Ortadouyu Anlamada Bir mkn/szlk Olarak Arap Sosyolojisi

Arab Sociology In nd!rstanding t"! #iddl! $ast a %ossibility/Impossibility

&z!t Ortadou, Akdenizden Pakistana kadar uzanan ve Arap Yarmadasn kapsayan, tarihsel ve kltrel yaknl olan lkelerin oluturduu corafi !l"e olarak ilinir# Ortadou siyasi, sosyal, kltrel, dinsel unsurlarn tarih oyunca tartld ve halihazrdaki durumu ile dnya "ndeminden dmeyen ir !l"e olma !zelliini srdrmektedir# $u kadar !nemli ir !l"enin ideolo%ik okumalarn dnda sosyolo%i disiplini zerinden okunmas farkl ir perspektif salayacaktr# $u alamda henz $at d ir Arap sosyolo%isinin varl pek ilinmemektedir# &akalede, Ortadounun yk ir !lmn oluturan Arap dnyasnda sosyolo%i disiplininin varl tartlarak, u ilim dalnn "e'irdii tarihi sre'lerin, Ortadouyu anlama konusunda ir imkana d!np d!nemeyecei konu edilecektir# $ir anlamda Ortadouda (osyolo%i ve (osyolo%ide Ortadou ele alnacaktr# Ana"tar '!liml!r) Arap (osyolo%isi, Ortadou, (osyolo%i

A stract &iddle *ast is kno+n as a "eo"raphical re"ion spreadin" from the &editerranean to Pakistan and to the Ara ian Peninsula# ,his "eo"raphy encompasses a historical and cultural pro-imity of those countries either# &iddle *ast is still in the a"enda of +orld +ith its current status# .ithout ideolo"ical perspective, interpretin" such an important re"ion over a ranch of science, namely sociolo"y, provides us +ith a different perspective# /t is +ell not kno+n the e-istence of a non+estern Ara ic sociolo"y in this conte-t# /n this article +e +ill discuss the e-istence of sociolo"y in Ara ic +orld that forms a i" part of &iddle *ast0 and +e +ill deal +ith +hether the historical processes of this science can "ive us a possi ility in understandin" &iddle *ast# /n a sense, it +ill e dealt +ith &iddle *ast in (ociolo"y and (ociolo"y in &iddle *ast# '!y (ords) Ara ic (ociolo"y, &iddle *ast, (ociolo"y

)*+,.ari"i Arka %lan /! Bir 01n!ms!ll!2tirm! 0!n!m!si Ortadouda sosyolo%inin ir disiplin olarak "elimesi, sosyal ente"rasyon, ulusal kimlik ve medeniyet "i i sorular kapsayan karmak ve ir o kadar da par'al il"iler akmndan $atdaki sreci ile paralellik arz eder# Arap dnyasna sosyolo%i &sr aracl ile "irmitir# 1lk sosyolo%ik rnler ise tercme ve telif eserler dzeyinde olmutur# 1lk etapta saha aratrmasndan uzak, teorik dzeyde ders kitaplar ile yetinilme yoluna "idilmitir 2Ara i, 34456# Akademik ir disiplin olarak sosyolo%inin &sr niversitelerine ilk teklifi ise yaklak olarak 1n"iltere, 7ransa ve Amerika ile e zamanl ir sre' takip 1

etmitir# 8rnein, 9ondra *konomi ve Politik $ilim okullarndan :, Paris niversitesinden ;, <hica"o niversitesinden => yl sonra u !neri "er'eklemitir 21 rahim 344;6# ?ier Arap lkeleriyle karlatrldnda &sra sosyolo%inin erken d!nemde "irmesinde 3@# yzylda yaam ,unuslu tarih'i, dnce ve devlet adam 1 nAi Baldunun 'almalarnn yan sra (aint (imonun temsil ettii pozitivist sosyolo%i ekolnn etkili olduu s!ylenile ilir# $u iki isim Arap entelektellerinin sosyolo%i dnyasna a'lmalarna !nclk etmi olup etkileri halen devam etmektedir# $iri $atl dieri ?oulu u iki sosyolo"Ctoplum ilimci, ir taraftan Arap dnyasndaki sosyolo%iye ir ivme kazandrrken dier taraftan sosyolo%ik vizyonun ayn paralelde devam etmesine de neden olmutur# (aint (imonDun &srdaki en !nemli temsilcilerinden olan &uhammed Ali 23;;:A35@46 35=>li yllarda &sra "eldiinde A# <omteun Edzen ve ilerlemeF fikrinin &srn kalknmasnda ir yol haritas ola ileceine inanmtr# (imonun takip'ileri hkmete, kamu sal, eitim, endstri ve askeri alanlarda yk ilerleme pro%eleri !nermilerdir# Glkeye ait u yaknlk hissi (imonun az takip'ilerinin 1slama "irmelerine hatta kendi isimlerini Arap isimleri ile deitirmelerine kadar uzanmtr# $u "urup, !rencileri 7ransaya y!nlendirerek d!nlerinde Avrupa entelektel tartmalarn &sra "irmesini salamlardr# 8yle ki (imonun !rencisi ve sekreteri olan <omte 23;45A3HH;6 Esosyolo%iF adyla yeni ir disiplin oluturduunda eitimlerini tamamlayan &srl !rencilerin u ilim dalna katklar "ecikmemitir 21 rahim, 344;I A dul &uti, 3445) 3:JA=>J6# Arap dnyasn modernletirmeye y!nelik s!mr"eletirme 'almalar 355=de 1n"ilterenin &sra, 34>:da 7ransann ,unus ve 7asa yaptklar s!mr"eci mdahalelerle iyice su yzne 'kmtr# Arap entelektellerin s!mrye kar ser"ilemi olduklar toplumsal refleksler sosyolo%iyi de yakndan etkilemitir# Arap dnyasnda sosyolo%isinin arlkl olarak pozitivist ir 'iz"ide ilerledii "!rlmektedir# $unda eitim ve !z"rleme "i i sosyolo%ik ol"ularn rol olmakla irlikte esas d!ntrc etkinin Arap tarihi ve medeniyet mirasnn ekillendirdii "!rlmektedir# 8rnein 1 nAi Baldunun 'almalar $atda fark edildiinde Arap dnyas da 1 nAi Baldunu 7ransz, Alman ve 1n"iliz oryantalistleri aracl ile yeniden kefetmitir# Avrupa niversitelerinde tezler yapan Arap !renciler !ylece 1 nAi Balduna ait sosyolo%ik perspektifle kendi "ndelik yaamlarn ve Ortadouyu okumaya "irimilerdir 28mer, 34;46# *serlerinde ilemi olduu temalar iti ar ile ilk sosyolo" ve toplum ilimci olarak ka ul ede ileceimiz 1 nAi Baldun aslen ,unuslu olmakla irlikte Arap dnyasnn 'ou lkelerini dolam "nmzde klasik ve modern sosyolo%inin tartt pek 'ok pro leme ilikin deiik deerlendirmelerde ulunmutur# 1 nAi Baldun toplumlar ir arada tutan eyin ne olduu sorusuna ilikin olarak !ne srd asa iyet tezi &ukaddime adnda ir eser ile somutlamtr# $unun yannda siyaset felsefesi, hukuk sosyolo%isi airet dayanmas, elitlerin dolam ve krallklarn ykseli ve '!k teorileri de mehurdur# Ayrca iklim ve 'evrenin insan zerindeki etkisine ilikin tespitleri ori%inalliini hala korumaktadr# 1 nAi Baldun, !zellikle k!yAkent farkllamas hakknda toplumsal '!zmlemeler yapmtr# Gnl eseri &ukaddimeKnin =# !lmnde, "!'e eAk!y toplumsal yaam ile yerleikAkent toplumsal yaam arasnda !nemli saptamalarda ulunmaktadr# Ona "!re, "!'e eAk!y toplumsal yaam, yerleikAkent toplumsal yaamndan !nce alamtr# L!y halk, kent halkndan daha salam, mert, !z"veni daha fazla, !z"r, k!kl ve az ozulmutur# L!y aile yaam, kent aile yaamndan daha den"eli, daha salam ve daha huzurludur# ,oplumsal ilin' ve duyarllk, karlkl yardmlama ve dayanma k!y toplumsal yaamnda daha fazladr# 1 nAi Baldun tm krallklarn da tpk canl or"anizmalar "i i doum, "elime, duraklama ve !lm evreleri olduunu0 doum ve "elime "i i evrelerin "!'e e yaam kltr ve ahlaknn sonucu olduunu, zamanla kent yaamna alan uy"arlklarnsa "erilemeye ve !lmeye aladklarn 2yok olmu medeniyetleri ve yaad d!nemin olaylarn !rnek "!stererek6 ileri srmtr 21 nAi Baldun, =>>@6# 1 nAi BaldunKdan !nceki tarih'iler "enel olarak olaylar tek tek ele alp, hikMye "i i anlatm, ir senteze "idememilerdir# 1 nAi Baldun ise tek tek fenomenlerden yola 'karak nl tarih tezini !ne srm, !ylelikle de sosyolo%i adn verdiimiz ilim dalnn ilk nvelerini oluturmutur# 1 nAi Baldunun asa iyet, edevilikAhadarilik, umran ve iktisat kavramlar nda 'ada Arap sosyolo"lar kendi y!netim ve topluluklarna kar ileri srdkleri tezleri test etme olana ulmulardr# Batta yeni d!nemde 1 nAi Balduna ait kavramsallatrmalar 'ada sosyolo%i teorileri ile karlatrlarak Arap dnyasna ait sosyolo%ik ir zemin yaratlmaya 'allmtr 2Alatas, =>>:) ;5=N;46# $u"n Arap 2

dnyasnda !hreti resmi olarak aslan pullarda dahi "!rlmektedir# &srl sosyolo" Bassan elA(aaty, &sr sosyolo%inin ilk 'alld mekann &sr olduunu ve u yeni ilmin ilk yaratcs ve snflandrcsnn da A durrahman 1 nAi Baldun olduunu elirtmektedir 2(aatyI Bira ayashi, 34H46# Yine dier ir sosyolo" Ayad AlAOazzaza "!re0 &ukaddime Arap dnyasnda sosyolo%iyi merulatrmtr 2(a a"h, H@J6# Ladim ir kltre ve medeniyet mirasna sahip olan &sr uzun sre Osmanl e"emenlii altnda kalm ve ardndan ksa ir sre 7ranszlar tarafndan i"al edilmitir# 3434A34== yllar arasnda srdrlen 1n"iliz i"aline kar &sr !z"rln kazandktan sonra kendi meclisine ve ayrana kavumutur# &srda el *zher "i i yzlerce yllk ir ilim "eleneini srdren okullar olmakla irlikte ulus devletin kurulmasna paralel olarak modern niversitelerinde kurulduu "!rlmektedir# $u alamda sosyolo%i de ilk kurulan u niversitelerde "zel sanatlar fakltesi i'inde felsefe ilim dalnda ir krs olarak yer almtr# (osyolo%iden mezun olan !rencilerin ir ksm doktora i'in 7ransaya "!nderilmitir# $unun yannda 34=HAHH yllar arasnda 'ok sayda &srl ve Avrupal sosyolo"lar 34HJte ismi Lahire niversitesi olan, Lral 7aruk niversitesine 2L7P6 katlmtr# 34@3de kurulan 1skenderiye niversitesinin yannda 34H3de &srn 'nc sekler niversitesi olan !nceki ismi 1 rahim Paa sonraki ad ile Aynems niversitesi 2A(P6 kurulmutur# Ayrca Lahirede Yksek 8retmen ve (osyal Qalma *nstits kurulmutur# $una paralel olarak yalnzca &srda 34HH ylnda ' !lmde tam zamanl doktora pro"ram 3= iken, u say 34;Hte 3> !lmde 53e, 345>de 3H>ye ve 344>nn ortalarnda =>>e ykselmitir# $u sre'te sosyolo%i !lmndeki toplam !renci says @>>den J>>>e 'kmtr# Ayrca 34H4da Plusal (osyolo%i ve Lriminolo%i &erkezi 2R<(<6 kurulmutur 2&e"ahed, 34HH6# $tn u "iriimler neticesinde 34H> ve 34:>larn sonunda ilk defa Arap !renciler 2$edir *# Ali, 1zzet Be"azy, A del $assit Bassan, (# * 1 rahim, (amir RaKim, Baldun alARaSui , A# $aki Bermessi6 doktora yapmak i'in Amerikaya "itmilerdir# $u Amerikan eitimli !renciler daha !nce 1n"ilterede doktoralarn tamamlam ilim adamlar ile irlikte !nceki iki neslin 'alt teorik konulardan 'ok alan aratrmalarna y!neldiler# T!nderilen !renciler arasnda en !nemlisi Arap dnyasnn halihazrdaki sosyolo%ik sorunlar zerine fazlasyla emek harcayan (aid *ddin 1 rahimdir# Onun s!mr"eden devlet y!netimine, entelektellikten "' kullanmna, sosyolo%iden felsefeye kadar farkl alanlar kapsayan 'ok sayda 'almas 21 rahim, 345=, 345;, 344=, 344@, 3445, =>>>, =>>:6 ulunmaktadr# &sr dnda dier Arap lkeleri <ezair, (udan, Luveyt, 9i ya niversitelerinde de e zamanl sosyolo%i !lmleri kurulmutur# (udanda Bartum, <ezairde /ne e, (uriyede 9azkie niversitelerinde sosyolo%i irimleri 34@>lardan u yana 'almalarn yrtmektedir 2Ara i, 3445) ;5;A5>36# Yine $eyrutta 355:da $eyrut Amerikan Gniversitesi 2AP$6 (uriye Protestan kole%i tarznda sosyolo%i mfredatnda eitim vermitir# 34J>da /rakn ve 34@:da (uriyenin amszla kavumasyla irlikte $adat ve UamKda Lahire niversitesi modeline enzer ayn !lmde felsefe ve sosyolo%i pro"ram a'lmtr# (e'kin $atl sosyal ilimciler de u niversitelerde yer almlardr# 1n"iliz sosyal antropolo" *vans Pritchard 234>=A;J6 ve &arcel &auss 235;=A34H>6 34J>larn anda Lahire niversitesinde karlatrmal sosyolo%i dersleri verirken VadcliffeA $ro+n 23553A34HH6 ise 34@>larn sonunda 1skenderiye niversitesinin Yksek (osyal $ilimler *nstitsnde dersler vermitir 21 rahim, 344; I (amir 34456# Arap sosyolo%isi tarihi sre' i'erisinde 'eitli evrelerden "e'mitir# $u evreleri ir d!nemselletirmeye ta i tutmak "erekirse, Arap dnyasnda, sosyolo%i disiplininin "enel olarak alt ana d!nemden "e'tii s!ylene ilir# $u d!nemselletirme, "enel olarak tarihi artlarn "etirdii zorunluluklar, metodolo%ik araylar 'er'evesinde "elimi olup, pro"raml ir seyir izlememekle irlikte, iz u sreci, daha kate"orik ir a lon sunmas a'sndan u ekilde etimlemeye 'altk) 1lk d!nem, 34>>A34=> yllar arasndaki zaman dilimini kapsayan ilk EkarlamaF d!nemidir# $u d!nem, !zellikle 7ransz ekolnn (aafan, *zat "i i isimler !nclnde, $at sosyolo%i ile karlama ve tanma d!nemi olarak ka ul edile ilir 2(aafan, 34;>6# Larlama ile irlikte yeni ir ilimin !n"!rd toplumsal yaplanma teorileri de "ndeme "elmeye alamtr# (osyolo%i adm att u yeni corafyada ideolo%ik ar"manlarn ilimsel snrlar 'er'evesinde sunmaya alamtr# 3

34=>A:> yllar arasnda sosyal sorunlarn Esosyolo%ik snrlar eiindeF tartld ikinci d!nemden s!z edile ilir# (!mr"eden kurtulma, toprak reformu, endstrileme, kentleme ve rokratikleme konularnn tartld u d!nemde, ayrca sosyolo"larn akademik ka ul, kurumsal !zerklik, iyi "elir ve say"n ir presti% elde etme "iriimlerinin de younluk kazand "!rlmektedir 2Teor"e (a a"hI /man Thazalla, 345:0 1 rahim, 344;6* 'arma2k toplumsal sorunlar bir bilim c!t/!li il! d!!rl!ndirip 1l3m!y! 3al2mak Arap d4nyas i3in cora5i snrlarn 3izilm!si kadar manidar g1r4nm!kt!dir* S1m4rg!d!n kurtulma 3abasnn 6it"al7 bir bilim il! g!r3!kl!2tirilm! olana8 toprak r!5ormunun k!ntl!2m! paral!lind! !l! alnmamas /! sosyolojinin y!r!l pr!stij sorunlarn a2mada bir kurtarc misyonu il! d!!rl!ndirilm!si !lb!tt! ki bu d1n!min ba2ta g!l!n "adikaplar arasndadr* 34;>li yllar, sosyolo%ik teorilerin test edildii 'nc d!nemi tekil etmektedir# $u d!neme, petrole al olarak "elien Arap i "c, tketicilik, '!l topluluklarnn hzl "eliimi "i i konular dam"a vurmutur# * u Weidin an 'ektii fonksiyonalizm, Raimin an 'ektii tarihi materyalizm, Budann an 'ektii amllk teorileri de etraflca tartlan konular arasnda yer almaktadr 2Ara i 34456# 345>li yllar, Arap sosyolo%isinin EkrizF yllar olarak "!rle ilir# ?!rdnc d!nem olarak ka ul edile ilecek olan u yllarda, Arap sosyolo%isinin yaad disipliner krizi amak i'in 'eitli sempozyum "iriimlerinin yaplmtr# Ayrca aarsz kalknma, etik ve sivil uyumsuzluk, 1slami eylemler, ve dier toplumsal sorunlar ele alnmtr# (osyolo%inin metodolo%ik krizi ir akma u ilimin yeni toplumsal alanlar yaratmam olmasndan kaynaklanmaktadr# 344>l yllar, yeni sosyal ilim tartmalar ekseninde sosyolo%i ilimini diriltme 'a alarnn !ne 'kt einci d!nem olarak ele almak mmkndr# (ivil toplum, demokrasi, 'evre, cinsiyet, nfus, insan haklar, yapsal uyum ve reformlarda ekonominin etkisi, kreselleme "i i konularn u d!nemin izini tad s!ylene ilir# =>>>li yllara "elince, sosyal ilimler odanda postmodern konularn tartld u altnc d!nemde, iletiim ve medya, mar%inal "uruplar, asker ve toplum, 1slam hukuku, sosyoAekonomik deiim, kapitalizm, cinsiyet, yeni modernlik, sivil toplum ve demokratikleme "i i postmodern konular ele alnmtr 21 rahim, =>>J6# $u d!nem i'in Arap lkeleri dnda 'alan veya muhalif kimlikleri ile tannan Ortadou asll sosyolo"lardan (amir Amin, (ami Wu aida, Asaf $ayet ve A dullah 9arou "i i isimlerin katklar yadsnamaz# 8rnein, amllk okulunun yaratclarndan ve en !nemli fi"rlerinden iri olan (amir Aminin kapitalizm, emperyalizm ve demokrasi il"ili tezleri ez er ozucu niteliktedir# Ona "!re0 Eemperyalizm, kapitalizmin ne ir aamas, hatta ne de en yksek aamasdr0 alan"cndan u yana, kapitalizmin "enilemesinin doasnda vardr# Teze"enin Avrupallar ve onlarn Luzey Amerikal 'ocuklar tarafndan emperyalist fethi iki aamada "er'eklemitir ve muhtemelen de 'nc ir aamaya "irmektedir#$u ykc "iriimin ilk aamas, Atlantik Avrupasnn merkantilist sistemi 'er'evesinde, Amerika ktasnn fethi etrafnda !r"tlenmitir# Lesin sonu', yerli uy"arlklarn ykm ve onlarn 1spanyollatrlmasA Bristiyanlatrlmas ya da $irleik ?evletlerin kurulmasn salayan toptan %enosiddir# $u modelin herhan"i ir yerde0 Avustralyada, ,azmanyada 2tarihin en yk %enosidi6 ve Yeni Welandada, yeniden retilmesinin nedenini, An"loA(akson s!mr"ecilerinin k!kten rk'l a'klamaktadr# ?nyann kapitalist "enilemesinin u ilk aamasnn ykc sonu'lar, ir sre sonra, kendilerini yaratan mant reddeden !z"rlk "'lerinin domasna da neden oldu# $at Yarkredeki ilk devrim 35# yzyln sonunda (anta ?omin"olu 2 u"nk Baiti6 k!lelerinkiydi, unu yaklak yzyl sonra 343>lu yllardaki &eksika ?evrimi ve elli yl sonra da L a ?evrimi izledi# *mperyalist ykmn ikinci aamas sanayi devrimine dayanmtr ve kendisini Asya ve Afrikann s!mr"eci ir ekilde oyunduruk altna alnmas ile duyurmutur# EPazarlar a'makF APuritan 1n"ilizler tarafndan Qinlilerin kullanmaya zorland afyon pazar "i iA ve dnyann doal kaynaklarnn zaptedilmesi, u"n artk herkesin ildii "i i, uradaki "er'ek "dler olmutur# 7akat yine de, Avrupal dnce A1kinci *nternasyonalin i'i hareketi de dahilA u "er'ekleri "!rmedi ve sermayenin yeni ir merulatrc tezini enimsemitir# *mperyalizmin u ikinci amas, insanolunun kar karya kald en yk pro lemin kaynayd) Lar konulmaz kutuplama 35>>lerde ire iki olan insanlar arasndaki eitsizlii, u"n ire altm oranna 'kartmtr ve u sistemden, merkezde ulunan dnya nfusunun sadece yzde =>si faydalanmaktadr# $u mthi 4

kapitalist uy"arlatrma hareketi, ayn zamanda emperyalist "'ler arasnda, dnyann hi' "!rmedii kadar vahi kapmalara da hz verdi# *mperyalist saldr"anlk yine kendisine direnen "'leri de a'a 'kartt) Vusya ve Qindeki (osyalist devrimler 2tmnn de kapitalizmin kutuplatrc "enilemesinin kur anlar olan periferide meydana "elmesi el ette tesadf deil6 ve ulusal kurtulu devrimleri# Onlarn zaferleri 1kinci ?nya (avandan sonraki d!nemde, yaklak yarm yzyllk ir duraklama "etirdi ki u da kapitalizmin u yeni duruma uyarland ve sonunda da uy"ar ir hale "eldii yanlsamasna yol a't# Yine (amir Amin, demokrasiyi kapitalizm kskacndan kurtarmak "erektiini elirterek demokrasinin modern ir kavram olduunu ve ona "!re moderniteden, insanolunun ireysel ve kolektif olarak kendi tarihlerinden sorumlu olmas ilkesinin enimsenmesini anlyorsak, demokrasi tamamyla modernitenin tanmdr# $u kavram formle etmeden !nce, insanlarn kendilerini kapitalizmden !nce "elen iktidar i'imlerinin karakteristii olan ya anclamadan kurtarmalar "erekmitir# 1ster din ya anclamas olsun isterse de srekli ve tarihleraras "er'ekler olarak ka ul edilen E"elenekF i'imini alsn fark etmez# &odernite deyimi ve onun ima ettii demokrasinin "ereklilii, Aydnlanma Qanda ortaya 'kmtr# $u y!n ile modernite kapitalizmle eanlamldr ve onun ortaya 'kartt demokrasi de kapitalizmin kendisi "i i snrldr# ,arihsel ur%uva i'iminde sadece ir EaamaF oluturur# Re modernite ne de demokrasi potansiyel "eliiminin sonuna ulamtr# $u nedenle de EdemokratiklemeF terimi tercih edilmelidir, 'nk EdemokrasiF terimi mutlak ir tanmn vere ildiimiz ir yanlsamay "'lendirirken, u terim henz itmemi ir srecin dinamik y!nn vur"ulamaktadr# 2Amin, =>>30 =>>:0 =>3>6 OrtadouKda kent, snf, cemaat yaplar ve ulusAdevlet ol"usunun elirleyicilii konularnda kapsaml tahliller "elitiren ve 1slMm toplumlarnda toplumsal deiimle irlikte farkllaan siyaset ve devlet yaps zerine yapt 'almalarla tannan (ami Wu aida ise, &slman toplumlarda hukuk ve iktidar ilikisini kapsaml ir ekilde ele alrken, eriatn tarihsel ve teolo%ik temeline dayanan 1slMm hukukuyla il"ili s!ylem ve uy"ulamalarn sre' i'indeki evrimi ile urad d!nmlerin nasl "elitiini incelemektedir# Ona "!re, "nmz 1slMm toplumlarnda eriatn siyasi anlamda vur"usu, sadece modern anlamda ir Dhukuktan i aret olmayp, ayn zamanda ahlMk, adalet ve dinin ir tn i'inde ifadelendirilmesi olarak tezahr etmektedir# $u nedenle eriatn u alamdaki yorumlamalarla i'imlenen siyasi tns, ir muhalefet ve ayn zamanda mcadele arac olarak da 'eitli alanlarda farkl yorumlara maruz kalrken0 topluma yansyan deiik trdeki eylemler era erinde tartma yaratan analizlere de konu olmaktadr# (ami Wu aida, 1slMm toplumlarnn seklerlemeye kapal olduunu ve son d!nemlerdeki Dradikal siyasi hareketlerin yaratt 1slMmi uyanla irlikte dinin kitlelere Dhayat vere ilecek tek ideolo%i olduunu !ne sren ir'ok &slman ve $atl yorumcunun tersine0 u hareketlerin dorudan hedefinin iki yz yldr &sr, ,rkiye ve 1ranla irlikte pek 'ok lkede hukuk, eitim, kltr "i i alanlarn yansra "nlk hayatta da "er'eklemi seklerlemeye kar "elitiini !zellikle vur"ulamaktadr# 1slMm toplumlarnda eriatn oluumunu, kavram ve y!ntemlerini andan ele alarak &sr, Osmanl ?evleti ve 1randa i'imlenen hukukAiktidar yaplaryla, tarih i'inde "elien sekler reformlar ve unlara kar "elien tepkileri inceleyen (ami Wu aida, OrtadouKnun siyasX "er'eklii i'inde 1slMmKn, halkn, popler olann, devletin yapsn farkl ir perspketifle deerlendirir# ?ou ve 1slMm toplumlarn K"ara etK olarak "!ren OryantalizmKden de, u corafyay ve 1slMmK kendine !z"letirerek ycelten Y!zcY aktan da uzak duran Wu aida, 1slMmi YfundamentalizmYi, "elenei kendine "!re yenidenAkuran ir poplist milliyet'ilik tutumu olarak ele alp, YPolitik 1slMmY terimini se'er 2Wu aida, 344@, =>>56# Yine 1ran k!kenli aratrmac Asef $ayat, &slman Ortadou toplumlarndaki toplumsal deiime, Oryantalizmin kalplarn kran ir akn imkMnlarn aratrarak her eyden !nce, duraan ir karakteri, ir kendine !z"l deil0 deiimi ve kresel "neyin aka lkeleriyle enzerliklere dikkat 'ekerek akyor u toplumlara# $u tutumuyla, Ortadouya karlatrmal ak, kreselleme alamnda konumlandran ir !neri de "elitiriyor# Asef $ayat, madunlaraCaadakilere, toplumsal hareketlilie, snfsal hareketlere, popler ve sivil eylemlere odaklanarak, Ortadou toplumlarndaki 1slMmX hareketleri u 'er'evede "eni'e ele almakta ve 1slamc hareketlerin, kurtulu teolo%isinden farkl olduunu "!stermeye 'almaktadr# $ayata "!re kurtulu teolo%isinin temel strate%ik amac yoksulun !z"rleimi olduundan dini metinler u 'er'evede yeniden yorumlanmtr# 7akat 1slamc hareketler, "enellikle sadece ezilenlerden daha "eni toplumsal ve siyasal ama'lara sahip olduundan sekler hedefler sadece en yce ama' olan 1slami dzenin kuruluundan sonra "ndeme alnr# Onun aratrma 5

konular arasnda ayrca kent yoksullar, sendikalar, yeni sivil toplum kurulular da onun il"i alanndadr# 2$ayat, =>>:6 $u muhalif sosyolo"larn yannda yine $at ve 1slam dncesine !nemli katklarda ulunan 7asl &arksist sosyolo" A dullah 9arouiye deinmek "erekmektedir# O, sadece 1slam toplumlar ve G'nc ?nyann tarihsel ve kltrel "erilim ve 'kmazlarn analiz etmedeki aarsyla deil, ayn zamanda $atl dnce i'iminin, $atl olmayan dnce i'imleriyle nasl ve han"i artlarda eklemlee ileceinin nesnel temellerini "!stermesiyle de mslman entellekteller arasnda ayr ir yer ve !neme sahiptir# 9aroui, ,arihselcilik ve Telenek Arap Aydnlarnn Lrizi adl kita nda $atl olmayan tn aydnlarn ve dnce i'imlerinin de Yi'erdenY ir eletirisinin yaplmas "erekliliini savunur# 9arouiKnin oryantalist s!ylemin radikal ir eletirmeni olmas, s!ylediklerini daha da anlaml ve ilevsel klmaktadr 29aroui, 344J6# Ona "!re u oryantalist s!ylem, !rnein, "elenek ve modernlik anlaylarnda a'a 'kar# Yine sosyolo"larn eserlerinde ulunan zahiri incelemelerinin modern sanayi toplumunun sadece ters ima%lar olduunu s!yler# 9arouiye "!re "er'ekte, u s!zde "eleneksel toplumlarn her irinin ak a'sn enimsemeye 'altmz zaman ve onlarn tarihsel "elimelerini izlediimizde, her toplumun "elenek denile ilecek kalnt 2residual6 ir yaps olduunu fark ederiz 29aroui,3445);36# Arap dnyasnda =># yzyln ilk yarsna kadar sosyolo%i heyecan verici entelektel ir tee s olarak al"lanmtr# Ber ne kadar 34>>A34=> yllar aras irinci kuak sosyolo"lar akademik anlamda pek yetkin olmasalar da 34=HA34@H yllar aras ikinci nesil, sosyolo%i alannda iyi eitimli saylrlar# $u eitimli sosyolo"lar sosyolo%iyi, ekonomi, felsefe ve politika "i i ilim dallarnn k'k orta konumundan zamanla psikolo%i, antropolo%i ve eitim dallarnn yk orta konumuna ykseltmilerdir# Arap sosyolo"larn u 'a as 34@> ve 34H> yllar arasnda artk u ilim daln, dier ilimlere kar savunma konumundan 'kartp fazla a artma ve ar !vme 'iz"isine "etirmitir# G'nc nesil i'in sosyolo%inin kymeti, amszlk ve yeni Arap devletlerinin oluma srecine denk "elmesi se e iyle iki kat artmtr# (osyolo%i dier insani ve sosyal ilimler i'inde toplumsal pro lemleri '!zme ve kalknma ente"rasyonu yaratmas akmndan daha ilimsel ir kate"oride "!rlmeye alanmtr 2Zon", 34;3) =@3A=H=6# (osyolo"larn !nceki d!nemlerde "!sterdikleri ideolo" olma vasflarn yeni d!nemde "!steremedikleri s!ylene ilir# *n azndan y!netimi etkileme konusunda 34;>A345> yllar arasndaki d!rdnc d!nem sosyolo"larn ilk d!nem meslektalarna "!re daha zayf kaldklar "!rlmektedir# $u etkisizlik zamanla yeni d!nem sosyolo%ik 'almalarla irlikte !nceki d!nemlerde yaplan 'almalarn da "!rmezden "elinmesine yol a'mtr# $u durumu amak i'in 'eitli "iriimlerde ulunulmutur# 8rnein 345Jte A u ?a ide, 345:da ,unusta "er'ekletirilen E$ir Arap (osyolo%isine ?oruF ve 345;de Lahirede "er'ekletirilen EArap Aydnlar ve T'F adl or"anizasyonlar unlardan azlardr 2Wayed 344;I1 rahim 34556# 9* Arap Sosyolojisinin Batl 'imlii (osyolo%ik eilim olarak Arap dnyasnn, (aint (imon ve Au"uste <omtedan etkilendii "!rlmektedir# 8yle ki <omteun EdzenF ve EilerlemeF fikrini enimseyen &uhammed Ali 23;;:A35@46 !rencilerini sosyolo%ik disiplin ve toplumsal sistem uy"ulamalarn !renmeleri i'in 7ransaya "!ndermitir# Aslnda tarih'iler arasnda (aint (imonun &sr zerinde etkili olup olmad srekli tartma konusudur# 7ransz tarih'i Thislaine Alleaumeya "!re (imon, ilk %enerasyondaki mhendis ve teknisyenleri etkilemitir# Onlar &srn ilk teknokratlarndan olan Ali & areki ayndrlk hizmetleri konusunda referans almlardr# $!ylece u ilk "urup, &srda poliAteknik ve top'u okullarnn oluturulmasnda !nemli roller almlardr 2Alleaume, =>>=) J>HAJJ@6# Alain Voussillon ve (aid 1 rahime "!re ise yine ilk &srl sosyolo"lar, *mile ?urkheim ve &arcel &ausstan etkilenmilerdir# $at sosyolo%i kimliini tayan dier isimler A dul Aziz 1zzet ve ?urkheimden 1 nAi Baldun zerine yazd tezle adn duyuran *zherite ,aha Bseyindir# Ayrca &sr asll iki aratrmac &ansur 7ehmi ve 9ucian 9evyA$rhulled de ?urkheimden doktora yapma frsat ulmulardr# $u iki isim 343JA35 6

yllar arasnda ELadn ve 1slam GzerineF ve E1 nAi Baldunun (osyal 7elsefesiF 'almalarn tamamlamlardr 21 rahim, 344;6# =># yzyln ilk yarsna kadar *mile ?urkheim okulu &sr ve Arap dnyasnda etkinliini srdrmtr# Arap sosyolo%isi zerinde Amerikan etkisinden 'ok <omte, (pencer, &ar-, .e er, ?urkheim "i i isimler !nclnde Avrupa etkisi "!rlr# 1skenderiye niversitesinde0 Ahmet * uAWeid ve A dulA&uaz Rasr, Aynems niversitesinde0 Basan (afan, Ahmed Ammar ve Basan (ety, $adat niversitesinde0 Ali elA[erdi, Lahire niversitesinde0 ,alat 1sa ve Ahmed elA \esha , ?imek niversitesinde ise *lAYeffi "i i isimler Avrupa sosyolo%i ekolnn !zellikle de 7ransz sosyolo%i akmnn temsilcileri olmulardr 28mer, 34;46# :* 'ar2la2madan 'riz! 'rizd!n ;!nil!2m!y!< Sorunlu Bir Bilim Olarak Arap Sosyolojisi Arap sosyolo%isi Avrupa sosyolo%isi ile hemen hemen ayn zaman diliminde "elimitir# $una ramen srekli reform s!ylemleri ve tutucu perspektifler, sosyolo%inin Arap dnyasnda k!klemesini en"ellemitir# $u tkanklkta sosyolo%inin s!mr"e dili haline "elip sosyal mhendislik formunda sunulmas etkili olmutur# 8rnein 34HA:>l yllarda A dul Aziz 1zzet "i i &srl sosyolo"lar askeri y!netimi ka ul eden eyanlarda ulunmu olup kendi kitaplarn <emal A dunnasra suna ilmilerdir 21 rahim 344;) H>6# &srn H ve :# ?!nem sosyolo%isini temsil eden (aid 1 rahim her ne kadar u durumu eletirse de kendisi de yllarca sky!netime desteini esir"ememitir 2A aza, =>3>) 3556# $u alamda devlet kurma s!ylemi ve ilimcilik ksr d!n"snden kurtulamayan Arap sosyolo%isi eletirel dnce okullarndan uzak kalmtr# Tazal ve (a aha "!re unu esleyen fakt!rler arasnda sosyolo%inin teori retememesi ve $atl metodolo%inin yerel sosyolo%ik 'almalar ksrlatrmas yer almaktadr 2TazalI(a ah 345:) J;J6# 8yle ki 9i ya (osyal $ilimler $irlii $akan sosyolo%i profes!r &ustafa 8mer etA,eyr konuyla ili"ili olarak u tespitte ulunur) ELendimi nispet ettiim neslin 'ounluu Amerikada eitimini tamamlamtr# 1nce ir ekilde planlanm Amerikan aratrma tekniklerine altk fakat 'er'evesi dahilinde 'altmz elli ir teoriyi takip etmemekteyizF 2Ara i, 3445)5>6# $at he"emonyasn krma yolunda yerel ir sosyolo%i 'a as, zamanla !nce Arap milliyet'ilii 'er'evesinde ir Araplam sosyolo%iyi sonra da 1slami sosyolo%iyi dourmutur 2&orsyIRelsonI(aadI(holkamy) 34436# Ortadaki kriz modernitenin yaratt karmak kimlik aidiyeti ve s!mr"e sonras $at ile karlamann yaratt !tekilik sorunu ile iyice a'a 'kmtr# Arap sosyolo%isinin ar reformist yaps onu dorusal ilerleme 'iz"isi i'ine hapsetmitir# (osyolo%i kendi yasalarnn uy"ulanmas yolu ile iki dnya arasndaki oluu 2Arap ve Avrupa6 daraltmada etkili ir ilim olarak ie yaraya ilirdi fakat sosyal ilimlerin ilk dar eyi 34H=deki devrimi ile almas u olana ortadan kaldrmtr# 8rnein ir sosyolo" o d!nemde herhan"i ir aratrmas i'in, &sr askeri re%im tarafndan y!netilen ELamu (efer erlik ve 1statistikleri &erkezi A%ansnFdan izin almak zorunda raklmtr# $u durum veri toplama ve aratrmann cezalandrlacana dair ir iaret olarak al"lanmtr# ?evrim heyeti il"i toplamaya ilikin ir yasa 'kartarak devlete zarar verme endiesi ile ilimsel eylemi dahi su' kapsamna almtr# 8yle ki aratrmac her ir aratrma !nerisi ana ancak H> kii ile "!rmek zorunda raklm ve tn anketlerin hkmet tarafndan onaylanmas art koulmutur 2(holkamy, 34446# Aslnda o tarihler 1srail devletinin kurulma ve tannma yllar olup Arap 1srail savann alan"' d!nemlerine denk "eldii i'in tn sosyolo%ik aratrmalarn ir ekilde EdmanFn eline "e'e ilecek ir devlet zaafna d!nmesi mevcut askeri y!netimi u yola itmitir dene ilir# Sosyo=%olitik Sorunlar) (iyasi iklimin sosyolo%ik 'almalar zerinde olumsuz etkileri hep olmutur# Yllar oyunca statkoyu eletirme, toplumsal eitsizlik, demokrasi yoksunluu, ArapA1srail 'atmas "i i konular politik yasakl konumda olmutur 2(ari, 345H6# $u haliyle sosyolo%i imkansz ir 'a a ve niversitelerde yzeysel ir aktivite konumundan kurtulamamtr# (osyolo%inin "elime olana ya "izli ya da sr"n eklinde olmutur 2Rasr 345H) 3;>6# $u durumu amaya 'alan !nemli isimlerin anda Be"azy ve A dul &uti "elmektedir# Onlar yazlarnda neoAmarksist perspektifi kullanarak politik otorite, snf 'atmas, din, cinsiyet ve aznlk konularn "ndeme "etirerek eletirel sosyolo%inin yerlemesi i'in 'a alamlardr 2Be"azy, 345HI A dul &uti 34456# 7

$askc siyasi iklim Arap sosyolo"lar i'in ne"atif kiisel ve profesyonel sonu'lar dourmutur# $u sonu'lardan en !nemlisi $atya ekonomik, entelektel ve davransal akmdan aml sosyolo" "uruplarn domasdr# (ariye "!re una al olarak ta Arap sosyolo%isinde pozitivist ve yapsal fonksiyonalist yaklamlar dnda !rnein diyalektik ve tarihi kritik model analizleri yaplamamtr 2(ari, 345H6# $irka' isim dnda E aml sosyolo%iF "elenei devam ede"elmitir# $u istisnai isimlerin anda elA$itarn EArap $irliiF 2elA$itar, 34;46, (aid 1 rahimin EArap $irlii Arap Lamuoyu AnketiF 21 rahim, 345>6, *l (ayed Yasinin EArap Plusal ?nce 1'erik AnaliziF 2Yasin, 345>6 ve Balim $ereketin EArap ?nyas) ,oplum, Lltr, ?evletF 2$ereket, 344J6 'almalar "elmektedir# #!todolojik Sorunlar) (osyolo%ik teori eksiklii ve aratrma modellerinin metodolo%ik yoksunluu, Arap sosyolo%isinde ciddi ir tkankla yol a'mtr# (osyolo%i !lmleri, aratrma merkezleri, doktora 'almalar, sosyolo%i der"ileri saysndaki arta ramen Arap sosyal "er'ekliini kuatc ir ekilde ele alan sosyolo" ulmak "'tr# (ariye "!re 2345H6 Arap sosyolo%isinin niteliksel ymesi kendine ait metodolo%ik ara'lar ve teorik 'er'eve retmesine aldr# Ancak u ekilde Arap toplumunun kar karya kald 'elikiler "iderile ilir# (aid 1 rahime "!re ise 2345H6 sosyal "er'eklie ait zaten var olan irka' alan aratrmas dahi par'al ve yetersizdir# Arap toplumuna ait sosyolo%ik il"i irikimi salamak i'in "er'ek'i 'almalar yaplmaldr# Onca temel pro lem dururken 'ou sosyolo" oanma, zina, er"enlik v # E"venliF konular 'almakta srar etmektedirler# $u durumun ortaya 'kmasnda yeni s!mr"e merkezlerine amllk, sosyal, entelektel ve ekonomik "eri kalmlk etmenleri rol oynamaktadr# (osyal ta akalama, din sosyolo%isi, sosyal tarih ve sosyal hareket ve devrimlerin sosyolo%isi konularnda ciddi 'a a eksiklii hala srmektedir# Aratrma tasarmlar toplumsal srecin yan sra tarihsel artlardan da izole edilmi durumdadr# 8rnein dini hareketlerin tarihi ve toplumsal nedenlerine ilikin can alc sorular aratrma sresince eksik raklmaktadr 2Be"azy, 345H6# (!z konusu krizi ama konusunda u !nerilerde ulunmak mmkndr 21 rahim, 345H6) 0!mogra5ik >al2malar< Ortadou nfusunun karakteristii, hareketi, yaylmas ve ymesi konularna eilmelidir# $u, ekonomik katlm oran, mevcut i"cnn yaps ve u yapnn Arap lkelerindeki "!'e etkisi akmndan !nemlidir# &evcut demo"rafik veriler Arap dnyasnn "enel demo"rafik emasn 'kartacak ekilde "eniletilmelidir# $kolojik >al2malar< Arap dnyasndaki "ndelik yaam etkileimlerinin sonu'larn elirleyip ehirleme orann tespit etmelidir# $u tespit "elecekteki ehirAinsan etkileiminin sosyoApolitik "rafiini yanstacaktr# Sn5 ;aps >al2malar< Ber ir Ortadou lkesindeki snf sistemi "!z !nne alnmal ayrca snf yapsnn, sosyal politika, sosyal deiim ve retim sre'leri zerindeki etkisi aratrlmaldr# $tnik Sosyal +urup >al2malar< Arap dnyasndaki aznlkA'ounluk ilikisinin sosyal snflar zerindeki etkileri analiz edilmelidir# Politik akt!r olarak meslek "uruplarnn "elecekteki roln ele almak "erekmektedir# .!m!l 'urum >al2malar< Ordu, "venlik, din, eitim, ilim ve medya "i i kurumsal yaplarn deer kalplar zerindeki etkisi aratrlmaldr# *n !nemli deer yar"larndan iri olan dinin !zellikle de 1slamn0 modernlik, s!mr"e, ulusalclk ve yerellik unsurlar ile karlamalarnn yaratt sosyal 'atma i'imleri ele alnmaldr# 0!/l!t Analizi >al2malar< (!mr"e !nce ve sonras Arap devletlerinin par'alanm yaps ve u yapnn dourduu y!netim krizleri ele alnp salk, retim kalplar, sosyal dayanma, ulusal kimliin inas, sekler ideolo%iler ve karar mekanizmalarna politik katlm "i i konular ilenmelidir# Ayrca halihazrdaki y!netici elitleri ile alternatif elit "uruplarn snfsal k!keni, kendi toplumlarn temsil dzeyleri 'alma kapsamna alnmaldr# Sonu3 (osyolo%i, dnyann dier tm !l"elerinde olduu "i i Ortadouda da, ideolo%ik ama'larla kullanlmtr# $u a'dan sosyolo%i Ortadouda irka' rol oynamtr# $ir ilim kimliinin yannda ilk sosyolo"larn kendi toplumlar i'in teoriler rettikleri ve ideolo%ik !nderler konumuna "e'tikleri "!rlr# 8

$u sosyolo"lar kendilerini reformistler olarak nitelendirip mevcut y!netimlere sekler ve ilimsel teoriler !nermilerdir# Ritekim ilk Arap sosyolo"lar sosyolo%inin ideolo%iyi mo ilize etmesi "erektiini elirtirler# $irka' istisna dnda, kendi kuram ve y!ntemleri ile ir Arap sosyolo%isinin hala oluum srecinde olduu s!ylene ilir# $tn olarak akldnda, Arap sosyolo%inin "erek zihinsel ve "erekse de entelektel retim anlamnda Avrupa ve Amerikan sosyolo%isine aml olduu "!rlmektedir# Amerika $irleik ?evletleri, 7ransa veya AlmanyaKdaki erken nesil sosyolo"larn eitimi, $at kavramlar ve modellerine sk ir allk "etirmitir# Arap sosyolo%inin "eliiminin ilk aamas yk !l'de s!mr"ecilie al kltrel deiim ile ortaya 'kmtr# Qou Arap sosyolo"unun ilk olarak Luzey Afrikada ortaya 'kmas artc olmasa "erekir# (osyal teori alamnda $at okullarnn 'oalmasna ramen, Arap sosyolo%isi teorik eklektisizm dzeyinde kalmtr# $u akmdan Arap toplumunun kar karya kald hemen hi' ir sorunda sosyolo%ide !nemli ir teorik perspektif salanamamtr# Ber ne kadar az Arap sosyolo"lar E amllk teorisiniF enimsemi ve unu uy"ulamaya 'almlarsa da u Arap deneyiminden 'ok 9atin Amerika tecr esine dayanan ir teori olarak "!rlmektedir# Be"azyin ta iriyle ortada teorik, metodolo%ik ve sosyal "er'eklikten uzak ve izole edilmi ir sosyolo%i s!z konusudur# $ilindii zere sosyolo%inin temel alanlar i'erisinde "ndelik hayat, toplumsal yap, sosyal iliki alar, iktisadi ve siyasi yap v # yer almaktadr# Ortadouda sosyolo%i mevcut sosyal yapy y!nlendirmek ve u yap zerinden yeni ir siyasi y!netim i'imi oluturma "ayesi "tmtr# $ir ilim zerinden Ortadouya ilikin kuatc ir ema 'karmak el ette ki mmkn deildir# 7akat zerinde $at he"emonyasnn hemen tn unsurlarnn ulunduu sosyolo%i iliminin Arap lkeleri zerinde yaratt epistemolo%ik y!nlendirme &slman haklarn zihinsel tasarlar zerinde !nemli ir etkide ulunmutur# $u he"emonya Arap toplumlarn !l"elere ayrm ve onlar k'k devletlere !lmtr# $!l"eler arasnda ve her !l"enin kendi i'inde retilen siyasi ve ideolo%ik 'ekimeler se e iyle !l"e denetim altnda tutulmaya 'allmtr# $u alamda Ortadouda dncenin ve ilimin yaps da s!mrnn 'karlarn koruma ve ona hizmet etme dzeyinde kalmtr# 8rnein (udan dier Arap lkelerine "!re ekonomik ve sosyolo%ik kstaslar a'sndan "eri kalm lkelerden iridir# $una ramen (udanda d!rt tane niversite ve her irinde ayr ayr sosyolo%i !lmleri ulunmaktadr# Balihazrda (udan Bartum niversitesi Rorve' $er"en niversitesi ile Lzldeniz zerine yk ir pro%e yrtmektedir# Yine 7ord irketi (udandaki sosyolo%i !lmlerini a'k'a desteklemektedir# Waten (udan hkmetinin niversitelerin u !lmlerine ayrd resmi ir t'esi ulunmamaktadr# $!lmler tamamen d yardmlarla aratrmalarn yrtmektedirler# $u haliyle Arap sosyolo"larnn Ortadou "er'eini fark edip sosyal ve siyasal krizlerin '!zmne d!nk teoriler retmesi pek mmkn "!rnmemektedir# Uu ir "er'ek ki toplumlar kriz d!nemlerini etkin ve "'l dnsel teoriler ve u teorileri aktif hale "etirecek olan entelekteller sayesinde aa ilmilerdir# Arap entelektelleri Ortadou halklarnn sorunlarna y!nelik sosyolo%ik fikirler retmekten 'ok mevcut durumun srmesi i'in siyasi erke destek vermekten ve u alamda aratrmalar yapmaktan "eri kalmamlardr# &esken, ulam, fiyatlar, isizlik, dinsel ayrma, "!', retim pro lemleri v # konular, sre"iden sosyal 'aresizlik koullarn deiime zorlayacandan, Arap sosyolo"lar tarafndan 'alma nesnesi olarak pek se'ilmemektedir# (osyolo%i aratrma merkezleri ile toplumsal il"i ankalar arasnda yk kopukluklar vardr# Aslnda sosyolo%i ilim olarak Ortadouyu anlamada aratrma konular ve ulaaca sonu'lar iti ariyle olmasa olmaz disiplinlerden irisidir# $u alamda sosyolo%inin Ortadouyu anlamada ir imkMna d!nmesi s!z konusu ilim dalnn !z"r aratrmalar yapa ilmesi ile mmkn "!rnmektedir# 'A;?A'>A A aza, &ona 2=>3>6# E(ocial (ciences in *"ypt) ,he (+in"in" Pendulum et+een <ommodification and <riminalizationF s# 35;A=3J, 1n, 7acin" an PneSual .orld) <hallen"es for a Tlo al (ociolo"y, 2ed# &ichael $ura+oy, &auAkuei <han", and &ichelle 7eiAyu Bsieh6, Academia (inica ,ai+an# A dul &uti, A dul $asit 234456# *ttecehatu Razariyeti 7i 1lmi 1ctimai, $adat) 1lmAi &arife, s# 3:JA=>J 9

Alatas, (yed 7arid 2=>>:6# E1 n Lhaldun and <ontemporary (ociolo"yF, /nternational (ociolo"y, Rovem er, [ol# =32:6) s# ;5=N;4# Alleaume, T 2=>>=6# E9]^conomie politiSue saintAsimonienne et les ^lites techniSues de l]_"ypte moderne#F /n `tudes (aintA(imonienes, 2edited y Philippe V^"nier6, 9yon) Presses Pniversitaires de 9yon, s# J>HAJJ@# Amin, (amir 2=>>36# E/mperialism and Tlo alizationF, &onthly Vevie+, [olume HJ, /ssue >= Zune# Amin, (amir# 2=>3>6# Lapitalizmden Py"arla, 2Qev) Qeviren) Yamur ?!nmez, Raim Ata asoy6, 1stan ul) 8z"r Yaynclk# Amin8 Samir @9AABC* #od!rnit! 0!mokrasi /! 0in8 @>!/< ur +4nsun8 +4/!n &zt4rk8 Dikr!t Ba2kayaC8 stanbul< &zg4r Eni/!rsit! 'itapl Ara i, $ilal 234456# E1lmlA ictima vetAtenmiye filAvatanilAAra iF i'inde, elAPs uil (ekafis, enARizaml AlemilA<edid, etA,envir, etA,enmiye, 2ed# <uma Bicazi6 (uriye) ?mek Gniversitesi $eeri $ilimler ve *de iyat 7akltesi, 7elsefe ve (osyolo%i $!lm Yaynlar# $arakat, Balim 2344J6# ,he Ara .orld) (ociety, <ulture, and (tate, $erkeley) Pniveristy of <alifornia Press# $assiouni, ( 234;46# ,he Present (tate of (ociolo"y in *"ypt, Lahire) Ain Uems Pniv# $ayat, Asef# 2=>>:6# OrtadouKda &aduniyet A ,oplumsal Bareketler ve (iyaset, 2Qev) (e'il ?eren6, 1stan ul) 1letiim Yaynlar# *l A$itar, R 234;46# 7rom ?ivision to Pnity) $asic 9a+s of the Bistorical *-periences of Pnification, $eirut) <ent# Ara Pnity (tudy# *l (ayed Yasin, 2345>6# <ontent Analysis of the Rational Ara ,hou"ht, $eirut) ,he <enter of Ara Pnity (tudies elALurdy 2345>6# EPnderdevelopment and development in sociolo"y) A critical analysisF, *l Lita *lA(anavi lil 1lmAi 1'timai, [# 3, s# 34A@H# elA(aaty, Bassan I Tordon L# Bira ayashi 234H46# /ndustrialization in Ale-andria) (ome ecolo"ical and social aspects, (ocial Vesearch <enter, <airo) American Pniversity# Be"azy# &# * 2345H6# E,he present crisis in sociolo"y in the Ara .orldF, *lA&ustak el *lAAra i, ;H, s# :>A5@# 1 rahim, (# * 2345>6# ,rends of Ara Pu lic Opinion ,o+ard the /ssue of Pnity, $eirut) <ent# Ara Pnity (tudy# 1 nA Baldun 2=>>@6# &ukaddime, 2'ev# (leyman Pluda6, 1stan ul) ?er"ah Yaynlar# 1 rahim, (# * 234;;6# Ara (ociety in ,ransition, 2eds# (# *# / rahim, R# (# Bopkins6, s# :5HA 3=# Lahire) Am# Pniv# 1 rahim, (# * 2345H6# E<ontemplatin" the future of Ara sociolo"y) 7rom provin" e-istence to realizin" promisesF, *l &ustak el *lAAra i [# ;;, s# 3=4AJ4# 1 rahim, (# * 2344@6# E,he Pr anization in ,he Ara .orld) ,he Reed for an Pr an (trate"yF, Ara (ocietyC(ocial (cience Perspectives, 2ed# R#(# BopkinsI(#*#1 rahim6 Lahire) Am# Pniv#

10

1 rahim, (# * 2=>>J6# EAra (ocialA(cience Vesearch in the 344>s and $eyond) /ssues, ,rends, and PrioritiesF Vesearch for ?evelopment in ,he &iddle *ast and Rorth Africa, 2edited y *"lal Vached I ?ina <raissati6, Lanada) /nternational ?evelopment Vesearch <entre, s# 333A3@3# 1 rahim, (# * 2345=6# 1ticahat elAraielAam elAara i nahv meselet elAvehde, dirase meydaniye, $eyrut) ?iraset elAvehde elADara iyya# 1 rahim, (# * 2344=6# 1adet elA i ti ar lil elA(edat, Lahire) ?arul (uruk# 1 rahim, (# * 2344=6# ,a Damulaat fi mes elet elAklliyyat, 1 nA Baldun &erkezi# 1 rahim, (# * 2344@6# *lAmilal velAnihal, elAekalliyat fil vatan elAara i, 1 nA Baldun &erkezi# 1 rahim, (# * 2344;6# Y<rossA*yed (ociolo"y in *"ypt and the Ara .orld,Y <ontemporary (ociolo"y, [ol# =:, Ro# H, (eptem er, s# H@;AHH3# 1 rahim, (# * 234456# 1lm elAne"a at elAara iyya fi idarat elAsira elAara i elA1sraili, Lahire) 1 nA Baldun &erkezi, 3445# 1 rahim, (# * 2=>>>6# *lAmuffekir vel (ulta Lahire, Lahire) ?ar Lu a lil ti aa val nasr# 1 rahim, (# * 2=>>:6# Azmat elA&uthakuafin vel takuafa elADara iyya, &erkezi# Lahire) 1 nA Baldun

Zon", 7# ?e 234;36# E(ociolo"y in a ?evolopin" <ountry, ,he Pnited Ara Vepu lic) Orientations and <haracteristicsF, (ociolo"ical Vevie+, &ay 34 2=6, s# =@3A=H=# Lasa a, Veat 2=>>:6# Y,he &iddle *ast in (ociolo"y, (ociolo"y in the &iddle *astY, &iddle *ast (tudies Association, Rovem er, s# 3AJ@# 9aroui, A dullah# 2344J6# ,arihselcilik ve Telenek Arap Aydnlarnn Lrizi 2Qeviren) Basan $acanl6, Ankara) [adi Yaynlar# 9aroui, A dullah# 234456# ,arihselcilik ve Telenek, 2Qev# Basan $acanl6, Ankara ) [adi Yaynlar &orsy, ( I <# RelsonIV# (aad I B#(holkamy 234436# Anthropolo"y and the <all for /ndi"enization of (ocial (ciences in the Ara .orld, 2edited y *# 9# (ullivan, Z# ( 1smail6, Al erta) Pniversity of Al erta Press# Rasr, (# 2345H6# EA conference) to+ard an Ara (ociolo"yF, *lA&ustak el *lAAra i, ;;, s# 3 :5A ;@# 8mer, &uin Balil 234;46# E$idayetAi 1lmAi 1ctimaAil Ara iF, &ecelletAu Afaki Ara i, Lasm, $adat, s# 5>A54# (a a"h Teor"e I /man Thazalla 2345:6# YAra (ociolo"y ,oday) A [ie+ from .ithin,Y Annual Vevie+ of (ociolo"y, [ol# 3=, s# J;JAJ44# (amir, Raim Ahmet 234456# E(ociolo"y in the Ara .orld) A (elfA<riticismF, Ouestions from Ara (ocieties, 2edited y A delkader Whal and Ahmed /adh Ouademi6, &adrid) /nternational (ociolo"ical Assocation# (ari# (# 2345H6# EAra (ociolo"ists and the study of Ara social issues) A critical appraisalF, *lA &ustak el *lAAra i, ;H, s# 5HA4H#

11

(holkamy, Bania 2=>>=6# E.hy is Anthropolo"y (o Bard in *"yptaF /n $et+een 7ield and ,e-t) *mer"in" [oices in *"yptian (ocial (cience, 2ed# y (eteney (hami and 9inda Berrera6, <airo) Papers in (ocial (ciences ==, no# =, s# 334A3J5# Wayed, Ahmet A# 2344;6# YLno+led"e the Ara <ountries) ,he <ase of *"ypt,Y, s# @;A:3 Wu adia, (ami# 2=>>56# 1slam ?nyasnda Bukuk [e 1ktidar, 2Qeviren) $urcu Lo'lu, Basan $acak6, 1stan ul) $il"i Gniversitesi Yaynlar Wu adia, (ami# 2344@6# 1slam, Balk ve ?evlet, 2Qeviren) (ami Ouz6, 1stan ul) 1letiim Yaynlar

12