Matematika 2

Algebra matrica

Matrice
matrica je pravokutna tablica brojeva kojoj
moemo odrediti broj redaka i broj stupaca, a
ograniavamo ju uglatim ili okruglim zagradama
matrice ne slue samo za preglednije zapisivanje
sustava, nego su samostalni objekti s kojima se
mogu izvoditi razne operacije
matrica je reda (tipa) mn ako ima m redaka i n
stupaca
matrice oznaavamo velikim latinskim slovima
ako je matrica A tipa mn piemo AeM
m,n

dakle M
m,n
je skup svih matrica tipa mn
ako je m=n, govorimo o kvadratnoj matrici
reda n, a skup svih takvih oznaavamo s M
n
pozicija (i,j) u matrici A (tj. broj na krianju i-
tog retka s j-tim stupcem) oznaava se a
ij
pa
piemo A=[a
ij
]
prvo retci, onda stupci!!! (bilo da se radi o tipu
matrice ili opisu pozicije pojedinog njenog
elementa)
4 , 3
M
5 5 . 5 4 3
1 0 0 1
3 0 2 1
e
(
(
(

| |
3 , 1
M 1 3 4 e
1 , 5
M
1
1
1
1
1
e
|
|
|
|
|
|
.
|

\
|

3
M
0 1 1
1 0 1
3 2 0
e
|
|
|
.
|

\
|

Vrste matrica
kvadratne matrice: jednak broj redaka i stupaca
nulmatrica: svi elementi u njoj su nule
dijagonala matrice: u kvadratnoj matrici to su sve
pozicije oblika (i,i)
jedinina matrica: kvadratna matrica kojoj su na
dijagonali jedinice, a ostali elementi nule
dijagonalna matrica: matrica kojoj su svi
elementi osim (moda) dijagonalnih nule
(
(
(

0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
|
|
|
|
|
.
|

\
|

1 0 0 0
0 5 0 0
0 0 0 0
0 0 0 2
|
|
|
.
|

\
|
1 0 0
0 1 0
0 0 1
nulmatrica reda 34
jedinina
matrica reda 3
dijagonalna
matrica
|
|
|
|
|
.
|

\
|
-
-
-
x x
x
x
x x

dijagonala
matrice
(zvjezdice)
Uvod u operacije s matricama
matrice su jednake ako su istog tipa (tj. dolaze iz
istog skupa M
m,n
) te ako na istim pozijama
imaju iste elemente
matrice istog tipa moemo meusobno zbrajati i
oduzimati te mnoiti brojem
openito se matrice istog tipa ne mogu mnoiti,
no postoje uvjeti kad se matrice mogu mnoiti
matrica se ne moe dijeliti matricom (ne postoji
operacija dijeljenja matrica)
Zbrajanje i oduzimanje matrica
zbrajati i oduzimati se mogu matrice koje su
istog tipa
A,BeM
m,n
A+B, A-Be M
m,n

zbrajaju (odnosno oduzimaju) se elementi na
istim pozicijama
Primjeri
|
|
.
|

\
|

=
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
3 8
5 4
0 6
5 3
3 2
0 1
|
|
|
.
|

\
|

=
|
|
|
.
|

\
|

|
|
|
.
|

\
|

5
3
3
1
1
2
4
2
1
smisla! nema
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
3 3 3
0 5 2
3 2
0 1
Svojstva zbrajanja i oduzimanja matrica
analogna su svojstvima zbrajanja i oduzimanja
brojeva, osim to moramo paziti da se odnose na
matrice koje su istog tipa (tj. A,B,C,0eM
m,n
)
A B B A + = +
komutativnost zbrajanja
C ) B A ( ) C B ( A + + = + +
asocijativnost
zbrajanja
nulmatrica je
neutralni element
A A 0 0 A = + = +
) B ( A B A + = = ] a [ ] a [
ij ij
nulmatrica = = + = 0 ) A ( A A A
Mnoenje matrice skalarom
skalar = realan broj
oeR, AeM
m,n
oA eM
m,n

mnoi se tako da se svi elementi od A pomnoe s
s o
Primjer
|
|
|
.
|

\
|

=
|
|
|
.
|

\
|

10 0
2 2
6 4
5 0
1 1
3 2
2
Svojstva mnoenja matrica skalarom
analogna su svojstvima mnoenja realnih brojeva
A A 1 =
A ) ( ) A ( o| = | o
nulmatrica 0 A 0 = =
n . m
M B , A
, B A ) B A (
A A A ) (
e
o + o = + o
| + o = | + o
za

kvaziasocijativnost
veza sa
zbrajanjem:
distributivnost:
Transponiranje matrica
za svaku matricu se njena transponirana matrica
dobiva preklapanjem preko dijagonale tj.
zamjenom redaka sa stupcima
A eM
m,n
A
t
eM
n,m
; vrijedi: (A
t
)
t
=A

ako je A=[a
ij
], onda A
t
na poziciji (i,j) ima a
ji

|
|
|
.
|

\
|
=
|
|
|
.
|

\
|
=
|
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
6 5 3
0 4 2
0 0 1
B
6 0 0
5 4 0
3 2 1
B
6 3
5 2
4 1
A
6 5 4
3 2 1
A
t
t
Mnoenje matrica I
matrice se ne mnoe tako da pomnoimo
elemente na istim pozicijama
osim u sluaju kvadratnih matrica, matrice istog
tipa se ne mogu meusobno mnoiti
treba paziti na redoslijed
rezultat meusobnog mnoenja matrica je
matrica
idemo korak po korak...
Mnoenje matrica II
mnoenje matrice-retka s matricom-stupcem:
mogu se mnoiti ako je redak dug koliko je
stupac visok
npr.
| | | | | | 5 2 2 1 1
2
1
2 1 = + =
(

za A eM
1,n
,BeM
n,1
se ABeM
1
rauna po pravilu:
| | | |
n n 2 2 1 1
n
2
1
n 2 1
b a ... b a b a
b
b
b
a a a + + + =
(
(
(
(

Mnoenje matrica III

mnoenje dvije matrice je openito mogue kad
prva ima onoliko stupaca koliko druga ima
redaka (ulanane matrice)
zahtjev dolazi od pravila redak puta stupac tj.
redak prve mora biti dug koliko stupac druge
na (i,j)-poziciju rezultata ide i-ti redak prve puta
j-ti stupac druge matrice (prema ve opisanom
nainu mnoenja retka sa stupcem)
Zadaci
|
|
|
.
|

\
|

=
|
|
.
|

\
|

|
|
|
.
|

\
|
6 2
3 1
0 0
3 1
6 2
0 1
1 0
2 1
smisla nema
|
|
.
|

\
|

|
|
|
.
|

\
|
3 1
6 2
0 0 0
0 0 0
0 1 2
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
3 1
3 1
3 1
6 2
1 1
1 1
smisla nema
3 3
2 2
1 1
1 0
0 1
|
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
Svojstva mnoenja matrica I
C ) B A ( ) C B ( A =
asocijativnost mnoenja
mnoenje nulmatricom
daje nulmatricu
0 A 0 , 0 0 A = =
idua svojstva vrijede kad god produkti s obje strane
jednakosti imaju smisla tj. kad su matrice ulanane
A I A , A A I = =
jedinina matrica
odgovarajueg tipa je neutralni
element za mnoenje
) B ( A B ) A ( ) AB ( o = o = o
AC AB ) C B ( A
BC AC C ) B A (
+ = +
+ = +
Svojstva mnoenja matrica II
distributivnost mnoenja
prema zbrajanju
kvaziasocijativnost
Razlike mnoenja matrica prema mnoenju
brojeva I
kod brojeva nije
bitan redoslijed
mnoenja (xy=yx),
kod matrica jest (ako
matrice A i B nisu
obje kvadratne istog
reda, bar jedan od
produkata AB i BA
nema smisla, a ak i
kad jesu, openito je
AB=BA)
smisla nema
|
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|

|
|
|
.
|

\
|

=
|
|
.
|

\
|

|
|
|
.
|

\
|

0 1
1 0
2 1
3 1
6 2
6 2
3 1
0 0
3 1
6 2
0 1
1 0
2 1
|
|
.
|

\
|

=
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|

=
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|

0 1
3 1
3 1
0 1
0 1
1 2
1 5
1 2
0 1
1 2
3 1
0 1
Razlike mnoenja matrica prema mnoenju
brojeva II
kod brojeva se ne moe desiti da im je produkt
nula ako oba nisu nula (xy=0 x=0 ili y=0), a
produkt dvije matrice moe biti nulmatrica ak i
ako nijedna od te dvije matrice nije bila nulmatrica
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
0 0
0 0
3 1
6 2
6 3
2 1
0 B 0 A 0 AB = =
/
= ili
Transponiranje matrica
za svaku matricu se njena transponirana matrica
dobiva preklapanjem preko dijagonale tj.
zamjenom redaka sa stupcima
A eM
m,n
A
t
eM
n,m
; vrijedi: (A
t
)
t
=A

ako je A=[a
ij
], onda A
t
na poziciji (i,j) ima a
ji

|
|
|
.
|

\
|
=
|
|
|
.
|

\
|
=
|
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
6 5 3
0 4 2
0 0 1
B
6 0 0
5 4 0
3 2 1
B
6 3
5 2
4 1
A
6 5 4
3 2 1
A
t
t
A I A A I = =
Poopenje broja 1 na matrice
Jedinina matrica I pomnoena s bilo kojom
AeM
m,n
ne mijenja A, ali openito (tj. kad nije
m=n) nam nije svejedno s koje strane mnoimo A
tj. neemo moi pisati
Kad A slijeva mnoimo s I, onda I mora biti reda m,
a kad mnoimo zdesna s I, onda I mora biti reda n:
|
|
|
.
|

\
|

=
|
|
.
|

\
|

|
|
|
.
|

\
|

=
|
|
|
.
|

\
|

|
|
|
.
|

\
|
e
0 1
1 0
2 1
1 0
0 1
0 1
1 0
2 1
0 1
1 0
2 1
1 0 0
0 1 0
0 0 1
2
2 , 3 3
I
M A I



R x , x 1 x x 1 e = =
Poopenje recipronih brojeva na matrice
elimo li pak poopiti formulu
na matrice, ona bi morala izgledati ovako:
1 x x x x
1 1
= =

I A A I A A
1 1
= =

&
Lijeva formula: ako AeM
m,n
, mora biti A
-1
eM
n,k
da
bismo mogli izvesti mnoenje (i rezultat je reda m,k
tj. mora bi biti k=m da bismo dobili kvadratnu I).
Slino za desnu formulu da bi imala smisla mora biti
p=n.
Dakle: obje formule imaju smisla samo ako m=n.
Definicija inverza matrice
Za kvadratnu matricu AeM
n
definiramo da je
matrica A
-1
eM
n
njen inverz (i kaemo da je A
invertibilna) ako je
I A A A A
1 1
= =

gdje je I jedinina matrica reda n. Budui nulmatrica
ima svojstvo da pomnoena s bilo kojom matricom (s
kojom je ulanana) daje nulmatricu, oito nulmatrica
nije invertibilna. Za razliku od brojeva, kod kojih
jedino nula nema reciproni element, kod matrica
osim nulmatrice i mnoge druge matrice nemaju
inverz...
Jo malo o definiciji inverza matrice...
Prema prethodnom zakljuujemo:
jedinina matrica I reda n je analog za broj 1, ali
samo u skupu kvadratnih matrica reda n
jednakost AA
-1
=A
-1
A=IeM
n
ima smisla samo za
kvadratne matrice AeM
n

dakle: inverz matrice se definira samo za
kvadratne matrice, i onda je to ako postoji
kvadratna matrica istog reda
ako postoji A
-1
tako da je AA
-1
=I, onda je
ispunjena i druga jednakost iz definicije inverza
Invertiranje Gaussovom metodom
inverz matrice A u praksi se odreuje tako
da istovremeno rjeavamo spomenute
sustave tj. kreemo od oblika [A|I] i
eliminacijom lijevog dijela pokuavamo
dobiti oblik [I|B]
ako uspijemo: B je A
-1
ako u nekom trenutku lijevo od crte
dobijemo nul-redak, A nije invertibilna
? A ,
0 3 2
1 2 0
1 1 1
A
1
=
|
|
|
.
|

\
|

=


|
|
|
.
|

\
|

~
|
|
|
.
|

\
|

~
|
|
|
.
|

\
|

~
|
|
|
.
|

\
|

~
|
|
|
.
|

\
|

~
|
|
|
.
|

\
|

2 5 4
1 3 2
1 3 3
1 0 0
0 1 0
0 0 1
2 5 4
10 30 20
10 30 30
1 0 0
0 10 0
0 0 10
2 5 4
0 5 0
0 5 10
1 0 0
5 10 0
5 0 10
2 0 4
0 5 0
0 0 10
4 10 0
5 10 0
10 10 10
1 0 2
0 1 0
0 0 1
2 5 0
1 2 0
1 1 1
1 0 0
0 1 0
0 0 1
0 3 2
1 2 0
1 1 1
|
|
|
.
|

\
|

2 5 4
1 3 2
1 3 3
A
1
? A ,
2 2 0
1 2 0
1 1 1
A
1
=
|
|
|
.
|

\
|

=


|
|
|
.
|

\
|

~
|
|
|
.
|

\
|

~
|
|
|
.
|

\
|

1 1 0
0 1 0
0 1 2
0 0 0
2 2 0
0 0 2
1 0 0
0 1 0
0 0 2
2 2 0
2 2 0
2 2 2
1 0 0
0 1 0
0 0 1
2 2 0
2 2 0
1 1 1
A nema inverza!
Formula za inverz matrice reda 2
Za matricu reda 2 postoji jednostavna formula (koju
je lako provjeriti) za raunanje njenog inverza:
|
|
.
|

\
|

=
|
|
.
|

\
|
=

a c
b d
bc ad
1
A ,
d c
b a
A
1

|
|
.
|

\
|

=
|
|
.
|

\
|

=
|
|
.
|

\
|
=

7 / 1 7 / 5
0 1
1 5
0 7
5 0 7 1
1
A ,
7 5
0 1
A
1

npr.
Determinanta
vidjeli smo da matrica A reda 2 ima inverz
tono ako je broj ad-bc0
taj broj zove se determinanta matrice A:

bc ad
d c
b a
) A det(
d c
b a
A = =
|
|
.
|

\
|
=
determinanta matrice je broj koji se po odreenom pravilu
pridruuje kvadratnoj matrici
Primjeri
11 ) 1 ( 1 5 2
5 1
1 2
= =

0 ) 6 ( 1 ) 3 ( 2
3 6
1 2
= =

Sarrusovo pravilo za matricu reda 3
primjenjivo samo za matrice reda 3 !!!!!!!!!!!!!!!
zbrojimo produkte na crvenim linijama,
oduzmemo produkte na ljubiastim linijama
33 31
22 21
12 11
33 32 31
23 22 21
13 12 11
a a
a a
a a

a a a
a a a
a a a
Primjer
6 3
5 2
4 1

0 6 3
8 5 2
7 4 1
= 1 5 0 + 4 8 3 + 7 2 6
3 5 7 6 8 1 0 2 4
= 96+84 -105-48 = 180 153 = 27
Determinanta matrice reda n, uvod
determinanta matrice reda veeg od 2 NIJE
jednaka produktu elemenata s dijagonale minus
produkt elemenata s kontradijagonale
determinanta matrice A je broj koji se moe
raunati samo za kvadratne matrice
za raunanje determinante matrice reda veeg od
2 koristi se Laplaceov razvoj po nekom retku ili
stupcu
matrica je invertibilna tono ako joj determinanta
nije nula
Razvoj po prvom retku
redom uzimamo elemente iz prvog retka
matrice
svaki od njih mnoimo s determinantom
matrice koja bi preostala kad bismo iz poetne
pobrisali redak i stupac promatranog elementa
te produkte naizmjenino zbrajamo i
oduzimamo po pravilu +-+-+-...
=

1 1 1
1 0 1
0 3 2
=

+

1 1
0 1
0
1 1
1 1
) 3 (
1 1
1 0
2
2 ) 1 ( 0 0 3 1 2 = + + =
Neka svojstva determinati
iz Laplaceovog razvoja po prvom retku vidimo:
determinanta dijagonalne matrice je produkt
elemenata na dijagonali determinanta
jedinine matrice je 1
ako je u prvom retku puno nula, postupak se
ubrzava
raunanje determinante matrice reda n se
Laplaceovim razvojem svodi na raunanje
(najvie) n determinanti reda n-1
ako su u prvom retku samo nule, determinanta je
nula determinanta nulmatrice je 0
Razvoj po proizvoljnom retku ili
stupcu
umjesto da vadimo elemente prvog retka,
moemo isti nain primijenti na bilo koji
redak ili stupac matrice
razlika je samo da ako se radi o parnom
retku/stupcu pravilo za
zbrajanje/oduzimanje nije +-+-... nego -+-
+...