ANADOLU SEMAH MZKLERNN BALICA ZELLKLER ZERNE GZLEMLER *

Okan Murat ZTRK

Hac Bekta Veli Anadolu Kltr Vakf Genel Merkezi I. Alevi-Bektai Mzik Kltr Sempozyumu Alevi-Bektai Mziinin Kaynaklar, zellikleri ve Gnmzdeki Durumu 14-15 Mays 2005, Ankara 1. GR

Bu bildiri, Anadoluda yaamakta olan yerel mzik geleneklerinden nemli bir blmn oluturan semah mzii zerinde durmak amacndadr. Bir yerel mzik gelenei ve tr olarak semah mziinin yapsal niteliklerini belirlemek; bu balamda dier Anadolu yerel mzik gelenekleriyle arasndaki benzerlik yada farkllklar tartmak; semah mziini oluturan eleri incelemek ve snflandrmak, bu mzie zg karakteristik icra zelliklerine deinmek, bildirimin temel erevesini oluturmaktadr.

Semahlar, Anadolu Alevi-Bektailerinin ritel karakterdeki danslardr (Salc, 1941; Birdoan, 1992; Yetien, 1986; Bozkurt, 1990). Gelenekte cem, a yin-i cem, bezm-i cem, grg yada grm ad verilen toplantlarda, belirli bir trensel dzen iinde yaplagelmi olan semahlar, mzik ynleriyle ne gibi zellikler tamaktadr? Bu danslara elik eden mziin kulland perdeler (sesler), aralklar ve bunlarn oluturduu ses organizasyonlar nasl bir yapya dayanmaktadr? Semah mziinde ses ve zamann dzenleniinde, makam ve usul kavramlarnn rol var mdr ve ilevleri nelerdir? Mziin icras (performance) ne gibi unsurlara dayanmaktadr?

Bu ve benzeri sorulara dnk incelemelerde, kukusuz ki her eyden nce tutarl ve aklayc bir terminolojiye ihtiya duyulmaktadr. Tam da bu noktada nemli bir sorunla karlalmas sz konusudur. Trkiyede neredeyse cumhuriyetle birlikte, mzik eitimi alannda Batl terminoloji egemen duruma getirilmitir. Trkiyede yaanan modernleme ve uluslama sreleri, her alanda olduu gibi geleneksel mzikler alannda da dntrc etkilere sahip olmu; Batllama ynnde atlan admlardan, bu konular da payna deni almtr.

Oysa yerel ve geleneksel mzikler asndan mziin ifadelendirilmesi adna Batdan farkl ve yerleik bir dil, Anadolu corafyasnda ekillenmi geleneksel mzikler adna var olmu ve kullanlagelmitir. Geleneksel mzik kltrnn olumasn ve gelimesini salayan bu dil, sistem iinde kullanlan perdelerin, cinslerin, makamlarn, usullerin ve trlerin tanmlanmasn salad gibi, teorik ve pratik dzeyde kendi iletiim ve aktarmn da salamtr. Buna karn Bat zerinden geleneksel mziklerin

aklanmas ve retimin de bu esasa gre yaplmas anlay, aslnda krn fili tarifi meselesine dnmtr. Gerekte Batl terminoloji, Anadolu geleneksel mziklerinin ifadesinde hem yetersiz kalmakta hem de yerine gemeye alt hayati nemdeki kavramlar ieriksizletirerek, ilevlerini geersiz hale getirmektedir (ztrk, 2005). Bu tehlikeye iaret ederek, bildiri boyunca, semah mzikleri konusunda, temelde geleneksel terminolojiye dayanlarak aklamalar yaplmas, gnmz etnomzikoloji almalarna yn veren incelenen mzik kltrlerinin kendi kavram ve pratikleriyle aratrlmas gereklilii (Hood, 1971) anlayyla da rtmesi bakmndan tercih edilmitir.

2. SEMAH MZNN ZELLKLER: KAYNAKLAR ve GZLEMLER

Semah mzii konusunda, zerinde allan mzik kaynaklar; a. b. Yerel derleme kaytlar ve bu derlemelerden elde edilmi gzlem notlar; Ayn zamanda bir geleneksel mzik icracs olmam sebebiyle, bugne dek birlikte alma olana bulduum ok sayda nemli usta icracdan bizzat rendiklerim; eitli kii ve kurumlar araclyla yaplm yaymlar iinde yer alan semah mziklerine ilikin kimi gzlem ve notalar; Mzik prodksiyonu yapan kimi firmalarca retilmi, eitli yerel icraclar tarafndan kaydedilmi, kaset, CD ve plaklar iinde yer alan semah mzii rnekleri; Ayrca dolayl bir kaynak olmakla birlikte, Alevilik-Bektailik zerine yaplm eitli aratrmalarda, semahlara ve semaha elik eden mziin kimi zelliklerine ilikin olarak yaplm deinmelerden olumaktadr.

c.

d.

e.

Bu kaynaklar arasnda zellikle yerel derleme kaytlar ve yerel icraclarca kaydedilmi olan rnler zerinde daha ok durulmutur. Yerel mzisyenlerin repertuarlar, icra zellikleri, semah olarak nitelendirilen mziklerin benzer yada ayr yanlar, bu materyalin incelenmesiyle anlalmtr. Nota yaynlarnn bir blm olduka gvenilmez bulunduundan, bunlar incelenmi ancak, deerlendirmede esas alnmamtr. Aratrmalarda ise, daha ok derleme gzlemleri niteliinde olan unsurlar zerinde durulmu, bunlarn mzik pratii ile olan balar aratrlmtr.

Gzlemlerime gre, Anadoluda icra edilegelen semah mzikleri bir arada deerlendirildiinde, semah mziinin balca iki kategori iinde ele alnabilecei grlmektedir. Bu kategoriler; a. Usul deiimli semah mzikleri ve b. Karar perdesi deiimli semah mzikleridir.

A. Usul Deiimli Semahlar: Dou Semahlar Dou Semahlar adlandrmasyla; Sivas, Erzincan, Tokat, K. Mara, Tunceli, Malatya, Bingl, Elaz, Adyaman ve Urfa gibi illerde karlalan semah mziklerine zg yap nitelendirilmektedir (Andrews,

1992; Bozkurt,1990; Duygulu, 1997). Bu semahlarn en ayrt edici zelliklerini, usul deiimi oluturur. Buna gre, semahn arlamasndan arh blmne doru giderek artan temposu iinde, usul deiimleri meydana gelmektedir.

Usul, Anadolu yerel mziklerinde, ezgilerin zaman organizasyonunu salayan kuramsal ve uygulamal bir kavramdr. Batl anlamda ritm, l, hz ve form olmak zere drt farkl ilevi ieren bu kavram, aslnda Anadolu yerel mziklerinde son derece temel ve ilevsel durumdadr. Henz Anadolu yerel mzikleri iinde ayrntl ekilde aratrlmam olsa da, usul konusu, semah mzikleri bakmndan olduka karakteristik uygulamalara sahiptir.

Dou musiki kltrnde edvar ad verilen yazl tarihsel kaynaklarda usuller, deiik isimler ve darplarla ifade edilegelmilerdir. Bu kaynaklara gz atldnda, hem birbirini tekrar eden hem de birbirinden farkl ekillerde aktarlan bilgi ve uygulamalara rast gelinir (Bardak, (Ed) 1986; Nasuhiolu (Ed) 1986; Durmaz ve Dalolu (Ed), 1990; Popescu-Judetz, 1996; Uygun (Ed), 1999; Kutlu, 2000; Tura (Ed.), 2001).

Cumhuriyet dneminde zellikle Arel ve Ezginin almalaryla westernize hale getirilmi olan geleneksel mzik terminoloji ve uygulamas, ayn zamanda usuller konusunu da yeni batan ele alm ve bu alanda da kendi tercihleri dorultusunda, kimi standartlamalar getirmitir. Ancak bu yaplrken, mziin yaayan ksmna dair gzlem ve analizler neredeyse yok saylm, teori, kat zerinde ina edilmitir. Bu srecin sonunda geleneksel mziklerin kavram ve uygulamalar, Bat zerinden tarif edilmeye allm, dolaysyla arptlm bir eitim ve aktarm anlay, sistem haline getirilmitir. (ztrk, 2003, 2005) Halk mzii alannda da Sarszenden balayarak farkl bir gelenek icad sorunu yaanm; ayrca halk mziine ilikin uygulama ve analizler, yine Batl terminoloji zerinden yrtlerek, kendi geleneksel kklerinden koparlmtr. Usuln hibir zaman l olarak anlalmamas gereklilii ve l ile karlanamayaca gereine karn, yerel mzik icralarnda karlalan usuller, modern bir yaklamla lletirilmi; bu ynyle usuln geleneksel mziin icrasndaki hayati ilevi yok saylmtr.[1]

Dou Semahlarnda Kullanlan Balca Usuller

1. Semah Aksa 2. Sofyan 3. Dyek

(D t k D T D D tk D T) (9:4-2+2+3+2) (D t k D T) (4:4 veya 8:8-2+2+2+2) (d T t D T) (4:4 veya 8:8-2+2+2+2)

4. Yrk Semai (d t t d T) veya (D t d T) (6:8-3+3) 5. Trk Aksa (D d T) ve (d tk d t tk) (5:8-2+3) 6. Devr-i Turan (D T T.) veya (D tk D t) (7:8-2+2+3)

7. Devr-i Hindi 8. Aksak

(d t t D T) veya (D t D tk) (7:8-3+2+2) (D tk D T t) (9:8-2+2+2+3)

9. Raks Aksa (D T. D T) (9:8-2+3+2+2) 10. Yrk Sofyan (D T) veya (d tk d t) (2:4 veya 4:8-2+2)

11. Trk-i Darp (D t D t D tk) (10:8-3+3+2+2) 12. Aksak Semai (D t K D T t) (10:8-3+2+2+3)

Usuller, ritmik anlamda daima bir ana kalpa sahiptirler. Ancak icra srasnda, icracnn yetenei ve yaratcl dorultusunda, farkl ekillerde eitlendirilebilmektedir. Velvele denilen ve bir usuln ana kalbnn eitli varyasyonlarnn elde edilmesini salayan performans tekniiyle usul, farkl grnmlerde ortaya kabilmektedir. zellikle vurmal alglar asndan karakteristik uygulamalara sahip olan velvele teknii, semah mziklerinin tipik elik algs olan balama ailesi alglarda, gerek elle, gerekse tezene kullanlarak yaplan icralarda da ilgin rnekler oluturmaktadr.

Balama, semah mziklerinin tipik elik algsdr. Yerel icraclarn balama allar dikkatle incelendiinde, icralarnda yalnzca ezgi seslerini kullanmadklar grlr. Baka bir ifadeyle balama icrasnda balca ilev dikkat eker: 1. Ezgi, 2. Usule iaret eden ritmik vurular, 3. Elik (homofonik uygulamalar-dem sesi, paralel aralklar gibi)

Bunlardan zellikle dem sesi zerinde gerekletirilen ve ezgi sesleri arasna adeta usul darplarn belirtircesine yaplan ilave vurular, balamann ayn zamanda bir ritim aleti gibi kullanldnn gstergesi olmaktadr. Dolaysyla balama icrasnda salt ezgisel deil, ayn zamanda ritmik ve eliksel zellikler i-ie gemi durumdadr. [2] Dou semahlarnn arlama ksmlarnda, Aksak ( D t k D T t) usulnn yaygnl dikkat ekmektedir. Hz bakmndan yava olan arlama blmlerindeki usul, bu ynyle Ar Aksak karakterindedir. Semah mziklerindeki uygulanyla ele alndnda, Ar Aksak usulnn farkl bir yap sergiledii de grlmektedir. Szgelimi Erzincan-Sivas ve Urfada bilinen ekliyle Krklar Semahnn eitlemelerinde, usul karakteristik olarak (D t k D T D D t k D) darplarn iermekted ir. Bu bildiride, bilinen usuller arasnda rnei bulunmayan bu usuln Semah Aksa olarak adlandrlmas tercih edilmekte ve ayrca nerilmektedir.

Dou semahlarnn yeldirme ve arh blmleri, ounlukla Yrk (Nim) Sofyan (d tk d t) ve Aksak usullerinin ardalanmasyla, karakteristik bir yinelenme gsterir. rnein (Sivas) Krat Semahnda, yeldirme blm Yrk Sofyan (2:4-2+2) ile balayp, Raks Aksa usulne (D T. D T) (9:8-2+3+2+2) gemekte; semahn devamnda yeniden Yrk Sofyan ve Raks Aksa deiimi yaplmaktadr. lgin bir baka rnek ise, Krklar Semahnn arh blmnde grlen Yrk Semai

(6:8-3+3) usuldr. Yrk Semai usul, semah mziinde ok nadir olarak grlmektedir. Bu anlamda Krklar semah, dikkat eken bir rnek durumundadr.

Form olarak ele aldmzda, Dou semahlarnda ilk dikkat eken yan, bir ezgisel ve ritmik motifin ok sayda yinelenmesi olmaktadr. Bu yinelemeler srasnda, ska, ezgisel yada ritmik varyasyonlar yaplmaktadr. Blmler; varyasyon formu denilen ve (A) olarak gsterilebilecek bir tema ve bunun eitli ezgisel yada ritmik varyasyonlarndan (A', A'', A''', vb.); yada (A B) olarak gsterilebilecek soru cevap tarzndaki iki temadan olumaktadr. Sze dayal (strophic) bu tipik formda B cmlesi daima bir nakarat karakterindedir. Trklerde ska grlen A B tarzndaki bu tipik formu, Oransay (1977) sral biim, lerici (1981) ise birizbtn olarak adlandrmaktadr. Oransaya (1977) gre yine bir sral biim olarak A B C B eklinde simgelenen ve ark formu (Darbaz, ) olarak da adlandrlan formdan esinlenilerek, trklerdeki yaygnl da dikkate alndnda, bu form iin, trk formu adlandrmasnn uygun olaca gr benimsenmekte ve nerilmektedir.

Semah mziklerinde temleri oluturan motifler, ou kez sekvensler halinde yinelenirler ve bu yinelenmeler srasnda da kimi ezgisel yada ritmik varyasyonlara urarlar.Blmler deitike, blmleri oluturan ritmik ve ezgisel motifler de deimekte, (C) yada (C D) gibi yeni temler gelimektedir. Blmlerin her birinde, kullanlan ses alannn en ok bir oktavla snrl olmas; ounlukla beli ve drtl ses alanlarnn kullanlmas; karar perdesine ilerleyite, inicilik karakterinin baskn olmas, Dou semahlarnn nemli zellikleri arasnda yer almaktadr.

B. Karar Deiimli Semahlar: Bat Semahlar Bat Semahlarna baktmzda ise, bunlarn; zmir, Manisa, Aydn, Mula, Denizli, Burdur, Isparta, Antalya, el, Adana ve douda K. Mara ve G.Antep'e kadar dalk Toroslarda yaayan Tahtac Alevilerine zg olduklarn grrz (Yetien, 1986; Andrews, 1992; Birdoan, 1999; Ynetken, 1967). Bu semahlarn ayrt edici zelliklerini, karar perdesi deiimi oluturmaktadr. ounlukla blml Tahtac semahlarnda, Hseyni (Dgah kararl) olarak balayan karar perdesi-makamsal yap ilikisi, ikinci blmde argah'a, nc blmde ise Neva zerinde Uak yada Krdi'ye dnmektedir. Karar perdelerinin, ezginin geliimine bal bir sralama iinde, deiimi incelendiinde; Dgah-argah-Neva eklinde gsterilebilecek, kc bir seyir izlenmektedir. Makamsal yapda ise, Hseyni ailesi makamlarn ses ve geki olanaklarnn kullanlmas dikkat ekmektedir (rn. Yce da banda bir koyun meler, Hakikat bir gizli srdr). ki blml olanlarda, durak deiimi ounlukla Dgah-Neva (rn. Narldere semah) yada Dgah-argah (rn. Abdal Musa semah-Derelerde olur) eklinde gelimektedir. Bat semahlarnda, Hicaz ve Saba makam gekilerine de rastlanmaktadr (rn. Armut aac). Tek blmller ise herhangi bir durak deiimi gstermemekte; ancak ayn durak sesine bal olarak, makamsal deiimler gereklemektedir (rn. Gine katarlanm akn kervan).

Bu grupta usul deiimi ok ender grlr. Tahtac semahlar tipik olarak Aksak usulndedir. Ancak Armut aac olarak bilinen semahta, ikinci blmde Raks Aksa usulnn kullanld grlyor. lgin ve istisnai bir rnek olarak da Narldere semahnda, Aksak usulnden, Yrk (nim) Sofyan usulne gei grlmektedir.

Bat semahlarnda da form bakmndan tipik A B eklini (trk formu) grmekteyiz. kinci blmler yalnzca bir (C) temas ve bunun tekrarlarndaki varyasyonlardan, son blm ise D E gibi, ana temadan farkl iki cmleyle sona ermektedir. Yine bu grupta dikkat eken bir baka yan, biti cmlesinin serbest ekilde (rubato) sylenmesi zelliidir. Ezgisel hat, blmler iinde yine inici karakterdedir. Ezgi ve ritm motifleri, ounlukla, birer l iinde ekillenmi ve sekvensler halinde durak perdesine doru ynelmitir.

Semah mziklerinde, bu iki karakteristik yapnn kimi melez rneklerine de rastlanmaktadr. Orta Anadolu blgesi bu anlamda dikkat ekicidir. Alevi Abdallarn yaygn olduu orum, Yozgat, Ankara, Krehir, Kayseri bg. yrelerde karmza kan semah rnekleri, mzikal etkileim bakmndan ilgin melezlemeler gstermekteler. zellikle Krehir, Keskin yrelerinin karakteristik Bozlak mziine zg makam, ses ve icra zellikleri, yre semahlarna elik eden mziklerde hemen hissedilir (rn. Keskin semah, Ey erenler semah).

Benzer olarak Ankara yresinden derlenmi bir dier semahta (Seher vakti kalkan kervan), tipik olarak Bat semahlar zellikleri grlmektedir. l kuruluu bakmndan 17:8 gibi (9+8) ilgin bir bileim gsteren bu semah, ikinci blmde kararn drtlsne trmanmakta ve Raks Aksa usulyle devam etmektedir. lnn 17:8 oluu dikkatle incelendiinde, ikinci ksmda yer alan 8:8 yapnn, aslnda icracdan kaynaklanan bir usul karma olarak deerlendirilmesi gerektii aktr. Raks Aksa usulnn deformasyonuyla gelien bu 17:8 lnn, Anadolu mzii derlemelerinde bakaca bir rneine rastlanmamas da, deerlendirmemizi dorular grnmektedir.

3. SEMAH EZGLERNDE KULLANILAN BALICA EZGSEL ARALIKLAR

Semah mziinde ezgi oluumunu salayan 4 tip ikili aral grlr. Bunlar, Bakiye -B (yarm), Mcennep-C (ortanca), Tanini-T (tam) ve Hicaz-A (artm) aralklardr. Admla ilerleyen ezgi rgleri, temelde ikili aralklarna dayandndan, bu ezgisel aralk tiplerinin kullanl ve dalmlarnda da karakteristik yaplarla karlalmaktadr.

Genelde, Dou ve Bat semahlarnda, bakiye, mcennep ve tanini ses aralklar, en ok kullanlan aralklardr. Hicaz aral, dar ve geni olmak zere 2 tipte kar karmza. Bunlardan dar olan, (T+C) aralklarndan, geni olan ise, (T+B) aralklarndan oluur. zellikle Dou semahlarnda, Neva zerine yerlemi olarak grlen Hicaz cinsindeki dar artm aralk, ender durumlarda geni olarak kullanlmaktadr. Oysa Bat semahlarnda, bu aralk, geni yapsyla ve yerinde Hicaz olarak grlr. Ksaca, araln yerleim kat, Batda alt tabaka zerinde, Douda ise st tabakada yer alr. Kimi Bat semahlarnda ama daha ok Abdal semahlarnda, artm araln geni tipinin, orta tabaka zerinde yer alan argah perdesi zerine yerlemesiyle, Saba makamnn gelitii grlr.

4. SEMAHLARDA EZG OLUUMU: EKRDEK YAPILAR

Kullanlan ses ve aralklar, ezgi kalplarn var ederken, belirli ses alanlarnda yerlemitir. Ezgilerin rlnde, belirli seslerin, durma yada yrme gibi karakterler kazanmas, sesler arasnda bir tr hiyerarinin varln ortaya karmaktadr. Bu hiyerarik yap, cins ve makam gibi ses organizasyonlarnn gelimesini, kuramsal ynden incelenebilir ve aklanabilir olmasn da salamaktadr.

a. Cinsler: Belirli bir balang perdesinden itibaren -ki buna karar perdesi diyoruz-, l, drtl yada beli ses alanlar iinde, ses ve aralklarn, eitli ekillerde dizilmesi, dzenlenmesidir. Bu ynyle cinsler, ekirdek yapda perde organizasyonlar olarak deerlendirilebilir.

Cinsler, bilinen en eski kuramsal ses organizasyonlardr. Antik Yunan kaynaklarnda genus adyla ve tetrakordlar eklinde ifade edilen bu ses organizasyonlar, Dou mzik gelenei iinde, cins adyla benimsenmi ve kullanlmtr. ounlukla drtl ve belilerle gsterilmi olsalar da, gzlemlerime gre cinslerin l kalplar da, zellikle halk mziindeki perde ilikileri ve ezgi rlnn kavranmasnda, son derece nemli durumdadr.

b. Makamlar: Makamlar, z olarak, cinslerin ezgisel ileni tarzlardr. Daha doru bir deyile, makam, perdeler zerinde ezgi retmek zere izlenen rotadr. Cinsleri birer snrlandrlm ses alan olarak alglarsak, makamlar da, bu alanlar iindeki seyir,dolam yada gezinme olarak anlayabiliriz.

Makamlar, ayn yada farkl tipte en az iki cinsin birlemesiyle ortaya karlar. Bu ekilde oluan makamlar, kullanlan ses alannn genilemesini salarlar. Buna bal olarak da, cinslerin ezgisel ilenebilirlik olanaklar artar. Makamlar oluturan cinsler ve yer aldklar tabakalarn niteliine gre geki olanaklar geniler.

Makamlar en az iki cinsin birlemesiyle olutuklar iin, makamda ncelikle, alt ve st olmak zere iki tabakann varl sz konusudur. Bunlardan alt tabaka, makama karakterini veren temel cinse sahiptir ve deiime daha az urar. st tabaka ise, deiim ve geki olanaklarnn daha ok sergilendii blgedir (lerici, 1981). Semah ezgilerinde, ezgilerin rl itibariyle, bir orta tabakadan da sz edilebilir. Makamlarn oluumunda cinslerin birlemesi, bitiik ve ayrk olmak zere iki ekildedir. Bitiik tarzda, 1. cinsin son sesiyle, 2. cinsin ilk sesi ayn seslerdir. Ayrk tarzda ise bu ikisi arasnda ounlukla bir tam ses aral yer alr. (ekil: Semah mziinde en ok karlalan makamlar.)

Ezgi oluumu srasnda, makamlarn perde kullanmlarnda kimi karakteristik unsurlar grlmektedir. Bunlar: a. b. c. belirli perdeleri ezginin knda tiz, iniinde pest basmak; yardmc durak perdesini deitirmek; genilemi aralklar daraltmak yada dar aral geniletmektir.

rnein tipik olarak Hseyni makamndaki st tabakada yer alan Evi ile Acem perdelerinin, ezginin kc hareketinde Evi, inici hareketinde ise Acem olarak kullanld grlr. Bu sayede Hseyni ile Necid Hseyni makamlar arasnda geki yaplm olmaktadr. Yardmc durak deiiminde tipik rnek olarak Krklar Semahnda, Hseyni perdesini yardmc durak olarak kullanan ezginin, daha sonra Neva perdesinde durma eilimi kazanmas gsterilebilir. Bu yolla Hseyni makamndan Uak veya Neva makamlarna geki yaplm olmaktadr. Dier k iin tipik bir rnek de, Hicaz makamnda kullanlan Krdi-Hicaz aralnn (artm ikili aral) daraltlmasyla Segah-argah veya Buselik-argah perdeleri elde edilir ki bylece de Hseyni veya Buselik makamlarna geki yaplm olur.

Makamsal ileni, belirlenmi ses alan iinde -bu ister bir kk l, isterse bir on ikili aral olsunezginin balangcndan karar perdesine ulancaya dek izledii yoldur. Bu ileni tarz, cinslerin seslere ykledii geleneksel anlam veya ilevlere gre geliir. Makamsal ilenite ezginin bitii, hemen hep karar perdesi zerinde yaplr. nceltme-kalnlatrma yoluyla geki yaplacak sesler ve geici olarak zerinde kalnabilecek yardmc kararlar da seyir iinde bellidir. Btn sorun, bu geleneksel grevler arasndaki organizasyonun salanmasdr. te bu organizasyon, seyirle, yani makamsal ilenile salanr.

Seyir, makam iinde gezinme olduundan dolay, kimi karakteristik rotalar sunar. Bu rotalarn anlalabilmesi iin, tip ezgisel hattn bir araya gelmesi gerekmektedir (ztrk, 2003). Bu hatlar, 1. Kalc hat, 2. nici hat ve 3. kc hat eklindedir. Semah ezgileri incelendiinde, bu tip hattn, farkl kombinasyonlar oluturduu grlmektedir. Semah ezgilerinde en ok gzlenen tip, Kalc bir ezgisel hatt, nici karakterdeki bir dier ezgisel hattn izlemesidir. kc hatlar, inici olanlara oranla hem daha az grlrler hem de sreleri daha ksadr. Dolaysyla kc hatlarn grafikteki eimi, inici olanlara gre daha diktir.

5. SEMAHLAR VE DER GELENEKSEL TRLER ARASINDAK LKLER

Semahlarn kimi zellikleri, bu trle, Anadolunun dier geleneksel trleri arasnda kimi ilikiler olduunu ortaya koymaktadr. Semahlarn kimi benzer zellikler tad trlerin banda halaylar gelmektedir.

Halaylar, Anadolunun byke bir blmne yaylm dans ve mzik trdr. Blgesel farkllklar kendi iinde barndran halaylarn, zellikle dou blgelerine zg olanlar, semahlarla pek ok bakmdan

benzer zellikler tar. Szgelimi hareket, makam ve usul deiimleri, ok-blml dou halaylarnda da karmza kar. rnein drt farkl blmden oluan Sivas Halaynda, ar bir giri blmyle balayan ezgi, ilerleyen blmlerde hem bir kc karar deiimi sergiler, hem de hzda yavatan hzlya doru, usul deiimleriyle birlikte bir gelime gsterir. Bu ynyle, Dou ve Bat semahlarnn iki farkl karakterinin bulutuu bir rnek grnm arz etmektedir. Karar perdesine ait trmanta nce yerinde Hseyni , argahta Nikriz (argah gekisiyle birlikte), yerinde argah ve Nevada Hseyni eklindeki seyir, Tahtac Semahlarndaki karar perdesi-makam ilikisiyle neredeyse ayndr.

Halaylarda kullanlan makamlar, semahlarla byk apta ortaklklar tar. Ancak usuller bakmndan halaylarda, Sofyan, Dyek, Yrk (Nim) Sofyan, Yrk Semai gibi usullere daha ok rastlanr. Buna ek olarak, halaylarda Trk Aksa, Aksak, Aksak Semai ve Curcuna usullerinin, Devr-i Hindi ve Devr-i Turan usullerine oranla daha ok kullanld da grlmektedir.

Semahlarda, Devr-i Hindi, Devr-i Turan ve Msemmen gibi usullerin kullanl, bu trn, Dou Karadenize zg horonlarla etkileim iinde olabilecei dncesini akla getirmektedir. Anadolu mziinde kullanlan usullerin dalmna bakldnda, Devr-i Hindi, Devr-i Turan usullerinin kuzey kesimlerde, Trakyadan Karadenize dek olan blgede toplanm olmas, bu dncemizi kuvvetlendirmektedir (Saygun, 1937; Sarszen, 1962) Bu usuller tipik olarak horon ve hora ritmleridir. Deyiler arasnda rneklerine daha ok rastlanmakla birlikte, semah mzii olarak derlenmi ender rneklerden biri, Tokat yresine ait Her sabah glen iinde szleriyle balayan semahtr. Bunun yeldirme blmnde Devr-i Hindi usulne benzeyen, ancak vurular (D t D tk) eklinde olan usul grlmektedir.

Semah mziine ilikin olarak bir genel deerlendirme yaptmzda;

1.

Ezgi, vokal olarak teksesli iken, balamalarda, ikili, drtl, beli, yedili ve oktav aralklarnn, ezgiye paralel aralklar halinde kullanld grlmektedir. Ezgiler, belirli bir karar perdesinin etrafnda, bu sese bal olarak rlmtr; bu zellii nedeniyle makamsal bir yap sergilemektedir. Makamsal yapda ezginin seyir karakteri ounlukla 'inici' niteliktedir. nemli bir zellik olarak, Tahtac semahlarnda, karar perdelerinde kc bir deiim izlenirken, kararlara bal olarak ezgi oluumu yine inici karakterini korumaktadr. Ezgisel aralklarda, ikili aralklarn (adm) kullanm karakteristiktir. Bununla birlikte, odakta yer alan ezgi sesinin, genelde bir st yada alt l ses alan iinde, ikililer halinde ezgiyi oluturmas dikkat ekicidir. Bu ynyle, semah mziklerinde, kimi aratrmaclarn ileri srd gibi pentatonik (Salc, 1940) yapdan ziyade, ezgisel l, drtl veya beli cinslere dayal yaplarn daha tanmlayc olduu sylenebilir. Usul bakmndan, Sofyan, Dyek, Yrk Sofyan, Aksak, Raks Aksa, Trk Aksa, Semah Aksa, Devr-i Hindi, Devr-i Turan, Aksak Semai, Curcuna, Yrk Semai gibi usullerin semah mziinde okca kullanld grlmektedir. Bunlarn lsel zellikleri dikkate alndnda, ikierli vurulardan oluan veya karma yapdaki llerin, erli vurulardan oluanlara gre daha ok kullanldn grlyor.

2.

3.

4.

5.

Semah mziklerinde sz unsurunun etkinlii ve dolaysyla szl rneklerin yaygnl dikkat ekmektedir. Genelde blmler arasnda sz birlii olmamas bir baka ilgi ekici nokta gibi grnmektedir. Salt mzik olarak semah alnmas uygulamasna, gelenekte pek rastlanlmamaktadr. Mziin dansa elii, ayn zamanda, mziin sze eliiyle birlikte gelime gstermektedir. Tipik elik algs, balama ve ailesidir. Cura tr, ounlukla gney blgelerde ve daha ok Tahtaclar arasnda yaygndr. Ezgilerin seslendirilmesinde balama dzeni denilen akort karakteristiktir. Dolaysyla bu akordun bir zellii olarak, makamn kaln seslerinde, paralel belilerle ezgiye elik edilebilmektedir. Ayrca dem sesi de, ezgiye eliin temel unsurlar arasndadr. Semah ezgilerinin balamayla alnnda, zellikle karakteristik karar figrleri (Tahtac semahlarnda ostinato tarznda) grlmektedir. Bu figrler, armonik olarak yedilini beliye zlmesi tarznda ilgin bir karakter sunmaktadr. Semah mziinde etkin olarak kullanlan ses alan bir sekizliyi gememektedir. ounlukla, drtl, beli ses alanlar kullanlmakta; Tahtac semahlarnn nc blmlerinde, karar perdesindeki trmana bal olarak, semahn arlama blmndeki karar perdesine gre sekizli aralna ulaan ezgilere rastlanmaktadr. Dalm gsterdii alanlar iinde, mzik ynyle iki karakteristik yap sergilemektedir: usul yada karar deiimi. Bu iki karakter dnda, etkileimde bulunduu yerel mzik yaplaryla, melez zellikler kazand grlmektedir. Form bakmndan ounlukla, tipik A B (trk formu) yapsndadr. Kimi blmler tek bir A cmlesinden oluabilmektedir. Yinelemeler sze bal olarak ok sayda yaplmaktadr. Ayrca A B C B (ark formu) yapsna da rastlanr.

6.

7.

8.

9.

6. SONU

Semah mzii, bir geleneksel tr olarak, Anadolu mziinin nemli bir blmn oluturmaktadr. Mzikal zellikleri bakmndan iki ana kategori oluturan semahlar, Dou ve bat semahlar olarak adlandrlmlardr. Bunlardan Dou semahlar usul deiimiyle karakteristik iken, Bat semahlar karar perdesi deiimiyle karakteristik durumdadr. Her iki kategorideki semahlar da, kendi geleneksel zellikleri yannda, dier Anadolu yerel mzik gelenekleriyle etkileim iinde olmulardr.

Bal bulunduu inan sisteminin Anadoluda yaylm olduu corafyada karlalan semahlar, Anadolu yerel mzik gelenekleri arasnda kendine zg nitelikler tamaktadr. Ancak Anadolu yerel mzik gelenekleri hakknda, daha ok aratrma ve analitik almalara ihtiya duyulduu da nemli bir gerekliktir. Bu bildiride, konuya en azndan bir yaklam getirilmeye allm, sorunun ciddiyeti hususuna dikkat ekilmek istenmitir. Batl terminoloji zerinden geleneksel mziklerin yap ve ilevlerini anlamann olduka zor olduu, bunun en azndan ok dolayl bir yol oluturduu fark edilmeli ve bilimsel ve eitsel alanlar bata olmak zere, konunun teorik ve pratik yanlar yeniden ele alnmaldr. Trkiyede mzik alanndaki terminolojik dolaysyla zihinsel bulanklk almadan, geleneksel mzikler konusuna ve bu mziklerin trleri hakkndaki derinlemesine bilgi ihtiyacna zm bulmak mmkn grnmemektedir.

Semah mziklerinin temelde usul ve makam kltrnn rn olduklar aikardr. Dolaysyla usul ve makam kavramlarnn nitelik ve ilevlerini anlamadan, semah mziklerinin de salkl bir ereve iinde izah edilemeyecei aktr. Ancak henz bilinen adlandrma ve snflandrmalar dnda tam olarak aklanamayan rneklerin de bulunuyor olmas, bu konularn ok daha analitik bir bakla ele alnmasn zorunlu klmaktadr. Bu anlamda yaplacak daha kapsaml ve daha ayrntl almalar, hem Anadolu mzii konusundaki bilgilerimizi geniletecek, hem de geleneksel mziklerin doalarn daha doru anlayabilmemize yardmc olacaktr.

Bu balamda geleneksel mziklerle ve dolaysyla onun trleriyle ilgili uzmanlam bir aratrma merkezimizin hala oluturulamadn hatrlatmak isterim. Bilgiye yatrm yaplmad srece gelime olmasn beklemek souk bir hayal olmaktan baka bir anlam tamayacaktr. Anadolu semah mzikleri alannda aratrma sreci bata olmak zere ok iyi planlanm ve organize olmu derleme almalarnn yaplmas, derlenen malzemenin iyi koullarda arivlenmesi ve uluslar aras dzeyde aratrmaclarn ilgisine sunulmas gerekliliini dikkat ve bilgilerinize sayglarmla sunuyorum.

KAYNAKA

Andrews, Peter A. Arsunar, Ferruh Bartok, Bela stanbul Birdoan, Nejat ------------------Bozkurt, Fuat Darbaz, Feridun Duygulu, Melih Flal, Ethem Ruhi lerici, Kemal

(ev. Mustafa Kpolu), Trkiyede Etnik Gruplar Ant Yay., 1992, stanbul Tunceli Dersim Halk Trkleri ve Pentatonik Resimli Ay Matb., 1937, stanbul (ev. Blent Aksoy), Kk Asyadan Trk Halk Musikisi Pan. Yay., 1991, Alevi Kaynaklar II, Kaynak Yay.,1999, stanbul Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerlemesi, Alev Yay, 1992, stanbul Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, Berfin Yay., 1990, Ankara Semahlar, Cem Yay., 1990, stanbul Trk ve Bat Mzii, 1973, stanbul Alevi Bektai Mziinde Deyiler, 1997, stanbul Trkiyede Alevilik Bektailik, Seluk Yay., 1996, Ankara Bestecilik Bakmndan Trk Mzii ve Armonisi, MEB Yay., 1981, stanbul

Ksemihal, Mahmut Ragp, Trk Halk Muskilerinin Tonal Hususiyetleri Meselesi Numune Matb., 1936, stanbul Melikoff, Irene 1998, stanbul Merriam, Alan P. Meyers, Helen Ocak, Ahmet Yaar stanbul Ouz, Burhan Ohri, skender (ev. Turan Alptekin), Hac Bekta Efsaneden Geree Cumhuriyet Kitaplar,

The Anthropology of Music, North Western Univ. Press, 1964, USA Ethnomusicology, Mac Millan Press, 1992, USA Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, letiim Yay., 2000, Trkiye Halknn Kltr Kkenleri I, stanbul Matb., 1976, stanbul Anadolunun yks, Bilgi Yay., 1987, Ankara Alevi Kimlii, Tarih Vakf Yurt Yay., 1999, stanbul

Olsson, T., zdalga E., Raudvere, C., (Ed.)

ztrk, Okan Murat Geleneksel Mziklerin Westernizasyonu: Binilen Daln Kesilmesi, Yznc Yl niversitesi Genel Mzik Eitiminde Geleneksel Mziklerimiz Sempozyumu Bildirisi, Van, 2005. ---------Zeybek Kltr ve Mzii, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Hacettepe niversitesi Sos. Bil. Ens., Ankara, 2003.

---------29, 1999 Salc, Vahit Ltfi ---------Sarszen, Muzaffer

Anadolu Geleneksel Mzik Trlerinden Semahlar Mzikalite, Say 7, Sayfa 20Gizli Trk Dini Oyunlar, Numune Matb., 1941, stanbul Gizli Trk Halk Muskisi, Numune Matb., 1940, stanbul Trk Halk Musikisi Usulleri, 1962, Ankara

Saygun, Ahmet Adnan Rize Artvin ve Kars Havalisi Trk Saz ve Oyunlar Numune Matb., 1937, stanbul ---------Tura, Yaln Uluda, Sleyman Yetien, Rza Ynetken, Halil Bedii Trk Halk Muskisinde Pentatonizm, Numune Matb., 1936, stanbul Trk Musikisinin Meseleleri, Pan Yay. 1988, stanbul slam Asndan Muski ve Sema, Marifet Yay., 1999, stanbul Tahtac Airetleri, 1986, zmir Derlem Notlar I, Orkestra yay., 1967, stanbul

[1] Gnmzde Anadolu yerel mzikleri iinde kullanlan ve bilinen usullere benzemeyen usul tiplerinin hala belirlenemedii, dolaysyla adlandrlamad da dnlecek olursa, aslnda bu alanda ok nemli bir boluk olduu gerei daha net anlalacaktr. Temel sorun, Trkiyedeki kurumlama yanllklar bata olmak zere, bu kurumlardaki kadrolamalardan kaynaklanmaktadr. Kadrolarn belirli bir ideolojik yaplanmayla olutuu gerei ise, ne yazk ki bilgi retiminin nndeki en nemli engel durumundadr. Trkiyede gerek anlamda bilgi retimine dnk ok az yatrm yaplmakta, bilimsel olduu ileri srlen almalarn byk bir ksmnda da ideolojik yaklam ve tercihler etkili olmaktadr.

[2] Oysa halk mzii alanndaki yaygn notasyon uygulamalarnda bu nitelikleri grmek mmkn olamamaktadr. Halk mzii alannda kurumlam yanl uygulamalardan biri olarak, gelenein aktarlmasnda nota kullanlmakta; bu yetersiz transkripsiyonlar zerinden de eitim verilmektedir. Uygulamann temelde nasl kksz ve uydurma bir tarzda yapldn, ilgi ve takdirlerinize sunmak isterim.