceoret,inquosolopoteramcelatumauxiliumbonoferre
commilitoni,sicindaginisprincipesdehortabar:"Ogrande"inquam"etextremumflagitium,magnamet
verepretiosamperdimusbestiam."
21.Nectamennostrisermonisartesinfelicissimoprofueruntiuveni;quippequidamprocurrensedomo
procerusetvalidusincunctanterlanceammediisiniecitursaepraecordiisnecsecusaliusetecceplurimi,
iam timore discusso, certatim gladios etiam de proximo congerunt. Enimuero Thrasyleon egregium
decusnostraefactionistandemimmortalitatedignoillospirituexpugnatomagisquampatientianeque
clamoreacneululatuquidemfidemsacramentiprodidit,sediammorsibuslaceratusferroquelaniatus
obnixomugituetferinofremitupraesentemcasumgenerosovigoretoleransgloriamsibireservavit,
vitamfatoreddidit.Tantotamenterroretantaqueformidinecoetumillumturbaverat,utusquediluculum
immoetinmultumdiemnemoquisquamfueritaususquamvisiacentembestiamveldigitocontigere,
nisi tandem pigre ac timide quidam lanius paulo fidentior utero bestiae resecto ursae magnificum
despoliavitlatronem.SicetiamThrasyleonnobisperivit,sedaglorianonperibit.Confestimitaque
constrictis sarcinis illis, quas nobis servaverant fideles mortui, Plataeae terminos concito gradu
deserentesistudapudnostrosanimosidentidemreputabamusmeritonullamfideminvitanostrareperiri,
quodadmanisiametmortuosodioperfidiaenostraedemigrarit.Siconerevecturaesimuletasperitate
viaetotifatigatitribuscomitumdesideratisistasquasvidetispraedasadveximus."
22. Post istum sermonis terminum poculis aureis memoriae defunctorum commilitonum vino mero
libant,dehinccanticisquibusdamMartideoblanditipaululumconquiescunt.Enimnobisanusillarecens
ordeumadfatimetsineullamensuralargitaest,utequusquidemmeustantacopiasoluspotitussaliares
secenascenarecrederet.Egovero,numquamaliashordeumcrudumsedtunsumminutatimetdiutina
coquitatione iurulentum semper solitus esse, [rim] rimatus angulum, quo panes reliquiae totius
multitudiniscongestaefuerant,faucesdiutinafamesauciasetaraneantesvalenterexerceo.Eteccenocte
promotalatronesexpergiticastracommoventinstructiquevarie,partimgladiisarmati,partiminLemures
reformati, concito se gradu proripiunt. Nec me tamen instanter fortiter manducantem vel somnus
imminensimpedirepotuit.Etquamquamprius,cumessemLucius,unicovelsecundopanecontentus
mensadecederem,tuncventritamprofundoserviensiamfermetertiumqualumrumigabam.Huicme
operiattonitumclaraluxoppressit.
23.Tandemitaqueasinaliverecundiaductus,aegerrimetamendigrediensrivuloproximositimlenio.
Necmora,cumlatronesultramodumanxiiatquesollicitiremeant,nullamquidemprorsussarcinamvel
omninolicetvilemlaciniamferentes,sedtantumgladiistotistotismanibusimmofactionissuaecunctis
viribusmunitamunicamvirginemfiloliberalemet,utmatronatuseiusindicabat,summatemregionis,
puellam mehercules et asino tali concupiscendam, maerentem et crines cum veste sua lacerantem
advehebant.Eamsimulintraspeluncamducuntverbisquequaedolebatminorafacientessicadloquuntur:
"Tu quidem salutis et pudicitiae secura brevem patientiam nostro compendio tribue, quos ad istam
sectampaupertatisnecessitasadegit.Parentesautemtuidetantosuarumdivitiarumcumulo,quamquam
satiscupidi,tamensinemoraparabuntscilicetidoneamsuisanguinisredemptionem."
24.Hisethissimilibus blateratisnecquicquamdolorsedaturpuellae.Quidni?quaeintergenuasua
depositocapitesinemodoflebat.Atilliintrovocataeanuipraecipiuntadsidenseamblandoquantum

posset solaretur alloquio, seque ad sectae sueta conferunt. Nec tamen puella quivit ullis aniculae
sermonibusabinceptisfletibusavocari,sedaltiuseiulansseseetassiduissingultibusillaquatiensmihi
etiamlacrimasexcussit.Acsic:"Aego"inquit"miseratalidomotantafamiliatamcarisvernulistam
sanctisparentibusdesolataetinfelicisrapinaepraedaetmancipiumeffectainqueistosaxeocarcereet
carnificinaelanienaserviliterclausaetomnibusdeliciis,quisinnataatqueinnutritasum,privatasub
incertasalutisspeetcarnificinaelanienaintertotactaleslatronesethorrendumgladiatorumpopulum
velfletumdesinerevelomninoviverepotero?
Lamentatasicetanimidoloreetfauciumtendoreetcorporislassitudineiamfatigatamarcentesoculos
demisitadsoporem.
25. At commodum coniverat nec diu, cum repente lymphatico ritu somno recussa longe longeque
vehementiusadflictareseseetpectusetiampalmisinfestistundereetfaciemillamluculentamverberare
incipitetaniculae,quamquaminstantissimecausasnovietinstauratimaerorisrequirenti,sicadsuspirans
altiusinfit:"Emnunccertenuncmaximefunditusperii,nuncspeisalutiferaerenuntiavi.Laqueusaut
gladiusautcertepraecipitiumproculdubiocapessendumest.
Ad haec anus iratior dicere eam saeviore iam vultu iubebat quid, malum, fleret vel quid repente
postliminiopressaequietislamentationeslicentiosasrefricaret."Nimirum"inquit"tantocompendiotuae
redemptionisdefraudareiuvenesmeosdestinas?Quodsipergisulterius,iamfaxolacrimisistis,quas
parvipenderelatronesconsuerunt,insuperhabitisvivaexurare."
26.Talipuellasermonedeterritamanusqueeiusexosculata:"Parce,"inquit"miparens,etdurissimo
casuimeopietatishumanaememorsubsistepaululum.Necenim,utreor,aevolongiorematuraetibiin
ista sancta canitie miseratio prorsus exarvit. Specta denique scaenam meae calamitatis. Speciosus
adulescensintersuos principalis,quemfiliumpublicumomnis sibicivitascooptavit,meus alioquin
consobrinus,tantulotrienniomaiorinaetate,quimecumprimisabannisnutritusetadultusindividuo
contuberniodomusculaeimmoverocubiculitoriquesanctaecaritatisadfectionemutuamihipigneratus
votisque nuptialibus pacto iugali pridem destinatus, consensu parentum tabulis etiam maritus
nuncupatus,adnuptiasofficiofrequenticognatorumetadfiniumstipatustemplisetaedibuspublicis
victimasimmolabat;domustotalaurisobsitataedislucidaconstrepebathymenaeum;tuncmegremio
suomaterinfelixtoleransmundonuptialidecenterornabatmellitisquesaviiscrebiteringestisiamspem
futuram liberorum votis anxiis propagabat, cum irruptionis subitae gladiatorum fit impetus ad belli
faciemsaeviens,nudisetinfestismucronibuscoruscans:noncaedinonrapinaemanusadferunt,sed
denso conglobatoque cuneo cubiculum nostrum invadunt protinus. Nec ullo de familiaribus nostris
repugnanteacnetantillumquidemresistentemiseraformidineexanimem,saevopavoretrepidam,de
mediomatrisgremiorapuere.SicadinstarAttidisvelProtesilaidispectaedisturbataequenuptiae.
27.Sedeccesaevissimosomniomihinuncetiamredintegraturimmoverocumulaturinfortuniummeum;
nam visa sum mihi de domo de thalamo de cubiculo de toro denique ipso violenter extracta per
solitudinesaviasinfortunatissimimaritinomeninvocare,eumque,utprimummeisamplexibusviduatus
est,adhucungentismadidumcoronisfloridumconsequivestigiomepedibusfugientemalienis.Utque
clamorepercitoformonsaeraptumuxorisconquerenspopulitestaturauxilium,quidamdelatronibus
importunae persecutionis indignatione permotus saxograndi propedibus adrepto misellumiuvenem
maritummeumpercussuminteremit.Talisaspectusatrocitateperterritasomnofunestopavensexcussa
sum."
Tunc fletibus eius adsuspirans anus sic incipit: "Bono animo esto, mi erilis, nec vanis somniorum
figmentisterreare.Nampraeterquoddiurnaequietisimaginesfalsaeperhibentur,tuncetiamnocturnae
visiones contrarios eventus nonnumquam pronuntiant. Denique flere et vapulare et nonnumquam
iugularilucrosumprosperumqueproventumnuntiant,contraridereetmellitisdulciolisventremsaginare
velinvoluptatemveneriamconveniretristitieanimilanguorecorporisdamnisqueceterisvexatumiri
praedicabunt.Sedegotenarrationibuslepidisanilibusquefabulisprotinusavocabo",etincipit:
28.Erantinquadamcivitaterexetregina.Hitresnumerofiliasformaconspicuashabuere,sedmaiores
quidemnatu,quamvisgratissimaspecie,idoneetamencelebrariposselaudibushumaniscredebantur,at

veropuellaeiunioristampraecipuatampraeclarapulchritudonecexprimiacnesufficienterquidem
laudari sermonis humani penuria poterat. Multi denique civium et advenae copiosi, quos eximii
spectaculi rumor studiosa celebritate congregabat, inaccessae formonsitatis admiratione stupidi et
admoventesoribussuisdexteramprimoredigitoinerectumpollicemresidenteutipsamprorsusdeam
Veneremreligiosis
29.Sicimmensumproceditindiesopinio,sicinsulasiamproxumasetterraeplusculumprovinciasque
plurimas fama porrecta pervagatur. Iam multi mortalium longis itineribus atque altissimis maris
meatibusadsaeculispecimengloriosumconfluebant.PaphonnemoCnidonnemoacneipsaquidem
Cythera ad conspectum deae Veneris navigabant; sacra differuntur, templa deformantur, pulvinaria
proteruntur, caerimoniae negleguntur; incoronata simulacra et arae viduae frigido cinere foedatae.
Puellae supplicatur et in humanis vultibus deae tantae numina placantur, et in matutino progressu
virginis,victimisetepulisVenerisabsentisnomenpropitiatur,iamqueperplateascommeantempopuli
frequentesfloribussertisetsolutisadprecantur.
HaechonorumcaelestiumadpuellaemortaliscultuminmodicatranslatioveraeVenerisvehementer
incenditanimos,etimpatiensindignationiscapitequassantifremensaltiussicsecumdisserit:
30."Enrerumnaturaepriscaparens,enelementorumorigoinitialis,enorbistotiusalmaVenus,quae
cummortalipuellapartiariomaiestatishonoretractoretnomenmeumcaeloconditumterrenissordibus
profanatur!Nimirumcommuninominispiamentovicariaevenerationisincertumsustineboetimaginem
meamcircumferetpuellamoritura.Frustramepastorillecuiusiustitiamfidemquemagnuscomprobavit
Iuppiterobeximiamspeciemtantispraetulitdeabus.Sednonadeogaudensista,quaecumqueest,meos
honoresusurpaverit:iamfaxoeamhuiusetiamipsiusinlicitaeformonsitatispaeniteat."
Etvocatconfestimpuerumsuumpinnatumillumetsatistemerarium,quimalissuismoribuscontempta
disciplinapublicaflammisetsagittisarmatusperalienasdomosnoctediscurrensetomniummatrimonia
corrumpensimpunecommittittantaflagitiaetnihilprorsusbonifacit.Hunc,quamquamgenuinalicentia
procacem,verbisquoqueinsuperstimulatetperducitadillamcivitatemetPsychenhocenimnomine
puellanuncupabaturcoramostendit,
31.ettotaillaperlatadeformonsitatisaemulationefabulagemensacfremensindignatione:"Peregote"
inquit"maternaecaritatisfoederedeprecorpertuaesagittaedulciavulneraperflammaeistiusmellitas
uredinesvindictamtuaeparentisedplenamtribueetinpulchritudinemcontumacemseveritervindica
idqueunumetproomnibusunicumvolenseffice:virgoistaamorefraglantissimoteneaturhominis
extremi,quemetdignitatisetpatrimoniisimuletincolumitatisipsiusFortunadamnavit,tamqueinfimi
utpertotumorbemnoninveniatmiseriaesuaecomparem."
Siceffataetosculishiantibusfiliumdiuacpressulesaviataproximasorasrefluilitorispetit,plantisque
roseisvibrantiumfluctuumsummororecalcatoecceiamprofundimarissudoreseditvertice,etipsum
quodincipitvelle,setstatim,quasipridempraeceperit,nonmoraturmarinumobsequium:adsuntNerei
filiae chorum canentes et Portunus caerulis barbis hispidus et gravis piscososinu Salacia et auriga
parvulusdelphinisPalaemon;iampassimmariapersultantesTritonumcatervaehicconchasonacileniter
bucinat,illesericotegmineflagrantiaesolisobsistitinimici,aliussuboculisdominaespeculumprogerit,
currubiiugesaliisubnatant.TalisadOceanumpergentemVeneremcomitatusexercitus.
32.IntereaPsychecumsuasibiperspicuapulchritudinenullumdecorissuifructumpercipit.Spectatur
abomnibus,laudaturadomnibus,necquisquam,nonrexnonregiusnecdeplebesaltemcupienseius
nuptiarumpetitoraccedit.Miranturquidemdivinamspeciem,sedutsimulacrumfabrepolitummirantur
omnes.Olimduaemaioressorores,quarumtemperatamformositatemnullidiffamarantpopuli,procis
regibusdesponsaeiambeatasnuptiasadeptae,sedPsychevirgoviduadomiresidensdefletdesertam
suamsolitudinemaegracorporisanimisaucia,etquamvisgentibustotiscomplacitamoditinsesuam
formositatem.Sicinfortunatissimaefiliaemiserrimuspatersuspectatiscaelestibusodiisetiraesuperum
metuensdeiMilesiivetustissimumpercontaturoraculum,etatantonumineprecibusetvictimisingratae
virginipetitnuptiasetmaritum.SedApollo,quamquamGraecusetIonicus,propterMilesiaeconditorem
sicLatinasorterespondit:

33.

"Montis

in

excelsi

scopulo,

rex

siste

puellam
ornatam

mundo

funerei

thalami.
Nec

speres

generum

mortali

stirpe

creatum,
sed

saevum

atque

ferum

vipereumque

malum,
quod

pinnis

volitans

super

aethera

cuncta

fatigat
flammaque

et

ferro

singula

debilitat,
quod

tremit

ipse

Iovis

quo

numina

terrificantur,
fluminaquehorrescuntetStygiaetenebrae."
Rexolimbeatusaffatussanctaevaticinationisacceptopigenstristisqueretrodomumpergitsuaeque
coniugipraeceptasorisenodatinfaustae.Maeretur,fletur,lamentaturdiebusplusculis.Seddiraesortis
iam urget taeter effectus. Iam feralium nuptiarum miserrimae virgini choragium struitur, iam taede
lumen atrae fuliginis cinere marcescit, et sonus tibiae zygiae mutatur in querulum Ludii modum
cantusquelaetushymenaeilugubrifiniturululatuetpuellanupturadetergetlacrimasipsosuoflammeo.
Sicadfectaedomustristefatumcunctaetiamcivitascongemebatluctuquepublicoconfestimcongruens
edicituriustitium.
34.SedmonitiscaelestibusparendinecessitasmisellamPsychenaddestinatampoenamefflagitabat.
Perfectis igitur feralis thalami cum summo maerore sollemnibus toto prosequente populo vivum
produciturfunus,etlacrimosaPsychecomitaturnonnuptiassedexsequiassuas.Acdummaestiparentes
ettantomalopercitinefariumfacinusperficerecunctatur,ipsaillafiliatalibuseosadhortaturvocibus:
"Quidinfelicemsenectamfletudiutinocruciatis?Quidspiritumvestrum,quimagismeusest,crebris
eiulatibusfatigatis?Quidlacrimisinefficacibusoramihivenerandafoedatis?Quidlaceratisinvestris
oculismealumina?Quidcanitiesscinditis?Quidpectora,quiduberasanctatunditis?Haeceruntvobis
egregiaeformonsitatismeaepraeclarapraemia.Invidiaenefariaeletaliplagapercussiserosentitis.Cum
gentesetpopulicelebrarentnosdivinishonoribus,cumnovammeVeneremoreconsononuncuparent,
tuncdolere,tuncflere,tuncmeiamquasiperemptamlugeredebuistis.Iamsentioiamvideosolome
nomineVenerisperisse.Ducitemeetcuisorsaddixitscopulosistite.Festinofelicesistasnuptiasobire,
festinogenerosumillummaritummeumvidere.Quiddifferoquiddetrectovenientem,quitotiusorbis
exitionatusest?"
35.Sicprofatavirgoconticuitingressuqueiamvalidopompaepopuliprosequentissesemiscuit.Iturad
constitutum scopulom montis ardui, cuius in summo cacumine statutam puellam cuncti deserunt,
taedasquenuptiales,quibuspraeluxerant,ibidemlacrimissuisextinctasrelinquentesdeiectiscapitibus
domuitionemparant.Etmiseriquidemparenteseiustantacladedefessi,clausaedomusabstrusitenebris,
perpetuaenoctisesededidere.Psychenautempaventemactrepidametinipsoscopuliverticedeflentem
mitis aura molliter spirantis Zephyri vibratis hinc inde laciniis et reflato sinu sensim levatam suo
tranquillospirituvehenspaulatimperdevexarupisexcelsaevallissubditaeflorentiscespitisgremio
leniterdelapsamreclinat.
LIBERQUINTUS
1. Psyche teneris et herbosis locis in ipso toro roscidi graminis suave recubans, tanta mentis
perturbationesedata,dulceconquievit.Iamquesufficientirecreatasomnoplacidoresurgitanimo.Videt
lucumprocerisetvastisarboribusconsitum,videtfontemvitreolaticeperlucidum;mediolucimeditullio
propefontisadlapsumdomusregiaestaedificatanonhumanismanibusseddivinisartibus.Iamsciesab
introituprimodeicuiuspiamluculentumetamoenumvideretediversorium.Namsummalaqueariacitro
eteborecuriosecavatasubeuntaureaecolumnae,parietesomnesargenteocaelaminecontegunturbestiis
etidgenuspecudibusoccurrentibusobosintroeuntium.Mirusprorsum[magnaeartis]homoimmo
semideusvelcertedeus,quimagnaeartissuptilitatetantumefferavitargentum.
Enimuero pavimenta ipsa lapide pretioso caesim deminuto in varia picturae genera discriminantur:
vehementeriterumacsaepiusbeatosillosquisupergemmasetmoniliacalcant!Iamceteraeparteslonge
latequedispositaedomussinepretiopretiosaetotiqueparietessolidatimassisaverissplendoreproprio
coruscant,utdiemsuumsibidomifaciantlicetsolenolente:siccubiculasicporticussicipsaevalvae

fulgurant. Nec setius opes ceterae maiestati domus respondent, ut equidem illud recte videatur ad
conversationemhumanammagnoIovifabricatumcaelestepalatium.
2.InvitataPsychetaliumlocorumoblectationepropiusaccessitetpaulofidentiorintralimensesefacit,
mox prolectante studio pulcherrimae visionis rimatur singula et altrinsecus aedium horrea sublimi
fabricaperfectamagnisquecongestagazisconspicit.Necestquicquamquodibinonest.Sedpraeter
ceteram tantarum divitiarum admirationem hoc erat praecipue mirificum, quod nullo vinculo nullo
claustronullocustodetotiusorbisthensaurusillemuniebatur.Haeceisummacumvoluptatevisenti
offertsesevoxquaedamcorporissuinudaet:"Quid,"inquit"domina,tantisobstupescisopibus?Tua
sunthaecomnia.Prohinccubiculotereferetlectulolassitudinemrefoveetexarbitriolavacrumpete.
Nos,quarumvocesaccipis,tuaefamulaesedulotibipraeministrabimusneccorporiscurataetibiregales
epulaemorabuntur."
3.SensitPsychedivinaeprovidentiaebeatitudinem,monitusquevocisinformisaudiensetpriussomnoet
mox lavacro fatigationem sui diluit, visoque statim proximo semirotundo suggestu, propter
instrumentum cenatorium rata refectui suo commodum libens accumbit. Et ilico vini nectarei
eduliumque variorum fercula copiosa nullo serviente sed tantum spiritu quodam impulsa
subministrantur.Necquemquamtamenillaviderepoterat,sedverbatantumaudiebatexcidentiaetsolas
voces famulas habebat. Post opimas dapes quidam introcessit et cantavit invisus et alius citharam
pulsavit,quaevidebaturnecipsa.Tuncmodulataemultitudinis consertavoxaureseius affertur,ut,
quamvishominumnemopareret,chorustamenessepateret.
4. Finitis voluptatibus vespera suadente concedit Psyche cubitum. Iamque provecta nocte clemens
quidamsonusaureseiusaccedit.Tuncvirginitatisuaeprotantasolitudinemetuensetpavetethorrescit
etquovismaloplustimetquodignorat.Iamqueaderatignobilismaritusettoruminscenderatetuxorem
sibiPsychenfeceratetantelucisexortumproperediscesserat.Statimvocescubiculopraestolataenovam
nuptaminterfectaevirginitatiscurant.Haecdiutinotemporesicagebantur.Atqueutestnaturaredditum,
novitasperassiduamconsuetudinemdelectationemeicommendaratetsonusvocisincertaesolitudinis
eratsolacium.
Intereaparenteseiusindefessoluctuatquemaeroreconsenescebant,latiusqueporrectafamasororesillae
maiorescunctacognorantproperequemaestaeatquelugubresdesertolarecertatimadparentumsuorum
conspectumadfatumqueperrexerant.
5. Ea nocte ad suam Psychen sic infit maritus namque praeter oculos et manibus et auribus ut
praesentiusnihilsentiebatur:"Psychedulcissimaetcarauxor,exitiabiletibipericulumminaturfortuna
saevior,quodobservandumpressiorecautelacenseo.Sororesiamtuaemortisopinioneturbataetuumque
vestigiumrequirentesscopulumistumprotinusaderunt,quarumsiquasfortelamentationesacceperis,
nequerespondeasimmonecprospiciasomnino;ceterummihiquidemgravissimumdoloremtibivero
summumcreabisexitium."
Annuitetexarbitriomaritisefacturamspopondit,sedeosimulcumnoctedilapsodiemtotumlacrimis
acplangoribusmisellaconsumit,senuncmaximeprorsusperisseiterans,quaebeaticarceriscustodia
septaethumanaeconversationiscolloquioviduatanecsororibusquidemsuisdesemaerentibusopem
salutaremferreacnevidereeasquidemomninoposset.Neclavacronecciboneculladeniquerefectione
recreataflensubertimdecessitadsomnum.
6.Necmora,cumpaulomaturiuslectummaritusaccubanseamqueetiamnunclacrimantemcomplexus
sicexpostulat:"Haecinemihipollicebare,Psychemea?Quidiamdetetuusmaritusexspecto,quid
spero?Etperdiaetpernoxnecinteramplexusconiugalesdesiniscruciatum.Ageiamnuncutvoles,et
animo tuo damnosa poscenti pareto! Tantum memineris meae seriae monitionis, cum coeperis sero
paenitere."
Tuncillaprecibusetdumsemorituramcomminaturextorquetamaritocupitisadnuat,utsororesvideat,
luctusmulceat,oraconferat.Sicillenovaenuptaeprecibusveniamtribuitetinsuperquibuscumque
velleteasaurivelmoniliumdonareconcessit,sedidentidemmonuitacsaepeterruitnequandosororum
pernicioso consilio suasa de forma mariti quaerat neve se sacrilega curiositate de tanto fortunarum

suggestupessumdeiciatnecsuumposteacontingatamplexum.Gratiasegitmaritoiamquelaetioranimo:
"Sedprius"inquit"centiesmoriarquamtuoistodulcissimoconubiocaream.Amoenimetefflictimte,
quicumque es, diligo aeque ut meum spiritum, nec ipsi Cupidini comparo. Sed istud etiam meis
precibus, oro, largire et illi tuo famulo Zephyro praecipe simili vectura sorores hic mihi sistat", et
imprimens oscula suasoria et ingerens verba mulcentia et inserens membra cohibentia haec etiam
blanditiisastruit:"Mimellite,mimarite,tuaePsychaedulcisanima."ViacpotestateVeneriisusurrus
invitussuccubuitmaritusetcunctasefacturumspoponditatqueetiamluceproxumantedemanibus
uxorisevanuit.
7.AtillaesororespercontataescopulumlocumqueillumquofueratPsychedesertafestinanteradveniunt
ibiquedifflebantoculosetplangebantubera,quoadcrebrisearumheiulatibussaxacautesqueparilem
sonum resultarent. Iamque nomine proprio sororem miseram ciebant, quoad sono penetrabili vocis
ululabilisperpronadelapsoamensettrepidaPsycheprocurritedomoet:"Quid"inquit"vosmiseris
lamentationibus necquicquam effligitis? Quam lugetis, adsum. Lugubres voces desinite et diutinis
lacrimismadentesgenassiccatetandem,quippecumiampossitisquamplangebatisamplecti."
Tunc vocatum Zephyrum praecepti maritalis admonet. Nec mora, cum ille parens imperio statim
clementissimisflatibusinnoxiavecturadeportatillas.Iammutuisamplexibusetfestinantibussaviissese
perfruunturetillaesedataelacrimaepostliminioredeuntprolectantegaudio."Sedettectum"inquit"et
laremnostrumlaetaesuccediteetafflictasanimascumPsychevestrarecreate."
8. Sic allocuta summas opes domus aureae vocumque servientium populosam familiam demonstrat
auribus earum lavacroque pulcherrimo et inhumanae mensae lautitiis eas opipare reficit, ut illarum
prorsus caelestium divitiarum copiis affluentibus satiatae iam praecordiis penitus nutrirent invidam.
Deniquealteraearumsatisscrupulosecuriosequepercontarinondesinit,quisillarumcaelestiumrerum
dominus,quisvevelqualisipsiussitmaritus.NectamenPsycheconiugaleilludpraeceptumullopacto
temerat vel pectoris arcanis exigit, sed e re nata confingit esse iuvenem quendam et speciosum,
commodum lanoso barbitio genas inumbrantem, plerumque rurestribus ac montanis venatibus
occupatum,etnequasermonisprocedentislabeconsiliumtacitumproderetur,aurofactogemmosisque
monilibusonustaseasstatimvocatoZephyrotraditreportandas.
9.Quoprotenusperpetratosororesegregiaedomumredeuntesiamquegliscentisinvidiaefellefraglantes
multasecumsermonibus mutuisperstrepebant.Sicdeniqueinfitaltera:"Enorbaetsaevaetiniqua
Fortuna!Hocinetibicomplacuit,ututroqueparenteprognataegermanaediversamsortemsustineremus?
Etnosquidemquaenatumaioresumusmaritisadvenisancillaededitaeextorresetlareetipsapatria
degamuslongeparentumvelutexulantes,haecautemnovissima,quamfetusatiantepostremuspartus
effudit,tantisopibusetdeomaritopotitasit,quaenecutirectetantabonorumcopianovit?Vidisti,soror,
quantaindomoiacentetqualiamonilia,quaepraenitentvestes,quaesplendicantgemmae,quantum
praetereapassimcalcaturaurum.Quodsimaritumetiamtamformonsumtenetutaffirmat,nullanuncin
orbetotofeliciorvivit.Fortassistamenprocedenteconsuetudineetadfectioneroboratadeamquoque
illamdeusmaritusefficiet.Sicesthercules,sicsegerebatferebatque.Iamiamsursumrespicitetdeam
spirat mulier, quae voces ancillas habet et ventis ipsis imperat. At ego misera primum patre meo
senioremmaritumsortitasum,deincucurbitacalvioremetquovispueropusilliorem,cunctamdomum
serisetcatenisobditamcustodientem."
10. Suscipit alia: "Ego vero maritum articulari etiam morbo complicatum curvatumque ac per hoc
rarissimo venerem meam recolente sustineo, plerumque detortos et duratos in lapidem digitos eius
perfricans, fomentis olidis et pannis sordidis et faetidis cataplasmatibus manus tam delicatas istas
adurens,necuxorisofficiosamfaciemsedmedicaelaboriosampersonamsustinens.Ettuquidemsoror
viderisquampatientivelpotiusservilidicamenimliberequodsentiohaecperferasanimo:enimuero
egonequeosustinereulteriustambeatamfortunamallapsamindignae.Recordareenimquamsuperbe
quamadroganternobiscumegeritetipsaiactationeimmodicaeostentationistumentemsuumprodiderit
animumdequetantisdivitiisexiguanobisinvitaproieceritconfestimquepraesentiamnostramgravata
propellietefflariexsibilariquenosiusserit.Necsummuliernecomninospiro,nisieampessumdetantis
opibusdeiecero.Acsitibietiam,utparest,inacuitnostracontumelia,consiliumvalidumrequiramus

ambae.Iamqueistaquaeferimusnonparentibusnostrisacnecullimonstremusalii,immonecomnino
quicquamdeeiussalutenorimus.Satestquodipsaevidimusquaevidissepaenitet,nedumutgenitoribus
etomnibuspopulistambeatumeiusdifferamuspraeconium.Necsuntenimbeatiquorumdivitiasnemo
novit.Scietsenonancillassedsororeshaberemaiores.Etnuncquidemconcedamusadmaritos,etlares
pauperes nostros sed plane sobrios revisamus, diuque cogitationibus pressioribus instructae ad
superbiampoeniendamfirmioresredeamus."
11.Placetprobonoduabusmalismalumconsiliumtotisqueillistampretiosismuneribusabsconditis
comamtrahentesetproindeutmerebanturoralacerantessimulatosredintegrantfletus.Acsicparentes
quoqueredulceratoprorsumdoloreraptimdeterrentesvesaniaturgidaedomussuascontenduntdolum
scelestumimmoveroparricidiumstruentescontrasororeminsontem.
IntereaPsychenmaritusillequemnescitrursumsuisillisnocturnissermonibussiccommonet:"Videsne
quantumtibipericulum? VelitaturFortuna eminus,ac nisilonge firmiterpraecaves mox comminus
congredietur.Perfidaelupulaemagnisconatibusnefariasinsidiastibicomparant,quarumsummaestut
tesuadeantmeosexplorarevultus,quos,uttibisaepepraedixi,nonvidebissivideris.Ergoigitursi
posthacpessimaeillaelamiaenoxiisanimisarmataevenerintvenientautem,scionequeomnino
sermonemconferas,etsiidtolerareprogenuinasimplicitateproqueanimituiteneritudinenonpotueris,
certedemaritonilquicquamvelaudiasvelrespondeas.Nametfamiliamnostramiampropagabimuset
hicadhucinfantilisuterusgestatnobisinfantemalium,sitexerisnostrasecretasilentio,divinum,si
profanaveris,mortalem."
12.NuntioPsychelaetaflorebatetdivinaesubolissolacioplaudebatetfuturipignorisgloriagestiebatet
materni nominis dignitate gaudebat. Crescentes dies et menses exeuntes anxia numerat et sarcinae
nesciaerudimentomiraturdebrevipunctulotantumincrementulumlocupletisuteri.Sediampestesillae
taeterrimaequeFuriaeanhelantesvipereumvirusetfestinantesimpiaceleritatenavigabant.Tuncsic
iterum momentarius maritus suam Psychen admonet: "En dies ultima et casus extremus et! Sexus
infestus et sanguis inimicus iam sumpsit arma et castra commovit et aciem direxit et classicum
personavit;iammucronedestrictoiugulumtuumnefariaetuaesororespetunt.Heuquantisurguemur
cladibus,Psychedulcissima!Tuinostriquemiserereligiosaquecontinentiadomummaritumtequeet
istumparvulumnostrumimminentisruinaeinfortuniolibera.Necillasscelestasfeminas,quastibipost
internecivumodiumetcalcatasanguinisfoederasororesappellarenonlicet,velvideasvelaudias,cum
inmoremSirenumscopuloprominentesfunestisvocibussaxapersonabunt."
13. Suscipit Psyche singultu lacrimoso sermonem incertans: "Iam dudum, quod sciam, fidei atque
parciloquiomeoperpendistidocumenta,neceosetiusadprobabiturtibinuncetiamfirmitasanimimei.
Tu modo Zephyro nostro rursum praecipe fungatur obsequio, et in vicem denegatae sacrosanctae
imaginistuaereddesaltemconspectumsororum.Peristoscinnameosetundiquependuloscrinestuos
perteneras etteretis etmeisimiles genas perpectus nescioquocalorefervidumsicinhocsaltem
parvulocognoscamfaciemtuam:supplicisanxiaepiisprecibuserogatusgermanicomplexusindulge
fructumettibidevotaedicataequePsychaeanimamgaudiorecrea.Necquicquamampliusintuovultu
requiro,iamnilofficiuntmihinecipsaenocturnaetenebrae:teneote,meumlumen."
Hisverbisetamplexibusmollibusdecantatusmarituslacrimasqueeiussuiscrinibusdetergensfacturum
spoponditetpraevertitstatimlumennascentisdiei.
14.Iugumsororiumconsponsaefactionisneparentibusquidemvisisrectadenavibusscopulumpetunt
illum praecipiti cum velocitate nec venti ferentis oppertae praesentiam licentiosa cum temeritate
prosiliunt in altum. Nec immemor Zephyrus regalis edicti, quamvis invitus, susceptas eas gremio
spirantis aurae solo reddidit. At illae incunctatae statim conferto vestigio domum penetrant
complexaequepraedamsuamsororesnominementientesthensaurumquepenitusabditaefraudisvultu
laetotegentessicadulant:"Psyche,nonitautpridemparvula,etipsaiammateres.Quantum,putas,boni
nobisinistagerisperula!Quantisgaudiistotamdomumnostramhilarabis!Onosbeatasquasinfantis
aurei nutrimenta laetabunt! Qui si parentum, ut oportet, pulchritudini responderit, prorsus Cupido
nascetur."

15.Sicadfectionesimulatapaulatimsororisinvaduntanimum.Statimqueeaslassitudinemviaesedilibus
refotasetbalnearumvaporosisfontibuscurataspulcherrimetricliniomirisqueillisetbeatisedulibus
atquetuccetisoblectat.Iubetcitharamloqui:psallitur;tibiasagere:sonatur;choroscanere:cantatur.
Quae cuncta nullo praesente dulcissimis modulis animos audientium remulcebant. Nec tamen
scelestarumfeminarumnequitiavelillamellitacantusdulcedinemollitaconquievit,sedaddestinatam
fraudiumpedicamsermonemconferentesdissimulanteroccipiuntsciscitariqualiseimaritusetunde
nataliumsectacuiaproveniret.Tuncillasimplicitatenimiapristinisermonisoblitanovumcommentum
instruitatquemaritumsuumdeprovinciaproximamagnispecuniisnegotiantemiammediumcursum
aetatisagereinterspersumraracanitie.Necinsermoneistotantillummoratarursumopiparismuneribus
easonustasventosovehiculoreddidit.
16.SeddumZephyritranquillospiritusublimataedomumredeunt,sicsecumaltercantes:"Quid,soror,
dicimus detam monstruosofatuae illis mendacio? Tunc adolescens modo florenti lanugine barbam
instruens,nuncaetatemediacandenticanitielucidus.Quisillequemtemporismodicispatiumrepentina
senecta reformavit? Nil aliud reperies, mi soror, quam vel mendacia istam pessimam feminam
confingere vel formam mariti sui nescire; quorum utrum verum est, opibus istis quam primum
exterminandaest.Quodsivirisuifaciemignorat,deoprofectodenupsitetdeumnobispraegnationeista
gerit.Certesidivinipuelliquodabsithaecmateraudierit,statimmelaqueonexilisuspendam.Ergo
interimadparentesnostrosredeamusetexordiosermonishuiusquamconcoloresfallaciasadtexamus."
17. Sic inflammatae, parentibus fastidienter appellatis et nocte turbata vigiliis, perditae matutino
scopulumpervolantetindesolitoventipraesidiovehementerdevolantlacrimisquepressurapalpebrarum
coactishocastupuellamappellant:"Tuquidemfelixetipsatantimaliignorantiabeatasedesincuriosa
periculitui,nosautem,quaepervigilicurarebustuisexcubamus,cladibustuismiserecruciamur.Pro
vero namque comperimus nec te, sociae scilicet doloris casusque tui, celare possumus immanem
colubrummultinodis voluminibus serpentem,venenonoxiocollasanguinantemhiantemqueingluvie
profunda,tecumnoctibuslatenteradquiescere.NuncrecordaresortisPythicae,quaetetrucisbestiae
nuptiis destinatam esse clamavit. Et multi coloni quique circumsecus venantur et accolae plurimi
viderunteumvesperaredeuntemepastuproximiquefluminisvadisinnatantem.
18. Nec diu blandis alimoniarum obsequiis te saginaturum omnes adfirmant, sed cum primum
praegnationemtuamplenusmaturaverituterus,opimiorefructupraeditamdevoraturum.Adhaeciamtua
estexistimatio,utrumsororibusprotuacarasalutesollicitisadsentirivelisetdeclinatamortenobiscum
securapericulivivereansaevissimaebestiaesepelirivisceribus.Quodsiterurishuiusvocalissolitudo
velclandestinaevenerisfaetidipericulosiqueconcubitusetvenenatiserpentisamplexusdelectant,certe
piaesororesnostrumfecerimus."
TuncPsychemisella,utpotesimplexetanimitenella,rapiturverborumtamtristiumformidine:extra
terminummentissuaepositaprorsusomniummaritimonitionumsuarumquepromissionummemoriam
effuditetinprofundumcalamitatissesepraecipitavittremensqueetexsanguicoloreluridatertiataverba
semihiantivocesubstrepenssicadillasait:
19."Vosquidem,carissimaesorores,utparerat,inofficiovestraepietatispermanetis,verumetilliqui
taliavobisadfirmantnonvidenturmihimendaciumfingere.Necenimumquamvirimeividifaciemvel
omnino cuiatis sit novi, sed tantum nocturnis subaudiens vocibus maritum incerti status et prorsus
lucifugam tolero, bestiamque aliquam recte dicentibus vobis merito consentio. Meque magnopere
semper a suis terret aspectibus malumque grande de vultus curiositate praeminatur. Nunc si quam
salutaremopempericlitantisororivestraepotestisadferre,iamnuncsubsistite;ceterumincuriasequens
priorisprovidentiaebeneficiaconrumpet."Tuncnanctaeiamportispatentibusnudatumsororisanimum
facinerosae mulieres, omissis tectae machinae latibulis, destrictis gladiis fraudium simplicis puellae
paventescogitationesinvadunt.
20.Sicdeniquealtera:"Quoniamnosoriginisnexusprotuaincolumitatenepericulumquidemullum
anteoculoshaberecompellit,viamquaesoladeducititeradsalutemdiudiuquecogitatammonstrabimus
tibi. Novaculam praeacutam adpulsu etiam palmulae lenientis exasperatam tori qua parte cubare

consuestilatenterabsconde,lucernamqueconcinnemcompletamoleoclaroluminepraemicantemsubde
aliquoclaudentisaululaetegmine,omniqueistoapparatutenacissimedissimulato,postquamsulcatum
trahensgressumcubilesolitumconscenderitiamqueporrectusetexordiosomniprementisimplicitus
altum soporem flare coeperit,torodelapsanudoquevestigiopensilemgradumpaullulatim minuens,
caecae tenebrae custodia liberata lucerna, praeclari tui facinoris opportunitatem de luminis consilio
mutuare,etancipititeloilloaudaciter,priusdexterasursumelata,nisuquamvalidonoxiiserpentis
nodumcervicisetcapitisabscide.Necnostrumtibideeritsubsidium;sedcumprimumillius morte
salutemtibifeceris,anxiepraestolataeadvolabimuscunctisqueistisociustecumrelatisvotivisnuptiis
hominemteiungemushomini."
21.Taliverborumincendioflammataviscerasororisprorsusardentisdeserentesipsaeprotinustantimali
confiniumsibietiameximiemetuentesflatusalitisimpulsusolitoporrectaesuperscopulumilicopernici
sefugaproripiuntstatimqueconscensisnavibusabeunt.
AtPsycherelictasola,nisiquodinfestisFuriisagitatasolanonestaestupelagisimilemaerendofluctuat,
et quamvis statuto consilio et obstinato animo iam tamen facinori manus admovens adhuc incerta
consiliititubatmultisquecalamitatissuaedistrahituraffectibus.Festinatdiffert,audettrepidat,diffidit
irascitur et, quod est ultimum, in eodem corpore odit bestiam, diligit maritum. Vespera tamen iam
noctemtrahentepraecipitifestinationenefariiscelerisinstruitapparatum.Noxaderatetmaritusaderat
primisqueVenerisproeliisvelitatusinaltumsoporemdescenderat.
22. Tunc Psyche et corporis et animi alioquin infirma fati tamen saevitia subministrante viribus
roboratur,etprolatalucernaetadreptanovaculasexumaudaciamutatur.
Sed cum primum luminis oblatione tori secreta claruerunt, videt omnium ferarum mitissimam
dulcissimamquebestiam,ipsumillumCupidinemformonsumdeumformonsecubantem,cuiusaspectu
lucernaequoquelumenhilaratumincrebruitetacuminissacrileginovaculampaenitebat.AtveroPsyche
tantoaspectudeterritaetimposanimimarcidopalloredefectatremensquedeseditinimospopliteset
ferrumquaeritabscondere,sedinsuopectore;quodprofectofecisset,nisiferrumtimoretantiflagitii
manibustemerariisdelapsumevolasset.Iamquelassa,salutedefecta,dumsaepiusdivinivultusintuetur
pulchritudinem,recreaturanimi.Videtcapitisaureigenialemcaesariemambrosiatemulentam,cervices
lacteas genasquepurpureaspererrantescriniumglobosdecoriterimpeditos,aliosantependulos,alios
retropendulos,quorumsplendorenimiofulguranteiametipsumlumenlucernaevacillabat;perumeros
volatilisdeipinnaeroscidaemicantiflorecandicantetquamvisalisquiescentibusextimaeplumulae
tenellaeacdelicataetremuleresultantesinquietalasciviunt;ceterumcorpusglabellumatqueluculentum
etqualepeperisseVeneremnonpaeniteret.Antelectulipedesiacebatarcusetpharetraetsagittae,magni
deipropitiatela.
23.QuaeduminsatiabilianimoPsyche,satisetcuriosa,rimaturatquepertrectatetmaritisuimiratur
arma,depromitunamdepharetrasagittametpunctupollicisextremamaciempericlitabundatrementis
etiamnuncarticulinisufortiorepupugitaltius,utpersummamcutemroraverintparvulaesanguinisrosei
guttae.SicignaraPsychesponteinAmorisinciditamorem.Tuncmagismagisquecupidinefraglans
Cupidinispronaineumefflictiminhianspatulisacpetulantibussaviisfestinanteringestisdesomni
mensurametuebat.Seddumbonotantopercitasauciamentefluctuat,lucernailla,siveperfidiapessima
siveinvidianoxiasivequodtalecorpuscontingereetquasibasiareetipsagestiebat,evomuitdesumma
luminissuistillamferventisoleisuperumerumdeidexterum.Hemaudaxettemerarialucernaetamoris
vileministerium,ipsumignistotiusdeumaduris,cumtescilicetamatoraliquis,utdiutiuscupitisetiam
noctepotiretur,primusinvenerit.Sicinustus exiluitdeusvisaquedetectaefideicolluvieprorsus ex
osculisetmanibusinfelicissimaeconiugistacitusavolavit.
24. At Psyche statim resurgentis eius crure dextero manibus ambabus adrepto sublimis evectionis
adpendixmiserandaetpernubilasplagaspendulicomitatusextremaconsequiatandemfessadelabitur
solo.Necdeusamatorhumiiacentemdeserensinvolavitproximamcupressumdequeeiusaltocacumine
siceamgravitercommotusadfatur:
"Ego quidem, simplicissima Psyche, parentis meae Veneris praeceptorum immemor, quae te miseri

extremiquehominisdevinctamcupidineinfimomatrimonioaddiciiusserat,ipsepotiusamatoradvolavi
tibi.Sedhocfecileviter,scio,etpraeclarusillesagittariusipsemetelomeopercussitequeconiugem
meamfeci,utbestiascilicettibividereretferrocaputexcideresmeumquodistosamatorestuosoculos
gerit. Haec tibi identidem semper cavenda censebam, haec benivole remonebam. Sed illae quidem
consiliatricesegregiaetuaetamperniciosimagisteriidabuntactutummihipoenas,teverotantumfuga
meapunivero."Etcumterminosermonispinnisinaltumseproripuit.
25.Psycheverohumiprostrataet,quantumvisipoterat,volatusmaritiprospiciensextremisaffligebat
lamentationibusanimum.Sedubiremigioplumaeraptummaritumproceritasspatiifeceratalienum,per
proximifluminismarginempraecipitemsesededit.Sedmitisfluviusinhonoremdeiscilicetquietipsas
aquas urere consuevit metuens sibi confestim eam innoxio volumine super ripam florentem herbis
exposuit.TuncfortePandeusrusticus iuxtasuperciliumamnis sedebatcomplexusEchomontanam
deameamquevoculasomnimodasedocensrecinere;proximeripamvagopastulasciviuntcomamfluvii
tondentescapellae.HircuosusdeussauciamPsychenatquedefectam,utcumquecasuseiusnoninscius,
clementeradsevocatamsicpermulcetverbislenientibus:"Puellascitula,sumquidemrusticansetupilio
sedsenectutisprolixaebeneficiomultisexperimentisinstructus.Verumsirecteconiecto,quodprofecto
prudentes viri divinationem autumant, ab isto titubante et saepius vaccillante vestigio deque minio
pallorecorporisetassiduosuspirituimmoetipsismarcentibusoculistuisamoreminiolaboras.Ergo
mihiauscultanecterursuspraecipitiovelullomortisaccersitaegenereperimas.Luctumdesineetpone
maeroremprecibusquepotiusCupidinemdeorummaximumpercoleetutpoteadolescentemdelicatum
luxuriosumqueblandisobsequiispromerere."
26.SiclocutodeopastorenulloquesermoneredditosedadoratotantumnuminesalutariPsychepergit
ire.Sedcumaliquammultumviaelaborantivestigiopererrasset,insciaquodamtramiteiamdielabente
acceditquandamcivitatem,inquaregnummaritusuniussororiseiusoptinebat.QuarecognitaPsyche
nuntiaripraesentiamsuamsororidesiderat;moxinductamutuisamplexibusalternaesalutationisexpletis
percontanticausasadventussuisicincipit:
"Meministi consilium vestrum, scilicet quo mihi suasistis ut bestiam, quae mariti mentito nomine
mecumquiescebat,priusquamingluvievoracimemisellamhauriret,ancipitinovaculaperemerem.Set
cumprimum,utaequeplacuerat,conscioluminevultuseiusaspexi,videomirumdivinumqueprorsus
spectaculum,ipsumillumdeaeVenerisfilium,ipsuminquamCupidinem,leniquietesopitum.Acdum
tantibonispectaculopercitaetnimiavoluptatiscopiaturbatafruendilaborareminopia,casuscilicet
pessumolucernafervensoleumrebullivitineiusumerum.Quodolorestatimsomnorecussus,ubime
ferroetigniconspexitarmatam,"Tuquidem"inquit"obistudtamdirumfacinusconfestimtoromeo
divortetibiquerestuashabeto,egoverosororemtuam"etnomenquotucenserisaiebat"iammihi
confarreatisnuptisconiugabo"etstatimZephyropraecipitultraterminosmedomuseiusefflaret."
27.NecdumsermonemPsychefinierat,etillavesanaelibidinisetinvidiaenoxiaestimulisagitata,ere
concinnato mendacio fallens maritum, quasi de morte parentum aliquid comperisset, statim navem
ascenditetadillumscopulumprotinuspergitetquamvisalioflanteventocaecaspetameninhians,
"Accipeme,"dicens"Cupido,dignamteconiugemettu,Zephyre,suscipedominam"saltusemaximo
praecipitemdedit.Nectamenadillumlocumvelsatemmortuapervenirepotuit.Nampersaxacautium
membris iactatisatquedissipatis etproindeutmerebaturlaceratisvisceribus suis alitibus bestiisque
obviumferenspabuluminteriit.
Necvindictaesequentispoenatardavit.NamPsycherursuserrabundogradupervenitadcivitatemaliam,
inquaparimodosorormorabaturalia.Necsetiusetipsafallaciegermanitatisinductaetinsororis
sceleratasnuptiasaemulafestinavitadscopuluminquesimilemortisexitiumcecidit.
28.Interim,dumPsychequaestioniCupidinisintentapopuloscircumibat,atillevulnerelucernaedolens
inipsothalamomatrisiacensingemebat.Tuncavisperalbaillagaviaquaesuperfluctusmarinospinnis
natat demergit sese propere ad Oceani profundum gremium. Ibi commodum Venerem lavantem
natantemque propter assistens indicat adustum filium eius gravi vulneris dolore maerentem dubium
salutis iacere, iamque per cunctorum ora populorum rumoribus conviciisque variis omnem Veneris

familiammaleaudire,quodillequidemmontanoscortatutuveromarinonatatusecesseritis,acperhoc
nonvoluptasullanongratianonlepos,sedincomptaetagrestiaethorridacunctasint,nonnuptiae
coniugalesnonamicitiaesocialesnonliberumcaritates,sedenormiscolluviesetsqualentiumfoederum
insuavefastidium.
HaecillaverbosaetsatiscuriosaavisinauribusVenerisfililaceransexistimationemganniebat.At
Venusiratasolidumexclamatrepente:"Ergoiamillebonusfiliusmeushabetamicamaliquam?Prome
agedum,quaesolamihiservisamanter,nomeneiusquaepuerumingenuumetinvestemsollicitavit,sive
illadeNympharumpopuloseudeHorarumnumeroseudeMusarumchoroveldemearumGratiarum
ministerio."
Necloquaxillaconticuitavis,sed:"Nescio,"inquit"domina:putopuellam,siprobememini,Psyches
nominedici:illamdiciturefflictecupere."
Tunc indignata Venus exclamavit vel maxime: "Psychen ille meae formae succubam mei nominis
aemulamverediligit?Nimirumilludincrementumlenammeputavitcuiusmonstratupuellamillam
cognosceret."
29.Haecquiritansproperiteremergitemarisuumqueprotinusaureumthalamumpetitetreperto,sicut
audierat,aegrotopueroiamindeaforibusquammaximeboans:"Honesta"inquit"haecetnatalibus
nostris bonaeque tuae frugi congruentia, ut primum quidem tuae parentis immo dominae praecepta
calcares,necsordidisamoribusinimicammeamcruciares,verumetiamhocaetatispuertuislicentiosis
etimmaturisiungeresamplexibus,utegonurumscilicettolerareminimicam.Sedutiquepraesumisnugo
etcorruptoretinamabilistesolumgenerosumnecmeiamperaetatemposseconcipere.Velimergoscias
multo te meliorem filium alium genituram, immo ut contumeliam magis sentias aliquem de meis
adoptaturamvernulis,eiquedonaturamistaspinnasetflammasetarcumetipsassagittasetomnem
meamsupellectilem,quamtibinonadhosususdederam:necenimdepatristuibonisadinstructionem
istamquicquamconcessumest.
30.Sedmaleprimaapueritiainductusesetacutasmanushabesetmaiorestuosirreverenterpulsasti
totiensetipsamatremtuam,meinquamipsam,parricidadenudascotidieetpercussistisaepiusetquasi
viduamutiquecontemnisnecvitricumtuumfortissimumillummaximumquebellatoremmetuis.Quidni?
cuisaepiusinangoremmeipaelicatuspuellaspropinareconsuesti.Sediamfaxotelusushuiuspaeniteat
etsentiasacidasetamarasistasnuptias.Sednuncinrisuihabitaquidagam?Quomeconferam?Quibus
modisstelionemistumcohibeam?PetamneauxiliumabinimicameaSobrietate,quampropterhuius
ipsiusluxuriamoffendissaepius?Atrusticaesqualentisquefeminaeconloquiumprorsus[adhibendum
est]horresco.Nectamenvindictaesolaciumundeundespernendumest.Illamihiprorsusadhibendaest
necullaalia,quaecastigetasperrimenugonemistum,pharetramexplicetetsagittasdearmet,arcum
enodet,taedamdeflammet,immoetipsumcorpuseiusacrioribusremediiscoerceat.Tunciniuriaemeae
litatumcrediderimcumeiuscomasquasistismanibusmeissubindeaureonitoreperstrinxideraserit,
pinnasquasmeogremionectareifontisinfecipraetotonderit."
31.SiceffataforasseseproripitinfestaetstomachatabilesVenerias.SedeamprotinusCeresetIuno
continantur visamque vultu tumido quaesiere cur truci supercilio tantam venustatem micantium
oculorumcoerceret.Atilla:"Opportune"inquit"ardentiprorsusistomeopectorivolentiamscilicet
perpetraturaevenitis.Sedtotis,oro,vestrisviribusPsychenillamfugitivamvolaticammihirequirite.
Necenimvosutiquedomusmeaefamosafabulaetnondicendifiliimeifactalatuerunt."
TuncillaenonignaraequaegestasuntpalpareVenerisiramsaevientemsicadortae:"Quidtale,domina,
deliquittuusfiliusutanimopervicacivoluptateilliusimpugneset,quamillediligit,tuquoqueperdere
gestias?Quodautem,oramus,isticrimensipuellaelepidaelibenteradrisit?Anignoraseummasculum
etiuvenemessevelcerteiamquotsitannorumoblitaes?An,quodaetatemportatbellule,puertibi
sempervidetur?Materautemtuetpraetereacordatamulierfiliituilusussemperexplorabiscurioseetin
eoluxuriemculpabisetamoresrevincesettuasartestuasquedeliciasinformonsofilioreprehendes?
Quidautemtedeum,quihominumpatieturpassimcupidinespopulisdisseminantem,cumtuaedomus
amores amare coerceas et vitiorum muliebrium publicam praecludas officinam?" Sic illae metu

sagittarumpatrociniogratiosoCupidiniquamvisabsentiblandiebantur.SedVenusindignataridicule
tractarisuasiniuriaspraeversisillisaltrorsusconcitogradupelagoviamcapessit.
LIBERSEXTUS
1.IntereaPsychevariis iactabatur discursibus,dies noctesque maritivestigationibus inquietaanimi,
tanto cupidior iratum licet si non uxoriis blanditiis lenire certe servilibus precibus propitiare. Et
prospecto templo quodam in ardui montis vertice: "Unde autem" inquit "scio an istic meus degat
dominus?"Etilicodirigitcitatumgradum,quemdefectumprorsusadsiduislaboribusspesincitabatet
votum. Iamque naviter emensis celsioribus iugis pulvinaribus sese proximam intulit. Videt spicas
frumentarias in acervo et alias flexiles in corona et spicas hordei videt. Erant et falces et operae
messoriaemundusomnis,sedcunctapassimiacentiaetincuriaconfusaet,utsoletaestu,laborantium
manibusproiecta.HaecsingulaPsychecuriosedividitetdiscretimsemotaritecomponit,ratascilicet
nulliusdeifanacaerimoniasveneglegeresedeberesedomniumbenivolammisericordiamcorrogare.
2.HaeceamsolliciteseduloquecurantemCeresalmadeprehenditetlongumexclamatprotinus:"Ain,
Psychemiseranda?TotumperorbemVenusanxiadisquisitionetuumvestigiumfurensanimirequirit
teque ad extremum supplicium expetit et totis numinis sui viribus ultionem flagitat: tu vero rerum
mearumtutelamnuncgerisetaliudquicquamcogitasnisidetuasalute?"
TuncPsychepedeseiusadvolutaetuberifleturigansdeaevestigiahumumqueverrenscrinibussuis
multiiugisprecibuseditisveniampostulabat:"Peregotefrugiferamtuamdexteramistamdeprecorper
laetificasmessiumcaerimoniaspertacitasecretacistarumetperfamulorumtuorumdraconumpinnata
curriculaetglebaeSiculaesulcaminaetcurrumrapacemetterramtenacemetinluminarumProserpinae
nuptiarumdemeaculaetluminosarumfiliaeinventionumremeaculaetceteraquaesilentiotegitEleusinis
Atticaesacrarium,miserandaePsychesanimaesupplicistuaesubsiste.Interistamspicarumcongeriem
paterevelpauculosdiesdelitescam,quoaddeaetantaesaeviensiraspatiotemporismitigeturvelcerte
meaeviresdiutinolaborefessaequietisintervalloleniantur."
3.SuscipitCeres:"Tuisquidemlacrimosisprecibusetcommoveoretopitularicupio,sedcognataemeae,
cumquaetiamfoedusantiquumamicitiaecolo,bonaepraetereafeminae,malamgratiamsubirenequeo.
Decedeitaqueistisaedibusprotinusetquodameretentacustoditaquenonfuerisoptimiconsule."
ContraspemsuamrepulsaPsycheetafflictaduplicimaestitiaiterretrorsumporrigensintersubsitae
convallis sublucidum lucum prospicit fanum sollerti fabrica structum, nec ullam vel dubiam spei
meliorisviamvolensomitteresedadirecuiscumquedeiveniamsacratisforibusproximat.Videtdona
pretiosaetlaciniasaurolitteratasramisarborumpostibusquesuffixas,quaecumgratiafactinomendeae
cuifuerantdicatatestabantur.Tuncgenunixaetmanibusaramtepentemamplexadetersisantelacrimis
sicadprecatur:
4."MagniIovisgermanaetconiuga,sivetuSami,quaesolapartuvagituqueetalimoniatuagloriatur,
tenes vetusta delubra, sive celsae Carthaginis, quae te virginem vectura leonis caelo commeantem
percolit,beatassedesfrequentas,seuproperipasInachi,quiteiamnuptamTonantisetreginamdeorum
memorat, inclitis Argivorum praesides moenibus, quam cunctus oriens Zygiam veneratur et omnis
occidensLucinamappellat,sismeiextremiscasibusIunoSospitamequeintantisexanclatislaboribus
defessam imminentis periculi metu libera. Quod sciam, soles praegnatibus periclitantibus ultro
subvenire."
AdistummodumsupplicantistatimseseIunocumtotiussuinuminisangustadignitatepraesentatet
protinus: "Quam vellem" inquit "per fidem nutum meum precibus tuis accommodare. Sed contra
voluntatemVenerisnurusmeae,quamfiliaesemperdilexiloco,praestaremepudornonsinit.Tunc
etiamlegibusquaeservosalienosprofugosinvitisdominisvetantsuscipiprohibeor."
5.IstoquoquefortunaenaufragioPsycheperterritanecindipisciiammaritumvolatilemquiens,totaspe
salutisdeposita,sicipsasuascogitationesconsuluit:"Iamquaepossuntaliameisaerumnistemptarivel
adhiberi subsidia, cui nec dearum quidem quanquam volentium potuerunt prodesse suffragia? Quo
rursumitaquetantislaqueisinclusavestigiumporrigamquibusquetectisveletiamtenebrisabscondita

magnaeVenerisinevitabilesoculoseffugiam?Quinigiturmasculumtandemsumisanimumetcassae
speculaerenuntiasfortiteretultroneamtedominaetuaereddisetvelseramodestiasaevientesimpetus
eius mitigas?Quisciasanetiamquemdiuquaeritasillicindomomatrisreperias?"Sicaddubium
obsequiumimmoadcertumexitiumpraeparataprincipiumfuturaesecummeditabaturobsecrationis.
6.AtVenusterrenisremediisinquisitionisabnuenscaelumpetit.IubetinstruicurrumquemeiVulcanus
aurifexsubtilifabricastudiosepoliveratetantethalamirudimentumnuptialemunusobtuleratlimae
tenuantis detrimento conspicuum et ipsius auri damno pretiosum. De multis quae circa cubiculum
dominaestabulantproceduntquattuorcandidaecolumbaeethilarisincessibuspictacollatorquentes
iugum gemmeum subeunt susceptaque domina laetae subvolant. Currum deae prosequentes gannitu
constrepentilasciviuntpasseresetceteraequaedulcecantitantavesmelleismodulissuaveresonantes
adventum deae pronuntiant. Cedunt nubes et Caelum filiae panditur et summus aether cum gaudio
suscipitdeam,necobviasaquilasvelaccipitresrapacespertimescitmagnaeVeneriscanorafamilia.
7.TuncseprotinusadIovisregiasarcesdirigitetpetitusuperboMercurideivocalisoperaenecessariam
usurampostulat.NecrennuitIoviscaerulumsupercilium.Tuncovansilico,comitanteetiamMercurio,
Venuscaelodemeateiquesolliciteseritverba:"FraterArcadi,scisnempesororemtuamVeneremsine
Mercuripraesentianilunquamfecissenectepraeteritutiquequantoiamtemporedelitescentemancillam
nequiverimreperire.Nilergosuperestquamtuopraeconiopraemiuminvestigationispublicitusedicere.
Fac ergo mandatum matures meum et indicia qui possit agnosci manifeste designes, ne si quis
occultationis illicitae crimen subierit, ignorantiae se possit excusatione defendere"; et simul dicens
libellumeiporrigitubiPsychesnomencontinebaturetcetera.Quofactoprotinusdomumsecessit.
8.NecMercuriusomisitobsequium.Namperomniumorapopulorumpassimdiscurrenssicmandatae
praedicationis munus exsequebatur: "Sic quis a fuga retrahere vel occultam demonstrare poterit
fugitivamregisfiliam,Venerisancillam,nominePsychen,conveniatretrometasMurtiasMercurium
praedicatorem,accepturusindicivaenomineabipsaVenereseptemsaviasuaviaetunumblandientis
adpulsulinguaelongemellitum."
Ad hunc modum pronuntiante Mercurio tanti praemii cupido certatim omnium mortalium studium
adrexerat.QuaeresnuncvelmaximesustulitPsychesomnemcunctationem.Iamqueforeseidominae
proximantioccurritunadefamulitioneVenerisnomineConsuetudostatimquequantummaximepotuit
exclamat: "Tandem, ancilla nequissima, dominam habere te scire coepisti? An pro cetera morum,
tuorumtemeritateistudquoquenesciretefingisquantoslaborescircatuasinquisitionessustinuerimus?
Sedbene,quodmeaspotissimummanusincidistietinterOrcicancrosiamipsohaesistidaturascilicet
actutumtantaecontumaciaepoenas",
9.etaudaciterincapilloseiusinmissamanutrahebateamnequaquamrenitentem.Quamubiprimum
inductamoblatamquesibiconspexitVenus,latissimumcachinnumextollitetqualemsolentfurenter
irati, caputque quatiens et ascalpens aurem dexteram: "Tandem" inquit "dignata es socrum tuam
salutare?Anpotiusmaritum,quituovulnerepericlitatur,interviserevenisti?Sedestosecura,iamenim
excipiam te ut bonam nurum condecet"; et: "Ubi sunt" inquit "Sollicitudo atque Tristities ancillae
meae?" Quibus intro vocatis torquendam tradidit eam. At illae sequentes erile praeceptum Psychen
misellamflagellisafflictametceteristormentisexcruciatamiterumdominaeconspectuireddunt.Tunc
rursussublatorisuVenus:"Etecce"inquit"nobisturgidiventrissuilenociniocommovetmiserationem,
undemepraeclarasuboleaviambeatamscilicetfaciat.Felixveloegoquaeipsoaetatis meaeflore
vocaboraviaetvilisancillaefilius nepos Veneris audiet.Quanquamineptaegoquaefrustrafilium
dicam;imparesenimnuptiaeetpraetereainvillasinetestibusetpatrenonconsentientefactaelegitimae
nonpossuntvideriacperhocspuriusistenascetur,sitamenpartumomninoperferretepatiemur."
10.His editisinvolateamvestemqueplurifariamdiloricatcapilloquediscissoetcapiteconquassato
graviter affligit, et accepto frumento et hordeo et milio et papavere et cicere et lente et faba
commixtisqueacervatimconfusisqueinunumgrumulumsicadillam:"Viderisenimmihitamdeformis
ancillanulloaliosedtantumseduloministerioamatorestuospromereri:iamergoetipsafrugemtuam
periclitabor. Discerne seminum istorum passivam congeriem singulisque granis rite dispositis atque

seiugatisanteistamvesperamopusexpeditumapprobatomihi."Sicassignatotantorumseminumcumulo
ipsa cenae nuptiali concessit. Nec Psyche manus admolitur inconditae illi et inextricabili moli, sed
immanitatepraecepticonsternatasilens obstupescit.Tuncformiculaillaparvulaatqueruricolacerta
difficultatistantaelaborisquemisertacontubernalismagnideisocrusquesaevitiamexsecratadiscurrens
naviterconvocatcorrogatquecunctamformicarumaccolarumclassem:"Misereminiterraeomniparentis
agilesalumnae,misereminietAmorisuxoripuellaelepidaepericlitantipromptavelocitatesuccurrite."
Ruunt aliae superque aliae sepedum populorum undae summoque studio singulae granatim totum
digeruntacervumseparatimquedistributisdissitisquegeneribuseconspectuperniciterabeunt.
11. Sed initio noctis e convivio nuptiali vino madens et fraglans balsama Venus remeat totumque
revinctacorpusrosismicantibus,visaquediligentiamirilaboris:"Nontuum,"inquit"nequissima,nec
tuarummanuumistudopus,sedilliuscuituoimmoetipsiusmaloplacuisti",etfrustrocibariipanisei
proiecto cubitum facessit. Interim Cupido solus interioris domus unici cubiculi custodia clausus
coercebaturacriter,partimnepetulantiluxurievulnusgravaret,partimnecumsuacupitaconveniret.Sic
ergodistentisetsubunotectoseparatisamatoribustetranoxexanclata.
Sed Aurora commodum inequitante vocatae Psychae Venus infit talia: "Videsne illud nemus, quod
fluviopraeterluentiripisquelongisattenditur,cuiusimifruticesvicinumfontemdespiciunt?Ovesibi
nitentisauriverodecoreflorentesincustoditopastuvagantur.Indedecomapretiosivellerisfloccum
mihiconfestimquoquomodoquaesitumafferascenseo."
12. Perrexit Psyche volenter non obsequium quidem illa functura sed requiem malorum praecipitio
fluvialisrupishabitura.Sedindedefluviomusicaesuavisnutriculalenicrepitudulcisauraedivinitus
inspiratasicvaticinaturharundoviridis:"Psychetantisaerumnisexercita,nequetuamiserrimamorte
meassanctasaquaspolluasnecveroistudhoraecontraformidabilesovesferasaditum,quoaddesolis
fraglantiamutuataecaloremtrucirabiesolentefferricornuqueacutoetfrontesaxeaetnonnunquam
venenatismorsibusinexitiumsaeviremortalium;sedummeridiessolissedaveritvaporemetpecua
spiritusfluvialisserenitateconquieverint,poterissubillaprocerissimaplatano,quaemecumsimulunum
fluentumbibit,latenterabscondere.Etcumprimummitigatafurialaxaverintovesanimum,percussis
frondibusattiguinemorislanosumaurumreperies,quodpassimstirpibusconexisobhaerescit."
13. Sic harundo simplex et humana Psychen aegerrimam salutem suam docebat. Nec auscultatu
paenitendo indiligenter instructa illa cessavit, sed observatis omnibus furatrina facili flaventis auri
mollitie congestum gremium Veneri reportat. Nec tamen apud dominam saltem secundi laboris
periculumsecundumtestimoniummeruit,sedcontortissuperciliissubridensamarumsicinquit:"Necme
praeterithuiusquoquefactiauctoradulterinus.Sediamnuncegosedulopericlitaboranoppidoforti
animo singularique prudentia sis praedita. Videsne insistentem celsissimae illi rupi montis ardui
verticem,dequofontisatrifuscaedefluuntundaeproxumaequeconceptaculovallisinclusaeStygias
inrigantpaludesetraucaCocytifluentanutriunt?Indidemmihidesummifontispenitascaturrigine
roremrigentemhauritumistaconfestimdeferurnula."Sicaienscrustallodedolatumvasculuminsuperei
gravioracomminatatradidit.
14.Atillastudiosegradumceleransmontisextremumpetitcumulumcertevelillicinventuravitae
pessimaefinem.Sedcumprimumpraedictiiugiconterminos locos appulit,videtreivastaeletalem
difficultatem.Namquesaxumimmanimagnitudineprocerumetinaccessasalebritatelubricummediise
faucibus lapidis fontes horridos evomebat, qui statim proni foraminis lacunis editi perque proclive
delapsi et angusti canalis exarato contecti tramite proxumam convallem latenter incidebant. Dextra
laevaque cautibus cavatis proserpunt ecce longa colla porrecti saevi dracones inconivae vigiliae
luminibus addictis et in perpetuam lucem pupulis excubantibus. Iamque et ipsae semet muniebant
vocalesaquae.Namet"Discede"et"Quidfacis?Vide"et"Quidagis?Cave"et"Fuge"et"Peribis"
subindeclamant.SicimpossibilitateipsamutatainlapidemPsyche,quamvispraesenticorpore,sensibus
tamenaberatetinextricabilispericulimoleprorsusobrutalacrumarumetiamextremosolaciocarebat.
15.NecProvidentiaebonaegravesoculosinnocentisanimaelatuitaerumna.NamsupremiIovisregalis
alesillarepentepropansisutrimquepinnisaffuitrapaxaquilamemorqueveterisobsequii,quoductu

Cupidinis Iovi pocillatorem Phrygium sustulerat, opportunam ferens opem deique numen in uxoris
laboribuspercolensalticulminisdialesviasdeseritetobospuellaepraevolansincipit:"Attu,simplex
alioquinetexpersrerumtalium,sperasnetesanctissiminecminustruculentifontisvelunamstillam
possefurarivelomninocontingere?DiisetiamipsiqueIoviformidabilesaquasistasStygiasvelfando
comperisti,quodquevosdeieratispernuminadeorumdeosperStygismaiestatemsolere?Sedcedo
istamurnulam",etprotinusadreptacomplexaquefestinatlibratisquepinnarumnutantiummolibusinter
genassaevientiumdentiumettrisulcavibraminadraconumremigiumdextralaevaqueporrigensnolentes
aquas et ut abiret innoxius praeminantes excipit, commentus ob iussum Veneris petere eique se
praeministrare,quarepaulofacilioradeundifuitcopia.
16.SicacceptamcumgaudioplenamurnulamPsycheVenericitatarettulit.Nectamennutumdeae
saevientis vel tunc expiare potuit. Nam sic eam maiora atque peiora flagitia comminans appellat
renidensexitiabile:"Iamtuquidemmagnaviderisquaedammihietaltaprorsusmalefica,quaetalibus
praeceptis meis obtemperasti naviter. Sed adhuc istud, mea pupula ministrare debebis. Sume istam
pyxidem",etdedit;"protinususqueadinferosetipsiusOrciferalespenatestederige.Tuncconferens
pyxidemProserpinae:"PetitdeteVenus"dicito"modicumdetuamittaseiformonsitateveladunam
saltemdieculamsufficiens.Namquodhabuit,dumfiliumcurataegrotum,consumpsitatquecontrivit
omne".Sedhaudimmaturiusredito,quiamenecesseestindidemdelitamtheatrumdeorumfrequentare."
17.TuncPsychevelmaximesensitultimasfortunassuasetvelamentoreiectoadpromptumexitiumsese
compelli manifeste comperit. Quidni? quae suis pedibus ultro ad Tartarum manesque commeare
cogeretur.Neccunctatadivitiuspergitadquampiamturrimpraealtam,indidemsesedaturapraecipitem:
sicenimrebaturadinferosrecteatquepulcherrimesepossedescendere.Sedturrisprorumpitinvocem
subitamet:"Quidte"inquit"praecipitio,misella,quaerisextinguere?Quidqueiamnovissimopericulo
laborique isto temere succumbis? Nam si spiritus corpore tuo semel fuerit seiugatus, ibis quidem
profectoadimumTartarum,sedindenullopactoredirepoteris.Mihiausculta.
18. Lacedaemo Achaiae nobilis civitas non longe sita est: huius conterminam deviis abditam locis
quaereTaenarum.
Inibi spiraculum Ditis et per portas hiantes monstratur iter invium, cui te limine transmeato simul
commiserisiamcanaledirectopergesadipsamOrciregiam.Sednonhactenusvacuadebebisperillas
tenebrasincedere,sedoffaspolentaemulsoconcretasambabusgestaremanibusatinipsooreduasferre
stipes.Iamqueconfectabonapartemortiferaeviaecontinaberisclaudumasinumlignorumgerulumcum
agasone simili, qui te rogabit decidentis sarcinae fusticulos aliquos porrigas ei, sed tu nulla voce
depromptatacitapraeterito.Necmora,cumadflumenmortuumvenies,cuipraefectusCharonprotenus
expetensportoriumsicadripamulterioremsutilicumbadeducitcommeantes.Ergoetintermortuos
avaritiavivitnec CharonilleDitis exactortantus deus quicquamgratuitofacit: setmoriens pauper
viaticumdebetquaerere,etaessifortepraemanunonfuerit,nemoeumexspirarepatietur.Huicsqualido
senidabisnaulinominedestipibusquasferesalteram,sictamenutipsesuamanudetuosumatore.Nec
setiustibipigrumfluentumtransmeantiquidamsupernatanssenexmortuusputrisadtollensmanusorabit
uteumintranavigiumtrahas,nectutameninclitaadflectarepietate.
19. Transito fluvio modicum te progressam textrices orabunt anus telam struentes manus paulisper
accommodes,necidtamentibicontingerefasest.NamhaecomniatibietmultaaliadeVenerisinsidiis
orientur,utvelunamdemanibusomittasoffulam.Necputesfutileistudpolentaciumdamnumleve;
alteraenimperditaluxhaectibiprorsusdenegabitur.Canisnamquepraegrandisteriugoetsatisamplo
capitepraeditus immanisetformidabilistonantibusoblatransfaucibusmortuos,quibusiamnilmali
potest facere, frustra territando ante ipsum limen et atra atria Proserpinae semper excubans servat
vacuamDitisdomum.Huncoffrenatumuniusoffulaepraedafacilepraeteribisadipsamqueprotinus
Proserpinamintroibis,quaetecomiterexcipietacbenigne,utetmolliterassidereetprandiumopipare
suadeatsumere.Sedtuethumiresideetpanemsordidumpetitumesto,deindenuntiatoquidadveneris
susceptoquequodoffereturrursusremeanscanissaevitiamoffulareliquaredimeacdeindeavaronavitae
data quam reservaveris stipe transitoque eius fluvio recalcans priora vestigia ad istum caelestium
siderumredieschorum.Sedinteromniahocobservandumpraecipuetibicenseo,nevelisaperirevel

inspicere illam quam feres pyxidem vel omnino divinae formonsitatis abditum curiosius temptare
thensaurum."
20. Sic turris illa prospicua vaticinationis munus explicuit. Nec morata Psyche pergit Taenarum
sumptisqueritestipibusillisetoffulisinfernumdecurritmeatumtransitoquepersilentiumasinariodebili
et amnica stipe vectori data neglecto supernatantis mortui desiderio et spretis textricum subdolis
precibusetoffulaecibosopitacanishorrendarabiedomumProserpinaepenetrat.Necofferentishospitae
sediledelicatumvelcibumbeatumamplexasedantepedeseiusresidenshumiliscibariopanecontenta
Veneriampertulitlegationem.Statimquesecretorepletamconclusamquepyxidemsuscipitetoffulae
sequentisfraudecaninislatratibusobseratisresiduaquenavitaeredditastipelongevegetiorabinferis
recurrit.Etrepetitaatqueadoratacandidaistaluce,quanquamfestinansobsequiumterminare,mentem
capitur temeraria curiositate et: "Ecce" inquit "inepta ego divinae formonsitatis gerula, quae nec
tantillumquidemindidemmihidelibovelsicilliamatorimeoformonsoplacitura",
21.etcumdictoreseratpyxidem.Necquicquamibirerumnecformonsitasulla,sedinfernussomnusac
vereStygius,quistatimcoperculorelevatusinvaditeamcrassaquesoporisnebulacunctiseiusmembris
perfundituretinipsovestigioipsaquesemitaconlapsampossidet.Etiacebatimmobilisetnihilaliud
quamdormienscadaver.
Sed Cupido iam cicatrice solida revalescens nec diutinam suae Psyches absentiam tolerans per
altissimamcubiculiquocohibebaturelapsusfenestramrefectisquepinnisaliquantaquietelongevelocius
provolans Psychen accurrit suam detersoque somno curiose et rursum in pristinam pyxidis sedem
reconditoPsycheninnoxiopunctulosagittaesuaesuscitatet:"Ecce"inquit"rursumperieras,misella,
simili curiositate. Sed interim quidem tu provinciam quae tibi matris meae praecepto mandata est
exsequere naviter, cetera egomet videro." His dictis amator levis in pinnas se dedit, Psyche vero
confestimVenerimunusreportatProserpinae.
22.IntereaCupidoamorenimioperesusetaegrafaciematrissuaerepentinamsobrietatempertimescens
ad armillum redit alisque pernicibus caeli penetrato vertice magno Iovi supplicat suamque causam
probat.TuncIuppiterprehensaCupidinisbucculamanuqueadossuumrelataconsaviatatquesicad
illum:"Licettu,"inquit"dominefili,numquammihiconcessudeumdecretumservarishonorem,sed
istudpectusmeumquolegeselementorumetvicessiderumdisponunturconvulnerarisassiduisictibus
crebrisque terrenae libidinis foedaveris casibus contraque leges et ipsam Iuliam disciplinamque
publicamturpibusadulteriisexistimationemfamamquemeamlaeserisinserpentesinignesinferasin
aves et gregalia pecua serenos vultus meos sordide reformando, at tamen modestiae mea memor
quodqueinteristasmeasmanuscreveriscunctaperficiam,dumtamensciasaemulostuoscavere,acsi
quanuncinterrispuellapraepolletpulcritudine,praesentisbeneficiivicempereammihirepensarete
debere."
23.SicfatusiubetMercuriumdeosomnesadcontionemprotinusconvocare,acsiquicoetucaelestium
defuisset,inpoenamdecemmiliumnummumconventumiripronuntiare.Quometustatimcompleto
caelestitheatroprosedesublimisedensprocerusIuppitersicenuntiat:
"DeiconscriptiMusarumalbo,adolescentemistumquodmanibusmeisalumnatussimprofectoscitis
omnes. Cuius primae iuventutis caloratos impetus freno quodam coercendos existimavi; sat est
cotidianiseumfabulisobadulteriacunctasquecorruptelasinfamatum.Tollendaestomnisoccasioet
luxuriapuerilisnuptialibuspedicisalliganda.Puellamelegitetvirginitateprivavit:teneat,possideat,
amplexusPsychensempersuisamoribusperfruatur."EtadVeneremconlatafacie:"Nectu,"inquit
"filia,quicquamcontristerenecprosapiaetantaetuaestatuquedematrimoniomortalimetuas.Iamfaxo
nuptiasnonimparessedlegitimasetiurecivilicongruas",etilicoperMercuriumarripiPsychenetin
caelum perduci iubet. Porrecto ambrosiae poculo: "Sume," inquit "Psyche, et immortalis esto, nec
umquamdigredieturatuonexuCupidosedistaevobiseruntperpetuaenuptiae."
24.Necmora,cumcenanuptialisaffluensexhibetur.AccumbebatsummumtorummaritusPsychen
gremiosuocomplexus.SicetcumsuaIunoneIuppiteracdeindeperordinemtotidei.Tuncpoculum
nectaris, quod vinum deorum est, Iovi quidem suus pocillator ille rusticus puer, ceteris vero Liber

ministrabat, Vulcanus cenam coquebat; Horae rosis et ceteris floribus purpurabant omnia, Gratiae
spargebantbalsama,Musaequoquecanorapersonabant.TuncApollocantavitadcitharam,Venussuavi
musicaesuperingressaformonsasaltavit,scaenasibisicconcinnata,utMusaequidemchorumcanerent,
tibiasinflaretSaturus,etPaniscusadfistulamdiceret.SicritePsycheconvenitinmanumCupidiniset
nasciturillismaturopartufilia,quamVoluptatemnominamus".
25.Siccaptivaepuellaedeliraettemulentaillanarrabatanicula;sedastansegononproculdolebam
meherculesquodpugillaresetstilumnonhabebamquitambellamfabellampraenotarem.Ecceconfecto
nescioquograviproeliolatronesadveniuntonusti,nonnullitamenimmopromptioresvulneratisdomi
relictis et plagas recurantibus ipsi ad reliquas occultatas in quadam spelunca sarcinas, ut aiebant,
proficiscigestiunt.Prandioqueraptimtuburcinatomeetequumvectoresrerumillarumfuturosfustibus
exinde tundentes producunt in viam multisque clivis et anfractibus fatigatos prope ipsam vesperam
perducuntadquampiamspeluncam,undemultisonustosrebusrursumnebreviculoquidemtempore
refectos ociter reducunt. Tantaque trepidatione festinabat ut me plagis multis obtundentes
propellentesquesuperlapidempropterviampositumdeicerent,undecrebrisaequeingestisictibuscrure
dexteroetungulasinistramedebilitatumaegreadexurgendumcompellunt.
26.Etunus:"Quousque"inquit"ruptumistumasellum,nuncetiamclaudum,frustrapascemus?"Et
alius:"Quidquodetpessumopededomumnostramaccessitnecquicquamidoneilucriexindecepimus
sed vulnera et fortissimorum occisiones?" Alius iterum: "Certe ego, cum primum sarcinas istas
quanquaminvituspertulerit,protinuseumvulturiisgratissimumpabulumfuturumpraecipitabo."
Dumsecummitissimihominesaltercantdemeanece,iametdomumperveneramus.Namtimorungulas
mihialasfecerat.Tuncquaeferebamusamolitiproperiternullasalutisnostraecuraacnemeaequidem
necishabitacomitibusadscitis,quivulneratiremanserantdudum,recurruntreliquaipsilaturitaedio,ut
aiebant,nostraetarditatis.Necmetamenmediocriscarpebatscrupuluscontemplationecomminataemihi
mortis;etipsemecum:"Quidstas,Luci,velquidiamnovissimumexspectas?Morsethaecacerbissima
decretolatronumtibicomparataest.Necmagnoconaturesindiget;videsistas rupinasproximaset
praeacutasinhisprominentessilices,quaetepenetrantesantequamdeciderismembratimdissipabunt.
Nam et illa ipsa praeclara magia tua vultum laboresque tibi tantum asini, verum corium non asini
crassumsedhirudinistenuemembranulumcircumdedit.Quinigiturmasculumtandemsumisanimum
tuaequesaluti,dumlicet,consulis?Habessummamopportunitatemfugae,dumlatronesabsunt.An
custodiamanussemimortuaeformidabis,quamlicetclaudipedistuicalceunicafinirepoteris?Sedquo
gentiumcapesseturfugavelhospitiumquisdabit?Haecquidemineptaetprorsusasininacogitatio;quis
enimviantiumvectoremsuumnonlibenterauferatsecum?"
27.Etalacristatimnisulorumquofueramdestinatusabrumpomequequadripedicursuproripio.Nec
tamenastutulaeanusmilvinosoculoseffugerepotui.Namubimeconspexitabsolutum,captasuper
sexumetaetatemaudacialorumprehenditacmededucereacrevocarecontendit.Nectamenego,memor
exitiabilispropositilatronum,pietateullacommoveor,sedincussisineamposteriorumpedumcalcibus
protinus adplodo terrae. At illa quamvis humi prostrata loro tamen tenaciter inhaerebat, ut me
procurrentemaliquantispertractusuisequeretur.Etoccipitstatimclamosisululatibusauxiliumvalidioris
manusimplorare.Sedfrustrafletibuscassumtumultumcommovebat,quippecumnullusadforetqui
suppetias ei ferre posset nisi sola illa virgo captiva, quae vocis excitu procurrens videt hercules
memorandi spectaculi scaenam, non tauro sed asino dependentem Dircen aniculam, sumptaque
constantiavirilifacinusaudetpulcherrimum.Extortoetenimloromanibuseiusmeplacidisgannitibusab
impeturevocatumnaviterinscenditetsicadcursumrursumincitat.XXVIII
28.Egosimulvoluntariaefugaevotoetliberandaevirginisstudio,sedetplagarumsuasuquaeme
saepiculecommonebant,equestriceleritatequadripedicursusolumreplaudensvirginidelicatasvoculas
adhinnire temptabam. Sed et scabendi dorsi mei simulatione nonnumquam obliquata cervice pedes
decorospuellaebasiabam.Tuncillaspiransaltiuscaelumquesollicitovultupetens:
"Vos",inquit"Superi,tamenmeissupremispericulisopemfacite,ettu,Fortunadurior,iamsaevire
desiste.Sattibimiserisistiscruciatibusmeislitatumest.Tuque,praesidiummeaelibertatismeaeque

salutis, si me domum pervexeris incolumem parentibusque et formonso proco reddideris, quas tibi
gratiasperhibebo,quoshonoreshabebo,quoscibosexhibebo!Iamprimumiubamistamtuamprobe
pectinatammeisvirginalibusmonilibusadornabo,frontemverocrispatampriusdecoriterdiscriminabo
caudaequesetasincurialavacricongestasethorridaspromptadiligentiaperpolibobullisquetemultis
aureis inoculatum veluti stellis sidereis relucentem et gaudiis popularium pomparum ovantem, sinu
sericoprogestansnucleoseteduliamitiora,temeumsospitatoremcotidiesaginabo.
29.Sednecintercibosdelicatosetotiumprofundumvitaequetotiusbeatitudinemdeerittibidignitas
gloriosa.Nammemoriampraesentisfortunaemeaedivinaequeprovidentiaeperpetuatestationesignabo
et depictam in tabula fugae praesentis imaginem meae domus atrio dedicabo. Visetur et in fabulis
audieturdoctorumquestilisrudisperpetuabiturhistoria"Asinovectorevirgoregiafugienscaptivitatem".
Accedesantiquisetipsemiraculis,etiamcredemusexemplotuaeveritatisetPhrixumarietisupernatasse
etArionemdelphinumgubernasseetEuropamtaurosupercubasse.QuodsivereIupitermugivitinbove,
potestinasinomeolaterealiquivelvultushominisvelfaciesdeorum."
Dumhaecidentidempuellareplicatvotisquecrebrosintermiscetsuspiratus,adquoddampervenimus
trivium,undemeadreptocapistrodirigeredextrorsummagnoperegestiebat,quodadparenteseiusea
scilicetireturvia.Sedegognaruslatronesillacadreliquascommeassepraedasrenitebarfirmiteratque
sicinanimomeotacitusexpostulabam:"Quidfacis,infelixpuella?Quidagis?CurfestinasadOrcum?
Quidmeis pedibus facerecontendis?Nonenimtetantumverumetiammeperditumibis."Sicnos
diversatendentesetincausafinalideproprietatesoliimmoviaeherciscundaecontendentesrapinissuis
onusticoramdeprehenduntipsilatronesetadlunaesplendoremiamindelongiuscognitosrisumaligno
salutant.
30. Et unus e numero sic appellat: "Quorsum istam festinanti vestigio lucubratis viam nec noctis
intempestaeManesLarvasqueformidatis?Antu,probissimapuella,parentestuosintervisereproperas?
Sednosetsolitudinituaepraesidiumpraebebimusetcompendiosumadtuositermonstrabimus."Et
verbummanusecutusprehensolororetrorsummecircumtorquetnecbaculinodosiquodgerebatsuetis
ictibustemperat.Tuncingratisadpromptumrecurrensexitiumreminiscordolorisungulaeetoccipio
nutanticapiteclaudicare.
Sed:"Ecce,"inquitillequimeretraxerat"rursumtitubas etvacillas,etputres istituipedesfugere
possunt,ambularenesciunt?AtpauloantepinnatamPegasivincebasceleritatem."
Dum sic mecum fustem quatiens benignus iocatur comes, iam domus eorum extremam loricam
perveneramus.Eteccedequodamramoproceraecupressusindutalaqueumanusillapendebat.Quam
quidem detractam protinus cum suo sibi funiculo devinctam dedere praecipitem puellaque statim
distentavinculiscenam,quampostumadiligentiapraeparaveratinfelixanicula,ferinisinvaduntanimis.
31.Acdumavidavoracitatecunctacontruncant,iamincipiuntdenostrapoenasuaquevindictasecum
considerare.Etutpoteincoetuturbulentovariaefueresententiae,utprimusvivamcremaricenseret
puellam,secundusbestiisobicisuaderet,tertiuspatibulosuffigiiuberet,quartustormentisexcarnificari
praeciperet;certecalculocunctorumutcumquemorseifueratdestinata.Tuncunus,omniumsedato
tumultu,placidosermonesicorsusest:"Necsectaecollegiinecmansuetudinisingulorumacnemeae
quidemmodestiaecongruitpativosultramodumdelictiquesaevireterminumnecferasneccrucesnec
ignesnectormentaacnemortisquidemmaturataefestinastenebrasaccersere.Meisitaqueconsiliis
auscultantesvitampuellae,sedquammeretur,largimini.Necvosmemoriadeseruitutiquequidiam
dudumdecreveritisdeistoasinosemperpigroquidemsedmanduconesummonuncetiammendaci
fictaedebilitatisetvirginalisfugaesequestroministroque.Huncigituriugularecrastinoplaceattotisque
vacuefactopraecordiispermediamalvumnudamvirginem,quampraetulitnobis,insuere,utsolafacie
praeminente ceterum corpus puellae nexu ferino coerceat, tunc super aliquod saxum scruposum
insiciatumetfartilemasinumexponereetsolisardentisvaporibustradere.
32.Sicenimcunctaquaerectestatuistisambosustinebunt,etmortemasinusquampridemmeruit,etilla
morsus ferarum, cum vermes membra laniabunt, et ignis flagrantiam, cum sol nimiis caloribus
inflammarituterum,etpatibulicruciatum,cumcanesetvulturesintimaprotrahentviscera.Sedetceteras

eiusaerumnasettormentanumerate:mortuaebestiaeipsavivensventremhabitabit,tumfaetorenimio
naresaestuabit,etinediaediutinaeletalifametabescet,necsuissaltemliberismanibusmortemsibi
fabricarepoterit."
Talibusdictisnonpedibussedtotisanimislatronesineiusvaduntsententiam.Quammeistammagnis
auribusaccipiensquidaliudquammeumcrastinumdeflebamcadaver?
LIBERSEPTIMUS
1.Utprimumtenebrisabiectisdiesinalbebatetcandidumsoliscurriculumcunctaconlustrabat,quidam
denumerolatronumsupervenit;sicenimmutuaesalutationisofficiorumindicabat.Isinprimospeluncae
adituresidensetexanhelitureceptospiritutalecollegiosuonuntiumfecit:
"Quod ad domum Milonis Hypatini quam proxime diripuimus pertinet, discussa sollicitudine iam
possumusessesecuri.Postquamvosenimfortissimisviribuscunctusablatiscastranostraremeastis,
immixtus egoturbelispopulariumdolentiqueatqueindignantisimilisarbitrabarsuperinvestigatione
facticuiusmodiconsiliumcapereturetanetquatenuslatronesplaceretinquiri,renuntiaturusvobis,uti
mandaveratis,omnia.necargumentisdubiis,sedrationibusprobabilibuscongruocunctaemultitudinis
consensu nescio qui Lucios auctor manifestus facinoris postulabatur, qui proximis diebus fictis
commendaticiislitterisMilonisesevirumcommentitusbonumartiusconciliaverat,utetiamhospitio
susceptus inter familiaris intimos haberetur, plusculisque ibidem diebus demoratus falsis amoribus
ancillaeMilonisanimuminrepensianuaeclaustraseduloexploraveratetipsamembrainquisomne
patrimoniumcondisolebatcurioseperspexerat.
2.Necexiguumsceleratimonstrabaturindicium,quippecumeademnoctesubipsoflagitiimomento
idem profugisset nec exinde usquam compareret; nam et praesidium fugae, quo velocius frustratis
insecutoribus procul ac procul abderet sese, eidem facile suppeditasse; equum nemque illum suum
candidumvectoremfuturumduxissesecum.Planeservumeiusibideminhospitiorepertumscelerum
consiliorumqueeriliumfuturumindicempermagistratusinpublicamcustodiamreceptumetalteradie
tormentisvexatumpluribusacpaeneadultimammortemexcarnificatumnilquicquamrerumtaliumesse
confessum, missos tamen in patriam Luci illis multos numero qui reum poenas daturum sceleris
inquirerent."
HaeceonarranteveterisfortunaeetilliusbeatiLuciipraesentisqueaerumnaeetinfelicisasinifacta
comparatone medullitus ingemeat subibatque me non de nihilo veteris priscaeque doctrinae viros
finxisseacpronuntiassecaenametprorsusexoculatamesseFortunam,quaesempersuasopesadmalos
etindignosconferatnecunquamiudicioquemquammortaliumeligat,immoverocumsipotissimum
deverseturquosprocul,sivideret,fugeredeberet,quodquecunctisestextremius,variasopiniones,immo
contrariasnobisattribuat,utetmalusbonivirifamaglorieturetinnocentissimuscontranoxiorummore
plectatur.
3.Egodenique,quemsaevissimuseiusimpetusinbestiametextremaesortisquadripedemdeduxerat
cuiusquecasusetiamquoivisiniquissimodolendusatquemiserandusmeritovideretur,criminelatrocinii
inhospitemmihicarissimumpostulabar.Quodcrimennonmodolatrociniumverumetiamparricidium
quisque rectius nominarit. Necmihitamenlicebatcausam meam defendere vel unicoverbosaltem
denegare.Deniquenemalaconscientiatamscelestocriminipraesensviderersilentioconsentire,hoc
tantumimpatientiaproductusvoluidicere:"Nonfeci."Etverbumquidempraecedenssemelacsaepius
inmodiceclamitavi,sequensveronullopactodissererepotui,sedinprimaremansivoceetidentidem
boavi"Nonnon",quanquamminiarutunditatependulasvibrassemlabias.Sedquidegopluribusde
Fortunaescaevitateconqueror,[quam]quamnecistudpuduitmecummeofamulomeoquevectoreillo
equofactumconservumatqueconiugem?
4.Talibuscogitationibusfluctuantemsubitmecuraillapotior,quastatuolatronummanibusvirginis
decretam me victimam recordabar, ventremque crebro suspiciens meum iam misellam puellam
parturibam.Sedille,quicommodumfalsamdemenotoriampertulerat,expromptismilleaureumquos
insutulaciniaecontexeratquosquevariisviatoribusdetractos,utaiebat,prosuafrugalitatecommuni
conferebatarcae,infitetiamdesalutecommilitonumsollicitesciscitari.Cognitoquequosdam,immo

vero fortissimus quemque variis quidem sed impigris casibus oppetisse, suadet tantisper pacatis
itineribus omniumque proeliorum servatis indutiis inquisitioni commilitonum potius insisteretur et
tirocinio novae iuventutis ad pristinae manus numerum Martiae cohortis facies integraretur: nam et
invitos terrore compelli et volentes praemio provocari posse nec paucos humili servilique vitae
renuntiantesetinstartyrannicaepotestatissectamsuamconferremalle.Sequoqueiamdudumprosua
partequendamconvenissehominemetstatuprocerumetaetateiuvenemetcorporevastumetmanu
strenuum,eiquesuasisseacdeniquepersuasisse,utmanushebetatasdiutinapigritiatandemreferretad
frugemmeliorembonoquesecundae,dumposset,fruereturvaletudinis,necmanusvalidamerogandae
stipiporrigeretsedhauriendopotuitexerceretauro.
5.Talibusdictisuniversiomnesadsensietillum,quiiamcomprobatusvideretur,adsciscietaliosad
supplendum numerum vestigari statuunt. Tunc profectus et paululum commoratus ille perducit
immanem quendam iuvenem, uti fuerat pollicitus, nescio an ulli praesentium comparandum nam
praeter ceteram corporis molem toto vertice cunctos antepollebat et ei commodum lanugo malis
inserpebatsedplanecentunculisdisparibusetmaleconsarcinatissemiamictum,interquospectuset
ventercrustatacrassitierelucitabant.
Sicintrogressus:"Havete,"inquit"fortissimodeoMarticlientesmihiqueiamfidicommilitones,etvirum
magnanimaevivacitatisvolentemvolentesaccipite,libentiusvulneracorporeexcipientemquamaurum
manususcipientemipsaquemorte,quamformidantalii,meliorem.Necmeputetisegenumvelabiectum
neve de pannulis istis virtute meas aestimetis. Nam praefui validissimae manui totamque prorsus
devastaviMacedoniam.EgosumpraedofamosusHaemusilleTheronecuiustotaeprovinciaenomen
horrescunt, patre Therone aeque latrone inclito prognatus, humano sanguine nutritus interque ipsos
manipulosfactioniseducaturheresetaemulusvirtutispaternae.
6.Sedomnempristinamsociorumfortiummultitudinemmagnesqueillasopesexiguotemporisamisi
spatio. Nam procuratorem principis ducenaria perfunctum, dehinc fortuna tristiore decessum,
praetereuntem Iove irato fueram adgressus sed rei noscendae carpo ordinem. Fuit quidam multis
officiis in aula Caesaris clarus atque conspicuus, ipsi etiam probe spectatus. Hunc insimulatum
quorundamastuproiecitextorremsaeviensinvidia.SeduxoreiusPlotinaquaedam,raraefideiatque
singularis pudicitiae femina, quae decimo partun stipendio viri familiam fundaverat, spretis atque
contemptisurbicaeluxuriaedeliciis,fugientiscomesetinfortuniisocia,tonsocapilloinmasculinam
faciem reformato habitu pretiosissimis monilium et auro monetali zonis refertis incincta inter ipsas
custodientiummiliummanusetgladiosnudosintrepidacunctorumpericulorumparticepsetpromariti
salute pervigilem curam sustinens aerumnas adsiduas ingenio masculo sustinebat. Iamque plurimis
itinerisdifficultatibusmarisqueterroribusexanclatisZacynthumpetebat,quamsorsetfatalisdecreverat
temporariamsedem.
7. Sed cum primum litus Actiacum, quo tunc Macedonia delapsi grassabamur, appulisset nocte
promotatabernulamquandamlitorinaviqueproximamvitatismarisfluctibusincubabantinvadimuset
diripimusomnia.Nectamenpericulolevitemptatidiscessimus.Simulnamqueprimumsonumianuae
matronapercepit,procurrensincubiculumclamoribusinquietiscunctamiscuitmilitessuosquefamulos
nominatim, sed et omnem viciniam suppetiatum convocans, nisi quod pavore cunctorum, qui sibi
quisquemetuentesdelitiscebant,effectumestutimpunediscederemus.
Sedprotinussanctissimaveraenimdicendasuntetunicaefideifeminabonisartibusgratiosaprecibus
adCaesarisnumenporrectisetmaritoreditumceleremetadgressuraeplenamvindictamimpetravit.
DeniquenoluitesseCaesarHaemilatroniscollegiumetconfestiminterivit:tantumpotestnutusetiam
magniprincipis.Totadeniquefactionemilitariumvexillationumindagatuconfectaatqueconcitaipseme
furatusaegresolusmediisOrcifaucibusadhuncevasimodum:
8.sumptavestemuliebriflorida,insinusflaccidosabundante,mitellaquetextilicontectocapite,calceis
feminisalbisillisettenuibusinductusetetinsequioremsexumincertatusatqueabsconditus,asello
spicas ordeacias gerentiresidenspermediasacies infestimilitis transabivi.Nammulieremputantes
asinariam concedebant liberos abitus, quippe cum mihi etiam tunc depiles genae levi pueritia

splendicarent.
Necabillatamenpaternagloriavelmeavirtutedescivi,quanquamsemitrepidusiuxtamucronesMartios
constitutus,sedhabitusalienifallaciatectumvillasseucastellasolusadgrediensviaticulummihiconrasi
etdiloricatisstatispannulisinmediumduomiliaprofuditaureorumet:"En"inquit"istamsportulam,
immoverodotemcollegiovestrolibensmequevobisducemfidissimum,sitamennonrecusarit,offero
brevitemporisspatiolapideamistamdomumvestramfacturusauream."
9.Necmoraneccunctatio,sedcalculis omnibusducatumlatronesunanimeseideferuntvestemque
lautiusculamproferunt,sumeretabiectocentunculodivite.Sicreformatus singulos exosculatusetin
summopulvinarilocatuscenapoculisquemagnisinauguratur.Tuncsermonibusmutuisdevirginisfuga
dequemeavecturaetutriquedestinatamonstruosamortecognoscitetubilocorumessetillapercontatus
deductusque,visaea,uteratvinculisonusta,contortaetvituperantinarediscessitet:"Nonsumquidem
tambrutusvelcertetemerarius"inquit"utscitumvestruminhibeam,sedmalaeconscientiaereatum
intramesustinebosiquodbonummihivideturdissimulavero.Sedpriusfiduciamvestricausasollicito
mihitribuite,cumpraesertimvobis,sisententiahaecmeadisplicuerit,liceatrursusadasinumredire.
Namegoarbitrorlatrones,quiqueeorumrectesapiunt,nihilanteferrelucrosuodebereacneipsam
quidemsaepeetultisdamnosamultionem.Ergoigitur,siperdideritinasinovirginem,nihilamplius
quamsineullocompendioindignationemvestramexercueritis.Quinegocenseodeducendameamad
quampiamcivitatemibiquevenundandam.Necenimlevipretiodistrahipoterittalisaetatula.Namet
ipsequosdamlenonespridemcognitoshabeo,quorumpoteritunusmagnisequidemtalentis,utarbitror,
puellam istam praestinare condigne natalibus suis fornicem processuram nec in similem fugam
discursuram,nonnihiletiam,cumlupanariservierit,vindictaevobisdepensuram.Hancetanimoquidem
meosententiamconducibilemprotuli;sedvosvestrorumestisconsiliorumrerumquedomini."
10.Sicillelatronumfisciadvocatusnostramcausampertulerat,virginisetasinisospitatoregregius.Sed
in diutina deliberatione ceteri cruciantes mora consilii mea praecordia, immo miserum spiritum
elidentes,tandemnoviciilatronisaccenduntsententiaeetprotinusvinculisexsolvuntvirginem.Quae
quidemsimulvideratillumiuvenemfornicisqueetlenonisaudieratmentionem,coepitrisulaetissimo
gestire, ut mihi merito subiret vituperatio totius sexus, cum videre puellam proci iuvenis amore
nuptiarumquecastarumdesideriosimulatolupanarisspurcisordidiquesubitodelectarinomine.Ettunc
quidemtotarummulierumsectamoresquedeasinipendebantiudicio.
Sedilleiuvenissermonereperito:"Quinigitur"inquit"supplicatumMartiComitipergimusetpuellam
simul vendituri et socios indagaturi? Sed, ut video, nullum uspiam pecus sacrificatui ac ne vinum
quidem potatui adfatim vel sufficiens habemus. Decem mihi itaque legate comites, qui contentus
proximumcastellumpetam,indevobisepulassaliarescomparaturus."Siceoprofectocetericopiosum
instruuntignemaramquecespitevirentiMartideofaciunt.
11. Nec multo post adveniunt illi vinarios utres ferentes et gregatim pecua comminantes, unde
praelectum grandem hircum annosum et horricomem Marti Secutori Comitique victimant. Et ilico
prandium fabricatur opipare. Tunc hospes ille: "Non modo" inquit "exspoliationum praedarumque,
verumetiamvoluptatumvestrarumducemmestrenuumsentiredebetis"etadgressusinsignifacilitate
navitercuncta praeministrat. Verrit,sternit,coquit,tucceta concinnat,adponitscitule,sedpraecipue
poculiscelebrisgrandibusquesingulosingurgitat.Interdumtamensimulationepromendiquaeposcebat
ususadpuellamcommeabatadsidue,partisquesubreptasclanculoetpraegustatasasepotionesofferebat
hilaris.Atillasumebatadpetenteretnonnumquambasiarevolentipromptissaviolisadlubescebat.Quae
resoppidomihidisplicebat."Hemoblitaesnuptiarumtuiquemutuicupitoris,puellavirgo,etillinescio
cuirecentimarito,quemtibiparentesiunxerunt,huncadvenamcruentumquepercussorempraeponis?
Necteconscientiastimulat,sedadfectionecalcatainterlanceasetgladiosistosscortaritibilibet?Non
rursumrecurresadasinumetrursumexitiummihiparabis?Reveraludisdealienocorio."
12.Dumistasycophantaegomecummaximacumindignationedisputo,deverbiserumquibusdam
dubiis sed non obscuris prudenti asino cognosco non Haemum illum praedonem famosum sed
Tlepolemum sponsum puellae ipsius. Nam procedente sermone paulo iam clarius contempta mea

praesentiaquasiveremortui:"Bonoanimoes,"inquit"Charitedulcissima;namtotisistoshostestuos
statimcaptivoshabebis",etinstantiavalidiorevinumiaminmixtum,sedmodicotepefactumvapore
sauciis illis et crapula vinolentiaque madidis ipse abstemius non cessat inpingere. Et hercules
suspicionemmihifecitquasisoporiferumquoddamvenenumcantharisimmisceretillis.Cunctidenique,
sedprorsusomnesvinosepultiiacebant,omnesparitermortui.Tuncnullonegotioartissimisvinculis
impeditis ac pro arbitrio suo constrictis illis, imposita dorso meo puella, dirigit gressum ad suam
patriam.
13.Quamsimulaccessimus,totacivitasadvotivumconspectumeffunditur.Procurruntparentes,affines,
clientes,alumni,famulilaetifaciem,gaudiodelibuti.Pompamcerneresomnissexusetomnisaetatis
novumque et hercules memorandum spectamen, virginem asino triumphantem. Denique ipse etiam
hilarior pro virili parte, ne praesenti negotio ut alienus discreparem, porrectius auribus proflatisque
naribusrudivifortiter,immotonanticlamorepersonui.Etillamthalamoreceptamcommodeparentessui
fovebant,meverocumingentiiumentorumciviumquemultitudineconfestimretroTlepolemusagebat
noninvitum.Nametaliascuriosusettunclatronumcaptivitatisspectatoroptabamfieri.Quosfidem
colligatosadhucvinomagisquamvinculisdeprehendimus.Totisergoprolatiserutisquerebusetnobis
auro argentoque et ceteris onustis ipsos partim constrictos, uti fuerant, provolutosque in proximas
rupinaspraecipitesdedere,aliosverosuissibigladiisobtruncatosreliquere.
Tali vindicta laeti et gaudentes civitatem revenimus. Et illas quidem divitas publicae custodelae
commisere,Tlepolemopuellamrepetitamlegetradidere.
14. Exin me suum sospitatorem nuncupatum matrona prolixe curitabat ipsoque nuptiarum die
praesepiummeumordeopassimrepleriiubetfaenumquecameloBactrinaesufficiensapponi.Sedquas
egocondignasPhotididirasdevotionesimprecarer,quaemeformavitnoncanem,sedasinum,quippe
cumvideremlargissimaecenaereliquiisrapinisquecanesomnesinescatosatquedistentos.
PostnoctemetrudimentaVenerisrecensnuptagratiassummasapudsuosparentesacmaritummihi
meminisse non destitit, quoad summos illi promitterent honorem habituri mihi. Convocatis denique
gravioribusamicisconsiliumdatur,quopotissimumpactodigneremunerarer.Placuerantunidomime
conclusum et otiosum hordeo lecto fabaque et vicia saginari; sed optinuit alius, qui meae libertati
prospexerat, suadens ut rurestribus potius campis in greges equinos lasciviens discurrerem daturum
dominisequaruminscensugenerosomultasalumnas.
15.Ergoigiturevocatostatimarmentarioequisonemagnacumpraefationededucendusadsignor.Etsane
gaudenslaetusquepraecurrebametceterisoneribusiamnuncrenuntiaturusnanctaquelibertateveris
initiopratisherbantibusrosasutiquereperturusaliquas.Subibatmetamenillaetiamsequenscogitatio,
quod tantis actis gratiis honoribusque plurimis asino meo tribuit humana facie recepta multo tanta
pluribusbeneficiishonestarer.
Sedubimeproculacivitategregariusilleperduxerat,nullaedeliciaeacneullaquidemlibertasexcipit.
Namprotinusuxoreius,avaraequidemnequissimaeillamulier,molaemachinariaesubiugummededit
frondosoquebaculosubindecastiganspanemsibisuisquedemeoparabatcorio.Nectantumsuicibi
gratiamefatigarecontenta,vicinorumetiamfrumentamercennariisdiscursibusmeisconterebat,nec
mihimiserostatutasaltemcibariaprotantispraestabanturlaboribus.Namquehordeummeumfrictumet
subeademmolameisquassatumambagibuscolonisproximisvenditabat,mihiveroperdiemlaboriosae
machinaeadtendosubipsavesperafurfuresapponebatincretosacsordidosmultosquelapidesalebrosos.
16.TalibusaerumnisedomitumnovisFortunasaevatradiditcruciatibus,scilicetut,quodaiunt,domi
forisqueforibusfactisadoriaeplenaeegregiusmandatidominiciserusauscultatoraliquandopermisit.At
egotandemliberasinuslaetusettripudiansgraduquemolligestiensequasopportunissimasiammihi
concubinasfuturasdeligebam.Sedhaecetiamspeshilariorincapitaleprocessitexitium.Maresenimob
amissuram veterem pasti satianter ac diu saginati, terribiles [alios] alioquin et utique quovis asino
fortiores,dememetuentessibietadulteriodegeneripraecaventesnechospitalisIovisservatofoedere
rivalemsummofurentespersecunturodio.Hicelatisinaltumvastispectoribusarduuscapiteetsublimis
vertice primoribus in me pugillatur ungulis, ille terga pulposis torulis obsera convertens postremis

velitaturcalcibus,aliushinnitumalignocomminatusremulsisauribusdentiumquecandentiumrenudatis
asceistotummecommorsicat.SicapudhistoriamderegeThraciolegeram,quimiseroshospitesferinis
equissuislacerandosdevorandosqueporrigebat;adeoillepraepotenstyrannussicparcushordeifuitut
edaciumiumentorumfamemcorporumhumanorumlargitionesedaret.
17. At eundem modum distractus et ipse variis equorum incursibus rursum molares illos circuitus
requirebam.VerumFortunameiscruciatibusinsatiabilisaliammihidenuopesteminstruxit.Delegor
enim ligno monte devehundo, perque mihi praefectus imponitur omnium unus ille quidem puer
deterrimus.Necmemontisexcelsitantumarduumfatigabatiugum,necsaxeastantumsudesincursando
contribamungulas,verumfustiumquoquecrebrisictibusprolixededolabar,utusqueplagarummihi
medullarisinsideretdolor;coxaequedexteraesemperictusincutiensetunumferiendolocumdissipato
corioetulcerislatissimifactoforamine,immofoveaveletiamfenestranullustamendesinebatidentidem
vulnussanguinedelibutumobtundere.Lignorumverotantomepremebatpondere,utfasciummolem
elephanto,nonasinoparatamputares.Illeveroetiamquotiensinalterumlatuspraeponderansdeclinarat
sarcina,cumdeberetpotiusgravantisruinaefustesdemereetlevatapaulisperpressurasanaremevel
certeinalterumtranslatisperaequare,contralapidibusadditisinsupersiciniquitatiponderismedebatur.
18. Nec tamen post tantas meas clades inmodico sarcinae pondere contentus, cum fluvium
transcenderemus, qui forte praeter viam defluebat, peronibus suis ab aquae madore consulens ipse
quoqueinsuperlumbosmeosinsiliensresidebat,exiguumscilicetetilludtantaemolissuperpondium.Ac
siquocasulimocaenosoripaesupercilialubricanteonerisinpatientiaprolapsusderuissem,cumdeberet
egregiusagasomanumporrigere,capistrosuspendere,caudasublevare,certepartemtantioneris,quoad
resurgeremsaltem,detrahere,nullumquidemdefessomihiferebatauxilium,sedoccipiensacapite,
immoveroetipsisauribustotummecomplicabat[cidit]fustigrandissimo,donecfomentiviceipsaeme
plagaesuscitarent.
Idemmihitalemetiamexcogitavitperniciem.Spinasacerrumasetpunctuveneratoviriosasinfascem
tortili nodo constrictas caudae meae pensilem deligavit cruciatum, ut incessu meo commotae
incitataequefunestisaculeisinfestemeconvulnerarent.
19.Ergoigiturancipitimalolaboratam.Namcummecursuproripueramfugiensacerbissimosincursus,
vehementiore nisu spinarum feriebar: si dolori parcens paululum restitissem, plagis compellebar ad
cursum. Nec quicquam videbaturaliud excogitare puerillenequissimus quam utme quoquomodo
perditumiret,idqueiuransetiamnonnumquamcomminabatur.Enplanefuit,quodeiusdetestabilem
malitiamadpeioresconatusstimularet;namquadamdienimiaeiusinsolentiaexpugnatapatientiamea
calcesineumvalidasextuleram.Deniquetalefacinusinmecomminiscitur.Stuppaesarcinamesatis
onustumprobequefuniculisconstrictumproducitinviamdequeproximavillulaspirantemcarbunculum
furatusonerisinipsomeditullioreponit.Iamquefomentotenuicalescensetenutritusignissurgebatin
flammasettotummefunestusardorinvaserat,necullumpestisextremaesuffugiumnecsalutisaliquod
apparetsolacium,etustrinatalismorasnonsustinetetmelioraconsiliapraevertitur.
20.SedinrebusscaevisadfulsitFortunaenutushilariornescioanfuturispericulismereservans,certe
praesentestatutaquemorteliberans.Namfortepluviaepridianaerecensconceptaculumaquaelutulentae
proximumconspicatusibimemetinprovidosaltutotumabicioflammaqueprorsusextinctatandemet
pondere levatus et exitio liberatus evado. Sed ille deterrimus ac temerarius puer hoc quoque suum
nequissimum factum in me retortis gregariisque omnibus adfirmavit me sponte vicinorum foculos
transeuntemtitubantigraduprolapsumignemultroneumaccersissemihi,etarridensaddidit:"Quousque
ergofrustrapascemusinigninumistum?"Necmultisinteriectisdiebuslongepeioribusmedolispetivit.
Lignoenimquodgerebaminproximamcasulamvenditovacuummeducensiamsenequitiaemeae
proclamansimparemmiserrimumqueistudmagisteriumrennuensquerelashuiusmodiconcinnat:
221.Videtisistumpigrumtardissimusqueetnimisasinum?Mepostceteraflagitianuncnovispericulis
etiamangit.Utquemqueenimviatoremprospexerit,siveillascituramulierseuvirgonubilisseutener
puellusest,ilicodisturbatogestamine,nonnumquametiamipsisstramentisabiectis,furensincurritet
hominesamatortalisappetitethumiprostratiillisinhiansillicitasatqueincognitastemptatlibidineset

ferinas voluptates, aversaque Venere invitat ad nuptias. Nam imaginem etiam savii mentiendo ore
improbo compulsat ac morsicat. Quae res nobis non mediocris lites atque iurgia, immo forsitan et
criminapariet.Nuncetiamvisaquadamhonestaiuvene,lignoquoddevehebatabiectodispersoque,in
eamfuriososdirexitimpetusetfestivushicamasiohumosordidaprostratammulieremibidemomnium
gestiebat inscendere. Quod nisi ploratu questuque femineo conclamatum viatorum praesidium
accurrissetacdemediisungulisipsiusessetereptaliberataque,miseraillacompavitaatquediruptaipsa
quidemcruciabilemclademsustinuisset,nobisveropoenalereliquissetexitium."
22. Talibus mendaciis admiscendo sermones alios, qui meum verecundum silentium vehementius
premerent,animospastoruminmeamperniciematrocitersuscitavit.Deniqueunusexillis:"Quinigitur
publicumistummaritum"inquit"immocommunemomniumadulterumillissuismonstruosisnuptiis
condignamvictimamushostiam?et?Heustu,puer,"ait"obtruncatoprotinuseointestinaquidemcanibus
nostrisiacta,ceteramverocarnemomnemoperariorumcenaereserva.Namcoriumadfirmavitcineris
inspersumdominisreferemuseiusquemortemdelupofacilementiemur."
Sublatacunctationeaccusatorillemeusnoxius,ipseetiampastoralisexsecutorsententiae,laetusetmeis
insultansmaliscalcisqueilliusadmonitus,quaminefficacemfuissemeherculesdoleo,protinusgladium
cotisadtrituparabat.
23.Sedquidamdecoetuillorusticorum:"Nefas?ait"tambellumasinumsicenecareetpropterluxuriem
lasciviamque amatoriam criminatum opera servitioque tam necessario carere, cum alioquin exsectis
genitalibuspossitnequeinveneremnullomodosurgerevosqueomnimetupericuliliberare,insuper
etiamlongecrassioratquecorpulentioreffici.Multosegosciononmodoasinosinertes,verumetiam
ferocissimo equos nimio libidinis laborantes atque ob id truces vesanoque adhibita tali detestatione
mansuetosacmitesexindefactosetoneriferundononinhabilesetceteroministeriopatiente.Denique
nisivobissuadeonolentibus,possumspatiomodicointeriecto,quomercatumobirestatui,petitisedomo
ferramentishuiccurarepraeparatisadvosactutumrediretrucemqueamatoremistumatqueinsuavem
dissitisfemoribusemasculareetquovisvervecemitioremefficere."
24. Tali sententia mediis Orci manibus extractus set extremae poenae reservatus maerebam et in
novissimapartecorporistotummeperiturumdeflebam.Ineditadeniquevelpraecipitiruinamemetipse
quaerebamextingueremoriturusquidemnihilominussedmoriturusinteger.Dumqueinistanecismeae
decunctor electione, matutino me rursum puer ille peremptor meus contra montis suetum ducit
vestigium,Iamquemedecuiusdamviamsupergressusipsesecurilignum,quoddeveheret,recidebat.Et
eccedeproximospecuvastumattollenscaputfunestaproserpitursa.Quamsimulconspexi,paviduset
repentina facies conterritus totum corporis pondus in postremos poplites recello arduaque cervice
sublimiterelevatalorumquotenebarrumpomequeprotinuspernicifugaecommittoperquepronanon
tantumpedibusverumetiamtotoproiectocorporeproperedevolutusimmittomecampissubpatentibus,
exsummostudiofugiensimmanemursamursaquepeioremillumpuerum.
25.Tuncquidamviatorsolitariumvagumquemerespiciensinvaditetproperiterinscensumbaculoquod
gerebat obverberans per obliquam ignaramque me dicebat viam. Nec invitus ego cursui me
commodabamrelinquensatrocissimamvirilitatislanienam.Ceterumplagisnonmagnoperecommovebar
quippeconsuetusexformaconcidifustibus.
SedillaFortunameiscasibuspervicaxtamopportunumlatibulummiseriaceleritatepraeversanovas
instruxitinsidias.Pastoresenimmeiperditamsibirequirentesvacculamvariasqueregionesperagrantes
occurrunt nobis fortuito statimque me cognitum capistro prehensum attrahere gestiunt. Sed audacia
validaresistensillefidemhominumdeumquetestabatur:"Quidmeraptatisviolenter?Quidinvaditis?"
"Ain,tenostractamusinciviliter,quinostrumasinumfuratusabducis?Quinpotiuseffarisubipuerum
eiusdemagasonem,necatumscilicet,occultaris?"Etillicodetractusadterrampugnisquepulsatuset
calcibus contusus infit deierans nullum semet vidisse ductorem, sed plane continatum solutum et
solitarium ob indicivae praemium occupasse, domino tamen suo restituturum. "Atque unitam ipse
asinum",inquit"quemnumquamprofectovidissem,vocemquirethumanamdaremeaequetestimonium
innocentiaeperhibereposset:profectovoshuiusiniuriaepigeret."

Sic adseverans nihil quicquam promovebat. Nam collo constrictum reductum eum pastores molesti
contramontisilliussilvosanemoraundelignumpuersolebategerere.
26.Necuspiamrurisreperiturille,sedplanecorpuseiusmembratimlaceratummultisquedispersum
locisconspicitur.Quamremproculdubiosentiebamegoilliusursaedentibusesseperfectam,ethercules
dicerem quod sciebam, si loquendi copia suppeditaret. sed, quodsolum poteram, tacitus licet serae
vindictaegratulabar.Etcadaverquidemdisiectispartibustandemtotumrepertumaegrequeconcinnatum
ibidem terrae dedere, meum vero Bellerophontem abactorem indubitatum cruentumque percussorem
criminantes, ad casas interim suas vinctum perducunt, quoad renascenti die sequenti deductus ad
magistratus,utaiebant,poenasredderetur.
Interimdumpuerumillumparentessuiplangoribusfletibusquequerebantur,etadvenienseccerusticus
nequaquampromissumsuumfrustratusdestinatamsectionemmeamflagitat."Nonest"inhisinquitunus
"indidempraesensiacturanostra,sedplanecrastinolibetnontantumnaturamverumetiamcaputquoque
ipsumpessimoistoasinodemere.Nectibiministeriumdeeritistorum."
27.Siceffectumestutinalterumdiemcladesdiffereturmea.Ategogratiasagebambonopueroquod
saltem mortuus unam carnificinae meae dieculam donasset. nec tamen tantillum saltem gratulationi
meae quietive spatium datum; nam mater pueri, mortem deplorans acerbam filii, fleta et lacrimosa
fuscaquevestecontecta,ambabusmanibustrahenscinerosamcanitiem,heiulansetexindeproclamans
stabuluminrumpitmeumtunsisqueacdiverberatisvehementeruberibusincipit:"Etnuncistesecurus
incumbenspraesepiovoracitatisuaedeseruitetinsatiabilemprofundumqueventremsemperesitando
distenditnecaerumnaemeaemisereturveldetestabilemcasumdefunctimagistrirecordatur,sedscilicet
senectaminfirmitatemquemeamcontemnitacdespicitetimpuneselaturumtantumsceluscredit.At
utcumquesepraesumitinnocentem;estenimcongruenspessimisconatibuscontranoxiamconscientiam
speraresecuritatem.Namprodeumfidem,quadrupesnequissime,licetprecariamvocisusuramsumeret,
cui tandem vel ineptissimo persuadere possis atrocitatem istam culpa (tua) carere, cum propugnare
pedibusetarceremorsibusmisellopueropotueris?Anipsumquidemsaepiusincursarecalcibuspotuisti,
morituramverodefenderealacritatesimilinequisti?Certedorsoreceptumauferresprotinusetinfesti
latronis cruentis manibus eriperes, postremum deserto derelictoque illo conservo magistro comite
pastorenonsolusaufugeres.Anignoraseosetiamquimorituris auxiliumsalutaredenegarint,quod
contrabonosmoresidipsumfecerint,solerepuniri?Sednondiutiusmeiscladibuslaetaberis,homicidia.
Sentiesefficiam,miserodolorinaturalesviresadesse";
28. et cum dicto subsertis manibus exsoluit suam sibi fasceam pedesque meos singillatim inligans
indidem constringit artissime, scilicet nequodvindictae meae superesset praesidium,et perticaqua
stabulifores offirmarisolebantadreptanonprius medesiitobtunderequamvictis fessisqueviribus
suopteponderedegravatusmanibuseiusfustisessetelapsus.Tuncdebrachiorumsuorumcitafatigatione
conquestaprocurritadfocumardentemquetitionemgerensmediisinguinibusobtruditusque,donecsolo
quodrestabatnisuspraesidioliquidafimostrictimegestafaciematqueoculoseiusconfoedassem.Qua
caecitateatquefaetoretandemfugataestameapernicie:ceterumtitionedelirantisAlthaeaeMeleager
asinusinterisset.
LIBEROCTAVUS
1.Noctisgalliciniovenitquidamiuveniseproximacivitate,utquidemmihividebatur,unusexfamulis
Charites,puellaeillius,quaemecumaputlatrones paresaerumnas exanclaverat.Isdeeiusexitioet
domustotiusinfortuniomiraacnefanda,ignempropteradsidens,interconservorumfrequentiamsic
annuntiabat:
Equisonesopilionesque,etiambusequae,fuitCharitenobis,fuitmisellaetquidemcasugravissimo,nec
veroincomitataManisadivit.Sedutcunctanoritis,referamvobisacapitequaegestasuntquaeque
possintmeritodoctiore,quibusstilosfortunasubministrat,inhistoriaespeciemchartisinvolvere.Eratin
proximacivitateiuvenisnatalibuspraenobilisquoclarusetpecuniaefuitsatislocuples,sedluxuriae
popinalisscortisqueetdiurnispotationibusexercitatusatqueobidfactionibuslatronummalesociatus
necnonetiammanusinfectushumanocruore,Thrasyllusnomine.Idquesiceratetfamadicebat.

2.Hic,cumprimumCharitenubendomaturuisset,interpraecipuosprocossummostudiopetitioniseius
munusobieratetquanquamceterisomnibusidgenusvirisantistareteximiisquemuneribusparentum
invitaretiudicium,morumtamenimprobatusrepulsaecontumeliafuerataspersus.Acdumerilispuella
in boni Tlepolemi manum venerat, firmiter deorsus delapsum nutriens amorem et denegati thalami
permiscens indignationem, cruento facinori quaerebat accessum. Nactus denique praesentiae suae
tempestivam occasionem, sceleri, quod diu cogitarat, accingitur. Ac die quo praedonum infestis
mucronibuspuellafueratastuvirtutibusquesponsisuiliberata,turbaegratulantiumexultansinsigniter
permiscuit sese salutique praesenti ac futurae suboli novorum maritorum gaudibundus ad honorem
splendidae prosapiae inter praecipuos hospites domum nostram receptus, occultato consilio sceleris,
amici fidelissimi personam mentiebatur. Iamque sermonibus assiduis et conversatione frequenti
nonnumquametiamcenaproculoquecommunicariorcariorquefactusinprofundamruinamcupidinis
sesepaulatimnesciuspraecipitaverat.Quidni,cumflammasaeviamorisparvaquidemprimovapore
delectet,sedfomentisconsuetudinisexaestuansinmodicisardoribustotosamburathomines?
3.DiudeniquedeliberaveratsecumThrasyllusquodnecclandestiniscolloquiisopportunumreperiret
locumetadulterinaeVenerismagismagisquepraeclusosaditus[copiacustodientium]cerneretnovaeque
atquegliscentisaffectionisfirmissimumvinculumnonpossedissociariperspiceret,etpuellae,sivellet,
quanquamvellenonposset,[copiacustodientum]furatrinaeconiugalisincommodaretrudimentum;et
tamenadhocipsumquodnonpotestcontentiosapernicie,quasiposset,impellitur.Quodnuncarduum
factuputatur,amoreperdiesroboratofacilevidetureffectu.Spectatedenique,sed,oro,sollicitisanimis
intendite,quorsumfuriosaelibidinisproruperitimpetus.
4. Die quadam venatum Tlepolemus assumpto Thrasyllo petebat indagaturus feras, quod tamen in
capreisferitatisest;necenimCharitemaritumsuumquaererepatiebaturbestiasarmatasdentevelcornu.
Iamqueapudfrondosumtumulumramorumquedensistegminibusumbrosumprospectuvestigatorum
obseptis capreis canes venationis indagini generosae, mandato cubili residentes invaderent bestias,
immittuntur statimque sollertis disciplinae memores partitae totos praecingunt aditus tacitaque prius
servatamussitatione,signosibirepentinoreddito,latratibusfervidisdissonisquemiscentomnia.Neculla
caprea nec pavens dammula nec prae ceteris feris mitior cerva, sed aper immanis atque invisitatus
exsurgit toris callosae cutis obesus, pilis inhorrentibus corio squalidus, setis insurgentibus spinae
hispidus,dentibusattritusonacispumeus,oculisaspectuminaciflammeus,impetusaevofrementisoris
totusfulmineus.Etprimumquidemcanumprocaciores,quaecomminuscontulerantvestigium,genishac
illaciactatisconsectasinterficit,deincalcataretiola,quaprimosimpetusreduxerat,transabiit.
5.Etnosquidemcunctipavoredeterritietalioquininnoxiisvenationibusconsueti,tuncetiaminermes
atqueinmunititegumentisfrondisvelarboribuslatenterabscondimus,Thrasyllusveronactusfraudium
opportunum decipulum sic Tlepolemum captiose compellat: "Quid stupore confusi vel etiam cassa
formidine similes humilitati servorum istorum vel in modum pavoris feminei deiecti tam opimam
praedam mediis manibus amittimus? Quin equos inscendimus? Quin ocius indipiscimur? En cape
venabulum et ego sumo lanceam." Nec tantillum morati protinus insiliunt equos ex summo studio
bestiam insequentes. Nec tamen illa genuini vigoris oblita retorquet impetum et incendio feritatis
ardescensdentiumcompulsuquemprimuminsiliatcunctabundarimatur.SedpriorTlepolemusiaculum
quod gerebat insuper dorsum bestiae contorsit. At Thrasyllus ferae quidem pepercit, set equi quo
vehebatur Tlepolemus postremos poplites lancea feriens amputat. Quadrupes reccidens, quasanguis
effluxerat,tototergosupinatusinvitusdominumsuumdevolvitadterram.Necdiu,sedeumfurensaper
invaditiacentemacprimolaciniaseius,moxipsumresurgentemmultodentelaniavit.Neccoeptinefarii
bonumpiguitamicumvelsuaesaevitiaelitatumsaltemtantopericulocernenspotuitexpleri,sedpercito
atqueplagosoacfrustravulneracontegentisuumqueauxiliummiseriterrogantiperfemusdexterum
dimisitlanceamtantoillequidemfidentiusquantocrederetferrivulnerasimiliafuturaprosectudentium.
Necnontamenipsamquoquebestiamfacilimanutransadigit.
6. Ad hunc modum definito iuvene exciti latibulo suoquisque familia maesta concurrimus.At ille
quanquamperfectivotoprostratoinimicolaetusageret,vultutamengaudiumtegitetfrontemadseverat
etdoloremsimulatetcadaver,quodipsefecerat,avidecircumplexusomniaquidemlugentiumofficia

sollerter adfinxit, sed solae lacrimae procedere noluerunt. Sic ad nostri similitudinem, qui vere
lamentabamur,conformatusmanussuaeculpambestiaedabat.
NecdumsatissceleretransactofamadilabituretcursusprimosaddomumTlepolemidetorquetetaures
infelicisnuptaepercutit.Quaequidemsimulpercepittalenuntiumqualenonaudietaliud,amenset
vecordiapercitacursuquebacchatafuribundoperplateaspopulosasetarvarurestriaferturinsanavoce
casummaritiquiritans.Confluuntciviummaestaecatervae,secunturobviidoloresociato,civitascuncta
vacuaturstudiovisionis.Eteccemariticadaveraccurritlabantiquespiritutotamsesupercorpuseffudit
acpaenissimeibidem,quamdevoverat,eireddiditanimam.Sedaegremanibusereptasuoruminvita
remansitinvita,funusverototoferalempompamprosequentepopulodeducituradsepulturam.
7.SedThrasyllusnimiumnimiusclamare,plangereetquasinprimomaerorelacrimasnonhabebatiam
scilicetcrescentegaudioreddereetmultiscaritatisnominibusVeritatemipsamfallere.Illumamicum,
coaetaneum, contubernalem, fratrem denique addito nomine lugubri ciere, nec non interdum manus
Charitesapulsandisuberibusamovere,luctumsedare,heiulatumcohercere,verbispalpantibusstimulum
doloris obtundere, variis exemplis multivagi casus solacia nectere, cunctis tamen mentitae pietatis
officiis studium contrectandae mulieris adhibere odiosumque amorem suum perperam delectando
nutrire.
Sedofficiisinferialibusstatimexactispuellaprotinusfestinatadmaritumsuumdemearecunctasque
prosus pertemptat vias, certe illam lenem otiosamque nec telis ullis indigentem sed placidae quieti
consimilem: inedia denique misera et incuria squalida, tenebris imis abscondita, iam cum luce
transegerat.SedThrasyllusinstantiapervicacipartimpersemetipsum,partimperceterosfamiliaresac
necessarios, ipso denique puellare parentes extorquet tandem iam lurore et inluvie paene conlapsa
membralavacro,cibodeniqueconfoveret.Atilla,parentumsuorumalioquinreverens,invitaquidem,
verumreligiosaenecessitatisubcumbens,vultunonquidemhilaro,verumpauloserenioreobiens,ut
iubebatur,viventiummunia,prorsusinpectore,immoveropenitusinmedullisluctuamaerorecarpebat
animum;diesquetotostotasquenoctesinsumebatluctuosodesiderio,etimaginemdefuncti,quasad
habitumdeiLiberiformaverat,adfixoservitodivinispercolenshonoribusipsosesolaciocruciabat.
8. Sed Thrasyllus, praeceps alioquin et de ipso nomine temerarium, priusquam dolorem lacrimae
satiarentetpercitaementisresideretfuroretinsesenimietatisseniolassesceretluctus,adhucflentem
maritum,adhucvesteslacerantem,adhuccapillosdistrahentemnondubitavitdenuptiisconvenireet
imprudentiae labe tacita pectoris sui secreta fraudesque ineffabiles detegere. Sed Charite vocem
nefandamethorruitetdetestataestetvelutgravitonitruprocellaquesiderisveletiamipsodialifulmine
percussa corruit corpus et obnubilavit animam. Sed intervallo revalescente paulatim spiritu, ferinos
mugitusiteransetiamscaenampessimiThrasylliperspiciens,adlimamconsilidesideriumpetitoris
distulit.TuncintermorasumbraillamiseretrucidatiTlepolemisaniecruentametpalloredeformem
attollensfaciemquietempudicaminterpellatuxoris:
"Miconiux,quodtibiprorsusabaliodiciiamlicebit:etsiinpectoretuononpermanetnostrimemoria
velacerbaemortismeaecasusfoeduscaritatisintercidit.quovisaliofeliciusmaritare,modonein
Thrasylli manum sacrilegam conveniam neve sermonem conferas nec mensam accumbas nec toro
adquiescas.Fugemeipercussoriscruentamdexteram.Noliparricidionuptiasauspicari.Vulnerailla,
quorumsanguinemtuaelacrimaeperluerunt,nonsunttotadentiumvulnera:lanceamaliThrasyllime
tibifecitalienum"etaddiditceteraomnemquescaenamscelerisinluminavit.
9.Atilla,utprimummaestaquieverat,torofaciemimpressa,etiamnuncdormiens,lacrimisemanantibus
genascohumidatetvelutquodamtormentoinquietaquieteexcussalucturedintegratoprolixumheiulat
discissaque interula decora brachia saevientibus palmulis converberat. Nec tamen cum quoquam
participatisnocturnisimaginibus,sedindiciofacinorisprorsusdissimulato,etnequissimumpercussorem
punireetaerumnabilivitatesesesubtraheretacitadecernit,Eccerursusinprovidaevoluptatisdetestabilis
petitorauresobseratasdenuptiisobtundensaderat.SedillaclementeraspernatasermonemThrasylli
astuquemiropersonatainstantergarrientisummissequedeprecanti:
"Adhuc"inquit"tuifratrismeiquecarissimimaritifaciespulchraillainmeiusdeversaturoculis,adhuc

odorcinnameusambroseicorporispernaresmeaspercurrit,adhucformonsusTlepolemusinmeovivit
pectore.Boniergoetoptimiconsules,siluctuilegitimomiserrimaefeminaenecessariumconcesserit
tempus,quoadresiduismensibusspatiumreliquumcompleaturanni,quaerescummeumpudorem,tum
etiam tuum salutare commodum respicit, ne forte inmaturitate nuptiarum indignatione iusta manes
acerbosmaritiadexitiumsalutistuaesuscitemus."
10.NecistosermoneThrasyllussobriefactumvelsaltemtempestivapollicitationerecreatusidentidem
pergit lingua satianti susurros improbos inurgere, quoad simulanter revicta Charite suscipit: "Istud
equidem certe magnopere deprecanti concedas necesse est mihi, Thrasylle, ut interdum taciti
clandestinos coitus obeamus nec quisquam persentiscat familiarium, quoad reliquos dies metiatur
annus."
PromissionifallaciosaemulierisoppressussubcubuitThrasyllusetprolixeconsentitdefurtivoconcubitu
noctemqueetopertasexoptatultrotenebrasunopotiundistudiopostponensomnia."Sedheustu,"inquit
Charite,quampropevestrecontectusomniquecomiteviduatusprimavigiliatacitusforesmeasaccedas
unoquesibilocontentusnutricemistammeamopperiare,quaeclaustrisadhaerensexcubabitadventui
tuo.Necsetiuspatefactisaedibusacceptumtenullolumineconscioadmeumperducetcubiculum."
11. Placuit Thrasyllo scaena feralium nuptiarum. Nec sequius aliquid suspicatus sed exspectatione
turbidusdedieitantumspatioetvesperaemoraquerebatur.Sedubisoltandemnoctidecessit,eximperio
Charitesadestornatusetnutriciscaptiosavigiliadeceptusinrepitcubiculumpronusspei.Tuncanusde
iussudominaeblandienseifurtimdepromptiscalcibusetoenophoro,quodinmixtumvinosoporiferum
gerebat venenum, crebris potionibus avide ac secure haurientem mentita dominae tarditatem, quasi
parentemadsideretaegrotum,facilesepelivitadsomnum.Iamqueeoadomnesiniuriasexpositoac
supinatointrovocataCharitemasculisanimisimpetumquedurofremensinvaditacsupersistitsicarium.
12."En"inquit"fidusconiugismeicomes,envenatoregregius,encarusmaritus.Haecestilladextera
quaemeumsanguinemfudit,hocpectusquodfraudulentasambagesinmeumconcinnavitexitium,oculi
istiquibusmaleplacui,quiquodammodotameniamfuturastenebrasauspicantesvenientespoenas
antecedunt.Quiescesecurus,beatesomniare.Nonegogladio,nonferropetam;absitutsimilimortis
generecummaritomeocoaequeris:vivotibimorienturoculinecquicquamvidebisnisidormiens.Faxo
felicioremneceminimicituiquamvitamtuamsentias.Lucemcertenontenebis,nuptiasnonfrueris,nec
mortisquieterecreaberisnecvitaevoluptatelaetaberis,sedincertumsimulacrumerrabisinterOrcumet
solem,etdiuquaeresdexteramquaetuasexpugnavitpupulas,quodqueestinaerumnamiserrimum,
nesciesdequoqueraris.AtegosepulchrummeiTlepolemituoluminumcruorelibatoetsanctismanibus
eius istisoculisparentabo.Sedquidmoratemporisdignumcruciatumlucraris etmeosforsitantibi
pestiferos imaginaris amplexus? Relictis somnulentis tenebris ad aliam poenalem evigila caliginem.
Attollevacuamfaciem,vindictamrecognosce,infortuniumintellege,aerumnascomputa.Sicpudicae
mulierituiplacueruntoculi,sicfacesnuptialestuosilluminaruntthalamos.Ultriceshabebispronubaset
orbitatemcomitemetperpetuaeconscientiaestimulum."
13.AdhuncmodumvaticinatamulieracucrinalicapitedepromptaThrasylliconvulnerattotalumina
eumqueprorsusexosculatumrelinquens,dumdolorenesciocrapulamcumsomnodiscutit,arreptonudo
gladio,quoseTlepolemussolebatincingere,permediamcivitatemcursufuriosoproripitseproculdubio
nescioquodscelusgestiensetrectamonimentummariticontendit.Atnosetomnispopulus,nudatistotis
aedibus,studioseconsequimurhortatimutuoferrumvesanisextorqueremanibus.SedCharitecapulum
Tlepolemipropterassistensgladioquefulgentisingulosabigens,ubifletusuberesetlamentationesvarias
cunctorum intuetur, "Abicite" inquit "importunas lacrimas, abicite luctum meis virtutibus alienum.
Vindicaviinmeimariticruentumperemptorem,punitasumfunestummearum[mearum]nuptiarum
praedonem.IamtempusestutistogladiodeorsusadmeumTlepolemumviamquaeram."
14.Etenarratis ordinesingulisquaesibipersomniumnuntiaveratmaritus quoqueastuThrasyllum
inductumpetisset,ferrosubpapillamdexteramtransadactocorruitetinsuosibipervolutatasanguine
postremo balbuttiens incerto sermone proflavit animam virilem. Tunc propere familiares miserae
Charitesaccuratissimecorpusablutumunitasepulturaibidemmaritoperpetuamconiugemreddidere.

Thrasyllusverocognitisomnibus,nequiensidoneumexitumpraesenti(cladinisinova)cladereddere
certusquetantofacinorinecgladiumsufficere,spontedelatusibidemadsepulchrum"Ultroneavobis,
infestiManes,enadestvictima"saepeclamitans,valvissupersesediligenterobseratisinediastatuit
elideresuasententiadamnatumspiritum."
15.Haecillelongostrahenssuspiritusetnonnumquaminlacrimansgraviteradfectisrusticisadnuntiabat.
Tunc illi mutati dominii novitatem metuentes et infortunium domus erilis altius miserantes fugere
conparant.Sedequorummagister,quimecurandummagnaillequidemcommendationesusceperat,
quidquidincasulapretiosumconditumqueservabatmeoatquealiorumiumentorumdorsorepositum
asportanssedespristinasdeserit.Gerebamusinfantulosetmulieres,gerebamuspullos,passeres,aedos,
catellos,etquidquidinfirmogradufugammorabatur,nostrisquoquepedibusambulabat.Necmepondus
sarcinae,quanquamenormis,urguebat,quippegaudialifugadetestabilemillumexsectoremvirilitatis
meaerelinquentem.
Silvosi montis asperum permensi iugum rursusque reposita camporum spatia pervecti, iam vespera
semitamtenebrante,pervenimusadquoddamcastellumfrequensetopulens,undenosincolaenocturna
immoveromatutinaetiamprohibebantegressione:luposenimnumerososgrandesetvastiscorporibus
sarcinosos ac nimia ferocitate saevientes passim rapinis adsuetos infestare cunctam illam regionem
iamqueipsasvias obsidereetinmodumlatronumpraetereuntes adgredi,immoetiamvaesanafame
rabidos finitimas expugnarevillas,exitiumqueinertissimarumpecudumipsisiamhumanis capitibus
imminere.Deniqueobiterilludquanobiseratcommeadumiaceresemesahominumcorporasuisque
visceribusnudatisossibuscunctacandereacperhocnosquoquesummacautioneviamaggredidebere,
idquevelinprimisobservitareutluceclaraetdieiamprovectoetsolefloridovitantesundiquelatentes
insidias,cumetipsoluminedirarumbestiarumrepigraturimpetus,nonlaciniatimdisperso,sedcuneatim
spiratocommeatudifficultatesillatransabiremus.
16. Sed nequissimi fugitivi ductores illi nostri caecae festinationis temeritate ac metu incertae
insecutionisspretasalubrimonitionenecexspectataluceproxumacircatertiamfermevigiliamnoctis
onustosnosadviampropellunt.Tuncegometupraedictipericuli,quantumpote,iamturbaemediuset
interconfertaiumentalatenterabsconditusclunibusmeisabadgressionibusferinisconsulebamiamque
mecursucelericeterosequosantecellentemmirabanturomnes.Sedillapernicitasnoneratalacritatis
meae,sedformidinisindicium;deniquemeumipsereputabamPegasuminclutumillummetumagis
volaticumacperhocmeritopinnatumproditum,duminaltumatadusquecaelumsussilitacresultat,
formidansscilicetigniferaemorsumChimaerae.Nametillipastoresquinosagebantinspeciemproelii
manusobarmaverant:hiclanceam,illevenabulum,aliusgerebatspicula,fustemalius,sedetsaxa,quae
salebrosa semita largiter subministrabat; erant qui sudes praeacutas attollerent; plerique tamen
ardentibus facibus proterrebant feras. Nec quicquam praeter unicam tubam deerat quin acies esset
proeliaris. Sed necquicquam frustra timorem illum satis inanem perfuncti longe peiores inhaesimus
laqueos.Namlupi,forsitanconfertaeiuventutisstrepituvelcertenimialuceflammarumdeterritivel
etiamaliorsumgrassantes,nullicontranosaditumtuleruntacneproculsaltemullicomparverant.
17.Villaevero,quamtuncfortepraeteribamus,colonimultitudinemnostramlatronesrati,satisagentes
rerumsuarumeximiequetrepidi,canesrabidosetimmanesetquibusuislupisetursissaeviores,quosad
tutelae praesidia curiose fuerant alumnati, iubilationibus solitis et cuiusce modi vocibus nobis
inhortantur,quipraetergenuinamferocitatemtumultumsuorumexasperaticontranosruuntetundique
laterum circumfusi passim insiliunt ac sine ullo dilectu iumenta simul et homines lacerant diuque
grassati plerosque prosternunt. Cerneres non tam hercules memorandum quam miserandum etiam
spectaculum: canes copiosos ardentibus animis alios fugientes arripere, alios stantibus inhaerere,
quosdamiacentesinscendere,etperomnemnostrumcommeatummorsibusambulare.
Eccetantopericulomalummaiusinsequitur.Desummisenimtectisacdeproxumocollerusticaniilli
saxasupernosraptimdevolvunt,utdiscernereprorsusnequiremusquapotissimumcaveremusclade,
comminus canum an eminus lapidum. Quorum quidem unus caput mulieris, quae meum dorsum
residebat repente percussit. Quo dolore commota statim fletu cum clamore sublato maritum suum
pastoremillumsuppetiatumciet.

18.Atilledeumfidemclamitansetcruoremuxorisabstergensaltiusquiritabat:"Quidmiseroshomines
et laboriosos viatores tam crudelibus animis invaditis atque obteritis? Quas praedas inhiatis? Quae
damna vindicatis? At non speluncas ferarum vel cautes incolitis barbarorum, ut humano sanguine
profusogaudeatis."Vixhaecdictaetstatimlapidumcongestuscessavitimberetinfestorumcanum
revocataconquievitprocella.Unusillincdeniquedesummocupressuscacumine:"Atnos"inquit"non
vestrorumspoliorumcupidinelatrocinamur,sedhancipsamclademdevestrisprotelamusmanibus.Iam
deniquepacetranquillasecuripotestisincedere."
Sicille,sednos plurifariamvulneratireliquamviamcapessimus alius lapidis,aliusmorsus vulnera
referentes, universi tamen saucii. Aliquanto denique viae permenso spatio pervenimus ad nemus
quoddam proceris arboribus consitum et pratentibus virectis amoenum, ubi placuit illis ductoribus
nostris refectui paululum conquiescere corporaque sua diverse laniata sedulo recurare. Ergo passim
prostrati solo primum fatigatos animos recuperare ac dehinc vulneribus medelas varias adhibere
festinant,hiccruorempraeterfluentisaquaeroredeluere,illespongeisinacidatistumorescomprimere,
aliusfasciolishiantesvincireplagas.Adistummodumsalutisuaequisqueconsulebat.
19.Intereaquidamsenexdesummocolleprospectat,quemcircumcapellaepascentesopilionemesse
profecto clamabant. Eum rogavit unus e nostris, haberetne venui lactem vel adhuc liquidum vel in
caseumrecenteminchoatum.Atillediucapitequassanti:"Vosautem"inquit"decibovelpoculovel
omninoullarefectionenunccogitatis?annulliscitisquolococonsederitis?",etcumdictoconductis
oviculisconversuslongerecessit.Quaevoxeiusetfugapastoribusnostrisnonmediocrempavorem
incussit.Acdumperterritidelociqualitatesciscitarigestiuntnecestquidoceat,senexalius,magnum
illequidem,gravatusannis,totusinbaculumpronusetlassumtrahensvestigiumubertimlacrimansper
viamproximatvisisquenobiscumfletumaximosingulorumiuvenumgenuacontingenssicadorabat:
20."PerFortunasvestrosqueGenios,sicadmeaesenectutisspatiavalidilaetiqueveniatis,deceptoseni
subsistitemeumqueparvulumabinferisereptumcanismeisreddite.Neposnamquemeusetitineris
huius suavis comes, dum forte passerem incantantem sepiculae consectatur arripere, delapsus in
proximamfoveam,quaefruticibusimissubpatet,inextremoiamvitaeconsistitpericulo,quippecumde
fletuacvoceipsiusavumsibisaepiculeclamitantisvivereillumquidemsentiam,sedpercorporis,ut
videtis,meidefectam valetudinem opitularinequeam. Atvobis aetatis et roboribeneficiofacile est
subpetiari miserrimo seni puerumque illum novissimum successionis meae atque unicam stirpem
sospitemmihifacere."
21.Sicdeprecantissuamquecanitiemdistrahentistotosquidemmiseruit.Sedunuspraeceterisetanimo
fortioretaetateiuvenioretcorporevalidior,quiquesoluspraeteraliosincolumis proeliumsuperius
evaserat,exsurgitalaceretpercontatusquonamlocipuerilledecidissetmonstrantemdigitononlonge
fruticeshorridossenemilluminpigrecomitatur.Acdumpabulonostrosuaquecurarefectisarcinulis
quisque sumptis suis viamcapessunt,clamoreprimumnominatimcientes illum iuvenem frequenter
inclamant, mox mora diutina commoti mittunt e suis arcessitorem unum, qui requisitum comitem
tempestivaeviaecommonefactumreduceret.Atillemodicumcommoratumrefertsese:buxantipallore
trepidusmirasuperconservosuorenuntiat:conspicatumsequippesupinatoillietiamexmaximaparte
consumptoimmanemdraconemmandenteminsisterenecullumusquammiserrimumsenemcomparere
illum. Qua re cognita et cum pastoris sermone conlata, qui saevum prorsus hunc illum nec alium
locoruminquilinumpraeminabatur,pestilentidesertaregionevelociorisefugaproripiuntnosquepellunt
crebristundentesfustibus.
22.Celerrimedeniquelongoitinereconfectopagumquendamaccedimusibiquetotamperquiescimus
noctem.Ibicoeptumfacinusoppidomemorabilenarrarecupio.
Servusquidam,cuicunctamfamiliaetutelamdominuspermiserat,suusquiquepossessionemmaximam
illam, in quam deverteramus, vilicabat, habens ex eodem famulitio conservam coniugam, liberae
cuiusdamextrariaequemulierisflagrabatcupidine.Quodolorepaelicatusuxoreius instrictacunctas
maritirationesetquicquidhorreoreconditumcontinebaturadmotocombussitigne.Nectalidamnotori
sui contumeliam vindicasse contenta, iam contra sua saeviens viscera laqueum sibi nectit,

infantulumque, quem de eodem marito iam dudum susceperat, eodem funiculo nectit seque per
altissimumputeumadpendicemparvulumtrahenspraecipitat.Quammortemdominuseorumaegerrime
sustinensadreptumservulum,quicausamtantiscelerisluxuriesuapraestiterat,nudumactotummelle
perlitum firmiter alligavit arbori ficulneae, cuius in ipso carioso stipite inhabitantium formicarum
nidificiabulliebantetultrocitrocommeabantmultiiugascaturrigine.Quaesimuldulcemacmellitum
corporis nidorem persentiscunt, parvis quidem sed numerosis et continuis morsiunculis penitus
inhaerentes,perlongitemporiscruciatumita,carnibusatqueipsisvisceribusadesis,homineconsumpto
membranudarunt,utossatantumviduatapulpisnitorenimiocandentiafunestaecohaererentarbori.
23.Hacquoquedetestabilidesertamansione,paganosinsummolucturelinquentes,rursumpergimus
diequetotacampestresemensiviascivitatemquandampopulosametnobilemiamfessipervenimus.
Inibilaremsedesqueperpetuaspastoresillistatueredecernunt,quodetlongequaesiturisfirmaelatebrae
viderentur et annonae copiosae beata celebritas invitabat. Triduo denique iumentorum refectis
corporibus, quo vendibiliores videremur, ad mercatum producimur magnaque voce praeconis pretia
singulis nuntiantisequiatquealiiasiniopulentisemptoribuspraestinantur;atmerelictumsolumac
subsicivumcumfastidiopleriquepraeteribant.Iamquetaediocontrectationiseorum,quidedentibus
meisaetatemcomputabant,manumcuiusdamfaetoresordentem,quigingivasidentidemmeasputidis
scalpebatdigitis,mordicusadreptamplenissimeconterrui.Quaerescircumstantiumabemptionemea
utpote ferocissimi deterruit animos. Tunc praeco dirruptis faucibus et rauca voce saucius in meas
fortunas ridiculosconstruebatiocos:"Quemadfinemcantheriumistumvenuifrustrasubiciemus et
vetulumetextritis ungulis debilemetdoloredeformemetinhebetipigritiaferocemnecquicquam
ampliusquamruderariumcribrum?Atqueadeoveldonemuseumcuipiam,siquitamenfaenumsuum
perderenongravatur."
24. Ad istum modum praeco ille cachinnos circumstantibus commovebat. Sed illa Fortuna mea
saevissima,quampertotregionesiamfugienseffugerevelpraecedentibusmalisplacarenonpotui,
rursuminmecaecosdetorsitoculosetemptoremaptissimumdurismeiscasibusmirerepertumobiecit.
Scitotequalem:cinaedum,calvumquidemsedcincinnis semicanisetpenduliscapillatum,unumde
trivialipopulariumfaece,quiperplateasetoppidacymbalisetcrotalispersonantesdeamqueSyriam
circumferentesmendicarecompellunt.Isnimiopraestinandistudiopraeconemrogatcuiatisessem;atille
Cappadocummeetsatisforticulumdenuntiat.Rursumrequiritannosaetatismeae;sedpraecolasciviens:
"Mathematicusquidem,quistellaseiusdisposuit,quintumeinumeravitannum,sedipsescilicetmelius
istuddesuisnovitprofessionibus.QuanquamenimprudenscrimenCorneliaelegisincurram,sicivem
Romanumproservotibivendidero,quinemisbonumetfrugimancipium,quodteetforisetdomipoterit
iuvare?"Sedexindeodiosusemptoraliuddealionondesinitquaerere,deniquedemansuetudineetiam
meapercontaturanxie.
25. At praeco: "Vervecem" inquit "non asinum vides, ad usus omnes quietum, non mordacem nec
calcitronem quidem, sed prorsus ut in asini corio modestum hominem inhabitare credas. Quae res
cognitunonardua.Namsifaciemtuammediiseiusfeminibusimmiseris,facilepericlitaberisquam
grandemtibidemonstretpatientiam."
Sic praecolurchonem tractabat dicacule,sedillecognitocavillatusimilis indignanti:"Atte" inquit
"cadaver surdum et mutum delirumque praeconem omnipotens et omniparens dea Syria et sanctus
SabaziusetBellonaetmaterIdaeacum(suoAttideetcum)suoAdoneVenusdominacaecumreddant,
quiscurrilibusiamdudumcontramevelitarisiocis.Anmeputas,inepte,iumentoferopossedeam
committere, ut turbatum repente divinum deiciat simulacrum egoque miseria cogar crinibus solutis
discurrereetdeaemeaehumiiacentialiquemmedicumquaerere?"
Acceptotalisermonecogitabamsubitovelutlymphaticusexsilire,utmeferocitatecernensexasperatum
emptionemdesineret.Sedpraevenitcogitatummeumemptoranxiuspretiodepensostatim,quodquidem
gaudensdominusscilicettaediomeifacilesuscepit,septemdecimdenarium,etillicomestomidaspartea
deligatumtradiditPhilebo:hocenimnominecensebaturiammeusdominus.
26.Atillesusceptumnoviciumfamulumtrahebataddomumstatimqueillincdeprimolimineproclamat:

"Puellae,servumvobispulchellumeneccemercataperduxi."Sedillaepuellaechorumeratcinaedorum,
quaestatimexsultantesingaudiumfractaetraucaeteffeminatavoceclamoresabsonosintollunt,rati
scilicet vere quempiam hominem servulum ministerio suo paratum. Sed postquam non cervam pro
virginesedasinumprohominesuccidaneumvidere,naredetortamagistrumsuumvariecavillantur:non
enimservum,sedmaritumillumscilicetsibiperduxisse.Et"heus,"aiunt"cavenesolusexedastam
bellumscilicetpullulum,sednobisquoquetuispalumbulisnonnumquaminpertias."
Haec et huius modi mutuo blaterantes praesepio me proximum deligant. Erat quidam iuvenis satis
corpulentus,chorauladoctissimus,conlaticiastipedemensaparatus,quiforisquidemcircumgestantibus
deamcornucanensadambulabat,domiveropromiscuisoperispartiariusagebatconcubinus.Hicme
simuldomiconspexit,libenteradpositislargitercibariisgaudensadloquitur:"Venistitamenmiserrimi
laborisvicarius.Seddiuvivasetdominisplaceasetmeisdefectisiamlateribusconsulas."Haecaudiens
iammeasfuturasnovascogitabamaerumnas.
27.Diesequentivariiscoloribusindusiatietdeformiterquisqueformatifaciecaenosopigmentodelitaet
oculisobunctisgraphiceprodeunt,mitellisetcrocotisetcarbasinisetbombycinisiniecti,quidamtunicas
albas,inmodumlanciolarumquoquoversumfluentepurpuradepictas,cingulosubligati,pedesluteis
induticalceis;deamquesericocontectamamiculomihigerendamimponuntbracchiisquesuisumero
tenus renudatis, adtollentes immanes gladios ac secures, evantes exsiliunt incitante tibiae cantu
lymphaticumtripudium.Necpaucispererratiscasulisadquandamvillampossessorisbeatiperveniuntet
ab ingressu primo statim absonis ululatibus constrepentes fanatice provolant diuque capite demisso
cerviceslubricisintorquentesmotibuscrinesquependulosincirculumrotantesetnonnumquammorsibus
suosincursantesmusculosadpostremumancipitiferro,quodgerebant,suaquisquebrachiadissicant.
Interhaecunusexillisbacchatureffusiusacdeimispraecordiisanhelituscrebrosreferensvelutnuminis
divinospiriturepletussimulabatsauciamvecordiam,prorsusquasideumpraesentiasoleanthominesnon
suifierimeliores,seddebilesefficivelaegroti.
28.Spectadenique,qualecaelestiprovidentiameritumreportaverit.Infitvaticinationeclamosaconficto
mendaciosemetipsumincessereatquecriminari,quasicontrafassanctaereligionisdissignassetaliquid,
etinsuperiustaspoenasnoxiifacinorisipsedesesuismanibusexposcere.Arreptodeniqueflagro,quod
semivirisillispropriumgestamenest,contortistaenislanosivellerisprolixefimbriatumetmultiiugis
talis ovium tesseratum, indidem sese multinodis commulcat ictibus mire contra plagarum dolores
praesumptione munitus. Cerneres prosectu gladiorum ictuque flagrorum solum spurcitia sanguinis
effeminatimadescere.Quaeresincutiebatmihinonparvamsollicitudinemvidentitotvulneribuslargiter
profusumcruorem,nequocasudeaeperegrinaestomachus,utquorundamhominumlactem,sicilla
sanguinem concupisceret asininum. Sed ubi tandem fatigati vel certe suo laniatus satiati pausam
carnificinaededere,stipes aereasimmoveroetargenteas multis certatimofferentibussinurecepere
patulo nec non et siliginis aliquid, et nonnullis hordeum deae gerulo donantibus, avidis animis
conradentesomniaetinsacculoshuicquaestuideindustriapraeparatosfarcientesdorsomeocongerunt,
utdupliciscilicetsarcinaeponderegravatusethorreumsimulettemplumincederem.
29.Adistummodumpalantesomnemillamdepraedabanturregionem.Sedinquodamcastellocopia
laetatilargiorisquaesticuligaudialesinstruuntdapes.Aquodamcolonofictaevaticinationismendacio
pinguissimumdeposcuntarietem,quideamSyriamesurientemsuosatiaretsacrificio,probequedisposita
cenulabalneasobeunt,acdehinclautiquendamfortissimumrusticanumindustrialaterumatqueimis
ventrisbenepraeparatumcomitemcenaesecumadducuntpaucisqueadmodumpraegustatisolusculis
anteipsammensamspurcissimaillapropudiaadinlicitaelibidinisextremaflagitiainfandisuriginibus
efferantur,passimquecircumfusinudatumsupinatumqueiuvenemexsecrandisoribusflagitabant.Nec
diutalefacinusmeioculistolerantibus"PorroQuirites"proclamaregestivi,sedviduatumceterissyllabis
ac litteris processit "O" tantum sane clarum ac validum et asino proprium, sed inopportuno plane
tempore. Namque de pago proximo complures iuvenes abactum sibi noctu perquirentes asellum
nimioquestudiocunctadevorsoriascrutantes,intusaediumauditoruditumeo,praedamabsconditam
latibulisaediumrati,coramreminvasurisuamimprovisiconfertogradusepenetrantpalamqueillos
exsecrandas foeditates obeuntes deprehendunt; iamiamque vicinos undique percientes turpissimam

scaenampatefaciunt,insuperridiculesacerdotumpurissimamlaudantescastimoniam.
30.Hacinfamiaconsternati,quaeperorapopulifaciledilapsameritoinvisosacdetestabileseoscunctis
effecerat,noctemfermecircamediamcollectisomnibusfurtimcastellofacessuntbonaqueitinerisparte
ante iubaris exortum transacta iam die claro solitudines avias nancti, nulla secum prius conlocuti,
accinguntsemeofunerideaquevehiculomeosublataethumirepositacunctisstramentismerenudatum
acdequadamquercudestinatumflagroillopecuinisossibuscatenatoverberantespaeneadextremam
confecerantmortem;fuitunus,quipoplitesmeosenervaresecuresuacomminaretur,quoddepudoreillo
candidoscilicetsuotamdeformitertriumphassem:sedceterinonmeaesalutis,sedsimulacriiacentis
contemplatione in vita me retinendum censuere. Rursum itaque me refertum sarcinis planis gladiis
minantesperveniuntadquandamnobilemcivitatem,Inibivirprincipalis,etaliasreligiosuseteximie
deumreverens,tinnitucymbalorumetsonutympanorumcantusquePhrygiimulcentibusmodulisexcitus
procurritobviamdeamquevotivosuscipienshospitionosomnisintraconseptumdomusamplissimae
constituitnumenquesummavenerationeatquehostiisopimisplacarecontendit.
31. Hic ego me potissimum capitis periclitatum memini. Nam quidam colonus partem venationis
immaniscervipinguissimumfemusdominoillisuonumerimiserat,quodincurioseponeculinaefores
non altiuscule suspensum canis adaeque venaticus latenter invaserat, laetusque praeda propere
custodientesoculosevaserat.Quodamnocognitosuaquereprehensaneglegentiacocusdiulamentatus
lacrimisinefficacibusiamiamquedominocenamflagitantemaerensetutcumquemetuensaltius,filio
parvulosuoconsalutatoadreptoquefuniculo,mortemsibinexulaqueicomparabat.Nectamenlatuit
fidamuxoremeiuscasusextremusmariti,sedfunestumnodumviolenterinvadensmanibusambabus:
"Adeone"inquit"praesentimaloperterritus menteexcidistituanecfortuitumistudremedium,quod
deumprovidentiasubministrat,intueris?Namsiquidinultimofortunaeturbineresipiscis,expergiteme
ausculta et advenam insitum asinum remoto quodam loco deductum iugula femusque eius ad
similitudinem perditi detractum et accuratius in protrimentis sapidissime percoctum adpone domino
cervinivicem." Nequissimo verberoni sua placuitsalus demeamorteet multum conservae laudata
sagacitatedestinataeiamlanienaecultrosacuebat.
LIBERNONUS
1.Sicillenequissimuscarnifexcontramemanusimpiasobarmabat.Ategopraecipitanteconsilium
periculi tanti praesentia nec exspectata diutina cogitatione lanienam imminentem fuga vitate statui,
protinusquevinculo,quofueramdeligatus,abruptocursomeproripiototispedibus,adtutelamsalutis
crebris calcibus velitatus, ilicoque me raptim transcursa proxima porticu triclinio, in quo dominus
aedium sacrificales epulas cum sacerdotibus deae cenitabat, incunctanter immitto, nec pauca rerum
adparatuscibariimensasetiametignesimpetumeocollidoatquedisturbo.Quarerumdeformistrage
paterfamiliascommotusutimportunumatquelascivummecuidamfamulocuriosetraditumcertoaliquo
lococlausum(iussit)cohiberi,nerursumconviviumplacidumsimilipetulantiadissiparem.Hocastutulo
commentoscitulemunitusetmediislaniimanibusereptuscustodelasalutarismihigaudebamcarceris.
SednimirumnihilFortunarennuentelicethomininatudexterumprovenirenecconsilioprudentivel
remediosagacidivinaeprovidentiaefatalisdispositiosubuertivelreformaripotest.Mihideniqueid
ipsumcommentum,quodmomentariamsalutemreperissevidebatur,periculumgrandeimmopraesens
exitiumconflavitaliud.
2.Namquidamsubitopuermobiliactrepidafacilepercitus,utfamiliaresintersesusurrabant,inrumpit
tricliniumn suoqueannuntia domino de proximo angiportu canem rabidam paulo ante per posticam
impetumirosesedirexisseardentisqueprorsusfurorevenaticoscanesinvasisseacdehincproximum
petisseparisaevitia necpostremumsaltemipsis hominibus pepercisse;nam Myrtilum mulionemet
HephaestionemcocumetHypnophilumcubiculariumetApolloniummedicum,immoveroetplures
alios ex familia abigere temptantes variis morsibus quemque lacerasse, certe venenatis morsibus
contactanonnullaiumentaefferarisimilirabie.
Quaeres omniumstatimpercussitanimos,ratiquemeetiameadempesteinfectumferocirearreptis
cuiuscemoditelismutuoqueutexitiumcommuneprotelarentcohortati,ipsipotiuseodemvaesaniae

morbolaborantes,persecuntur.Necdubiomelanceisillisvelvenabulisimmoveroetbipennibus,quae
facilefamulisubministraverant,membratimcompilassent,nirespectosubitipericuliturbinecubiculum,
in quo mei domini devertebant, protinus inrupissem. Tunc clausis obseratisque super me foribus
obsidebant locum, quoad sine ullo congressionis suae periculo pestilentiae laetatis pervicaci rabie
possessus ac peresus absumerer. Quo facto tandem libertatem nanctus, solitariae fortunae munus
amplexus,superconstratumlectumabiectus,postmultumequidemtemporissomnumhumanumquievi.
3. Iamque clara die mollitie cubilis refota lassitudine vegetus exsurgo atque illos qui meae tutelae
pervigilesexcubiasagitaverantauscultodemeissicaltercarefortunis:"Adhucinemiserumistumasinum
iugi furore iactari credimus?" "Immo vero iam virus increscente saevitia prorsum extinctum. Sic
opinionisvariaeterminumadexplorationeconferuntacderimaquadamprospiciuntsanummeatque
sobriumotioseconsistere.Iamqueutroforibuspatefactisplenius,aniamsimmansuetus,periclitantur.
Sed unus ex his, de caelo scilicet missus mihi sospitator, argumentum explorandae sanitatis meae
commonstratceteris,utaquaerecentiscompletampelvemofferentpotuimeo,acsiintrepidusetmore
solitosumensaquisadlibescentem,sanummeatqueomnimorboscirentexpeditum:contraverosivisum
contactumquelaticisvitaremacperhorrescerem,proconpertonoxiamrabiempertinaciterdurare;hoc
enimlibrispristinisproditumobservarisolere.
4. Isto placito vas immane confestim atque perlucidae de proximo petitae fonte, cunctantes adhoc,
offeruntmihi:ategosineullamoraprogressumetiamobviogradusatissitienterpronusettotumcaput
immergenssalutaresvereequidemillasaquashauriebam.Iamqueetplaususmanumetauriumflexuset
ductum capistri et quiduis aliud periclitantium placide patiebar, quoad contra vesanam eorum
praesumptionemmodestiammeamliquidocunctisadprobarem.
Adistummodumvitatoduplicipericulo,diesequentirursumdivinisexuviisonustuscumcrotaliset
cymbaliscircumforaneummendicabulumproducoradviam.Necpauciscasulisatquecastellisoberratis
devertimus ad quempiam pagum urbis opulentae quondam, ut memorabant incolae, inter semiruta
vestigia conditum et hospitio proxumi stabuli recepti cognoscimus lepidam de adulterio cuiusdam
pauperisfabulam,quamvosetiamcognoscatisvolo.
5.Isgracilipauperielaboransfabrilesoperaspraebendoparvisillismercedibusvitamtenebat.Eratei
tamenuxorculaetiamsatisquidemtenuitetipsa,verumtamenpostremalasciviafamigerabilis.Seddie
quadam, dum matutino ille ad opus susceptum proficiscitur, statim latenter inrepti eius hospitium
temerariusadulter.AcdumVenerisconluctationibussecuriusoperantur,maritusignarusrerumacnihil
etiamtumtalesuspicansinprovisushospitiumrepetit.Iamclausisetobseratisforibusuxorislaudata
continentiaianuampulsat,sibiloetiampraesentiamsuamdenuntiante.Tuncmuliercallidaetadhuius
modi flagitia perastutula tenacissimis amplexibus expeditum hominem dolio, quod erat in angulo
semiobrutum, sed alias vacuum, dissimulanter abscondit, et patefactis aedibus adhuc introeuntem
maritumasperosermoneaccipit:"Sinicevacuusetotiosusinsinuatismanibusambulabismihinecobito
consueto labore vitae nostrae prospicies et aliquid cibatui parabis? At ego misera pernox et perdia
lanificionervosmeoscontorqueo,utintracellulamnostramsaltemlucernaluceat.Quantomefelicior
Daphnevicina,quaemeroetprandiomatutinosauciacumsuisadulterisvolutatur!"
6.Sicconfutatusmaritus:"Etquidisticest?"ait"Namlicetforensinegotioofficinatornosterattentus
feriasnobisfecerit,tamenhodiernaecenulaenostraepropexi.Videsisutdolium,quodsempervacuum,
frustra locum detinet tantum et re vera praeter impedimentum conversationis nostrae nihil praestat
amplius.Istudegosexdenariiscuidamvenditavi,etadestutdatopretiosecumremsuamferat.Quin
itaquepraecingerismihiquemanumtantisperaccommodas,utexobrutumprotinustradaturemptori.?
Erenatafallaciosamuliertemerariumtollenscachinnum:"Magnum"inquit"istumvirumacstrenuum
negotiatoremnactasum,qui rem,quam egomulieretintra hospitium contentaiamdudum septem
denariisvendidi,minorisdistraxit."
Additamentopretiilaetusmaritus:"Etquisestille"ait"quitantopraestinavit?"Atilla:"Olim,inepte,"
inquit"descenditindoliumsedulosoliditatemeiusprobaturus."
7.Necillesermonimulierisdefuit,sedexurgensalacriter:"Vis"inquit"verumscire,materfamilias?

Hoc tibi dolium nimis vetustum est et multifariam rimis hiantibus quassum" ad maritumque eius
dissimulanterconversus:"Quintu,quicumquees,homuncio,lucernam"ait"actutummihiexpedis,ut
erasisintrinsecussordibusdiligenteraptumneusuipossimdinoscere,nisinosputasaesdemalohabere?"
Necquicquammoratusacsuspicatusaceretegregiusillemaritusaccensalucerna:"Discere,"inquit
"frater,etotiosusadsiste,donecprobepercuratumistudtibirepraesentem";etcumdictonudatusipse
delatonuminescabiemvetustamcariosaetestaeoccipitexsculpere.Atveroadulterbellissimusillepusio
inclinatam dolio pronam uxorem fabri superincurvatus secure dedolabat. Ast illa capite in dolium
demissomaritumsuumastumeretriciotractabatludicre;hocetilludetaliudetrursusaliudpurgandum
demonstratdigitosuo,donecutroqueopereperfectoaccepitseptemdenariiscalamitosusfabercollosuo
gerensdoliumcoactusestadhospitiumadulteriperferre.
8.Pauculisibidiebuscommoratietmunificentiapublicasaginativaticinationisquecrebrismercedibus
suffarcinatipurissimiillisacerdotesnovumquaestusgenussicsibicomminiscuntur.Sorteunicapro
casibuspluribusenotataconsulentesderebusvariisplurimosahhuncmodumcavillatum.Sorshaecerat:
"ideo

coniuncti
utinfuturumlaetagerminentsata."

terram

proscindunt

boves,

Tumsiquimatrimoniumfortecoaptantesinterrogarent,remipsaresponderiaiebant:iungendosconubio
etsatisliberumprocreandis,sipossessionempraestinaturusquaereret,meritoboves[ut]etiugumetarva
sementisflorentiapronuntiari;siquideprofectionesollicitusdivinumcaperetauspicium,iunctosiam
paratosquequadripedumcunctorummansuetissimosetlucrumpromittideglebaegermine;siproelium
capessiturus vel latronum factionem persecuturus utiles necne processus sciscitaretur, addictam
victoriamfortipraesagiocontendebat,quippecerviceshostiumiugosubactumirietpraedamderapinis
uberrimamfructuosaquecaptumiri.Adistummodumdivinationisastucaptiosoconraseratnonparvas
pecunias.
9.Sedadsiduisinterrogationibusargumentisatietateiamdefectirursumadviamprodeuntviatota,quam
nocteconfeceramus,longepeiorem,quidni?lacunosisincilibusvoraginosam,partimstagnantipalude
fluidam et alibi subluvie caenosa lubricam. Crebris denique offensaculis et assiduis lapsibus iam
contusiscruribusmeisvixtandemadcampestremsemitasfessusevaderepotui.Eteccenobisrepentede
tergomanipulusarmatisupercurritequitisaegrequecohibitaequorumcurrulirabiePhilebumceterosque
comiteseiusinvolantavidicolloqueconstrictoetsacrilegosimpurosquecompellantesinterdumpugnis
obverberant nec non manicis etiam cunctos coartant et identidem urgenti sermone comprimunt,
promerent potius aureum cantharum, promerent auctoramentum illud sui sceleris, quod simulatione
sollemnium,quaeinopertofactitaverant,abipsispulvinaribusmatrisdeumclanculofurati,prosusquasi
possenttantifacinorisevaderesuppliciumtacitaprofectione,adhuclucedubiapomeriumpervaserint.
10.Necdefuitquimanusuperdorsummeuminiectainipsodeae,quamgerebam,gremioscrutatus
reperiretatqueincoramomniumaureumdepromeretcantharum.necistosaltemtamnefarioscelere
impuratissima illa capita confutari terrerive potuere, sed mendoso risu cavillantes: "En" inquiunt
"indignaereiscaevitatem!Quamplerumqueinsontespericlitanturhomines!Propterunicumcaliculum,
quemdeummatersororisuaedeaeSyriaehospitalemunusoptulit,utnoxiusreligionisantistitesad
discrimenvocaricapitis."
Haec et alias similis afannas frustra blaterantis eos retrorsus abducunt pagani statimque vinctos in
Tullianum conpingunt cantharoque et ipso simulacro quod gerebam apud fani donarium redditis ac
consecratisalteradieproductummerursumvocepraeconisvenuisubiciunt,septemquenummiscarius
quam prius me comparaverat Philebus quidam pistor de proximo castello praestinavit, protinusque
frumentoetiamcoemptoadfatimonustumperinterarduumscrupisetcuiuscemodistirpibusinfestumad
pistrinumquodexercebatperducit.
11.Ibicompluriumiumentorummultiviicircuitus intorquebantmolas ambagevarianecdietantum
verumperperietiamnocteprorsusinstabilimachinarumvertiginelucubrabantpervigilemfarinam.Sed
mihi,nerudimentumservitiiperhorresceremscilicet,novusdomituslocalautiaprolixepraebuit.namet
diem primum illum feriatum dedit et cibariis abundanter instruxit praesepium. Nec tamen illa otii

saginaequebeatitudoduravitulterius,seddiesequentimolaequaemaximavidebaturmatutinusadstituor
et illico velata facile propellor ad incurva spatia flexuosi canalis, ut in orbe termini circumfluentis
reciprocogressumearecalcansvestigiavagarererrorecerto.Nectamensagacitatisacprudentiaemeae
prorsusoblitusfacilemmetirociniodisciplinaepraebui;sedquanquamfrequenter,cuminterhomines
agerem,machinassimilitercircumrotarividissem,tamenutexpertesetignarusoperisstuporementito
defixushaerebam,quodenimrebarutminusaptumethuiusmodiministeriosatisinutilemmeadalium
quempiamutiquelevioremlaboremlegatumirivelotiosumcertecibatumiri.Sedfrustrasollertiam
damnosam exercui. Complures enim protinus baculis armati me circumsteterunt atque, ut eram
luminibus obtectis securus etiamnunc, repente signo dato et clamore conserto, plagas ingerentes
acervatim,adeomestrepituturbulentantutcunctisconsiliisabiectisilicoscitissimetaeniaespartaetotus
innixusdiscursusalacresobirem.
12.Atsubitasectaecommutationerisumtotocoetucommoveram.Iamquemaximadieipartetransacta
defunctumalioquinme,helciosparteodimoto,nexumachinaeliberatumadplicantpraesepio.Atego,
quanquameximiefatigatusetreflectioneviriumvehementerindiguusetprorsusfameperditus,tamen
familiarecuriositateattonitusetsatisanxius,postpositocibo,quicopiosusaderat,inoptabilisofficinae
disciplinamcumdelectationequadamarbitrabar.Diiboni,qualesillichomunculivibicibuslividistotam
cutemdepictidorsumqueplagosumscissilicentunculomagisinumbratiquamobtecti,nonnulliexiguo
tegilitantummodopubeminiecti,cunctitamensictunicatiutessentperpannulosmanifesti,frontes
litterati et capillum semirasi et pedes anulati, tum lurore deformes et fumosis tenebris vaporosae
caliginispalpebras adesiatqueadeomaleluminantietinmodumpugilum,quipulvisculoperspersi
dimicant,farinulentacineresordidecandidati.
13.Iamdemeoiumentariocontubernioquidveladquemmodummemorem?Qualesillimulisenesvel
cantherii debiles. Circa praesepium capita demersi contruncabant moles palearum, cervices cariosa
vulnerumputredinefollicantes,nareslanguidasadsiduopulsutussedinishiulci,pectoracopulaespartae
tritura continua exulcerati, costas perpetua castigatione ossium tenus renudati, ungulas multivia
circumcursioneinenormevestigiumporrectitotumquecoriumveternoatquescabiosamacieexasperati.
Talis familiae funestum mihi etiam metuens exemplum veterisque Lucii fortunam recordatus et ad
ultimam salutis metam detrusus summisso capite maerebam. Nec ullum uspiam cruciabilis vitate
solaciumaderat,nisiquodingentiamihicuriositaterecreabat,dumpraesentiammeamparvifacientes
libere,quaevolunt,omneetaguntetloquuntur.Necinmeritopriscaepoeticaedivinus auctorapud
Graiossummaeprudentiaevirummonstrarecupiensmultarumcivitatiumobituetvariorumpopulorum
cognitosummasadeptumvirtutescecinit.Nametipsegratasgratiasasinomeomemini,quodmesuo
celatumtegminevariisquefortunisexercitatum,etsiminusprudentem,multisciumreddidit.
14.Fabulamdeniquebonampraeceteris,suavecomptamadarvisvestrasadferredecrevi,etenoccipio.
Pistorille,quimepretiosuumfecerat,bonusalioquinviretadprimemodestus,pessimametantecunctas
muliereslongedeterrimamsortitusconiugampoenasextremastorilarisquesustinebat,utherculeseius
vicemegoquoquetacitusfrequenteringemescerem.Necenimvelunumvitiumnequissimaeillifeminae
deerat,sedomniaprorsusutinquandamcaenosamlatrinamineiusanimumflagitiaconfluxerant:saeva
scaevaviriosaebriosapervicaxpertinax,inrapinisturpibusavara,insumptibusfoedisprofusa,inimica
fidei,hostispudicitiae.Tuncspretisatquecalcatisdivinisnuminibusinviceramcertaereligionismentita
sacrilegapraesumptionedei,quempraedicaretunicum,confictisobservationibusvacuisfallensomnis
hominesetmiserummaritumdecipiensmatutinomeroetcontinuocorpusmanciparat.
15.Talisillamuliermiromepersequebaturodio.Nametantelucio,recubansadhuc,subiungimachinae
novicium clamabat asinumet statim, utcubiculoprimumprocesserat,insistens iubebat incoram sui
plagasmihiquamplurimairrogari,etcumtempestivoprandiolaxarenturiumentacetera,longetardius
applicari praesagio iubebat. Quae saevitia multo mihi magis genuinam curiositatem in suos mores
ampliaverat.Nametassiduoplanecommeantemineiuscubiculumquendamsentiebamiuvenem,cuius
etfaciemviderecupiebamexsummostudio,sitamenvelamentumcapitislibertatemtribuissetmeis
aliquando luminibus. Nec enim sollertia defuisset ad detergenda quoquo modo pessimae feminae
flagitia.Sedanusquaedamstuprorumsequestraetadulteroruminternuntiadediecotidieinseparabilis

aderat.Cumquaprotinusientaculoacdehincvinomeromutuisvicibusvelitatascaenasfraudulentasin
exitiummiserrimimaritisubdolisambagibusconstruebat.Atego,quanquamgravitersuscensenserrori
Photidis, quae me, dum avem fabricat, perfecit asinum, isto tamen vel unico solacio aerumnabilis
deformitatismeaerecreabar,quodauribusgrandissimispraedibuscunctalonguleetiamdissitafacillime
sentiebam.
16.Deniquediequadamtimidaeilliusamiculaesermotalismeasadferturauris:"Deistoquidem,mi
erilistecumipsavideris,quemsinemeoconsiliopigrumetformidolosumfamiliaremistumsortitaes,
quiinsuavisetodiosimaritituicaperratumsuperciliumignaviterperhorrescitacperhocamorislanguidi
desidia tuos volentes amplexus discruciat. Quanto melior Philesitherus adulescens et formosus et
liberalisetstrenuusetcontramaritoruminefficacesdiligentiasconstantissimus!Dignusherculessolus
omnium matronarum deliciis perfrui, dignus solus coronam nuper in quendam zelotypum maritum
eximiostudiocommentoest.Audideniqueamatorumdiversusingeniumcompara.
17.NostriquendamBarbarumnostraecivitatisdecurionem,quamScorpionempraemorumacritudine
vulgusappellat.Hicuxoremgenerosameteximiaformositatepraeditammiracustodelamunitamdomi
suaequamcautissimecohibebat."
Ad haec ultima pistoris illa uxor subiciens: "Quidni?" inquit "Novi diligenter. Areten meam
condiscipulammemoras.""Ergo"inquitanus"nostritotamPhilesitherietipsiusfabulam?""Minime
gentium,"inquit"sednossevaldecupioetoro,ordinemihisingularetexe."
Nec commorata illa sermocinatrix immodica sic anus incipit: "Barbarus iste cum necessariam
profectionempararetpudicitiamquecaraeconiugisconservaresummadiligentiacuperet,servulumsuum
Myrmecem fidelitate praecipua cognitum secreto commonet suaque dominae custodelam omnem
permittit,carceremetperpetuaiuncula,mortemdeniqueillamlentamdefamecomminatur,siquisquam
hominumvelintransitudigitotenuseamcontigisset,idquedeieransetiamconfirmatperomniadivina
numina. Ergo igitur summo pavore perculsum Myrmecem acerrimum relinquens uxori secutorem
securamdirigitprofectionem.
Tunc obstinato animo vehementer anxius Myrmex nec usquam dominam suam progredi sinebat et
lanificiodomesticodistrictaminseparabilisadsidebatactantumnecessariovespertinilavacriprogressu
adfixus atque conglutinatus, extremas manu prendes lacinias, mira sagacitate commissae provinciae
fidemtuebatur.
18.SedardentemPhilesitherivigilantiammatronaenobilispulchritudolaterenonpotuit.Atquehacipsa
potissimumfamosacastitateetinsignistutelaenimietateinstinctusatqueinflammatus,quiduisfacere,
quiduispatiparatus,adexpugnandamtenacemdomusdisciplinamtotisaccingiturviribus,certusque
fragilitatis humanae fidei et quod pecuniae cunctae sint difficultates perviae auroque soleant
adamantinaeetiamperfringifores,opportunenanctusMyrmecissolitatem,eiamoremsuumaperitet
supplex eum medellam cruciatui deprecatur: nam sibi statutam decretamque mortem proximae, ni
maturiscupidopotiatur;neceumtamenquicquaminrefaciliformidaredebere,quippecumvespera
solus fide tenebrarum contectus atque absconditus introrepere et intra momentum temporis remeare
posset,hisethuiuscemodisuadelisvalidumaddensad(postremum)cuneum,quirigentemprorsusservi
tenacitatemviolenterdiffinderet;porrectaenimmanusuademonstrateinovitatenimiacandentessolidos
aureos,quorumvigintiquidempuellaedestinasset,ipsiverodecemlibenterofferret.
19.ExhorruitMyrmexinauditumfacinusetocclusisauribuseffugitprotinus.Necauritamensplendor
flammeusoculosipsiusexirepotuit,sedquamproculsemotusetdomumcelerigradupervectus,videbat
tamendecoraillamonetaeluminaetopulentampraedamiamtenebatanimomiroquementissaloet
cogitationum dissentione misellus in diversas sententias carpebatur ac distrahebatur: illic fides, hic
lucrum,illiccruciatus,hicvoluptas.Adpostremumtamenformidinemmortisvicitaurum.Necsaltem
spatiocupidoformonsaepecuniaeleniebatur,sednocturnasetiamcurasinvaseratpestilensavaritia,ut
quamviseriliseumcomminatiodomicohiberet,aurumtamenforasevocaret.Tunc,devoratopudoreet
dimotacunctatione,sicadauresdominaemandatumperfert.Necagenuinalevitatedescivitmulier,sed
exsecrandometallopudicitiamsuamprotinusauctorataest.Itagaudioperfususadvolatadsuaefidei

praecipitium Myrmex, nonmodo capere verum saltem contigere quam exitio suoviderat pecuniam
cupiens,etmagnissuislaboribusperfectumdesideriumPhilesitherolaetitiapercitusnuntiatstatimque
destinatumpraemiumreposcit,ettenetnummosaureosmanusMyrmecis,quaenecaereosnorat.
20.Iamquenoctepromotasolumperducitaddomumprobequecapitecontectumamatoremstrenuum
infertadusquedominae cubiculum.Commodumnovis amplexibus Amorerudi litabant, commodum
primastipendiaVenerimilitabantnudimilites:etcontraomniumopinionemcaptatanoctisopportunitate
inprovisusmaritusadsistitsuaedomusianuam.Iampulsat,iamclamat,iamsaxoforesverberatetipsa
tarditate magis magisque suspectus dira comminatur Myrmeci supplicia. At ille repentino malo
perturbatusetmiseratrepidationeadinopiamconsiliideductus,quodsolumpoterat,nocturnastenebras
sibi causabatur obsistere quin clavem curiose absconditam reperiret. Interdum Philesitherus cognito
strepitu raptim tunicam iniectus sed plane prae turbatione pedibus intectis procurrit cubiculo. Tunc
Myrmex tandem clave pessulis subiecta repandit fores et recepit etiam tunc fidem deum boantem
dominumeoqueproperecubiculumpetenteclandestinotranscursudimittitPhilesitherum.Quoiampro
limiteliberatosecurussuiclausadomorursumsereddiditquieti.
21.SeddumprimaluceBarbarusproceditcubiculo,videtsublectulosoleasincognitas,quibusinductus
Philesitherusinrepserat,suspectisquearenataquaegestasunt,nonuxorinonullifamiliarumcordolio
patefacto,sublatisiisetinsinumfurtimabsconditis,iussotantumMyrmeceperconservosvinctoforum
versus adtrahi, tacitos secum mugitus iterans rapidum dirigit gressum, certum solearum indicio
vestigium adulteri posse se perfacile indipisci. Sed ecce per plateam dum Barbarus vultu turgido
subductisquesuperciliisinceditiratusacponeeumMyrmexvinculisobrutus,nonquidemcoramnoxae
prehensus, conscientia tamen pessima permixtus lacrimis uberibus ac postremis lamentationibus
inefficacem commovet miserationem, opportune Philesitherus occurrens, quanquam diverso quodam
negotio destinatus, repentina tamen facie permotus, non enim deterritus, recolens festinationis suae
delictum et cetera consequenter suspicatus sagaciter extemplo sumpta familiari constantia, dimotis
invaditcumsummoclamoreMyrmecempugnisquemalaseiusclementerobtundens:"Atte,"inquit
"nequissimum et periurum caput, dominus iste tuus et cuncta caeli numina, quae deierando temere
devocasti,pessimumpessimeperduit,quidebalneissoleashesternadiemihifuratuses:dignushercules,
dignus,quietistavinculaconterasetinsupercarcerisetiamtenebrasperferas."Hacopportunafallacia
vigorati iuvenis inductus immo sublatus et ad credulitatem delapsus Barbarus, postliminio domum
regressus, vocato Myrmece, soleas illas offerens et ignovit ex animo et, uti domino redderet, cui
surripuerat,suasit."
22. Hactenus adhuc anicula garriente suscipit mulier: "Beatam illam, quae tam constantis sodalis
libertate fruitur! At ego misella molae etiam sonum et ecce illius scabiosi asini faciem timentem
familiaremincidi."
Adhaecanus:"Iamtibiegopropesuasumetconfirmatumanimiamatoremillumalacremvadimonium
sistam"etinsupercondictavespertinaregressionecubiculofacessit.
At pudica uxor statim cenas saliares comparat, vina pretiosa defaecat, pulmenta recentia tuccetis
temperat.Mensamlargiterinstruit;denique,utdeicuiusdamadventus,sicexspectaturadulteri.Namet
opportunemaritusfortisapudnaccamproximumcenitabat.Ergoigiturmetisdiepropinquantehelcio
tandemabsolutusrefectuiquesecureredditusnontamherculeslaborislibertatengratulabarquamquod
revelatisluminibuslibereiamcunctasfacinorosaemulierisartesprospectarepoteram.Solipsumquidem
delapsus Oceanum subterrenas orbis plagas inluminabat, et ecce nequissimae anus adhaerens lateri
temerarius adulter adventat, puer admodum et adhuc lubrico genarum splendore conspicuus, adhuc
adulteros ipse delectans. Hunc multis admodum saviis exceptum mulier cenam iubet paratam
adcumbere.
23.Sedutprimumoccursoriampotionemetinchoatumgustumextremislabiiscontingebatadulescens,
multoceleriusopinionerediensmaritusadventat.Tuncuxoregregiadirasdevotionesineumdeprecata
etcrurumeifragiumamborumominata,exsanguiformidinetrepidantemadulterumalveoligneo,quo
frumentacontusapurgariconsuerant,temerepropteriacentisuppositumabscondit,ingenitaqueastutia

dissimulatotantoflagitio,intrepidummentitavultum,percontaturdemaritocurutiquecontubernalis
artissimidesertacenulapraematurusadforet.Atilledolentiprorsumanimosuspiransadsidue:
"Nefarium" inquit "et extremum facinus perditae feminae tolerare nequiens fuga me proripui. Hem
qualis,diiboni,matrona,quamfidaquamquesobriaturpissimosededecorefoedavit!Iuroperistamego
sanctamCereremmenuncetiammeisoculisdetalimuliereminuscredere."
Hicinstinctaverbismaritiaudacissimauxornoscendaereicupiensnoncessatoptundere,totamprorsusa
principiofabulampromeret.Necdestitit,doneceiusvoluntatisuccubuitmaritusetsic,ignarussuorum,
domusalienaepercensetinfortunium:
24.Contubernalismeifullonisuxor,alioquinservatipudorisutvidebaturfemina,quaesempersecundo
rumore gloriosa larem mariti pudice gubernabat, occulta libidine prorupit in adulterum quempiam.
Cumquefurtivosamplexusobiretadsidue,ipsoillodeniquemomentoquonoslauticenampetebamus,
cumeodemilloiuvenemiscebaturinvenerem.Ergonostrarepenteturbatapraesentia,subitarioducta
consilio,eundemillumsubiectumcontegitvimineacavea,quaefustiumflexuteretiinrectumaggerata
cumulumlaciniascircumdatas suffusacandidofumosulpurisinalbabat,eoqueiamutsibividebatur
tutissimecelatomensamnobiscumsecuraparticipat.Interdumacerrimograviqueodoresulpurisiuvenis
inescatusatqueobnubilatusinterclusospiritudiffluebat,utqueestingeniumvivacismetalli,crebrasei
sternutationescommovebat.
25.Atqueutprimumeregionemulierisponetergumeiusmaritusacceperatsonumsternutationisquod
enim putaret ab ea profectum solito sermone salutem ei fuerat imprecatus et iterato rursum et
frequentatosaepius,donecreinimietatecommotusquodreserattandemsuspicatur.Etimpulsamensa
protenus remotaque cavea producit hominem crebros anhelitus aegre reflantem inflammatusque
indignatione contumeliae, gladium flagitans, iugulare moriturum gestiebat, ni respecto communi
periculovixeumabimpetufuriosocohibuissemadseveransbreviabsquenoxanostrisuapteinimicum
eius violentia sulpuris periturum. Nec suadela mea, sed ipsius rei necessitate lenitus, quippe iam
semivivum,illuminproximumdeportatangiportum.Tumuxoremeiustacitesuasiacdeniquepersuasi,
secederet paululum atque ultra limen tabernae ad quampiam tantisper (deverteret) familiarem sibi
mulierem,quoadspatiofervensmaritisedareturanimus,quitantocaloretantaquerabieperculsusnon
eratdubiusaliquidetiamderesuaqueconiugetristiusprofectocogitare.Taliumcontubernalisepularum
taediofugatuslaremrevenimeum."
26. Haec recensete pistore iam dudum procax et temeraria mulier exsecrantibus fullonis illius
detestabaturuxorem:illamperfidam,illamimpudicam,deniqueuniversisexusgrandededecus,quaesuo
pudore postposito torique genialis calcato foedere larem mariti lupanari maculasset infamia iamque
perditanuptaedignitateprostitutaesibinomenadsciverit;addebatettalisoporterevivasexurifeminas.
Et tamen taciti vulneris et suae sordidae conscientiae commonita, quo maturius stupratorem suum
tegminis cruciatu liberaret, identidem suadebat maritum temperius quieti decedere. At ille utpote
interceptacena,profugusetprorsusieiunus,mensampotiuscomiterpostulabat.Adponebateipropere,
quamvisinvita,mulierquippinidestinatamalii.Sedmihipenitacarpebanturpraecordiaetpraecedens
facinusetpraesentemdeterrimaefeminaeconstantiamcogitantimecumquesedulodeliberabam,siquo
modopossemdetectisacrevelatisfraudibusauxiliummeoperhiberedominoillumque,quiadinstar
testudinisalveumsuccubabat,depulsotegminecunctispalamfacere.
27.Sicerilicontumeliamecruciatumtandemcaelestirespexitprovidentia.Namsenexclaudus,cui
nostratutelapermissafuerat,universanosiumenta,idhoraiampostulante,adlacumproximumbibendi
causagregatimprominabat.Quaeresoptatissimammihivindictaesubministravitoccasionem.Namque
praetergrediens observatos extremos adulteri digitos, qui per angustias cavi tegminis prominebant,
obliquata atque infesta ungula compressos usque ad summam minutiem contero, donec intolerabili
dolore commotus, sublato flebili clamore repulsoque et abiecto alveo, conspectui profano redditus
scaenampropudiosaemulierispatefecit.
Nectamenpistordamnopudicitiaemagnoperecommotusexsanguipalloretrepidantempuerumserena
fronteetpropitiatafaciecommulcensincipit:"Nihiltristedemetibi,fili,metuas.Nonsumbarbarusnec

agrestimorumsqualorepraeditusnecadexemplumnaccinaetruculentiaesulpuristeletalifumonecabo
ac ne iuris quidem severitate lege de adulteris ad discrimen vocabo capitis tam venustum tamque
pulchellum puellum, sed plane cum uxore mea partiario tractabo. Nec herciscundae familiae sed
communidividundoformuladimicabo,utsineullacontroversiaveldissensionetribusnobisinuno
conueniatlectulo.Nametipsesempercummeaconiugemtamconcorditervixiutexsectaprudentium
eademnobisambobusplacerent.Sednecaequitasipsapatiturhabereplusauctoritatisuxoremquam
maritum."
28. Tali sermonis blanditie cavillatum deducebat ad torum nolentem puerum, sequentem tamen; et
pudicissimaillauxorealterorsusdisclusasolusipsecumpuerocubansgratissimacorruptarumnuptiarum
vindicta perfruebatur. Sed cum primum rota solis lucida diem peperit, vocatis duobus e familia
validissimis,quamaltissimesublatopuero,ferulanateseiusobverberans:"Tuautem,"inquit"tammollis
acteneradmodumpuer,defraudatisamatoribusaetatistuaeflore,mulieresadpetisatqueeasliberaset
conubialegesociataconrumpisetintempestivumtibinomenadulterivindicas?"
His et pluribus verbis compellatum et insuper adfatim plagis castigatum forinsecus abicit. At ille
adulterorum omnium fortissimus, insperata potitus salute, tamen nates candidas illas noctu diuque
dirruptus, maerens profugit. Nec setius pistor ille nuntium remisit uxori eamque protinus de sua
proturbavitdomo.
29.Atillapraetergenuinamnequitiamcontumeliaetiam,quamvisiusta,tamenaltiuscommotaatque
exasperataadarmillumrevertitetadfamiliaresfeminarumartesaccenditurmagnaquecurarequisitam
veteratricem quandam feminam, quae devotionibus ac maleficiis quiduis efficere posse credebatur,
multis exorat precibus multisque suffarcinat muneribus, alterum de duobus postulans, vel rursum
mitigatoconciliarimaritovel,siidnequiverit,certelarvavelaliquodironumineimmissoviolentereius
expugnarispiritum.Tunc sagaillaet divini potens primis adhucarmis facinerosae disciplinae suae
velitaturetvehementeroffensummaritiflectereatqueinamoremimpellereconaturanimum.Quaeres
cumeisequiusacratafueratproveniret,indignatanuminibusetpraeterpraemiidestinatumcompendium
contemptioneetiamstimulataipsiiammiserrimimaritiincipitimminerecapitiumbramqueviolenter
peremptaemulierisadexitiumeiusinstigare.
30.Sedforsitanlectorscrupulosumreprehendesnarratummeumsicargumentaberis:"Undeautemtu,
astutule asine, intra terminos pistrini contentus, quid secreto, ut adfirmas, mulieres gesserint scire
potuisti?". Accipe igitur quem ad modum homo curiosus iumenti faciem sustinens cuncta quae in
perniciempistorismeigestasuntcognovi.Diemfermecircamediamrepenteintrapistrinummulier
reatumiraquetristitiedeformisapparuit,flebilicentunculosemiamicta,nudisetintectispedibus,lurore
buxeo macieque foedata, et discerptae comae semicanae sordentes inspersu cineris pleramque eius
anteventulae contegebant faciem. Haec talis manu pistori clementer iniecta, quasi quippiam secreto
conlocutura,insuumsibicubiculumdeduciteumetabductaforequamdiutissimedemoratur.Sedcum
esset iam confectum omne frumentum, quod inter manus opifices tractaverant, necessarioque peti
deberet aliud, servuli cubiculum propter adstantes dominum vocabant operique supplementum
postulabant.Atqueutillis(iterumet)saepicule[etinter]vocaliterclamantibusnullusresponditdominus,
iamforempulsarevalidius,et,quoddiligentissimefueratoppessulata,maiuspeiusquealiquidopinantes,
nisuvalidoreductoveldiffractocardine,tandempatefaciuntaditum.Necuspiamrepertaillamuliere
vident e quodam tigillo constrictum iamque exanimem pendere dominum, eumque nodo cervicis
absolutum detractumque summis plangoribus summisque lamentationibus atque ultimo lavacro
procurant,peractisqueferalibusofficiis,frequentiprosequentecomitatu,traduntsepulturae.
31.Diesequentifiliaeiusaccurriteproxumocastello,inquodquidemdenupserat,maestaatquecrines
pendulosquatiensetinterdumpugnisobtundensubera,quaenulloquidemdomusinfortuniumnuntiante
cunctacognorat,sedeiperquietemobtulitseseflebilispatrissuifaciesadhucnodorevinctacevice,
eiquetotumnovercaescelusaperuitdeadulterio,demaleficio,etquemadmodumlarvatusadinferos
demeasset.Eacumsediutinoplangorecruciasset,concursufamiliarumcohibitatandempausamluctui
fecit.Iamquenonodieritecompletisapudtumulumsollemnibusfamiliamsupellectilemqueetomnia
iumenta ad hereditariam deducit auctionem. Tunc unum larem varie dispergit venditionis incertae

licentiosafortuna.Medeniqueipsumpauperculusquidamhortulanuscomparatquinquagintanummis,
magno,utaiebat,sedutcommunilaborevictumsibiquaereret.
32.Resipsamihiposcerevideturuthuiusquoqueservitimeidisciplinamexponam.Matutinomemultis
holeribus onustum proxumam civitatem deducere consuerat dominus atque ibi venditoribus tradita
merce,dorsuminsidensmeum,sichortumredire.Acdumfodiens,dumirrigans,ceterosqueincurvus
laboredeservit,egotantisperotiosusplacitaquieterecreabar.Sedeccesiderumordinatisambagibusper
numerosdierumacmensuumremeansannuspostmustulentasautumnideliciasadhibernasCapricorni
pruinas deflexerat,etadsiduispluviisnocturnisquerorationibussubdioetintectoconclususstabulo
continuodiscruciabarfrigore,quippecummeusdominuspraenimiapaupertatenesibiquidemnedum
mihipossetstramenaliquodvelexiguumtegimenparare,sedfrondosocasulaecontentusumbraculo
degeret. Ad hoc matutino lutum nimis frigidum gelusque praeacuta frusta nudis invadens pedibus
enicabaracnesuetissaltemcibariisventremmeumreplerepoteram.Namqueetmihietipsodomino
cenaparacsimilisoppidotamentenuisaderat,lactucaeveteresetinsuavesillae,quaeseminisenormi
senectaadinstarscoparuminamaramcaenosisucuscariemexolescunt.
33.Noctequadampaterfamiliasquidamepagoproximotenebrisinluniaecaliginisimpeditusetimbre
nimio madefactus atque ob id ab itinere directo cohibitus ad hortulum nostrum iam fesso equo
deverterat, receptusque comiter pro tempore licet non delicato necessario tamen quietis subsidio,
remuneraribenignumhospitemcupiens,promittiteidepraediissuissesedaturumetfrumentietolivi
aliquidetampliusduosvinicados.Necmoratusmeussacculoetutribusvacuissecumadportatisnudae
spinaemeaeresidensadsexagesimumstadiumprofectionemcomparat.Eoiamconfectoviaespatio
pervenimusadpraedictosagrosibiquestatimmeumdominumcomishospesopipariprandioparticipat.
Iamqueiispoculismutuisaltercantibusmirabileprorsusevenitostentum.Unadeceteracohortegallina
permediamcursitansareamclangoregenuinovelutovumpareregestienspersonabat.Eamsuusdominus
intuens: "O bona" inquit "ancilla et satis fecunda, quae multo iam tempore cotidianis nos partubus
saginasti.Nuncetiamcogitas,utvideo,gustulumnobispraeparare."Et"heus",inquit"puercalathum
fetuigallinaceodestinatum angulosolito collocato." Ita,uti fuerat iussum, procurante puerogallina
consuetaelecticulaespretocubilianteipsiuspedesdominipraematurumsedmagnoprorsusfuturum
scrupulopartum.Nonenimovum,quodscimus,illud;sedpinnisetunguibusetoculisetvoceetiam
perfectumediditpullum,quimatremsuamcoepitcontinuocomitari.
34.Neceosetiuslongemaiusostentumetquodomnesmeritoperhorrescerentexoritur.subipsaenim
mensa,quaereliquiasprandiigerebat,terradehiscensimituslargissimumemicuitsanguinisfontem;hic
resultantes uberrimaeguttaemensamcruoreperspergunt.Ipsoqueillomomentoquodstuporedefixi
miranturactrepidantdivinapraesagia,concurritunusecellavinarianuntiansomnevinum,quodolim
diffusumfuerat,inomnibusdoliisferventicaloreetprorsusutignecopiososubditorebullire.Visaest
interea mustela etiam mortuum serpentem forinsecus mordicus adtrahens, et de ore pastoricii canis
virens exsiluit ranula, ipsumque canes qui proximus consistebat aries adpetitum unico morsu
strangulavit. Haec tot ac talia ingenti pavore domini illius et familiae totius ad extremum stupore
deiecerantanimos,quidpriusquidveposterius,quidmagisquidminusnuminumcaelestiumleniendis
minisquidetqualibusprocurareturhostiis.
35.Adhucomnibusexspectationetaeterrimaeformidinistorpidisaccurritquidamservulusmagnaset
postremas domino illi fundorum clades adnuntians. Namque is adultis iam tribus liberis doctrina
instructis et verecundia praeditis vivebat gloriosus. His adulescentibus erat cum quodam paupere
modicaecasulaedominovetusfamiliaritas.Atenimcasulaeparvulaeconterminosmagnosetbeatos
agrospossidebatvicinuspotensetdivesetiuvenis(splendidae)prosapiae(sed)maiorumgloriamale
utens pollensque factionibus et cuncta facile faciens in civitate; (hic) hostili modo vicini tenuis
incursabatpauperiempecuatrucidando,bovesabigendo,frugesadhucimmaturasobterendo.Iamquetota
frugalitate spoliatum ipsis etiam glebulis exterminare gestiebat finiumque inani commota questione
terramtotamsibivindicabat.Tuncagrestis,verecundusalioquin,avaritiadivitisiamspoliatus,utsuo
saltem sepulchro paternum retineret solum, amicos plurimos ad demonstrationem finium trepidans
eximie corrogarat. Aderant inter alios tres illi fratres cladibus amici quantulum quantulum ferentes

auxilium.
36. Nec tamen ille vaesanus tantillum praesentia multorum civium territus vel confusus, licet non
rapinis, saltem verbis temperare voluit, sed illis clementer expostulantibus fervidosque eius mores
blanditiis permulcentibus repente suam suorumque carorum salutem quam sanctissime adiurans
adseverat parvi se pendere tot mediatorum praesentiam, denique vicinum illum auriculis per suos
servulos sublatumdecasulalongissimestatimqueproiectumiri.Quodictoinsignis indignatiototos
audientiumpertemptavitanimos.Tuncunusettribusfratribusincunctanteretpauloliberiusrespondit
frustraeumsuisopibusconfisumtyrannicasuperbiacomminari,cumalioquinpauperesetiamliberali
legumpraesidiodeinsolentialocupletiumconsueverintvindicari.Quodoleumflammae,quodsulpur
incendio,quodflagellumFuriae,hocetistesermotruculentiaehominis nutrimentofuit.Iamquead
extremaminsaniamvecors,suspendiumseseettotisillisetipsislegibusmandareproclamans,canes
pastoricios,villaticosferosatqueimmanes,adsuetosabiectaperagrosessitarecadavera,praetereaetiam
transeuntiumviatorumpassivismorsibusalumnatos,laxariatqueineorumexitiuminhortatosimmitti
praecepit. Qui simul signo solito pastorum incensi atque inflammati sunt, furiosa rabie conciti et
latratibus etiam absonis horribiles eunt in homines eosque variis adgressi vulneribus distrahunt ac
lacerantnecfugientibussaltemcompercunt,sedeomagisinritatioressecuntur.
37.Tuncinterconfertamtrepidaemultitudinisstragemetribusiunioroffensolapideatqueobtunsis
digitisterraeprosternitursaevisqueillisetferocissimiscanibusinstruitnefariamdapem;protenusenim
nancti praedam iacentem miserum illum adolescentem frustatim discerpunt. Atque ut eius letalem
ululatum cognovere ceteri fratres, accurrunt maesti suppetias obvolutisque lacinia laevis manibus
lapidumcrebrisiactibuspropugnarefratriatqueabigerecanesadgrediuntur.Nectameneorumferociam
velcontererevelexpugnarepotuere,quippecummiserrimusadulescensultimavoceprolata,vindicarent
de pollutissimo divite mortem fratris iunioris, ilico laniatus interisset. Tunc reliqui fratres non tam
hercules desperata quam ultro neglecta sua salute contendunt ad divitem atque ardentibus animis
impetuquevaesanolapidibuscrebrisineumvelitantur.Atillecruentusetmultisanteflagitiissimilibus
exercitatus percussor iniecta lancea duorum alterum per pectus medium transadegit. Nec tamen
peremptus ac prorsus exanimatus adulescens ille terrae concidit; nam telum transvectum atque ex
maximaparteponetergumelapsumsoloquenisusviolentiadefixumrigorelibratosuspenderatcorpus.
Sedetquidamdeservulisprocerusetvalidussicarioilleferensauxiliumlapidecontortotertiiillius
iuvenisdexterumbrachiumlongoiactupetierat,sedimpetucassoperextremosdigitostranscurrenslapis
contraomniumopinionemdecideratinnoxius.
38.Nonnullamtamensagacissimoiuveniproventushumaniorvindictaespeculamsubministravit.Ficta
namque manus usae debilitate sic crudelissimum iuvenem compellat: Fruere exitio totius nostrae
familiaeetsanguinetriumfratruminsatiabilemtuamcrudelitatempasceetdeprostratistuiscivibus
gloriose triumpha, dum scias, licet privato suis possessionibus paupere fines usque et usque
proterminaveris,habiturumtetamenvicinumaliquem.Namhaecetiamdextera,quaetuumprorsus
amputasset caput, iniquitate fati contusa decidit." Quo sermone, alioquin exasperatus, furiosus latro
rapto gladio sua miserrimum iuvenem manu perempturus invadit avidus. Nec tamen sui molliorem
provocat;quippeinsperatoetlongecontraeiusopinionemresistensiuveniscomplexufortissimoarripit
eiusdexterammagnoquenisuferrolibratomultisetcrebrisictibusimpurameliditdivitisanimamet,ut
accurrentiumetiamfamiliariummanuseliberaret,confestimadhucinimicisanguinedelibutomucrone
gulamsibiprorsusexsecuit.
Haecerantquaeprodigiosapraesagaverantostenta,haecquaemiserrimodominofuerantnuntiata.Nec
ullumverbumacnetacitumquidemfletumtotmaliscircumventussenexquivitemittere,sedadrepto
ferro,quocommodumintersuosepulonescaseumatquealiasprandiipartesdiviserat,ipsequoquead
instar infelicissimi sui filii iugulum sibi multis ictibus contrucidat, quoad super mensam cernulus
corruensportentosicruorismaculasnovisanguinisfluvioproluit.
39.Adistummodumpunctobrevissimodilapsaedomusfortunamhortulanusillemiseratussuosque
casus graviter ingemescens, depensis pro prandio lacrimis vacuasque manus complodens saepicule,
protinusinscensomeretroquamveneramusviamcapessit.Necinnoxiuseisaltemregressusevenit.Nam

quidamproceruset,utindicabathabitusatquehabitudo,mileselegione,factusnobisobvius,superbo
atque adroganti sermone percontatur, quorsum vacuum duceret asinum? At meus, adhuc maerore
permixtusetaliasLatinisermonisignarus,tacituspraeteribat.Necmilesillefamiliaremcohiberequivit
insolentiam, sed indignatus silentio eius ut convicio, viti quam tenebat obtundens eum dorso meo
proturbat.Tunchortulanussubplicueresponditsermonisignorantiasequidilledisceretscirenonposse.
ErgoigiturGraecesubiciensmiles:"Ubi"inquit"ducisasinumistum?".
Respondithortulanuspeteresecivitatemproximam."Sedmihi"inquit"operaeiusopusest;namde
proximocastellosarcinaspraesidisnostricumceterisiumentisdebetadvehere";etiniectastatimmanu
lorome,quoducebar,arreptumincipittrahere.Sedhortulanuspriorisplagaevulnereprolapsumcapite
sanguinemdetergensrursusdeprecaturciviliusatquemansuetiusversaricommilitonemidqueperspes
prosperas eius orabat adiurans. "Nam et hic ipse" aiebat "iners asellus et nihilo minus (mordax)
morboquedetestabilicaducusvixetiampaucosholerummaniculosdeproximohortulosoletanhelitu
languidofatigatussubvehere,nedumutrebusamplioribusidoneusvideaturgerulus."
40.Sedubinullisprecibusmitigarimilitemmagisqueinsuamperniciemadvertitefferariiamqueinversa
vite de vastiore nodulo cerebrum suum diffindere, currit ad extrema subsidia simulansque sese ad
commovendam miserationem genua evis velle contigere, summissus atque incurvatus, arreptis eius
utrisquepedibussublimemterraegraviteradploditetstatimquapugnisquacubitisquamorsibus,etiam
devialapidecorrepto,totamfaciemmanusqueeiusetlateraconverberat.Necille,utprimumhumi
supinatus est, vel repugnare vel omnino munire se potuit, sed plane identidem comminabatur, si
surrexisset,seseconcisurumeummachaerasuafrustatim.Quosermoneeiuscommonefactushortulanus
eripiteispathameaquelongissimeabiectarursumsaevioribuseumplagisadgreditur.Necilleprostratus
etpraeventusvulneribusreperiresalutiquienssubsidium,quodsolumrestabat,simulatsesemortuum.
Tuncspathamillamsecumasportanshortulanusinscensomeconcitogradurectafestinatadcivitatem
nechortulumsuumsaltemcuransinvisereadquempiamsibidevertitfamiliarem.Cunctisquenarratis
deprecatur,periclitantisibiferretauxiliumsequecumsuosibiasinotantisperoccultaret,quoadcelatus
spatio bidui triduive capitalemcausam evaderet.Necoblitus illeveteris amicitiae prompte suscipit,
meque per scalas complicitis pedibus in superius cenaculum adtracto hortulanus deorsus in ipsa
tabernuladerepitinquandamcistulametsupergestodelitiscitorificio.
41.Atmilesille,utposteadidici,tandemvelutemersusgravicrapula,nutabundustamenettotplagarum
doloresauciusbaculoquesevixsustinens,civitatemadventatconfususquedeimpotentiadequeinertia
suaquicquamadquemquamreferrepopularium,sedtacitusiniuriamdevoransquosdamcommilitones
nanctusistantumcladesenarratsuas.Placuitutipsequidemcontuberniosetantisperabsconderetnam
praeterpropriamcontumeliammilitarisetiamsacramentigeniumobamissamspathamverebatur,ipsi
autemsignisenotatisinvestigationivindictaequesedulamdarentoperam.Necdefuitvicinusperfidus,
quinosilicooccultarinuntiaret.Tunccommilitonesaccersitismagistratibusmentiuntursesemultipretii
vasculumargenteumpraesidisinviaperdidisseidquehortulanumquendamreperissenecvellerestituere,
sedapudfamiliaremquendamsibidelitescere.Tuncmagistratusetdamnoetpraesidisnominecognito
veniuntaddeversorinostriforesclaraquevocedenuntianthospitinostronos,quosoccultaretapudse
certo certius, dedere potius quam discrimen proprii subiret capitis. Nec ille tantillum conterritus
salutiquestudenseius,queminsuamreceperatfidem,quicquamdenobisfateturacdiebusplusculisnec
vidisse quidem illum hortulanum contendit. Contra commilitones ibi nec uspiam illum delitescere
adiurantes genium principis contendebant. Postremum magistratibus placuit obstinate denegantem
scrutiniodetegere.Immissisitaquelictoribus ceterisquepublicis ministeriis angulatimcunctasedulo
perlustrariiubent,necquisquammortaliumacneipsequidemasinusintracomparerenuntiatur.
42. Tunc gliscit violentior utrimquesecus contentio, militum pro comperto de nobis adseverantium
fidemqueCaesarisidentidemimplorantium,atilliusnegantisadsiduequedeumnumenobtestantis.Qua
contentioneetclamosostrepitucognito,curiosusalioquinetinquietiprocacitatepraeditusasinus,dum
obliquatacerviceperquandamfenestrulamquidquamsibivellettumultusilleprospiceregestio,unuse
commilitonibus casufortuito conlimatis oculis adumbrammeamcunctos testaturincoram.Magnus
deniquecontinuoclamorexortusestetemensisprotinusscalisiniectamanuquidammevelutcaptivum

detrahunt.Iamqueomnisublatacunctationescrupulosiuscontemplantessingula,cistaetiamillarevelata,
repertumproductumqueetoblatummagistratibusmiserumhortulanumpoenasscilicetcapitepensurum
inpublicumdeducuntcarceremsummoquerisumeumprospectumcavillarinondesinunt.Undeetiamde
prospectuetumbraasininatumestfrequensproverbium.
LIBERDECIMUS
1.Diesequentimeusquidemdominushortulanusquidegeritnescio,metamenmilesille,quipropter
eximiam impotentiam pulcherrime vapularat, ab illo praesepio nullo equidem contradicente dictum
abducit atque a suo contubernio hoc enim mihi videbatur sarcinis propriis onustum et prorsum
exornatumarmatumquemilitariterproducitadviam.Nametgaleamnitorepraedicantemetscutum
gerebam longius relucens, sed etiam lanceam longissimo hastili conspicuam, quae scilicet non
disciplinaetuncquidemcausa,sedproptersarcinarumcumuloadinstarexercitussedulocomposuerat.
Confectacampestrinecadeodifficiliviaquandamcivitatulampervenimusnecinstabulo,sedindomo
cuiusdamdecurionisdevertimus.Statimquemecommendatocuidamservuloipseadpraepositumsuum,
quimillearmatorumducatumsustinebat,solliciteproficiscitur.
2.Postdies plusculos ibidemdissignatumscelestumacnefariumfacinusmemini,sedutvos etiam
legatis, ad librum profero. Dominus aedium habebat iuvenem filium prope litteratum atque ob id
consequenterpietatemodestiapraecipuum,quemtibiquoqueprovenissecuperesveltalem.Huiusmatre
multoantedefunctarursummatrimoniumsibireparaveratductaquealiafiliumprocreaveratalium,qui
adaequeiamduodecimumannumaetatissupergressuserat.Sednovercaformamagisquammortibusin
domomaritipraepollens,seunaturaliterimpudicaseufatoadextremumimpulsaflagitium,oculosad
privignum adiecit. Iam ergo, lector optime, scito te tragoediam, non fabulam legere et a socco ad
coturnumascendere.
Sedmulierilla,quamdiuprimiselementisCupidoparvulusnutriebat,imbecillisadhuceiusviribusfacile
ruboremtenuemdeprimenssilentioresistebat.Atubicompletisignevaesanototispraecordiisinmodice
bacchatusAmorexaestuabat,saevientideoiamsuccubuit,etlanguoresimulatovulnusanimimetitur[in]
corporis valetudinem. Iam cetera salutis vultusque detrimenta et aegris et amantibus examussim
convenirenemoquinesciat:pallordeformis,marcentesoculi,lassagenua,quiesturbidaetsuspiritus
cruciatus tarditate vehementior. Crederes et illam fluctuare tantum vaporibus febrium, nisi quod et
flebat.Heusmedicorumignaraementes,quidvenaepulsus,quidcolorisintemperantia,quidfatigatus
anhelitusetutrimquesecusiactataecrebiterlaterummutuaevicissitudines?Diiboni,quamfacilislicet
non artifici medico cuivis tamen docto Veneriae cupidinis comprehensio, cum videas aliquem sine
corporiscaloreflagrantem!
3.Ergoigiturimpatientiafurorisaltiusagitatadiutinumrupitsilentiumatadsevocaripraecipitfilium
quodnomenineo,siposset,neruborisadmoneretur,libentereraderet.Necadulescensaegraeparentis
moratusimperium,senilitristitiestriatamgerensfrontem,cubiculumpetit,uxoripatrismatriquefratris
utcumquedebitumsistensobsequium.Sedillacruciabilisilentiodiutissimefatigataetutinquodam
vadodubitationishaerensomneverbum,quodpraesentisermoniputabataptissimum,rursumimprobans
nutanteetiamnuncpudore,undepotissimumcaperetexordium,decunctatur.Atiuvenisnihiletiamtunc
sequiussuspicatussummissovulturogatultropraesentiscausasaegritudinis.Tuncillanactasolitudinis
damnosamoccasionemprorumpitinaudaciametubertimadlacrimanslaciniamquecontegensfaciem
vocetrepidasiceumbreviteradfatur:
"Causaomnisetorigopraesentisdolorissetetiammedelaipsaetsalusunicamihituteipsees.Istienim
tuioculipermeosoculosadintimadelapsipraecordiameismedullisacerrimumcommoventincendium.
Ergomisereretuacausapereuntisnectereligiopatrisomninodeterreat,cuimorituramprorsusservabis
uxorem.Illius enimrecognoscens imaginemintuafaciemeritotediligo.Habessolitudinis plenam
fiduciam,habescapaxnecessariifacinorisotium.Namquodnemonovit,paenenonfit."
4. Repentino malo perturbatus adulescens, quanquam tale facinus protinus exhorruisset, non tamen
negationisintempestivaseveritateputavitexasperandum,sedcautaepromissionisdilationeleniendum.
Ergoprolixepolliceturetbonumcaperetanimumrefectioniqueseacsalutiredderetimpendiosuadet,

donec patris aliqua profectione liberum voluptati concederetur spatium, statimque se refert a noxio
conspectu novercae. Et tam magnam domus cladem ratus indigere consilio pleniore ad quendam
compertaegravitatiseducatoremsenemprotinusrefert.Necquicquamdiutinadeliberationetamsalubre
visumquamfugaceleriprocellamfortunaesaevientis evadere.Sedimpatiens velexiguaedilationis
mulier ficta qualibetcausa confestim maritomiris persuadetartibus adlongissimedissitas festinare
villulas.Quofactomaturaespeivesaniapraecepspromissaelibidinisflagitatvadimonium.Sediuvenis,
modoistudmodoaliudcausaefaciens,exsecrabilemfrustratureiusconspectum,quoadilla,nuntiorum
varietatepollicitationemsibidenegatammanifestoperspiciens,mobilitatelubricanefariumamoremad
longe deterius transtulisset odium. Et adsumpto statim nequissimo et ad omne facinus emancipato
quodam dotaliservuloperfidiae suae consiliacommunicat; necquicquammelius videturquam vita
miserumprivareiuvenem.Ergomissuscontinuofurcifervenenumpraesentariumcomparatidquevino
diligenterdilutuminsontisprivignipraeparatexitio.
5.Acdumdeoblationisopportunitatesecumnoxiideliberanthomines,fortefortunapuerilleiunior,
propriuspessimaefeminaefilius,postmatutinumlaboremstudiorumdomumserecipiens,prandioiam
captositiensrepertumvinipoculum,inquovenenumlatebatinclusum,nesciusfraudisoccultaecontinuo
perduxit haustu. Atque ubi fratri suo paratam mortem ebibit, examinis terrae procumbit, ilicoque
repentina pueri pernicie paedagogus commotus ululabili clamore matrem totamque ciet familiam.
Iamque cognito casu noxiae potionis varie quisque praesentium auctorem insimulabant extremi
facinoris. Sed dira illa femina et malitiae novercalis exemplar unicum non acerba filii morte, non
parricidiiconscientia,infortuniodomus,nonluctumaritivelaerumnafuneriscommotaclademfamiliae
invindictaecompendiumtraxit,missoqueprotinuscursore,quiviantimaritodomusexpugnationem
nuntiaret,acmoxeodemociusabitinereregressopersonatanimiatemeritateinsimulatprivigniveneno
filiumsuuminterceptum.Ethocquidemnonadeomentiebatur,quodiamdestinatamiuvenimortem
praevenissetpuer,sedfratremiunioremfingebatideoprivigniscelereperemptum,quodeiusprobrosae
libidini,quasecomprimeretemptaverat,noluissetsuccumbere.Nectamimmanibuscontentamendacis
addebat sibi quoque ob detectum flagitium eundem illum gladium comminari. Tunc infelix duplici
filiorummortepercussummagnisaerumnarumprocellisaestuat.Nametiunioremincoramsuifunerari
videbat et alterum ob incestum parricidiumque capitis scilicet nimium mentitis lamentationibus ad
extremumsubolisimpellebaturodium.
6.Vixdumpompaefunebresetsepulturafiliifuerantexplicatae,etstatimabipsoeiusrogosenexinfelix,
orasuarecentibusadhucriganslacrimistrahensquecineresordentemcanitiem,forosefestinusimmittit.
Atque ibi tum fletu tum precibus genua etiam decurionum contingens nescius fraudium pessimae
mulieris in exitium reliqui filii plenis operabatur affectibus: illum incestum paterno thalamo, illum
parricidamfraternoexitioetincomminatanovercaecaedesicarium.Tantadeniquemiserationetantaque
indignationecuriamsedetplebemmaerensinflammaverat,utremotoiudicanditaedioetaccusationis
manifestis probationibus etresponsionismeditatisambagibus cuncticonclamarintlapidibusobrutum
publicummalumpublicevindicari.Magistratusinterimmetupericuliproprii,nedeparvisindignationis
elementis ad exitium disciplinae civitatisque seditio procederet, partim decuriones deprecari, partim
populares compescere, ut rite et more maiorum iudicio reddito et utrimquesecus allegationibus
examinatiscivilitersententiapromeretur,necadinstarbarbaricaeferitatisveltyrannicaeimpotentiae
damnareturaliquisinauditusetinpaceplacidatamdirumsaeculoprodereturexemplum.
7. Placuit salubre consilium et ilico iussus praeco pronuntiat, patres in curiam convenirent. Quibus
protinusdignitatisiureconsuetalocaresidentibusrursumpraeconisvocatuprimusaccusatorincendit.
Tuncdemumclamatusinducituretiamreus,etexemplolegisAtticaeMartiiqueiudiciicausaepatronis
denuntiatpraeconequeprincipiadicerenequemiserationemcommovere.
Haec ad istum modum gesta compluribus mutuo sermocinantibus cognovi. Quibus autem verbis
accusatorurserit,quibusrebusdilueritreusacprorsusorationesaltercationesquenequeipseabsensapud
praesepiumscirenequeadvos,quaeignoravi,possimenuntiare,sedquaeplanecomperi,adistaslitteras
proferam.
Simulenimfinitaestdicentiumcontentio,veritatemcriminumfidemqueprobationibuscertisinstructi

necsuspicionibustantamconiecturampermittiplacuit,atqueillumpotissimumservum,quisolushaec
itagestaessescirediceretur,sistimodisomnibusoportere.Nectantillumcruciariusillevelfortunatam
magni indicii vel confertae conspectu curiae vel certe noxia conscientia sua deterrimus, quae ipse
finxerat,quasiveraadseverareatqueadserereincipit:quodsevocassetindignatusfastidionovercae
iuvenis, quod, ulciscens iniuriam, filiis eius mandaverit necem, quod promisisset grande silentii
praemium,quodrecusantimortemsitcomminatus,quodvenenumsuamanutemperatumdantumfratri
reddiderit,quodaccriminisprobationemreservatumpoculumneclexisse(se)suspicatussuapostremum
manuporrexitpuero.
Haeceximienimisadveritatisimaginemverberoneillosimulatacumtrepidationeproferentefinitumest
indicium.
8.Necquisquamdecurionumtamaequusremanseratiuveni,quineumevidenternoxaecompertuminsui
culleopronuntiaret.Cumiamsententiaepares,cunctorumstilisadunumsermonemcongruentibus,ex
more perpetuo in urnam aeream deberent coici, quo semel conditis calculis, iam cum rei fortuna
transacto,nihilposteacommutarilicebat,sedmancipabaturpotestascapitisinmanumcarnificis,unuse
curiaseniorpraeceteriscompertaefidiatqueauctoritatispraecipuaemedicusorificiumurnaemanu
contegens, ne quis mitteret calculum tenere, haec ad ordinem pertulit: "Quod aetatis sum, vobis
adprobatummevixissegaudeo,necpatiarfalsiscriminibuspetitoreomanifestumhomicidiumperpetrari
nec vos, qui vire iurando adstrictis, inductos servuli mendacio peierare. Ipse non possum calcata
numinumreligioneconscientiammeamfallensperperampronuntiare.Ergo,utresest,demecognoscite.
9.Furciferiste,venenumpraesentariumcompararesollicituscentumqueaureossolidosofferenspretium,
menonolimconvenerat,quodaegrotocuidamdicebatnecessarium,quimorbiinextricabilisveterno
vehementer implicitus vitate se cruciatui subtrahere gestiret. At ego, perspiciens malum istum
verberonemblaterantematqueinconcinnecausificantemcertusquealiquodmoliriflagitium,dediquidem
potionem, dedi; sed futurae quaestioni praecavens non statim pretium, quod offerebatur, accepi,
aureorumnequamveladulterreperiatur,inhocipsosacculoconditoseosanulotuopraenota,donec
alteradienummulariopraesentecomprobentur".
Sicinductussignavitpecuniam,quamexinde,utisterepraesentatusestiudicio,iussidemeisaliquem
curriculo taberna promptam adferre et en ecce perlatam coram exhibeo. Videat et suum sigillum
recognoscat.Namquemadmodumeiusvenerifraterinsimularipotest,quodistecomparaverit?"
10.Ingensexindeverberonemcorripittrepidatioetinvicemhumanicolorissucceditpallorinfernus
perqueuniversamembrafrigidussudoremanabat:tuncpedesincertisalternationibuscommovere,modo
hanc,modoillamcapitispartemscalpereetoresemiclausobalbuttiensnescioquasafannaseffutire,ut
eumnemoprorsusaculpavacuummeritocrederet;sedrevalescenterursusastutiaconstantissimenegare
et accersere mendacii non desinit medicum. Qui praeter iudicii religionem cum fidem suam coram
lacerarivideret,multiplicatostudioverberonemillumcontenditredarguere,doneciussumagistratuum
ministeria publica contrectatis nequissimi servi manibus anulum ferreum deprehensum cum signo
sacculiconferunt,quaecomparatiopraecedentemroboravitsuspicionem.Necrotaveleculeus more
Graecorumtormentiseiusapparataiamdeerant,sedoffirmatusmirapraesumptionenullisverberibusac
neipsoquidemsuccumbitigni.
11.Tuncmedicus:"Nonpatiar"inquit"hercules,nonpatiarvelcontrafasdeinnocenteistoiuvene
suppliciumvossumerevelhuncludificatonostroiudiciopoenamnoxiifacinorisevadere.Daboenimrei
praesentievidensargumentum.Namcumvenenumperemptoriumcompararepessimusistegestiretnec
meaesectaecrederemconvenirecausasullipraeberemortisnecexitiosedsalutihominummedicinam
quaesitam esse didicissem, verens ne, si daturum me negassem, intempestiva repulsa viam sceleri
subministraremetabalioquopiamexitiabilemmercatushicpotionemvelpostremumgladiovelquovis
telo nefas inchoatum perficeret, dedi venenum, sed somniferum, mandragoram illum gravedinis
compertaefamosumetmortisimillimisoporisefficacem.Necmirumdesperatissimumistumlatronem
certumextremaepoenae,quaemoremaiorumineumcompetit,cruciatusistosutlevioresfaciletolerare.
Sedsiverepuermeistemperatammanibussumpsitpotionem,vivitetquiescitetdormitetprotinus

marcidosoporediscussoremeabitaddiemlucidam.Quod[siveperemtusest]simortepraeventusest,
quaeratislicetcausasmortiseiusalias."
12. Ad istum modum seniore adorante placuit, et itur confestim magna cum festinatione ad illud
sepulchrumquocorpuspueridepositumiacebat.Nemodecuria,deoptimatibusnemoacnedeipso
quidempopuloquisquam,quinonilluccurioseconfluxerit.Eccepater,suisipsemanibuscoperculo
capuliremoto,commodumdiscussomortiferosoporesurgentempostliminiomortisdeprehenditfilium
eumquecomplexumartissime,verbisimparpraesentigaudio,producitadpopulum.Atqueuteratadhuc
feralibusamiculisinstrictusatqueobditusdeportaturadiudiciumpuer.Iamqueliquidoservinequissimi
atque mulieris nequioris patefactis sceleribus procedit in medium nuda veritas et novercae quidem
perpetuumindiciturexsilium,servusveropatibulosuffigituretomniumconsensubonomedicosinuntur
aurei, opportuni somni pretium. Et illius quidem senis famosa atque fabulosa fortuna providentiae
divinaecondignumaccepitexitum,quimomentomodicoimmopunctoexiguopostorbitatispericulum
adulescentiumduorumpaterrepentefactusest.
13. At ego tunc temporis talibus fatorum fluctibus volutabar. Miles ille, qui me nullo vendente
comparaveratetsinepretiosuumfecerat,tribunisuipraeceptodebitumsustinensobsequium,litterasad
magnumscriptasprincipemRomamversusperlaturus,vicinismequibusdamduobusservisfratribus
undecimdenariisvendidit.Hiceratdivesadmodumdominus.Atillorumalterpistordulciarius,qui
panesetmellitaconcinnabatedulia,altercocus,quisapidissimisintrimentissucuumpulmentacondita
vaporemollibat.Unicoillicontuberniocommunemvitamsustinebantmequeadvasaillacompluria
gestanda praestinarant, quae domini religiones plusculas pererrantis variis usibus erant necessaria.
Adsciscoritaqueinterduosillosfratrestertiuscontubernalis,haudullotemporetambenivolamfortunam
expertus.Namvesperapostopiparascenaseramquesplendidissimoapparatusmultasnumeropartesin
cellulam suam mei solebant reportare domini: ille porcorum, pullorum, piscium et cuiusce modi
pulmentorumlargissimareliquias,hicpanes,crustula,lucunculos,hamos,lacertulosetplurascitamenta
mellita. Quicum se refecturi clausa cellula balneas petissent, oblatis ego divinitus dapibus adfatim
saginabar. Nec enim tam stultus eram tamque vere asinus, ut dulcissimi illis relictis cibis cenarem
asperrimumfaenum.
14.Etdiuquidempulcherrimemihifuratrinaeprocedebatartificium,quippeadhuctimideetsatisparce
subripientidetammultispaucioranecillisfraudesullasinasinosuspicantibus.Atubifiducialatenti
pleniorecaptapartesopimasquasquedevorabametiucundioraeligensabligurribamdulcia,suspicionon
exilisfratrumpupugitanimos,etquanquamdemenihiletiamtumtalecrederent,tamencotidianidamni
studiose vestigabant reum. Illi vero postremo etiam mutuo sese rapinae turpissimae criminabantur,
iamquecuramdiligentiorematacrioremcustodelametdinumerationemadhibebantpartium.Tandem
deniqueruptaverecundiasicalteralterumcompellat:
"Atistudiamnequeaequumacnehumanumquidemcotidieteparteselectioressurripereatqueiis
divenditispeculiumlatenteraugere,dereliquisaequamvindicaredivisionem,Sitibideniquesocietas
istadisplicet,possumusomniaquidemceterafratresmanere,abistotamennexucommunionisdiscidere.
Namvideroinimmensumdamniprocedentemquerelamnutrirenobisimmanemdiscordiam."
Subicitalvis:"Laudoistamtuammeherculesetipseconstantiam,quodcotidiefuratisclanculopartibus
praevenistiquerimoniam,quamdiutissimesustinenstacitusingemescebam,nevidererrapinaesordidae
meumfratremarguere.Sedbene,quodutrimquesecussermoneprolatoiacturaeremediumquaeritur,ne
silentioprocedenssimultasEteocleasnobiscontentionespariat."
15.Hisetsimilibusaltercaticonviciisdeieranturutriquenullamseprorsusfraudem,nullamdenique
subreptionemfactitasse,sedplanedeberecunctis artibuscommunis dispendiilatroneminquiri;nam
nequeasinum,quisolusinteresset,talibuscibisadficiposse,ettamencotidiepartiselectilescomparere
nusquam, nec utique cellulam suam tam immanes involare muscas, ut olim Harpyiae fuere, quae
diripiebantPhineiasdapes.Interealiberalibuscenisinescatusethumanisadfatimcibissaginatuscorpus
obesapinguitiecompleveram,coriumarvinasuculentamolliveram,pilumliberalinitorenutriverat.Sed
iste corporis mei decor pudori peperit grande dedecus. Insolita namque tergoris vastitate commoti,

faenumprorsusintactumcotidieremanerecernentes,iamtotisadmediriguntanimos.Ethoraconsueta
velutbalneaspetituriclausisexmoreforibusperquandammodicamcavernamrimanturmepassim
expositisepulisinhaerentem.Necullacuraiamdamnisuihabitamiratimonstruosasasinideliciasrisu
maximodirumpunturvocatoqueunoetalteroacdeinpluribusconservisgulam.Tantumdeniqueactam
liberatiscachinnuscunctosinvaserat,utadauresquoquepraetereuntisperveniretdomini.
16. Sciscitatus denique, quid bonum rideret familia, cognito quod res erat, ipse quoque per idem
prospiciens forarem delectatur eximie; ac dehinc risu ipse quoque latissimo adusque intestinorum
doloremredactum,iampatefactocubiculoproximeconsistenscoramarbitratur.Nametegotandemex
aliquapartemolliusmihirenidentisfortunaecontemplatumfaciem,gaudiopraesentiumfiduciammihi
subministrante, nectantillum commotus securus esitabam, quoadnovitatespectaculilaetus dominus
aediumducimeiussit,immoverosuisetiamipsemanibusadtricliniumperduxitmensaquepositaomne
genuseduliumsolidorumetinlibataferculaiussitadponi.Atergoquanquamiambellulesuffarcinatus,
gratiosumcommendatioremquemetameneifarecupiensesurienterexhibitasescasadpetebam.Namet
quidpotissimumabhorreretasinoexcogitantesscrupuloseadexplorandammansuetudinemidofferebant
mihi, carnes lasere infectas, altilia pipere inspersa, pisces exotico iure perfusos. Interim convivium
summorisupersonabat.Quidamdeniquepraesentesscurrula:"Date?inquit"sodalihuicquippiammeri."
Quoddictumdominus secutus:"Nonadeo"respondit"absurdeiocatuses,furcifer;valdeenimfleri
potest,utcontubernalisnosterpoculumquoquemulsilibenteradpetat."Et"heus",ait"puer,lautum
diligenter ecce illum aureum cantharum mulso contempera et offer parasito meo; simul, quod ei
praebiberim,commoneto."
Ingensexinobortaestepulonumexspectatio.Necullatamenegorationeconterritus,otioseacsatis
genialitercontortainmodumlinguaepostremalabiagrandissimumillumcalicemunohaustumperduxi.
Etclamorexsurgitconsolavocecunctorumsalutemeprosequentium.
17.Magnodeniquedelibutusgaudiodominus,vocatisservissuis,emptoribusmeis,iubetquadruplum
restituipretiummequecuidamacceptissimolibertosuoetsatispeculiatomagnampraefatusdiligentiam
tradidit.Quimesatishumanesatisquecomiternutriebatet,quosepatronocommendationemfaceret,
studiosissimevoluptateseiuspermeasargutiasinstruebat.Etprimummequidemmensamaccumbere
suffixocubito,deinadluctarietetiamsaltares sublatisprimoribus pedibusperdocuit,quodqueesset
adprime mirabile, verbis nutum commodare, ut quod nollem relato, quod vellem deiecto capite
monstrarem,sitiensquepocillatorerespecto,ciliisalternaconivens,bibereflagitarem.Atquehaecomnia
perfacile oboediebam, quae nullo etiam monstrante scilicet facerem. Sed verebar ne, si forte sine
magistro humano ritu ederem pleraque, rati saevum praesagium portendere, velet monstrum
ostentumquemeobtruncatumvulturiisopimumpabulumredderent.Iamquerumorpublicecrebruerat,
quo conspectum atque famigerabilem meis miris artibus affeceram dominum: hic est, qui sodalem
conivamque possidet asinum luctantem, asinum saltantem, asinum voces humanas intellegentem,
sensumnutibusexprimentem.
18.Sedpriusestutvobis,quodinitiofaceredebueram,velnuncsaltemreferam,visistevelundefuerit:
ThiasushocenimnominemeusnuncupabaturdominusoriunduspatriaCorintho,quodcaputesttotius
Achaiae provinciae, ut eius prosapia atque dignitas postulabat, gradatim permensis honoribus
quinquennalimagistratuifueratdestinatus,etutsplendoricapessendorumresponderetfascium,munus
gladiatorum triduani spectaculi pollicitus latius munificentiam suam porrigebat. Denique gloriae
publicae studio tunc Thessaliam etiam accesserat nobilissimas feras et famosos inde gladiatores
comparaturus, iamque ex arbitrio dispositis coemptisque omnibus domuitionem parabat. Spretis
luculentisillissuis vehiculis acposthabitis decoris raedarumcarpentis,quaepartimcontectapartim
revelatafrustranovissimistrahebanturconsequiis,equisetiamThessalicisetaliisiumentisGallicanis,
quibusgenerosasubolesperhibetpretiosadignitatem,mephalerisaureisetfucatisephippisetpurpureis
tapetis et frenis argenteis et pictilibus balteis et tintinnabulis perargutis exornatum ipse residens
amantissimenonnumquamcommisitadfatursermonibusatqueinteraliapleraquesummesedelectari
profitebatur,quodhaberetinmesimuletconvivametvectorem.

19. At ubi partim terrestri partim maritimo itinere confecto Corinthum accessimus, magnae civium
turbae confluebant, ut mihi videbatur, non tantum Thiasi studentes honori quam mei conspectus
cupientes.Namtantaetiamibidemdemefamapervaserat,utnonmediocriquestuipraepositoillomeo
fuerim.Quicummultosvideretnimiofavorelususmeosspectaregestientes,obserataforeatquesingulis
eorumsorsusadmissis,stipesacceptansnonparvassummulasdiurnascorradereconsuerat.
Fuit in illo conventiculo matrona quaedam pollens et opulens. Quae more ceterorum visum meum
mercataacdehincmultiformibusludicrisdelectataperadmirationemadsiduampaulatiminadmirabilem
mei cupidinem incidit; nec ullam vaesanae libidini medelam capiens ad instar asinariae Pasiphaae
complexus meos ardenter exspectabat, grandi denique praemio cum altore depecta est noctis unius
concubitum;atillenequaquam
20.Iamdemiquecenatiatricliniodominidecesseramusetiamdudumpraestolantemcubiculomeo
matronamoffendimus.Diiboni,qualisillequamquepraeclarusapparatus!Quattuoreunuchiconfestim
pulvilliscompluribusventosetumentibusplumadelicataterrestremnobiscubitumpraestruunt,sedet
strangulavesteauroacmuriceTyriodepictaprobeconsternuntacdesuperbrevibusadmodum,sedsatis
copiosispulvillisaliisnimismodicis,quismaxillasetcervicesdelicataemulieressuffulcireconsuerunt,
superstruunt.Necdominaevoluptatesdiutinasuapraesentiamorati,clavisforibusfacessunt.Atintus
cereipraeclaramicanteslucenocturnasnobistenebrasinalbabant.
21.Tuncipsacunctoprorsusspoliatategmine,taeniaquoque,quadecorasdevinxeratpapillas,lumen
propteradsistens,destagneovasculomultoseseperungitoleobalsaminomequeindidemlargissime
perfricat,sedmultotantaimpensius(cura)etiamnaresperfunditmeas.Tuncexosculatapressule,non
qualiainlupanarisolentbasiolavelmeretricumposcinummiaveladventorumnegantinummia,sedpura
atquesincerainstruitetblandissimosadfatus:"Amo"et"Cupio"et"Tesolumdiligo"et"Sineteiam
viverenequeo"etcetera,quismulieresetaliosinducuntetsuastestanturadfectationes,capistroqueme
prehensummore,quodidiceram,reclinatfacile,quippecumnilnovinihilquedifficilefacturusmihi
viderer,praesertimposttantumtemporistamformosaemulieriscupiensamplexusobiturus;nametvino
pulcherrimo atque copioso memet madefeceram et ungento flagrantissimo prolubium libidinis
suscitaram.
22.Sedangebarplanenonexilimetureputans,quemadmodumtantistamquemagiscruribuspossem
delicatammatronaminscendereveltamlucidatamqueteneraetlacteacmelleconfectamembraduris
unguliscomplectilabiasquemodicasambroseororepurpurantestamamplooretamqueenormietsaxeis
dentibus deformi saviari, novissime quo pacto, quanquam ex unguiculis perpruriscens, mulier tam
vastumgenitalesuscipet:heume,quidirruptanobilifeminabestiisobiectusmunusinstructurussimmei
domini!Mollesinterdumvoculasetadsiduasaviaetdulcesgannituscommorsicantibusoculisiterabat
illa,etinsumma:"Teneote"inquit"teneo,meumpalumbulum,meumpasserem"etcumdictovanas
fuissecogitationesmeasineptumquemonstratmetus.Artissimenamquecomplexatotummeprorsus,
sedtotumrecepit.Illaveroquotienseiparcensnatesrecellebam,accendestotiesnisurabidoetspinam
prehendesmeamadplicitiorenexuinhaerebat,utherculesetiamdeessemihialiquidadsupplendameius
libidinem crederem, nec Minotauri matrem frustra delectatam putarem adultero mugiente. Iamque
operosaetpervigilinoctetransacta,vitatalucisconscientiafacessitmuliercondictoparinoctisfuturae
pretio.
23.Necgravate magister meus voluptates exeius arbitrio largiebatur partim mercedes amplissimas
acceptando,raptimnovumspectaculumdominopraeparando.Incunctantereideniquelibidinisnostrae
totamdetegitscaenam.Atillelibertomagnificemuneratodestinatmespectaculopublico.Etquoniam
nequeegregiaillauxormeapropterdignitatemnequeprorsusullaalisinveniripotueratgrandipraemio,
quaemecumincorampublicanspudicitiampopulicaveamfrequentaret.Eiuspoenaetalemcognoveram
fabulam.
Maritumhabuit,cuiuspaterperegreproficiscensmandavituxorissuae,matrieiusdemiuvenisquod
enimsarcinapraegnationisoneratameamrelinquebatut,sisexussequiorisedidissetfetum,protinus
quoesseteditumnecaretur.Atilla,perabsentiammaritinatapuella,insitamatribuspietatepraeventa

descivit ab obsequio mariti eamque prodidit vicinis alumnandam, regressoque iam marito natam
necatamquenuntiavit.Sedubiflosaetatisnuptialemvirginidiemflagitabatnecignaromaritodotare
filiampronatalibusquibat,quodsolumpotuit,filiosuotacitumsecretoaperuit.Nametoppidoverebatur
nequoscasu,calorisiuvenalisimpetulapsus,nesciusnesciamsororemincurreret.Sedpietatisspectatae
iuvenisetmatrisobsequiumetsororisofficiumreligiosedispensatetarcanisdomusvenerabilissilentii
custodiaetraditis,plebeiamfacietenuspraetendeshumanitatem,sicnecessariumsanguinissuimunus
adgreditur ut desolatam domus suae tutela receptaret ac mox artissimo multumque sibi dilecto
contubernali,largiusdepropriodotem,liberalissimetraderet.
24.SedhaecbeneatqueoptimeplenaquecumsanctimoniadispositaferalemFortunaenutumlaterenon
potuerunt,cuiusinstinctudomumiuvenisprotinussedirexitsaevaRivalitas.Etillicohaeceademuxor
eius,quaenuncbestiispropterhaecipsafuerataddicta,coepitpuellamvelutaemulamtorisuccubamque
primo suspicari, dehinc detestari, dehinc crudelissimis laqueis mortis insidiari, Tali denique
comminisciturfacinus.
Anulo mariti surrepto rus profecta mittit quendam servulum sibi quidem fidelem, sed de ipsa Fide
pessimemerentem,quipuellaenuntiaretquodeamiuvenisprofectusadvillulamvocarentadsese,addito
utsolaetsineullocomitequammaturissimeperveniret.Etnequafortenascereturveniendicunctatio,
traditanulummaritosubtractum,quimonstratusfidemverbisadstipularetur.Atillamandatufratris
obsequenshocenimnomensolasciebatrespectoetiamsignoeius,quodofferebatur,naviter,ut
praeceptumfuerat,incomitatafestinabat.Sedubifraudisextremaelapsadecipulolaqueosinsidiarum
accessit,tuncillauxoregregiasororemmaritilibidinosaefuriaestimulisefferataprimumquidemnudam
flagrisultimeverberat,dehincquodreserat,clamantemquodquefrustrapaelicatusindignationebulliret
fratrisquenomensaepiusiterantemvelutmentitamatquecunctafingentemtitionecandentiintermedia
feminadetrusocrudelissimaenecavit.
25.Tuncacerbaemortisexcitinuntiisfrateretmaritusaccurruntvariisquelamentationibusdefletam
puellam tradunt sepulturae. Nec iuvenis sororis suae mortem tam miseram et qua minime par erat
inlatamaequoquivitanimo,sedmedullitusdolorecommotusacerrimaequebilisnoxiofuroreperfusus
exinflagrantissimifebribusardebat,utipsiquoqueiammedelavidereturessenecessaria.Seduxor,
quamiampridemnomenuxoriscumfideperdiderat,medicumconvenitquendamnotaeperfidiae,qui
iam multarum palmarum spectatus proeliis magna dexterae suae tropaea numerabat, eique protinus
quinquaginta promittit sestertia, ut ille quidem momentarium venenum venderet, ipsa autem emeret
mortemmaritisui.Quocompectosimulaturnecessariapraecordiisleniendisbilivesubtrahendaeilla
praenobilispotio,quamsacramdoctioresnominant,sedineiusvicemsubdituraliaProserpinaesacra
Saluti. Iamque praesente familia et nonnullis amicis et adfinibus aegroto medicus poculum probe
temperatummanusuaporrigebat.
26. Sedaudax illa mulier, ut simul et conscium sceleris amoliretur et quam desponderat pecuniam
lucraretur, coram detento calice: "Non prius", inquit "medicorum optime, non prius carissimo mihi
maritotradesistampotionemquamdeeabonampartemhauserisipse.Undeenimscioannoxiumin
eamlateatvenenum?Quaeresutiquetetamprudentemtamquedoctumvirumnequaquamoffendet,si
religiosauxorcircasalutemmaritisollicitanecessariamadferopietatem."
Quamiradesperationetruculentaefeminaerepenteperturbatusmedicusexcussusquetotoconsilioetob
angustiamtemporisspatiocogitandiprivatus,antequamtrepidationealiquavelcunctationeipsadaret
malaeconscientiaesuspicionem,indidemdepotionegustavitampliter.Quamquidemsecutusadulescens
etiam,sumptocalice,quodofferebaturhausit.Adistummodumpraesentitransactonegotiomedicus
quamcelerrimedomumremeabat,salutiferapotionepestempraecedentisvenenifestinansextinguere.
Neceumobstinationesacrilega,quasemelcoeperat,truculentamulierunguelatiusasediscerepassaest
"priusquam" inquit "digesta potione medicinae proventus appareat" sed aegre precibus et
ostentationibuseiusmultumacdiufatigatatandemabireconcessit.Interdumperniciemcaenamtotis
visceribusfurentemmedullaepenitusadtraxerant,multumdeniquesauciusetgravedinesomnulentaiam
demersusdomumpervaditaegerrime.Vixqueenarratiscunctisaduxoremmandatosaltempromissam
mercedemmortisgeminataedeposceret,sicelisumviolenterspectatissimusmedicuseffunditspiritum.

27.Necilletameniuvenisdiutiusvitamtenuerat,sedinterfictasmentitasquelacrimasuxorisparicasu
mortis fuerat extinctus. Iamque eo sepulto, paucis interiectis diebus, quis feralia mortuis litantur
obsequia,uxormedicipretiumgeminaemortispetensaderat.Sedmulierusquequaquesuisimilis,fidei
supprimens faciem, praetendes imaginem, blandicule respondit et omnia prolixe adcumulateque
polliceturetstatutumpraemiumsinemorasereddituramconstituit,modopauxillumdeeapotionelargiri
sibivelletadinceptinegotiipersecutionem.Quidpluribus?Laqueisfraudiumpessimarumuxorinducta
medicifacileconsentitet,quosegratioremlocupletifeminaefaceret,properiterdomopetitamtotam
prorsusveneripyxidemmulieritradidit.Quaegrandemscelerumnanctamateriamlongelatequecruentas
suasmanusporrigit.
28.Habebatfiliamparvulamdemarito,quemnupernecaverat.Huicinfantulaequodlegesnecessariam
patrissuccessionemdeferrent,sustinebataegerrimeinhiansquetotofiliaepatrimonioinminebatetcapiti.
Ergocertadefunctorumliberorummatressceleratashereditatesexcipere,talemparentempraebuit,pro
temporeetuxoremmedicisimuletsuamfiliamveneroeodempercutit.Sedparvulaequidemtenuem
spiritumetdelicataactenerapraecordiaconficitprotinusvirisinfestum,atuxormedici,dumnoxiis
ambagibuspulmoneseiuspererrattempestasdetestabilispotionis,primumsuspicata,quodreserat,mox
urgentespirituiamcertocertiorcontenditadipsampraesidisdomummagnoquefidemeiusprotestata
clamoreetpopuliconcitatotumultu,utpotetamimmaniadetecturaflagitia,efficit,statimsibisimulet
domusetaurespraesidispatefierent.Iamqueabipsoexordiocrudelissimaemulieriscunctisatrocitatibus
diligenterexpositis,repentementisnubiloturbinecorreptasemihiantesadhuccompressitlabiaset,attritu
dentiumlongostridorereddito,anteipsopraedispedesexaminiscorruit.Necillevir,alioquinexercitus,
tammultiformefacinusexcetraevenenataedilationelanguidapassusmarcescereconfestimcubiculariis
mulierisadtractisvitormentorumveritatemeruitatqueillam,minusquidemquammerebatur,sedquod
dignuscruciatusaliusexcogitarinonpoterat,certebestiisobiciendampronuntiavit.
29. Talis mulieris publicitus matrimonium confarreaturus ingentique angore oppido suspensus
exspectabamdiemmuneris,saepiusquidemmortemmihimetvolensconsciscere,priusquamscelerosae
mulieriscontagiomacularervelinfamiapublicispectaculidepudescerem.Sedprivatushumanamanu,
privatusdigitis,ungularutundaatquemutilagladiumstringerenequaquampoteram.Planetenuispecula
solabarcladesultimas,quodverinipsoortuiamgemmulisfloridiscunctadepingeretetiampurpureo
nitorepraetavestiretetcommodumdirruptospineotegminespirantescinnameosodorespromicarent
rosae,quaemepriorimeoLucioredderent.
Dies ecce numeri destinatus aderat. Ad conseptum caveae prosequente populo pompatico favore
deducor.Addumludicrisscaenicorumchoreisprimitiaespectaculidedicantur,tantisperanteportam
constitutus pabulum laetissimi graminis, quod in ipso germinabat aditu, libens adfectabam, subinde
curiososoculospatenteportaspectaculiprospectugratissimoreficiens.Nampuellipuellaequevirenti
florentes aetatula, forma conspicui veste nitidi, incessu gestuosi, Graecanicam saltaturi pyrricam
dispositisordinationibusdecorosambitusinerrabantnuncinorbemrotatumflexuosi,nuncinobliquam
seriem conexi et in quadratum patorem cuneati et in catervae discidium separati. Ad ubi discursus
reciprocimultinodasambagestubaeterminaliscantusexplicuit,aulaeosubductuetcomplicitissiparis
scaenadisponitur.
30. Erat mons ligneus, ad instar incliti montis illius, quem vates Homerus Idaeum cecinit, sublimi
instructusfabrica,consitusvirectisetvivisarboribus,summocacumine,demanibusfabrifontimanante,
fluvialisaquaseliquans.CapellaepauculaetondebantherbulasetinmodumParidis,Phrygiipastoris,
barbaricis amiculis umeris defluentibus, pulchre indusiatus simulabat magisterium. Adest luculentus
puer nudus, nisi quod ephebica chlamida sinistrum tegebat umerum, flavis crinibus usquequaque
conspicuus, et inter conas eius aureae pinnulae colligatione simili sociatae prominebant; quem
[caduceum]etvirgulaMercuriumindicabat,Issaltatorieprocurrensmalumquebracteisinauratumdextra
gerens(adulescentis),quiParisvidebatur,porrigit,quimandaretIuppiternutusignificans,etprotinus
gradumscitulereferensetconspectufacessit.
Insequitur puella vultu honesta in deae Iunonis speciem similis: nam et caput stringebat diadema
candida,ferebatetsceptrum.Inrupitalia,quamputaresMinervam,caputcontectafulgentigaleaet

oleagineacoronategebaturipsagaleaclypeumattollensethastamquatiensetqualisilla,cumpugnat.
31.superhasintrocessitalia,visendodecorepraepollens,gratiacolorisambroseidesignansVenerem,
qualisfuitVenus,cumfuitvirgo,nudoetintectocorporeperfectamformositatemprofessa,nisiquod
tenuipalliobombycinoinumbrabatspectabilempubem.Quamquidemlaciniamcuriosulusventussatis
amanternunclasciviensreflabat,utdimotapateretflosaetatulae,nuncluxuriansaspirabat,utadhaerens
pressulemembrorumvoluptatemgraphiceliniaret.Ipseautemcolordeaediversusinspeciem,corpus
candidum,quodcaleodemeat,amictuscaerulus,quodmariremeat.Iamsingulasvirgines,quaedeae
putabantur,(suitutabantur)comites,IunonemquidemCastoretPollux,quorumcapitacassidesovatae
stellarumapicibusinsignescontegebant,sedetistiCastoreserantscaenicipueri.Haecpuellavarios
modulosIastiaconcinentetibiaprocedensquietaetinadfectatagesticulationenutibushonestipastori
pollicetur,sisibipraemiumdecorisaddixisset,seseregnumtotiusAsiaetributuram.Atillamquam
cultus armorum Minervam fecerat duopueri muniebant, proeliaris deae comites armigeri, Terror et
Metus, nudis insultantes gladiis. At pone tergum tibice Dorium canebat bellicosum et permiscens
bombisgravibustinnitusacutosinmodumtubaesaltationisagilisvigoremsuscitabat.Haecinquieto
capiteetoculisinaspectumminacibuscitatoetintortogeneregesticulationisalacerdemonstrabatParidi,
sisibiformaevictoriamtradidisset,fortemtropaeisquebelloruminclitumsuisadminiculisfuturum.
32.Venuseccecummagnofavorecaveaeinipsomeditullioscaenae,circumfusopopulolaetissimorum,
dulcesubridensconstititamoene:illosteretesetlacteospuellosdicerestuCupidinesverosdecaelovel
maricommoduminvolasse;nametpinnulisetsagittulisethabituceteroformaepraeclarecongruebantet
velutnuptialisapulasobituraedominaecoruscispraelucebantfacibus.Etinfluuntinnuptarumpuellarum
decoraesubole,hincGratiaegratissimae,indeHoraepulcherrimae,quaeiaculisforissertietsolutideam
suampropitiantesscitissimumconstruxerantchorum,dominaevoluptatumveriscomablandientes.Iam
tibiaemultiforabilescantusLydiosdulciterconsonant.Quibusspectatorumpectorasuaemulcentibus,
longe suavior Venus placide commoveri cunctantique lente vestigio et leniter fluctuante spinula et
sensimadnutantecapitecoepitincederemolliquetibiarumsonodelicatisresponderegestibusetnunc
miteconiventibusnuncacrecomminantibusgestirepupulisetnonnumquamsaltaresolisoculis.haecut
primumanteiudicisconspectumfactaest,nisubrachiorumpollicerividebatur,sifuissetdeabusceteris
antelata,daturamsenuptamParidiformapraecipuamsuiqueconsimilem.TuncanimovolentiPhrygius
iuvenismalum,quodtenebat,aureumvelutvictoriaecalculumpuellaetradidit.
33.Quidergomiramini,vilissimacapita,immoforensiapecora,immoverotogativulturii,sitotisnunc
iudicessententiassuaspretionundinantur,cumrerumexordiointerdeosethominesagitatumindicium
corruperitgratiaetoriginalemsententiammagniIovisconsiliiselectusiudexrusticanusetopiliolucro
libidinisvendideritcumtotisetiamsuaestirpisexitio?Sicherculesetaliudsequensqueiudiciuminter
inclito Achivorum duces celebratum, [vel] eum falsis insimulationibus eruditione doctrinaque
praepollensPalamedesproditionisdamnatur,virtuteMartiapraepotentipraeferturUlixesmodicusAiaci
maximo. Quale autem et illud iudicium apud legiferos Athenienses catos illos et omnis scientiae
magistros?Nonnedivinaeprudentiaesenex,quemsapientiapraetulitcunctismortalibusdeusDelphicus,
fraude et invidia nequissimae factionis circumventus velut corruptor adulescentiae, quam frenis
cohercebat, herbae pestilentis suco noxio peremptus est relinquens civibus ignominiae perpetuae
maculam, cum nunc etiam egregii philosophi sectam eius sanctissimam praeoptent et summo
beatitudinisstudioiurentinipsiusnomen?Sednequisindignationismeaereprehendatimpetumsecum
sicreputans:"Eccenuncpatiemurphilosophantemnobisasinum?",rursus,undedecessi,revertarad
fabulam.
34.PostquamfinitumestilludParidisiudicium,IunoquidemcumMinervatristesetiratissimilese
scaenaredeunt,indignationemrepulsaegestibusprofessae,Venusverogaudensethilarislaetitiamsuam
saltandototocumchoroprofessaest.Tuncdesummomontiscacumineperquandamlatentemfistulam
inexcelsumprorumpitvinocrocusdilutasparsiquedeflenspascentiscircacapellasodoroperpluitimbre,
donec in meliorem maculatae speciem canitiem propriam luteo colore mutarent. Iamque tota suae
fraglantecaveamontemillumligneumterraevoragodecepit.
Eccequidammilespermediamplateamdirigitcursumpetiturusiampopulopostulanteillamdepuplico

carceremulierem,quamdixiproptermultiformescelusbestisessedamnatammeisquepraeclarisnuptiis
destinatam. Et iam torus genialis scilicet noster futurus accuratissime disternebatur lectus Indica
testudineperlucidus,plumeacongerietumidis,vestesericafloribus.Ategopraeterpudoremobeundi
publiceconcubitus,praetercontagiumsceleraepollutaequefeminae,metuiammortismaximecruciabar
sic ipse mecum reputans, quod in amplexus Venerio scilicet nobis cohaerentibus, quaecumque ad
exitiummulierisbestiafuissetimmissa,nonadeovelprudentiasollersvelartificiodoctavelabsistentia
frugi posset provenire, ut adiacentem lateri meo laceraret mulierem, mihi vero quasi indemnato et
innoxioparceret.
35.Ergoigiturnondepudoreiam,seddesaluteipsasollicitus,dummagistermeuslectulosprobe
coaptando districtus inseruit et tota familia partim ministerio venationis occupata partim voluptario
spectaculo adtonita meis cogitationibus liberum tribuebatur arbitrium, nec magnoque quisquam
custodiendum tam mansuetum putabat asinum, paulatim furtivum pedem proferens portam, quae
proxima est, potitus iam cursu memet celerrimo proripio Cenchreas pervado, quod oppidum audit
quidemnobilissimaecoloniaeCorinthiensium,adluiturautemAegaeoetSaronicomari.Inibiportus
etiam tutissimum navium receptaculum magno frequentatur populo. Vitatis ergo turbulis et electo
secreto litore prope ipsa fluctuum aspergines in quodam mollissimo harenae gremio lassum corpus
porrectusrefovero.Nametultimamdieimetamcurriculumsolisdeflexeratetvespertinaemequieti
traditumdulcissomnusoppresserat.
LIBERDECIMUSPRIMUS
1.Circaprimamfermenoctisvigiliamexperrectuspavoresubito,videopraemicantislunaecandore
nimiocompletumorbemcommodummarinisemergentemfluctibus;nanctusqueopacaenoctissilentiosa
secreta,certusetiamsummatemdeampraecipuamaiestatepollereresqueprorsushumanasipsiusregi
providentia,nectantumpecuinaetferina,veruminanimaetiamdivinoeiusluminisnuminisquenutu
vegetari,ipsaetiamcorporaterracaelomariquenuncincrementisconsequenteraugeri,nuncdetrimentis
obsequenterimminui,fatoscilicetiammeistottantisquecladibussatiatoetspemsalutis,licettardam,
subministrante,augustumspecimendeaepraesentisstatuideprecari;confestimquediscussapigraquiete
2."Reginacaeli,sivetuCeresalmafrugumparensoriginalis,quae,repertulaetatafiliae,vetustae
glandisferinoremotopabulo,miticommonstratocibonuncEleusiniamglebampercolis,seutucaelestis
Venus, quae primis rerum exordiis sexuum diversitatem generato Amore sociasti et aeterna subole
humanogenerepropagatonunccircumfluoPaphisacrariocoleris,seuPhoebisoror,quaepartufetarum
medelislenientibusrecreatopopulostantoseducastipraeclarisquenuncvenerarisdelubrisEphesi,seu
nocturnisululatibushorrendaProserpinatriformifacielarvalesimpetuscomprimensterraequeclaustra
cohibenslucosdiversosinerransvariocultupropitiaris,istalucefemineaconlustranscunctamoeniaet
udisignibusnutrienslaetaseminaetsolisambagibusdispensansincertalumina,quoquonomine,quoquo
ritu, quaqua facie te fas est invocare: tu meis iam nunc extremis aerumnis subsiste, tu fortunam
collapsamadfirma,tusaevisexanclatiscasibuspausampacemquetribue;sitsatislaborum,sitsatis
periculorum.Depellequadripedisdiramfaciem,reddemeconspectuimeorum,reddememeoLucio,ac
siquodoffensumnumeninexorabilimesaevitiapremit,morisaltemliceat,sinonlicetvivere."
3.Adistummodumfusisprecibusetadstructismiserislamentationibusrursusmihimarcentemanimum
in eodem illo cubili sopor circumfusus oppressit. Necdum satis conixeram, et ecce pelago medio
venerandosdiisetiamvultusattollensemergitdivinafacies;acdehincpaulatimtotocorporeperlucidum
simulacrumexcussopelagoantemeconstitissevisumest.Eiusmirandamspeciemadvosetiamreferre
conitar, si tamen mihi disserendi tribuerit facultatem paupertas oris humani vel ipsum numen eius
dapsilemcopiamelocutilisfacundiaesubministraverit.Iamprimumcrinesuberrimiprolixiqueetsensim
intortiperdivinacollapassivedispersimolliterdefluebant.Coronamultiformisvariisfloribussublimen
destrinxeratverticem,cuiusmediaquidemsuperfrontemplanarotunditasinmodumspeculivelimmo
argumentumlunaecandidumlumenemicabat,dextralaevaquesulcisinsurgentiumviperarumcohibita,
spicisetiamCerialibusdesuperporrectis
4. Per intextam extremitatem et in ipsa eius planitie stellae dispersae coruscabant earumque media

semenstris luna flammeos spirabat ignes. Quaqua tamen insignis illius pallae perfluebat ambitus,
individuonexucoronatotisfloribustotisqueconstructapomisadhaerebat.Namdextraquidemferebat
aereum crepitaculum, cuius per angustam lamminam in modum baltei recurvatam traiectae mediae
paucaevirgulae,crispantebrachiotrigeminosiactus,reddebantargutumsonorem.Laevaeverocymbium
dependebataureum,cuiusansulae,quaparteconspicuaest,insurgebataspiscaputextollensarduum
cervicibuslatetumescentibus.Pedesambroseostegebantsoleaepalmaevictricisfoliisintextae.Talisac
tanta,spiransArabiaefeliciagermina,divinamevocedignataest:
5. "En adsum tuis commota, Luci, precibus, rerum naturae parens, elementorum omnium domina,
saeculorumprogeniesinitialis,summanuminum,reginamanium,primacaelitum,deorumdearumque
faciesuniformis,quaecaeliluminosaculmina,marissalubriaflamina,inferumdeploratasilentianutibus
meisdispenso:cuiusnumenunicummultiformispecie,rituvario,nominemultiiugototusveneratus
orbis. Inde primigenii Phryges Pessinuntiam deum matrem, hinc autochthones Attici Cecropeiam
Minervam, illinc fluctuantes Cyprii Paphiam Venerem, Cretes sagittiferi Dictynnam Dianam, Siculi
trilingues Stygiam Proserpinam, Eleusinii vetusti Actaeam Cererem, Iunonem alii, Bellonam alii,
Hecatamisti,Rhamnusiamilli,etquinascentisdeiSolis
6.Nammeomonitusacerdosinipsoprocinctupompaeroseammanudexterasistrocohaerentemgestabit
coronam. Incunctanter ergo dimotis turbulis alacer continuare pompam mea volentia fretus et de
proximoclementervelutmanumsacerdotisosculabundusrosisdecerptispessimaemihiqueiamdudum
detestabilisbelvaeistiuscorioteprotinusexue.Necquicquamrerummearumreformidesutarduum.
Namhoceodemmomento,quotibivenio,simuletibipraesens,quaesuntsequentia,sacerdotimeoper
quietem facienda praecipio. Meo iussu tibi constricti comitatus decedent populi, nec inter hilares
caerimoniasetfestivaspectaculaquisquamdeformemistamquamgerisfaciemperhorrescetvelfiguram
tuamrepentemutatamsequiusinterpretatusaliquis malignecriminabitur.Planememinerisetpenita
menteconditumsempertenebismihireliquavitaetuaecurriculaadusqueterminosultimispiritusvadata.
Neciniurium,cuiusbeneficioredierisadhomines,eitotumdebere,quodvives.Vivesautembeatus,
vivesinmeatutelagloriosus,etcumspatiumsaeculituipermensusadinferosdemearis,ibiquoquein
ipsosubterraneosemirutundome,quamvides,AcherontistenebrisinterlucentemStygiisquepenetralibus
regnantem,camposElysiosincolensipse,tibipropitiamfrequensadorabis.Quodsisedulisobsequiiset
religiosisministeriisettenacibuscastimoniisnumennostrumpromerueris,sciesultrastatutafatotuo
spatiavitamquoquetibiprorogaremihitantumlicere."
7.Sicoraculivenerabilisfineprolatonumeninvictuminserecessit.Necmora,cumsomnoprotinus
absolutuspavoreetgaudioacdeinsudorenimiopermixtusexsurgosummequemiratusdeaepotentistam
claram praesentiam, marino rore respersus magnisque imperiis eius intentus monitionis ordinem
recolebam.Necmora,cumnoctisatraefugatonubilosolexsurgitaureus,eteccediscursureligiosoac
prorsus triumphali turbulae complent totas plateas, tantaque hilaritudine praeter peculiarem meam
gestiremihicunctavidebantur,utpecuaetiamcuiuscemodiettotasdomosetipsumdiemserenafacie
gaudere sentirem. Nam et pruinam pridianam dies apricus ac placidus repente fuerat insecutus, ut
canorae etiam aviculae prolectatae verno vapore concentus suaves adsonarent, matrem siderum,
parentemtemporumorbisquetotiusdominamblandomulcentesadfamine.Quidquodarboresetiam,
quae pomifera subole fecundae quaeque earum tantum umbra contentae steriles, austrinis laxatae
flatibus, germine foliorum renidentes, clementi motu brachiorum dulces strepitus obsibilabant,
magnoque procellarum sedato fragore ac turbido fluctuum tumore posito mare quietas adluvies
temperabat,caelumautemnubilosacaliginedisiectanudosudoqueluminispropriisplendorecandebat.
8.Eccepompaemagnaepaulatimpraeceduntanteludiavotiviscuiusquestudiisexornatapulcherrume.
Hic incinctus balteo militem gerebat, illum succinctum chlamide crepides et venabula venatorem
fecerant, alius soccis obauratis inductus serica veste mundoque pretioso et adtextis capite crinibus
incessuperfluofeminammentiebatur.Porroaliumocreis,scuto,galeaferroqueinsignemeludoputares
gladiatorio procedere. Nec ille deerat, qui magistratum fascibus purpuraque luderet, nec qui pallio
baculoque et baxeis et hircino barbitio philosophum fingeret, nec qui diversis harundinibus alter
aucupemcumvisco,alterpiscatoremcumhamisinduceret.Vidietursammansuem

9.Interhasoblectationesludicraspopularium,quaepassimvagabantur,iamsospitatricisdeaepeculiaris
pompamoliebatur.Mulierescandidosplendentesamicimine,variolaetantesgestamine,vernoflorentes
coronamine,quaedegremioperviam,quasacerincedebatcomitatus,solumsternebantflosculis,aliae,
quaenitentibusspeculisponetergumreversisvenientideaeobviumcommonstrarentobsequiumetquae
pectines eburnos ferentes gestu brachiorum flexuque digitorum ornatum atque obpexum crinium
regaliumfingerent,illaeetiam,quaeceterisunguentisetgenialibalsamoguttatimexcussoconspargebant
plateas;magnuspraetereasexusutriusquenumeruslucernis,taedis,cereisetaliogenerefacticiiluminis
siderumcaelestiumstirpempropitiantes.
Symphoniaedehincsuaves,fistulaetibiaequemodulisdulcissimispersonabant.Easamoenuslectissimae
iuventutis veste nivea et cataclista praenitens sequebatur chorus, carmen venustum iterantes, quod
Camenarum favore sollers pota modulatus edixerat, quod argumentum referebat interim maiorum
antecantamentavotorum.IbantetdicatimagnoSarapitibicines,quiperoblicumcalamum,adaurem
porrectumdexteram,familiaremtemplideiquemodulumfrequentabant,etplerique,quifacilemsacris
viamdaripraedicarent.
10.Tuncinfluuntturbaesacrisdivinisinitiatae,virifeminaequeomnisdignitatisetomnisaetatis,linteae
vestis candore puro luminosi, illae limpido tegmine crines madidos obvolutae, hi capillum derasi
funditusverticempraenitentes,magnaereligionisterrenasidera,aereisetargenteisimmoveroaureis
etiamsistrisargutumtinnitumconstrepentes,etantistitessacrorumproceresilli,quicandidolinteamine
cinctum pectoralem adusque vestigia strictum iniecti potentissimorum deum proferebant insignis
exuvias. Quorum primus lucernam claro praemicantem porrigebat lumine non adeo nostris illis
consimilem,quae vespertinas illuminant epulas,sedaureum cymbiummediosuipatore flammulam
suscitanslargiorem.Secundusvestitumquidemsimilis,sedmanibusambabusgerebataltaria,idest
auxilia,quibusnomendeditpropriumdeaesummatisauxiliarisprovidentia.Ibattertiusattollenspalmam
auro subtiliter foliatam nec non et Mercuriale caduceum. Quartus aequitatis ostendebat indicium
deformatammanumsinistramporrectapalmula,quaegenuinapigritia,nullacalliditatenullasollertia
praedita,videbaturaequitatimagisaptiorquamdextera;idemgerebatetaureumvasculuminmodum
papillaerutundatum,dequolactelibabat.Quintusaureamvannumlaureiscongestamramulis,sextus
ferebatamphoram.
11. Nec mora, cum dei dignati pedibus humanis incedere prodeunt; hic horrendus ille superum
commeatoretinferum,nuncatra,nuncaureafaciesublimis,attollenscaniscervicesarduas,Anubis,
laevacaduceumgerens,dexterapalmamvirentemquatiens.Huiusvestigiumcontinuumsequebaturbos
in erectum levata statum, bos, omniparentis deae fecundum simulacrum, quod residens umeris suis
proferebatunuseministeriobeatogressugestuosus.Ferebaturabaliocistasecretorumcapaxpenitus
celans operta magnificae religionis. Gerebat alius felici suo gremio summi numinis venerandam
effigiem,nonpecoris,nonavis,nonferaeacnehominisquidemipsiusconsimilem,sedsollertirepertu
etiamipsanovitatereverendam,altiorisutcumqueetmagnosilentiotegendaereligionisargumentum
ineffabile,sedadistumplanemodumfulgenteaurofiguratum;urnulafaberrimecavata,fundoquam
rutundo,mirisextrinsecussimulacrisAegyptiorumeffigiata;eiusorificiumnonaltiusculelevatumin
canalem porrectum longo rivulo prominebat, ex alia vero parte multum recedens spatiosa dilatione
adhaerebatansa,quamcontortonodulosupersedebataspissquameaecervicisstriatotumoresublimis.
12.Eteccepraesentissiminuminispromissanobisacceduntbeneficiaetfatasalutemqueipsammeam
gerenssacerdosadpropinquat,adipsumpraescriptumdivinaepromissionisornatumdexteraproferens
sistrumdeae,mihicoronametherculescoronamconsequenter,quodtotactantisexanclatislaboribus,
totemensispericulisdeaemaximaeprovidentiaadluctantemmihisaevissimeFortunamsuperarem.Nec
tamengaudiosubitariocommotusinclementimecursuproripui,verensscilicetnerepentinoquadripedis
impetureligionisquietusturbareturordo,sedplacidoacprorsushumanograducunctabunduspaulatim
obliquatocorpore,sanedivinitusdecedentepopulo,sensiminrepo.
13.Atsacerdos,utreapsecognoscerepotui,nocturnicommonefactusoraculimiratusquecongruentiam
mandatimuneris,confestimrestititetultroporrectadexteraobosipsummeumcoronamexhibuit.Tunc
egotrepidans,adsiduocursumicanticorde,coronam,quaerosisamoenisintextafulgurabat,avidoore

susceptam cupidus promissi devoravi. Nec me fefellit caeleste promissum: protinus mihi delabitur
deformisetferinafacies.Acprimoquidemsqualenspilusdefluit,acdehinccutiscrassatenuatur,venter
obesusresidet,pedumplantaeperungulasindigitosexeunt,manusnoniampedessunt,sedinerecta
porrigunturofficia,cervixproceracohibetur,osetcaputrutundatur,auresenormesrepetuntpristinam
parvitatem,dentessaxeiredeuntadhumanamminutiem,et,quaemepotissimumcruciabatante,cauda
nusquam!Populimirantur,religiosiveneranturtamevidentemmaximinuminispotentiametconsimilem
nocturnisimaginibusmagnificentiametfacilitatemreformationisclaraqueetconsonavoce,caelomanus
adtendentes,testanturtaminlustredeaebeneficium.
14.Ategostuporenimiodefixushaerebam,animomeotamrepentinumtamquemagnumnoncapiente
gaudium,quidpotissimumpraefarerprimarium,undenovaevocisexordiumcaperem,quosermonenunc
renatalinguafelicius auspicarer,quibus quantisqueverbis tantaedeaegratias agerem.Sedsacerdos
utcumquedivinomonitucognitisaboriginecunctiscladibusmeis,quamquametipseinsignipermotus
miraculo,nutusignificatopriuspraecipittegendomihilinteamdarilaciniam;nammecumprimum
nefastotegminedespoliaveratasinus,compressisinartumfeminibusetsuperstrictisaccuratemanibus,
quantumnudolicebat,velamentomenaturaliprobemuniveram.Tuncecohortereligionisunusinpigre
superiorem exutus tunicam supertexit me celerrume. Quo facto sacerdos vultu geniali et hercules
inhumanoinaspectummeumattonitussiceffatur:
15."MultisetvariisexanclatislaboribusmagnisqueFortunaetempestatibusetmaximisactusprocellis
adportumQuietisetaramMisericordiaetandem,Luci,venisti.Nectibinatalesacnedignitasquidem,
vel ipsa, qua flores, usquam doctrina profuit, sed lubrico virentis aetatulae ad serviles delapsus
voluptatescuriositatisinprosperaesinistrumpraemiumreportasti.SedutcumqueFortunaecaecitas,dum
tepessimispericulisdiscruciat,adreligiosamistambeatitudineminprovidaproduxitmalitia.Eatnuncet
summofuroresaeviatetcrudelitatisuaemateriemquaerataliam;namineos,quorumsibivitas
16.Adistummodumvaticinatussacerdosegregiusfatigatosanhelitustrahensconticuit.Exinpermixtus
agmini religiosoprocedens comitabar sacrarium totae civitatinotus ac conspicuus,digitis hominum
nutibusque notabilis. Omnes in me populi fabulabantur: "Hunc omnipotentis hodie deae numen
augustumreformavitadhomines.Felixherculeetterbeatus,quivitaescilicetpraecedentisinnocentia
fideque meruerit tam praeclarum de caelo patrocinium ut renatus quodam modo statim sacrorum
obsequiodesponderetur."Interhaecetfestorumvotorumtumultumpaulatimprogressiiamripammaris
proximamusatqueadipsumillumlocumquopridiemeusstabulaveratasinuspervenimus.Ibideum
simulacrisritedispositisnavemfaberrimefactampicturismirisAegyptiorumcircumsecusvariegatam
summussacerdostaedalucidaetovoetsulpure,sollemnissimasprecesdecastopraefatusore,quam
purissimepurificatamdeaenuncupavitdedicavitque.Huiusfelicisalveinitenscarbasuslitteras[votum]
17.Atcumadipsumiamtemplumpervenimus,sacerdosmaximusquiquedivinaseffigiesprogerebantet
quivenerandispenetralibuspridemfuerantinitiatiintracubiculumdeaereceptidisponuntritesimulacra
spirantia.Tuncexhisunus,quemcunctigrammateadicebant,proforibusassistenscoetupastophorum
quodsacrosancticollegiinomenestvelutincontionemvocatoindidemdesublimisuggestudelibrode
litteris fausta vota praefatus principi magno senatuique et equiti totoque Romano populo, nauticis
navibusque quae sub imperio mundi nostratis reguntur, renuntiat sermone rituque Graeciensi
ploiaphesia.Quamvocemfelicitercunctiseveniresignavitpopuliclamorinsecutus.Exingaudiodelibuti
popularesthallosverbenascorollasferentesexosculatisvestigiisdeae,quaegradibushaerebatargento
formata, ad suos discedunt lares. Nec tamen me sinebat animus ungue latius indidem digredi, sed
intentus
18.NectamenFamavolucrispigrapinnarumtarditatecessaverat,sedprotinusinpatriadeaeprovidentis
adorabilebeneficiummeamqueipsiusfortunammemorabilemnarraveratpassim.Confestimdenique
familiaresacvernulaequiquemihiproximonexusanguiniscohaerebant,luctudeposito,quemdemeae
mortisfalsonuntiosusceperant,repentinolaetatigaudiovariequisqueadmeumfestinantilicodiurnum
reducemqueabinferisconspectum.Quorumdesperataipseetiamfacierecreatusoblationeshonestas
aequiboniquefacio,quippecummihifamiliares,quoadcultumsumptumquelargitersuccederet,deferre
prospicuecurassent.

19. Adfatis itaque ex officio singulis narratisque meis propere et pristinis aerumnis et praesentibus
gaudiismerursumaddeaegratissimummihireferoconspectumaedibusqueconductisintraconseptum
templi larem temporarium mihi constituo, deae ministeriis adhuc privatis adpositus contuberniisque
sacerdotumindividuusetnuminismagnicultorinseparabilis.Necfuitnoxunavelquiesaliquavisudeae
monituqueieiuna,sedcrebrisimperiissacrissuisme,iamdudumdestinatum,nuncsaltemcensebat
initiari.Ategoquanquamcupientivoluntatepraeditustamenreligiosaformidineretardabar,quodenim
sedulo percontaveram difficile religionis obsequium et castimoniorum abstinentiam satis arduam
cautoquecircumspectuvitam,quaemultiscasibussubiacet,essemuniendam.Haecidentidemmecum
reputansnescioquomodo,quanquamfestinans,differebam.
20.Noctequadamplenumgremiumsuumvisusestmihisummussacerdosofferreacrequirenti,quid
utique istud, respondisse partes illas de Thessalia mihi missas, servum etiam meum indidem
supervenisse nomine Candidum. Hanc experrectus imaginem diu diuque apud cogitationes meas
revolvebam, quidrei protenderet,praesertimcumnullumunquam habuissemeservum istonomine
nuncupatumcertusessem.Ututtamensesepraesagiumsomniporrigeret,lucrumcertummodisomnibus
significari partium oblatione credebam. Sic anxius et in proventum prosperiorem attonitus templi
matutinas apertiones opperiebar. Acdum,velis candentibus reductis indiversum, deaevenerabilem
conspectum adprecamur, et per dispositas aras circumiens sacerdos, rem divinam procurans
supplicamentis sollemnibus,depenetrali fontem petitumspondeolibat; rebus iam rite consummatis
incohatae lucis salutationibus religiosi primam nuntiantes horam perstrepunt. Et ecce superveniunt
Hypata quos ibi reliqueram famulos, cum me Photis malis incapistrasset erroribus, cognitis scilicet
fabulis meis, nec non et equum quoque illum meum reducentes, quem diversae distractum notae
dorsualis agnitione recuperaverant. Quare sollertiam somni tum mirabar vel maxime, quod praeter
congruentiamlucrosaepollicitationisargumentoserviCandidiequumreddidissetcolorecandidum.
21. Quo facto idem sollicitius sedulum colendi frequentabam ministerium, spe futura beneficiis
praesentibus pignerata. Nec minus in dies mihi magis magisque accipiendorum sacrorum cupido
gliscebat, summisque precibus primarium sacerdotem saepissime conveneram petens ut me noctis
sacrataetandemarcanisinitiaret.Atille,viralioquingravisetsobriaereligionisobservationefamosus,
clementeraccomiteretutsolentparentesinmaturisliberorumdesideriismodificari,meamdifferens
instantiam,speimeliorissolaciisalioquinanxiummihipermulcebatanimum:nametdiem,quoquisque
possitinitiari,deaenutudemonstrarietsacerdotem,quisacradebeatministrare,eiusdemprovidentia
deligi, sumptus etiam caerimoniis necessarios simili praecepto destinari. Quae cuncta nos quoque
observabili patientia sustinere censebat, quippe cum aviditati contumaciaeque summe cavere et
utramqueculpamvitareacnequevocatusmorarinecnoniussusfestinaredeberem;nectamenesse
quemquam de suo numero tam perditae mentis vel immo destinatae mortis, qui, non sibi quoque
seorsumiubentedomina,temerariumatquesacrilegumaudeatministeriumsubirenoxamqueletalem
contrahere;nametinferumclaustraetsalutistutelamindeaemanuposita,ipsamquetraditionemad
instarvoluntariaemortisetprecariaesalutiscelebrari,quippecumtransactisvitaetemporibusiamin
ipsofinitaelucislimineconstitutos,quistamentutopossintmagnareligioniscommitti,silentia,numen
deaesoleatelicereetsuaprovidentiaquodammodorenatosadnovaereponererursussalutiscurricula;
ergoigiturmequoqueoporterecaelestesustinerepraeceptum,quanquamperspicuaevidentiquemagni
numinisdignationeiamdudumfeliciministerionuncupatumdestinatumque;necsecusquamcultores
ceteris cibis profanis ac nefariis iam nunc temperarem, quo rectius ad arcana purissimae religionis
secretapervaderem.
22. Dixerat sacerdos, nec inpatientia corrumpebatur obsequium meum, sed intentus miti quiete et
probabilitaciturnitatesedulumquotdiesobibamculturaesacrorumministerium.Necmefefellitvel
longitemporisprolationecruciavitdeaepotentisbenignitassalutaris,sednoctisobscuraenonobscuris
imperiis evidenter monuit advenissediem mihi semper optabilem, quome maximi voti compotiret,
quantoque sumptu deberem procurare supplicamentis, ipsumque Mithram illum suum sacerdotem
praecipuum divino quodam stellarum consortio, ut aiebat, mihi coniunctum sacrorum ministrum
decernit.Quisetceterisbenivolispraeceptissummatisdeaerecreatusaniminecdumsatislucelucida,
discussa quiete, protinus ad receptaculum sacerdotis contendo atque eum cubiculo suo commodum

prodeuntemprodeuntemcontinatussaluto.Solitoconstantius destinaveramiamvelutdebitumsacris
obsequiumflagitare.Atillestatimutmeconspexit,prior:"O"inquit"Luci,tefelicem,tebeatum,quem
propitiavoluntatenumenaugustumtantoperedignatur";et"Quid"inquit"iamnuncstasotiosusteque
ipsumdemoraris?Adesttibidiesvotisadsiduisexoptatus,quodeaemultinominisdivinisimperiisper
istasmeasmanuspiissimissacrorumarcanisinsinueris."Etiniectadexterasenexcomissimusducitme
protinusadipsasforesaedisamplissimaerituquesollemniapertioniscelebratoministerioacmatutino
peractosacrificiodeopertisadytiprofertquosdamlibroslitterisignorabilibuspraenotatos,partimfiguris
cuiuscemodianimaliumconceptisermoniscompendiosaverbasuggerentes,partimnodosisetinmodum
rotaetortuosiscapreolatimquecondensisapicibusacuriositateprofanorumlectionemunita.Indidem
mihipraedicat,quaeforentadusumteletaenecessariopraeparanda.
23.Eaprotinusnaviteretaliquantoliberaliuspartimipse,partimpermeossocioscomendaprocuro.
Iamquetempore,utaiebatsacerdos,idpostulantestipatummereligiosacohortededucitadproximas
balneas et prius sueto lavacro traditum, praefatus deum veniam, purissime circumrorans abluit,
rursumqueadtemplumreductum,iamduabusdieipartibustransactis,anteipsadeaevestigiaconstituit
secretoquemandatisquibusdam,quaevocemeliorasunt,illudplanecunctisarbitrispraecepit,decem
continuisillisdiebuscibariamvoluptatemcorceremnequeullumanimalessemetinviniusessem.Quis
venerabili continentia rite servatis, iam dies aderat divino destinatus vadimonio, et sol curvatus
intrahebat vesperam. Tum ecce confluunt undique turbae sacrorum ritu vetusto variis quisque me
muneribushonorantes.Tuncsemotisproculprofanisomnibuslinteorudiquemecontectumamicimine
arreptamanusacerdosdeducitadipsiussacrariipenetralia.Quaerasforsitansatisanxie,studioselector,
quiddeindedictum,quidfactum;dicerem,sidicereliceret,cognosceres,siliceretaudire.Sedparem
noxamcontraherentetauresetlingua,
24.Manefactumest,etperfectissollemnibusprocessiduodecimsacratusstolis,sedeffarideoeonullo
vinculoprohibeor,quippequodtunctemporisviderepraesentesplurimi.Namqueinipsoaedissacrae
meditullio ante deae simulacrum constitutum tribunal ligneum iussus superstiti byssina quidem sed
floridedepictavesteconspicuus.Etumerisdependebatponetergumtalorumtenuspretiosachlamida.
Quaqua tamen viseres, colore vario circumnotatis insignibar animalibus; hinc dracones Indici, inde
grypesHyperborei,quosinspeciempinnataealitisgeneratmundusalter.HancOlympiacamstolam
sacratinuncupant.Atmanudexteragerebamflammisadultamfacemetcaputdecorecoronacinxerat
palmaecandidaefoliisinmodumradiorumprosistentibus.SicadinstarSolisexornatomeetinvicem
simulacriconstituto,repentevelisreductis,inaspectumpopuluserrabat.Exhincfestissimumcelebravi
natalem sacrorum, et suaves epulae et faceta convivia. Dies etiam tertius pari caerimoniarum ritu
celebratusetientaculumreligiosumetteletaelegitimaconsummatio.Paucisdehincibidemcommoratus
diebusinexplicabilivoluptatesimulacridiviniperfruebar,inremunerabiliquippebeneficiopigneratus.
Sedtandemdeaemonitu,licetnonplene,tamenpromeomodulosupplicuegratispersolutis,tardamsatis
domuitionemcomparo,vixequidemabruptisardentissimidesideriiretinaculis.Provolutusdeniqueante
conspectumdeaeetfaciemeadiudetersisvestigiiseius,lacrimisobortis,singultucrebrosermonem
interficiensetverbadevoransaio:
25."Tuquidemsanctaethumanigenerissospitatrixperpetua,semperfovendismortalibusmunifica,
dulcemmatris adfectationemmiserorumcasibus tribuis.Necdies necquiesnullaacnemomentum
quidemtenuetuistranscurritbeneficiisotiosum,quinmariterraqueprotegashominesetdepulsisvitae
procellis salutarem porrigas dexteram, qua fatorum etiam inextricabiliter contorta retractas licia et
Fortunaetempestatesmitigasetstellarumnoxiosmeatuscohibes.Tesupericolunt,observantinferi,tu
rotasorbem,luminassolem,regismundum,calcastartarum.Tibirespondentsidera,redeunttempora,
gaudent numina, serviunt elementa. Tuo nutu spirant flamina, nutriunt nubila, germinant semina,
crescunt germina. Tuam maiestatem perhorrescunt aves caelo meantes, ferae montibus errantes,
serpentes solo latentes, beluae ponto natantes. At ego referendis laudibus tuis exilis ingenio et
adhibendissacrificiistenuispatrimonio;necmihivocisubertasaddicenda,quaedetuamaiestatesentio,
sufficitnecoramillelinguaequetotidemvelindefessisermonisaeternaseries.Ergoquodsolumpotest
religiosusquidem,sedpauperalioquin,efficerecurabo:divinostuosvultusnumenquesanctissimum
intra pectoris mei secreta conditum perpetuo custodiens imaginabor." Ad istum modum deprecato

summonuminecomplexusMithramsacerdotemetmeumiamparentemcolloqueeiusmultisosculis
inhaerensveniampostulabam,quodeumcondignetantisbeneficiismunerarinequirem.
26.Diudeniquegratiarumgerendarumsermoneprolixocommoratus,tandemdigredioretrectapatrium
laremrevisurusmeumpostaliquammultumtemporiscontendopaucosquepostdiebusdeaepotentis
instinctu raptim constrictis sarcinulis,naveconscensa, Romam versus profectionem dirigo, tutusque
prosperitateventorumferentiumAugustiportumcelerrime
27. Ac dum religiosum scrupulum partim apud meum sensum disputo, partim sacratorum consiliis
examino,novummirumqueplanecomperior:deaequidemmetantumsacrisimbutum,atmagnidei
deumquesummiparentisinvictiOsirisnecdumsacrisinlustratum;quanquamenimconexa,immovero
unitarationuminisreligionisqueesset,tamenteletaediscrimeninteressemaximum;prohincmequoque
petimagnoetiamdeofamulumsentiredeberem.Necdiuresinambiguostetit.Namproxumanoctevidi
quendamdesacratislinteisiniectum,quithyrsosethederasettacendaquaedamgerensadipsosmeos
lares collocaret et occupato sedili meo religionis amplae denuntiaret epulas. Is ut agnitionem mihi
scilicetcertoaliquosuisignosubministraret,sinistripedistalopaululumreflexocunctabundoclementer
incedebatvestigio.Sublataestergoposttammanifestamdeumvoluntatemambiguitatistotacaligoet
ilicodeaematutinisperfectissalutationibussummostudiopercontabarsingulos,ecquivestigiumsimilis
utsomnium.Necfidesafuit.Namdepastophorisunumconspexistatimpraeterindiciumpediscetero
etiamstatuatquehabituexamussimnocturnaeimaginicongruentem,quemAsiniumMarcellumvocitari
cognovipostea,reformationismeae
28.Adistummodumdesponsussacrissumptuumtenuitatecontravotummeumretardabar.Namet
viriculas patrimonii peregrinationis adtriverant impensae et erogationes urbicae pristinis illis
provincialibusantistabantplurimum.Ergoduritiapaupertatisintercedente,quodaitvetusproverbium,
intersacrumegoetsaxumposituscruciabar,necsetiustamenidentidemnuminispremebarinstantia.
Iamque saepicule non sine magna turbatione stimulatus, postremo iussus, veste ipsa mea quamvis
parvuladistracta,sufficientemcontraxisummulam.Etidipsumpraeceptumfueratspecialiter:"Antu"
inquit "si quam rem voluptati struendae moliris, laciniis tuis nequaquam parceres: nunc tantas
caerimonias aditurus impaenitendae te pauperiei cunctaris committere?" Ergo igitur cunctis adfatim
praeparatis,decemrursusdiebusinanimiscontentuscibis,insuperetiamderasocapite,principalisdei
nocturnisorgiisinlustratus,plenaiamfiduciagermanaereligionisobsequiumdivinumfrequentabam.
Quae res summum peregrinationi meae tribuebat solacium nec minus etiam victum uberiorem
subministrabat, quidni? Spiritu faventis Eventus quaesticulo forensi nutrito per patrocinia sermonis
Romani.
29.Eteccepostpauculumtempusinopinatisetusquequaquemirificisimperiisdeumrursusinterpelloret
cogortertiamquoqueteletamsustinere.Neclevicurasollicitus,sedoppidosuspensusanimimecumipse
cogitationesexercitiusagitabam,quorsusnovahaecetinauditasecaelestiumporrigeretintentio,quid
subsicivum, quamvis iteratae iam, traditioni remansisset: "Nimirum perperam vel minus plene
consulueruntinmesacerdosuterque";etherculesiamdefidequoqueeorumopinaricoeptabamsequius.
Quomecogitationisaestufluctuantemadinstarinsaniaepercitumsicinstruxitnocturnadivinatione
clemensimago:"Nihilest"inquit"quodnumerosaseriereligionis,quasiquicquamsitpriusomissum
terreare.Quinadsiduaistanuminumdignationelaetuscapessegaudiumetpotiusexsultaterfuturus,
quodaliivelsemelvixconceditur,tequedeistonumeromeritopraesumesemperbeatum.Ceterum
futuratibisacrorumtraditiopernecessariaest,sitecumnuncsaltemreputaverisexuviasdeae,quosin
provincia sumpsisti, in eodem fano depositas perseverare nec te Romae diebus sollemnibus vel
supplicareiisvel,cumpraeceptumfuerit,feliciilloamictuillustrariposse.Quidfelixitaqueacfaustum
salutarequesit,animogaudialirursumsacrisinitiaredeismagnisauctoribus."
30.Hactenusdivinisomniisuadamaiestas,quodususforet,pronuntiavit.Necdeincepspostpositovelin
supinamprocrastinationemreiectonegotio,statimsacerdotimeorelatisquaevideram,inanimaeprotinus
castimoniaeiugumsubeoetlegeperpetuapraescriptisillisdecemdiebusspontalisobrietatemultiplicatis
instructumteletaecomparolargitus,