Politechnika

Biaostocka

ZAMIEJSCOWY WYDZIA MECHANICZNY W SUWAKACH

INSTRUKCJA DO ZAJ LABORATORYJNYCH Temat wiczenia: Wpyw szybkoci obrotowej i zastosowanych rodkw smarnych na stan uzyskanej powierzchni w trakcie wyoblania. Numer wiczenia 6.

Laboratorium z przedmiotu: TECHNIKI WYTWARZANIA III C

Opracowa: dr in. Sergiusz Jakuszewicz

2005

1. WPROWADZENIE
Gbokie naczynia bez szwu spawanego mona rwnie wykonywa za pomoc wyoblania lub cignienia na prasach. Do wyoblania podobnie jak do cignienia na prasie stosuje si materia wyjciowy w postaci paskiego krka wycitego z blachy. Wyoblanie w porwnaniu z cignieniem jest szczeglnie korzystne w tych przypadkach, gdy chodzi o wykonanie niezbyt duej iloci przedmiotw lub szybkie przygotowanie produkcji. Bardzo duy wpyw na wybr waciwego procesu produkcyjnego ma rwnie ksztat i wielko produkowanych przedmiotw. Im bardziej zoony jest ksztat i wiksze wymiary produkowanych przedmiotw, tym wiksz ich ilo opaca si produkowa za pomoc wyoblania. W porwnaniu z cignieniem wyoblania nie wymaga kosztownych narzdzi, natomiast proces ksztatowania za pomoc wyoblania jest znacznie bardziej pracochonny. Wyoblanie wykonuje si na specjalnych obrabiarkach zwanych wyoblarkami, o konstrukcji bardzo zblionej do zwykych tokarek. Wyoblarki mog by wyposaone w zwyke suporty krzyowe lub te zamiast suportu mog posiada podprki, na ktrych opiera si narzdzie. Przez odpowiednie przesuwanie si ba wyoblaka po powierzchni wirujcego krka i wywierania na niego nacisku wygniata si blach i nakada j stopniowo na wzornik. Narzdzia i wzorniki 1. Wyoblaki Narzdzia suce do wyoblania nazywane s wyoblarkami. Rozrnia si: wyoblaki rczne i wyoblaki suportowe. W praktyce spotyka si bardzo du rozmaito tych narzdzi. Ksztat wyoblaka musi by dostosowany do rodzaju wykonywanej operacji.

Rys.1. Odmiany wyoblakw. Wyoblak rczny skada si z rkojeci o rednicy do 50 mm i dugoci do 500 mm wykonanej z twardego drewna i osadzonego w niej metalowego trzpienia o rednicy 15 40 mm, dugoci ok. 400 mm zakoczonego gadko
2

wypolerowanym ze wszystkich stron zaokrglonym bem. Cakowita dugo wyoblaka rcznego wynosi ok. 750 900 mm. Dobrym materiaem na trzpienie metalowe wyoblakw jest, ze wzgldu na wasnoci cierne, dajcy si atwo ku stop skadajcy si z 90% Cu, 8% Al i 2% Si lub hartowana stal narzdziowa. Zesp typowych wyoblakw rcznych przedstawiony jest na rys. 1. Do wyoblania przedmiotw z cienkiej blachy miedzianej uywa si rwnie wyoblaki drewniane. W celu zmniejszenia siy tarcia wyoblaka o blach i uniknicie rysowania stosuje si wyoblaki krkowe rczne (rys. 2) i suportowe (rys. 3). Praca przy pomocy wyoblaka suportowego zaoszczdza pracownikowi duo wysiku miniowego. Krek wyoblaka powinien by wykonany ze stali narzdziowej, hartowany i gadko wypolerowany. rednic krkw przyjmuje si zwykle rwn 40 60 mm. Krki osadza si na stalowych hartowanych sworzniach sworzniach rednicy ok. 10 12 mm. Przykady konstrukcji krkw podano na rys. 4. Narzdzia powinny by bardzo starannie przechowywane i po pracy nasmarowane tuszczem. Powierzchnia robocza narzdzia nie moe wykazywa adnych skaz ani ladw rdzy. Wad wyoblania suportowego jest mniejsza swoboda operowania narzdziem ni przy wyoblaniu rcznym.

Rys.2. Wyoblak krkowy rczny.

Rys.3. Wyoblak suportowy.

Rys.4. Przykady ksztatu krkw wyoblakw. 2. Wzorniki proste Ksztat wzornika musi odpowiada cile wewntrznemu ksztatowi przedmiotu, ktry ma by na nim wyoblany. Wzorniki w zalenoci od iloci przedmiotw, ktre maj by na nim wyoblane, wykonuje si z drewna lub z metalu. Na wzorniki drewniane najlepiej nadaje si dobrze wysuszone drewno bukowe, klonowe lub brzozowe. Wzorniki s sklejane z warstw poprzecznych do osi obrotu uoonych tak, aby wkna krzyoway si. W celu zwikszenia trwaoci wzornikw drewnianych obija si czasem blach stalow ich krawdzie, ktre najbardziej s naraone na zniszczenia. Wzorniki drewniane maj t wad, e z czasem wskutek wysychania kurcz si. Trwao wzornika drewnianego mona zwikszy przez pokrycie go blach przy pomocy wyoblania. Oczywicie wzornik drewniany musi mie w tym wypadku wymiary nieco mniejsze uwzgldniajce grubo nakadanej blachy. W przypadku, gdy wymagana jest dua trwao wzornikw lub dua dokadno wykonywanych wyrobw stosuje si wzorniki metalowe: stalowe, eliwne, mosine, aluminiowe lub inne. Przykady konstrukcji wzornikw podano na rys. 5. Rysunek 5a przedstawia typowy wzornik drewniany. Konstrukcja przedstawiona na rys. 5b stosowana jest do duych wzornikw drewnianych. Wzorniki metalowe pokazane s na rys. 5c, d, e.

Rys.5. Przykady konstrukcji wzornikw. W przypadku gbokiego wyoblania, gdy proces wytwarzania powoki podzielony jest na kilka operacji wykonywanych kolejno na kilku wzornikach, mona wstpne wzorniki wykona z drewna. Ostatni wzornik wykonuje si ze stali lub eliwa celem uzyskania dokadnych wymiarw gotowego wyrobu. Przy wykonywaniu wzornikw naley zwrci uwag na ich dokadne wyrwnowaenie i wycentrowanie. 3. Wzorniki skadane Do wyoblania przedmiotw o zoonych ksztatach, gdy rednica u wylotu jest mniejsza od rednicy w gbi naczynia, stosuje si wzorniki skadajce si z szeregu czci, w celu umoliwienia wyjcia wzornika z wntrza wyoblanego przedmiotu. Przy projektowaniu wzornika naley go tak podzieli i dobra tak ilo segmentw, aby mona byo kad cz wzornika atwo wyj z wntrza wyoblonej powoki. Przykad wzornika skadanego przedstawiono na rys. 6. Wzornik ten skada si z rdzenia i siedmiu segmentw oznaczonych cyframi 1 7.

Rys.6. Wzornik skadany. Segment wzornika oznaczony cyfr 1 wykonuje si w ksztacie klina w celu uatwienia rozbierania wzornika. Segmenty osadzone s w rowkach rdzenia 8. Po wyoblaniu naczynia usuwa si rdze, a nastpnie klin 1, po czym usuwa si z wntrza naczynia pozostae elementy. Kolejno wyjmowania segmentw przedstawiono na rys. 7. Wzornik skadany podobnie jak inne wzorniki zamocowuje si na wrzecionie wyoblarki.

Rys.7. Przebieg wyjmowania segmentw.

4. Wzorniki toczne Zamiast wzornikw skadanych mona stosowa wzorniki toczne (krkowe) wewntrzne i zewntrzne. Wzorniki toczne wewntrzne umieszczane s na trzpieniach osadzonych w koniku wyoblarki. Wzorniki toczne zewntrzne osadzone s na wspornikach zamocowanych na ou wyoblarki. Wyoblarki z rcznym prowadzeniem lub rcznym napdem narzdzia Konstrukcja i wygld wyoblarek s zblione do prostych tokarek. Wyoblanie mona w przypadku braku wyoblarek wykonywa na tokarkach. Wydajno pracy jest jednak w tym przypadku na og nisza, ze wzgldu na gorsze przystosowanie tokarki do tego rodzaju obrbki. Nowoczesne wyoblarki budowane s z napdem indywidualnym od silnika elektrycznego, spotyka si jednak jeszcze w wielu zakadach wyoblarki ze stopniowymi koami pasowymi napdzane grupowo.

Rys.8. Wyoblarka do wyoblania rcznego z silnikiem zamocowanym do wrzeciennika. Przykad wyoblarki z napdem indywidualnym przedstawiono na rys. 8. W wyoblarce tej silnik elektryczny zamocowany jest konierzem do wrzeciennika. Wad tej konstrukcji jest przenoszenie drga silnika na wrzeciono. Prdko wrzeciona, z jaka powinno si ono obraca podczas wyoblania zaley od wymiarw i rodzaju materiau obrabianego przedmiotu. Mae przedmioty z cienkiej blachy wymagaj duej prdkoci obrotowej wrzeciona, natomiast due przedmioty z grubego materiau musz by ksztatowane przy stosunkowo maej prdkoci obrotowej. Dlatego te wyoblarka musi umoliwia nastawienie kilku, a nawet w niektrych typach wyoblarek kilkunastu stopni prdkoci obrotowych. Mae wyoblarki maj zwykle 4, a nawet 8 stopni prdkoci obrotowych, co przy zastosowaniu silnika elektrycznego o przeczalnej iloci par biegunw nie komplikuje konstrukcji wyoblarki. Zakres
7

prdkoci obrotowych wrzecion niektrych typw wyoblarek podano w tab. 1 zawierajcej rwnie inne dane charakterystyczne. Tab.1. Wielkoci charakterystyczne wyoblarek.

Proces wyoblania Przy okrelaniu rednicy przyjmuje si, e powierzchnia krka ma by rwna powierzchni gotowego wyrobu. W tablicy 2 podano wzory, suce do obliczenia rednicy krka wyjciowego dla przedmiotw o prostych ksztatach geometrycznych. Przytoczony sposb obliczenia nie uwzgldnia cieniania cianek naczynia i dlatego w celu dokadniejszego okrelenia wielkoci krka wstpnego, naley do wzoru okrelajcego rednic krka wprowadzi wspczynnik uwzgldniajcy cienianie cianek. Np. w przypadku naczynia walcowego wzr taki bdzie mia posta:

D = d 2 + c4dh
g gdzie: c wspczynnik cienienia cianki ( c = 1 ), g 0 g0 pionowa grubo materiau przed wyoblaniem, g1 grubo cianki walcowej czci naczynia. Dokadne ustalenie wielkoci krka wykonuje si na podstawie prbnego wyoblania. Przy ustaleniu rednicy krka naley uwzgldni pewien naddatek na obcicie obrzea.

Tab.2. Wzory do obliczania rednicy krka wyjciowego.

Wyoblanie rczne
Materiaem wyjciowym przy wyoblaniu przedmiotw blaszanych s paskie krki lub naczynia blaszane toczone o ksztacie i wymiarach moliwie jak najbardziej zblionych do gotowego przedmiotu. Przebieg procesu wyoblania rcznego przedmiotw z paskich krkw blaszanych jest nastpujcy: krek blaszany dociska si lekko do wzornika tarcz dociskow, a nastpnie uruchamia si wyoblark i centruje si krek za pomoc drewnianego koka. Po wycentrowaniu zaciska si mocno krek,

smaruje si go i rozpoczyna wyoblanie. Operator trzymajc trzonek narzdzia prawym ramieniem i opierajc wyoblak o koek w podprce nagniata blach. eb wyoblaka powinien znajdowa si nieco poniej paszczyzny poziomej przechodzcej przez o obrotu obrabianego materiau. Wygniatanie zaczyna si od krawdzi tarczy dociskowej. eb wyoblaka prowadzi si w paszczynie poziomej szereg razy tam i z powrotem, przy czym nie powinien on nigdy pozostawa w jednym miejscu. Blach naciska si rwnomiernie przy ruchu wyoblaka w jednym kierunku jej krawdzi zewntrznej. eb wyoblaka prowadzi si dugimi kolistymi ruchami zbliajc swobodne obrzee obrabianego krka do wzornika. Opisany cykl pracy powtarza si dotd, a ca blach naoy si na wzornik. Kolejne fazy wyoblania oznaczone cyframi 1, 2, 3 przedstawione s na rys. 9.

Rys.9. Kolejne fazy wyoblania.

10

Rys.10. Przyrzd dwigniowy uatwiajcy wyoblanie: 1 rami wyoblaka umocowane w widekach 4, 2 dwignia sterujca, 3 tarcza obrotowa.

Rys.11. Przykad wyoblania za pomoc przyrzdu dwigniowego.

11

Rys.12. Komplet narzdzi uywany przy wyoblaniu za pomoc przyrzdu dwigniowego. Blacha jak ju zaznaczono, przed wyoblaniem i w czasie wyoblania powinna by smarowana w celu zmniejszenia tarcia. Do smarowania blachy przy wyoblaniu stosuje si j, mydo bezalkaliczne, wazelin zmieszan z grafitem itp. Proces wyoblania naley prowadzi przy odpowiedniej prdkoci obwodowej przedmiotu na zewntrznej jego powierzchni. Niewaciwa prdko obwodowa moe spowodowa powstawanie fad. Prdko obrotowa wrzeciona jest, wic zalena od rednicy obrabianego przedmiotu. Przy wyoblaniu na og nie mona utrzyma staej prdkoci obwodowej ze wzgldu na zmieniajc si rednic przedmiotu w rnych miejscach naczynia. Tab. 3 podaje stosowane w praktyce prdkoci obrotowe dla przedmiotw redniej wielkoci. Prdko obwodowa, a wic i prdko obrotowa wrzeciona, zalene s od rodzaju materiau i od gruboci blachy. Tab.3. Prdkoci obrotowe wrzeciona przy wyoblaniu.

12

Im wiksza jest grubo materiau tym mniejsza powinna by prdko obrotowa. Prdkoci obrotowe dla rnych gruboci materiau i rnych rednic przedmiotw wyoblanych z aluminium podano w tab. 4. Tab.4. Prdkoci obrotowe wrzeciona przy wyoblaniu aluminiowych w zalenoci od ich rednicy i gruboci. przedmiotw

Przy ustalaniu warunkw wyoblania naley przede wszystkim okreli dopuszczalna wielko posuwu p, biorc pod uwag, e zbyt duy posuw zwiksza nadmiernie szybko odksztacania, a zbyt may posuw powoduje dugotrwae tarcie na maym odcinku cianki wyoblanego naczynia; w obu przypadkach nastpuje pknicie materiau.

Materiay stosowane na wyroby wyoblane O doborze materiaw na wyroby wyoblane decyduj nastpujce czynniki: 1. Podatno materiau do wyoblania. 2. Wymagania stawiane wytwarzanym przedmiotom, jak wytrzymao, ciar, odporno na korozj, odporno na cieranie, przewodnictwo cieplne, przewodnictwo elektryczne itp. Do wyoblania stosuje si materiay w postaci blach i tam. Do najczciej stosowanych nale blachy i tamy ze stali mikkiej wglowej, miedzi i stopw miedzi, aluminium i stopw aluminium oraz cynku.

2.

CEL I ZAKRES WICZENIA LABORATORYJNEGO

wiczenie ma na celu zapoznanie studentw z przebiegiem procesu wyoblania oraz wpywem szybkoci obrotowej i zastosowanych rodkw smarnych na stan uzyskanej powierzchni w trakcie wyoblania.

3. METODYKA BADA
Wymagana znajomo zagadnie. - proces wyoblania i zastosowanie w przemyle, - narzdzia i wzorniki,
13

- prdkoci obrotowe i smary stosowane przy wyoblaniu, - materiay stosowane na wyoblanie.

Przebieg wiczenia
Po zapoznaniu si ze stanowiskiem skadajcym si z: - tokarki uniwersalnej, - wzornikw, - przygotwek do wyoblania, - wyoblakw, - suwmiarki. Studenci przystpuj do wyoblania z przygotwek elementw na zadanych wzornikach przy podanych przez prowadzcego prdkociach obrotowych. Przy wyoblaniu naley zastosowa do smarowania j. Po wyobleniu studenci dokonuj ogldzin i oceny wykonanych wyrobw, gdzie pniej swoje wyniki wraz z rysunkami zamieszczaj w sprawozdaniu.

4. WYMAGANIA BHP
- studenci powinni by ubrani w trakcie wiczenia w fartuchy ochronne, - studenci nie mog wykonywa samodzielnie adnych czynnoci bez uzyskania zgody prowadzcego, - nie dotyka wirujcych krawdzi i uchwytu z wzornikiem w trakcie wyoblania. Warunkiem bezpiecznej pracy na tokarce jest:

o Ustawienie tokarki w miejscu zapewniajcym wygodne jej uytkowanie rozumiane przez swobodny dostp do wszystkich jej elementw, o Stosowanie do owietlenia instalacji o napiciu 24V, o Stosowanie okularw ochronnych, o Wyczenie obrabiarki gwnym wycznikiem w przypadku przerwy w pracy lub odejcia uytkownika od tokarki.

14

5. SPRAWOZDANIE STUDENCKIE POWINNO ZAWIERA:

- przebieg wiczenia, zastosowane materiay, przyrzdy i urzdzenia, - przygotowanie prbek i ich opis, - wyniki oceny powierzchni i wymiarw przedmiotw wyoblonych przy zastosowaniu smarw i bez smarowania, - rysunki wykonanych wyrobw, - wnioski.

6. LITERATURA:
1. Erbel St., Kuczyski K., Marciniak Z.: Techniki wytwarzania. Obrbka plastyczna. Warszawa. PWN. 1981 2. Szopsk K.: Obrbka metali na wyoblarkach. Warszawa. PWT. 1957

15