T.C. ULUDA NVERSTES LHYAT FAKLTES Cilt: 10, Say: 1, 2001 ss.

209-230

XVI. YZYILDA BURSADA TEDAVLDEK KTAPLAR

Ali hsan KARATA*

ZET Bursa, Osmanl Devletinin nemli bilim ve kltr merkezlerinden biridir. Bilimsel ve kltrel gelimenin temel kaynaklar olan kitaplar, Bursann bu zelliinin olumasnda nemli rol oynamtr. Bu konuda XVI. yzyl tereke kaytlar en nemli kaynak konumundadr. Bu kaytlarn incelenmesi neticesinde 400 farkl kitap olmak zere yaklak 3.000 eser tespit edilmitir. Bu makalede XVI. yzylda Bursada, daha ok okunan kitaplardan bir ksm tantlmaya allacaktr. SUMMARY The Books in Circulation in the 16th Century Bursa Bursa has been one of the most important centres of culture and science in the Ottoman State. Books as essential material for cultural and scientific development have been always played an important role in this aspect of the city of Bursa. This paper looks at this treasure of Bursa. Our basic source for imformation about books is the heritage records in Bursa XVI. century heritage records allows us to find out nearly 3.000 books, 400 of which are in various subject. This paper reviews the books which we think were read more widely in Bursa.

Bursa, Osmanl mparatorluuna, kuruluundan itibaren seksen yl bakentlik yapm nemli bir ehirdir. Bakentlii srasnda sosyal ve ekonomik ynden ok gelimi, etkisini asrlarca devam ettirecek bir konuma ulamtr. Devlet bykleri ve hayr severler tarafndan iyi bir ekilde imar edilmi, ok sayda cami, medrese, trbe, han ve hamam gibi eserler yaptrlmtr. mar faaliyetlerine paralel olarak konumunun elverili oluu, gvenliinin iyi salanmas ve ipek yolunun batdaki u noktasnda bulunmas sebebiyle nemli bir ticaret merkezi haline gelmitir.1 Bursa, siyasi ve ekonomik ynden olduu kadar ilmi bakmdan da nemli bir merkez idi. XIV. ve XV. asrlarda Osmanl ilim adamlar daha iyi bir renim grmek iin Msr, Suriye, ran ve dier Orta dou lkeleriyle Maverannehir taraflarna gidiyorlard. Nitekim, Trk limlerinden Dvd- Kayser Kahire'de, Kadzde-i Rm Horasan ve Maverannehir'de, Molla Fenr Kahire'de ve Ahmed Msr'da ihtisaslarn tamamlamlard.2 Ancak bu durum Osmanl mparatorluu yneticilerinin ilme ve ilim adamlarna verdikleri nemden dolay XV. yzyln ikinci yarsndan sonra deimeye balam ve bata stanbul olmak zere Anadolu bir ilim merkezi haline gelmiti.3 Gerek darya gidip ihtisas yaparak dnen, gerekse ieride yetien ulemann gayret ve abalar, ayrca Ali Kuu gibi byk iltifatlara
*

*
1

Ar. Gr., U.. lhiyat Fakltesi slm Tarihi Anabilim Dal Ar. Gr. U. . lahiyat Fakltesi, slam Tarihi ve Sanatlar Anabilim Dal nalck, Halil, XV. Asr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar, Belleten, XXIV, 41 vd.; DA, "Bursa", IV, 448; Yalman, Bedri, Bursa, stanbul 1984, s.17; Orhan, . Yksel, Osmanl mparatorluu'nun lk Bakenti Bursa, Tarih Mecmuas, ubat 1964, I, 1; ztuna, Ylmaz, Byk Trkiye Tarihi, stanbul 1983, XII, 252; Yurt Ansiklopedisi, "Bursa", III, 635-36

Uzunarl, . Hakk, Osmanl Tarihi, Ankara 1972, I, 520 vd; II, 629; ztuna, a.g.e, X,292; Ernsal, smail,Trk Ktphaneleri Tarihi, Ankara 1988, II, 5 Uzunarl, a.g.e, I, 520-521; Banarl, N. Sami, Resimli Trk Edebiyat, stanbul 1972, I, 557; Baltac, Cahit, Osmanl Medreseleri, stanbul 1976, s. 617

mazhar olarak davet edilen bilginlerin Anadoluya gelerek bu topraklarda talebe yetitirmeleri Anadolu'daki ilim merkezlerinin cazibesini artrmtr. te bu esnada Bursa, sahip olduu medrese ve dier eserleriyle Osmanl devletinin en nemli ilim ve kltr merkezi olmu4 ve bu nedenle bir ok yerli ve yabanc lim Bursa'ya gelerek ilim ve kltr hayatnn ykselmesinde etkili olmulardr.5 XV. ve XVI. yzylda Osmanl medreselerinin says kesin olarak bilinmemekle beraber 500 civarnda olduu tahmin edilmektedir.6 Bursa'da ise 1530'larda, 8 imaret, 22 medrese, 18 cami, 130 mescit, 10 zaviye ve 10 byk han 7 var iken bu yzyln sonlarnda 50 civarnda medrese ve yaklak 150 kadar da sbyan mektebi ina edilmiti.8 Bu makalede XVI. yzyl Bursa halknn, ilim ve kltr hayatnn nemli bir unsuru kabul edilen kitaplarla olan irtibat incelenmeye allacak ve eserler hakknda bilgi verilecektir. Bu almada, Bursa eriyye Sicillerindeki tereke kaytlar esas alnmtr. Osmanllara ait en eski sicillerin Bursa eriyye Sicilleri olduu bilinmektedir. Devletin temellerinin Bursada atlmas, ilk idari ve hukuki uygulamalarn burada tatbik edilmesi, toplum yapsnn buradan ekillenmeye balamas tarih aratrmalarnda Bursa sicillerinin nemini artrmtr. XVI. yzyl Bursasna ait yaklak 200 sicil defteri vardr. Bu siciller arasnda bazen mstakil defter olarak, bazen de sayfalar halinde yer alan binlerce tereke kayd mevcuttur. eriyye sicilleri arasnda tereke defterlerinin oluu Bursa kltr tarihinin incelenmesi bakmndan nemlidir. Tereke veya dier ismiyle metrkt, len ahslarn geriye braktklar mallarn kassm tarafndan varisler arasnda taksim edildiini gsteren kad defterleridir. Metrkt ierisinde eyayla birlikte kitap isimleri de yer almaktadr. Bunlarn tesbitiyle ilgili dnemin kitap kltrnn ortaya karlmas mmkn olmaktadr. XVI. yzyla ait Bursa tereke kaytlarnda yaptmz bir inceleme sonucunda 400 farkl eserden oluan toplam 2094 adet kitap tespit edilmitir.9 len her insann terekesinin kaydedilmediini10, okunamayan veya gzden kaan eserlerin varln da dikkate aldmzda phesiz bu rakam artacaktr. XVI. yzyl Bursa'snda okunan kitaplarn bazlar dierlerine nazaran daha ok terekede yer almtr. Bu kitaplar iki grupta toplamak mmkndr: 1-Medreselerde okutulmas dolaysyla metrkt ierisinde dierlerine gre daha ok bulunan eserler. 2- Medreselerde okutulmad halde tereke ierisinde dierlerinden daha fazla bulunan eserler. XV. yzylda medreselerde okutulan eserlerin listesini veren Hseyin Atay11 ile 17. yzylda Bursa'da yaam olan ve Mhimmat'l-M'minin isimli eserinde okunmas gereken kitaplarn

4 5 6 7 8 9 10

Banarl, a.g.e, I, 557 Uzunarl, a.g.e, I, 522-23; Banarl, a.g.e, I, 557 Baltac, a.g.e, s. 19 nalck, "Bursa", DA, VI, 447 Hzl, Mefail, Osmanl Klasik Dneminde Bursa Medreseleri, stanbul 1998, s.197 Karata, A. hsan, XVI. Yzylda Bursada Yaygn Olan Kitaplar, Bursa 1995 (Yaynlanmam Yksek Lisans tezi) Tereke defterlerinin olumas ve siciller ierisinde tereke kaytlarnn yazlmas, bir baka deyile, len kiinin metrktnn kassm tarafndan kaydedilip daha sonra miraslar arasnda taksim edilmesi iin belli artlar gerekmektedir. 1-Vrislerin veya vrislerden birisinin metrktn taksim edilmesi iin mahkemeye mracaat etmesi 2-Vefat eden ahsn hi varisi yoksa, terekenin beyt'l mla devredilmesi iin Kadnn terekeye el koymas 3-Vrisler mecnun veya henz rt ana ermemi ise, yetimin hakkn korumak amacyla kad'nn terekeye mdahele etmesi (bkz. Molla Hsrev; Durer-Gurer, stanbul 1883, II, 733; nalck, Halil, XV. Asr Trkiye ktisadi ve ctimai Kaynaklar, ...F.M., sy. XV, s. 51; zdeer, Hseyin, 1463-1640 Yllar Bursa ehri Tereke Defterleri, stanbul 1988, s. 10-11) Bunlar:

11

Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, stanbul 1983, s. 79 vd.

listesini veren Hsameddin Bursev'nin12 kitap listesi ile 16. yzylda medreselerde okutulan eserler13 karlatrldnda, bu listelerde ad geen kitaplarn hemen hemen birbirlerinin ayn olduu grlr. Bu makalede, medreselerde okutulan ya da halkn rabet ettii kitaplardan bazlar hakknda bilim dallar esas alnarak ksaca bilgi verilecek ve buna bal olarak baz deerlendirmeler yaplacaktr. A- Kurn- Kerm Hi phesiz mslmanlarn en ok okuduklar kitap Kurn- Kerm'dir. Gnmzde de Kurn, dnyada en ok okunan kitap olma zelliini tamaktadr. Hemen her mslman ailenin evinde en az bir Kurn- Kerm bulunmaktadr. Evlenip yeni bir yuva kuran kzlara, babalarnn bir Kurn- Kerm hediye etme gelenei toplumumuzda hl devam etmektedir. Mslmanlarn okumas iin camilere vakfedilen Kurn- Kermlerin bolluu da dikkat ekicidir. XVI. yzylda da halkmzn Kurn- Kerm'e kar byk bir sayg beslediini, onu elden brakmak istemediini, hemen her evde Kurn- Kerm'in bulundurulmasndan anlyoruz. Tereke kaytlarnda da en ok Kurn'a rastlanmasnn sebebi budur. Her snftan 250 kiinin metrkt iinde Kurn- Kerm yer almtr. Kurn'n tamamn elde edemeyenlerin, Kurn'dan czler bulundurduklarn kaytlarda geen "ecz-i Kelmullh", "nsf- Kelmullh gibi ifadelerden anlyoruz. Tereke kaytlarna bakldnda zengin veya fakir hangi snfa mensup olursa olsun kitap sahibi olan insanlarn baka hi bir kitab yoksa bile mutlaka bir Kurn- Kerme sahip olduklar grlr. Kurn'n en ok okunan kitap olmas, onun, kltrmzn olumasn etkileyen temel unsur olduunu gsterir. Bunun iin, kltr, dnceleri, inanlar, davranlar ile XVI. yzyl insan deerlendirilirken, bu ereveyi nazara almak ve bu balamda Kurn'n ve Kurn kltrnn o insan zerindeki etkisine dikkat etmek gerekir. B- Tefsir Kurn- Kerm, nazil oluundan itibaren kyamete kadar geerli olan bir kitap zelliini tamaktadr. Anlalmadan okunmas da ibadet olmasna ramen, efdal olan, anlalarak okunmasdr. Kurn'n anlalmas iin sadece Arapa bilmek yeterli deildir. nk, Kurndaki bir ok ayet, herkesin anlayamayaca ilmi zellikler tamaktadr. Bu nedenle her devrin artlarna gre temelden uzaklamayarak, hadisler ve dier bilgilerin de yardmyla, ayetlerin hakikatleri mfessirler tarafndan aklanmtr. Bylece, her devirde Kurn'la mslmanlar arasndaki irtibat daha iyi salanmtr. ncelediimiz dnemde bir ok kiinin metrktnda tefsirle ilgili kitaplara rastland. Bir kiinin tefsir okumas, onun Kurn'la olan ilgisindendir. Osmanl toplumunda Kurn'a verilen ehemmiyeti hatrlayacak olursak, tefsir kitaplarnn varln ve halk zerindeki etkisini daha iyi anlayabiliriz. Tespit ettiimiz tefsir kitaplarnn bir ou medreselerde okutulmaktayd. Toplumun bu konuyla ilgili fikirlerinin olumasnda tefsir melliflerinin yorumlarnn da etkili olduu aikrdr. XVI. yzyl Bursa aydnnn ounlukla okuduu tefsir kitaplar unlardr: 1- Kef ani'l-Hakik14: Eserin mellifi Crullah Mahmud b. mer Zemaher (.538/1143)'dir. Mellif bu eseri, Mekke'de ikamet ettii zaman Mekke erifi bn Vahhs'n istei zerine yazmaya balam ve yl sonra memleketi olan Urgen'te bitirmitir. Eserde dirayet yolu takip edilmitir. Kurn'n stnlk ve nitelikleri gz nnde bulundurularak hazrlanan eser, kendisinden sonra yazlan eserlere kaynak olmutur. Kef Tefsiri de denilen bu eser Osmanl medreselerinde okutulan eserlerdendir. 15

12

Hsameddin Bursev, Mhimmat'l-M'minn f Umri'd-Dnya ve'd-Dn, T.S.K.M. Badad Kitap no:189, 114b (Mustafa Kara'nn zel ktphanesinde eserin fotokopisi bulunmaktadr.); Kara, Bursa'da Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa1990, II, 92

13

Hzl, Mefail, Mahkeme Sicillerine Gre Osmanl Klasik Dneminde Bursa Medreselerinde Eitim retim, Bursa 1997, s. 148 B..S. A31/1b; A71/26b(2 adet), 49a, 53a; A163/52b; A165/176b; A191/20b; A71/49a (2adet); A56/65a; A91/30a; A56/11a (2 adet); A91/30a Katip elebi, Kef'z-Znn, stanbul 1970, II, 1470; Yce, Nuri, "Zemaher", A, XIII, 509

14

15

2- Envru't-Tenzl ve Esrru't-Te'vl16: Terekelerde "Tefsr-i Beyzv" olarak geen eser, Nsruddin Sad Abdullah b. mer el-Beyzv (.692/1292-93) tarafndan, Zemaher'nin tefsiri dikkate alnarak telif edilmitir. Snniler arasnda ok byk ve saygn bir yer kazanm olan Tefsir, ksa ve muciz olup, bir ok maddeyi ihtiva etmekle birlikte gramer, mantk, krat gibi konulara da deinmektedir. Osmanl medreselerinde tefsir dersinde okutulan balca kitaplardandr.17 C- Hads Kurn'dan sonra ikinci kaynak olan hadisler, Osmanl toplumunda zel bir yere sahiptir. nsanlk iin "gzel bir rnek" olan Peygamberimizin snnetine, baka hi bir millette bulunmayan titizlikle Osmanl toplumunda riayet edilmitir. Ayetlerle birlikte hadislerin de eitli hat sanatlaryla yazlarak en gzel yerlere aslmas, hadis kitaplarn alamayanlar iin halkn gnlk hayatna k tutan 40 hadisten (hads-i erban) oluan kk hadis kitapklarnn ortaya kmas, Osmanl halknn hadis karsndaki tutumunu gsterir. Bir ok tereke kaytlarnda hadisle ilgili kitaplarn bulunmas, Osmanl toplumunun bilinen dindarlk zelliiyle uyum salamaktadr. XVI. yzyl Bursa halknn yapsn dnecek olursak, bunda hadislerin de etkisini dikkate almalyz. nk hadisler daha ok, ibadet iin deil, muhtevasnn yaanmas iin okunurlar. 1- Mesbhu's-Snne18: Begav el-Ferr (.516/1222) tarafndan kaleme alnmtr. Gvenilir hadis kaynaklarndan seilen hadisler, nce konularna gre sralanm, sonra da her bab sahih ve hasen diye ikiye ayrlmtr. 4719 hadis ihtiva eden eser, slm aleminde byk ilgi grm, zerine ok sayda erh ve talik yazlmtr. Eser Osmanl medreselerinde ders kitab olarak ta okutulmutur.19 2-Meriku'l-Envr20: Osmanl medreselerinde ders kitab olarak okutulan eser, Hasan b. Muhammed es-Sn (.650/1256) tarafndan yazlmtr. Alt sahih kitap arasndan toplanm olup 2246 hadis ihtiva etmektedir. Esere ok sayda erh yaplmtr.21 3-ir'at'l-slm22: II. Bayezid dneminde Yakup b. Seydi tarafndan erhedilen bu kitap, mamzde olarak tannan Muhammed b. Ebu Bekir (.573/1177) tarafndan yazlm olup snen-i Peygamber'den bahsetmektedir.23 D- Fkh Terekelerde ok sk rastlanan kitaplar arasnda fkhla ilgili olanlar da vardr. zellikle pratik hayata hitap eden fkhi kitaplarn okluu incelediimiz dnemin yaamn dzenlemesi bakmndan dikkat ekicidir. Avm-havs, fakir-zengin hemen herkesin metrktndan fkhla ilgili bir eserin kmas, onlarn gnlk yaantlarnda bu tr eserlere duyduklar ihtiyac gsterir. 1- Durer-Gurer24: Molla Hsrev (.855/1480)'in sk sk mracaat edilen eseridir. Osmanl medreselerinde de okutulan eserin asl ad "Dureru'l-Hukkam f erhi Gureri'l-Ahkm"dr. sminden de anlald gibi Durer, Gurer'e kendisi tarafndan yaplan erhtir.25

16 17

B..S. A31/1b; A56/11a; A91/30a (2 adet); A137/122b; A165/189b Katip elebi, a.g.e, I, 186; Gnaltay, emseddin, slm Tarihinin Kaynaklar, stanbul 1991, s. 170; Brockelman C. "Beyzav", A, II, 593; Yavuz, Y. evki, "Beyzav", DA, VI, 102 B..S. A28/138b (2 adet); A71/53a, 90b; A91/30a (2 adet); A137/22b; A163/52b; A165/176b, 181a (2 adet), 189b, 251a; A191/20b; A91/30b Katip elebi, a.g.e. II, 1968; Gngr Mevlt, "Begv", DA, V, 340 B..S. A56/11a; A71/10a (2 adet), 26b, 53a, 61a; A137/122b; A165/176b (2 adet), 181a, 251a; A71/49a (2 adet); A137/122b; A165/181a; A191/20b Katip elebi, a.g.e, II, 1686; Bilge, Mustafa, lk Osmanl Medreseleri, stanbul 1984, s. 47 B..S. A31/1b; A71/59a, 79a; A137/122b (2 adet); A165/181a, 239a; A176/98b; A191/12b A71/53a; A91/56b; A191/20b Katip elebi, a.g.e, II, 1044; Uzunarl, a.g.e, II, 631-32; smail Paa, Hediyyet'l-rifn,stanbul 1951, B..S. A71/49a (2 adet); A91/30a; A137/122b; A191/20b Baldrzde, Vefeyatnme, Bursa Orhan Kitapl, kitap no 1018, s. 67b; Babinger F. "Hsrev", A, V (I), 606; Uzunarl, a.g.e, II, 657 I, s. 2

18

19 20

21 22

23 24 25

2- Kdhn26: Terekelerde sadece Kdhn olarak geen eserin ad Fetvy- Sirciye veya Fetvy- Kdhn'dr. Fahruddin Kdhn (. 592/1196) tarafndan yazlan kitap, halk arasnda el stnde tutulan eserlerdendir 27 3- Vikye28: Burhnu-era (.673/1274)'nn fkhla ilgili eseridir. Hidye'nin erhi olan ve Osmanl medreselerinde ders kitab olarak okutulan bu esere ok sayda erh ve hiye yazlmtr.29 4- Hidye30: Burhaneddin Ali b. Ebubekr el-Merginn (593/1197) tarafndan telif edilen eser Kudr'nin "Muhtasar" ve eybn'nin "Cmiu's-Sar"ine istinaden yazlm olan "Bidyet'lMhted" adl esere yine kendisi tarafndan yazlan bir erhtir. zerine bir ok erh ve Hiye yazlan eser medreselerde okutulmutur.31 5- Feriz-i Sirciyye32: Verasetle ilgili olan bu eser, Sircddin Muhammed b. Mahmud b. Abdrreid es-Secvend (.673/1274) tarafndan kaleme alnmtr. Birok kii tarafndan erh edilen eser, on be terekede yer almakta ve baz kaytlarda sadece "Sirciye" olarak gemektedir.33 6- Telvh34: Sadru-erann (: 747/1347) et-Tavdh adl fkh usulne dair eserin Sadeddn Taftazn (.729/1389) tarafndan yazlan et-Telvh fi Kefi Hakikit-Tavdh adl haiyedir. Medreselerde ders kitab olarak okutulmutur. 35 7- Muhtasar- Kudr36: 28 terekede sadece Kudr olarak geen bu eser, Badatl Ahmed b. Muhammed Kudr (.428/1036-37) tarafndan kaleme alnmtr. Hanefi fkh esas alnarak yazlan Kudr, halk arasnda ellerden braklmayan bir eser olmutur. 37 Bunun balca sebebi, Kudrnin daha ok halkn gnlk ihtiyalarn karlayacak basit ilmihal konularn sade bir lisanla anlatmasdr. 8- Mukaddime-i Kutbeddn38: Kutbeddn znik (.821/1418)'nin telif etmi olduu fkhla ilgili bu eser, her biri ayr konularda olan be bab zerine dzenlenmi ve her bab birtakm fasllara ayrlmtr. Kitap telif de olsa bir takm yabanc kaynaklardan faydalanlarak meydana getirilmitir. htiva ettii ksa ve anlalr cmlelerle halkn beenisini kazanm olan eser, Osmanl edebiyatnda Trke yazlan ilk ilmihal kitab olarak kabul edilir.39 9- Mukaddime-i Eb'l-Leys40: Eb'l-Leys Semerkand (.373/938)'nin kk bir eseridir. Namazla ilgili olup halk arasnda ok tutulmutur.41 E- Tasavvuf ve Ahlk

26 27

B..S. A56/65a; A71/26a, 26b (2 adet), 53a; A137/122b; A165/251; A191/20b Katip elebi, a.g.e, II, 1227; Mzn'l-Hak (Orhan aik Gkyay'n aklamas 151, Bundan sonraki Mzn'l-Hak'la ilgili dipnotlar, Orhan aik Gkyay'n esere yapt aklamalardan alnmtr.; Juymbol. T.H, "Kdhan Fahreddn", .A, VI, 49; smail Paa, a.g.e, I, 280

28

B..S. A22/14b; A28/138b; A71/10a (2adet), 53a, 79a; A91/42b, 56b; A163/52b (2adet); A165/114b, 181a; A191/26b, 48a Katip elebi,a.g.e, II, 2020; Uzunarl, . Hakk, lmiye Tekilat, Ankara 1988, s. 29; smail Paa, a.g.e, II, 407 B..S. A31/1b; A71/26b, 49a (2 adet), 53a, 59a; A91/30a, 56b; A137/122b (2 adet); A165/181a, 251a, A191/20b Katip elebi, a.g.e, II, 2031; Heftening, "Merginani", A; VII, 761; Uzunarl, a.g.e, s. 22 B..S. A56/29b, 65b; A71/53a, 59a, 65a; A91/56b (3 adet), A137/87a, 122b; A165/14a, 181a, 189b; A176/98b; A191/22a Katip elebi, a.g.e, II, 1247; R. Paret, "Secvendi", .A, X, 302; smail Paa, a.g.e, II, 407 B..S. A71/79a; A137/122b; A191/30a, 33a; A91/30a zel, Ahmet, Hanefi Fkh Alimleri, Ankara 1990, s. 87 B..S. A31/86a, 105a; A41/120b; A56/25a; A71/10a (2adet), 49a (2 adet), 53a, 86a; A91/30a (2 adet), 42b, 56a; A106/91a; A137/110b (2 adet); A163/52b; A165/114b, 176b (2 adet), 181a, 207a, 251a, 252a (2 adet); A191/26b, 40a, 47b

29 30 31 32

33 34 35 36

37 38 39

Katip elebi, a.g.e,II, 1632; Bilge, a.g.e, s. 50 B..S. A22/19a; A56/25a Katip elebi, a.g.e, II, 1804; Tahir Mehmed, Osmanl Mellifleri, stanbul 1333, I, 144; ksz, Y. Ziya, "Kutbeddn b. Muhammed znik ve Mukaddime-i Kutbeddn", Tayyip Oki Armaan, s. 228 B..S. A22/14b, 19a, 59b; A31/105a; A71/53a; A165/35a, 114b; A191/21b Katip elebi, a.g.e, II, 1795; Mecd, Hadiku-akik, stanbul 1989, s. 228; smail Paa, a.g.e, II, 490

40 41

Tasavvuf ve ahlakla ilgili eserler, Kurn- Kerm'den sonra en sk rastlanan kitaplardr. Medreselerde okunarak renilen ilmi eserler daha ok aydnlarn elinde mevcut iken, tasavvuf ve ahlakla ilgili kitaplarn hem aydn/havssn hem de halkn/avmn elinde bulunduu grlmektedir. Bu tr kitaplarn kolay anlalmas, daha ok dikkat eken konular iermesi ve halkn i dnyasna hitap etmesi, toplumu derinden etkilemitir. yle ki, her hangi bir ahsn terekesinde, Kurn'dan sonra ikinci bir kitap varsa, bunun byk ounlukla tasavvufa ait kitaplardan olduu mahede edilmektedir. Osmanl toplumunda tekke ve zviyelerin okluu bilinen bir gerektir. Buralarda, genellikle tasavvufa ait eserlerin okunmas, ulema snfyla birlikte ekseriyetle avm tabakasnn bu gibi yerlerle i ie olmas bu tr eserleri yaygnlatrmtr. Gnmzde bile Anadolu'nun bir ok yerinde, insanlar bir araya gelerek bu tr eserleri okumaktadrlar. Asrlar boyunca toplumu etkisi altnda tutan ve insann hayatn ynlendiren tasavvuf ve ahlaka ait kitaplarn mahiyeti iyi anlalmadka bu eserlerin etkisiyle ekillenen toplumun deerlendirilmesi g olacaktr. Ayn ey XVI. yzyl iin de geerlidir. 1- Avrif'l-Marif42: Yazar ihbuddn es-Shreverd (.632/1234)dir. 63 blmden meydana gelen bu eser, daha nceki eserlerin tekrar olmakla birlikte, orijinal bilgileri de ihtiva etmektedir. Tasavvuf tarihinde nemli bir yere sahip olan bu kymetli kitaptaki bilgiler, daha sonraki sfilerden zellikle Cmi bata olmak zere bir ok kii tarafndan tekrarlanmtr. Tekke ile ilgili hayat dzenleyen bilgiler, ilk defa bu eserde yer almtr.43 2- hy-u Ulmid-Dn44: Mev'ize, fkh, ahlak ve tasavvufu mezcederek hazrlanm olan bu eser, Ebu Hamid Muhammed el-Gazl (.505/1111) tarafndan telif edilmi olup, drt ksmdan olumaktadr. Ayrca ksmlardan her biri onar baba ayrlmtr.45 slm aleminde fevkalade rabet gren eser, bu sahadaki kitaplarn hepsinden daha fazla ilgi grmtr.46 Gazl'nin en byk eseri olan hy, onun dini ve felsefi tecrbelerini anlatmaktadr. Bu kitap, snniliin en mkemmel bir ifadesi olmakla birlikte, skolastik delillere deil, vahye ve derin din duygusuna dayanmaktadr. Sadece mnevverlere, filozoflara ve ilahiyat bilginlerine deil, mslman kitlenin btnne hitap eden eserin stilinin ok gzel ve okunmasnn olduka cazip oluu halkn ilgisini ekmektedir.47 3- Kimyy- Saadet48: Gazl (505/1111)'nin eseri olan kitap, hy'nn baz ilavelerle ile Farsa'ya yaplm tercmesidir.49 Drt tereke kaydnda yar almtr. 4- Glistn50: Sa'd-i rz (.691/1292) tarafndan kaleme alnan ve eskiden ders kitab olarak ta okutulan eser, bir balang ve sekiz blmden olumaktadr. Her blm farkl konulardan bahsetmekle birlikte, daha ok deiik snflara mensup insanlarn hareketlerini dzenlemeye yneliktir. Eserini hikyelerle de ssleyen Sdi, bu hikyelerinin bir ksmn kendi mahedelerine dayanarak anlatrken, dier bir ksmn da duyduklarna ve grdklerine dayanarak anlatmaktadr. Bir ok kii tarafndan zerine erh yaplm ve taklit edilerek bir ok kitap yazlmtr.51 Fars Atabek'i Eb Bekire ithaf edilmi olan Glistn52, Sad'nin hayat tecrbesini hulasa etmektedir. ran edebiyatnn aheseri olan bu eser Farsa'nn okutulduu her yerde tetkik edilmitir. indeki sade anlatmyla, halkn asrlarca el stnde tuttuu bir eser olmutur.53

42 43 44 45 46 47 48 49 50

B..S. A71/49a; A91/20b; A163/52b; A165/17b Katip elebi, a.g.e, II, 1177; Uluda, Sleyman, "Avrif'l-Marif", DA, IV, 109, Kara, a.g.e, I, 26 B..S. A71/52b, 59a; A165/127a, 176a; A191/40a Katip elebi, a.g.e, I, 23 Kufral, Kasm, "Gazzali", .A, IV, 758 Bammat, Haydar, slamiyetin Manevi ve Kltrel Deerleri, Ankara 1963, s. 197-98 B..S. A22/59a; A71/61a; A165/166b, 181a Katip elebi, a.g.e, II, 1533; Kufral, a.g.m, IV, 758 B..S. A22/14b, 55b, 59b, 106b; A71/26a, 53a (2adet), A91/30a; A137/122b; A146/14a; A165/36a, 181a; A191/40a; A137/87a, 122b; A191/20b (2adet) Katip elebi, a.g.e, II, 1504; Yazc, Tahsin, "Sadi", .A, X, 38-39; Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, "Sad", VII, 399 Gnaltay, a.g.e, s. 170 Bammat, a.g.e, s. 280

51

52 53

5- Klliyt- Sa'd54: Dou slm edebiyatna byk tesiri olan Sadi'nin eserleri lmnden sonra Ahmet b. Eb Bekr (.726) tarafndan klliyat halinde toplanmtr. On alt kitap ve alt risaleden meydana gelen klliyat "Bisutun" ismiyle tannr. Klliyat oluturan eserler daha ok edebiyat ve tasavvuf ahlakyla ilgilidir.55 6- Muhammediyye56: htiva ettii konular itibariyle siyer (tarih) kitab da saylabilecek bu eser, Yazcolu Mehmed Bcn (855/1451) tarafndan telif edilmitir. Okuyanlarna "Muhammediyehn" ad verilen eser Mevlid gibi bestelenerek evlerde, camilerde ve trbelerde byk bir cokuyla okunmutur. XV. asrdan Cumhuriyetin ilk yllarna kadar btn Trk aleminde be asr boyunca halkn dini duygularn beslemi, slmi kltrn temelini tekil etmitir. Yazcolu bir gece ryasnda Hz. Muhammed'i (s.a.v) grm ve onun emriyle bu eseri yazmtr. nce "Maribu'z-Zamn" adyla bir eser yazm, daha sonra halkn anlamas iin Trke'ye evirmitir. Halk arasnda asrlarca el stnde tutulan Muhammediyye adl bu eser Peygamberimizi anlatan, onun sevgisini gnllere yerletiren, slm'n dnya grn geni halk kitlelerine intikal ettiren bir eserdir. Eserde Hz. Adem (s.a.v) den Hz. Muhammed'e (s.a.v) kadar gelen peygamberlerden bahsedildikten sonra Hz. Peygamber'in hayat, halifeler, ashb, kymet ve hiret konusunda da bilgi verilmektedir. Terekelerde ilk be srada yer alan kitaplar arasnda bulunan bu eser, 9 bin beyitlik mesnevi eklinde yazlmtr. inde 24 terc-i bend bir de terkb-i bend bulunmaktadr. Esere bir ok nazre yazlmtr.57 7- Tezkiret'l-Evliy58: Byk sflerin hal tercmeleri ve baz szlerinden bahseden kitap Ferdddn Attr (627/1229) tarafndan kaleme alnmtr. Bir ok dile evrilmi olan bu kymetli kitap, halk nezdinde olduka fazla itibar grm, daha sonraki dnemlerde, baz sufilerin hal tercmeleri de ilave edilerek geniletilmitir. Bir ok tercmesi iinde en mehur olan, Sinan Paa'nn yapt tercmedir. Terekelerde Sinan Paa'nn tercmesine de rastlanmtr.59

F-Akaid-Kelm tikat ve inanla ilgili olan Akaid-Kelm kitaplar, daha ok ulem snfnn metrktnda yer almaktadr. Kurn, hads, tasavvuf ve edebiyt gibi konular ieren eserlerden daha az miktarda bulunan Akid ve Kelm kitaplar, muhteva bakmndan ar olmas ve daha ok medreselerde okunarak renilebilmesi dolaysyla avmn terekelerinde fazla yer almamtr. Kanaatimizce, bu konularla ilgili bir problemi olan kii, kitaplardan ok ulemya mracaat ediyordu. 1- Akid-i Nesefi60: Birok tereke kaydnda sadece "akid" olarak geen eserler, muhtemelen mer b. Muhammed en-Nesef'nin (537/1342) yazd ve medreselerde ders kitab olarak okutulan Akid-i Nesef'dir. Eser dini akidenin medrese usulne uygun ilk hulasas olduu iin ok rabet grm ve bir ok kii tarafndan erh edilmitir.61 Terekelerde Nesef'nin Akid'inden daha ok erhi bulunmaktadr. Bu erhler byk bir ihtimalle eserleri ilk devir Osmanl medreselerinde en ok okunan alimlerden Sadeddn Taftazn'nin (.791/1388) erhidir.62

54 55 56

B..S. A71/52b; A165/181a, 166b Katip elebi, a.g.e, II, 1507; Yazc, a.g.m, A, X, 36; T.D.E.T.A, "Sa'd", VII, 399; smail Paa, a.g.e, II, 198 B..S. A22/14b; A37/40b (4adet), 96a (2adet), A71/50a; A134/37a, 122b; A158/24b; A163/5b; A164/4b; A165/124b, 259a; A176/16b; A191/12b, 59a; A202/70a; B9/183a Katip, elebi, a.g.e, II, 1618; Uzun, Mustafa, "Muhammediyye", Osmanl Ansiklopedisi, stanbul 1993, II, 100-101 B..S. A91/30a; A134/39b (2adet); A163/52a; A165/14a, 184b, 251a; A191/42b, 59a Katip elebi, a.g.e, I, 385; ahinolu, M. Nazif, "Attr", DA, IV, 97-98; Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1972 II, 592; Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, stanbul 1990, s. 310; Topkap El Yazmalar Katalou, I, 1139 B..S. A137/123b; A165/176b, 181a; A178/98b; A185/8b Katip elebi, a.g.e, II, 1145; Mzn'l-Hak, s. 139, A.J, Wensinck, "Nesef", .A, IX, 19 Bilge, a.g.e, s. 53

57 58 59

60 61 62

2- Mevkf63: Adudiddn el-c (756/1355)'nin telif ettii kelm ile ilgili olan "el-Mevkf f lmi'l-Kelm" isimli kitaptr. Ksa bir mukaddime ve alt mevkftan ibaret olan eserin mukaddimesinde Kelm ilminin stnlnden, dier blmlerde ise kelam ve felsefe bilgilerinden bahsedilmektedir.64 zerine bir ok erh ve hiye yazlan eser, medreselerde ders kitab olarak okutulmutur. Terekelerde erhi kendisinden daha ok bulunan bu kitaba Crcn'nin yazd erh, dier erhlerden daha nemlidir. Bu erh de medreselerde okutulmutur.65 3- Tecrd'l-Kelm66: Metrktta daha ok "Hiye-i Tecrd", veya "erh-i Tecrd" olarak zikredilen eser, Nsruddn Ts (627/1273)'nin yazd kitaptr. Osmanl medreselerinde daha ok Seyyid erif Crcn'nin yazd Hiye ve emseddin Mahmd b. Abdullah el-sfahn'nin yazd erh okutulmutur.67 G- Luat 1- Luat- Ahter68: Muslihiddn Mustafa (.968/1560)'nn eseri olan ve Ahter-i Kebir olarak da bilinen bu Arapa- Trke szlk, 1545'te tamamlanmtr. Eser yaklak 40 bin kelime ihtiva etmektedir. Halk arasnda ok tutulmasndan dolay "Kebr" diye isimlendirilmitir.69 2- Shh- Cevher70: Kendisinden sonra gelen Arap dilcilerinin geni lde istifade ettikleri "Tc'l-Lga ve Shhu Arabiyye" isimli Arap dili szl olan bu eser, sml b. Hammd Cevher (. 393/1003)'nin lugat kitabdr. Eserde Arapa kelimeler kklerinin son harflerine gre bablara ilk harflerine gre de fasllara ayrlmtr. Arap szlk tarihinde tertip itibariyle yeni bir r aan eser, ayn zamanda sadece sahih kelimeleri ihtiva etmesiyle de ayr bir zellik tamaktadr.71 3- Tarft72: Seyyid erf Crcn (.816/1413)'nin telif ettii bu eser, mellifin, eserleri ierisinde en tannm olandr. Bir ok defa baslm olan bu kitap, mehur bir terimler szldr.73 H- Belat 1- Mifthu'l-Ulm74: Mellifi Sircddn Ysuf b. Ebbekir Sekkk(.626/1228)'dir. Kitap, sarf, nahiv ve meani olmak zere blmden olumutur. Osmanl medreselerinde okutulan ksm nc blm olan belaatla ilgili meni blmdr. ok sayda erhi hatta erhlerinin de erhleri olan esere, Crcn ve Taftazn tarafndan yaplan erhler, medreselerde okutulmutur.75 Terekelerde eserden ok, erhleri bulunmaktadr. 2- Mutavvel76: Sadeddin Taftazn (.722/1322)'nin belaata dair eseridir. Uzun yllar medreselerde okutulan eser, Celleddn Muhammed b. Abdurrahman el-Kazvn (.739/1338)'nin

63

B..S. A56/65b; A71/59a; A91/30a; A163/52b; A91/30b; A71/79a; A91/30a (2adet), 30b, 56b; A137/122b; A165/181a Katip elebi, Kefuz-Znn, II, 1895; Mzn'l-Hak, s 131; Ate, Ahmet, "ci", .A, V (II), 923 Katip elebi, Kef'z-Znn, II, 1891; Gm, Sadettin, "Crcni", DA, VIII, 136; Bilge, a.g.e, 55 B..S. A91/30b, 56b; A91/30a (2adet); A137/122b Katip elebi, a.g.e, I,346; Mzn'l-Hak, s. 131; Gm, a.g.m, VIII, 136; Uzunarl, a.g.e, II, 587, lmiye Tekilat, s. 68; Baltac, Cahit, Osmanl'da Eitim Sistemi, O.A, II, 17; Bilge, a.g.e, s. 54 B..S. A56/65b; A71/79a Katip elebi, a.g.e, I, 31; Tahir, Mehmet, a.g.e. I, 224-25; smail Paa, a.g.e, II, 434-35; Kl, Hulusi, "Ahteri", DA, II, 184 B..S. A71/26b, 53a, 65a (2adet); A91/30a, 30b; A137/122b; A165/176a, 181a (2adet); A191/20b Katip elebi, a.g.e, II, 1071; M. Cheneb Moh.Ben., "Cevher", .A, III, 126; el- Faruki, smail, Raci, slm Kltr Atlas, stanbul 1991, s. 267; Kl, Hulusi, "Cevher", DA, VII, 459; TDETA, "Cevher", II, 57; smail Paa, a.g.e, I, 209

64 65 66 67

68 69

70 71

72 73 74

B..S. A71/49a; A137/87a; A165/252b; A176/98b Katip elebi, a.g.e, I, 422; Gm, a.g.m, VIII, 136; el-Faruki, a.g.e, s. 266 B..S. A91/30a; A137/122b; A165/189b; A56/65b; A71/49a (2adet), 87a; A91/30a (4adet); A137/122b; A191/33a; A56/65b; A91/30a; A91/30a Mecdi, a.g.e, s. 41; Uzunarl, a.g.e, s. 27, n 4; Bilge, a.g.e, s. 55, Hzl, a.g.e, s. 149 B..S.A56/65a (2adet); A91/30a (3adet); A137/122b (2adet); A163/52b (2adet); A165/181a; A71/79a; A91/30a

75 76

"Telhsu'l-Mifth"77 adl eserine Taftazn tarafndan yaplan erhtir. Taftazn tarafndan iki erh yaplmtr. Birincisi ikincisinden daha uzun olduu iin, birincisine Mutavvel, ikincisine Muhtasar denmitir.78 Terekelerde alt yerde Mutavvel, alt yerde de Muhtasar olar gemektedir. I- Gramer 1- Avmil'l-Mie79: Bu isimde bir ok eser olmasna ramen, medreselerde daha ok iki kiinin kitab okutulmutur. Bunlardan birincisi, Avmilu'l-Atk isimli kitaptr. Yazar Birgiv'dir. Dieri ise Avmil'l-Cedd ad verilen kitap olup, yazar Crcn'dir. Nahivle ilgili olan her iki esere de ok sayda erh yazlmtr.80 2- el-rb an Kavid-i rb81: Mellifi, bn Him Eb Muhammed Abdullh b. Ysuf (.762/1360-61)'tur. Drt bab zerine yazlm olan eser, medreselerde ders kitab olark okutulmu ve zerine ok sayda erh yaplmtr.82 3- zz83: Abdulvahhb b. brhm ez-Zencn (.655/1257)'nin sarfla ilgili eseridir. zerine bir ok erh yazlan kitap medreselerde okutulmutur.84 4- el-Kfiye85: bnu'l-Hacb diye bilinen Cemleddn Osmn b. mer (.646/1248)'in nahivle ilgili kitabdr. Medreselerde ders kitab olarak okutulmutur. 86 On be tereke kaydnda yer alan ve medreselerde de okutulan Mutavasst ta Kfye'nin erhidir. 87 5- Maksd88: Yazar hakknda bir ey sylenememekle atfedilmektedir. Medreselerde ders kitab olarak okutulmutur. 89 birlikte, mm- Azam'a

6- Merhu'l-Ervh90: Mellifi Ahmed b. Ali b. Mes'd'dur. Medreselerde okutulan eserin ok sayda erhi vardr.91 7- Misbh92: Nsr b. Abdsseyyid Makrz (.610/1212)'nin eseridir. Eseri olu iin yazmtr. ok sayda erhi vardr.93 8- fiye94: Ders kitab olarak okutulan fiye, bn'l-Hcib diye mehur olan Eb Amr Osman b. mer (.646/1248)'in eseridir.95 - Edebiyt Edebiyatla ilgili kitaplar, tasavvuf ilmiyle i ie olmas dolaysyla Osmanl toplumunda byk ilgi grmtr. Medrese tahsili gren ya da grmeyen herkesin elinde bulunan bu tr eserlere

77 78

Terekelerde Telhsu'l-Mifth olarak da gemektedir. A91/30a Katip elebi, a.g.e, I, 473; Storey, C.A., "Taftazn", .A, XII (I), 119; Uzunarl, lmiye Tekilat s. 21-22; Bilge, a.g.e, s. 56-57 B..S. A22/64b; A71/10a; A91/42b, 56b; A165/67b, 181a; A176/98b; A137/122b; A191/12b; A165/67b, 181a (2adet) Katip elebi, a.g.e, II, 1370; Durmu, smail, "Avmil'l-Mie", DA, IV, 106; Bilge, a.g.e, s. 62 B..S. A71/10a; A191/12b (2adet) Katip elebi, a.g.e, I, 124; Uzunarl, a.g.e, s. 30; Bilge, a.g.e, s. 63. B..S. A22/14b, 59b, 64b; A28/138b; A37/110b; A91/42b (3adet); A165/181a (2adet); A191/40a; B..S. A71/61a; A22/64b; A28/138b; A91/30a, 42b, 56b; A165/67b; A191/58b Katip elebi, a.g.e, II, 1138; Bilge, a.g.e, s. 42 B..S. A22/14b; A56/29b; A71/10a, 53a, 65a; A90/61b; A91/30b, 56b, 61b; A137/87a; A163/52b; A165/67b, 181a; A176/98b; A185/8b; A191/12b, 40a; A91/56b; A91/56b; A165/181a (2adet), 251a Katip elebi, a.g.e, II, 1370; Cheneb Moh Ben, "bn'l-Hcib", .A. V(II), 856; Bilge, a.g.e, s. 62 Uzunarl, a.g.e, s. 68 B..S. A22/64b; A28/38b; A91/30a, 42b; A137/22b; A165/67b (2adet), 81a ; A56/65b; A91/30a Katip elebi, a.g.e, II, 1810; Bilge, a.g.e, s. 61; Hzl, a.g.e, s. 149 B..S. A22/64b, 55b; A28/138b; A91/42b; A71/53a; A165/35a, 114b, 181a Katip elebi, a.g.e, II, 1751; Bilge, a.g.e, s. 61 B..S. A22/14b, 64b; A71/10a, 26b, 53a (3adet); A91/30a, 56b; A137/87a; A165/67b; A191/12b, 40a; A71/49a; A91/30a, A191/40a Katip elebi, a.g.e, II, 1020; Ciheneb, M.B., a.g.m, A, V(II), 856; Uzunarl, a.g.e., s. 30; Bilge, a.g.e, s. 60 B..S. A91/30a; A165/176b; A176/98b; A191/40a; A71/53a; A163/52 Katip elebi, a.g.e, II, 1020; Bilge, a.g.e. s. 60

79

80 81 82 83

84 85

86 87 88 89 90 91 92

93 94 95

baktmzda ran edebiyatnn etkisi aka grlmektedir. Terekelerde kaytl olan kitaplarn bir ksmnn Farsa veya Farsa'dan tercme olmasyla birlikte, Trke yazlan eserlerin okluu da bir gerektir. air ve yazarlarn manzm veya mensr eserleri ile yaadklar dnemin dnce yapsn, inanlarn, rf ve adetlerini duyu ve davranlarn, ksaca bir devrin kltrn yansttklar dnlrse, edebi mahsllerin ne kadar nemli olduu daha iyi anlalr. Bir dnemi yaayanlar ile deerlendirebilmek, ancak edebi eserleri gzden geirmekle mmkn olabilir. 1- Dvnlar: Terekelerde ok sayda dvn ismi gemektedir. Ancak, bunlar arasnda, dierlerine nazaran daha ok bulunan dvnlar unlardr: a- Dvn- Cmi96: Abdurrahman el-Cmi, (.898/1492)'nin eseridir. Cmi'nin tane dvn vardr. erisinde ounlukla hikmetli tlerin bulunduu dvnlar halk arasnda olduka rabet grmtr.97 b- Dvn- Hfz98: Hfz irz (.791/1389)'nin Farsa eseridir. 99 c- Dvn- Lami100: Mahmd b. Osmn el-Bursev (.939/1532)'nin eseridir.101 d- Dvn- Nect102: Nect'nin ehzde Mahmd adna yazd eseridir. Dilinin sade ve klfetsiz oluundan dolay halk arasnda rabet grmtr. 103 e- Dvn- Enver104: Enver'nin klliyat ierisinde yer alan dvn, Sencer zamannda yazlmtr.105 f- Dvn- Ahmed Paa106: Ahmed Paa (.902/1496) tarafndan yazlan eser, II. Bayezd'n istei zerine tertip edilmitir. Esrede Hz. Muhammed, Emir Sultan, eyh Tcddn, eyh Vef, Fatih, II. Bayezd ve Cem Sultan'a methiyeler vardr.107 g- Dvn- Akpaa108: Garibnme ismindeki bu kitabn mellifi, Ak Ahmed Paa'dr.(.730/1330) tarihinde kaleme alnan eser, 12 bin beyitten olumu, halk eitmek amacyla yazlm on blmden meydana gelmitir. Anadolu'da ok etkili olan "Garibnme", Osmanl vahdetini hazrlayan eserlerin banda saylr.109 2-Hikyeler Terekelerde geen hikaye kitaplarnn konusunu ounlukla ak ve kahramanlk oluturmaktadr. Akla ilgili hikayelerin tasavvufla yakndan ilgili olmas ve beeri akn ilahi aka ulamada bir vasta olarak kabul edilmesi, bu tr hikayelerin halk arasnda yaygnlamasn salamtr. Baz slm kahramanlarnn din urundaki unutulmaz savalar, Trk halk arasnda derin huu ile dinleniyordu. Gnmzde bile bu tr eserler Anadolu'nun bir ok yerinde ilgiyle okunmaktadr. Bu tr hikayeler, her an savaa hazr olmas gereken Osmanl toplumunun cihad ruhunu ayakta tutmutur.

96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107

B..S. A22/59b; A71/30a, 61a; A91/30a; A165/67b, 181a Katip elebi, a.g.e, I, 781; Okumu, mer, "Cami", DA, VII, 94 B..S. A22/59b (2adet); A71/59a; A91/30a; A137/87a, 122b; A165/36a, 166b, 252a Katip elebi, a.g.e, I, 783; Bammat, a.g.e, s. 294 B..S. A191/20b (2adet) Katip elebi, a.g.e, I, 808 B..S. A22/23a; A91/30a Tansel, Fevziye Abdullah, "Necati", .A, VII, 154; Ik, hsan, Yazarlar Szl, stanbul 1990, s. 319 B..S. A71/61a; A191/20 Ate, Ahmet, "Enveri", .A, IV, 278 B..S. A22/19a; A191/59a Mecdi, a.g.e, s. 217, Kut Gnay "Ahmed Paa", DA, II, 111; Kprl Fuat "Ahmed Paa", .A, I, 187; Ik, s. 12 B..S. A22/19a; A191/59a Kut, Gnay, "Attar", DA, IV, 2; Banarl, a.g.e, I, 382; Kprl, a.g.m, I, 382; Trk Edebiyatnda lk Bursa'da Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa 1990, I, 38 Mutasavvflar, s. 339; Babinger, Franz Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, stanbul 1982 s. 38; Ik, a.g.e, s. 52; Kara, Mustafa, a.g.e,

108 109

Trk toplumunun kk beyliklerden byk imparatorlua ulamas ve bu konumunu uzun mddet devam ettirmesinde bu tr hikayelerin muhakkak katks olmutur. a- Battl Gz110: Bir halk hikayesi olan Battlnme'nin kahraman, Emevilerin Bizans'a kar yaptklar savalarda byk baar salayan ve Battl lakabyla tannan Abdullah b. Amr'dr. Battlnme Trk destan edebiyatnda XI. yzylda Hamzanme ile balayp, Eb Mslimnme ve Danimendnme ile devam eden, XV. yzylda Saltuknme ile son bulan bir zincirin ikinci halkasn oluturur. Battalnme, tarihi bir ahsiyet olan Battal Gazi'nin menkbevi hayatn, Anadolu'ya yerleen Mslman Trklerin gzyle aksettirir. Anadolu fetihlerinin devam ettii yllarda "Battalnme" halk zerinde ok etkili olmutur. nk eserde anlatlan savalar, siyasi bir mcadale olmaktan daha ok, bir din sava eklinde gsterilerek, halkn cihd ve gaz ruhu canl tutulmutur. Kim tarafndan kaleme alnd belli olmayan, ancak bir ok tereke kaydnda zikredilen Battl Gzi hikayeleri, bu gn Anadolu'nun bir ok yerinde etkisini devam ettiren, tamamen Trk geleneine gre teekkl etmi bir halk hikayesidir.111 b- Hsrev rn112: Hamse sahibi Genceli Nizm'nin ikinci kitabdr. Konusunu ran tarihinden alan bu eser, Sasani krallarndan Hsrev Pervz ile rakibi mimar Ferhd'n irin'e kar duyduklar aktan bahseder. Nizm'nin bu eseri II. Murad'n emriyle eyh Sinan tarafndan Trke'ye evrilmitir.113 c- Leyla v Mecnn114: Metrkt ierisinde alt yerde ismi geen bu eser, bir yerde Hatf, dier yerde Nizm ismiyle zikrediliyor.115 Eser Gence'li Nizm'nin dir. Halk arasnda byk rabet grm olan bu eser, bu gn de etkisini devam ettirmektedir. Bir ok nazire yazlan Leyla v Mecnn, kabile rekabetleri dolaysyla birbirinden ayrlm olan Arap Romeo ile Julliet'in hazin ve sade ak hikayesidir. Izdraplar ve neticede lmde birlemeleri, asrlarca doulu k nesillere gzya dktrmtr.116 d- Ysuf u Zelha117: Bir ok kii tarafndan kaleme alnan bu eser, Kurn'da geen Hz. Ysuf ve Zelha'nn hayatndan bahsetmektedir.118 Terekelerde bir yerde Cmi ismiyle zikredildiinden dolay Cmi'nin eseri olabilir. 3- Dier Edebi Eserler a- Hamse-i Nizam119: eyh Nizm olarak mehur olan Cemleddn Yusuf b. Meyyed elGencev (.579/1183)'nin eserlerinin mehurlarndan oluan klliyattr. Terekelerde drt yerde bulunan klliyat, Mahzen'l-Esrr, Hsrev rn, Leyla v Mecnn, Heft Peyker ve skendernme'den olumaktadr.120 Ayrca bu eserlerin her biri ayr ayr tereke kaytlarnda gemektedir. b- Hsn Dil: Lami elebi'nin eseri olan bu kitap tercmedir.121 c- Kasde-i Brde122: el-Busir (.1213/1296)nn bir kasidesidir. Bir taraf fel olan air, ryasnda Hz. Peygamber'i grerek, onun, Ka'b b. Zheyr'e yapt gibi, kendisinin de omuzlar zerine hrkasn rttn grm ve bu ryadan sonra ifa bulmutu. Bu hadiseye kadar "el-Kevkib'l-Drriyye fi Medh-i Hayru'l-Beriyye" ismi verilen kasideye, bundan sonra Kaside-i Brde veya hastalklar iyi eden
110 111

B..S. A28/141a; A71/75b; A165/248a, 251a; A191/22a, 27a (2adet) Kprl, slm Medeniyeti Tarihi, Ankara 1984 s. 206; Trk Edebiyatnda lk Mutasavvuflar, Ankara ts. s. 332; Banarl, a.g.e, I, 301; Ocak, Yaar, "Battalnme, ", DA, V, 208; Levend, A.Srr, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1988, I, 127

112 113

B..S. A22/23a; A71/52b, 79a; A91/30a (2adet); A165/14a, 67b (2adet) Nizm, Hsrev- irin (trc. Sabre Sevsebil), nsz, stanbul 1988, s. IV; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 529; Bammat, a.g.e, s. 291; smail Paa, a.g.e, I, 225 B..S. A71/61a (2adet); A165/176b; A185/8b; A191/20a B..S. A191/20a,20b Bammat, a.g.e, s. 291 B..S. A91/30a; A137/122b; A191/20b; A191/40a Katip elebi, a.g.e, II, 2055; Levend, a.g.e, I, 227 B..S. A22/59b; A71/52b; A165/181a; A191/20b Katip elebi, a.g.e, I, 724; Bammat, a.g.e, s, 291; Levend, a.g.e, I, 226 Baldrzade, a.g.e., s. 636; Tahir Mehmed, a.g.e, II, 494 B..S. A71/61a; A137/122b; A165/67b; A71/59a, 61a (2adet); A71/59a; A165/176b

114 115 116 117 118 119 120 121 122

anlamnda "Kasde-i Br'e" denilmitir. Mslmanlar arasnda kerametine inanlan kaside bir ok dile evrilmi ve ok sayda erhi yaplmtr.123 d- Makmt- Harr124: Eb Muhammed el-Ksm el-Harr (.516/1119)'nin en nemli eseridir. Bedu'z-Zamn el-Hemedn'nin makmt tarznda yazlm, 50 hikayeden mteekkil bir eserdir. Eser, daha mellifin hayatnda iken mehur olmu, halk arasnda byk rabet grmtr. Makmttaki hikayeler belli konularda olup, yalnzca mslmanlar tarafndan deil, Yahudi ve Hristiyanlar tarafndan da rabet grm ve deiik dillere evrilmitir.125 e- Mevlid126: Terekelerde Kurn- Kerm'den sonra en fazla bulunan eser Mevlid'dir. O dnemde bir ok kii tarafndan yazlan mevlidlerin olduunu biliyoruz. Ancak bunlarn en mehuru Sleyman elebi (.825/1422)'nin "Veslet'n-Necat" isimli mevlid manzumesi olduundan, terekelerdeki mevlidlerin de muhtemelen bu eser olabileceini dnerek bu eser hakknda ksaca bilgi vermeye alacaz. Asl ismi "Veslet'n-Nect" olan 730 beyitlik bu eser, Trk edebiyatna zg bir tr olan mevlidin ilk ve en muhteem rneidir. Ak ve yaln bir Anadolu Trkesi ile yazlm bir aheserdir. Eser; vildet, rislet, mira, rihlet ve dua gibi blmlerden oluur. Bir ok dile evrilmi olan mevlid, anonim bir nitelik kazanm ve asrlarca halk kitleleri tarafndan eitli trenlerde huu ve coku ile okunmutur. Okunmasna gsterilen bu ilgiden dolay Trk musikisine de byk katklarda bulunmu, folklorik det ve geleneklerin olumasna zemin hazrlamtr. XV. yzyl balarnda Ulu Cami'de yaplan bir vaazda, vaiz efendinin btn peygamberleri eit tutmasna dayanamayan Sleyman elebi, Hz. Muhammed'in (s.a.v) dier peygamberlerden stn olduunu gstermek maksadyla bu manzumeyi yazmtr. Bu olaydan sonra "Mevlid"i yazan Sleyman elebi, Trk edebiyatnda btn zamanlarn en ok okunan, dinlenilen ve konuulan eserini meydana getirmitir.127 J- Tarih Tarihle ilgili kitaplar dier ilimlerle ilgili eserlere nazaran daha azdr. Bu tr eserler, ounlukla ulemann metrktnda yer almaktadr. Tarih kitaplar, bata siyer olmak zere Osmanl ve dier milletlere ait tarihlerden olumaktadr. yle anlalyor ki halk, menakbnmelerle tarih bilgisi ihtiyacn gidermi ve ayrca bilimsellik tayan tarih kitaplar okuma ihtiyac duymamtr. 1- skendernme128: Mellifi Ahmed (.815/1412)'dir. 792/1390 tarihinde te'lif edilen bu eser, I. Bayezid'in olu Emr Sleyman'a sunulmutur. Eserin sonuna eklenen Osmanl tarihi blm, bu alanda ilk kitaplardan birisi olma zelliini tar. Dil bakmndan sade olan ve 8200'den daha fazla beyit halinde Anadolu Trkesi ile yazlan bu eser, halk arasnda ok itibar grmtr. Eser, Byk skender'in hayatna, idealine, aklarna, fetihlerine dair rivayetlerden ve destanlardan derlenmi byk bir manzum hikayedir. Tarihle asl ilgisi son ksmdr.129 2- Trh-i Taber130: Asl ad "Trihul-mem vel-Mlk" olan bu eserin mellifi, Eb Cafer Muhammed b. Cerr et-Taber (.311/923)dir. Taber'nin en nemli eseri olan bu kitap, bir giriten sonra Sasaniler, Hz. Muhammed, Drt halife, Emeviler ve Abbasiler dnemlerinden bahseder. Taber, elde edilmesi mmkn olan btn rivayetleri bir araya toplam, birbirine zt olan bilgileri, kendine

123 124 125 126

Katip elebi, a.g.e, II, 1331; Basset, Rene, "Brde", .A, II, 838 B..S. A56/11a; A71/59a; A165/181a; A191/20b Katip elebi, a.g.e, II, 1787; Margoliouth, D.S, "Harr", .A, V (I), 238; el-Faruki, a.g.e, s. 379 B..S. A22/64b; A31/86a (2adet); A90/80b, 101b (2adet), 105a; A41/120b; A71/87a; A90/61b; A134/9b; A137/87a (3adet); A165/28a, 35a (2adet), 114b, 124a (2adet), 239a, 248a, 251a, 259a (2adet); A172/76b; A176/98b (2adet); A190/242b; A191/12b (3adet), 26b (2adet), 47b, 59a; A194/4a; A202/7a

127

Katip elebi, a.g.e, II, 1910; Beli, smail, Gldeste-i Riyz- rfan, Bursa 1302, s. 145-146; Baldrzde, a.g.e, s. 426; Gazzizde, Hulsatu'l-Vefeyt, Bursa Eski Eserler Ktp. No 2162 s. 96; Banarl, a.g.e, I, 481; Uzunarl, a.g.e, I, 528; Pekolcay, Necla, "Sleyman elebi", .A, XI, 177; Pala, skender, "Mevlid-i erf", O.A, I, 156; Algl, Hseyin, Alemlere Rahmet Hz. Muhammed, 2. bask, Ankara 1999, s. 239-245

128 129

B..S. A71/61, 75b; A91/30a, 42b; A165/166b; A191/59a (2adet) Katip elebi, a.g.e, I, 86; Tahir, Mehmed, a.g.e, II, 73; Banarl, a.g.e, I, 391; Uzunarl, a.g.e, I, 526; Bammat, a.g.e, s. 306, Kut, Gnay, "Ahmed", DA, II, 165-66; Ik, a.g.e, s. 9 B..S. A31/1b; A71/61a; A90/4a (2adet); A165/181a

130

intikal ettii ekliyle eserine almtr.131 slm ncesi ve slmi dnem diye ikiye ayrlabilecek olan eserin ilk blm, tarihiler arasnda sika/gvenilir kaynaklara dayanmad ileri srlerek hep pheyle karlanmtr.132 K-Tp 1- el-Knn133: Eb Ali Hseyin b. Abdullah b. Sn (.980/1037)nn "el-Knn fi't-Tb" adl eseridir. Sahasnda yazlm en byk eser olan el-Kanun, yzlerce yl tpta en nemli referans olarak kalm ve 700 yl boyunca dnya apnda standart bir ders kitab olarak okutulmutur. 19. yzyla kadar zirvedeki yerini koruyan bu aheser, yaklak olarak bir milyon kelimelik bir tp ansiklopedisi olmakla beraber, orijinal mahedeleri ihtiva etmesiyle de nemlidir. el-Knn, bir ok hastalklarn tedavi yntemini belirtmenin yannda ilalar bahsi gibi "Mfredt- Tb" konularn da ierir.134 2- Mucez135: bnu'n-Nefs diye maruf olan Aluddn Eb'l-l Ali b. Eb'l-Hazm el-Kurs (.687/1288)nin eseridir. Bir ok kii tarafndan erh edilen Mucez, bn Sin'nn Knn'unun hulasasdr. Ah Ahmed eleb tarafndan tercme edilmitir. 136 3- Mfredt- bn Baytr137: Eserin mellifi Eb Muhammed Abdullah b. Ahmed Ziyeddn bn'lBaytr el-Malak (.646/1248)dir. bn'l-Baytr'n iki nemli eserinden biri olan bu eserin asl ismi, "Kitbu'l-Cmi f Mfredti'l-Edviye ve'l-Mfrede"dir. Eserde ilalardan alfabetik sra ile bahsedilmitir. lalarn dnda, gda eitlerinden bahsedilen kitapta, 400 kadar deva zikrolunmaktadr. Bunlarn iki yz nebati olmak zere yz kadar yeni ilalardr. bn'l-Baytr'n zikrettii ilalardan, kendisinden sonra gelen btn tp bilginleri istifade etmilerdir.138 4- Teshl139: Anadolu'da yetimi mehur Trk hekimi olan Hac Paa (.820/1417)nn tpla ilgili eseridir. Arapa yazlan bu eser, Kummil-Celli isimli eserin farkl tercmesidir. Kitap, halk arasnda olduka rabet grmtr.140 L- Felsefe Terekelerde felsefe kitaplarnn azl dikkat ekicidir. Ulaabildiimiz tereke kaytlarnda geen tek felsefi eser Hocazde'nin "Tehft"dr. Kanaatimizce felsefenin medreselerde ders olarak okutulmamas, konularnn arl sebebiyle felsefeye ilgi duyulmamas bu tr eserlerin az oluunun sebeplerindendir. XVI. yzyl Osmanl aydnlarnn felsefeye kar ilgisiz kalmalar ayrca zerinde durulmas gereken bir konu olarak karmza kmaktadr. Tehft141: Fatih'in istei zerine Hocazde olarak tannan Mustafa Muslihiddn Bursev(. 893/1488) tarafndan kaleme alnan bu eser, hukem ile Gazl arasnda bir hkm vermek maksadyla yazlmtr. Gazl'den geni lde istifade edilen eserde, 22 mesele zerinde duruluyor. Kitapta, yeri geldike Gazl'nin hatalarna da iaret edilmitir. Ruh meselesinde ve cesetlerin hari konusunda mstakil denilebilecek bir dnce ve istidll izgisi takip etmitir.142 M- Mantk

131 132 133 134

Katip elebi, a.g.e, I, 297; Iltan, Fikret, "Taberi", .A., XI, 594 Gnaltay, a.g.e, s. 43; Bammat, a.g.e, s. 140 B..S. A91/42b; A165/176b (3adet) Katip elebi, a.g.e, II, 1311; lken, H.Ziya, "bn Sina", .A, V (II), 820; Bammat, a.g.e, s. 130; el-Faruki, a.g.e, s. 358 B..S. A31/1b; A71/53a, 65a; A91/30a; A165/176b; A191/20b; A31/1b; A191/20b Katip elebi, a.g.e, II, 1899; Advar, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1992, s. 113,117; Uzunarl, a.g.e, II, 600; Max, Meyerhof, "bnu'n-Nefs", .A,V (II),872; Kazancgil, Aykut, Osmanllarda Bilim ve Teknoloji, stanbul 1999, s. 102

135 136

137 138 139 140

B..S. A31/1b; A71/53a; A191/20b T.H, "bnu'l-Baytar", .A, V(II), 845; el-Faruki, a.g.e, s. 359 B..S. A22/14b; A71/49a (2adet), 53a (2adet); A91/18b, 27a, 42b, 56b ( yerde Hac Paa) Katip elebi, a.g.e, I, 408; Mecdi, a.g.e, s. 74; Tahir, Mehmed, a.g.e, III, 211; Advar, a.g.e, s. 24; T.H., "Hac Paa", .A., V (I), 28 B..S. A171/26b; A91/30a; A191/12b (7adet) Baldrzade, a.g.e, s. 37b; Uzunarl, a.g.e, II, 655; Doutan Gnmze slm Tarihi, XIV, 203; smail a.g.e. II, 433 Paa,

141 142

1- emsiyye143: Necmeddin mer b. Ali Kazvn (.693/1293) tarafndan kaleme alnmtr. Ktib diye tannan Kazvn, Nasruddin Ts'nin talebesidir. Esere bir ok kii tarafndan erh yazlmtr. Medreselerde ders kitab olarak okunan emsiyye'nin en nemli erhi, ayn zamanda yine medreselerde okutulan ve Sadeddin Taftazn tarafndan yazlan erhtir.144 2- Metliu'l-Envr145: Mellifi Kd Sircddn Mahmd b. Eb Bekir Urmev (.682/1283)dir. Medreselerde ders kitab olarak okutulan eserin, ok sayda erh ve hiyesi vardr. Ayrca erhleri de medreselerde okutulmutur.146 3- Hsm- Kt147: Medreselerde mantktan ders kitab olarak okutulan sagoji'nin Hsm- Kt tarafndan yaplan ve kendi adyla isimlendirilen, ayn zamanda kendisi de medreselerde okutulan erhidir.148

143 144 145 146

B..S. A137/122b; A165/67b, 181a Katip elebi5, a.g.e, II, 1063; Mizn'l-Hak, s. 159; Uzunarl, lmiye Tekilat, s. 27ns; Hzl, a.g.e, s. 149 B..S. A191/12b Katip elebi, Kefuz-Znn, II, 1715; Mecd, a.g.e, s. 172-173; Gm, a.g.m, VIII, 136; Uzunarl, a.g.e, s. 26 ( 5. Dipnot ) B..S. A91/12b, 30a, 56b (2adet); A137/122b Cheneb, Moh-Ben "sagoji", .A, V (II), 1066; Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 586; smail Paa, a.g.e, I, 286

147 148