Yeni Trkiye Dergisi, Say. 6, Eyll - Ekim 1995. ss.

160-171

1980 Sonras Dnemde Gelir Da!lmnda Meydana Gelen De!i"meler

Sami Gl Mahmut Bilen

G#R#$ !nsanlarn ihtiyalarn kar"layabilmesi iin retimde bulunmas ne kadar nemliyse, retilen mallarn, bir ba"ka ifadeyle, meydana getirilen haslann da#lm da ayn "ekilde byk nem arz etmektedir. Nitekim, iktisat teorisi erevesinde iktisadi okullarn hepsi bu konuyu ele alm" ve kurmu" olduklar gelir da#lm modellerinde genelde fonksiyonel gelir da#lm zerinde durmu"lardr. Gelir da#lm teorileri, genellikle piyasa da#lm veya birincil gelir da#lm zerinde dururken, 1929 kriziyle devletin ekonomide de#i"en fonksiyonu ile gelirin bir kesimden di#er bir kesime aktarlmasyla, yani ikincil gelir da#lm nem kazanm"tr. Bu nedenle, gelirin adil da#lm sosyal devletin en nemli grevleri arasnda yer almaya ba"lam"tr. Bu geli"menin bir sonucu olarak, farkl ekonomik sistemlere sahip ve farkl geli"me seviyelerinde bulunan tm lkelerde gelir da#lmnn iyile"tirilmesi, iktisat politikasnn temel amalar arasnda yer almaktadr. Bir lkede gelirin da#lm, o lkenin geli"mi"lik dzeyi, toplumun sosyal ve idari yaps hakknda bir fikir verebilmektedir. Nitekim, gelir da#lmnn bozuk oldu#u lkelerde, genelikle siyasi yapnn da demokratik olmad# gzlenmektedir. Buna kar"lk demokratik toplumlarda, olu"turulan zgr gruplarn faaliyetleri, talepleri, denetimleri sonucunda gelirin daha adil da#ld# grlmektedir. Bu al"mada, ilk nce, ksaca Trkiye 'de ki"isel gelir da#lm hakknda bilgi verilecek ve daha sonra fonksiyonel gelir da#lm zerinde durulacaktr. Bu sebeple, lkemizde uygulanan iktisat politikalarndaki de#i"ikliklerin gelir da#lm zerindeki etkisini ortaya koyabilmek iin, 1980 ncesi ve sonrasnda, fonksiyonel gelir da#lmnn nasl bir geli"me gsterdi#i, ayr dnemler halinde incelenecektir. l. KI$ISEL GELIR DA%ILIMINDAKI GELI$MELER lkemizde, farkl tarihlerde, e"itli kurumlar tarafndan yaplm" gelir da#lm ara"trmalar, e"itli ynleriyle birbirinden farkllklar arz etmektedir. Bu farkllklar, ara"trmann kapsad# alan, rnekleme yntemi ve rnek says olarak sralanabilir. Ifade edilen farkllklara ra#men, bu ara"trmalardan elde edilen verilerle, ki"isel gelir da#lmnn nasl bir geli"me gsterdi#i izah edilebilir. Son dnemlerde ki"isel gelir da#lm tahlilinde en ok kulanlan yntem, nfusun yzde yirmilik dilimlerine d"en gelir paylarnn belirlenmesidir. Bu sebeple, 1963 'den 1988 'e kadar yaplan gelir da#lm ara"trmalarnda hareketle, gelirin nfus dilimlerine nasl da#ld# incelenebilir. Tablo 1'de, muhtelif yllarda yaplm", ki"isel gelir da#lmlar verilmi"tir. Genel bir ifadeyle slemek gerekirse, uzun bir dnemi kapsayan bu al"malarda, lkemizdeki ki"isel gelir da#lmnn, gayri adil oldu#u grlmektedir. 1963 'de yaplan gelir da#lm ara"trmasnda, nfusun en d"k gelirli %20 'lik kesimi, gelirin ancak % 4,5 'ni alrken, nfusun en yksek gelirli kesimi, gelirin %57 'ni almaktadr. Gelirin yarsndan fazlas nfusun %20 'si tarafndan kullanlmaktadr. 1963 ylndan sonra 1987 ylna kadar yaplan e"itli ara"trmalarda, szkonusu kesimlerin paylarnda snrl bir "ekilde d"me ve ykselme olmakla birlikte, 1987 'de DIE tarafndan yaplan gelir da#lm ara"trmasnda, ayn kesimlerin srayla gelirdeki pay % 5,2 ve % 50 olmu"tr. 1987 ara"trmasndan elde edilen veriler, 1963 yl sonularyla kar"la"trld#nda, Trkiye'de, st gelir gruplarndan alt gelir gruplarna do#ru snrl bir gelir aktarm oldu#u grlmektedir. Ayn "ekilde gelirin yo#unla"masn ifade eden gini katsays, 1963 gelir da#lm ara"trmasnda 0,55 iken, 1987 'deki ara"trmada 0,43 olarak hesaplanm"tr. Son dnemlede gzlenen bu snrl dzelmede, personel kanunundaki de#i"ikli#in, cretliler ve di#er dar gelirliler yararna gelir

Do. Dr. Sakarya niversitesi !.!.B.F. !ktisat Blm. Ar". Gr., Sakarya niversitesi !.!.B.F. !ktisat Blm.

1980 Sonras Dnemde Gelir Da!lmnda Meydana Gelen De!i"meler vergisi orannn azaltlmasnn, vergi iadesi sa#lanmasnn ve toplu i" szle"meleri ile sa#lanan cret art"larnn etkisi olmu"tur.1 Geli"mi" lkelerde, en d"k gelirli nfusun % 20 'lik kesimi, gelirin %7-8 'ni alrken, en yksek gelirli kesim, gelirin %40 'n almaktadr. Hatta son dnemlerde, bu lkelerde en yksek gelirli kesimin gelirdeki payn, %40 'larn altna indirmeye ynelik hedef ve politikalar izlenmektedir.2 lkemizde oldu#u gibi geli"mekte olan lkelerde, gelir da#lmnn geli"mi" lkelere gre daha adaletsiz da#lmasnn en nemli nedeni, tarm kesminin ekonomideki a#rl#n korumas ve dolaysyla nfusun byk kesminin tarm sektrnde al"masdr. Geli"mi" lkelerde, gelir da#lmnn daha adil bir "ekilde da#lmasnda, uygulanan sosyal politikalar yannda, cretliler kesminin paynn ykselmi" olmas ve firmalarn halka almasyla servetin alt ve orta gelir gruplarna yaylmasnn nemli rol olmu"tur. lkemizde, zellikle 1970 'li yllarn sonlarna do#ru hzlanan ve 1980 ylnda haneli rakama ula"an enflasyon, alnan tedbirlerle belirli bir dzeye ekilmekle birlikte, yksek sevyesini hep korumu"tur. Yksek oranl ve srekli enflasyonun, gelir da#lm zerinde bozucu bir etkide bulunmas ve hanehalknn satnalma gcn olumsuz ynde etkilemesi kanlmazdr. 1980 ile 1988 yllar arasnda lkemizde, zorunlu tketim mallar fiyatlar 12 ile 55 kat arasnda art" gsterirken, szkonusu dnemde cretlerdeki art", bu kesimin satnalma gcn korumaya yetmemi"tir.3 1987 ylnda DIE 'nin yapm" oldu#u gelir da#lm ara"trmasna gre, hanehalknn % 32,6 'nn te"kil eden cretliler, toplam gelirin %32,7 'ni almaktadr. Geli"mi" lkelerde ise cretlilerin al"anlar iindeki paynn yksek olmas yannda, toplam gelirdeki paylar da %60 - 80 arasda de#i"mektedir. Di#er taraftan lkemizde, cretsiz aile i"lerinde al"anlarn da yer ald# di#er al"anlar grubunun, toplam al"anlar iindeki paynn yksekli#i (yakla"k %40) ve gelirdeki paylarnn yakla"k %10 olmas, gelir da#lmnn bozuklu#unu ak bir "ekilde ortaya koymaktadr. ll. TRKIYE 'DE FONKSIYONEL GELIR DA%ILIMI TAHLILI Fonksiyonel gelir da#lm, retim sreci sonucunda meydana gelen haslann faktrler arasnda payla"lmasdr. Yani, haslann ne kadarnn cret-maa" geliri, ne kadarnn tarm geliri ve ne kadarnn kr - faiz geliri "eklinde da#lmasyla ilgilidir. Gelirin fonksiyonel da#lm, bir lkenin geli"mi"lik seviyesi hakknda olduka sa#lkl bilgi verebilir. Nitekim, geli"mi" lkelerde, iktisadi kalknmann ba"lang dnemlerinde tarm kesimi, milli gelirden en byk pay alrken, geli"me dzeyi ykseldike cretlilerin paynn artt# gzlenmi"tir. Geli"mekte olan lkelerde ise tarm kesminin milli gelirdeki pay nemini korurken, cretlilerin geliri, nisbi olarak daha d"ktr. lkemizde, fonksiyonel gelir da#lmnn gsterdi#i geli"meler, uygulanan ekonomi politikalarnn de#i"mesinden dolay, 1980 ncesi ve sonras "eklinde, iki ayr dneme ayrlarak incelenecektir. A. 1980 ncesi Dnemde Gzlenen Geli"meler Genellikle geli"mekte olan lkeler, kendi bnyeleriden kaynaklanan bir faktrel dengesizlik iindedir. Bu lkelerde emek arznn fazlal#na kar"lk sermaye kt bir retim faktrdr. Bu durumda, piyasalara mdahale edilmedi#i taktirde, emek ve sermaye piyasalarnda arz ve talep kanunlar erevesinde faktrlerin fiyatlar, yani cret ve faizi seviyesi, bu faktrlerin ktlk derecesine gre belirlenir. $ayet uygulanan ekonomi politikalar, faktr fiyatlarn etkiliyorsa, olu"an fiyatlar faktrlerin gerek de#erinini vermez. Bu sebeple, retim faktrlerinin gelir elde etme oranlar de#i"ebilmektedir.4 Trkiye 'de fonksiyonel gelir da#lm konusunda, 1963 'den nce, ok kapsaml al"malara rastlanmamaktadr.5 Daha sonraki yllarda yaplan al"malar iinde en gvenilir olan, 1973 ylnda DPT tarafndan gerekle"tirilen gelir da#lm ara"trmasdr. Bu ara"trmaya gre, gelir trlerinden kr, faiz,
1

Alptekin Do#an, Gelir Da!lmn #yile"tirilmesi ve Toplumun a!da" Standardnn Ykseltilmesi ve Gelir ve Refah Politikalarnn Rasyonel Yapda Ynlendirilmesi, DPT, Ankara: 1988, s. 24. 2 !lhan Dlger, Trkiye 'nin AT 'ye Gir"inin Gelir Da!lm zerine Beklenen Etkileri, A.. Ara"trma ve Uygulama Merkezi , Ankara: 1989, s. 2 3 Tamer Berksoy, Enflasyonun Hanehalk zerindeki Etkileri, !TO Yayn, !stanbul: Temmuz 1989, s. 24. 4 Ercan Dlgero#lu, Mustafa Ayta, Tahir Ba"taymaz, Kentlerde Ya"ayan cretli Kesmin Talefi Edici ve Tamamlayc Gelir Kaynaklar: Bursa rne!i, Friedrick Ebert Vakf, Bursa: 1992, s. 23. 5 Bununla birlikte, 1950-65 dnemini kapsayan Tarm d" kesimlerde cretlilerin geliri ile ilgili K. Boratav 'n ara"trmasndan bahsedilebilir. "1950-1965 Dneminde Tarm D"ndaki emeki Gruplar Asndan Gelir Da#lmndaki De#i"iklikler", A. . SBF Dergisi, No 1, Cilt 24, Ankara: Mart1969.

161

1980 Sonras Dnemde Gelir Da!lmnda Meydana Gelen De!i"meler rant birinci grubu, cret ikinci grubu ve kk reticiler de nc grubu olu"turmaktadr. Hanehalknn % 16.5 'i faiz, kr ve rant geliri ad altnda milli gelirin % 41,2 'sini, hanehalknn % 35,4 'n olu"turan cretliler ise milli gelirin ancak % 28,3 'n almaktadr. Hanehalknn geri kalan % 48,1 'i ise kk reticiler olup, bunlarn milli gelirden aldklar pay % 30,5 'den ibarettir. Tablo 2 'de grld# gibi nfusun en byk ksmn olu"turan kk retici kesimin gelirden ald# pay, nfus paylarnn ok altndadr. Buna kar"lk "kr, faiz, rant" geliri elde eden hanelerin gelir paylar, nfus paylarnn yakla"k 2,5 katdr. Bu dnemde gelir trleri arasnda end"k ortalama, "kk retici" gelirlerinde (12.578 TL) olmasna kar"lk, hanehalk ba"na ortalama "kr, faiz, rant" gelirleri ortalamas 50.000 TL civarndadr. Gini katsaysna gre, gelir tr arasnda en dengeli da#lm "cret" gelirlerinde, e"itlikten en uzak da#lm ise "kr, faiz, rant" gelirlerindedir. Bu oranlar, gelir da#lm e"itsizli#inin temelinde, retim aralar mlkiyetinin adaletsiz da#lmnn bulundu#unu gstermektedir. Di#er taraftan, cretliler ile kk retici kesimin gelirlerinin tamamnn, bu gruplarn kendi retim faliyetleri sonucunda elde edilmedi#i ifade edilmektedir. cretli grubun gelirlerinin yakla"k % 25 'i kendi kesim gelirleri d"ndan elde edilmi"tir. Bu oran, kk reticiler iin % 23,5 'dr. Buna kar"lk, sermaye geliri elde edenlerin gelirlerinin % 91,7 'si kr, faiz ve rant gelirleridir.6 Bu durum, gerekte gelir da#lmnn, ortaya kan tablodan daha bozuk oldu#unu ifade etmektedir. Bu arada, S. zmucur tarafndan hesaplanan, fonksiyonel gelir da#lm de#erlerinden bahsetmek gerekir. Tablo 3 'de grld# gibi, bu al"maya gre, tarmn faktr gelirleri iindeki pay 1963 - 1980 dneminde % 41,2 'den % 23,9 'a d"m"tr. nemli mevsim de#i"iklikleri d"nda, 1963 - 1976 dneminde tarm gelirlerinde yava" bir d"me gzlenmektedir. Ancak, yksek enflasyon dneminin ba"lad# 1977 'den sonra, bu d"" hzlanmaktadr. Tarmsal rn fiyatlarnn sanayi mamlleri fiyatlarnn gerisinde kalmasyla i ticaret haddinde grlen gerileme, tarm kesiminin gelir kaybyla sonulanm"tr.7 Bununla beraber geli"me srecinde tarmn, toplam gelir iindeki paynn d"mesi elbette beklenen bir sonutur. 8 Maa" ve cretlerin toplam gelir iindeki pay 1963 - 1969 dneminde yzde 21 'den yzde 31 'e ykselmi"tir. 1970 - 1976 yllarnda cretlerin paynda nemli bir de#i"me olmazken, 1977 ylnda bu kesimin pay, en yksek seviyesi olan % 36,8 'e ula"m"tr. Bu tarihten sonra, zellikle fiyatlar genel dzeyinin ykselmesi, sabit sermaye yatrmlarnn d"mesi ve cret art"lar zerideki basklar etkisiyle 1980 'de % 26,5 'e gerilemi"tir. lkelerin geli"me srecinde, maa" ve cretlerin toplam faktr gelirleri iindeki paynn artmas beklenir. Nitekim, OECD lkelerinde bu kesimin gelir iindeki pay % 70 'ler dzeyinde bulunmaktadr. 9 Yukarda ifade edilen geli"melere ba#l olarak "Faiz, rant, kr" gelir grubunun milli gelirden ald# pay, 1963 ylnda % 37,3 dzeyinde iken, hzl bir art" ile 1980 'de % 49,4 seviyesine ula"m"tr. 1980 ncesi dnemde gelir da#lmnda meydana gelen de#i"melerin sebepleri "yle zetlenebilir. cretlerin paynn art" gstermesinde ncelikle 1963 ylndan itibaren toplu i" szle"mesi sisteminin uygulanmaya ba"lamasnn etkisi oldu#u ifade edilmelidir. Bu yllarda sendikalar ve kamuoyunda, daha nceki dnemlerde kr marjnn yksek oldu#u ynndeki kanaatin hakim olmas nedeniyle, cret talepleri yksek olmu"tur. Bu sebeple, 1963 - 67 yllar arasnda reel cretlerin prodktivite art"nn zerinde bir seviyede ve hzla ykseldi#i grlmektedir. En yksek cret art" 1964 ve 1965 yllarnda meydana gelmi"tir. Bu dnemde, hzl kalknma sebebiyle talebin canl olmas, artan cretin ya maliyetlere yedirilmesi veya genel fiyatlara yanstlmasna imkn sa#lam"tr. Fiyatlarn bir st seviyede dengeye gelmesi sebebiyle, cret - fiyat yar"ndan sz edilmemi"tir. Bu sebeple, milli gelirin faktr gelirleri arasndaki bl"mnde cretlerin pay artm"tr. 1970 devalasyonuyla "iddetlenen enflasyon kar"snda cret fiyat yar" ba"lam"tr. 1973 ylndan itibaren petrol fiyatlarna ve dnya konjonktrne ba#l olarak ekonomik yapda meydana gelen dalgalanmalar, imalat sanayiinde ki"i ba"na d"en katma de#erde gerilemelere sebep olmu"tur. Fakat toplu pazarlk sisteminin etkisiyle bu durum, uzun sre cretlere yansmam" ve cretler 1977 'ye kadar ykselmeye devam etmi"tir.10

6 7

Hseyin $ahin, a. g. e., s. 209. Mustafa Snmez, a. g. e., s. 110. 8 Sleyman zmucur, "Gelirin Fonksiyonel Da#lm 1963 - 1984", #.. #ktisat Fakltesi Mecmuas, Say 1 - 4, Cilt 44, !stanbul: 1988, s. 163. 9 a. g. m., s. 13. 10 Sabahattin Zaim, a. g. e., s. 348.

162

1980 Sonras Dnemde Gelir Da!lmnda Meydana Gelen De!i"meler Daha sonraki yllada, cretlilerin pay hzl bir "ekilde d"erken, sermaye kesminin pay ok daha hzl bir "ekilde artmaya ba"lam"tr. Bu art"ta, uygulanan faiz politikasnn da etkisi olmu"tur. zellikle retici kesim, d"k maliyetli kredi kulanmak suretiyleartan toplam gelir iindeki payn artrm"tr. Tarm kesimi asndan gelir da#lmnn aleyhe dnmesinin en nemli sebeplerinden biri, i ve d" ticaret hadlerinin srekli tarm aleyhine geli"me gstermesidir. Dnyada 1974 - 1983 dneminde, tarm rnleri maml mallar fiyatlar oran, yar yarya d"me gstermi"tir. Bu gerilemenin i piyasaya oldu#u gibi intikaline izin veren Trk tarm politikalar dolaysyla i ticaret hadleri bunu izlemi"tir. Nitekim, 1963 yl baz (100) alnd#nda, tarm-sanayi endeksi 1981 'de 74 'e d"m"tr. Bu d"me, tarm kesimi gelirlerinin drtte bir orannda azalmasn ifade etmektedir. Bunlara ilave olarak, 1980 ncesi dnemde gelir da#lmnn ktle"mesinde etkili olan iki faktr daha saylabilir. Birincisi, KIT fiyatlarnn sabit tutulmas, ikincisi gereki olmayan kur politikalar olup, bunlardan dolay Trkiye 'de 70 'li yllarda, rant gelir gruplarna nemli lde gelir trasferi yaplm" ve bunlarn sonucunda gelir ve servet da#lmnda yeni dengesizlikler olu"mu"tur.11 B. 1980 Sonras Dnemdeki Geli"meler 1970 'lerin sonlarnda ya"anan toplumsal ve siyasi bunalm ile birlikte, hzla ykselen enflasyon ve dviz darbo#az, Trkiye ekonomisinde, 24 Ocak Istikrar Tedbirlerinin alnmasn zorunlu hale getirmi"tir. Daha sonra, bu istikrar tedbirlerinin devam ve tamamlaycs olarak alnan yeni tedbirlerle birlikte, ksa dnemde ekonomide istikrarnn sa#lanmas, uzun dnemde ekonominin yeniden yaplanmas amalanm"tr. Ksaca ifade etmek gerekirse, piyasa ekonomisine geilmesi, bunun iin; fiyatlarn, dviz kurunun serbeste belirlenmesi benimsenirken, ithal ikameci sanayile"me politikas yerine ihracata dayal sanayile"me politikas uygulamaya konmu"tur. Konumuz bakmndan nemli olan hususlar ise, yeni dnemde yksek faiz politikas uygulamasna geilmesi ve sendikal haklara getirilen kstlamalardr. 1980 sonras dnemde yaplan gelir da#lm ara"trmalarndan en nemlisi, DIE tarafnda 1987 ylnda gerekle"tirilmi"tir (Tablo 4). Bu ara"trmada, 1973 ylnda yaplan ara"trmadan farkl olarak, drtl bir ayrma gidilerek, gelir gruplar belirlemi"tir. Bu ara"trmaya gre, Trkiye 'de fonksiyonel gelir da#lm "yle zetlenebilir. Toplam gelir iinde %52,6 'lk paylar ile mte"ebbislerin en byk pay ald#, bunu %27 'lik pay ile cretlilerin takip etti#i grlmektedir.Kira gelirinin pay %13,3 ve faiz gelirlerinin pay ise yakla"k %2 olarak belirlenmi"tir. Gelir gruplar paylarnn verdi#i sonu, gelirin adaletsiz bir da#lm gsterdi#idir. 1980 - 1990 dnemiyle ilgili, daha genel bir de#erlendirmeyi, tablo 5 'e gre "yle yapmak mmkndr. 1980 ncesi dnemde d"me e#iliminde olan tarmn milli gelirdeki pay, 1980 sonras dnemde de d"meye devam etmi"tir. 1980 'de bu kesimin gelirden ald# pay % 23,8 iken 1990 ylna gelindi#inde % 15,2 'ye d"m"tr. Kr, faiz, rant gelir grubunun ald# pay ise 1980 'de % 49,47 iken, 1990 'da % 70,9 'a ykselmi"tir. al"ma hayatna getirilen kstlamalardan dolay, cretliler kesiminin 1980 sonras dnemde pazarlk gleri azalm"tr. Hkmetler, enflasyonu nlemek amacla, ilk nce kamu al"anlarnn cretlerini enflasyonun altnda tutmu"lardr. Bu nedenle, cretlilerin szkonusu dnemde milli gelirden ald# pay, byk oranda gerileyerek, 1980 'de % 26,7 'den 1990 'da % 13,9 'a d"m"tr. 12 Gelir da#lmndaki de#i"meyi de#erlendirmede, ba" vurulacak bir ba"ka kaynak da, Trkiye 'deki en byk 500 sanayi firmasnn olu"turdu#u katma de#erin da#lmndaki de#i"medir. Tablo 5 'de grld# gibi, 500 byk sanayi firmas, Trkiye sanayiinde yaratlan katma de#erin % 34,2 'sini ve sanayi kesmindeki istihdamn % 32 'si sa#lamaktadr.13 Bu firmalara ait verilere gre, 1982 - 1988 yllar arasnda maa" ve cretlerin sa#lanan katma de#erdeki pay, byk bir d""le % 52 'den % 33,5 'e gerilendi#i grlmektedir. Ancak, faktr gelirleri iinde maa" ve cretler aleyhine geli"en bu durum, 1989 ylndan itibaren de#i"erek, maa" ve cretlerin faktr geliri iindeki pay hzla artarak 1992 de % 75 'e ykselmi"tir. 500 byk firmann net katma de#eri iinde denen faizler, faktr geliri paynda 1982 'de % 27,6 iken 1992 de %39,7 'ye ykselmi"tir. Faktr geliri iindeki krn pay, zellikle son yllarda bir d"" e#ilimi iine girmi"tir. Bununla birlikte, zel byk firmalarda yaratlan katma de#er iinde krn
11

Besim stnel, "Para ve Maliye Politikalarnn Gelir Da#lmna Etkisi", Ekonomik ve Sosyal Ettler Konferans Heyeti, !stanbul: 1989, s. 27. 12 Sleyman zmucur, 28 Kasm 1989 Tarihli Cumhuriyet Gazetesi, s. 12. 13 Sleyman zmucur, "Trkiye 'nin 500 Byk Firmasnda Mali ve Ekonomik Gstergeler" Trkiye'de 500 Byk Sanayi Kurulu"u, #SO Dergisi, Yl: 2, Say 247, !stanbul: 15 Eyll 1986, s. 144.

163

1980 Sonras Dnemde Gelir Da!lmnda Meydana Gelen De!i"meler pay artmaya devam ederken, kamu kesimindeki firmalarda tam tersi bir durum grlmektedir. Yani, kamu kurulu"larn yaratt# katma de#er, maa" ve cretlerin altnda kalmaktadr. Kamu kesmi firmalarnda katma de#erin % 117,5 'i denen maa" ve cretlere aittir. denen faizler % 64,2 pay alrken, kr pay da eksi % 82 'dir. Bu durum, kamu iktisadi kurulu"larnn iinde bulunduklar dar bo#az ok ak bir "ekilde ortaya koymaktadr.14 1. 1980 Sonras Dnemde Gelir Da!lmn Bozulmasnda Politikalar Etkili Olan Faktrler ve

Daha nce de ifade edildi#i gibi, lkemizdeki gelir da#lm, zellikle 1980 sonras dnemde daha da ktle"mi"tir. Bilhassa emek kesiminin pay olan cret ve maa"larn milli gelirdeki pay iyice d"m"tr. Buna kar"lk sermaye geliri olarak ifade edilen faiz, rant ve kr gelirlerinin milli gelirdeki pay artm"tr. Gelir da#lmndaki bu de#i"melerin lkede uygulanan ekonomik politikalar ve baz faktrlerin etkisi oldu#u tabiidir. Ksaca bu nedenler zerinde durulabilir. a. Nfus Art"yla Beraber Artan I"sizlik lkemizde, nfus art" hznn yakla"k % 2 seviyesinde olmas, her yl emek piyasasna artan miktarda i"gcnn dahil olmasna sebep olmaktadr. Di#er taraftan, 1978 ylndan itibaren ba"layan yksek enflasyon srecinde, yatrmlarda gzlenen gerilemeyle birlikte, ekonominin istihdam sa#lama kapasitesindeki art" yava"lam"tr. 1980 sonras dnemde, zellikle imalat sanayiinde ve in"aat sektrnde istihdam hacmi d"me gstermi"tir. Bu geli"meler, bir yandan i"sizlik orannn artmasna, di#er yandan i"gcnn d"k verimli alanlarda y#lmasna sebep olmu"tur. Bu sre, gelir bl"mnn geni" al"anlar kitlesi aleyhine dnmesinde etkili olmu"tur. Ekonominin yeni i" sa#lama kapasitesindeki d""n dolayl etkisi, i"sizlik zerinde grlmektedir. 1980 ncesi dnemde, i"sizlik oran %14 seviyesinde iken, 1990' larda, eksik istihdam edilenlerle birlikte i"sizlik oran %20' lere yakla"m"tr. I"sizlik oranndaki art", al"anlar kitlesinin reel gelir yitirmesine ve gelir bl"mnn emek kesmi aleyhine dnmeside rol alan nemli bir faktrdr.15 b. Reel cret ve Maa"lardaki Gerileme ve Fiyat Art"lar 1980 sonras dnemde, al"ma hayatna getirilen hukuki dzenlemelerle birlikte al"anlarn cret ve maa"larnn d"k tutulmas ve uygulanan genel ekonomi politikalarnn sonucu olarak, cret gelirlerinin milli gelirdeki pay bir d"me gstermi"tir. Daha nce de ifade edildi#i gibi, 1990 'da cret ve maa"larn milli gelirdeki pay % 13,9 'a d"m"tr. Her ne kadar Trkiye 'de cret ve maa" istatistiklerinin yeterli olmad# ifade edilse de16, Trkiye genelinde cretlilerin, cari ve reel ortalama aylk cretlerinden hareketle bir de#lendirme yaplabilir. (tablo 6) Trkiye 'de 1980 sonras dnemde cretlilerin reel satnalma gcndeki geli"meyi izleyebilmek iin, cretlerdeki nominal art"lar fiyat art"larnn zerinde olup olmad#na bakmak gerekir. Trkiye genelinde cretlilerin ortalama nominal aylk creti, 1980 'de 12.415 TL iken, 1988 'de 154.064 TL 'ye yselmi"tir. Fakat ayn dnemde fiyat art"lar giderilip reel durumuna bakld#nda, 1980 'de 12.045 TL olan cretlerin reel ortalamas, 1988 'de 9.449 TL'ye geriledi#i grlmektedir. Bu durum, reel cretlerin yakla"k drtte bir orannda azald#n gstermektedir. Bu gerilemenin sonucu ise, cretlerin milli gelideki paynn azalmas "eklinde olacaktr. 1980 'li yllarda uygulanan ekonomik politikalar, d"k cret temeline dayandrlm"tr. Gerek cret endeksi 1979 ylnda 100 kabul edildi#inde 1988 ylnda bunun 43,68 'e indi#i grlmektedir. Bu da cretlilerin, bu zaman diliminde satnalma gcnde byk d""ler ortaya kt#n ifade etmektedir.17 1980 sonras dnemde uygulamaya ba"lanan (enflasyon beklentisine gre ve bte imknlar erevesinde), ylda iki defa maa" tesbiti sistemi, memur maa"larnn asgari dzeyde kalmas sonucunu vermi"tir. Yl iinde enflasyonun d"k tahmin edilmesiyle, ylda iki defa belirlenen memur maa"lar reel olarak geriletilmi"tir.18 I talebin kslmasyla ekonomiyi d" talebe yneltmeye zorlayan d"k cret politikas 1988 yl sonunda tkanm"tr.19
14 15

!SO, "Trkiye 'nin 500 Byk Sanayi Kurulu"u", #stanbul Sanayi Odas Dergisi, zel Say, !stanbul: 1993, s. 57. Glten Kazgan, a. g. e., s. 7. 16 Kazm Alpay "Trkiye 'de cret ve Maa" !statistikleri zerine Bir De#erlendirme", #ktisat Dergisi No: 319, !stanbul: Ekim 1991, s. 16. 17 Ercan Dlgero#lu, a. g. e., s. 28. 18 Bekir Yldz, "Gelir Da#lm ve Enflasyon", al"ma Politikas, 2. b., !stanbul: 1992, s. 7 - 19. 19 O#uz Oyan ve Ali Rza Aydn, Maliye ve Fon Politikalar, Adm Yaynclk, Ankara: 1991, s. 25.

164

1980 Sonras Dnemde Gelir Da!lmnda Meydana Gelen De!i"meler 1985 ylnda ba"layan ve 1989 ylnda yaygnlk kazanan i"i eylemleri sonucu, hkmetle i"i sendikalar arasnda imzalanan protokolle cretlerde hissedilir bir iyile"me sa#lanm"tr. Bu durum, zel kesimdeki toplu szle"meler de etkilemi"tir. 1989 yln da sa#lanan geli"meler sonucu, 1988 yl cretlerine gre nominal cretler % 96,6 artmasna ra#men, reel art" ancak % 15,6 olmu"tur. Bununla birlikte, cretlilerin reel gelirleri, 1980 ylnda sahip olduklar satnalma gcnn %11,5 gerisinde kalm"tr.20 Netice itibariyle, 1980 sonras dnemde, cret gelirlerinin kontrol altnda tutulmas sonucu, gelirin fonksiyonel da#lmnda cretliler kesminin alehine bir geli"menin ortaya kt# sylenebilir. Zira, bu dnemde KIT rnlerine yaplan yksek orandaki zamlar yannda fiyatlar genel dzeyindeki ykseli"ler, cretliler kesiminin alm gcn ve gelir payn d"rm"tr.21 c. Sendikal Faaliyetlerin Kstlanmas 24 Ocak kararlarnn temel hedeflerinden biri, yurtii talebin kslarak, ekonominin ihracat kapasitesinin artrlmasdr. zelikle i talebin kslmasnda, kamu kesimi yatrm harcamalarnn azaltlmas, KIT rnleri fiyatlarnn artrlmas yannda, cretlilerin gelirlerindeki art"n snrlandrlmasnn etkisi byk olmu"tur Bu politikalarn uygulanmasnda, 12 eyll rejiminin etkisini bilhassa belirtmek gerekir. Zira, 1980 - 1984 dneminde askeri rejim, sendikal faaliyetleri askya alm" ve cret tesbitinde toplu pazarlk sitemi yerine, Yksek Hakem Kurulu mekanizmasn yrrl#e koymu"tur. 1982 Anayasas ve onu takiben al"ma mevzuat (2821 ve 2822 Sayl Yasalar) dzenlemeleri ile sendikal kesim sahip oldu#u baz demokratik hak ve zgrlklerden yoksun braklm"tr. Sendika zgrl#, toplu i" szle"mesi ve grev haklarna snrlamalar getirilirken, sendika ve sendikaclarla ilgili kstlamalara gidilmi"tir. Bu kstlamalar, bir bakma d"k cret politikasnn yasal erevesini olu"turmu"tur. Sendikalar, yelerinin ekonomik menfaatlerini koruyamaz duruma d"m"tr.22 Sendikalarn faaliyetlerini kstlamaya ynelik hukuki dzenlemelerin en nemli gerekesi, cret art"larnn enflasyonu arttrd# d"ncesidir. Bu d"nceye katlmak mmkn de#ildir.Zira, daha nce ifade edildi#i gibi lkemizde, belli dnemlerin d"nda, cret art"lar enflasyonun gerisinde kalm"tr. Netice itibariyle, cretliler kesiminin sendikal haklarna getirilen snrlama, bu kesimin milli gelirdeki paynn d"mesinde etkili oldu#u sylenebilir. d. Vergi Politikalarndaki De!i"iklikler 1980' den sonra izlenen vergi politikas, gelir da#lmnn daha da bozulmasnda etkili olmu"tur. Vergi politikasnn olumsuz etkileri "yle sralanabilir: Birincisi, vergi gelirlerinin GSMH 'daki paynn d"rlerek, bunun yerine i borlanmann ikame edilmesidir. Bu sebeple artan kamu borlanmalar, reel faizleri artrm"tr. GSMH iinde vergilerin pay 1981 'de % 18,2 iken, bu pay 1988 'de % 13,8 'e d"m"tr. Buna kar"lk i borlarn pay 1981 'de 1,3 iken 1987 'de 3,7 'e ykselmi"tir. Bu de#i"imin, cretli ve maa"l kesim zerindeki dolayl etkisi aktr. Faiz geliri elde edenlerin geliri artacak, di#er yandan yksek faiz nedeniyle azalan yatrmlar emek talebini d"recektir. Ikinci sebep, dolayl vergilerin toplam vergi gelirleri iindeki paynn artmasdr. Tablo 9 da grld# gibi 1981 'de dolaysz vergilerin toplam vergi gelirleri iindeki pay % 64,5 'iken, 1988 ' de % 46,6 'ya d"m"tr. Ayn yllarda dolayl vergilerin pay ise srayla % 35,5 'den %53,4 'e ykselmi"tir. Vergi adaleti en az olan dolayl vergilerin kmsenmeyecek bir oranda artlarak dolaysz vergilere yerine ikame edildi#i grlmektedir. Bu dnemde, zellikle 1984-1989 yllar arasnda hazine bonolar ve devlet tahvillerinin vergiden muaf tutulmas rant gelirleri lehine gelir da#lmnn bozulmasna sebep olmu"tur. di#er taraftan cretli kesimlerin gelir vergileri pe"in kesilirken, di#er kesimlerin gecikmeli vergilendirilmesi, enflasyonun bir lkede gelir da#lmn etkileyece#i aktr. Tablo 10 'de cret zerinden hesaplanan dolayl vergilerin ilave edilmesiyle yklenen toplam vergi bulunmu"tur. Toplam vergi miktarnn brt crete oranlanmas ile toplam vergi ykne ula"lm"tr. Tabloya gre 1980 - 1990 yllar arasnda asgari cretler d"ndaki cretler ve maa"larn toplam vergi yknn d"m" oldu#u, asgari cretlerin toplam vergi yklerinin ykselmi" oldu#u grlmektedir. 1980 - 1985 yllar arasnda brt cretli ve maa"llarn toplam vergi yk d"erken, 1986 - 1990 yllar arasnda toplam vergi yknn ykselmeye ba"lad# ve ykselmenin devam etti#i

20 21

Mete Trner a. g. e., s. 22. Okay Varler, a. g. m., s. 35. 22 Mete Trner, a. g. e., s. 26.

165

1980 Sonras Dnemde Gelir Da!lmnda Meydana Gelen De!i"meler grlmektedir. 1990 ylnda dolayndadr.23 cretli ve maa"llarn toplam vergi yk ortalama olarak % 45

cretliler ile cretliler d"ndaki kesimlerin toplam gelir vergisi iindeki paylar mukayese edildi#inde, fonksiyonel payla"mda cretlilerin milli gelirdeki paynn azalmasnn sebep daha iyi anla"lacaktr. toblo 11 'de grld# gibi, cretli kesimin gelir vergisindeki pay 1987 'de 38,2 'den 1989 'da % 54 'e ykselmi"ken, cret d" kesimin ayn yllardaki pay, % 61,8 'den % 45,1 'e gerilemi"tir. Bu durum, vergilerin, al"anlar refah kaybna u#ratt#nn ifadesidir.24 Netce itibariyle, 1980 sonra vergi politikasnn gelir da#lm zerinde menfi etki yapm" oldu#u sylenebilir Her ne kadar vergiler yoluyla gelir da#lmnn dzeltilemeyece#i savunuluyor ise de25, vergilerin gelir da#lmn bozdu#u grlmektedir. e. Faiz Hadlerinin Ykselmesi Trkiye 'de 1980 ylndan bu yana uygulanan istikrar politikalarnn temel unsurlar yksek faiz uygulamasdr. Tasarruflara enflasyonun zerinde bir getiri sa#lamay hedef alan yksek faiz politikalar ile temelde tasarruflar artrmak suretiyle kulanlabilir fonlar yksetmek ve dolaysyle ile ekonomik bymenin hzlandrlmas, demeler dengesinin iyile"tirilmesi, gelir da#lmnn dzeltmesi gibi uzun vadeli amalar ile enflasyon hznn makul dzeylere indirilmesi gibi ksa vadeli amalar gdlm"tr. Ancak Trkiye ekonomisinin son on yllk performansna ili"kin gzlemler, ngrlen amalarn nemli lde gerekle"medi#ine i"aret etmektedir. Nitekim, 1973-1980 dneminde zel tasarruf oran % 11,42 iken, 1981-1988 dnemi ortalamas nemli bir de#i"iklik gstermeden ayn oranda devam etmi"tir. 19841988 ortalamas ise snrl bir art" gstererek ancak % 12,82 dzeyinde gerekle"mi"tir.26 lkemizde 1980 sonras dnemde yksek faiz uygulamalar, firmalar byk lde borlanmaya dayal olarak faaliyet gsterme yoluna itmi" ve bylece faiz giderleri retim maliyetlerinin sabit ve nemli bir unsuru haline gelmi"tir. Firmalar faiz giderlerindeki art"lar, talep ko"ullarna ba#l olarak byk lde nihai fiyatlara yanstm"lardr. Toplam arz e#risinin srekli maliyet art"lar yoluyla yukar kayd# ve toplam talebin yeterli art" gstermedi#i byle bir durumda ekonominin stagflasyona girmesi kanlmazdr. zetle; yksek faiz politikalar 1980 sonras dnemde, ekonomik fiyat istikrar sa#lama ve enflasyon hzn yava"latma konularnda ba"arl olamam", enflasyon maliyet art"lar yoluyla devamllk arzetmi"tir.27 Trkiye 'de 1980 sonras dnemde kamu kesimi ve zel kesim sabit sermaye yatrmlar, 1980 ncesine kyasla belirli bir yava"lama e#ilimine girmi", bu yava"lamadan en olumsuz etkilenen ise imalat sanayi yatrmlar olmu"tur. Bu dnemde, i borlanma tahvillerine verilen yksek faizler, lkedeki genel faiz dzeyini yukar ekici etki yapm"tr. Devlet tahvilleri ve hazine bonolarnn yksek faiz cazibesi, bankalar ve sanayi i"letmelerini, devlete bor verip onun faizi ile birikimi srdrme yoluna itmi"tir. zellikle devlet tahvili almlarna sa#lanan vergi ba#"kl# gibi te"vikler, retken sermayedarlarn da rantiyeye dn"mesine yol am"tr.28 1980 sonras dnemde, tasarruflara pozitif reel faiz denmesi d"ncesinin, teorik olarak gelir da#lm zerinde msbet etki yapaca# ifade edilmektedir. Fakat, faiz gelirlerinin hangi kesimlere intikal etti#i tam bilinmedi#inden, bu kanaatn gelir da#lm asndan do#rulu#u tart"labilir. Bankalar Birli#inin verilerine gre, 1988 yl iin yaplan bir hesaplamada, kk tasarruf saylacak milyon TL ve altndaki vadeli tasarruflarn, (ki bu gruptaki ortalama hesap bykl# be" yz elli bin TL civarndadr) toplam vadeli tasarruf mevduatnn % 40 'n, bu gruba giren hesap says da toplam vadeli mevduat hesap saysnn % 91 'ini olu"turmaktadr. milyonu a"an mevduatlar ise toplam tasarruf mevduatnn % 60 'n, hesap says ise sadece % 9 'unu olu"turmaktadr.29 Bu durum, gelir da#lmnn, yksek faiz politikas sebiyle, bankalarda yksek miktarlarda mevduat tutan az saydaki st gelir ve servet gruplar lehine geli"ti#ine i"aret etmektedir.

23 24

Kazm Alpay, a. g. e., s. 136. Veysi Sevgi "Gelir Da#lm ve Vergileme", 13 Aralk 1989 tarihli Dnya Gazetesi s. 5 25 Sadun Aren, Bir Dnem Yazlar 1980 - 1988 "Gelir Da#lm ve Vergiler" Gerek Yaynevi, !stanbul: 1989, s. 5-11. 26 Adnan Bykdeniz 27 Mustafa zel, "Adnan Bykdeniz 'le Trkiye 'de Faiz Politikalar zerine Rportaj" Piyasa D"man Kapitalizm, !z Yaynclk, !stanbul: 1993, s. 94. 28 Mustafa Snmez, a. g. e., s. 65. 29 Mustafa zel, a. g. e., s. 97.

166

1980 Sonras Dnemde Gelir Da!lmnda Meydana Gelen De!i"meler 1980 sonras dnemde, faizlerin serbest braklmas ile hzla ykselen faiz oranlar, kredi faizlerini de ykseltmi"tir. Faizlerin serbest braklmas olay, toplumdaki gelir ve servet da#lmn nemli lde bozmu" ve belli kesimler yararna servet yo#unla"masn ve ekonomik tekelle"meyi hzlandrm"tr. Hem kredi hem de mevduat fazilerinin serbest braklmas, servet yo#unla"masnn iki ynl i"lemesine etken olmaktadr. Kredi faizlerinin yksekli#i, sanayi kurulu"larnn el de#i"tirmesine ve tekelle"meye ortam hazrlarken, mevduat faizlerinin yksek tutulmas da, rantiye snfnn do#masna ve bu kesimler ola#anst servet olu"umu olana# sa#lamaktadr.30 Sonu olarak, 1980 sonras izlenen faiz politikasnn gelir da#lmn bozucu, retken sermayenin rantiyer bir zelli#e do#ru kaymasna yol ac, yatrmlar yava"latc etkileri oldu#u sylenebilir. f. Tarm Gelirindeki Reel Gerileme Trkiye'de 1980 'li yllarda faal nfusun % 60 'a yakn ksmnn, tarm kesiminde al"t# grlr. Bu nedenle, tarm kesiminin gelirlerindeki reel de#i"meler, toplumdaki alt gelir gruplarna ili"kin de#i"meleri belirlemede nem ta"maktadr. Daha ncede ifade edildi#i gibi, fonksiyonel payla"mda tarmn nisbi pay d"mektedir. Nitekim, Trkiye'de hem nisbi hem de mutlak olarak tarm gelirleri 19751985 dneminde hzla d"m", dnem ba"na % 19,2 olan ki"i ba"na tarm geliri pay, 1985'de % 14'e gerilemi"tir. Bunu, mutlak tarm gelirinin % 20 orannda gerilemesi izlemi"tir. Tarmda gelir bl"mn aleyhe dn"tren bir temel etken, d" ve i ticaret hadlerinin 1977 'den itibaren srekli tarm aleyhe dnyor olmasdr. 1989 yl esas alnd#nda, 1987 'de endeks 93,9 'a inerek 6 puan daha kayba u#ram"tr. 1987 'den 1988 sonuna kadar fiyat art" imalat sanayinde % 91,5, tarmda % 59 oldu#una gre, bir yl iinde tarm rnleri reticilerinin satnalma gcnde tekrar te birlik bir gerileme olmu"tur.31 Tarm kesiminde, gelirin mutlak anlamda gerilemesi d"nda, o#unlu#u cretsiz aile i"isi statsyle al"an gizli ve ak i"sizli#in y#lmasn da vurgulamak gerekir. 1980 - 1985 dneminde bir milyondan fazla i"gc fazlasnn tarmda birikti#i tahmin edilmektedir. cretsiz i"i kullanma, byk iftlik i"letmelerinden ziyade orta boy ve kk ifti ailelerinde yer almaktadr. D"k gelirle beraber cretsiz al"anlarn varl#, tarm kesiminin iinde bulundu#u sorunlar ortaya koymaktadr. SONU Geli"mekte olan lkelerde ekonomik adan oldu#u kadar, sosyal ve siyasal adan istikrarn sa#lanmas ve bilhassa demokratik rejimin devamll# asndan, orta snf lehine gelir da#lmnn iyile"tilmesi byk nem arzetmektedir. Ancak, Trkiye 'de 1980 ncesi ve bilhassa 1980 sonras dnemde uygulanan politikalar, gelir da#lmnn daha da bozulmasna sebep olmu"tur. Trkiye 'de yaplan btn gelir da#lm ara"trmalarnda grlece#i gibi, gerek ki"isel gerekse fonksiyonel gelir da#lm, gayri adildir. Halen lke gelirinin yars, nfusun % 20 'si tarafnda kulanlmaktadr. Geli"mi" lkelerde gelirin fonksiyonel da#lmnda cretli ve maa"l kesmin nispi pay %70 'ler dzeyindeyken, lkemizde ayn payla"mda szkonusu kesmin nispi pay % 15 'ler dzeyinde oldu#u grlmektedir. Trkiye 'de gelirin fonksiyonel da#lmnn nemli lsnde bozulmasna etki eden en nemli faktr, ncelikle 1980 'den sonra uygulanan ekonomi politikalar olmu"tur. Uygulanan ekonomi politikalarnn tesinde faal nfus iinde cretlilerin nisbi paynn d"k olmas da nemli bir ba"ka etken olarak saylmaktadr. Nitekim, geli"mi" lkelerde bu kesmin pay %80 'ler dzeyindeyken, lkemizde %35 'ler civarndadr. Trkiye 'de 1980 'den sonra, gelirin fonksiyonel da#lmnn daha da ktle"ti#i grlm"tr. Bu durumun meydana gelmesinde etkili olan sebepler; cretlerin enflasyon seviyesinin altnda artmas, Trk vergi sisteminde dolaysz vergilerden daha ok dolayl vergilere a#rlk verilmesi ve izlenen yksek faiz politikasdr. Bu dnemde, zellikle emek kesminin pay olan cretin, milli gelirdeki paynn nemli lde d"mesinde, cret art"larnn enflasyon de#eri altnda tutulmasnn etkisi byk olmu"tur. Bu durum, cretlilerin reel satn alma gcn nemli lde d"rm"tr. Szkonusu dnemde tarm kesminin paynn da nemli lde d"t# gznne alnd#nda, temel tketim mal talebini olu"turan geni" kesmin talebinin daralmas, lkede retilen mal ve hizmetlerin, yksek gelirli kesmin talebine ynelmesi gibi olumsuz srecin ba"langcn olu"turacaktr. Nitekim, bu dnemde ithalatta liberasyonuna gidilmesi ile lks tketim mallar ithalat, byk bir art" oldu#u grstermi"tir. Bu geli"me, hem istihdam art" hem de iktisadi lke kalknmas asnda nemli mahzunlar ta"maktadr.
30

Sami Gven, "Temmuz Bankacl#nn Toplumdaki Gelir ve Servet Da#lm zerine Etkileri", Amme #dareler Dergisi. Cilt 6, Say 2, Ankara: 1983. 31 Glten Kazgan, a. g. e., s. 12.

167

1980 Sonras Dnemde Gelir Da!lmnda Meydana Gelen De!i"meler Bu dnemde, dolayl vergilerin toplam vergi gelirleri iindeki paynn artmas, gelir da#lmnn bozulmasnda etkili olan bir ba"ka nemli sebep olarak grlmektedir. Dolayl vergiler vergi adaleti en az olan vergiler oldu#u bilinmektedir. Ayn "ekilde, toplam gelir vergisi iinde di#er kesimlere nisbetle, cretliler zerinde alnan verginin artma e#iliminde olmas, trk vergi sisteminin gelir da#lmn daha da bozulmasnda nemli rol oynad#n gstermektedir. 1980 'den sonra faiz hadlerinin serbest braklmasyla, faiz hadlerinin nemli lde artm"tr. Bu dnemde, faizlerin ykselmesinde, kamu kesimi aklarnn i borlanmaya gidilerek kar"lanmasnn etkisi byk olmu"tur. Bu durum, kr-faiz -rant gelir grubu denilen kesimin milli gelirdeki payn artrd# gibi, retken sermaye tasarruflarnn yatrmlara akmas yerine rantlara ynelmi" olmasdr. Bu nedenle sabit sermaye yatrmlar d"m" dolaysyla yeni istihdam olanaklar daralma gstermi"tir. Sonu olarak 1980 sonras izlenen ekonomik politikalarn gelir da#lmnn daha da bozulmas ynnde nemli lde etkisi olmu"tur. Sosyal bar"n sa#lanmas, ekonomik kalknmann daha sa#lam temellere oturtulmas, daha istikrarl bir byme iin adil gelir da#lm sosyal devletin gzard edilemez grevidir. Bu nedenledir ki bundan sonra uygulanacak ekonomik politikalarda gelir da#lmna daha ok nem verilmeli, hatta adaletsiz olan gelir da#lmnn dzeltilmesi iin yeni politikalar uygulamaya alnmaldr.

Ekler Tablo 1. e"itli Ara"trmalarda Gelir Gruplarnn % 20 'lik Dilimlere Gre Kar"la"trlmas 1963 1968 1973 1978 1983 1986 1987 1988 Gelir Gruplar DPT DPT DPT Celasun Celasun TSIAD DIE KAMAR 1 2 3 4 5 6 7 8 En d"k % 20 4,5 3,0 3,5 2,84 2,63 3,9 5,2 3,1 2. % 20 8,5 7,0 8,0 7,33 6,13 8,4 9,6 9,0 3. % 20 11,5 10,0 12,5 12,99 12,59 12,6 14,0 12,2 4. % 20 18,5 20,0 19,5 22,13 21,39 19,2 21,2 16,6 En Yksek % 20 57,0 60,0 56,0 56,5 54,71 55,9 50,0 59,1 Gini Katsays 0,55 0,56 0,51 0,52 0,46 0,43 Kaynaklar : 1) T. avu"o#lu, Y. Hamurdan, Gelir Da#lm Ara"trmas, 1963, DPT, Ankara: 1966 2) T. Bulutay, S. Timur, H. Ersel, Trkiye 'de Gelir Da#lm 1968, SBF, Ankara: 1971. 3) DPT, Gelir Da#lm 1973, Ankara: 1976. 4-5) Merih Celasun, "Income Distiribution and Domestic Term of Trade in Turkey 1978 - 1983" ODT Geli"me Dergisi, Cilt 13, 1986. 6) Y. Ersel, H. Fi"ek, E. Kalayco#lu, "Trkiye 'de Sosyo-Ekonomik ncelikler, Hane Gelirleri, Harcama ve Sosyo-Ekonomik Ihtiyalar" zerine Ara"trma Dizisi, Cilt 2, TSIAD, Istanbul: 1986. 7) DIE, Hane Halk Gelir ve Tketim Harcamalar Anketi Gelir Da#lm 1987, Ankara: 1990. 8) Emre Kongar, Kamuoyu Ara"trmalarna Gre Gelir Da#lm, Istanbul: Temmuz 1989.

Tablo 2. Gelirin Fonksiyonel Da!lm 1973. Gelir Grular Kr, Faiz, Rant cret Kk retici Toplam Gelir Yzdesi 41,2 28,3 30,5 100,0 Aile Yzdesi 16,5 35,4 48,1 100,0 Gini Oran 0,58 0,41 0,44 0,51 Aile Ba"na Ortalama Gelir (Bin TL.) 49,3 15,9 12,8 19,8

Kaynak: DPT, Gelir Da#lm 1973, Ankara: 1975, ss. 219-220

168

1980 Sonras Dnemde Gelir Da!lmnda Meydana Gelen De!i"meler Tablo 3.Trkiyede Fonksiyonel Gelir Da!lm (1987) Faktr Gelirleri Kent (%) Kr (%) Toplam (%) cret Gelirleri 34,36 16,97 26,99 52,9 76,19 44,08 Mte"ebbis Gelirleri 25,60 56,12 3,15 Tarm 14,67 9,98 18,11 Ticaret 8,18 6,09 9,72 Hizmet Kira (Gayri Menkul) 18,32 6,42 13,28 Faiz (Menkul Kymet) 3,23 0,42 2,04 Kaynak: DIE, 1987 Hanehalk Gelir ve Tketim Harcamalar Anketi Sonular Gelir Da#lm, ss. 117 - 118. Tablo 4. Trkiye 'de Milli Gelirin Fonksiyonel Da!lm 1963 -1990 Faktr Gelirleri Iindeki Paylar Tarmn cret ve Kr, Faiz, Pay Maa" Rant Pay (%) Pay (%) (%) Tarm D" Gelirlerin Paylar Kr, Tarm D" Maa", Faz, Gelirler cret Rant (%) Gelir(% (%) ) 58,81 36,56 63,44 61,33 38,68 61,32 63,81 42,52 57,48 63,81 42,52 57,48 65,47 43,55 56,45 67,56 43,38 56,62 68,42 45,86 54,14 68,92 45,20 54,80 68,69 45,60 54,40 69,68 45,31 54,69 70,87 44,53 55,47 69,80 42,65 57,35 69,24 45,51 54,49 68,72 47,62 52,38 70,88 51,93 48,07 73,34 47,98 52,02 75,67 43,33 56,67 76,13 35,02 64,98 76,94 31,94 68,06 78,18 31,50 68,50 79,48 31,19 68,81 79,56 27,11 72,81 80,92 23,28 76,72 81,91 21,61 78,39 -

Yllar

1963 41,19 21,50 37,31 1964 38,67 23,72 37,60 1965 35,83 27,01 37,17 1966 36,19 27,13 36,68 1967 34,53 28,51 36,95 1968 32,44 29,31 38,25 1969 31,58 31,38 37,05 1970 31,08 31,15 37,77 1971 31,31 31,33 37,77 1972 30,32 31,57 38,11 1973 29,13 31,56 39,31 1974 30,20 29,77 40,03 1975 30,76 31,51 37,73 1976 31,28 32,73 35,99 1977 29,12 36,81 34,07 1978 26,66 35,19 38,15 1979 24,33 32,79 42,88 1980 23,87 26,66 49,47 1981 23,06 24,57 52,36 1982 21,82 24,62 53,55 1983 20,52 24,78 54,69 1984 20,44 21,57 57,99 1985 19,08 18,54 62,08 1986 18,09 17,70 64,21 1987 17,06 17,00 65,04 1988 17,0 17,6 65,4 1989 15,4 14,8 69,8 1990* 15,2 13,9 70,9 * Tahmini Kaynak: 1) Sleyman zmucur, Milli Gelirin Aylk Dnemler Itibariyle Tahmini, Dolarla Ifadesi ve Gelir Yolu Ile Hesaplanmas, ISO, Istanbul: 1987, s. 80 2) 28 Kasm 1989 Tarihli Cumhuriyet Gazetesi, s. 12.

169

1980 Sonras Dnemde Gelir Da!lmnda Meydana Gelen De!i"meler

Tablo 5. 500 Byk Sanayi Firmasnn Net Katma De!er Bl"m (1982-1992) (%) 1982 52,6 27,6 0,4 19,4 100,0 1983 55,6 28,9 0,4 15,2 100,0 1984 46,4 22,2 0,4 31,0 100,0 1985 40,4 24,6 0,5 34,5 100,0 1986 32,9 37,9 0,5 23,7 100,0 1987 34,4 38,2 0,4 27,0 100,0 1988 33,5 43,9 0,3 22,3 100,0 1989 46,6 35,0 0,4 18,0 100,0 1990 59,9 30,5 0,4 9,2 100,0 1991 82,3 44,0 0,8 -27,1 100,0 1992 75,0 39,7 0,6 -15,1 100,0

Maa" cretler denen Kira

ve

denen Faizler (Milli Gelir anlamnda) Kr (Net) De#er Katma

Kaynak:

Istanbul Sanayi Odas Dergisi, "Trkiye 'nin 500 Byk Sanayi Kurulu"u", 15 Eyll, Say: 247, s. 162, 1986 ve Eyll 1993 zel Say, s. 58. Tablo 6. Trkiye Geneli Toplam cretlilerin Ortalama Aylk Cari ve Reel Kazanlar

Cari cretler Yllk Art" Reel* cretler Yllk Art" (Ay) (%) (Ay) 1980 12,415 12,045 1981 15,231 22,7 11,118 -10,4 1982 19,775 29,8 11,236 1,1 1983 26,737 35,2 11,559 2,9 1984 36,453 36,2 10,622 -8,1 1985 48,189 32,2 9,689 -8,8 1986 66,115 37,2 9,872 1,9 1987 92,538 40,0 9,951 0,8 1988 154,064 66,5 9,449 -5,1 kazanlarn hesaplanmasnda DIE kentsel yerler tketici fiyatendeksinden *Reel yararlanlm"tr. Kaynak: A. Mete Trner, Trkiye 'de cretlilerin Kazan Durumundaki Geli"meler (1980- 1989), Ankara: TSES Ara"trmalar Yayn, 1989, s. 21.

Yllar

Tablo 7. Vergi Gelirlerinin GSMH 'daki Pay; Dolayl ve Dolaysz Vergiler Aras Da!lm (1981 1988) (%) Toplam Vergi Gelirinde Yllar GSMH 'da Dolaysz Vergi Dolayl Vergi GSMH 'da I Vergi Pay Bor Pay 1981 18,2 64,5 35,5 1,3 1982 17,9 60,4 34,9 1,5 1983 16,8 58,6 39,2 0,9 1984 12,9 58,2 41,0 2,3 1985 13,8 47,7 48,1 2,6 1986 15,3 52,0 47,6 2,9 1987 16,2 49,6 50,2 3,7 1988 13,8 46,6 53,4 Kaynak: Glten Kazgan, Trkiye 'de Gelir Bl"m Dn ve Bugn, Istanbul: a. g. e., s. 27, Maliye Banl#, TSIAD Yllk Raporlar

170

1980 Sonras Dnemde Gelir Da!lmnda Meydana Gelen De!i"meler

Tablo 8. cretli ve Maa"llarn Toplam Vergi Yknn Geli"imi (1980 - 1990) (%) Yllar Asgari SSK zel Kesim I"i Memur cret cretleri cretleri Maa"lar 1980 39,9 51,6 54,2 53,4 1981 36,1 43,6 49,2 43,9 1982 33,9 43,9 48,6 41,7 1983 39,2 43,7 46,3 39,8 1984 37,9 40,4 42,0 36,2 1985 38,9 39,4 40,0 36,2 1986 39,6 40,8 41,7 37,0 1987 41,3 42,2 42,3 38,4 1988 42,0 43,0 43,1 37,1 1989 43,6 44,6 44,7 43,0 1990 44,5 45,5 46,9 45,2 Kazm Alpay, Trkiye 'de cretler ve cretler zerine Etki Eden Mali Kaynak : Ykler, 1980 - 1990 Istanbul: I. . Iktisat Fakltesi Yayn, 1992, s. 135.

1987 1989 Kaynak:

Tablo 9. cretliler ve cretliler D"ndakilerin Gelir Vergisi Paylar, Milli Gelir Paylar Ili"kisi Milli Gelir Pay Gelir Vergisi Pay Vergi Basks cretler cret D" cretler cret D" cretler cret D" 17,1 82,9 38,2 61,8 2,23 0,75 15,0 85,0 54,0 45,1 3,66 0,53 Petrol i" ,1989 Yll# s.78

FAYDALANILAN KAYNAKLAR Alpay, Kazm. "Trkiye 'de cret ve Maa" !statistikleri zerine Bir De#erlendirme", #ktisat Dergisi, No:319, !stanbul:Ekim 1991, s. 16. Aren, Sadun. Bir Dnem Yazlar 1980 - 1988 "Gelir Da#lm ve Vergiler" Gerek Yaynevi, !stanbul: 1989, s. 5-11. Berksoy, Tamer. Enflasyonun Hane Halk zerindeki Etkileri, ITO Yayn, Istanbul: Temmuz 1989, s. 24. Boratav, Korkut. "1950-1965 Dneminde Tarm D"ndaki Emeki Gruplar Asndan Gelir Da#lmndaki De#i"iklikler", A. . SBF Dergisi No 1, Cilt 24, Ankara: Mart1969. Bykdeniz, Adnan. Trkiye'de Faiz Politikalar, #stanbul: Bilim ve Sanat Vakf Yaynlar 1991 s. 93-96 DIE, Hane Halk Gelir ve Tketim Harcamalar Anketi Sonular Gelir Da!lm 1987, Ankara: 1990. S. 59. Do!an, Alptekin. Gelir Da!lmn #yile"tirilmesi ve Toplumun a!da" Standardnn Ykseltilmesi ve Gelir ve Refah Politikalarnn Rasyonel Yapda Ynlendirilmesi, DPT, Ankara: 1988, s. 24. DPT, 1895 Yl Gei" Program, 22 096 Sayl 30 Ekim 1994 Tarihli T.C. Resmi Gazete, Ankara, s.197. Dlger, Ilhan. Trkiye'nin AT 'ye Gir"inin Gelir Da!lm zerine Beklenen Etkileri , A..Ara"trma ve Uygulama Merkezi, Ankara: 1989, s. 2

171

1980 Sonras Dnemde Gelir Da!lmnda Meydana Gelen De!i"meler Dlgero!lu, Ercan Ayta, Mustafa. Tahir Ba"taymaz, Kentlerde Ya"ayan cretli Kesmin TalefiEdici ve Tamamlayc Gelir Kaynaklar: Bursa rne!i, Friedrick Ebert Vakf, Bursa: 1992, s. 23. Gven, Sami. "Temmuz Bankacl#nn Toplumdaki Gelir ve Servet Da#lm zerine Etkileri", Amme #dareler Dergisi. Cilt 6, Say 2, Ankara: 1983. #SO, "Trkiye 'nin 500 Byk Sanayi Kurulu"u", #stanbul Sanayi Odas Dergisi, zel Say, !stanbul: 1993, s. 57. Kazgan, Glten. Trkiye'de Gelir Bl"m Dn ve Bugn, !stanbul: Friedrich Ebert Vakf Yayn 1990 s.17 Oyan O!uz ve Aydn, Ali Rza. Maliye ve Fon Politikalar, Adm Yaynclk, Ankara: 1991, s. 25. zel, Mustafa. "Adnan Bykdeniz 'le Trkiye 'de Faiz Politikalar zerine Rportaj" Piyasa D"man Kapitalizm, !z Yaynclk, !stanbul: 1993, s. 94. zmucur, Sleyman. "Gelirin Fonksiyonel Da#lm 1963 - 1984", #.. #ktisat Fakltesi Mecmuas, Say 1 - 4, Cilt 44, !stanbul: 1988, s. 163. zmucur, Sleyman. "Trkiye 'nin 500 Byk Firmasnda Mali ve Ekonomik Gstergeler" Trkiye'de 500 Byk Sanayi Kurulu"u, #SO Dergisi, Yl: 2, Say 247, !stanbul: 15 Eyll 1986, s. 144. zmucur, Sleyman. "Trkiye'de Fonksiyonel Gelir Da#lm 1963-1985", #ktisat Dergisi, Say:258, !stanbul: Mays 1986, s. 13. zmucur, Sleyman. 28 Kasm 1989 Tarihli Cumhuriyet Gazetesi, s. 12. Sevi!, Veysi. "Gelir Da#lm ve Vergileme", 13 Aralk 1989 tarihli Dnya Gazetesi s. 5 Snmez, Mustafa. Trkiye'de Gelir E"itsizli!i , 2.b., !stanbul: !leti"im Yaynlar, 1992, s. 110. $ahin, Hseyin. Terkiye Ekonomisi Trihsel Geli"imi ve Bu Gnk Durum , 2.b., Bursa: s. 209. Trner, Mete. Trkiye'de cretlirin Kazan Durumundaki Geli"meler (1980-1990), !stanbul: TSES Yaynlar 1992, s. 22. stnel, Besim. "Para ve Maliye Politikalarnn Gelir Da#lmna Etkisi", Ekonomik ve Sosyal Ettler Konferans Heyeti, !stanbul:1989, s. 27. Varler, Oktay. "Trkiye'de Gelir Da#lm" , Muhasebe #"letme ve Finans Dergisi, say 51-52 , !stanbul : Hazira 1990, s. 35. Yldz, Bekir. "Gelir Da#lm ve Enflasyon", al"ma Politikas, 2. b., !stanbul: 1992, s. 7 - 19. Zaim, Sabahattin. al"ma ekonomisi ,!stanbul: Filiz Kitapevleri, 1992, s. 348.

172