06/Nov/13

1
Gjeostatistik
Th.Korini, 2013
Fakulteti i Gjeologjis dhe i Minierave
K
u
r
s
i


I

M
a
s
t
e
r

G
j
e
o
i
n
f
o
r
m
a
t
i
k

Leksioni 2
Populacioni prfaqson nj bashksi mbi t ciln
kryhet nj studim statistikor pr nj karakteristik t
caktuar (prmbajtjen e mineralit, trashsin e shtress,
porozitetin, rezistencn n shtypje etj).
Variabli i rastit i v n korrespodenc nj vler
numerike do karakteristike t populacionit t marr n
studim.
Le t jet X nj variabl i rastit (vr). X (madhsia fizike)
sht matur n n pika dhe x
1
, x
2
, x
3
, , x
n
prbjn nj
mostr t ktij variabli t rastit.
Mostra prbn nj nnbashksi t populacionit t ciln
e studjojm lidhur me nj (ose m shum) veti t saj.
Mostra dhe Populacioni
06/Nov/13
2
Nocioni i probabilitetit:
N se nga nj populacion marrim nj mostr gjithnj e m t madhe (mund t themi se
n shkon drejt infinitit), ather mund do t mund t ndrtonim histogramn e
populacionit e cila do t kufizohej nga nj kurb e quajtur kurba e shprndarjes s
populacionit.
N se shnojm x dhe x dy vlera t veanta t variablit X, ather frekuenca e
matjeve f(x,x) tenton drejt nj madhsie p(x,x) t ciln e quajm probabilitet q X t
marr vler n intervalin (x,x). Mund t shkruajm:
x ' x
( , ') f x x
X
n
x ' x
( , ') p x x
X
{ } ( , ') Pr ' p x x ob x X x = s <
Siprfaqja totale ndrmjet kurbs s shprndarjes t X-it dhe aksit t absisave sht
(si dhe histograma e frekuencave t nj mostre) e barabart me 1.
{ } Pr 1 ob X s < =
Densiteti i probabilitetit
Marrim dy vlera x dhe x shum pran njera tjetrs dhe shnojm x=x+x, ku x
sht shum i vogl.
Probabiliteti q x t prfshihet ndrmjet x dhe x + x n kt rast sht
praktikisht i barabart me siprfaqen e drejtkndshit me baz x dhe lartsi y
(ordinata e piks me abscis x). N qoft se y=p(x) sht ekuacioni i kurbs s
shprndarjes, kemi:
p(x) Ax=Prob{xsX<x+dx}
Ordinata p(x) quhet densiteti i probabilitetit t variablit X.
N kt mnyr, shkruajm probabilitetin n nj interval t fardoshm (x,x)
n formn e integralit t prcaktuar:
{ } ( )
'
Pr '
x
x
ob x X x p x dx s < =
}
x ' x
y x A
X
y
x A
06/Nov/13
3
Funksioni i shprndarjes
Pr arsye komoditeti n llogaritje prdoret nj funksion tjetr i quajtur
funksioni i shprndarjes, i cili prfaqson probabilitetin e q {x <X}.
Pra sht siprfaqja nn kurb deri n vlern e x-it, pra mund t shkruajm:
{ } ( ) ( ) Pr
x
P x ob X x p x dx

= < =
}
Njohja e funksionit t shprndarjes bn t mundur llogaritjen e probabiliteteve pr
nj interval t fardoshm:
{ } ( ) ( ) ( ) Pr
b
a
ob a X b p x dx P b P a < < = =
}
x
( ) P x
X
x
X
1
( ) P x
( ) p x
Modeli i ligjit normal
Forma e ligjit normal
sht nj nga modelet q prdoret m shpesh. Shprehja matematike e tij
sht:
( )
2
1 1
exp
2 2
x m
p x


| |
=
`
|
\ .

)
Ku m mesatarja, - devijimi mesatar kuadratik
m
( ) p x
X
Kurba sht simetrike n lidhje me m dhe sht m e shtrir pr vlera m
t mdha t devijimit mesatar kuadratik
06/Nov/13
4
m
1.3
o
oo
1.3
o
oo
3 m 3 m +
Probabiliteti pr t patur vlera tej 3 fishit t devijimit mesatar kuadratik
n raport me mesataren sht praktikisht zero:
{ }
0
00
Pr 3 2.6 ob X m > =
Probabiliteti pr t patur vlera tej 2 fishit t devijimit mesatar kuadratik
n raport me mesataren sht relativisht i vogl (rreth 5%):
{ }
0
0
Pr 2 4.56 5% ob X m > = ~
Sheshimi sipas ligjit normal
Duke hedhur pikat n grafikun n vijim lehtsisht mund t gjykojm pr
ekzistencn e nj shprndarjeje normale (n ordinat hidhen frekuencat
dhe n abscis hidhen klasat (qendrat)). N nj grafik t till, shkalla e
frekuencave realizon nj transformim t till i cili kthen ligjin normal t
shprndarjes n nj drejtz t quajtur drejtza e Henry
Abscisa e piks me frekuenc 50% (0.5) prfaqson mesataren, ndrsa
pjerrsia e drejtzs sht
proporcionale me devijimin
mesatar kuadratik:
4 her devijimin mesatar
kuadratik ndrmjet
abscisave t pikave me
ordinata 0.0228 dhe
0.9772
06/Nov/13
5
Llogaritja e probabiliteteve
Shprndarja normale standarte
Pr nj variabl X mesatarja e t cilit sht m dhe devijimi mesatar kuadratik
sht , kryhet ndryshimi i variablit:
X m
T

=
Pr variablin T, mesatarja sht zero dhe devijimi mesatar kuadratik i barabart me 1.
N se variabli X ka nj shprndarje normale, densiteti i probabilitetit i variablit T
bhet:
2
2
1
( )
2
t
p t e

=
Kjo quhet shprndarje normale standarte
0
1
m

x
x m
t

=
X m
T

=
{ } { } Prob Prob X x T t < = <
Pr t llogaritur probabilitetin Prob{X<x} llogarisim vlern e t-s:
dhe kemi Prob{X<x} =Prob{T<t}
X m
T

=
N kt mnyr mjafton q t llogaritet probabiliteti pr shprndarjen normale
standarte.
06/Nov/13
6
Tabela e shprndarjes normale standarte
t 0.00 0.01 0.02 0.03 0.04 0.05 0.06 0.07 0.08 0.09
0.0 0.50000 0.50399 0.50798 0.51197 0.51595 0.51994 0.52392 0.52790 0.53188 0.53586
0.1 0.53983 0.54380 0.54776 0.55172 0.55567 0.55962 0.56356 0.56749 0.57142 0.57535
0.2 0.57926 0.58317 0.58706 0.59095 0.59483 0.59871 0.60257 0.60642 0.61026 0.61409
0.3 0.61791 0.62172 0.62552 0.62930 0.63307 0.63683 0.64058 0.64431 0.64803 0.65173
0.4 0.65542 0.65910 0.66276 0.66640 0.67003 0.67364 0.67724 0.68082 0.68439 0.68793
0.5 0.69146 0.69497 0.69847 0.70194 0.70540 0.70884 0.71226 0.71566 0.71904 0.72240
0.6 0.72575 0.72907 0.73237 0.73565 0.73891 0.74215 0.74537 0.74857 0.75175 0.75490
0.7 0.75804 0.76115 0.76424 0.76730 0.77035 0.77337 0.77637 0.77935 0.78230 0.78524
0.8 0.78814 0.79103 0.79389 0.79673 0.79955 0.80234 0.80511 0.80785 0.81057 0.81327
0.9 0.81594 0.81859 0.82121 0.82381 0.82639 0.82894 0.83147 0.83398 0.83646 0.83891
1.0 0.84134 0.84375 0.84614 0.84849 0.85083 0.85314 0.85543 0.85769 0.85993 0.86214
1.1 0.86433 0.86650 0.86864 0.87076 0.87286 0.87493 0.87698 0.87900 0.88100 0.88298
1.2 0.88493 0.88686 0.88877 0.89065 0.89251 0.89435 0.89617 0.89796 0.89973 0.90147
1.3 0.90320 0.90490 0.90658 0.90824 0.90988 0.91149 0.91309 0.91466 0.91621 0.91774

3.8 0.99993 0.99993 0.99993 0.99994 0.99994 0.99994 0.99994 0.99995 0.99995 0.99995
3.9 0.99995 0.99995 0.99996 0.99996 0.99996 0.99996 0.99996 0.99996 0.99997 0.99997
Funksioni i shprndarjes i ligjit normal standart
Probabiliteti pr t gjetur nj vler m t vogl se t :
p (-t) =1 - p (t)
P.sh. probabiliteti q i korrespodon vlers t=1.15, lexohet n
kryqzimin e rreshtit 1.1 me kolonn 0.05:
P(1.15) =0.87493
Pr vlera negarive t t-s prdoret vetia e simetris e shprndarjes
normale q on n:
P(-t) =1 P(t)
( ) P t
0 t
T
( ) 1 P t
0 t
T
Ndrsa pr t llogaritur probabilitetin q i korrespodon nj intervali t
fardoshm [t
1
, t
2
], veprohet si vijon:
Prob{ t
1
<T <t
2
} =P(t
2
) - P(t
1
) (duke patur kujdes pr shenjn)
06/Nov/13
7
Shembull 1
Zbulimi i nj vendburimi hekuri ka rezultuar n 100 Mt (milion ton)
rezerva t cilat paraqesin nj shprndarje normale t prmbajtjes me
mesatare 54% dhe devijim mesatar kuadratik t barabart me 7%.
Shoqria q do t shfrytzoj kt vendburim ka vendosur q gjith
mineralin me prmbajtje mbi 60% tja shes nj uzine prpunimi.
T llogaritet sasia e mineralit q do t shitet uzins.
Si ndryshon kjo sasi n se devijimi mesatar kuadratik zbret n 4%?
Prdorim shprndarjen normale standarte:


= = =
60 54
0.8571
7
X m
t
Prob{T>t}=1-P {T<t}
ose: Prob{T>t}=1-P(0.8571)=1-0.804=0.196
Pra sasia q do t shitet do t jet: 100*0.196 =19.6 Mt
N se devijimi mesatar kuadratik zbret n 4%:
Prdorim prsri shprndarjen normale standarte:

= = =
60 54
1.5
4
X m
t
Prob{T>t}=1-P {T<t}
ose: Prob{T>t}=1-P(1.5)=1-0.9332=0.067
Pra sasia q do t shitet do t jet: 100*0.067 =6.7 Mt
N kt mnyr zvoglimi i devijimit mesatar kuadratik on n
zvoglimin e sasis s shitur.
N aspektin praktik t shfrytzimit t vendburimit, zvoglimi i
devijimit mesatar kuadratik i korrespodon shfrytzimit me
blloqe m t mdhenj.
06/Nov/13
8
Modeli i ligjit lognormal
Forma e ligjit lognormal
Le t jet zi (i=1,2,..,n) nj mostr prej n matjesh t nj variabli t rastit Z.
N se X=ln(Z) ka nj shprndarje normale me mesatare m dhe varianc

2
, themi se Z ka shprndarje lognormale :
( )
( )


| |
= >
`
|
\ .

)
= s
2
1 1 ln
exp . . . 0
2 2
0 . . . 0
z m
p z n q s z
z
dhe p z n q s z
Kurba nuk sht simetrike.
sht nj model q prdoret shpesh n analizn e prmbajtjes s
prbrsve t dobishm.
Mesatarja dhe varianca
s
2
e Z do t jen:

| |
+ |
|
\ .
=
2
2
m
e
( )

=
2
2 2
1 e s
0 z
p(z)
Pr shprndarjen lognormale mediana sht :
Ndrsa moda:
=
m
median e a

=
2
mod
m
e a
Pritja matematike
Supozojm se nj fabrik pasurimi minerali furnizohet me mineral nga dy
miniera dhe q prodhimi ditor i secils prej minierave sht nj variabl i rastit
respektivisht X dhe Y.
Sasia e mineralit q do t prpunohet do dit n fabrik rezulton nga shuma e
kryer mbi dy variablat e rastit, duke prcaktuar n kt mnyr nj variabl t ri
t rastit X+Y.
Qllimi i prcaktimeve n vijim do t jet prcaktimi i disa funksioneve t
variablave t rastit dhe studimi i vetive prkatse.
Mesatarja e nj mostre me madhsi n shkon drejt integralit:
kur n shkon drejt h .
( ) x p x dx
+

}
Vlera e ktij integrali, shnuar me m, prfaqson nj karakteristik
thelbsore t nj populacioni (apo bashksie statistikore): vlern mesatare.
Prcaktimi i mesatares s nj populacioni (pr t cilin njohim ligjin e
probabilitetit), konsiston n llogaritjen e nj integrali, gj q mund t jet
relativisht e komplikuar. Pr kt arsye, studjohen direkt vetit e
operatorit q transformon bashksin e vlerave x t nj variabli t rastit X
(me t cilin lidhet densiteti i probabilitetit p(x)) n integralin
( ) x p x dx
+

}
Ky operator quhet pritje matematike dhe e shnojm me E[X] dhe lexohet pritja
matematike e variablit X
06/Nov/13
9
Pritja matematike e nj funksioni variablash
t rastit
Funksioni i nj variabli t rastit
Pr t realizuar seleksionimin n nj vendburim bhet ndarja n blloqe me
vllim v. Supozojm se prmbajtja e nj blloku t jet e njohur dhe e
barabart me x. Llogarisim fitimin q prftohet nga shfrytzimi i bllokut.
Duke shnuar mimin e shitjes s nj toni metal me a dhe koston e
nxjerrjes s nj ton mineral me b, fitimi do t jet:
y = avx - bv
Pr nj bllok t fardoshm, prmbajtja sht nj variabl i rastit X, po ashtu
fitimi do t jet nj variabl i rastit:
Y = avX bv, funksion i variablit t rastit X.
Algjebra e pritjes matematike
Pritja matematike e nj funksioni f(X) t nj variabli t rastit X, me
densitet probabiliteti p(x), prcaktohet si:
( ) ( ) ( ) E f x f x p x dx
+

( =
}
N rastin e veant t nj funksioni linear marrim:
| | ( ) ( ) ( ) ( ) E a X b a x b p x dx a x p x dx b p x dx
+ + +

+ = + = +
} } }
Dhe me q sht E[x] dhe q marrim: ( ) x p x dx
+

}
( ) 1 p x dx
+

=
}
| | | | E a X b a E X b + = +
Prsa i prket shums dhe diferencs s variablave t rastit, provohet
rezultati n vijim:
| | | | | | E X Y E X E Y =
q mund t lexohet: pritja matematike e nj shume (apo diference) sht e
barabart me shumn (apo diferencn) e pritjeve matematike.
06/Nov/13
10
Pritja matematike sht nj operator linear:
| | | | | | E a X b Y c a E X b E Y c + + = + +
Varianca: Varianca sht nj pritje matematike
Varianca e nj populacioni prcaktohet si limiti i variancs s nj mostre me
madhsi n, kur n-ja shkon drej infinitit. Ky limit sht integrali:
( ) ( )
2
x m p x dx
+

}
shnohet me
2
dhe prbn karakteristikn e dyt t rndsishme t nj
populacioni (apo bashksie statistikore).
Duke ju referuar shprehjes s msiprme, mund t shkruajm variancn n
formn e nj pritje matematike:
| | ( )
2
Var X E X m
(
=

N kt mnyr, vetit e operatorit pritje matematike bjn t mundur
llogaritje shum t thjeshta t variancave.
| | ( ) ( ) | |
2
2 2 2 2
2 2 Var X E X m E X mX m E X m E X m
( ( ( = = + = +

Nj relacion i rndsishm:
N shprehjen e variancs, duke zbrthyer katrorin dhe duke zbatuar
vetin e shums s pritjeve matematike, marrim:
dhe, me q m=E[X], marrim: | | | | ( )
2
2
Var X E X E X ( =

Pra: varianca sht e barabart me pritjen matematike t katrorit
minus katrorin e pritjes matematike
Varianca e nj funksioni linear:
| | | |
2
Var a X b a Var X + =
Pra, varianca sht invariante n raport me nj translacion. N kt
mnyr, n nj ndryshim shkalle t variablit X, devijimi mesatar
kuadratik i tij pson t njejtin ndyshim shkalle:
| | | | a X a X =
06/Nov/13
11
Kovarianca dhe pavarsia
Kovarianca:
N se jepen dy variabla X dhe Y, llogarisim variancn e X+Y:
| | ( ) ( ) ( )
2
2
Var X Y E X Y E X Y
(
( + = + +


Duke zbrthyer dhe duke grupuar termat prkats, marrim:
| | | | ( ) | | ( ) | | | | | | ( )
2
2
2
2
2 E X Var X Y E X E X E Y Y Y E E X E Y ( + = + +

varianca e X varianca e Y
kovarianca e X dhe Y
Pra:
| | | | | | | | Cov XY E XY E X E Y =
Varianca e nj shume mund t shkruhet:
| | | | | | | | 2 Var X Y Var X Var Y Cov XY + = + +
Ndrsa varianca e nj diference mund t shkruhet:
| | | | | | | | 2 Var X Y Var X Var Y Cov XY = +
pra, variancat prsri mblidhen.
Kovarianca mund t shkruhet edhe n formn:
| | | | ( ) | | ( )
Cov XY E X E X Y E Y
(
=

Pra, kovarianca sht pritja matematike e produktit t variablave t centruar
N se marrim Y=X, ather do t kemi:
| | | | ( )
2
Cov XX E X E X
(
=
(

e cila prfaqson variancn e X-it.
06/Nov/13
12
Kovarianca prbn bazn e studimeve q kan t bjn me varsin
ndrmjet variablave t rastit.
Varsia dhe pavarsia:
Themi se variablat e rastit jan t pavarur n se do vler e marr nga njeri prej
tyre sht e pavaruar nga vlera e marr nga tjetri.
P.sh. mund t pranojm se prodhimi ditor i dy minierave, ose koha e ngarkimit t
dy kamionve jan variabla t pavarur.
Nga ana tjetr, prmbajtjet e metalit n dy shpime pran njeri tjetrit n nj
vendburim nuk jan t pavarur.
Kovarianca sht zero, n se variablat jan t pavarur:
| | X dhe Y t pavarur 0 Cov XY =
Kjo veti mund t shprehet si vijon: pr dy variabla t pavarur, pritja
matematike e produktit sht e barabart me produktin e pritjeve t tyre
matematike.
| | | | | | E XY E X E Y =
Varianca e nj shume ose e nj diference variablash t pavarur
N qoft se X dhe Y jan t pavarur, varianca e shums apo diferencs s
tyre reduktohet n:
| | | | | | Var X Y Var X Var Y = +
Pra, varianca e shums apo diferencs s dy variablave t pavarur sht
e barabart me shumn e variancave respektive.
06/Nov/13
13
Suporti i matjeve
Supozojm se prmbajtja e mineralit t dobishm Z(x) nuk matet n nj
suport piksor, por n nj suport fizik relativisht t vogl krahasurar me
prmasat e vendburimit.
S pari sht e rndsishme q t gjitha matjet e prmbajtjes t realizohen
n suport t njejt.
N fakt prpunimi statistikor i zakonshm nuk do t kishte kuptim n se do t
kishim suporte t ndryshm.
P.sh. po t marrim nj karot t prftuar gjat shpimit:
z
1
z
2
z
3
z
4
Prmbajtja e karots s shpimit nuk mund t jepet nga nj mesatare e
thjesht arithmetike e pjesve prbrse si n figur, pra:
=

4
1
1
4
c i
z z
Ve ksaj mund t vrtetohet se : | | | | | | | | > > >
1 3 4 2
Var z Var z Var z Var z
Pra, variancat jan invers-proporcionale me madhsin e suportit.
Shembull
Supozojm se n nj vendburim bakri prmbajtja sht matur n karota
shpimi me gjatsi 1m dhe se nuk ka korrelacion ndrmjet karotave t
shpimit (p.sh. pr karotat me z
1
dhe z
2
kemi Cov[z
1
,z
2
] = 0
Supozojm se grupojm karotat me gjatsi 1 m n karota me gjatsi
2m. N kt mnyr prmbajtja mesatare e karots me gjatsi 2 m (e
formuar nga 2 karota 1metroshe z
1
dhe z
2
) do t jet:
+
=
1 2
12
2
z z
z
N se kemi: = =
2
1 1 2
[ ] [ ] Var z Var z
Do t marrim:

=
2
1
12
[ ]
2
Var z
Kjo sepse:
| | | | | | ( )
+ (
= = + + =
(

2
1 2 1
12 1 2 1 2
1
[ ] 2 ,
2 4 2
z z
Var z Var Var z Var z Cov z z
Pra:
<
12 1
[ ] [ ] Var z Var z Kjo mbetet e vrtet edhe kur Cov[z
1
,z
2
] 0
Konkluzion: Analiza statistikore e nj variabli t rastit prcaktohet gjithmon n
raport me suportin fizik.