Vous êtes sur la page 1sur 11

AKADEMK BAKI DERGS Say: 37 Temmuz Austos 2013 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik

k niversitesi, Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

KAZAK AYDINLANMASINDA ABAY KUNANBAYEV DNCELERNN ETKLER ZERNE BR DENEME

Dr. MUSTAFA HOPA Z Kazak halknn aydnlk an hazrlayanlardan biri olarak, filozof Abay gryoruz. Abay ayn zamanda air ve iyi bir aratrmacdr. Dou bat kaynamas kazak dnyasnda ilk defa onun tarafndan dile getirildi. Abayn son 20 ylnn idealisttik rnleri onun hayatnda zirveyi oluturur. Abay, dneminin zgn eserlerini inceledi. Kazak halknn istikbaliyle ilgili nemli argmanlar ortaya koydu. Manifesto niteliindeki bu grler, onu kazak halknn bilgesi makamna ulatrd. Kunanbayevin bilgi ve bilime olan hayranl btn eserlerinde gze arpyor. Bilim ok deerlidir. Ona gre eitimciler, bilimi, sevgiyi, btn benlik ve gayretiyle talebelerine aktarmaldr. Gzel ahlak, her insana gereklidir. nsan akln kullanp, gzel ahlak sahibi olmaldr. 1995 senesi UNESCO tarafndan Abay yl olarak kabul edildi. Abay brahim Kunanbayev, bilge bir hkim olarak, edebiyat ve felsefe tarihi asndan, derinlemesine aratrlmas gereken deerli bir ahsiyettir. Biz de bu aratrmamzda, Abayn dnya grnde etik, sevgi, eitim, olu ve bilim konularyla snrl bir gezinti yaptk. Anahtar Szckler: Eitim, Kazak, dealist, Etik, Sevgi, Nesil, Bilim, Egoist

AN ESSAY ON THE EFFECT OF THOUGHTS BY ABAY KUNANBAYEV ON THE KHAZAK ILLUMINATION Abstrach We regard Abay the philosopher as one of the preperators of the bright age of khazak nation. Abay is not only a soldier but aslo a poet and a good researcher. the unition of east and west was first underlined in Khazak world by him. The idealistic outcomes of the Abays last twenty years has maintained the summit of his life. The Abay l examined the distinctive works of the age. He bore some arguementations about the future of his people. He was regarded as the wise man of Khazak people, after his thoughts that were come up by him that can be called manifests. The admiration of Kunanbayev to the information and science flashes in every piece of work of him. Science holds the most important value. To him, educators should transfer all the unique information about science, love with all their selfdetermination. Every human being requires morality. Humans should benefit from their mind

Felsefe Tarihi ve nsan Felsefesi, mhopacc@gmail.com

AKADEMK BAKI DERGS Say: 37 Temmuz Austos 2013 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

and possess acquire moral values. The year 1995 has been announced and accepted as the colonel year by UNESCO. Abay brahim Kunanbayev, as a wise judge, is a unique character who is worth to be examined and evaluated deeply in terms of literature and philosophy literature. In this study, we just a had a trip on the basis of the topics morality, love, education, existance and science in terms of his point of view. Key Words : education, Khazak, idealistic, morality, love, generation, science, selfish

1-GR Kazak halknn aydnlk an hazrlayanlardan biri olarak, filozof Abay gryoruz. Abay ayn zamanda air ve iyi bir aratrmacyd. Dounun aydn dnrleri Nizami, Fuzuli, Sadi, Firdevs, Cami gibi deerlerin eserleriyle tanp analizlerde bulundu. Abay Kazakistan n Semey ilinde bir Rus okulunda eitime balad, ksa zamanda Rus dilinin inceliklerine hakim oldu. Rus, dou ve bat edebiyatlarn inceleyen Abay, eklektik dnceleriyle de gze arpyor. Abay inanl inansz ayrm yapmadan insanlar seviyordu1 Dou bat kaynamas kazak dnyasnda ilk defa onun tarafndan dile getirildi. Babas Kunanbay Abay kasabada alkoyup iftlik ileriyle megul etmeye alsa da Abay kasabann akil adam olmay baarr, ileri gelenlerle bir konsey oluturur. Abay(1873-1878) de en karmak sosyal problemleri zen aydn kii olarak belirlendi. Bu dnemde Abay, toplumsal meselelerin analizi ve zm yollarnn tespiti yannda, Rus dili ve medeniyet tarihi konularnda aratrmalar yapt. dealist bir dr olan Abay Kunanbayev, zgrlkleri elinden alnm kazak halknn zgrlklerinin yeniden kazanlmas adna planlar vard. Zaman gelince bu planlarn uygulamak istiyordu. Abay karmalar ve kara szleri incelendiinde, Abayn ngrleri yazya dkld grlmektedir. Kara szlerde anlatlan olaylar, gelecekteki nesillerin yetitirilmesi adna nemli bir misyonun temsilciliini yerine getirdi. Abay, karmalarnda genel grlerinin yannda baz siyasi ve ekonomik konulara deinmitir. Abay dneminin alkantl olaylar, Abayla birlikte halk da etkisi altna ald. Zamann Rus politikalar, kazak kltrnn, rf ve adetlerinin, yok edilmesi amacna bina edildiinden, kazaklar byk skntlar, zulmler ve ikencelerle karlatlar. Beslenme problemleriyle ve hastalkla ba baa braklm kazak milleti, byk bunalmlar atlatt. Halkn gdalar, yok edilirken, eitli nkleer denemelerle Semey halk radyasyona maruz brakld. Yeni nesillerde ortaya kan kanserlerin mimarlar dnemin baskc ve militarist yneticileriydi. Btn ikencelere ve zgrlk ihlallerine ramen kazak aydnlar, yok olmann eiine getirilmi bir halk, yeniden tarih sahnesinde yeertmeyi baardlar. Kazak halk, halk olma idealini gerekletirme adna yaplan almalar ve canlarn verme uruna yaplan fedakrlklar unutmamak iin, eitim kurumlarnda gerekli almalar titizlikle takip etmektedirler. Abay 70 yanda, Rus dili ve edebiyatna ait eserlerin aratrlmasyla ilgili idealini gerekletirmek amacyla Semey iline gelen Rus demokratlarndan H.N Dolgopolov, B.C. Grospen ile tant. Dier taraftan Rus edebiyatnn aydnlar Pukin, Gogol, Tolstoy, Saltkov, Dostoyevski ve batnn nl alman idealisti, Hegelin eserleriyle tanr, dier taraftan birok dnya klasiklerini analiz etti. Erken dnem bat edebiyatnda metin analizleri yapt. Btn bunlar Abayn dnce dnyasnn ekillerini oluturan temellerdi. Abayn
1

K.salgaravlu, Tanm Basamaklar, nimder Matbas, Almaata,1993,s.17

AKADEMK BAKI DERGS Say: 37 Temmuz Austos 2013 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

zgn eserlerinin olumas 80. yanda gerekleiyor. (1882-86) yllarndaki iir formatndaki yazlar toplumlar harekete geirici nitelikte edebi ve zengin ierikliydi. Bu Abayn erken dnemde gelen fikir beslenmesinin ortaya kard bir sonutu. Abayn son 20 ylnn idealisttik rnleri onun hayatnda zirveyi oluturur. deal bir insann halkn gnlnde hep yaayacana inanp lse lr tabiat adam lmez2 diyordu. Abayn Manifesto niteliindeki bu grleri onu kazak halknn filozof aydn makamna ulatrd. Abayn bu dnem eserlerinin nemli bir zellii de kazak halknn ileri dnemlerdeki zgrlk mcadelelerine k tutan, aydn fikirleri ihtiva etmesiydi. Kazak czlerinin(kabile) adavetini ortadan kaldran nitelikli bir kiiydi. Abayn bencillerle mcadelesi, kendini bilmez nadanlarla fikir greleri toplumdaki gven ve motivasyonu artrd. Fakat bu etin ve bunaltc yolda mitsizlie kaplmad. Halkna hep mit alad, istikbal vaadinde bulundu. Abay Kunanbayev in gaye-i hayali, ahsi karlar deil, belki kazak halknn kaderindeki gzellikleri yeertip, kazak halkna bir medeniyet sramas yaatmakt. Bu dnemde kazak toplumu ok ar snavlardan geiyordu. Btn yaamsal koullarn zorlatrld bir dnyaya gelen filozof, beni knamayn zira binlerce problemle tek bama savatm diyordu. O, post modern anlayn karsndayd. Srekli yenilenme, olu onun temel prensibidir. Btn midini gen ve dinamik nesle balayan filozof ayn zamanda toplumsal hareketin ba elaman mesabesinde grevini ifa etti. Orta Asya Trki cumhuriyetlerindeki bamszlk hareketleri ve Kazakistann bamszln kazanmasyla balayan toplumsal olaylar, Abayn gelecee ait ngrlerinin tutarlln gsteriyor. Kazak halknn gelecei ile ilgili kehanette bulunmak isteyenlerin kazak genlerindeki irade zenginliine bakmas gerekir dercesine, gven tazeledi ve eserlerinde bunu yanstt. Abay Kunanbayev, kazak genliine erken yalarda dnsel yklemeler yapt. uur ve irade zenginlii ykledi. Genleri, bilimsel fikirleriyle besledi. Kazak halknda aydnlanma hareketleri yeni deildir. Bu olgu erken dnem kazak kltrnde gze arpyor. Hatta kazaklar bunu, genetik toplumsal kuramlar olarak dillendirmektedirler. Abay paradigmasnda temel kural, statkonun bertaraf edilmesi ve yerine modernlemenin oturtulmasdr. nsann ve insanlarn oluturduu toplumun, devletler arenasndaki saygnl, haysiyetini bir ksm artlara balar; ey insan haysiyetli yapar; iyilii dev bilmek, aydn bir akl, sevgi dolu bir yrek.3 ncellikle insan, insanlar iin yapacaklar gzellikleri kendine dev bilmelidir. Dier taraftan akln, zamann bilimleriyle yenileyip aydnlatmaldr. Son olarak ta bilmek iin sevmek gerekir anlayn, kafa ve gnle yerletirmelidir. e doru derinlik bilginin kaynaklar arasndadr. nsan sezgilerinin kayna i derinliidir.4 Akln n yrekle irtibatlandrarak Yrekte hayrat olmasa, uyuyan fikirler harekete gemez.5diyor. Akl ve yrek aydnln elde eden insann yapmas gereken yaamn sorgulanmasdr. Sokratesin Sorgulanmayan hayat yaamaya demez6 ifadesini yanstan Bilge kiilere benzemek istersen hayatn sorgula.7 Aforizmi, Abayn nemli kaidelerinden biridir.

2 3

Abdil Melik Nisanbayev, Abayn dnya tanm ve felsefesi, ilim, Almaata,1995,s16 K.miraliyev, Abay Aforizmi, Almaata-Kazakistan,1993, s.17 4 .miraliyev, Abay Aforizmi, Almaata-Kazakistan,1993, s.24 5 Age,23 6 Niyazi Berkes, Sokratesin mdafaas -Eflatun , ,MEB yaynlar, stanbul 1998, s.20 7 miraliyev, Abay Aforizmi, Almaata-Kazakistan,1993, s.13

AKADEMK BAKI DERGS Say: 37 Temmuz Austos 2013 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

1.1.ETK ZERNE Abayn ahlak anlay ll yaamak zerine tesis edilmitir. Her eyin banda denge unsuru vardr. Tabiatta her ey, bu takdirin sonucu tezahr ediyor. nsann btn azalarnda bu ly grebildiimiz gibi tabiatta cari her bir kanun, belirli bir dzen ve lyle var ediliyor. Btn eya bir lyle var edilmi. ly aan, bir ie yaramaz. Yeme imede de yle.8 Parmaklarmzdaki dzen, belli kalp ve ayarda yaratlm. organlarmzda matematiksel oran, ayn ekilde evrenin her yerinde kendini gsterir. Kalbin, midenin, kemiklerin yaps bir tasarm gerektiriyor. nsan, ahlaki dzeni ve kurallar koruma adna yeme imeleri dhil her davrann kontrol ederek sergilemelidir. Gereksiz yere glme insan sarho eder. Sarholukla insan hata ilemeye devam eder. Sarholuk akl gzn kr eder.9 insan gc yettiince alma ahlakna sahip olmal tembellik ve dilencilik istenmeyen davran kalplardr. Dilencilik sfat insana yakmyor.10 insan kazanmlarn ahlaki meruiyet iinde yerine getirmelidir. Haram kazan evrensel ahlak yasalarna da aykrdr. Haramla beslenen bir bedenden toplumsal hayata olumlu katk beklenmez. Er ya da ge haram kazantan zarar grmeyen kalmaz.11 Harama alm birey, devletin her kademesinde de bu kt alkanln srdrmesi muhtemeldir. Kendini beenmi kibirliye deer verme.12 nsann srekli kendinden bahsetmesi kendini vmesi akli dengesizlik olarak addedilir. Tevazu sahibi olma ise akli kontroln salandnn iaretidir. Yaratc, tevazu sahibini ykseltir, kibirli olanlar da alaltr. Kendini beenmi kibirliler aslnda hibir ey olamayan, bireylerdir. Kendi bana buyruk bu bireyler, rehabilite edilemezlerse srekli evrelerine zarar verirler. Kibirli ve kendini beenmi kii, yalandan da kaamaz. 13yalanlarnn ortaya kmas, insan hrnlatrarak ahlakszla sevk eder. Gz dnmesi tabirinin kullanld bu durum karsnda insann skneti zordur ama imknsz deildir. Birlik ve beraberlik dayanmann n koulu dur. Btn insanlk lemi, hayatnn vazgeilmesi olarak bu ahlaki kaidelere gre hareket eder. Dzensizlik ve anari karan pendelerin bu ahlak yapsndan nasipleri yoktur. Yalnz kendisi iin alann hep kendine alan canldan fark yoktur diyen Abay, Tanrnn sevgili bendesi olmay da insanlk iin emek harcamaya balyor. Sadece kendini dnen bencil, kendi iin otlayan canllar gibidir. nsanlk iin alrsan yaratcnn sevgili bir dostu olursun.14 nsann kendisini bakalarna kar, stn gsterme abas bir tr aalk duygusundan kaynaklanr. nsan ne ise, o olmaldr. Kendini olduundan fazla gstermek, insann nurunu sndrr.15 ahlaksz toplumlar uzun sre varln devam ettiremezler. Toplum bireylerin bilekesi olduuna gre bireyler tek tek ahlaki yapy zmsemelilerdir. Bunun iin devletin yannda tek tek aileler ve evre kendi yapsn tehlikeye sokmamak iin ahlak yasalarnn benimsenmesine yardmc olmallar. nsanlar kendi zamanlarnn iinde yaadklar toplumun ocuklardr, bu yzden kt davranlar edinmesinde herkesin bir pay vardr.16 Her fert iinde yaad toplumunun ahlak deerleri neyse onlardan etkilenir iyi ve kt davran kalplarn
8 9

Age. s.18 Age. s.20 10 Age. s.21 11 miraliyev, Abay Aforizmi, Almaata-Kazakistan,1993, s.13 12 Age. s.9 13 Age s.20 14 Abay brahim Kunanbayev,Kara szler,El yaynlar,Almaata,1993,s.78 15 miraliyev, Abay Aforizmi, Almaata-Kazakistan,1993, s21 16 Abay brahim Kunanbayev,Kara szler,El yaynlar,Almaata,1993,s.79

AKADEMK BAKI DERGS Say: 37 Temmuz Austos 2013 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

yaadmz evreden kaparz. Kabul etmekten kansak bile bilinaltmz bunlarla beslenmitir. Bakalarna kar yaptmz hakszlklar, atalet ve miskinliklerimiz de toplum tarafndan yadrganr. Nadandk, zulm ve tembellik insan hor ve hakir yapar.17 nsann hakiki deeri nadanlkta (cehalet)deil, insani karakterlere sahip olmasndadr. Makam ve mansp sahibi olunduunda da ahlak kurallar ihlal edilmemelidir. Birilerine gre mansp, sanki vnlecek, byk bir meziyet gibi alglanr, byk bir atak yapma algs oluturur. Oysa bir tr akl hastaln artran makam mansp hrs insana, bakalarna tepeden bakma cesaretini verir. Makam, mansba ulama adna her yolu mubah sayp, insanlar aldatan, ahlak yasalarna aykr davranta bulunuyordur. nsan rtbeyi, mansb ara olarak kullanmas gerekirken onu bir ama haline getirirse, sosyal felaket tohumlar atlmaya balam demektir. Mansp tuzana kaplm birilerinden halklarn da beklentisi yoktur. Mansp tuzana kaplann ahlaki deerlere saygs yoktur. Etik kurallarndan habersiz olan ve saygszca davranlarda bulunan kiiler aslnda acnacak durumda olanlardr. Kt ahlakl olana glme, ona ac.18 birlikte yaamann bakalarna tahamml edebilmenin art paylama kltrn oluturmaktr. Ben tok olaym bakalarnn al ve sefaleti beni alakadar etmez mant doru bir mantk olamaz. nsan azdran isizlik ve fazla tokluktur.19 Btn ahlaki deerlerimizi ocuklarmza da aktaryoruz. ocuklar etik edinimlerini bizden ve evrelerinden tevars ediyorlar. ocuun iyi ahlakls deerli, kts musibettir.20 diyen Abay, ocuklarmza kt alkanlklar kazandrarak insanln bana musibet etmememiz gerektiini vurguluyor. 1.2.HAYATIN ANLAMI VE OLU Abay, hayatn anlamn ok iyi anlam olacak ki, mrnn tamamn milletine adam. Kantn, yle hareket et ki davranlarn bakalar tarafndan rnek alnsn prensibi de ayn idealin yansmasdr. nsan dnyaya bir defe gelir hayat bir defa yaanlan bir olgudur. Yaplmas gereken hedefi yakalamak ve rnek bir hayat tarzn milletine sunmaktr. Kubbede braklacak ho sedann anlaml da bu olsa gerek. mr ve dnya denilen akp giden su dur. nsan mr bir dakika gibi gelir geer. Kaderde geri dn yoktur. Zaman her gn mr alyor. Durmadan hareket ediyor ve asla geri dnmyor. Gnl aydnln olmazsa, grme ve bilme yetilerin almazsa, Uzun mrn hibir anlam olmaz.21 Antik dnem filozoflarndan, Herakleitos un insan bir rmakta iki kez ykanamaz22 deyiminden kastettii, ne su dur ne de ykanmaktr. Herakleitos, hayatn akp gittiini zamann geriye evrilmediini, hayatn her anndan ders kararak yaanmas gerektiini anlatyor. Abay deyimlerinde de, ayn gerekliklerin ortaya serildiine ahit oluyoruz. Su gibi akan mr sermayesinin deeri bilinmezse, insan zarardadr. Abay da ayn konuya deinerek evren ve iindeki her varln deiime tabi olduunu anlatyor. olu,

17 18

miraliyev, Abay Aforizmi, Almaata-Kazakistan,1993, s.14 Age.1993, s.9 19 Akjan Maanov El Farabi ve Abay Almaata -Kazakistan, 1994 s.79 20 miraliyev, Abay Aforizmi, Almaata-Kazakistan,1993, s .13 21 Age, s.25 22 ahin Yeniehirliolu, Felsefe ve Diyalektik, Maya yaynlar, Ankara,1985,s.35

AKADEMK BAKI DERGS Say: 37 Temmuz Austos 2013 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

devinim her yerde devam ediyor. Deimeyen tek varlk yaratcdr. Gen yalanyor doan da lyor.23 dnya ve insan olua tabidir. nsan bugn insan yarn topraktr. lmek iin doduunu unutma, Dnya ve insan bir kalpta durmuyor. Srekli deiiyor.24 Olutaki diyalektik ak, tez antitez sentez eklinde devam ediyor. Herakleitosun deyimiyle, gece -gndz, souk scak, iyi-kt, arasndaki ztlarn arpmas yeni oluumlar ortaya karyor. nsan btn bu oluumlara bakp kendini ve evresini yenilemelidir. Yenilenmeyenlerin, kendini gelitirmeyenlerin elendii bir dnyada yayoruz. Zaman getike kurallar ve kaideler de yenilenmelidir.25 diyen Abay, kazak halkn yepyeni bir dnya iin hazrlad. 1.3.BLM ZERNE Kunanbayevin, bilgi ve bilime olan hayranl btn eserlerinde gze arpyor. Bilim olmadan dnyann anlamszlna inanyor. Bilimsiz dnya yok hkmndedir.26 paskaln, bilmek iin sevmek gerekir. Anlay Abayda da kamza kyor. lim ve istek sevgiden doar.27 diyor. Bilgi konusunda elde edilen verilerin pragmatik ynne deinerek Bilgenin szleri, rencilere yol gsterici nitelikte olmaldr.28 ifadesinde bulunuyor. Bunun karsnda alglayc durumunda bulunan rencilere de ders verir nitelikte u ifadeyi kullanyor. Szn deerini bilmeyene sz anlatma.29 Hikmetli szlerin deerinin anlalmas birazda muhatabn algsna baldr. Cevherin deerini yine sarraflar bilir kaidesince, deeri anlalmayan szlerin sarf edilmesi bounadr. Atlarn nne, ot yerine mcevher dklmesi ne kadar abes ise nadan olana hikmetli sz o kadar abestir. Gnlde k yoksa nadan bir ey bilemez30 Nadan olan kii gnn gn eden, halkna faydas dokunmayan, sadece kendini dnen cahil kiidir. Beyni, halknn zgrl iin fikir retene gelince o kii, gerek bir hkim, hikmet sahibi ulu ahstr. Bencil olann beyninden szlen her ey bencillik kokar. Sz gcnn inklaplarda, ihtilallerde, sosyal bunalm dnemlerinde ne tr etkilere sahip olduunu biliyoruz. Adam ve pende ayrmn sk sk kullanan dnrmz bu szde de insann, nadanlk ve pendelikten kurtulmasnn yollarndan birinin, insan beyniyle ilintili olduunu ve dolaysyla da beyinden szlp gelenlerin kontrol altna alnmas gerektiini vurgular. Pende olmaya zen kiinin ise, vurdumduymaz bir karakter yapsna sahip olduu belirtilir. nsana bilimine gre deer biilir. nsann derinlii bilgi isellii ile de ilgilidir. Bunun dndaki deerlendirmeler, hata payn artracandan nazar dikkate alnmamaldr. nsan insanlktan karan, bozan, durumlardan deerlendirmelerden saknmak gerekir. Klavuzu karga olann burnu necasetten ari deildir. nsann seklerletii gnmzde, gven duygusu bozuldu. nsan seici olmak durumundadr. nsan ksa olan mr sermayesini dikkatli ve iktisatl kullanmal, en kestirme yoldan faydal
23 24

miraliyev, Abay Aforizmi, Almaata-Kazakistan,1993, s22 Age. s.22 25 Age. s.24 26 Age. s.4 27 Age. s.6 28 Age. s.3 29 Age. s.16 30 Age. s.4

AKADEMK BAKI DERGS Say: 37 Temmuz Austos 2013 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

olan sonulara ulatran fikirleri elde etmeli. Faydal bilginin gerek bir g kayna olduunu burada bir daha zikredelim. Dnrmz, Bilginin kayna ve deeriyle ilgili deerlendirmelerinde rasyonalist dnrlerden farkl deerlendirmelerde bulunuyor. Rasyonalistlere gre bilgi (apriori) doutandr. Oysa Abay nsan doutan bilgiyle gelseydi, herkes renmeden lim olurdu.3117 diyerek deney ve gzlem bilgisinin gvenirliine dikkat ekiyor. Bilim toplumun karlarna hizmet etmeli Bilim renmeye, kar dncesiyle balanmaz.32 ahsi karlar ancak bencilliimizi besler. 1.4 ETM ZERNE Nesillerin eitimi konusunda, son derece titiz ve nezaket sahibi olan air Abay genlere seslenirken; sevgili bakanlarm diye hitap ediyor. Genleri nce motive edip Az veya ok takdir ifade eden szler, renmeyi artrr.33 diyerek bilgileriyle aydnlatyor. Yzeysel bilginin anlamszlna deinerek nsan bilgisi, eyann mahiyetini ve hakikatini renmeye ynelik olmaldr. nsan hafzas, ilgin olaylar silinmeyecek ekilde kaydeder .34Diyor. Abay a gre nsann ahsiyet kazanmasnda, akl ilim aile evre rol oynar.35 Doumla birlikte insanolu yetitii ortamn etki alanndadr. Srekli al durumundaki birey anne baba ve evreden modellemeler yapmaya balar. Anne ve baba, bu modeller iinde ilk sray alr. Daha sonra mahalle ve okul arkadalar kiilik yapsnn beslenmesinde etkili olurlar. Varlk algsnn olumasyla birlikte fert artk hr iradesinin istekleriyle dnyasn kurmaya balar. lk dnemlerdeki modellemeler temel talar gibidir. Binann salaml bu ilk dnem denilen, ya dilimine denk der. Kazaklarn, etme- bulma anlamn ieren anonim birok sz buna iaret eder. Sosyal etki alannda gelien bireylerin evresel faktrlerden biimlenmeleri sreklidir. Sosyal evre ieriinde ise insanlarla birlikte iklim artlar, hayvanlar, bitkiler, vs. alglanr. Sert iklim, buna gre sert karakter biimleri dourur. Zincirleme reaksiyon halinde bu sre, devam eder. En etin ilerden birinin insan eitimi olduu, hatta en uygun artlarda bile bunun zorluklarla ancak gerekletirilebildii pedagoglar tarafndan srekli olarak ifade edilmektedir. Hal byle olunca, artlarn oluturulmas aamasnda ne derece titiz ve dikkatli olunmas gerektii aikrdr. Her eyin her eyle ilintili olduu kaidesince, eitimin gereklemesi de btn varlk sferinin dikkate alnmasyla gerekleir. Yol ve sohbet arkadal ok ycedir.36 Btn olumsuz durumlarla karlaan insan kendini yalnzla salan insandr. nsan sosyal bir varlk olarak var edildiinden, birlikte yaama zorunluluu vardr. Dostluun edeeri dostluktur.37 Kazak deyimlerinde yalnz insan talihsizdir ifadesi ve yine yalnz adam ie yaramaz bulaktan da sel olmaz anonim ifadeleri, sosyal hayata katlmann sosyal paylamlarn ne derece elzem olduunu anlatyor. Pende diye bilinen arazln bugn yarn ne olacam? Diye bir kayglar yoktur. Eitilmedii srece insan, hayvani duygular ynndeki sertliklerine davran ve duygularna kar

31 32

Age, s.17 Age. s.16 33 Age, s.18. 34 Age, s.17 35 Age, s.6 36 Age. s.7 37 Age, s.9

AKADEMK BAKI DERGS Say: 37 Temmuz Austos 2013 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

koyamayacaktr. nsan insan yapan tinsel duygularn ilerlik kazanmas yine fertlerin tek tek eitilmelerinden geiyor. Btn varolu alan iindeki zorluklar, insan iin kendini gelitirebilecei hazr ortam olarak ele alnrsa insann da, insan hayatnn da anlamll tezahr eder. Zorluklarla greme diye tabir edilen bu durum btn canllarda ortak alandr. Kelebein kas geliimini ortaya karan, zorluklarla yapt yaamsal savatr. Sonu itibariyle ister insan, ister dier canllar olsun bu yaam savandan genellikle galip karlar. Balangtaki irkinlikler hi yaanmam gibi bir algya dnr. Zorluklarla ve olumsuz tepkilerle karlaan eiticiler sabr gstermezlerse srekli ikyetlerle topluma da zarar verirler. Abayn dnya grnde pes etmek yoktur. Ben eer hkim olsam, insan karakteri dzeltilemez diyenin dilinin kesilmesine hkmederdim.38 Abaya gre insan karakteri, iki kategoride ele alnr birincisi Bakalar iin yaayan Tulga ikincisi Bencil tiplerdir, Abay iki tip karakterden bahsediyor. TULGA: Cmert, yardmc, iyi niyetli, idealist BENCL: Kibirli, kskan, kaygsz

Abay yaad dnemin artlarnda tespit ettii karakterler hi phesiz gnmzde, ok farkl trler de eklenmi, haliyle kabark bir karakterler topluluu ortaya kmtr. Karakter kazanlabilen ynyle, insann kontrolnde olan bir yapdr. nsan ncelikle kendine saygy renirse bakalar da ona sayg gsterir. Kendine saygs olmayann bakalarndan sayg beklemesi abestir. nsan bakalar hakknda besledii iyi niyetle, ayr bir deerlilik kazanr. Kazaklarda anonim bir sz var bakalar iin kazdn ukura bir gn kendin dersin doruluktan sapmann neticesi, hsrandr. Terbiye her insana gerekli olduundan, insan akln kullanp edebine sahip kmaldr. nsan her doruyu, her yerde sylemekle mkellef olmadndan, dikkatli olmaldr. Ahmak insana, ahmak demek doru olsa da sonuta krlacak olan insan kalbidir. nsan kendi hayatyla birlikte gelecek nesillerinin hayatlaryla da ilgili almalarda bulunduu srece insan olma zelliini korumu saylmaktadr. ki gnmzden biri, bize ait olan gnmz dieri de nesillerimizin, geleceimizin gndr. Nesiller bu gnk artlara gre deil gelecek zaman dilimlerine gre yetitirilmelidir. Gelecek zaman dilimlerine gre yetimenin yolu akl bilimle aydnlatmaktan geiyor.

38

Abay brahim Kunanbayev, Kara szler, El yaynlar, Almaata,1993,s.78

AKADEMK BAKI DERGS Say: 37 Temmuz Austos 2013 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

1.5.ARKADALIK VE SEVG nsan olana insanlarn hepsi dosttur. nsan birbirine dost ve yolda, kardetir.39 nsan felsefesi asndan, insann insanlarla ve toplumla olan ilikileri iinde, al- veriler, srdalklar, arkadalklar, yardmlamalar vs. sosyal kurallara gre ekillenir. Dostu olmayan insanlarla mesafeli iletiimde bulunmak en azndan insann kendisini ve srlarn korumas adna nemlidir. Ancak genellemeler hatl olduundan, insann yapsna gre davranldnda, bazen arkadalk kuramayan insanlara yardmc olunduunda, salam dostluklar kurulabilmektedir. Dostu ok olan, iletiim sknts olmayanlara gelince onlarn hayat rahat ve skntsz geer. Bu tr insanlarn yalnzlk ekmeleri de dnlemez. nsan hayatnda, kaygl ve kaygsz tipler var. Kaygl insan tiplerinde, hayatn anlam kazanmas adna abalamalar, bakalarna yardm etme gayretleri dominanttr. Bu tip insanlar toplumda faydal kategorisinde mtalaa edilirler. Sosyal hayatta kardelik ve yardmlamann sigortas bu tiplerdir. Kaygsz, -vurdumduymaz- tiplere gelince bunlar, hibir ekilde hayatn canlanmasn istemeyen statik tiplerdir. Kaygsz tiplerin sosyal hayata verecekleri bir art deerleri sz konusu deildir. Kaygszn karn doyunca, baka bir ey istemez. Gnn gn etse ona yeter. Hayatlar gn birlikle snrldr ve yarnlarn onlar iin hibir anlam ve nemi yoktur. Bu yzden gamsz insanlardan uzak durmak, insan onlarn gafletinden korur. Baz insanlar hayattaki deimelere, zamann yeniklerine kar ayak uyduramyor, sebebi bu insanlarn sanas, sezimi, idrakleri bu hzl deiimi kavramaya msait deil. Hayatn getirdii skntlarla gremeye gleri yetmez. Skntlar karsnda da kzgnlk gstermek ve saldrgan davranlar sergilemek bo bir uratan baka bir ey deildir. Dostu olmayanla ilikilerinde dikkatli ol dostu olanlarla hediyele Dostlarna dostluk gstermen borcundur, dmanna da adil davran. Kt arkada glge gibi seni takip eder kaar da kurtulamazsn.40 Hayatn gzellii, gzel arkadalarn varlyla devam eder. nsan tek bana bir hitir. evresi deerler ynyle zengin insanlar topluuyla, rl fertler bahtiyardr ve gzel hayat srerler. nsan, insan iinde yetiir ve hayat srer anonim ifadesinde anlatld gibi, insan kendine Enis, yolda, dost ve arkadalar edinirse hayatn tad kar. Arkadalklarn gelimesi ve temadisi, hata paylar dikkate alnrsa sonu verir, deilse dostluklar biter. nsann srlarn paylaabilecei can gibi aziz tuttuu dostlar olduu gibi, her eyini paylaamayaca dosalar da vardr. Dostlarda da seici olmak gerekiyor. Zor zamanlarda, insana yardmc olmayan, imkn bol dostlarn, dostluklarn gzden geirmek gerekiyor. Servetine bakp dost olanlarn gzleri hep maldadr.41Diyor dnrmz. Seni seveni sevmen bortur. An dili, dilsiz dil. Gzle gr ama gnlle bil. Karlk grmeyen k duldur. Sevgisiz dnya yaanabilir deildir. Sevgisiz dnya bo.42 Dnyann anlam, hayatn anlamnn anlam, sevgi kanunlaryla hayat bulur. nsann grevi sevmek,

39 40

miraliyev, Abay Aforizmi, Almaata-Kazakistan,1993, s.6 Abay brahim Kunanbayev, Kara szler, El yaynlar, Almaata,1993,s.78 41 miraliyev, Abay Aforizmi, Almaata-Kazakistan,1993, s.24 42 Age, s.9-11

AKADEMK BAKI DERGS Say: 37 Temmuz Austos 2013 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

sezmek ve dnerek konumaktr.43 yaratc insan sevgi mayasyla yaratt. Abaya gre, hayatn ierii, anlam sevgidir. Sevmeden, yaamaya almak anlamsz bir abadr. Sevgi, doduu vatana, kyne, halkna, yere- ge, tabiata, insanlara, var olan her nesneye kar gsterilmelidir. Sevgi ve muhabbetin olmad yerde varlk gayesine uygun hareket etmekte zorlanr. nsan vcudunun padiah yrektir.44 nsan dnyaya geldikten sonra talim terbiye ve bilim almaya balar. Hayat boyunca rendiklerini tecrbe dosyasnda biriktirir. Yeri gelince kullanr. nsan kendinden ncekilerin tecrbelerini de tarayp, gerekli olan alr olmayan brakr. nsan terbiye ve bilgileri srasyla; Anne- baba mahalle arkadalar, anaokulu, ilkretim, orta retim, yksekretim diye devam eder. nsann eitiminde, eitimcilerin yeri, ayr bir deer oluturur nk eitimci insan hayatnn mhendisidir. reticiler, bilimini, sevgisini, btn benlik ve gayretiyle talebelerine aktarr. rencisi olmayan, bilgisini aktaramayan eitimci talihsizdir. Eitimci, bilimini, tecrbesini, spontanln, aktivitesini, evreyle iletiimini ne kadar kaliteli hale getirirse, hayat o kadar rahat geer. Gcn yettiince insana iyilik grevindir.45 Bakalar iin yaama duygusunu kaybedenin kendisi de aslnda kaybetmi saylr. Yaatma duygusunun yerini bencilce yaama duygusu doldurunca, halknn felaketi kapdadr. Milleti iin yaayan yiitler devlete ait olan deerleri namuslar gibi korur. Toplumsal birliktelik olgusunun ifadesi kazaklarda halkla birlikte olman, tek bana yol kat etmenden daha hayrldr eklindedir. Bireysel davranlar pek benimsenmez kazak halknda zira insanlardan bir insan olmann yolu toplumsal entegreden geer. Asl maksat toplum iin yaamaktr. nsann kendi toplumu yararna almas onun dnya bar adna almasna engel deildir. Er kii diye tabir edilen azamat model insann yerinde kullanlr. nsann, insanla, toplumla, olan iletiim deerlerinin korunmas adna yaplan giriimler, insann ieriinde mndemi tannma, bilinme, grnme duygularn da meru dairede tatmin eder. Bakabilirsen eer, yreinin hazinelerle dolu olduunu grrsn.46 Aksi durumda, bask altna alnan bu duygular tatmin edilmez ise insann iinde vahi canavarlar haline gelir. 2.SONU YERNE 1995 senesi UNESCO tarafndan Abay yl olarak kabul edildi. Abay brahim Kunanbayev, bilge bir hkim olarak, edebiyat ve felsefe tarihi asndan derinlemesine aratrlmas gereken deerli air ve dnrdr. Kazak halk kltrel faaliyetlerinde dnlerinde Abayla olan manevi balarn devam ettirmektedir. Btn illerde Abaya ait hatralarn yaatlmas ve gen nesle aktarlmas adna almalar devam etmektedir. nsanlar aras iletiim kurallaryla ilgili dhiyane deyimleri, bal bana birer dnya hazinesidir. rnein kzgnlk anyla ilgili Daha sonralar tekrar dnp gelecein kapy hzla arpp gitme.47 diyerek insan mutsuzlua sevk eden pimanlk halinden kurtarmaya alr. eitli kzgnlk, hiddet dnemlerimizde yaadmz bu durumu Abayn bu orijinal tespitiyle nleyebiliriz. Yine Yava yryp dikkatli basarsan emeklerin boa gitmez.48 deyimiyle
43 44

Age, s.25 Age, s.23 45 miraliyev, Abay Aforizmi, Almaata-Kazakistan,1993, s.24 s9 46 Age, s.30 47 Age. s.14 48 Age, s.12

10

AKADEMK BAKI DERGS Say: 37 Temmuz Austos 2013 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

taknlklarmza are oluyor. Gayri ciddi davran sergileyenlerden gelecek skntlara kar da Ciddiyetsiz ve kaygszdan uzak, ciddiyet sahiplerine yakn ol. 49Diyor, Abaya gre insan srekli kendini gelitirmeli ve yenilemelidir. nsan srekli olarak yeteneklerini gelitirmezse zamanla krelir, zira yetenek ben gidiyorum demez.50 fadelerinde insann hareket iin yaratld, hareketsizlik halinin bir tr bozulma ve yok olma olduu anlatlyor. Gnmzde kazak halknn, hzla sosyal ve ekonomik alanda gelimesi ve ilerlemesi dnya toplumlar adna da bir kazantr. Cumhurbakan Nazarbayevin nclk ettii 2030 planlamas ve bu gn ilerliini hzla srdrmesi Trk dnyas adna nem arz ediyor. Biz bu aratrmamzda, Trk dnyasna bilge kiiliiyle k sam, Abay tekrar hatrlatmak istedik. Manevi ahsiyetini saygyla anyoruz. KAYNAKA Amanjol. K, Rahmetov,K,(1996).Trk halklarnn Tarihi, Almaata: Bilim yaynlar. Amanjol, K.(1996). Kazak felsefesi, Almaata: Er-Devlet yaynlar. Akarsu, B.(1987) .ada Felsefe, stanbul: inklap kitabevi. Berkes, N. (1998). Sokratesin Mdafaas, stanbul: M.E. B Yaynlar. Kunanbayev, A(1994). karmalar, Almaata: Mr yaynlar. Kunanbayev, A.(1993) .Kara szler, Almaata: El yaynlar Maanov, A.(1994). El Farabi ve Abay, Almaata: Akademi Yaynlar Nisanbayev, H, A.(1998).Felsefe Akl kitab, Almaata: Akademi Yaynlar. Nisanbayev, M.A.(1995).Abayn dnya tanm ve felsefesi, Almaata: lim yayaynlar. zbekolu, S.(1995). Abay, Almaata: Yedi Yarg Yaynlar. miraliyev, K.(1993). Abay Aforizmi, Almaata: Akademi Yaynlar Salgaravlu, K. (1993).Tanm Basamaklar, Almaata: nimder Matbas smailov J. (1994). Abay, Almaata: Bilim yaynlar. Yeniehirliolu, .(1985). Felsefe ve Diyalektik, Ankara: Maya yaynlar Yesim, G.(2000). Felsefe tarihi, , Almaata: Akademi Yaynlar

49 50

Age, s.8 Age, s.17

11

Vous aimerez peut-être aussi