ALCE KUANTUM DYARINDA

*Kuantum diyarnda kapladn alan kldke daha hzl hareket edersin Atom dzeyindeki paracklar gzle grlebilen nesnelerden arkldr! "lektronlar ok kk olduklar gibi# herhangi bir ayrt edici zellikleri de bulunmaz# tamamen birbirlerine benzerler! "lektronlarn bir dn$ biimi %ardr! &eri dn$ ynn tam olarak syleyemeyiz! Kendilerine zg zelliklerinden biride# tm elektronlarn ayn dn$ hzna sahip olmasdr %e bunun zerinde# lmek istediiniz dn$ ynnn hibir etkisi yoktur! Aralarnda gzlenebilecek tek ayrm# dn$ ynlerindeki arkllktr! 'n$ ynlerine gre elektronlar yukar spinli %e a$a spinli olarak adlandrlrlar!

(eisenberg belirsizlik ilkesine gre hibir paracn hem konum hem de hz olarak tam tanmlanm$ deerleri bulunmaz! )ir paracn belirli bir konumda sabit duramayaca anlamna gelir bu! *nk sabit bir paracn tam tanmlanm$ hz s rdr!

"lektronlar tmyle zde$tir %e +aulinin d$arlama ilkesine uyarlar! )u ilke her bir durumda birden azla elektronun , ya da arkl spin ynleri %arsa# ikiden azla - bir arada bulunmasn nler!

)u ilke iki elektronun ayn $eyi yapmasn yasaklar# ayn yerde bulunmak %e ayn spini gerekle$tirmekte bunun iinde! Kuantum kuram# paracklarn da%ran$n olaslk dalmlar olarak betimler# tek tek paracklarn asl gzlemi rastgele olur! .laslklar# paracklarn ince bir ener/i engelini delerek gemesi gibi# klasik mekanikte yasaklanm$ sreleri ierebilir! (eisenberg balants0 1"!1t 2 h3 4 "ner/i kuantum diyarnda para yerine geer! )ir paracn yapabileceklerin# sahip olduu ener/i miktar belirler0 ne zaman hzl gidebilecei# hangi duruma girebilecei# teki sistemler stnde ne kadar etkili olabilecei# hepsi sahip olduu ener/iye baldr! )ir ktleye sahip olmak isteyen her parack %ar olmak iin ener/iye gereksinim duyar! KTLE ENERJDR, ENERJ KTLEDR. )ir parack ktle istiyorsa bir $ekilde bunu destekleyecek ener/i bulmak zorunda! "linde azladan ener/i kalm$sa bunu ba$ka i$lerde kullanabilir! Ama btn paracklarn ktleyi nemsedii sylenemez #5 diye ekledi! 6kimi serbest %e yumu$ak# ba$bo$ paracklar %ar! )unlarn durgun ktlesi de yok! Ktle edinmesi gereken teki paracklar gibi bir balar da yok# bu yzden ok az ener/i bile i$lerini yapabilmelerine yeter! 7rnein otonlar byledir! )ir otonun durgun ktlesi yoktur! )u durumda durgun bir otonun hibir arl da olmayacaktr! Aslnda genellikle durgun otonlarla pek kar$la$mazsnz0 onlar durmakszn $k hznda hareket ederler# nk $k otonlardan olu$ur! 8$k durgun akan bir rmak deildir! Quanta adn %erdiimiz kk ener/i paketlerinden olu$ur# bu yzden $k dalga dalga yaylr! 8$kta bu 9uantalara : ya da paracklara- foton denir! (emen hemen her $ey arkl boyutuyla 9uantalara dahildir!

"lektronlar gibi otonlarda temelde birbirinin aynsdr# ama bunun nedeni her birinin sahip olduu ener/i miktarnn arkl olmasdr! Kimilerinin ener/isi ok az olur! <nsanlarn grmeye al$k olduu $ olu$turan grnebilir otonlarn daha yksek bir rekans %e daha ok ener/isi %ar! )unlarn biri bile ark edilir bir etki yaratabilir! <lerinde gerekten ok zengin olan %e byk harcamalarda bulunanlarsa# => $n %e gama otonlar! )unlarn her biri kendisini saran byk miktarda ener/iyi ta$r %e etkile$ime girmeyi setiklerinde e%relerine %arlklarn hissettirebilirler!5 6 )ir paracn ya da bu konuyla ilgili herhangi bir nesnenin# hareket halindeyse kinetik ener/isi olacaktr! Kinetik# tam olarak hareket eden anlamna gelir! )a$ka ener/i trleri de %ar! ?epede duran ta$n yerekim ener/isi nedeniyle d$$ halinde olmas gibi# bir potansiyel ener/i %ardr! Ayrca elektrik ener/isi ya da kimyasal ener/i de olabilir! )unlar da atomlarn iindeyken elektronlarda bulunan potansiyel ener/idir! 'urgun ktle ener/isini de birok parack sr %ar olabilmek iin edinmek zorundadr! )ylece bir ktleye ka%u$abilirler! )ir ener/i tr bir ba$kasna dn$ebilir# ayn nakit paray me%duat hesabna yatrma gibi!5 6 @agon $u anda hareket etmiyor# yani kinetik ener/isi yok# ama tepede olduu iin konumunun kendisine salad bir potansiyel ener/isi %ar! *ukura d$meye ba$ladnda irti a kaybediyor! )u yzden potansiyel ener/isi de azalyor! )u ener/i kinetik ener/iye dn$yor# d$tke daha da hzlanyor!5 )u durum durmakszn byle srer gider# %agonun potansiyel ener/isi kinetie# kinetik ener/isi potansiyele dn$r durur! "ner/i bir biimden tekine# dzgn %e srekli bir hareketle dn$r! )urada# %agonun yamatan a$a yol alrken ani sramalar olmakszn nasl gittike hzlanabildiini %e herhangi bir nesnenin sahip olabilecei ener/i miktarnda gzle grlr hibir snrlama olmad izlenir! Kuantum diyarnda genelde i$ler daha arkldr! )irok durumda bir parack snrl bir deerler kmesinden yalnzca birine sahip olabilir %e ener/iyi ancak kuanta adn %erdiimiz byk paralar halinde kabul edilir ya da geri e%irebilir! Klasik dnyada tm ener/i demeleri belli bir taksitlendirmeye gre yaplr! )u da sk %e ok d$k miktarda demelerle gerekle$tirilir# ama burada demeler toplu olarak yaplmak zorunda! *ou parackta durgun bir ktle %ardr! )u da ok azla ener/iye e$deerdir! )a$lang ener/isi bulunmayan sanal paracklar bile bir kuantum dalgalanmas halinde# kendi durgun ktleleri iin gereken ener/iyi 6 dn alarak5 ksa bir zaman iin %arlk gsterebilir! "ner/i ok e$itli $ekillerde ortaya kar! )unlar bir paracn durgun ktle ener/isi# her nesnenin hareketinin iinde bulunan kinetik ener/i ya da potansiyel ener/inin e$itli trlerinden biri olabilir! +otansiyel ener/i trlerinden biri de nesne yere d$tke azalan yerekimsel potansiyel ener/idir! Momentum0 bir paracn direnme gcnn lsdr! (er parack# hareketini hareket etmekte olduu ynde srmede son derece kararldr# hibir $ekilde yn dei$tirmek istemez! Kuantum kuramnda konum %e zaman zerinde olduu kadar# ener/i %e momentum zerinde durmakta nemlidir! (atta daha nemlidir# nk bir atomun ener/isini lmek# yerini belirlemekten daha kolaydr! "ner/i# bir anlamda iziksel dnyadaki parann e$ deeridir! "ner/i klasik anlamyla 6 i$ yapabilme yetenei5 olarak aklanabilir# yani paracklar# bir durumdan ba$ka bir duruma gemek gibi $eyler yapabilmek iin ener/iye ihtiya duyarlar! Aomentum daha ok hza benzeyen bir ldr! "ner/inin bir boyutu olduunda belli bir yne doru gidebilir! Be kadar ener/i bulunduunu syledikten sonra geriye sylenecek bir $ey kalmaz! Cadan sola ya da soldan saa ayn hzda hareket eden elektronlarn kinetik ener/ileri ayndr# ama momentumlar kar$ttr!

"ner/inin birok e$idi bulunmaktadr! Kinetik ener/i dorudan harekete baldrD (areket halindeki bir gllenin ener/isi hareketsiz olanda bulunmaz! (er nesnenin durgun ktle ener/isi byktr! BeEtoncu mekanik durgun ktle ener/isi zerinde durmaya gerek duymuyordu! *nk durgun ktle ener/isi asla dei$mezdi! )u yzden herhangi bir ener/i aktarmn etkilemezdi! Kuantum i$lemlerindeyse# paracklarn ktleleri sk sk dei$ir %e durgun ktle ener/isindeki bu dei$im ba$ka biimlere aktarlabilir! 7rnein# bir maddenin kk bir blmnde durgun ktlenin yzde birin ok altnda aa karlmas nkleer silahlarda ortaya kar! +arack iziinde incelenen birok i$lemle kar$la$trldnda# her bir parackta byk bir ener/i dei$imine yol amaz bu! Ama bu ener/i# ok sayda parack tara ndan gnmz dnyasnda aa karldnda# hasar gc ok yksek olur!

Kuantum sistemlerinde ortaya kan# ener/iyle zamann %e konumla momentumun olu$turduu garip kar$m betimlerken# (eisenberg5 in belirsizlik balantlarndan sz etmek yerindedir! )u tr bir betimlemenin yarataca tehlike# doann esas itibariyle belirsiz olduu# yani# hibir $eyin tam anlamyla nceden belirlenemeyecei# her $eyin geerli olduunu n gren bir inanc desteklemesidir! (er $eyin geerlilii doru deildir! "ner/inin tamamen paraya benzedii sylenemez! +ara ksa %adede iyi korunabilir! )ir takm amalar gerekle$tirmek iin para gerekiyorsa mutlaka bir yerden elde edilir! )irinde para oaldka dierinde azalacaktr! Ksa %adede ortaya kacak olan budur! Fzu %adede i$ler dei$ir# para iyice bolla$r! Ama e%redeki para miktar arttka artar! (erkesin ok paras olur ne yazk ki bu parayla satn alabilecekleri eskisinden azdr! "ner/iyse bunun tam tersidir! Fzun %adede korunduunda# toplam miktar ayn kalr %e en lasyonla kar$ kar$ya kalmazsn! (er yl# bir atomu bir durumdan tekine aktarmak iin ortalama ayn miktarda ener/iye gereksinim duyarsn! Ksa %adede ener/i korunmaz! )ir parack# amac dorultusunda kendisine gereken ener/iyi nereden geldiine bakmakszn alr# kuantum dalgalanmas olarak ortaya kar! )u dalgalanmalar belirsizlik bantsnn bir sonucudurD Cahip olacan ener/i miktar belirsizdir# zamann ne denli ksalrsa# elde edecein ener/i miktar da o denli belirsizdir! "ner/i bir biimden tekine geebilir# bir sistemdeki toplam ener/i sabittir! , kendisini e%releyenlerle ener/i al$ %eri$i iinde olmad srece elbette - ! klasik mekanikte kesinlikle dorudur bu! Fzun %adede kuantum sistemleri iin de ayn $ey geerlidir! Ama ksa %adede ener/inin deeri dei$ir! 'algalanma szc# iziksel sonularla kar$la$ldndan# belirsizlik szcnden daha uygundur! Atomlarn ekirdeindeki al a bozunmas boyunca engel katmann delinmesi bu sonulardan biridir! Gasaklanmam$ her $ey zorunludurH

6 <$te buradaki en temel kurallardan biriH )irden azla $ey yapma olana %arsa# yalnzca ilerinden birini yapmak yeterli deil# hepsini yapmalsnz! )ylece sk sk karara %ermek zorunda kalmazsnz!5 Iarkl yollar izleyen paracklar# genliklerin bir st ste konumu, toplam- olarak %ar olurlar! .las her yol paracklarn da%ran$lar iin bir genlie yada seme hakkna katkda bulunur %e genlikler birlikte iken %ar olur! Iarkl genlikler birle$erek i ie geebilir! )ylece kimi blgelerde eklenerek# paracklarn oralarda bulunduklarn

saptama olasln artrr! )ir ba$ka yerde# birbirlerinin egemenliine son %ererek paracklarn bulunduu yeri saptama olaslnn azaltrlar! &iri$im klasik anlamda dalgalarn sahip olduu bir zelliktir! )u durum# genlikler ya da alkalanmalar arkl kaynaklardan karak bir araya geldiklerinde ortaya kar# nk kimi blgelerde birle$irken kimi blgelerde birbirini yok edebilirler! Crasyla ya youn ya da d$k eylemsellii olan blgelerde son bulur bu! )una benzer bir etkiyi# iki tekne tara ndan braklan dmen sularnn birbirleriyle kesi$tiklerinde ortaya kan dalga biiminde grebilirsiniz! &iri$im etkileri# bir binann yol at yansmalarn dorudan gelen sinyale kar$masyla kesintiye urayan zay tele%izyon alcsnda da kendisini gsterir! &iri$im uzun %e bindirmeli dalmlara gereksinim duyar! Klasik anlamdaysa# paracklar tek bir konumda bulunur %e birbirleriyle kesi$mez!

Kuantum da%ran$nn gzlendii en gl deneysel kant giri$im grngs tara ndan %erilir! &zlenen bir sonu birka yolla ortaya kabildiinde# gerekte her olas yol iin bir genlik bulunacaktr! Ayrca bu genlikler bir $ekilde bir araya getirildiklerinde toplanabilir ya da karlabilirler# toplam olaslk dalm# ayrc en yksek %e en d$k noktalar gsterir! )irbirini izleyen yein %e bo$ $eritler! )u etki uygulamada beklendii her yerde grlr! &iri$imin bir biimi atomlarda ortaya kan arkl ener/i durumlarn ortaya karr! Galnzca potansiyelin iine 6 dzgnce uyan5 durumlar olaslktaki gl en yksek noktay %ererek olumlu bir biimde giri$im yapar! 7teki tm durumlar kendilerini iptal eder %e dolaysyla yok olurlar! 6"lektronlarn hangi delikten getiini gsteren bir gzlem yoksa o zaman iki deliin etkileri arasnda giri$im ortaya kar! "lektronlar gerekten gzlemlersen# o zaman her ikisinde deil# aslnda bir yerde ya da tekinde olduklarn bulursun# ama bu durumda onlar da yalnzca bir delikten getiklerinde kendilerinden bekleyecein gibi da%ranrlar %e giri$im olmaz! Corun# rahatsz etmeden elektronlar gzlemlemenin hibir yolu olmamasdr# nk $ zerlerine tutmak %e gzlem yapmak eylemin kendisi# elektronlar bir hareket dorultusu semeye zorlar! "lektronun hangi delikten getiini not alp almamak bir nem ta$maz! &iri$im etkileri yalnzca elektronun hangi yarktan getiini bilebilmenin hibir yolu olmad zaman gerekle$ir! )ilip bilmemek ark etmez!5 Kuantum mekaniinde parack dalgaya# dalga ise paraca benzer! Ayn $eydirler! &erek elektronlar gerekse $k# giri$im etkileri gsterir! Ama saptandklarnda# tek tek kuantalar olarak saptanrlar %e her biri bir yerde gzlenir! )ir paracn gidebilecei arkl yollar arasndaki giri$im# maksimum %e minimum deerleri i ade edilmi$ bir olaslk dalm %erir %e burada bir paracn ba$ka bir yerde deil de# belli bir konumda saptanmas daha olasdr! B.?KAL Kuantum Aekanii sklkla klasik ya da BeEtoncu mekanikle kar$la$trlr! 4M! yy dan nce geli$tirilen BeEtoncu mekanik # &alileo5nun # BeEton5un # bu iki bilim insanndan nce ya$ayanlarn %e onlarn ada$larnn eserlerinin aslna dayanr! (areketli nesneleri ayrntlaryla betimleyen BeEtoncu mekanik# gzle grlebilir# byk nesneler sz konusu olduunda ok iyi i$ler! &ezegenlerin hareketi uzun zamanlar boyunca %e yksek bir dorulukla ngrlebilir! &ezegenlerin yrngesine oturtulan yapay cisimler %e e$itli ke$i gre%leri nedeniyle uzaya rlatlan uydularda da neredeyse ayn lde i$e yarar! Konumlar yllar ncesinden tahmin edilebilir! N

Ayrca d$en elmalar iin de ok gzel i$ler! '$en bir elmann durumunda onu e%releyen ha%adan nemli bir diren gelecektir! Klasik mekaniki bunu elmadan srayan saysz ha%a moleklnn arp$mas olarak tanmlar! (a%a molekllerini sorduunuzda size kk atom gruplar olduklar syleniyor# atomlar sorduunuzda ise skc bir sessizlikO Klasik Aekanik# dnyann doasn atomlar leinde betimlemede tam anlamyla ba$arszd! Kk nesnelerin doas# byklerinkinin bize grnd durumdan bir $ekilde arkl olmaldr! )u biimde d$ndnzde $unu sormanz gerekirD Beye gre kk ya da bykP )u yeni da%ran$n grnr olduu bykl belirleyecek bir l# temel bir sabit olmaldr! Besnelerin da%ran$nn gzlemlenmesinde# bu kesin %e e%rensel bir dei$imdir! &ne$teki %e yldzlardaki atomlar# yan ba$mzdaki bir masada duran bir lambannkine benzeyen bir tay la $k karr! Kuantum da%ran$nn ba$langc yalnzca yakn e%remizde olu%ermi$ bir $ey deildir# i$in iinde doann temel zelliklerinden biri %ardr! Kuantum mekanii denklemlerinin ounda bulunan e%rense sabit h bunu ortaya koyar! )u h sabiti tara ndan tanmlanan lekte dnya tanelidir! )u lekte ener/i %e zaman# konum %e momentum bir arda bulankla$trlr! <nsan algs leinde h nin ok kk olduunu %e birok kuantum etkisinin hi ak olmadn sylemeye gerek yok! (eisenberg belirsizlik bantsnn bize anlatt $ey# nesnelere yanl$ biimde baktmzdr! Ayn anda bir paracn hem konumunu hem de momentumunu lebilmemiz gerektii ynnde bir nyargmz %ar! .ysa bunu lemediimizi grrz! )izim paracklar zerinde byle bir lme yapabilmemiz paracklarn doasnda yoktur %e kuram bize yanl$ sorular sorduumuzu syler! Beils )ohr ayn anda kesin olarak tanmlanamayacak ka%ramlar olduu gereini i ade etmek iin tmleyicilik szcn kulland! Adalet %e me$ruluk# duygu %e aklclk gibi ka%ram i tleri! &rn$e gre# bir paracn konumu %e momentumu yada belirli bir andaki tam ener/isi konusunda konu$abilmemiz gerekir ynndeki inancmzda kkl bir yanl$lk %ar! )u kadar arkl iki nitelik konusunda ayn anda konu$mann neden anlaml olmas gerektii ak deil! Ama akm$ gibi grnyor! Kuantum mekanii gerekten# al$agelmi$ klasik anlamda belirli paracklarla ilgili deildir# onun yerine durumlar %e genliklerden sz edilir! )ir genliin karesini alrsnz , yani kendisiyle arparsnz- o zaman bir gzlem yada lme yaparken e$itli sonular elde etme olasln size %erecek bir olaslk dalm elde edersiniz! (erhangi bir lmede elde ettiiniz asl deer olduka rastlantsal %e ngrlemez gibidir! )u yzden de daha nce doann karasz kald %e her $eyin olabilirlii ynndeki ara$trma doru olmaldr# deil miP 'orusu hayr! )irok lme yaptnzda ortalama sonu doru olarak ngrlebilir! A$terek : bahisiler her yar$ta hangi atn kazanacan bilmezler# ama gnn sonunda kazanl kmay g%enle beklerler! .lduka kk saylarla ura$mak olmalarna kar$n# bu durumda ortalama ok g%enilir deildir! )yk srpriz kayplar beklemezler! Kumarbazlarn says minik bir madde zerresinde bulacanz;#MMM#MMM#MMM#MMM#MMM#MMM#MMM#MMM yada daha azla atom yerine yalnzca birka bin ki$i olacaktr! )ir saydan ok# yinelenen bir du%ar kad desenine benzer bu# ama yadsnamayacak kadar byktr! )u denli ok sayda atom zerinde yaplan bir lmeden beklenecek btn istatiksel dalgalanmalar# her bir atom iin sonu olduka rastlantsal olabilse de# gz ard edilebilir! Kuantum mekaniinin genlikleri ok doru bir biimde hesaplanp deneylerle kar$la$trlabilir! *ok sk alntlanan bir sonu#elektronun manyetik momenti iin Q

olandr! "lektronlar topa gibi dner %e ayrca elektriksel zellikleri %ardr! Kk mknatsl ubuklar gibi da%ranrlar! Aanyetik g %e elektron dn$ birbiriyle ili$kilidir %e oranlar uygun birimler kullanlarak hesaplanabilir! Klasik bir hesaplama ; sonucu %erir! , bir elektrondaki elektrik yknn dalm konusunda olduka key i %arsaymlarla birlikte - kuantum hesab 4#MM4J;RJMNS, art >eksi S- sonucunu %erir , hata ksuratn son hanesindedir!)ir lme 4#MM4J;RJMNS, T eksi N - sonucunu %ermi$tir! )u iyi bir uzla$ma! )yle bir uzla$ma iinde olan bir deeri rastlantsal olarak bulma olasl# bir oku rast gele rlatp ni$an tahtasndaki boa gzn > ni$an tahtas en az ay kadar uzaktayken> %urma olaslna benzer! )u zel sonu sklkla kuantum kuramnn ba$arsnn bir rnei olarak %erilir! )a$ka srelerin genliklerini de ayn derecede doru olarak hesaplamak olasdr ama bu kesinlikte lebileceiniz ok az nitelik %ardr! Kuantum mekaniinin 6.rtodoks5 tablosu Kopenhag yorumudur! Iarkl $eylerin gerekle$ebildii bir sistemde her biri iin bir genlik bulunur %e sistemin tmel durumu btn bu genliklerin bir toplam ya da bindirmesi tara ndan ortaya konur! )ir gzlem yapldnda bu genliklerden birine kar$lk gelen bir deer bulunur %e teki genlikler# genliklerin indirgenmesi denilen bir srete# ortadan kaybolur!

*Kk Denizkznn Kuram !o"u# Dn$a#ar % )ir nceki konu$mac bize kuantum yasalarnn# iinde ya$ayan insanlarn zihinleri d$nda btn dnya iin geerli olduunu syledi! )en ise tm dnya iin# her $ey iin geerli olduunu sylyorum! 'urumlarn bindirmesi d$ncesinin hibir snr bulunmamaktadr! )ir gzlemci kuantum durumlarnn bir bindirmesine bakt zaman# %ar olan durumlarn seimine uygun olan btn etkileri grmesini beklersiniz! &erekten gerekle$en $udur# bir gzlemci btn sonular grr ya da daha dorusu gzlemcide arkl durumlarn bindirmesi iindendir %e gzlemcinin her durumu asl kar$mdaki durumlarn bir tanesine kar$lk gelen sonucu grr! (er durum yalnzca# bu zel durumu grme eylemi iindeki gzlemciyi kapsayacak biimde geni$ler! 6 )ize grnen biimi bu deildir# ama bunun nedeni gzlemcinin arkl durumlarnn birbirlerinden habersiz olmasdr! )ir elektron iki yarkl bir blmeden getiinde saa yada sola doru iinden geebilir! &erekle$tiini gzlemlediiniz $ey btnyle rastlantsaldr! "lektronun sola gittiini grebilirsiniz# ama ayn zamanda elektronun saa gittiini grm$ olan ba$ka bir siz de olacak! "lektronu gzlemlediiniz noktada# her bir olas sonucu grecek iki ki$iye ayrlrsnz! )u iki %ersiyon bir daha bir araya gelmezse her biri tekinin %arlndan btnyle habersiz kalr! 'nya biraz arkl %ersiyonlarnzn iinde bulunduran iki dnyaya ayrlm$ olur! Ku$kusuz bu arkl %ersiyonlarnz daha sonra ba$ka insanlarla konu$acakt! . zamanda onlarnda arkl %ersiyonlarn gereksinirsiniz %e sonunda ortaya btn e%renin ayrlmas kar! )u durumda ikiye ayrlr# ama daha karma$k bir gzlem sz konusu olduunda daha ok sayda %ersiyonlara blnecektir!5 6 )lnm$ dnyalar ounlukla ayr duracak %e asla birbirlerinin arkna %armadan uzakla$acaktr# ama bazen bir noktada bir araya gelecek %e giri$im etkileri ortaya kacaktr! )ir arada %ar olabileceklerini %e olduklarn gsteren de# arkl durumlar arasndaki bu giri$im etkileridir!5 7lme sorununa %erilen e$itli 6yantlar5 %ardr ama hibiri e%rensel olarak kabul grm$ deildir! Fygulamada kuantum mekanii normal olarak# byklkleri %e dolaysyla da herhangi bir iziksel sistem iin neler olacan ka aya takmadan# basit atomik sistemlerin byk birle$imlerinin da%ran$n tahmin etmek iin kullanlr! )irle$imler konusundaki sonular# yine lmelerin nasl olabilecei konusunda ka a

yormadan# lmlerle kar$la$trlabilir! )u soruna kar$ %erilen pratik tepki 6 gzlerini kapat %e hesapla5 dr! Kuantum mekaniini yorumlamak zor olabilir ama iyi i$lediini inkar eden de yoktur!

N&TLAR
7lmek sorunu# 6 tek bir olaslk seiminin %e teki kuantum da%ran$larna benzemiyor olu$udur %e nasl ortaya kabildii pek ak deildir! Corun en basit $u biimde i ade edilir! (erhangi bir $eyi gerekten nasl lebilirsinizP Kuantum mekaniinin geleneksel gr$# birden azla olaslk bulunduunda# her biri iin bir genliin bulunaca %e sistemin genel genliinin hepsinin toplam ya da bindirmesi olduudur! 7rnein bir paracn iinden geebilecei birden azla yark %arsa# o zaman# sistemin genel genlii her bir yark iin bir genlik ta$r %e tek tek genlikler arasnda giri$im ortaya kabilir! Cistem kendi haline brakldnda genlikler dzenli %e ngrlebilir bir biimde dei$ecektir! 7llen niteliin olas arkl deerlerine kar$lk gelen bir byklkler toplamna sahip bir sistem zerinde# lme yaptnzda kuram byk olaslkla# bu deerlerden birini ya da tekini gzlemleyeceinizi syler! 7lmenin hemen ardndan deer artk bilinen bir niteliktir!, nk onu henz lm$snzdr# bu yzden z durumlarn toplam henz lm$ olduunuz gerek deer iin %ar olan tek bir taneye indirgenir! Kuantum mekaniindeki bir lmenin al$a gelmi$ tari i bir lme srecinin kuantum kuramnn geri kalanyla at$yor grnmesi gibi bir saknca ta$r! "er# grnd gibi# kuantum kuram atomlar hakkndaki doru kuramsa %e eer btn dnya atomlardan olmu$sa# bu durumda# tahminen btn dnyaya %e iindeki her $eye uygulanmas gerekir! )u lme aletlerini de ierir! )ir kuantum sisteminin e$itli deerler %erebilmesi halinde# genlii her olas deere kar$lk gelen durumlarn toplamdr! 7lme aygtnn kendisi bir kuantum sistemiyse %e lebilecei e$itli deerler %arsa# bunlardan yalnzca birini seme hakk yoktur! 7lme aygt# lm$ olabilecei btn olas sonular iin genliklerin toplam olan %e hibir tekil gzlemin yaplamad bir durum iinde olmaldr! )ir durum# iziksel bir sistemin iinde bulunduu durumu anlatr! Kuantum kuramnn temel ka%ramdr! )a$ka bir deyi$le# gerek dnyann olabilecek en iyi ta%rdr! &enel olarak bir durumun genlii herhangi bir gzlemin trl olas sonularn olasln %erir! )az durumlar iin belli bir lmenin tek bir olas sonucu olabilir! )ir sistem duraan denen durumlardan birinde olduunda o niteliin lm bir %e yalnzca bir olas sonu %erir! Ginelenecek lmleri her zaman ayn sonucu %erecektir! 'uraan durum ismi yada sklkla Almanca 6 eigenstate5 szcne kar$lk olarak kullandmz z durum buradan gelir! Ayn duraan durumu payla$amayacak baz nicelikler %ardrD Konum %e momentum bunun iki rneidir! )ir paracn konumu iin belirli bir deer %eren z durum %arsa o zaman momentumunun lm bir sonu %erebilir! )u ise (eisenberg belirsizlik bantlarna yol aar! Konumun arkl deerlerine kar$lk gelen bir durumlar kar$m %arsa o zaman konumun lm uygun bir durumlar kar$m %arsa# o zaman konumun lm uygun deerlerden herhangi birini %erebilir! Vimdi momentum deerleri yaylm indirgenmi$ olsa bile# konum 6 belirsiz 6 olmu$tur! )u yaylmn nedeni yetersiz lme teknikleri deildirD Iiziksel durumun doasnda %ardr! @erili bir durumun doasnda bulunan bir iziksel niteliin belirsiz deeri engel delme# W

ekirdekteki ar paracklarn dei$imi# elektriksel etkile$im iindeki otonlar %e hatta genel olarak sanal paracklarn %arl gibi etkilere izin %erir!

N&TLAR
"linizde birok parack %arsa# her biri iin herhangi bir tr genlik %e btn parack sistemini betimleyecek toplam bir genlik de olacak demektir! +aracklarn hepsi birbirinden arklysa# o zaman her birinin iinde bulunduu durumlar bilebilirsiniz! ?oplam genlik ayr ayr her paracn genliklerinin rndr sadece! +aracklar birbirinin aynysa i$ler daha da karma$kla$r! "lektronlar , ya da otonlar- btnyle ayndrlar! )irini tekinden ayrmann hi yolu yoktur! )irini grdnzde hepsini grm$ olursunuz! <$gal ettikleri durumlar arasnda iki elektron alnp %erildiinde# bunu anlayabilmeniz olanakszdr! ?oplam genlik her zamanki gibi# $imdi paracklarn durumlar arasnda dei$ toku$ edildii tm bu permtasyonlar da ieren# ayr$trlamayan btn genliklerin toplamdr! <ki zde$ paracn takas# gzlemleyebildiiniz $eyde bir ark yaratmaz! )u da genlii kendisiyle arptmzda elde edeceimiz olaslk dalmnda hibir ark yaratmad anlamna gelir! )u genliin kendisinin dei$medii anlamna da gelebilir# genliin i$aret dei$tirdiini# rnein poziti ten negati e getii anlamna da gelebilir! )u# genlii >; ile arpmaya e$ittir! .laslk dalmn elde etmek iin genlii kendisi ile arptnzda bu >; aktr de T; aktr %ererek kendisiyle arplr# bu da olaslkta hibir arkllk yaratmaz! <$aretteki dei$im nemsiz bir akademik sorun gibi grnyor# ama k $a$rtc sonulara sahiptir! )ir genliin yalnzca i$aret dei$tirmeyecei gsterilemedii iin i$aret dei$tirdiinin apak bir nedeni yoktur# ama doa yasaklanmam$ her $ey zorunludur kuraln izler %e tm seeneklerini kabul edermi$ gibi grnr! <ki tanesi dei$ toku$ edildiinde genliin i$aret dei$tirmedii paracklar %ardr! )unlara I"LA<.B denir! "lektronlar bunun bir rneidir! Ayrca iki tanesi dei$ toku$ edildiinde genliin hi dei$medii paracklarda %ardr! )unlara ).C.B denir! Iotonlar bu trdendir! )ir paracklar sistemi iin genlik i$aretinin# iki tanesi durumlar arasnda dei$ toku$ edildiinde# i$aret dei$tirip dei$tirmediinin gerekten bir nemi %ar mP Va$rtc ama e%et! &ayet nemlidir! Ayn durumda iki ermion bulunmaz! <ki boson ayn durumda olsayd %e onlar dei$tirseydiniz# o zaman bu gerekten hibir ark yaratmazd> hibir i$aret dei$iklii olu$turamaz! Iermionlar iin bu tr genliklere izin yoktur! (erhangi iki ermi# onun asla ayn durumda bulunamayacan syleyen +auli ilkesine bir rnektir bu! Iermionlar alabildiine bireycidir# iki tanesi asla oturup uzla$amaz! +auli ilkesi son derece nemlidir %e atomlarn %e bildiimiz haliyle maddenin %arl iin %azgeilmezdir! )osonlar +auli ilkesiyle ynetilmez! &erekte durum tam tersidir! (er parack arkl durumdaysa %e paracklarn olaslk dalmn hesaplamak iin tmel genliin karesini alyorsanz# o zaman her parack ayr ayr ayn miktarda toplam olasla katkda bulunur! "linizde ayn durumda bulunan iki parack %arsa %e onun karesini alyorsanz# yalnzca o iki paracktan drt kat azla katkda bulunmu$tur! 7yleyse ayn durum iinde iki paracn bulunma olasl her birinin arkl durumlarda bulunmasndan daha azladr! 'olaysyla ya da drt paracn ayn durum ierisinde bulunma olasl daha da azladr! )u byle srp gider! Ayn durumda birok boson bulunma olaslnn artm$ olmas# boson younla$mas olgusunu ortaya karr! )osonlar birlikte ayn durum ierisinde olmak ister! )osonlar kolayca ynetilir! 'oal olarak dost canlsdrlar! )oson younla$mas# rnein bir lazerin i$leyi$inde grlr!

"lektronlar da ieren elektriksel ku%%etler# atomlar bir arada tutmak iin al$abilir! Ama atomlar paralayacak herhangi bir itime neden olmazlar! . halde# neden atomlar birbirlerine olduka uzak dururP Kat maddeler neden sk$trlamazP Atomlar neden birbirini ekemez# bu yzden rnein neden bir kur$un blou atomik genlikte ar nesne olarak son bulmazP )u yine# iki elektronun ayn durum ierisinde bulunamayacan syleyen +auli ilkesinin bir sonucudur! )elli trdeki atomlarn hepsi ayn olduundan# her biri ayn durumlar dizisine sahiptir! )u her bir atomdaki e$it elektronlar# izin %erilmeyen ayn duruma koymu$ olmaz mP Aslnda atomlar arkl konumlarda olduklarndan# durumlar da biraz arkldr! Atomlara arlk bindirecek olsaydnz# o zaman durumlar ayn olurdu! +auli ilkesi bunu yasaklar! Atomlar# ermi )asnc diye bilinen ama gerekte bir atom iindeki elektronlarn kom$ularyla ayn olmak konusundaki youn reddini i ade eden $ey tara ndan ayr tutulurlar! Aadde# elektronlarn a$r bireyciliklerinden dolay sk$trlamaz! Kat maddede tek tek atomlardaki elektron durumlar kat maddenin btnne ait olan ok ayda elektron durumlar olu$turmak zere birle$ir! 'urumlar# durumlarn ener/i dzeylerinin neredeyse sreklilik olu$turacak kadar birbirine yakn olduu ener/i bantlarna kmelenir! Kat maddenin ener/i bantlarnda# tek tek atomlardaki daha byk ener/i dzey ayrmlarna kar$lk gelen aralklar %ardr! 'aha alttaki bantlar# atomlardaki daha alt se%iyelerden gelmi$ elektronlarla doludur! )u dolu bantlarn en ykseine deerlik band denir! )u bant ya btnyle bo$tur# ya da ounlukla ksmen doludur! 'eerlik bandndaki elektronlar hareket etmez! (er elektron hareketi elektronlarn bir durumdan tekine gei$ini gerektirir %e elektronlarn hibir bo$ durum yoktur! )ir maddeye ba$tanba$a bir elektrik potansiyeli konulursa# deerlik bandndaki elektronlara bir g uygulanr# ama elektronlar hareket edemezler! <letkenlik bandnda elektron yoksa madde bir elektrik yaltcs i$le%i grr! 'olu deerlik bandndaki bir elektrona otonlarla bir arp$ma ya da en azndan termal ener/inin rastlantsal younla$mas sonucunda yeterince ener/i %erilirse# elektron bant bo$luunda geip daha yksekteki iletkenlik bandna kabilir! )u bantta bir dolu bo$ durum olduundan# orada elektron rahata donabilir %e elektrik potansiyeli iletkenlii olu$turur! Ayrca $imdi elektronun daha nce bulunduu deerlik se%iyede bo$ bir yer %ardr! )uraya da ba$ka bir elektron geebilir %e bylece de%am eder! 7teki ynlerden dolu deerlik bandnda bir bo$luk olur %e elektronun hareket ynnn tersine ilerler! )u bo$luk tpk poziti ykl bir parack gibi da%ranr! Gukardaki blm# elektronikte kullanlan# silikon gibi yar iletken maddelerin da%ran$n anlatr! "lektrik akmn iletkenlik se%iyesindeki elektronlar %e deerlik se%iyesindeki bo$luklar ta$r! 'oru ener/iye sahip bir oton# bir atomdaki bir elektronla etkile$tiinde# bir ener/i se%iyesinden tekine geebilir! *ou durumda gei$# alt se%iyeler genellikle dolu olacandan# daha alttakinden daha stteki ener/i se%iyesine doru olur! Ioton# ayn derecede daha sttekinden daha alttaki se%iyeye> tabii alt se%iye bo$sa> gei$ yaratabilir! )ir maddenin bir st se%iyesinde birok elektron %arsa %e alttaki se%iye ounlukla bo$sa , n us ters dn$m diye bilinen bir durum- o zaman bir oton bir elektronun daha stteki durumdan daha alttakine gemesine neden olabilir! )u dei$im ener/i aa karr %e gei$e neden olana ek olarak yeni bir oton yaratr! )u oton da gidip daha azla elektronu daha alttaki bir duruma drtebilir! )ir lazerde retilen $k# oyuun her iki ucundaki aynalardan ileri geri yanstlr# bu da tekrar tekrar maddeden getii her se erde daha azla oton emisyonuna neden olur! )u $n ok az kusursuz yanstclar olmayan aynalardan geer %e youn dar bir $n %erirD Kazer 8$n! Iotonlar %ar# olan otonlara dorudan bir tepki iinde aa karldklarndan# $k 6 uygun adm5 da ya da azdadr %e hologramlarda grlebilecei gibi# byk lekte giri$im

etkileri yaratmada benzersiz niteliklere sahiptir! , btn hologramlar lazer $ gerektirmez# ama lazerin yardm dokunur!&erek paracklar Ktle Kabuu zerinde al$r!

"lektronlar uyarlm$ emilme %e uyarlm$ salnm yaratarak iki ynl gei$ler yapacak biimde otonlarca harekete geirilebilir! 'aha yksek bir ener/i durumuna uyarlm$ elektronlar eninde sonunda yeniden# eer %arsa# daha d$k bir duruma d$er# grnrde tek bir oton bulunmasa bile! )una kendiliinden bozunma denir! Kuantum Aekaniine gre her gei$in bir ba$latcs %ardr# kendiliinden gei$ olmaz! &rn$te kendiliinden gibi grnen d$$lere aslnda otonlar neden olur# ama gerek otonlar deil! )unlar sanal otonlarca# yani bo$luktaki dzensiz kuantum dalgalanmalarnca uyarlr! (er elektrik yknn e%resinde bir sanal oton bulutu %ardr! Canal oton bulutlarnn teki ykl paracklarla etkile$imi# bir elektrik alan olu$turur! Canal otonlar elektrik alan olu$turduklarndan her zaman bir atomun iinde me%cuttur %e elektron durumlarnn bu grn$te kendiliinden bozunmalarna yol aabilir! 6 ?opluluk iinde bir g olmak %e e$yalar itebilmek istiyorsanz momentumu aktarabilmeniz gerekir! )ir $eyi bulunduu yerden hareket ettirmek ya da bir $eyin bulunduu yerden ayrlmasn nlemek istiyorsanz yine momentum aktarmanz gerekir! (er iki durumda da derdiniz harekettir %e hareket momentumdur! )ir hareketi ba$latmak ya da durdurmak istemeniz pek bir ark yaratmaz! Besneleri yolundan saptran %e $eylerin dei$mesine neden olan# i$te momentum iindeki dei$imlerdir %e bu yzden paracklarn belirli bir yolu izlemelerini salayan $ey de momentum denetimidir! Ktle kabuu zerinde# elinizdeki ktleye uygun kinetik ener/iyi salamadan momentum elde edemezsiniz! 'urgun ktlesinde bir dolu ener/i bulunan gerek anlamda ar bir paracn# kendine belli miktarda momentum salamak iin daha ha i bir paracn gereksinecei lde kinetik ener/iye ihtiyac yoktur! )tn gerek paracklar momentum edinmek iin gerekli olan ener/i miktarna sahip olmak zorundadr! )u durgun ktlesi olmayan otonlar iin bile geerlidir! Kuantum kuramnda parack ka%ram klasik izikteki kadar keskin deildir! +aracklar ener/iyi nicelik katsaylar gsterilmi$ bir biimde ayr paketler iinde ta$r %e aktarr! *ou durumda onlar teki paracklardan ayran belirli ktleleri %ardr %e elektrik yk gibi teki niceliklerden belirli miktarlarda ta$yabilirler! Iotonlar s r noktasnda durgun ktleye sahiptir , bu kesin bir deerdir- ! Fzun sreli bir %ar olu$a sahip olan gerek paracklar ktle# ener/i %e momentum deerleri arasnda kat ili$kilere sahiptir! +aracklar yaratlp yok edilebildiklerinde %e ok geici bir %ar olu$a sahip olduklarnda bu tr kat kurallara boyun emezler! "ner/ilerindeki kuantum dalgalanmalar da ok byk olabilir! )u zellikle teki paracklar arasnda etkile$im salamak iin dei$ toku$ edilen paracklar iin geerlidir! )u tr paracklarn btn ener/isi bir kuantum dalgalanmasdr! ?am anlamyla yoktan %ar edilirler! @akum tamamen bo$ deildir# ama bu ksa mrl paracklarn kaynayan ktlesidir! Kuantum kuramnda paracklarn# klasik anlamda srekli dalgalara at edilen zellikler gsterdikleri bulgulanm$tr! )unu yannda klasik ku%%et alanlarnn paracklardan olu$tuu grlm$tr! (erhangi iki parack arasndaki elektrik etkile$imine# bunlar arsndaki oton al$ %eri$i neden olmaktadr! )u otonlarn mr ksadr# bu da onlarn zamandaki yerlerinin iyice snrlanm$ %e bu yzden de ener/ilerinin belirsiz olduu anlamna gelir! )unlar ener/i %e momentumlar uzun ;M

mrl bir parack iin normal olacak deerlerden sapmalar gsterebilen sanal paracklardr! Galnzca otonlar deil# elektronlar gibi paracklarda yaratlabilir# ama bunlar tmel elektrik yknde bir dei$im olmamas iin kendi anti> paracklaryla birlikte retilmek zorundadr! )yle iki paracn durgun ktlesini yaratmak iin ener/i gerekir# ama gereken ener/i bir ener/i dalgalanmas olarak ok ksa bir sre iin ortaya kabilir %e bylece paracklar btnyle yoktan %ar edilebilir! 6c )o$ uzay5 aslnda parack : anti parack i tlerinin kaynayan mayalanma kazandr! 6 'i(ir )e$ *er*an+i (ir +erek ,ara-"n (tn$#e $ok#u"u .emektir/ 0

N&TLAR
Atomlar iinde elektronlar iin izin %erilen durumlar# geni$ aralkl ener/i se%iyelerine sahiptir %e elektronlar yalnzca bu se%iyeleri i$gal edebilir! )ir elektron ba$ka bir , bo$- duruma geerse# yalnzca bu durumlardan birinden aktarm yapabilir %e bunu yaparken# ener/isi iki se%iye arasndaki ener/iye bal olarak belirli miktarda dei$ir! Bormal ya da emel durumdaki bir atomun# bir rnek biimde elektronlarla doldurulmu$ken# d$k ener/i se%iyeleri de %ardr! )ir elektron ba$lang konumunda uyarldnda# kendini daha yksek ener/i se%iyelerinden birinde bulur ya da atomu btnyle terk eder! 'aha yksek bir se%iyeye uyarlm$ bir elektron# bo$ bir durum %ar olduunda# daha d$k bir ener/i se%iyesine d$ebilir! "lektron daha d$k bir ener/i se%iyesine getiinden# kendisini art ener/iden kurtarmak zorundadr %e bunu bir oton salarak yapar! Atomlarn $k samasnn nedeni budur! "lektronlar hep atom iindeki belirli durumlar aldndan# yaylan herhangi bir oton# elektronun ilk %e son durumunda sahip olduu ener/ilerin arkna denk bir ener/i barndrabilir! )irok olaslk ortaya karr# ama yinede bir otonun sahip olabilecei ener/i zerine snrlamalar koyar! Ioton ener/isi $n rekans# dolaysyla rengiyle orantldr# bu yzden bir atomun rettii $n tay belirli rekansa sahip bir renkli 6 izgiler5 takmndan olu$ur! )elirli bir tr atomun tay btnyle ayrcdr! Klasik izik bu tay lara bir aklama getiremez! Canal paracklarn ayrc bir belirsizlii %ardr# hem zamanda hem de ener/ideO )elirsizlik kendisini ener/i dalgalanmalar $eklinde gsterir! +aracklar# dalgalanmalar iinde# sanki olmalar gerekenden daha azla , ya da daha az- ener/iye sahipmi$ gibi da%ranrlar! Ayn biimde bu# zaman iindeki bir belirsizlik gibi de grnebilir! )ir kuantum sisteminde paracklar ayn anda iki yerde bulunabilir , ya da en azndan byle byklklere sahiptir- gibi grnyor! +aracklar zaman bile tersine e%irebilir! Iiziki Lichard Ieynman anti>paracklar 6 zamanda geriye doru yolculuk eden paracklar5 olarak aklar! )u anti> paracklarn niteliklerinin# paracklarnnkinin nasl tersi olduunu aklyorD Xamanda geriye doru ta$nan bir negati elektrik yk zamanda ileriye doru hareket eden bir poziti yke e$ittir! (er iki durumda da gelecekteki poziti yk artar %e zamanda geriye doru hareket eden negati ykl elektron onun anti> parac olan bir poziti ykl pozitron olarak grlr! )tn paracklar# aslnda arkl biimde hareket eden ayn parack olduklarndan# beklenecei zere# kendi anti>paracklarna sahiptirler! "lektronlarn atom iinde alabilecei durumlar# birbirlerinden nemli ener/i aralklaryla ayrlan bir se%iyeler takmna kmelenme eilimimdedir! )ir atom# en d$ yerle$im se%iyesini tutabilecei elektronlarn# tmyle doldurmu$sa# o zaman herhangi bir azladan elektron eklendiinde daha yksek bir ener/i durumuna gitmek zorunda kalr! &enellikle asl atomik durumunda kald srece bundan daha d$k bir ener/iye ;;

sahip olur! '$ kabuklar btnyle elektronlarca doldurulan bu tr atomlar soy gazlar olu$turur! Coy gazlar hibir $eyle doal bir etkile$ime girmez! )ir atom# ekirdeindeki poziti ykn yaratt elektrik alan iinde bulunur! )u ekirdein e%resinde bir potansiyel kuyu olu$turur# bu da kar$lnda elektronlarn i$gal edecei durumlar belirler! @ar olan durumlarn seimi giri$im etkisinin bir biimidir# bir orgdan ya da keman telinden elde edebileceiniz nota geni$liine benzer! .rg yalnzca bir nota karabilir %e bunun iin ses dalgalarnn dalga boyu orga uyar! )enzer biimde izin %erilen elektron durumlar potansiyel kuyunun iine uyar! <zinli durumlar kmelenerek ayr ener/i se%iyeleri olu$turur! )u durumlardan birine kar$lk gelmeyen ba$ka herhangi bir dalga i$le%i# yok edici giri$im tara ndan ortadan kaldrlr! )ir atomun d$ yzeyinde yalnzca bir elektron bulunuyor %e bir ba$ka atom tam dolum se%iyesine bir eksik elektron yznden ula$amam$sa# bu iki atom birindeki yalnz elektronu teki atomun neredeyse dolu deerlik se%iyesine aktararak# daha d$k bir genel ener/i salayabilir! <$te bu kimyadrD *e$itli ener/i se%iyelerindeki elektronlar atomlar birbirine balar! Kimyann ayrntlar# uygulamada karma$k bir hal alabilir# ama ilke budur! )ir atom# ekirdeindeki poziti yk ntr duruma getirmeye yetecek sayda elektron ierir! )u elektronlar her biri bir duruma gelecek $ekilde en d$k ener/i durumlarn doldurur! )ir atomun en yksekteki dolmu$ se%iyesinde dolmam$sa %e yalnzca bir yer kalm$sa %e bir ba$ka atom daha yksek bir se%iyeye gitmesi gereken tek bir elektrona sahipse# o zaman genel ener/i# bir elektronu teki atomun kalan yerine aktararak indirgenebilir! (er iki atomda bu durumda net bir yke sahiptir %e bunun sonucunda ortaya kan elektrik ekimi# onlar kimyasal bile$im olu$turmak zere balar! <yonik )a0 yalnzca birinde bir eksik# tekinde bir azla elektron bulunan ok arkl atomlar arasnda i$e yarar! Ko%alent )a0 her iki atomda ayn trde olduunda i$e yarayabilir! , karbon atomlar arasndaki Ko%alent balanmadr*ekirdek atomun gizli e endisidir! "lektronlar btn kimyasal bile$imler kurma %e atomdan $k sama gibi i$leri yapar# ama ne tr bir atom olunacan gerek anlamda denetleyen ekirdektir! "n son politik karalar alr %e alnabilecek elektron saysn %e onlar koyabilecek %ar olan se%iyeleri belirler! *ekirdek# ekirdek aileyi# gizli yeralt organize yk ierir!

N&TLAR
7nceleri atomlarn ha i negati elektronlar ta$d bulunmu$tu# sonrada poziti ykl bir ekirdek ierdikleri bulundu! )ylelikle atomlarn adeta &ne$ Cisteminin kk kopyalar olduu d$nldD ortada ekirdek gne$# onun yrngesinde gezegen elektronlar! )u ka%ram elektronlarn minyatr canl insancklarn %ar olduuna %e benzeri sonsuz sayda anteziye yol at! Be yazk ki0 6 &ne$ Cistemi5 resmi bu tr taslaklar iin aka yanl$tr! *** &ezegenlerin gne$e dorudan d$memelerinin tek nedeni onun yrngesinde dolanyor olmalardr! )irok elektronun ekirdek de%eran yapamadna ili$kin kesin kantlar %ardr! *** Klasik izie gre atomda yrngede dolanan elektronlarn ener/i samas %e hareketlerinin ya%a$lamas gerekir! Atom kadar kk bir $ey bunu saniyenin milyonda birinden daha ksa bir zamanda yapar %e atomlar bu $ekilde kmezler! , &ne$ Cistemi aslnda ya%a$lyor# ama ok ar bir hzda# milyonlarca yllk bir zaman leinde! ;4

+auli ilkesi uyarnca bir duruma tek bir elektron d$er! "lektronlar yukar spinli %e a$a spinli olduklarndan# durumlarn says iilen ikiye katlanr! "lektronlar orada daha d$k bir ener/iye sahip olduklarndan# atomik durumlara d$er %e nesnelerin daha d$k ener/i se%iyelerine d$meleri genel bir kuraldr , bir incan parke d$eli bir zemin zerinde tutup brakarak ke$ edebileceiniz gibi- ! her atom elektron tutabilecek ok sayda se%iyeye sahiptir aslnda0 durumlarn says# sttekiler ener/i asndan birbirlerine ok yakn olsalar da sonsuzdur! )ir atom yalnzca ekirdeindeki poziti yk tela i edecek doru sayya ula$ana kadar se%iyelerine elektron ekmeye de%am eder %e bundan sonra atomun daha azla elektron ekecek poziti yk yoktur! )ir atom btn elektron dolumuna ula$tnda# en alttaki ener/i durumlarnda yer olduundan daha azlasn ierecektir her durumda! )az elektronlar bu durumda daha yksek ener/i durumlarna yerle$tirilmelidir! <nsanlar tek tip atomlarn sat $a baktklarnda# tay n bir gkku$a gibi bir rnek renkler yaylmndan deil# her biri arkl renkte olan bir takm keskin izgilerden olu$tuunu buldular! (er tip atom bu izgi tay lar gsterdi %e bunlar klasik izik iin tam bir gizemdi! "lektronlarn ener/i se%iyeleri dizisi her atom iin benzersizdir! "lektronlar bir se%iyeden tekine geerken her iki se%iye arsndaki ener/i arkna kar$lk gelen ener/iye sahip otonlar salar! Iotonun ener/isi $n rengi %e rekansyla orantl olduundan# bu en az bir parmak izi kadar ayrc olan bir optik izgi tay %erir! &eli$en kuantum kuramnn ilk byk ba$ars# izgi tay nn %arln aklamasyd! Kuram# gzlemlenen izgi rekanslarn belirledi %e daha grlmemi$ izgi tay lar konusunda tahminlerde bulundu> bunlarn hepsi zaman gelince ortaya karld> %e kuantum kuramnn kolayca grmezden gelinemeyeceini ortaya koydu! (er atomun merkezinde minik bir atom ekirdei bulunur! *ekirdek# btn atomun ktlesinin ounu ierir0 apnn yz binde bir byklnde olsa daO *ekirdek negati ykl elektronlar eken bir poziti elektrik yk ta$r %e atomu bir arada tutar! 7te yandan bu poziti yk# teki poziti ykl paracklar iter %e ekirdein e%resinde# protonlar %e teki ekirdekleri d$arda tutan bir engeli# Youlomb engelini olu$turur! )irok nkleona sahip byk ekirdeklerde protonlar arsndaki itim buna nispetle gl olur %e ekirdek kararsz olabilir! *ekirdek bir a - al a- parac salarak radyoakti bozunmaya maruz kalabilir! )u da Youlomb engelini delip geen skca birle$tirilmi$ iki ntron %e iki protondan olu$an bir gruptur! Ayrca ntronlar b , betabozunmasna urayabilir# buradaysa ekirdekte bir elektron yaratlr %e hemen ardndan# elektronlar gl etkile$imden etkilenmediklerinden kaar! *ekirdekler ayrca &>lar , gamma- salabilir# bunlarda yksek ener/i otonlar olmaktan ibarettir! *ekirdein elektrik potansiyeli# poziti ykl paracklar iten Youlomb bariyerini ortaya karr! '$k ener/ili protonlar bu engeli a$amaz! <lke olarak engel delme yoluyla iinden geebilirler# ama yalnzca geerken uradklarndan %e ekirdekle geici bir etkile$ime girdiklerinden bu olaslk d$ktr! Kozmik radyasyondaki baz paracklar engeli a$maya yetecek ener/iye sahiptir %e geerken ekirdei btnyle paralayacak kadar bir ener/iyi ona ykleyerek engeli kolaylkla delip geebilir! Btronlarn elektrik yk yoktur! )u yzden onlar iin engel yoktur! Lasgele ekirdee arpan bir ntron dorudan iinden geebilir!

;J

)az ekirdekler# nkleer izyon denilen bir i$lemle daha kk %e daha kararl iki ekirdee ayrlabilir! )una# zaten karasz olan bir ekirdek iin 6barda ta$ran son damla5 olan %e Youlomb engeli tara ndan d$arda azla tutulamayan azla bir ntronun eklenmesi neden olur! )u izyon# bir zincirleme reaksiyona yol aacak ba$ka birka ntron salabilir!

N&TLAR
Iiziksel dnyadaki hemen her $ey elektronlar %e sanal yada ba$ka tr otonlar arasndaki bir etkile$imin sonucu olarak grlebilir! Katlarn# tek tek atomlarn %e atomlar arsndaki etkile$imden gelen kimyasal da%ran$larn zellikleri# elektronlar arasndaki elektriksel etkile$ime indirgenir! 'nyann geri kalanyla etkile$ime giren elektronlarn yannda bir de atomun iindeki poziti ykl bir ekirdek %ardr! *ekirdei bir arada tutan elektriksel gler deildir# aslnda tan tersi sz konusudur! Atomik ekirdekte hibir elektrik ykne sahip olmayan ntronlar %e poziti ykl protonlar %ardr! Garap atomun tm byklnden yz bin kez daha kk olan ekirdein dar alannda protonlarn kar$lkl itimi ok byktr! )u elektriksel g ekirdei paralama eilimindedir# bu yzden ekirdei bir arada tutacak %e baz nedenlerle ba$ka bir yerde ortada olmayan daha byk bir ku%%et olmaldr! )yle bir ku%%et %ardr %e gl nkleer etkile$im olarak bilinir! &l olsa da ksa mrl olduundan ekirdein d$nda pek etkisi grlmez! )u gl etkile$im# tpk elektriksel etkile$imin oton dei$imiyle olu$mas gibi# sanal paracklarn dei$imiyle olu$turulur! Iotonlarn durgun ktlesi yoktur# ama gl etkile$imde dei$tirilen paracklar grece daha ardr! 'urgun ktle ener/ilerini ok ksa bir zaman iin olas olan zellikle byk bir kuantum dalgalanmasndan alyor olmallar! )u tr ar sanal paracklar ksa mrldr %e kaynaklarndan uzakla$amazlar# dolaysyla rettikleri etkile$im de ksa eri$imlidir! Btron %e proton d$nda gl etkile$ime giren pek ok parack %ardr! )u parac tekinden ayrmak yle kolay bir i$ deildir! )azlarn arkl elektrik ykleri %ardr ama ayn yke sahip ba$ka birok parack da bulunmaktadr! +aracklar genellikle uygulamada pek az ayrc olan ktleleri llerek ayrlr! )irok parack bir lde karaszdrD 'aha ar bir parack daha kk olanlara bozunur! )ir ekirdein d$nda ntronlar bile karaszdr! .rtalama mrleri 4M dakikadr! *arp$ma i$leminde# paracklar yaratlabilir! *arp$an paracklarn kinetik ener/isi yeni paracklarn durgun ktle ener/isini retecek $ekilde dn$trlr! *e$itli simetri gruplarnda byle birok parack bulundu %e sn land# ama $imdi# atomlarn ekirdeklerindeki proton %e ntronlarla elektronlarn bile$imi olmas gibi# bunlarn da arkl kuark bile$imleri olduklar biliniyor! Iermionlar %eya baryonlar kuark ierir# bosonlar %eya mesonlar ise bir kuark %e anti>kuark ierir! Kuarklar maddenin $imdilik bilinen en temel biimleridir! &l etkile$im iindeki tm paracklar balanm$ kuark gruplardr! Iermionlarn her biri kuarktan# bosonlar birbirine balanm$ bir kuark %e bir anti>kuarktan olu$ur! )u balanma ok gldr %e elektrik etkile$imi gibi# sanal parack dei$iminden doar! )irok paracn elektriksel yk %ardr %e gzlemlenen btn paracklarn ayn byklkte ykler ta$mas ok arpc bir gerektir! )az paracklarn poziti yk#

;N

baz paracklarn negati yk %ardr# ama miktar hepsinde ayndr! )u miktar# yalnzca elektronlar ilk ke$ edilen paracklar olduklarndan# elektron stndeki yk diye bilinir! Kuarklarn sahip olduu yklerle ilgili tahminler arkl olmalarn gerektirir! )ir kuark elektron yknn te ikisi byklndeki bir poziti yke ya da bir elektronunkinin te biri byklnde bir negati yke sahip olabilir! Kuarklar kendi bal gruplarndan kaamadklar iin bu kesirli ykler dorudan gzlemlenemezler# ama doru olduklarna ili$kin gl kantlar bulunuyor! Z arkl trde rengin %arl gluonlarn da renkli olmasn salar! (er gluon bir renk %e anti>renk kar$mdr! Iotonlarda bir yk %e anti>yk kar$m yksz bir parack %erir# ama gluonlar arkl renkleri birle$tirebilir# rnein bir gluon ma%i %e anti>ye$il olabilir! )yle bir gluon ntr deildir# rengi %ardr %e teki gluonlar iin kaynak i$le%i grebilir! )u gluonlarn da birbirlerine balanm$ olduklar %e otonlarn yapt gibi rahata yaylmak yerine kuarklar birbirine balayan dar $eritler olu$turduklar anlamna gelir!

N&TLAR
*ekirdekte bulunan proton %e ntronlar, toplu olarak nkleon olarak bilinirler- gl etkile$en parack rnekleridirler! Ayrca badronlar diye de bilinirler! )tn paracklar gl bir biimde etkile$mese de# ba$ka birok hadron %ardr! Keptonlar diye bilinen parack sn gl etkile$imi hissetmez bile! "lektronlar bu sn tandr %e bu yzden nkleonlarla birlikte ekirdek iine bal deildirler! *ekirdei yalnzca onlar atomun iinde ge%$ek bir biimde bir arada tutan# bir poziti elektrik yk olarak alglarlar! Gksek ener/i iziindeki deneyler yzlerce gl etkile$en parack bulgulam$tr! )u durum izikteki olduka tandk bir senaryo sunar! )ir sn ok byk bir ye says ierdiinde# bunlarn daha temel olan bir $eyin bile$ikleri olduu ortaya kar! )elirlenen e$itli kimyasal bile$imlerin hepsi atomlardan olu$mu$tur! 'oal olarak ortaya kan R4 kararl atom e$idi %ardr! )unlarn hepsi de merkezi bir ekirdein e%resinde dzenlenmi$ arkl saylarda elektronlardan olu$ur! *ekirdeklerse pion dei$imiyle balanm$ proton %e ntronlardan olu$ur! Vimdi proton %e ntronun ba$ka yzlercesiyle birlikte bir sn n yalnzca iki yesi olduklar grlyor! Kuarklar elektrik etkile$imi gibi# ama yinede onlara benzemeyen ku%%etler tara ndan bir arada tutulur! )u ku%%etler elektrik ykyle deil# renk yk ya da yalnzca renk denen ba$ka bir $eyle hareket ederler! )unun bizim doal olarak anladmz biimde renkle bir ilgisi yoktur# bu yalnzca btnyle yeni olan bir $eye %erilmi$ bir isimdir! "$sesli szckler yeni bir $ey olmasa da# renk szcnn oktan kullanmda olmas belki de byk bir talihsizliktir! <ki elektrik ykl parack arasndaki etkile$im sanal oton dei$iminden ileri gelir! Kuarklar arsndaki etkile$im gluonlar denilen yeni bir parack sn dei$iminden kaynaklanr! <ki etkile$im arasnda arklar %ardrD "lektriksel ykler yalnzca iki biimde# poziti %e negati yada yk %e anti>yk olarak belirir! "lektriksel ykler arasnda dei$tirilen otonlarn kendileri elektriksel olarak ntrdrD Gk ta$madklarndan kendi ba$larna daha azla sanal oton yayamazlar! Kuarklar arasnda dei$tirilen gluonlar ortaya karan g kuarklar tara ndan ta$nan bir tr yktr# ama bu normal elektrik yknden tmyle arkldr! &rebildiimiz renklerle hibir ilgisi olmasa da renk yk diye anlr! Kar$tyla ya da anti>ykyle birlikte yalnzca bir tr elektrik yk %arken# ma%i# ye$il %e krmz ad %erilen arkl renk yk %ardr! Ginelemekte yarar %arD )u adlar yalnzca uzla$m sonucudur

;Q

%e bildiimiz renklerle ili$kileri yoktur! (er renk ykyle ilintili bir anti>renk %ardr %e ntr renkli nesneler retmenin iki yolu %ardr! "lektriksel yk sz konusu olduunda elektriksel adan ntr bir nesneyi yalnzca yk %e anti>yk , poziti %e negati yk- birle$tirerek elde edebilirsiniz! Btr renkli paracklar retmenin iki yolu %ardrD )ir renk %e anti>renk bile$imi , ermionlardaki gibi"lektriksel etkile$imle paracklar birbirine balandnda balanmadaki potansiyel ener/i birbirlerinden ayrldka azalr! )ir paraca yeterince ener/i %erildiinde# yerekimini a$ma hzna eri$mi$ bir roketin# yerkre potansiyelini a$maya yetecek kadar ener/isi olmas gibi# btnyle kap kurtulabilir! 7te yandan bir gluon kordonu bir kez uzatldnda# biraz daha ileri uzanmak iin en az ba$larkenki kadar ener/i elde eder# uzatldka zay lamaz! Ayrca uzatldnda kopabilmesi bakmndan esnek bir kordon gibidir! &luon kordonu kuarklar ayrlp kordon uzadka daha azla ener/i sourma yetisine sahiptir! "n sonunda kordondaki ener/i bir kuark anti>kuark i t yaratmaya gerekenden bile azla olur! Kordon kopar %e kopuk ular yeni kuark %e anti>kuarkn renk ykleriyle sona erer! Asl kuark balanm sisteminin yerinde $imdi iki ayr sistem %ardr# biri kuarktan# tekiyse bir kuark %e anti>kuarktan olu$ur! )ir kuark serbest brakmak yerine ener/i yeni bir parack# bir boson yaratm$tr! )u hep gerekle$ecektir %e serbest kuarklar asla olu$maz! Kuarklar ilerine balandklar 6 paracklardan5 kaamasalar da# bir trden tekine dei$ebilir! )una zay etkile$im denen tuha bir sre neden olmaktadr! Xay etkile$im taam anlamyla her $eyle etkile$ebilen geni$ yaylml bir sretir! "lektromanyetik etkile$im yalnzca gl etkile$en paracklar ,ya da hadronlaretkiler! Keptonlar bundan etkilenmezler! Xay etkile$im# zay bir etkile$im olduundan etkisi olduka d$k %e zay olsa da# hepsini etkiler! Xay etkile$im# kuarklar dei$tirebilmesi bakmndan ilgi ekicidir! )ir alt kuark ya da tuha kurak bir st kuarka dn$trebilir! )u srete# zay etkile$im iinde dei$tirilen bir tr parack olan 6[ bosonu5 tara ndan alnp gtrlen art ykn yan sra kuarkn elektrik yk de dei$ir! )u yk daha sonra yeni yaratlan Keptonlar# bir elektrona %e anti>ntrino diye bilinen elektriksel adan ntr olan ktlesiz bir leptona de%redilebilir! )u# radyoakti bir ekirdein hzl bir elektron sald nkleer bozunmas srecinde gerekle$ir! )u sre yllardr biliniyordu# ama ekirdekte salnabilecek bir elektron bulunmadnn olduka ak olmas bakmndan tuha t! "lektron# bozunma srecinde yaratlr %e bal olmadndan ekirdei hemen terk eder! Kuantumun dnya tas%iri beklentilerimize pek kar$lk %ermez! .na inanmamzn nedeni ngrlerinin deneysel sonularla uyu$masdr! Kuantum kuram# atomlar lsnde# maddenin da%ran$na bir e$it aklama getirebilen tek kuramdr! )unu da olduka iyi becerir! Kuantum da%ran$nn merkezi zellikleri arkl paracklarn saptanmas %e giri$imin gzlenmesidir! Kuantalarn gzlemi otoelektrik etkiyle gerekle$irD Aetal bir yzeyin zerine d$en $n# elektron retmesi! 8$k $iddetini arttrmann tek sonucu# me%cut otonlarn %e dolaysyla da elektronlarn saysnn artmasdr! (er oton kendi ba$na yinede etkile$ime girer# bu yzden $n rekans sabit tutulup $iddeti dei$tirildiinde# her oton ener/isini aynen korur %e $n $iddeti ne olursa olsun# retilen herhangi bir elektronun ener/isi ayn kalr! Klasik bir dalgadan beklenecek da%ran$tan ok arkldr bu! Klasik dalgann da%ran$nda# daha byk bir $iddet# aktarlan ener/inin azla olmas demektir!

;U

*ok yksek ktleli tepe kuarkn %arl yakn zamanlarda onayland! ?epe kuark daha nce bilinen iki tr kuarka# yani ekici %e dip kuarklara katlarak tabloyu tamamlar! Vimdi# sadece %e sadece alt tr kuarkn olduuna %e alt lepton takmn bunlarla e$le$tiine inanlmaktadr! Acaba kuarklarda daha temel bir $eyden mi yaplm$trP Vimdilik bunu sylemenin hibir yolu yok! Kuantum da%ran$nn merkezi zellikleri arkl paracklarn saptanmas %e giri$imin gzlenmesidir! +aracklar ya da kuantalar# bir klasik dalga gibi geni$ bir blgeye yaylm$ deil# yalnzca tek bir noktada gzlemlenir! )una kar$n# bir paracn yapyor olabilecei her $eyi betimleyen arkl byklkler arasndaki giri$im etkilerini gstermeleri bakmndan# dalga gibi da%ranyor grnrler! &iri$im bir kristal iinde atom dalmnn izilmesi gibi# olaan bir zgaradan elektronlarn salmasyla gsterilebilir %e bu ylesine d$k bir younlukta gerekle$tirilebilir ki# bir de ada yalnzca bir elektron kar ortaya! *ok kk nesneler stnde yaplan lmelerin inanlmaz byklkte parack hzlandrclaryla yaplma zorunluluu kuantum izii paradoksunun bir blmdr! (eisenberg )antsndan dolay kk bir byklk byk bir momentum ile e$lenir %e paracklar gerekli olan byk ener/ilere i%melendirebilmek iin byk bir makine gerekir! *ok yksek ener/i hzlandrclarnn ou daireseldir %e paracklar i%melendirildiklerinde saysz kez dnenirler! Ayrca# Ctan ord5daki ,Yali ornia- iki> mil uzunluundaki 6 Kinac5 gibi elektronlar tek bir dz yol boyunca i%melendiren birka byk izgisel hzlandrc da bulunmaktadr! (zlandrclar tara ndan retilen yksek ener/i paracklar nemli uzaklklar boyunca maddeden geebilirler! Atomlar arsndaki elektronik baa kyasla o denli yksek ener/iye sahiptirler ki# bunlarn onlar ya%a$latmakta da pek az etkisi %ardr! )yle paracklar kendi yollar boyunca krk balar %e bir iyonlanma tortusu brakrlar! )ir atomun# ekirdeinin ok yaknndan geerlerse onu da paralarlar! "n sonunda bu tr i$lemler araclyla bu hzl paracklar btn ener/ilerini yitirirle ama uzun bir yol katedebilirler!

N&TLAR
Kuantum kuramn daha u %arsaymlarn olumsuzlayacak bir deney yapmak iin birok giri$imde bulunulmu$# ama $imdiye kadar Kuantum Aekanii hep hakl km$!

;W