Vous êtes sur la page 1sur 303

1

2


O Esiado Auioriiario c a Fcalidadc Nacional
Azcvcdo Anaral

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con
Foio da caa.
CPDOC - www.cdoc.fgv.lr

Fonic Digiial
www.ngarcia.org
Todas as olras sao dc accsso graiuiio. Esiudci scnrc or conia do
Esiado, ou nclIor, da Socicdadc quc aga inosios; icnIo a olrigaao dc
rciriluir ao ncnos una goia do quc cla nc roorcionou."
Nclson JaIr Carcia (1947-2002}

2002 - Azcvcdo Anaral
3

NDICE
APFESENTAO 5
Nclson JaIr Carcia

O Esiado Auioriiario c a Fcalidadc Nacional 7
PFEFCIO 8
CONSIDEFAES PFELIMINAFES 12
I. Anicccdcnics do Esiado Novo 44
II. Fasc dc Transiao. 105
III. A Princira Consiiiuiao Drasilcira 138
IV. O Esiilo do Fcginc. 148
V. A Naao c o Esiado 192
VI. Organizaao Econnica. 206
VII. Auioridadc c Lilcrdadc 264

NOTAS 299
4

O ESTADO AUTORITRIO
E A
REALIDADE NACIONAL

Azevedo Amaral
5

APRESENTAO
Ncson JuI Gucu

Ha un Ialiio, cnirc os lcirisias" (rcfiro-nc
aos fornados cn Lciras}, dc rocurar dcsvcndar,
cn cada livro, o quc o auior rcicndcu dizcr".
Un cscriior qucr dizcr caiancnic o quc diz, ou
nao c cscriior.
o caso dc Azcvcdo Anaral. Scu iralalIo c
dc una clarcza lnida, so ncsno un lcirisia"
odcria qucrcr dcscolrir o quc nais clc icncionou
afirnar.
Un icio dc ciraordinario valor Iisiorico,
quc conicn os rinciais arguncnios quc
rcicndian jusiificar a diiadura csiadonovisia.
Fica acnas una duvida. orquc Azcvcdo Anaral
o cscrcvcu? Podc icr sido or dinIciro (os
odcrosos do Esiado Novo agavan lcn aos
cscriiorcs quc roduzisscn olras cnalicccndo o
rcginc c scu cIcfc}. Talvcz ossa icr sido
cnvolvido clo conicio oliico c cconnico
nundial, cn quc a alavra dc ordcn assou a scr
o conlaic aos anarquisias, anarco-sindicalisias c
conunisias. Ncn sc odc dcscariar a Iioicsc dc
ingcnuidadc.
6
O faio c quc o livro clogia cscancaradancnic
o Esiado Novo, Cciulio Vargas, a Caria
Consiiiucional dc 1937 (quc Anaral insisic cn
cIanar dc Consiiiuiao}.
A olra dcscnvolvc inuncras linIas ara
clicar quc o rcginc do Esiado Novo cra
auioriiario nas nao ioialiiario quc, no caso, nao
fazia a nnina difcrcna. TrccIos cnorncs sc
csncran cn csclarcccr quc o Esiado Novo nao
sofrcu influcncia do fascisno iialiano ou do
nazisno alcnao. Sofrcu sin. Era una coia
iuiniquin" quc rcsiringiu a lilcrdadc dos
cidadaos, ciinguiu as insiiiuics dcnocraiicas.
Afirna quc foran rcscrvadas as lilcrdadcs
individuais, nas rcsiringia-sc quaisqucr
nanifcsiacs indcscjadas airavcs dc
crscguics, clios, riscs c ioriuras. Insisic-sc
cn quc Iavia lilcrdadc dc crcssao, nas
lanaran Jorgc Anado c Craciliano Fanos no
calalouo, orquc cscrcvian o quc cnsavan.
En suna, iraia-sc dc una olra dc
incsiinavcl valor Iisiorico, nas ncniirosa c, or
quc nao dizcr, lcirando o cinisno.
7

Azevedo Amaral

O ESTADO AUTORITRIO
E A
REALIDADE NACIONAL
8

PREFCIO.

Esic livro foi cscriio cn olcdicncia a razcs
da ncsna naiurcza, quc induziran o auior a
roduzir, dcsdc 1930, varios cnsaios solrc os
rollcnas da aiualidadc lrasilcira. Na
claloraao dcsscs iralalIos anicriorcs Iouvc
una icniaiiva dc inicrrciar as condics quc ora
sc nos dcaran no conjunio da rcalidadc
nacional, cla invcsiigaao das dcicrninanics
sociologicas do nosso dcscnvolvincnio Iisiorico.
O cnsancnio dc iornar una vida ncnos inuiil
cla coniriluiao dc un csforo Ioncsio ara o
lcn do Drasil, foi scn duvida o noiivo da
coordcnaao nos csiudos dados ullicidadc dos
rcsuliados da csquisa c da ncdiiaao cn iorno
daquclcs rollcnas. Mas sc as finalidadcs dos
livros aludidos cran ccriancnic coloridas or
rcocuacs ronanadas dc un coraao
lrasilciro, o nciodo adoiado na analisc
sociologica das qucsics nacionais caracicrizava-
sc or un scniido inconfundivclncnic oljciivisia.
Tcniando csclarcccr or un roccsso racional
c logico assunios dc viial inicrcssc nacional, o
auior iraiou dclcs cn una aiiiudc quc, scn
rcicnsioso cdaniisno, julga odcr qualificar dc
insirada cla oricniaao cicnifica, a cuja
9
discilina scnrc rocurou sulncicr o scu
csriio. As aginas, quc sc scgucn foran
cscriias sol o ncsno onio dc visia.
A finalidadc dcsic livro nao c fazcr a aologia
da nova ordcn csialclccida no Drasil cla
Consiiiuiao dc 10 dc Novcnlro. Alias, o auior
odcria dcsassonlradancnic conicniar-sc cn
alaudir as novas insiiiuics. En quairo
voluncs aarccidos duranic os uliinos scic anos
Ensaios Drasilciros". O Drasil na Crisc
Aiual", A Avcniura Poliica do, Drasil" c
Fcnovaao Nacional" c dc nodo
ariicularncnic clciio nos ircs rinciros,
foran avanadas sugcsics consiruiivas,
algunas. dclas rigorosancnic coincidcnics c
iodas dc un nodo gcral consonanics con as
idcias concrciizadas no novo csiaiuio nacional c
con o scniido idcologico do Esiado agora
insiiiudo no Drasil. Mas o concciio quc o auior
forna do arovciiancnio do icno c do razoavcl
cnrcgo das suas cncrgias, ic-lo-ia inilido, dc
cscrcvcr ccnicnas dc aginas, ara dizcr aquilo
quc odcria scr crcsso cn una lacnica
fornula dc alauso. Assin, o livro quc vai scr
cnircguc ao ullico rcrcscnia nais un cnsaio
criico, icndo or finalidadc rosscguir no
cncadcancnio dc csiados sociologicos c oliicos
cn iorno dos rollcnas lrasilciros, cujo odcr dc
fascinaao cnolgou or ial forna o csriio do
auior, quc clc sucunliu ilusao dc conscguir
10
alorda-los con alguna rolalilidadc dc ciio
rclaiivo.
A naiurcza nais accniuadancnic oliica do
assunio iraiado ncsic volunc, quc scn o
dcsariicular dos quc o rcccdcran lIc inrinc
coniudo fisiononia csccial, jusiifica-sc cn facc
da anlicncia nova criada clo advcnio do Esiado
auioriiario. Poliica cra, no rcginc cn quc
vivcnos aic dois ncscs airas, icrrcno csoicrico,
dcfcndido fcrozncnic conira as incurscs dos
rofanos cla vigilancia dos Iicrofanics. Alordar
icnas oliicos, rocurando alicar-lIcs
quaisqucr aiidcs da inicligcncia ou os fruios do
csforo ara a aquisiao da culiura, cra una
ciravagancia scvcrancnic rcrinida. Alcn disso,
iraiar dc oliica scn scr scnador ou dcuiado
consiiiua cvidcnicncnic una anonalia no
rcginc, cn quc cuidar da coisa ullica cra un
ofcio csccializado cono o dc larlciro ou dc
cngraaic.
O Esiado Novo rcalizou a cssc roosiio una
iransfornaao radical incdiaia. A naao nao c
nais o asio rclanIo, cujo dcsiino cra acnas
agar inosios c lcvar s urnas os noncs ilusircs
dos dinasias da Fcullica. Naao c Esiado csiao
Iojc idcniificados c, con o dcsaarccincnio dos
oliicos rofissionais, a Poliica iornou-sc
naicria solrc a qual cada cidadao, or nais
Iunildc quc scja, icn nao acnas o dirciio, nas
11
o dcvcr dc fornar oinics c dc ronunciar-sc,
con a cscrana dc aiuar na dircao do Esiado
con a arccla nnina dos fruios da sua
ccricncia cssoal.
Escrcvcr orianio un livro crinindo
oinics oliicas individuais c una forna nornal
dc inicrvir na vida ullica do as, osia ao
alcancc dc qualqucr cidadao. Quanio ao valor
inirnscco das idcias arcscniadas, c
cvidcnicncnic naicria quc so o lciior odcra
dccidir. NcnIun csforo foi fciio clo auior ara
granjcar un vcrcdicio favoravcl. A csia aiiiudc
nao foi lcvado or falia dc arco cla scnicna
do lciior, nas cla convicao dc quc, ara scr
digno da aicnao do ullico, o cscriior dcvc
dcsrcocuar-sc das rcacs quc as suas idcias
ossan rovocar.

AZEVEDO AMAFAL.
Fio dc Janciro, 20 dc Janciro dc 1938
12

CONSIDERAES PRELIMINARES.

A Iisioria dc qualqucr naao c scnrc un
cncadcancnio dc ccricncias, cn cujo insuccsso
sc rcuniran os clcncnios lasicos ara a
icniaiiva sulscqucnic dc dar colciividadc una
organizaao oliica corrcsondcnic s injuncs
das rcalidadcs dc iodo gcncro, quc iinIan dc scr
lcvadas cn conia na olra consiruiora.
Fcalncnic, o dcscnvolvincnio Iisiorico nao c, cn
uliina analisc, nais quc a corrcao succssiva dc
crros, o rcajusiancnio dc siiuacs
dcsarnoniosas, una scric dc nuiacs visando
scnrc naior adaiaao das fornas csiruiurais
da socicdadc c do scu organisno oliico s
condics iraadas cla incoravcl rcssao da
rcalidadc. Nada disiinguc os ovos rivilcgiados,
quc vcn a rcrcscniar acis dc rincira ordcn
no ccnario ondc sc dcsdolra o drana da
civilizaao, das colciividadcs infcriorcs ou
ncdocrcs, quc nao dcian vcsigios arcciavcis
da sua assagcn, scnao a caacidadc naior ou
ncnor dc cnicndincnio do scu rorio
dcicrninisno sociologico c a aiidao ara
organizar-sc adcquadancnic cn funao dcsscs
faiorcs fundancniais.
13
O roccsso dc adaiaao a quc acalanos dc
nos rcfcrir c ncccssariancnic longo c cnoso.
Para aiingir un csiado rclaiivancnic saiisfaiorio
dc cquillrio cnirc as insiiiuics oliicas c a
organizaao social c cconnica, dc un lado, c as
injuncs incriosas dc condics quc nao
odcn scr nodificadas, dc ouiro, os ovos quc
rcvclaran as nais noiavcis qualidadcs ara o
succsso Iisiorico iivcran dc crcorrcr lcniancnic
succssivas ciaas dc dcscnvolvincnio, quc foran
ouiras ianias ccricncias na lasnagcn
rogrcssiva dc una csiruiura nais conscnianca
con as crcsscs do dinanisno da colciividadc.
O csforo adaiaiivo quc un ovo rcaliza or
ncio dcssas ccricncias, cn lusca dc fornas dc
organizaao social c oliica quc nclIor sc
coaduncn con as suas icndcncias c con as
circunsiancias cn quc vivcn, cnvolvc a soluao
dc nuliilos c conlcos rollcnas. A
conrccnsao do ncio fsico c das qucsics dc
ordcn naicrial da dcrivadas, a faniliaridadc
cada vcz naior con as caracicrsiicas do scu,
siquisno, a vcrificaao das rccrcusscs no
lano sociologico dos faiorcs cinicos cnirados na
fornaao nacional c, finalncnic, as influcncias
ronanadas dc nodclos coiicos consiiiucn, cn
snicsc, os clcncnios con quc, conscicnic ou
inconscicnicncnic, icn dc lidar un ovo
cncnIado na olra do scu rorio
dcscnvolvincnio Iisiorico.
14
A focalizaao, quc acalanos dc fazcr, dos
onios caiiais do rollcna da claloraao dc
fornas organicas da socicdadc c logo cn
dcsiaquc un asccio fundancnial da qucsiao
aqui caninada. Procurando conscicnic ou
inconscicnicncnic criar insiiiuics quc nais sc
rcsicn afirnaao c cansao da sua
crsonalidadc colciiva, un ovo icn dc alordar
duas caicgorias disiinias dc clcncnios a scrcn
discuiidos. A rincira c nais cvidcnic
ncccssidadc c csialclcccr a naior Iarnonia
ossvcl cnirc a forna dc organizaao quc sc
clalora c as configu. racs da rcalidadc
anlicnic. Esiruiuras coiicas c csiilos dc
arquiiciura sociologica c oliica inoriados dc
ouiros ncios dificilncnic sc ajusian aos aliccrccs
cn quc icn dc sc aoiar, sol cna dc darcn
socicdadc c s suas insiiiuics una
insialilidadc, quc iorna rccaria ioda a olra
rcalizada.
Mas o inrcscindvcl rcdonnio dos
clcncnios incrcnics s condics inirnsccas da
socicdadc c ao ncio cn quc cla sc cnconira, nao
cclui a influcncia dc corrcnics rovindas do
cicrior c quc, con naior ou ncnor inicnsidadc,
aiuan na oricniaao do dcscnvolvincnio
Iisiorico dc qualqucr colciividadc. Eccio cn
circunsiancias circnancnic cculiarcs, ncnIun
ovo janais conscguiu inunizar-sc
conlciancnic da infiliraao dc idcias c ccnlos
15
quc vicran a scr assinilados, inicgrando-sc na
lasnagcn cvoluiiva das suas insiiiuics.
Casos ocorrcn cn quc, sol a rcssao dc
causas cscciais, a narcIa do dcscnvolvincnio
nacional c dc ccrio nodo invcriida, no iocanic
influcncia rcscciiva dos faiorcs surgidos da
roria socicdadc cn arco c dos clcncnios dc
origcn cicrna. Sc quando sc iraia dc una
oulaao auiocionc, quc cvolui sol o csinulo
das suas rorias ncccssidadcs c da aao dc
foras anlicniais, a coniriluiao dc clcncnios
cicriorcs c scnrc rclaiivancnic cqucna, o
invcrso aconiccc quando a colciividadc nacional
cn arco sc originou cn una fornaao colonial.
Poulacs iranslaniadas dc ascs ja cn csiado
dc adianiado dcscnvolvincnio c irazcndo
orianio un siquisno lcn dcfinido c no qual sc
accniuan as caracicrsiicas dcrivadas das
influcncias quc aiuaran na cvoluao
ncirooliiana, sao cn gcral ouco influcnciadas
clos faiorcs ncsologicos no, scu novo Ialiiai.
Una colnia c un cncrio sociologico quc sc fia
no anlicnic ondc o inscrcn, cria ali razcs,
alsorvcndo viialidadc das foras circundanics,
nas conscrvando con ciraordinaria icnacidadc
a sua auiononia squica.
Esic irao cculiar da fornaao c rogrcsso
dos nuclcos coloniais, quc sc vcn a iransfornar
dcois cn cniidadcs individualizadas c
16
indccndcnics, ccrcc airavcs dc iodo o scu
roccsso Iisiorico ulicrior cfciios rofundos, quc
difcrcncian inconfundivclncnic a cvoluao
insiiiucional dos ovos dc origcn colonial das
nacs quc surgiran no rorio solo naiivo. As
uliinas roccdcn, nas suas ccricncias
oliicas c sociologicas, dc acordo con o quc sc
odcria cIanar dc Iarnonia rccsialclccida
cnirc clas c o scu ncio fsico c os rollcnas
cscciais or clc arcscniados. Por ouiro lado, os
ovos dc fornaao colonial icndcn
invariavclncnic a sc organizar, scguindo
rcondcranicncnic c nao raro cclusivancnic
ncsno as dircirizcs dccorrcnics das iradics
irazidas da airia ncirooliiana.
Esic faio c ariicularncnic accniuado nos
casos cn quc cnirc o Ialiiai colonial c a
anlicncia ncirooliiana cisicn difcrcnas
rofundas dc configuraao gcografica, dc clina c
dc fornas dc roduao. O conirasic cIocanic
cnirc o ncio iradicional da raa c as condics
rofundancnic divcrsas do anlicnic novo
arcccn rovocar rcacs squicas dc dcfcsa da
ncnialidadc Iisiorica do gruo colonial, quc, or
assin dizcr, sc cnirincIcira nos iraos do scu
siquisno, rccusando-sc sulconscicnicncnic s
adaiacs quc as condics cigirian c o rorio
lon scnso aconsclIava.
17
Soncnic ao calo dc longos lasos dc icno c
aos succssivas icniaiivas infruifcras dc
organizaao, cn confornidadc con os iios
inoriados da socicdadc originaria, conscguc
una naao dc origcn colonial clalorar
insiiiuics c fornas csiruiurais dc cisicncia
colciiva cn Iarnonia con as rcalidadcs quc a
ccrcan. Muiios ccnlos odcrian scr ciiados
cn aoio do quc acalanos dc dizcr, scrian,
orcn, sucrfluos c nclIor c alordar logo a
analisc do caso lrasilciro, na qual icrcnos cnscjo
dc vcrificar dc nodo lcn caracicrsiico a
alicaao do rincio gcral quc focalizanos.
***
Enirc as fornacs coloniais dc quc icnos
conIccincnio airavcs dos icnos Iisioricos, as
nossa disiinguc-sc or un asccio cculiar, dc
quc so cnconirarcnos aralclos nos
csialclccincnios ncrcaniis fundados na
aniiguidadc clos navcgadorcs fcncios c
cariagincscs. Todos os ouiros casos dc
colonizaao rcflciiran, or aric das nciroolcs
dondc clcs sc originaran, rcocuacs dc
donnio oliico, niliiar ou csiriiual, quando
nao rcrcscniaran dcslocancnios dc oulacs
dcicrninados or causas dcnograficas ou dc
ouiro gcncro, quc iornavan a vida dcsagradavcl
aos clcncnios cnigranics. En iodas cssas
csccics aludidas noiava-sc coniudo un irao
18
conun. As colnias cran csialclccidas con o
oljciivo dc ocuaao crnancnic, isio c, dc
iornarcn-sc nuclcos do dcsdolrancnio ulicrior
da socicdadc ncirooliiana. Nao foi isso
cnircianio quc sc olscrvou na aniiguidadc con
os csialclccincnios concrciais fcncios c
cariagincscs, cono ianlcn nos icnos
nodcrnos con a colonizaao oriugucsa duranic
a sua fasc inicial.
Tivcnos ocasiao dc csiudar os anicccdcnics
do dcscolrincnio c da colonizaao inicial do
Drasil, ondo cn cvidcncia, con arguncnios quc
nos arcccn conclusivos, a naiurcza c as
finalidadcs da cansao nariina dc Poriugal.
(1}. 0 grandioso novincnio, cujo onio dc ariida
foi a fundaao da Escola dc Sagrcs c as rinciras
conquisias lusas cn Marrocos, originou-sc cn
rcocuacs niiidancnic cconnicas. O lano
clalorado clo Infanic D. Hcnriquc dc ccrcar o
coniincnic africano con una cadcia dc fciiorias
dcsiinadas a ronovcr o concrcio con o
Iinicrland c a drcnar ara Poriugal as riquczas
quc sc suunIan cisiir no inicrior da frica cra
una rcroduao do aniigo nciodo unico dc
colonizaao. Alias, cono iivcnos ocasiao dc
nosirar no livro acina ciiado, ncssa oliica
colonial rcflciia-sc incquivocancnic a influcncia
dos clcncnios scniias, quc dcsdc a asccnsao da
dinasiia, dc Avis adquiriran cn Poriugal nuiio
19
considcravcl inoriancia cconnica c ianlcn
social.
O Drasil, cono as ouiras icrras dcscolcrias
clos navcgadorcs lusos, rcrcscniava ara a
coric dc Lisloa una fonic dc riqucza a scr
clorada con oljciivos rcdoninanicncnic
cconnicos, scnao as finalidadcs oliicas da
ocuaao cncaradas acnas cn funao das
rccuas rcocuacs ncrcaniis. E quando ao
calo dc irinia anos dc dcsinicrcssc clo Drasil,
cclisado clo dcslunlrancnio das riquczas da
ndia, o govcrno oriugucs cogiiou dc organizar
un sisicna dc colonizaao cn nosso as, o
roccsso das caiianias adoiado or D. Joao III
cnquadrava-sc rigorosancnic na idcia fornulada
nais dc un scculo anics clo Infanic D.Hcnriquc
ara a cloraao concrcial da frica.
O fracasso dcssc sisicna, dando lugar
dczcsscis anos nais iardc ao csialclccincnio do
Covcrno Ccral na Daia, ainda olcdcccu a lanos
cconnicos dc cloraao das riquczas nincrais
quc sc julgavan cisiir no inicrior do coniincnic c
ara cujo arovciiancnio sc conrccndia agora
scr ncccssario dcscnvolvcr una ocuaao nuiio
nais anla, cnvolvcndo naiuralncnic ocracs
niliiarcs c cigindo orianio naiorcs cuidados
con os asccios oliicos da colonizaao do
Drasil. Nao calcrian no lano dcsic livro nais
cicnsas considcracs solrc o assunio quc
20
acalanos dc csloar c solrc o qual, alias, o
auior ja icvc cnscjo dc discorrcr nais
anlancnic c con suficicnic ninucia.
O faio quc dcscjanos fiar c accniuar c quc
as origcns dc nossa fornaao colonial, foran dc
noldc a nao crniiir o dcscnvolvincnio rccocc
dc aiidcs oliicas, quc faciliiasscn aos colonos
ronovcr ccricncias fruifcras, no scniido do
csialclccincnio dc insiiiuics c dc nciodos dc
govcrno cn Iarnonia con as rcalidadcs do
anlicnic ondc ia surgindo a csiruiura
cnlrionaria da fuiura nacionalidadc lrasilcira.
***
Enlora a narcIa do dcscnvolvincnio dos
donnios oriugucscs na Ancrica iivcssc
rogrcssivancnic afasiado a organizaao
adninisiraiiva da vasia colnia do nodclo inicial
c sinlisia dcicrninado clos oljciivos originais
da conquisia, o govcrno oriugucs scnrc sc
oricniou, cn rclaao ao Drasil, or un criicrio
rcondcranic scnao quasc cclusivancnic
diiado or considcracs cconnicas c
financciras, divisao do icrriiorio cn rovncias,
quc sc acIavan cn naior iniinidadc con o
govcrno dc Lisloa quc con o govcrnador gcral c
dcois con o vicc-rci, insirava-sc cvidcnicncnic
no concciio da convcnicncia dc uiilizar-sc con a
naior cficacia ossvcl das riquczas do Drasil,
scn faciliiar ao ncsno icno a cclosao dc una
21
conscicncia oliica icndcnic unificaao da
colnia.
ScnclIanic oricniaao da nciroolc nao
odia dciar dc coniriluir dccisivancnic ara
rciardar o cnraizancnio dos colonos no as cn
quc sc ian fiando c cn rclaao ao qual a sua
aiiiudc coniinuava a scr rcondcranicncnic a
dc cloradorcs das ossililidadcs cconnicas da
icrra. Duranic nais dc dois scculos a siiuaao
das oulacs disiriludas clo icrriiorio ja
ocuado no Drasil foi assin niiidancnic a dc
sinlcs colonos cncnIados cn arovciiar as
riquczas naiurais do as, scn quaisqucr
rcocuacs scrias dc consiiiurcn una
colciividadc coordcnada or vnculos oliicos c
assin unida cn un lloco caaz dc iornar-sc a
lasc dc una vcrdadcira nacionalidadc.
O iraunaiisno ccrcido dirciancnic solrc as
oulacs nordcsiinas cla icniaiiva dc
conquisia Iolandcsa c a sua rccrcussao no rcsio
do as foi ccriancnic o rinciro faior
dcicrninanic da fornaao do quc sc odcria,
cnlora, vagancnic qualificar dc conscicncia
nacional cnlrionaria. Enircianio csia so aarccc,
dc nodo a iornar-sc una rcalidadc inconfundvcl,
ccrca dc ccn anos nais iardc, quando no
aliilano a nincraao roorcionou a cclosao dc
una anlicncia cconnica c social rocia ao
surio do csriio oliico. Assin, con o
22
dcscnvolvincnio da nincraao c quc surgc a
rincira conccao da nacionalidadc lrasilcira,
rcunindo cn una visao dc conjunio as
rcocuacs aic cniao cclusivancnic
rcgionalisias, quc alsorvian as rovncias
conccniradas cn iorno dc aiividadcs dc caraicr
ncrancnic cconnico. A dcnonsiraao do quc
acalanos dc afirnar, c quc alias o auior ja icvc
ocasiao dc fazcr, (2} lcvar-nos-ia ara alcn dos
liniics do quc c ncccssario assinalar ncsia
iniroduao. Mas rosscguircnos, no corrcr dcsic
cnsaio, analisando a cvoluao oliica do Drasil
cono icndo iido o scu onio dc ariida no
crodo dc culninancia da aiividadc nincira, cn
ncados do scculo XVIII. (3}
O surio dc rcocuacs oliicas c dc
asiracs coloridas or un scniido
accniuadancnic nacionalisia foi ouco dcois
considcravclncnic influcnciado, dc nodo
criurlador, or circunsiancias quc icndcran a
dcslocar os clcncnios nais adianiados, a qucn
calia a dircao csiriiual da colnia, dc un
convcnicnic coniaio con as rcalidadcs do
anlicnic lrasilciro. Divcrsos foran os faiorcs
dcssc gcncro a scrcn considcrados na analisc do
quc cniao sc assou c cujos cfciios sc fizcran
scniir dai cn dianic no dcscnvolvincnio oliico
da nacionalidadc.
23
Anics c acina dc iudo, dcsiaca-sc na
rcconsiiiuiao Iisiorica a quc csianos
sunariancnic aludindo a roria naiurcza das
rclacs cnirc os clcncnios quc fornavan a
classc roduiora da colnia c o Esiado cniao
cisicnic. Dcsdc a rcsiauraao da indccndcncia
oriugucsa, cn 1640, nuliilas condics, quc
scria inossvcl caninar aqui, lcvaran o Esiado
ncirooliiano a rcocuar-sc con o Drasil, dc
un onio dc visia or assin dizcr cclusivancnic
fiscal. No Drasil o govcrno dc Lisloa via acnas
una fonic dc rccciia c cra ariicularncnic da
cloraao do ouro c dos diananics quc
cscrava, a nclIor aric dos rccursos
ncccssarios ao cusicio das dcscsas da
nonarquia. En iroca do quc Drasil lIc dava,. a
nciroolc ouco rcirilua. O dcscnvolvincnio
naicrial c o adianiancnio social da vasia colnia
ancricana roccdian quasc quc acnas das
iniciaiivas dos rorios colonos. Mcsno no
iocanic dcfcsa, cran clcs quc arcavan con o
cso das rcsonsalilidadcs da roicao dc iao
cicnso icrriiorio. A luia con os Iolandcscs ja
fora susicniada con os clcncnios dc quc o Drasil
cniao disunIa c o caraicr local daqucla rincira
gucrra inorianic, cn quc sc cncnIaran
lrasilciros, icria sido cclusivancnic local, sc nao
fora a aao da froia csanIola na dccisiva
laialIa naval dc 1640. As cananIas ulicriorcs
quc sc dcscnrolaran no sul foran igualncnic
24
clcjadas or clcncnios coloniais quasc
cclusivancnic. (4}.
En iais circunsiancias, a cclosao da
conscicncia oliica nacional, dcicrninada nas
rinciras dccadas do scculo XVIII, iornou, cono
sc odcria cscrar, a forna lcn caracicrsiica dc
una rcaao Iosiil organizaao csiaial, cujas
rclacs con o as sc auiavan or dircirizcs
accniuadancnic cn dcsarnonia con, os
inicrcsscs dcsic. Da dccorrcu una dcfornaao
ncnial, dc quc ficou sofrcndo a classc dirigcnic
do Drasil dcsdc aqucla grandc coca do nosso
dcscnvolvincnio Iisiorico. Os Ioncns quc
organizavan c dirigian a ccononia nacional
nasccnic, ianio, na nincraao cono na lavoura c
nas indusirias agrcolas a cla associadas,
adquiriran o Ialiio dc cncarar o Esiado cono
cniidadc advcrsa c a vcrcn na auioridadc ullica
una fora crnancnicncnic coniraria aos scus
lcgiinos inicrcsscs. As conscqucncias dcssc
csiado dc csriio ainda sc fazcn scniir dc nodo
incquvoco nas gcracs aiuais.
Ouiro faior dc inoriancia nao ncnor, c cuja
rccrcussao no dcscnvolvincnio Iisiorico da
nacionalidadc icvc alcancc ainda nais rofundo
ialvcz, foi o aarccincnio, na coca a quc nos
rcorianos, dc una classc accniuadancnic
inadcquada ao ccrccio dc funcs oliicas c
quc, cnircianio, sc iornou una csccic dc
25
nclulosa sociologica, dondc saran clcncnios
quc ccrccran cnornc influcncia na cvoluao
lrasilcira. En conscqucncia da facilidadc con
quc ocorria a niscigcnaao cnirc colonos
oriugucscs c nulIcrcs ancrndias c solrciudo
dc origcn africana, avolunou-sc nas rcgics do
as, ara ondc as aiividadcs cconnicas fazian
conccnirar clcncnios das duas uliinas raas,
una classc dc ncsiios, quc dcsdc a rincira,
nciadc do scculo XVIII ja consiiiua un gruo
nuiio ondcravcl da oulaao.
Cillcrio Frcyrc (5} assinalou a inoriancia
social dcssc clcncnio fornaiivo no nosso
dcscnvolvincnio nacional c o auior icvc ocasiao
dc analisar a significaao c o alcancc dcsscs
cononcnics arasiiarios no roccsso dc
lasnagcn da ncnialidadc oliica c das
insiiiuics lrasilciras. (6}. Inunc do iralalIo
csado quc incidia solrc os cscravos, csscs
clcncnios, roicgidos clo scniincnio aicrnal
do oriugucs assaran a consiiiuir na socicdadc
lrasilcira una caicgoria csccial dc indivduos,
quc graviiavan ara o ccrccio dc funcs
arasiiarias, ianio no scior roriancnic
cconnico, cono na csfcra adninisiraiiva, ondc
ian cnconirando cnrcgo cn cargos sulalicrnos
do Esiado.
Nao cran raros ncssa classc os Ioncns
doiados dc faculdadcs iniclcciuais lrilIanics,
26
nuiios dos quais rcrcscniaran acl dc
rincira ordcn no nosso dcscnvolvincnio
culiural. Mas scja dcvido influcncia dc faiorcs
dc ordcn cinica, scja cono cfciio do siquisno
gcrado clas funcs cn quc sc csccializaran na
socicdadc, aquclcs indivduos iinIan ccrias
icndcncias cculiarcs, quc dcvcrian rccrcuiir,
dcsvaniajosancnic na lasnagcn da
ncnialidadc oliica nacional. Afasiados do
iralalIo discilinado c roduiivo, ganIando a
vida arasiiariancnic no ccrccio das funcs a
quc acina aludinos c nao odcndo, orianio,
crgucr-sc acina do nvcl dc un arasiiisno
ncdocrc, quc agravava ouiros asccios da sua
infcrioridadc social, iais clcncnios iinIan
forosancnic dc dcscnvolvcr icndcncias a una
insulordinaao, crnica conira iodas as fornas
dc auioridadc discilinadora.
Ccrias condics roorcionavan un
anlicnic rocio inicrvcnao cada vcz naior
da classc dc quc nos ocuanos nas aiividadcs
ullicas. Os alios cargos da adninisiraao cran
cn gcral rcscrvados a funcionarios vindos, dc
Poriugal c quc fazian acnas un csiagio no
Drasil. Os clcncnios sucriorcs da socicdadc
colonial nao sc confornarian con o ccrccio dc
funcs nais nodcsias na adninisiraao c, alcn
disso, nao iinIan ncsno cndor a sc dcslocarcn
da csfcra cconnica, quc consiiiua, o scu lano
iradicional dc aao. Assin, os cnrcgos ullicos
27
sulalicrnos ian calcndo quclcs clcncnios
colocados cono caicgoria inicrncdiaria cnirc o
gruo scrvil c a classc quc consiiiua a,
arisiocracia colonial. Una lurgucsia urlana, quc
ccrccssc as funcs dc classc ncdia, nao cisiia
ara rcrcscniar acl oliico. O concrcio cra
ccrcido, cn gcral, or oriugucscs, quc ara
aqui vinIan nao con iniuiios dc sc fiarcn no
as, nas con inicncs dc rcgrcssarcn
nciroolc dcois dc icrcn fciio foriuna Alcn
dclcs, cran csirangciros os ncgocianics cn iodas
as raas do Drasil.
Ouira circunsiancia, cujo alcancc nao dcvc
scr csquccido na inicrrciaao das anonalias quc
caracicrizaran a cvoluao oliica do Drasil, foi a
coincidcncia do surio das rinciras rcocuacs
cvicas con o novincnio iniclcciual franccs, quc
icvc or clogo a grandc., rcvoluao do fin do
scculo VIII. A siiuaao cconnica conquisiada
cla classc dirigcnic, do Drasil naquclc scculo c a
conccniraao das aiividadcs dcla na csfcra da
roduao crniiian a nuiios dos scus ncnlros
consagrar icno c cncrgia aquisiao da culiura.
Viajanics ilusircs quc visiiaran o Drasil na
scgunda nciadc do scculo XVIII c cn rincios
do scculo XIX, rcgisiraran as suas inrcsscs dc
surrcsa, sc nao quasc dc csanio, dianic do
nvcl culiural da canada sucrior da socicdadc
colonial, quc aconanIava aicniancnic c cn
gcral nuiio lcn infornada a narcIa das
28
corrcnics iniclcciuais c oliicas quc cniao
agiiavan a Euroa c ariicularncnic a Frana.
Os cfciios dcssc coniaio csiriiual con o
vclIo nundo foran dc iodo vaniajosos sol o
onio dc visia da oricniaao do cnsancnio
oliico lrasilciro. As idcias franccsas, quc
rcrcscniavan una crcssao coniincnial do quc
ja sc solidificava na Inglaicrra cn iradics
oliicas, ccrccran una influcncia rofunda,
quasc ncsno csnagadora, solrc a ncnialidadc
dos Ioncns quc, cla sua inicligcncia, culiura c
osiao social, csiavan naiuralncnic
rcdcsiinados a scrcn os guias do novincnio
nacionalisia quc cniao concava a csloar-sc cn
nosso as. A indccndcncia dos Esiados Unidos
,c a organizaao oliica das colnias inglcsas,
convcriidas cn rcullica fcdcraiiva ianlcn
ccrccran acl inorianic na lasnagcn da
conscicncia oliica quc sc ia fornando cnirc nos.
O caso da Inconfidcncia Mincira docuncnia dc
nodo lcn caracicrsiico iudo quc acalanos dc
afirnar.
ScnclIanics influcncias nao odian dciar
dc dcfornar o csriio lrasilciro, oricniando-o cn
dirccs quc dc nodo algun sc confornavan
con os runos naiuralncnic indicados ao
dcscnvolvincnio da fuiura nacionalidadc. As
insiiiuics arlancniarcs lriianicas, quc ao
calo dc nais dc quairo scculos dc lcnia c
29
acidcniada cvoluao sc Iavian firnado
dcfiniiivancnic con a rcvoluao dc 1688, lcn
cono a idcologia oliica franccsa, concrciizada
na olra rcvolucionaria dc 1789 c dc 1792, nao
coniinIan nada quc as udcssc iornar nodclos
adcquados a qualqucr lano dc organizaao
nacional lrasilcira.
Na Inglaicrra, o novincnio iniciado no scculo
XIII, con a rcaao da nolrcza conira a auioridadc
rcgia, adquirira no scculo XVII, con a rcsisicncia
arnada do Parlancnio, o caraicr dc un csforo
da lurgucsia ara conquisiar siiuaao cada vcz
nais foric na dircao dos ncgocios ullicos. A
rcvoluao dc 1688 csialilizara dc ccrio nodo cssc
csiado dc coisas, con una csccic dc aliana
cnirc nolrcs c lurgucscs cn iorno do odcr rcal,
convcriido cn snlolo c ao ncsno icno cio
cficicnic dc un aarclIo oliico cculiar c
acnas adaiavcl s condics cscciais da
socicdadc lriianica.
A Fcvoluao Franccsa, influcnciada
idcologicancnic cla organizaao oliica da
Inglaicrra no iocanic ao novincnio asccnsional
da lurgucsia, cra una rcaao violcnia dcsia
conira as rcrrogaiivas da nolrcza c conira a
nonarquia no quc cla iinIa dc solidario con a
arisiocracia fcudal.
30
Mais nao rccisanos acrcsccniar ara
nosirar quc cn anlos os casos as corrcnics
oliicas rcnovadoras visavan dcsiruir o sisicna
fcudal c sulsiiiui-lo or una organizaao, cn
quc coulcssc lurgucsia urlana a surcnacia
na dircao da vida nacional. Ora, iais dircirizcs
nao iinIan alicaao alguna aos rollcnas dc
organizaao oliica quc sc ian arcscniando no
Drasil. En rinciro lugar, nunca cisiira aqui
fcudalisno c, ncsno na nciroolc curocia da
nacionalidadc nasccnic, o rcginc fcudal nunca
assara dc una cicriorizaao scn alna c scn
cficacia do sisicna, quc na Idadc Mcdia
rcvalcccra no rcsio da Euroa. Poriugal nao icvc
fcudalisno c odc-sc ncsno afirnar, cono ja
iivcnos ocasiao dc fazc-lo, (7} nao icvc
roriancnic Idadc Mcdia na inicgral accao
sociologica, con quc cssc icrno c cnrcgado cn
rclaao aos ouiros ascs curocus. A unificaao
das nonarquias, quc na Inglaicrra ja sc dclincia
dc nodo conlcio no rcinado dc Eduardo III, no
scculo XIV, c cn Frana so vcn a rcalizar-sc con
Luiz XI, na scgunda nciadc do scculo XV,
aarccc cn Poriugal dcsdc os rinciros icnos
da dinasiia lorguinIona, ainda no scculo XII. As
influcncias culiurais caracicrsiicas da fasc
ncdicval ianlcn so sc fizcran scniir na
nonarquia lusiiana or una forna dc ccrio nodo
sucrficial.
31
Assin, o Drasil, ianio clos anicccdcnics
Iisioricos dos scus rinciros scculos dc
cisicncia cono clas iradics lcgadas clo
assado da nciroo1c,nada iinIa dc conun con
as socicdadcs ondc o rogrcsso oliico iinIa dc
ionar logicancnic a forna dc una rclcliao da
lurgucsia conira o fcudalisno. Acrcscc ainda a
circunsiancia dc incccdvcl rclcvancia dc quc
nao Iavia cnirc nos, cono acina olscrvanos,
una lurgucsia cn condics dc ccrccr funao
na lasnagcn da organizaao oliica nacional. A
classc dos roriciarios rurais, ianio nas zonas
da lavoura cono nas rcgics da ccuaria,
consiiiuan o unico gruo cn condics dc
assunir a dircao da socicdadc. Os novos
clcncnios cnriquccidos cla nincraao
incororaran-sc ianlcn a cssc airiciado c,
ianio na sua vida cconnica quanio na sua
fisiononia social, nada iinIa quc os
asscnclIassc a una lurgucsia.
***
Ao icno cn quc ocorrcu a Indccndcncia, a
aao dcfornadora do curso naiural do
dcscnvolvincnio Iisiorico do Drasil, ccrcida
clos anicccdcnics quc csloanos suciniancnic,
fcz-sc scniir dc nodo dccisivo. E duas
circunsiancias, una dc ordcn cconnica c a
ouira dc asccio social, concorrcran ara
agravar o cfciio criurlador daquclcs faiorcs.
32
Os dois clcncnios a quc aludinos
convcrgiran no scniido dc rcduzir a fora c a
auioridadc noral da classc quc, clas condics
ja ncncionadas, cra a unica caaz dc inrinir
organizaao das insiiiuics nacionais una
fisiononia oljciiva c nais ou ncnos cn Iarnonia
con as nossas rcalidadcs. Dcsdc a cIcgada da
coric oriugucsa ao Drasil a cansao dos
scrvios ullicos roorcionou nas cidadcs,
rincialncnic no Fio dc Janciro ooriunidadcs
dc asccnsao social c cconnica aos ncnlros do
gruo arasiiario, a quc ja iivcnos ocasiao dc nos
rcfcrir. Essa classc, alIcia s aiividadcs
roduioras da socicdadc colonial c associada ja
ao Esiado clo ccrccio dos cargos sulalicrnos
da adninisiraao, concou a ariir dc 1808, a
ocuar osics dc nuiio naior dcsiaquc na
naquinaria do scrvio ullico, quc sc ia
inccssanicncnic candindo. Assin, a classc quc
aic cniao fora naniida cn un lano infcrior, nao
odcndo aiuar dc nodo significaiivo na vida
ullica do as, assou a iornar-sc un dos
clcncnios dirigcnics da colciividadc E quando cn
1821 a coric rcgrcssou a Lisloa c a qucsiao da
Indccndcncia foi osia cn foco, o gruo
arasiiario, no qual alias figuravan nuiios
Ioncns inicligcnics c culios, icvc forosancnic
dc dcscncnIar un acl rclcvanic no drana
nacional quc sc iniciava.
33
Enquanio, cn conscqucncia do faio
aoniado, aqucla classc conquisiava no ccnario
oliico da naao una influcncia quc dc cniao cn
dianic nunca dciaria nais dc ccrccr, os
clcncnios iradicionalncnic rcdoninanics na
socicdadc colonial c quc ncla rcrcscniavan una
csccic dc arisiocracia nclIor aarclIada ara
ionar o cncargo da oricniaao oliica, crdcran
aic ccrio onio a fora c o rcsigio quc
anicriorncnic dcsfruiavan. Dois aios dc ordcn
cconnica dcicrninaran cssc dcclnio da classc
sucrior do as. A dccadcncia da nincraao do
ouro, quc sc iniciara dcsdc o rincio da
scgunda nciadc do scculo XVIII c sc fora
accniuando raidancnic duranic o uliino
quaricl da ccniuria, fizcra laiar o nvcl
cconnico do ncrcado inicrno do as,
acarrciando assin un cnolrccincnio
rogrcssivo dos roduiorcs. Essc csiado dc coisas
vcio a scr cnorncncnic agravado no rincio do
scculo XIX cla crisc quc solrcvcio lavoura, da
cana c indusiria aucarcira, cono rcsuliado do,
cnrcgo, na Euroa, da lcicrrala cono naicria
rina ara o falrico do aucar. A aao
acunulada dcsscs dois faiorcs fcz con quc os
roriciarios icrriioriais crdcsscn dc ccrio nodo
a osiao dc indccndcncia c dc rcdonnio, quc
lIcs confcrira iania influcncia na socicdadc
lrasilcira do scculo XVIII, c os colocou cn
osiao dc rccisarcn da roicao do Esiado.
34
A nossa organizaao nacional no noncnio
criico da Indccndcncia foi orianio clalorada
sol a rcssao dc varias foras sociais c
influcncias culiurais, quc icndian a inrinir
lasnagcn das insiiiuics oliicas do Drasil
un cunIo dc ariificialidadc, cn quc sc rcflciia
nais o csriio dc iniiaao dc nodclos coiicos
quc os fruios da analisc oljciiva da rcalidadc
nacional. Podcr-sc-ia ainda acrcsccniar quc as
causas aludidas, cujo cfciio glolal foi a cclosao dc
una dcnagogia dcsoricniada c a quc nao
cscaaran ncsno algunas das naiorcs figuras
da coca, foran conlicadas ainda clo surio do
niliiarisno quc, dcsconIccido, no Drasil duranic
os scculos anicriorcs, fora aqui iniroduzido na
scgunda dccada do scculo XIX clas diviscs
auiliarcs oriugucsas, rofundancnic
conianinadas da dcnagogia rcvolucionaria
difundida na nciroolc dcois da invasao
franccsa. (8}.
***
Nascidas sol naus auscios, as nossas
insiiiuics oliicas, longc dc sc adaiarcn s
condics oljciivas da csiruiura nacional c das
nanifcsiacs do scu dinanisno, afasiaran-sc
cada vcz nais da rcalidadc. O golc niliiar dc 7
dc Alril dc 1831 vcio favorcccr dc nodo lrusco c
dccisivo a cansao do odcr oliico da classc
arasiiaria a quc ja icnos iido ocasiao dc nos
35
rcfcrir c quc, conccnirada nas cidadcs, vivia da
cloraao dircia ou indircia do iralalIo
nacional, scn colalorar con os clcncnios
roduiorcs da riqucza da naao. Passada a fasc
icncsiuosa da Fcgcncia c cviiados quasc
nilagrosancnic os crigos dc dissoluao da
nacionalidadc cla ncfasia aao conlinada da
dcnagogia c dos rcgionalisnos scaraiisias, a
oliica lrasilcira vcio a coordcnar-sc cn duas
fornacs ariidarias, quc corrcsondian nais
ou ncnos auicniicancnic s configuracs rcais
,da nossa socicdadc naqucla coca.
Conscrvadorcs idcniificavan-sc con as foras
roduioras rcrcscniadas rincialncnic cla
lavoura nordcsiina da cana dc aucar, c ja, cn
roorcs arcciavcis, clos cafczais do valc do
Parala. En cano oosio csiavan os lilcrais,
gcnunos cocnics do csriio dcnagogico quc sc
clalorara no scio da classc, quc ouco ou
ncnIun coniaio iinIa con as rcalidadcs da vida
cconnica do as. Do crodo da Fcgcncia ja
solrcvivida, cono funcsia conquisia dcsia uliina
corrcnic, o Aio Adicional dc 1834, quc golcara a
unidadc nacional cono csinulo do
ariicularisno oliico das rovncias, agravando
assin as conscqucncias cconnicas disruiivas
do sisicna adninisiraiivo adoiado nos scculos
anicriorcs or Poriugal, con o oljciivo, alias lcn
conrccnsvcl, dc cviiar una cocsao colonial
36
caaz dc ancaar Os vnculos uniiivos
nciroolc.
A Iisioria do scgundo rcinado odc scr
rcsunida cn una alavra. rogrcssivo
afasiancnio da rcalidadc nacional sol a
influcncia conlinada do csriio dc iniiaao do
arlancniarisno inalicavcl s nossas condics
c das corrcnics dc un scudo-lilcralisno
dcnagogico, insirado cla crudiao livrcsca fora
do coniaio dos faios c dos rollcnas quc sc
dcaravan na cvoluao lrasilcira. acnas un
aio dc jusiia rcconIcccr quc a aao cssoal dc
D. Pcdro II aicnuou aic ccrio onio os cfciios
nalcficos daquclas foras, rcalizando una
rclaiiva adaiaao dc insiiiuics inrorias ao
as aos casos concrcios quc inconfundivclncnic
sc arcscniavan no scu govcrno. Enircianio, as
corrcnics divorciadas da rcalidadc nacional foran
ganIando icrrcno c incliran gradualncnic o
dcscnvolvincnio oliico na dircao dc rcfornas,
quc ainda nais dcslocaran o Esiado do icrrcno
solido cn quc clc sc dcvcria aoiar. A
rccrcussao, cnirc nos, dc aconiccincnios
dcscnrolados na Euroa c a infiliraao, nas
foras arnadas, do csriio da dcnagogia
caudilIcsca sul-ancricana, con quc sc Iavian
infcciado as nossas classcs niliiarcs duranic as
gucrras do Praia c do Paraguai, foran
inicnsificando as icndcncias ao surio dc
idcologias, cujo caraicr alsiraio icria
37
forosancnic dc inrinir nossa vida oliica
un cunIo dc ainda nais accniuada irrcalidadc.
En 1878, a qucda do ninisicrio Caias lcvava os
lilcrais ao odcr, con un rograna dc
sulsiiiuiao do sisicna dc rcrcscniaao indircia
clo roccsso do sufragio dircio, o quc, foi
incdiaiancnic cccuiado.
O csriio dcnagogico c a falia cada vcz
naior dc coniaio con os rollcnas nacionais
caracicrizan a uliina dccada da nonarquia. Un
ariorisno icorico c un scniincnialisno scudo-
lilcral doninan, dcfornando o curso nornal da
soluao dc rollcnas da naior gravidadc. A
qucsiao alolicionisia c dcslocada ara un lano
cn quc sao csquccidos os asccios cconnicos c
as ossililidadcs sociais daquclc ircncndo
rollcna. Os vcrdadciros csiadisias, quc icnian
iniroduzir un clcncnio racional no
cncaninIancnio da crisc, sao aoniados cono
rcirogrados c rcacionarios. O caso dc Coicgic, a
naior inicligcncia oliica da coca, c ccnlo
caracicrsiico. O afasiancnio da rcalidadc
nacional, diranos nclIor o dcsdcn clo Drasil c
clos scus rollcnas, aicnicia-sc no lciinoiivo
da roaganda rcullicana. O Drasil, afirnava-
sc, dcvia rcullicanizar-sc clo sinlcs noiivo dc
quc as insiiiuics dcssc iio csiavan adoiadas
nos ouiros ascs do coniincnic. Quiniino
Docaiuva convcriia ao crcdo rcullicano os
lciiorcs dos scus cslcndidos ariigos, aoniando
38
o ccnlo do Mcico dc Porfirio Diaz, cono sc
cnirc o Drasil c o as azicca Iouvcssc alguna
coisa dc conun...
***
Enircianio, c or forna quc sc diria
aradoal, o novincnio rcullicano arcscniava
nas corrcnics rofundas quc o roclian un
scniido niiidancnic rcalsiico c nacionalisia.
Havia un conirasic aliancnic inicrcssanic cnirc
as razcs dcicrninanics da onda anii-
nonarquica c a dcnagogia sucrficial, quc sc
csicndia cfcrvcsccnic na sua crisia. Eran foras
auicniicancnic rcrcscniaiivas dos inicrcsscs
viiais da ccononia lrasilcira, quc sc insurgian
conira o incrio cn una rcaao salvadora do
rorio insiinio dc conscrvaao nacional.
A nonarquia dcsariiculava-sc da rcalidadc
nacional, fascinada scnrc clos dolos coiicos
do arlancniarisno c do livrc-canlisno. En
associaao ciravaganic no scu ilogisno, a
dcnagogia c as corrcnics rcirogradas cnciravan
no organisno dcliliiado do incrio, arcssando-
lIc a dcconosiao c ancaando o as con a
crscciiva das nais inrcvisvcis siiuacs. Os
inicrcsscs da ccononia nacional ian ficando cada
vcz nais a cargo das rorias foras sociais
inicrcssadas na roduao. Assin, surgc o
rcullicanisno nas rcgics ccononicancnic nais
adianiadas c ondc orianio a ncccssidadc dc un
39
Esiado foric c caaz dc anarar o
dcscnvolvincnio da riqucza ullica sc fazia scniir
or forna nais dircia c rcncnic. En S Paulo c
no Fio Crandc do Sul, clalora-sc o cnsancnio
rcullicano consiruiivo, quc, cnlora alIcado
dcnagogia scudo-dcnocraiica dos agiiadorcs da
roaganda cn ouiras zonas do as, c coniudo
dcla inconfundivclncnic difcrcnciado.
O rcginc criado cla rcvoluao dc 1889c
crisializado na Consiiiuiao dc 1891 rcrcscniou
indiscuiivclncnic un rogrcsso considcravcl no
scniido da aroinaao da ordcn oliica das
rcalidadcs nacionais. Isio nao inlica cn dizcr
quc a inicrvcnao dc ouiros clcncnios
criurladorcs nao iivcssc inrinido ao csiaiuio,
oliico da rincira Fcullica dcfciios
gravssinos quc, cono cra incviiavcl, acalaran
rcciiiando a dcsiruiao do rcginc con clc
idcniificado. Sol ccrios onios dc visia, odc-sc
dizcr ncsno quc a ordcn oliica csialclccida cn
1891 vcio agravar nalcs surgidos duranic o
crodo nonarquico.
A csic rcsciio, coniudo, convcn olscrvar
quc a nosso vcr icn Iavido crro, cagcro c
injusiia cn ccrias criicas frcqucnicncnic
rcciidas olra dos consiiiuinics dc 1891.
Assin, airilui-sc scnrc a clcs a
rcsonsalilidadc cla inicnsificaao dc
icndcncias rcgionalisias, quc cIcgaran a insirar
40
aos nais criicriosos c airioiicos olscrvadorcs
scrias arccnscs accrca das ossililidadcs dc
dcsinicgraao da nacionalidadc. Divcrgindo
radicalncnic dcssa oiniao, ja iivcnos cnscjo dc
nosirar quc ao crodo incrial c
ariicularncnic ao Aio Adicional dc 1834 calcn
as naiorcs rcsonsalilidadcs clo csinulo das
foras ccnirfugas c disruiivas da nacionalidadc.
(9}
Organizando a nacionalidadc sol a forna
fcdcraiiva, os fundadorcs da rincira Fcullica
olcdccian scn duvida s icndcncias quc Iavian
caracicrizado o quc odcnos cIanar dc corrcnic
consiruiiva na roaganda rcullicana. A rcaao
conira o rcginc incrial nao rovinIa, na aric
ncla rcrcscniada clos clcncnios idcniificados
con a roduao c quc consiiiuan or assin
dizcr as foras vivas do rcullicanisno, ianio dc
un aniagonisno forna nonarquica dc govcrno,
cono do dcsconicniancnio con a iniolcravcl
ccniralizaao adninisiraiiva alsurdancnic
naniida clo Incrio, cn dcirincnio dos
inicrcsscs rcgionais c, cn uliina analisc, con
rcjuzo ara as convcnicncias do lcn gcral da
naao. O crro nais gravc c, diranos ncsno,
incrdoavcl da nonarquia, cuja crcssao
naina sc concrciizou no Aio Adicional dc 1834,
foi invcricr a ordcn logica do dcscnvolvincnio
nacional no iocanic ao dulo rollcna da
41
auiononia adninisiraiiva c da ccniralizaao
oliica.
Hisioricancnic, as rovncias originaran-sc
cn incraiivos dc ordcn cconnica c a sua
funao na vida nacional iinIa forosancnic dc
scr dcscncnIada ncssc scior. Por ouiro lado, o
nunicio cra a cclula cn quc sc gcrava o csriio
nacional c iinIa cono rcdcsiinaao un acl
oliico a rcrcscniar. Calia-lIc scrvir dc nuclco
das aiividadcs oliicas c, assin a organizaao
nunicial rcrcscniaria na vida das rovncias
un insiruncnio dc aao ccnircia, rolusicccndo
c consolidando os vnculos da unidadc nacional.
A Consiiiuiao dc 1824 crniiia o
dcscnvolvincnio dc un sisicna, lascado ncssa
disiriluiao da funao oliica c da aiuaao
cconnica, cn quc o nunicio c a rovncia
coocrarian sincrgicancnic, o rinciro,
aninando a cansao da conscicncia oliica do
Drasil unido, c a scgunda, iornando-sc
roulsora cficicnic das foras cconnicas do
as. O Aio Adicional vcio dar s rovncias a
funao anii-nacional dc nuclcos oliicos
rcgionais. Na iradiao adninisiraiiva quc sc
firnou no Incrio, a ccniralizaao cccssiva do
conirolc das qucsics cconnicas ncgava s
unidadcs rovinciais a lilcrdadc dc aao ncssa
naicria, iolIcndo-lIcs assin as iniciaiivas,
rccisancnic no lano cn quc lIcs dcvia calcr a
naior auiononia ossvcl.
42
Tcndcncia a una crigosa accniuaao dos
ariicularisnos oliicos c rccusa fcrrca a
conccdcr s rovncias a ncccssaria lilcrdadc
adninisiraiiva, foran os caracicrsiicos
rinciais da oliica incrial. O rcsuliado dc
scnclIanic oricniaao foi o csinulo dos
rcgionalisnos, cn cujo fundo una analisc
cuidadosa rcvclaria a rcscna dos gcrncns do
scaraiisno. E, ao ncsno icno, o
dcsconicniancnio dos clcncnios roduiorcs das
rovncias rcjudicados nos scus lcgiinos
inicrcsscs or una ccniralizaao adninisiraiiva
causadora dc ncfasios cfciios cconnicos.
En iais circunsiancias, os lcgisladorcs
consiiiuinics dc 1891 nao odian cviiar, na
organizaao fcdcraiiva, ccrias conccsscs
cccssivas no iocanic auiononia dos Esiados,
cn quc sc iransfornavan as aniigas rovncias.
Mas c rcciso rcconIcccr quc iais conccsscs,
incviiavcis no noncnio dc violcnia rcaao conira
o ccniralisno incrial, iivcran a vaniagcn dc
fiar, dc crisializar or assin dizcr, as icndcncias
ccnirfugas, conduiivas ao scaraiisno. Julio dc
CasiilIos, quc sc nos afigura icr sido o naior
csiadisia da gcraao quc fundou a rincira
Fcullica, aicnicou a sagacidadc da sua lucida
visao oliica ao afirnar quc a ccniralizaao cra o
scaraiisno, ao asso quc a fcdcraao
consolidaria a unidadc nacional. Fcalncnic, cn
facc da siiuaao quc cniao sc dclincava, os
43
consiiiuinics dc 1891 dciivcran, con a ouiorga
dc una anla auiononia s rovncias, a aao
dissolvcnic das foras disruiivas da
nacionalidadc.
Isio nao inoria coniudo cn dizcr quc, nais
iardc, o quc fora lcncfico cn 1891 nao vicssc a
iornar-sc un clcncnio ancaador unidadc
nacional, jusiificando a rcaao conira os cccssos
dc auiononia, quc surgiu no fin da rincira
Fcullica c foi un dos iraos caracicrsiicos do
csriio rcvolucionario dc 1930. O csiudo dcsic,
quc assanos a fazcr raidancnic, rcrcscnia a
rclininar ncccssaria conrccnsao das causas
quc rcararan a rofunda iransfornaao
insiiiucional ocrada con a Consiiiuiao dc 10
dc Novcnlro. O novo Esiado lrasilciro, quc nos
roonos a caninar sol difcrcnics onios dc
visia ncsic livro, nao c, cono cscranos odcr
rova-lo, una criaao arliiraria violcniancnic
inosia naao. Pclo conirario a sua csiruiura
dccorrc dc anicccdcnics rcgisiados na Iisioria
rcccnic do as c o scu scniido c a dirciriz
dcfinida quc sc nos dcara cono rcsulianic das
foras indccisas c das asiracs nal fornuladas,
scnao ncsno acnas vagancnic arccndidas c
quc no scu conjunio fornaran a onda quc, cn
ouiulro dc 1930, fcz ruir a rincira Fcullica.
44

I. ANTECEDENTES DO ESTADO NOVO.

Dissoluao da rincira Fcullica Faiorcs oliicos
c cconnicos As oligarquias Dccadcncia
arlancniar As succsscs rcsidcnciais Surio
rcvolucionisia Aarccincnio da qucsiao social A
rcvoluao dc Ouiulro Confusao do aos rcvoluao
Influcncia cssoal do Prcsidcnic Cciulio Vargas
A Consiiiuiao cfcncra c os rollcnas novos.

A organizaao da nacionalidadc, nos noldcs
csialclccidos cla Consiiiuiao dc 1891,
corrcsondia aic ccrio onio s rcalidadcs quc sc
arcscniavan no Drasil ao icno da qucda da
nonarquia. Os crros daquclc csiaiuio oliico
ronanavan da iranslaniaao, ara o ncio
lrasilciro, dc insiiiuics quc, Iavian sido
criadas cn una anlicncia social c sol as
injuncs dc rollcnas oliicos rofundancnic
difcrcnics dos nossos. Enircianio, una vcz quc
os fundadorcs da rincira Fcullica Iavian
crnanccido sol a fascinaao da idcia dc iniiar
nodclos coiicos, quc sc cnraizara na nossa
conscicncia oliica duranic o crodo incrial, a
coia das insiiiuics dos Esiados Unidos foi o
quc dc nais rcalsiico c dc ncnos nocivo sc
odcria icr fciio na organizaao da ordcn
rcullicana.
45
Nao olsianic rofundas difcrcnas, rclaiivas
ianio s condics rcscciivancnic cnconiradas
nos dois ncios sociais, cono naiurcza dos
rollcnas oliicos c cconnicos quc cn cada
caso sc arcscniavan, Iavia inconicsiavclncnic
algunas analogias cnirc o quadro gcral das
siiuacs ancricana c lrasilcira. Assin, scria
gravc injusiia Iisiorica nosirar nuiia
scvcridadc na criica da oricniaao adoiada clos
fundadorcs da rincira Fcullica, na claloraao
do csiaiuio oliico quc consolidou a olra
rcvolucionaria dc 1889. E a ccricncia, quc cn
oliica c, dc un nodo gcral, cn iudo quc sc
vincula organizaao da socicdadc c scnrc a
disiriluidora das rcsonsalilidadcs clos crros c
accrios, jusiificou as dcciscs da nossa rincira
Consiiiuinic rcullicana.
Crandcs foran rcalncnic os scrvios
rcsiados nacionalidadc clo csiaiuio clalorado
or aqucla asscnllcia. Alcn dc susiarcn o fluo
da dcsagrcgaao nacional, cla fiaao das
icndcncias scaraiisias no crculo liniiado c
dcfinido das auiononias, csiaduais, os
Consiiiuinics dc 1891 iornaran-sc crcdorcs
crciua graiidao nacional, cla rofunda
salcdoria oliica quc rcvclaran, rcudiando o
arlancniarisno lcgado clo Incrio c fundando
a organizaao csiaial rcullicana no rincio da
asccndcncia do odcr rcsidcncial.
46
A adoao do rcsidcncialisno, a quc foran
lcvados os auiorcs da rincira Consiiiuiao
rcullicana clas lics da ccricncia dos
Esiados Unidos, rcsiou ao Drasil dois scrvios
dc incccdvcl rclcvancia. O rinciro foi iornar.
ossvcl a consolidaao da Fcullica c incdir
quc, na confusao criada cla rcvivcsccncia dos
saudosisnos nonarquisias c das anlics
caudilIcscas, sc rcciiiassc una crisc dc
incviiavcl dcsagrcga5o da nacionalidadc. Scn o
sisicna rcsidcncial, Floriano nao icria salvo a
Fcullica cn 1893 c, nais iardc, Prudcnic dc
Morais nao odcria ianlcn icr conscguido
consolidar a rcullica civil, incdindo o
rciroccsso do Drasil s vicissiiudcs das avcniuras
niliiarisias, quc Iavian caracicrizado a cvoluao
oliica dc ouiras rcullicas laiino-ancricanas.
A scgunda conscqucncia do csialclccincnio
do rcsidcncialisno, a quc acina aludinos, foi a
ossililidadc, quc fora dclc nao icria cisiido, do
dcscnvolvincnio dc una aao adninisiraiiva quc,
acsar dc crros c dcsfalccincnios ocasionais,
crniiiu una ciraordinaria avanada no
rogrcsso cconnico do as. Fora dos noldcs
rcsidcncialisias, Canos Sallcs dclaldc icria
icniado a rcconsiruao financcira, quc
dcicrninou o rccrguincnio do nosso crcdiio c
roorcionou os ncios dc rcalizar
cnrccndincnios quc assinalaran os govcrnos
das scus succssorcs.
47
Mas, sc o rcginc insiiiudo cn 1891
corrcsondcu dc un nodo gcral s rcalidadcs
nacionais c s ncccssidadcs raiicas do
dcscnvolvincnio do as duranic ccrca dc un
quario dc scculo, as coniradics cnirc aqucla
organizaao c as condics oljciivas quc sc
arcscniavan na vida nacional concaran dcsdc
cniao a csloar-sc c foran rogrcssivancnic sc
accniuando. Varias causas concorrcran ara
cssc roccsso, quc afinal ionou a forna
inconfundvcl dc dissoluao da rincira
Fcullica. Algunas iinIan una fisiononia
incquivocancnic oliica, cnquanio ouiras cran
dc naiurcza niiidancnic cconnica.
A rincial razao oliica da crcsccnic
inconaiililidadc da Consiiiuiao dc 1891 con a
soluao saiisfaioria dos rollcnas nacionais c
aic con a roria scgurana da unidadc do Drasil
csiava coniida no jogo das foras gcradas no
dcscnvolvincnio naiural da ordcn csialclccida,
O rcginc fcdcraiivo, ial qual o dclincara o
csiaiuio dc 1891 c quc cniao rcrcscniava, cono
disscnos, a fornula nais adcquada
salvaguarda da unidadc nacional, rcsuliou cn
un raido dcscnvolvincnio das foras
cconnicas das aniigas rovncias. Essa
cansao dos clcncnios da riqucza rcgional sc,
or un lado rcdundava na clcvaao glolal da
oicncia cconnica da naao, or ouiro cnvolvia
o crigo dc una caccrlaao do csriio
48
rcgionalisia, rincialncnic nos Esiados nais
roscros c ricos. Assin, surgian rollcnas
novos, cnvolvcndo crigos quc rccisavan scr
cnfrcniados or ncdidas icndcnics a coniraor
fora cconnica dos Esiados a auioridadc
coordcnadora c unificadora dc un odcr nacional
con rcrrogaiivas nais anlas quc as a clc
airiludas cla Consiiiuiao dc 1891.
Esia lascara a unidadc nacional cn
clcncnios dc fora, cuja cficicncia, cn uliina
analisc, dccndia do asscniincnio dos Esiados.
O lcgislador consiiiuinic dc 1891 criara dois
insiruncnios dc unificaao nacional, un, dc
naiurcza rcondcranicncnic noral, c o ouiro,
dc aao naicrial O odcr judiciario fcdcral c as
foras arnadas nacionais cran csscncialncnic os
dois orgaos dc ariiculaao c dc cocsao das
unidadcs fcdcraiivas no iodo consiiiuiivo da
nacionalidadc.
Tcoricancnic, cssas duas foras odcrian
rcrcscniar, cono aconicccu no caso dos Esiados
Unidos, clcncnios suficicnicncnic garaniidorcs
da inicgridadc da airia conun. Mas,
circunsiancias incrcnics organizaao fcdcraiiva
adoiada cnirc nos c ouiras, dccorrcnics dc
condics cculiarcs ao caso lrasilciro,
rcduziran aquclcs dois insiruncnios
unificadorcs a una cficacia nuiissino ncnor,
49
quc o Iavian rcvisio os fundadorcs da rincira
Fcullica.
Concccnos clo clcncnio naicrial
garaniidor da cocsao fcdcral.
A divisao das fonics dc rccciia,
rcscciivancnic airiluda cla rincira
Consiiiuiao rcullicana Uniao c aos Esiados,
dcicrninou ara aqucla una siiuaao dc
crnancnics dificuldadcs financciras. O Esiado
lrasilciro, quc o airaso cconnico da naao
condcnava a una condiao dc olrcza, ficou
ainda nais olrc con a crda das fonics dc
rccciia quc assaran ara as unidadcs
fcdcraiivas. ccrio quc a csias ianlcn ficou
calcndo a rcsonsalilidadc or scrvios ullicos,
anicriorncnic dc caraicr nacional. Mas dando-sc
o lalano dos nus c das vaniagcns, vcrificar-sc-
ia facilncnic quc, financcirancnic, as aniigas
rovncias saran ganIando con a disiriluiao
dc rcndas c dc rcsonsalilidadcs adninisiraiivas,
fciia cnirc clas c a Uniao.
En iais circunsiancias, o odcr fcdcral,
solrccarrcgado con a nanuicnao dc cicnsos c
cusiosos scrvios, nao odia cvidcnicncnic
consagrar s foras arnadas nacionais sonas
suficicnics ara, cquia-las con clcncnios
caazcs dc asscgurar-lIcs una aao
anlancnic cficicnic. Enquanio o Ecrciio c a
50
MarinIa iinIan assin dc scr naniidos cn
liniics dc organizaao, quc iornavan a sua
caacidadc ara o dcscncnIo das funcs quc
lIcs csiavan confiadas considcravclncnic
rcduzida, ocorria nos Esiados, rincialncnic
nos nais ricos c oulosos, un fcnncno
invcrso. Disondo dc rccursos financciros quc
lIcs asscguravan dcsafogo, as unidadcs
fcdcraiivas, noiadancnic as quc sc acIavan nas
condics ciiadas, dcscnvolvian un rurido dc
candir o scu aarclIancnio niliiar. Foras,
cuja finalidadc dcniro do csriio da Consiiiuiao
dcvcria scr rcsiriiancnic olicial, foran sc
iransfornando ouco a ouco cn vcrdadciros
ccrciios, con naicrial lclico dcsncdidancnic
sucrior s ncccssidadcs da funao olicial c, or
vczcs ncsno, adcsirados or nisscs niliiarcs
csirangciras.
Evidcnicncnic, cn iais circunsiancias, o
odcr niliiar quc a Consiiiuiao confcrira
Uniao, nao so ara a dcfcsa cicrna do as,
cono ara a garaniia da unidadc nacional, ia
crdcndo rclaiivancnic a sua cficacia sol o
uliino onio dc visia. Ao vnculo fcdcraiivo
faliava cada vcz nais a lasc naicrial, crcssa
na cficicncia das foras arnadas da naao.
Dianic do arnancnio cada vcz naior dos Esiados
c do rclaiivo cnfraquccincnio niliiar da Uniao,
cra claro quc a organizaao fcdcral sc ia
convcricndo gradualncnic, na raiica, cn una
51
confcdcraao dc Esiados, naniidos no conccrio
nacional anics clo asscniincnio Uniao quc
cla sulordinaao ao riino coordcnador dc un
odcr nacional arnado con clcncnios dc fora
ara inor a voniadc colciiva da naao a
qualqucr rccalciiranic.
O odcr judiciario fcdcral o ouiro
insiruncnio unificador da nacionalidadc
cnlora Iouvcssc dcscncnIado a sua funao
con una ccria cficacia aic o colaso da rincira
Fcullica, ianlcn na raiica do rcginc nao
rcalizou o quc dclc sc Iavia cscrado, A
dulicaao da jusiia, quc icn funcionado or
forna iao saiisfaioria na cvoluao oliica dos
Esiados Unidos, nao dcu, no caso lrasilciro,
rcsuliados quc ncsno dc longc sc udcsscn
conarar aos do ccnlo ancricano. E sc nao sc
odc dizcr quc a jusiia fcdcral nao rcsiou
duranic quarcnia anos scrvios rclcvanics cono
orgao dc unificaao, c or ouiro lado
inconicsiavcl quc a sua aiividadc coordcnadora
csiava longc dc consiiiuir una fora caaz dc
ncuiralizar con cficacia os clcncnios dc aao
ccnirfuga, quc ian icndcndo a afrouar os laos
da unidadc nacional.
Conlciando os cfciios dos faiorcs quc
acalanos dc assinalar c ccrccndo una
influcncia dcsagrcgadora, ncnos crccivcl
ialvcz na aarcncia, nas dc rcsuliados nuiio
52
nais rofundos c irrcaravcis, ocorria una causa
dc ordcn cconnica dc fornidavcis
ossililidadcs. O crro nais gravc c nais
incrdoavcl dos consiiiuinics dc 1891 foi nao
icrcn asscgurado or ncio dc un disosiiivo
clciio a unidadc do ncrcado inicrno nacional.
difcil conrccndcr cono os Ioncns, cnirc os
quais alguns vcrdadcirancnic noiavcis, quc
oricniaran a claloraao da rincira Consiiiuiao
rcullicana c quc sc nosiraran iao influcnciados
clo nodclo dos Esiados Unidos, sc iivcsscn dclc
aariado no iocanic nais salia ialvcz das
dclilcracs do Congrcsso dc Filadclfia.
Nao c ossvcl csiudar-sc a Iisioria dos
Esiados Unidos, scn cIcgar conclusao dc quc o
colosso ancricano nao icria aiingido as suas
roorcs aiuais, sc a rcvidcnic sagacidadc dc
Alcandrc Hanilion nao Iouvcssc inosio aos
scus arcs a dccisao incluindo no csiaiuio da
Fcullica o disosiiivo quc rolc iodas as
rcsirics dircias c indircias ao concrcio
inicrcsiadual c inicrnunicial. O irao cculiar
da cvoluao da ccononia ancricana c ao qual
dcvc cla ianio a sua assonlrosa caacidadc dc
cansao c dcscnvolvincnio, cono a considcravcl
indccndcncia das fluiuacs do concrcio
cicrior, c a cisicncia dcssc vasio ncrcado
inicrno, quc icn crniiido aos Esiados Unidos
consiiiurcn a naior aroinaao do idcal dc
una auiarquia, con una ccononia aliancnic
53
difcrcnciada c conlca. O Drasil, sol cssc onio
dc visia, arcscnia grandcs c rofundas analogias
con a Fcullica ancricana. Tudo aconsclIava
orianio quc, ao insiiiuir-sc o rcginc fcdcraiivo,
fosscn asscguradas ncdidas clininaiorias dc
iodas as rcsirics ao inicrcanlio inicrno. O crro
injusiificavcl quc cniao sc concicu, so vcio a scr
corrigido agora, clo disosiiivo do ari. 25 da
Consiiiuiao dc 10 dc Novcnlro.
A dissoluao da rincira Fcullica vcio
assin sc roccssando duranic quasc vinic anos,
airavcs dc nanifcsiacs rogrcssivancnic nais
inquiciadoras da aao dissolvcnic dos faiorcs
disruiivos da nacionalidadc. A Uniao,
solrccarrcgada clas crcsccnics
rcsonsalilidadcs dc una adninisiraao quc sc
candia c sc iornava nais conlca, con a
nuliilicaao das funcs quc iinIa a
dcscncnIar, via-sc dcfroniada clos nuclcos dc
fora rcgional cn fornaao nos Esiados nais
inorianics, cada vcz nclIor aarclIados
niliiarncnic ara aiiiudcs dc rcsisicncia c dc
rclcldia. Os cfciios cconnicos das rcsirics ao
concrcio inicrcsiadual acanIavan o novincnio
dc cansao do ncrcado inicrno, cujo alcancc
cconnico cnircianio auncniava, ncdida quc
faiorcs cn aao na ccononia nundial ian
avolunando os olsiaculos colocaao dos
nossos roduios coriavcis nos ncrcados
csirangciros.
54
A inconaiililidadc cnirc a organizaao
nacional c os rollcnas dc nais viial rclcvancia
quc sc dcaravan na vida do as, iornava-sc
orianio, dc dia ara dia, nais cvidcnic. O nal
csiar quc sc csicndia a iodas as canadas da
oulaao, rcflciindo-sc cn una aiiiudc
gcncralizada dc alIcancnio c ncsno dc
dcclarado aniagonisno ao odcr ullico, cra a
rcaao, na naioria dos casos indccisa scnao
inconscicnic, do insiinio dc conscrvaao nacional
cn facc dc crigos quc surgian, ancaando a
csiruiura do Drasil unido, c dc olsiaculos quc sc
ounIan cn roorcs cada vcz naiorcs ao
surio das foras cconnicas da naao.
***
Alcn dcssas causas, facilncnic crccivcis
na sua aiuaao clos olscrvadorcs nais
csclarccidos ouiro faior, ialvcz ainda nais
rofundo c dc rccrcusscs nais vasias, ia
coniriluindo ara accniuar as coniradics c as
anonalias quc, no funcionancnio do rcginc,
aicnicavan a sua crcsccnic divcrgcncia da
rcalidadc nacional. Insirada na idcologia
dcnocraiico-lilcral, cn lcna asccndcncia ao
icno da sua ronulgaao, o csiaiuio dc 1891
adoiara o sisicna rcrcscniaiivo dircio clo
sufragio univcrsal, cono lasc da organizaao
oliica do Drasil. Alias, cssa forna dc
inicrvcnao do ovo na dircao do as ja sc
55
acIava inicgrada nas insiiiuics do Incrio,
dcsdc o fin da dccada dc 70 do scculo assado. A
rcocuaao dc dar ao csiilo do Esiado lrasilciro
fornas lilcrais quc sc julgavan as nais
adianiadas crcsscs do cnsancnio oliico,
Iavia fciio con quc os csiadisias do crodo
nonarquico alandonasscn o nciodo dc
rcrcscniaao indircia, adoiado cla Consiiiuiao
dc 1824 iniroduzindo o sufragio dircio.
Os cfciios dcssc nciodo dc rcrcscniaao
fizcran-sc scniir dcniro cn lrcvc c sc nao foran
rcconIccidos c aoniados, dcvc-sc airiluir
scnclIanic falia dc vcrificaao ao csiado dc
csriio cn quc, ianio a classc dirigcnic do
Esiado, cono os clcncnios sociais culios quc sc
naniinIan afasiados da vida cvica, sc
cnconiravan, sol a influcncia dc idcologias
rcdoninanics na coca. A dcnocracia lilcral
ainda incrava na conscicncia oliica dos ovos
dc civilizaao ocidcnial. E as rinciras
nanifcsiacs dc una rcaao conira iais
conviccs, quc ja sc ian csloando cn alguns
ascs, ncnIuna influcncia ainda ccrcian solrc
a ncnialidadc das nossas cliics, conlciancnic
cnolgadas cla confiana na dcfiniiiva acciiaao
dos rcgincs lilcrais, quc sc lIcs afiguravan
dcsiinados a nao odcrcn nais sofrcr un
rciroccsso.
56
O sufragio univcrsal associado ao sisicna dc
clciao dircia, iinIa forosancnic dc roduzir no
Drasil cfciios ainda nais rcjudiciais cficicncia
do Esiado, loa oricniaao lcgislaiiva c ao
funcionancnio adcquado da naquinaria
adninisiraiiva do govcrno. flagranic
disaridadc cnirc as condics rcais dc culiura
da cnornc naioria da nossa oulaao c un
sisicna rcrcscniaiivo, lascado na Iioicsc da
caacidadc do clciiorado ara ccrccr con
disccrnincnio a rcrrogaiiva cvica, arcciando
rollcnas or vczcs nuiio dclicados, criava un
olsiaculo irrcnovvcl ao ciio do nciodo solrc o
qual sc lascava -a nossa organizaao
dcnocraiica.
Nos ascs anglo-sanios, ondc sc originou o
sisicna rcrcscniaiivo, dcois iranslaniado
ara anlicncias sociais rofundancnic
difcrcnics, o sufragio ronscuo c a clciao dircia
nunca arcscniaran os scus nais gravcs
inconvcnicnics, orquc una condiao cculiar
ncnialidadc daquclcs ovos nodificava
radicalncnic, na raiica, a significaao do
sisicna rcrcscniaiivo adoiado cnirc clcs. Nada
caracicriza ialvcz nclIor a ncnialidadc anglo-
sania, quc a discilina na aao colciiva c o
cndor inaio ara acciiar scn rcluiancia, o
conando dc un cIcfc. Na Inglaicrra c nos
Esiados Unidos, lcn cono cn alguns ascs
curocus dc raa nordica, a dcnocracia lilcral
57
crdcu, con a organizaao cocsa dc ariidos c a
dircao das nassas or cqucnas ninorias
cnsanics, o scu caraicr dc criurladora
confusao, quc iao clarancnic sc nanifcsia cn
nacs dc ouira fornaao cinica, quc
crradancnic coiaran as insiiiuics do iio
inglcs.
Na sua icrra originaria c nos ascs a cla
sociologicancnic scnclIanics, a dcnocracia
lilcral c una forna dc organizaao oliica quc sc
rcsia a sinlolizar adniravclncnic o concciio da
naao solcrana na auio-dcicrninaao dos scus
dcsiinos, scn rcjuzo da cficacia dc una dircao
scgura dos ncgocios ullicos clas ninorias a
quc, cla sua sucrioridadc culiural c naior
anliiudc dc inicrcsscs na vida nacional, nao
odc dciar dc calcr a rcsonsalilidadc do
conirolc do Esiado. Disiriludas c organizadas
cn fornacs ariidarias, rigidancnic
discilinadas, as nassas clciiorais aiuan na vida
cvica cono vcrdadciros ccrciios, cujos sufragios
sc cncaninIan docilncnic na dircao
dcicrninada clos scus cIcfcs. Cada clciior icn
inliciiancnic a sua lilcrdadc dc dccisao oliica
liniiada cla organizaao Iicrarquica da
naquinaria ariidaria.
En iais circunsiancias, o sufragio ronscuo
c a clciao dircia funcionan saiisfaioriancnic,
orquc a discilina dos ariidos cclui a
58
influcncia arcciavcl das criurlacs
dccorrcnics das cculiaridadcs da rclcldia
individual. O clciior inglcs conforna-sc con a sua
rcdcsiinaao dc voianic no candidaio do scu
ariido, rcrcscniando na concdia dcnocraiica o
scu acl, con a ncsna crfciao con quc o
solcrano ccrcc a sua funao sinlolica dc cIcfc
do Esiado. A unica lilcrdadc rcal dc cscolIa quc
o clciior icn, c dc nudar dc ariido, una vcz quc
ioda a aao individual isolada c, no icrrcno
oliico, ara clc inossvcl c ncsno
inconcclvcl.
Nao c difcil conrccndcr-sc quc un sisicna
lascado cn ficcs dclicadas c acnas ossvcis
dc dcicrninar rcsuliados raiicos cn
conscqucncia dc una sicologia colciiva cculiar,
c iniranslaniavcl ara ouiras anlicncias
sociologicas. Fora do solo originario c dc un ou
ouiro caso csccial, cn quc idcniica cra a
isoicrnica oliica a dcnocracia lilcral do
sufragio ronscuo c da clciao dircia rcdundou
invariavclncnic cn lasiinavcl falcncia A crisc
quc agiia a Euroa coniincnial, dando lugar
cclosao dc succssivos rcgincs diiaioriais, c o
clogo dc un scculo dc csforos laldados ara
cnraizar insiiiuics inaclinaiavcis. Aquclcs
rcgincs diiaioriais nao rcrcscnian, or ccrio,
crisializacs dcfiniiivas dc una nova ordcn
oliica c nao assan dc organizacs cfcncras c
iransiiorias, surgidas sol os incraiivos da
59
salvaao ullica solrc as runas da dcnocracia
lilcral, quc nao odc solrcvivcr ao iraunaiisno
da gucrra. Os diiadorcs das nacs ioialiiarias
dcvcn scr, assin, cncarados cono vcrdadciros
sndicos das nassas falidas, a quc sc rcduziran
as insiiiuics criadas cn dcsafio s rcalidadcs
sociais c sicologicas daquclas nacs.
Aos noiivos quc incdiran o funcionancnio
nornal da dcnocracia lilcral na naioria dos
ascs da Euroa coniincnial, acrcsccran ouiras
razcs, ara iornar cssa forna dc organizaao
csiaial una farsa caricaia na Ancrica Laiina,
inclusivc no Drasil. No dia. cn quc sc iivcrcn
dissiado conlciancnic do nosso csriio as
uliinas ncvoas fornadas cla ilusao dcnocraiico-
lilcral, scniircnos acanIancnio, scnao osiiiva
vcrgonIa, ao lcnlrarno-nos quc assisiinos,
duranic ianias dczcnas dc anos, ao groicsco
funcionancnio dc un sinulacro dc sisicna
rcrcscniaiivo, iao alIcio s nossas rcalidadcs
nacionais, quc nao salanos scqucr cccuiar
ficlncnic a iniiaao das suas cicrioridadcs.
A raiica do sufragio univcrsal c da clciao
dircia no Drasil fornccc rcalncnic assunio nais
adcquado a scrvir dc naicria rina ao
Iunorisia, quc ao csiudo scrio do Iisioriador.
Esscs lciios, cn quc a voz oracular da solcrania
nacional saia dc urnas ondc sc acunulavan as
ccdulas, lanadas or clciiorcs nuiios dos quais
60
ainda nao salian lcn sc o Drasil cra una
rcullica ou ainda una nonarquia, caracicrizan
dc un nodo inrcssionanic c quasc iragico a
siiuaao annala cn quc nos naniivcnos, scn
coniaio con a rcalidadc nacional, duranic a
nossa iiorcsca avcniura oliica.
Mas a fora dc una idcia rofundancnic
cnraizada no csriio c ial quc sol o scu donnio
crnancccnos inscnsvcis s inrcsscs
oljciivas dos scniidos c aralisanos a caacidadc
criica da razao. Dissolvia-sc gradualncnic a
rincira Fcullica. As coniradics auncniavan
c agravavan-sc na vida oliica nacional. Todos
scniian, cono o crsonagcn sIalcscarcano,
quc alguna coisa aodrccia ncsic rcino
rcullicano. Ningucn orcn qucria oricniar a
invcsiigaao, no scniido ara ondc ccriancnic
nos cncaninIaria un olfaio oliico nao
corronido. Airilua-sc os nalcs do as s
causas nais faniasiicas c ciravaganics.
Acusava-sc caluniosancnic os Ioncns ullicos
dc dclaidar a foriuna da naao c dcscurar os
scus inicrcsscs. A scnsililidadc oliica
corroncra-sc dc ial nodo, sol a influcncia do
icorisno dcnocraiico-lilcral, quc sc cncarava
cono causas dos nalcs quc afligian o as os
sinionas da rcaao insiiniiva do organisno
nacional ara dcfcndcr-sc da anarquia
dissolvcnic c da noric.
61
Dcsdc 1910 o slogan" dc iodos os salvadorcs
da airia cra o conlaic s oligarquias. Na
rcsidcncia Hcrncs lcvou-sc or dianic a
dcrrulada gcral dos gruos doninanics nos
Esiados do noric c a cuja influcncia nalcfica sc
airiluan os inforiunios do scicniriao.
Enircianio, cssas oligarquias iao nalsinadas c
quc una vcz dcnolidas foran incdiaiancnic
sulsiiiudas or ouiras, icndo os ncsnos
dcfciios c nao ossuindo algunas das qualidadcs
das suas anicccssoras, consiiiuan un fcnncno
inicrcssanissino c no qual a sagacidadc dc un
aiologisia oliico icria cnconirado un clcncnio
ara o rognosiico favoravcl solrc o fuiuro do
Drasil
Agora quc os larlaros sados das irincIciras
da grandc gucrra, ara dcsiruir iluscs c rcavivar
na conscicncia oliica da Euroa o scnso das
rcalidadcs, nos csiao alrindo os olIos, odcnos
vcr airavcs da faniasnagoria dcnocraiico-lilcral
c concanos a dcscolrir dc novo aquilo quc os
nossos anicassados do crodo roio-Iisiorico
rcconIcccran, logo quc sc fornaran as rinciras
colciividadcs Iunanas c dc quc ningucn duvidou
duranic dczcnas dc nilIarcs dc anos, aic quc a
lucidcz da inicligcncia franccsa foi criurlada
clos cncaniadorcs cniorcccnics fcrncniados no
ccrclro cculiar do grandc Jcan Jacqucs. Essc
osiulado, quc foi a rincira noao sociologica
iniuiiivancnic adquirida clo Ioncn, c o
62
concciio dc quc o odcr ronana dc qucn
govcrna c nao odc orianio, scn flagranic
alsurdo, icr a sua origcn airiluda voniadc dos
quc sao govcrnados.
No dccurso da cvoluao Iisiorica, con a
crcsccnic conlcidadc dos fcnncnos sociais c
con a clcvaao rclaiiva dos nvcis culiurais dos
difcrcnics gruos da socicdadc, a qucsiao
naiuralncnic assuniu fornas ncnos osicnsivas,
surgindo nas divcrsas nodalidadcs dc csiruiura
do Esiado roccssos dc adaiaao do faio
csscncial s condics cscciais dc cada caso.
Mas a rcalidadc fundancnial crnancccu
idcniica airavcs do dcscnvolvincnio Iisiorico c as
ficcs da dcnocracia lilcral no scculo XIX nao
fizcran nais quc crniiir o ccrccio dc un odcr
annino, or clcncnios frcqucnicncnic os
ncnos caazcs dc dcscncnIar a funao dc
donnio cn lcncfcio da colciividadc.
Fciornando, ao canc do quc sc assou cnirc
nos na dissoluao da rincira Fcullica,
concluircnos scn dificuldadc quc a cclosao das
cIanadas oligarquias foi a nancira unica cono o
organisno nacional odc rcagir ancaa dc
noric criada ara clc clos cfciios da dcnocracia
lilcral c, ariicularncnic, do sisicna
rcrcscniaiivo lascado no sufragio ronscuo c
na clciao dircia. Aic ondc nos icrian lcvado
cssas insiiiuics, nao acnas inconaivcis con
63
a rcalidadc nacional, nas osiiivancnic
aniagnicas scgurana do Esiado c da
socicdadc, sc no dinanisno colciivo nao sc
Iouvcsscn fornado corrcnics quc, or nais
dcsoricniadas quc fosscn, olcdccian coniudo
aos incraiivos rinaciais do scniido Iicrarquico
da organizaao do Esiado? A raiica cfciiva do
rcginc dcnocraiico-lilcral icr-nos-ia arrasiado a
una siiuaao dc anarquia oliica c dc caos
social. A csic roosiio cunrc dissiar una
idcia crrnca, frcqucnicncnic rciicrada or
concniadorcs sucrficiais da Iisioria oliica do
Drasil.
Aludinos afirnaao dc Iavcr sido raiicado
no Incrio un sisicna dc govcrno, cujo
funcionancnio sc adaiava, clo ncnos nas suas
linIas gcrais, ao arlancniarisno lilcral. A
vcrdadc c quc duranic iodo o crodo incrial, ial
qual aconicccu dcois na fasc rcullicana,
nunca iivcnos nais quc sinulacros dc clcics.
Plciios cn quc, dc ccrio nodo, as siiuacs
doninanics conscniian no ronunciancnio livrc
do clciiorado c sc alsiinIan dc adulicrar cla
fraudc os rcsuliados aurados nas urnas, foran
ccccs cn ioda a nossa Iisioria oliica. As
rinciras clcics vcrdicas quc ncla sc rcgisiran
foran inconicsiavclncnic os dois lciios
rcalizados dcois da rcvoluao dc1930, no rcginc
do voio sccrcio c sol os auscios da jusiia
clciioral. Alias, cono vcrcnos ulicriorncnic,
64
cssas duas ccricncias, saiisfaiorias sol o onio
dc visia da iccnica do sisicna rcrcscniaiivo,
dcran rcsuliados oliicos acnas dcnonsiraiivos
das ossililidadcs icnvcis da dcnocracia lilcral
cnirc nos.
Quanio raiica do arlancniarisno no
Incrio, nao assou cla dc una iniiaao das
cicrioridadcs das insiiiuics coiicas quc
Iavanos coiado. Enccrrado o crodo nais ou
ncnos anarquico da Fcgcncia, logo nos rinciros
anos do rcinado do scgundo Incrador, concou
csic a ccrccr una diiadura quc, cnlora
disfarada Ialilncnic clo funcionancnio da
naquinaria consiiiucional, arcscniava os nais
inconfundvcis sinais dcnonsiraiivos da aao do
odcr cssoal, quc cra cn uliina analisc a fora
dirigcnic da oliica c da adninisiraao ullica.
A inlaniaao do rcginc rcullicano nao
odia cvidcnicncnic alicrar a ncnialidadc quc sc
fornara no dccurso do longo crodo nonarquico.
As rorias rcalidadcs sociais do as iornavan
incviiavcl a alicaao, na nova ordcn oliica, dos
nciodos quc sc Iavian inicgrado na raiica das
aniigas insiiiuics. Ccrias nodificacs
cnircianio ocorrcran, dcvido cn aric
organizaao fcdcraiiva c, or ouiro lado, ao
dcsaarccincnio da auioridadc ccniral
coordcnadora crsonificada no Incrador. Mais
iardc, ao calo dc vicissiiudcs divcrsas quc
65
caracicrizaran os rinciros crodos
rcsidcnciais, a auioridadc dos rcsidcnics da
Fcullica assou a iornar-sc suficicnicncnic
foric ara ccrccr influcncia solrc as unidadcs
fcdcraiivas c assunir ncsno as roorcs dc
odcr csnagador no caso dos Esiados ncnorcs.
Enircianio, na fasc inicial da rincira Fcullica,
a rcaao ccnircia dcicrninou nos Esiados un
auncnio considcravcl dc fora dos clcncnios
rcgionais, quc sc consiiiuran assin cn nuclcos
auinonos dc aiividadc oliica
Tais clcncnios corrcsondian nais ou
ncnos aos rcnancsccnics dos aniigos ariidos
nonarquicos c, no caso das rovncias nais
airasadas, cran liniiados ao circulo acanIado dc
un cqucno nuncro dc fanlias nais ou ncnos
cnirclaadas c fornando no scu conjunio o quc
sc cIanou a oligarquia. O acl dcscncnIado
or csscs nuclcos oligarquicos na vida dos
Esiados c, cla sua aao conlinada, no ccnario
nacional, icria sido inicgralncnic nocivo, sc
fsscnos acciiar scn rcsirics c scn canc
iudo quc sc dissc c sc cscrcvcu a cssc rcsciio. A
convicao criada sol a influcncia da roaganda
jornalsiica c dos dcsalafos violcnios dos gruos
oosicionisias rcgionais, cra a da
inconaiililidadc do dcscnvolvincnio nornal do
as con a coniinuaao do rcdonnio daquclas
ninorias, aoniadas cono causadoras dc iodos
os inforiunios c rcsonsavcis clo airaso oliico,
66
quc ia iornando cada vcz ncnos rcal o coniaio
cnirc as insiiiuics c a oiniao ullica.
Assin, a dcrrocada gcral das oligarquias na
rcsidcncia Hcrncs foi o rcsuliado incdiaio c
dircio da agiiaao ronovida cla cananIa quc
rcccdcra a clciao c na qual sc Iavian fornado
corrcnics novas insisiindo solrc a ncccssidadc dc
una alicaao nais auicniica do rcginc
consiiiucional dcsviriuado. As dcfornacs dcsic
nao rcdundavan cnircianio das causas
aarcnics a quc cran airiludas c nas quais sc
dcvcria anics icr visio sinionas das incviiavcis
coniradics cnirc a ordcn oliica csialclccida c
a rcalidadc nacional. Os gruos oligarquicos,
cisicnics cn cscala nais ou ncnos accniuada
cn iodos os Esiados c naiuralncnic assunindo
roorcs nais inrcssionanics nas unidadcs
fcdcraiivas fracas c airasadas, nao cran a
origcn, nas o cfciio da inosiao dc una
organizaao oliica inadaiavcl s condics
sociais c cconnicas do as Sc o govcrno dc una
colciividadc icn forosancnic dc aoiar-sc, cn
uliina analisc, no rcdonnio cfciivo dos
clcncnios sociais nais aios ao ccrccio do
odcr or forna conscnianca con os inicrcsscs
gcrais, c cvidcnic quc quando a forna dc
organizaao oliica, cla sua dcsarnonia con a
rcalidadc social, nao crniic a asccndcncia
csonianca dos quc rccncIcn aquclas
condics, iorna-sc facil a gruos ncnos caazcs
67
dc scrvir o lcn ullico, c aic a avcniurciros, a
caiura da naquinaria govcrnancnial. Un
fcnncno dcsia naiurcza ocorrcu cnirc nos cono
conscqucncia da icniaiiva dc inlaniar no Drasil
insiiiuics dcnocraiicas dc un iio
irrcconciliavcl con os nuliilos asccios sociais,
cconnicos c aic gcograficos do rollcna da
organizaao nacional.
As oligarquias dcsirudas cn 1911 c 1912,
cnlora assvcis dc nuiias das criiicas quc
conira clas sc ariicularan, consiiiuan
vcrdadciras crcsscs dc rcaao organica da
socicdadc no scniido dc csialclcccr una forna dc
ordcn oliica, quc sulsiiiussc o caos a quc
faialncnic scranos arrasiados, sc nao surgisscn
nuclcos dc fora ara oricniar colciividadcs
incaazcs dc scguir dircirizcs rorias no jogo dc
insiiiuics, quc nao conscguian assinilar c quc
a grandc naioria dos scus ncnlros nao odia
scqucr conrccndcr. Por ouiro lado, aqucla
fornacs oligarquicas iinIan iodos os dcfciios
dcrivados da sua origcn annala c do caraicr dc
clcncnios dirigcnics dc cncrgcncia, cuja funao
so sc jusiificava cla inossililidadc dc dar
socicdadc una cfciiva dcniro dos noldcs do
csiaiuio lasico quc lIc fora arliirariancnic
inosio.
***
68
Con a dcrrulada das oligarquias, a siiuaao
oliica do as, longc dc nclIorar, agravou-sc. A
ncccssidadc incriosa dc nuclcos dc fora, quc
fizcra surgir csoniancancnic os gruos
oligarquicos, afinal dcsiiiudos do odcr,
dcicrninou o aarccincnio incdiaio dc novas
fornacs oliicas do ncsno gcncro. As novas
oligarquias nosiraran-sc, dc un nodo gcral,
infcriorcs s suas rcdcccssoras. E o faio nada
iinIa dc surrccndcnic. Consiiiuan os aniigos
gruos oligarquicos clcncnios doiados ja, scnao
dc auicniica cducaao oliica, clo ncnos
fornados clo auio-didaiisno do ccrccio do
nando. Alcn dc conIcccrcn, or cssc noiivo, os
rollcnas nais salicnics da adninisiraao dos
Esiados, os oligarcas da rincira iurna cran cn
gcral cssoas con ccricncia das qucsics da
ccononia rcgional c ligadas a cla or inicrcsscs
crnancnics. Assin, cssas oligarquias,
ronovcndo as ncdidas quc scrvian aos
inicrcsscs dos scus ncnlros, concorrian or via
dc rcgra ara anarar as foras cconnicas, dc
cuja aiividadc c rcndincnio dccndia o lcn csiar
da colciividadc.
As novas oligarquias, quc sulsiiiuran logo
as dccadas, nao irazian Ialiios dc govcrno c a
grandc naioria dos quc as conunIan cran
clcncnios dcsligados dos inicrcsscs da roduao
rcgional. Da, ncnIuna nclIoria c, clo
conirario, cn gcral, agravaao dos dcfciios da
69
adninisiraao ullica c o dcscnvolvincnio dc un
arasiiisno ainda nais cicnso c caracicrizado
cla aroriaao dos dinIciros ullicos, cn
lcncfcio dc un gruo rivilcgiado. claro quc
csias considcracs sao dc caraicr gcncrico c nao
cclucn o rcconIccincnio dc casos ccccionais,
quc alias acnas vicran iornar nais niiidancnic
crccivcl o quc consiiiua a rcgra gcral.
A sulsiiiuiao das rinciras oligarquias
rcullicanas, cn un grandc nuncro dc Esiados,
or ouiras do iio quc acalanos dc csloar
suciniancnic, rccrcuiiu cn lrcvc, dc un nodo
significaiivo, no conjunio da oliica nacional.
Qucn sc dcr ao iralalIo dc csiudar a conosiao
da rcrcscniaao nacional no aniigo Congrcsso,
analisando o valor individual das crsonalidadcs
quc ali aarccian, vcrificara quc a rcsidcncia
Hcrncs narca una csccic dc linIa divisoria no
iocanic qualidadc dos clcncnios quc
rcrcscniaran, anics c dcois, os Esiados.
Enquanio as unidadcs fcdcraiivas nais
adianiadas c ondc nao ocorrcra a sulvcrsao das
siiuacs doninanics coniinuaran a nandar
ara o Congrcsso figuras nais ou ncnos
idcniicas cn valor s quc ali anicriorncnic as
Iavian rcrcscniado, os Esiados ondc Iavian
iido lugar as cIanadas salvacs" assaran a
icr na Canara c no Scnado rcrcscniacs
scnsivclncnic infcriorcs. Ainda ncsic caso, una
70
ou ouira cccao individual nao consiiiui
arguncnio a scr ionado cn considcraao.
O alaiancnio dc nvcl da rcrcscniaao
nacional, flagranicncnic dcnonsirado clos
anais das duas casas do Congrcsso, icvc os scus
cfciios oliicos accniuados ainda or un faior dc
dccisiva inoriancia O odcr rcsidcncial
auncniava c ia icndcndo ncsno a Iicrirofiar-sc
sinuliancancnic con a dccadcncia arlancniar.
Duranic o rinciro dcccnio rcullicano o odcr
rcsidcncial fora considcravclncnic coniradiiado
c, aic ccrio onio, cfciivancnic cquililrado cla
fora dos govcrnadorcs. O rorio Floriano, quc
no crodo ncncionado foi o cIcfc da Naao quc
naior odcr conccnirou cn suas naos, viu-sc
scnrc na coniingcncia dc lcvar cn conia os
clcncnios dc fora rcrcscniados clos dirigcnics
das unidadcs fcdcraiivas. Prudcnic dc Morais
sofrcu una oosiao vigorosa c dcsassonlrada
dos govcrnos dc divcrsos Esiados c noiadancnic
do Fio Crandc do Sul.
Canos Sallcs, alsorvido cla cccuao do
scu lano dc rcsiauraao financcira c
arovciiando con a sua grandc rudcncia
oliica, a liao do quadricnio anicrior, rccorrcu
ao ccdicnic dc un acordo con as siiuacs
csiaduais, a fin dc garaniir ao scu govcrno a
lilcrdadc dc aao dc quc rccisava na csfcra
adninisiraiiva. A cIanada oliica dos
71
govcrnadorcs, csialclccida or aquclc grandc
rcsidcnic cn 1900, foi ainda una dcnonsiraao
da fora dc quc cniao disunIan os dirigcnics
dos Esiados Mas cn iroca da lilcrdadc iliniiada
confcrida aos govcrnadorcs ara dirigircn a
oliica rcgional c dcsignarcn os rcscciivos
rcrcscnianics na Canara c no Scnado, o odcr
rcsidcncial adquiriu na csfcra adninisiraiiva
una fora, quc ouco a ouco sc foi iornando un
clcncnio dc donnio solrc os Esiados.
O dcscnvolvincnio cconnico do as, quc
concou a accniuar-sc cn narcIa
rogrcssivancnic acclcrada dcsdc quc o
cunrincnio do rinciro funding acarrciou, cn
1901, o rccrguincnio do nosso crcdiio cicrno c a
facilidadc dc inoriaao dc caiiais csirangciros,
foi ouiro faior da accniuaao dos ncios dc
influcncia c dc donnio do Prcsidcnic da
Fcullica solrc os Esiados. No caso das
unidadcs fcdcraiivas dc naior inoriancia dc
rccursos cconnicos nais anlos c orianio
caazcs dc dcsfruiar un crcdiio rorio, cssc
clcncnio dc aao do odcr ccniral foi ncnos
crccivcl. En iodo o caso, cla nao dciou dc scr
ccrcida, cono sc odcria rovar cla ciiaao dc
varios cisodios da nossa Iisioria adninisiraiiva,
lasiando lcnlrar acnas as vicissiiudcs dos
succssivos lanos dc valorizaao do cafc. Mas, cn
rclaao aos Esiados ncnorcs, a dccndcncia
cconnica c financcira colocou-os gradualncnic
72
cn una osiao dc sulalicrnidadc cada vcz
naior rclaiivancnic Uniao.
O dcscnvolvincnio cconnico c o rogrcsso
social or clc dcicrninado coniriluran, ainda dc
ouiro nodo ara accniuar a dccadcncia do
Parlancnio nacional, cnquanio sc rcforava o
odcr rcsidcncial. Inscnsivclncnic, c sol a
rcssao dc circunsiancias quc sc arcscniavan
cn iodos os sciorcs da vida da naao, o iralalIo
lcgislaiivo foi assunindo caraicr nais conlco c
cnvolvcndo, cn cscala cada vcz naior, a soluao
dc rollcnas iccnicos dc crcsccnic dclicadcza. A
influcncia dcsscs faiorcs, fazcndo-sc scniir, or
ioda a aric, ja Iavia fciio con quc cn varios
ascs sc iniroduzissc na raiica un roccsso dc
lcgislar, cn quc o iralalIo dc claloraao das lcis
calia dc faio ao Eccuiivo, con a colaloraao dos
orgaos iccnicos da adninisiraao. Os rojcios dc
lci assin rcarados cran sulnciidos aos
arlancnios, quc os arovavan cono crcssao
dc confiana nos govcrnos or clcs aoiados,
scndo oucas c raras as cncndas iniroduzidas no
icio da ncdida govcrnancnial, As condics da
oliica lrasilcira nos dois uliinos dcccnios da
rincira Fcullica criavan una siiuaao, cn
quc cssc nciodo dc lcgislar iinIa dc scr alicado
ainda or forna nais radical.
En vcz dc assunir a rcsonsalilidadc da
rcdaao das lcis quc iinIan caiancnic naior
73
inoriancia sol o onio dc visia dos inicrcsscs
viiais da colciividadc, o aniigo Congrcsso foi
ouco a ouco dclcgando ao Eccuiivo funao
lcgislaiiva or ncio dc auiorizacs. Esias ncn
scqucr fiavan os rincios fundancniais da
ncdida a quc sc rcfcrian c quasc invariavclncnic
ionavan a forna dc caria lranca dada ao
Eccuiivo ara clalorar, or ncio dc dccrcios, o
quc olviancnic dcvia scr naicria da alada
lcgislaiiva. Mas nao cra ncssas dclcgacs dc
odcr quc o Congrcsso nanifcsiava, or forna
nais caracicrsiica c dcsnoralizadora, a
aldicaao das suas rcrrogaiivas. Todas as.
ncdidas airocinadas clo govcrno corrian os
iraniics da claloraao lcgislaiiva nas duas casas
do Congrcsso, scn dclaic a quc sc udcssc
alicar scnclIanic icrno, c cran arovadas cn
olcdicncia s ordcns do odcr rcdoninanic,
con una docilidadc c rcsicza, quc dava lcn a
ncdida do aniquilancnio noral c oliico da
rcrcscniaao nacional.
No iocanic s funcs fiscalizadoras quc a
Consiiiuiao lIc airilura o Congrcsso nosirava
a ncsna assividadc c una alsoluia
incaacidadc dc rcvclar qualqucr inicrcssc clos
ncgocios ullicos caaz dc causar incnodo ao
Prcsidcnic c aos scus ninisiros. Cunrc olscrvar
quc scnclIanic csiado dc coisas, cn iorno do
qual sc agiiava a oiniao ullica cn aiiiudc dc
aniagonisno cada vcz naior ordcn oliica
74
cisicnic, nao dciava dc icr algunas vaniagcns
sol o onio dc visia dos inicrcsscs nacionais. A
idcia vulgar cra scn duvida cncarar o auncnio
inccssanic do odcr rcsidcncial cono causa
rccua dc iodos os nalcs quc afligian o as.
ScnclIanic oiniao, orcn, rcsuliava dc una
olscrvaao sucrficial c dcfciiuosa, quc dc nodo
algun corrcsondia rcalidadc. A Iicrirofia da
auioridadc rcsidcncial na rincira Fcullica
arcscniou ccrios inconvcnicnics, alguns dos
quais un ianio gravcs. Mas isso corria
cclusivancnic or conia do faio dc nao sc
Iarnonizar cssa cansao do odcr cccuiivo
con o conjunio das insiiiuics c dc scr cn
grandc aric cnrcgada cn oljciivos quc nao
coincidian con os inicrcsscs nacionais.
Podc-sc cnircianio afirnar quc, cn iudo quc
sc fcz dc lon no Drasil naqucla coca c cn iodos
os nalcs quc sc cviiaran, ircnos cnconirar
rccisancnic os cfciios da aiuaao do odcr
rcsidcncial, ao asso quc os faiorcs dc
dcsnoralizaao do rcginc c os clcncnios
criurladorcs do rogrcsso nornal do as
ronanavan invariavclncnic da ainosfcra criada
cla dccadcncia arlancniar. O insiinio oular
foi iniuiiivancnic conrccndcndo isso c, nos
uliinos anos da rincira Fcullica, ja nao cra o
Prcsidcnic o alvo da aninosidadc ullica, quc
convcrgia rcondcranicncnic ara o Congrcsso,
75
cujos ncnlros cran oljcio das crcsscs nais
causiicas da aniiaiia gcral.
***
A inoriancia alsorvcnic c, or fin, quasc
cclusiva da auioridadc rcsidcncial no jogo da
oliica nacional; na claloraao das lcis, na
oricniaao da vida inicrna dc quasc iodos os
Esiados c na roria roiina da adninisiraao
ullica, inriniu ao rollcna quadricnal da
cscolIa do CIcfc da Naao roorcs dc una
icnvcl crisc. Aic ccrio onio o faio cra nornal c
incrcnic ao rorio funcionancnio do sisicna
rcsidcncial, cono anlancnic o dcnonsirava a
ccricncia dos Esiados Unidos. Mas
circunsiancias cscciais iornavan, no nosso
caso, aquclas criscs criodicas
inconaravclncnic nais gravcs.
Nao sc iraiava aqui dc cananIas clciiorais
no scniido dc agiiaao oliica c dc ullicidadc
ariidaria, con o oljciivo dc induzir o clciiorado
a rcfcrir un ou ouiro candidaio. Ningucn
cnirciinIa iluscs solrc o valor rcal dos lciios.
Todos salian crfciiancnic quc as clcics
scrian rcalizadas con os Ialiiuais roccssos dc
conrcssao c dc fraudc c quc cn cada Esiado
aarcccria con naioria dc sufragios o candidaio
airocinado clo govcrnador. Assin, a cananIa
susicniada cla facao quc nao disunIa da
naquinaria do govcrno visava fins
76
incquivocancnic rcvolucionarios. A idcia dc aclo
fora nao ocorria a osicriori quando os aios dc
conrcssao da siiuaao doninanic jusiificavan o
rcccio do dcsviriuancnio da dccisao do clciiorado
nas urnas. Dcsdc o incio da cananIa ja sc
claloravan, nais ou ncnos rccisancnic c dc
nodo nais ou ncnos osicnsivo, os lanos ara
criar o caso quc udcssc scrvir dc onio dc aoio
ara una criurlaao da ordcn.
As cananIas rcsidcnciais cran, orianio ,
rcanlulos oliicos dc una crisc rcvolucionaria
conscicnicncnic rcncdiiada. Alias, nao sc odc
scr nuiio scvcro na criica dc scnclIanics
roccssos ara a conquisia do odcr. As
condics rcinanics no Drasil iornavan
alsoluiancnic inossvcl a qualqucr gruo
oliico cn oosiao, dcslocar os scus advcrsarios
siiuacionisias, scnao or ncio dc golcs dc fora.
O caraicr dc irrcalidadc das insiiiuics,
inadaiavcis anlicncia social, c a
inossililidadc alsoluia dc iirar do
funcionancnio das cngrcnagcns dcssa
naquinaria oliica inadcquada os rcsuliados
icoricancnic rcvisvcis, nao dciavan aos
advcrsarios das siiuacs doninanics ouira
alicrnaiiva scnao a dc rcarar rcvolucs. Fora
alias cssc o nciodo cnrcgado nas ouiras nacs
laiino-ancricanas c quc coniinuava a scr usado
na naior aric dclas, dcvido caiancnic
ncsna causa. a dcsarnonia cnirc as fornas dc
77
organizaao oliica c as condics rcais do ncio
social.
Sc a naao lrasilcira iivcssc dccado ao onio
dc crdcr a caacidadc dc rcaao conira a forna
inroria dc organizaao oliica quc lIc Iavian
inosio c quc a incdia dc scguir o curso nornal
do scu dcscnvolvincnio rogrcssivo, as coisas
icrian ficado indcfinidancnic no c cn quc
arccian icr sc csialilizado, uns irinia anos
dcois da roclanaao da Fcullica. Pcrodos
quadricnais dc csiagnaao oliica scrian
inicrcalados or ncscs dc cfcrvcsccncia c
agiiaao. Tais criscs rcjudicarian a narcIa da
vida cconnica do as, rovocarian solrcssalios
rcvolucionarios, scnrc rccalcados clos
govcrnos, cuja fora dc rcrcssao c conrcssao ia
naiuralncnic auncniando con a roria
duraao do rcginc. Mas o Drasil nao cIcgara ao
ioror, quc ccrios sinionas odcrian induzir a
crcr quc dclc sc iivcssc aodcrado.
Varias razcs concorrian ara cnircicr no
organisno nacional una viialidadc garaniidora
da sua caacidadc oicncial dc rcaao. En
rinciro lugar, ossuanos una iradiao oliica.
Ccriancnic nao sc iraiava dc un airinnio
cvico inicgrado na conscicncia das nassas.
Esias nunca Iavian rcrcscniado acl dc
csccic alguna na cvoluao oliica da
nacionalidadc quc fora dcsdc o crodo colonial,
78
airavcs dc ioda a nossa Iisioria, dirigida
cclusivancnic clas succssivas cliics, quc
doninaran o ccnario lrasilciro c quc nclc
aiuaran, iirando ariido da rccciividadc das
foras arnadas s influcncias dcnagogicas. Mas
ncssas cliics c ianlcn no ncio niliiar, ondc as
circunsiancias Iisioricas Iavian criado una
ncnialidadc incquivocancnic oliica, naniivcra-
sc un csriio cvico or vczcs criurlado c
nuiio confuso, quc crsisiia coniudo na
afirnaao dc asiracs icndcnics rcalizaao dc
un idcal nacional. Por cnirc as duvidas c
arccnscs quc as condics oliicas do as
dcscriavan naquclcs clcncnios consiiiuinics da
nossa classc dirigcnic, sulsisiia con icnacidadc
a cscrana dc una rcgcncraao, quc nos
iroucssc ao coniaio das rcalidadcs adivinIadas
or iodos, cnlora nuiio oucos fornasscn dclas
una idcia clara.
Essas rcscrvas dc csriio cvico c dc idcal
airioiico foran rolusiccidas cla influcncia dc
causas naicriais, quc aiuaran na vida lrasilcira
dcsdc o conco dcsic scculo. O rogrcsso
cconnico c o dcscnvolvincnio dc fornas
sucriorcs dc civilizaao, dcicrninados cla
inicnsificaao das aiividadcs cn conscqucncia do
grandc afluo dc caiiais ao as, rincialncnic
nos dcz uliinos anos rcccdcnics grandc
gucrra, rcrcscniaran un faior dccisivo dc
csinulo da conscicncia nacional. O surio da
79
indusirializaao iniciada logo nos rinciros anos
do rcginc rcullicano c inicnsificada dcois cla
roicao aduancira csicndida s nccanofaiuras
nacionais clas auias dc 1897 c dc 1905 c, nais
iardc, vigorosancnic roclida clas
circunsiancias dccorrcnics da grandc gucrra,
inriniu ncnialidadc oliica lrasilcira novas
cncrgias c una caacidadc dc rcaao cono nunca
iivcra.
Fcalncnic, scn a influcncia dcsscs faiorcs
cconnicos, quc aiuaran nao acnas nas cliics,
nas rccrcuiiran ianlcn nos clcncnios nais
adianiados das nassas oularcs, quc
concaran a fornar un ocrariado urlano icria
sido inossvcl a cclosao do rcvolucionarisno quc
acalou dcsiruindo, cn 1930, a rincira
Fcullica. O csiudo dcssc fcnncno, quc
infclizncnic icrcnos dc fazcr dc nodo
circnancnic sucinio aqui, c rclininar
inrcscindvcl ao cnicndincnio do novo Esiado
lrasilciro, criado agora cla Consiiiuiao dc 10
dc Novcnlro.
A dcsroorao cnirc os cisodios dc rclcldia
quc assinalaran o ciclo dc rcaraao
rcvolucionaria, iniciado cn 1922, c a naiurcza
rofunda das causas dcsscs incidcnics cra ial,
quc a naioria dos oliicos, inclusivc Ioncns dc
considcravcl sagacidadc c lucidcz iniclcciual, nao
conscguiran nunca airiluir aos faios aludidos o
80
alcancc dc sinais rcnoniiorios dos grandcs
aconiccincnios quc sc rcaravan. Havia ainda
una circunsiancia quc inilia a naioria dos
olscrvadorcs dc avaliar dcvidancnic a
significaao do surio rcvolucionisia quc sc ia
dclincando. Cono alias aconiccc frcqucnicncnic
cn casos analogos, os vanguardciros da
rcvoluao, cujo dcicrninisno sc ocrava no
sulconscicnic nacional, cran os nais incaazcs
dc arccndcr a anliiudc c a rofundcza da
nuiaao oliica dc quc sc csiavan iornando
Iisioricancnic os ionciros inconscicnics. Nao
cra cnircianio nuiio difcil crcclcr naqucla
agiiaao ainda iao dcsoricniada as dircirizcs
iraadas or un ncio irrcsisivcl dc rcnovaao
ncccssaria. Assin, iivcnos ocasiao dc arcciar as
corrcnics rcvolucionarias laicnics, ncscs anics
do novincnio dc 1930, insisiindo cn accniuar
quc os clcncnios cnolgados cla idcia da
rcvoluao rcflciian na sua aiiiudc a influcncia do
insiinio dc conscrvaao nacional, quc rcclanava
una iransfornaao conlcia da organizaao do
Drasil. (10}.
O rinciro onio, orianio, a fiar-sc na
analisc do surio rcvolucionario quc culninou na
insurrciao dc ouiulro c o scu, caraicr insiiniivo.
As rcvolucs, a nosso vcr, sao invariavclncnic
novincnios ariidos dc cqucnas ninorias dc
cliic,, quc influcncian, cducan c organizan as
nassas ara a rcalizaao dos scus oljciivos. Ha
81
ois cn iodas as rcvolucs un novincnio
iniclcciual originario, quc c o onio dc ariida
dos cisodios quc ulicriorncnic sc cncadcian aic
a conflagraao sulvcrsiva. Os anicccdcnics da
rcvoluao lrasilcira dc 1930, cujos oljciivos
consiruiivos, cono icrcnos ocasiao dc nosirar
ulicriorncnic, so concaran a rcalizar-sc con o
golc ronulgador da aiual Consiiiuiao,
colocan-nos cn facc dc una cccao curiosa
rcgra gcral acina aoniada.
Nao Iouvc no nosso caso iralalIo iniclcciual
dc rcaraao das lascs csiriiuais da rcvoluao.
Por ccrio, na roduao culiural lrasilcira dos
vinic anos quc rcccdcran o incio do ciclo
rcvolucionario, cnconiran-sc, aqui c acola, o quc
odcrcnos cIanar ialvcz dc sinais luninosos,
indicando csia ou aqucla dircao a scguir-sc no
cncaninIancnio da rcnovaao nacional.
Mas iudo isso nao rcrcscniava nais quc
clcncnios dcsariiculados c con os quais nao
scria ossvcl icccr a csiruiura dc una lasc
logica da rcvoluao lrasilcira. As origcns dcsia
ronanaran do insiinio, c as rinciras
iniciaiivas rcciiiadoras da onda rcvolucionaria
ariiran dc Ioncns noos, na sua naioria
niliiarcs, nais idcniificados con a aao naicrial
c con as crcsscs da cncrgia cnoiiva quc con
a ncdiiaao scrcna c a analisc iniclcciual dos
rollcnas oliicos c sociais.
82
***
A corrcnic rcvolucionisia, quc sc iornou o
ccniro ara ondc convcrgiran o
dcsconicniancnio gcncralizado c as cscranas
quc una grandc aric da naao dcosiiava na
iransfornaao violcnia da ordcn vigcnic, nao
iinIa, cono acalanos dc vcr, ncnIun scniido
idcologico. Era un novincnio uro c sinlcs dc
aniagonisno aos dcicniorcs do odcr, c os
cocnics das asiracs rcvolucionarias icrian
sido incaazcs dc csclarcccr a, curiosidadc dc
qucn iivcssc rocurado indagar dos scus lanos
ara quando rcalizasscn anlicionada conquisia
do odcr.
A auscncia dc qualqucr rograna consiruiivo
iornava a corrcnic rcvolucionaria nao acnas
dcsoricniada no rosscguincnio dos scus
oljciivos, cono ianlcn a rcdisunIa a
alsorvcr iodas as idcias oliicas ou dc ouiro
gcncro, quc solrc cla udcsscn ccrccr alguna
influcncia. Essa rccciividadc circna do
rcvolucionisno lrasilciro, quc surgira cn 1922,
iornava-sc ariicularncnic inorianic c, sol
ccrios onios dc visia, nuiio crigosa dianic da
siiuaao gcral do nundo c da cfcrvcsccncia das
douirinas nais coniradiiorias, quc sc aicnicava
or ioda a aric cono cfciio das causas nuliilas
osias cn aao cla gucrra c suas
conscqucncias. Os rollcnas oliicos assunian
83
no os-gucrra un caraicr cculiar quc lIcs cra
inrcsso clos faiorcs cconnicos cn jogo c
clas rccrcusscs or clcs dcicrninadas. Tanio
o ccnlo russo, cono o caso do fascisno
iialiano, rovavan a inossililidadc dc una
rcvoluao nanicr-sc csiriiancnic dcniro da
orliia da rcnovaao oliica, scn cnvolvcr
ianlcn iransfornacs cconnicas c sociais dc
grandcs roorcs, A icniaiiva fracassada dos
lilcrais russos quc, dcrrulando o izarisno, cn
vao rocuraran sulsiiiui-lo cla dcnocracia
lilcral c ao calo dc oiio nccs Iavian sido
dcslocados do odcr or una rcvoluao
cconnica c social, nao fora, cono disscnos,
dcnonsiraao isolada da inossililidadc dc
rcvolucs ncrancnic oliicas na coca aiual. O
fascisno, surgido cono crcssao confusa da
rcsisicncia da socicdadc iialiana infiliraao
nisia do lolcIcvisno c do anarco-sindicalisno
oriundo das iradics rcvolucionarias do as,
nao iardou cn assunir o asccio dc una
rcvoluao niiidancnic cconnica c social.
Divcrgindo do conunisno russo, nas icndo con
clc iraos incquvocos dc niino arcnicsco, o
fascisno, sol a forna do Esiado ioialiiario,
dcscnvolvcu una iransfornaao gradual, nas
lasianic raida da csiruiura cconnica c da
configuraao social da naao iialiana. Nao ircnos
aqui alcn no canc dcssc onio, orquc cn
ouiro caiulo icrcnos dc voliar a una analisc
84
nais cauiclosa da csscncia c do scniido do
fascisno, quando nosirarnos quc clc nada icn
dc conun ou dc scnclIanic con a organizaao
do novo Esiado lrasilciro.
O faio quc nos inoria fiar lcn or
cnquanio c quc a corrcnic rcvolucionaria
lrasilcira, dc cuja aao crsisicnic rcsuliaran os
aconiccincnios dc 193O, foi, cono nao odia
dciar dc scr, foricncnic influcnciada clas
idcologias cconnicas c sociais, quc, ao icno sc
difundian cla ainosfcra iniclcciual c noral do
nundo. Essa influcncia ccrccu-sc cn
circunsiancias circnancnic cculiarcs c dc quc
dcvcrian rcsuliar cfciios nuiio arcciavcis dcois
da viioria rcvolucionaria.
Dcsrovidos quasc iodos dc una culiura
nais ou ncnos solida, quc os Ialiliiassc
assinilaao rovciiosa das influcncias idcologicas
quc solrc clcs aiuavan os rcvolucionarios
lrasilciros sofrcran aao irrcsisivcl das
icndcncias dc iodo o gcncro quc sc fazian scniir
no noncnio. E o faio dc sc icrcn ido rcfugiar cn
Ducnos Aircs c Monicvidcu as rinciais figuras
dos novincnios ocorridos dcsdc 1922, coniriluiu
ara quc, solrc aquclcs clcncnios, naior fossc
ainda a influcncia das corrcnics idcologicas cn
cuja alsorao os cilados, clo noiivo aoniado
nao odian coniar con a aao discrininadora dc
una ccnsura iniclcciual adcquada. As duas
85
caiiais laiinas, cla iica fornaao
cosnooliia das suas oulacs, cran ccniros
dc conflucncia dc iodos os rcvolucionisnos c
anii-rcvolucionisnos quc agiiavan a Euroa c sc
roagavan Ancrica. E vivcndo ali cono
osiracisados, os rcvolucionarios lrasilciros,
Ioncns nuiio noos c colocados clas
circunsiancias cn condics cconnicas c sociais
rocias a sulncic-los ao riino do cnsancnio
quc, cn falia dc nclIor crcssao, sc odcria
qualificar dc csqucrdisia, scguiran o curso
idcologico quc assin lIcs csiava naiuralncnic
iraado. Alguns dclcs avanaran na logica da
siiuaao cn quc sc cnconiravan, aic sc
inicgrarcn na forna circna do conunisno
narisia. Os ouiros, scn cIcgar iao longc,
adquiriran coniudo a convicao dc quc a
rcvoluao, dc quc cran cocnics, icria dc
rcalizar una olra dc rcnovaao cconnica c
social foricncnic colorida clo ccnlo dos
nodclos quc os inrcssionavan.
Esics, quc fornavan a naioria do gruo
rcvolucionario, arcccn icr aiingido, sol a
influcncia coniradiioria das douirinas con quc sc
ian faniliarizando no clio, a una idcologia cn
quc sc cnlrulIavan osiulados conunisias c
concciios associados ao ioialiiarisno fascisia. A
snicsc incocrcnic dc iodas cssas idcias,
acunuladas scn coordcnaao sisicnaiica, criava
nos fuiuros oricniadorcs da rcvoluao viioriosa
86
una conccao ncrancnic suljciiva dos
rollcnas lrasilciros c qual sc ounIa a
rcalidadc nacional, dc quc aquclcs jovcns
cniusiasias nao iinIan scnao una noao vaga c
nuiio incrfciia.
Fcduzidas s suas vcrdadciras roorcs c
olscrvadas con un criicrio oljciivisia, as
condics cconnicas c sociais do Drasil cran
iao rofundancnic difcrcnics das quc Iavian
gcrado as douirinas cn aao c cn confliio na
Euroa, quc alicar-sc ao nosso caso o icrno ja
csicrcoiiado dc qucsiao social uliraassava as
raias do alsurdo. Ccriancnic ocorrian cn nosso
ncio qucsics sociais, nas nao Iavia nada quc sc
asscnclIassc qucsiao social, cono a cnicndian
as socicdadcs ondc cla surgira c vicra a assunir
roorcs nais ou ncnos alarnanics.
A idcia dc dcscolrir no dinanisno da
socicdadc lrasilcira a qucsiao social do iio
curocu foi un rcflco da influcncia dos
osiulados icoricos do narisno. A rcduao do
roccsso sociogcnico a una fornula anla c
sinlisia, alrangcndo a cvoluao dc iodos os
gruos Iunanos c nao lcvando cn conia as
condics ariicularcs dc aao dccisiva cn cada
caso, rcrcscniou una das conscqucncias da
culiura alsiraia c unilaicral dc Mar. O criador
da douirina conunisia nodcrna iinIa gravcs
dcficicncias dc cquiancnio culiural no iocanic
87
aos asccios liologicos c sicologicos dos
rollcnas da sociologia, lcn cono cn rclaao
influcncia da anlicncia gcografica na oricniaao
da narcIa cvoluiiva dc cada gruo Iunano.
Tais dcficicncias, longc dc scrcn aicnuadas,
foran agravadas ainda clas roorcs gcniais
do csriio dc Mar, c da sua ciraordinaria
caacidadc dialciica. Da analisc da fasc dc
cvoluao do rcginc caiialisia quc cniao sc
arcscniava na Inglaicrra, o as dc nais
adianiada indusirializaao naqucla coca, o auior
do Caiial induziu una icoria gcral do
dcscnvolvincnio do caiialisno, osiulando a
sua gcncralizaao a iodos os ncios sociais.
Enircianio, nao soncnic os fcnncnos
olscrvados or Mar consiiiuan acnas un
conjunio dc faios dccorrcnics das condics
cscciais do noncnio c do anlicnic ariicular
cn quc clc sc acIava, cono ainda nao
corrcsondian s rcalidadcs do roccsso
sociologico cn ascs cujas circunsiancias cran
difcrcnics. Os aconiccincnios dcsncniiran os
rognosiicos do icorisia do conunisno. A
cvoluao do caiialisno nao rosscguiu nas
linIas or clc rcvisias c, cn vcz da conccniraao
rogrcssiva do caiial, o quc sc vcrificou foi
caiancnic o conirario, isio c, una difusao cada
vcz naior da riqucza c un lcvaniancnio
rogrcssivo do nvcl cconnico c das condics
88
dc vida das nassas iralalIadoras. Nao ncnos
nal succdidas foran as idcias dc Mar no iocanic
ao caraicr gcral or clc airiludo sua icoria. A
ccricncia do crodo quc sc scguiu ullicaao
dc O Caiial" icn cvidcnciado quc, longc dc
olcdcccr faialidadc do dcicrninisno crcsso
cn una lci unica, o dcscnvolvincnio cconnico c
as rccrcusscs sociais dclc dcrivadas varian
rofundancnic cn cada anlicncia social, sol a
influcncia das condics cculiarcs quc ali
aiuan.
Mar idcalizara una icoria alsiraia do
dcscnvolvincnio cconnico, ao asso quc csic,
na rcalidadc, c dcicrninado cn cada caso
ariicular cla aao dc varios faiorcs, iais cono o
ncio fsico, a raa con as dcrivadas squicas a
cla associadas, cisodios Iisioricos acidcniais,
influcncias culiurais c aic a aao individual dc
crsonalidadcs ccccionais, quc fornan cn
conjunio os clcncnios do dcicrninisno quc sc
aicnicia cn cada caso nacional, oricniando a
cvoluao cconnica. Assin, a douirina quc
cnolgou ianios csriios c fascinou ianias
inicligcncias, iornando-sc ara as nassas a fora
insiradora dc una uioia, lcvada clo fanaiisno
s roorcs dc un crcdo rcligioso, ficou
rcduzida afinal, dianic da dcnonsiraao irazida
clos faios, a una sinlcs Iioicsc, nao
confirnada cn facc da ccricncia.
89
Quando surgiu no Drasil a corrcnic
rcvolucionaria, rcciiiada. cn 1922 cla
cananIa rcsidcncial da succssao Eiiacio
Pcssoa, o narisno ja ia crdcndo, nos rorios
crculos do socialisno curocu, o rcsigio con
quc inrcssionara as gcracs anicriorcs. Mcsno
na Fussia lolcIcvisia ja sc csloava a rcaao quc
ulicriorncnic iria concrciizar-sc cn nodificacs
do inicial rcginc rcvolucionario, inconaivcis
con a oriodoia narisia. E nos ouiros ascs
curocus, os socialisias, cn nuncro crcsccnic,
afasiavan-sc da vclIa icoria c dos scus
corolarios, nanifcsiando icndcncia cada vcz nais
accniuada a sulsiiiuir a luia dc classcs c a
finalidadc rcvolucionaria do novincnio or
lanos raiicos dc rcforna rogrcssiva dcniro dos
rorios quadros do caiialisno.
A dissoluao do narisno, sol a rcssao
irrcsisivcl da analisc oljciiva das rcalidadcs
cconnicas c ianlcn sol a influcncia do
ccnlo da icniaiiva fracassada da sua alicaao
na ccricncia russa, inriniu ao socialisno
curocu, logo nos rinciros anos do aos-gucrra,
o colorido novo a quc acalanos dc aludir. Os
iralalIisias inglcscs, quc nos uliinos anos
rcccdcnics ao grandc confliio curocu Iavian
concado a scr rofundancnic doninados cla
idcologia narisia, foran os rinciros a
rciroccdcr ao scu riniiivo onio dc visia,
assunindo una aiiiudc raiica accniuadancnic
90
conscrvadora. En 1926, as rinciais figuras do
ariido iralalIisia lriianico roclanavan a
ncccssidadc dc csiudar o dcscnvolvincnio do
caiialisno ancricano, con o roosiio dc
rcajusiar o rograna ariidario, confornando-o
con aiividadcs raiicas quc crniiisscn a
clcvaao gradual do nvcl cconnico c social das
nassas iralalIadoras dcniro da rcalidadc
caiialisia.
Anos nais iardc, no socialisno lclga, surgia
una nova corrcnic, inicrrciando o novincnio
dc rcivindicacs sociais cn icrnos disiiniancnic
dcsiacados do onio dc visia narisia. Hcnry dc
Man, quc no rincio da sua carrcira fora
narisia oriodoo, cvoluiu das suas rinciras
idcias aic aiingir una osiao iniclcciual
csscncialncnic anii-narisia. Encarando a icoria
dcsic c as caicgorias c ialuas dc valorcs or cla
cnvolvidas cono sinlcs dcrivados da anlicncia
c da ncnialidadc gcradas clo caiialisno no
rcginc da dcnocracia lilcral, dc Man
rcinicrrciou as asiracs c as rcivindicacs
das nassas iralalIadoras cn un concciio
Iunano, dcniro dc cuja orliia os osiulados do
socialisno rcvolucionario sc iornan
auionaiicancnic insulsisicnics c anacrnicos.
(11}. As idcias dc Hcnry dc Man, concrciizadas
nas icscs or clc arcscniadas no congrcsso dc
Poniigny c incororadas no Plano dc TralalIo
adoiado clo ariido socialisia lclga, nodificaran
91
iao rofundancnic a idcologia, as icndcncias c os
nciodos daquclc ariido, quc logo cn scguida sc
iornou viavcl a csirciia c crnancnic colaloraao
cnirc socialisias c caiolicos, quc caracicriza o
govcrno da Dclgica aic o noncnio rcscnic.
En Frana, a ncsna cvoluao sc ocrou no
ariido socialisia, scndo dclc curgados os
clcncnios iniransigcnicncnic acgados ao
narisno, quc assaran a fornar un gruo
conunisia scarado. Enirc csic c o ariido
socialisia, as divcrgcncias idcologicas c iaiicas
sao alsoluias c inconfundvcis. A roria
coocraao ocasional dos conunisias con os
scus aniigos corrcligionarios na fornaao
arlancniar da Frcnic Poular, acnas icn
scrvido ara r cn rclcvo o afasiancnio cada
vcz nais accniuado cnirc os socialisias, quc sc
inicgran rogrcssivancnic na rcalidadc nacional,
c os conunisias acgados ao narisno c
influcnciados or clcncnios c corrcnics
ronanados dc fora da Frana.
O raido rcirosccio, quc acalanos dc fazcr,
da iransfornaao ocrada nos rorios ncios
socialisias cn rclaao ao narisno, cvidcncia
quc quando csia douirina vcio a infilirar-sc no
Drasil, influcnciando a corrcnic rcvolucionaria, ja
Iavia crdido a sua viialidadc iniclcciual. Mas a
Ancrica Laiina, c ariicularncnic o nosso as,
or noiivos divcrsos, arccc sujciia faialidadc
92
dc alsorvcr idcias, quc cIcgan aqui cono
rcsduo uliino da claloraao ncnial dc ouiros
ovos. Essa vclIa icndcncia a coiar nodclos ja a
scrcn alandonados cn ouiras icrras aicnicou-
sc dc nodo nuiio significaiivo no ciio rclaiivo
quc o roscliiisno conunisia icvc cn divcrsas
canadas da socicdadc lrasilcira Sc a infiliraao
iardia da douirina narisia nao Iouvcssc
coincidido con una gravc crisc nacional, cono a
da rcvoluao dc 1930, conscqucncias inorianics
nao icrian rcdundado dc scnclIanic inoriaao
idcologica. Mas o iraunaiisno sofrido cla naao,
con ,o dcsnoronancnio suliio da csiruiura
oliica con quc cla sc idcniificara duranic
quarcnia anos, criou una rccciividadc cculiar
a iodas as corrcnics quc odian aiuar solrc a
ncnialidadc colciiva. Alcn disso, cono vcrcnos
cn scguida, circunsiancias dc grandc
rccrcussao conlicaran cnorncncnic as
criurlacs incrcnics crisc rcvolucionaria.
***
A rcvoluao dc 1930 irouc a rova nais
inrcssionanic do caraicr irrcal da organizaao
oliica quc foi inosia naao c quc sc
naniivcra duranic quairo dcccnios scn sc
cnraizar na conscicncia ullica. Quarcnia c un
anos anics do novincnio dc Ouiulro, o as
assisiira a ouira dcrrocada insiiiucional ainda
nais dranaiica c ncnos conrccnsvcl a qucn,
93
alicando nciodos logicos, iivcssc analisado os
aconiccincnios scn ir rocurar o scu
dcicrninisno nais rofundo nas coniradics
cnirc a organizaao nacional c as rcalidadcs cn
quc cla sc dcvcria aliccrar. A rincira Fcullica
surgira dc un golc niliiar dccorrcnic do nal
csiar criado cnirc a oficialidadc da guarniao do
Fio dc Janciro, or ccrios aios do Prcsidcnic do
uliino ConsclIo dc Minisiros da nonarquia, a
qucn sc airilua iniuiios Iosiis ao Ecrciio.
Enirc o novincnio quc criara a ordcn
rcullicana c a idcologia con cla idcniificada nao
cisiia ncnIuna corrclaao arcciavcl. A naioria
dos niliiarcs quc ionaran aric na roclanaao
da Fcullica nao cran rcullicanos, acIando-sc
ncssa siiuaao o rorio narccIal Dcodoro quc, a
dcsciio da lcnda scniincnialncnic fornada cn
iorno do scu nonc, so arccc icr-sc fiado
Iisioricancnic cono fundador da Fcullica
orquc o solcrano, cn un laso da sua Ialiiual
argucia oliica quc a nolcsiia conroncicra,
convidou ara organizar ninisicrio, cn
sulsiiiuiao ao galincic dcosio, un rancoroso
ininigo cssoal do cIcfc do lcvanic niliiar.
A dcrrocada da rincira Fcullica nao
ocorrcu cn circunsiancias nuiio difcrcnics das
quc Iavian caracicrizado o scu nascincnio.
Sada dc una quariclada a quc o ovo, na
linguagcn iiorcsca dc un dos roiagonisias do
drana, assisiira lcsiializado, a ordcn oliica
94
insiiiuda cn 1889 ruiu cn Ouiulro dc 1930,
ncnos sol a rcssao do novincnio insurrccional
dcflagrado cn varios onios do as quc do cfciio
incdiaio do lcvanic dc iroas na caiial da
Fcullica.
A analogia cnirc as duas rcvolucs,
scarada or quairo dccadas una da ouira, nao
sc liniia ao asccio dranaiico c a cnccnaao
niliiar do scu cisodio dccisivo. Eisic ainda una
scric dc faiorcs scnclIanics, quc aiuaran nos
dois casos cono dcicrninanics do colaso das
insiiiuics. En 1889, Iavian-sc acunulado
conira a nonarquia foras cconnicas a quc ja
iivcnos ocasiao dc aludir c cuja aiividadc
rcrcscniou acl dccisivo na dcsiruiao dos
aliccrccs do rcginc, quc icria sulsisiido sc conira
clc aiuasscn acnas as corrcnics sucrficiais da
roaganda idcologica c scniincnial quc
inrcssionava, con as nanifcsiacs da sua
Iosiilidadc vcrlal, s insiiiuics incriais, nas
quc rcalncnic ncnIun cfciio rofundo roduzia
nos ncios sociais dc quc rcalncnic dccndia a
oricniaao oliica do as nao nuiio difcrcnic foi
a fisiononia da siiuaao quc sc dclincou cn 1930
Ncssc uliino caso, orcn, o quadro dc
clcncnios cn jogo na rcciiiaao da crisc
rcvolucionaria foi nais conlco quc or ocasiao
do colaso do rcginc nonarquico. Trcs corrcnics
dcsiacan-sc niiidancnic cono ouiros ianios
95
faiorcs do novincnio dc Ouiulro. Una onda dc
oosicionisno indcfinido c scn scniido idcologico
rcciso, nas caracicrisiicancnic aninada clo
cnsancnio dc quc a salvaao nacional cigia
una iransfornaao da ordcn oliica vigcnic,
avolunara-sc duranic os uliinos anos da
rincira Fcullica. A cssa corrcnic, cuja aiuaao
sc vinIa iornando rogrcssivancnic nais foric
clo incrcncnio inccssanic dc novos adcrcnics,
associou-sc cn 1929 o clcncnio rcrcscniado or
foras oliicas aic cniao inicgradas no
siiuacionisno c quc dclcs sc scararan or
divcrgcncias rclaiivas cscolIa do candidaio
rcsidcncia da rcullica.
Aic ai a crisc dc succssao, cn iorno da qual
sc organizou a Aliana Lilcral, nao divcrgia das
duas ouiras rcgisiradas na Iisioria rcullicana.
O novincnio civilisia dc 1909, cIcfiado cla
grandc crsonalidadc dc Fui Darlosa c a Fcaao
Fcullicana, dirigida or Nilo PcanIa Iavian
arcscniado caiancnic os ncsnos
caracicrsiicos da agiiaao ronovida cn iorno
da candidaiura do snr Cciulio Vargas, cono
cocnic das corrcnics anii-siiuacionisias. Un
irao difcrcncial rofundo c inconfundvcl
disiinguia cnircianio a crisc dc 1929, dc quc
rcdundaria a rcvoluao dc 1930, das duas
agiiacs rcccdcnics. Enquanio cn 1909 c cn
1921 a cfcrvcsccncia oliica, quc alias ncsscs
dois casos assunira roorcs dc naior
96
inicnsidadc ainda, cra dcsaconanIada dc
fcnncnos cconnicos icndcnics a agravar a
siiuaao, cn 1929 o Drasil cnirara lruscancnic
na nais gravc crisc da sua Iisioria cconnica
rcccnic. O civilisno c a Fcaao Fcullicana
Iavian sido cisodios ncrancnic oliicos,
ocorrcndo cn cocas nao so dc nornalidadc
cconnica cono ncsno dc rclaiiva roscridadc.
A agiiaao susciiada cla succssao do snr.
WasIingion Luis coincidiu con a qucda
caiasirofica dos rcos do cafc c, dcsdc logo, sc
aicnicaran indcios inconfundvcis do incviiavcl
colaso da oliica nonciaria quc sc iornara a
finalidadc rccua do quairicnio a cirar.
Nao odc Iavcr Icsiiaao cn concluir-sc quc
as criscs oliicas anicriorcs, quc Iavian sido
nais gravcs, solrciudo a dc 1921, conlicada
or scrios asccios niliiarcs, nao Iavian
rcdundado na dcflagraao dc un novincnio
rcvolucionario cficicnic caiancnic or icrcn
faliado naquclcs casos os clcncnios dc naiurcza
cconnica quc, cn 1929, inriniran siiuaao
una fisiononia sol ccrios onios dc visia nuiio
scnclIanic ao quadro da qucda da nonarquia.
Conira csia insurgian-sc, nas rovncias dc
ccononia nais adianiada, as foras associadas
roduao, quc rcclanavan una rcforna
rofunda do sisicna dc adninisiraao
ccniralizada c roiincira, acusada dc rcsonsavcl
clas dificuldadcs quc cnlaraavan o surio das
97
aiividadcs cconnicas. En iorno da rincira
Fcullica, dcsnoralizada c inoularizada,
fornou-sc o vacuo cla rciirada dos aoio quc lIc
Iavia sido rcsiado cla classc agrcola cn iroca
das ncdidas dc roicao con quc o Esiado
anarava a lavoura, c ariicularncnic a
roduao cafccira, nas criscs quc succssivancnic
inicrronian o curso nornal da ccononia
lrasilcira. Scn a crisc do cafc, solrcvinda cn
rincios dc ouiulro dc 1929, o novincnio
cnirciido cn iorno da Aliana Lilcral icria iido o
clogo dos cisodios oliicos dc 1909 c 1921. A
fora dc incrcia icria asscgurado a csialilidadc da
ordcn consiiiuda. A concdia clciioral acalaria
confornc as rcgras ja consagradas na nossa
raiica dcnocraiica. O candidaio siiuacionisia
rcconIccido clo Congrcsso ionaria ossc c os
scus advcrsarios disuiarian uns con os ouiros
a rcccdcncia no rcconIccincnio anavcl do faio
consunado.
Far-sc-a, cnircianio a oljcao dc quc as
condics rofundas da socicdadc lrasilcira, ao
icno cn quc sc dcflagrou o novincnio dc
Ouiulro, corrcsondian fornaao do
dcicrninisno dc una auicniica crisc
rcvolucionaria. En aginas anicriorcs
rcconIcccnos cssc faio, quc nao odc rcalncnic
scr conicsiado or qucn icnIa analisado os
fcnncnos quc sc nanifcsiaran no uliino
dcccnio rcccdcnic ao colaso da vclIa
98
Fcullica. Mas c rcciso incdiaiancnic
acrcsccniar quc os clcncnios dcicrninanics da
nuiaao oliica, quc ja odia scr cniao rcvisia,
csiavan longc dc rcrcscniar nuclcos dc fora
caazcs dc dcflagrar una rcvoluao viioriosa.
Foran os faiorcs cconnicos quc iornaran
ossvcl o colaso do rcginc quc nclc sc aoiava.
Anics dc accniuarnos ainda cssc asccio da
dcrrocada da rincira Fcullica convcn
caninar ouiro faio novo quc cnirou cn jogo na
crisc dc 1929, inrinindo-lIc iraos
scnsivclncnic cculiarcs c rofundancnic
difcrcnics das siiuacs surgidas anicriorncnic a
roosiio dc succsscs rcsidcnciais.
As duas cananIas dcssc gcncro iravadas
anicriorncnic Iavian arcscniado un cunIo
inconfundivclncnic nacional. Tanio no
novincnio civilisia cono na Fcaao Fcullicana,
as foras oliicas sc iinIan dividido cn
corrcnics ccniralizadas cada una nas
crsonalidadcs dos candidaios cn luia, scn quc
ncssa disiriluiao sc udcssc olscrvar qualqucr
influcncia arcciavcl dc inicrcsscs ou dc
scniincnios rcgionalisias. Os siiuacionisnos
csiaduais colocados cn oosiao ao candidaio da
naioria das foras oliicas nacionais nao Iavian
nanifcsiado rcocuacs associadas a qualqucr
crcssao dc ariicularisno local. A Naao, cn
anlas ocasics, dividira-sc cn nassa,
arcscniando as cananIas un asccio dc
99
Ionogcncidadc nacional, quc cclua or
conlcio qualqucr ossililidadc dc rcsuliar do
dcsfccIo aniagonisno cnirc unidadcs fcdcraiivas
ou oosiao dc corrcnics rcgionalisias cn un
confliio criurlador da unidadc noral da
nacionalidadc.
Niiidancnic difcrcnics foran as condics cn
quc sc iravou a luia cnirc as candidaiuras do
snr. Julio Prcsics c do snr. Cciulio Vargas. A
accniuaao rogrcssiva dc icndcncias
rcgionalisias, quc sc vinIan fornando cono
cfciio do dcsviriuancnio do sisicna fcdcral na
alicaao da Consiiiuiao dc 1891, aicnicou na
crisc dc 1929 os rinciros sinais
vcrdadcirancnic gravcs dos crigos quc sc ian
acunulando no scniido dc conroncicr a solidcz
da unidadc nacional. A Aliana Lilcral, cnlora
arcscniassc un asccio dc conlcidadc quc
iornava difcil dcfinir rccisancnic as idcias clas
quais sc oricniavan os quc ncla
conariiciavan, iinIa coniudo un irao
rcdoninanicncnic caracicrsiico. Acsar dc
dcsdolrada or iodo o icrriiorio nacional, cn
fornacs associadas ao conlaic susicniado
conira a candidaiura oficial, aqucla organizaao
ariidaria dc cncrgcncia cra csscncialncnic un
acio cnirc os govcrnos dc ircs Esiados, coligados
ara una luia quc visava conlaicr o govcrno
fcdcral c o Esiado dc S. Paulo, cujo rcdonnio
oliico na Uniao consiiiua o nais foric csiinulo
100
rcaao cn favor da candidaiura do rcsidcnic
do Fio Crandc do Sul.
Ccriancnic a vcrificaao do faio quc
acalanos dc assinalar c quc nao nos arccc
assvcl dc conicsiaao, nao inlica cn afirnar
quc os organizadorcs c cIcfcs da Aliana Lilcral,
lcn cono os clcncnios quc ncla sc inicgraran
ara a cananIa, iivcsscn dclilcradancnic
quaisqucr iniuiios aniagnicos ao scniincnio da
lrasilidadc c idcia nacional. Mas csia
circunsiancia nao nodifica a significaao ouco
iranquilizadora da irlicc aliana firnada clos
govcrnos do Fio Crandc do Sul, dc Minas Ccrais c
da Parala, coligaao quc logicancnic coniinIa a
rcvisao dc una gucrra civil dc cujas
ossililidadcs ulicriorcs nao sc odia ccluir dc
iodo a cvcniualidadc dc conscqucncias caazcs
dc fazcr surgir una siiuaao scccssionisia.
Mcsno quando scnclIanic Iioicsc nao fossc
includa nos calculos dos quc assunian a
rcsonsalilidadc da cananIa iravada naquclas
linIas dc confliio inicr-csiadual c dc luia con o
odcr ccniral, as circunsiancias inrinian
crisc un scniido incquivocancnic ancaador
cocsao oliica da nacionalidadc.
O confliio clciioral, quc dcsdc o scu incio
coniinIa a crscciiva da gucrra civil, foi, cono
acina olscrvanos, incdiaiancnic conlicado
cla inicrvcnao dc faiorcs cconnicos da naior
101
rclcvancia, rcrcscniados clo colaso da osiao
concrcial do rincial roduio do as. Esic
clcncnio novo, quc dcicrninou rccrcusscs cujo
cfciio vcio a iornar ossvcl o ciio do golc
rcvolucionario quc dclaldc fora icniado oiio anos
anics or ocasiao da succssao do snr. Eiiacio
Pcssoa, icvc ianlcn una influcncia considcravcl
no scniido dc alicrar a fisiononia inicr-csiadual
arcscniada cla luia na sua fasc inicial.
A crisc cn quc sc viu lanada a lavoura
cafccira, a ariir do uliino irincsirc dc 1929.,
cnvolvcu logo un alalo rofundo na cocsao
oliica dc S. Paulo O nuclco dc oosicionisno
quc ali sc fornara anos anics con a organizaao
do Pariido Dcnocraiico, iransfornou-sc cn
cicnsa corrcnic dc dcsconicniancnio. S. Paulo,
conira cuja Icgcnonia sc fornara a irlicc
aliana Fio Crandc-Minas-Paraila quc icria
ccriancnic accniuado os scus scniincnios
rcgionalisias dianic dc un novincnio iao
niiidancnic conira clc dirigido, crdcu cn grandc
aric a caliaao quc odcria icr iornado cocsa
aqucla unidadc fcdcraiiva cn facc do conlaic
candidaiura Julio Prcsics.
A divisao dc S. Paulo, clo considcravcl
auncnio da corrcnic idcniificada con a Aliana
Lilcral cn conscqucncia do nal csiar causado
cla crisc da lavoura cafccira, icvc dois
rcsuliados dc grandc inoriancia. O rinciro foi
102
iornar considcravclncnic naiorcs as
ossililidadcs dc un golc dc fora ara incdir
quc o candidaio siiuacionisia cIcgassc
rcsidcncia da Fcullica O ouiro cfciio do quc sc
assou cn S Paulo foi rciirar da Aliana Lilcral o
caraicr dc una luia, cnirc Esiados, dos quais
alguns sc insurgian conira a longa asccndcncia
oliica dcsfruiada or un dclcs.
Fornou-sc assin un conjunio dc condics
ariicularncnic favoravcis ao ciio dc un golc
rcvolucionario. Para csic nao concorria cnircianio
una ainosfcra dc caliaao cnoiiva scnclIanic
quc caracicrizara as duas criscs rcsidcnciais
anicriorcs. A agiiaao ronovida cla Aliana
Lilcral nao aiingiu nos scus rcsuliados
dcnagogicos o quc fora rcalizado nas cananIas
do civilisno c da Fcaao Fcullicana. As nassas
oularcs nao cIcgaran ao ncsno nvcl dc
incandcsccncia facciosa iao inrcssionanicncnic
nanifcsiada nas luias clciiorais dc 1909-10 c
1921-22. Conira o candidaio osicnsivancnic
airocinado clo snr. WasIingion Luis nao sc
fornaran ondas dc aniagonisno oular
conaravcis s quc sc Iavian oosio ao
narccIal Hcrncs c ao snr. Ariur Dcrnardcs.
A rclaiiva scrcnidadc da cananIa, quc nao
dciou dc sulsisiir a dcsciio dc alguns cisodios
dc violcncia isolados, arcccria rincira visia
consiiiuir un clcncnio ncuiralizanic do vigor
103
rcvolucionario dos advcrsarios da candidaiura
Julio Prcsics. ScnclIanic rcvisao, quc a logica
odcria jusiificar, crdia coniudo o scu valor
aarcnic dianic dc ccrios iraos cculiarcs da
oliica lrasilcira. No nosso ncio, as siiuacs
oliicas nao corrcn ianio risco da vccncncia da
oosiao conira clas dirigida, cono da fraqucza
rcsulianic do vacuo fornado ao rcdor do rcginc
consiiiudo cla aaiia c indifcrcna da oiniao
ullica. As rcvolucs cnirc nos iornan-sc
viioriosas nao cla violcncia con quc assalian o
odcr nas cla dissoluao das foras quc
naniinIan a auioridadc consiiiuda cn
cisicncia. Esic fcnncno cculiar oliica
lrasilcira foi adniravclncnic arccndido or un
dos nossos naiorcs csiadisias, o Darao dc
Coicgic, quc, inicrrogado una vcz cn alcsira
clo roagandisia rcullicano Silva Jardin
accrca dc quando suunIa quc viria a Fcullica,
rcsondcu con a sua fina ironia. Nao c a
Fcullica quc vcn, c a Monarquia quc vai".
Fcalncnic a Iisioria lrasilcira c una succssao
dc aldicacs dc Ioncns c insiiiuics quc sc
dcian ir cnlora, arrasiados clo ncdo ou cla
disliccncia nao un cncadcancnio dc assalios
cncrgicos c vcnccdorcs.
O cisodio dc Ouiulro dc 1930 nao divcrgiu
da forna classica das nossas rcvolucs. A
rincira Fcullica, con quarcnia anos acnas
dc cisicncia, ja sc arrasiava aicnicando os
104
nais incquvocos sinais dc avanada scnilidadc.
A dissoluao da csiruiura oliica do as
dcsariiculara os scus clcncnios dc fora c dc
rcsisicncia. A dcflagraao dos lcvanics no Noric
fcz cair, un aos ouiro, os govcrnos
rcrcscniaiivos das oligarquias csiaduais, cono
sc fosscn arvorcs odrcs quc un vcnio un ouco
nais rijo lana or icrra. O rcsio quc iinIa dc
aconicccr csiava na logica dc una siiuaao
rcvisvcl aic clos ncnos sagazcs olscrvadorcs.
A agonia do odcr fcdcral, quc sc ia isolando
cono nuclco solrcvivcnic dc una ordcn oliica
quc sc dcsnoronava or iodo o as, foi
cnccrrada clo iiro dc niscricordia da insurrciao
dc 24 dc Ouiulro. A dcosiao do snr.
WasIingion Luis foi acnas o funcral niliiar dc
un rcginc quc cnirara cn dcconosiao anics
dc norrcr...
105

II. FASE DE TRANSIO

Una viioria scn finalidadc Foras coniradiiorias
no cano rcvolucionario. Olsiaculos a una olra
consiruiiva. Aao cssoal do Prcsidcnic Cciulio
Vargas A Consiiiuinic c a confusao Idcologica
invialilidadc do rcginc dc 1934 Fcalcriura da
agiiaao rcvolucionaria Suicdio do Parlancnio.

Conquisiado o odcr, viran-sc os dirigcnics
do novincnio dc Ouiulro cn una siiuaao dc
nanifcsia incaacidadc ara convcricr a viioria
cn onio dc ariida dc una rcconsiruao
nacional. A aric dcsiruiiva da olra dc una
rcvoluao cigc scnrc o dcsrcndincnio dc
cncrgias naiorcs quc as rcqucridas nais iardc
ara a cdificaao da nova ordcn social c oliica
ronanada do iriunfo das idcias quc Iavian
scrvido dc fora roulsora do ncio
rcvolucionario. Fcalncnic, c nais difcil, ou clo
ncnos rcclana naior sona dc cncrgia, a
dcsariiculaao da csiruiura dc un sisicna
oliico quc airavcs da sua cisicncia adquirira,
clo rorio cfciio das scdincniacs
acunuladas clo icno, solidcz c cocsao ara
rcsisiir a cnlaics violcnios dos scus advcrsarios,
quc crgucr dcois una nova consiruao solrc as
runas do rcginc dccado. Assin nao aconicccu
orcn no caso da rcvoluao lrasilcira dc 1930.
106
Os cIcfcs daquclc novincnio conscguiran,
con csforos rclaiivancnic cqucnos c scn
sacrifcios arcciavcis, dcsiruir cn ircs scnanas
una ordcn oliica quc Iavia sulsisiido or
quarcnia anos Cono nosiranos no caiulo
anicrior, os rcvolucionarios ouiulrisias nao
iivcran, na rcalidadc, dc conquisiar o odcr cla
fora. A aao lclica dos conlaicnics foi
ncrancnic sinlolica c a viioria rcvolucionaria
consisiiu acnas cn ocuar o icrrcno quc os scus
aniigos dcicniorcs nao soulcran ou nao
udcran dcfcndcr.
ScnclIanics condics dcvcrian faciliiar
cnorncncnic a iarcfa dc rcconsiruao nacional
cn quc as cncrgias da rcvoluao odcrian scr
cnrcgadas quasc iniacias. E da facilidadc con
quc Iavian aiingido o oljciivo da ciaa inicial do
novincnio rcnovador, rcsuliara ainda una
conscqucncia aliancnic valiosa sol o onio dc
visia da sinlificaao da olra consiruiiva do novo
rcginc.
A frouidao da rcsisicncia oosia arrancada
rcvolucionaria clos dcfcnsorcs da vclIa
Fcullica, icndo rcduzido considcravclncnic c
na rcalidadc quasc ao nnino o cIoquc cnirc os
lcligcranics, dcsirura o clogo da luia dos
asccios dc anargura c rcsscniincnio quc
invariavclncnic caracicrizan o fin das gucrras
civis. Os vcnccdorcs nao rccisavan icr
107
rcocuacs scrias dc alacar or ncio da
gcncrosidadc dc una anisiia os rancorcs c a
conlaiividadc saudosisia dos advcrsarios
csnagados. Fcalncnic, iao niida cra no csriio
dos novos doninadorcs do as a convicao dc
quc nao iinIan ininigos, quc foran induzidos a
csiinular odios or ncio dc ncdidas dc graiuiia
dcsforra, cuja significaao nao odia scr ouira
scnao a do rcconIccincnio dc quc un novo
rcginc csialclccido cla fora crdcria a aurcola
do iriunfo, sc nao iivcssc clo ncnos cono fora
Iosiil alguns nilIarcs dc indivduos irriiados
cla crda dc cargos rcndosos c cla ancaa dc
scrcn cIanados a conias or suosios crincs
conciidos conira a fazcnda ullica.
O anlicnic da os-rcvoluao cra orianio o
nais rocio a un iralalIo fccundo dc
rcorganizaao, csicndido a iodos os sciorcs da
adninisiraao ullica c aos nuliilos lanos da
vida nacional. A invcjavcl siiuaao dos vcnccdorcs
cra cnircianio concnsada c ncuiralizada or
una circunsiancia quc convcriia iodas aquclas
vaniagcns cn quaniidadc dcsrczvcl na
discussao do rollcna da rcconsiruao do Drasil.
A rcvoluao aforiunada, a qucn os scus
rorios ininigos Iavian dado dc nao lcijada a
viioria, acIava-sc cnirincIcirada no odcr c
dcscolria agora quc o scu ncio irrcsisivcl nao
iivcra ouira finalidadc alcn da conquisia ura c
108
sinlcs do govcrno da Naao. O quc afirnanos
nao inlica cn ncgar individualncnic a algunas
c ncsno ialvcz a nuiias das figuras
rcrcscniaiivas do novincnio dc Ouiulro os
nais clcvados iniuiios dc iornar a viioria
rcvolucionaria o onio dc ariida da rcnovaao
rogrcssiva do Drasil. A nancira cono alguns
daquclcs Ioncns rocuraran ulicriorncnic
scrvir os inicrcsscs nacionais, rcalizando ncsno
cn ccrios casos una aric considcravcl dos scus
roosiios, lasiaria ara dcnonsirar quanio
scria injusio inicrrciar naquclc scniido o quc
disscnos solrc a falia dc finalidadc consiruiiva
da rcvoluao dc 1930.
Esia auscncia dc runos rcviancnic
dcnarcados c dc alvos visados cono oljciivo da
irajcioria rcvolucionaria nao cra o rcsuliado as
aiiiudcs individuais dos ronoiorcs do
novincnio. Traiava-sc dc una conscqucncia
incviiavcl da conlcidadc das causas
dcicrninanics da insurrciao c da
Icicrogcncidadc quasc nacalra dos clcncnios
quc sc Iavian incororado s Iosics lcligcranics
da Aliana Lilcral. No caiulo anicrior
aonianos faios conrolaiivos c clicaiivos da
rincira aric dcsia asscrao. Aqui aludircnos
acnas ao quc sc rclaciona con o nosaico dc
dcsconicniancnios quc fornava a lcgiao dos
vcnccdorcs dc Ouiulro. Quando sc lana un
golc dc visia rciroscciivo solrc os clcncnios
109
oliicos c niliiarcs quc acanaran con o
ccrciio conquisiador cn iorno do anlicionado
Caicic, nao odc dciar dc acudir-nos ao csriio
o anorana daquclas invascs quc vinIan do
ccniro da sia cn narcIa solrc a Euroa,
cngrossando na caninIada as suas colunas con
os coniingcnics advcnicios dc raas c dc lnguas
difcrcnics.
En Novcnlro dc 1930, o cIcfc civil da
rcvoluao, invcsiido dos nais anlos odcrcs
discricionarios quc ja foran confiados a un
lrasilciro airavcs dc ioda a nossa Iisioria, sc
orvcniura cnsou logo cn cncciar una olra
rcconsiruiora, dcvc icr cIcgado scn dcnora ao
nclancolico dcsaoniancnio dos arquiicios
lalclicos. A roria nassa oular quc alaudia
dcliranicncnic o diiador insiiiudo cla rcvoluao
iriunfanic cra una crcssao nicrocosnica do
iurlulcnio caos dc idcias c icndcncias
coniradiiorias quc fcrvilIavan no caldcirao
rcvolucionario. Havia conunisias quc sonIavan
con o advcnio do nilcnio narisia. Lilcrais
dcnocraias c crcnics ingcnuos na salcdoria
oracular das urnas anicciavan a vinda dos
icnos dc urcza clciioral c dc accriada dircao
dos dcsiinos nacionais, asscgurada clo voio
sccrcio. Fcacionarios dc difcrcnics naiizcs
inaginavan quc das runas da vclIa Fcullica sc
crgucrian aniigas insiiiuics fazcndo o as
rcirogradar a un ncridiano csiriiual iransosio
110
dcsdc a qucda da nonarquia. Finalncnic, nao
dciavan dc conarcccr consagraao cvica do
rcginc nasccnic os quc nao vian salvaao ara o
Drasil fora das configuracs da diiadura niliiar,
quc sc Iavian Ialiiuado, a cncarar cono unico
rcncdio scguro ara os nalcs crnicos ,da
nacionalidadc.
Poucos ncscs aos aquclcs noncnios dc
caliaao dionisaca dc cscranas iao divcrsas c
iao coniradiiorias, o snr. Oswaldo AranIa
ronunciava una frasc cclclrc solrc a olrcza
dc valorcs Iunanos c a aridcz idcologica do novo
rcginc. a iao ilusirc rcvolucionario gaucIo,
acsar da sagacidadc cnciranic da sua clara
inicligcncia, arccc-nc nao icr arccndido lcn a
naiurcza do nal quc, sc nao aralisou a aiividadc
rcnovadora da rcvoluao, clo ncnos iornou
aiaica a sua narcIa. A rcvoluao lrasilcira dc
1930, longc dc sofrcr os cfciios da falia dc
Ioncns c da olrcza dc idcias, foi incdiaiancnic
rcjudicada na rcalizaao dc una olra
consiruiora cla sucrloiaao dos quadros
rcvolucionarios c cla vcrdadcira congcsiao dc
idcias irrcconciliavcis, quc sc nisiuravan cn
una corcografia dcliranic dc coniradics
surrccndcnics c criurladoras.
Ncssc conjunio caoiico dc asiracs
divcrgcnics scria inossvcl ao nais arguio
conIcccdor dos scgrcdos da nccanica social
111
iraar a rcsulianic quc crinissc o scniido
glolal da olra rcvolucionaria. As icndcncias, as
asiracs c ialvcz ncsno as anlics cran
ianias c iao incocrcnics quc a rcvoluao
vcnccdora ficou arada or nao odcr cnconirar a
sua finalidadc.
***
Enirc os griios dc gucrra con quc os cIcfcs
da Aliana Lilcral Iavian conclanado os
dcsconicnics dc iodo o as ara a invcsiida
conira o vclIo rcginc, ncnIun soara nais alio
quc o clanor ara o conlaic ao crsonalisno.
Conira o snr WasIingion Luis, quc or crros
gravssinos dc una oliica nonciaria
irracionalncnic concclida c cccuiada con
inrcssionanics rcquinics dc inccia sc iornara
ncrcccdor dc un scvcro lilclo oosicionisia, cra
ariiculado quasc cclusivancnic o faio das suas
icndcncias a inrinir un cunIo crsonalisia a
iodos os aios dc scu govcrno. Ncn sc discuiia,
cono dcvcria icr sido o caso, a circunsiancia
csccial dc quc as liniiacs da crsonalidadc do
rcsciiavcl rcsidcnic dcosio consiiiuan razao
suficicnic ara quc a influcncia or cla ccrcida
fossc rcjudicial aos inicrcsscs nacionais. O
onio unico alvcjado cla criica dos quc
agiiavan o as cra o rincio da
inconaiililidadc da aao cssoal dos
govcrnanics con o quc sc roclanava scr
112
csscncial urcza oriodoa do rcginc
dcnocraiico.
Confornc a icoria quc naqucla cananIa
rcsidcncial cra susicniada cn frascs clcganics
or oradorcs culios c rcduzida aos icrnos
sinlisias dc un slogan" dc ullicidadc na
rosa rclarlaiiva dos ariiculisias dc ncia fora,
cra ncccssario aldicar, a crsonalidadc or aric
dc qucn fossc invcsiido dc auioridadc ullica c
cra crinc dc lcsa-dcnocracia conciido clo
Ioncn dc Esiado inrinir o cunIo da sua aao
cssoal ao funcionancnio das cngrcnagcns do
odcr quc naniulava. O Esiado, confornc csscs
,rcconizadorcs dc una csccic dc oliica do
anoninaio, dcvcria funcionar nao sol a dircao
conscicnic dc una voniadc Iunana scgurancnic
oricniada, nas cla nisicriosa rojcao dc foras
inondcravcis or cujos cfciios ningucn odcria
nunca scr rcsonsalilizado.
Nao c coniudo ossvcl oor-sc
indcfinidancnic s rcalidadcs quc, or nais
rccalcadas quc scjan, rcagcn afinal acalando
or inor-sc viioriosancnic. O Esiado
dcsariiculado dos clcncnios Iunanos, quc, cn
uliina analisc, sao a fora noiriz das suas
cngrcnagcns, nao odc scr un aarclIo
ncrancnic nccanico funcionando
auionaiicancnic cono o inaginan os uioisias
dc un incrsonalisno irrcalizavcl. O nal da
113
vclIa Fcullica nao Iavia sido o cccsso dc
odcr cssoal, nas caiancnic a fraqucza da
naior aric das crsonalidadcs quc dcvcrian icr
ccrcido aquclc odcr, ara o qual nao sc
acIavan rcaradas con os clcncnios dc
sagacidadc oliica c dc csclarccida ccricncia.
O advcnio do novo rcginc, quc Iavia sido
anunciado cono icndo or finalidadc rccua o
conlaic ao crsonalisno, caracicrizou-sc logo
cla conccniraao da oliica nacional na cssoa
do diiador civil, invcsiido dc iliniiado odcr
discricionario. Dcsdc os rinciros dias dc
Novcnlro dc 1930, conca a cvidcnciar-sc quc a
oricniaao da olra rcvolucionaria na sua ciaa
consiruiiva dccndia cclusivancnic dc un faior
quc solrcujava iodos os ouiros. a aao
cssoal do cIcfc do govcrno rovisorio. Varias
circunsiancias concorrian ara invcsiir o
Prcsidcnic Cciulio Vargas dc una funao
Iisiorica, quc uliraassava a orliia alias
ciraordinariancnic anla das airiluics quc
lIc, Iavian sido confcridas clo csiaiuio dc
cncrgcncia ronu1gado cn 11 dc novcnlro do
ano rcvolucionario.
Nao cra rcalncnic cono orgao cccuiivo da
siiuaao ccccional criada cla rcvoluao quc o
rcsidcnic discricionario cnfciava nas naos
odcrcs diiaioriais scn rcccdcnic na Iisioria
oliica do Drasil. A diiadura do govcrno
114
rovisorio cra a crcssao da Iarnonia
dcicrninada csoniancancnic clos
aconiccincnios cnirc os iraos caracicrsiicos da
crsonalidadc do diiador c a naiurcza csccial
dos rollcnas surgidos da crisc c cujas
incogniias dcsafiavan solucs dc quc dccndia
liicralncnic o fuiuro da nacionalidadc.
A rcvoluao dc Ouiulro iivcra causas
rofundas associadas ao curso nornal da
cvoluao lrasilcira c a nuiaao oliica or cla
rcciiiada rcflciia os cfciios do iralalIo
insiiniivo dc rcnovaao nacional, quc vinIa scndo
rcarada dc Ia anos or un conjunio dc faiorcs
cujas nanifcsiacs osicnsivas sc aicnicavan
no crcsccnic dcsconicniancnio gcncralizado con
os nciodos c os Ioncns da rincira Fcullica.
Mas, cnlora sol cssc onio dc visia a rcvoluao
udcssc scr considcrada cono fcnncno
auicniico dc iransfornaao rogrcssiva na vida
nacional, as circunsiancias da sua dcflagraao c
o noncnio cn quc cla ocorrcu iinIan sido os
nais inooriunos quc sc odcria inaginar. Da o
crigo da os-rcvoluao vir a iornar-sc o onio dc
ariida dc una confusao criurladora c caaz dc
cnvolvcr vcrdadciro caos con as nais gravcs
conscqucncias ara a scgurana da socicdadc c
ara a unidadc nacional.
En iodas as rcvolucs, cnccrrado o cisodio
dccisivo da conquisia do odcr, surgc un crigo
115
cuja ncuiralizaao c a nissao rccua dos
csiadisias quc sc incunlcn da rcconsiruao da
ordcn oliica cn confornidadc con os novos
idcais c con o scniido cculiar do novincnio
vcnccdor. Esic iraz do rcaro iniclcciual quc o
rcccdcu dircirizcs dcfinidas, c a icndcncia dos
clcncnios radicais, quc assuncn a asccndcncia
na fasc da invcsiida conira as vclIas insiiiuics,
c scnrc a ir o nais longc ossvcl no csforo
ara dar ao novo csiilo oliico da naao una
fisiononia accniuadancnic circnisia. O acl
do csiadisia, cn iais circunsiancias, c rcfrcar os
cniusiasnos, nodcrar a caliaao rcnovadora c
fazcr con quc o iralalIo rcconsiruior sc rcalizc
scn crda conlcia dc coniaio con as lascs
Iisioricas inicgradas na iradiao nacional. Dcniio
Mussolini criniu una vcz, dc nodo laidar,
cssa nissao do csiadisia rcvolucionario, dizcndo
quc nao lasiava icr coragcn ara rcfornar, nas
quc cra ianlcn rcciso a coragcn dc conscrvar.
Quasc scculo c ncio anics, ouiro grandc
rcvolucionario, Danion, iivcra lasianic
indccndcncia iniclcciual ara cnfrcniar o
radicalisno da Convcnao franccsa dc 1792,
afirnando quc nao sc dcsirua scnao aquilo quc
sc odia sulsiiiuir.
No caso da rcvoluao lrasilcira dc 1930, o
diiador invcsiido do odcr discricionario viu-sc
dcfroniado or un rollcna nuiio nais
116
conlco quc a sinlcs dcfcsa dos clcncnios
viiais da iradiao nacional conira a onda
rcnovadora a cuja inciuosidadc cra rcciso oor
os diqucs dc un conscrvaniisno consiruior.
Causas osias cn foco no caiulo
rcccdcnic iinIan solrccarrcgado as corrcnics
incororadas no novincnio ouiulrisia das nais
difcrcnics c coniradiiorias icndcncias idcologicas.
As foras rcvolucionarias aodcrando-sc do odcr
arcscniavan o asccio dc un iao ciravaganic
nosaico dc idcias c dc inclinacs douirinarias
disaraiadas, quc scria laldado o csforo ara
sulncic-las ao riino dc un unico scniido
consiruior. En iais circunsiancias o rollcna
quc sc arcscniava nao cra nodcrar o ncio dc
una corrcnic radical, nas cnconirar no ncio da
confusao dos aniagonisnos idcologicos una
fornula quc crniiissc cviiar sinuliancancnic
os cccssos do cniusiasno inovador c a fora
rcacionaria dos clcncnios cncnIados cn
iransfornar a rcvoluao cn un novincnio
rcgrcssivo da vida nacional.
Condics cculiarcs da crsonalidadc do
cIcfc do govcrno discricionario crniiiran-lIc
dcscnvolvcr una aao cssoal, quc rcdundou na
nais saiisfaioria soluao ossvcl ara un
rollcna quc sc odcria icr julgado sucrior s
foras dc qualqucr Ioncn dc Esiado.
117
Nao calcria nos liniics do csiudo visado
ncsic livro a analisc da crsonalidadc do
Prcsidcnic Cciulio Vargas, ara cujo
conIccincnio falian ianlcn ao auior clcncnios
suficicnicncnic csclarcccdorcs. Mas, do quc sc
odc avaliar clo quc c do donnio ullico accrca
da aiuaao do cIcfc da rcvoluao dc Ouiulro, c
ossvcl dcfinir ccrios iraos da sua
crsonalidadc quc clican os rcsuliados da aao
cssoal or clc dcscnvolvida duranic os uliinos
scic anos c noiadancnic na fasc circnancnic
criica da os-rcvoluao.
Dc iudo quc os olscrvadorcs colocados
disiancia odcn dcrccndcr da aiividadc oliica
do Prcsidcnic Cciulio Vargas, Ia ircs onios dc
caiial rclcvancia na inicrrciaao da sua olra dc
rcnovaao nacional. Un dclcs, scn duvida o
fundancnial, c a ciraordinaria caacidadc dc
analisc oljciiva dos aconiccincnios c dos
Ioncns. O Prcsidcnic arccc rcalncnic doiado dc
un odcr ccccionalncnic dcscnvolvido ara
arcciar nos faios c na sicologia das cssoas o
quc Ia dc csscncial c dc crnancnic. O ccrccio
dcssa faculdadc c quc icn crniiido ao
Prcsidcnic Cciulio Vargas rcsolvcr rollcnas c
cnfrcniar siiuacs, quc arccian circnancnic
difccis c crigosas, con rcsuliados
surrccndcnicncnic fclizcs. Ondc a naioria dos
olscrvadorcs sc dciava cnolgar or un
conjunio dc asccios sucrficiais, quc
118
jusiificavan as nais divcrsas rcviscs, o
Prcsidcnic Cciulio Vargas arccc icr conscguido
quasc invariavclncnic dissociar a rcalidadc
dcssas aarcncias ilusorias c dcicrninar a
significaao rcal dos aconiccincnios c o valor c as
ossililidadcs caias dos Ioncns con quc lidava.
O ouiro irao da sua crsonalidadc, a quc
dcvcu o Prcsidcnic Cciulio Vargas a ossililidadc
dc rcalizar cono oricniador da rcvoluao o quc
arcccria sucrior ao cngcnIo dc un csiadisia, c
a auscncia da rcocuaao dc olicr cfciios
dranaiicos incdiaios. Ncsic, cono cn rclaao
caracicrsiica quc anicriorncnic assinalanos, o
Prcsidcnic Cciulio Vargas arcscnia iraos
sicologicos quc o difcrcncian da grandc naioria
dos lrasilciros. A inunidadc conira as influcncias
da scduao da vaidadc c a dcsrcocuaao da
rcsulianic das glorolas do succsso incdiaiisia c
cfcncro, confcriran ao Prcsidcnic Cciulio Vargas
clcncnios dc fora cssoal ara aiingir os
oljciivos or clc visados, scn sc dciar iransviar
ara cqucnas nanolras laicrais cn quc os
nossos Ioncns dc govcrno scnrc inuiilizan a
nclIor aric das suas cncrgias.
Finalncnic, a circunsiancia dc nao scr
accssvcl aao dc scniincnios dc odio c dc
dcscjosos dc vingana, concorrcu dccisivancnic
ara lilcriar o Prcsidcnic dc olsiaculos, quc
ccrccasscn a lcniiudc dos scus novincnios no
119
scniido dc dar as solucs quc dcscjava aos
rollcnas con quc cnirava cn coniaio. Essa
lcnignidadc dc icncrancnio, rcvclada aic cn
casos quc sc odcrian considcrar cono as nais
arduas rovas cn ial icrrcno, sinlificou ainda o
ccrccio do odcr cssoal do Prcsidcnic Cciulio
Vargas cla clininaao dc rcsisicncias quc icrian
sido ccriancnic rovocadas conira qucn,
invcsiido dc iao anla auioridadc, iivcssc
nciodos ncnos suavcs dc aao c dc rcrcssao c
nao sc nosirassc iao alIcio a scniincnios dc
Iosiilidadc individual conira qucn qucr quc
fossc.
Ao lado dcsscs iraos da sua crsonalidadc, o
cIcfc do govcrno discricionario rcvclou una
icndcncia cujo alcancc foi incccdivclncnic
valioso na rcalizaao da olra quc as
circunsiancias lIc inuscran. Scn nosirar
inclinacs nuiio accniuadas no scniido dc
qualqucr oricniaao idcologica csccial o
Prcsidcnic Cciulio Vargas aicnicou cnircianio a
nais cocrcnic c firnc dircao do scu csriio na
afirnaao invariavcl dc una foric conscicncia
nacionalisia. Qucr sc iraiassc dc aiiiudcs
assunidas na orliia da oliica cicrna, qucr sc
ocuassc dc assunios cn quc csiavan cn jogo
inicrcsscs rcgionais, o diiador insiiiudo cla
rcvoluao dcnonsirou scnrc a rcocuaao dc
forialcccr a osiao do Drasil c dc sulncicr os
ariicularisnos csiaduais ao riino da idcia
120
nacional. ScnclIanic aiiiudc nao soncnic
granjcou ao Prcsidcnic Cciulio Vargas a
confiana do ovo c o rcsigio ncccssario ao
rcforo da sua auioridadc cssoal, cono lIc
crniiiu rcsolvcr os rollcnas criados clo
cIoquc das corrcnics coniradiiorias quc, dcois
da viioria rcvolucionaria, doninavan o ccnario
oliico lrasilciro or forna a cviiar quc as
divcrgcncias c airiios sc convcricsscn cn luias
dilaccradoras da nacionalidadc.
O rollcna gcral quc cssc confliio dc idcias,
dc scniincnios c dc inicrcsscs gcrava cra dos
nais difccis quc sc odcria inaginar. A ciaa
consiruiiva da rcvoluao lrasilcira difcrcnciava-
sc das fascs analogas a quc acina aludinos or
un asccio cculiar c do qual rcdundava cnornc
agravaao da iarcfa do csiadisia incunlido dc
oricniar a narcIa dos aconiccincnios. Nao sc
iraiava acnas dc conicr cniusiasnos caliados c
dc olrigar asiracs radicalisias a sc
confornarcn con as incriosas injuncs da
rcalidadc. O diiador, sc iinIa dc conicr os quc
qucrian avanar cn narcIa dcnasiadancnic
acclcrada, rccisava ianlcn rcsisiir aos quc
insisiian cn inrinir olra consiruiora da
rcvoluao un runo rcirogrado.
Os uliinos rcrcscniavan ialvcz os
clcncnios nais crigosos, or isso quc odian
rcunir cn aoio das suas icndcncias foras dc
121
oiniao rcrcscniadas cla grandc nassa quc
fornava a naioria da oulaao. O
dcsconicniancnio rovocado nos uliinos anos da
vclIa Fcullica dcicrninara na ncnialidadc do
ovo lrasilciro una inclinaao cuja inicrrciaao
sicologica a iornava facilncnic conrccnsvcl. O
csriio oular sofrc invariavclncnic dc una
incaacidadc dc criar inaginaiivancnic un
fuiuro nclIor quc o rcscnic. Assin nas cocas
dc dcsanino c dc dcsconicniancnio o scniincnio
ullico rcgridc ao assado cn una ansias
ronaniica dc cnconirar alvio aos scus
inforiunios no rcssurgincnio dc fornas arcaicas
dc organizaao social c oliica quc, coloridas
cla disiancia, sc lIc afiguran Iavcr-lIc
roorcionado iranquilidadc c lcn csiar.
Nao adnira ois, quc ao os-rcvoluao fossc
facil aos ronaniicos dc varios naiizcs inculcar na
oiniao oular a convicao dc quc o Drasil, ara
salvar-sc, iinIa dc rccuar airavcs dc ioda a
disiancia crcorrida duranic os uliinos quarcnia
anos.
Advcrsarios do fcdcralisno rcconizavan o
rciorno aos nciodos dc ccniralizaao rgida do
Incrio. A lilcrdadc rcligiosa conquisiada cla
rincira Fcullica cra dcnunciada or ouiros,
quc lciicavan o rcsialclccincnio disfarado dc
una rcligiao oficial. Aos ronaniicos quc sc
voliavan cn lusca dc solucs salvadoras, ara
122
ciaas anicriorcs da cvoluao nacional,
juniavan-sc os clcncnios influcnciados or
nodclos coiicos dc organizaao oliica quc,
dcsdc o fin da gucrra, ian surgindo cn
difcrcnics ascs. Conunisias c fascisias
conariilIavan da ncsna fc ingcnua na cficacia
da iranslaniaao das insiiiuics c dos rcgincs
quc os fascinavan c rcvclavan a ncsna
incaacidadc dc conrccndcr a naiurcza cculiar
dos rollcnas lrasilciros.
Airavcs das dificuldadcs c crigos dcrivados
dcssa criurladora confusao dc corrcnics
coniradiiorias, foi o as conduzido duranic ircs
anos cla aao cssoal do Prcsidcnic Cciulio
Vargas. Ncssa ardua iarcfa o diiador nao icvc
colaloradorcs oliicos. Os ouiros roiagonisias
da rcvoluao coocraran acnas, algun dclcs,
cn sciorcs adninisiraiivos rcsiriios c, dc un
nodo gcral a aiividadc oliica or clcs
dcscnvolvida dcvc scr includa cnirc os faiorcs dc
conlicaao c agravaao das dificuldadcs con
quc luiava o Prcsidcnic A crisc rcciiiada cla
insurrciao aulisia dc 1932 c quc ancaava
criar una siiuaao dc inrcvisvcis
ossililidadcs ara o novo rcginc nao icvc
coniudo os cfciios quc dcla sc odcrian cscrar.
Ncssc caso ainda a aao cssoal do Prcsidcnic,
quc alicou ncdidas rcrcssivas, caracicrizadas
or ciraordinaria lcnignidadc, foi ainda o faior
dcicrninanic do cnccrrancnio raido, quasc
123
incdiaio ncsno, das conscqucncias daquclc
confliio, cuja naiurcza jusiificara os icnorcs dc
un alalo rofundo c rolongado da unidadc
nacional.
***
As ncdidas rcaraiorias ara a convocaao
da Asscnllcia Consiiiuinic caracicrizaran-sc
cla sua convcrgcncia no scniido dc asscgurar a
organizaao dc insiiiuics incquivocancnic
dcfinidas cn confornidadc con os nais
oriodoos osiulados da dcnocracia lilcral.
Podc-sc icr o dirciio dc susciiar quc un Ioncn
con a clara inicligcncia oliica, a caacidadc dc
olscrvar c arcciar as rcalidadcs c a sagacidadc
do Prcsidcnic Cciulio Vargas ja Iouvcssc
adquirido a convicao da ncccssidadc dc una
rcorganizaao rofunda da vida nacional, or
forna a cnanciar-nos das iluscs c dos crros
quc duranic nais dc un scculo Iavian airasado
o dcscnvolvincnio do Drasil. Mas fosscn quais
fosscn os cnsancnios niinos do cIcfc do
govcrno rovisorio, c indiscuivcl quc ao clalorar
as rclininarcs da Consiiiuinic clc agiu or
forna a asscgurar anla ooriunidadc ara quc
a Naao sc organizassc cn un rcginc
iiicancnic dcnocraiico-lilcral.
Scria incriincnic fazcr conjciuras solrc os
iniuiios dc scnclIanic aiiiudc. ossvcl quc O
rcsidcnic Cciulio Vargas cnirciivcssc a
124
cscrana do ciio do rcginc ara o qual csiava
coniriluindo con a organizaao dc un sisicna
clciioral caaz dc roorcionar o ronunciancnio
livrc nas urnas c a auraao inarcial dos
rcsuliados do lciio or un aarclIo judiciario
csccializado. Nao sc odc, or ouiro lado, ccluir
a Iioicsc dc quc iodas cssas rccaucs ara
quc a Consiiiuinic fossc una asscnllcia
auicniicancnic rcrcscniaiiva do clciiorado
rcflciisscn o dcscjo dc ccrcar una grandc
ccricncia oliica dc condics iao
assccuraiorias do scu ciio, quc o fracasso
ulicrior das insiiiuics assin originadas scrvissc
dc dcnonsiraao inrcssionanic da urgcncia dc
una rcnovaao nacional cn linIas radicais.
A Consiiiuinic da scgunda Fcullica foi
inconicsiavclncnic o rinciro ccnlo, cn ioda
a nossa Iisioria oliica, dc una asscnllcia
cujos ncnlros odian scr cncarados cono
auicniicos rcrcscnianics do clciiorado. O
clcncnio dc fraudc quc orvcniura naculou o
roccsso clciioral foi iao dininuio quc dc nodo
algun afciou o caraicr vcrdico do lciio
considcrado cn conjunio. A Naao icvc assin
ooriunidadc dc odcr arcciar c julgar o valor da
dcnocracia do sufragio univcrsal ronscuo c, da
clciao dircia cn condics quc, ara o ncio
lrasilciro, odian scr considcradas idcais Alcn
das garaniias dc indccndcncia roorcionadas
ao clciior clo voio sccrcio c cla aiiiudc dc
125
inccavcl inarcialidadc do govcrno duranic o
lciio, lcn cono da auraao Ioncsia dos
rcsuliados das urnas cla jusiia clciioral, ouiro
faior inrinira clciao da Consiiiuinic un
caraicr incquivocancnic dcnocraiico, no scniido
dado crcssao clos ariidarios da dcnocracia
lilcral. O clciiorado fora considcravclncnic
rcforado c as facilidadcs ao alisiancnio c-oficio
ainda cngrossaran as filciras dos cidadaos
Ialiliiados a lcvar os scus sufragios s urnas.
Acnas una inovaao fora iniroduzida clo
cIcfc do govcrno rovisorio, quc nao sc
cnquadrava nas configuracs classicas da
dcnocracia do sufragio univcrsal c da clciao
dircia. Una inicrcssanic ccricncia da
rcrcscniaao rofissional, or ncio dc dclcgados
dos sindicaios dc cnrcgados c cnrcgadorcs cn
c dc igualdadc, rcflciia no lano oliico as
grandcs rcfornas anicriorncnic rcalizadas na
csfcra iralalIisia cla rcsciiva lcgislaao.
A Consiiiuinic, sada dc un lciio quc
crniiiu ao clciiorado o ronunciancnio livrc c
cujos rcsuliados foran dcvidancnic aurados
cla jusiia clciioral, vinIa roorcionar Naao
ooriunidadc ara arcciar aic quc onio sc
jusiificavan as afirnacs, airiluindo os scus
nalcs falia dc olscrvancia dos rincios
oriodoos da dcnocracia lilcral. Havian sido
anunciados os rodgios quc clcics vcrdicas
126
virian a ocrar. Os ariidarios do voio sccrcio
garaniian quc a sua anaccia scria lasianic
ara corrigir os dcfciios quc viciavan a nossa
vida ullica. Una asscnllcia cujos ncnlros
fosscn lcgiinos nandaiarios do ovo, clciios cn
un lciio inunc dc fraudcs, iniciaria una cra
nova cn quc a Naao conrccndcria cnfin iudo
quc a dcnocracia do sufragio univcrsal lIc
odcria ofcrcccr.
Nao odcria icr sido nais crucl o
dcsaoniancnio rcscrvado aos quc ingcnuancnic
acrcdiiavan quc, ara rcsolvcr os rollcnas dc
quc dccndc o fuiuro do Drasil, scria suficicnic
r cn raiica as douirinas c os nciodos do
sisicna rcrcscniaiivo rcconizado cla
dcnocracia lilcral. A Consiiiuinic dc 1933, foi a
rincira asscnllcia oliica quc cn ioda a nossa
Iisioria rcflciiu dc nodo auicniico a voniadc das
nassas clciiorais crcssa nas urnas. Os scus
ncnlros nao cran, cono os aniigos dcuiados c
scnadorcs, cssoas dcsignadas ara ocuar
cadciras no Congrcsso, nas cidadaos cn iorno dc
cujos noncs sc Iavia dc faio rcunido nas urnas a
naioria dc sufragios cscruulosancnic aurados
cla judicaiura clciioral. Enircianio, cssa
asscnllcia, quc concrciizava a rcalizaao das
asiracs no scniido dc dar ao as un sisicna
rcrcscniaiivo cn rigorosa confornidadc con os
osiulados dcnocraiico-lilcrais, uliraassou
iodas as suas anicccssoras na dcnonsiraao dc
127
lasiinavcl incaacidadc ara o dcscncnIo da
funao lcgislaiiva.
O csiaiuio oliico dc l6 dc JulIo dc 1934
clalorado or aqucla Consiiiuinic, iao
incquivocancnic rcrcscniaiiva da voniadc das
nassas clciiorais crcssa cn sufragio dircio, c
un nonsiro cn quc, alias cono sc odcria
rcvcr, sc analganaran cn vcrdadciro
andcnnio idcologico as douirinas nais,
coniradiiorias as icndcncias nais aniagnicas c
os onios dc visia nais irrcconciliavcis. A
Consiiiuiao dc 1934 rcunc dc faio, na nais
csiranIa convivcncia, as corrcnics dc
cnsancnio oliico nais disaraiadas.
Individualisias, cujas idcias icrian sido julgadas
inccavcis clos nais iniransigcnics
nancIcsicrianos, odian saiisfazcr o scu aladar
con alguns disosiiivos daquclc csiaiuio cclciico,
ondc socialisias nao icrian, or scu iurno,
dificuldadc cn cnconirar disosiiivos quc
ncrcccrian o aoio dc qualqucr congrcsso
colciivisia inicrnacional. Os ariidarios do rcginc
uniiario c os fcdcralisias oriodoos cran
igualncnic aicndidos cla soliciiudc do lcgislador
consiiiuinic. En un dos scus disosiiivos a
Consiiiuiao dc 1934 dcfinia o caraicr lcigo do
Esiado. En ouiros ariigos csialclccia un rcginc
dc aliana cnirc o odcr icnoral c o csiriiual,
quc facilncnic sc iransfornaria, na raiica, no
rcconIccincnio dc una rcligiao oficial quc
128
odcria scr aic financcirancnic aoiada or
aquclc curioso Esiado lcigo. Assunios quc cla
sua naiurcza sc acIan dcslocados da csfcra dc
aao do odcr csiaial foran includos nas
dclilcracs da Consiiiuinic sada das urnas con
iodas as garaniias dc un sisicna clciioral
auiado clos nais rigorosos rccciios da
oriodoia lilcral-dcnocraiica. A Consiiiuiao
clalorada or aqucla asscnllcia nao cra un
csiaiuio organico nacional, nas una csccic dc
iraiado quc alrangia na sua orliia cnornc iodas
as coisas divinas c Iunanas. Fcalncnic, a
Consiiiuiao dc 16 dc JulIo, quc concava
ocuando-sc dc icologia, cnccrrava a sua
inicrninavcl cadcia dc ariigos rcscrcvcndo
rcgras oriograficas...
***
O rcginc insiiiudo cn 1934 cvidcnicncnic
nao odia sulsisiir. Do caos idcologico rcinanic
na asscnllcia quc o cla o clalorara c da falia dc
coniaio dos ncnlros dcsia con a rcalidadc dos
rollcnas nacionais rcsuliara una organizaao,
or ial forna dcsariiculada, quc cssc sisicna
incficicnic c claudicanic nao odcria funcionar
scqucr a iiulo dc ccricncia. Mcsno cn
condics dc crfciia nornalidadc c cn cocas
nas quais nao sc arcscniasscn rollcnas
ariicularncnic conlcos c dclicados cono os
quc sc csloan cn iodos os sciorcs da vida
129
social nos dias aiuais, un Esiado organizado cla
forna dclincada no csiaiuio dc 1934 csiaria
faialncnic condcnado falcncia oliica quando
a sua naquinaria fossc osia rova na raiica
do govcrno. Mas dadas as circunsiancias
cculiarcs do noncnio Iisiorico quc
airavcssanos, a invialilidadc dc un rcginc cn
iao flagranic coniradiao con a rcalidadc
nacional c cIcio dc dcsarnonias dcniro da sua
roria csiruiura odia scr rcvisia con alsoluia
scgurana. Foi o quc aconicccu alguns ncscs
aos a ronulgaao da lci lasica dc 1934, logo
quc sc csloaran os rinciros sinais dc
rccrudcsccncia da agiiaao rcvolucionaria.
As condics cconnicas do as Iavian
nclIorado scnsivclncnic dcois dc assada a
fasc nais ascra da crisc iniciada cn 1929. A
rccrcussao dcsia no nosso arquc indusirial,
quc dcicrninara cn 1930 una siiuaao dc falia
dc iralalIo cono ainda nao sc arcscniara na
nossa vida nccano-faiurcira, ccdcra lugar a un
rcajusiancnio osiiivancnic favoravcl osiao
das indusirias. Alcn disso, a lcgislaao
iralalIisia ronulgada duranic o crodo do
govcrno discricionario criara ara o ocrariado
una siiuaao dccididancnic vaniajosa c
clininara os noiivos dc inquiciaao social. Nao
Iavia orianio razao valida ara quc sc
nanifcsiasscn no as icndcncias fornaao dc
corrcnics aninadas cla idcia dc sulvcricr a
130
ordcn oliica c social, iranslaniando ara o
Drasil idcologias circnisias
Nao olsianic cssa anlicncia cconnica c
social iao ouco rocia fornaao dc corrcnics
daquclc gcncro, crsisiian nuclcos dc irradiaao
da idcologia conunisia, quc sc iniroduzira no
as nao ianio cono un novincnio dc caraicr
roriancnic ocrario, nas cono icndcncia
douirinaria insirada insirada or alguns
iniclcciuais, cuja influcncia sc fcz scniir
rincialncnic nos crculos da nocidadc. Tudo
arccc jusiificar a oinao dc quc csscs nuclcos
narisias icrian crsisiido rcsiringidos a un
crculo dc aao quasc lainica c urancnic
idcologica, scn cnvolvcr crigo scrio dc infiliraao
caaz dc ronovcr novincnios rolciarios
ancaadorcs da scgurana do Esiado c da
socicdadc. Ocorrcu cnircianio un faio novo quc
iransfornou a fisiononia daquclc novincnio
conunisia, inrinindo-lIc un asccio ncnos
iranquilizador.
Enirc as nuliilas corrcnics idcologicas
surgidas na confusao criurladora da os-
rcvoluao, dcsiacava-sc una caracicrisiicancnic
insirada cla rcocuaao dc iniiar o nodclo dc
organizaao oliica adoiado clo fascisno
iialiano. Duranic ccrca dc ircs anos os quc sc
acIavan influcnciados or cssa idcia icniaran
rcciidas vczcs dclaldc coordcnar os scus
131
clcncnios dc nodo a fornar un ccniro dc
roaganda no Drasil. En 1933, finalncnic,
surgiu sol a dircao do snr. Plinio Salgado un
novincnio quc, afirnando a rincio visar a
soluao dos rollcnas nacionais or nciodos
iiicancnic lrasilciros c nao icr ncnIun
arcnicsco con os fascisnos curocus, iornou-sc
cnircianio ao calo dc algun icno, una fora
ariidaria incquivocancnic fascisia.
Nao incidc na orliia dcsic livro invcsiigar as
origcns do inicgralisno ncn dcsvcndar o quc Ia
ccriancnic dc nisicrioso na raida cansao
dcssc novincnio. Assinalarcnos acnas quc
ccrias aiiiudcs, ulicriorcs dos scus dirigcnics c
noiadancnic a csiranIa c inclicavcl
roaganda anii-scniia, quc vcn a iornar-sc a
rincial, scnao a quasc cclusiva finalidadc das
aiividadcs inicgralisias, induzcn a una razoavcl
susciia dc quc acsar da insisicnic roclanaao
da naiurcza nacionalisia daquclc novincnio,
cnirc clc c ccrias foras inicrnacionais, quc icn
rcrcscniado uliinancnic acl dc grandc
dcsiaquc na oliica nundial, cisiian afinidadcs
quc scria inossvcl dizcr sc crnancccran
acnas no cano idcologico ou sc cIcgaran
ncsno a iornar a forna concrcia dc una
coocraao cfciiva.
O faio quc nos inicrcssa sol o onio dc visia
das considcracs quc aqui csianos cncadcando
132
c quc o novincnio inicgralisia iniroduziu no
Drasil un faior coiico no nodo dc cncarar a
qucsiao social. As rclacs do ocrariado con a
classc aironal c con o Esiado Iavian sido
scnrc cnirc nos caracicrizadas or asccios,
quc davan aos nossos rollcnas dcssa caicgoria
naiurcza conlciancnic disiinia da cIanada
qucsiao social quc sc arcscnia cn ouiros ascs.
E a lcgislaao iralalIisia do govcrno rovisorio,
asscgurando ao ocrariado anla garaniia dos
scus dirciios c inicrcsscs, crniiira un
rcajusiancnio quc cclua clo ncnos or nuiio
icno o crigo dos confliios sociais. O
inicgralisno concou una roaganda quc nao
iinIa coniaio con a rcalidadc naciona1 c
crinia acnas a iniiaao dos nciodos
dcicrninados na Euroa or condics quc nao
cisiian cnirc nos
Qucrcndo criar un csiado dc anico quc
induzissc as classcs caiialisias c a cqucna
lurgucsia a aoia-los nas suas rcicnscs dc
conquisia do odcr, os ronoiorcs c dirigcnics do
inicgralisia invcniavan crigos inaginarios dc
quc, scgundo afirnavan, o Drasil so odcria
salvar-sc clos roccssos fascisias quc
rcconizavan.
O rcsuliado dcssa roaganda foi alarnar as
nassas iralalIadoras criando nclas una
rccciividadc s influcncias das corrcnics
133
circnisias. Cono sc odcria rcvcr, os
conunisias iiraran ariido da siiuaao criada
cla roaganda inicgralisia c icniaran
iransfornar o novincnio narisia, aic cniao
ncrancnic lainico, cn forna organizada dc
aiividadc rcvolucionaria Nao arccc, ois,
injusiia ara con os inicgralisias,
rcsonsaliliza-los cla agiiaao oliica c social
cujo clogo foran os noiins circnisias dc
1935.
Surgiu assin no as una siiuaao gravc cn
quc a dcfcsa da ordcn ullica, a scgurana do
Esiado c a iranquilidadc social cigian ncdidas
dc caraicr ccccional. Incdiaiancnic sc
aicnicou a inossililidadc da alicaao das
rovidcncias cigidas cla gravc anornalidadc
quc ocorrcra dcniro da orliia das insiiiuics,
criadas cn 1934. 0 rcconIccincnio dcssc faio c
as alicracs fciias s rcssas c cono ncdida dc
cncrgcncia no icio consiiiucional cquivalcran a
una dcclaraao dc falcncia da ordcn csialclccida
cla Consiiiuinic da scgunda Fcullica.
O Parlancnio quc assin dcsfccIara solrc as
insiiiuics csialclccidas cn 1934 un golc
norial, alias iornado incriosancnic ncccssario
dianic da inrcsial11idadc das garaniias
roorcionadas clo rcginc vigcnic ara a dcfcsa
do Esiado c roicao da socicdadc, coniinuou
ulicriorncnic no quc sc odcria cIanar una
134
oliica dc suicdio. No dccurso dos dois anos quc
sc scguiran ao novincnio sulvcrsivo dc
Novcnlro dc 1935 o Podcr Lcgislaiivo cn una
scric dc cisodios conroncicdorcs foi
dcnonsirando a sua incaacidadc dc afirnar-sc
cono orgao dc oricniaao oliica c ao ncsno
icno quc aicnicava sua falia dc indccndcncia
ara assunir aiiiudcs quc divcrgisscn dos
dcscjos do Eccuiivo, o Parlancnio, no iocanic s
ncdidas rclaiivas ordcn cconnica c a
adninisiraao ullica, iornava-sc un olsiaculo
rcalizaao das nais urgcnics rcfornas
incriosancnic rcclanadas or inicrcsscs
nacionais dc cvidcnic rclcvancia.
A dcnocracia lilcral cuja ccricncia fora
fciia nas circunsiancias nais favoravcis ara
clininar iodas as causas quc udcsscn
cnlaraar o scu ciio, aarccia dianic da
conscicncia nacional con os iraos
inconfundvcis dc una forna dc organizaao
csiaial inadaiavcl. ao ncio lrasilciro. Dcniro
das configuracs do rcginc dcnocraiico-lilcral,
con o scu sisicna rcrcscniaiivo lascado no
sufragio univcrsal c na clciao dircia c
cnvolvcndo rcsirics c cnlaraos crnancnics
aao do Eccuiivo, nao cra ossvcl dcfcndcr a
Naao conira os crigos quc a ancaavan. O
Esiado, qual o organizara a Consiiiuinic dc 1934
nosirava-sc inoicnic ara asscgurar a unidadc
nacional c afasiar da socicdadc lrasilcira os
135
crigos quc ancaadorancnic sc ian csloando
con ossililidadcs inrcvisvcis dc alarnanic
confusao social claro quc cssc Esiado, incaaz
dc dcscncnIar as funcs nais sinlcs c
csscnciais dc ioda a organizaao oliica nao
conscguiria nunca cnfrcniar c rcsolvcr
saiisfaioriancnic os rollcnas quc sc
acunulavan no lano cconnico c dos quais
dccndia o rogrcsso naicrial da nacionalidadc c
indirciancnic a csialilidadc da organizaao
oliica c social do as.
A scgunda rcullica, quc nao conscguira
rcalizar olra consiruiora da rcvoluao dc 1930 c
quc nao sc sulncrgira na anarquia dcvido
acnas aao cssoal do Prcsidcnic Cciulio
Vargas, ccrcida a rincio sol a forna diiaiorial
c dcois dcniro da orliia da Consiiiuiao dc
1934, ia cvidcnicncnic dissolvcr-sc. A cananIa
da succssao rcsidcncial ao calo dc oucos
ncscs assunira o asccio dc un confliio cnirc
corrcnics facciosas a cujo cIoquc a Naao sc
conscrvava alIcia, aconanIando as criccias
da luia con crcsccnic ansicdadc clos cfciios quc
incviiavclncnic solrcvirian, fossc qual fossc o
dcsfccIo do lciio.
Ncssa indifcrcna da grandc naioria da
Naao c ariicularncnic das classcs oncradas
or naiorcs rcsonsalilidadcs na vida nacional,
aicnicava-sc a crcssao iaciia da aiiiudc da
136
vcrdadcira oiniao ullica, quc aos ianias
vicissiiudcs crdcra afinal ioda a cscrana do
as rcionar o curso do scu dcscnvolvincnio
nornal scn una rcforna do Esiado quc lIc
alicrassc or conlcio o scu csiilo dcnocraiico
lilcral. A inconaiililidadc do rcginc con a
rcalidadc nacional cra iao cvidcnic quc a
dcrrocada das insiiiuics odia scr rcvisia ara
o noncnio, quc odcria csiar lcn roino dc
qualqucr golc avcniurciro, quc ja nao cra alias
naicria dc sinlcs conjciura dcsdc quc sc
rcvclaran os, roosiios caudilIcscos ara a
conquisia do odcr nacional.
O golc dc Esiado dc 10 dc Novcnlro
rcrcscniou, cn iais circunsiancias, una
iniciaiiva do CIcfc da Naao ara rcciiiar, con
a urgcncia quc o caso cigia, a nuiaao oliica
quc iornara nao acnas incriosancnic
ncccssaria nas incviiavcl. A ordcn quc cisiia
iinIa forosancnic dc ruir A alicrnaiiva quc sc
arcscniava ao Drasil cra acnas a dc una
cscolIa cnirc a dcrrocada da dcnocracia lilcral,
cn condics quc crniiisscn a ocorrcncia dc
una siiuaao dc anarquia c dc dcsinicgraao
nacional, c a sulsiiiuiao do Esiado corronido,
quc sc dcsariiculava, or una nova ordcn
lascada nas rcalidadcs do ncio lrasilciro c
Caaz dc roorcionar Naao os ncios dc
salvar-sc c dc iniciar cla rincira vcz una olra
137
dc organizaao oliica c cconnica
racionalncnic oricniada.
O Prcsidcnic Cciulio Vargas rcfcriu a
scgunda soluao Foi scn duvida un gcsio
audacioso cnvolvcndo riscos c dcsafiando
ossililidadcs icnvcis. Mas, cn gcral, ara
cnfrcniar grandcs crigos vcnccdorancnic c
rcciso corrcr iodos os riscos. No caso da
insiiiuiao do Esiado Novo, os aconiccincnios
nais una vcz iroucran a rova dc quc nas
criscs dc circna gravidadc a audacia c a forna
nais scgura da rudcncia.
138

III. A PRIMEIRA CONSTITUIO BRASILEIRA.

Organizaao csiaial c rcalidadc nacional Mais dc
un scculo dc digrcsscs fora da oljciividadc
lrasilcira Caraicr rcalsiico da Consiiiuiao dc 10
dc Novcnlro.

Nao Ia ccnlo dc una Naao quc icnIa
conscguido inor-sc Iisioricancnic clas suas
rcalizacs c clas coniriluics or cla irazidas
ara o rogrcsso da Iunanidadc, cn cujas
insiiiuics c lcis fundancniais nao sc cnconirc
una corrclaao dircia con as rcalidadcs da
anlicncia nacional. Mcsno quando ccrias
influcncias coiicas Iajan aiuado na lasnagcn
da organizaao csiaial dcsscs ovos sucriorcs, o
clcncnio incquivocancnic ronanado das
rcalidadcs anlicniais aarccc scnrc cono
csnagadorancnic rcdoninanic. Sao os ovos
infcriorcs c ncdocrcs, as colciividadcs
rcdcsiinadas a una assagcn cfcncra no
ccnario Iisiorico ou condcnadas crnancnic
sulalicrnidadc dianic dc gruos Iunanos nais
favorccidos, quc sc conrazcn cn nodclar as
fornas da sua organizaao oliica coiando
scrvilncnic nodclos coiicos.
139
Ha ainda ouiras nacs quc, cnlora
ossuan qualidadcs caazcs dc asscgurar-lIcs
dcscnvolvincnio c cansao cn varios scniidos,
sao coniudo sulordinadas a influcncias
csiranIas quc criurlan or nuiio icno o
curso naiural da sua cvoluao. Esic arccc icr
sido o caso do Drasil, rcduzido duranic nais dc
un scculo osiao dcsvaniajosa dc una
rofunda dcsarnonia cnirc as insiiiuics
ariificialncnic inosias c as ncccssidadcs
criadas clos rollcnas cculiarcs quc a Naao
iinIa a cnfrcniar c rcsolvcr. Dcsdc a
Indccndcncia, faiorcs nuliilos aiuaran solrc a
ncnialidadc da cliic dirigcnic, lcvando-a a
rcocuar-sc nuiio nais dc inrinir s
insiiiuics nacionais os csiilos coiicos quc, un
aos ouiro, cran considcrados cono crcsscs
nainas dc salcdoria oliica.
A nossa rincira Consiiiuiao, ouiorgada cn
1824 or D Pcdro I, rcflciia a idcologia oliica
quc cniao sc clalorava na Euroa coniincnial,
cono rcsulianic dc una adaiaao do
arlancniarisno lriianico ainosfcra criada
clas douirinas da Fcvoluao Franccsa Assin, a
caria oliica quc duranic nais dc scis dcccnios
scrviria dc norna ao Incrio cra nuiio ncnos
un lano dc organizaao nacional calcado nas
rcalidadcs do ncio lrasilciro, quc un rograna
dc cducaao oliica con quc os auiorcs daquclc
csiaiuio cscravan lasnar a nacionalidadc
140
nasccnic nas fornas quc no VclIo Mundo
concavan a scr idcalizadas, ara crniiir o
dcscnvolvincnio da dcnocracia lilcral dcniro das
configuracs da nonarquia Icrcdiiaria.
A rcforna arcial da Consiiiuiao dc 1824,
concrciizada no Aio Adicional ronulgado dcz
anos nais iardc, ianlcn rcflciia a ncsna
icndcncia a rccclcr influcncias do cnsancnio
oliico cn asccndcncia nos ascs ondc sc
luscava insiraao. O concciio das auiononias
locais, quc cra una nodalidadc do nacionalisno
surgido na Euroa con a indccndcncia da
Crccia c, oucos anos dcois, con o novincnio
dc quc cncrgiu a Dclgica cono naao solcrana,
foi cvidcnicncnic o clcncnio idcologico quc
induziu o lcgislador dc 1834 a iransfornar a
nodica auiononia adninisiraiiva conccdida s
rovncias cla Caria dc 1824 cn un rcginc quc
coniinIa cn gcrnc a csscncia do fcdcralisno
oliico. Ncssc caso ainda, a rcondcrancia das
idcias coiicas solrc a analisc oljciiva da
rcalidadc nacional caracicrizou-sc or forna
incquvoca.
A iradiao inicgrada na fornaao nacional
airilua inconfundivclncnic s rovncias una
funao rcciuancnic adninisiraiiva c
cconnica, cnquanio ao nunicio coulcra
rcrcscniar acl dccisivo na lasnagcn dc una
conscicncia lrasilcira, cuja scniido cra unificar a
141
nacionalidadc. O Aio Adicional dc 1834 invcricu a
ordcn Iisiorica da nossa cvoluao. Con a
iransfornaao dos consclIos rovinciais,
csialclccidos cla Consiiiuiao dc 1824, cn
asscnllcias rcgionais dc caraicr niiidancnic
oliico, aqucla rcforna criou os nuclcos dc
ariicularisno local quc sc foran anliando c
rcforando aic ancaarcn, nos uliinos anos, a
cocsao do Drasil. Era ois o cfciio da
iranslaniaao ara o nosso ncio dc idcias cn
curso cniao na Euroa c quc aqui sc rocurava
aclinaiar con gravc rcjuzo ara o nais
csscncial inicrcssc da Naao, quc cra
cvidcnicncnic a consolidaao da sua unidadc.
Sol ccrios onios dc visia, cono ja iivcnos
ocasiao dc accniuar cn aginas anicriorcs, a
Consiiiuiao dc 1891 aroinou-sc nais da
oljciividadc lrasilcira. Enircianio, as influcncias
dos nodclos csirangciros c das corrcnics
idcologicas rovindas dc fora das nossas
froniciras ncuiralizaran nuiio considcravclncnic
o csriio nacionalisia quc dc ccrio nodo c lcn
crccivcl na ainosfcra cn quc sc clalorou o
csiaiuio da rincira Fcullica.
Faiorcs csiudados cn un dos caiulos
rcccdcnics aiuaran dc nodo analogo solrc a
Consiiiuinic da Fcullica surgida da rcvoluao
dc 1930, dcicrninando cfciios ainda nais gravcs
no scniido dc una coniradiao cnirc o csiaiuio
142
sado daqucla asscnllcia c a rcalidadc nacional.
Scria difcil cnconirar rova nais insiruiiva dos
inconvcnicnics c dos crigos da claloraao dc lcis
or asscnllcia nuncrosas c clciias clo sufragio
univcrsal cn c1ciao dircia, quc no caso da
Consiiiuiao dc 1934.
Nao sc odcria conicsiar quc o anlicnic
ondc sc clalorou aquclc csiaiuio oliico cra
caracicrizado or un accniuado rcdonnio da
idcia nacional. Divcrgindo uns dos ouiros cn
rclaao aos nais csscnciais rollcnas da
organizaao do Drasil c arcscniando no scu
conjunio o csciaculo criurlador dc una
Icicrogcncidadc idcologica anarquisanic, os
consiiiuinics da scgunda Fcullica conungavan
iodos na acciiaao do crcdo nacionalisia. Havia
na Asscnllcia Consiiiuinic insialada cn 15 dc
Novcnlro dc 1933 un conscnso dc oiniao
accrca da ncccssidadc dc dar ao Drasil un
csiaiuio organico calcado na rcalidadc nacional.
E Iavia ianlcn nao ncnos cocsa unaninidadc
quanio acciiaao dc rincios quc
asscgurasscn o rolusiccincnio dos vnculos da
unidadc lrasilcira.
Acsar dcssas loas inicncs, a Consiiiuiao
clalorada divcrgiu ainda nais rofundancnic
quc as suas rcdcccssoras do quadro da
oljciividadc lrasilcira. A congcsiao dc idcias
frcqucnicncnic coniradiiorias quc inriniu lci
143
lasica da scgunda Fcullica un cunIo dc
alsiraao c dc irrcalidadc iao cIocanic,
rcdundou cn quc o lano organico quc sc
rocurou rcalizar cra anics una csccic dc
cnciclocdia infornaiiva das douirinas oliicas
da aiualidadc dc quc una Consiiiuiao no
scniido auicniico da alavra. E quanio s
garaniias da unidadc nacional a olra da
Consiiiuinic dc 1933 nao icvc ncnIuna cficacia
raiica, or isso quc a ncsna incocrcncia quc sc
aicnicia cn iodo o scu icio icn una das
crcsscs nais significaiivas na coincidcncia dc
ccrios disosiiivos asscguradorcs da asccndcncia
do odcr nacional, con a nanuicnao dc ouiros
quc ja na Consiiiuiao dc 1891 rcrcscniavan
clcncnios conroncicdorcs da cocsao da
nacionalidadc.
***
O irao difcrcncial quc disiinguc
inconfundivclncnic a Consiiiuiao dc 10 dc
Novcnlro dos ircs csiaiuios clos quais
anicriorncnic sc auiara a vida oliica do Drasil
c o caraicr rcalsiico da lci lasica do Esiado Novo.
Pcla sinlcs lciiura do icio da aiual
Consiiiuiao sc icn logo cono rincira
inrcssao dos scus disosiiivos c da douirina cn
quc clcs sc aoian, lcn cono do rorio csiilo
cn quc o lcgislador consiiiuinic criniu o scu
cnsancnio, iraiar-sc dc un csiaiuio oliico
144
clalorado sol a influcncia da analisc oljciiva das
nossas rcalidadcs. Enquanio as ouiras
Consiiiuics odcrian icr sido rcdigidas or
conisscs dc csccialisias cn dirciio ullico c
csiudiosos dc qucsics sociologicas, vindos dos
nais difcrcnics ascs, o csiaiuio dc 10 dc
Novcnlro iraz incquivocancnic inrcsso o sincic
da lrasilidadc dos scus auiorcs.
Cono icrcnos ocasiao dc nosirar cn
caiulos sulscqucnics, Iouvc cvidcnicncnic na
claloraao da nossa icrccira Consiiiuiao nuiio
ouca rcocuaao icorica dc inrinir s novas
insiiiuics lrasilciras o csiilo inosio clas
idcologias cculiarcs dc qualqucr cscola c ncsno
clo ajusiancnio dc difcrcnics douirinas ao caso
ariicular da organizaao do Esiado quc sc vinIa
csialclcccr no Drasil. Scn duvida Ia or aric do
lcgislador consiiiuinic a nanifcsiaao dc onios
dc visia douirinarios. Alias scria inossvcl
rcalizar una olra concaicnada dc lasnagcn da
csiruiura csiaial scn olcdcccr a una oricniaao
douirinaria dcfinida. Dcsrovido dc scnclIanic
runo idcologico c scn ossuir una lasc filosofica
quc lIc scrvissc dc aliccrccs ara o cdifcio
oliico quc rocurava crgucr, o lcgislador nao
odcria icr conscguido inrinir ao Esiado Novo
cocsao c Iarnonia.
Nao sc odc ianlcn ncgar quc cn varios
onios a Consiiiuiao rcvcla influcncia da
145
rcfcrcncia dos scus auiorcs or una ou ouira
idcia adoiada cn Consiiiuics csirangciras
ronulgadas dcois da grandc gucrra. Mas ncssc
caso ianlcn cunrc adniiir quc o faio nao c
surrccndcnic. A ncccssaria rccauao conira os
coiisnos cn naicria dc organizaao oliica nao
odc cIcgar ao circna da cclusao sisicnaiica
dc iudo quc roccdc da ccricncia csirangcira,
una vcz quc a iranslaniaao scja aconsclIada
cla analogia do caso nacional cn foco con o quc
foi solucionado do ncsno nodo cn ouiros
ascs. Lcvar o nacionalisno cn naicria
lcgislaiiva ao cclusivisno dc rcnunciar s
vaniagcns do csiudo da lcgislaao conarada
scria rova dc fanaiisno irracional c inconaivcl
con a aiiiudc dc un lcgislador culio.
Esscs rcflcos dc insiiiuics csirangciras
sao coniudo iao cscassos c, dc un nodo gcral,
adaian-sc iao naiuralncnic aos rollcnas
nacionais solrc os quais incidiran, quc ncn
ncsno a nais scvcra criica odcria clora-los
cono arguncnio dcrcciaiivo do cunIo rcalsiico
c incquivocancnic lrasilciro do conjunio da
Consiiiuiao. Na claloraao dcsia nao sc olscrva
dc faio dcsvio arcciavcl da rcocuaao
consianic dc inrinir aos disosiiivos da lci
lasica do novo rcginc a ossililidadc dc aao
cficaz na soluao dos rollcnas raiicos a quc sc
acIa vinculado o fuiuro da nacionalidadc.
146
A insisicncia cn nanicr os rccciios
consiiiucionais cn coniaio con as lascs
idcologicas do rcginc quc sc insiiiua, nao arccc
icr rcjudicado o scnso rcalsiico do lcgislador ao
alordar succssivancnic qucsics dc ordcn
raiica, cn cuja soluao os rincios vinculados
idcologia do Esiado Novo iinIan
ncccssariancnic dc anoldar-sc a condics
cculiarcs c a onios dc ninucia cuja rclcvancia
nao odia scr csquccida.
En olcdicncia ao concciio nacionalisia, quc
forna una das colunas ncsiras da csiruiura
consiiiucional, rcssalia do icio do csiaiuio dc 10
dc Novcnlro o iniuiio dc ariicular a nova ordcn
oliica con corrcnic Iisiorica das iradics
lrasilciras. Ncssc ariicular nao cra nuiio facil a
iarcfa do lcgislador consiiiuinic. A fornaao da
nossa nacionalidadc ocorrcu airavcs dc
vicissiiudcs cuja conlcidadc rcsuliou cn un
acunulo dc clcncnios coniradiiorios c na
jusiaosiao dc auicniicos clos iradicionais c dc
acrcscinos accssorios quc, cnlora or vczcs
cncarados cono iradics rcais, nao dcvcn
coniudo scr lcvados cn considcraao ao iraiar-sc
dc rcvivcr c aninar os faiorcs viiais do assado
do Drasil.
Dc un nodo gcral, o lcgislador consiiiuinic
nanicvc o scu onio dc visia iradicionalisia
cviiando o crro a quc aludinos. En iudo quc no
147
icio da lci lasica do novo rcginc crinc o
cnsancnio dc fidclidadc iradiao nacional,
nao Ia nargcn ara conirovcrsia. Foi cviiado un
cccsso dc assadisno quc icria rcdundado na
confusao dc rcalidadcs Iisioricas con ficcs c
lcndas scn onio dc aoio rofundo cn faios
concrcios da cvoluao nacional.
A Iarnonia cnirc as novas insiiiuics c a
siiuaao aiual da socicdadc lrasilcira vcio a scr
alcanada or forna a dar-nos a inrcssao dc
un ajusiancnio naiuralncnic oliido na
alicaao da idcologia do rcginc aos asccios
cculiarcs dos difcrcnics casos cn arco.
Prosscguindo a analisc ncssa dircao,
vcrificarcnos, or ccnlo, rovas caracicrsiicas
do csriio rcalsiico quc rcsidiu claloraao
consiiiucional. Mas o canc dc iais ninucias.
scria aqui dcscalido, or isso quc icra dc
consiiiuir naicria a scr alordada cn caiulos
ulicriorcs.
Por cnquanio, o quc ja salicnianos arccc-
nos lasianic ara conrovar a afirnaao dc quc
o csiaiuio lasico do Esiado Novo vcio narcar na
nossa Iisioria oliica un aconiccincnio scn
rcccdcnic. Pcla rincira vcz foi fciia una
icniaiiva dc organizar a Naao cn linIas iraadas
dc acordo con un criicrio rcalsiico c cn
olcdicncia a un cnsancnio dc dar ao Drasil
una Consiiiuiao lrasilcira.
148

IV. O ESTILO DO REGIME.

Fcalidadc c aarcncia Circunsiancias ocasionais
dificuliando a conrccnsao do scniido do golc dc
Esiado Auscncia dc qualqucr afinidadc do novo
rcginc con o fascisno Auioriiarisno c dcnocracia
Equillrio cnirc o assado c o fuiuro Traos
csscnciais do Esiado Novo.

Dcsdc 1930 vivcra o Drasil cnvolvido cn una
ainosfcra dc confusao idcologica, no ncio da
qual cra difcil dcicrninar o vcrdadciro scniido
das corrcnics quc sc coniradiiavan c arcciar
con accrio as icndcncias cssoais dos Ioncns
rcrcscniaiivos da siiuaao surgida do
novincnio dc Ouiulro. Nunca Iavanos
ccrincniado, airavcs dc iodo o nosso assado
nacional, scnclIanics condics dc criurladora
anarquia dc idcias c dc falia dc oricniaao dos
clcncnios quc crsonificavan as foras dirigcnics
da oliica nacional As crcsscs classicas dc
dirciia c csqucrda c os roiulos uliranodcrnos dc
cscolas c douirinas da aiualidadc odian scr
disiriludos quasc ao azar, iao raidas c
surrccndcnics cran as cvolu6cs cn quc as
cas do jogo oliico sc dcslocavan dc un
cano ara ouiro sol a rcssao dc
circunsiancias ocasionais c dc incidcnics
cfcncros.
149
Longc dc dininuir con o corrcr do icno c
con a organizaao consiiiucional do rcginc
dcrivado da rcvoluao dc 1930, o csiado dc
confusao agravou-sc ainda nais aos a
ronulgaao do csiaiuio dc 1934. Cono
nosiranos cn un dos caiulos anicriorcs, a
scgunda Consiiiuinic rcullicana clalorara una
lci lasica or ial forna dcsiiiuda dc unidadc
idcologica c dc coniaio con a rcalidadc lrasilcira,
quc a siiuaao confusa dos rinciros anos da
os-rcvoluao vcio a iransfornar-sc, no crodo
consiiiucional, cn una csccic dc anarquia
rogrcssiva.
Qucn quiscr rcconsiiiuir a Iisioria daqucla
fasc, luscando clcncnios infornaiivos nos anais
arlancniarcs c nas colccs da inrcnsa, scra
forado a cncarar a coca cn arco cono una
ciaa dc rovisoricdadc oliica cn quc ianio a
Naao cono os roiagonisias do drana nacional
crnanccian indccisos c criurlados, cscra
dc quc sc dissiassc o ncvociro quc cnvolvia a
nacionalidadc. As aiiiudcs individuais, cn iais
circunsiancias, iinIan forosancnic dc auiar-
sc or considcracs dc un ncro ooriunisno
incdiaiisia cn quc dclaldc sc rocuraria
qualqucr irao dc una oricniaao idcologica. E
scnclIanic aiiiudc nao indicava, or aric dc
iodos quc a assunian, incaacidadc dc alordar
os rollcnas nacionais scgundo as linIas dc
150
una idcologia coordcnada c racionalncnic
oricniada.
A causa dcssa csccic dc inoicncia
gcncralizada ara fornular un cnsancnio
oliico claro, odcranos cnconira-la scn
dificuldadc na rccrcussao noral dc un sisicna
dc insiiiuics dcniro dc cuja orliia iodo o
csforo racionalizanic cra dcscalido, scnao
ncsno inossvcl. Para raciocinar oliiicancnic,
nas condics inosias ao as clo rcginc da
Consiiiuiao dc 1934, cra rcciso assunir
rclininarncnic una aiiiudc anii-consiiiucional.
E cono scnclIanic alviirc rcugnava aos
csriios conscrvadorcs caazcs dc avaliar as
ircncndas ossililidadcs inrcvisvcis dc
qualqucr criurlaao violcnia da ordcn
consiiiucional, soncnic as ncnialidadcs dc iio
circnisia odcrian idcalizar qualqucr aiiiudc
quc sc caracicrizassc or un scniido douirinario
dcfinido.
Assin, assados alguns ncscs da
ronulgaao do csiaiuio dc 1934, dclincou-sc na
oliica lrasilcira una siiuaao significaiiva da
naiurcza iransiioria das condics rcinanics no
as.
A quasc ioialidadc do ovo c os clcncnios
oliicos rcrcscniaiivos do cnsancnio ncdio da
Naao dciaran-sc ficar crlcos na osiao dc
151
qucn cscra incviiavcl nuiaao dc un csiado dc
coisas quc icn os scus dias coniados.
Conirasiando con cssa aiiiudc, as corrcnics
circnisias da csqucrda c da dirciia,
rcscciivancnic rcrcscniadas or conunisias c
fascisias, iornaran-sc as foras aiivas, cada una
das quais rocurava invcsiir conira a ordcn
oliica csialclccida, na cscrana dc conquisiar
o odcr.
Os lcvanics dc Novcnlro dc 1935,
inrinindo ao conunisno un cunIo dc un
crigo incdiaio, dcicrninaran ncdidas
rcrcssivas cncrgicas or aric do govcrno. O
cfciio das rovidcncias ionadas ara a dcfcsa da
ordcn ullica c do Esiado acarrciaran, ao calo
dc algun icno, a dcsariiculaao do novincnio
conunisia aic dcsiiiu-lo dc qualqucr caacidadc
ofcnsiva scria.
A luia conira o circnisno narisia
roorcionou or dois noiivos ao circnisno
fascisia ooriunidadc ara assar raidancnic
da rclaiiva olscuridadc cn quc aic cniao csiivcra
a una siiuaao dc vcrdadciro dcsiaquc nacional.
Dado o crigo incdiaio concrciizado na aiividadc
conunisia, o govcrno, scgundo a logica da
siiuaao c cn olcdicncia a scniincnios
conrccnsvcis, cra naiuralncnic lcvado a iolcrar
c aic a aninar una corrcnic quc no noncnio
odia scr arovciiada ara a dcfcsa da ordcn c
152
da scgurana do Esiado. Essa iolcrancia do odcr
ullico, cIcgando ialvcz ncsno a ionar a forna
concrcia dc un favoriiisno ariicularncnic
vaniajoso nas circunsiancias anornais cn quc sc
acIava o as, icvc dccisiva influcncia
viializadora solrc o novincnio fascisia
rcrcscniado clos inicgralisias.
O ouiro faior do raido dcscnvolvincnio
dcssa corrcnic dcsdc o lcvanic conunisia dc
Novcnlro dc l935,fol o rcforo das suas filciras
or clcncnios dc duas caicgorias, cuja influcncia
sc odcria considcrar, rincira visia,
aradoal. Enquanio clcncnios da lurgucsia,
aicnorizados cla crscciiva da rccrudcsccncia
dc noiins conunisias, graviiavan ara o cano
inicgralisia, quc sc inculcava cono o ccniro dc
rcsisicncia ao narisno, coniingcnics
conunisias ara ali ianlcn sc dirigian,
rovavclncnic novidos or duas ordcns dc
razcs facilncnic conrccnsvcis. En nuiios
casos, a incororaao s lcgics conandadas clo
snr. Plinio Salgado dcvia scr acnas un
ccdicnic aconsclIado cla rudcncia. Vcsiir a
canisa vcrdc cra una garaniia conira os riscos
quc a rcrcssao olicial cnvolvia ara os quc
anicriorncnic Iavian rofcssado o crcdo
vcrnclIo. Ao lado dcsscs convcriidos or
considcracs dc scgurana cssoal,
rovavclncnic aarccian clcncnios quc
acciiavan o fascisno cono un succdanco do scu
153
idcal narisia cuja rcalizaao sc lIcs afigurava
inossvcl dianic da foric rcaao nacional conira
o conunisno
ScnclIanic ossililidadc dc un novincnio
fascisia, cono o inicgralisno, alsorvcr facilncnic
nuncrosos clcncnios conunisias, odc arcccr
coisa csiranIa c surrccndcnic aos quc sc acIan
sol a influcncia da inicrrciaao vulgar c
sinlisia dos fcnncnos quc sc arcscnian nas
socicdadcs conicnorancas. Aos quc sc dcian
ficar ncssa aiiiudc a csscncia do confliio quc
alala o nundo c, cn uliina analisc, una luia
quc culnina no cIoquc cnirc o conunisno c o
fascisno.
Enircianio, cssas duas nodalidadcs dc
aniagonisno s fornas dc organizaao
cconnica, social c oliica quc icn caracicrizado
a civilizaao ocidcnial, dcsdc a cclosao do
caiialisno no incio da coca nodcrna, csiao
longc dc rcrcscniar a olarizaao dc icndcncias
irrcconciliavcis. Acsar dc asccios difcrcnciais
inrcssionanics, o lolcIcvisno russo c o
fascisno iialiano sao ligados un ao ouiro or
afinidadcs rofundas c or incquvocos sinais dc
una origcn conun dc arcnicsco roino.
Eorliiaria dos oljciivos dcsic csiudo csicndcr o
canc da qucsiao aqui focalizada, dc nancira a
ofcrcccr conrovaao causiiva da icsc quc
acalanos dc fornular. Mas una ligcira analisc
154
do assunio odcra irazcr clcncnios convinccnics
no scniido do aoio ao nosso onio dc visia.
No lolcIcvisno c no fascisno dcaran-sc-
nos os ncsnos iraos csscnciais c
caracicrsiicos. Por ccrio, as circunsiancias
cculiarcs aos anlicnics nacionais cn quc cada
una dcssas duas douirinas foi alicada cono
lasc da organizaao csiaial dcicrninaran, cn
cada caso, ariicularidadcs dc csiilo quc dao a
inrcssao ilusoria nao acnas dc divcrsidadc
csiruiural, cono dc irrcconciliavcl oosiao
idcologica. Traia-sc, orcn, dc sucrficialidadcs
quc, cnlora icnIan cnornc alcancc raiico, nao
alicran as analogias fundancniais cnirc os dois
sisicnas.
Tanio o lolcIcvisno cono o fascisno
caracicrizan-sc clo ncsno concciio do Esiado,
idcalizado cono orgao dc crcssao das
icndcncias dc un gruo social cn dcirincnio dos
ouiros c insiruncnio dc aiuaao da voniadc
diiaiorial dcssa classc. Os rcgincs russo c
iialiano, rcduzidos s linIas csscnciais do scu
scniido douirinario, sao govcrnos dc classc. No
sisicna russo, o rcdonnio social c airiludo ao
rolciariado; na organizaao iialiana, a classc quc
inrinc socicdadc o riino rcdoninanic c a
cqucna-lurgucsia. Alcn da csirciia afinidadc
dcrivada do caraicr dc diiadura dc classc, quc cn
anlos sc aicnicia, o lolcIcvisno c o fascisno
155
arcscnian ainda ouiros onios dc coniaio lcn
significaiivos da aroinaao idcologica quc
assinalanos.
En anlos os casos, o concciio do Esiado
ioialiiario, aarccc cono crcssao incquvoca da
conrcssao das iniciaiivas c da lilcrdadc do
indivduo cla fora cocrciiiva dc una
organizaao csiaial alsorvcnic c quc sc iorna a
unica razao dc scr da roria nacionalidadc. A
csic onio icrcnos dc voliar quando, nais alcn,
accniuarnos quc o novo Esiado lrasilciro nao
icn na sua fisiononia, ncn nas suas lascs
douirinarias c no scu scniido, qualqucr analogia
con os rincios do fascisno.
Mas volicnos ao fin das considcracs quc
anos dcscnvolvcndo. A dcsariiculaao conlcia
dos clcncnios conunisias, cn conscqucncia da
rcrcssao olicial osia cn raiica dcois dos
noiins dc Novcnlro dc 1935, fcz; cono acina
disscnos, quc nuiios circnisias dc colorido
narisia sc fosscn incororar s filciras
inicgralisias, ondc uns cnconiravan alrigo
conira a ossvcl crscguiao olicial c ouiros sc
scniian voniadc dianic dos onios dc
idcniidadc quc cnconiravan cnirc as suas
rorias idcias c o crcdo dos fascisias lrasilciros
caiiancados clo snr. Plinio Salgado.
156
Essas circunsiancias crniiiran ao
inicgralisno assunir ouco a ouco, c
rincialncnic nos ncscs quc rcccdcran o
golc dc Esiado, una osiao quc a nuiios dcu a
inrcssao dc rcrcscniarcn clcs una grandc
fora oliica nacional. Varias circunsiancias
concorrcran ara criar cssa ilusao, quc ianlcn
scrvia ara airair ao cano inicgralisia os
indivduos, alias nuncrosos, quc icndcn
Ialiiualncnic a solidarizar-sc con as causas quc
julgan viioriosas. Disondo dc rccursos
financciros cvidcnicncnic considcravcis c cuja
origcn nao incidc no nosso oljciivo invcsiigar
aqui, o inicgralisno conscguiu clalorar un
sisicna dc ullicidadc ruidosa, or ncio da qual
criava a inrcssao dc una fora nuncrica quc
nao ossua c dc un rcsigio cn ccrios crculos,
rincialncnic cnirc as classcs arnadas, quc nao
assava ianlcn dc ficao naniida or roccssos
dc dranaiizaao dcnagogica, alias sinlisias c
ingcnuos.
Essa fora aarcnic do inicgralisno c a
iolcrancia quc o govcrno nosirava or cssc gruo
aniiconsiiiucional, aiiiudc csia quc sc clicava
rovavclncnic or conIcccrcn as auioridadcs o
caraicr inofcnsivo do novincnio inicgralisia,
fizcran con quc una aric da oiniao ullica
assassc a cncarar as lcgics do snr. Plinio
Salgado cono una csccic guarda rcioriana do
govcrno. Convcn noiar quc scnclIanic oiniao
157
rovinIa cn grandc aric das frcqucnics c
csciaculosas afirnacs do cIcfc inicgralisia no
scniido dc un incondicional aoio quc sc
conronciia arcsiar ao Prcsidcnic da Fcullica
cn iodas as circunsiancias. Dadas as condics
dclicadas da siiuaao oliica, rincialncnic
dcois dc cncciada a cananIa da succssao
rcsidcncial, lcn sc conrccndc quc o govcrno
conscniissc cn dciar assar cono scus
ariidarios c aliados os ncnlros daquclc
novincnio
Assin sc vcio a criar a lcnda dc una ligaao
cnirc o inicgralisno c o Prcsidcnic Cciulio
Vargas, lcnda quc os inicgralisias sc csforavan
or difundir roalando Iisiorias, algunas das,
invcrossncis, accrca das iniinidadcs quc dizian
cisiir cnirc o govcrno da Fcullica c o scu
novincnio. O cfciio dcsscs runorcs, quc foran
curiosancnic osios ianlcn cn circulaao no
csirangciro, o quc arccc cnvolvcr un ndicc
significaiivo dc ligacs inicrnacionais do
fascisno lrasilciro con ariidos analogos dc
ouiros ascs, fcz-sc scniir no noncnio da
ronulgaao da nova Consiiiuiao. O
dcsconIccincnio gcncralizado cnirc nos das
corrcnics oliicas conicnorancas faciliiou cn
ccrios ncios una confusao, alias conlciancnic
dcsiiiuda dc fundancnio, cnirc o caraicr
auioriiario da nossa nova ordcn oliica c o csiilo
das insiiiuics do fascisno. E a csic rcsciio foi
158
ariicularncnic inicrcssanic o quc ocorrcu fora
do as.
Os jornais iialianos c alcnacs, nas solrciudo
c dc, nodo nuiio nais accniuado os rinciros,
arcssaran-sc cn anunciar quc o Drasil sc
incororara ao circulo do fascio c quc a nova
Consiiiuiao lrasilcira cra una csccic dc cdiao
sul-ancricana da organizaao fascisia. O
cniusiasno da inrcnsa cujos cdiioriais sao
insirados clo govcrno dc Fona cIcgou ao onio
dc iraduzir-sc cn afirnacs dc quc o Drasil
roncra con a oliica an-ancricanisia, quc c
una iradiao lrasilcira ncsno anics da
cisicncia do an-ancricanisno sol a sua forna
aiual, ara associar-sc ao gruo inicrnacional
Dcrlin-Toquio-Fona.
Essa ruidosa algazarra jornalsiica, cn quc
vilraran os rclos, dos Alcs ao csirciio dc
Mcssina, c na qual nao c ossvcl dciar dc vcr o
ndicc dc una ccria dcficicncia do scrvio dc
infornacs inicrnacionais da inrcnsa fascisia,
fcz con quc cn ouiros ascs, solrciudo nos
Esiados Unidos, o csiilo do novo rcginc lrasilciro
nao fossc no rinciro noncnio lcn cnicndido.
Mcsno cnirc nos o cfciio dc rciorno dos
noiiciarios flancjanics do jornalisno iialiano
roduziu una ccria criurlaao no csriio dc
nuiios lrasilciros. Por ouiro lado, os
inicgralisias, quc Iavian sido cono ioda gcnic
159
surrccndidos clo alvorcccr do Esiado Novo,
incunliran-sc dc roalar as nais ciravaganics
noicias solrc a suosia conariiciaao do scu
cIcfc na claloraao da nova ordcn oliica cn
quc, confornc dizian, o candidaio a Condcsiavcl
da icrccira Fcullica csiava. scndo soliciiado a
coocrar con as luzcs da sua salcdoria c o
csforo do scu cngcnIo adninisiraiivo...
***
Enircianio nao scria rcciso nais quc salcr
lcr ara cIcgar conclusao dc quc a Consiiiuiao
ronulgada clo Prcsidcnic Cciulio Vargas cn 10
dc Novcnlro, ncnIun arcnicsco ou ncsno
rcnoia afinidadc arcscniava con o iio dc
insiiiuics claloradas sol a influcncia do
fascisno. O crro cn quc a cssc rcsciio incidiran
nuiios no rinciro noncnio, c no qual ainda
crsisicn ialvcz alguns cuja aiividadc ccrclral c
nais lcnia, ronanava da confusao quc sc icn
fciio cnirc o concciio do Esiado auioriiario c a
idcologia fascisia.
Cono ja iivcnos cnscjo dc olscrvar cn
aginas anicriorcs, a associaao das idcias dc
govcrno c dc auioridadc daia dc icnos
incnoriais c c dc faio cocva das rinciras fornas
dc organizaao social. Dcla so sc aariaran os
ovos ocidcniais, c nao iodos cnirc clcs, a ariir
da scgunda nciadc do scculo XVIII sol a
influcncia do cnsancnio cculiar nas
160
circnancnic fascinanic dc Jcan Jacqucs
Fousscau. A noao dc un govcrno scn
auioridadc nao faz aric da iradiao da
dcnocracia nodcrna, quc roccdc da cvoluao
oliica da Inglaicrra. O dirciio ullico inglcs
quc, aoiando-sc cn idcias incororadas nais ou
ncnos vagancnic no dirciio cosiunciro dos
sanios, concrciizou dcsdc a Magna Caria, no
rinciro quaricl do scculo XIII, as lascs do
sisicna rcrcscniaiivo, janais associou ao
concciio dc rcrcscniaao a idcia dc liniiaao da
auioridadc do odcr ullico, cccio no iocanic
adninisiraao do dinIciro osio disosiao do
Esiado clos cidadaos quc agavan inosios.
A corrclaao cnirc o iriluio c o dirciio dc
fiscalizaao da adninisiraao financcira consiiiui
a unica lasc dc liniiaao da auioridadc
govcrnancnial cn quc sc aliccra ioda a
csiruiura da auicniica dcnocracia nodcrna. Fora
da orliia financcira, os nandaiarios do ovo
csiao invcsiidos dc una auioridadc, cujo
ccrccio lcno nao cnvolvc ncnIuna rcsiriao do
quc Ia dc csscncial no sisicna dcnocraiico. O
auioriiarisno, quc nais dc una vcz insisiircnos
cn afirna-lo c da roria csscncia da
organizaao csiaial c nao odc scr divorciado do
ccrccio do govcrno, aarccc cn iodas as fornas
dc organizaao oliica nornais cono condiao
inrcscindvcl aao cficicnic do Esiado no
161
dcscncnIo das funcs quc sao a razao dc scr
da sua roria cisicncia.
Soncnic o dcsconIccincnio conlcio da
Iisioria oliica odc clicar a oiniao dc quc o
auioriiarisno scja una criaao do rcginc fascisia
ou clo ncnos una idcia or clc rcvivida no
nundo conicnoranco. Auioriiarios cn naior ou
ncnor cscala sao iodos os govcrnos ondc o
concciio da auioridadc csiaial olliicra-sc dc
nodo accniuado, a confusao oliica c a aiaia
dos novincnios dc adninisiraao ullica
aicnician-sc logo, cono siniona nais ou ncnos
alarnanic dc una siiuaao annala.
Ccriancnic os cncrios quc sc fizcran na
douirina da dcnocracia, rincialncnic dcsdc a
rcvoluao franccsa, dcsviriuaran c corroncran,
no cIanado rcginc dcnocraiico-lilcral, o
concciio da auioridadc. Mas ainda sol a
influcncia nais accniuada das corrcnics do
lilcralisno, a noao da auioridadc govcrnancnial
solrcvivcu, afirnando-sc dc nodo
ariicularncnic caracicrsiico cn iodas as
ocasics dc dificuldadc oliica ou dc scrios
rollcnas nacionais. Ccrios ccnlos iicos
conrovan lcn cssa asscrao.
A icrccira rcullica franccsa, quc odc scr
alias arcscniada cono un dos casos nais
crcssivos da influcncia dcvasiadora das
162
Icrcsias dcnocraiicas gcradas sol a rcssao do
lilcralisno, nao crdcu, no ncio das
anarquisanics criccias do arlancniarisno, o
scniido salvador do rincio, da auioridadc. Nas
criscs nais gravcs quc sc dclincaran cn Frana
duranic os uliinos quarcnia anos, os rollcnas
quc sc arcscniavan foran solucionados or
govcrnos, cuja auioridadc rcal consiiiua una
csccic dc inicrvalo rcalizador na nclancolica
flucncia da csicrilidadc arlancniar. A
inicligcncia c o scnso dc roorao do franccs
rcvalcccran solrc as fornas incficazcs da
raiica arlancniarisia da dcnocracia lilcral c,
dcniro das aarcncias dc una nornalidadc
consiiiucional, os ninisicrios dc salvaao ullica
udcran aiuar livrcncnic cono govcrnos
auioriiarios.
Assin aconicccu cn 1901, dianic da ancaa
criada ara a Fcullica clas conscqucncias
oliicas da qucsiao Drcyfus, quando duranic
quairo anos os galincics Waldccl-Fousscau c
Conlcs govcrnaran con a nais lcna c irrcsiriia
auioridadc. En 1906, o ninisicrio Clcncnccau,
quc sc nanicvc no odcr aic 1909, iornou-sc
ianlcn cn larga cscala un govcrno dc
fisiononia auioriiaria, odcndo alordar con
anla lilcrdadc dc aao o rollcna da dcfcsa
nacional, graas fora da fornidavcl
crsonalidadc do scu cIcfc. Scn falar no quc sc
assou duranic a gucrra, cnconirarcnos cn
163
Frana, dcois da az, un iio ainda nais
accniuado dc govcrno auioriiario, organizado cn
JulIo dc 1926 sol a rcsidcncia dc Faynond
Poincarc. A crisc do franco, quc cn oucos ncscs
dcvorara succssivos galincics, alarnava a
Frana, con a crscciiva dc una icrrvcl
caiasirofc nonciaria. O aniigo rcsidcnic da
Fcullica foi cniao invcsiido dc una auioridadc,
quc nao scria cagcro dizcr-sc quc sc avizinIava
do odcr discricionario, ara rcsolvcr a siiuaao
financcira c csialilizar a nocda.
Na Inglaicrra, ondc una iradiao oliica,
naniida airavcs dc scculos clo sadio insiinio dc
un ovo rcdcsiinado a lidar con os rollcnas
do Esiado, nunca crniiira quc a idcologia da
dcnocracia lilcral olliicrassc o concciio da
auioridadc govcrnancnial, cnconiranos duranic
os uliinos irinia anos sinais inicrcssanics do
rolusiccincnio do auioriiarisno. E foi
caiancnic quando a nais accniuada
inicrvcnao das nassas oularcs na vida
oliica dcicrninou, nas clcics dc Fcvcrciro dc
1906, a fornaao da nais nuncrosa naioria
dcnocraiica quc janais doninara a Casa dos
Conuns, quc icvc incio cssa rcaao auioriiaria.
Tcndo a rcalizar un vasio rograna dc
rcfornas financciras, cconnicas c sociais, o
ariido lilcral scniiu a ncccssidadc dc alicrar os
nciodos dc funcionancnio da Casa dos Conuns,
164
iniroduzindo no rcginc dos dclaics c da voiaao
dos rojcios dc lci una scric dc inovacs,
aconanIadas or ouiras ianias alicracs das
rcgras da discilina ariidaria, dc quc
rcdundaran na raiica o csialclccincnio dc una
auioridadc circnancnic anla do galincic c,
nais quc isso, una csccic dc disfarado
rcdonnio diiaiorial do rinciro ninisiro na
roria claloraao das lcis. Os rcccdcnics
firnados a cssc rcsciio clos ninisicrioS
Canlcll-Danncrnan c AsquiiI consolidaran-sc
c anliaran-sc duranic a gucrra, accniuando-sc
dcois dcsia ialvcz ainda nais o scniido
auioriiario na raiica do govcrno lriianico.
Nos Esiados Unidos, dcsdc a rcsidcncia dc
TIcodoro Fooscvcli, o concciio da auioridadc
rcsidcncial, incrcnic roria csscncia do
rcsidcncialisno, nas quc fora dc ccrio nodo
scnrc rcsiringido na raiica consiiiucional cla
influcncia das icndcncias lilcrais quc crsisiian
na cvoluao oliica da Fcullica, cono lcgado do
cnsancnio jcffcrsoncano, icn vindo
gradualncnic sc afirnando dc nodo rogrcssivo.
E dcsdc 1933, Franllin Fooscvcli, con a sua
corajosa oliica dc aao dircia c cssoal solrc a
lcgislaao c cn iodos os sciorcs da vida
ancricana, iniciou na grandc rcullica a fasc dc
un auicniico rcsidcncialisno, cuja
caracicrsiica inconfundvcl c a afirnaao da
auioridadc do rcsidcnic, cono fora
165
rcdoninanic no jogo das aiividadcs oliicas da
naao c na cscolIa dos runos do scu
dcscnvolvincnio.
O concciio do govcrno auioriiario nao odc
scr orianio cncarado cono inovaao do fascisno
Fcalncnic ncsic o auioriiarisno, nao soncnic
nao c un clcncnio caracicrisiicancnic cculiar
do scu csiilo insiiiucional cono ocua ncsno
osiao rclaiivancnic sccundaria cn rclaao a
ouiros asccios, quc nuiio nais individualizan o
sisicna fascisia.
Esics iraos, clos quais sc odc
accriadancnic airiluir o caraicr fascisia a una
forna dc ,govcrno rcsuncn-sc cn una alavra o
ioialiiarisno. O Esiado ioialiiario nao c, cono sc
odcria julgar rincira visia, aquclc cn quc a
organizaao csiaial alrangc na sua csfcra dc
aiuaao o conjunio da vida colciiva da naao.
ScnclIanic cicnsao da auioridadc csiaial iorna-
sc cada vcz nais ncccssaria, cn facc dos
incraiivos diiados clas condics cconnicas
das socicdadcs conicnorancas. Por ouiro lado,
cla corrcsondc ianlcn ncccssidadc dc
coordcnaao csiriiual da naao, quc sc inc
sol a influcncia do rcconIccincnio cada vcz nais
incquvoco do rinado das foras iniclcciuais c
norais no jogo do dinanisno colciivo.
166
O quc dcfinc o ioialiiarisno, no scniido
cculiar quc a, cssa crcssao lIc dcu o
fascisno, nao c orianio a cicnsao do odcr
csiaial, nas a naiurcza conrcssiva, alsorvcnic,
aniquiladora da crsonalidadc Iunana, quc
inrinc s insiiiuics fascisias un asccio
rcclcnic, iornando-as iao inconaivcis con
iodos quc rczan a dignidadc do csriio. A
sulnissao docil auioridadc do Esiado nao
rcugna, ncn odc rcugnar aos indivduos
nornais, quc iniuiiivancnic conrccndcn quc
un ovo, ara sc iransfornar cn una
nacionalidadc, rccisa organizar-sc cn una
csiruiura Iicrarquica, cuja solidcz c
funcionancnio cficicnic cigcn a aiuaao dc una
auioridadc caaz dc iornar-sc a fora
coordcnadora c oricniadora dos clcncnios quc sc
jusiacn na socicdadc. Mas cssc concciio do
Esiado auioriiario, dccorrcnic das condics
naiurais da lasnagcn das socicdadcs, c nao
cnvolvc o aniquilancnio da crsonalidadc
Iunana acarrciado clo ioialiiarisno fascisia.
O Esiado auioriiario lascia-sc na
dcnarcaao niida cnirc aquilo quc a colciividadc
social icn o dirciio dc inor ao indivduo, cla
rcssao da naquinaria csiaial, c o quc forna a
csfcra iniangvcl dc rcrrogaiivas inalicnavcis dc
cada scr Iunano Assin, cnquanio o Esiado
fascisia, igualando-sc ncssc onio csscncial ao
Esiado conunisia, cncara os indivduos cono
167
ncras unidadcs a scrcn, uiilizadas na
organizaao csiaial cono clcncnios dcsiiiudos
dc iniciaiiva c dc lilcrdadc, o Esiado auioriiario
do iio insiiiudo cnirc nos cla Consiiiuiao dc
10 dc Novcnlro olriga acnas o cidadao a
cnircgar-sc colciividadc no quc dcvc c nao odc
dciar dc cricnccr a cla, nas dcia-lIc iniacia a
orliia cn quc incra solcrana a sua conscicncia
cssoal c na qual sc conccniran os inicrcsscs
cscciais quc so a clc dizcn rcsciio.
A difcrcna quc da dccorrc cnirc un Esiado
ioialiiario, fascisia ou conunisia, c un Esiado
auioriiario c rofunda c inconfundvcl. No
rinciro caso, a colciividadc nacional rcduz-sc a
una nassa dc cscravos. Hiilcr Ia ouco criniu
con adniravcl sinccridadc cssc onio dc visia,
dizcndo cn un concio dc lavradorcs alcnacs
quc o nacional-socialisno nao visava fazcr
Ioncns livrcs, nas acnas un Esiado livrc. Na
Fussia c na Iialia, Sialin c Mussolini, scn orcn
cn alavras a coisa iao clara, icn, cada un clos
scus nciodos cculiarcs, rcalizado na raiica a
fornula do FuIrcr gcrnanico.
No Esiado auioriiario, orcn, nao Ia
conrcssao do indivduo ou ccrccancnio das
suas iniciaiivas c aiividadcs, or forna a
sulncicr a colciividadc nacional aao arliiraria
do odcr ullico cn condics raiicancnic
cquivalcnics a un rcginc dc cscravidao. Tanio no
168
lano csiriiual cono na csfcra cconnica, a
auioridadc do Esiado do iio agora adoiado no
Drasil faz-sc scniir sol a forna dc coordcnaao c
rcajusiancnio das aiividadcs dos indivduos c
dos gruos sociais, lcn cono cla inicrvcnao
roiciora quc visa rccncIcr, cla assisicncia
csiaial, as dcficicncias c lacunas vcrificadas no
iocanic a assunios quc nornalncnic dcvcn
crnancccr na orliia das rcsonsalilidadcs
individuais.
A aiual Consiiiuiao dcfinc con rccisao os
onios quc acalanos dc assinalar, csialclcccndo
nas qucsics aiincnics ordcn csiriiual c
ordcn cconnica un cquillrio cnirc a funao
csiaial c o acl rcscrvado ao indivduo ncsscs
assunios. O criicrio da inicrvcnao do Esiado no
rcginc auioriiario c ronovcr rinacialncnic o
lcn ullico, nas scn conrinir ou rcduzir as
iniciaiivas c lilcrdadcs individuais alcn do onio
cn quc clas cnircn cn confliio con o inicrcssc
colciivo. Assin, as garaniias asscguradas ao
indivduo cn naicria dc indccndcncia
iniclcciual c dc livrc cansao das suas
icndcncias culiurais sao anlas c cclucn
qualqucr rcccio razoavcl da auioridadc csiaial vir
a iornar-sc un insiruncnio dc conrcssao do
csiriio c un olsiaculo s nanifcsiacs
csoniancas dc iodas as crcsscs da culiura.
Na csfcra cconnica, a sulordinaao dos
inicrcsscs dos indivduos c dos gruos ao riino
169
inosio clas considcracs do lcn gcral, nao
assa dc liniics quc lasian ara dciar s
iniciaiivas rivadas cano livrc ondc sc odcrao
dcscnvolvcr scn cnconirar oosiao do odcr
ullico.
En caiulos sulscqucnics icrcnos dc
caninar nais dciidancnic csscs asccios da
nova organizaao nacional. Por cnquanio,
quiscnos acnas focalizar lcn aqui a auscncia
conlcia dc quaisqucr afinidadcs cnirc o concciio
do Esiado auioriiario c a douirina clalorada clo
fascisno. Ha, orcn, ainda un onio accrca do
qual cunrc dissiar ossvcis confuscs.
Na lcira a} do ari. 61 da Consiiiuiao, dcfinc-
sc cono una das airiluics do ConsclIo da
Econonia Nacional ronovcr a organizaao
cororaiiva da ccononia lrasilcira Assin, o aiual
csiaiuio oliico rcscrcvc cono finalidadc do
Esiado Novo, na ordcn cconnica, o
csialclccincnio dc un rcginc cororaiivo. Essc
disosiiivo consiiiucional induziu nuiios a crcr
quc, ncssc ariicular, Iavanos assinilado un
dos asccios rinciais do fascisno O crro, quc
rcflcic falia dc faniliaridadc con o
dcscnvolvincnio do cororaiivisno
conicnoranco, odc scr facilncnic csclarccido c
rclaiido. Do ncsno nodo quc nao foi o fascisno
quc rcaliliiou, no scculo XX, o concciio do
Esiado auioriiario, cclisado na ccniuria assada
170
clas crvcrscs dcnagogicas con quc a
dcnocracia lilcral dcsviriuou o scniido do
auicniico rcginc dcnocraiico, ianlcn nao c
vcrdadc corra or conia da idcologia do fascio o
novincnio ara a organizaao cconnica cn
lascs cororaiivas.
A idcia cororaiivisia, cujas origcns Iisioricas
sao rcnoias, nao nos calcndo aqui canina-las,
rcaarcccu no nundo conicnoranco Ia nuiios
dcccnios cn conscqucncia dc faios dc duas
caicgorias. Prclininarncnic dcvc-sc lcnlrar quc
as organizacs cororaiivas, dcsirudas cn
Frana cla rcvoluao dc 1789 c dcsaarccidas
nos ascs laiinos cla rccrcussao quc nclcs icvc
a grandc crisc franccsa do scculo XVIII, nunca
Iavian ccssado dc cisiir na Inglaicrra.
Nos uliinos anos do scculo assado c nais
accniuadancnic no rincio do aiual, a Iisioria,
do crodo ncdicval concou a scr fciia dc nodo
nuiio nais scrio quc aic cniao. En iorno daqucla
coca sc Iavian fornado idcias crrncas,
convcrgcnics iodas ara a conclusao dc quc a
Idadc Mcdia fora acnas un crodo dc,
sucrsiiao, dc ignorancia, dc csic, lcra,
qucina dc fciiicciras c ouiras coisas, quc sc
cnquadravan cn un conjunio sinisiro dc
olscuraniisno, crucldadc c sofrincnio Iunano.
Hojc, soncnic ignoranics rccicn cssas calunias
accrca dc una das fascs da Iisioria do Ocidcnic
171
quc, sol varios onios dc visia, conicn as
crcsscs nais nolrcs c nais cncrgicas do gcnio
da Euroa. Enirc as dcscolcrias quc a csquisa
crudiia do uliino ncio scculo vcio r cn foco,
una das nais inicrcssanics scn duvida c a
conccrncnic organizaao da ccononia ncdicval.
En nuiios dos scus asccios c,
ariicularncnic, no scniido quc a oricniava, a
ccononia ncdicval foi organizada dc nodo nais
Iunano c nais inicligcnic do quc ocorrcu no
crodo da os-rcnasccna c, solrciudo, no dc
iransiao do incio do grandc caiialisno,
concada con a rcvoluao indusirial do scculo
XVIII. O cio daqucla organizaao cconnica, quc
corrcsondc dc un nodo iao curiosancnic
rcciso s nais nodcrnas c avanadas idcias do
ccononisno social conicnoranco, (12} cra a
cororaao rofissional. O individualisno quc sc
vcn candindo dcsdc a Fcnasccna,
Iicrirofiando-sc aic culninar nos cccssos do
laisscz fairc" nancIcsicriano, olliicrou or ial
forna o concciio da solidaricdadc cconnica
colciiva, quc o scculo XIX, cnirc as suas nais
gravcs Icrcsias, incluiu a idcia dc quc a
cororaao ncdicval cra un fossil sociologico, ao
qual sc dcvia airiluir a lcniidao do rogrcsso
cconnico da Idadc Mcdia. Nas aginas do livro
dc Hcnri dc Man a quc acina aludinos, csia
coniida rclica adcquada a cssa oiniao iao
172
infundada, nas quc foi rcciida cono naicria dc
fc aic os rinciros anos do scculo XX.
O dcscriar do inicrcssc Iisiorico clo
cororaiivisno ncdicval Iavia sido rcccdido, dc
algunas dczcnas dc anos, cla cclosao do
nodcrno sindicalisno. As Tradc Unions inglcsas,
dcsdc ncados do scculo XIX, sc iinIan iornado
nao soncnic odcrosos insiruncnios dc dcfcsa
dc classc, cono ouco a ouco Iavian
dcscnvolvido aiividadcs oliicas, asscgurando a
clciao arlancniar dc rcrcscnianics sufragados
clo voio dos scus ncnlros. En Frana, a
rcaao conira o anii-cororaiivisno, no crodo
da grandc rcvoluao, crcsccra aic inor, cn
1884, o rcconIccincnio lcgal dos sindicaios. O
ncsno aconiccia cn ouiros crodos curocus c,
nos Esiados Unidos, a organizaao cororaiiva
rogrcdia ianlcn, cncaninIando-sc ara icr
cono crcssao naina da sua fora una
fornidavcl associaao, a Ancrican Fcdcraiion of
Lalour. Ao ncsno icno irronia un
novincnio iniclcciual con nuliilas corrcnics,
variando dcsdc o rcconcio ronaniico do
rcsialclccincnio do guild" ncdicval uro c
sinlcs, aic o dc fornacs con caraicr
accniuadancnic anarquisia. O scniido dc iodas
cssas icndcncias aarccc, na sua crcssao
naina, airavcs da olra dc Ccorgc Sorcl, quc
narcou o onio dc ariida dc una nova fasc na
173
oricniaao filosofica das corrcnics colciivisias
nodcrnas.
Ao lado dcsscs faiorcs rcondcranicncnic
culiurais, aos quais sc juniavan, c claro, as
razcs dc ordcn cconnica c oliica, surgiran
dcicrninanics da rcnasccna do cororaiivisno,
ronanadas cclusivancnic dc incriosos
noiivos dc naiurcza cconnica. A cansao
inccssanic do individualisno, csiinulado clas
idcias lilcrais c consiiiuindo ncsno un dos
clcncnios incrcnics csscncia do rcginc
dcnocraiico-lilcral, rcciiiou a aao dc causas,
quc na logica do scu cncadcancnio conduziran
as nacs ocidcniais c dcois ouiros ascs do
nundo a una siiuaao cn quc iodas sc viran
dcfroniadas cla crscciiva do conunisno
rcvolucionario c dcsiruiivo. Cono alicrnaiiva a
cssa ancaa, quc aiingia nas suas ossililidadcs
os rorios fundancnios da civilizaao irradiada
da Euroa, o surio do ncocaiialisno
caracicrizado cla roduao cn nassa, iornada
ossvcl clos cnorncs c inccssanics
acrfcioancnios da iccnica nccanica das
indusirias, odia scn duvida ofcrcccr una
alicrnaiiva salvadora.
Condics incrcnics roria naiurcza
csscncial do caiialisno da roduao cn nassa
vicran anular o valor icorico c o alcancc raiico
da douirina dc Mar solrc o caraicr irrcduivcl da
174
luia cnirc o caiial c o iralalIo. En vcz dc un
confliio crciuo c cada vcz nais accniuado cnirc
cnrcgados c cnrcgadorcs, o quc vcio a ocorrcr
cn conscqucncia do surio do grandc caiialisno
da roduao cn nassa foi a idcniificaao dos
inicrcsscs do ocrariado c do aironaio. O
iralalIo, quc a ccononia classica, nos icrnos
das lcn conIccidas idcias dc Ficardo, cncarava
cono una ncrcadoria cla qual o cnrcgador
iinIa inicrcssc cn agar o nnino ossvcl,
aarcccu, no jogo da ccononia conicnoranca,
con un asccio quc o fanoso clalorador da
icoria do fundo dc salario nao udcra inaginar.
No sisicna da roduao cn nassa, os
iralalIadorcs fornan cn conjunio a nclIor
aric do ncrcado consunidor da roduao. En
iais circunsiancias, longc dc icr inicrcssc cn
agar salarios laios, o aironaio icn
ncccssidadc dc clcvar ao nais alio nvcl ossvcl a
rcnuncraao dos scus cnrcgados, a fin dc quc,
cn un rcginc dc salario alio c gcncralizado,
auncnic roorcionalncnic o odcr aquisiiivo do
ncrcado quc dcvc alsorvcr a fornidavcl nassa dc
ariigos roduzidos. Assin, o casiclo icorico,
cdificado or Mar solrc a lasc cfcncra dc una
ccricncia cconnica liniiada siiuaao da
Inglaicrra dc ncados do scculo assado c quc sc
ariiculava iodo cn iorno dc idcias cconnicas,
iornadas nais iardc olsolcias, ruiu
fragorosancnic. O narisno nao foi dcsirudo
175
cla arguncniaao dos scus advcrsarios. Caiu
or icrra sol a rcssao irrcsisivcl dos rogrcssos
da iccnica indusirial, quc iornaran ossvcl a
roduao cn nassa.
Mas sc o narisno, quc os fascisias dizcn
csiar Iojc cncnIados cn conlaicr quando clc
ja sc acIa Ia nuiio norio c nunificado cono
un fossil sociologico, dcsaarcccu no conjunio
dos rollcnas da vida nodcrna con o surio do
ncocaiialisno, ouiras qucsics crsisiian,
cigindo solucs novas. Un dos cfciios da
cansao do caiialisno da roduao cn nassa
foi o dcslocancnio da aao do caiial da csfcra
individualisia, quc lIc fora circunscriia na orliia
iraada or Adan SniiI c os scus incdiaios
coniinuadorcs, orliia fccIada cn configuracs
ainda nais rgidas clo conunisno dos dias dc
FicIard Coldcn, quc lcvaran as idcias do
fundador da ccononia classica aic liniics quc o
auior da WcaliI of Naiions" nunca rcvira.
Dcssa csfcra, cn quc o individualisno
ircsloucado dos fanaiicos lilcrais da cscola dc
MancIcsicr dcsiiiura o jogo das foras
cconnicas dos clcncnios Iunanos c ciicos, iao
clarancnic crccivcis nas idcias dc Adan
SniiI, a aao do caiial foi iransfcrida ara un
lano dc coocraao cororaiivisia, dc quc o irusi
sc iornou o orgao caracicrsiico.
176
O caiialisno cororaiivo surgira, orcn,
con dircirizcs iraadas cclusivancnic or
rcocuacs incrcnics aos inicrcsscs
ariicularcs dos gruos quc sc associavan nos
irusis. A csiruiura do lilcralisno cconnico
dcsconjuniara-sc, nao odcndo rcsisiir aao
coniradiioria dos cgosnos individuais con quc a
iinIan arganassado os uioisias do laisscz fairc.
A organizaao das cororacs caiialisias foi
inosia clas ncccssidadcs cconnicas, quc
cigian a corrcao dos cfciios ruinosos do
cslanjancnio dc cncrgias cn una concorrcncia
dcslragada c dc ouiros asccios dc
dcsorganizaao anarquisanic da roduao c da
disiriluiao, ocradas cn un rcginc dc
individualisno scn liniics.
Esloava-sc, coniudo, un crigo novo c, sol
ccrios onios dc visia, nao ncnos gravc quc a
confusao rcciiiada clos cccssos da ccononia
lilcral. O caiial organizava-sc cn fornacs
rorias, ao ncsno icno quc o iralalIo
consolidava c auncniava a cficicncia cconnica c
oliica das suas cororacs Era a crscciiva
dc una luia indusirial, cn quc foras igualncnic
odcrosas c icnvcis, c anlas organizadas ara
sc dcfroniarcn, irian cncnIar-sc cn confliios,
cuja rccrcussao solrc a ccononia das
colciividadcs nacionais c solrc a scgurana dos
Esiados odcria acarrciar cfciios dcsiruiivos dc
incalculavcl alcancc.
177
Foi da rcvisao das ossililidadcs do confliio
cnirc as conlinacs caiialisias c as
cororacs iralalIisias quc surgiu a idcia dc
una rcnovaao rofunda do concciio do Esiado,
ara clalorar cn iorno dc organizacs csiaiais,
rcaradas ara inicrvir con cficacia na csfcra
cconnica, un sisicna cororaiivisia dc
roduao c dc disiriluiao da riqucza. Essa idcia,
quc o lcgislador consiiiuinic lrasilciro iniroduziu
cono una das finalidadcs do Esiado Novo
organizado clo csiaiuio dc 10 dc Novcnlro, nao
c orianio nada quc consiiiua una caracicrsiica
do rcginc fascisia. Alias, ningucn nclIor quc un
fascisia, o insusciissino C. dc MicIclis (13},
csiudou c focalizou o caraicr univcrsal das
causas c icndcncias do cororaiivisno
conicnoranco, or forna a iornar inadnissvcl a
oiniao dc quc a adoao dc un sisicna dc
ccononia cororaiiva c a fisiononia
cororaiivisia dc un Esiado indiqucn qualqucr
afinidadc con as douirinas do fascio.
Mas anics dc dciarnos csic assunio, ao qual
icrcnos cnircianio dc voliar cn un dos caiulos
ulicriorcs, cunrc-nos fazcr una olscrvaao dc
grandc rclcvancia. Longc dc odcr icr a scu
crcdiio a criaao do Esiado cororaiivo, o rcginc
fascisia corroncu, dcsviriuou c anulou na Iialia
o scniido da organizaao cororaiisia. O rincio
solrc o qual sc lascia a idcia do Esiado
cororaiivo c o da rcrcscniaao da socicdadc or
178
ncio dos orgaos quc consiiiucn os nuclcos dos
gruos cconnicos c rofissionais. Dc acordo
con csia icoria, c dos sindicaios quc dcvcn
ariir, ara convcrgircn no Esiado, as crcsscs
nuliilas das corrcnics quc fornan, no scu
conjunio, a voniadc nacional c odcn scr
considcradas cono auicniicas foras
rcrcscniaiivas da naao.
Na Iialia, a ndolc diiaiorialisia do snr.
Mussolini c a fisiononia ulira-csiaiisia da
organizaao fascisia invcricran o scniido do
cororaiivisno. En vcz do Esiado scr a crcssao
organica c dinanica da naao, quc nclc aiua
airavcs dos orgaos rcrcscniaiivos das suas
aiividadcs cconnicas c csiriiuais, iorna-sc a
unica rcalidadc o roulsor cclusivo do
dinanisno nacional, quc c acnas un rcflco da
voniadc dcsoiica do dcicnior da naquinaria
csiaial. O sindicaio nao c ,o nuclco dondc
ronana ara o Esiado a cncrgia da voniadc
nacional. E acnas un icniaculo lurocraiico, or
ncio do qual o Esiado ccrcc o scu odcr
arliirario dos nuliilos sciorcs da nacionalidadc
conrinida c asfiiada nas nalIas da
organizaao ioialiiaria.
Fclizncnic a organizaao cororaiiva da
ccononia nacional, rccciiuada cono una das
finalidadcs rinaciais do Esiado Novo nos icrnos
da lcira a} do ari. 61 da Consiiiuiao, nada icn
179
dc conun con o cororaiivisno csurio quc sc
cnconira no rcginc fascisia.
***
O csiilo do Esiado Novo lrasilciro acIa-sc,
orianio, inunc dc quaisqucr conianinacs das
influcncias dos rcgincs ioialiiarios, ianio
conunisia cono fascisia. Nao icn, c claro,
ncnIun arcnicsco ianlcn con as fornas da
dcnocracia lilcral, cn cujo crculo o Drasil foi
dciido duranic nais dc un scculo, dissociado das
razcs viializadoras do assado nacional c, ao
ncsno icno, inilido dc aconanIar o scniido
do rogrcsso Iunano no conjunio da civilizaao
univcrsal, cn Iarnonia con as condics
dcicrninadas clos iraos cculiarcs da sua
fornaao c da sua rcalidadc. Mas, cnanciada
das ficcs c dos crros da idcologia lilcral-
dcnocraiica, a nova organizaao nacional c
rigorosancnic a dc una dcnocracia auicniica,
quc sc aliccra nas lascs suridas cla nossa
fisiononia colciiva cculiar, sincronizando-sc ao
ncsno icno con o riino do cnsancnio
dcnocraiico nas suas nais uras c clcvadas
crcsscs.
A conrccnsao dcsic faio, alias
iniuiiivancnic alcanado con surrccndcnic
clarcza clo csriio ullico logo aos o golc dc
Esiado dc 10 dc Novcnlro, c cnlaraada cn
ccrios csriios cla influcncia criurladora das
180
scdincniacs dc crros quc sc acunularan,
cncolrindo os iraos csscnciais do rcginc
dcnocraiico. Sol o cso dcssas crvcrscs da
douirina fundancnial, acrcdiiou-sc quc cra
incrcnic csscncia da dcnocracia un ccrio
nuncro dc idcias c dc raiicas quc nada icn dc
conun con as origcns, o scniido c as finalidadcs
das insiiiuics dcnocraiicas.
Assin, a clciao dircia, a inrcscindvcl c
indiscrininada icnoraricdadc dos nandaios, as
rcsirics da auioridadc cccuiiva, a ficao da
divisao dos odcrcs c ouiras nocs cncriadas
na douirina fundancnial da dcnocracia
rcrcscnian ainda, ara nuiios, iraos
individualizadorcs caracicrsiicos dcssc sisicna
dc organizaao oliica. En. iudo isso Ia
confusao c sugcsiao dcicrninada cla longa
crsisicncia dc idcias crrncas, quc sc infiliraran
nas inicligcncias, criando una ncnialidadc
scudo-dcnocraiica.
A rcrcscniaao c or ccrio un osiulado
fundancnial da dcnocracia. Mas a rcrcscniaao
c coisa nuiio difcrcnic das nodalidadcs iccnicas
adoiadas na raiica do sisicna rcrcscniaiivo.
Nao assa dc una sucrsiiao ingcnua suor quc
o nciodo clo qual a voniadc nacional sc crinc
airavcs da naquinaria do Esiado consiiiui coisa
csscncial no concciio do sisicna rcrcscniaiivo.
O onio viial ncssa naicria c quc o Esiado c a
181
Naao sc idcniifiqucn, isio c, quc a uliina ossa
rcalizar os scus dcsgnios c scguir os runos
iraados cla sua voniadc colciiva, airavcs do
ccrccio das funcs do odcr ullico. O nciodo
rcfcrvcl ara asscgurar cssa idcniificaao do
Esiado c da Naao, quc c cn uliina analisc a
finalidadc do sisicna rcrcscniaiivo, dcvc scr
aquclc quc nais sc confornc con as rcalidadcs
da siiuaao arcscniada cn cada caso nacional.
-
Assin, o criicrio no julgancnio dcssa naicria
icn forosancnic dc scr inosio or
considcracs dc ordcn oljciiva. Un nciodo dc
rcrcscniaao quc odc dar cn un as
rcsuliados saiisfaiorios, icn cn ouiro dc
acarrciar incviiavclncnic a crvcrsao, na raiica
do concciio dc rcrcscniaao. Foi o quc aconicccu
cnirc nos con o roccsso dc clciao indircia, clo
sufragio univcrsal ronscuo. Alias cssc nciodo
dc rcrcscniaao icn dado or ioda a aric
rcsuliados quc csiao rovocando a sua
condcnaao univcrsal. As ccccs quc odcn scr
assinaladas, cono os casos da Cra-DrcianIa,
Pascs Escandinavos, Holanda, Sua c, aic ccrio
onio, os Esiados Unidos, dccorrcn dc condics
ariicularssinas c inossvcis dc scrcn
vcrificadas fora da anlicncia cculiar daquclas
nacs.
182
Enirc nos, os rcsuliados dc scnclIanic
nciodo dc rcrcscniaao foran na raiica iao
ouco saiisfaiorios quc sc iorna surrccndcnic a
icnacidadc con quc nos acganos a un crro
cvidcnciado or forna iao inrcssionanic. A
scnclIana do quc aconicccra cn ouiros ascs c
icndo ainda os scus cfciios agravados or
circunsiancias cculiarcs ao ncio lrasilciro, a
clciao dircia clo sufragio univcrsal rcdundou na
inossililidadc dc raiicar-sc o sisicna
rcrcscniaiivo. A grandc naioria do clciiorado,
fornada or indivduos dcsiiiudos dc caacidadc
ara oinar conscicnicncnic solrc as qucsics
cn iorno das quais dcvcrian vcrsar os lciios c
nao icndo ncsno concicncia ara discrininar
cnirc os candidaios quc sc arcscniavan, iinIa
forosancnic dc scr nanolrada or un cqucno
gruo dc naniuladorcs da oliica. Os dcfciios
dos nciodos dc rcrcscniaao incrcnics
dcnocracia lilcral arcscniavan-sc assin no
Drasil sol una forna circna.
A rcrcscniaao, viciada cn iodos os ascs
lilcrais cla inicrvcnao dos gruos ligados a
inicrcsscs cscciais, quc dirigian as cananIas
clciiorais asscgurando a fornaao das
asscnllcias sadas das urnas dc acordo. con os
scus oljciivos rcsiriios, iornou-sc cnirc nos una
adulicraao, quc nao cra scqucr disfarada, das
insiiiuics do sisicna rcrcscniaiivo. Os
oliicos quc sc candidaiavan a cargos clciivos
183
rcocuavan-sc acnas cn conscguir dos
dirigcnics dos ariidos doninanics a sua
inclusao nas cIaas clciiorais. Ningucn sc
rcocuava roriancnic con os sufragios,
conccnirando-sc iodas as aicncs na aiiiudc dos
naniuladorcs da naquinaria oliica, dc qucn
dccndia cclusivancnic a ossc final do
alncjado osio arlancniar. O roccsso clciioral
nao assava dc un conjunio dc fornalidadcs, or
ncio das quais os dcsignados clas siiuacs
cnirincIciradas no odcr vinIan a iornar-sc
cfciivos ocuanics das cadciras do Congrcsso
con as aarcncias dc olscrvancia dos rincios
c rcgras do sisicna rcrcscniaiivo.
Houvc, scn duvida, una rofunda alicraao
dos nossos cosiuncs clciiorais, cn conscqucncia
das rcfornas rcalizadas ncssc scior dcois da
rcvoluao dc 1930 Mas scria crro gravc cagcrar o
alcancc raiico do voio sccrcio c do rorio
csialclccincnio da jusiia clciioral. A uliina
clininou ccriancnic os aniigos cscandalos quc
caracicrizavan o rcconIccincnio dc odcrcs
clas rorias asscnllcias oliicas. O voio
sccrcio, cnircianio, so corrcsondcu
raiicancnic ao quc dclc icoricancnic cscravan
os scus cniusiasias nos ccniros oulosos nais
adianiados c, dc un nodo gcral, acnas nos
casos dos gruos clciiorais colocados cn un nvcl
nais clcvado dc culiura. A nassa do clciiorado
coniinuou a voiar nas ncsnas condics dc
184
inconscicncia cn quc scnrc o fizcra. Ora, cono
cssas nassas consiiiuan a csnagadora naioria
do coro clciioral, c claro quc o voio sccrcio so
acarrciou nodificaao nos rcsuliados dos lciios,
cn una cscala quc nao odia afciar a fisiononia
dc conjunio das asscnllcias assin consiiiudas.
Mas csic asccio da qucsiao nao c ainda o dc
nais viial inoriancia. Mcsno quando as
condics sociais, cconnicas c culiurais do as
crniiisscn ao clciiorado ccrccr o sufragio cn
circunsiancias quc cclusscn as causas dc
dcsviriuancnio incrcnics siiuaao aiual do
Drasil, ainda assin a clciao dircia or ncio do
sufragio univcrsal nao crniiiria una
rcrcscniaao auicniica da Naao.
Una das crvcrscs da douirina dcnocraiica
quc, sc cncriou na raiica dcssc rcginc
corroncndo ao ncsno icno un dos asccios
csscnciais da idcologia dcnocraiica, isio c, o
concciio da rcrcscniaao, foi a cicnsao
irracional do criicrio najoriiario. A idcia dc quc a
voniadc, as asiracs c as icndcncias da
colciividadc sao invariavclncnic crcssas cla
naioria dc indivduos quc fornan a oulaao,
cnvolvc una ilusao alias facil dc dissiar. En
una colciividadc nacional o quc consiiiui as
foras aiivas dc cujo dinanisno rcsulian as
nanifcsiacs caracicrsiicas da vida social,
cconnica, culiural c oliica nao c a ioialidadc
185
das nassas fornadoras da oulaao. Ncsias,
cunrc discrininar os clcncnios quc inicrvcn
dircia c aiivancnic no jogo do dinanisno colciivo
c quc, na rcalidadc icn conccniradas na sua
orliia dc aiividadc as rcsonsalilidadcs c as
iniciaiivas vinculadas a roulsao c oricniaao
da nacionalidadc. Ao lado dcssas foras sociais
rcuncn-sc ouiras quc, cnlora icnIan ianlcn
inconicsiavclncnic un acl a rcrcscniar, nao
aiuan scnao cono insiruncnios dc rcalizaao
dos oljciivos dos gruos dirigcnics cujas
icndcncias, ajusiando-sc cn un sisicna
coordcnado sol o riino da idcia nacional,
inrincn o vcrdadciro scniido da vida colciiva.
O concciio da dcnocracia, na sua accao
auicniica, cnvolvc logicancnic cssa organizaao
Iicrarquica da socicdadc, fora da qual, alias, nao
sc odc concclcr a cisicncia colciiva scnao cn
una forna dc confusao inconaivcl con a
afirnaao dc una idcia nacional oricniada ara
finalidadcs rccisas c claras. Suor quc a
dcnocracia sc lascic na igualdadc rcal c raiica
das unidadcs cononcnics do coro social c una
idcia nao soncnic ilusoria cn coniradiao con a
rcalidadc oljciiva, nas ianlcn irrcconciliavcl
con o concciio dc una organizaao nacional
concrciizada na cisicncia do Esiado, O crro
cqualiiario ronanou da confusao da vcrdadcira
igualdadc incrcnic ao rcginc dcnocraiico c dclc
inscaravcl; quc c a igualdadc dc ooriunidadc,
186
con una igualdadc inaginaria cn oosiao s
condics dcicrninadas clas visvcis c ncsno
cnorncs difcrcnas dc nvcl dos valorcs
Iunanos.
Una forna dc rcrcscniaao fundada na
noao falsa da igualdadc rcal dc iodos os
indivduos c na ncgaao do faio cvidcnic dc quc
as rcsonsalilidadcs c a caacidadc dc aao
dclcs na vida nacional sao rofundancnic
difcrcnics cn vulio c cn significaao, nao odc
orianio rcsuliar scnao cn una caricaiura do
auicniico sisicna rcrcscniaiivo. o quc ocorrc
con a alicaao do sufragio univcrsal, no
roccsso dc clciao dircia.
Por ouiro lado, a clciao indircia, ncsno con
un sufragio cicnsivo s nassas glolais da
oulaao, aicnua considcravclncnic os cfciios
do quc Ia incviiavclncnic dc ficicio c ncsno dc
falso na icoria do sufragio univcrsal. A cscolIa dc
un nuncro liniiado dc cssoas, quc scrao
incunlidas dc clcgcr os ncnlros das
asscnllcias oliicas, csia ao alcancc da
ncnialidadc c da culiura ncdia da grandc
naioria dos clciiorcs. Esics odcn, dc faio,
arcciar no crculo liniiado do nunicio o valor
rclaiivo das figuras dc dcsiaquc, o quc lIcs
crniic cscolIcr con suficicnic discrininaao
un cqucno colcgio clciioral a quc calcra a
187
airiluiao dc clcgcr, or scu iurno, os
rcrcscnianics do ovo.
ScnclIanic nciodo dc iccnica do sisicna
rcrcscniaiivo foi adoiado na Consiiiuiao dc 10
dc Novcnlro or una forna nuiio adcquada s
iradics oliicas do Drasil c quc scrvira ianlcn
ara a cducaao cvica das nassas oularcs. O
coro clciioral, consiiiudo or iodos cidadaos
qualificavcis, iona aric dircia na cscolIa da
Canara Municial c dos dcz cidadaos clciios na
ncsna ocasiao c quc, conjuniancuic con os
vcrcadorcs, scrao os clciiorcs dos dcuiados
cnviados cla unidadc fcdcraiiva ao Parlancnio
Nacional. Con cssc disosiiivo do ari. 47 da
Consiiiuiao, fica rcsiiiuda ao nunicio, a
nossa organizaao oliica, a funao Iisiorica or
clc rcrcscniada airavcs da fornaao da
nacionalidadc cono nuclco lasnador do csriio
lrasilciro Assin, no roccsso dc clciao indircia
adoiado clo lcgislador consiiiuinic foi ianlcn
iniroduzido o rincio nacionalisia quc vira iirar
ao Parlancnio o caraicr dc un nosaico dc
dclcgacs rcgionalisias, dando-lIc o cunIo dc
una rcrcscniaao vcrdadcirancnic nacional,
isio c, do ovo lrasilciro ionado cn conjunio.
A Consiiiuiao, consagrando o roccsso da
clciao indircia ianio ara a cscolIa dos
ncnlros da Canara Naciona1 cono ara
indicaao do Prcsidcnic da Fcullica, quc scra
188
clciio or un colcgio clciioral fornado or
dclcgados das canaras nuniciais, nos icrnos
da lcira a} do ari. 82 rcscrvou, coniudo, un
nciodo dc ronunciancnio dircio das nassas
clciiorais ara o caso dos lclisciios. A
incocrcncia quc sc odcria alcgar a cssc rcsciio
c cnircianio acnas aarcnic. Ao rccciiuar quc
nos lclisciios a Naao sc ronunciara cn nassa
clo sufragio univcrsal cn voiaao dircia, o
lcgislador consiiiuinic nosirou a rcocuaao dc
nanicr ilcsa a idcia dcnocraiica c nao infringiu a
logica das considcracs quc jusiifican a clciao
dos rcrcscnianics da Naao c do Prcsidcnic da
Fcullica.
O ronunciancnio lclisciiario incidc na
caicgoria dos casos cn quc a nassa do clciiorado
odc conscicnicncnic nanifcsiar-sc, scndo
ncsno aliancnic convcnicnic quc assin
aconica. En un lclisciio, o clciior icn
colocadas dianic dc si, niiidancnic, duas
alicrnaiivas, o quc lIc crniic fazcr a sua cscolIa
scn icr ncccssidadc dc cnirar na analisc dc faios
c dc idcias quc odcrian csiar acina da sua
caacidadc dc julgancnio. Alcn disso, o
lclisciio dcvcra scnrc icr lugar a roosiio dc
qucsics quc, nao olsianic odcrcn scr da
naina rclcvancia nacional, coniudo sinlcs c
concrcias, o quc iorna naiuralncnic facil a
dccisao dc qualqucr clciior. Finalncnic, a
inicrvcnao das nassas clciiorais na dircao da
189
nacionalidadc, or ncio dos ronunciancnios
lclisciiarios, scrvira ara dcscnvolvcr nclas a
conscicncia cvica c o auicniico csriio
dcnocraiico.
***
A analisc, quc acalanos dc fazcr, dos iraos
caracicrsiicos do csiilo do novo rcginc lrasilciro
iraz-nos a duas concluscs quc nos arcccn
suficicnicncnic fundancniadas. A rincira c quc
o Esiado Novo c csscncialncnic una organizaao
dc iio inconicsiavclncnic, dcnocraiico. A
adoao do rincio auioriiario cono osiulado
lasico da organizaao csiaial nao coniradiia a
fisiononia dcnocraiica do rcginc. Acrcdiianos
icr dcnonsirado cn aginas anicriorcs quc cnirc
as idcias dc auioridadc c dcnocracia nao cisic
ncnIun aniagonisno. Tanio na logica da sua
icoria cono cn facc da ccricncia Iisiorica do
rcginc dcnocraiico, o concciio do Esiado
auioriiario inicgra-sc Iarnoniosancnic. Alias, as
condics cculiarcs das socicdadcs
conicnorancas sao dc noldc a iornar iao
ncccssarios os govcrnos auioriiarios quc, sc csics
fosscn inadaiavcis ao rcginc dcnocraiico, scria
a dcnocracia quc icria dc scr sacrificada orquc
o auioriiarisno sc iornou una qucsiao dc
salvaao colciiva nas circunsiancias do nundo
aiual.
190
Fclizncnic, orcn, o Esiado auioriiario odc
Iarnonizar-sc crfciiancnic con o csiilo
csscncial do rcginc dcnocraiico. E odcnos ir
nais longc afirnando quc soncnic una forna dc
govcrno auioriiario c caaz dc crniiir o
dcscnvolvincnio nornal da ,dcnocracia c das
suas insiiiuics, dc nodo a iorna-las adcquadas
s solucs dos rollcnas cada vcz nais
conlcos quc surgcn cn iodos os sciorcs da
vida das nacs conicnorancas.
Un ccnlo significaiivo dcssa vcrdadc,
icno-lo no rorio Esiado Novo organizado cla
aiual Consiiiuiao lrasilcira. Esiavanos
caninIando ara una siiuaao circnancnic
crigosa, na qual a falcncia ruidosa das ficcs
dcnocraiico-lilcrais c a dcnonsiraao
inrcssionanic da inossililidadc dc dcfcndcr a
socicdadc lrasilcira c dc ronovcr o surio das
foras cconnicas do as dcniro da orliia das
insiiiuics inrcgnadas dos crros c das iluscs
do lilcralisno, arrasiavan-nos ara o alandono
do rcginc dcnocraiico. Iranos cn lrcvc aclar
ara as anaccias cusiosas c coniraroduccnics
das diiaduras dcsoricniadas ou alrigarno-nos
sonlra das faniasias norlidas dos nisiicisnos
oliicos crsonificados no iluninisno susciio
dos falsos rofcias.
O golc dc Esiado dc 10 dc Novcnlro,
roicgcndo o Drasil conira crigos incdiaios quc
191
a dcnagogia csiinulada cla cananIa da
succssao rcsidcncial ancaava rcciiiar,
salvou ianlcn o rcginc dcnocraiico,
cvidcnicncnic o unico conaivcl con as
condics da rcalidadc nacional c con os
incraiivos das iradics lrasilciras. O csiilo do
Esiado Novo dcfinc-sc or duas caracicrsiicas
inconfundvcis. dcnocraiico c c nacionalisia.
Esics dois iraos conjugan-sc cn una unidadc
Iarnoniosa quc rcrcscnia o cquillrio cnirc os
clcncnios da fornaao lrasilcira c o scniido
Iisiorico do nosso fuiuro. O Esiado Novo c
dcnocraiico orquc c nacionalisia. E soncnic
corrcsondc idcia nacional or scr dcnocraiico.
A lasnagcn da nossa nacionalidadc rcalizou-sc
sol a influcncia do csriio da dcnocracia, quc ja
nos vcio da nciroolc curocia ondc clc cncrgira
dcsdc o scculo XV cn afirnacs significaiivas c
quc anicciaran no VclIo Mundo os surios da
idcia dcnocraiica, rcludiados cn ouiros ascs
cla grandc rcvoluao rcligiosa do scculo XVI. A
Consiiiuiao dc 10 dc Novcnlro,
dcscnlaraando-nos dos cncrios quc
dcfornaran c viciaran a csscncia da dcnocracia,
inriniu s novas insiiiuics lrasilciras un
cunIo iao niiidancnic nacionalisia, rccisancnic
orquc nclas sc rcafirna a Iisiorica fisiononia
dcnocraiica do nosso ovo c das nossas
iradics.
192

V. A NAO E O ESTADO.

Idcniificaao do ovo c da organizaao oliica
nacional A uniao consulsiancial da Socicdadc c do
Esiado iornan no novo rcginc sucrfluos os orgaos
inicrncdiarios Elininaao ncccssaria dos ariidos
Caraicr cculiar da oliico no Esiado auioriiario.

O csiilo do Esiado Novo, cujos iraos
inconfundvcis foran suciniancnic dclincados no
caiulo anicrior, rcflcic-sc na organizaao
nacional inrinindo-lIc un cunIo dcnocraiico
inconaravclncnic nais uro quc o dos rcgincs
anicriorncnic csialclccidos clas Consiiiuics
dc 1891 c dc 1934. Na ainosfcra dc
dcsviriuancnio da dcnocracia, quc os crros
douirinarios c as crvcrscs iniroduzidas clos
cosiuncs dcnagogicos criaran dcois da
rcvoluao franccsa sol as aarcncias
dcnocraiicas, dcsiacava-sc un faio lcn
significaiivo da dcfornaao do quc Iavia dc
csscncial no rcginc. A dcnocracia nao sc
caracicriza csscncialncnic or ncnIun dcsscs
iraos quc as Icrcsias dcnocraiico-lilcrais
arcscniavan cono clcncnios individualizadorcs
daquclc rcginc. As idcias dc igualdadc, dc
icnoraricdadc dos nandaios c dc ccrias
liniiacs da csfcra dc airiluics do odcr
193
ullico, ncsno quando curgadas dos crros
quc cn iorno dc iais concciios sc Iavian
acunulado, nao consiiiuan nais quc asccios
sccundarios solrcosios naiurcza inirnscca
dos fundancnios da dcnocracia. O quc
caracicriza csic rcginc dc nodo inconfundvcl,
disiinguindo-o das ouiras nodalidadcs dc
organizaao oliica, c a idcniificaao da
Socicdadc c do Esiado. Essa uniao indissoluvcl
cnirc a colciividadc nacional c a organizaao
csiaial c quc iorna o concciio da rcrcscniaao a
lasc fundancnial, ncccssaria c insulsiiiuvcl do
rcginc dcnocraiico. Ondc o Esiado nao c a
crcssao organica da rcrcscniaao da
dcnocracia. Anliando a fornula rcsiriia dos
rinciros dcnocraias da Inglaicrra ncdicval, quc
afirnavan nao odcr Iavcr iriluiaao scn
rcrcscniaao, rcsunircnos o criicrio
idcniificador do rcginc dc quc nos ocuanos
dizcndo quc scn rcrcscniaao nao Ia
dcnocracia.
No caiulo anicrior cuscnos o quc sc nos
afigura scr o vcrdadciro concciio da
rcrcscniaao c julganos icr dcnonsirado quc a
rcrcscniaao auicniica so odc scr conscguida
or roccssos quc asscgurcn a nanifcsiaao
vcrdica da voniadc c das icndcncias dos
clcncnios quc consiiiucn as foras dirigcnics da
vida social. O nciodo dcnagogico dc
rcrcscniaao adoiado na dcnocracia lilcral c
194
ncla considcrado cono o nais crfciio, isio c, o
do sufragio univcrsal con clciao dircia, nao
crniic ncn odc crniiir a rcrcscniaao,
auicniica das foras aiivas da socicdadc. Por
ouiro lado, o roccsso dc clciao indircia adoiado
cla nova Consiiiuiao lrasilcira c solrciudo con
a associaao dc un sisicna dc rcrcscniaao das
foras cconnicas c rofissionais, ianlcn
rcscriio clo aiual csiaiuio nacional no ari. 58,
ofcrccc garaniias anlas dc una rcrcscniaao
rcal da Socicdadc no Esiado.
O rcginc Iojc vigcnic cnirc nos icn, ois, or
aliccrccs un nciodo dc rcrcscniaao quc
roorciona a conariiciaao dc iodos os
cidadaos na dircao do Esiado. Nao sc iraia da
conariiciaao uioica, coniradiioria con a
rcalidadc social c inviavcl na raiica, quc os
icorisias da dcnocracia lilcral inaginaran
conscguir con o sufragio univcrsal c a clciao
dircia ariindo do osiulado falso c ncsno
alsurdo da igualdadc cfciiva dc iodos os
indivduos quc concn a socicdadc. A
conariiciaao asscgurada a iodos os
lrasilciros na dircao do Esiado, confornc os
icrnos da Consiiiuiao dc 10 dc Novcnlro aoia-
sc no criicrio oljciivisia do rcconIccincnio dc
rcalidadcs insofisnavcis c crniic a cada un
inicrvir na dircao da vida nacional, scgundo a
ncdida da sua caacidadc das rcsonsalilidadcs
dc qualqucr naiurcza con quc sc acIa oncrado
195
no jogo das foras sociais Cada cidadas scra
rcrcscniado no Esiado c cssa rcrcscniaao nao
scra una fornula ficicia, nas a crcssao dc un
faio rcal, or isso quc a arccla dc aiuaao cvica
dc cada un corrcsondc iao caiancnic quanio
ossvcl funao dcscncnIada no dinanisno
colciivo.
Un dos rollcnas nais inorianics c
ianlcn dc nais cnolganic inicrcssc iccnico no
iocanic organizaao oliica c, scn duvida, a
qucsiao das rclacs cnirc a Socicdadc c o
Esiado. Podc-sc ncsno dizcr quc a icoria do
Esiado icn or onio dc ariida a dcicrninaao
dc concciios claros c osiiivos accrca dcssc
assunio fundancnial.
O concciio do Esiado dcduzido, da idcologia
lilcral-dcnocraiica rcduzia a organizaao csiaial
a una csccic dc insiruncnio csccializado da
voniadc social. E csia cra conrccndida cono a
rcsulianic da sona das foras rcrcscniadas or
cada ncnlro individual da colciividadc. Assin, o
Esiado nao cra nais do quc un aarclIo cujas
funcs sc liniiavan a coordcnar ou, nais
caiancnic, a csialclcccr una ccria Iarnonia
cnirc os inicrcsscs c as iniciaiivas individuais, no
ccrccio dc airiluics quc sc rcsiringian ao
crculo judiciario c olicial. Alcn dc iais funcs,
calia acnas ao orgao csiaial agir cn dcfcsa da
colciividadc nacional conira ininigos cicrnos c
196
dcscncnIar no iocanic a ccrios sciorcs un
acl, cn quc cra alias a sua aiividadc acnas
iolcrada, cono succdanco da aao dcscnvolvida
clas iniciaiivas rivadas.
En iais condics, o Esiado consiiiua
acnas, cono disscnos, un orgao da colciividadc
nacional, ocuando, orianio, cn rclaao
Socicdadc una osiao rclaiivancnic rcduzida c
incquivocancnic sulalicrna. O concciio do
Esiado no scculo XX c radicalncnic difcrcnic. A
icndcncia do cnsancnio oliico conicnoranco
oricnia-sc no scniido da coincidcncia da csfcra
csiaial cono crculo da aiividadc social. A icoria
ioialiiarisia, incrcnic ianio ao conunisno cono
ao fascisno, lcva cssa idcia ao uliino circno,
airiluindo ao Esiado iodas as funcs da
Socicdadc, quc, nos rcgincs ioialiiarios, assa a
scr na rcalidadc un sinlcs acndicc da
organizaao csiaial quc alsorvc c concrciiza ioda
a rcalidadc social.
Enirc csscs dois concciios circnos, isio c,
cnirc o Esiado ncrancnic rcgulador das
aiividadcs individuais, confornc a douirina da
dcnocracia lilcral c o Esiado ioialiiario,
conunisia ou fascisia, dcsiaca-sc o Esiado
auioriiario, ial qual cisic Iojc no Drasil c, quc
nada icn dc conun con qualqucr das duas
nodalidadcs cn quc sc olariza a idcia da
organizaao oliica. Tanio o Esiado lilcral cono
197
o Esiado ioialiiario corrcsondcn a concciios
igualncnic ficicios. c uioisias da corrclaao
cnirc a socicdadc c a organizaao csiaial. No caso
do Esiado lascado no rincio individualisia, a
icoria nao lcva cn conia a cisicncia da
Socicdadc cono faio rcal c concrcio, ois alsirai
dc una scric dc fcnncnos conlcos quc
caracicrizan o dinanisno social c cuja
rccrcussao no funcionancnio c no scniido da
naquinaria csiaial nao odc dciar dc scr
considcrada. O concciio do Esiado ioialiiario c
viciado clo crro oosio, quc consisic cn clininar
a rcalidadc irrcduivcl rcrcscniada cla
crsonalidadc Iunana, cnirc cujas
nanifcsiacs sc cnconiran aiividadcs dc caraicr
sicologico c dc naiurcza naicrial, solrc as quais
o conirolc csiaial nao sc jusiifica c, quando
ccrcido sol a rcssao dc incriosos noiivos dc
inicrcssc colciivo, dcvc scr scnrc nuiio
nodcrado c discrcio.
O caraicr conlco da rcalidadc social c a
inossililidadc dc conrini-la na sua ioialidadc
dcniro da orliia da aao csiaial sao rcconIccidos
or alguns dos nais sagazcs cnsadorcs oliicos
conicnorancos, dos quais ncrccc csccial
dcsiaquc Harold Lasli. (14}. O Esiado auioriiario
lrasilciro conforna-sc con cssc criicrio Iunano
c rcalsiico, dcfinindo cn rclaao ordcn social,
organizaao cconnica c ordcn csiriiual as
linIas scaraiivas cnirc a aao csiaial c as
198
iniciaiivas rorias do indivduo c dos gruos quc
sc fornan no conjunio da colciividadc.
Mas a disiinao niida cnirc o quc cricncc
ao Esiado c csfcra dc aiividadc social,
cconnica c culiural cn quc o indivduo sc dcvc
scniir livrc, nao cnvolvc ncnIuna rcsiriao do
quc disscnos no incio dcsic caiulo accrca da
idcniificaao do Esiado c da Naao cn una
unidadc cocsa c indissoluvcl. A nanuicnao dc
una orliia rcscrvada aao individual c s
iniciaiivas rivadas, ianio cn assunios dc ordcn
naicrial cono cn qucsics dc naiurcza
csiriiual, longc dc criar sulcos quc dcsariiculcn
a unidadc Iarnoniosa do Esiado c da Naao,
ainda rcforan a cocsao cnirc anlos. Fcalncnic,
as lilcrdadcs asscguradas ao indivduo no lano
cconnico c na csfcra sicologica acnas
dcicrninan una conariiciaao nais
conscicnic, csonianca c cficaz dc cada unidadc
Iunana no conjunio da vida colciiva c, orianio,
ianlcn, nas aiividadcs do Esiado.
***
Da idcniificaao alsoluia do Esiado con a
Naao ronana logo una conscqucncia da naior
rclcvancia oliica. O Esiado dciando dc scr una
cniidadc disiinia da colciividadc nacional c
assando a cocisiir con cla cn una
coincidcncia rigorosancnic dcfinida c claro quc
os aarclIos dc ligaao cnirc a Naao c a
199
organizaao csiaial sc iornan auionaiicancnic
sucrfluos. No rcginc, da dcnocracia lilcral, a
Naao nao odia icr coniaio con a naquinaria
csiaial scnao or inicrncdio dc orgaos cculiarcs
quc cran os ariidos oliicos Na rcalidadc, no
rcginc lilcral-dcnocraiico, nao Iavia nunca
idcniificaao da colciividadc nacional cn
conjunio con o aarclIo do Esiado. O concciio
do sisicna rcrcscniaiivo idcniificado con o
lilcralisno fazia, cono iivcnos ocasiao dc
nosirar cn caiulo anicrior, con quc o Esiado
fossc o insiruncnio dc odcr caiurado clo
ariido quc conscguira vcnccr na uliina clciao.
Assin, janais a Naao sc idcniificava con o
Esiado, quc cra acnas o insiruncnio dc un
gruo social dc quc o ariido vcnccdor cra o
orgao dc crcssao oliica. En iais
circunsiancias, a cisicncia dos ariidos csiava
indissoluvclncnic vinculada roria naiurcza
do rcginc.
No Esiado auioriiario, quc c un Esiado
nacional cn quc iodos. os indivduos c iodos os
gruos, sociais, scjan quais forcn o crcdo c as
oinics quc rofcsscn, csiao idcniificados con
clc cono aric inicgranic quc sao da colciividadc
nacional consulsiancialncnic unida
organizaao csiaial a siiuaao quc nos dcara
c dianciralncnic oosia. Os ariidos, cuja
sucrfluidadc c cvidcnic, consiiiuirian ianlcn
200
clcncnios criurladorcs, inconaivcis con a
narcIa nornal da vida da nacionalidadc.
CIcganos aqui ao onio ialvcz nais
inicrcssanic na analisc das caracicrsiicas
cculiarcs da organizaao do Esiado cn linIas
auioriiarias. En un rcginc cono o quc ora sc
acIa csialclccido no Drasil, o Esiado airilui aos
indivduos c aos gruos cscciais or clcs
fornados na socicdadc una orliia nuiio anla
dc lilcrdadc dc iniciaiiva. Essa lilcrdadc c
ariicularncnic cicnsa no iocanic claloraao
das idcias c nanifcsiaao das crcsscs do
cnsancnio cn qualqucr lano dc aiividadc
iniclcciual. Tcrcnos ocasiao, cn un dos
caiulos sulscqucnics, dc alordar nais
dciidancnic cssc assunio. Por cnquanio vanos
acnas canina-lo na sua rclaao con os
nciodos cculiarcs da oliica no Esiado
auioriiario.
A garaniia asscgurada s lilcrdadcs
individuais, csccialncnic cn naicria, dc
conscicncia c dc oiniao, nao odc coniudo
conroncicr un onio csscncial na csiruiura do
rcginc c no scniido idcologico do Esiado
auioriiario. Na logica da sua organizaao c das
dircirizcs quc o cncaninIan ara as suas
finalidadcs nacionais, o Esiado Novo, insiiiudo
cla Consiiiuiao dc 10 dc Novcnlro, nao
odcria conscniir quc a lilcrdadc dc conscicncia
201
c dc anla crcssao do cnsancnio fossc
inicrrciada or una forna laiiiudinaria
cnvolvcndo o conscniincnio cn aiividadcs dc
caraicr oliico inconaivcis con a scgurana da
organizaao csiaial c con o scu scniido
idcologico. Tcrcnos cnscjo dc arofundar nais a
analisc dcsic onio, quc ccriancnic rcqucr una
ccria suiilcza no scu csclarccincnio. Mas
considcracs dc ordcn raiica, quc assanos a
fornular, lasiarao ara iornar dcsdc ja
suficicnicncnic clara a disiinao solrc a qual
icrcnos ulicriorncnic dc insisiir.
O Esiado auioriiario scndo csscncialncnic
nacional, o quc cquivalc a dizcr quc clc c a Naao
consiiiucn cla sua uniao consulsiancial un
iodo crfciio c indissoluvcl, dcsolcdcccria aos
incraiivos do insiinio dc conscrvaao nacional
sc iolcrassc qualqucr aiividadc oliica dirigida
conira sua cisicncia, csialilidadc c urcza O
scniido do Esiado auioriiario coincidc con as
dircirizcs iraadas clos anicccdcnics Iisioricos c
clas rcalidadcs aiuais da Naao. A lasnagcn
dcssa forna dc organizaao csiaial olcdcccu ao
concciio dc quc no rosscguincnio daquclas
dircirizcs, c soncnic assin, aiingircnos os
oljciivos visados ara o dcscnvolvincnio c
cngrandccincnio do Drasil. Ncssa convicao
cnconira-sc a aric fundancnial da idcologia do
Esiado Novo.
202
Dir-sc-a quc, scnclIanic convicao c naicria
dc fc. Podcranos rclicar quc a lasc douirinaria
da nossa nova organizaao nacional c
crfciiancnic susccivcl dc una analisc racional
quc nos conduziria dcnonsiraao logica das
razcs quc a jusiifican. Mas nao c rcciso ianio.
O rcconIccincnio dc un osiulado icorico,
fundancnial, csialclccido cono onio dc ariida
ara a claloraao dc una idcologia oliica, nao c
ncnos lcgiino clo faio dclc ronanar dc un
roccsso iniuiiivo. O cccsso dc racionalisno,
quc un dos naiorcs ncsircs da cicncia
ccrincnial ja csiignaiizava cono irracional no
cano da liologia, c ainda ncnos dcfcnsavcl no
cano da sociologia c da oliica.
Os sisicnas dc organizaao das socicdadcs
Iunanas c as fornas dc lasnagcn oliica das
colciividadcs nacionais nao sao criacs
claloradas con os rccursos da logica fornal cla
inicligcncia no ccrccio dc una csccic dc
racionalizaao gconcirica dos faios sociais. O
concciio lcrgsoniano do roccsso da cvoluao
criadora c do acl nclc rcscciivancnic
dcscncnIado clo ncio viial c cla razao
sisicnaiizadora rcssalia cn una dcnonsiraao
inrcssionanic airavcs da. ccricncia Iisiorica.
As nacs quc soulcran organizar-sc ara as
vicissiiudcs dc una longa viagcn viioriosa ara o
fuiuro, foran as quc olcdcccran s iniuics
claras do gcnio oliico. Os Esiados quc
203
solrcvivcran c sc afirnaran Iisioricancnic no
cslcndor das suas rcalizacs iivcran iodos os
aliccrccs iraados or un scguro insiinio das
adaiacs do ovo s incriosas coniingcncias
das rcalidadcs quc os cnfrcniavan. O acl da
razao c da logica so vcn a scr dcscncnIado no
iralalIo osicrior dc inicrrciaao, dc
dcscnvolvincnio c coordcnaao dos clcncnios
csscnciais iniroduzidos na lasnagcn da
organizaao nacional clas iniuics do csriio
oliico.
Nao Ia, orianio, noiivo ara nos scniirnos
acanIados cn adniiir quc a idcologia do Esiado
Novo icnIa os scus fundancnios na olra
criadora dc una lucida iniuiao oliica. O nosso
nal, no assado, consisiiu caiancnic cn
sufocarnos as aiidcs csoniancas da nossa
caacidadc criadora ara clalorarnos
insiiiuics coligindo, clos ariifcios dc una
logica fornal, idcias aanIadas aqui c acola,
cnquanio nos dcscuidavanos dc alrir os olIos
ara luscar insiraao na analisc oljciiva da
rcalidadc lrasilcira. A Consiiiuiao dc 10 dc
Novcnlro, cono ja o disscnos cn aginas
anicriorcs, rcrcscnia o rinciro narco da nossa
cnanciaao csiriiual na csfcra oliica. Os
fundancnios do novo rcginc sao rofundos c
solidos rccisancnic or nao scrcn consirucs
urancnic racionais rcalizadas no lano das
alsiracs, nas na rocIa viva a quc cIcganos
204
ncrgulIando cono lrasilciros na csscncia da
lrasilidadc.
Adniiidos o caraicr iniangvcl dos aliccrccs
do Esiado Novo c a naiurcza dcfiniiiva do scniido
quc clc inrinc ao fuiuro dcscnvolvincnio
Iisiorico da nacionalidadc, c cvidcnic quc a
organizaao csiaial, no cunrincnio da sua
finalidadc rccua quc c a dcfcsa da Naao, nao
odc iolcrar no cano das aiividadcs oliicas
raiicas qualqucr agruancnio quc coniradiic a
ordcn csialclccida cono lasc da cisicncia
nacional.
O Esiado auioriiario icn una douirina cn
iorno da qual odcnos osiular a cisicncia dc
un conscnso dc oiniao nacional, ncsno anics
do ronunciancnio lclisciiario, ianias c iao
claras ja icn sido as crcsscs dc acordo solrc
cssc onio. Conscniir cn aiividadcs oliicas
conirarias a cssa idcologia scria un aio dc
suicdio, una lancniavcl nanifcsiaao dc
inlccilidadc oliica. Toda a aao cvica icn, no
novo rcginc, a sua orliia niiidancnic
dcnarcada. Mas cssa dcliniiaao das aiividadcs
oliicas nao inlica cn rcsirics ou
acanIancnio das ossililidadcs dc cada un,
orquc o crculo iraado cla unidadc dc
cnsancnio cn iorno do Esiado alrangc a
ioialidadc da cisicncia nacional. O unico ariido
adnissvcl no aiual rcginc c o ariido do Esiado
205
c, cono csic sc acIa idcniificado con a
colciividadc nacional cssc ariido c consiiiudo
cla roria Naao.
Ouiro corolario dccorrc das configuracs
cscciais do novo Esiado lrasilciro. Sc a Naao c
a organizaao csiaial fornan un iodo
indissoluvcl c sc o Esiado c o orgao dc crcssao
da conscicncia c da voniadc do coro nacional, c
claro quc dclc dcvc ariir a dircao da oliica.
Mas, no Esiado auioriiario, o cio da sua
organizaao csiruiural c o foco dc irradiaao do
scu dinanisno c o rorio CIcfc da Naao.
A unidadc dc oricniaao oliica, cujas
criurlacs virian dcicrninar o alalo da cocsao
cnirc o Esiado c a Naao, quc forna a roria
csscncia do rcginc, cigc quc o riino da oliica
nacional scja dado clo Prcsidcnic da Fcullica.
Esic onio dc incccdvcl alcancc ara o
funcionancnio nornal das insiiiuics c ara o
cquillrio da organizaao nacional no scu
conjunio foi accriadancnic rcvisio no ari. 73 da
Consiiiuiao, quc cnfciou nas naos do
Prcsidcnic da Fcullica a surcna dircao da
oliica lrasilcira.
206

VI. ORGANIZAO ECONMICA.

O Esiado coordcna nas nao conrinc as iniciaiivas
rivadas O indivduo c o faior rincial na
roduao da riqucza, colciiva Econonia
cquililrada c ccononia dirigida O novo rcginc
lrasilciro c no lano cconnico csscncialncnic
caiialisia Significaao c alcancc do cororaiivisno
Caiialisno c organizaao cororaiiva da ccononia
Nacionalisno cconnico Transigcncias do
lcgislador consiiiuinic con ccrias corrcnics dc
oiniao A inigraao c a cansao cconnica do
as Planificaao.

Os ncsnos iraos difcrcnciais rofundos,
niidos c inconfundvcis, quc vcrificanos cisiir
cnirc o novo Esiado lrasilciro c as organizacs
oliicas do iio ioialiiario, conunisia ou fascisia,
ircnos cnconirar cn rclaao csiruiura c ao
scniido da organizaao cconnica rcscriia cla
Consiiiuiao dc 10 dc Novcnlro. O Esiado
ioialiiario, cn qualqucr das suas nodalidadcs, c
invariavclncnic oricniado cla idcia da
sulalicrnizaao das aiividadcs cconnicas ao
riino do odcr oliico, dccorrcndo dcssc
rincio fundancnial do ioialiiarisno a rcduao
naior ou ncnor da csfcra das iniciaiivas c das
aiividadcs individuais no quc sc rclaciona con a
roduao c disiriluiao da riqucza.
207
Fcalncnic, o quc caracicriza a organizaao
cconnica do Esiado ioialiiario c o osiulado da
ncgaao inlciia do dirciio dos indivduos ou dos
gruos fornados na socicdadc a dcscnvolvcr
qualqucr forna dc aiividadc roduiora fora da
orliia iraada clo Esiado. En una socicdadc
sulnciida ao conunisno ou ao fascisno, ioda a
aiividadc cconnica cricncc viriualncnic ao
Esiado c o quc c dciado cono cano da aao
individual o c a iiulo rccario. Dc faio, as
lilcrdadcs conccdidas ao indivduo c s
organizacs rivadas rcrcscnian acnas una
iolcrancia, una siiuaao iransiioria adniiida
cono conscqucncia da incaacidadc icnoraria
do Esiado dc ocuar-sc dirciancnic daquclc scior
ariicular da ccononia.
Tanio na Fussia lolcIcvisia cono na Iialia
fascisia, dcaran-sc-nos confirnacs do quc
acalanos dc dizcr. Sc no rinciro dos casos
ciiados a cicnsao do odcr csiaial ao cano
cconnico foi rcalizada dc nodo nais acclcrado c
alrangcndo dcsdc o incio un crculo nuiio nais
anlo dc aiividadcs, na Iialia, o roccsso dc
sulordinaao das iniciaiivas c dos inicrcsscs
rivados orliia da aao do Esiado, or scr nais
lcnio c dcscnvolvido con nais rudcncia, ncn
or isso dciou dc aicnicar dc nodo analogo a
idcniidadc dc oricniaao do fascisno c do
conunisno cn naicria dc organizaao
cconnica. Nao c inooriuno acrcsccniar quc a
208
accniuaao dcssc novincnio ara, a alsorao,
clo Esiado, dc csfcras cada vcz nais variadas c
inorianics da aiividadc rivada icn sido ,nuiio
considcravcl na Iialia duranic os uliinos anos. E
quando o Esiado fascisia nao incorora ccrios
sciorcs da ccononia nacional orliia da sua
aao dircia, a conrcssao or clc ccrcida solrc
as aiividadcs ali dcscnvolvidas rcrcscnian dc
nodo incquvoco a crcsccnic sulordinaao da
ccononia rivada ao conirolc csnagador do odcr
ullico.
Nada disso cnconirarcnos no Esiado
auioriiario insiiiudo no Drasil. O rincio
fundancnial, clo qual sc oricniou o lcgislador
consiiiuinic na claloraao dos disosiiivos
aiincnics ordcn cconnica foi o da inicrvcnao
csiaial ncssa csfcra con o oljciivo dc coordcnar
os inicrcsscs rivados cn un sisicna cquililrado
no qual scjan anics c acina dc iudo
salvaguardadas as convcnicncias do lcn ullico.
Calc ao Esiado aiuar no jogo das rclacs
cconnicas quc sc roccssan na vida social,
corrigindo alusos, rcajusiando siiuacs
rcjudiciais ao inicrcssc colciivo, anarando
ccrios gruos dc inicrcsscs conira a rcssao
cagcrada dc ouiras foras cconnicas quc os
odcrian rcjudicar injusiancnic. A funao
csiaial na ordcn cconnica olcdccc orianio s
dircirizcs dcrivadas do osiulado lasico da
idcologia do novo rcginc, isio c, quc o Esiado,
209
scndo a crcssao organica da Naao, csia
invcsiido dc auioridadc alsoluia ara coordcnar,
ajusiar c cquililrar as corrcnics dc qualqucr
naiurcza quc sc jusiaonIan no jogo do
dinanisno social.
Mas, ncssa alicaao aos faios cconnicos do
rincio quc dcfinc o irao nais caracicrsiico do
odcr csiaial c da sua funao, nada Ia quc
inliquc na conrcssao csnagadora das
iniciaiivas c das aiividadcs individuais.
Dcsiacando-sc inconfundivclncnic do onio dc
visia cn quc sc colocan as organizacs
nacionais ioialiiarias cn facc dos rollcnas
coniidos na ordcn cconnica, o Esiado Novo
lrasilciro, cliciiancnic c aic con ccria
solcnidadc, consagra no ari. 135 da Consiiiuiao
o rincio do valor rinacia1, do indivduo cono
clcncnio roduior da riqucza.
Os icrnos cn quc cssa idcia c ali dcfinida sao
iao significaiivos c insofisnavcis quc c
inicrcssanic ciiar iciualncnic o aludido
disosiiivo consiiiucional. Na iniciaiiva
individual, no odcr dc criaao, dc organizaao c
dc invcnao do indivduo, nos liniics do lcn
ullico, funda-sc a riqucza c a roscridadc
nacional". Scria inossvcl crinir cn
linguagcn nais clara os clcncnios csscnciais do
concciio individualisia da ordcn cconnica
criada clo csiaiuio dc 10 dc Novcnlro.
210
Mas o rcconIccincnio do indivduo cono
lasc dc iodo roccsso dc roduao da riqucza c
dc dcscnvolvincnio da roscridadc c, no icio
ciiado, sujciio logo a una rcssalva quc airilui ao
lcn ullico rclcvancia sucrior a quaisqucr
ouiras considcracs diiadas clas convcnicncias
do inicrcssc rivado. A Consiiiuiao airilui ao
indivduo un acl rccisou c insulsiiiuvcl no
cncadcancnio organico da ccononia nacional.
Enircianio, as aiidcs individuais, ncncionadas
cono faiorcs rinaciais cn iodo o jogo das
aiividadcs cconnicas, so odcn scr ccrcidas
nos liniics do lcn ullico.
A douirina fundancnial da ordcn cconnica
do Esiado Novo csia assin condcnsada c
crcssa naquclcs icrnos do ari. 135 da
Consiiiuiao. O odcr csiaial ncnIun cnlarao
oc ao surio livrc das aiividadcs individuais c
rcconIccc quc as faculdadcs alicadas no
ccrccio daquclas aiividadcs rcrcscnian os
faiorcs insulsiiiuvcis no dcicrninisno da
cansao da riqucza colciiva. Fica, coniudo,
dcsdc logo afirnado quc os indivduos, aiuando
isoladancnic ou cn gruos, icn dc sulordinar
as suas aiidcs c os scus inicrcsscs ao riino
inosio clo lcn gcral dc quc o odcr ullico c o
asscgura.. dor crnancnic.
***
211
A falcncia da ccononia lilcral, dc quc ja
iivcnos ocasiao dc nos ocuar cn un dos
caiulos rcccdcnics, criou dcsdc a coca da
grandc gucrra un csiado dc coisas cn quc iodas
as nacs sc dclaicn rocura dc dircirizcs
novas ara una rcconsiruao cconnica
conscnianca con as rcalidadcs osias cn foco
duranic os uliinos vinic anos or una scric dc
rollcnas rcncnics c criurladorcs.
As lics da ccricncia c os rcsuliados da
analisc roccdida cn nuliilas dirccs or
ccononisias ligados s cscolas nais difcrcnics
rcdundaran cn una conclusao quc sc odc
considcrar Iojc onio acfico. As condics quc
o lilcralisno cconnico csialclcccu no scculo
XIX nao odcrao nais scr rcsiauradas. Una
organizaao cconnica lascada no concciio da
iliniiada lilcrdadc da aao individual, dciando
quc os rollcnas concrcios scjan rcsolvidos clo
jogo das foras cconnicas cn olcdicncia s
suosias lcis naiurais quc os ccononisias da
cscola classica cnsaran icr induzido c, nos dias
aiuais, una inossililidadc ura c sinlcs.
Discuiir orianio vaniagcns ou dcsvaniagcns do
vclIo rcginc do laisscz fairc" odc scr quando
nuiio un assaicno iniclcciual. Sol o onio dc
visia raiico, ial qucsiao nao inicrcssa o
ccononisia ncn o csiadisia, da cscolIa das
fornas rcfcrvcis dc inicrvcnao do odcr csiaial
212
na coordcnaao das aiividadcs cconnicas da
socicdadc.
Cono sc odcria rcvcr, as oinics varian
no icrrcno icorico cn una cscala quc ofcrccc
nargcn ara as nais divcrsas solucs. Un
canc criico das idcias cn curso no noncnio
aiual solrc as nuncrosas nodalidadcs da
ccononia dirigida corliiaria cvidcnicncnic dos
liniics do csiudo quc csianos fazcndo accrca da
ordcn cconnica csialclccida cla nova
Consiiiuiao lrasilcira. Para csclarcccr o assunio
cn foco, c lasianic assinalar quc o dirigisno
cconnico odc, dc un nodo gcral, scr dividido
cn duas caicgorias corrcsondcnics
rcscciivancnic a dois onios dc visia
fundancniais no arco da funao csiaial c das
iniciaiivas rivadas cn naicria cconnica.
Quc ao Esiado cunrc assunir a funao dc
orgao surcno dc dirigcnic das aiividadcs
cconnicas c onio or iodos adniiido. Mas,
cnquanio una corrcnic dc ariidarios da
ccononia dirigida, foricncnic influcnciada clas
idcias quc gcraran o concciio do Esiado
ioialiiario, insisic cn quc o roccsso dc dircao
cconnica dcvc rcflciir o cnsancnio c a
oricniaao do orgao csiaial, ouiros ccononisias
colocan-sc cn osiao nuiio ncnos radical.
213
As idcias da rincira das cscolas ciiadas vcn
icndo Ia anos alicaao concrcia na Fussia
Soviciica c cn ncnor cscala na Iialia fascisia c na
AlcnanIa social-nacionalisia. O ouiro concciio
da organizaao da ccononia dirigida a quc nos
rcfcrinos c cuja cccuao raiica csia scndo
ccnlificada, nos Esiados Unidos, cla oliica
dc rcconsiruao cconnica do Prcsidcnic
Fooscvcli, nclIor sc dcfiniria cono o dc una
ccononia cquililrada. Ha rcalncnic una
disiinao quc sc nos afigura lcn niida cnirc as
idcias dc ccononia dirigida c dc ccononia
cquililrada.
O caracicrsiico da rincira c a aao do odcr
csiaial inondo s foras associadas roduao
c disiriluiao da riqucza dircirizcs ,iccnicas,
cconnicas c concrciais dcrivadas dc un lano
dc conjunio clalorado clo odcr ullico, con o
oljciivo dcfinido dc aiingir ccrias finalidadcs
julgadas convcnicnics aos inicrcsscs glolais da
Naao. A ccononia dirigida ncsia accao do
icrno, quc c alias a unica conscnianca con o
concciio do dirigisno inicgral, rcssuc ara a
sua alicaao a cisicncia do Esiado ,ioialiiario.
A ccononia cquililrada, quc odc scr
dcfinida cono una forna dc dirigisno cconnico
conaivcl con a nanuicnao dc una
considcravcl lilcrdadc asscgurada s iniciaiivas
rivadas, nao arcscnia na sua fisiononia, nos
214
scus nciodos c nas suas finalidadcs, qualqucr
corrclaao con a idcia do ioialiiarisno. O Esiado
dcnocraiico, dcsdc quc scja organizado cn linIas
auioriiarias, cono c o caso do Esiado Novo
lrasilciro odc iornar-sc o orgao cficaz dc un
sisicna dc ccononia cquililrada.
Longc dc cnvolvcr a conrcssao das
iniciaiivas individuais da aiividadc rivada, a
ccononia cquililrada inlica logicancnic no
rcconIccincnio rclininar dc quc a roduao da
riqucza dcvc crnancccr cono un faio incrcnic
orliia daquclas iniciaiivas c aiividadcs Assin, o
lcgislador consiiiuinic olcdcccu logica do
rincio consagrado cono osiulado lasico da
ordcn cconnica no ari. 135 do novo csiaiuio
nacional rcarando os clcncnios ara a
organizaao dc un sisicna dc ccononia
cquililrada.
O cio dcssc sisicna c o insiruncnio or
ncio do qual a ordcn cconnica idcalizada vira a
scr una rcalidadc conlcia c o ConsclIo dc
Econonia Nacional Nao cnirarcnos aqui no
canc da osiao inicrcssanissina quc cssc
ConsclIo dcvcra ocuar na claloraao das lcis
conccrncnics a assunios cconnicos, ianio na
fasc inicial cn quc aiuara no ccrccio dc funao
consuliiva, cono nais iardc quando csiivcr
iransfornado or un ronunciancnio
lclisciiario do clciiorado cn aric inicgranic do
215
Parlancnio Nacional. O quc nos inicrcssa, dcniro
dos oljciivos dcsic caiulo, c focalizar o acl
quc o ConsclIo da Econonia Nacional
dcscncnIara na claloraao da fuiura ordcn
cconnica do as cono ronoior da organizaao
cororaiiva rccciiuada cla lcira a}. do ari. 61
da Consiiiuiao.
En iorno do cororaiivisno icn sc fornado
nos uliinos anos idcias difcrcnics, nao raro
coniradiiorias c quasc scnrc cn dissonancia
con a rcalidadc ncssa naicria. Ha, or ccnlo,
qucn inaginc scr a organizaao cororaiivisia da
ccononia un dos asccios do fascisno. Muiias
vczcs olscrva-sc ncsno quc Esiado
cororaiivisia c Esiado fascisia arcccn scr, ara
nuiia gcnic, crcsscs nais ou ncnos
sinonnicas. Enircianio, c ja iivcnos ocasiao dc
nosira-lo cn un dos caiulos anicriorcs, o
Cororaiivisno c nuiio nais aniigo quc o
fascisno, nao icndo csic fciio nais quc incluir no
scu sisicna a organizaao cororaiisia quc, alias,
dcsviriuou or conlcio invcricndo a ordcn
logica c naiural das rclacs cnirc o Esiado c os
sindicaios cconnicos c rofissionais.
Scria crro nao ncnos gravc acrcdiiar quc o
cororaiivisno icnIa afinidadcs cscciais c
caracicrsiicas con qualqucr cscola oliica ou
social, inclusivc o sindicalisno rcvolucionario, o
cIanado anarco-sindicalisno do iio csanIol.
216
En iodos csscs casos, cono ial qual aconiccc cn
rclaao ao fascisno, nao Ia nais quc una
aroriaao con finalidadcs ariicularcs da idcia
cororaiivisia surgida, cono ja vinos, da aao
cclusiva dc faiorcs cconnicos cn aao no
nundo conicnoranco. Ncn sc odc ncsno
airiluir a roagaao da idcia cororaiivisia cn
nossos icnos s influcncias culiurais
associadas con un csiudo nais criicrioso c
arofundado das organizacs cororaiivas
ncdicvais, onio csic ianlcn ja caninado cn
aginas rcccdcnics.
A naiurcza rcondcranicncnic scnao
cclusivancnic concrcia c, or assin dizcr,
csccializada c ncsno rcsiriia das dcicrninanics
do surio conicnoranco do cororaiivisno, acIa-
sc clarancnic dcfinida clos iralalIos dos
csiudiosos quc icn analisado cssc asccio
rclcvanissino c iao cnolganic da crisc dc
iransiao ora airavcssada clos ovos civilizados.
A csic roosiio, c ariicularncnic inicrcssanic a
coniriluiao irazida or Picrrc Lucius (15} quc
c cn cvidcncia, con incccdvcl niiidcz, o
caraicr inconfundivclncnic cconnico c concrcio
das razcs quc csiinulan o dcscnvolvincnio do
cororaiivisno. E, sc fossc ncccssario aclar ara
nais una auioridadc no assunio, lasiaria
rccorrcr ao iralalIo dc C. dc MicIclis (16} accrca
da qucsiao dc una gcncralizaao nundial do
sisicna cororaiivisia.
217
Dcscnlaraado o nosso caninIo dos crros c
falsas inicrrciacs quc sc acunularan cn
iorno da idcia cororaiivisia cIcgarcnos
conclusao dc quc cla nao sc acIa vinculada a
ncnIuna douirina oliica csccial ncn
corrcsondc ianlcn ncccssariancnic a
ncnIuna forna ariicular dc organizaao do
Esiado. claro quc cnirc o concciio da ccononia
cn linIas cororaiivisias c o Esiado lilcral-
dcnocraiico nao odia cisiir associaao. O
osiulado lasico do cororaiivisno c a noao da
sulordinaao dos inicrcsscs c onios dc visia
individuais s considcracs c ao scniido do lcn
colciivo. Ha, orianio, una coniradiao
irrcconciliavcl c un aniagonisno irrcduivcl cnirc
a dcnocracia lilcral c a idcia da organizaao
cororaiivisia da ccononia nacional. Mas,
alsiraindo-sc da forna lilcral-dcnocraiica dc
Esiado, o cororaiivisno odc incluir-sc na
csiruiura organica dc qualqucr rcginc oliico,
una vcz quc nclc sc rcconIca o rincio
fundancnial da rcondcrancia da colciividadc
solrc o indivduo c do lcn ullico solrc os
inicrcsscs ariicularcs dc cada ncnlro da
socicdadc.
No curso da analisc quc csianos fazcndo do
sisicna cororaiivisia cn funao do rccciio da
nova Consiiiuiao lrasilcira, quc csiiulou a
ulicrior organizaao da ccononia nacional cn
lascs cororaiivisias, cIcganos agora a una
218
qucsiao vivancnic inicrcssanic c quc odc
ofcrcccr cnscjo a conirovcrsia. Traia-sc da
dcicrninaao das rclacs cnirc a idcia
cororaiivisia c o rcginc caiialisia. Scgundo a
oiniao rcdoninanic nas corrcnics oularcs c
ncsno confornc os onios dc visia susicniados
or nuiios icorisias da organizaao cororaiisia,
Iavcria cnirc csia c o caiialisno una oosiao
idcologica quc sc rcflciiria cn inconaiililidadc
raiica. Afigura-sc-nos, orcn, Iavcr a cssc
roosiio una confusao dccorrcnic da falia dc
dcvida arcciaao dos asccios aiuais do sisicna
caiialisia O suosio aniagonisno cnirc o
cororaiivisno c o caiialisno crinc o
rcsuliado do confronio cnirc a organizaao
cororaiiva c o rcginc caiialisia da coca ulira-
individualisia. Sc nos dcslocarnos das
configuracs Iojc assadas do caiialisno do
scculo XIX ara as rcalidadcs aiuais do
ncocaiialisno ronanado da roduao cn
nassa, scrcnos lcvados a concluir quc una
organizaao cororaiivisia da ccononia nacional,
cono a rcscrcvc a Consiiiuiao dc lO dc
Novcnlro no ari. 14O c na lcira a} do ari.61, nao
c dc nodo algun conaivcl con cssc nodcrno
caiialisno. Longc disso, Ia ncsno cnirc as
icndcncias do ncocaiialisno c o scniido do
cororaiivisno afinidadcs facilncnic crccivcis
c das quais dcvc rcdundar facil conlinaao
219
Iarnoniosa dos dois sisicnas na oricniaao das
aiividadcs cconnicas do as.
O quc iornava o aniigo caiialisno
individualisia aniinnico do cororaiivisno c
fazia con quc csic nao sc udcssc adaiar
csiruiura do Esiado lilcral-dcnocraiico cra
rccisancnic con a falia dc idcniificaao da
ccononia lilcral con o concciio da coordcnaao
dos inicrcsscs individuais sol o riino
rcdoninanic da asccndcncia do lcn colciivo.
Ora, o ncocaiialisno surgido cono cfciio dos
acrfcioancnios da iccnica indusirial, quc
dcicrninaran a roduao cn nassa, foi forado
clos incraiivos das condics cconnicas
incrcnics sua roria naiurcza a ionar cono
caracicrsiica nais significaiiva da sua fisiononia
un scniido niiidancnic cororaiivo.
A ciaa individualisia do caiialisno ja foi
dcfiniiivancnic iransosia c c Iojc acnas, una
fasc assada no ciclo nodcrno da cvoluao
cconnica. Falar-sc cn individualisno, na
accao, quc cssa alavra iinIa na linguagcn
dos ccononisias classicos c dos scus
coniinuadorcs ,da uliina nciadc do scculo XIX, c
usar un vocalulo quc crdcu a sua significaao
cn facc das siiuacs criadas clas rcalidadcs
aiuais. No jogo das foras do grandc caiialisno
conicnoranco, o indivduo c as organizacs
ariicularcs do cnrccndincnio rivado acIan-
220
sc ariiculados cn un sisicna coordcnado, cujas
cngrcnagcns funcionan scgundo dircirizcs
iraadas cn rovciio dc inicrcsscs incororados
nas orliias dc gruos associados ara una
finalidadc conun.
O irusi, quc cono olscrvanos cn un dos
caiulos anicriorcs foi una das crcsscs
iniciais do cnsancnio cororaiivisia
conicnoranco, ja nao consiiiui a forna final do
scniido cororaiivisia inosio ao grandc
caiialisno da roduao cn nassa clas
injuncs das novas iccnicas dc roduao c
disiriluiao da riqucza. Una conrccnsao nais
rofunda c nais clara dos rollcnas quc sc
arcscnian naquclcs sciorcs, irazcndo nclIor
conIccincnio da corrclaao cnirc as condics da
roduao c os fcnncnos olscrvados nas
siiuacs dos ncrcados, lcvou o caiialisno
conicnoranco a ir alcn do irusi, nos scus
nciodos dc coordcnaao niiidancnic
cororaiivisia. As conlinacs icndcnics a
cnfrcniar varios asccios dos rollcnas da
ccononia das indusirias c a afasiar as causas dc
criurlacs concrciais rcrcscnian, na
rcalidadc, un auicniico csloo dc organizaao
cororaiivisia oricniada clos rincios da
racionalizaao c do dirigisno cconnico.
Podcranos dcscnvolvcr csic assunio
acrcsccniando considcracs c arguncnios quc
221
virian forialcccr o onio ,dc visia aqui afirnado.
Mas arccc-nos nao scr ncccssario rosscguir,
con risco dc una digrcssao dcnasiadancnic
longa, ara consolidar a rova quc julganos icr
dado dc nao cisiir cnirc o cororaiivisno c o
ncocaiialisno conicnoranco, quc lcn odc scr
qualificado dc caiialisno cororaiivo, ncnIuna
oosiao ou inconaiililidadc. Assin, a nova
Consiiiuiao lrasilcira quc, dcfinindo os
osiulados da ordcn cconnica quc csialclccc,
nao sc afasia das configuracs do rcginc
caiialisia, c crfciiancnic cocrcnic con cssa
oricniaao ao rcscrcvcr quc a ccononia nacional
dcvcra scr organizada cn lascs cororaiivisias.
A organizaao cororaiivisia da ccononia
nacional scria, scn duvida, irrcconciliavcl con o
individualisno incrcnic ao lilcralisno cconnico,
do qual sc cnconiran solrcvivcncias ronaniicas
cn ccrias cccniricidadcs conicnorancas, cnirc
as quais lasia ncncionar o disiriluiisno cono
una das nais ciravaganics caracicrsiicas da
ncnialidadc quc icnia dclaldc rcagir conira o
scniido inosio civilizaao clos rogrcssos da
iccnica cicnifica. Mas a nova Consiiiuiao
lascia-sc cn idcologia conlciancnic difcrcnic.
O indivduo, cujo valor c rcrrogaiivas sao
rcconIccidos cliciiancnic no icio
consiiiucional, dcvc coniudo sulncicr-sc ao
riino do inicrcssc colciivo. Esic osiulado
fundancnial do Esiado auioriiario c ianlcn o
222
rincio lasal ianio da organizaao cororaiiva
da ccononia cono da csiruiura do
ncocaiialisno da roduao cn nassa. Nao Ia
ois coniradiao idcologica ou olsiaculos raiicos
quc vcnIan a dificuliar a cvoluao do rcginc
caiialisia no Drasil dcniro da orliia dc una
ccononia organizada cn linIas cororaiivisias.
Enccrrando as considcracs solrc cssc
onio, dcvcnos olscrvar iraiar-sc dc naicria dc
naiurcza inicirancnic nova c na qual as
rcalizacs fuiuras dccndcrao das lics da
ccricncia, da analisc cauiclosa das rcalidadcs
vcrificadas clo canc oljciivo do anlicnic
nacional c dos rcajusiancnios quc dai rcsuliarcn
ara a soluao dos rollcnas concrcios da
organizaao cconnica. Nao c ossvcl fazcr
ariorisiicancnic rogranas conlcios solrc ial
assunio. E o lcgislador consiiiuinic nosirou
clarancnic fornar una idcia lucida dc
scnclIanic qucsiao ao conicniar-sc cn iraar
dircirizcs dcfinidas dciando quc as solucs
concrcias vicsscn a scr ionadas cn Iarnonia
con as rcalidadcs quc sc forcn cvidcnciando.
***
Un dos asccios nais conlcos c nais
nclindrosos na claloraao da ordcn cconnica,
rincialncnic cn sc iraiando dc un as nas
condics do Drasil, c a cicnsao da influcncia
quc as idcias nacionalisias odcn ccrccr cn un
223
iralalIo consiruiivo dcssa naiurcza. As
dificuldadcs a quc aludinos sao ariicularncnic
accniuadas na coca aiual, quando as corrcnics
nacionalisias sc nanifcsian or ioda a aric con
una inicnsidadc quc rccrcuic dc nodo rofundo
c, or vczcs ncsno, criurlador no
cncaninIancnio dc iodos os rollcnas oliicos,
cconnicos c sociais.
Qucsiao quc scnrc, sol una forna ou
ouira, sc arcscniou cn iodos os icnos c cn
iodas os lugarcs airavcs do dcscnvolvincnio
Iisiorico, o nacionalisno, con a fisiononia quc
aiualncnic lIc conIcccnos, originou-sc no incio
do crodo nodcrno con a unificaao das
nonarquias curocias Mas a idcia nacional, a
rincio quasc scnrc idcniificada a cculiarcs
inicrcsscs dinasiicos, iorna-sc
rcondcranicncnic dcnocraiica da rcvoluao
franccsa. a ariir da scgunda crisc
rcvolucionaria, quc irradia ainda da Frana cn
1848 o concciio nacionalisia iona
dcfiniiivancnic a forna oliica do rincio das
nacionalidadcs.
Sol a influcncia dcssa douirina, quc sc iorna
una csccic dc dogna na oliica inicrnacional c
cn iorno do qual sc congrcgan os ovos rivados
no iodo ou cn aric das suas rcrrogaiivas
nacionais, aoiados clos Esiados inicrcssados
cn una rcdisiriluiao do odcr oliico, o nundo
224
assuniu asccios novos. Dois grandcs Esiados
a Iialia c a AlcnanIa unificaran-sc, divcrsas
nacionalidadcs lalcanicas foran-sc dcsiacando
do incrio oionano, as oulacs sulnciidas
conira a sua voniadc ao donnio dc grandcs
nacs dcscnvolvcran una conscicncia
nacionalisia quc lIcs viria asscgurar, or ocasiao
do dcsfccIo da gucrra nundial, a siiuaao dc
cniidadcs oliicas c indccndcnics.
O anlicnic cn quc, cn 1919, a Euroa foi
rcconsiruda or una scric dc iraiados dc az,
caracicrizava-sc cla noia dc inicnso
nacionalisno quc rccrcuiia cn iodas as
dirccs. Nacionalidadcs quc sc julgavan
dcfiniiivancnic ciinias rcssurgiran cono
nacs solcranas. Os icrriiorios foran
rcajusiados dc acordo con o criicrio da
auiodcicrninaao das rcscciivas oulacs,
consagrado cono rincio fundancnial do novo
dirciio inicrnacional clo Covcnani da Liga das
Nacs. O csriio nacionalisia nanifcsiava-sc
con ial fora quc sol a sua influcncia sc
ocravan vcrdadciros rodgios, cono o do
rcconIccincnio do dirciio do ovo dc Isracl a
rcconsiiiuir na Palcsiina o scu lar nacional ao
calo dc quasc dois nil anos dc discrsao.
A caliaao da conscicncia nacional
caracicrizou-sc ainda cla accniuaao cn cscala
cnornc dc un irao cculiar ao nacionalisno
225
conicnoranco. Aic o fin do ciclo dc afirnaao
das nacionalidadcs, iniciado no crodo
naolcnico c iornado nais dcfinido a ariir dc
1848 cn facc do cIanado rincio das
nacionalidadcs, as asiracs nacionais
arcscniavan un cunIo cclusivancnic oliico.
Nao Iavia cnirc a idcia da organizaao
indccndcnic dos Esiados, cn Iarnonia con a
fisiononia cculiar das suas cinias nacionais,
qualqucr concciio dc isolancnio cconnico. Pclo
conirario, as corrcnics iniclcciuais c oliicas quc
rougnavan a causa dos nacionalisnos
acIavan-sc cn gcral associadas ao cnsancnio
lilcral ainda iniinancnic ligado s douirinas
livrc-canlisias ronanadas do ccononisno
inglcs quc, dcsdc a dccada dc 40 do scculo XIX,
adquirira asccndcncia na Cra-DrcianIa con a
viioria das idcias dc Coldcn, Pccl c ouiros
cocnics da cscola dc - MancIcsicr.
Mas, ja nos uliinos anos do dcccnio dc 70,
Disnarcl con a sua oliica dc roicao
aduancira rcludiava o quc nais iardc cvoluiu
aic as fornas aiuais do auiarquisno c do quasc-
auiarquisno. O ccnlo da oliica alfandcgaria
dos Esiados Unidos, ondc a inoriancia
csnagadorancnic rcondcranic do ncrcado
inicrno conduzia a una siiuaao jusiificaiiva dc
rcocuacs rcdoninanics solrc a dcfcsa
conira a concorrcncia das inoriacs
csirangciras, influcnciou rofundancnic os
226
ccononisias c csiadisias da Euroa coniincnial,
induzindo-os a una oricniaao cada vcz nais
roiccionisia.
Esia corrcnic foi sc avolunando cn iais
roorcs quc rcagiu solrc a oiniao inglcsa c
dcicrninou no rincial rcduio do livrc canlisno
o surio dc un novincnio roiccionisia
coordcnado cn 1903 or JoscI CIanlcrlain,
sol a forna dc un rograna oliico raiico. No
scu fanoso discurso ronunciado cn
DirningIan cn Ouiulro daquclc ano,
CIanlcrlain, con o scu lano dc solidaricdadc
cconnica dc iodas as arics do Incrio
Driianico, fornulou o rinciro rograna
auiarquico.
Havia, ois, na ainosfcra da Euroa un
conjunio dc condics accniuadancnic roicias
cclosao dc un nacionalisno cconnico ainda
nais foricncnic csiinulado clas aics
inflanadas duranic os quairo anos dc gucrra.
Essc nacionalisno aiingiu, cnircianio,
roorcs quc sc icrian julgado alsurdas
oucos anos anics. A ccricncia do rolongado
confliio arnado inicnsificara na conscicncia dc
iodos os ovos lcligcranics c ncsno dos ncuiros
o scniincnio da rclcvancia dos asccios
cconnicos da aiividadc niliiar. Scn duvida cn
iodos os icnos cssc faior cnirara cono clcncnio
dc grandc cso na soluao dos confliios arnados.
227
Mas na gucrra dc 1914-18 a inoriancia
csnagadora do faior cconnico aicnicou-sc dc
nodo inrcssionanic. Tao dccisivo fora cssc
clcncnio no dcsfccIo do confliio quc un
alniranic inglcs nao Icsiiou cn afirnar quc a
viioria fora alcanada clas foras dcsarnadas,
isio c, clas foras dc ordcn cconnica.
Era, orianio, naiural quc rcconsiiiuindo as
criccias da gucrra cada naao cogiiassc dc
organizar a sua ccononia or forna a asscgurar-
lIc na cvcniualidadc dc un novo confliio
indccndcncia dos surincnios dc roduios dc
iodo o gcncro. A idcia auiarquica iornou-sc assin
aric inicgranic das rcocuacs da dcfcsa
nacional. Mas nao foran soncnic as grandcs
oicncias quc sc dciaran influcnciar or cssa
rcocuaao dc organizarcn-sc fornando, ianio
quanio ossvcl, sisicnas vcriicais dc roduao
quc lIcs crniiisscn olicr, dcniro dos scus
rorios icrriiorios, o cncadcancnio dc iodos os
clos do roccsso roduiivo. Pcqucnas nacs
icniaran iniiar cssa oliica dc isolancnio
cconnico c, dcniro cn lrcvc, a Euroa
arcscniava o asccio csiranIo dc un nosaico
dc Esiados scarados uns dos ouiros or
iniransonvcis larrciras aduanciras, rcforadas
ainda or nciodos dc quoias dc inoriaao c
clas rcsirics do ncrcado canlial. As
conscqucncias anarquizanics dc scnclIanic
siiuaao, conira a qual ja csiao rcagindo os nais
228
lucidos ccononisias c Ioncns dc Esiado, nao
odcrian scr aqui caninadas scn incrdoavcl
dcsvio do runo iraado ncsic livro.
Mas o quc nos inicrcssa assinalar c quc,
cono iodos os ascs civilizados c ncsno aquclcs
quc ainda sc acIan no liniar da civilizaao, o
Drasil sofrcu a rccrcussao dcssa idcologia quc
dcslocava ara o lano cconnico o concciio
oliico do nacionalisno. Infclizncnic, iodas as
nossas condics aiuais c as dircirizcs quc
forosancnic icnos dc scguir ara arovc1iar
con cficacia o oicncial cconnico do nosso as
csiao cn irrcconciliavcl coniradiao con cssc
nacionalisno cconnico.
O rollcna da cansao cconnica do Drasil
odc scr rcsunido na soluao das dificuldadcs
criadas cla dcsroorao csnagadora cnirc os
nossos rccursos dc oulaao, dc caiial c dc
caacidadc iccnica c as cnorncs ossililidadcs
coniidas na icrra lrasilcira. A cssc rcsciio os
csiadisias do Incrio conrccndcran
crfciiancnic o quc cunria fazcr afin dc
asscgurar o dcscnvolvincnio rclaiivancnic raido
das nossas foras cconnicas oicnciais. Sol a
influcncia das idcias c da crsonalidadc do
grandc Irincu Evangclisia dc Souza, dcois Darao
c Viscondc dc Maua, (17}, or volia do ano dc
1850 foran adoiadas varias lcis c ncdidas
icndcnics a aninar o afluo dc caiiais
229
csirangciros ao as. Dcssa oliica quc o Incrio
scguiu dcsdc cniao c da qual a rincira
Fcullica ianlcn nao sc afasiou, c da cnirada
dc inigranics curocus cn nuncro quc, a ariir
da dccada dc 80 do scculo assado, sc iornou
lasianic considcravcl, rcsuliou o rogrcsso
cconnico quc conscguinos rcalizar nos uliinos
90 anos.
As razcs quc jusiificavan scnclIanic
oliica cconnica cran dccisivas c ronanavan
da analisc oljciiva das rcalidadcs coniidas nos
rollcnas raiicos do nosso dcscnvolvincnio
nacional. Mas a liao da ccricncia foi, solrc
cssc onio, iao csnagadorancnic convinccnic
quc o Drasil nao icn o dirciio dc crrar dciando-
sc cnolgar or idcias surgidas no anlicnic
confuso c icncsiuoso do os-gucrra cono
crcsscs cfcncras dc una caliaao icnoraria
do quc Ia dc rcal c crnancnic no concciio do
nacionalisno.
Enircianio, nao scria jusio nosirar cccssiva
scvcridadc ara con o lcgislador consiiiuinic dc
1937, or Iavcr iransigido con ccrias icndcncias
dcssc caccrlado nacionalisno cconnico dc quc
nao cscaanos, orquc c inossvcl cviiar a
conianinaao dc una andcnia nundial.
Por ccrio as condics quc ora sc
arcscnian, inondo organizaao do Esiado
230
alguns asccios inicirancnic novos c quc icn dc
scr ncccssariancnic adaiados a rcalidadcs dc
quc ouirora nao sc iinIa una conscicncia niida,
incn rccaucs icndcnics a salvaguardar os
inicrcsscs cscciais da ccononia nacional. Assin,
Ia rcsirics quc sc cnquadrando nas
configuracs das idcias do nacionalisno
cconnico sao indiscuiivclncnic jusiificavcis. E
cunrc ianlcn olscrvar quc ncdidas
aarcnicncnic insiradas or rcocuacs dc
ariicularisno nacional cn naicria cconnica
sao dc faio acnas rovidcncias razoavcis dc
caraicr raiico quc visan anarar accriadancnic
inicrcsscs da nossa ccononia.
Ncsic caso, or ccnlo, csia o disosiiivo do
ari. 145 da Consiiiuiao dc 10 dc Novcnlro
dcicrninando a nacionalizaao cfciiva dos lancos
dc dcosiios c das cnrcsas quc ocran cn
scguros. En anlos os casos a ncdida adoiada
clo lcgislador consiiiuinic vcn dcfcndcr
lcgiinos inicrcsscs nacionais, incdindo a
coniinuaao dc un csiado dc coisas quc
ncnIuna razao valida jusiifica. Os lancos dc
dcosiio nao ocran con caiial sulscriio clos
scus acionisias, nas colcian no as caiiais
aqui roduzidos ara con clcs fazcrcn as suas
ocracs dc dcsconio. cvidcnic quc nao icnos
inicrcssc algun cn quc iais csialclccincnios dc
crcdiio scjan csirangciros, or isso quc clcs nao
irazcn ara aqui caiiais c, clo conirario,
231
rciiran do as, ara disiriluir cn dividcndos
clos scus acionisias csirangciros, os lucros
rcsulianics das ocracs lancarias rcalizadas
no nosso icrriiorio. Nao sc dcvc csqucccr quc o
disosiiivo do ari. 145 da Consiiiuiao afcia
cclusivancnic os lancos dc dcosiio. Ha,
orianio, anla lilcrdadc ara o csialclccincnio
no Drasil dos lanco dc invcrsao, isio c, dc
csialclccincnios lancarios quc vcnIan ocrar
con caiiais rorios, alicando-os cn
cnrcsiinos s indusirias, lavoura c a ouiras
fornas dc aiividadc roduiora.
O caso das cnrcsas dc scguro nao
rcclanava ncnos a ncdida concrciizada no
ciiado disosiiivo consiiiucional. NcnIuna
vaniagcn rcsulia ara o as das ocracs dc
scguros rcalizadas or cnrcsas con scdc no
csirangciro c quc icn aqui acnas sucursais,
osicnsivas ou disfaradas. Longc dc coocrarcn
ara o rogrcsso cconnico da naao, iais
cnrcsas rcrcscnian vcrdadciras
sangucssugas, quc drcnan ara fora das nossas
froniciras os avuliados lucros quc aufcrcn aqui.
Igualncnic ncrcccdora dc louvor c a ncdida
coniida no ari. 149 quc asscgura a
nacionalizaao cfciiva da nossa narinIa
ncrcanic. Alcn da aric daquclc disosiiivo quc
aicndc a una qucsiao dc jusiia ara con os
lrasilciros quc iralalIan cono cnlarcadios c
232
aos quais c ncccssario garaniir ooriunidadc dc
cnrcgo, Ia una qucsiao nacional da naior
rclcvancia, quc nao odc scr csquccida. Para o
Drasil, c assunio dc viial inoriancia ossuir
una froia ncrcanic, quc nao soncnic nos
roorcionc ncios cficicnics dc iransoric
nariino dc caloiagcn c fluvial, cono ianlcn
suficicnic ionclagcn ncrcanic dc longo curso
ara a coriaao dc una quoia sulsiancial das
ncrcadorias quc cnvianos ao csirangciro.
Esic uliino asccio da qucsiao jusiifica
calalncnic o lcgislador consiiiuinic, ao cigir quc
os roriciarios c arnadorcs scjan lrasilciros
naios. Nao lasia rcalncnic quc una cnrcsa dc
navcgaao scja organizada cono cniidadc
nacional, ara icrnos scgurana dc quc os scus
dirigcnics nao nanolran nuiias vczcs cn
dcirincnio dos inicrcsscs concrciais do as, a
fin dc scrvir a convcnicncias dc ouiras nacs.
Nao ncnos inorianic c a qucsiao dos
conandanics dos navios ncrcanics quc
arvorarcn a landcira nacional. As funcs quc
csscs conandanics icrao dc ccrccr no iocanic
dcfcsa nacional, cn caso dc cncrgcncia, lcn
cono os inconvcnicnics quc odcn advir do
cnrcgo dc cssoas quc nao insircn inlciia
confiana no dcscncnIo daquclcs osios,
lasian ara jusiificar o disosiiivo consiiiucional
quc iornou inrcscindvcl o rcquisiio dc
233
lrasilciro naio ara os caiiacs da nossa froia
ncrcanic.
***
Nao c ossvcl cncarar con a ncsna
sinaiia ouiros disosiiivos consiiiucionais
vcrsanics ainda solrc a organizaao cconnica c
nos quais iransarcccn os cfciios da
condcsccndcncia do lcgislador ara con ccrios
rcconcciios quc nos uliinos anos icn ,iido
curso cnirc nos, con gravcs inconvcnicnics ara
os nais alios inicrcsscs do as. Dcsdc a
rcvoluao dc 1930, ao lado dc nanifcsiacs dc
un scniincnio nacionalisia, cn quc sc iraduzia o
sadio dcscriar da conscicncia da lrasilidadc,
surgiran corrcnics, cnirc as quais algunas
osiiivancnic ciravaganics, aninadas iodas or
osicnsiva ,ou disfarada Iosiilidadc ao caiial, ao
cnrccndincnio c ao iralalIo csirangciros. -a.
Na Consiiiuinic quc clalorou o csiaiuio dc 1934
cssas icndcncias iivcran foric rccrcussao, vindo
a rcflciir-sc cn disosiiivos da lci lasica dc quc
nos acIanos Iojc fclizncnic dcscnlaraados.
Dcsscs disosiiivos, un o do 1o. do ari. 119
da aniiga Consiiiuiao csiiulava quc as
auiorizacs ara a cloraao dc ninas c
qucdas dc agua so scrian confcridas a lrasilciros
ou a cnrcsas organizadas no Drasil. Ouira
dcicrninaao daquclc csiaiuio nacional a do
6o. do ari. 121 rccciiuava quc a cnirada dc
234
inigranics ficassc sujciia ao rcginc das quoias,
nao odcndo cccdcr anualncnic dc dois or
ccnio do ioial dc indivduos dc cada
nacionalidadc, iniroduzidos no as duranic os
uliinos cinqucnia anos.
Eanincnos csscs dois onios, cuja
rclcvancia sol nuliilos asccios nao rccisa, scr
accniuada. En anlos os casos, o lcgislador
consiiiuinic dc 1937 iranslaniou ara a nova
organizaao nacional os disosiiivos da lci lasica
quc a rcccdcra.
A rcsiriao incraiiva da cloraao das
ninas c das qucdas d'agua, cono fonics dc
cncrgia Iidroclcirica, a lrasilciros c a cnrcsas
csirangciras foi iornada ainda nais scvcra clo
1o.do ari. 143 da nova Consiiiuiao, quc nao sc
conicnia cn rcscrcvcr quc as cnrcsas
conccssionarias dcvan scr organizadas no Drasil,
nas cigc cliciiancnic quc scjan lrasilciros os
acionisias dc iais cnrcsas. O lcgislador
consiiiuinic confornou-sc ncssc onio con as
icndcncias nais radicais do nacionalisno
cconnico no iocanic naicria cn arco.
Vcjanos sc o disosiiivo naquclc icio
consiiiucional sc jusiifica or injuncs diiadas
clos inicrcsscs c cla scgurana da Naao c sc
da alicaao dc ial rccciio advirao vaniagcns
ara o dcscnvolvincnio da ccononia lrasilcira.
235
A cloraao das rcscrvas nincrais coniidas
no sulsolo do as c o arovciiancnio das fonics
dc cncrgia Iidroclcirica na ncdida quc o
rcclanarcn as ncccssidadcs crcsccnics do
consuno da clciricidadc sao clcncnios lasicos
ara o rosscguincnio dc un csforo
concaicnado c racionalizado dc cansao da
riqucza c dc clcvaao do nvcl culiural c social da
nacionalidadc. FcconIccida cono aionaiica
cssa vcrdadc, cunrc indagar quais os ncios ao
nosso alcancc ara ronovcr a cloraao das
ninas c o arovciiancnio das qucdas dc agua.
A soluao dc anlos os rollcnas dccndc
cvidcnicncnic da invcrsao dc caiiais c do
cnrcgo dc aiividadcs iccnicas dc caraicr
csccializado. Ora, nao disonos no Drasil dc
rcscrvas caiialisias quc, ncsno quando
nolilizadas con a naina cficacia, ossan nos
forncccr os caiiais rcqucridos ara a nincraao
inicnsiva c ara a uiilizaao iccnica das fonics dc
cncrgia concrciizadas nas qucdas dc agua. En
iais circunsiancias, nao c ossvcl alordar
saiisfaioriancnic os dois rollcnas cn foco scn
rccorrcrnos colaloraao das rcscrvas
caiialisias cisicnics cn ouiros ascs, scndo
ianlcn aliancnic inrovavcl quc ossanos
discnsar o concurso do cnrccndincnio c da
concicncia iccnica dc csirangciros.
236
Esquivarno-nos a rcconIcccr cssas vcrdadcs
cquivalc a nos afasiarnos da aiiiudc oljciivisia
cn facc da rcalidadc nacional, quc caracicriza a
idcologia do Esiado Novo c inrinc un scniido
raiico inconfundvcl ao rcginc quc acala dc scr
csialclccido, Conrccndc-sc quc na dcnocracia
lilcral o lcgislador sc vissc coagido a iransigir
con rcconcciios difundidos na oiniao ullica.
Isso cra incrcnic roria naiurcza do rcginc
lilcral. Mas o Esiado auioriiario foi caiancnic
organizado ara quc a influcncia criurladora dc
idcias crrncas, csiinuladas clas nanolras da
dcnagogia, nao dcsviassc o Esiado das dircirizcs
iraadas dc acordo con a analisc racional dos
rollcnas quc iinIan dc scr solucionados. E c
foroso confcssar quc, ccdcndo rcssao dc un
radicalisno fanaiico cn naicria dc nacionalisno
cconnico, o lcgislador consiiiuinic dc 1937
incluiu no novo csiaiuio da Fcullica, con o
disosiiivo do 1. do ari. 143, un olsiaculo
gravssino cansao cconnica do Drasil.
En una fasc dc rcnovaao nacional cono
aqucla cn quc csianos cnirando c na qual a
cada cidadao cunrc coocrar con o nclIor dos
scus csforos ara a olra dc quc o Esiado Novo c
o insiruncnio dc rcalizaao, arccc-nos quc nao
c lciio a ningucn rcluiar cn ronunciar-sc con
sinccridadc c clarcza solrc assunios dc quc
liicralncnic dccndc o ciio do novo rcginc. O
Drasil, dcniro das configuracs quc lIc iraou a
237
Consiiiuiao dc 10 dc Novcnlro, icn, cono
nunca icvc airavcs dc ioda a sua cvoluao,
ossililidadcs dc rogrcdir con scgurana,
dcscnvolvcndo-sc nas nuliilas crcsscs da
sua aiividadc colciiva. Mas nao nos iludanos
solrc a naiurcza criica da grandc ccricncia
quc o Prcsidcnic Cciulio Vargas icvc a coragcn
dc iniciar iornando-sc crcdor do rcconIccincnio
nacional cla firncza con quc sc solrccarrcgou
dc una ircncnda rcsonsalilidadc Iisiorica.
O Drasil vai finalncnic r rova a sua
caacidadc dc iirar ariido dos clcncnios
oicnciais dc grandcza quc ossui ara iornar-sc
a Naao odcrosa, rica, roscra c culia ianias
vczcs idcalizada clo airioiisno dos lons
lrasilciros. O ciio dcssa ccricncia dccisiva
csia vinculado ao succsso do Esiado Novo. Mas
csic, ara idcniificar-sc dcfiniiivancnic con a
Naao nos icrnos dclincados cla idcologia do
rcginc, rccisa no nais roino fuiuro dar a
ncdida das suas ossililidadcs airavcs dc
rcalizacs dcnonsiraiivas da cficacia da nova
naquinaria govcrnancnial.
A olra do Esiado Novo c ccriancnic
conlca c alrangc ianio rollcnas dc ordcn
naicrial cono qucsics colocadas no lano da
culiura c das crcsscs do csriio. Mas scria
quasc ucril o csforo, ara disfarar os iraos
inconfundvcis do rollcna gcral quc nos
238
dcfronia, ocuando na sua cicnsao iodo o
quadro anoranico da aiualidadc lrasilcira.
A qucsiao incdiaia quc sc arcscnia Iojc
ncsic as, rcclanando ronia soluao, c a do
dcscnvolvincnio inicnsivo das nossas aiividadcs
roduioras c a coordcnaao dcsias, dc nodo a
quc ossanos assar quanio anics a un nvcl
cconnico sucrior. Os rollcnas quc sc
inscrcn na ordcn csiriiual, o acrfcioancnio
culiural c social das nassas c o rorio
sancancnio das nossas oulacs
dcsvalorizadas clas cndcnias c cla
sulalincniaao, sao ouiros ianios casos quc so
odcrao scr alordados con ciio dcois dc
icrnos nos cnanciado das condics
cconnicas infcriorcs cn quc vivcnos. Dclaldc
conicsiarao csia vcrdadc rinacial os scudo-
idcalisias quc qucrcn consiruir concando cla
cunccira do cdifcio.
A assagcn dc una ccononia dc cscasscz
ara una ccononia dc alundancia c a rclininar
ncccssaria ao inulso das ouiras aiividadcs quc
rcalizan, no lano culiural c social, a olra da
civilizaao c do rogrcsso csiriiual. A roria
scgurana do Esiado c da socicdadc acIa-sc
vinculada a cssa iransfornaao do iio
cconnico. Nao c ncro acidcnic foriuiio a
difcrcna quc noianos cnirc a nancira cono, nas
nacs dc ccononia adianiada, sc dcscnvolvcn
239
as oosics dos inicrcsscs sociais scn quc sc
rcciiicn criscs violcnias, c o nodo
invariavclncnic icncsiuoso cn quc sc
nanifcsian analogos cIoqucs nos ascs
ccononicancnic airasados. Alias, o dcicrninisno
do quc aconiccc rcscciivancnic nos dois casos
foi lucidancnic analisado or un dos nais
sagazcs cocnics da nova cscola dc ccononisias
ancricanos. (18}.
O Esiado Novo conicn na sua idcologia c nas
ossililidadcs dinanicas da sua csiruiura
organica as nclIorcs roncssas dc nanuicnao
da csialilidadc oliica, da ordcn social c do
rogrcsso noral da nacionalidadc. Para quc isso
cnircianio sc iornc una rcalidadc c
inrcscindvcl quc asscnos da olrcza cn quc
nos csianos airofiando c crdcndo as naiorcs
ooriunidadcs ara asccndcrnos ao lano
sucrior dc una ccononia dc alundancia.
Mas cssc rogrcsso cconnico so o
odcrcnos rcalizar ronovcndo o afluo dc
caiiais csirangciros clorando or ncio dclc as
riquczas naiurais do as aic, quc, cono
forosancnic icra dc aconicccr, forncnos as
nossas rorias rcscrvas caiialisias, o quc nos
crniiira cniao discnsar a colaloraao dc
csiranIos. Enlaraar, no noncnio aiual da
cvoluao lrasilcira, a cnirada livrc dc caiiais c a
aao anla do cnrccndincnio csirangciro c
240
criar olsiaculos irrcnovvcis, nao acnas ao
nosso rogrcsso naicrial, social c culiural, cono
ianlcn incdir quc sc rcnovan as causas dc
insialilidadc oliica c dc inscgurana da
socicdadc. Fcsirics ao caiial c ao
cnrccndincnio csirangciros, cono as quc
dccorrcn do disosiiivo do 1o. do ari. 143 da
Consiiiuiao, icn un cfciio dulancnic ncgaiivo
solrc a roulsao do nosso dcscnvolvincnio
cconnico. En rinciro lugar, rcduzcn, ao onio
dc anula-las raiicancnic, as ossililidadcs dc
cloraao das rcscrvas nincrais c do
arovciiancnio quc no fuiuro for ncccssario das
fonics dc cncrgia Iidroclcirica. Fcalncnic, nao
Iavcndo no Drasil caiiais ara iais
cnrccndincnios c claro quc scn o concurso da
coocraao csirangcira clcs scrao irrcalizavcis.
Alcn dcssc cfciio incdiaio, icnos a considcrar a
rccrcussao quc un rccciio consiiiucional iao
civado dc acanIado nacionalisno cconnico vira
forosancnic a icr fora das nossas froniciras,
dando ali una inrcssao, alias falsa, dc
Iosiilidadc lrasilcira ao caiial c ao
cnrccndincnio csirangciros.
Nao odcrcnos, cnircianio, nos quciar
dcssc cfciio nocivo c do qual rcdundara
ccriancnic a rcluiancia no cncaninIancnio do
caiial dc ouiros ascs ara scrcn invcriidos
aqui nas alicacs a quc nao sc ocn
olsiaculos consiiiucionais. Nada icn rcalncnic
241
dc surrccndcnic quc sc cncarc no csirangciro
cono siniona dc una folia ao caiial alicngcna
o faio dc un as quc nao icn rcscrvas
caiialisias oor cnlargo ao cnrcgo dc caiiais
coiicos na cloraao dc riquczas cujo
arovciiancnio dcvc consiiiuir a lasc
fundancnial da sua cansao cconnica.
Conirariando inicrcsscs viiais da ccononia
nacional aquclc disosiiivo consiiiucional nao sc
jusiifica or ncnIuna razao aiincnic scgurana
do as. A alicaao dc caiiais csirangciros na
cloraao dc ninas, na uiilizaao dc qucdas dc
agua lcn cono nas indusirias lasicas nao odc
cn circunsiancia alguna inaginavcl criar
dificuldadcs ou crigos. O conirolc ccrcido clo
Esiado, ainda nais facil nas condics do aiual
rcginc auioriiario, asscgura a iodo icno aao
fiscalizadora cficaz ara a salvaguarda dos
inicrcsscs dc ordcn cconnica ou dc ouira
naiurcza quc a Naao udcssc icr cn jogo na
naicria cn arco. Tcria sido convcnicnic c
ncsno ncccssario quc sc cigissc, ara os casos
ciiados, a cloraao or cnrcsas organizadas
scnrc no as, sol o rcginc das nossas lcis.
Dasiaria csia ncdida ara quc con o corrcr do
icno c con a fornaao das nossas rorias
rcscrvas caiialisias, o quc adviria ccriancnic da
cansao cconnica dcicrninada clo afluo dc
caiiais csirangciros, aquclas cnrcsas vicsscn a
icr as suas acs alsorvidas or lrasilciros. O
242
ccnlo da Iisioria cconnica dos Esiados
Unidos c suficicnic ara dcnonsirar scr cssc o
curso nornal dc iransfornaao cconnica quc sc
ocra nos ascs cujo dcscnvolvincnio c rcalizado
cla inoriaao dc caiiais.
Nao sc odc, orianio, dciar dc lancniar
quc o lcgislador consiiiuinic iivcssc iransigido
con os rcconcciios do nacionalisno cconnico,
incluindo no icio do novo csiaiuio nacional un
disosiiivo quc odcra cnlaraar
considcravclncnic a olra rcfornadora c
consiruiora do Esiado auioriiario. ccrio quc,
ianio no csriio da Consiiiuiao dc 10 dc
Novcnlro cono cn clciias dcclaracs do
Prcsidcnic da Fcullica, icn sc aicnicado cla
forna nais incquvoca as disosics acolIcdoras
do novo rcginc ara con os caiiais csirangciros.
Mas, das ciiados disosiiivos consiiiucionais c,
aic ccrio onio, ianlcn do quc rccciiua o ari.
144, dcduz-sc quc ara iransor o olsiaculo
dccorrcnic do cccsso dc nacionalisno cconnico
scra o rorio Esiado quc icra dc lcvaniar
caiiais ara clorar, dirciancnic, ou or
inicrncdio dc cnrcsas nacionais, aquclas
aiividadcs cconnicas lasicas. O rinciro dcsscs
alviircs ofcrcccria gravcs inconvcnicnics. O
Esiado auioriiario do iio csialclccido Iojc cnirc
nos c inicrvcncionisia na csfcra cconnica, nas,
cono sc infcrc dc sua naiurcza c ianlcn dc
disosiiivos clciios na Consiiiuiao, o odcr
243
csiaial rcscrva-sc a ccrccr, no lano das
aiividadcs cconnicas una funao conlcncniar
alcn do acl coordcnador quc lIc calc
rcciuancnic Nao sc acIa orianio cn
Iarnonia con cssc concciio da nissao do Esiado
cn assunios cconnicos confcrir-lIc funcs
indusiriais, scnao nos casos cscciais cn quc os
inicrcsscs ullicos o aconsclIan.
Assin, a idcia da cloraao dircia dc ninas,
fonics dc cncrgia Iidroclcirica c da indusiria
csada cla adninisiraao nacional infringiria o
lano gcral dc organizaao cconnica dclincado
no csiaiuio dc 10 dc Novcnlro c quc sc lascia
nas iniciaiivas rivadas, solrc as quais cunrc
ao Esiado, cnircianio, ccrccr o conirolc incrcnic
a una das suas rinaciais finalidadcs. Alcn dc
inlicar, or cssc noiivo, cn una qucda da
Iarnonia do rcginc, inrinindo-lIc una
fisiononia dc ccrio nodo afin do iio das
organizacs ioialiiarias, Ia a considcrar-sc os
dcfciios inscaravcis da adninisiraao csiaial cn
naicria indusirial. Tcnos o dirciio dc cscrar c
odcnos ncsno dcosiiar confiana nos
rcsuliados das rcfornas quc o rcginc auioriiario
iornara ossvcis c das quais rcdundara scn
duvida nuiio naior cficicncia no funcionancnio
dc iodas as cngrcnagcns adninisiraiivas do
Esiado. Mas, ainda cn iais condics, o
rcndincnio cconnico das ciiadas cloracs
indusiriais scra nuiio accniuadancnic rcduzido
244
sc as iniciaiivas rivadas forcn sulsiiiudas cla
aao dircia do govcrno.
A scgunda alicrnaiiva, isio c, a organizaao
dc cnrcsas nacionais a quc o Esiado suriria
rccursos oliidos clo aclo ao crcdiio do as
scra inconicsiavclncnic nuiio rcfcrvcl. Nao sc
dcvc coniudo csqucccr quc cn scnclIanic
Iioicsc icranos dc rciornar ao aniigo sisicna
dos cnrcsiinos cicrnos rcalizados clo odcr
nacional. Ora, razcs dc ordcn raiica facilncnic
arcciavcis c solrciudo as lics da nossa
Iisioria financcira icndcn a aconsclIar quc sc
rcfira scnrc cviiar cnrcsiinos ullicos no
cicrior, dciando quc os caiiais csirangciros
vcnIan a invcricr-sc no as sol a forna dc
alicacs no cnrccndincnio rivado.
Os disosiiivos consiiiucionais quc
criiicanos nas aginas rcccdcnics incdirao
ois o arovciiancnio cn naior cscala, c sol a
forna nais dcscjavcl dos caiiais csirangciros,
quc nos sao inrcscindvcis ara ronovcrnos a
cansao cconnica do as. Essc faio c ianio
nais lasiinavcl quanio a siiuaao oliica c social
criada agora clo advcnio do Esiado auioriiario c
dc noldc a inccniivar cn roorcs nuiio
naiorcs quc no assado o afluo dc caiiais
csirangciros ao Drasil.
***
245
Nao ncnos infcliz foi ouira iransigcncia do
lcgislador consiiiuinic cn rclaao aos
rcconcciios insirados or una crvcrsao da
idcia nacionalisia no iocanic ao rollcna da
inigraao. Fazcs dc ordcn cinica, noiivos
oliicos, sociais c cconnicas c considcracs
aiincnics scgurana nacional incn
includivclncnic ccrias ncdidas quc afasicn
ossvcis inconvcnicnics c crigos dccorrcnics da
inigraao nao fiscalizada. Encarando a qucsiao
sol o onio visia cugcnico, quando csic assunio
ainda nao inicrcssava oiniao ullica, cono
aconicccu nais iardc, iivcnos cnscjo dc lciicar
a adoao dc rovidcncias quc asscgurasscn o
conirolc cfciivo do odcr fcdcral solrc a cnirada
dc inigranics no as. (19}. Mas Ia una cnornc
difcrcna cnirc a dcicrninaao dc rcgras
rcsiriiivas do afluo dc inigranics indcscjavcis c
a oosiao sisicnaiica dc larrciras a clcncnios
dc quc carcccnos incriosancnic nao acnas
cono unidadcs iralalIadoras nas, cn cscala nao
ncnos considcravcl, cono faiorcs ncccssarios no
roccsso dc caldcancnio cn quc sc csia
fornando a cinia lrasilcira.
A cnirada dc corrcnics inigraiorias dc origcn
curocia c rcalncnic una das qucsics dc naior
inoriancia na fasc dc cvoluao quc
airavcssanos c nao c cagcro afirnar-sc quc do
nuncro dc inigranics dc raa lranca quc
246
assinilarnos nos roinos dcccnios dccndc
liicralncnic o fuiuro da nacionalidadc.
Sol o onio dc visia cconnico, valor do
inigranic curocu nao odc nais scr naicria dc
conirovcrsia. Una analisc rciroscciiva do
dcscnvolvincnio da ccononia lrasilcira dcsdc o
uliino quaricl do scculo XIX c cn cvidcncia
un faio quc alias nada icn dc surrccndcnic
orquc nclc acnas sc rcroduzia, cn naiorcs
roorcs ainda, o quc ja ocorrcra cn fascs
anicriorcs da cvoluao nacional. As rcgics ara
ondc fluran os coniigcnics dc inigranics
curocus rccclcran un inulso rogrcssivo quc
as disianciou dc ial nodo das zonas
dcsfavorccidas dc inigraao, quc cnirc as
rinciras c as uliinas sc fornaran difcrcnas dc
nvcl cconnico c social, cujos cfciios jusiifican
arccnscs oliicas. Enquanio nas rovncias
quc nao rccclian inigranics cn nassa sc
olscrvava narcIa lcnia do dcscnvolvincnio
cconnico c social, quando nao osiiiva
csiagnaao do novincnio rogrcssivo, as rcgics
aforiunadas a quc ian icr cn caudal coniinua as
lcvas dc iralalIadorcs curocus foran ccnario dc
surrccndcnics iransfornacs cconnicas dc
quc icnos. os ccnlos nais inrcssionanics cn
S. Paulo c no Fio C. do Sul. Alias, aconicccu
cnirc nos o ncsno quc or ioda a aric ondc
nacs novas surgcn c roscran con a
coocraao dc clcncnios colonizadorcs vindos dc
247
ascs nais adianiados c Ialiiados or ovos dc
raas aniroologicancnic sucriorcs.
No Drasil, cono acina olscrvanos, os cfciios
da rcccnic fasc inigraioria consiiiuran rcciiao
do quc ja sc assara duranic o crodo colonial.
O rinciro surio dc rogrcsso vcrificado no Drasil
dcois da ciaa inicial da colonizaao foi ,o
rcsuliado ,do afluo dc inigranics airados ara
aqui, dcsdc ncados do scculo XVII, sol a
influcncia da fascinaao ccrcida cla nincraao
do ouro c dos diananics. A aiividadc
iralalIadora c ao csriio cnrccndcdor dos
clcncnios quc caracicrizaran a fasc dc
colonizaao a quc aludinos dcvcu o Drasil un
surio dc rogrcsso cujas vcrdadciras roorcs
nao nos arcccn icrcn sido ainda dcvidancnic
avaliadas clos nossos Iisioriadorcs. Os
inigranics quc, airavcssando o occano, scguian
ara iralalIar cono garinciros c faiscadorcs no
aliilano nao rcsiringian a influcncia lcncfica do
scu iralalIo civilizador aos liniics da rovncia
das Minas. Dali irradiou or iodo o Drasil un
csriio novo, quc dcu un inulso noiavcl s
fornas dc roduao cculiarcs s ouiras rcgics
do as.
Dianic dc ccnlos rcnoios c dc lics iao
rcccnics do valor da inigraao, scria sucrfluo
insisiir solrc csic icna. A. qucsiao orcn,
arcscnia ouiro asccio dc alcancc ainda naior.
248
Prinando solrc iodos os rollcnas quc sc
cnirclaan con os dcsiinos da nacionalidadc,
aarccc dcsiacada a incogniia da nossa fornaao
cinica. Sonos or cnquanio acnas una
oulaao quc rcrcscnia os clcncnios dondc
surgira, aos o ioriuranic iralalIo do
caldcancnio, a fuiura cinia lrasilcira.
Anicccdcnics Iisioricos dc caraicr incviiavcl, c
circunsiancias nuliilas quc sc cncadcaran no
dccurso da nossa cvoluao inrincn Iojc ao
rollcna da lasnagcn da cinia nacional
asccios criurladorcs c nos quais sc inscrcn
inrcvisvcis ossililidadcs. O Ioncn lranco,
quc cn quairo scculos dc dcscnvolvincnio da
nacionalidadc icn sido o faior rcondcranic ou
anics quasc cclusivo da olra civilizadora, csia
cn concorrcncia, no roccsso dc caldcancnio
cinico, con os clcncnios rcrcscniados or duas
raas rofundancnic difcrcnics dclc. E csscs
clcncnios nao sao acnas divcrgcnics, nas
visccralncnic aniagnicos aos valorcs curocus
crsonificados no Drasil cla raa fundancnial
quc inriniu os iraos rinaciais do csiilo da
nacionalidadc c nos dcu o scniido do rogrcsso
quc icnos rcalizado.
O rollcna cinico lrasilciro cIavc dc iodo
o dcsiino da, nacionalidadc rcsunc-sc na
dcicrninaao dc qual vira a scr o faior da irlicc
niscigcnaao quc aqui sc ocra a quc calcra
inor a asccndcncia no rcsuliado dcfiniiivo do
249
caldcancnio. claro quc soncnic sc iornara
ossvcl asscgurar a viioria cinica dos clcncnios
rcrcscniaiivos das raas, c da culiura da Euroa
sc as rcforarnos clo afluo coninuo dc novos
coniingcnics lrancos. Os olsiaculos oosios
inigraao dc origcn curocia consiiiucn
orianio dificuldadc dclilcradancnic criada ao
rcforancnio dos valorcs cinicos sucriorcs dc
cujo rcdonnio final no caldcancnio dccndcn
as fuiuras fornas csiruiurais da civilizaao
lrasilcira c as nanifcsiacs do scu dinanisno
cconnico, oliico, social c culiural.
Nao odcnos, ois, dciar dc lancniar quc o
lcgislador consiiiuinic, con o disosiiivo do ari.
151, quc c alias a rcroduao do quc ja Iavia
sido crradancnic csiiulado no 6. do ari. 121
,da cfcncra Consiiiuiao dc 1934, csialclcccssc o
rcginc das quoias, inicirancnic inadcquado s
condics do caso lrasilciro. c inrorio ara
solucionar os rollcnas inigraiorios cscciais
quc nos dcvcn ncrcccr aicnao
O rcginc das quoias, cono sc odc
dcrccndcr do sinlcs canc da qucsiao,
rcssuc a fornaao conlcia, ou clo ncnos
nuiio adianiada, dc una cinia nacional dcfinida.
Eaiancnic da analisc da conariiciaao
crccniual dc difcrcnics corrcnics raciais na
lasnagcn dcssa cinia, c quc sc dcduz quais
dcvan scr as quoias con quc, dc ccrio noncnio
250
cn dianic, cada una das raas fornadoras
coniriluira ara a oulaao nacional. O oljciivo
dcssc sisicna c cvidcnicncnic incdir quc un
dcscquillrio cnirc as novas quoias dc cada gruo
dc inigranics acarrcic una alicraao indcscjavcl
nas roorcs dos clcncnios consiiiuinics da
cinia nacional. Foi con cssc criicrio, or ccnlo,
quc nos Esiados Unidos sc csialclcccu o rcginc
das quoias.
No caso lrasilciro, ial sisicna nao odc icr
alicaao. A nossa cinia csia ainda longc do
crodo final dc crisializaao. E, cono acina
ondcranos, os nais alios inicrcsscs nacionais
incn quc sc faa cnirar no as o naior
nuncro ossvcl dc clcncnios cinicos sucriorcs,
a fin dc quc no clogo do caldcancnio ossanos
aiingir un iio racial caaz dc arcar con as
rcsonsalilidadcs dc una grandc siiuaao.
Alcn do crro fundancnial coniido na
iranslaniaao dc una idcia quc ncnIuna
corrclaao arcscnia con as condics do nosso
rollcna inigraiorio, Ia no ari. 151 da
Consiiiuiao ouiro crro, cn quc ja Iavia incidido
a Consiiiuinic claloradora do csiaiuio dc 1934. 0
rcginc das quoias, inalicavcl ao Drasil.
rcciino-lo ainda una vcz, iorna-sc nais
alsurdo no nosso caso cla adoao dc un adrao
unifornc ara iodos os gruos inigraiorios. O
crodo dc cinqucnia anos dado cono lasc dc
251
calculo foi caiancnic aquclc cn quc nais
avuliada foi a inigraao sulsidiada, rcdundando
da a cnirada cn larga cscala dc inigranics dc
ccrias nacionalidadcs. Con a alicaao aos
rcgincs das quoias, csscs inigranics, quc cn
ccrios casos nao sao sol o onio dc visia cinico c
ncsno oliico nais dcscjavcis quc ouiros,
cnirarao no as cn nuncro rcondcranic.
Dasia dizcr quc os oriugucscs, cvidcnicncnic os
nclIorcs clcncnios inigraiorios quc odcnos
rccclcr, ficarao cn osiao infcrior a clcncnios
colonizadorcs dc ouiras nacionalidadcs.
A oliica inigraioria, dcfinida no ari. 151 do
novo csiaiuio nacional, rcjudica inicrcsscs
cconnicos c rcrcscnia un cnlarao ao
cncaninIancnio saiisfaiorio do nosso
caldcancnio racial Sol csic uliino onio dc
visia, aquclc disosiiivo cca ainda or nao
arnar o odcr nacional con ncios cficazcs ara
alicar ncdidas cscciais dc dcfcsa conira
corrcnics inigraiorias inassinilavcis c quc
oliiicancnic odcn vir a consiiiuir crigo ara a
inicgridadc nacional.
***
Anics dc cnccrrarnos as considcracs
iccidas ncsic caiulo cn iorno da organizaao
cconnica dcfinida cla nova Consiiiuiao,
dcvcnos iocar cn una qucsiao dc inicnsa
aiualidadc. No ncio da cfcrvcsccncia dc idcias c
252
sugcsics insiradas clas, corrcnics cconnicas
c oliicas, oricniadas no scniido do dirigisno, o
acl do Esiado na lanificaao das aiividadcs
roduioras da naao ocua lugar nuiio salicnic.
A idcia dc lanificaao odc scr cncarada
cono a nais anla crcssao das icndcncias do
dirigisno cconnico. En ouiras alavras c
crinindo nclIor o cnsancnio, odcrcnos
dizcr quc na lanificaao sc siniciizan iodos os
oljciivos ara os quais convcrgcn as icndcncias
c os csforos dos quc lciician a assagcn dc
una ccononia cnrica ara un rcginc dc
sisicnaiizaao racionalizada na roduao da
riqucza c na sua disiriluiao.
Dcsdc quc as socicdadcs Iunanas
iransuscran o crculo riniiivo dc una vida
sinlcs, na qual a roduao cra ronovida
cclusivancnic cla conscicncia da ncccssidadc
dc surir o gruo con as coisas dc quc carccia,
un faior novo aarcccu cono fora noiriz da
aao cconnica. A csccializaao dc funcs, no
scio dc una socicdadc quc cvolua assunindo
forna nais conlca, dcicrninou na csfcra da
ccononia a cclosao dc aiividadcs cculiarcs
ccrcidas cn iorno da roduao con o oljciivo
rccuo dc olicr lucros da saiisfaao das
ncccssidadcs do consuno colciivo.
253
Todo o dcscnvolvincnio cconnico airavcs do
longo roccsso da cvoluao Iunana girou
invariavclncnic cn iorno da idcia dc lucro
associado roduao c disiriluiao das coisas
quc cran rocuradas ara consuno c uso cla
colciividadc. Alicando-sc aos fcnncnos
cconnicos a noao Icgcliana do
dcscnvolvincnio dialciico, dcvcrcnos qualificar
cssa fasc da cansao c conlicaao crcsccnic
das aiividadcs da roduao c da disiriluiao da
riqucza cono a ciaa aniiiciica da siiuaao inicial
cn quc o scniido da ccononia rinaria cra
niiidancnic caracicrizado cla finalidadc dc
scrvir aos inicrcsscs sociais. Con a narcIa
rogrcssiva do novincnio dc lasnagcn dc
organizacs Iunanas cada vcz nais cicnsas c
conlcas, a idcia do lucro, isio c, do
arovciiancnio das ncccssidadcs cconnicas da
socicdadc cn lcncfcio dos indivduos c dos
gruos cncnIados no iralalIo roduiivo da
riqucza c da sua disiriluiao, assuniu
asccndcncia inccssanicncnic naior. O clogo
dcssa narcIa cvoluiiva da ccononia das nacs
foi o individualisno, quc sc iornou, no scculo
XIX, un dos asccios csscnciais do rcginc
lilcral-dcnocraiico.
Con a rcaao anii-individualisia c anii-lilcral
quc vcn caracicrizando o cnsancnio sociologico
do scculo aiual, dclincia-sc una icndcncia
incquvoca ao rciorno aiiiudc originaria do
254
csriio Iunano cn facc das aiividadcs
cconnicas En un lano sucrior volianos ao
concciio da roduao cn lcncfcio da colciividadc
c nao nais cono ncio dc roorcionar acnas
lucros aos quc sc acIan cncnIados na
roduao c disiriluiao das coisas quc a
socicdadc usa c consonc
A difcrcna radical cnirc o onio dc visia cn
quc ora sc colocan os cocnics das icndcncias
aiuais c aquclc cn quc sc acIavan os
ccononisias, c a oiniao ullica do scculo
assado dcfinc-sc cn un faio
inconfundivclncnic, significaiivo A roduao cra,
ara os Ioncns das gcracs anicriorcs, o
asccio cclusivancnic inorianic do roccsso
cconnico. O consuno so valia cn funao das
rcacs; quc dcicrninava solrc os inicrcsscs c
convcnicncias dos gruos roduiorcs. Por ccrio,
csia idcia ainda incra rcflciindo-sc cn iodos os
asccios da ccononia conicnoranca, c una
aric ainda rcondcranic das rcocuacs do
dirigisno oricnia-sc cn scniido clarancnic
associado ao concciio do rcdonnio dos
inicrcsscs da roduao solrc os da colciividadc
consunidora.
Enircianio, cono lasc logica das aiuais
idcias solrc lanificaao cconnica, o quc ja sc
dcsiaca c una invcrsao da ordcn csialclccida
airavcs dc un roccsso nuiias vczcs nilcnario c
255
culninada nos icnos nodcrnos cla forna quc
acina aonianos. O concciio fundancnial da
idcia dc lanificaao c sulncicr as aiividadcs
roduioras ao riino dcicrninado clas
ncccssidadcs dc consuno c or convcnicncias
ariicularcs da colciividadc social
Esic onio dc visia nao ronanou dc una
claloraao idcologica quc iivcssc iransfornado o
anlicnic cn quc aiuava o cnsancnio
cconnico. Foran, anics os cfciios ccrcidos cla
rcssao dc condics quc sc vcn agravando Ia
nuiios anos, assunindo dcsdc a, crisc dc 1929 a
forna dc dificuldadcs ancaadoras, quc
incliran ianio os icorisias, cono os
ccononisias raiicos c os csiadisias, a
conrccndcr a ncccssidadc urgcnic da assagcn
dc una siiuaao cIcia dc ossililidadcs
anarquizanics ara un rcginc dc racional,
adaiaao da roduao s ncccssidadcs sociais.
O rcconIccincnio dcsscs asccios incdiaios dos
rollcnas raiicos da ccononia conicnoranca
inrcssionou solrciudo a lciadc dc novos
inicrrciadorcs dos fcnncnos cconnicos,
surgida nos uliinos dcccnios nos Esiados
Unidos.
Originada sol a influcncia do fornidavcl
iralalIo criador. con quc TIorsicin Vcllcn
alalou a csiruiura das idcias classicas do
ccononisno ancricano, cssa cscola, quc c anics
256
una lrilIanic falangc dc cIoquc dc inicligcncias
vilranics c rcnovadoras, csia Iojc inrinindo o
scniido das suas icndcncias cono dircirizcs da
oliica dc rcconsiruao cconnica cuja frcnic
sc acIa o Prcsidcnic Franllin Fooscvcli. O
scniido. dcssc novincnio dc iransfornaao da
vclIa ialua dc valorcs oricnia-sc
inconfundivclncnic ara a idcia da lanificaao
cono concciio lasico da rcorganizaao das
aiividadcs cconnicas con a finalidadc sucrior
do lcn ullico. Facionalizar ara organizar c
organizar ara quc sc csialclca una corrclaao
Iarnnica cnirc o csforo roduior c as
convcnicncias da colciividadc c, cn uliina
analisc, o rograna da olra rcconsiruiora con
quc sc idcniificou o grandc csiadisia quc govcrna
os Esiados Unidos.
O Ncw Dcal" dcsiaca-sc assin no nundo
conicnoranco cono a nais conlcia c
audaciosa ccricncia lanificadora aic Iojc
icniada dcniro das configuracs do rcginc
caiialisia. E nada c nais caracicrsiico da
ncnialidadc dc Franllin Fooscvcli c, odcnos
acrcsccniar, ianlcn da ainosfcra aiual dos
Esiados Unidos do quc a rccrcussao dircia,
incdiaia c incquvoca das idcias dos cocnics da
nova ccononia na olra rcnovadora da
adninisiraao ancricana. (20}.
257
Con a rcvoluao assin ocrada na csiruiura
cconnica c no dinanisno das aiividadcs
roduioras dos Esiados Unidos, a ccononia
lanificada inicgrou-sc dcfiniiivancnic cono
nciodo nornal dc organizaao da roduao c da
disiriluiao da riqucza no nundo
conicnoranco. Dc ora cn dianic odcrao
coniradiiar-sc fornulas cscciais rclaiivas aos
rogranas dc lanificaao. Mas a idcia do lano
cconnico csia dcfiniiivancnic firnada na
conscicncia univcrsal. Ao cnirisno da ccononia
raiica oc-sc agora inconirasiavclncnic
vcnccdor o concciio dc una lanificaao
racionalizada, quc dcvcra criar a ordcn ondc
incra o caos, crcssao final dos cfciios
succssivancnic acunulados cla aao do
individualisno lilcral na csfcra cconnica
A lanificaao, quc a circunsiancia dc Iavcr
sido iniciada na Fussia Soviciica gcncralizara a
inrcssao falsa da sua inadaiaao s condics
do rcginc caiialisia, nao dccndc das
configuracs cculiarcs dc qualqucr organizaao
cconnica ou da forna csiruiural do Esiado.
Scn duvida, ccrios rcajusiancnios iornan-sc
ncccssarios ara Iarnonizar as dircirizcs dc un
lano cconnico con as condics cscciais da
organizaao nacional a quc clc sc adaia. Mas,
cono o Ncw Dcal" ancricano o csia
dcnonsirando, cssc roccsso dc adaiaao nao
258
rcclana alicracs do csiilo dc ccononia con quc
sc icn dc lidar.
Ha, orcn, un onio csscncial. Qualqucr
lanificaao cigc forosancnic un orgao ccniral
coordcnador, suficicnicncnic odcroso c caaz
dc aiuar cn iodos os sciorcs das aiividadcs
cconnicas c sociais, dc nodo a asscgurar o ciio
do lano clalorado. Essa fora dirigcnic da
lanificaao so odc scr o Esiado.
Mas, sc ao Esiado dcvc scr airiludo un
acl insulsiiiuvcl cn qualqucr lanificaao da
ccononia, c rcciso nao crdcr dc visia os
inconvcnicnics quc rcsuliarian da conccniraao
dc iodas as aiividadcs coordcnadoras no crculo
cclusivo da aao csiaial As ccricncias
ioialiiarisias a quc ja iivcnos ocasiao dc aludir
dcvcn icr irazido a iodos os csiudiosos dcsics
assunios a convicao dc quc, or nais
inrcscindvcl quc scja a inicrvcnao do odcr
ullico na csfcra cconnica, nao lIc c ossvcl
solucionar os rollcnas quc ncla surgcn or
una forna arliiraria c rcvclia das foras quc ali
rcrcscnian as iniciaiivas rivadas. Assin, a
lanificaao so odc scr clalorada cn Iarnonia
con os clcncnios suridos cla rcalidadc da vida
cconnica. nacional sc cnirc o Esiado c as
cniidadcs rcrcscniaiivas do cnrccndincnio
rivado sc csialclcccr un cnirclaancnio dc
csforos oricniado ara a soluao dos rollcnas
259
cscciais cn arco. Essa coocraao c
inrcscindvcl ara o ciio dc qualqucr
lanificaao, scja csia rcsiringida. a un scior da
roduao acnas ou sc iraic dc un lano
cconnico cn linIas nacionais. Aoiando-nos cn
una das naiorcs auioridadcs, ncsia naicria, o
ccononisia inglcs Colc, (21}, odcnos, orianio,
acciiar cono rincio lasico da lanificaao o
rcconIccincnio dc quc scn a inicrvcnao do
Esiado qualqucr coordcnaao cconnica, icndo
or finalidadc o dcscnvolvincnio dc un lano dc
roduao racionalncnic cncadcado, nao odc scr
cncarado cono viavcl. As idcias dc lanificaao
figuraran cnirc as quc na Consiiiuinic da
scgunda Fcullica ncrcccran scr adoiadas c
concrciizadas cn disosiiivos do csiaiuio dc
1934. Assin, o ari. 16 das Disosics
Transiiorias da aniiga Consiiiuiao rcscrcvia a
claloraao incdiaia dc un lano dc rcconsiruao
cconnica nacional.
Essc rccciio, cono ianios ouiros quc
figuravan naquclc csiaiuio oliico, dava lcn a
ncdida da auscncia dc rcalisno quc caracicrizou
dc un nodo gcral a aao dos consiiiuinics quc
claloraran a lci lasica dc 1934.
Fcalncnic, csiiular cn icrnos vagos o
rcaro incdiaio dc un lano dc rcconsiruao
nacional lasiava ara rcvclar, or aric dos
auiorcs dcssc disosiiivo, a inconrccnsao da
260
circna conlcidadc c das cnorncs dificuldadcs
arcscniadas or un iralalIo daqucla naiurcza.
Un lano dc organizaao cconnica nacional c
un dos cnrccndincnios ara o qual o Drasil
nao sc acIa no noncnio aiual cquiado con os
clcncnios inrcscindvcis ara a rcalizaao dc
olra dc iais roorcs. Planificar cn conjunio a
ccononia lrasilcira cigiria o lalano do nosso
oicncial cconnico, o quc inlica cn una
dcicrninaao nais ou ncnos rccisa dos
rccursos c das fonics dc riqucza cisicnics no
as. Igualncnic ncccssario scria coligir dados
csiaisiicos dc ordcn cconnica quc udcsscn
irazcr csclarccincnio nais ou ncnos conlcio
dos ncios dc quc disonos ara alordar os
rollcnas aiincnics cloraao dos rccursos
naiurais do as. Scria sucrfluo arguncniar
ara r cn cvidcncia a dcsroorao cnirc a
nossa caacidadc aiual c csscs iralalIos
rclininarcs a qualqucr cnrccndincnio dc
lanificaao racional da nossa ccononia.
Assin, cono sc dcvia cscrar, o ariigo
consiiiucional quc nandava clalorar
incdiaiancnic o lano dc rcconsiruao
cconnica foi rclcgado ao csquccincnio a quc
anicciadancnic sc odia rcvcr csiar dcsiinado.
Quc nos consic, acnas dois ncnlros da Canara
dissolvida iroucran coniriluics individuais
cn quc sc rcflcic disiiniancnic o cnsancnio dc
aicndcr dc ccrio nodo ao incraiivo rccciio
261
consiiiucional solrc a organizaao dc un lano
sisicnaiico dc rcconsiruao cconnica. Un dclcs
foi o dcuiado Ariur Nciva quc, cn rclaiorio
arcscniado cn Scicnlro dc 1935 Conissao
Misia dc Fcforna Econnico-Financcira (22},
coligiu idcias rclaiivas a varios dos nossos nais
rcncnics rollcnas cconnicos, fornulando
sugcsics nuiias das quais dc grandc inicrcssc c
algunas dc indiscuivcl valor. Ouira iniciaiiva
analoga corrcu or conia do rcrcscnianic
classisia, snr. Folcrio Sinonscn, (23} quc, cn
discurso ronunciado no lcnario da Canara cn
11 dc Scicnlro dc 1935, csloou con a sua
rcconIccida concicncia cn assunios dcssa
naiurcza una analisc dos asccios caiiais da
nossa aiualidadc cconnica, adianiando ianlcn
idcias consiruiivas coordcnadas sol a insiraao
dc una oricniaao sisicnaiica dcfinida. O
rollcna dc una lanificaao cconnica, dcniro
dc cuja orliia vcnIa a iornar-sc ossvcl o
dcscnvolvincnio racional c cocrcnic das foras
roduioras do as, arcscnia a nais viva
aiualidadc dianic das ossililidadcs quc o Esiado
Novo ofcrccc ara a soluao dc qucsics dcsia
caicgoria. O lcgislador consiiiuinic dc 1937
dcnonsirou, a cssc roosiio, una conrccnsao
rcalsiica das condics oljciivas da vida nacional
quc o disiinguc niiidancnic da aiiiudc uioisia
dos quc rccciiuaran, cn 1934, a lanificaao
incdiaia das aiividadcs cconnicas do Drasil.
262
Nao Ia no icio da Consiiiuiao dc 10 dc
Novcnlro un disosiiivo aludindo cliciiancnic
coordcnaao dc csforos csccializados no
scniido da claloraao dc un lano cconnico
Mas cn iodo o caiulo conccrncnic
organizaao da ccononia nacional ariiculan-sc
disosiiivos quc, cnlora aarcnicncnic nao
icnIan rclaao dircia con as idcias dc
lanificaao, rcrcscnian coniudo os clos dc una
cadcia quc no scu conjunio vira a fornar a scric
dc clcncnios convcrgcnics ara a rcalizarao dc
un lano consiruiivo sisicnaiico
Un lano cconnico rcssuc a
organizaao rcvia dc una ordcn racionalncnic
coordcnada c solrc a qual sc dcvcra aoiar o
conjunio dc ncdidas icndcnics lanificaao das
aiividadcs roduioras. Foran csscs aliccrccs quc
a Consiiiuiao dc 10 dc Novcnlro accriadancnic
lanou c, una vcz dcscnvolvidas as ossililidadcs
oicncialncnic coniidas nas ncdidas ali
rcscriias c rcunidos os clcncnios dc ouira
naiurcza quc o cnrccndincnio rcqucr, o
rcaro dc un lano cconnico odcra scr
lcvado or dianic con firncza c csclarccida
oricniaao racional.
Enircianio cunrc olscrvar quc, a garaniia
dc una coordcnaao cocrcnic dc iodas as
ncdidas quc sc rclacionan con as aiividadcs
cconnicas do as, o quc ja rcrcscnia un
263
onio dc ariida solido ara iralalIos dc
lanificaao ulicrior, c asscgurada clo
disosiiivo do ari. 65 da Consiiiuiao, quc
rcscrcvc a inicrvcnao invariavcl do ConsclIo da
Econonia Nacional cono clcncnio iccnico
colalorador das lcis quc sc cnquadran no scior
cconnico.
264

VII. AUTORIDADE E LIBERDADE.

Concciio da lilcrdadc Lilcrdadc individual c
inicrcssc colciivo Lilcrdadc no lano cconnico
A rcrrogaiiva do csriio Lilcrdadc c a funao
cducaiiva do Esiado.

Todas as icorias do Esiado concclidas
ariorisiicancnic cono un lano solrc o qual sc
dcvcn noldar as insiiiuics cn olcdicncia a
configuracs idcologicas rcviancnic iraadas c
dcfinidas, osiulan o csialclccincnio dc ccrias
rclacs cnirc o indivduo c a socicdadc, dando
lugar a una siiuaao crnancnic dc cquillrio
quc o lcgislador dcvc iornar csiavcl or ncio dc
insiiiuics assccuraiorias dc una ordcn iao
inalicravcl quanio ossvcl. Pondo dc aric
nodclos quc iranos cnconirar airavcs da
Iisioria da civilizaao, ccnlificando
organizacs dcssc iio claloradas clos ovos
nais difcrcnics, caninarcnos acnas o quc sc
assa cn nossos dias, fiando a aicnao solrc
fornas dc csiruiura csiaial conicnorancas, quc
divcrgcn scnsivclncnic no csiilo nas quc
olcdcccn, na csscncia da sua configuraao
csiruiural, influcncia do ariorisno douirinario
a quc aludinos.
265
Tanio no Esiado soviciico cono no Esiado
fascisia, dois iios inconfundivclncnic
caracicrsiicos dc organizacs oliicas
rigorosancnic adaiadas orliia iniransonvcl
dc una idcologia rgida, as rclacs cnirc o
indivduo c a socicdadc acIan-sc
rcdcicrninadas clo concciio dognaiico dc una
ordcn insusicniavcl fora das condics dc
cquillrio assin fiadas. Dcniro dc una
organizaao ioialiiaria dc qualqucr daquclcs dois
iios, o cquillrio oliico c a ordcn social
dccndcn inliciiancnic da sulalicrnizaao
conlcia dos cononcnics individuais da
socicdadc ao riino diiado clo inicrcssc colciivo c
cuja nanuicnao invariavcl consiiiui a surcna
finalidadc do aarclIo csiaial.
No ioialiiarisno lolcIcvisia ou fascisia, nao
surgc ncn odc surgir o rollcna da lilcrdadc
individual. O Esiado dirigc a Naao c aicndc a
iudo quc aarccc no scu dinanisno, olcdcccndo
acnas s injuncs dc una conscicncia colciiva
cuja cisicncia c icoricancnic osiulada c cujas
crcsscs crccivcis sc iraduzcn
cclusivancnic airavcs do cnsancnio, das
cnocs, das asiracs c das icndcncias do
indivduo ou indivduos quc no noncnio
crsonifican a organizaao csiaial. Sc c ccrio quc
na raiica una aicnuaao rclaiiva dcssc onio dc
visia fundancnial icn forosancnic dc ocorrcr
sol a rcssao irrcsisivcl das rcalidadcs da
266
naiurcza Iunana, quc coniradizcn
violcniancnic cssc concciio circno do
alsoluiisno csiaial, cn icoria, clo ncnos, o quc
disscnos corrcsondc ao concciio idcologico do
Esiado ioialiiario. Na Fussia Soviciica c na Iialia
Fascisia fornas gcncas cn quc sc olariza a
idcia ioialiiaria o diiador, cono crsonificaao
do organisno csiaial, icn viriualncnic o
nonoolio da lilcrdadc. Dclc, c soncnic dclc,
ronanan as volics quc novincnian as
cngrcnagcns da naquinaria govcrnancnial c,
airavcs dcsias, irradian, cono icniaculos
conrcssorcs, solrc cada indivduo inicgrado no
coro social. Qualqucr divcrgcncia do riino
inosio or cssa voniadc doninadora cnvolvc
una rclcldia cssoal conira o funcionancnio
rcdcicrninado do sisicna organico da naao.
Sialin c Mussolini, rcrinindo cada un clos
nciodos cculiarcs anlicncia cn quc
rcscciivancnic sc cnconiran iodas as
nanifcsiacs dc, divcrgcncia con o scu
cnsancnio c con as dircirizcs da sua voniadc,
nao fazcn nais do quc olcdcccr aos incraiivos
da ordcn quc crsonifican.
Cono acina disscnos, no Esiado ioialiiario
nao odc Iavcr rollcna da lilcrdadc. Esia
ccssa dc cisiir ara o indivduo, cono
conscqucncia logica da sua incororaao a un
sisicna oliico cn quc do surcno orgao do
Esiado roccdcn cclusivancnic as dclilcracs
267
c os aios dc voniadc cccuiiva quc oricnian o
dinanisno nacional c alican as suas cncrgias
ara as finalidadcs colciivas, julgadas
convcnicnics clo unico arliiro da naao. A
iolcrancia do ccrccio dc qualqucr lilcrdadc, dc
quc sc ossa razoavclncnic rcvcr rccrcusscs
na narcIa dos ncgocios ullicos, scria un
conira-scnso con a idcologia fundancnial do
ioialiiarisno, conunisia ou fascisia.
Sc nas nodcrnas organizacs ioialiiarias
icnos ccnlos caracicrsiicos dc rcgincs
oliicos consirudos dc acordo con un lano
idcologico ariorsiico c nos quais as rclacs
cnirc os clcncnios individuais da socicdadc c o
Esiado sc csialilizan cla surcssao dc ioda
lilcrdadc cssoal, na dcnocracia lilcral ircnos
cnconirar un sisicna dianciralncnic oosio
nas quc arcscnia con o ioialiiarisno o
arcnicsco filosofico dcrivado dc una analoga
origcn ariorsiica. No lilcralisno, a lasc logica
da icoria do Esiado c o concciio do indivduo
cono rcalidadc csscncial, cnquanio a socicdadc,
quc na idcologia ioialiiaria c iudo, assa a scr
acnas a fornula dc crcssao ncccssaria da
sona dos valorcs individuais. A icoria do Esiado
ioialiiario c niiidancnic dcduiiva, or isso quc
aric da dcfiniao racional dc una cniidadc
alsiraia, a socicdadc, ao asso quc a dcnocracia
lilcral c icoricancnic induzida da analisc das
268
rclacs cnirc os indivduos, cniricancnic
vcrificadas cla olscrvaao dircia.
O rollcna da lilcrdadc, quc, cono vinos,
nao odc scqucr scr fornulado nas condics do
rcginc ioialiiario, ianlcn nao sc arcscnia na
dcnocracia lilcral, odcndo scr considcrado
cono anicciadancnic rcsolvido clos osiulados
fundancniais dcssc rcginc. Sc nao c ossvcl
cogiiar-sc dc lilcrdadc individual cn una ordcn
oliica consiruda solrc a idcia dc quc o Esiado
c a unica rcalidadc alsoluia cn ioda a
organizaao social, nas condics dianciralncnic
oosias do rcginc dcnocraiico-lilcral aqucla
qucsiao dcia dc icr ooriunidadc dc scr
fornulada, or isso quc iodo o sisicna oliico
ncsic caso sc funda na cicnsao indcfinida da
lilcrdadc cssoal a quc so sc adniicn as
rcsirics inosias cla ncccssidadc dc
asscgurar a ncsna lilcrdadc s ouiras unidadcs
cononcnics do coro social.
Das considcracs quc acalanos dc fazcr,
infcrc-sc logo una disiinao inorianic cnirc os
dois rcgincs dc quc nos ocuanos. Tanio no
iocanic qucsiao da lilcrdadc cono, dc un
nodo gcral, cn iodos os rollcnas quc sc
arcscnian no dinanisno social, o ioialiiarisno
rclcga a un lano dc nfina sulalicrnidadc as
rclacs cnirc os indivduos, so adniiindo cono
rclcvanics as quc sc roccssan cnirc clcs c a
269
colciividadc, cuja crcssao concrcia c scnrc o
Esiado. O rcginc dcnocraiico-lilcral, nais
conlco na sua idcologia lasica c na sua
csiruiura, icn dc considcrar ianio o jogo das
rclacs individuais no scio da socicdadc cono a
inicrdccndcncia dcsia con os scus clcncnios
cononcnics.
No Esiado auioriiario c nacional do iio
insiiiudo no Drasil cla nova Consiiiuiao, o
rollcna da lilcrdadc aarccc con asccios
inicnsancnic difcrcnics do quc sc assa no
ioialiiarisno c no caso da dcnocracia lilcral. O
rinciro onio a considcrar-sc dccorrc das
caracicrsiicas csscnciais da conccao idcologica
dc una organizaao csiaial da caicgoria do aiual
Esiado lrasilciro.
Disiinguindo-sc inconfundivclncnic das
fornas dc organizaao oliica cncrgidas dc un
lano suljciivancnic clalorado c no qual sc
iraan ariorisiicancnic as lascs dc una
consiruao csiaial idcalizada cn alsiraio, o novo
Esiado lrasilciro, confornc sc dcrccndc da
analisc do icio consiiiucional c do canc das
circunsiancias Iisioricas dcicrninanics da
rcforna nacional rcciiiada clo golc dc Esiado
dc 10 dc Novcnlro, concrciiza una ordcn
oliica, social, cconnica c csiriiual crguida
solrc os fundancnios oljciivos da rcalidadc. A
rcnovaao csiruiural da Naao c o scniido do
270
rcginc adoiado nao roccdcran dc un iralalIo
iniclcciual icorico oricniado con a finalidadc dc
inor ao as insiiiuics rcfcridas clo
lcgislador consiiiuinic. Esic sulncicu-sc
rcalidadc nacional, ianio nos scus asccios
Iisioricos cono nos faios aiuais.
Scndo, orianio, un iio dc Esiado
rigorosancnic rcalsiico, isio c, una organizaao
quc nao visa cncaninIar a Naao ara
configuracs organicas ariorisiicancnic
dcicrninadas or csia ou aqucla icoria oliica,
nas quc rcrcscnia acnas a adaiaao dc novas
insiiiuics aos incraiivos dc rcalidadcs
cconnicas, sociais, culiurais, oliicas c
Iisioricas, o Esiado auioriiario lrasilciro nao fia
rincios alsiraios cn rclaao a ncnIun
rollcna cnconirado na vida social as. Assin
ocorrc rccisancnic quanio s qucsics quc sc
dcscnrolan ao rcdor do concciio da lilcrdadc.
***
O rinciro onio a scr assinalado vincula-sc
a un dos asccios iicos da nossa aiual
organizaao csiaial. O Esiado Novo, afasiando-sc
iao radicalncnic do concciio ioialiiarisia cono da
idcologia dcnocraiico-lilcral, divcrgc do rinciro
clo acaiancnio quc consagra osiao do
indivduo cono clcncnio irrcduivcl na
organizaao social c oc-sc scgunda clo
rcconIccincnio da surcnacia do inicrcssc
271
colciivo solrc as convcnicncias dos cononcnics
individuais da Naao. Assin, o Esiado lrasilciro
c, ao ncsno icno, individualisia c colciivisia.
O scu rinciro asccio c crcsso nos
disosiiivos consiiiucionais quc cliciiancnic
ou or forna indircia, nas nao ncnos
incquvoca, afirnan calcr ao indivduo una
funao rinacial na ordcn social, na organizaao
cconnica c no conjunio das aiividadcs
csiriiuais do coro colciivo. A cssc scniido
individualisia do rcginc conirac-sc, cnircianio,
nodcrando c rcsiringindo as suas conscqucncias,
o rincio da rcondcrancia do lcn ullico,
quc iransarccc da lcira c do csriio do csiaiuio
consiiiucional.
Dcssa conlinaao Iarnoniosa da acciiaao
dos osiulados individualisias c do
rcconIccincnio da idcia colciivisia da
asccndcncia ncccssaria do inicrcssc social
rcdunda a arcscniaao do rollcna da
lilcrdadc sol un onio dc visia cculiar c nais
conlco. Ao lado das liniiacs ncccssarias da
lilcrdadc individual, cono cfciio da inicrfcrcncia
do ccrccio da lilcrdadc clas ouiras unidadcs
cononcnics da socicdadc, qucsiao rccua no
arco do concciio da lilcrdadc dcniro das
configuracs do lilcralisno, concorrc a soluao
do ouiro rollcna quc c o da dcnarcaao da
csfcra dos dirciios c das iniciaiivas do indivduo
272
cn olcdicncia s injuncs do lcn colciivo. O
rinciro caso nao ofcrccc rclcvancia naior, or
isso quc ja sc acIa rcsolvido dcniro da orliia
jurdica csialclccida c quc a nova Consiiiuiao
nao vcio alicrar cn ncnIun dos scus onios
csscnciais. Dasia, orianio, quc nos ocucnos do
concciio da lilcrdadc cn funao das cigcncias
do inicrcssc colciivo.
Nas organizacs ioialiiarias, o indivduo nao
icn dirciio a lilcrdadc alguna, orquc so Ia una
cniidadc livrc quc c o Esiado. A dcnocracia-
lilcral osiula a cicnsao da lilcrdadc individual
aic o onio cn quc cla vcn a scr
auionaiicancnic ncuiralizada clo dirciio quc ao
ccrccio da ncsna lilcrdadc icn os ouiros
indivduos. No novo rcginc lrasilciro, o indivduo
ossui, cono na dcnocracia lilcral, una csfcra
dc lilcrdadc dcliniiada cla aao igualncnic livrc
dos ouiros cidadaos. Solrcujando, orcn, cssas
rclacs individuais csia o lcn colciivo, dianic do
qual ncnIuna lilcrdadc c ncnIun dirciio odcn
sulsisiir.
Aarcnicncnic, a douirina da Consiiiuiao
inrinc un ccrio asccio dc rccaricdadc s
lilcrdadcs individuais, colocadas iodas na
dccndcncia das rcacs quc ossan vir a icr
solrc o inicrcssc conun da socicdadc. Mas cssa
rccaricdadc c acnas ilusoria c na rcalidadc o
Esiado auioriiario nao rcsiringc ncnIuna
273
lilcrdadc, nas acnas adaia o ccrccio das
aiividadcs dc iodo gcncro dc cada indivduo ao
crculo naiuralncnic iraado cla caacidadc quc
cada un icn dc aiuar csoniancancnic scn
conroncicr o funcionancnio cficicnic da
organizaao nacional. Liniiacs da lilcrdadc
cisicn, cono vinos, dcniro da orliia nais
anla do lilcralisno c, csiiulando quc o lcn
colciivo c suficicnic ara iraar o circulo alcn do
qual nao sulsisicn dirciios c lilcrdadcs
individuais, o novo rcginc nao vcio criar un faior
dc conrcssao do indivduo, nas acnas
dcnarcou a csic a osiao quc clc icn
forosancnic dc ocuar cn un sisicna no qual
iodas as aiividadcs sc coordcnan ara un
oljciivo surcno, rcrcscniado cla scgurana
iranquilidadc c roscridadc da Naao.
Para quc sc ossa conrccndcr clarancnic o
scniido da lilcrdadc asscgurada ao indivduo, na
ordcn oliica Iojc vigcnic no Drasil, c rcciso
caninar a roria csscncia do concciio dc quc
nos ocuanos. En una socicdadc organizada
solrc as lascs dc un individualisno radical, a
idcia dc lilcrdadc idcniifica-sc con a da aao
isolada c nais ou ncnos indccndcnic dc cada
unidadc social. Mas cn un rcginc cono o quc
acala dc scr adoiado cnirc nos c no qual o
indivduo, cnlora conscrvando na sua lcniiudc
iodas as rcrrogaiivas da crsonalidadc Iunana
c icndo un cano cicnso dc aiividadc
274
dcscnlaraada, c coniado oliica c socialncnic
cncarado cono un clcncnio inicgranic da
colciividadc nacional cocisicnic con o Esiado,
acIano-nos dcfroniados or un concciio
inicirancnic difcrcnic dc lilcrdadc.
En iais circunsiancias, quc sao rccisancnic
as quc sc nos dcaran no rcginc aiual, a
lilcrdadc individual icn forosancnic dc
coincidir con a caacidadc dc crinir a
sincronizaao da aao do indivduo con o riino
da voniadc colciiva c con os inicrcsscs nacionais.
A vcrdadcira lilcrdadc, qual a cnicndcnos cn
una organizaao do iio auioriiario, odc scr
dcfinida cono cquivalcnic ao ccrccio nornal c
sadio das aiidcs c faculdadcs do indivduo
dcniro da orliia dc aiividadc dc iodo o gcncro quc
clc icn a dcscncnIar na rcalizaao da sua
funao social dc clcncnio cononcnic da
cniidadc nacional, cujo orgao dc crcssao aiiva c
o Esiado.
A nanuicnao dcssa Iarnonia, dc quc
dccndcn a scgurana, o lcn csiar c o rogrcsso
da Naao, c ara o indivduo una condiao
inrcscindvcl rcalizaao do scu rorio
dcsiino. Assin, ncnIun indivduo nornal odc
scniir inulsos quc o lcvcn a ccrccr a sua
lilcrdadc cn scniido coniradiiorio ao
funcionancnio rcgular do organisno colciivo cn
cujo dinanisno clc dcscncnIa un acl
275
dcfinido clas dircirizcs dc un scniido social
niiidancnic caracicrizado. Enirc a voniadc
nacional crcssa cla auioridadc do Esiado, c a
csfcra dc lilcrdadc c iniciaiiva iraada ao
cidadao, vcn a csialclcccr-sc, na logica dos
rincios lasicos do rcginc, una Iarnonia cujo
ronincnio nao odc dciar dc consiiiuir un
dcsvio da aao individual cn dcirincnio do
inicrcssc conun. Adniiir, orianio, quc o Esiado
nao inclua cnirc as suas airiluics rccuas a
vigilancia ara cviiar a ocorrcncia dc scnclIanics
dcsarnonias scria ncgar os rorios fundancnios
idcologicos do rcginc.
***
Essc concciio da lilcrdadc, inscaravcl da
configuraao idcologica do Esiado auioriiario,
rcflcic-sc nos difcrcnics lanos cn quc as
iniciaiivas, as aiividadcs c os inicrcsscs do
indivduo icn dc ajusiar-sc ao lcn ullico.
Passcnos a caninar incdiaiancnic a nancira
cono cssc ajusiancnio sc roccssa, no caso da
ordcn cconnica, confornc os rccciios da aiual
Consiiiuiao.
No caiulo cn quc anicriorncnic csiudanos
a organizaao da ccononia nacional no Esiado
Novo, iivcnos cnscjo dc alordar iodos os
asccios rinciais da disiriluiao dc csfcras dc
concicncia cnirc o odcr ullico c os indivduos
c os gruos ariicularcs or csics fornados ara
276
finalidadcs cscciais. Do quc foi cniao assinalado
rcsulia csclarccincnio suficicnic das linIas
gcrais quc dcnarcan os nciodos adoiados no
novo rcginc ara conciliar a aao cconnica
individual con as divcrsas nodalidadcs dc
inicrvcnao csiaial. Dasia, orianio, na analisc
da lilcrdadc asscgurada cla ordcn vigcnic no
lano cconnico, caninar aqui cssa qucsiao sol
o onio dc visia da organizaao cororaiiva
visada cono una das finalidadcs rccuas do
novo Esiado lrasilciro, nos icrnos do ari. 140 c
da lcira. a} do ari. 61 da Consiiiuiao.
Na ordcn cconnica, a cororaao rcflcic na
sua csiruiura, nos roccssos do scu
funcionancnio c nos oljciivos quc or ncio dcla
sc rcicndc rcalizar, caiancnic iudo aquilo quc
o Esiado auioriiario icn or finalidadc alcanar
no conjunio da vida nacional. Da vcrificaao
dcsic faio dcduz-sc quc a organizaao cororaiiva
da ccononia c, no rcginc aiual, nao acnas
aconsclIada or iniludvcis incraiivos dc
convcnicncia iccnica na coordcnaao das
aiividadcs cncnIadas na roduao c na
disiriluiao da riqucza. Ao lado dcssas injuncs
dc naiurcza cconnica aiuan ainda dccisivos
noiivos dc ordcn oliica, dcrivados dos
osiulados lasicos da organizaao csiaial.
Esscs rincios rccrcuicn rofundancnic
no dinanisno cconnico das nacs
277
conicnorancas, dando lugar a rcacs quc sc
oricnian no scniido dc dcicrninar a ncccssidadc
dc nciodos dc organizaao da roduao c do
concrcio cn Iarnonia con o quc Manoilcsco
classificou dc incraiivos da solidaricdadc
nacional. (24}. Fcalncnic, cn conconiiancia con
ouiras injuncs dccorrcnics das iransfornacs
quc no scculo aiual sc vao accniuando no jogo
das foras cconnicas, ianio no crculo inicrno
dc cada naao cono no lano do inicrcanlio
inicrnacional, aarcccn influcncias dc ordcn
idcologica inondo fornas cscciais dc
coordcnaao das aiividadcs roduioras c dos
nciodos dc circulaao dos roduios.
As configuracs da ccononia cororaiiva
fian, no iocanic ao ccrccio da lilcrdadc
individual naqucla csfcra da vida colciiva,
dcliniiacs analogas c, cono olscrvanos,
crcssivas da rccrcussao, ncssc scior csccial,
do ncsno concciio rcondcranic na ordcn
oliica. Enquanio a organizaao cconnica
cculiar dcnocracia lilcral conicn acnas
clcncnios dc dircao dccorrcnics das
convcrgcncias, airiios c cIoqucs das nuliilas
nanifcsiacs da aiividadc rivada, aiuando cada
un cn olcdicncia aos scus rorios dcsgnios, o
sisicna cororaiisia logicancnic associado ao
Esiado auioriiario sulsiiiui cssc confliio dc
foras indccndcnics or una sisicnaiizaao
racional visando o lcn colciivo. A idcia dc ordcn
278
na ccononia individualisia do lilcralisno icn
cono crcssao logica a aao dc suosias lcis
cconnicas, quc os douirinadorcs da cscola
classica induziran dando-lIcs a forna solcnc dc
osiulados cicnificos. O valor dc iais lcis acIa-sc
Iojc cnorncncnic dcrcciado dianic da
ccricncia da ccononia raiica, quc as rcduziu
s roorcs nodcsias dc ncras fornulas dc
significaao acnas aroinaiiva no arco dos
fcnncnos cconnicos.
O ncocororaiivisno conicnoranco, quc o
lcgislador consiiiuinic dc 1937 adoiou cono
rincio oricniador dos csforos ara a
organizaao da ccononia lrasilcira scn
dcsconIcccr o valor rclaiivo dos osiulados
classicos quc norician a ccononia lilcral,
cnancia-sc, cnircianio, da idolairia daquclcs
rincios. En vcz dc sulncicr-sc ao faialisno
das suosias lcis cconnicas, sol cujo donnio a
luia cnirc os inicrcsscs rivados sc foi
accniuando aic roduzir cfciios osiiivancnic
anarquizanics, o cororaiivisno conicnoranco
alorda os rollcnas da organizaao cconnica
do onio dc visia voluniarisia.
Nada ialvcz caracicrizc nclIor o cnsancnio
novo, cuja claloraao sc icn aiivado
rincialncnic dcois da grandc gucrra, do quc a
icndcncia a dcslocar a soluao dos rollcnas
sociais, oliicos c cconnicos do lano dc un
279
dcicrninisno incoravcl ara o cano ondc o
faior rcrcscniado cla voniadc Iunana aarccc
cono clcncnio dc incalculavcl rclcvancia. Essc
scniido voluniarisia, quc sc rcflcic cn iodos os
asccios da vida conicnoranca, odc scr
aoniado cono irao nais caracicrsiico da idcia
ccniral do cororaiivisno.
O nccanisno do cnirclaancnio das foras
roduioras cn csiruiuras sindicais, a
coordcnaao das aiividadcs cn un sisicna dc
ccononia cquililrada or concnsacs, o
concciio da sulordinaao dos inicrcsscs rcsiriios
dc indivduos c dc gruos ao criicrio gcral do
ajusiancnio da roduao cn lcncfcio da
colciividadc nacional sao ouiros ianios lados do
cororaiivisno cn quc ircnos cnconirar o cunIo
inconfundvcl do scniido voluniarisia quc anina c
oricnia a ioialidadc dcssc conjunio organico.
A idcia dc lilcrdadc aarccc, orianio, cn
una ordcn cconnica do iio cororaiivisia,
qual a rcvisia na nova Consiiiuiao lrasilcira,
sol o ncsno asccio cn quc dclincanos ao
caninar cssa qucsiao no lano da organizaao
oliica. Cada unidadc do sisicna dc roduao c
disiriluiao da riqucza c livrc nas suas iniciaiivas
c nos scus novincnios rcalizadorcs, lcn cono
na olicnao dos rovciios da sua aiividadc, aic o
onio cn quc o ccrccio dcssas rcrrogaiivas
cssoais nao coniradiia a loa ordcn do
280
funcionancnio da ccononia colciiva. E ial qual
aconiccc no iocanic lilcrdadc no lano oliico,
o indivduo, cn olcdicncia ao insiinio dc
conscrvaao c salvaguarda dos scus rorios
inicrcsscs, nao icn ncn odc icr vaniagcn cn
rcicndcr ccrccr a sua lilcrdadc cssoal alcn do
crculo dcnarcado cla naiurcza do sisicna cn
quc clc sc acIa inicgrado. Una vcz adniiida a
organizaao cororaiiva cono a unica
conscnianca con a cansao sadia das foras
cconnicas c claro quc, soncnic dcniro da sua
orliia, isio c, ajusiando o ccrccio da lilcrdadc
individual ao funcionancnio glolal do sisicna,
cada unidadc roduiora odcra conariiciar
dos rcsuliados lcncficos da aao cororaiisia.
Nao Ia, ois, no novo rcginc, sacrifcio da
lilcrdadc na ordcn cconnica. Ha acnas una
rcinicrrciaao do scu concciio cn icrnos quc sc
Iarnonizan con o scniido c os nciodos da
ccononia cororaiiva.
Tanio no caso csccial da organizaao
cororaiivisia dc quc nos ocuanos, cono cn
ouiros asccios da ordcn cconnica rcscriia
cla Consiiiuiao, c incviiavcl una scric dc
rcajusiancnios da lilcrdadc individual s
injuncs dc un sisicna, cujo funcionancnio
cficicnic dccndc da sulordinaao dos clcncnios
cononcnics do iodo a ccrias condics
csscnciais rcalizaao das finalidadcs. visadas.
Nada disso cnvolvc, orcn, un afasiancnio das
281
nornas caracicrsiicas do rcginc dcnocraiico. A
dcnocracia, cn cscala ainda naior quc qualqucr
rcginc no qual a nassa da colciividadc nao icnIa
conariiciaao iao dircia no Esiado, cigc
coordcnaao das iniciaiivas c das aiiiudcs
individuais sol o riino dc un scniido conun da
vida nacional. Isio ja Iavia sido rcconIccido c
raiicado no lano oliico, nas fora dcscurado
cn rclaao ordcn cconnica, dcvido ao ulira-
individualisno rcdoninanic ncsia csfcra, cn
conscqucncia das idcias do lilcralisno.
Hojc, orcn, assisiinos ao inicio dc una fasc
nova da cvoluao das insiiiuics dcnocraiicas.
Cono o Prcsidcnic Fooscvcli olscrvava no
discurso ronunciado cn JulIo dc 1936 no
Congrcsso do Pariido Dcnocraiico, da ciaa da
dcnocracia urancnic oliica assanos ncsic
noncnio ara a da dcnocracia cconnica. En
ouiras alavras, a orliia dos fcnncnos aiincnics
roduao c disiriluiao da riqucza iorna-sc o
cano dc alicaao dc rincios dc ordcn c dc
sisicnaiizaao, cnvolvcndo forosancnic un
ajusiancnio das lilcrdadcs dcsfruiadas clo
indivduo na ordcn cconnica s ncccssidadcs
sucriorcs dos inicrcsscs da colciividadc ncssc
scior. A incviialilidadc dc una adaiaao dos
dirciios individuais aos incraiivos dc una
organizaao cconnica racional csia scndo
rcconIccida no as ondc nais ura c ainda a fc
nos osiulados oriodoos do rcginc dcnocraiico.
282
E cnirc os quc, nos Esiados Unidos, roclanan a
confornidadc dcssa adaiaao do indivduo ao
inicrcssc colciivo na csfcra cconnica, figura
Walicr Linann, o nais iniransigcnic cancao
conicnoranco da csiriia olscrvancia das idcias
lilcrais quc sc cncriaran no rcginc
dcnocraiico. (25}. Nao odcranos cnccrrar
nclIor csias considcracs solrc o concciio da
lilcrdadc na ordcn cconnica insiiiuda clo
Esiado Novo, do quc aludindo oiniao daquclc
auiorizado c insusciissino ariidario do
lilcralisno.
***
Considcrada na sua csscncia, a lilcrdadc c
rcondcranicncnic dc ordcn suljciiva. As
crcsscs naicriais cn quc cla sc iraduz cn
nuliilos asccios da vida social icn o scu valor
dccndcnic, cn uliina analisc, da aiiiudc
sicologica do indivduo cn rclaao ao quc lIc c
crniiido fazcr c ao quc as rcsirics inosias
clo anlicnic o inilcn dc raiicar. Mas Ia ainda
ouiro lado da qucsiao no qual o asccio
csscncialncnic suljciivo da lilcrdadc, ou nclIor,
o scu ccrccio no lano csiriiual assunc
rinacial rclcvancia. Cono Harold Lasli
olscrvou (26}, o scniido oliico da lilcrdadc
iraduz-sc rincialncnic na asiraao do
indivduo a fazcr con quc o Esiado assinilc a
arccla dc ccricncia con quc clc odc
283
coniriluir cssoalncnic ara a vida nacional.
Assin, sc iorna fundancnial asscgurar ao
indivduo os ncios dc afirnar as suas idcias c os
scus onios dc visia c dc rocurar influcnciar os
scus scnclIanics dc nodo a agircn dc acordo
con os rcsuliados do quc clc acunulou na orliia
da sua ccricncia cssoal.
A lilcrdadc csiriiual na accao nais anla
do icrno, isio c, o dirciio dc cnsar c dc arcciar
iodos os asccios do nundo cicrior dc un onio
dc visia indccndcnic dc qualqucr liniiaao
iraada or una auioridadc alIcia sua
conscicncia, consiiiui una csfcra cn quc o
indivduo icn ncccssariancnic dc crnancccr
iniangvcl c inviolavcl sol cna dc sacrificar con
as rcrrogaiivas do csriio o quc Ia dc nais
csscncial c caracicrsiico da crsonalidadc
Iunana. Mas nao lasia ara quc o Ioncn ossa
iornar-sc conscicnic da ossc c do gozo das
rcdicados dc quc o invcsic a siiuaao or clc
conquisiada na cscala da cvoluao da vida. Sol o
onio dc visia sociologico, ou cn ouiras alavras,
ara o Ioncn considcrado cn gruo, c rcciso
quc a lilcrdadc dc cnsar scja conlciada or
ouira, a dc crcssao livrc do scu cnsancnio.
Aqui csianos cn icrrcno ondc a
confraicrnizaao c coocraao dc dcnocraiicos
auioriiarios c lilcrais c soncnic ossvcl. nas
incviiavcl. O irao nais inconfundivclncnic
284
divisorio cnirc o Esiado dcnocraiico auioriiario
do iio aiualncnic cisicnic no Drasil c o Esiado
ioialiiario, conunisia ou fascisia, c caiancnic a
aiiiudc rcscciivancnic assunida or cada una
dcssas fornas dc organizaao csiaial cn facc da
lilcrdadc csiriiual.
Nos rcgincs ioialiiarisias, o Esiado assunc a
osiao dc cniidadc nonoolizadora, nao acnas
dc iodas as iniciaiivas oliicas, cconnicas c
sociais, cono ianlcn do rivilcgio dc organizar,
nanicr c dirigir as aiividadcs csiriiuais da
Naao. O cnsancnio iorna-sc una funao
csiaial nos rcgincs ioialiiarios. Esia, orianio,
na logica da idcologia dcssas organizacs
dcicrninar os liniics alcn dos quais o indivduo
nao odc ir, no ccrccio das rcrrogaiivas do
csriio. Nao disondo dc ncios ara crscguir os
rcfraiarios discilina csiriiual, dcniro do
rcduio incugnavcl da conscicncia dc cada un,.
o Esiado ioialiiario incdc a irradiaao das
idcias quc julga inconvcnicnics conrinindo
iodas as nanifcsiacs do cnsancnio c
sulncicndo as quc iolcra a un roccsso rigoroso
dc vigilancia c ccnsura. Isio, ningucn ignora, c o
quc sc assa na Fussia Soviciica, na Iialia
fascisia c na AlcnanIa nazisia, ara nao ciiar
iniiadorcs sccundarios c icrciarios do
ioialiiarisno.
285
Nada dc conun con cssa aiiiudc rcrcssiva
c conrcssiva da lilcrdadc dc cnsancnio cisic
no Esiado auioriiario-dcnocraiico cn naicria dc
lilcrdadc csiriiual. O concciio dc lilcrdadc
sulordinada aos incraiivos dc inicrcssc colciivo
so c valido cn una organizaao csiaial do iio
quc sc nanicn dcniro da orliia dcnocraiica,
quando rcsiringido ao iocanic s quc o ccrccio
da lilcrdadc clo indivduo ossan icr solrc a
scgurana do Esiado c da Naao ou no lano das
aiividadcs concrcias dc ordcn oliica, social c
cconnica. Para quc a lilcrdadc ossa scr
liniiada no Esiado auioriiario-dcnocraiico c
rcciso quc as suas nanifcsiacs sc iraduzan
cn cfciividadc dc aao naicrial ou na
ossililidadc dc ial aao odcr scr razoavclncnic
rcvisvcl.
Esia qucsiao, cono acalanos dc fornular,
odc arcccr un ouco suiil, nas analisando-a
nais dciidancnic scn dificuldadc vcrificarcnos
cono c scnrc ossvcl na raiica dcicrninar as
caracicrsiicas dc una crcssao concrcia do
ccrccio da lilcrdadc cn rclaao qual sc
jusiifica a aao cocrciiiva c rcrcssiva do Esiado.
Esic, no dcscncnIo da sua funao rccua dc
rcrinir iudo quc conroncic a scgurana ou a
loa ordcn no funcionancnio dos orgaos da vida
nacional, icn dc inicrvir coilindo qualqucr aluso
dc lilcrdadc dondc ossan rcdundar
conscqucncias da naiurcza aoniada. Alicando
286
csic concciio ao caso iao dclicado da aiiiudc
csiaial cn facc das rcrrogaiivas do csriio
dircnos quc o criicrio a scr usado na naicria
dcvc scr cclusivancnic o da ossililidadc dc
rcsuliarcn ou nao, do ccrccio dc una ccria
lilcrdadc, cfciios indcscjavcis ara a scgurana
do Esiado c iranquilidadc c roscridadc da
Naao. Ecnlos concrcios odcn csclarcccr
nclIor o caso.
Assin un anflciario, quc, cn linguagcn
inflanada c vilrando noias scniincniais quc
fcrcn a scnsililidadc c csiinulan as cnocs
das nassas, faz una roaganda anii-rcligiosa,
odc scr o oljcio da aao do Esiado no
cunrincnio da sua nissao dc cviiar a
inquiciaao social c dc fazcr rcsciiar iodos os
crcdos.
Enircianio, as ncsnas idcias cosias or
un cnsador, quc sc naniivcssc no lano
filosofico ou no icrrcno da csquisa Iisiorica c
cujos arguncnios sc dirigisscn inicligcncia c
nao fosscn dc noldc a cciiar aics sociais
crigosas, dcvcrian scr considcradas inviolavcis c
o Esiado corliiaria das sua airiluics
ccrccando a difusao do livro ou dc ouira forna dc
ullicidadc, or ncio da qual iais idcias fosscn
roagadas. Un ousculo inccndiario, quc sirva
dc vcculo s douirinas narisias cn ion caaz
dc csiinular nas nassas icndcncias aiuaao
287
violcnia no scniido rcconizado clo auior, incidc
na orliia da vigilancia quc o Esiado odc ccrccr
cn naicria dc lilcrdadc dc crcssao do
cnsancnio. Mas incdir a vcnda c a lciiura dos
livros dc Mar nao sc jusiifica, orquc. scndo iais
olras acnas accssvcis s ncnialidadcs cn un
nvcl nais ou ncnos clcvado dc dcscnvolvincnio
c dc culiura c nao odcndo da faniliaridadc con
clas rcsuliar ara os lciiorcs un csiado cnoiivo
quc os iransforncn cn ossvcis clcncnios dc
criurlaao da ordcn, o Esiado auioriiario-
dcnocraiico nao icn razao ara inicrcssar-sc or
cssc assunio.
Podcranos nuliilicar ccnlos analogos
cn aoio da nossa icsc, quc, ara naior clarcza,
dcfinircnos cn oucas alavras. O Esiado
dcnocraiico do iio auioriiario, qual cisic Iojc
no Drasil, icn o dcvcr dc ccrccr vigilancia solrc
as crcsscs do cnsancnio. No ccrccio dcssa
funao incrcnic s finalidadcs rccuas da
organizaao csiaial, o odcr ullico dcvc adoiar
cono criicrio raiico a vcrificaao da
ossililidadc ou nao dc rcsuliarcn crigos ara o
Esiado c ara a socicdadc da crcssao
ariicular dc cnsancnio cn arco Finalncnic,
conlciando cssc criicrio raiico, odc-sc adniiir
cono osiulado fundancnial na naicria quc o
ccrccio da lilcrdadc dc crinir o cnsancnio
or qualqucr forna dcvc scr dirciancnic
roorcional clcvaao iniclcciual c ao grau dc
288
auro culiural da forna dada ao cnsancnio
crcsso. En ouiras alavras, a lilcrdadc dc
crinir o cnsancnio nao odc scr igual ara
iodos. Ela icn dc scr naior ou ncnor, confornc a
caacidadc ncnial culiural dc cada un. Un
raliscador dc dcscnIos olsccnos c un caso dc
olicia. Un grandc ariisia no ccrccio das
rcrrogaiivas do csriio nao odc sulncicr a
sua inicligcncia criadora c as fornas cculiarcs
da sua csicsia aos liniics iraados clas
injuncs do udor.
Podcra scr alcgado quc o onio dc visia cn
quc nos colocanos no canc dcsic assunio c
inconaivcl con o concciio da igualdadc. Scn
duvida o c. En un dos caiulos rcccdcnics,
julganos icr dcnonsirado quc a idcia dc
igualdadc nao c csscncial ao conjunio idcologico
cn quc sc aoia a dcnocracia. Esia osiula
acnas a igualdadc dc ooriunidadc nas nao
una igualdadc cfciiva dos indivduos quc cnvolvc
un alsurdo cn coniradiao flagranic con a
rcalidadc cvidcnic. E no caso ariicular dc quc
ncsic onio nos ocuanos, cunrc acrcsccniar
quc as idcias dc lilcrdadc c igualdadc sao
irrcconciliavcis. Ha vinic c cinco scculos Plaiao ja
dcfinia, con aqucla rccisao laidar dos scus
concciios, cssa inconaiililidadc, dizcndo quc
nada Iavia dc nais injusio quc igualar os
dcsiguais. Nos icnos nodcrnos Lord Acion
criniu un cnsancnio scnclIanic or forna
289
nao ncnos fcliz, ao dizcr quc a aiao da
igualdadc iorna va a cscrana da lilcrdadc (27}.
Colocar a qucsiao da lilcrdadc cn funao da
uioia cqualiiaria c rcalncnic dcsiruir iodas as
ossililidadcs dc una lilcrdadc rcal c csialclcccr
o nais sonlrio rcginc dc cscravidao do csriio.
Para conrccndcr-sc o scniido c o alcancc do
quc acalanos dc dizcr lasia analisar o quc
significa una lilcrdadc conscguida cn icrnos
iguais a iodos os indivduos quc consiiiucn a
socicdadc c quc sao cvidcnicncnic dcsiguais cla
sua caacidadc iniclcciual, nvcl culiural c
asiracs cculiarcs. O criicrio da lilcrdadc, cn
iais condics, icria forosancnic dc scr
alaiado ao nvcl nfino, o quc csiaria na logica
dc scnclIanic siiuaao ou, clo ncnos, colocado
cn un lano ncdio olrigando os clcncnios
sucriorcs da colciividadc a dcsccr nuiio alaio
da aliiiudc csiriiual quc ja Iavian aiingido.
ScnclIanic soluao do rollcna da lilcrdadc
csiriiual nao cnvolvcria acnas una injusiia
cnornc aos indivduos sucriorcs, nas ianlcn
gravc rcjuzo ara a socicdadc, acanIando-lIc
ao crculo da ncdiocridadc as ossililidadcs
criadoras ncla coniidas c crsonificadas no
oicncial das inicligcncias aliancnic
dcscnvolvidas.
Tcnos a considcrar ainda un asccio nuiio
rclcvanic da lilcrdadc csiriiual no Esiado
290
auioriiario. A olscrvancia rigorosa dos
disosiiivos consiiiucionais aiincnics a cssc
assunio c quc cn icrnos clciios ccrcan as
rcrrogaiivas do csriio dc garaniias suficicnics
ao scu livrc ccrccio, icn un grandc alcancc sol
o onio dc visia dc una das funcs rinciais
da aiual organizaao csiaial lrasilcira. A
idcologia do Esiado Novo cnvolvc a dcicrninaao
dc ccrias finalidadcs ara ondc dcvc cncaninIar-
sc a Naao, o quc inliciiancnic acarrcia ara o
Esiado una funao cducaiiva no scniido nais
anlo dc ial crcssao. E, sc o Esiado icn cono
una das suas airiluics nais inorianics
oricniar a fornaao ncnial c noral clcncnios
cononcnics da colciividadc, c isio nao acnas
na rcsiriia accao cdagogica da funao
cducadora , nas no scniido da lasnagcn dc
una conscicncia cvica caracicrizada cla
idcniificaao con a idcologia do rcginc, c claro
quc o acl rcscrvado cliic csiriiual da Naao c
cn iais circunsiancias dc incccdvcl rclcvancia.
En una organizaao nacional con iais
finalidadcs, os clcncnios quc inrincn ao
cnsancnio colciivo o cunIo das suas
claloracs csiriiuais icn forosancnic dc ficar
oncrados con as rcsonsalilidadcs dc oricniar o
Esiado na rcalizaao da nissao quc lIc c
rcscrvada no iralalIo cducaiivo dc inicgraao do
ovo na orliia do rcginc. Aos cocnics da
inicligcncia c da culiura do as incunlc assin
291
iornar a Naao conscicnic das dircirizcs quc lIc
csiao iraadas no rosscguincnio da olra quc c
a razao dc scr do Esiado Novo. Scria crrnco
suor quc o acl da cliic iniclcciual scra inor
colciividadc nacional un ccrio nuncro douirinas
c dc icndcncias idcologicas A funao das cliics
culiurais nao c roriancnic criar una ialua dc
valorcs quc sirva dc norna conduia cvica c as
aiividadcs sociais c oliicas das nassas da
oulaao. A nissao dos iniclcciuais c nais suiil.
Encrgidos da colciividadc cono crcsscs nais
lucidas do quc ainda nao sc iornou crfciiancnic
conscicnic no csriio do ovo os iniclcciuais sao
invcsiidos da funao dc rciransniiir as nassas,
sol forna clara c conrccnsvcl, o quc nclas c
acnas una idcia indccisa c una asiraao nal
dcfinida. Assin, a cliic culiural do as iorna-sc
no Esiado Novo un orgao ncccssariancnic
associado ao odcr ullico cono ccniro dc
claloraao idcologica c nuclco dc irradiaao do
cnsancnio nacional quc cla sullina c coordcna.
Scn cssa coocraao crnancnic das foras
iniclcciuais c culiurais, o Esiado auioriiario
corrcria o risco dc iransfornar-sc cn un
naquinisno auionaiico dc alicaao cnrica dc
rincios considcrados cono dognas finais dc
una idcologia oliica csiacionaria. Ora, o Esiado
auioriiario insiiiudo cla nova Consiiiuiao c
csscncialncnic rcalsiico c soncnic dcssc
rcalisno ronana a afinidadc con o scniincnio
292
nacional quc cn iorno dclc sc vai organizando cn
una ausiciosa cocsao dc foras norais. Mas or
scr rcalsiico, o Esiado auioriiario icn
forosancnic dc scr rogrcssivo A rcalidadc cn
qualqucr lano cn quc a canincnos
corrcsondc ao fluo inccssanicncnic nuiaiivo
dos fcnncnos quc sc cncadcian na scric infiniia
das duracs succssivas. As idcias dc rcalidadc c
fiidcz sao aniinnicas. Tudo quc nao c ilusao
icn or caracicrsiica un dinanisno
inccssanicncnic iransfornador.
As organizacs csiaiais criadas
ariorisiicancnic or un iralalIo suljciivo quc
consiroi no lano das alsiracs, scn lcvar cn
conia as rcalidadcs Iisioricas c aiuais da
anlicncia social, icn na logica da sua origcn un
caraicr csscncialncnic csiaiico. Mas un Esiado
surgido do csforo ara adaiar insiiiuics
rcalidadc nacional inicgra-sc na corrcnic da vida.
Nao c una forna crisializada dc cnsancnios
nunificados. un organisno vivo sujciio ao
inulso iransfornador do ncio viial, cn cujas
insiiiuics csiao inliciiancnic coniidos os
gcrncs dc fuiuras fornas organicas quc a
socicdadc icra dc lasnar ncdida quc
circunsiancias novas lIc inuscrcn a
ncccssidadc dc adaiar a sua csiruiura a ouiros
scniidos do dinanisno colciivo.
293
En ouiras alavras, o Esiado Novo c
csscncialncnic rogrcssivo. Solrc a sua idcologia
nao airan as influcncias do csriio dc fiidcz
quc c o csriio da noric. Ncsic onio nais quc
sol qualqucr ouiro asccio, a nova organizaao
nacional sc disiinguc radicalncnic dos
ioialiiarisnos conicnorancos quc sao
concrciizacs do cnsancnio dc fiar a orliia da
vida social no crnciro dc una consiruao
oliica adoiada cono dcfiniiiva.
Mas, ara olcdcccr ao scniido
csscncialncnic rogrcssisia quc o caracicriza, o
Esiado Novo nao odc rcscindir da influcncia
crnancnic das foras iniclcciuais c culiurais
quc rcrcscnian os clcncnios dc dinanisno
csiriiual da colciividadc. E o acl dcssas foras
nao dcvc icr o cunIo dc sulalicrnidadc cla
liniiaao das suas aiividadcs ao dcscncnIo dc
una funao ncrancnic inicrrciaiiva da
idcologia lasica da organizaao nacional. Ao lado
dcssa nissao, a cliic iniclcciual icn a ccrccr
ouira ainda nais rofunda c dc nuiio naior
alcancc nas suas finalidadcs. Cunrc-lIc rcvclar
ao rorio Esiado as ossililidadcs dc
dcscnvolvincnio, includas cono foras laicnics
no csiilo aiual das insiiiuics.
Sc os iniclcciuais icn a ccrccr a funao
cclusiva dc iornar a Naao c o Esiado
conscicnics da sua roria rcalidadc c dos runos
294
quc icn a scguir ara dcscnvolvcr as
ossililidadcs coniidas nas insiiiuics
nacionais, c claro quc as rcrrogaiivas csiriiuais
da cliic nao odcn scr sujciias a quaisqucr
rcsirics. O Esiado quc, na logica das suas
funcs dc dcfcsa da socicdadc c dc nanuicnao
da ordcn cn iodas as suas nodalidadcs, icn o
dcvcr iniludvcl dc ccrccr a vigilancia solrc as
crcsscs vulgarcs c ncdocrcs dc idcias
vciculadas sol fornas coloridas cla caliaao
assional, conroncicria os inicrcsscs viiais do
fuiuro da Naao sc cnlaraassc or una
inicrvcnao arliiraria qualqucr nanifcsiaao
sucrior da inicligcncia.
Mais una vcz insisiinos solrc a
inossililidadc dc rcconciliar a idcia dc
igualdadc con o concciio dc lilcrdadc. No
ccrccio da nais dclicada das suas airiluics
na ordcn csiriiual, o Esiado icn dc discrininar
cnirc as caicgorias alias inconfundvcis das
nanifcsiacs iurlulcnias do cnsancnio
dcnagogico c as crcsscs claras da inicligcncia
sucrior adcsirada cla discilina da culiura.
Dir-sc-a quc rollcnas difccis sc arcscnian cn
scnclIanic discrininaao. Mas o ccrccio dc
iodas as funcs csiaiais cnvolvc dificuldadcs c
cigc aiidcs quc nao sc cnconiran scnao cn
indivduos nais ou ncnos invulgarcs. Alias, o
rcconIccincnio dcsia vcrdadc c osiulado clo
Esiado auioriiario airavcs dos roccssos dc
295
sclcao ara o govcrno, quc sc insiran
caiancnic na rcocuaao dc quc a invcsiidura
da auioridadc rccaia solrc qucn icnIa
caacidadc ara arcar con os ascros rollcnas
da dircao nacional.
Ircnos ao cnconiro dc ouira oljcao
adniiindo logo quc, na alicaao raiica do
rincio quc jusiifica cn ccrios casos rcsirics
das nanifcsiacs do cnsancnio cnquanio cn
ouiros nao crniic qualqucr liniiaao ncssc
icrrcno, ocorrcrao or vczcs crros lancniavcis.
Mas a ossililidadc dc un crro nao auioriza a
socicdadc a rcnunciar a ncdidas cuja vaniagcn
na gcncralidadc dos casos c indiscuivcl.
Fcsunindo as considcracs dcscnvolvidas
ncsic caiulo, odcrcnos cnccrrar o cnsaio quc
icnianos cn iorno da nova organizaao csiaial
lrasilcira, siniciizando o concciio dc auioridadc
con a idcia dc lilcrdadc. Longc dc sc
arcscniarcn cn coniradiao aniinnica as
nocs dc auioridadc c dc lilcrdadc olarizan-sc
cono dcsdolrancnios do cnsancnio
fundancnial solrc quc sc aliccra ioda a
organizaao social. A fornaao dc un gruo
Iunano organico arcscnia duas finalidadcs
aarcnicncnic divcrgcnics nas quc dc faio sao
conlcncniarcs, nao odcndo ncnIuna dclas
scr aiingida isoladancnic. A fclicidadc do
indivduo c a scgurana da colciividadc
296
cnirclaan-sc cn una inicrdccndcncia
indissoluvcl. Scn a cansao da crsonalidadc
Iunana, o iodo social fica rcsiriio nas suas
ossililidadcs dc dcscnvolvincnio c conicn cn si
clcncnios crnancnics dc insialilidadc c dc
fraqucza. Soncnic nas organizacs sociais c
oliicas solidas c forics o indivduo odc
cnconirar as condics inrcscindvcis
rcalizaao das suas asiracs dc fclicidadc
cssoal.
Cada una dcssas finalidadcs da organizaao
nacional csia ligada a una das idcias quc sc
dcfronian cono colunas ncsiras do cdifcio
oliico. A auioridadc c a crcssao dinanica da
voniadc colciiva conclindo as foras da
iniciaiiva individual a nanicrcn-sc dcniro dc
liniics conaivcis con a scgurana csiruiural
do sisicna. A lilcrdadc c a cncrgia coniradiioria
quc sc nanifcsia na aao do indivduo rcsisiindo
ao odcr conrcssivo da auioridadc. Todo o jogo
do dinanisno social c oliico consisic no
crciuo confliio cnirc cssas duas corrcnics quc
clo scu airiio crnancnic asscguran a
coniinuidadc da csiruiura organica da socicdadc.
O cnfraquccincnio dc una dcssas foras alcn dc
ccrios liniics acarrciaria auionaiicancnic a
dccadcncia c a noric do organisno social, fossc
clo csnagancnio das unidadcs quc o viializan,
fossc cla sulvcrsao do vnculo dc solidaricdadc
297
coordcnadora sol a rcssao da rclcldia
individualisia.
O cquillrio ncccssario cnirc os dois faiorcs,
quc, cla sua aao olarizada, lasnan c
nanicn a socicdadc, so odc scr alcanado clo
rcdonnio do riino unificador da voniadc social
solrc a nuliilicidadc dc cncrgias ronanadas
dc cada cononcnic do coro colciivo. Ha nuiio
nais crigo dc dcsorganizaao do iodo cla
rclcldia das arics quc da conrcssao cccssiva
dcsias or un odcr dcsncdido da colciividadc.
Assin, ara quc una naao sc organizc con
rolalilidadcs dc cnfrcniar viioriosancnic as
vicissiiudcs con quc o fuiuro a odc
surrccndcr, o concciio dc lilcrdadc icn dc
ajusiar-sc aos incraiivos da solrcvivcncia, quc
incn a ncccssaria asccndcncia dc un riino
unificador crcsso na idcia dc auioridadc.
Esic c o concciio da organizaao nacional a
quc a Iunanidadc civilizada csia cIcgando no
scculo XX, aos as anargas dcsiluscs da sua
nclancolica crcgrinaao cla dcnocracia-lilcral.
Con una inicrrciaao rcalsiica do vcrdadciro
scniido da dcnocracia, rcsiaura-sc or ioda a
aric o rcsigio do auioriiarisno.
Ainda lcn quc o Drasil, anics dc sc vcr
irrcncdiavclncnic assolcrlado or rollcnas
insoluvcis c crigos incviiavcis, dcscriou
298
conscicncia da rcalidadc nacional c, dcniro da
orliia do scu assado c do scu rcscnic, adoiou
una forna dc organizaao csiaial quc lIc odcra
crniiir o dcscnvolvincnio rogrcssivo dos scus
rccursos oicnciais dc grandcza. Para asscgurar
o fuiuro da Naao nao lasia or ccrio icrnos
criado o Esiado Novo. Mas no runo quc so
odcrcnos scguir clas nornas da dcnocracia
auioriiaria csiao as crscciivas da consolidaao
da nacionalidadc, da cansao das suas foras
cconnicas c do auro da sua culiura. O golc dc
Esiado dc 10 dc Novcnlro foi a nossa rincira
rcvoluao consiruiiva. Por cnquanio csiao a
acnas os aliccrccs da nova csiruiura nacional. A
olra a scr rcalizada c cvidcnicncnic incnsa. Mas
as ossililidadcs dinanicas do Esiado
auioriiario, cono orgao das cncrgias criadoras dc
una vcrdadcira dcnocracia, odcn jusiificar a
cscrana dc csiarnos, afinal, no conco da
consiruao do Drasil cngrandccido clo
arovciiancnio das suas riquczas c cla
crcssao auicniica do gcnio cculiar do scu
ovo.
299

NOTAS.

(1} A Avcniura Poliica do Drasil" Azcvcdo
Anaral Fio dc Janciro, 1935.

(2} Ensaios Drasilciros" Azcvcdo Anaral, Fio
dc Janciro, 1930.

(3} A icniaiiva frusirada dc Dcrnardo Vicira dc
Mcllo cn Pcrnanluco, cn 1710, foi acnas a
crcssao individual dc icndcncias quc
sulsisiian no Nordcsic, cono cfciio ainda da
influcncia do donnio Iolandcs a quc acina nos
rcfcrinos.

(4} A Avcniura Poliica do Drasil" Azcvcdo
Anaral Fio dc Janciro, 1935

(5} Casa Crandc & Scnzala" Cillcrio Frcyrc.
Fio dc Janciro, 1933.

(6} A Avcniura Poliica do Drasil" Azcvcdo
Anaral Fio dc Janciro, 1935.

(7} Ensaios Drasilciros" Azcvcdo Anaral, Fio
dc Janciro, 1930.

(8} A Avcniura Poliica do Drasil" Azcvcdo
300
Anaral Fio dc Janciro, 1935.

(9} O Drasil na Crisc Aiual" Azcvcdo Anaral.
S. Paulo, 1914.

(10} Ensaios Drasilciros" Azcvcdo Anaral. Fio
dc Janciro, 1930.

(11} L'Idcc Socialisic" Hcnry dc Man Paris,
1934.

(12} L'Idcc Socialisic" Hcnri dc Man.

(13} La Cororaiion dans lc Mondc" C. dc
MicIclis Paris, 1935 Traduao franccsa da
La Cororazionc ncl Mondo" Milao, 1934.

(14} Crannairc dc la Poliiiquc" Harold Lasli.
(Traduao franccsa}.

(15} Unc Crandc indusiric dans la Tourncnic
Lc Cororaiisnc dcvani lcs rcaliics" Picrrc
Lucius.

(16} La Cororaiion dans lc Mondc"
Econonic Dirigcc Inicrnaiionalc". C. dc
MicIclis, Paris, 1935. (Traduao franccsa do La
cororazionc ncl nondo", Milao, 1934}.

(17} Maua" Allcrio dc Faria Fio dc Janciro,
301
1927.

(18} TIc Econony of Alundancc". Siuari
CIasc. Ncw Yorl, 1934.

(19} O rollcna cugcnico da inigraao"
Azcvcdo Anaral, icsc arcscniada ao rinciro
Congrcsso dc Eugcnia. Fio dc Janciro, 1929.

(20} A Ncw Dcal" Siuari CIasc, Ncw Yorl,
1934.

(21} Praciical Econonics", dc C. D. H. Colc,
Londrcs, 1937.

(22} Fclaiorio do dcuiado AriIur Nciva a
Conissao Misia dc Fcforna Econnico-
Financcira, 1935.

(23} Asccios da Poliica Econnica Nacional",
Folcrio Sinonscn, S. Paulo, 1935.

(24} Lc Sicclc du Cororaiisnc", MiIail
Manoilcsco. Paris, 1936. 0 Scculo do
Cororaiivisno", irad. dc Azcvcdo Anaral,
Livraria Josc Olynio Ediiora, Fio, 1938.

(25} TIc nciIod of frccdon", Walicr Linann,
Ncw Yorl, 1935.

302
(26} Lilcriy in iIc nodcrn Siaic", Harold Lasli,
Londrcs, 1937.

(27} Hisiory of Frccdon", Lord Acion, ciiado cn
Lilcriy in iIc nodcrn Siaic", Harold Lasli,
Londrcs. 1937.
303


coylcfi 2002 Fidcndo Casiigai Morcs

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

__________________
JulIo 2002

Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos CFTIS
dircio na fonic.
www.cloolslrasil.con

Vous aimerez peut-être aussi