Cecees DeefjnbleeCeb

Cecees efmeeCeb
Cecees DeeFefjeeCeb
Cecees GJepPeeeeCeb
Cecees ueesS meJJemeentCeb

(2)

eewyeerme leerLekejeW keer meesuen pevceYetefceeeW keer veeceeJeueer

leerLekej pevceYetefce
1. DeeesOee (hewpeeyeeo-G.e.)

2. eeJemleer (yenjeFe-G.e.)
3. keewMeecyeer (G.e.)
4. JeejeCemeer (G.e.)
5. evhegjer (JeejeCemeer) G.e.
6. keekevoer (osJeefjee efve.-ieesjKehegj) G.e.
7. Yeefkeehegjer (Yeefuehegj)
8. efmebnhegjer (meejveeLe) G.e.
9. echeehegjer (Yeeieuehegj-efyenej)
10. keefcheuehegjer (he&keKeeyeeo-G.e.)
11. jlvehegjer (hewpeeyeeo-G.e.)
12. nefmleveehegj (cesj"-G.e.)

13. efceefLeueehegjer
14. jepeie=ner (veeueboe-efyenej)
15. Meewjerhegj (yesej-G.e.)
16. kegC[uehegj (veeueboe-efyenej)

leerLekejeW kes veece

eer $e+<eYeosJe YeieJeeve, eer DeefpeleveeLe YeieJeeve
eer DeefYeveboveveeLe YeieJeeve, eer megceefleveeLe YeieJeeve
eer DevebleveeLe YeieJeeve
eer mebYeJeveeLe YeieJeeve
eer heeeYeg YeieJeeve
eer megheee&veeLe YeieJeeve, eer heee&veeLe YeieJeeve
eer eveYeg YeieJeeve
eer heg<heobleveeLe YeieJeeve
eer MeerleueveeLe YeieJeeve
eer eseebmeveeLe YeieJeeve
eer JeemeghetpeveeLe YeieJeeve
eer efJeceueveeLe YeieJeeve
eer Oece&veeLe YeieJeeve
eer MeebefleveeLe YeieJeeve, eer kegvLegveeLe YeieJeeve,
eer DejveeLe YeieJeeve
eer ceefuueveeLe YeieJeeve, eer veefceveeLe YeieJeeve
eer cegefvemegeleveeLe YeieJeeve
eer vesefceveeLe YeieJeeve
eer ceneJeerj YeieJeeve

efJeMes<e-%eeleJe nw efke hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes mLeeefhele DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej
pewve leerLekej pevceYetefce efJekeeme keceser eje leerLekej YeieJevleeW keer pevceYetefceeeW kes efJekeeme kee ece meheueleehetJe&ke peejer
nw~ Fme ece ceW nefmleveehegj, DeeesOee, kegC[uehegj (veeueboe), jepeie=ner, efmebnhegjer (meejveeLe) ceW megvoj efvecee&Ce SJeb
efJekeeme kes keee& mecheVe ngS nQ, efpememes efke eeeerve leerLe&YetefceeeB ekeeMe ceW DeeF& nQ leLee Gvekee je^ere-Debleje&^ere mlej
hej eeej-emeej ngDee nw~ Fmeer ece ceW Jele&ceeve ceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekeboer kee Yeer efvecee&Ce keee& hetCe&
nes egkee nw~ Deehe Yeer Deheves Deeme-heeme kes #es$e ceW efmLele leerLekej pevceYetefceeeW kes efJekeeme nsleg meceepe ceW peeiekelee
hewoe kejW SJeb mebieef"le neskej Gve eeeerve leerLe&YetefceeeW kee peerCeexej kejW~ Fme keee& ceW nce meowJe Deehekes meeLe nQ~

(3)

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.370

ISBN 978-93-82071-50-1

cenehegjeCe meej
-uesefKekeepewve meceepe keer meJeexe meeOJeer, JeeiosJeer, eeefj$eeefvkee, leerLeexeefjkee, je^ieewjJe,
egieeJeefle&kee, efmeevleeesejer, 250 mes DeefOeke ebLeeW keer uesefKekee,
oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le

hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer

MejohetefCe&cee ceneslmeJe-2012, hetpe eeefj$eeefvkee ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer
kes 61JeW leeieefoJeme kes DeJemej hej Ieesef<ele eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e& 2012-2013 kes Devleie&le
hetpe ceeleepeer kes 61JeW #egefuuekee oer#ee efoJeme kes DeJemej hej ekeeefMele

-ekeeMekeefoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

heesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org, E-mail : jambudweeptirth@gmail.com
Facebook : jaintirthjambudweep

eLece mebmkejCe
500 eefleeeB

Jeerj efve. meb. 2539

ew$e ke=. Skeced, 28 ceee& 2013

cetue
200/-.

(4)

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee
Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~
-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

-: ceeie&oMe&ve :-

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

(heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)

-: efveoxMeke SJeb mecheeoke :-

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer

-: eyebOe mecheeoke :-

peerJeve ekeeMe pewve

meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve

kecheesefpebie - %eeveceleer vesJeke&

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

(5)

efJe<eeevegeceefCekee
e.meb. efJe<ee

he= mebKee

emleeJevee Deeefo keer efJe<ee-meteer

1.
2.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
12.

Deee JeeJe
mecheeokeere
emleeJevee
DeeefohegjeCe ebLe kee mJeeOeee kejves Jeeues Oeeve oW!
efpevemesve mJeeceer kee heefjee
iegCeYe mJeeceer kee heefjee
Hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kee heefjee
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kes meneesefieeeW keer meteer
Meee mJeeOeee kee eejbefYeke cebieueeejCe

8
9
10
13
19
24
26
34
39
40

ebLe efJe<ee meteer

eLece DeefOekeej
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

cebieueeejCe
cenehegjeCe veece keer meeLe&kelee
ebLekelee& eer efpevemesve mJeeceer
keLee Deewj keLeke kes ue#eCe
Jeee kes ue#eCe
eeslee kes ue#eCe
eeer Yejle kee eMve
eYeg kee Gej
leerLekej $e+<eYeosJe kes oMe DeJeleej
(1) efJeeeOej kes mJeeceer ceneyeue
(2) ueefueleebie osJe
(3) jepee JeepebIe
(4) YeesieYetefcepe Deee&
(5) eerOejosJe

1
2
3
3
4
5
6
6
9
10
12
14
15
16

(6)

e.meb. efJe<ee

he= mebKee

(6) jepee megefJeefOekegceej

(7) Deeglesv
(8) eeJeleea JeeveeefYe
(9) meJee&Le&efmeef kes Denefceb osJe
(10) YeieJeeve $e+<eYeosJe

17
19
21
22
25

efleere DeefOekeej
lesF&me leerLekejeW kee peerJeve heefjee
2. leerLekej DeefpeleveeLe
3. leerLekej mebYeJeveeLe
4. leerLe&bkej DeefYevevoveveeLe
5. leerLekej megceefleveeLe
6. leerLekej heodceheYeosJe
7. leerLekej megheeMJe&veeLe
8. leerLekej evoheYeosJe
9. leerLekej heg<heobleveeLe
10. leerLekej eerleueveeLe
11. leerLekej eseebmeveeLe
12. leerLekej JeemeghetpeveeLe
13. leerLekej efJeceueveeLe
14. leerLekej DevevleveeLe
15. leerLekej Oece&veeLe
16. leerLekej MeeefvleveeLe
17. leerLekej kegbLegveeLe
18. leerLekej DejveeLe
19. leerLekej ceefuueveeLe
20. leerLekej cegefvemegeleveeLe
21. leerLekej veefceveeLe
22. leerLekej vesefceveeLe
23. leerLekej heee&veeLe
24. YeieJeeve ceneJeerj

97
97
98
99
99
100
100
101
102
102
103
103
104
104
105
112
113
114
115
116
117
122
127

(7)

e.meb. efJe<ee

he= mebKee

le=leere DeefOekeej
eoMe eeJeleea
(1) Yejle eeJeleea
(2) meiej eeJeleea
(3) ceIeJee eeJeleea
(4) mevelkegceej eeJeleea
(5) eer MeebefleveeLe eeJeleea
(6) kegbLegveeLe eeJeleea
(7) DejveeLe eeJeleea
(8) megYeewce eeJeleea
(9) hee eeJeleea
(10) nefj<esCe eeJeleea
(11) peemesve eeJeleea
(12) yeeoe eeJeleea

196
197
200
204
204
205
209
210
211
213
216
217
218

elegLe& DeefOekeej
yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe
(1) efJepee yeueYe-ef$ehe= veejeeCe
(2) Deeue yeueYe SJeb efhe= veejeeCe
(3) megOece& yeueYe SJeb mJeebYet veejeeCe
(4) megeYe yeueYe SJeb heg<eesece veejeeCe
(5) megoMe&ve yeueYe SJeb heg<eefmebn veejeeCe
(6) vebefo<esCe yeueYe SJeb hegC[jerke veejeeCe
(7) vebefoefce$e yeueYe SJeb eeroe veejeeCe
(8) yeueYe eerjeceev SJeb ue#ceCe veejeeCe
(9) yeueosJe yeueYe SJeb eerke=<Ce veejeeCe
eMeefmle
eewyeerme leerLekejeW keer keueeCeke efleefLeeeB
eewyeerme leerLekej mlegefle

B:C:B:C

219
219
222
222
223
224
225
226
227
230
237
238
240

(8)

Deee JeeJe
-ieefCeveer %eeveceleer
vece: $e+<eYeos Jeee, Oece&leerLe& eJeefle& ves~
meJee& efJeeekeuee emcee-oeefJeYet&lee cenerleues~~1~~
en cenehegjeCemeej ebLe cenehegjeCe ebLe kes DeeOeej mes Deefle meb#eshe ceW eewyeerme leerLekej, yeejn eeJeleea, veJe yeueYe,
veJe veejeeCe Deewj veJe eefleveejeeCe Fve $esme" Meueekee heg<eeW kes peerJeve kees yeleueeves Jeeuee nw~
Jele&ceeve ceW ekeeefMele DeeefohegjeCe Yeeie-1, Yeeie-2 Deewj GejhegjeCe, es leerveeW efceueekej ner cenehegjeCe ebLe nw~
mJeeb ebLekelee& eer efpevemesveeeee& ner Fmes cenehegjeCe ken jns nQ~ osefKeSleerLexMeeceefhe eesMeeb, nefueveeceOe&eefeCeeced~ ef$e<eefue#eCeb Je#es, hegjeCeb leef<eeceefhe~~20~~
cenehegjeCemebyebefOe-ceneYegoeMeemeveeled~ cenehegjeCeceecveele-cele Slevcenef<e&efYe:1~~23~~
leerLekejeW, eeJeefle&eeW, yeueYeeW, veejeeCeeW Deewj Gvekes Me$egDeeW -eefleveejeeCeeW kee Yeer hegjeCe kenttBiee~ en ebLe
Delevle eeeervekeeue mes eeefuele nw, FmeefueS hegjeCe kenueelee nw~ en hegjeCe ceneheg<eeW mes mebyebOe jKeves Jeeuee nw leLee ceneve
DeYegoe-mJeie&-cees#eeefo keueeCeeW kee keejCe nw, FmeefueS cenef<e& ueesie Fmes cenehegjeCe ceeveles nQ~
Fme JeeKee mes Yeeie-1, 2 DeeefohegjeCe ner cenehegjeCe nw Deewj GejhegjeCe veece mes eefme ebLe cenehegjeCe kee
GejeOe&-Gej Yeeie ner nw~ Dele: ceQves Fve leerveeW ebLeeW mes $esme" MeueekeeW heg<eeW kee mebef#ehle peerJeve heefjee efueee nw~ FmeceW
ceQves Deve ebLeeW kes Yeer DeeOeej efuees nQ, pewmes efke Dee"JeW yeueYe eerjeceev kee peerJeveJe=e heehegjeCe ebLe mes efueee nw, etBefke
Jener pewve jeceeeCe Jele&ceeve ceW eefmeef kees eehle nw~ pees efJemleej mes DeeefohegjeCe, GejhegjeCe kes mJeeOeee kee mecee veneR
efvekeeue heeles nQ Gvekes efueS lees en ebLe Delevle Gheeesieer nw ner leLee Deeyeeueieesheeue kes efueS Yeer meb#eshe ceW $esme" Meueekee
heg<eeW kee heefjee eehlekej pewveOece& kes eLeceevegeesie kee jnme mecePeves kes efueS efJeMes<e cenlJehetCe& nw~ Fme ebLe kes mJeeOeee
mes meYeer eeuegpeve Deheves %eeve kees Je=efbiele kejles ngS Deheves meYeer ceveesjLeeW kees meheue kejW, ener cesjer cebieuekeecevee nw~
DeeefohegjeCe ebLe ueieYeie 100 Je<e& hetJe& heb. ueeueejece peer Meeeer eje DevegJeeefole neskej ekeeefMele ngDee Lee~ Fme
DeeefohegjeCe ebLe ceW 16JeW heJe& ceW JeefCe&le JeCe&JeJemLee kee DeLe& Deeiece hejcheje SJeb eeefj$eeeJeleea eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej
peer cenejepe leLee Gvekeer hejcheje kes meYeer Deeeee&, Gejeeble kes eCeer Jeeues veece mes eefme Deeeee& eer Meebeflemeeiej cenejepe
SJeb Deeeee&eer ceneJeerj keerefle& peer, Deeeee& efJeceuemeeiej peer Deeefo meYeer DeeeeeeX eje ceeve jne Lee Deewj nw~ JeekejCe mes
DeLe& kejves JeeueeW kes efueS Yeer Jener DeLe& meJe&meccele jne leLee heb. Ketyeebo peer Meeeer, heb. heVeeueeue peer meesveer, heb. Fvueeue
peer Meeeer, heb. cekeKeveueeue peer Meeeer Deeefo meYeer efJeeveeW kees ceeve jne Lee~
Deveblej heb. heVeeueeue peer meeefnleeeee& eje hegve: DevegJeeefole en cenehegjeCe ebLe %eeveheer" eje ekeeefMele ngDee nw~
FmeceW 16JeW heJe& ceW pees Mueeske 247-248 kee DeLe& ngDee, Jen Deeiece Je Jele&ceeve keer Deeeee& hejcheje mes Deceeve nes ieee~
Dele: efJeJeeo keer keesef ceW Dee ieee~ Deveske efJeeveeW ves Fme hej hegmlekeW efueKeer nQ~
ceQves DeeefohegjeCe ebLe kee mJeeOeee kejves Jeeues Oeeve oW~ Ssmee uesKe Fmeer ebLe kes Deble ceW os efoee nw leLee heb. ueeueejece
peer Meeeer eje DevegJeeefole-ekeeefMele DeeefohegjeCe ebLe kees Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee pecyeterhe-nefmleveehegj mes hegve: ekeeefMele keje
efoee nw~ Gme DeeefohegjeCe ebLe kees Yeer cebieekej Deehe meYeer eeuegpeve Gmekee mJeeOeee DeJeMe kejW, ener cebieue esjCee nw~
1. DeeefohegjeCe heJe& 1~

(9)

mecheeokeer e
-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer
eleske Glmeefhe&Ceer Deewj DeJemeefhe&Ceer kes meg<ecee Deeefo n keeueeW ceW mes elegLe& keeue ceW eewyeerme leerLekej YeieJeeve
pevce uesles nQ, FvneR kes meceeeW ceW 12 eeJeleea, 9 yeueYe, 9 veejeeCe Deewj 9 eefleveejeeCe Deeefo ceneheg<e Yeer
pevce OeejCe kejles nQ es 241299963 ceneheg<e nesles nQ, FvnW $esme" Meueekee heg<e kes veece mes peevee
peelee nw~
Fme cenehegjeCe meej ebLe ceW Fve $esme" Meueekee heg<eeW kee eefjle mebef#ehlehe ceW JeefCe&le efkeee ieee nw~ hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer Ske cee$e ener YeeJevee jnleer nw efke eeeerve ebLe hegjeCeeW ceW JeefCe&le FeflenemeeW
kees-mele keLeevekeeW kees efkeme ekeej peve-peve kes mece#e emlegle efkeee peeS! ener keejCe nw efke Jes meceemecee hej hegjeCe ebLeeW kee Deeuees{ve kejkes GmeceW mes meejhe melmeeefnle keer jevee kejkes peveceeveme kes oe ceW
meceereerve %eeve peesefle kees eppJeefuele kejves nsleg eelveMeerue jnleer nQ~ meeefnle uesKeve keer meYeer MewefueeeW hej hetpe
ceeleepeer kee meceeve DeefOekeej nw GvneWves iee-hee-efnvoer-mebmke=le-hetpee-efJeOeeve-erkee ebLe Deeefo meYeer ekeej kee
meeefnle efueKee~ yeeue efJekeeme pewmeer eser meer hegmleke mes ueskej <edKeC[eiece pewmes ceneve ebLe keer mebmke=le erkee
leke kee uesKeve kejves Jeeueer Ske ner %eeveceleer ceeleepeer nQ~ Yeefe kes #es$e ceW hetpee-efJeOeeveeW keer jevee kejkes FvneWves
DeodYegle heefjJele&ve mLeeefhele kej efoee nw, peneB ueesie henues mebmke=le kes Meeefvle efJeOeeve Deeefo oes-eej efJeOeeveeW kees
DeefehetCe& ceve mes kej efueee kejles Les, JeneR Deepe keesF& Yeer efove, keesF& Yeer mLeeve Ssmee veneR Deelee, peye hetpe ceeleepeer
eje jefele efJeOeeve ess ee ye[s he ceW keneR ve nes jne nw~
ebLeeW keer e=BKeuee ceW Ske veF& ke[er kes he ceW me=efpele en cenehegjeCe meej ebLe Delevle mejue Yee<ee ceW efueKee
ieee nw efpememes efke meYeer Deeeg Jeie& kes eeJekeieCe Fmes he{kej leerLekej Deeefo ceneheg<eeW kes peerJeve mes heefjefele nesves
kes meeLe-meeLe Gvekes ceneve DeeoMe& peerJeve mes keg efMe#ee Yeer enCe kejW, keeeWefke Fme ogue&Ye ceveg<e heee&e kee meej
keee nw ? kewmes nce Yeer leerLekejeW kes meceeve Deheveer Deelcee kees hejceelcee yevee mekeles nQ ? Meeele megKe keneB nw ? Fve
meye eMveeW kee Gej nceW ceneve DeelceeDeeW kee eefjle he{ves mes eehle nes mekelee nw leLee Fvekee JewYeJeMeeueer Fefleneme
he{kej ceve ceW en efevleve Yeer DeJeMe Deelee nw efke peye leerLekej, eeJeleea Deeefo ceneheg<eeW ves Dehevee Deheefjefcele
JewYeJe es[kej mebece OeejCe kej efueee, lees Fmekee DeLe& ener nw efke ceveg<e heee&e kee meej mebece nw Deewj leye Gme
mebeceheer Decetue efveefOe kees eehle kejves keer YeeJevee Yeer ceve ceW DeJeMe Deeleer nw~
Fme ekeej Fme cenehegjeCe iebLe kee mJeeOeee kejkes Deehe meYeer Deheves %eeve Deewj eeefj$e keer efvejvlej Je=ef
kejW, ener nceejer cebieue esjCee nw~

B:C:B:C

(10)

emleeJevee
-ye. keg. meeefjkee pewve (mebIemLe)
Deepe kes Fme Deefle DeeOegefveke egie ceW ceveg<e Deheves keeeeX ceW Flevee DeefOeke Jemle jnlee nw efke Gmes Deheves
<edkele&JeeW kee heeueve kejves nsleg Yeer mecee veneR efceuelee, efpemekes keejCe Gve <edkele&JeeW-osJehetpee, iegheeefmle,
mJeeOeee, mebece, lehe Deewj oeve kees ceveg<e eenkej Yeer veneR kej heelee~ pees Jeefe DeefOeke Oeeefce&ke efe mecheVe nQ,
Jes cebefoj peekej YeieJeeve kee oMe&ve-hetpeve lees kej uesles nQ, ieg neW lees Gvekes oMe&ve kej uesles nQ hejvleg mJeeOeee Deeefo
kes efueS mecee veneR efvekeeue heeles nQ Deewj efJeMes<ekej ye[s-ye[s hegjeCeeW kees lees Deepekeue kes ueesie he{ ner veneR heeles nQ,
Ssmes mecee ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje jefele meeefnle meYeer kes efueS ceneve Gheeesieer efme nes
jne nw GvneWves ye[s-ye[s ebLeeW ceW mes meej efvekeeuekej Gheveeme keer Mewueer ceW eser-eser hegmlekeW efueKeer nQ, pewmes
heehegjeCe kes DeeOeej mes hejer#ee hegmleke efueKeer, efpemeceW pewve jeceeeCe kee meb#eshe ceW jesceebeke JeCe&ve nw, heee&veeLe
eefjle kes DeeOeej mes mebmkeej hegmleke efueKeer efpemeceW YeieJeeve heee&veeLe kes meefn<Ceg peerJeveJe=e kees meceeefnle efkeee
ieee nw, DeejeOevee keLeekees<e kes DeeOeej mes peerJeveoeve hegmleke efueKeer, efpemeceW ce=iemesve OeerJej eje Ske ceueer kees
heeBe yeej peerJeve oeve osves hej Gme OeerJej keer heeBe yeej eeCej#ee kee Deeflejesceebekeejer JeCe&ve nw, peerJevOej ebhet Deewj
$eet[eceefCe Deeefo ebLeeW kes DeeOeej mes Ghekeej veeceke Gheveeme efueKee, efpemeceW peerJevOej kegceej kes hejeshekeejcee
peerJeve hej ekeeMe [euee ieee nw, eerheeueeefjle kee Deeeesheevle Deeuees{ve kejkes heefleelee veeceke ueIegkeee hegmleke
efueKeer efpemeceW meleer cewveemegvojer eje eerheeue jepee Deewj 700 eeseDeeW kes kegjesie kees efpeveiebOeesoke eje meceehle
kejves kee efJeJeseve nw, eMeesOej eefjle kee DeOeeve kejkes GmeceW mes meejhe Dees kee cegiee& Gheveeme efueKee,
efpemeceW jepee eMeesOej eje Deheveer ceeB kes Deeen hej cee$e Dees kee cegiee& yeveekej Gmekeer yeefue osves mes keF& YeJeeW leke
eehle nesves Jeeues og:KeeW kee jesceebekeejer JeCe&ve nw, oMe&vekeLee kes DeeOeej mes eefle%ee veeceke hegmleke keer jevee keer,
efpemeceW kevee ceveesJeleer eje iepeceesleer e{ekej YeieJeeve kes oMe&ve kee efveece uesves hej ngF& efveece keer efvevoe Deewj hegve:
efveece kes eYeeJe mes nesves Jeeues ecelkeej kee megvoj emlegleerkejCe nw, nefjJebMehegjeCe Deewj GejhegjeCe kee Deeeesheevle
mJeeOeee kejkes yeeFmeJeW leerLekej YeieJeeve vesefceveeLe kes mechetCe& peerJeve oMe&ve kees ekeeefMele kejves Jeeueer YeieJeeve
vesefceveeLe veeceke hegmleke efueKeer, DeeefohegjeCe Yeeie-1/2 kes DeeOeej mes lees Deeefoyeee, Yejle kee Yeejle, eesie
eesej yeengyeueer Deewj YeieJeeve yeengyeueer Deeefo keF& hegmlekeW efueKeeR, efpeveceW Fve ceneheg<eeW kee peerJeveJe=e meceeefnle
nw~ es meYeer hegmlekeW Fleveer mejue SJeb jeseke Mewueer ceW efueKeer ieF& nQ efke Ske yeej he{ves kes yeeo FvnW yeej-yeej he{ves
keer Fe nesleer nw Fmekes Deefleefje Yeer hetpe ceeleepeer ves meleer Debpevee, Yeefe, jesefnCeer (veeke) Deeefo keF& GheveemeeW
kee uesKeve efkeee nw~ GheveemeeW kes meeLe ner hetpe ceeleepeer ves yeeuekeeW kes efueS yeeue efJekeeme kes eej Yeeie, pewve yeeue
Yeejleer kes 3 Yeeie, ceefnueeDeeW kes equeS veejer Deeueeske kes 2 Yeeie, mJeeOeeeesefceeeW kes efueS %eeveece=le Yeeie-1/2,
meceemeej keer efnvoer erkee, efveecemeej keer mejue mebmke=le-efnvoer erkee, ceneJeerj osMevee Deeefo Deveske ebLeeW keer jevee
keer nw leLee efJeMes<e ceveer<eer efJeeveeW kes efueS <edKeC[eiece kes met$eeW keer efmeevleefebleeceefCe veeceke mebmke=le erkee
efueKeer nw, pees efke 16 hegmlekeeW kes he ceW ekeeefMele nw Deeefo...Deveske meeefnle jevee keer e=BKeuee ceW Deye en

(11)

cenehegjeCemeej ebLe Deehekes neLe ceW nw Fme ebLe kees hetpe ceeleepeer ves DeeefohegjeCe Yeeie-1, Yeeie-2, GejhegjeCe,
heehegjeCe, nefjJebMehegjeCe Deeefo Deveske ebLeeW kes DeeOeej mes leweej efkeee nw~
Fme ebLe kes Devoj yengle mejue Yee<ee ceW $esme" Meueekee heg<eeW kee mebef#ehle peerJeve heef jee JeefCe&le nw~
mJeeOeee esefceeeW kes efueS en ebLe DeleerJe cenlJehetCe& nw~
Fme ebLe ceW mechetCe& efJe<ee kees eej DeefOekeejeW ceW efJeYee efkeee ieee nw-meyemes henues eLece DeefOekeej ceW
cebieueeejCe kes heeeled ebLe kes veece keer meeLe&kelee Deeefo efJe<eeeW kee eefleheeove efkeee ieee nw hegve: eLece leerLekej
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes hetJe& kes ome YeJeeW kee SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe keer heee&e kee, Gvekes heeBeeW keueeCeke Deeefo
kee megvoj JeCe&ve nw~
efleere DeefOekeej ceW otmejs leerLekej YeieJeeve DeefpeleveeLe mes ueskej YeieJeeve ceneJeerj heele lesF&me leerLekejeW kee
JeCe&ve nw~ leerLekej YeieJevleeW kes Fve heefjeeeW keer meyemes DeefOeke efJeMes<elee en nw efke hetpe ceeleepeer ves eleske
leerLekej kes mebbef#ehle heefjee ceW Yeer Gvekes ceelee-efhelee kes veece, heeBeeW keueeCeke keer efleefLeeeB, Mejerj kee JeCe&, Deeeg,
DeJeieenvee, hebekeueeCekeeW kes mLeeve, Jewjeie kes keejCe Deeefo kees meceeefnle kej efoee nw~
le=leere DeefOekeej ceW Yejle, meiej Deeefo yeejn eeJeefle&eeW kee JeCe&ve nw~ eneB Ske yeele efJeMes<e Oeeve osves
eesie nw efke yeejn eeJeefle&eeW ceW mes megYeewce eeJeleea Deewj yeeoe eeJeleea jepe ceW ner cejs Dele: vejke ieS nQ leLee
Mes<e ome eeJeleea jepe JewYeJe kee GheYeesie kejves kes heeeled oer#ee OeejCe kejkes mJeie&-cees#e kes DeefOekeejer yeve ieS~
Fmemes en yeele mJele: mhe nes peeleer nw efke peye eeJeleea pewmes ceneved JewYeJeMeeueer jepee Deheves nKeC[ Meemeve
Deewj eeveJes npeej jeefveeeW kees es[kej oer#ee OeejCe kej mekeles nQ lees eleske ie=nmLe eeJeke kees Yeer Deheves peerJeve
ceW Ske ve Ske efove oer#ee uesves keer YeeJevee DeJeMe Yeeveer eeefnS~
elegLe& DeefOekeej ceW hetpe ceeleepeer ves veew yeueYe, veew veejeeCe Deewj veew eefleveejeeCe kes peerJeve kee JeCe&ve
efkeee nw~ en Deue efveece nw efke yeueYe cejkej ee lees mJeie& peeles nQ ee cees#e peeles nQ, keeeWefke Jes efveece mes
leheejCe kejles nQ~ keeflehee YeJeeW kees OeejCekej hegve: cees#e eehle kejles nQ etBefke heoJeer Oeejke heg<eeW kes efueS Deble ceW
cees#e kee efveece ner nw~
eneB Ske yeele efJeMes<e %eeleJe nw efke eeJeleea, veejeeCe, eefleveejeeCe Deewj yeueYe es mJeie& mes ner Deeles nQ
DeLee&led Fvekes Deeves kee ej Ske ner nw~
Fme ekeej Deheves pewve MeeeeW ceW ve peeves efkeleveer yeeleW Ssmeer nQ, efpevnW mJeeOeee kes eje %eele kejkes hejce
Deevevo keer eeefhle nesleer nw~ heb. oewuelejece peer ves n{euee ceW Fve YeeJeeW kees Fme ekeej eie efkeee nw%eeve meceeve ve Deeve, peiele ceW megKe kees keejCe~
Fn hejceece=le pevce-peje-ce=leg jesie efveJeejCe~~
DeLee&led GvneWves %eeve kees hejceece=le keer Ghecee oer nw, JeemleJe ceW %eeve Ske Ssmee Dece=le nw, efpemes heerves kes
yeeo Deve efkemeer jmeeeve keer DeeJeMekelee veneR jn peeleer nw~
Fve $esme" Meueekee heg<eeW kes peerJeve heefjee kes heeeled hetpe ceeleepeer ves ebLe kes Deble ceW Ske uesKe efoee nw
efpemekee Meer<e&ke nw-DeeefohegjeCe ebLe kee mJeeOeee kejves Jeeues Oeeve oW Fme DeeuesKe kees meYeer kees DeJeMe

(12)

he{vee eeefnS~ FmeceW en yeele mhehe mes yeleeF& ieF& nw efke DeeefohegjeCe kes 16JeW heJe& ceW pees oes MueeskeeW kee Deeiece
hejcheje mes efJe DeLe& kej efoee ieee nw, Gmekes eefle Deehe meye ueesie meeJeOeeve jnW keeeWefke hetpe ceeleepeer kee
ncesMee ener kenvee jnlee nw efke eleske ceeveJe kes peerJeve ceW Keeveheeve Megef Deewj Keeveoeve Megef DeleefOeke
cenJehetCe& nQ~
Fme ekeej eejbYe mes ueskej Devle leke en mechetCe& ebLe efJeMes<e he"veere nw~
Deepekeue keg ueesieeW keer en mecemee jnleer nw efke nce eens efpelevee Yeer he{les nQ, keg eeo ner veneR jnlee
nw, meye Yetue peeles nQ, Ssmes ueesieeW kees keYeer Yeer efvejeMe veneR nesvee eeefnS, GvnW mJeeOeee kes eefle Deheveer efe kees kece
veneR kejvee eeefnS, keeeWefke Ssmes ueesieeW kes efueS mJeeb Deeeee&eer kegvokegvoosJe ves cetueeeej ceW efueKee nwefJeCeesCe megoceOeerob peefo efJe heceeosCe nesefo efJemmeefjob~
leceg DeJeeefo hejYeJes, kesJeueCeeCeb e DeeJenefo~~
DeLee&led efJeveehetJe&ke he{e ieee egle eefo eceeo mes efJemce=le Yeer nes peeS, lees Jen Deieues efkemeer ve efkemeer YeJe
ceW peeW kee leeW GheefmLele nes peelee nw Deewj Devle ceW kesJeue%eeve kees eehle keje oslee nww~
FmeefueS peye Yeer mecee efceues, Oeeefce&ke hegmlekeW he{les jnvee eeefnS~ keeeWefke %eeve keer keesF& meercee veneR nesleer
leLee %eeveepe&ve keer keesF& Gce veneR nesleer, keesF& Yeer efkemeer Yeer Gce ceW %eeve kee Depe&ve kej mekelee nw~
Fme ekeej %eeve keer ceefncee kees peevekej, Gme hej hetCe& eeve kejkes efvejvlej mJeeOeee kes eje Deheves %eeve
keer Ketye Je=ef kejvee eeefnS~ en cenehegjeCemeej ebLe Deehe meYeer kes %eeve keer Je=ef ceW meneeke yeves, ener
cebieuekeecevee nw~

B:C:B:C

DeeYeej
eer ceesefnle pewve, ieewlece Dehee&ceW, efouueer SJeb Gvekeer yenve eerceleer Deuekee
peJeenjueeue pewve ieebOeer, cegcyeF& ves Fme ebLe kes ekeeMeve ceW %eeveoeve mJehe Dehevee
meneesie eoeve efkeee nw, SleoLe& mebmLeeve Gvekes eefle DeeYeej eke kejlee nw~
-mecheeoke

(13)

DeeefohegjeCe ebLe kee mJeeOeee kejves Jeeues Oeeve osW

-ieefCeveer %eeveceleer
cenehegjeCe kes Devleie&le DeeefohegjeCe evLe eLeceevegeesie kee meJe&es Deewj Deefleeeeerve evLe ceevee peelee nw Fmes Dee<e&
evLe kenles nQ, ceneved $e+ef<eeCeerle Dee<e& evLe nesves mes Fmekeer meJe&leescegKeer ceevelee nw~ mebmeej ceW GlheVe ngS ceneheg<eeW kes
eeefj$e kees yeleueeves Jeeuee evLe Jele&ceeve ceW leerve YeeieeW ceW efJeYee nw-DeeefohegjeCe Yeeie-1, DeeefohegjeCe Yeeie-2 SJeb
GejhegjeCe~ FveceW mes DeeefohegjeCe Yeeie-1 ceW ecegKe he mes Deeefoyeee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes hetJe&Jeleea 10 YeJeeW kee SJeb
leerLekej $e+<eYeosJe keer DeJemLee ceW hebekeueeCekeeW kee, kece&Yetefce kes MegYeejcYe Deeefo kee efJeMeo efJeJeseve nw~ DeeefohegjeCe
kes efleere Yeeie ceW meceed Yejle kee eeJeleea yevevee, Gvekee Deheves ner ueIeg Yeelee yeengyeueer mes eg SJeb oesveeW YeeFeeW keer
oer#ee Deeefo kee jesceebeke JeCe&ve nw~ FmeceW meyemes efJeMes<e yeele en nw efke YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meYeer 101 heg$eeW kes eje
oer#ee ueskej Gmeer YeJe mes cees#e peeves kee JeCe&ve nw~ nefjJebMehegjeCe ceW JeCe&ve Deeee nw efke Gme F#Jeekeg JebMe ceW 14 ueeKe
jepeeDeeW eje Deheves-Deheves heg$eeW kees jepe meeQhekej oer#ee uesves keer DeKeC[ hejcheje jner nw~
Deeies GejhegjeCe veeceke le=leere evLe ceW efleere leerLekej YeieJeeve DeefpeleveeLe mes ueskej ke=leegie kes Deefvlece
leerLekej YeieJeeve ceneJeerj leke 23 leerLekejeW kee peerJeve oMe&ve nw~ Fve leerveeW hegjeCeeW ceW mes eneB DeeefohegjeCe Yeeie-1
kees pecyeterhe-nefmleveehegj mes ekeeMeve kejves keer esjCee osves kes heers efJeMes<e Gs Me en nw efke Fmekes 16JeW heJe& ceW
JeefCe&le JeCe&JeJemLee kee pees Meeemeccele DeLe& eeeerve hejcheje mes euee Dee jne Lee GmeceW Deeiece efJe heefjJele&ve
kes meeLe Gmekee ekeeMeve nes jne nw peesefke Dee<e& hejcheje hej keg"ejeIeele kes he ceW nw ~
cesjer Deveske Je<eeX mes Fe Leer efke Fme DeeefohegjeCe evLe kee ceQ hegve: DevegJeeo kejkes Fmes ekeeefMele kejeTB
efkevleg efheues 13-14 Je<eeX mes <edKeC[eiece met$e evLeeW hej mebmke=le erkee uesKeve keer Jemlelee ceW cesjs eje Jen
keee& mebYeJe veneR nes heeee~ hegvee Ske mebeesie yevee DeYeer 2009 ceW, peye cegPes hegjeveer mce=efle nes DeeF& efke heb. ueeueejece
peer Meeeer ves Meeeo Fmekee DeLe& mener efkeee nw Dele: Ske efove pecyeterhe-nefmleveehegj hegmlekeeuee mes heb. ueeueejece
peer Meeeer eje ueieYeie 100 Je<e& hetJe& DevegJeeefole DeeefohegjeCe evLe ceQves cebieeee Deewj Gmekee DeJeueeskeve efkeee lees
cegPes DeleefOeke emeVelee ngF& efke cesjer mce=efle mele meekeej ngF&, Dele: ceQves legjvle ner efveCe&e efueee efke Jeerj %eeveesoe
evLeceeuee mes Fmekee ekeeMeve nesiee~
eneB DeeefohegjeCe kes Gme 16JeW heJe& ceW JeefCe&le JeCe&JeJemLee kes mener Deewj ieuele oesveeW DeLe& emlegle efkees pee
jns nQosKeW mener DeLe&JeCe&JeJemLee
DeLeeefOejepeceemeee veeefYejepeme mebefveOeew~
epeeveeb heeueves elvecekejesefoefle efJeeme=d~~241~~
ke=lJeeefole: epeemeie leod Je=efeefveeceb hegve:~
mJeOecee&veefleJe=ewJe efveeVevJeMeeled epee:~~242~~

(14)

mJeoesYee eejeved Meeb #eef$eeeveme=peod efJeYeg:~

#ele$eeCes efveegee efn #eef$eee: MeeheeCee:~~243~~
GYeeb oMe&eved ee$eeceee#eerod JeeefCepe: eYeg:~
pevemLeueeefoee$eeefYemleod Je=efeJee&e&ee ele:~~244~~
veiJe=efeefveeleeb Meteb heodYeecesJeeme=peled megOeer:~
JeCeexeces<eg Meget<ee leodJe=eflevezkeOee mce=lee~~245~~
cegKeleesOeeheeved Meeeb Yejle: e#eefle efpeeved~
DeOeerleOeeheves oeveb eeflespesefle leefleee:~~246~~
DeLeevevlej kece&Yetefce keer jevee kejves Jeeues YeieJeeve $e+<eYeosJe ves jepe heekej cenejepe veeefYejepe kes meceerhe
ner epee kee heeueve kejves kes efuees veeres efueKes Devegmeej eelve efkeee~~241~~
YeieJeeve ves meyemes henues epee keer me=ef (efJeYeeie Deeefo) keer, efhej Gmekeer DeepeerefJekee kes efveece yeveees Deewj
efhej Jen Deheveer-Deheveer ceee&oe kee GuuebIeve ve kej mekeW Fme ekeej kes efveece yeveees~ Fme lejn Jes epee hej Meemeve
kejves ueies~~242~~
Gme mecee YeieJeeve ves Deheveer oesveeW YegpeeDeeW ceW Mee OeejCe kej #eef$eeeW keer me=ef keer Leer DeLee&led GvnW Mee
efJeee kee GheosMe efoee Lee~ mees "erke ner nw, keeeWefke pees neLeeW ceW nefLeeej ueskej meyeue Me$egDeeW kes enej mes efveye&ueeW
keer j#ee kejles nQ, Jes ner #eef$ee kenueeles nQ~~243~~
leovevlej YeieJeeve ves Deheves GDeeW mes ee$ee efoKeueekej DeLee&led hejosMe peevee efmeKeueekej JewMeeW keer jevee
keer mees "erke ner nw, keeeWefke peue, mLeue Deeefo eosMeeW ceW ee$ee kej Jeeheej kejvee ner Gvekeer cegKe DeepeerefJekee
nw~~244~~
ncesMee veere Je=efe ceW lelhej jnves Jeeues MeteW keer jevee yegefceeve $e+<eYeosJe ves hewjeW mes ner keer Leer keeeWefke
yeeeCe, #eef$ee Deewj JewMe Fve Gece JeCeeX keer mesJee-meget<ee Deeefo kejvee ner Gvekeer Deveske ekeej keer DeepeerefJekee
nw~~245~~
Fme ekeej leerve JeCeeX keer me=ef lees mJeeb YeieJeeve $e+<eYeosJe ves keer Leer, Gvekes yeeo YeieJeeve $e+<eYeosJe kes
ye[s heg$e cenejepe Yejle Deheves cegKe mes MeeeeW kee DeOeeve kejeles ngS yeeeCeeW keer jevee kejWies, mJeeb he{vee, otmejeW
kees he{evee, oeve uesvee leLee hetpee, e%e Deeefo kejvee Gvekes keee& neWies~~246~~
Mete MetsCe Jees{Jee, veevee leeb mJeeb e vewiece:~
Jensled mJeeb les e jepeve: mJeeb efpevcee keJeefee lee:1~~247~~
mJeeefceceeb Je=efeceglece emlJeveeb Je=efeceeejsled~
me
heee|LeJewefve&evleJees
JeCe&mebkeerefCe&jveLee~~248~~
Fme Meleeyoer kes eLece Deeeee& eeefj$e eeJeleea eer Meeefvlemeeiej peer iegosJe kes eLece efMe<e SJeb GvneR kes
eLece heeOeerMe Deeeee& eer Jeerjmeeiejpeer cenejepe ves Fme Mueeske kee DeLe& Fme ekeej mes yeleeee Lee efke-(MetsCe
1. DeeefohegjeCe heJe& 16~

(15)

Mete Jees{Jee veevee) Met kes eje Met keer ner DeepeerefJekee keer peeveer eeefnes, Deve keer DeepeerefJekee veneR kejveer
eeefnes~ (vewiece: leeb mJeeb e Jensled) JewMe Deheveer Jeeheej keer DeepeerefJekee kees kejs Deewj Met keer Yeer kej mekelee nw~
(jepeve: mJeeb les e) #eef$ee Deheveer DeepeerefJekee kejW keoeefele Gve JewMe Deewj Met keer DeepeerefJekee Yeer kej mekeles
nQ~ (efpevcee mJeeb keJeefeled e lee:) yeeeCe Deheveer DeepeerefJekee kejW Deewj keoeefeled keYeer #eef$ee, JewMe Deewj Met Fve
leerveeW keer Yeer DeepeerefJekee kej mekeles nQ~
eneB Mueeske ceW pees keJeefeled heo nw Jen JewMe, #eef$ee Deewj yeeeCe leerveeW kes efuees Deeee nw~
eneB Jees{Jee Deewj Jensled kee DeLe& efJeJeen veneR nw Ssmee DeLe& ceQves Deheves oer#eeieg Deeeee& eer Jeerjmeeiej
peer cenejepe kes cegKekeceue mes megvee nw~ hegve: heb. eerKetyeebpeer, heb. eerheVeeueeuepeer meesveer (yeeJej), heb. eer
Fbueeuepeer Meeeer (peehegj), heb. eer megcesjebpeer efoJeekej (efmeJeveer) Je JeekejCe ceW efve<Ceeled efJeeved heb.
eerceesleerueeue kees"ejer (heuCe JeeueeW) ves Yeer ener DeLe& mebiele yeleeee Lee~
eneB Jees{Jee Deewj Jensled ceW Jend Oeeleg nw~ Gmekee meeceeve DeLe& Yeej {esvee neslee nw Deewj OeejCe kejvee
DeLe& Yeer ceeves iees nQ~ peye Fme Oeeleg ceW Gled Deewj efJe Ghemeie& ueieees peeles nQ leye efJeJeen DeLe& nes peelee nw~
eLee-efJeJenlegodJenefle eesens1~
OeejCe kejves kes DeLe& ceW osefKeesoOeles oOeeefle Oejefle e, Oeejeefle Jenefle keueeefle e~
Deeuecyeles efJeYeefe& e ceueles esleefOeke=lee OejCes 2~~16~~
eneB Jenefle kee DeLe& OeejCe kejvee nw leLee Metme Feb Mete kes Devegmeej Mete heo mes Met keer Je=efe
DeepeerefJekee DeLe& ner uesvee eeefnes leLee e Fme 247JeW Mueeske kes yeeo pees 248JeeB Mueeske Devevlej ceW ner Deeee nw
GmeceW osefKees-mJeeb eerefpevemesveeeee& Mete kee DeLe& Met keer Je=efe kej jns nQ
mJeeefceceeb Je=efeceglece emlJeveeb Je=efeceeejsled~
me heeefLe&Jewefve&evleJees JeCe&mebkeerefCe&jveLee 3~~248~~
mJeeb Fceeb Je=efeb DeLee&led pees Gheeg&e Deheveer-Deheveer Je=efe-DeepeerefJekee kee GuuebIeve kejkes Deve keer
DeepeerefJekee kejs jepeeDeeW kes eje Gmes oefC[le efkeee peevee eeefnes DeveLee JeCe&mebkej oes<e nes peeesiee~
Fme Mueeske mes Yeer eneB Thej kes Mueeske kee DeLe& peg[e ngDee nw Deewj Je=efe kee DeLe& DeepeerefJekee ner nw ve efke
efJeJeen, keeeWefke Fme Mueeske ceW mJeeb kes meeLe Je=efeb Deewj Deveeb kes meeLe Je=efeb heo peg[e ngDee nw~
Ske efJeeved ([e@. heb. heVeeueeue pewve meeefnleeeee&) ves Gheeg&e oesveeW MueeskeeW kes meboYe& kees ve pees[kej
247JeW Mueeske Mege MetsCe Jees{Jee kee DeLe& efJeJeen kej efoee nw, Jen ieuele nw~ pewmee efke Yeejleere %eeveheer" mes
ekeeefMele DeeefohegjeCe ceW DeLe& efkeee ieee nw~ eLee-JeCeeX keer JeJemLee leye leke megjef#ele veneR jn mekeleer peye leke
efke efJeJeen mecyevOeer JeJemLee ve keer peees, Fmeefuees YeieJeeve $e+<eYeosJe ves efJeJeen JeJemLee Fme ekeej yeveeF& Leer
efke-Met Metkevee kes meeLe ner efJeJeen kejs Jen yeeeCe, #eef$ee Deewj JewMe keer kevee kes meeLe efJeJeen veneR kej
mekelee~ JewMe JewMekevee leLee Metkevee kes meeLe efJeJeen kejs, #eef$ee #eef$eekevee, JewMekevee Deewj Metkevee kes
1. heceeueeeeb he=. 49~ 2. heceeueeeeb efeeekeueehe: he=. 6~ 3. DeeefohegjeCe heJe& 16~

(16)

meeLe efJeJeen kejs leLee yeeeCe yeeeCekevee kes meeLe ner efJeJeen kejs, hejvleg keYeer efkemeer osMe ceW Jen #eef$ee, JewMe
Deewj Met keveeDeeW kes meeLe Yeer efJeJeen kej mekelee nw~1~~247~~
eneR hej Fve efJeeved ves 245JeW Mueeske ceW pees veiJe=efeefveeleeb Meteb heo ceW Yeer eerefuebie Meteb kee DeLe& Mete
eer ve kejkes Met keer Je=efe DeLe& ceW efkeee nw efhej helee veneR keeeW 247JeW Mueeske ceW Mete heo eerefuebie kee Met eer
DeLe& kewmes kej efoee peyeefke meJe&Lee eneB ekejCe Je=efe-DeepeerefJekee kee ner nw~
JeemleJe ceW evLeeW kes DevegJeeo ceW Deeeesheeble emebie pees[kej ner DeLe& kejvee esemkej neslee nw pewmes efke meQOeJe
Meyo kes keesMe ceW oes DeLe& ceeves nQ-veceke Deewj Iees[e~ eefo efkemeer ves Yeespeve kejles mecee kene meQOeJeceevee lees
eefo keesF& Iees[e ueekej Ke[e kej os lees Devegefele nesiee Deewj eg ceW peeles mecee eefo jepee kens meQOeJeceevee lees
keesF& yegefceeve ceveg<e veceke ueskej veneR Deeesiee~
pewmes efke leJeeLe&met$e ceW Deees ve osJee: met$e kee DeLe& meboYe& pees[s efyevee eefo efkeee peeesiee lees DeveLe& nes peeJesiee~
Dele: veejkemeccetef&vees vehegbmekeeefve~ met$e mes mebyevOe pees[kej DeLe& kejvee nesiee efke osJe vehegbmeke veneR nesles nQ~
Ssmes ner Jele&ceeve ceW Fve efJeeveeW eje Mete MetsCe Jees{Jee Fleeefo ceW Met kevee kee efJeJeen DeLe& kej osves
mes Devlepee&leere, efJepeeleere efJeJeen kee hees<eCe Deeiece kes heefjes#e ceW nesves ueie ieee nw, efpememes efke ceneved DeveLe& nes
jne nw~
Fme ekeej Deeiece meccele DeLe& kees peevekej megOeer hee"keieCe cenehegjeCe kes Devleie&le Fme heb. ueeueejece peer
Meeeer eje DevegJeeefole DeeefohegjeCe evLe kes eLece Yeeie kee mJeeOeee kejkes Deheveer yegef kees Deeieceevegmeej yeveeJeW
Deewj JeCe&JeJemLee kes eefle Deheveer ee kees { kejW, keeeWefke Meg peeefle Deewj kegue ceW ner ceneheg<eeW kes pevce nesles
nQ~ Deehe Yeer Deheveer kegue-hejcheje kees Meg jKeW Deewj YeieJeeve $e+<eYeosJe eje eefleheeefole efmeevleeW kee mecekedleee
heeueve kejkes mJeeOeee kee meceereerve heue eehle kejW ener cebieue esjCee nw~

osKeW eeeerve eceeCe

ke=efle kee veece
efJepeeleere efJeJeen Deeiece Deewj egefe oesveeW mes efJe nw
uesKeke
eer Oece&Jeerj heefC[le eerueeuepeer heeveer-Deueerie{ (G.e.)
ekeeMeke
Fvueeue Meeeer, cev$eerYeejleJe<eeae efoiecyej pewve Meeeer heefj<eod keeee&uee-peehegj
Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2454,
efJeece mebJeled1985, F&meJeer meved1928
(Fme hegmleke kes he= 29-33 hej DeeefohegjeCe kes meesuenJeW heJe& kee Ge ekejCe meefcceefu ele nw, Gmes eneB
peeW kee leeW G=le efkeee pee jne nw~)
Fmekes Devevlej YeieJeeved kenles nQ efke ceQ lees efJeosneW kes Devegmeej leerve JeCe& efveele kejlee ntB Deewj Ske yeeeCe JeCe&
Yejle efveele kejsiee~ Fme ekeej eej JeCe& neWies Deewj pees efpeme Jeeheej kees kejss Jen Gmeer kees kejs~ osKees eceeCe ceWMete MetsCe Jees{Jee veeveeb leeb mJeeb e vewiece~
JenslmJeeb leeb e jepeve mJeeb efpevcee keJeefee lee~~
1. DeeefohegjeCe heJe& 16~

(17)

mJeeefceceeb Je=efeceglece emlJeveeb Je=efeceeejsled ~

me heeefLe&Jewefve&evleJees
JeCe&mebkeerefCe&jveLee~~
(eer DeeefohegjeCe heJe& 16 Mueeske 247/248)
DeLe&Met kee kece& Met ner kejs Deewj ve kejs~ JewMe Dehevee kece& kejs Deewj keYeer Deeheefe mecee nes lees
Metkece& Yeer kejW Deewj #eef$ee Dehevee kejs Deewj keYeer Deeheefe mecee nes lees JewMe Deewj Met kee Yeer kece& kej ues leLee
yeeeCe Dehevee kece& kejs Deewj keYeer Deeheefe mecee nes lees JewMe-#eef$ee-Met kee Yeer kece& kej ues~ pees Fme ece kees
es[kej otmejs he mes DeepeerefJekee kejsiee Jen jepeeDeeW mes ob[veere nesiee Deewj JeCe&-mebkejlee nesieer~
hee"ke ceneMee efJeeej kejW efke pees kece& (Jeeheej) cegKe DeepeerefJekee kee meeOeke Lee, Jen DeepeerefJekee mes mebyebOe
jKelee nw, efJeJeen mes veneR~ Deepe nceejer JeCe&JeJemLee Jeeheej keer ie[ye[ mes pees ve nes ieF& nw, Gmekee efJeJeen mebyebOe ceW
keesF& eeespeve veneR, ve keesF& Fme yeele kee efJeeej kejlee nw efke peye Jeeheej kejlee nw, FmeefueS en JewMe nw, nce efJeee
he{eves keer veewkejer kejles nQ, FmeefueS nce yeeeCe nw, Dele ncekees mebyebOe veneR kejvee eeefnS~ efkevleg pees efJeJeen mebyebOe efpeve
peeefle Deewj Deve iees$e ceW nesvee eeefnS (en Meee keer Dee%ee nw) Gmemes ner efJeJeen mebyebOe neslee nw~ JeCe&JeJemLee kee
Jele&ceeve ceW pees DeYeeJe nes jne nw, Gmekee keejCe jepe kee heefjJele&ve Deewj mecee kee eYeeJe nw~
pees Jeeheej Deheveer keguehejcheje mes neslee Dee jne nw Gmeer kees kejW, en Meefe veneR jner Deewj ve Fmekes jnves mes
nceeje peeeflemebyebOe keg ve nes mekelee nw~ keeeWefke peeeflemebyebOe pevce mes mebyebOe jKeves Jeeuee nw Deewj Jeneb mebyebOe iees$e
kece& keer DeefJeefVe Oeeje mes mebyebOe jKelee nw~
eneb hej ncekees en eke kej osvee Yeer DeeJeMeke nw efke-Mete MetsCe en Mueeske DeeefohegjeCe peer kee
heJe& 16 kee 247 Jeeb nw~ efpemekee efke DeLe& nceves hetJe& ceW efueKee nw, Jen ekeej kes Deefme-ceefme Deeefo kece& kejves
JeeueeW kes efueS kene ieee nw~ hejvleg efJepeeefle-efJeJeen kes hees<eke Fmekee Ssmee DeLe& ueieeles nQ efke yeeeCe, yeeeCe#eef$ee-JewMe-Met keer kevee mes efJeJeen kej ues, #eef$ee-#eef$ee mes, JewMe Met mes efJeJeen kej ues Deeefo~ en DeLe&
mejemej efceLee nw eneb efJeJeen mebyebOe kee keesF& keLeve veneR nw efkevleg Deefme-ceefme Deeefo <ed keceeX kes kejves kee eme
nw~ kesJeue ceeeepeeue mes Meee kes DeLe& kee DeveLe& kejvee nw~
eneb keesF& en Mee kejs efke Mete MetsCe Jees{Jee FmeceW Deees ngS Mete Meyo kee DeLe&-Jeeheej kes
efkemeer efveece kes Devegmeej MetJe=efe veneR nes mekelee~ peye MetJe=efe DeLe& kejWies leye Mete Meyo yeve ner veneR mekelee,
efkevleg Meeweree, Meteree yevesiee Deewj Mueeske ceW peye Mete Meyo nw leye Gmekee DeLe& kesJeue Met peeefle keer kevee
nesiee, Met-Je=efe veneR nes mekelee~
Fmekes Gej ceW kenvee he[lee nw efke Meekeej JeekejCe kee %eeve veneR jKelee~ Mete Meyo kee DeLe& Metkevee
Deewj Metefeee en oesveeW nQ~ ekejCe eneB DeepeerefJekee kee nw~ Dele Mete kee DeLe&-Met kevee kejvee lees DeveLe&
kejvee nw pewmee efke mewvOeJeceevee Ssmee Yeespeve mecee ceW kene ngDee meQOeJe veece veceke kee yeesOeke ner nes mekelee nw,
ve efke Iees[s kee~ Fmeer ekeej eneb peye YeieJeeved ves DeepeerefJekee kes DeLe& <edkeceeX keer efMe#ee oer leye Met kee DeLe&Metefeee ner nesiee~ efpemekeer hegef Deieues Mueeske ceW Fceeb Meyo kej jne nw~ pees Foced Meyo nmle Debiegefue efveoxMe mes
efveke kee yeesOe keje jne nw, efpememes Mete Meyo kee DeLe& MetJe=efe kees es[kej Deve veneR nes mekelee~ Metg Meyo

(18)

kee DeLe& MetJe=efe,heeCeveereJeekejCe kes Devegmeej Fme ekeej nw~ leomeemleefmceefVeef le celeghed en celeg hetpee
DeefOekeej mebyebOe Deewj DeefOekejCe DeLe& ceW neslee nw~ pewmes-ieeJe meefvle, Deme me ieesceeve vej, DeLeJee ieeJe meefvle
DeefmceefVeefle ieesceeved-osMe, leLewJe Met Meyo mes DeMe&DeeefoDeed Fme met$e mes ehed elee kejves hej Deewj Depeeevleehed
Fme met$e mes ehed elee kejves hej Mete Meyo efme ngDee efpemekee DeLe& ngDee Meto Je=e fe~ pewmee efke Metes
efveegeesmeeb mee Mete Fmeer ekeej pewveW JeekejCe mes Mete mebefle emeeb Je=eew mee Mete Fme Jeglheefe ceW
DeesYeeefoYe 4~1~68 met$e mes De elee neslee nw Deewj Depeeeleeb ehed (Fme met$e mes ehed neslee nw leye
Mete Meyo kee DeLe& MetJe=efe neslee nw~ Fmeer ekeej Meekeeeve JeekejCe mes Mete Meyo efme neslee nw DeYeeefoYe
3~3~142 met$e mes De eleed neslee nw Deewj Depeeevlee*d met$e mes Dee*d neskej Mete Meyo yevelee nw, efpemekee
DeLe& MetJe=efe neslee nw~ keesF& eneB en Mee kejs efke eneb YeieJeeved ves Oece&, DeLe&, keece leerveeW ner JeieeX kee GheosMe
efoee nw~ Dele Metoe MetsCe Jees{Jee en Dee%ee Jeeheej efJe<eeke veneR nw, efkevleg keecemebyebOe mes efJeJeen efJe<eekeer nw~
Fmekee Ssmee Gej peevevee efke Oece& kes GheosMe kees lees ie=nmLeeJemLee ceW leerLekej kejles veneR~ otmejs Oece& kee
GheosMe efoee Yeer keee? keesF& Oece& kee mJehe ee Yeso efoKeeee veneR, Dele Ssmee ceevevee efceLee nw~ eneb pees
mJeOecee&veefleJe=lewJe Ssmee kene nw Gmekee DeLe& Ssmee nw efke Oece& efkemeer DeJemLee ceW Yeer leeiee ve peees~ Jeeheej
efkeee peees hejvleg Oece& cegKe jns SleeJelee Fme Jeeheej kes efJe<ee kes efveece kees pees Deeefoyeee JeCe& efveele kej jns
nQ, Gmekees heeueve kejves keer Dee%ee nw~ eefo Devegueescehe mes JeCeeX ceW efJeJeen kejves kee GheosMe ner DeeJeMeke Lee lees
keJeefeled Ssmee efJeMes<eCe keeeW osles ?
yeeeCe lees #eef$eeeefokeeW keer kevee ues ner mekelee Lee, #eef$ee yeeeCeeW keer veneR ues mekelee efhej keJeefeled kee keee
eeespeve? Dele Fme Mueeske kee emebie mes Metefeee ner DeLe& peevevee efpemekeer hegef Fceeb en Meyo kej jne nw~ pees
nmleDebiegefueefveoxMe mes Jeeheej keer metevee os jne nw~
hee"keieCe! peye YeieJeeve ves veiej, hegj, heve DeeefokeeW keer jevee je oer Deewj epee keer DeepeerefJekee kes efueS
n keceeX kee GheosMe os egkes Deewj Gmekeer hegef kes efueS JeCe&JeJemLee Yeer efveele kej oer Deewj DeveLee kejves JeeueeW
kees ob[ Yeer efveele kej efoee Deewj jepeeDeeW kees kej (wkeme) ueskej jepe kejvee Yeer yeleeee, hejvleg jepeeDeeW kees ye[s
jepeeDeeW keer Dee%ee ceW eueevee DeeJeMeke mecePee Dele ceb[ueerke ceneceC[ueerke Deeefo heoeW keer mLeehevee kes efueS
jepeeDeeW kees yegueekej Gvekees ceneceC[ueerke Deeefo heo osles Yees~ osKees eceeCe ceW
meceente ceneYeeieeved ne&kechevekeeMeheeved~ meesceeYeb e mecceeve melke=le e eLeesefeleb~~
ke=leeefYe<eseveevesleeved ceneceC[efuekeeved ve=heeved~ elegmeneYetveeLeheefjJeejeved JeOeeod efJeYeg~~
meesceeYe eYeesjehlekegjepemeceee~ kegCeeceefOejepeesYetled kegJebMeefMeKeeceefCe~~
nefje nefjkeevleeKeeb oOeevemleoveg%eee~ nefjJebMeceuebees eerceeved nefjhejeece~~
Dekecheveesefhe me=erMeeled eehleeerOejveeceke~ veeLeJebMeme vesleeYetled emeVes YegJeveseMf eefve~~
(DeeefohegjeCe, heJe& 16, Mueeske veb. 256-260)
vees- Fme ekejCe ceW Deeies kee JeCe&ve Deehe Gheeg&e efJepeeleere efJeJeen Deeiece Deewj egefe oesveeW mes
efJe nw veeceke hegmleke mes he{W Deewj eLeesefele Deeiecemeccele %eeve eehle kejW~

(19)

eer YeieJeefppevemesveeeee&
-ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer
Deeeee& efpevemesve efmeevle Deewj hegjeCe kes jeefelee Deheves mecee kes Ske ceneve Deeeee& ngS nQ~ FvnW Deepe
YeieJeefppevemesveeeee& SJeb Fvekes cenehegjeCe evLe kees Dee<e&ebLe kes he ceW ceevelee eehle nw~
Fvekee heefjee, mecee, jeveeeW Deewj Fvekeer efJeMes<eleeSb efkebefeled he ceW eneb yeleeF& pee jner nQpeerJeve heefjee-FvneWves efkeme peeefle, kegue Deewj osMe kees efJeYetef<ele efkeee nw en efveeehetJe&ke veneR kene pee
mekelee nw efHej Yeer Fvekee mecyevOe efe$eket kes meeLe nesves mes leLee jepee DeceesIeJe<e& eje mecceeefvele nesves mes Fvekee
pevcemLeeve ceneje^ Deewj kevee&ke keer meerceeYetefce Devegceeefvele efkeee pee mekelee nw~
neb, Deheves oeref#ele peerJeve kee heefjee peeOeJeuee keer eMeefmle ceW mJeeb Deeeee& efpevemesve ves Deuebkeeefjke
Yee<ee ceW efoee nwGve Jeerjmesve mJeeceer kes efMe<e eerceeved efpevemesve ngS pees efke GppJeue yegef kes Oeejke Les~ Gvekes keeve eeefhe Deefye
Les lees Yeer %eeveheer Meueekee mes yesOes ieS Les~ efveke YeJe nesves kes keejCe cegefeheer ue#ceer ves Glmegke neskej ceevees mJeeb ner
JejCe kejves keer Fe mes Gvekes efueS egleceeuee keer eespevee keer Leer~ efpeveves yeeuekeeue mes ner DeKebef[le yeeee& Jele kee
heeueve efkeee Lee efHej Yeer Deeee& nw efke GvneWves mJeebJej keer efJeefOe mes mejmJeleer kee Gnve efkeee Lee~ pees ve lees yengle
megvoj Les Deewj ve elegj ner, efHej Yeer mejmJeleer ves DeveveMejCee neskej Gvekeer mesJee keer Leer~ yegef, Meebefle Deewj efJevee es ner
efpevekes mJeeYeeefJeke iegCe Les, FvneR iegCeeW mes pees iegDeeW keer DeejeOevee kejles Les mees "erke ner nw, iegCeeW kes eje efkemekeer
DeejeOevee veneR nesleer ? pees Mejerj mes ke=Me Les hejvleg leheheer iegCeeW mes ke=Me veneR Les~ JeemleJe ceW Mejerj keer ke=Melee-ke=Melee
veneR nw, pees iegCeeW mes ke=Me nw Jener ke=Me nw~ efpevneWves ve lees keeheeefuekee (meebKe Meem$e he#e cebs lewjves kee Ie[e) kees enCe
efkeee Deewj ve DeefOeke efevleve ner efkeee efHej Yeer pees DeOeelce efJeee kes efleere heej kees eehle nes ieS~ efpevekee keeue efvejblej
%eeve keer DeejeOevee ceW ner Jeleerle ngDee Lee Deewj FmeefueS leJeoMeea GvnW %eevecee efheC[ kenles nQ1~
Fve GjCeeW mes mhe nw efke FvneWves yengle ner eser Gce ceW oer#ee ues ueer Leer~ efkebJeovleer Yeer ener nw efke Fvekee
keCe&JesOeve mebmkeej Yeer veneR ngDee Lee peye ner es efoiecyej cegefve kes heeme DeOeeve nsleg es[ efoS ieS Les~ Fvekee
efmeevle, keeJe, Deuebkeej, veee, vo, peesefle<e, ieefCele, jepeveerefle Deeefo meYeer efJe<ee hej hetCe& DeefOekeej Lee peYeer
FvneWves mJeeb Deheves kees mejmJeleer kees efJeJeenves Jeeuee kene nw~
Fvekes ieg kee veece Jeerjmesve Deewj oeoe ieg kee veece Deee&veefvo Lee~ Jeerjmesve kes ieg YeeF& peemesve Les~ ener
keejCe nw efke efpevemesve ves Deheves DeeefohegjeCe ceW peemesve kee Yeer ieg he ceW mcejCe efkeee nw~
mecee-efpevemesveeeee& kes mecee ceW jepevewefleke efmLeefle meg{ Leer leLee Meem$e mecegVeefle kee Jen egie Lee~ Fvekes
mecekeeueerve vejsMe je^ ketJebMeer peelegbie Deewj ve=helegbie Dehejveece DeceesIeJe<e& Les pees F&mJeer meved 815-877 ceW Les~
1. leme efMe<ees YeieJeerceeved efpevemesve: meefceOeer:~ DeefyeeJeefhe elkeCeez efJeew %eeveMeueekeee~~
eefmceVeemeVeYeJelJeevcegefeue#ceermeceglmegkee~ mJeebJejer leg keecesJe eesleeR ceeueeceetegpeled~~28~~
esveevegeefjleb yeeueeoyeeeleceKeefC[leb~ mJeebJej efJeOeevesve efe$ecet{e mejmJeleer~~29~~
lelees %eeveceeb efheC[b eceengmleJeoefMe&ve:~~34~~

(20)

peeOeJeuee erkee keer eMeefmle ceW mJeeb ner Deeeee& ves efueKee nw efke Meke mebJeled 759 Heeuiegve Megkeuee 10 kes efove
hetJee& ceW en erkee hetCe& ngF& Dele: F&mJeer meved keer 8JeeR Meleer kee GejeOe& ner Fvekee mecee nw~
jeveeeW-1. peeOeJeuee erkee, 2. heeee&Yegoe 3. JeOe&ceeve hegjeCe 4. DeeefohegjeCe (cenehegjeCe)~
1. peeOeJeuee erkee-Jeerjmesve mJeeceer ves Sueeeee& ieg kes heeme efmeevle evLeeW kee DeOeeve kejkes
<edKeC[eiece met$eeW hej 72,000 Mueeske eceeCe mes OeJeuee erkee jeer Deewj kemeeeheeng[ mege hej peeOeJeuee
veece mes erkee jevee eejcYe keer, 20,000 Mueeske eceeCe erkee jevee kej egkes Les efke Jes mJeie&Jeemeer nes ieS~ leye
Gvekes megeesie efMe<e YeieJeefppevemesve ves 40,000 Mueeske eceeCe ceW Gme peeOeJeuee erkee kees Deeies efueKekej
Gmes hetCe& efkeee~ en erkee eer Jeerjmesve mJeeceer keer Mewueer ceW ner mebmke=le efceefele eeke=le Yee<ee ceW ceefCeeJeeue veee mes
efueKeer ieF& nw~ Fmeer mes eer efpevemesveeeee& kee Jewog<e Deewj jevee eelege& eie nes jne nw~ eMeefmle ceW GvneWves kene nw
efke ieg kes eje yengJekeleJe hetJee&Oe& kes ekeeefMele efkeS peeves hej ceQves Gmekees osKekej Fme DeuheJekeleJe
GejeOe& kees hetje efkeee nw~
2. heeee&Yegoe-en keeefueoeme kes cesIeotle keeJe keer mecemeehetefle& nw~ Fme keeJe ceW mechetCe& cesIeotle meceeefJe nw~
heee&veeLe YeieJeeve Oeeve ceW ueerve nQ~ kece"ej (Mebyej veeceke peesefle<eosJe) Gve hej Ghemeie& kejlee nw~ ener Fme keeJe kee
efJe<ee nw~ e=bieej jme mes Deesleeesle cesIeotle kees Meeblejme ceW heefjJeefle&le kej osvee ener Fmekeer efJeMes<elee nw~
Fme keeJe keer eMebmee ceW eer eesefiejepe hebef[leeeee& ves efueKee nw efke eer heee&veeLe mes ye{kej keesF& meeOeg,
kece" mes ye{kej keesF& og Deewj heeee&Yegoe mes ye{kej keesF& keeJe veneR efoKeueeF& oslee nw1~ ees. eer kes.yeer.
hee"ke ves je@eue SefMeeeefke meesmeeeer ceW kegceeefjueYe Deewj Yele=&nefj kes efJe<ee ceW efveyevOe he{les mecee efpevemesve Deewj
Gvekes heeee&Yegoe kes efJe<ee ceW pees Meyo kens nQ Jes efkeleves Des nQefpevemesve DeceesIeJe<e& (eLece) kes jepekeeue ceW ngS nQ, pewmee efke GvneWves heeee&Yegoe ceW kene nw~ heeee&Yegoe
mebmke=le meeefnle ceW Ske Glke= jevee nw~ en Gme mecee kes meeefnle mJeeo kee Glheeoke Deewj ohe&Cehe Deveghece
keeJe nw~ eeefhe meJe&meeOeejCe keer mecceefle mes Yeejleere keefJeeeW ceW keeefueoeme kees henuee mLeeve efoee ieee nw leLeeefhe
efpevemesve cesIeotle kes kelee& keer Dehes#ee DeefOekxelej eesie mecePes peeves kes DeefOekeejer nQ~
Fme keeJe ceW Ske hebefe metefehe ceW yengle ner megvoj nwheeheeheees eLececegefoleb keejCeb YeefejsJe~
heeheeW kes ve kejves ceW meJe&eLece keejCe efpevesvoosJe keer Yeefe ner kener ieF& nw~
3. JeOe&ceeve hegjeCe-nefjJebMe hegjeCe ceW Fmekee GuuesKe Deeee nw efkevleg en DeYeer leke GheueyOe veneR nes mekee nw~
4. cenehegjeCe-Fme cenehegjeCe kes hetJee&Oe& kees DeeefohegjeCe SJeb GejeOe& kees GejhegjeCe kenles nQ~
hetJee&Oe& DeeefohegjeCe ceW 47 heJe& nQ efpeveceW eejcYe kes 42 heJe& Deewj leWleeueermeJeW heJe& kes cee$e 3 Mueeske efpevemesveeeee&
eje jefele nQ~ Mes<e heJeeX kes 1620 Mueeske Gvekes efMe<e Yeoble iegCeYeoeeee& eje efJejefele nQ~
Fme hegjeCe kees cenehegjeCe veece keeeW efoee nw ? Fmekes efueS eer efpevemesveeeee& ves kene nwen evLe Deleble eeeervekeeue mes eeefuele nw FmeefueS hegjeCe-hegjevee kenueelee nw~ FmeceW ceneheg<eeW
1. eer heeee&led meeOegle: meeOeg: kece"eled Keuele: Keue:~ heeee&Yegoele: keeJeb ve e keJeefeoheer<eles~~17~~

(21)

kee JeCe&ve efkeee ieee nw DeLeJee leerLekej Deeefo ceneheg<eeW ves Fmekee GheosMe efoee nw DeLeJee Fmekes he{ves mes ceneve
keueeCe keer eeefhle nesleer nw FmeefueS Fmes cenehegjeCe kenles nQ~ b b b b b b en evLe $e+ef<eeCeerle nesves mes Dee<e&
meleeLe& kee efveheke nesves mes mete leLee Oece& kee eheke nesves mes Oece&Meem$e ceevee peelee nw Fefle Fn Deemeerled
eneB Ssmee ngDee, Ssmeer Deveske keLeeDeeW kee FmeceW efveheCe nesves mes $e+ef<eieCe Fmes Fefleneme FefleJe=e Deewj
Ssefleneefmeke Yeer kenles nQ1~
en cenehegjeCe Deveske metefeeeW keer Glheefe kee mLeeve-jlveekej nw Ssmee mJeeb FmeceW JeefCe&le nweLee ceneIe&jlveeveeb emetefleefce&kejeueeeled~
leLewJe metejlveeveeb eYeJeesmceelhegjeCele:2~~
efpeme ekeej cenecetueJeeved jlveeW keer Glheefe mecego mes nesleer nw Gmeer ekeej megYeeef<eleheerjlveeW keer Glheefe Fme
hegjeCe mes nesleer nw~
Fme cenehegjeCe ebLe ceW 24 leerLekej, 12 eeJeleea, 9 veejeeCe, 9 eefleveejeeCe Deewj 9 yeueYeo Ssmes
63 ceneheg<eeW kee peerJeve mebie=nerle nw~
Fmekeer keeJee, Deuebkeej iegcHeve, emeeo, Deespe Deewj ceeOege& kee DehetJe& megcesue, Meyoeelegjer Deewj yebOe Deheves
{bie kes DeveesKes nQ~ Yeejleere meeefnle kes kees<eeieej ceW pees Fves-efieves ceneve evLejlve nQ GveceW mJeeceer efpevemesve keer en
ke=efle cenJehetCe& mLeeve jKeleer nw~
[e@. vesefceevo peer peesefle<eeeee& efueKeles nQen Deekej ebLe nw, hegjeCe nesles ngS Yeer FmeceW Fefleneme, Yetieesue, mebmke=le, meceepe, jepeveerefle Deewj DeLe&Meee
Deeefo efJe<ee Yeer meceeefJe nQ~
Fme cenehegjeCe kes hetJee&Oe& ceW YeieJeeve DeeefoveeLe eLece leerLekej Deewj Yejle meceed eLece eeJeleea kee meefJemleej
JeCe&ve nw~ emebieevegmeej eLece keeceosJe eer yeengyeefue Deewj peekegceej (mesveeheefle) kee Yeer megvoj peerJeveJe=e JeefCe&le nw~
GejhegjeCe ceW Mes<e 23 leerLekej, 11 eeJeleea, 9 veejeeCe, 9 eefleveejeeCe, 9 yeueYe Fvekee peerJeve heefjee JeefCe&le nw~
Ske keLee eefme nw efke peye efpevemesve mJeeceer kees Fme yeele kee efJeeeme nes ieee efke Deye cesje peerJeve meceehle nesves
Jeeuee nw Deewj ceQ cenehegjeCe kees hetje veneR kej meketBiee leye GvneWves Deheves meyemes eesie oes efMe<e yegueees~ yegueekej Gvemes kene
efke en pees metKee Je=#e meeceves Ke[e nw Fmekee keeJeJeeCeer ceW JeCe&ve kejes~ ieg Jeekee megvekej GveceW mes henues ves kene,
Meg<keb keeb eflelees efhej otmejs efMe<e ves kene veerjmeleefjn efJeuemeefle hegjle:~ ieg kees efleere efMe<e keer JeeCeer ceW
jme efoKee Dele: GvneWves Gmes Dee%ee oer efke legce cenehegjeCe kees hetje kejes~ iegDee%ee kes Devegmeej efleere efMe<e ves Gme
cenehegjeCe kees hetCe& efkeee, Jes efleere efMe<e ner iegCeYe veece mes Yeer eefme nQ~
JeemleJe ceW Jeerjmesve, efpevemesve Deewj iegCeYeo Fve leerveeW DeeeeeeX kee meeefnefleke JeefelJe Delevle cenveere nw
Deewj leerveeW Ske otmejs kes Deveghetjke nQ~ Jeerjmesve kes DehetCe& keee& kees efpevemesve ves hetCe& efkeee nw Deewj efpevemesve kes DehetCe&
keee& kees iegCeYeo ves~
Fme cenehegjeCe ceW Ske ekejCe JeCe& JeJemLee kee nw, efpeme efJe<ee hej keg efJeeveeW ceW DeLe& kejves ceW celeYeso
1. cenehegjeCe~ 2. cenehegjeCe heJe& 2, Mueeske 116~

(22)

eue jne nw, Gmekes efJe<ee ceW Yeer eneB mecePe uesvee DeeJeMeke nw~
peye keuheJe=#e ve nesves ueies leye epee ves Deekej eYeg mes eeLe&vee keer, Gme mecee YeieJeeve Je=<eYeosJe epee kees
Deeeemeve oskej meeseles nQ efkehetJee&hejef Jeosns <eg ee ef mLeefle: meceJeefmLelee~
meee eJee&veeree$e lelees peerJevlecet: epee:~~143~~
<edkecee&efCe eLee le$e eLee JeCee&eceefmLeefle:~
eLee eeceie=neoerveeb mebmleeeee he=LeefiJeOee:1~~144~~
hetJe& Deewj heefece efJeosn ceW pees efmLeefle Jele&ceeve ceW nw Jener efmLeefle Deepe eneB eJe=e kejvee eeefnS, Gmeer mes en
epee peerefJele jn mekeleer nw~ JeneB efpeme ekeej Deefme, ceef<e Deeefo <edkece& nQ, pewmeer #eef$ee Deeefo JeCeeX keer JeJemLee
nw Deewj pewmeer eece, Iej Deeefo keer he=Leked-he=Leked jevee nw Jewmeer eneB hej Yeer nesveer eeefnS~
YeieJeeve Gmeer mecee Fvo kee mcejCe kejles nQ Deewj Jen Deekej eYeg keer Dee%eevegmeej meejer JeJemLee kej oslee nw~
Fme keLeve mes en mhe nw efke efJeosn #es$eeW ceW #eef$ee, JewMe Deewj Meto Fve leerve JeCeeX keer JeJemLee Deveeefo nw
Deewj eneB hej egieeefo heg<e eLece leerLekej eje yeveeF& peeves mes eeefhe meeefo nw leLeeefhe ceeve nw Deceeve veneR nw~
Dee<e&hejcheje SJeb ieg hejcheje mes ceeve DeLe&ke=lJeeefole: epeemeie leod Je=efeefveeceb hegve:~
mJeOecee&veefleJe=ewJe efveeVevJeMeeled epee:~~242~~
mJeoesYee Oeejeved Mem$eb #eef$eeeveme=peod efJeYeg:~
#ele$eeCes efveegee efn #eef$eee: Mem$eheeCee:~~243~~
TYeeb oMe&eved ee$eeceee#eerod JeefCepe: eYeg:~
peuemLeueeefoee$eeefYemleod Je=efeJee&le&ee ele:~~244~~
veiJe=efeefveeleeb Metoeb heodYeecesJeeme=peled megOeer:~
JeCeex eces<eg Meget<ee leodJe=efevezkeOee mce=lee~~245~~
cegKeleesOeeheeved Meem$eb Yejle: e#eefle efpeeved~
DeOeerleOeeheves oeveb eeflespesefle leefleee:~~246~~
Mete MetsCe Jees{Jee veevee leeb mJeeb e vewiece:~
Jensled mJeeb les e jepeve: mJeeb efpevcee keJeefee lee~~247~~
mJeeefceceeb Je=efeceglece emlJeveeb Je=efeceeejsled~
me heeefLe&Jewefve&evleJees JeCe&mebkeerefCe&jveLee~~248~~ 2
YeieJeeve ves meyemes henues epee keer me=ef(efJeYeeie Deeefo) keer hegve: Gmekeer Je=efe DeLee&led DeepeerefJekee kes efveece
yeveees hegve: Jes Deheveer-Deheveer ceee&oe kee GuuebIeve ve kej mekeW Ssmes efveece yeveees~ Deeies 243 mes 247 leke eej
MueeskeeW kee DeefYeeee en nw efke YeieJeeve ves #eef$ee, JewMe Deewj Meto Fve leerve JeCeeX keer jevee keer, Deeies Yejle yeeeCe
1. cenehegjeCe, heJe& 16, he=. 359~ 2. cenehegjeCe heJe& 16, he=. 367-368~

(23)

JeCe& keer JeJemLee yeveeeWies~

hegve: 247JeW Mueeske ceW kenles nQ efke Meto kes eje Deheveer Meto Je=efe-DeepeerefJekee kee Jenve efkeee peevee
eeefnS DeLee&led Meto Deheveer Meto Je=efe kees kejs Deve DeepeerefJekee ve kejs~ JewMe Deheveer JewMe keer DeepeerefJekee kejs Deewj
Meto keer DeepeerefJekee mesJee Meget<eehe keee& kej mekelee nw~ #eef$ee Deheveer DeepeerefJekee kejs Deewj keoeefeled Meto leLee
JewMe keer DeepeerefJekee Yeer kej mekelee nw Deewj yeeeCe Deheveer DeepeerefJekee kejs keoeefeled efkemeer osMe keeue Deeefo ceW Jen
Meto, JewMe Deewj #eef$ee Fvekeer DeepeerefJekee Yeer kej mekelee nw~~247~~
Deheveer Fme Je=efe-DeepeerefJekee kee GbIeve kejkes pees Deve keer Je=efe-DeepeerefJekee kees kejlee nw lees Jen
jepeeDeeW eje oefC[le efkeee peevee eeefnS, DeveLee JeCe&mebkej oes<e nes peeSiee~
heefC[le megcesevo peer efoJeekej Deeefo Dee<e&hejcheje kes efJeeve Ssmes ner DeLe& ceeve kejles nQ Deewj ener DeLe&
mener nw efkevleg heb. hevveeueeue peer meeefnleeeee& DeeefohegjeCe efnvoer DevegJeeo ceW Gme 247 Mueeske kes henues kes meYeer
MueeskeeW ceW Deees ngS Je=efe Meyo kee DeLe& DeepeerefJekee kejkes 248JeW Mueeske kes Je=efe Meyo kee DeLe& Yeer DeepeerefJekee
kejles nQ cee$e ceOe kes Fme Mueeske kee DeLe& DeepeerefJekee mes mecyeefvOele ve kejkes efJeJeen DeLe& kej osles nQ efke-Meto
Meto m$eer kes meeLe efJeJeen kejs, JewMe JewMe m$eer kes meeLe efJeJeen kejs Deeefo, pees efke Gheege veneR nw~ eefo Deeeee&
efpevemesve kees Fme Mueeske ceW efJeJeen DeLe& jKevee Lee lees Jes mJeeb 248 JeW Mueeske ceW Ssmee keeeW kenles efke mJeeefceceeb
Je=efeceglece Deheveer Fme DeepeerefJekee kee GuuebIeve kej Fleeefo~ FmeefueS Jees{Jee ceW Jend Oeeleg kee DeLe& eneB
efJeJeen ve neskej DeepeerefJekee DeLe& ner megIeefle nw~ JeekejCeeeee& efJeeveeW kees Deeies Deewj heers kes mevoYe& mes ner DeLe&
kejvee eeefnS efyevee mevoYe& kes veneR~
ef$eueeskemeej Deeefo Deve evLeeW ceW Yeer peeeflemebkej oes<e Deeee nw Dele: efJeeveeW kees Dee<e&hejcheje SJeb Deeiesheers kes mevoYe& kes Devegmeej ner DeLe& kejvee eeefnS~

B:C:B:C

(24)

Deeeee& eer iegCeYe mJeeceer

-Deeefe&kee evoveeceleer
leerLekej YeieJevleeW keer efoJeOJeefve kees ieCeOej osJeeW mes eehle hejchejeiele ebLehe mes efueKeves ceW Deveskeeveske
eeeerve DeeeeeeX kee yengle ye[e eesieoeve jne nw~ Deeeee& eer kegvokegvoosJe, Deeeee& eer mecevleYemJeeceer, eer
DekeuebkeosJemetefj, eer hetpeheeoeeee&, eer efpevemesvemJeeceer Deeefo keF& Ssmes eefleYeeMeeueer Deeeee& ngS nQ, efpevneWves
Deheves %eeveheer Deeueeske mes peiele kees Deeueesefkele efkeee nw~
Fmeer e=BKeuee ceW Ske Deewj veece Deelee nw-Deeeee& eer iegCeYemJeeceer kee, pees efke Deeeee& eer Jeerjmesve
mJeeceer kes eefMe<e SJeb Deeeee&eer efpevemesve mJeeceer kes efMe<e Les~ Fvekee mecee efJeece keer oMeJeeR Meleeyoer nw, FvneWves
Meke mebJeled 820 (efJeece mebJeled 955) ceW GejhegjeCe ebLe kees hetCe& efkeee Lee~
Fve Deeeee& iegCeYe kes ueewefkeke JebMe kee keg Yeer helee veneR euelee efke Jes keneB kes efveJeemeer Les, efkevekes heg$e
Les Deeefo ?
Fvekee meyemes ye[e heefjee ener mecePevee eeefnS efke es iegCeYe Deeeee&, cenehegjeCe ebLe kes jeefelee
eer efpevemesvemJeeceer kes efMe<e Les~ Meee ceW JeCe&ve Deelee nw efke peye efpevemesve mJeeceer kees Fme yeele kee efJeeeme nes ieee
efke Deye cesje peerJeve meceehle nesves Jeeuee nw Deewj ceQ cenehegjeCe ebLe kees hetje veneR kej meketBiee, leye GvneWves Deheves meyemes
eesie oes efMe<eeW kees yegueeee Deewj Gvemes kene efke en pees meeceves metKee Je=#e Ke[e nw, Fmekees mebmke=le Yee<ee ceW kenes~
iegJeekee megvekej GveceW mes henues efMe<e ves kene-Meg<keb keeb eflelees~ efhej otmejs efMe<e ves kene-veerjme leefjn
efJeuemeefle hegjle:~ ieg kees efleere efMe<e keer JeeCeer ceW jme efoKee, Dele: GvneWves Gmes Dee%ee oer efke legce cenehegjeCe kees
hetje kejes~ ieg Dee%ee kees mJeerkeej kej efleere efMe<e ves cenehegjeCe kees hetCe& efkeee, Jes efleere efMe<e iegCeYe ner Les~
eneB Ske yeele efJeMes<e peeveves eesie nw efke cenehegjeCe ebLe oes YeeieeW ceW efJeYee nw-eLece Yeeie DeeefohegjeCe
kenueelee nw, GmeceW meQleeueerme heJe& nQ leLee efleere Yeeie GejhegjeCe kes veece mes peevee peelee nw~ Fmekes Devleie&le
Gveleerme heJe& nQ, Fme ekeej hetje cenehegjeCe efeej heJeeX ceW meceehle ngDee nw efpevekee mecemle evLeee ueieYeie yeerme
npeej Mueeske eceeCe nw~ DeeefohegjeCe kes yeeeueerme heJe& Deewj leWleeueermeJeW heJe& kes leerve hee (efpevekee Mueeske eceeCe
ueieYeie yeejn npeej neslee nw) Deeeee&eer efpevemesve ke=le nQ Deewj ebLe kee Mes<e Yeeie Gvekes efMe<e Deeeee&eer iegCeYe
mJeeceer keer jevee nw~
Fme GejhegjeCe kes Deefleefje Fvekeer leerve jeveeSB efJeMes<e eefme nQ-(1) DeelceevegMeemeve (2) efpeveoeeefjle
Deewj (3) ye=nlmveheve (hebeece=le DeefYe<eske hee")~
Fvekeer DeelceevegMeemeve veeceke ke=efle Delevle meewJehetCe&-ceOegjke=efle nw FmeceW iegCeYemJeeceer ves yengle ner
megvoj Mewueer ceW YeJeelceeDeeW kees mecyeesefOele efkeee nw, Fmekee Ske efee Mueeske eneB GodOe=le nweeefhe keoeefeoefmceved efJeheekeceOegjb leoelJekegefkebefeled~
lJeb lemceevcee Yew<eere&Leelegjes Yes<epeeogeele~~3~~

(25)

Fmeer ekeej eer iegCeYemJeeceer eje jefele DeefYe<eske hee" Yeer ye[e megvoj nw~ Delevle ceOegjleehetCe& JeeCeer ceW
jes ieS Fme ye=nlmveheve ceW mes otOe mes DeefYe<eske kejves kee iee-hee Fme ekeej nw efpelemegjefmevOeghesveOeJeuemebpeeleMeesYeeefJeMes<ewjefleeevlejepenbmeebMeeslelecejceCeerekewjJenefmeleue#ceerueerueenemeefJeueemewjOejerke=leveJemegOeeOeJeefueceOecezjefleefveefpe&lekegvokegcegoefmeleefmevogJeejeefokegmegceeeeefJeMes<ew:,
oeeceeOecezefjJe efvece&uew:, MegkeueOeevewefjJe kece&efvecet&ueveo#ew:, cetleeaYetleefpeveheef lekeerefle&efJeleeveevegkeeefjefYe: ieJewcee&efn<ewe #eerjw:e: #eerjveerjefveefOeefvece&ueveerjhetCe&-meewJeCe&JeCe&efJeuemelkeueMeeJeueerefYe:~
Deeveereceevemejmeeslmegkejw: kejsYe:, Mewuesejs megjJejwjefYeef<eehetJe&:~~
e: MeejoeYeOeJeueecyegOejeefYejeceJeesceevlejeueefJeuemeefOegefyecyeoerhlees~
ogiOeeefyOeYetefjlejJeeefjhejerlecetefle&: keele&mJejeeueles efJeuemelmeueerueced~~
kegcYeebYeesoemle Sles efkeceg efpeveYeJeves #eerjJeeefj #ejbefle~
#eerjecYeesefOe: meocYe: efkeefcen yenglejw: eeefnCeesled mJeCe&kegbYew:~~
iebiee mJeb efkeb efpevees kevekeIeYe=lee ceueerkeleg&ceeieeefoleeMebkeeb peveeveeb JeoOeoefOeheefleb mveehees leb eMeevlew~~78~~
ee mee meJe&eefmee meheefo megjmeefjled efkebefmJeo$eeJeleerCee&~
Oeejeb efkeb Jee efJeOeee mveheeefle mekeueb peeslmveesob efpevesvced~~
Yekelee heeret<ecewjeJelekejhe=Legueb heeefleleb efkeb megjsMewefjleeef#ehees efJeYetlew heleleg efpevehelescet&efO&ve OeejeefYe<eske:~~79~~
esleb oerhleb Oeefj$eeR efJeoOeogoefOevee mheefOe&legb hebecesve~
mJeeee mJenemew: megefejceghenmeejoeR keewcegoeR Jee~~
hegCeeCetveeb Jees eiogefjleceuenjb otjceglmeejeved Jee~
Meebefleb meJe&peveeveeb efJelejleg efJemejlmveevemelhetj#eerj:~~80~~
DeefjnvevejpeesnvevejnmeeYeeJeeled ef$epeielhetpeen&omeceueb #eerjcesleled meJex<eecece=leeveeb megOeeeleeb jmeeeveleeefceefle mJeene~
#eerjmveheveced~
Fve iegCeYemetefj kes Devoj %eeve kee DeLeen lees Lee ner, Fvekeer JeeCeer ceW ueeefuele Yeer yengle DeefOeke Lee~ Fve
meyemes Yeer DeefOeke cenlJehetCe& yeele en nw efke Fvekes oe ceW Deheves ieg Deeeee& eer efpevemesve mJeeceer kes eefle
Dekeee Yeefe Leer~
Ssmes osJe-Meee-ieg kes eefle hetCe&le: meceefhe&le Deeeee& eer iegCeYeeeee& kes ejCeeW ceW yeejcyeej veceve~

B:C:B:C

(26)

ebLe keer jeefe$eer, je^ieewjJe hejce hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer
kegvokegvoevJeees peereeled, peereeled eer Meebeflemeeiej:~
peereeled heeefOehemleme, metefj: eer Jeerjmeeiej:~~
eer yeeeer ieefCeveer peereeled, peereeoefvleceevovee~
peereeled %eeveceleer ceelee, ieefCeveeb ecegKee keueew~~
pewveMeemeve kes Jele&ceeve Jeesce hej efkes ve#e$eeW ceW owoerheceeve mete& keer YeeBefle Deheveer ekeeMe-jefMceeeW kees
ekeerefCe&le kej jneR hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe hej G"er uesKeveer keer DehetCe&lee
eeefhe DeJeMebYeeJeer nw, leLeeefhe DeelcekeueeCe keer YeeJevee mes hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Gvekes oerIe&keeueerve
leeieceeer peerJeve kes eefle efJevece efJeveeebpeefuehe cesje en efJeveerle eeeme nw~
1. pevce, Jewjeie Deewj oer#ee-22 Deketyej meved 1934, MejohetefCe&cee kes efove efkewleveiej eece (efpe.
yeejeyebkeer, G.e.) kes eser eer essueeue pewve keer Oece&helveer eerceleer ceesefnveer osJeer kes oebhele peerJeve kes eLece heg<he kes
he ceW cewvee kee pevce heefjJeej ceW veJeerve KegefMeeeB ueskej Deeee Lee~ ceeB kees onspe ceWs eehle heevebefohebeefJebMeeflekee
evLe kes efveeefcele mJeeOeee SJeb hetJe&pevce mes eehle { Jewjeie mebmkeejeW kes yeue hej cee$e 18 Je<e& keer Deuhe Deeeg
ceW ner Mejo hetefCe&cee kes efove cewvee ves Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes meved 1952 ceW Deepevce yeeee&elehe
mehlece eeflecee SJeb ie=nleeie kes efveeceeW kees OeejCe kej efueee~ Gmeer efove mes Fme kevee kes peerJeve ceW 24 Iebs ceW Ske
yeej Yeespeve kejves kes efveece kee Yeer eejbYeerkejCe nes ieee~
veejer peerJeve keer ejceeslke<e& DeJemLee Deeefe&kee oer#ee keer keecevee kees Deheveer nj meeBme ceW mebpeeses ye. cewvee meved
1953 ceW Deeeee& eer osMeYet<eCe peer mes ner ew$e ke=<Cee Skeced kees eer ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e ceW #egefuuekee
Jeerjceleer kes he ceW oeref#ele nes ieF~ meved 1955 ceW eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer meceeefOe
kes mecee kegbLeueefiejer hej Ske ceen leke eehle Gvekes meeefVeOe SJeb Dee%ee eje #egefuuekee Jeerjceleerr ves Deeeee& eer kes
eLece heeeee& efMe<e-Jeerjmeeiej peer cenejepe mes meved 1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe kees ceeOeesjepehegje (peehegjjepe.) ceW Deeefe&kee oer#ee OeejCe kejkes Deeefe&kee %eeveceleer veece eehle efkeee~
2. DeOeeve Deewj DeOeeheve-%eeveeeefhle keer efheheemee ceelee %eeveceleer peer kes jesce-jesce ceW eejbYe mes ner ketket kej Yejer Leer~ oer#ee uesles ner mJeeOeee-ceveve-efebleve keer Oeeje ceW ner GvneWves mJeeb kees efveye kej efueee~ %eeve
eeefhle kee meJe&es eesle yevee-mebIemLe cegefveeeW, Deeefe&keeDeeW SJeb mebIemLe efMe<e-efMe<eeDeeW kees pewveeiece kee leuemheMeea
DeOeeheve~ keeleb$e heceeuee heer yeerpe mes hetpe ceeleepeer keer %eevemeeOevee he Je=#e emhegefle ngDee, efpeme hej pees
hees, hetue-heue Fleeefo ueies, GvneWves mecemle mebmeej kees megJeeefmele kej efoee~ ieesccemeej, hejer#eecegKe, veeeoerefhekee,
ecesekeceueceele&C[, Demeneer, leJeeLe&jepeJeeefle&ke, meJee&Le&efmeef, DeveieejOecee&ce=le, cetueeeej, ef$eueeskemeej Deeefo

(27)

Deveske ebLeeW kees Deheveer efMe<eeDeeW Deewj mebIemLe meeOegDeeW kees he{e-he{ekej Deeheves Deuhe mecee ceW ner efJemle=le
%eeveepe&ve kej efueee~ efnvoer, mebmke=le, eeke=le, keVe[, ceje"er Fleeefo Yee<eeDeeW hej Deehekee hetCe& DeefOekeej nes ieee~
3. uesKeveer kee eejbYeerkejCe mebmke=le Yee<ee mes-YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 2600 Je<e& kes efpeme Fefleneme
ceW pewve meeefOJeeeW kes eje Meee uesKeve keer keesF& efcemeeue efieesej veneR nesleer Leer, Jen Fefleneme peeie=le nes G"e peye
#egefuuekee Jeerjceleer peer ves meved 1954 ceW meneveece kes 1008 ceb$eeW mes Deheveer uesKeveer kee eejbYe efkeee~ ener ceb$e
mejmJeleer ceelee kee Jejonmle yevekej hetpe ceeleepeer keer uesKeveer kees TBeeFeeW keer meercee leke ues iees~ meved 196970 ceW veee kes meJeexe ebLe Demeneer kes efnvoer DevegJeeo ves Gvekeer Deefleere efJeee kees mebmeej kes meeceves
Gpeeiej kej efoee~ efkeleves ner ebLeeW keer mebbmke=le erkee, efkeleveer ner erkeeDeeW kes efnboer DevegJeeo, mebmke=le SJeb efnvoer ceW
Deveske ceewefueke ebLeeW keer jevee efceuekej Deepe ueieYeie 250 mes Yeer DeefOeke mebKee nes egkeer nw~ hetpe ceeleepeer eje
efueefKele meceemeej, efveecemeej Fleeefo keer efnvoer-mebmke=le erkeeSB, pewveYeejleer, %eeveece=le, keeleb$e JeekejCe, ef$eueeske
Yeemkej, eJeeve efveoxefMekee Fleeefo mJeeOeee ebLe, eefle%ee, mebmkeej, Yeefe, Deeefoyeee, Dees kee cegiee&, peerJeveoeve
Fleeefo pewve Gheveeme, Jemeben-jlvekejC[eeJekeeeej Fleeefo kes efnvoer heeevegJeeo Je DeLe&, yeeue efJekeeme,
yeeueYeejleer, veejer Deeueeske Deeefo kee DeOeeve efkemeer kees Yeer Jele&ceeve cesW GheueyOe pewve Jeecee keer efJeefJeOe efJeOeeDeeW
kee efJemle=le %eeve kejeves ceW me#ece nw~
DeOeelce, JeekejCe, veee, efmeeble, yeeue meeefnle, Gheveeme, eejeW DevegeesieeWhe efJeef JeOe efJeOeeDeeW kes
Deefleefje hetpe ceeleepeer keer uesKeveer mes efJehegue Yeefe meeefnle Gtle ngDee nw~ FvOJepe, keuheogce, meJe&leesYe, leerve
ueeske, efmeee, efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve Fleeefo Deveskeeveske Yeefe efJeOeeveeW ves osMe kes keesves-keesves ceW efpevesv
Yeefe keer pees Oeeje eJeeefnle keer nw, Jen Delegueveere nw~ hetpe ceeleepeer kee efebleve SJeb uesKeve hetCe&leee pewve Deeiece mes
mebye nw, en Gvekeer ceneve efJeMes<elee nw~
Oeve nQ Ssmeer ceneve eefleYeeJeeved mejmJeleer ceelee!
4. efmeeble eesejer-hetpe ceeleepeer ves pewveMeemeve kes meJe&eLece efmeeble ebLe <edKeC[eiece keer meesueneW
hegmlekeeW kes met$eeW keer mebmke=le erkee efmeeble efebleeceefCe kee uesKeve kejkes ceneve keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee nw~ eceece mes efnvoer erkee meefnle Fve hegmlekeeW kes ekeeMeve kee keee& eue jne nw~ Deepe mes ueieYeie 1000 Je<e& hetJe&
Deeeee& eer vesefceeb efmeebleeeJeleea ves efpeme ekeej n KeC[he eoMeebiehe efpeveJeeCeer kees heefjhetCe& Deelcemeele
kejkes meejhe ceW Je meben, ieesccemeej, ueefyOemeej Fleeefo ebLe Deheveer uesKeveer mes emeefJele efkees Les, Gmeer ekeej
Fme yeermeJeeR meoer keer ceelee %eeveceleer peer ves mecemle GheueyOe pewveeiece kee ienve DeOeeve-ceveve-efebleve kejkes Fme
efmeebleefebleeceefCehe mebmke=le erkee uesKeve kes cenece keee& mes efmeeble eesejer kes heo kees meekeej kej efoee nw~
Deeeee& eer Jeerjmesve mJeeceer eje 1000 Je<e& hetJe& efueefKele OeJeueeerkee kes heeeled Fme ceneve ebLe keer mejue erkee
uesKeve kee keee& eLece yeej ngDee nw~
5. efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej-pewve efmeebleeW kee cece& efJeled Jeie& mecePe mekes, Fme YeeJevee mes efkeleves ner
efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJejeW kee Deeeespeve hetpe ceeleepeer keer esjCeemJehe efkeee ieee~ meved 1969 ceW peehegj
eelegcee&me kes ceOe pewve peesefleueesxke hej eefMe#eCe efMeefJej Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer eje pewve

(28)

Yetieesue SJeb Keieesue kee efJeMes<e %eeve efJeledJeie& kees kejeee ieee~ Deketyej meved 1978 ceW nefmleveehegj ceW heb.
cekeKeveueeue peer Meeeer, heb. ceesleerebo peer kees"ejer, [e. ueeue yeneogj Meeeer meefnle pewve meceepe kes Gekeesef kes
ueieYeie 100 efJeeveeW kee efJeled eefMe#eCe efMeefJej Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer ves efJelmecegoee kees
eLes ceeie&oMe&ve eoeve efkeee~ mecee-mecee hej Deepe leke en eb=Keuee eue jner nw~
6. je^ere-Debleje&^ere mesefceveej-meved 1985 ceW pewve ieefCele SJeb ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&^ere mesefceveej
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW mecheVe ngDee, hegve: Deveske mebieesefeeB mecheVe nesleer jneR Deewj meved 1998 ceW YeieJeeve
$e+<eYeosJe je^ere kegueheefle meccesueve kes YeJe Deeeespeve eje osMeYej kes efJeeefJeeeueeeW mes heOeejs kegueheefleeeW kees
YeieJeeve $e+<eYeosJe kees Yeejleere mebmke=efle SJeb pewveOece& kes Jele&ceeveegieerve eCeslee heg<e kes he ceW peeveves kee DeJemej
eehle ngDee~ 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej Deeeesefpele FeflenemekeejeW kes meccesueve eje
hee"e hegmlekeeW ceW pewveOece& mebyebOeer YeebefleeeW kes megOeej kes efueS efJeMes<e efoMee-efveoxMe je^ere Mew#eefCeke DevegmebOeeve SJeb
eefMe#eCe heefj<eo (NCERT) leke hengBeees iees~ Fvekes Deefleefje Deveske Deve mesefceveej Yeer mecee-mecee hej
mecheVe ngS nQ, efpevekes eefleheue ceW osMe kes mece#e mecee-mecee hej meeefnefleke ke=efleeeB (Proceedings) emlegle
nes egkeer nQ~
7. efoiecyej meceepe keer meeOJeer kees eLece yeej [er.efued. keer GheeefOe eoeve kej efJeeefJeeeuee Yeer
ieewjJeeefvJele ngDee-efkemeer ceneefJeeeuee, efJeeefJeeeuee Deeefo ceW heejcheefjke ef[efeeeW kees eehle efkees efyevee cee$e mJeeb
kes Oeeefce&ke DeOeeve kes yeue hej efJeog<eer ceeleepeer ves DeOeeve, DeOeeheve, meeefnle efvecee&Ce keer efpeve TBeeFeeW kees mheMe&
efkeee, Gme DeieeOe efJeee kes mecceeve nsleg [e@. jece ceveesnj ueesefnee DeJeOe efJeeefJeeeuee, hewpeeyeeo eje 5 hejJejer
1995 kees [er.efued. keer ceeveod GheeefOe mes hetpe ceeleepeer kees mecceeefvele kejkes mJeeb kees ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee
ieee leLee efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer hejcheje ceW hetpe ceeleepeer en GheeefOe eehle kejves Jeeueer eLece JeefkelelJe yeve
ieF~ hegve: Fmekes Ghejeble 8 Deewue 2012 kees hetpe ceeleepeer kes 57JeW Deeefe&kee oer#ee efoJeme kes DeJemej hej leerLekej
ceneJeerj efJeeefJeeeuee, cegjeoeyeeo ceW efJeeefJeeeuee kee eLece efJeMes<e oer#eeble meceejesn Deeeesefpele kejkes efJeeefJeeeuee
eje hetpe ceeleepeer kes kejkeceueeW [er.efued. keer ceeveo GheeefOe eoeve keer ieF&~
Fmeer ekeej mes mecee-mecee hej efJeefYeVe DeeeeeeX SJeb meeceeefpeke mebmLeeDeeW eje hetpe ceeleepeer kees veee
eYeekej, Deeefe&keejlve, Deeefe&keeefMejesceefCe, ieefCeveerecegKe, Jeelmeuecetefle&, leerLeexeefjkee, egieeJeefle&kee, eeefj$eeefvkee,
je^ieewjJe, JeeiosJeer Fleeefo Deveske GheeefOeeeW mes Deuebke=le efkeee ieee nw, efkevleg hetpe ceeleepeer Fve meYeer GheeefOeeeW mes
efvemhe=n neskej Deheveer DeelcemeeOevee kees ecegKelee osles ngS efveoex<e Deeefe&kee eee& ceW efveceive jnves kee ner Dehevee cegKe
ue#e jKeleer nQ~
8. hetpe ceeleepeer keer esjCee mes leeie ceW ye{s keoce-leeieceeie& ceW Deemej meceier peerJe keer en
efJeMes<elee jnleer nw efke Jen mebmeej heefjYeceCe mes Deeeevle Deve YeJepeerJeeW kees Yeer cees#eceeie& kee heefLeke yeveeves nsleg
efJeMes<ehe mes eeemejle jnlee nw~ Fmeer YeeJevee keer heefjheger kejles ngS hetpe ceeleepeer ves Deveskeeveske efMe<e-efMe<eeDeeW
kee me=peve efkeee~
mebIemLe meeOegDeeW-cegefvepeveeW SJeb Deeefe&keeDeeW kees DeOeeve kejeles ngS meved 1956-57 ceW ye. jepeceue peer kees

(29)

jepeJeeefle&ke Deeefo Deveske ebLeeW kee DeOeeve kejekej hetpe ceeleepeer ves GvnW cegefveoer#ee uesves keer esjCee eoeve keer~
hegvee ye. jepeceue peer keeueeblej ceW Deeeee& Deefpelemeeiej peer cenejepe kes he ceW eeef j$eeeJeleea Deeeee&eer
Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hejcheje ceW elegLe& heeeee& kes he ceW eefleefle ngS~
meved 1967 ceW meveeJeo eelegcee&me kes ceOe hetpe ceeleepeer ves ye. ceesleerebo SJeb egJeke eMeJebble kegceej kees Iej
mes efvekeeuee, GvnW Ketye efJeeeOeeve kejeee leLee eMeJeble kegceej kees cegefveoer#ee efoueJeeeer, pees Jele&ceeve ceW Deeeee&eer
JeOe&ceevemeeiej kes veece mes eefmeef kees eehle nQ~ ye. ceesleerebo peer Yeer #eguueke ceesleermeeiej yevekej pecyeterhenefmleveehegj kes eLece heer"eOeerMe kes he ceW eefleefle ngS~
Jele&ceeve heeeee&eer DeefYevebovemeeiej peer cenejepe ves Yeer hetpe ceeleepeer mes jepeJeeefle&ke, ieesccemeej Deeefo ebLeeW
kee DeOeeve efkeee Lee~ cegefve eer YeJemeeiej peer cenejepe, cegefve eer mebYeJemeeiej peer cenejepe Fleeefo ves Yeer hetpe
ceeleepeer mes efJeeeOeeve efkeee leLee Gvekeer esjCee mes ner cegefve oer#ee eehle keer~ Jele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer kes Deveve
efMe<e mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer Deleble kece&" JeefelJe kes he ceW mecemle meceepe ceW
eefmeef kees eehle nQ~
Deeefe&kee ceeleeDeeW keer e=BKeuee cesW Deeefe&kee eer heeeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer efpeveceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer
Deeefoceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer esceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer egleceleer ceeleepeer,
ceQ mJeeb (Deeefe&kee evoveeceleer) leLee Deeefe&kee eer meccesoefMeKejceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer kewueeMeceleer ceeleepeer
Deeefo Deve keF& ceeleepeer hetpe ceeleepeer mes eehle Jewjeieceeer mebmkeejeW SJeb DeOeeheve kee ner eefleheue nQ~ hetpe
ceeleepeer mes meJeeieerCe ebLeeW kee DeOeeve kejkes hetpe efpeveceleer ceeleepeer ves eces ekeceueceele&C[, hetpe Deeefoceleer
ceeleepeer ves ieesccemeej kece&keeC[ kee efnvoer DevegJeeo efkeee nw~ cegPes Yeer <edKeC[eiece SJeb Deve ceneve ebLeeW keer
efnvoer erkee efueKeves kee megDeJemej hetpe ceeleepeer keer Devegkechee mes eehle nes jne nw~
60 Je<eeX keer megoerIe& DeJeefOe ceW efkeleves ner YeJe peerJeeW ves hetpe ceeleepeer mes Deepevce yeeee& ele, hebe DeCegele,
Meefe Devegmeej eefleceeSB Fleeefo enCe kejkes mebece kes ceeie& kees Deelcemeele efkeee nw~ Jele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer kes
mee#eeled meeefveOe ceW jnkej Deveske yeeeeefjCeer yenveW leeieceeie& ceW mebueive nQ~
9. leerLe& efJekeeme keer YeeJevee-leerLekej YeieJevleeW keer keueeCeke YetefceeeW SJeb efJeMes<e he mes pevceYetefceeeW kes
efJekeeme keer Deesj hetpe ceeleepeer keer efJeMes<e Deebleefjke efe meoe mes jner nw~ hetpe ceeleepeer kee kenvee nw efke nceejer
mebmke=efle kee heefjee eoeve kejves Jeeueer es keueeCeke YetefceeeB nceejer mebmke=efle keer ceneve Oejesnj nQ Dele: Fvekee
mebj#eCe-mebJeOe&ve-efJekeeme Deleble DeeJeMeke nw~
meJe&eLece YeieJeeve MeebefleveeLe, kegvLegveeLe, DejnveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer
esjCee mes efveefce&le pewve Yetieesue keer Deefleere jevee pecyeterhe Deepe efJee kes ceeveme heue hej Debefkele nes ieeer nw,
G.e. mejkeej kes hee&ve efJeYeeie ves pecyeterhe mes nefmleveehegj keer heneeve yeleeles ngS Gmes Ske Delegueveere ceeveJe
efveefce&le mJeie& (A Man Made Heaven of Unparallel Superlatives And Natural Wonders) keer meb%ee
eoeve keer nw~ meved 1993 mes 1995 leke Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW meceJemejCe cebefoj Deewj ef$ekeeue eewyeermeer
cebefoj kee efvecee&Ce kejJeekej Gmekee efJeeJeeheer eeej, Dekeuetpe (ceneje^) ceW veJeosJelee cebefoj efvecee&Ce keer esjCee,

(30)

meveeJeo (ce.e.) ceW Ceceeskeej Oeece, eerle efJenej-efouueer ceW keceuecebefoj, ceebieerlegbieer (ceneje^) ceW meneket keceue
cebefoj, Deefn$e ceW ieejn efMeKej Jeeuee leerme eewyeermeer cebefoj Deewj YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve
keueeCeke Yetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee YeJe efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer
ner esjCee kes eefleheue nQ~
efkeleves ner Deve mLeeveeW hej Yeer pewmes-KewjJee[e ceW kewueeMeheJe&le efvecee&Ce keer esjCee, efhe[eJee ceW meceJemejCe
jevee keer esjCee, meesueehegj (cene.) ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee keer mLeehevee, eer ceneJeerj peer kes
MeebefleJeerj veiej ceW ceboejJe=#e keer mLeehevee, DeefleMee#es$e eer ef$eueeskehegj ceW heeefjpeeleJe=#e keer mLeehevee, keske[er
(jepe.) ceW meccesoefMeKej keer jevee Deeefo Deveskeeveske efvecee&Ce hetpe ceeleepeer kes efveoxMeve eje mecheVe ngS Deewj nes
jns nQ~ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kes efJekeeme nsleg YeieJeeve ceneJeerj
mJeeceer keerefle&mlebYe, YeieJeeve ceneJeerj keer efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee meefnle efJeeMeebefle ceneJeerj cebefoj, veJeien Meebefle
efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj SJeb vebeeJele& cenue Deeefo Deveske efvecee&Ce Deehekeer esjCee mes Fme #es$e hej ngS nQ
leLee kegC[uehegj leerLe& efJeeYej kes efueS Deeke<e&Ce kee kesv yeve ieee nw~
YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner ceW cegefvemegeleveeLe efpevecebefoj SJeb efJehegueeeue heJe&le keer
leuener ceW ceevemlebYe jevee, YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CemLeueer heeJeehegjer ceW peuecebefoj kes mece#e heeC[gkeefMeuee
heefjmej ceW YeieJeeve keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle YeieJeeve ceneJeerj efpevecebefoj, ieewlece ieCeOej mJeeceer keer efveJee&CemLeueer
iegCeeJeeb peer ceW ieewlece mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle efpevecebefoj, eer meccesoefMeKej peer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe
cebefoj Fleeefo mecemle efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer mebesjCee mes ner mecheVe ngS nQ~
Jele&ceeve ceW leerLekej pevceYetefce efJekeeme keer e=BKeuee ceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekeboer ceW
eer heg<heobleveeLe efpevecebefoj kee efvecee&Cekeee& hetCe& neskej GmeceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer efJeMeeue meJee 9 heg Gegbie
heeemeve eeflecee efJejepeceeve nes egkeer nQ, efpemekeer hebekeueeCeke eeflee petve 2010 ceW mecheVe ngF& Deewj Deye Fme
Ghesef#ele pevceYetefce kee heefjee meYeer YeeeW kees eehle nes jne nw~
leerLekejeW keer Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW Jele&ceevekeeueerve JeneB pevceW heeBe leerLekejeW keer pevceYetefce keer
eskeeW hej efpevecebefoj efvecee&Ce keer esjCee eoeve kej Deeheves mebmke=efle kees peerJevle kejves kee DeYetlehetJe& eeeme efkeee nw~
Gme e=BKeuee ceW eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eWke hej megvoj keueelceke cebe foj yevekej GmeceW meJee eej
heg heeemeve esle eeflecee efJejepeceeve ngF& nQ leLee mejet veoer kes le hej YeieJeeve DevevleveeLe kes cebefoj kee
efMeueeveeme neskej efvecee&Cekeee& eue jne nw~ Fmeer ekeej eceMe: Deve eskeeW hej Yeer cebefojeW kes efvecee&Ce keer eespevee
Yeer eue jner nw~
GuuesKeveere nw efke hetpe ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#eemLeue-ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW Yeer ieefCeveerecegKe
Deeefe&kee eer %eeveceleer oer#ee leerLe& kes efJekeeme kee keee& mecheVe efkeee pee egkee nw~ eneB megvoj ke=ef$ece meccesoefMeKej
heJe&le kee efvecee&Ce kejkes 15 heg Gegbie keeues hee<eeCe Jeeueer YeieJeeve heee&veeLe keer Ke[dieemeve eeflecee SJeb eewyeermeer
efJejepeceeve keer ieF& nQ~ Fme leerLe& keer hebekeueeCeke eeflee 21 veJecyej mes 26 veJecyej 2010 leke heer"eOeerMe
#eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes meeefVeOe ceW SJeb kece&eesieer ye.jJeerv keg ceej pewve kes efveoxMeve ceW efJeMes<e

(31)

ceneslmeJehetJe&ke mecheve ngF& nw~

Fmeer e=BKeuee ceW DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer (jepe.) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes
MeebefleJeerj veiej kes efveke efmLele ceneJeerj Oeece heefjmej ceW hebeyeeueeefle efoiecyej pewve cebefoj kee YeJe efvecee&Ce
keee& mecheVe ngDee nw~ eneB hej heeBeeW yeeueeefle YeieJeeve keer eefleceeSB efJejepeceeve kejkes he=Leked JesefoeeW ceW heeeJeleer,
#es$eheeue keer eefleceeSB Yeer efJejepeceeve keer ieF& nQ~ mebmLeeve eje Ge efpevecebefoj kee hebekeueeCeke efoveeBke 29
peveJejer mes 2 hejJejer 2012 leke meevebo mecheVe efkeee ieee~
efJeMes<e : lesjnerhe jevee, leerLekej$ee eeflecee SJeb leerveueeske jeveepecyeterhe-nefmleveehegj leerLe& kes efJekeeme keer Deefleerelee kees Decejlee eoeve kejves Jeeueer Fve jeveeDeeW kee
efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Fefleneme ceW eLece yeej ngDee~ Deewue meved 2007 ceW mJeefCe&ce lesjnerhe jevee keer
hebekeueeCeke eeflee ngF&~ efJee ceW eLece yeej efveefce&le Fme jevee ceW efJejepeceeve 2127 efpeveeefleceeDeeW kes oMe&ve
kejkes ueesie Fefle heue keer eeefhle kejles nQ~ Fmekes Deefleefje nefmleveehegj ceW pevces YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLeDejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie Ke[dieemeve eefleceeDeeW SJeb 56 heg Gegbie efveefce&le leerveueeske jevee keer efpeveeefleceeDeeW
keer hebekeueeCeke eeflee hejJejer meved 2010 ceW ngF& pees nefmleveehegj kes DeefleMee ceW eej eeBo ueiee jner nQ~
10. efJee ceW DeveesKeer 108 heg cetefle& efvecee&Ce keer esjCee-efJee kes Deeeflece Deeee& kes he ceW 108
heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Ke[dieemeve eeflecee kes efvecee&Ce kee keee& ceebieerlegbieer (cene.) kes heJe&le hej hetpe
ceeleepeer keer esjCee mes gleieefle mes eue jne nw~ egieeW-egieeW leke efpeveMeemeve keer ceefncee kees efJekeefmele kejves Jeeueer en
eeflecee pewve mebmke=efle kes efJeMeeue JeefelJe kee heefjee Yeer peveceeveme kees eoeve kejsieer~
11. efMej[er (ceneje^) ceW %eeveleerLe&-efMej[er (ceneje^) kees pewve mebmke=efle kesv kes he ceW mLeeefhele kejves
nsleg JeneB hej %eeveleerLe& kes efvecee&Ce keer eespevee cetle& he ues jner nw, efpemeceW hetpe ceeleepeer kes efveoxMeevegmeej YeieJeeve
heee&veeLe keer efJeMeeue eeflecee efJejepeceeve kejkes megvoj keceue cebefoj kee efvecee&Ce mecheVe efkeee pee jne nw~
12. pe=efcYekee leerLe& efJekeeme keer esjCee-YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer kewJeue Yetefce pe=befYekee pees Deepe
efyenej eevle ceW pecegF& kes veece mes eefme nw, JeneB Ske vetleve Yetefce hej pe=efcYekee leerLe& kee efvecee&Ce emleeefJele nw, pees
MeerIe ner YeeeW kes leerLe&ee$ee keer esCeer ceW DeeSiee~
13. Oece&eYeeJevee kes efJeefJeOe Deeeece-pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce kee ecegKe ue#e ueskej efoiecyej pewve
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve veeceke mebmLee kee jepeOeeveer efouueer ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1972 ceW ie"ve efkeee
ieee~ Fmeer mebmLeeve ves efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keeeeX kee mebeeueve efkeee nw~ meb mLeeve efmLele Jeerj %eeveesoe
evLeceeuee eje ueeKeeW keer mebKee ceW ebLe ekeeMeve, eejeW DevegeesieeW kes %eeve mes meceefvJele mecei%eeve ceeefmeke
heef$ekee kee ekeeMeve, Ceceeskeej ceneceb$e yeQke Fleeefo efkeleveer ner keee&eespeveeSB efpeveMeemeve keer keerefle& kees efvejblej
emeeefjle kej jner nQ~
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1982 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fbefoje ieebOeer eje jepeOeeveer efouueer mes
GodIeeefle pecyeterhe %eeve peesefle ves leerve Je<e& leke mechetCe& YeejleJe<e& ceW pewveOece& kes efmeebleeW kee eeej-emeej efkeee
Deewj Deble ceW en peesefle DeKeC[he mes lelkeeueerve kesvere j#eeceb$eer-eer heer.Jeer. vejefmebnejeJe eje pecyeterhe mLeue

(32)

hej mLeeefhele kej oer ieeer~ Fmeer ekeej Deewue meved 1998 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves
YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej kee jepeOeeveer efouueer mes eJele&ve efkeee, pees mecemle eebleeW ceW eJele&ve kes
heeeled YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eemLeueer-eeeie leerLe& hej efveefce&le meceJemejCe cebefoj ceW mLeeefhele neskej egieeW-egieeW
leke kes efueS YeieJeeve $e+<eYeosJe kes JeemleefJeke meceJemejCe keer eeo efouee jne nw~ YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefcekegC[uehegj (veeueboe) mes meved 2003 ceW YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee efJeefJeOe eebleeW ceW meheue eJele&ve Yeer Fmeer
e=BKeuee keer efJeefMe ke[er nw~
pewveOece& keer eeeervelee leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes veece SJeb efmeebleeW kees peve-peve leke hengBeeves kes efueS hetpe
ceeleepeer ves meved 1997 ceW jepeOeeveer efouueer ceW efJeMeeue eewyeerme keuheogce ceneceC[ue efJeOeeve Deeeesefpele kejeee,
efpemekee PeC[ejesnCe hetJe& je^heefle [e@. Mebkejoeeue Mecee& ves efkeee SJeb efouueer kes cegKeceb$eer eer meeefnye efmebn Jecee&,
ceOeeosMe kes cegKeceb$eer eer efoefiJepee efmebn leLee eerceleer meg<ecee mJejepe Deeefo Deveske kewefyeves cebef$eeeW ves GheefmLele
neskej Oece&ueeYe efueee~ meeLe ner YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer Je<e& (meved 1997-1998 ceW) leLee YeieJeeve
$e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& (meved 2000 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer
eje GodIeeefle) Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee eje efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keee& eceeW meefnle mecheVe ngS~ efJeefYeVe
er.Jeer. ewveueeW eje hetpe ceeleepeer kes leerLekej peerJeve oMe&ve (meefe$e) SJeb Deve efJe<eeeW hej eYeeJeke eJeeve
uecyes mecee leke emeeefjle ngS SJeb nes jns nQ~ hetpe ceeleepeer keer esjCee mes mLeeefhele DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej
pewve ceefnuee mebie"ve Deheveer mewke[eW F&keeFeeW eje efoiecyej pewve meceepe keer veejer Meefe kees me=peveelceke keeeeX nsleg
mebieef"le kej jns nw~
Fmekes Deefleefje efkeleves ner Deve Oece&eYeeJevee kes keee& hetpe ceeleepeer ves mecheVe efkees nQ efpevekee eneB uesKeve
lees mebYeJe veneR nw, efkevleg Deepe hetje meceepe Gvekes keee&keueeheeW mes heefjefele neskej GvnW kece&"lee keer cetefle& kes he ceW
heneevelee nw~
14. mebIe<e& efJepes$eer-hetpe ceeleepeer ves eejbYe mes Dehevee ecegKe ue#e yeveeee- eleske keee& Deeieceevegketue ner
kejvee~ hegve: Gve keeeeX kes efve<heeove ceW pees Yeer efJeIve Deeles nQ, GvnW yengle ner MeebeflehetJe&ke Pesuekej hetjer levceelee kes
meeLe Gme keee& kees heefjhetCe& kejvee Gvekeer efJeMes<elee jner nw~ Gvekee hetje peerJeve Dee<e& hejcheje kee mebj#eCe kejles ngS
Deheves cetueiegCeeW ceW yeeOee ve Deeves oskej efpeveOece& keer DeefOekeeefOeke eYeeJevee kes meeLe Jeleerle ngDee nw~
15. YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee Deeeespeve-23JeW leerLekej
YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer ceW 6 peveJejer 2005 kees hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb memebIe meeefveOe ceW
YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee GodIeeve efkeee ieee~ YeieJeeve keer kesJeue%eeve
keueeCeke Yetefce Deefn$e, efveJee&CeYetefce eer meccesoefMeKej peer Fleeefo Deveskeeveske leerLeeX hej efJeefJeOe DeeeespeveeW
kes meeLe en Je<e& ceveeee ieee~ Je<e& 2006 kees meccesoefMeKej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee hetpe ceeleepeer ves
eoeve keer, leeefke leve-ceve-Oeve mes efoiecyej pewve meceepe Deheves ceneve leerLe&jepe eer meccesoefMeKej peer kes eefle
meceefhe&le nes mekes~ hegve: efomecyej 2007 ceW Deefn$e ceW Deeeesefpele meneeefyo cenecemlekeeefYe<eske kes meeLe Fme
ef$eJe<eeae ceneslmeJe kee meceeheve efkeee ieee~

(33)

16. Meleeyoer kee DeYetlehetJe& DeJemej : oer#ee mJeCe& peebleer -JewMeeKe ke=<Cee otpe, Jeer.efve.meb. 2532
DeLee&led 15 Deewue 2006 kees Deheveer Deeefe&kee oer#ee kes 50 Je<e& hetCe& kejves Jeeueer eLece meeOJeer hetpe ceeleepeer
Jele&ceeve efoiecyej pewve meeOeg hejcheje ceW meJee&efOeke eeeerve oeref#ele nesves kes ieewjJe mes ege neskej nce meYeer kes efueS
DeefleMeekeejer eeeerve eeflecee kes meMe yeve ieF~ pecyeterhe-nefmleveehegj ceW 14 mes 16 Deewue 2006 leke ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kee YeJe Deeeespeve kejkes mecemle meceepe ves
hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Deheveer efJevece efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~
17. efJeeMeebefle Deefnbmee meccesueve kee GodIeeve efkeee je^heefle peer ves-21 efomecyej 2008 kees
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Deeeesefpele efJeeMeebefle DeeEnmee meccesueve kee GodIeeve Yeejle keer
eLece ceefnuee je^heefle eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes kejkeceueeW mes ngDee~ hegve: meved 2009 Meebefle Je<e& ceW
hetjs osMe ceW efJee keer Meebefle kes efueS Oeeefce&ke Devegeve SJeb mebieesefeeW kes keee&ece Deeeesefpele efkeS ieS~
18. eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-yeermeJeeR meoer kes eLece efoiecyej pewveeeee&
eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes ceneve GhekeejeW mes peve-peve kees heefjefele kejeves kes GsMe mes hetpe
ceeleepeer ves Je<e& 2010 kees eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee mecemle meceepe kees eoeve keer~
Fme Je<e& kee GodIeeve pes ke=. elego&Meer, 11 petve 2010 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW YeieJeeve MeebefleveeLe pevce-oer#ee
SJeb efveJee&CekeueeCeke kes MegYe efoJeme efkeee ieee leLee pes ke=. elego&Meer, 31 ceF& 2011 leke en Je<e& hetjs osMe kes
efJeefYeVe DebeueeW ceW Deveske Oece&eYeeJeveelceke keee&eceeW kes meeLe efJeefYeVe DeeeespeveeshetJe&ke ceveeee ieee~
19. eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-MejohetefCe&cee-2011 kes MegYe DeJemej hej
hetpe ceeleepeer eje eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece heefMe<e Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe,
pees hetpe ceeleepeer kes oer#ee ieg Yeer nQ, kee Je<e& ceveeves keer Iees<eCee keer Dele: en Je<e& meceepe eje efJeefYeVe Deeeespeve
hetJe&ke meevebo ceveeee ieee~
20. eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e& cebieuecee nes-efpevekeer oerIe&keeefueke lehemee kes Je<eeX keer efieveleer peevekej
Deveske Deeeee&, cegefve, Deeefe&keeSB Fleeefo Yeer Fme yeele kees kenles ngS ieewjJe kee DevegYeJe kejles nQ efke Deepe efpeleveer
cesjer Gce Yeer veneR nw Gmemes DeefOeke lees hetpe ceeleepeer keer oer#ee keer Deeeg nw, DeLee&led 18 Je<e& keer Gce mes leeie ceeie&
hej efpevneWves keoce jKee, GvneWves Deheveer pevceefleefLe-MejohetefCe&cee kees Yeer leeie mes meeLe&ke kej Gme leeieceeer peerJeve
kes 60 Je<e& Yeer GvneWves efveefJe&IveleehetJe&ke hetCe& efkees nQ~ FmeerefueS Fvekes 79JeW pevceefoJeme SJeb 61JeW leeieefoJeme hej
nce meYeer ves DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve kes Deeeve hej eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e& 2012-2013
ceveeves kee mebkeuhe efueee nw~ Fme Je<e& ceW meYeer kees Meefe Devegmeej eeefj$e enCe kejves kee mebosMe efoee pee jne nw~
Fve elegceg&Keer eefleYee keer Oeveer hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW keesefMe: veceve nw leLee YeieJeeve efpevesv mes ener
eeLe&vee nw efke Gvekes Fme heefJe$e leeieceeer peerJeve kee nceW Meleeyoer ceneslmeJe Yeer ceveeves kee ueeYe eehle nes SJeb
Deehekes eje veee-veee meeefnle pevelee kees eehle neslee jns, ener cebieuekeecevee nw~

B:C:B:C

(34)

Ske Deefleere pewve kesv

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer (DeOe#e)
jepeOeeveer efouueer mes 110 efkeceer. otj GejeosMe kes efpeuee cesj" eqmLele heewjeefCeke leerLe& neqmleveehegj ceW meved 1974 mes
pecyeterhe veece mes Ske je^ere-Debleje&^ere kesv DeJeefmLele nw~ 200 Heg kes Jeeme ceW efvee|cele pewve Yetieesue keer Deefleere jevee
pecyeterhe kes Devoj nukes iegueeyeer mebiecejcej mes efvee|cele 101 Heg TBes megces heJe&le keer MeesYee Deepe eleske Jeefe kes
ceve kees Deekee|<ele kejleer nw~
eeeerve pewve meeefnle SJeb Yetieesue kes heefjeeeke, Jew%eeefvekeeW kes efueS MeesOe kesv, DeeOeeeqlceke GVeeve kes efueS heefJe$e
mLeeve, ceeveefmeke Meebefle SJeb efpevesv YeieJeeve keer hetpeve-Yeefe kes mechetCe& meeOeveeW leLee mecemle DeeOegefveke megefJeOeeDeeW keer
GheueyOelee meefnle Fme Deveghece leerLe& keer peveke mebmLee kee veece nw-efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve (jefpe.)~ pewve
meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe Deee|ekeeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes 1972 ceW Fme
mebmLeeve keer mLeehevee ngF&~ efoiecyej pewve Fbmeret Dee@He kee@mceesieeefHeke efjmee& (Digambar Jain Institute of
Cosmographic Research) kes veece mes eefme Fme mebmLeeve kee DeeOeejYetle ue#e Lee-pecyeterhe kee efvecee&Ce Deewj
en pecyeterhe ner Deblele: mebmLeeve kee cegKe keeee&uee yeve ieee~
pebyeterhe keer 30 Ske[ heefJe$e Yetefce hej mebmLeeve kes eje mebeeefuele efJeefYeVe eespeveeDeeW/jeveeDeeW kee mebef#ehle efJeJejCe
efvecveebefkele nw1. pebyeterhe jevee-efpevesv YeieJeeve keer 207 eefleceeDeeW mes heeJeve Yeejleere efMeuhe Deewj pewve Yetieesue kee Deefleere
GoenjCe, DeeOegefveke Deeke<e&CeeW-efyepeueer kes HeewJJeejs, veewkee-efJenej Fleeefo meefnle~
2. keceue cebefoj-YeieJeeve ceneJeerj keer DeefleMeekeejer Ke[dieemeve eeflecee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
3. Oeeve cebefoj-24 leerLekej YeieJevleeW keer eefleceeDeeW meefnle eR jevee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ, pees efke Oeeve
(Meditation) kejves nsleg Geceesece ceeOece nQ~
4. ef$ecete|le cebefoj-YeieJeeve DeeefoveeLe, Yejle SJeb yeengyeueer keer Ke[dieemeve eefleceeDeeW mes Fme cebefoj kee veece meeLe&ke
nw~ keceue hej efJejepeceeve YeieJeeve vesefceveeLe SJeb heee&veeLe mes Fme cebefoj keer MeesYee efiegefCele nes ieeer nw~
5. Jeemeghetpe cebefoj-Fme cebefoj ceW 12JeW leerLekej-Jeemeghetpe mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve nQ~
6. MeebefleveeLe cebefoj-efpeve YeieJevleeW kes ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve keueeCekeeW mes neqmleveehegj keer Yetefce hejce-heeJeve
ngF& nw, Gve Meebefle-kegbLeg Deewj DejnveeLe YeieJebleeW keer Ke[dieemeve eefleceeSB Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
7. cebefoj-Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg hejcesefeeW keer eefleceeDeeW meefnle (Deesce) jevee Fme
cebefoj ceW efJejeefpele nw~
8. efJeeceeve yeerme leerLekej cebefoj-Fme cebefoj ceW efJeosn #es$e kes efJeeceeve 20 leerLekejeW keer eefleceeSB yeerme keceueeW
hej efJejepeceeve nQ~
9. meneket cebefoj-efpevesv YeieJeeve keer 1008 eefleceeDeeW meefnle~
10. YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj-Oeeleg efvee|cele YeieJeeve $e+<eYeosJe keer cetueveeeke eeflecee SJeb Deve efpeve eefleceeDeeW
meefnle~

(35)

11. YeieJeeve $e+<eYeosJe keere|lemlebYe-YeieJeeve $e+<eYeosJe Devleje&<^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& ceW efvee|cele,
YeieJeeve kes peerJeve eefj$e kees eoe|Mele kejves Jeeuee, 8 eefleceeDeeW mes meceeqvJele 31 Heg TBee keere|lemlebYe~
12. lesjnerhe efpeveeuee-Fme cebefoj kes Deboj ceOeueeske kes lesjnerheeW keer Deke=ef$ece jevee kee Deefle megvojlee kes meeLe
efoioMe&ve kejeee ieee nw, efpemeceW hebeces heJe&leeW kes meeLe-meeLe kegue 2127 eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
13. Deeheo efoiecyej pewve cebefoj-Fme cebefoj kes Deboj eLece pewve leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efveJee&CeYetefce
Deeheo-kewueeMeheJe&le keer Deeke<e&ke eefleke=efle efJejepeceeve nw~ kewueeMeheJe&le kee ner otmeje veece Deeheo nw~ 4 HejJejer 2000
kees ueeue efkeuee cewoeve, efouueer ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje Fme eefleke=efle kes mece#e
efveJee&Ceuee[t e{ekej Fmekee GodIeeve efkeee ieee~
14. veJeen Meeefvle efpevecebefoj-hetpe ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Gej Yeejle ceW eLece yeej efveefce&le Fme
veJeenMeebefle efpevecebefoj ceW veJeen Deefj efveJeejke veJe leerLekejeW keer Oeeleg efveefce&le megvoj eefleceeSB efJejepeceeve nQ, efpevekes oMe&vehetpeve kejkes YeeieCe Deheves eneW keer Meebefle kejles ngS osKes peeles nQ~
15. leerLekej$ee keer efJeMeeue eefleceeSB-nefmleveehegj ceW pevces leerLekej eer MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe
YeieJeeve keer 31-31 heg keer Ke[dieemeve eefleceeSB hetpe ceeleepeer keer esjCee mes pecyeterhe mLeue hej efJejepeceeve ngF& nQ, efpevekee
efJeMeeue cebefoj Yeer emleeefJele nw~
16. leerveueeske keer YeJe jevee-ef$eueeskemeej, efleueeseheCCeefe Deeefo kejCeevegeesie ebLeeW kes Devegmeej leerve ueeske keer
megvoj jevee kee efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee kee ner megheue nw~ FmeceW DeleeOegefveke megefJeOee kes efueS efuehe ueieeF& ieF&
nw, efpememes meYeer YeeieCe efmeefMeuee leke kes oMe&ve eehle kej mekeles nQ~
17. pecyeterhe hegmlekeeuee-eeeerve nmleefueefKele SJeb ekeeefMele ueieYeie 15000 iebLeeW SJeb hegmlekeeW kes mebien
meefnle~
18. pecyeterhe Deew<eOeeuee
19. %eeveceleer nerjke peebleer Skemeesme-efJeMes<e ke=ef$ece jsue, efpemeceW eewyeermeeW leerLekejeW keer 16 pevceYetefceeeW kee
efJeefJeOe PeeBefkeeeW SJeb efe$eeJeueer kes ceeOece mes ceveceesnke emlegleerkejCe efkeee ieee nw~
20. Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee-1972 ceW mebmLeeefhele Fme iebLeceeuee eje Deye leke ueeKeeW keer mebKee ceW 300 mes
DeefOeke ebLeeW SJeb hegmlekeeW kes mebmkejCeeW kee ekeeMeve nes egkee nw~
21. mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee-en heef$ekee meved 1974 mes ueieeleej ekeeefMele nes jner nw, efpemeceW pewve MeeeeW
kes meejhe uesKeeW SJeb Deve cenlJehetCe& keee&eceeW kee mebkeueve Ske mLeeve hej eehle neslee nw~
22. jepee eseebme YeespeveMeeuee-Deeves Jeeues oMe&veee|LeeeW kees eefleefove Meg (pewveeee& kes Deveghe) Yeespeve
GheueyOe kejeves Jeeuee en efoiecyej pewve meceepe kee eLece Yeespeveeuee nw, peneB Ske meeLe 500 ueesie yew"kej Yeespeve kej
mekeles nQ~
23. Oece&MeeueeSB-200 mes DeefOeke heuew, yebieues Fleeefo, efpeveceW "njves mebyebOeer meYeer DeeOegefveke megef JeOeeSB
GheueyOe nQ~
24. ceveesjbpeve kes meeOeve-lejn-lejn kes Petues, yeeeW keer jsue, nBmeer kes ieesueiehhes, veewkee efJenej, HeewJJeejs, njsYejs uee@ve, hetjs kewcheme ceW Ietceves kes efueS SsjeJele neLeer (ceesj mes mebeeefuele), efyepeueer keer Deeke<e&ke JeJemLee, megvoj
eeke=efleke Me Fleeefo yejyeme ner oMe&veee|LeeeW kees Fme YeJe jevee keer leguevee mJeie& mes kejves kes efueS esefjle kejles nQ~

(36)

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje Deeeesefpele meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece
Deketyej 1981-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pecyeterhe %eevepeesefle mesefceveej~
31 Deketyej 1982-efHekekeer Dee@ef[esefjece-efouueer ceW pecyeterhe mesefceveej efpemekee GodIeeve eer jepeerJe
ieebOeer, lelkeeueerve mebmeo meome eje efkeee ieee~
Deewue 1985-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve efJe<ee hej Debleje&^ere
mesefceveej, efpemekee GodIeeve G.e. kes lelkeeueerve ceb$eer eesHesmej JeemegosJe eEmen eje efkeee ieee~
petve 1982 mes Deewue 1985-ueeueefkeuee cewoeve, efouueer mes lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer FbefojeieebOeer eje 4
petve, 1982 kees hetjs osMe ceW YeceCe kejves nsleg pecyeterhe %eevepeesefle jLe kee GodIeeve efkeee ieee~ pevemeeOeejCe ceW
DeeEnmee, eeefj$e-efvecee&Ce leLee efJee yevOeglJe kes mebosMe kee eeej-emeej kejles ngS 1045 efove leke osMe Yej ceW YeceCe kejves
kes heeeled en %eeve peesefle lelkeeueerve j#eeceb$eer eer heer.Jeer. vejefmecne jeJe (YetlehetJe& eOeeveceb$eer) eje pecyeterhe kes cegKe ej
kes mece#e meowJe kes efueS mLeeefhele kej oer ieF&~
1992-Debleje&peere eefj$e efvecee&Ce mebieeser kee pebyeterhe mLeue hej eer vesceerebo pewve, efJeOeeeke (ceOeeosMe)
keer DeOe#elee ceW Deeeespeve efkeee ieee~
pewve ieefCele SJeb eeefj$e efvecee&Ce Deeefo efJe<eeeW hej ngF& mebieesefeeB cesj" efJeeefJeeeuee SJeb efoiecyej pewve
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele keer ieF~
1993-DeeesOee ceW DeJeOe efJeMJeefJeeeuee-Hewpeeyeeo kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Yeejleere mebmke=efle kes Deee
eCeslee YeieJeeve $e+<eYeosJe efJe<ee hej mebiees<"er~
Deketyej 1995-cesj" efJeMJeefJeeeuee kes mebege lelJeeJeOeeve ceW hebeefoJemeere ieefCeveer Deee|ekee eer %eeveceleer
meeefnle mebieeser-95~
ceee&-Deewue 1998-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 9 Deewue 1998 kees leeuekees je
msef[ece, efouueer mes osMe Yej ceW YeceCe kejves nsleg YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej jLe kee GodIeeve~ 3 Je<e&
leke osMeYej ceW leerLekej YeieJevleeW kes meJeexoeer efmeebleeW SJeb pewveOece& keer eeeervelee kee eeej-emeej kejves kes heMeeled en
meceJemejCe Fueeneyeeo Ge veeeeuee kes lelkeeueerve cegKe veeeeOeerMe eje leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie leerLe&
(Fueeneyeeo) ceW mLeeefhele kej efoee ieee~
Deketyej 1998-pecyeterhe mLeue hej je^ere kegueheefle meccesueve, efpemekee GodIeeve efkeee ieee-mJeieeae eer
jepesMe heeeue (lelkeeueerve mebmeo meome eje)~
HejJejer 2000-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 4 HejJejer 2000 kees ueeue efkeuee cewoeve,
efouueer ceW Ske Je<e& leke eueves Jeeues YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& kee GodIeeve efkeee ieee~
Fme egie ceW pewveOece& kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe hej 1008 mebieesefeeW keer e=bKeuee, YeieJeeve $e+<eYeosJe
keere|lemlebYeeW kee efvecee&Ce leLee Deve Deveske meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece je^ere SJeb Debleje&^ere mlej hej Fme Je<e& kes
Debleie&le Deeeesefpele efkees iees~
esjCes, kevee[e, vetpemeea Deeefo efJeosMe keer YetefceeeW hej Yeer FvneR esjCeeDeeW kes ceeOece mes 4 HejJejer 2000 kees efveJee&Ce
ceneceneslmeJe ceveeee ieee~
petve 2000-pecyeterhe mLeue hej 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej je^ere mesefceveej

(37)

Deeeesefpele efkeee ieee~

HejJejer 2001-YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eeYetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer
leerLe& kee veJeefvecee&Ce~ Fme leerLe& hej YeieJeeve kes oer#ee keueeCeke kes eleerkemJehe Oeeleg kes JeJe=#e kes veeres Oeeve ceW ueerve
ceneeesieer $e+<eYeosJe keer meJee heebe Heg Gegbie efheer-keceC[ueg meefnle Ke[dieemeve eeflecee, kesJeue%eeve keueeCeke kes
eleerkemJehe YeieJeeve keer elegceg&Keer eeflecee meefnle efoJe meceJemejCe jevee leLee efveJee&Ce keueeCeke kes eleerke mJehe 51
Heg Gegbie kewueeMeheJe&le keer YeJe jevee hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 14 Heg Gegbie Deleble ceveesnejer ueeueJeCeea heeemeve
eeflecee leLee leerve eewyeermeer kes eleerke mJehe 72 efpeve eefleceeSB efJejepeceeve nQ~ $e+<eYeosJe keere|lemlebYe Yeer mLeeefhele nw~ 4 mes
8 HejJejer 2001 leke YeieJeeve $e+<eYeosJe hebekeueeCeke eeflee SJeb 1008 cenekegbYeeW mes kewueeMeheJe&le hej eefleefle
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee cenekegbYecemlekeeefYe<eske keee&ece~
meved 2003-2004-YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) ceW vebeeJele& cenue leerLe& kee
efvecee&Ce~ YeieJeeve ceneJeerj cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, veJeienMeebefle efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj Deewj vebeeJele&
cenue (YeieJeeve ceneJeerj kee pevce cenue) SJeb GmeceW mLeeefhele YeieJeeve MeebefleveeLe efpeveeuee Fme leerLe& kes cegKe Deeke<e&Ce nQ~
ceneJeerj keer pevceYetefce kes eeej-emeej nsleg YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe mechetCe& YeejleJe<e& ceW eJele&ve kej egkee nw~
meved 2005-2007-YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe-6 peveJejer 2005 kees
pevceYetefce JeejeCemeer mes Fmekee YeJe GodIeeve neskej hetjs Ske Je<e& leke (27 efomecyej 2005 leke) Fmes efJeefYeVe DeeeespeveeW
kes meeLe ceveeee ieee~
hegve: meved 2006 ceW hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve heee&veeLe efveJee&CeYetefce meccesoefMeKej Je<e& Ieesef<ele efkeee leLee
efomecyej 2007 ceW kesJeue%eeve Yetefce Deefn$e leerLe& hej YeieJeeve heee&veeLe meneeefyo ceneslmeJe kee je^ere keee&ece
Deeeesefpele kejkes 4 peveJejer 2008 kees YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee meceeheve efkeee~
efJeMes<ehe mes Fme mebmLeeve eje 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efJeeMeebefle Deefnbmee
meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemekee GodIeeve hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kes meeefveOe
ceW Yeejle ieCeleb$e keer je^heefle ceneceefnce eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes kejkeceueeW eje mecheVe ngDee~ Fme
DeJemej hej je^heefle peer Deheves heefle [e@. osJeerefmebn MesKeeJele kes meeLe meccesueve ceW heOeejeR~ keee&ece ceW GejeosMe
kes jepeheeue eer er.Jeer. jepesej leLee mJeemLe ceb$eer eer Deveble kegceej efceee Yeer heOeejs~ Fmeer DeJemej hej hetpe
ceeleepeer eje Je<e& 2009 kees Meebefle Je<e& kes he ceW ceveeves keer Iees<eCee keer ieF&~ en Meebefle Je<e&-2009
Jele&ceeve ceW mecemle pewve meceepe eje Yeejle kes efJeefYeVe eevleeW ceW Deveske keee&eceeW kes ceeOece mes ceveeee ieee~
meved 2010 ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes ieef"le DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLekej pevceYetefce efJekeeme
keceser eje YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekevoer (efveke ieesjKehegj-G.e.) kee efJekeemekeee& mecheVe efkeee ieee nw~
leerLe& hej YeieJeeve heg<heobleveeLe keer meJee 9 heg heeemeve eeflecee megvoj efpevecebefoj ceW efJejepeceeve neskej hebekeueeCeke eeflee
mes eefleefle nes egkeer nQ leLee YeieJeeve heg<heobleveeLe keerefle&mlebYe leerLe& keer keer efle& kees efoied efoievleJeeheer Keeefle eehle kejeves ceW
efveefceeYetle nw~
meved 2012 ceW DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer (jepe.) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes MeebefleJeerj
veiej kes efveke efmLele ceneJeerj Oeece heefjmej ceW hebeyeeueeefle efoiecyej pewve cebefoj kee YeJe efvecee&Ce keee& mecheVe ngDee nw~
eneB hej heeBeeW yeeueeefle YeieJeeve keer eefleceeSB efJejepeceeve kejkes he=Leked JesefoeeW ceW heeeJeleer, #es$eheeue keer eefleceeSB Yeer

(38)

efJejepeceeve keer ieF& nQ~ mebmLeeve eje Ge efpevecebefoj kee hebekeueeCeke efoveeBke 29 peveJejer mes 2 hejJejer 2012 leke meevebo
mecheVe efkeee ieee nw leLee efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes Devleie&le Fme pewve cebefoj kee mebeeueve megee he mes efkeee
pee jne nw~
Fme mebmLeeve kes eje mecee-mecee hej efJeefJeOe hebekeueeCeke eefle<"eSb SJeb Oeee|ceke keee&ece mecheVe nesles jnles nQ~
mebmLeeve kes DeodYegle keee&keueehe keer esCeer ceW nw-Ceceeskeej ceneceb$e yeQke, peneB eefleJe<e& eeueg YeeeW eje ueeKeeW keer
mebKee ceW Ceceeskeej ceb$e efueKekej pecee kejeS peeles nQ~ es kejes[eW ceneceb$e efJeMJeMeebefle keer efkejCeW emeeefjle kejves ceW DeefleMee
OejesnjmJehe nQ~

mebmLeeve eje efoes peeves Jeeues hegjmkeej

ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeej-meved 1995 mes eleske heeBe Je<e& ceW en hegjmkeej pewve Oece& hej Gemlejere MeesOe leLee
mebmLeeve keer Mew#eefCeke ieefleefJeefOeeeW ceW meneesie nsleg efkemeer Yeer pewve efJeeve ee meceefhe&le keee&kelee& kees 1,00,000/-(Ske
ueeKe) hees keer veieo jeefMe, eMeeqmle-he$e Fleeefo kes meeLe eoeve efkeee peelee Lee~ Deewue 2006 ceW ieefCeveerecegKe eer
%eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kes DeJemej hej mebmLeeve eje eefleJe<e& Fme hegjmkeej kees osves kee
efveCe&e efueee ieee Dele: Deye en hegjmkeej eefleJe<e& efkemeer Jeefj efJeeve DeLeJee efJeefMe meceepemesJeer kees eoeve efkeee peelee nw~
Deee|ekee jlveceleer hegjmkeej-meved 1999 ceW mLeeefhele 11,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee
peeves Jeeuee hegjmkeej~
pecyeterhe hegjmkeej-meved 2000 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee peeves
Jeeuee hegjmkeej~
eer essueeue pewve hegjmkeej-meved 2003 ceW mLeeefhele 11,000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee
peeves Jeeuee hegjmkeej~
vebeeJele& cenue hegjmkeej-meved 2004 mes eejbYe 25000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee peeves
Jeeuee hegjmkeej~
pecyeterhe yeeue eefleYee hegjmkeej-meved 2010 mes eejbYe 11000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve
efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
Ghejese hegjmkeejeW kes Deefleefje YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&<^ere efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e& kes DeJemej hej Ieesef<ele
YeieJeeve $e+<eYeosJe vesMeveue DeJee[&, yeeeer hegjmkeej, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj hegjmkeej,
ieefCeveer %eeveceleer oer#ee mJeCe& peebleer hegjmkeej SJeb nerjke peebleer hegjmkeej Yeer mebmLeeve eje eoeve efkees pee
egkes nQ~
Fme ekeej en mebmLeeve Deheveer efJeefYeVe mecee|hele keee& eespeveeDeeW eje meceepe keer mesJee ceW eefle#eCe mebueive nw~ ceeveefmeke
Meebefle, DeeOeeeqlceke efJekeeme, eeke=efleke meewvoe& SJeb Deve Deveske ueeYe Ske meeLe eehle kejves nsleg en mebmLeeve pebyeterhe oMe&ve
kes efueS Deehekees meeoj Deecebef$ele kejlee nw~

B:C:B:C

(39)

Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes efMejesceefCe mebj#eke

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.

eerceleer efvece&}e pewve Oe.he. mJe. eer hesceevo pewve, lelheg$e heoerhe kegceej pewve, Keejer yeeJe}er, efouueer-6~
eerceleer megceve pewve Oe.he. eer efoeqiJepee eEmen pewve, Fboewj~
eer ceneJeerj hemeeo pewve mebIeheefle, peer-19, meeTLe SkemesvMeve, veF& efouueer~
eer censv heeue njsv kegceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
eerceleer ceesnveer pewve Oe.he. eer megveer} pewve, heerle efJenej, efouueer~
eer osJesvo kegceej pewve (Oeens[e Jee}s) ieg[ieeBJe (nefj.)~
eerceleer Meejoe jeveer pewve Oe.he. mJe. efjKeyeebo pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
[e@. osJesv kegceej pewve, Yeesheeue (ce.e.)
eerceleer mebieerlee pewve Oe.he. eer mebpeerJe kegceej pewve, Mesjkees (efyepeveewj) G.e.
eer Deefveue kegceej pewve, oefjeeiebpe, efouueer
eer yeer.[er. ceoveeFke, cegcyeF&
eer Oevekegceej pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
eer efpelesv kegceej pewve SJeb eerceleer megveerlee pewve keesef[ee, heueesefj[e, et.Sme.S.
eerceleer efJeceuee osJeer pewve Oe.he. eer DeesceekeeMe pewve, mJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
eer Deefcele pewve SJeb mebYeJe pewve megheg$e eerceleer Deveerlee pewve Oe.he. eer cetueebo pewve heeveer, efomehegj (keecehe) Deemeece~
eerceleer Deefpele kegceejer pewve Oe.he. eer censv kegceej pewve, Deesyesoguueeiebpe (jeemesve) ce.e.~
eer veeefYekegceej pewve, pewve yegke ef[hees, meer-4, heer.Jeer. Deej. hueepee kes heers, kevee@ huesme, veF& efouueer~

Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes hejce mebj#eke

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.

eer ceeBieer}e} yeeyet}e} hene[s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~

[e@. hekeeMeevo pewve, 792 efJeJeskeevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.he.)~
eer megcele hekeeMe pewve, ieppet keje, Meenoje, efouueer~
eer megveer} kegceej pewve, eje-megveer} wkemeeF&ume, mejOevee (cesj") G.he.~
mJe. eer hekeeMe ebo Decees}ke ebo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
eer heegcve kegceej peJesjer, jeskeef[ee}sve, yeesjerJe}er (Jesm) cegbyeF&~
eerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. eer keevleer hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
eerceleer G<ee pewve Oe.he. eer efJece} hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
eerceleer meefjlee pewve Oe.he. eer jepekegceej pewve, efkeoJeF& veiej, keevehegj~
mJe. eerceleer kew}eMeJeleer Oe.he. eer kew}eMe ev pewve , leesheKeevee yeepeej, cesj"~
eer Yeevesv kegceej pewve, eje-eer efJeee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peehegj~
eer heoerhe kegceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.he.)~
eer megjsMeebo heJeve kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.e.)~
eer veLeceue heejmeceue pewve, keuekeee-7~
eerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. eer keceueebo pewve, meveeJeo (ce.e.)~
eer heebo pewve keeefjee, efouueer
eer DeeMeg pewve, keeuekee peer, veF& efouueer
eer eegcve kegceej pewve eser mee., eer Decejebo pewve meje&he, ueKeveT (G.e.)
eerceleer MeefMe pewve Oe.he. eer efovesMeebo pewve, efMeJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
eerceleer DeeoMe& pewve Oe.he. mJe. eer DevevleJeere& pewve kes megheg$e eer ceveespe kegceej pewve, cesj"~
eerceleer Deejleer pewve Oe.he. eer ekeeMeebo pewve MeerMes Jeeues, Fueeneyeeo (G.e.)~

(40)

Meee mJeeOeee kee eejbefYeke cebieueeejCe

vece: efmesYe:, vece: efmesYe, vece: efmesYe:
DeeWkeejb efJevogmebegeb, efveleb Oeeeefvle eesefieve:~
keeceob cees#eob ewJe, DeeWkeejee vecees vece:~~1~~
DeefJejueMeyoIeveewIe-e#eeefuelemekeueYetleueceuekeuebkee~
cegefveefYeheeefmeleleerLee&-mejmJeleer njleg vees ogefjleeved~~2~~
De%eeveefleefcejevOeeveeb,
e#egvceerefueleb esve,

%eeveebpeveMeueekeee~
lemcew eeriegjJes vece:~~3~~

eer hejceiegjJes vece:, hejchejeeee&iegjJes vece:~ mekeuekeueg<eefJeOJebmekeb, esemeeb heefjJeOe&keb,

Oece&mecyevOekeb, heeheeCeeMekeb, hegCeekeeMekeb YeJepeerJeceve: eefleyeesOekeejkeb Fob Meeeb
eer cenehegjeCemeej1 veeceOeseb, Deme cetueebLekelee&j: eer meJe&%eosJee:, leogejevLekelee&j:
eer ieCeOejosJee: eefleieCeOejosJee: les<eeb Jeeesvegmeeceemeee eer ieefCeveer %eeveceleerefJejefeleb2~
eesleej: meeJeOeeveleee e=CJevleg~
cebieueb YeieJeeved Jeerjes, cebieueb ieewlecees ieCeer~
cebieueb kegvokegvoeees, pewveOeceexmleg cebieueced~~4~~
B:C:B:C

1. efpeme ebLe kee mJeeOeee kejvee nes Gmekee veece uesvee eeefnS~
2. Gme ebLe kes pees jeefelee neW Gvekee veece uesvee eeefnS~

cenehegjeCe meej
($esme" Meueekee heg<e eefjle)

eLece DeefOekeej
-cebieueeejCeeerceles mekeue%eeve-meeceepeheoceereg<es~
Oece&eeYe=les Ye$ex, vece: mebmeejYeerceg<es~~1~~
pees Devevleelegehe Devlejbie Deewj Deeeeflenee&he yeefnjbie ue#ceer mes meefnle nQ, efpevneWves mecemle
heoeLeeX kees peeveves Jeeues kesJeue%eeveheer meeceepe kee heo eehle kej efueee nw, pees Oece&ee kes Oeejke nQ, ueeske$ee
kes DeefOeheefle nQ Deewj hebe hejeJele&vehe mebmeej kee Yee ve kejves Jeeues nQ, Ssmes eer Den&vleosJe kees nceeje
vecemkeej nw~~1~~
pees meYeeheer mejesJej ceW yew"s ngS YeJepeerJeeW kes cegKeheer keceueeW kees ekeeefMele kejves kes efueS mete& kes
meceeve Les, efpevneWves kece&heer Me$egDeeW kees ve kejves Jeeues meceereerve Oece& kee GheosMe efoee Lee Deewj efpevemes Deheves
JebMe kee ceenelce megvekej JeukeueeW kees heefnves ngS Yejleheg$e cejerefe ves ueerueehetJe&k e ve=le efkeee, Ssmes Gve
veeefYejepee kes heg$e Je=<eYeefevn mes meefnle DeeefoosJe (eLece leerLekej) YeieJeeved Je=<eYeosJe kees ceQ vecemkeej kej
Skeeeefee mes yeej-yeej Gvekeer mlegefle kejlee ntB~
Fvekes heeeled pees Oece&meeceepe kes DeefOeheefle nQ, Ssmes DeefpeleveeLe kees Deeefo ueskej ceneJeerjhee&vle lesF&me
leerLekejeW kees Yeer vecemkeej kejlee ntB~ Fmekes yeeo, kesJeue%eeveheer meeceepe kes egJejepe heo ceW efmLele jnves Jeeues
leLee mecei%eeveheer keC"eYejCe kees eehle ngS ieCeOejeW keer ceQ yeej-yeej mlegefle kejlee ntB~ ns YeJeheg<eeW! pees
JeeefLe&ke vee keer Dehes#ee Deeefo Deewj Devle mes jefnle nw, GVele nw, Deveske heueeW kees osves Jeeuee nw Deewj efJemle=le
leLee meIeve eee mes ege nw, Ssmes eglemkebOeheer Je=#e keer Gheemevee kejes~

2 / eLece DeefOekeej

cenehegjeCe keer meeLe&kelee

cenehegjeCe meej

cenehegjeCe veece keer meeLe&kelee

leerLexMeeceefhe ees<eeb, nefueveeceOe&eefeCeeced~
ef$e<eefue#eCeb Je#es, hegjeCeb leodef<eeceefhe~~20~~
hegjeleveb hegjeCeb meeled, levcenvcenoeeeeled~
cenefheefolJeeled, ceneeseesvegMeemeveeled~~21~~
keefJeb hegjeCeceeefele, eme=lelJeeled hegjeCelee~
cenJeb mJeceefncvewJe, lemeslevewefve&eles~~22~~
ceneheg<emebyebefOe, ceneYegoeMeemeveced~
cenehegjeCeceecveele-cele Slevcenef<e&efYe:~~23~~
$e+ef<eeCeerlecee<e meeled, meteb metve=leMeemeveeled~
Oecee&vegMeemeveeesob, Oece&Meeeefceefle mce=leced~~24~~
Fefleneme Fleerb leod, Feflen nemeerefoefle egles:~
FefleJe=eceLeweflee-ceecveeeb eeceveefvle leled~~25~~
hegjeCeefceeflenemeeKeb, eleesJeee ieCeeefOehe:~
leeflkeueenceOeerJe&#es, kesJeueb Yeefeeesefole:1~~26~~
leerLekejeW, eeJeefle&eeW, yeueYeeW, veejeeCeeW Deewj Gvekes Me$egDeeW-eefleveejeeCeeW kee Yeer hegjeCe kenBtiee~ en
ebLe Delevle eeeerve keeue mes eeefuele nw, FmeefueS hegjeCe kenueelee nw~ FmeceW ceneheg<eeW kee JeCe&ve efkeee ieee
nw DeLeJee leerLekej Deeefo ceneheg<eeW ves Fmekee GheosMe efoee nw DeLeJee Fmekes he{ves mes ceneved keueeCe keer eeefhle
nesleer nw FmeefueS Fmes cenehegjeCe kenles nQ~ eeeerve keefJeeeW kes Deeee mes Fmekee emeej ngDee nw, FmeefueS Fmekeer
hegjeCelee-eeeervelee eefme ner nw leLee Fmekeer cenee Fmekes ceenelce mes ner eefme nw, FmeefueS Fmes
cenehegjeCe kenles nQ, Ssmee Yeer efkeleves ner efJeeved cenehegjeCe keer efveefe-DeLe& kejles nQ~ en hegjeCe ceneheg<eesW
mes mebyebOe jKeves Jeeuee nw leLee ceneved DeYegoe-mJeie& cees#eeefo keueeCeeW kee keejCe nw FmeefueS cenef<e& ueesie
Fmes cenehegjeCe ceeveles nQ~ en ebLe $e+ef<eeCeerle nesves kes keejCe Dee<e&, meleeLe& kee efveheke nesves mes mete leLee
Oece& kee eheke nesves kes keejCe Oece&Meee ceevee peelee nw~ Fefle Fn Deemeerled eneB Ssmee ngDee-Ssmeer Deveske
keLeeDeeW kee FmeceW efveheCe nesves mes $e+ef<eieCe Fmes Fefleneme Deewj Sseflee Yeer ceeveles nQ~ efpeme Fefleneme veeceke
cenehegjeCe kee keLeve mJeeb ieCeOejosJe ves efkeee nw, Gmes ceQ cee$e Yeefe mes esefjle nes kej kentBiee, keeeWefke ceQ
Deuhe%eeveer ntB~ eeeerve keefJeeeW eje #egCCe efkees iees-efveheCe kej megiece yeveees iees keLeeceeie& ceW cesjer Yeer
ieefle nw keeeWefke Deeies eueves Jeeues heg<eeW kes eje pees ceeie& meehe kej efoee peelee nw, efhej Gme ceeie& ceW keewve heg<e
mejueleehetJe&ke veneR pee mekelee nw ? DeLee&led meYeer pee mekeles nQ~
FmeefueS ceQ eeeerve keefJeeeW kees ner neLe kee meneje ceevekej Fme hegjeCeheer meceg kees lewjves kes efueS lelhej
ngDee ntB~ Gece-Gece GheosMeheer jlveeW mes Yejs ngS Fme keLeehe meceg ceW ceiejceeW kees es[kej meej
JemlegDeeW kes enCe kejves ceW ner eelve kejvee eeefnS~~20-26~~
1. DeeefohegjeCe, heJe& 1

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ebLekelee& eer efpevemesve mJeeceer

eLece DeefOekeej / 3

FmeefueS efpevekes Jeeveheer ohe&Ce ceW mecemle Meee eefleefyeefcyele Les, ceQ Gve keefJeeeW kees yengle ceevelee ntB
Gvekee Deeoj kejlee ntB~ cegPes Gve Deve keefJeeeW mes keee eeespeve nw, pees JeLe& ner Deheves kees keefJe ceeves ngS nQ~
ceQ Gve hegjeCe kes jeves Jeeues keefJeeeW kees vecemkeej kejlee ntB, efpevekes cegKekeceue ceW mejmJeleer mee#eeled efveJeeme
kejleer nQ leLee efpevekes Jeeve Deve keefJeeeW keer keefJelee ceW met$eheele kee keee& kejles nQ-cetueYetle nesles nQ~
Fve ekejCeeW kes he{ves mes en mhe nw efke Jele&ceeve ceW cegefle DeeefohegjeCe Yeeie-1, Yeeie-2 Deewj GejhegjeCe
es leerveeW ebLe efceuekej ner cenehegjeCe kenueeles nQ~ Fve leerveeW ebLeeW ceW eewyeerme leerLekej, yeejn eeJeleea, veJe
yeueosJe, veJe veejeeCe Deewj veJe eefleveejeeCe, Ssmes $esme" Meueekee heg<eeW kee JeCe&ve nw~ Fvekes Debleie&le lees npeejeW
keLeevekeeW kee en cenehegjeCe ebLe YeC[ej nw~

ebLekelee& eer efpevemesve mJeeceer

(OeJeueeerkeekeej eer Jeerjmesveeeee& kes efMe<e Les)
Jes Delevle eefme Jeerjmesve Yeejke nceW heefJe$e kejW, efpevekeer Deelcee mJeeb heefJe$e nw, pees keefJeeeW ceW es
nQ, pees ueeskeJeJenej leLee keeJemJehe kes ceneved %eelee nQ leLee efpevekeer JeeCeer kes meeceves DeewjeW keer lees yeele ner
keee, mJeeb megjieg ye=nmheefle keer JeeCeer Yeer meerefcele-Deuhe peeve he[leer nw~
OeJeueeefo efmeevleeW kes Thej Deveske GheefveyevOe-ekejCeeW kes jeves Jeeues nceejs ieg eer Jeerjmesve Yeejke
kes keesceue ejCekeceue ncesMee nceejs cevehe mejesJej ceW efJeeceeve jnW~
OeJeueeb YeejleeR leme, keerefle e efJeOegefvece&ueeced~
OeJeueerke=leefveMMes<e-YegJeveeb veVeceercenced1~~58~~
eer Jeerjmesve ieg keer OeJeue, evcee kes meceeve efvece&ue Deewj mecemle ueeske kees OeJeuee kejves Jeeueer JeeCeer
(OeJeueeerkee) leLee keerefle& kees ceQ yeej-yeej vecemkeej kejlee ntB~
keefJelee Yeer Jener eMebmeveere mecePeer peeleer nw, pees Oece&Meee mess mebyebOe jKeleer nw~ Oece&Meee kes mebyebOe mes
jefnle keefJelee ceveesnj nesves hej Yeer cee$e heeheeeJe kes efueS nesleer nw~
pees eeeervekeeue kes Fefleneme mes mebyebOe jKeves Jeeuee nes, efpemeceW leerLekej, eeJeleea Deeefo ceneheg<eeW kes eefj$e kee
efe$eCe efkeee ieee nes leLee pees Oece&, DeLe& Deewj keece kes heue kees efoKeeves Jeeuee nes, Gmes cenekeeJe kenles nQ~

keLee Deewj keLeke kes ue#eCe

yegefceeveeW kees Fme keLeejcYe kes henues ner keLee, Jeee Deewj eesleeDeeW kes ue#eCe DeJeMe ner kenvee eeefnS~
cees#e heg<eeLe& kes Gheeesieer nesves mes Oece&, DeLe& leLee keece kee keLeve kejvee keLee kenueeleer nw~ efpemeceW Oece& kee
efJeMes<e efveheCe neslee nw Gmes yegefceeved heg<e melkeLee kenles nQ~ Oece& kes heuemJehe efpeve DeYegoeeW keer eeefhle
nesleer nw, GveceW DeLe& Deewj keece Yeer cegKe nQ Dele: Oece& kee heue efoKeeves kes efueS DeLe& Deewj keece kee JeCe&ve kejvee
Yeer keLee kenueeleer nw~ eefo en DeLe& Deewj keece keer keLee Oece&keLee mes jefnle nes, lees efJekeLee ner kenueeesieer Deewj cee$e
heeheeeJe kee ner keejCe nesieer~ efpememes peerJeeW kees mJeie& Deeefo DeYegoe leLee cees#e keer eeefhle nes peeleer nw, JeemleJe ceW
1. DeeefohegjeCe, heJe& 1

4 / eLece DeefOekeej

Jeee kes ue#eCe

cenehegjeCe meej

Jener Oece& kenueelee nw, Gmemes mebyebOe jKeves Jeeueer pees keLee nw, Gmes mece&keLee kenles nQ~ mehle $e+efeeW mes
MeesYeeeceeve ieCeOejeefo osJeeW ves Fme mece&keLee kes meele Debie kens nQ~ Fve meele DeeW mes Yetef<ele leLee DeuebkeejeW mes mepeer
ngF& keLee veer kes meceeve Delevle mejme nes peeleer nw~ Je, #es$e, leerLe&, keeue, YeeJe, ceneheue Deewj eke=le es meele Debie
kenueeles nQ~ ebLe keer Deeefo ceW Fvekee efveheCe DeJeMe nesvee eeefnS~
peerJe, hegodieue, Oece&, DeOece&, DeekeeMe Deewj keeue es n Je nQ~ TOJe&, ceOe Deewj heeleeue es leerve ueeske
#es$e nQ~ efpevesvosJe kee eefj$e ner leerLe& nw~ Yetle, YeefJe<eled Deewj Jele&ceeve en leerve ekeej kee keeue nw~
#eeeesheMeefceke DeLeJee #eeefeke es oes YeeJe nQ~ leJe%eeve kee nesvee heue kenueelee nw Deewj JeCe&veere keLeeJemleg kees
eke=le kenles nQ~ Fme ekeej Thej kens ngS meele Debie efpeme keLee ceW heeS peeSB, Gmes melkeLee kenles nQ~ Fme ebLe
ceW Yeer DeJemej kes Devegmeej Fve DebieeW kee efJemleej efoKeeee peeSiee~

Jeee kes ue#eCe

Thej kener ngF& keLee kees kenves Jeeuee Deeeee& Jener heg<e nes mekelee nw, pees meoeeejer nes, efmLejyegef nes,
FefveeW kees JeMe ceW kejves Jeeuee nes, efpevekeer meye FefveeB meceLe& neW, efpemekes Debieesheebie megvoj neW, efpemekes Jeeve
mhe heefjceeefpe&le Deewj meyekees efee ueieves Jeeues neW, efpemekee DeeMee efpevesvceleheer meceg kes peue mes Oeguee ngDee
Deewj efvece&ue nes, efpemekeer JeeCeer mecemle oes<eeW kes DeYeeJe mes Delevle GppJeue nes, eerceeved nes, meYeeDeeW kees JeMe
ceW kejves Jeeuee nes, eMemle Jeeve yeesueves Jeeuee nes, iebYeerj nes, eefleYee mes ege nes, efpemekes JeeKeeve kees melheg<e
hemebo kejles neW, Deveske eMve leLee keglekeeX kees menves Jeeuee nes, oeeueg nes, esceer nes, otmejs kes DeefYeeee kees
mecePeves ceW efvehegCe nes, efpemeves mecemle efJeeeDeeW kee DeOeeve efkeee nes Deewj Oeerj, Jeerj nes, Ssmes heg<e kees ner keLee
kenveer eeefnS~
pees Deveske GoenjCeeW kes eje JemlegmJehe kenves ceW kegMeue nw, mebmke=le, eeke=le Deeefo Deveske Yee<eeDeeW ceW
efvehegCe nw, Deveske Meee Deewj keueeDeeW kee peevekeej nw, Jener Gece Jeee kene peelee nw~
Jeee kees eeefnS efke Jen keLee kenles mecee DebiegefueeeB veneR ekeeJes,ve YeeQn ner eueeJes, ve efkemeer hej
Dee#eshe kejs, ve nBmes, ve peesj mes yeesues Deewj ve Oeerjs ner yeesues~ eefo keoeefeled meYee kes yeere ceW peesj mes yeesuevee he[s,
lees Glehevee es[kej meleeceeefCele Jeeve Fme ekeej yeesues, efpememes efkemeer kees #eesYe ve nes~ Jeee kees ncesMee
Jener Jeeve yeesuevee eeefnS, pees efnlekeejer nes, heefjefcele nes, OeceexheosMe mes meefnle nes Deewj eMe kees kejves Jeeuee nes~
DeJemej Deeves hej Yeer DeOece&ege leLee Dekeerefle& kees hewueeves Jeeues Jeeve veneR kenvee eeefnS~ Fme ekeej DeegefeeeW
kee heefjnej kejves Jeeueer keLee keer egefeeeW kee meceked ekeej mes efJeeej kej pees JeCe&veere keLeeJemleg kee eejbYe
kejlee nw, Jen eMebmeveere es Jeee mecePee peelee nw~ yegefceeved Jeee kees eeefnS efke Jen Deheves cele keer mLeehevee
kejles mecee Dee#esefheCeer keLee kens, efceLeecele kee KeC[ve kejles mecee efJe#esefheCeer keLee kens, hegCe kes
heuemJehe efJeYetefle Deeefo kee JeCe&ve kejles mecee mebJesefoveer keLee kens leLee Jewjeie Glheeove kes mecee efveJexefoveer
keLee kens~ Fme ekeej Oece&keLee kes DebieYetle Dee#esefheCeer, efJe#esefheCeer, mebJesefoveer Deewj efveJexefoveerhe eejeW keLeeDeeW
kee efJeeej kej eesleeDeeW keer eesieleevegmeej Jeee kees keLeve kejvee eeefnS~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eeslee kes ue#eCe

eLece DeefOekeej / 5

eeslee kes ue#eCe

pees ncesMee Oece&eJeCe kejves ceW ueies jnles nQ, efJeeveeW ves GvnW eeslee ceevee nw~ Des Deewj yegjs kes Yeso mes
eeslee Deveske ekeej kes nQ, Gvekes Des Deewj yegjs YeeJeeW kes peeveves kes efueS veeres efueKes Devegmeej evleeW keer
keuhevee keer peeleer nw~
mJeie&, cees#e Deeefo keueeCeeW keer Dehes#ee jKekej ner Jeee kees mevceeie& kee GheosMe osvee eeefnS leLee eeslee
kees megvevee eeefnS keeeWefke melheg<eeW keer eseSB JeemleefJeke keueeCe keer eeefhle kes efueS nesleer nQ Deve ueewefkeke
keeeeX kes efueS veneR~ pees eeslee Meget<ee Deeefo iegCeeW mes ege neslee nw, Jener eMebmeveere ceevee peelee nw~ Fmeer ekeej
pees Jeee Jeelmeue Deeefo iegCeeW mes Yetef<ele neslee nw, Jener eMebmeveere ceevee peelee nw~ Meget<ee, eJeCe, enCe, OeejCe,
mce=efle, Tn, Deheesn Deewj efveCeeaefle es eesleeDeeW kes Dee" iegCe peevevee eeefnS~ YeeJeeLe&-melkeLee kees megveves keer
Fe nesvee Meget<ee iegCe nw, megvevee eJeCe nw, mecePekej enCe kejvee enCe nw, yengle mecee leke Gmekeer OeejCee
jKevee OeejCe nw, efheues mecee enCe efkees iees GheosMe Deeefo kee mcejCe kejvee mcejCe nw, leke& eje heoeLe& kes
mJehe kes efJeeej kejves keer Meefe nesvee Tn nw, nse JemlegDeeW kees es[vee Deheesn nw Deewj egefe eje heoeLe& kee
efveCe&e kejvee efveCeeaefle iegCe nw~ eesleeDeeW ceW Fvekee nesvee Delevle DeeJeMeke nw~ melkeLee kes megveves mes eesleeDeeW kees
pees hegCe kee mebee neslee nw, Gmemes GvnW henues lees mJeie& Deeefo DeYegoeeW keer eeefhle nesleer nw Deewj efhej ece mes
cees#e keer eeefhle nesleer nw~ Fme ekeej ceQves MeeeeW kes Devegmeej Deehe ueesieeW kees keLeecegKe (keLee kes eejbYe) kee
JeCe&ve efkeee nw, Deye Fme keLee kes DeJeleej kee mebyebOe kenlee ntB, mees megvees~
ieghejcheje mes Ssmee megvee peelee nw efke henues le=leerekeeue kes Deble ceW veeefYejepe kes heg$e YeieJeeved $e+<eYeosJe
efJenej kejles ngS Deheveer Fe mes he=efLeJeer kes cegkegYetle kewueeMeheJe&le hej Deekej efJejepeceeve ngS~ kewueeMe heJe&le
hej efJejepeceeve ngS Gve YeieJeeved $e+<eYeosJe keer osJeeW ves YeefehetJe&ke hetpee keer leLee peg[s ngS neLeeW kees cegkeg mes
ueieekej mlegefle keer1~
osJeeefOeosJe YeieJeeved Deeee&keejer efJeYetefle kes meeLe peye meceJemejCe meYee ceW efJejepeceeve Les, leye Yeefe mes
Yejs ngS cenejepe Yejle ves n<e& kes meeLe Deekej GvnW vecemkeej efkeee~ cenejepe Yejle ves ceveg<e Deewj osJeeW mes
hetefpele Gve efpevesvosJe keer DeLe& mes Yejs ngS Deveske mlees$eeW eje hetpee keer Deewj efhej Jes efJevee mes vele neskej Deheves eesie
mLeeve hej yew" iees~ Fmekes Devevlej cetefle&ceeved efJevee keer lejn cenejepe Yejle neLe pees[ meYee kes yeere Ke[s neskej en
Jeeve kenves ueies~ eeLe&vee kejles mecee cenejepe Yejle kes oeBleeW keer efkejCeheer kesMej mes MeesYeeeceeve cegKe mes pees
ceveesnj JeeCeer efvekeue jner Leer, Jen Ssmeer ceeuetce nesleer Leer, ceevees Gvekes cegKe mes emeVe ngF& GppJeue JeCe&OeeefjCeer
mejmJeleer ner efvekeue jner nes~ ns mJeeefceved! leerveeW ueeskeeW keer ue#ceer kes cegKe osKeves kes efueS cebieue ohe&Ce kes meceeve
DeeejCe kejves Jeeues Deehekes Fve JeeveeW kes efJemleej ceW eefleefyeefcyele ngF& mebmeej keer mecemle JemlegDeeW kees eeefhe ceQ osKe
jne ntB, leLeeefhe cesjs oe ceW keg hetves keer Fe G" jner nw Deewj Gme Fe kee keejCe Deehekes Jeeveheer Dece=le
kes efvejvlej heeve kejles jnves keer ueeuemee ner mecePeveer eeefnS~ ns osJe! eeefhe ueesie ken mekeles nQ efke ieCeOej kees
es[kej mee#eeled Deehemes hetves Jeeuee en keewve nw ? leLeeefhe ceQ Fme yeele kees keg veneR mecePelee, Deehekeer meeefleMee
Yeefe ner cegPes Deehemes hetves kes efueS esefjle kej jner nw~

6 / eLece DeefOekeej

eeer Yejle kee eMve-eYeg kee Gej

cenehegjeCe meej

eeer Yejle kee eMve

ns YeieJeved! ceQ leerLekej Deeefo ceneheg<eeW kes Gme hegCe kees megvevee eenlee ntB efpemeceW meJe&%eeCeerle mecemle
OeceeX kee meben efkeee ieee nes~ ns osJe! cegPe hej emeVe nesFS, oee keerefpeS Deewj keefnS efke Deehekes meceeve
efkeleves meJe&%e-leerLekej neWies ? cesjs meceeve efkeleves eeJeleea neWies ? efkeleves veejeeCe, efkeleves yeueYe Deewj efkeleves
Gvekes Me$eg-eefleveejeeCe neWies ? Gvekee Deleerle eefj$e kewmee Lee? Jele&ceeve ceW Deewj YeefJe<eled ceW kewmee nesiee?
ns Jee=es! en meye ceQ Deehemes megvevee eenlee ntB~ ns meyekee efnle kejves Jeeues efpevesv! en Yeer keefnS efke Jes meye
efkeve-efkeve veeceeW kes Oeejke neWies ? efkeme-efkeme iees$e ceW GlheVe neWies ? Gvekes menesoj keewve-keewve neWies ? Gvekes
keee-keee ue#eCe neWies ? Jes efkeme Deekeej kes Oeejke neWies ? Gvekes keee-keee DeeYet<eCe neWies ? Gvekes keee-keee
Dee neWies ? Gvekeer Deeeg Deewj Mejerj kee eceeCe keee nessiee ? Ske-otmejs ceW efkelevee Devlej nesiee ? efkeme egie
ceW efkeleves egieeW kes DebMe nesles nQ ? Ske egie mes otmejs egie ceW efkelevee Devlej nesiee ? egieeW kee heefjJele&ve efkeleveer yeej
neslee nw ? egie kes keewve mes Yeeie ceW ceveg-keguekej GlheVe nesles nQ ? Jes keee peeveles nQ ? Ske ceveg mes otmejs ceveg
kes GlheVe nesves leke efkelevee Devlejeue neslee nw ? ns osJe! en meye peeveves kee cegPes keewletnue GlheVe ngDee nw, mees
eLeeLe& jerefle mes cegPes Fve meye leJeeW kee mJehe keefnS~ Fme ekeej eMve kej cenejepe Yejle eghe nes iees Deewj
keLee megveves ceW Glmegke nesles ngS Deheves eesie Deemeve hej yew" iees, leye mecemle meYee ves Yejle cenejepe kes Fme
eMve keer meeefleMee eMebmee keer, pees efke mecee kes Devegmeej efkeee ieee Lee, ekeeMeceeve DeLeeX mes Yeje ngDee Lee,
hetJee&hej mebyebOe mes meefnle Lee leLee Gleheves mes jefnle Lee~

eYeg kee Gej

Fme ekeej cenejepe Yejle kes eje eeLe&vee efkees iees DeeefoveeLe YeieJeeved meeefleMee ieb Yeerj JeeCeer mes hegjeCe
kee DeLe& kenves ueies~ Gme mecee YeieJeeve kes cegKe mes pees JeeCeer efvekeue jner Leer, Jen ye[e ner Deeee& kejves Jeeueer
Leer, keeeWefke Gmekes efvekeueles mecee ve lees leeueg, keC", DeeW" Deeefo DeJeeJe ner efnueles Les Deewj ve oeBleeW keer efkejCe
ner eke nes jner Leer~
DeLeJee meecege ceW YeieJeeved kee cegKekeceue ner Fme mejmJeleer kee Glheefe mLeeve Lee~ Gmeves JeneB GlheVe
neskej ner peieled kees JeMe ceW efkeee~ YeieJeeved kes cegKe mes pees efoJeOJeefve eie nes jner Leer, Jen yeesueves keer Fe
kes efyevee ner eke nes jner Leer, mees "erke nw, keeeWefke peieled kee Gej eenves Jeeues ceneheg<eeW keer eseSB Deeee&
kejves Jeeueer ner nesleer nQ~ efpeme ekeej venjeW kes peue kee eJeen Skehe nesves hej Yeer Deveske ekeej kes Je=#eeW kees
heekej Deveskehe nes peelee nw, Gmeer ekeej efpevesvosJe keer JeeCeer Skehe nesves hej Yeer he=Leked-he=Leked eesleeDeeW kees
eehle kej Deveskehe nes peeleer nw~
YeeJeeLe&-YeieJeeved keer efoJeOJeefve GodiecemLeeve mes Skehe ner eke nesleer nw hejvleg GmeceW meJe&Yee<eehe
heefjCeceve nesves kee DeefleMee neslee nw, efpememes meye eeslee ueesie Gmes Deheveer-Deheveer Yee<ee ceW mecePe peeles nQ~ Jes
peieodieg YeieJeeved mJeeb ke=leke=le neskej Yeer OeceesxheosMe kes eje otmejeW keer YeueeF& kes efueS Geesie kejles Les~
1. eneB en mecePevee nw efke YeieJeeve $e+<eYeosJe kees kesJeue%eeve eeeie ceW JeJe=#e kes veeres ngDee nw~ YeieJeeve kee eLece
meceJemejCe JeneR eeeie ceW yevee nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eYeg kee Gej

eLece DeefOekeej / 7

Fmemes efveee neslee nw efke ceneheg<eeW keer eseSB mJeYeeJe mes ner hejeshekeej kes efueS nesleer nQ~ Gvekes cegKe mes eke
ngF& efoJeJeeCeer ves Gme efJeMeeue meYee kees Dece=le keer Oeeje kes meceeve mevleg efkeee Lee keeeWefke Dece=leOeeje kes
meceeve ner Gvekeer JeeCeer YeJepeerJeeW kee mevleehe otj kejves Jeeueer Leer, pevce-cejCe kes og:Ke mes g[eves Jeeueer Leer~
cenejepe Yejle ves henues pees keg hete Lee, Gme meyekees YeieJeeved Je=<eYeosJe efyevee efkemeer ke kes ecehetJe&ke kenves
ueies~ peieodieg YeieJeeved Je=<eYeosJe ves meyemes henues Glmeefhe&CeerkeeuemebyebOeer eflejsme" Meueekeeheg<eeW kee eefj$e
efveheCe kejves Jeeues Delevle iebYeerj hegjeCe kee efveheCe efkeee, efhej DeJemeefhe&Ceerkeeue kee Deeee kej lelmebyebOeer
eflejsme" Meueekeeheg<eeW keer keLee kenves keer Fe mes heeref"keemeefnle Gvekes hegjeCe kee JeCe&ve efkeee~
eLece leerLekej YeieJeeve kes $e+<eYeosJe, Je=<eYeosJe, DeeefoveeLe, hegosJe Deewj Deeefoyeee Ssmes Deveske veece
eefme nQ~ Fvekes eLece ieCeOej kes Yeer Je=<eYemesve Deewj $e+<eYemesve es oes veece eefme nQ~
YeieJeeved Je=<eYeveeLe ves le=leere keeue kes Devle ceW pees hetJe&keeueerve Fefleneme kene Lee, Je=<eYemesve ieCeOej ves Gmes
DeLe&he mes DeOeeve efkeee~ leovevlej ieCeOejeW ceW eOeeve Je=<eYemesve ieCeOej ves YeieJeeved keer JeeCeer kees DeLe&he mes
oe ceW OeejCekej peieled kes efnle kes efueS Gmekeer hegjeCehe mes jevee keer~
Jener hegjeCe DeefpeleveeLe Deeefo Mes<e leerLekejeW, ieCeOejeW leLee ye[s-ye[s $e+ef<eeeW eje ekeeefMele efkeee ieee~
leovevlej elegLe&keeue kes Deble ceW Ske mecee efmeeLe& jepee kes heg$e meJe&%e ceneJeerj mJeeceer efJenej
kejles ngS jepeie=ner kes efJehegueeeue heJe&le hej Deekej efJejepeceeve ngS~ Fmekes yeeo helee eueves hej jepeie=ner
kes DeefOeheefle efJeveeJeeved esefCeke cenejepe ves peekej Gve Deefvlece leerLekej YeieJeeved ceneJeerj mes Gme hegjeCe
kees hete~ cenejepe esefCeke kes eefle ceneJeerj mJeeceer kes Devegen kee efJeeej kej ieewlece ieCeOej ves Gme
mecemle hegjeCe kee JeCe&ve efkeee~ ieewlece mJeeceer efejkeeue leke Gmekee mcejCe-efevleJeve kejles jns, yeeo ceW
GvneWves Gmes megOecee&eee& mes kene Deewj megOecee&eee& ves pecyetmJeeceer mes kene~ Gmeer mecee mes ueskej Deepe leke
en hegjeCe yeere ceW ve veneR nesves Jeeueer ieghejcheje kes ece mes euee Dee jne nw~ Fmeer hegjeCe kee ceQ Yeer Fme
mecee Meefe kes Devegmeej ekeeMe keBiee~ Fme keLeve mes en efme neslee nw efke Fme hegjeCe kes cetuekelee&
Debeflece leerLekej YeieJeeved ceneJeerj nQ Deewj efveke ece keer Dehes#ee Gej ebLekelee& ieewlece ieCeOej nQ~
cenejepe esefCeke kes eMve kees GsMe kejkes ieewlece mJeeceer ves pees Gej efoee Lee, Gmeer kee DevegmebOeeveefJeeej kej ceQ Fme hegjeCe ebLe keer jevee kejlee ntB~ en eeflecegKe veece kee ekejCe keLee kes mebyebOe kees metefele kejves
Jeeuee nw leLee keLee keer eeceeefCekelee efme kejves kes efueS Gheeesieer nw Dele: ceQves eneB Gmekee JeCe&ve efkeee nw~ en
hegjeCe $e+ef<eeeW kes eje kene ieee nw FmeefueS efveee mes eceeCeYetle nw~ DeleSJe DeelcekeueeCe eenves JeeueeW kees Fmekee
eeve, DeOeeve Deewj Oeeve kejvee eeefnS~ en hegjeCe hegCe ye{eves Jeeuee nw, heefJe$e nw, Gece ceuehe nw, Deeeg
ye{eves Jeeuee nw, es nw, eMe ye{eves Jeeuee nw Deewj mJeie& eoeve kejves Jeeuee nw~ pees ceveg<e Fme hegjeCe keer hetpee kejles
nQ, GvnW Meeefvle keer eeefhle nesleer nw, Gvekes meye efJeIve ve nes peeles nQ, pees Fmekes efJe<ee ceW pees keg hetles nQ GvnW
mevlees<e Deewj hegef keer eeefhle nesleer nw, pees Fmes he{les nQ, GvnW Deejesie leLee Deveske ceueeW keer eeefhle nesleer nw Deewj pees
megveles nQ, Gvekes keceeX keer efvepe&je nes peeleer nw~ Fme hegjeCe kes DeOeeve mes og:Ke osves Jeeues Keess mJehve ve nes peeles
nQ leLee megKe osves Jeeues Des mJehveeW keer eeefhle nesleer nw, Fmemes DeYeer heue keer eeefhle nesleer nw leLee efJeeej kejves
JeeueeW kees MegYe-DeMegYe Deeefo efveefceeeW-MekegveeW keer GheueefyOe Yeer nesleer nw~
Deye ceQ osJeeefOeosJe mJeebYet YeieJeeved Je=<eYeosJe kees vecemkeej kej Gvekes Fme cenehegjeCemebyebOeer Gheesele-

8 / eLece DeefOekeej

eer efpevemesve mJeeceer

cenehegjeCe meej

eejbYe kee efJemleej kes meeLe keLeve kejlee ntB~ DeLeevevlej Oece& kee mJehe peeveves ceW efpemekeer yegef ueie jner nw, Ssmes
yegefceeve esefCeke cenejepe ves ieCeveeeke ieewlece mJeeceer mes hete-ns YeieJeved! eer Je&ceeve mJeeceer kes cegKe mes en
mechetCe& hegjeCe DeLe&he mes ceQves megvee nw Deye Deehekes Devegen mes Gmes ebLehe mes megvevee eenlee ntB~
Fme ekeej ecegKe eeslee jepee esefCeke kes eMve kes Gej ceW ner YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer JeeCeer kes
Devegmeej SJeb eer ieewlece mJeeceer kes Gece kes Devegmeej ner Fve ebLeeW kee DeJeleej ngDee nw~ Ssmee cenehegjeCe kes kelee&
eer efpevemesveeeee& kee keLeve nw~
Fme cenehegjeCe Devleie&le DeeefohegjeCe kee keLeve nw leLee GejhegjeCe SJeb Deve Yeer heehegjeCe Deeefo ebLeeW kes
DeeOeej mes Fme cenehegjeCe meej ebLe ceW eewyeerme leerLekej, yeejn eeJeleea, veJe yeueYe, veJe veejeeCe SJeb veJe
eefleveejeeCe Fve $esme" Meueekee heg<eeW kee peerJeve Je=e JeefCe&le nw~

N: M

eer $e+<eYeosJe mlegefle:

-Deeefe&kee evoveeceleer
-yemevleefleuekee voDeeoer ejeefo efp evemete&egieeefo veeLe:, meekesleMeemeveheefl e: hegosJeveeLe:~
mJeeecYegJe: mekeueueeskeefnlebkejes e:, leb veeefYevevoveefpeveb eCeceeefce efveleb~~1~~
Deeeefhe veece leJe osJe! peieleefme:, eglJee ceeeefhe leJe meefVeOeceeielees efn~
Yeee: jcevle Fn YeefemegOeejmes les, leb veeefYevevoveefpeveb eCeceeefce efveleb~~2~~
keeuesJemeefhe&efCe le=leereegiesefvleces efn, pevcees yeYetJe Je=<eYeme efoJeekejme~
efceLeevOekeejnjCeee efJeYees! meceLe&:, leb veeefYevevoveefpeveb eCeceeefce efveleb~~3~~
cetefle&: eYees~ leJe megmeodceefve jepeles$e, Yeee: ueYevle Fn yeesOeceefCeb e dJee~
jlve$eeb efkeue efJekeemeefelegb cecese, leb veeefYevevoveefpeveb eCeceeefce efveleb~~4~~
ceelee leJeeefmle peieleern megjsvJebee, Yees osJe! heeoegieues efkeue meeefhe veewefle~
yegee efJeveeefhe efeeles mleJeveb ceee e, leb veeefYevevoveefpeveb eCeceeefce efveleb~~5~~
-DevegghedFlLebYetleeb mlegefleb ke=lJee, veeYeseme cenelceve:~
yeesefOeb meceeefOeefceeefce, evoveeceeflejeefe&kee~~6~~
RQ RQ RQ

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej $e+<eYeosJe kes oMe DeJeleej

eLece DeefOekeej / 9

leerLekej $e+<eYeosJe kes oMe DeJeleej

-cebieueeejCelJeceskeb peieleeb peeseflemlJeb efheesheeesieYeeked~
lJeb ef$ehewkecegedebie, mJeeslLeevebleelege~~1~~
lJeb hebeyeeleJeelcee, hebekeueeCeveeeke~
<e[dYesoYeeJeleJe%emlJeb
mehleveemeben~~2~~
efoJeeiegCecetefle&mlJeb, veJekesJeueueefyOeke~
oMeeJeleejefveOee&eex, ceeb heeefn hejcesej!1~~3~~
ns YeieJeved! Deehe peieled kees ekeeefMele kejves Jeeues peiepeeseflemJehe Ske nQ, %eeve leLee oMe&vehe efefJeOe
Gheeesie kes Oeejke nesves mes oes he nQ, meceioMe&ve, %eeve, eeefj$ehe ef$eefJeOe cees#eceeie&cee nesves mes leerve he nQ,
Deheves Deehe ceW GlheVe ngS Devevle elegehe nesves mes eej he nQ, hebe hejceserhe nesves mes DeLeJee ieYee&efo
hebekeueeCekeeW kes veeeke nesves mes heeBe he nQ, peerJe, hegue, Oece&, DeOece&, DeekeeMe Deewj keeue Fve n JeeW
kes %eelee nesves mes n he nQ, vewiece Deeefo meele veeeW kes mebenmJehe nesves mes meele he nQ, mecekelJe Deeefo
Dee" Deueewefkeke iegCehe nesves mes Dee" he nQ, veew kesJeueueefyOeeeW mes meefnle nesves mes veJe he nQ Deewj ceneyeue
Deeefo oMe DeJeleejeW mes Deehe kee efveOee&jCe neslee nw FmeefueS Deehe oMe he nQ, Fme ekeej ns hejcesej! mebmeej kes
ogKeeW mes Deehe cesjer j#ee keerefpeS~
Fve oMe DeJeleejeW kee keLeve kejles ngS eerceefppevemesveeeee& ves cenehegjeCe ceW YeieJeeved keer DeeefueefKele heeeW
mes meewOeceX kes eje mlegefle kejeF& nw~
ceneyeue! vecemlegYeb, ueefueleebieee les vece~
eerceles JeepebIeee, Oece&leerLe&eJeefle&ves~~1~~
vece mleeoee& les Megef-efeles eerOej! les vece~
vece megefJeOees legYe-ceeglesv! veceesmleg les~~2~~
JeemlebYeefmLejebieee, vecemles JeeveeYees~
meJee&Le&efmeefveeLeee, meJee&Lee efmeefceereg<es~~3~~
oMeeJeleejejce - hejceew oeef jkeeflJe<es~
metveJes veeefYejepeme, veceesmleg hejcesefves2~~4~~
ns veeLe! Deehe Fme YeJe mes oMeJeW YeJe ceW ceneyeue veece kes efJeeeOej jepee Les~ en Deehekee ceneyeue veece
kee eLece DeJeleej ngDee keeeWefke Gmeer YeJe mes Deeheves GlLeeve eejbYe efkeee Lee DeLeJee Deehe ceneved yeueDelegueyeue kes Oeejke nQ FmeefueS Deehekees vecemkeej nes~ Deehe veJeceW YeJe hetJe& ueefueleebie veece kes osJe Les DeLeJee
Deehe DeefleMee megvoj-ueefuele Debie kes Oeejke nQ FmeefueS Deehekees vecemkeej nes~ Dee"JeW YeJe hetJe& Deehe
JeepebIe jepee Les DeLeJee Deehe Jee kes meceeve cepeyetle pebIeeDeeW kees OeejCe kejves Jeeues SJeb Deblejbie-yeefnjbie ue#ceer
1. DeeefohegjeCe, heJe& 25, Mueeske 221-222-223~ 2. DeeefohegjeCe, heJe& 14, Mueeske 48 mes 51~

10 / eLece DeefOekeej

efJeeeOej kes mJeeceer ceneyeue

cenehegjeCe meej

mes meefnle, Oece&leerLe& kes eJele&ke nQ, Dele Deehekees vecemkeej nes~
Deehe meeleJeW YeJe hetJe& YeesieYetefcepe Deee& Les DeLeJee Deehe Deee&-hetpe nQ FmeefueS Deehekees vecemkeej
nes~ Deehe "s YeJe hetJe& eerOej veece kes osJe Les DeLeJee efoJe Gece MeesYee kees OeejCe kejves Jeeues nesves mes Deehekee
eerOej veece meeLe&ke nw, Ssmes Deehekees vecemkeej nes~ Deehe heeBeJeW YeJe hetJe& megefJeefOe jepee Les DeLeJee Deehe
megefJeefOe-Gece YeeieMeeueer nQ Dele Deehekees vecemkeej nes~ Deehe eewLes YeJe hetJe& Deegle veece kes meesuenJeW
mJeie& kes Fb Les DeLeJee Deeglesv DeLee&led DeefJeveeMeer mJeeceer nQ Dele Deehekees vecemkeej nes~ Deehe leermejs YeJe
ceW JeeveeefYe eeJeleea Les DeLeJee Deehe Jele&ceeve ceW Jee kes meceeve cepeyetle veeefYe kees OeejCe kejves Jeeues nQ Dele
Deehe JeeveeefYe YeieJeeve kees vecemkeej nes~ Deehe Fme YeJe mes otmejs YeJe hetJe& meJee&Le&efmeef veece kes efJeceeve kes
mJeeceer Les DeLeJee Deepe Deehe mechetCe& DeLe&-ceveesjLeeW keer ee meJe&eeespeveeW keer efmeef kees eehle nQ FmeefueS
meJee&Le&efmeefveeLe Deehe kees vecemkeej nes~ ns veeLe! Deehe oMeeJeleejejce nQ DeLee&led Deehe meebmeeefjke heee&eeW ceW
Debeflece DeLeJee Thej kens ngS ceneyeue Deeefo oMe DeJeleejeW ceW Debeflece hejceewoeefjke Mejerj kees OeejCe kejves Jeeues
cenejepee veeefYejepe kes heg$e eLece leerLekej eer$e+<eYeosJe hejceser ngS nQ FmeefueS Deehekees vecemkeej nes~
Fve oMeeJeleejeW ceW ece mes-1. ceneyeue 2. ueefueleebie osJe 3. jepee JeepebIe 4. YeesieYetefcepe Deee&
5. eerOejosJe 6. jepee megefJeefOe 7. Deeglesv 8. eeJeleea JeeveeefYe 9. meJee&Le&efmeef kes Denefceb 10. YeieJeeve
$e+<eYeosJe, Fve YeJeeW kees mecePevee eeefnS~
meewOecexv ves YeieJeeve $e+<eYeosJe kee pevceeslmeJe megces heJe&le hej kejves kes yeeo Deees Oee ceW Deekej
peye yeeueke kees ceelee-efhelee kees meeQhe efoee Lee Gmekes yeeo JeneR hej Deevevo veece mes yengle ner megvoj
veeke efkeee, Gmeer kes Debleie&le leeC[Je ve=le efkeee Lee, Gmeer mecee Fb ves YeieJeeve kes oMeeJeleejmecyevOeer
veeke Yeer efkeee Lee~1
Fme ebLe ceW ece mes Fve oMe YeJeeW kee JeCe&ve efkeee ieee nw~

(1) efJeeeOej kes mJeeceer ceneyeue

Fmeer pecyeterhe ceW efJeosn#es$e kes Debleie&le iebefOeuee veece kee osMe nw~ Deheves Fme Yejle#es$e kes meMe JeneB hej
Yeer ceOe ceW efJepeeeOe& heJe&le nw, efpemekeer oef#eCe-Gej oesveeW ner esefCeeeW ceW efJeeeOej ueesie efveJeeme kejles nQ~ Fme
heJe&le keer Gej esCeer ceW Deuekee veece keer megvoj veiejer nw~ JeneB hej ceneyeue veece kes jepee Oece&veereflehetJe&ke
epee kee heeueve kejles Les~ Gvekes ceneceefle, mebefYeVeceefle, Meleceefle Deewj mJeebyeg es eej ceb$eer Les~
efJeeeOejeW kes heeme leerve ekeej keer efJeeeSB ngDee kejleer nQ-peeefleefJeee, kegue efJeee Deewj meeefOeleefJeee~
ceele=he#e mes eehle efJeee peeefleefJeee nw~ efhele=he#e mes eehle efJeee kegueefJeee nw SJeb ceb$eeefo mes efme keer ngF& efJeee
meeefOeleefJeee nw~ Fve efJeeeDeeW kes yeue mes Jes Deveske ekeej kes he, cenue, veiej, Jemleg Deeefo yevee uesles nQ Deewj
YeesieesheYeesie meeceeer mes DeefOeke megKeer jnles nQ~ efJeee kes yeue mes e$e-le$e ceeveg<eesej heJe&le leke efJenej kejles jnles
nQ~ ces Deeefo heJe&leeW hej peekej Yeefe, hetpee, Jebovee kejkes ceneved hegCe yebOe efkeee kejles nQ~
efkemeer efove jepee ceneyeue keer pevceieeB" kee GlmeJe nes jne Lee, efJeeeOejeW kes jepee ceneyeue efmebnemeve hej
yew"s ngS Les~ Gme mecee Jes eejeW lejhe ceW yew"s ngS ceb$eer, mesveeheefle, hegjesefnle, mes" leLee efJeeeOej Deeefo peveeW mes
1. leoe eegecevee hekeb yenghekeb~ oMeeJeleej meboYe&ceefOeke=le efpevesefMeve~~104~~ (DeeefohegjeCe, heJe& 14~)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efJeeeOej kes mJeeceer ceneyeue

eLece DeefOekeej / 11

efIejs ngS, efkemeer kees mLeeve, ceeve, oeve oskej, efkemeer kes meeLe nBmekej, efkemeer mes mebYee<eCe Deeefo kej meYeer kees
mebleg kej jns Les~ Gme mecee jepee kees emeVeefee osKekej mJeebyeg ceb$eer ves kene-ns jepeved ! pees Deehekees
en efJeeeOejeW keer ue#ceer eehle ngF& nw, Gmes kesJeue hegCe kee ner heue meceefPeS~ Ssmee kenles ngS ceb$eer ves
Deefnbmeeceeer mees Oece& kee efJemle=le efJeJeseve efkeee~
en megvekej ceneceefle veece kes efceLeeef ceb$eer ves kene efke ns jepeved! Fme peieled ceW Deelcee, Oece& Deewj
hejueeske veece keer keesF& eerpe veneR nw~ he=LJeer, peue, Deefive Deewj Jeeeg Fve eej YetleeW kes efceueves mes ner ewleve keer
Glheefe nes peeleer nw~ pevce uesves mes henues Deewj cejves kes heeeled Deelcee veece keer keesF& eerpe veneR nw FmeefueS Deelcee
keer Deewj hejueeske keer efeblee kejvee JeLe& nw~ pees ueesie Jele&ceeve megKe kees es[kej hejueeskemebyebOeer megKe eenles nQ,
Jes oesveeW ueeskeeW kes megKe mes egle neskej JeLe& ner keuesMe G"eles nQ~
Deveblej mebefYeVeceefle ceb$eer yeesueves ueiee efke ns jepeve! en meeje peieled Ske efJe%eeve cee$e nw keeeWefke en
#eCeYebiegj nQ~ pees-pees #eCeYebiegj nesles nQ Jes meye %eeve kes ner efJekeej nQ~ %eeve mes he=Leked esleve-Deesleve Deeefo keesF&
Yeer heoeLe& veneR nw~ eefo heoeLeeX kee DeefmlelJe ceevees lees Jes efvele nesvee eeefnS hejvleg mebmeej ceW keesF& Yeer heoeLe&
efvele veneR efoKeles nQ, meye Ske-Ske #eCe ceW ner ve nes peeles nQb Dele hejueeske ceW megKe eeefhle nsleg Oece&keee& kee
Devegeve kejvee efyeukegue ner JeLe& nw~
Fmekes yeeo Meleceefle ceb$eer Deheveer eMebmee kejlee ngDee vewjelceJeeo kees heg kejves ueiee~ Gmeves kene efke en
mecemle peieled Metvehe nw, FmeceW vej, heMeg, he#eer, Ie, he Deeefo pees Yeer esleve-Deesleve heoeLe& efoKe jns nQ Jes
meJe& efceLee nQ~ Yeebefle mes ner Jewmee eefleYeeme neslee nw pewmes efke Fbpeeue Deewj mJehve ceW efoKeves Jeeues heoeLe& efceLee
ner nQ, Yeebeflehe ner nQ~ Deelcee-hejceelcee leLee hejueeske keer keuhevee Yeer efceLee ner nw Dele pees heg<e hejueeske kes
efueS leheejCe Deeefo Devegeve kejles nQ, Jes eLeeLe& %eeve mes jefnle nQ~
Fve leerveeW cebef$eeeW kes efmeevleeW kees megvekej mJeebyeg ceb$eer ves Deheves mecei%eeve kes yeue mes Gvekee
yeuehetJe&ke Keb[ve kejkes meeeo efmeevle kees mele efme kej efoee leLee jepee ceneyeue kes hetJe&peeW kee hegCe
eefj$e Yeer megveeles ngS Oece& Deewj Oece& kes heue kee cenlJe yeleueeee~ Fme ekeej mJeebyeg ceb$eer kes Goej Deewj
iebYeerj JeeveeW mes mecemle meYee emeVe nes ieF&~
efkemeer mecee mJeebyeg ceb$eer megces heJe&le keer Jebovee kees ieee Lee~ JeneB Jebovee kejles ngS meewcevemeJeve kes
hetJe& efoMee kes ewleeuee ceW yew" ieee~ Dekemceeled ner hetJe& efJeosn mes egiecebOej YeieJeeved kes meceJemejCeheer mejesJej
kes cegKe nbmemJehe DeekeeMe ceW eueves Jeeues Deeefoleieefle Deewj Deefjbpee veece kes oes cegefvejepe JeneB Dee iees~
yegefceeved ceb$eer ves Gvekeer hetpee-mlegefle Deeefo kejkes GheosMe eJeCe efkeee~ Deveblej eMve efkeee efke ns YeieJeved!
nceeje ceneyeue mJeeceer YeJe nw ee DeYeJe?
Deeefoleieefle cegefvejepe ves kene-ns cebef$eved ! legcneje mJeeceer YeJe ner nw~ Jen Fmemes oMeJeW YeJe ceW Yejle
#es$e kee eLece leerLekej nesiee~ heefece efJeosn kes iebefOeuee osMe ceW efmebnhegj veiej nw~ JeneB kes jepee eer<esCe kes
peeJecee& Deewj eerJecee& veece kes oes heg$e Les~ GveceW mes ese eerJecee& ceelee-efhelee Deewj meYeer kees DeefleMee efee Lee,
Dele jepee ves Gmes ner jepeYeej meeQhe efoee Deewj ye[s heg$e keer Ghes#ee kej oer~ Fme Ievee mes peeJecee& ves hetJe&ke=le
heeheeW keer efveboe kejles ngS efJeje neskej mJeebeYe ieg mes efpeve-oer#ee ues ueer~ Jen cegefve veJe oeref#ele Lee~ Ske efove
DeekeeMe ceeie& mes peeles ngS cenerOej efJeeeOej kee JewYeJe osKekej efJeeeOej kes YeesieeW kee efveoeve kej efueee DeLee&led

12 / eLece DeefOekeej

ueefueleebie osJe

cenehegjeCe meej

es efJeeeOej kes Yeesie cegPes Deieues YeJe ceW eehle neW Ssmee YeeJe kej efueee~ Gmeer mecee yeeceer mes efvekeuekej Ske
Yeebkej mehe& ves Gmes [me efueee~ Jen cegefvejepe cejkej kes Deehekes jepee ceneyeue ngS nQ~ hetJe& ceW YeesieeW keer Fe
mes Deepe Yeer Gmes YeesieeW ceW Deemeefe DeefOeke nw efkevleg DeYeer Deehekes JeeveeW mes Jen MeerIe ner efJeje nesiee~ Deepe jele
kees Gmeves mJehve osKee nw efke leerve cebef$eeeW ves Gmes peyejomleer keere[ ceW efieje efoee Deewj legceves cebef$eeeW keer Yelme&vee
kejkes jepee kees efmebnemeve hej efye"e kej DeefYe<eske efkeee nw~ Deveblej otmejs mJehve ceW Deefive keer Ske pJeeuee kees
#eerCe nesles ngS osKee nw~ DeYeer Jen legcnejer ner eleer#ee ceW yew"e nw, Dele legce MeerIe ner peekej Gmekes hetves kes
henues ner mJehveeW kees heue meefnle yeleueeDees~
ceb$eer mJeebyeg ves lel#eCe ner peekej jepee kees yeleeee efke eLece mJehve kee heue YeefJe<e ceW efJeYeteflemeteke nw SJeb
efleere mJehve kee heue en nw efke Deehekeer Deeeg Ske ceen keer Mes<e jn ieF& nw~ Deye MeerIe ner Oece& kees OeejCe kejes Deewj
yengle keg efJemle=lehe ceW Oece& kee GheosMe efoee~ jepee ceneyeue ves efJejeefee neskej Deheves heg$e Deefleyeue kees jepe
oskej Iej kes Geeve kes efpevecebefoj ceW Dee" efove leke Deeeefke cenee%e hetpeve efkeee~ Devevlej efmeket ewleeuee
ceW peekej ieg keer mee#eerhetJe&ke peerJevehee&vle kes efueS elegjenej kee leeie kejkes efJeefOeJeled meuuesKevee enCe kej ueer~
ceb$eer kees meuuesKevee kejeves ceW efveee&hekeeeee& yeveekej mevceeve efkeee~ Mejerj mes efvece&ce nes yeee-DeYevlej heefjen kee
leeie kej Jen cegefve kes meMe eeeesheieceve mebveeme ceW efmLej nes ieee~ Fme meveeme ceW mJeke=le-hejke=le Ghekeej keer
Dehes#ee veneR jnleer nw~ keef"ve leheeee& kejles ngS ceneyeue efJeeeOej ves Mejerj kees DeefleMee #eerCe kejkes hebe hejcesefeeW
kee mcejCe kejles ngS Delevle efvece&ue heefjCeeceeW kees eehle nes ieee~ ceebme, je kes metKe peeves hej ceneyeue Mejerj kees
es[kej SsMeeve mJeie& ceW eereYe efJeceeve ceW ueefueleebie veeceke Gece osJe nes ieee~ Fme ekeej efvemJeeLe& YeeJe mes Oece&
keer meneelee kejves Jeeues ceb$eer ves Devle leke Deheves ceb$eerheves kee keee& efkeee~
JeemleJe ceW efnlew<eer yevOeg, ceb$eer, helveer, heg$e, efce$e Jes ner nQ pees cees#eceeie& ceW ueieeles nQ efkevleg Deepekeue lees es
heefjkej ueesie Oece& mes nekej efJe<eeeW ceW heBmeeves ceW ner meeer efnlewef<elee mecePeles nQ~
hetJe&keeue ceW Yeer Ssmes ueesie Les pees efke Oece& mes gekej heehe ceeie& ceW ee efJe<eeeW ceW ueieekej Dehevee esce Jee
kejles Les efkevleg Ssmes ueesie kece Les Deewj Deepe Yeer Ssmes ueesie nQ pees Deheves keggefcyeeeW kees efnlekej Oece& ceeie& ceWleeie ceeie& ceW ueieekej emeVe nesles nQ hejvleg Ssmes ueesie efJejues ner nQ~

(2) ueefueleebie osJe

ueefueleebie osJe DeefCecee, ceefncee Deeefo $e+efeeW kee Oeejke SsMeeve mJeie& kes efoJe YeesieeW kee DevegYeJe kej
jne Lee~ Gme osJe kes eej npeej osefJeeeB LeeR Deewj eej ceneosefJeeeB LeeR~ ceneosefJeeeW kes veece eceMe mJeebeYee,
kevekeeYee, kevekeuelee Deewj efJeeguuelee Les~ osJeeW keer Deeeg meeiej eceeCe mes jnleer Leer Deewj osefJeeeW keer Deeeg
heue kes eceeCe mes jnleer Leer Dele Gme osJe keer DeveskeeW osefJeeeB Deheveer-Deheveer Deeeg hetCe& kej egkeeR Deewj GvekesGvekes mLeeve hej Deve-Deve osefJeeeB Deeleer ieeeR~ peye ueefueleebie osJe keer Deeeg keg heue eceeCe ner Mes<e jner,
leye mJeebeYee veece keer DeefleMee heejer ceneosJeer GlheVe ngF&~
OeelekeerKeC[ erhe kes efJeosn #es$e ceW heueeue heJe&le veece kes eece ceW osefJeue veece kes hesue keer helveer megceefle
kes Goj mes Oeveeer veece keer kevee ngF&~ efkemeer efove Gmeves hee" kejles ngS Ske meceeefOeieghle veece kes cegefvejepe kes
meceerhe ceW Ske cejs ngS keges kee ogieefOele keuesJej [eue efoee~ cegefvejepe ves Fme Ievee mes Gmes mecyeesefOele

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ueefueleebie osJe

eLece DeefOekeej / 13

efkeee-heg$eer! letves en yengle ner ieuele keee& efkeee nw legPes Fme heehe kes efveefcee mes yengle ner keg heue Yeesievee
he[siee~ megvekej Jen yeeefuekee Oeveeer Ieyeje ieF& SJeb ieg kes ejCeeW ceW yeej-yeej vecemkeej kej #eceeeeevee kejves
ueieer~ Gme #eceeeeevee mes Gmekee heehe nukee nes ieee~ Deheveer Deeeg hetCe& kej Jen OeelekeerKeC[ erhe kes
heefeceefJeosn ceW iebefOeuee osMe kes heeueer veeceke eece ceW veeieoe JewMe keer helveer megceefle kes ieYe& mes kevee nes kej
pevceer, Gmekee veece efvevee&cee jKee ieee~ Ske efove Gmeves Decyejefleueke heJe&le hej efJejepeceeve DeJeefOe%eeveer
efheefnleeeJe cenecegefve kes oMe&ve efkees~ hegve eMve efkeeeYeieJeved ! ceQ efkeme kece& kes Goe mes Fme oefj kegue ceW pevceer ntB ? cenecegefve ves kene-heg$eer! letves
hetJe&YeJe ceW Ske cenecegefve kes efveke ceW ce=leke keges kees [euekej heehe mebefele ef keee Lee, eeefhe letves cegefve kes
mecyeesOeve mes #eceeeeevee kej yengle keg heehe Iee efueee Lee efhej Yeer pees Mes<e heehe yee ieee Lee, Gmeer kes efveefcee
mes let ceveg<e eesefve ceW Deekej Yeer oefjeJemLee kees eehle nw~
hegve hegve kevee kes eje Fme heehe#ee kee Gheee hetves hej iegosJe ves yeleeee efke-yeeefuekes! let
efpevesviegCemebheefe ele SJeb egle%eeveele efJeefOeJeled kej, efpememes lesjs mecemle heeheeW kee #ee nesiee~
Fmekeer efJeefOe Fme ekeej nw-leerLekej eke=efle yebOe kes efueS keejCeYetle meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kes
16 ele, heeBe keueeCeke kes 5, Dee" eeeflenee& kes 8, eeQleerme DeefleMee kes 34, Ssmes 63 ele kejves nesles nwb~ en
ele efpevesviegCemebheefe ele kenueelee nw~
otmejs egle%eeveele ceW ceefle%eeve kes 28, ieejn DebieeW kes 11, heefjkece& kes 2, met$e kes 88, Devegeesie kee 1, hetJe&
kes 14, etefuekee kes 5, DeJeefOe%eeve kes 6, cevehee&e%eeve kes 2 Deewj kesJeue%eeve kee 1, Ssmes 158 ele nesles nQ~
Fve eleeW keer Gece efJeefOe lees GheJeeme keer ner nw~ ceOece ee peIevehe mes Deheveer Meefe SJeb ieg Dee%ee kes
Devegmeej Yeer Deepe ele efkees peeles nQ~
ener efvevee&cee kevee Fve eleeW kes eYeeJe mes F&Meeve mJeie& ceW ueefueleebie osJe keer mJeebeYee veece keer osJeer ngF&~
Jen osJe mJeebeYee osJeer kes meeLe ces heJe&le, ceeveg<eesej heJe&le Deeefo hej meowJe eer[e efkeee kejlee Lee~
efkemeer mecee Dekemceeled ueefueleebie osJe kes ieues keer ceboej keer ceeuee cegjPee ieF& Deewj Yeer DeveskeeW efevneW mes osJe ves
Deheveer Deeeg n ceen keer DeJeMes<e peeve ueer Deewj Meeske mes heeref[le nes ieee~ Fme meceeeej kees peevekej meeceeefveke
peeefle kes osJeeW ves Deekej ueefueleebie osJe kees mecePeevee Meg efkeee~ GvneWves kene-ns osJe! DeefOeke keneB leke
kene peeJes, mJeie& mes egle nesves kes meccegKe osJe kees pees leere ogKe neslee nw, Jen veejkeer kees Yeer veneR nes mekelee~ Fme
mecee Deehe ele#e Gme ogKe kee DevegYeJe kej jns nQ, efkevleg mJeie& mes egle nesvee DeefveJeee& nw~ FmeefueS ns Deee&! Ssmes
Oece& kee DeJeuecyeve kejes pees efke pevce-cejCe kes ekekej mes geves Jeeuee nw en Oece& hejce MejCe nw~
Fme ekeej osJeeW kes mecyeesOeve mes ueefueleebie osJe ves Oewe& kees OeejCe kej Oece& ceW yegef ueieeF& Deewj hevn efove
leke mecemle ueeske kes efpeveewleeueeeW keer hetpee keer~ Devevlej Deegle mJeie& keer efpeveeefleceeDeeW keer hetpee kejlee
ngDee Deeeg kes Devle ceW efmLejefee neskej ewleJe=#e kes veeres yew" ieee leLee JeneR efveYe&e nes neLe pees[kej Ge
mJej mes vecemkeej ceb$e kee GeejCe kejlee ngDee DeMe nes ieee DeLee&led cej ieee~
GOej F&Meeve mJeie& ceW mJeebeYee osJeer ueefueleebie osJe kes efJeeesie ceW yengle ner mebleehe kees eehle ngF&~ leye
{Oece& osJe ves Gmekee Meeske otj kejkes Gmes Oece& ceW efmLej efkeee~ Gme mecee Jen mJeeb eYee n cenerves leke
yejeyej efpeve hetpee kejves ceW Gele jner~ leovevlej meewceveme Jeve mebyebOeer hetJe& efoMee kes efpevecebefoj ceW ewleJe=#e kes

14 / eLece DeefOekeej

jepee JeepebIe

cenehegjeCe meej

veeres hebe hejceser kee mcejCe kejles ngS meceeefOehetJe&ke eeCe leeie kej mJeie& mes eg le ngF&~ hetJe& efJeosn kes
hegC[jerefkeCeer veiej kes jepee Jeeovle keer jeveer ue#ceerceleer mes eerceleer veece keer kevee nes ieF&~ eceMe eerceleer
kevee ves eewJeve DeJemLee kees eehle kej efueee~

(3) jepee JeepebIe

Fme pecyeterhe kes hetJe& efJeosn ceW heg<keueeJeleer osMe nw, GmeceW GlheueKes veece kee veiej nw~ JeneB kes jepee
Jeeyeeng keer jeveer JemegbOeje ves MegYe efove heg$ejlve kees pevce efoee, efpemekee veece JeepebIe jKee ieee~ Jen JeepebIe
Deheveer he mebheefe mes ceevees ueefueleebie osJe kes he kees Yeer nBme jne Lee~
Ske efove kesJeueer YeieJeeved kes hetpeeLe& osJeesb kes Deeieceve kees osKekej eerceleer kees ueefueleebie osJe kee mcejCe
nes ieee~ Devevlej Gmeves Ske efe$ehe hej ueefueleebie osJe mebyebOeer IeveeSB yeveekej Deheveer Oeee kees os efoee Deewj
Jen hebef[lee Oeee cenehetle efpeveeuee ceW peekej Jen efe$ehe ueskej yew" ieF&~ DeveskeeW jepekegceejeW kes Deveblej
keoeefeled Jen JeepebIe jepekegceej JeneB oMe&veeLe& Deees Deewj efe$ehe kees osKeles ner GvnW peeeflemcejCe nes ieee~
kegceej JeepebIe ves Yeer Dehevee heefjee oskej Deewj Dehevee efe$ehe oskej Gme hebef[lee kees efJeoe kej efoee~
eeJeleea Jeeoble keer JemebbgOeje yenve Leer Deewj Jeeyeeng yenveesF& leLee JeepebIe Yeevepee Lee~ ye[s ner Deeoj mes
JeepebIe kes meeLe eerceleer kee efJeJeen mecheVe nes ieee~
eeJeleea keer kevee kees yeen kej jepekegceej JeepebIe otmejs efove meeebkeeue ceW Deveske oerhekeeW kee ekeeMe
kej jeveer eerceleer kes meeLe cenehetle efpeveeuee ceW oMe&veeLe& Deees Deewj mJeCe&ceeer efpeveeeflecee kee DeefYe<eske kejkes
DeJeeW mes hetpee keer, DeveskeeW mlegefleeeW mes efpevesv YeieJeeved keer mlegefle kejkes jepecenue ceW Dee iees~
efkemeer mecee Deheveer memegjeue peeles ngS jepee JeepebIe ves Jeve ceW [sje [eue efoee~ JeneR hej DeekeeMe ceW
ieceve kejves Jeeues oceOej Deewj meeiejmesve cegefvejepe DeenejeLe& heOeejs~ GvneWves Jeve ceW ner Deenej uesves keer eefle%ee
kej jKeer Leer~ jepee JeepebIe ves jeveer eerceleer kes meeLe Gvekees Yeefe mes he[ieene Deewj efJeefOeJeled Deenejoeve efoee,
Gmeer mecee osJeeW ves hebeeee& Je=ef kej oer~ Devevlej kebegkeer kes kenves mes en ceeuetce ngDee efke es legcnejs ner
Debeflece egieue heg$e nQ DeLee&led yeeyee Jeeyeeng kes meeLe JeepebIe kes DeeveJes heg$eeW ves oer#ee enCe kej ueer Leer~ GveceW
mes es Debeflece egieue heg$e Les~ en peevekej jepee-jeveer kes n<e& kee heej veneR jne~
Gvekeer Yeefehetpee kejkes Gvemes Oece& kee mJehe megvee, hegve Deheves Deewj eerceleer kes leLee DeewjeW kes hetJe& YeJe hets~
oceOej cegefvejepe ves yeleeee efke ns jepeved ! Deehe Fmemes Dee"JeW YeJe ceW Yejle#es$e kes eLece leerLekej $e+<eYeosJe neWies Deewj
eerceleer kee peerJe jepee eseebme neskej oeve leerLe& kee eJele&ke nesiee~ es ceefleJej ceb$eer Deeefo pees ye[s esce mes Deenejoeve
osKe jns Les, FveceW mes eceMe ceefleJej ceb$eer kee peerJe Yejle eeJeleea nesiee, Deevevo hegjesefnle kee peerJe yeengyeefue nesiee,
Dekebheve mesveeheefle $e+<eYemesve heg$e nesiee SJeb Oeveefce$e mes" DevevleefJepee heg$e nesiee~ es efmebn, metkej, Jeevej Deewj vekegue
pees ye[s esce mes Deenejoeve osKe jns Les, es Fme oeve keer Devegceesovee mes GVeefle kejles ngS Deehekeer $e+<eYeosJe keer heee&e
ceW eceMe efJepee, Jewpeevle, peevle Deewj Dehejeefpele veece kes heg$e neWies~ es meYeer peerJe Deehekes leerLe& ceW ner cees#e kees
eehle kejWies~ Fve meyekee mebyebOe megvekej jepee JeepebIe Deeefo meYeer kees ceneve n<e& ngDee~
jepee JeepebIe ves Ske yeej ceW ner Deenejoeve oskej Flevee ceneved hegCe mebee kej efueee Lee~
efkemeer mecee Jes jepee Deheveer jeveer eerceleer kes meeLe cenue ceW meesS ngS Les~ veewkejeW ves kecejeW kees megiebefOele

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeesieYetefcepe Deee&

eLece DeefOekeej / 15

kejves kes efueS Oethe KesF& Leer~ Devevlej efKe[efkeeeB Keesuevee Yetue ieS~ yeme Deboj ceW OegSB kes ke peeves mes oesveeW kes
keb" BOe ieS Deewj Jes oerIe& efvee ceW mees iees DeLee&led cej iees~
Denes! osKees, pees YeesieeheYeesie keer JemlegSB Deevevoceeer nesleer nQ, Jes ner ce=leg kee keejCe yeve ieF, FmeefueS Fve
YeesieeW kees efOekekeej nes!
Fme oeve kes eYeeJe mes Jes oesveeW cejkej Gejkeg veeceke Gece YeesieYetefce ceW ocheefe nes iees Deewj JeneB hej
ome ekeej kes keuheJe=#eeW kes YeesieeW kee DevegYeJe kejves ueies~

(4) YeesieYetefcepe Deee&

efkemeer mecee JeepebIe Deee& Deheveer eer kes meeLe keuheJe=#e keer MeesYee osKeles ngS yew "s Les efke JeneB hej
DeekeeMeceeie& mes oes eejCe-$e+efOeejer cegefve Glejs~ JeepebIe kes peerJe Deee& ves MeerIe ner helveer meefnle Ke[s neskej
Gvekee efJevee kejkes vecemkeej efkeee~ Gme mecee Gve oesveeW ocheefe kes ves$eeW mes n<ee&eg efvekeue jns Les~ oesveeW cegefve
ocheefe kees DeeMeerJee&o oskej eLeeeesie mLeeve hej yew" iees~ Gvekes veece eereflebkej Deewj eerefleosJe Les~ JeepebIe ves
hete-ns YeieJeved ! Deehe keneB mes Deees nQ? Deehekes eefle cesjs oe ceW Deelceerelee kee YeeJe Gce[ jne nw~
eereflebkej cegefvejepe yeesues-ns Deee&! Deehe Fmemes hetJe& elegLe& YeJe ceW efJeeeOej kes jepee ceneyeue Les Deewj ceQ
Deehekee mJeebyeg veece kee ceb$eer Lee~ Gme mecee ceQves legcnW pewveOece& enCe kejeee Lee, hegve ceQ pewvesejer oer#ee
ueskej Deble ceW cejkej mJeie& ceW ieee~ JeneB mes hetJe& efJeosn kes jepee efeemesve keer jeveer megvojer osJeer kes ceQ eereflebkej
heg$e ngDee ntB Deewj en eerefleosJe cenelehemJeer cesje ese YeeF& nw~ nce oesveeW ves mJeebeYe efpevejepe kes meceerhe oer#ee
ueskej DeJeefOe%eeve SJeb eejCe$e+ef eehle kej ueer nw~ etBefke Gme YeJe ceW Deehe cesjs hejce efce$e Les FmeefueS Deehekees
mecePeeves kes efueS nce eneB Deees nQ~
ns YeJe! efvece&ue mecekelJe kes efyevee kesJeue hee$eoeve kes eYeeJe mes let eneB GlheVe ngDee nw, Ssmee mecePe~
ceneyeue kes YeJe ceW letves ncemes ner lelJe%eeve eehle kej Mejerj es[e Lee, hejvleg Gme mecee Yeer let meceioMe&ve eehle
veneR kej mekee Lee, Deye nce mecekelJeheer Decetue efveefOe kees legPes osves kes efueS eneB Deees nQ~ FmeefueS ns Deee&!
Deepe meceioMe&ve enCe kejW~ Jeerlejeie meJe&%e osJe, Deehle keefLele Deeiece Deewj peerJeeefo heoeLeeX kee ye[er efvee mes
eeve kejvee meceioMe&ve nw~ en Dee" Debie meefnle, Dee" ceo, n Deveeeleve Deewj leerve cet{lee jefnle neslee nw~
eMece, mebJesie, Devegkechee Deewj Deeefmlekee-es eej Fmekes iegCe nQ~
Fme ekeej cegefvejepe JeepebIe Deee& kees mecePeekej eerceleer Deeee& kees mecePeeves ueies~ ns ceele! meceioMe&ve
kes efyevee ner en eerheee&e eehle nesleer nw, meceief peerJe eLece vejke kes efyevee n vejkeeW ceW, eer heee&e ceW,
Skesefve heee&e, efJekeue$ee heee&e Deeefo efvebe eesefveeeW ceW GlheVe veneR nesles nQ~ ns ceele! let Yeer meceioMe&ve
OeejCe kej Deewj Fme eerheee&e mes tkej ece mes mehlehejcemLeeveeW kees eehle kej~
oesveeW ocheefe ves DeleefOeke emeVeefee neskej mecekelJejlve kees enCe efkeee~ henues kens ngS JeepebIe
heee&e ceW Deenejoeve kes mecee pees efmebn, metkej, Jeevej Deewj vesJeuee Les, Jes oeve keer Devegceesovee mes JeneR heg<e
heee&e ceW pevces Les~ Jes Yeer Fme mecee eereflebkej iegosJe kes cegKe mes GheosMe megvekej meceioMe&veheer Dece=le kees
eehle ngS Les~ oesveeW ner ocheefe kees oesveeW ner cegefvejepe ves yeej-yeej Oece&-esce mes mheMe& efkeee Deewj DeeMeerJee&o osles
ngS DeekeeMeceeie& mes efJenej kej iees~ peye Jes cegefvejepe eues iees, leye Deee& JeepebIe ves yengle osj leke Gvekes

16 / eLece DeefOekeej

eerOejosJe

cenehegjeCe meej

efJeeesiepeve ogKe kee DevegYeJe efkeee~ Devevlej Gvekes iegCeeW kee efebleJeve kejles ngS meeseves ueiee efke osKees!
ceneyeue kes YeJe ceW Yeer Jes mJeebyeg veeceke cesjs ieg ngS Les Deewj Fme YeJe ceW meceioMe&ve oskej efJeMes<e ieg ngS
nQ~ meecege ceW pewmes efmejme leeByee Deeefo OeelegDeeW kees mJeCe& yevee oslee nw Jewmes ner ieg mebieefle Yeer YeJepeveeW kees
Meg efme yevee osleer nw~ ieg GheosMeheer veewkee kes efyevee en Ieesj mebmeej-meceg veneR efleje peelee nw, ieg ner
DekeejCe yevOeg nQ, Fme ekeej mecekelJe mes efJeMeg Gve YeesieYetefcepe DeeeeX ves keuheJe=#e kes Gece YeesieeW kee
DevegYeJe kejles ngS Deewj leJeYeeJevee ceW ceve kees ueieeles ngS leerve heue keer Deeeg kees meceehle kej efoee~
JeepebIe kee peerJe SsMeeve mJeie& kes eereYe efJeceeve ceW eerOej veece kee $e+efOeejer osJe ngDee~ eerceleer Deeee&
Yeer mecekelJe kes eYeeJe mes eerheee&e mes tkej Gmeer mJeie& ceW mJeebeYe veece kee Gece osJe ngDee~ efmebn, metkej,
Jeevej, vekegue kes peerJe Yeer Gmeer mJeie& ceW Gece $e+ef kes Oeejke osJe nes ieS~ es JeepebIe kee peerJe Yejle #es$e ceW
eLece leerLekej $e+<eYeosJe nesiee Deewj eerceleer kee peerJe jepee eseebme nesiee~
eMve-cegefveeeW kes GheosMe kes efmeJeee YeesieYetefcepe ceW keee Deewj Yeer keesF& mecekelJe kes keejCe nQ?
Gej-neB, peeeflemcejCe nes peeves mes, GheosMe eJeCe mes, osJeef& Deeefo osKeves mes Yeer mecekelJe eie nes
mekelee nw~
keesF& Yeer meceief peerJe cejkej YeesieYetefce ceW veneR pee mekelee~ meceief hee$eoeve kes eYeeJe mes mJeie& ner
peeesiee~ neB, eefo efkemeer ves henues ceveg<eeeg, efleeeeeg kee yebOe kej efueee, Devevlej meceioMe&ve eie ngDee nw
leye Jen peerJe efveece mes kece&Yetefce kee ceveg<e ee efleee ve neskej YeesieYetefce ceW ner ceveg<e ee efleeeeesefve ceW pevce
uesiee Deewj JeneB mes meewOece&-F&Meeve mJeie& ceW pevcesiee~
meecege ceW hetJe& pevce kes mvesn kes mebmkeej mes ner eereflebkej cenecegefvejepe ves Gve YeesieYetefcepeeW kees mecekelJe
enCe kejeee DeveLee JeneB YeesieYetefce ceW Jes cegefvejepe keeeW peeles ?
mvesn Deewj yewj oesveeW kes mebmkeej peerJeeW kes keF& YeJeeW leke eueles jnles nQ Dele yewj kee mebmkeej keYeer veneR
yeveevee eeefnS~

(5) eerOejosJe
eereYe veeceke heJe&le hej Oeeve kejles ngS eereflebkej cegefvejepe kees kesJeue%eeve eke nes ieee Deewj osJeeW ves
Deekej iebOekeger keer jevee kejkes kesJeue%eeve keer hetpee keer~ F&Meeve mJeie& kes eerOej osJe ves Yeer DeJeefOe%eeve mes peeve
efueee efke nceejs ieg eereflebkej cegefvejepe kees kesJeue%eeve eke nes egkee nw, Jen Yeer Geceesece meeceeer ueskej hetpee
kes efueS JeneB Deeee~ hetpeve Deeefo kejkes Oece& kee mJehe megvee, Deveblej eMve efkeeens YeieJeved ! ceneyeue keer heee&e ceW pees cesjs leerve ceb$eer efceLeeer Les, Jes Fme mecee efkeme ieefle ceW nQ? Gme
mecee meJe&%eosJe ves kene efke ns YeJe! Gve leerveeW ceW mes ceneceefle Deewj mebefYeVeceefle es oes ceb$eer lees efveieeso heee&e kees
eehle nes egkes nQ peneB cee$e meIeve De%eeveebOekeej ner Jeehle nw~ JeneB Delevle le=hle Keewueles ngS peue ceW nesves Jeeueer
Keueyeueen kes meceeve DeveskeeW yeej pevce-cejCe OeejCe kejves he[les nQ~ JeneB efveieeso heee&e ceW en peerJe Ske
eebme kes keeue ceW De"ejn yeej pevce-cejCe kej ueslee nw~ efveieeso mes efvekeuekej hegve $eme heee&e heevee yengle ner
keef"ve nw~ pewmes efke keesF& ceveg<e meceg ceW Ske jeF& kee oevee [eue os Deewj npeej Je<e& kes yeeo Gmekees {tb{s lees
efceuevee keef"ve nw, Jewmes ner efveieeso heee&e mes efvekeuevee Delevle keef"ve nw leLee Meleceefle ceb$eer efceLeelJe kes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

jepee megefJeefOekegceej

eLece DeefOekeej / 17

keejCe efleere vejke ceW euee ieee nw~

Gme mecee eereflebkej iegosJe kes JeeveeW kees megvekej Jen eerOej osJe meeseves ueiee-Denes! efveieeso heee&e
ceW peekej mebyeesOee Yeer veneR pee mekelee nw~ osKees, heeBeeW FefveeW keer eeefhle nesvee efkelevee keef"ve nw Deewj es peerJe
#eefCeke mJeeLe& ceW he[kej efceLeelJe mes ceesefnle neskej Ssmeer ogie&efle kees eehle kej uesles nQ~ Gme mecee Gmeves efleere
vejke ceW peekej Meleceefle ceb$eer kes peerJe kees mecePeeves kee eelve efkeee~
osJe ves kene-Dejs cet{ Meleceefle! osKe, keee let cegPe ceneyeue kees peevelee nw? Gme YeJe ceW letves cegPes Yeer
efceLeelJe kee GheosMe efoee Lee Deewj Gmekes heuemJehe ele#e ceW let Fme vejke Jesovee kees Yeesie jne nw~ Deye let
MeerIe ner meceioMe&veheer jlve kees enCe kej~ Fme ekeej osJe kes yengle keg GheosMe mes Gme veejkeer ves efceLeelJe
kee Jeceve kejkes meceioMe&ve kees enCe kej efueee~ Deeeg kes Deble ceW Yeebkej vejke mes efvekeuekej heg<kejerhe kes
hetJe& efJeosn ceW cenerOej eeJeleea kee heg$e peemesve ngDee~ eewJeve DeJemLee ceW Gmekee efJeJeen nes jne Lee, Gme mecee
hegve eerOej osJe ves mJeie& mes Deekej Gmes mecePeeee Deewj vejkeeW kes Yeebkej ogKe keer eeo efoueeF& efpememes Jen
peemesve lel#eCe ner efJe<eeeW mes efJeje nes ieee Deewj eceOej cegefvejepe kes meceerhe pewvesejer oer#ee enCe kej ueer~
leheejCe kejles ngS Deble ceW meceeefOehetJe&ke eeCe es[kej yeemJeie& ceW Fb heo kees eehle kej efueee~ osKees, keneB
lees veejkeer nesvee, keneB Fb heo keer eeefhle nesvee? efceLeelJe Deewj mecekelJe kee en ele#e heue osKekej ns YeJe
peerJeeW! Oece& ceW ner Deheveer yegef kees efmLej kejes~ Deveblej DeJeefOe%eeveer Fme yeesv ves Deheves hetJe&YeJeeW kes Je=eeble kees
eeo kej yeemJeie& mes F&MeevemJeie& ceW Deekej eerOej osJe keer efJeMes<e he mes hetpee keer keeeWefke Ghekeejer kes Ghekeej
kees ve Yetuevee, Gvekeer hetpee-Yeefe kejvee ner efJeveerle meceief kee kee&Je nw~

(6) jepee megefJeefOekegceej

eerOej osJe kee peerJe F&Meeve mJeie& mes egle neskej pecyeterhe kes hetJe&efJeosn #es$e ceW ceneJelmee osMe keer
megmeercee veiejer kes jepee megef keer jeveer megbojveboe kes ieYe& ceW Dee ieee~ veJe ceen yeeo megbojveboe ves heg$e jlve kees
pevce efoee~ Gmekes Deveske Gece-Gece ue#eCeeW kees osKekej heefjJeej kes peveeW ves Gmekee megefJeefOe en veece jKee~
en yeeueke ceelee-efhelee SJeb epeepeveeW kes n<e& kees ye{eles ngS Oeerjs-Oeerjs leCe DeJemLee kees eehle nes ieee~ JeneR
efJeosn #es$e ceW DeYeeIees<e veece kes eeJeleea Les, Gvekeer Ske heg$eer kee veece ceveesjcee Lee~ eeJeleea ves Deheveer heg$eer
ceveesjcee kee efJeJeen jepekegceej megefJeefOe kes meeLe kej efoee~
FOej jepee megef ves Yeer megefJeefOe kees meJe&iegCeeW mes ege osKekej Gmes Dehevee jepe meeQhe efoee~ jepee megefJeefOe
Deheveer jeveer ceveesjcee kes meeLe Oece&, DeLe& Deewj keece heg<eeLe& kee mesJeve kej jns Les~ Fmeer ceOe F&Meeve mJeie& kes
eereYe osJe kee peerJe jeveer kes ieYe& ceW Dee ieee, veJe ceen yeeo heg$e jlve GlheVe ngDee~ Gmekee veece kesMeJe jKee~
jepee JeepebIe keer heee&e ceW pees jeveer eerceleer kee peerJe Lee Deewj efpemeves YeesieYetefce ceW Deeee& keer heee&e ceW eerieg
mes meceioMe&ve OeejCe efkeee Lee~ DeleSJe mecekelJe kes ceenelce mes efpemeves eerheee&e mes tkej F&MeevemJeie& ceW
eereYe osJe kes JewYeJe kees eehle efkeee Lee, Jener eerceleer helveer kee peerJe Fme YeJe ceW jepee kee heg$e nes ieee nw~
JeemleJe ceW heg$e ner efhelee kes efueS DeleerJe mvesn yevOeve kee keejCe neslee nw hegve Jen eefo hetJe&YeJeeW ceW efee helveer
kes he ceW jne nes lees Yeuee Gmekes eefle esce kee keee kenvee? ener keejCe Lee efke jepee megefJeefOe kee Deheves heg$e
kesMeJe kes eefle Deeeflece mvesn Lee~

18 / eLece DeefOekeej

jepee megefJeefOekegceej

cenehegjeCe meej

FOej JeepebIe jepee kes eje Jeve ceW Deenejoeve kes mecee pees efmebn, vekegue, Jeevej Deewj metkej heMegDeeW ves
oeve keer Devegceesovee mes hegCemebefele kej YeesieYetefce kes meewKe kees heeee Lee hegve Jes eejeW ner efleere mJeie& ceW osJe
ngS Les~ Jes eejeW ner osJe Deheveer-Deheveer Deeeg hetCe& kej mJeie& mes eggle neskej Gmeer efJeosn#es$e ceW ece mes Jejoe,
Jejmesve, efe$eebieo Deewj eMeevleceove veece kes jepeheg$e nes iees~ es meYeer meceeve Deekeej, meceeve he Deewj meceeve
JewYeJe kees OeejCe kejves Jeeues Deheves-Deheves eesie jepeue#ceer kees heekej megKe kee DevegYeJe kejles Les~
Ske mecee YeieJeeved efJeceueJeenve kee meceJemejCe JeneB Deeee ngDee Lee~ DeYeeIees<e eeJeleea Deewj Jes Jejoe
Deeefo eejeW jepee Deheves Deveske heefjkej kees ueskej YeieJeeved keer Jebovee kejves kes efueS iees~ YeieJeeved keer Jebovee, Yeefe
kejkes eYeg kee efoJe GheosMe megvee~ meeLe ceW npeejeW-npeejeW jepee Les~ eeJeleea kees eJeeve megveves kes yeeo Jewjeie nes
ieee~ mebmeej keer #eCeYebiegjlee kees peevekej meceed eeJeleea ves eejeW jepee mecesle De"ejn npeej jepeeDeeW kes meeLe SJeb
Deheves heeBe npeej jepeheg$eeW kes meeLe JeneR meceJemejCe ceW owiebyejer oer#ee ues ueer Deewj cenecegefve yeve iees~
jepee megefJeefOe kees peye en meceeeej efJeefole ngDee leye Gmes Oece&esce kes meeLe Deeee& Yeer ngDee leLee jeveer
ceveesjcee kees efhelee Je heeBe npeej YeeleeDeeW keer Ske meeLe cegefveoer#ee megvekej yengle ner Meeske ngDee, Jen ceesn kes
JeMeerYetle nes efJeueehe kejves ueieerns efheleepeer! Deeheves mechetCe& jepe kees, mechetCe& Devlehegj kees SJeb mechetCe& epee kees kewmes DeveeLe kej efoee?
Deye en eejlve efkemekeer Dee%ee ceW jnsiee?
jeveer kes Meeske kees otj kejves kes efueS jepee megefJeefOe ves Gve meYeer cegefveeeW keer Jebovee kes efueS emLeeve efkeee~
JeneB meceJemejCe ceW hengBekej YeieJeeved efJeceueJeenve keer Jebovee-mlegefle keer hegve hetpee kejves kes yeeo eeJeleea
cenecegefve kes ejCeeW ceW vecemkeej efkeee~ ceveesjcee ves Deheves hetpe efhelee kes ejCeeW keer Jebovee kejkes Meeske Deewj ceesn
kees es[kej nef<e&lecevee nes neLe pees[kej mlegefle kejvee eejbYe efkeeens YeieJeved ! Deehe Oeve nQ, Deeheves n KeC[ kes JewYeJe kees, eejlve kees SJeb meJe& DeejbYe-heefjen kees
es[kej Deheveer Deelcee kees hejceelcee yeveeves kes efueS en Denle cege OeejCe keer nw~ Deehekeer Yeefe kejkes ceQ Yeer
Deheveer Deelcee kees hejceelcee yeveeves kes heg<eeLe& ceW ueiee meketB Ssmeer cegPes Meefe eehle nes, ceQ ener eeevee kejleer ntB~
Devevlej ece-ece mes meYeer YeeFeeW kes ejCeeW ceW veceesmleg kejles ngS Deewj Deeveboeeg mes Gvekes ejCeeW kee
e#eeueve kejles ngS meYeer kes iegCeeW keer mlegefle kejkes Deheves kees"s ceW Deekej yew" ieF&~
jepee megefJeefOe ceveesjcee kes meeLe eYeg kee efoJe GheosMe megvekej Deheves jepe ceW Jeeheme Dee iees~
Ske efove jepee megefJeefOe efevleve kejles nQDenes! cesjs emegj ves Deewj cesjs eejeW meeLeer jepeeDeeW ves leLee heeBe npeej cesjer helveer kes YeeFeeW ves-cesjs
meeueeW ves cegefve oer#ee ues ueer, GvneWves Ske #eCe ceW Fleves efJeMeeue eeJeleea meeceepe kees es[ efoee~ cesje jepe lees
Gmekes Deeies yengle ner Deuhe nw efhej Yeer ceQ veneR es[ hee jne ntB~ JeemleJe ceW jepe kees, jeveer kees SJeb meye keg
heefjen kees es[vee mejue nw, cegPes keg Yeer keef"ve veneR ueielee efkevleg ceQ Yeuee Fme kesMeJe heg$e kees kewmes es[B?
Fmekes mvesnyebOeve kees es[vee ner Deepe cesjs efueS og<kej nes jne nw~
Fleeefo ekeej mes efevleve kej jepee ves ece-ece mes ieejn eeflecee kes mLeeve kees eehle kej #eguueke oer#ee
OeejCe kej ueer~1
1. mLeeveeefve ie=efnCeeb eengjskeeoMe ieCeeefOehee~ mee les<eg heefecemLeeveceememeeo eceeved ve=he~~161~~ (Deeefo hegjeCe, heJe& 10)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeglesv

eLece DeefOekeej / 19

1. oMe&ve eeflecee 2. ele eeflecee 3. meeceeefeke eeflecee 4. ees<eOeeeflecee 5. meefeeleeie eeflecee

6. efoJeecewLegveleeie eeflecee DeLeJee jeef$e Yeespeve leeie eeflecee 7. yeeee& eeflecee 8. DeejcYeleeie eeflecee
9. heefjenleeie eeflecee 10. Devegceefleleeie eeflecee 11. Gefleeie eeflecee~ Fve ieejn eefleceeDeesW kes Oeejer
#eguueke Glke= eeJeke kenueeles nQ~
Fme ekeej meceioMe&ve mes heefJe$e eleeW keer Meglee kees eehle ngS jepeef<e& megefJeefOe ves yengle keeue leke cees#e
ceeie& keer Gheemevee keer Leer~
Devevlej peerJeve kes Devle ceW meJe& heefjen kee leeie kej owiebyejer oer#ee enCe kej ueer Deewj meceeefOehetJe&ke
Mejerj kee leeie kej Deegle mJeie& ceW Fb heo eehle kej efueee~ heg$e kesMeJe ves Yeer efveeLe oer#ee enCe kej Deeeg
kes Deble ceW Mejerj kees es[ kej meesuenJeW mJeie& ceW eleerv heo eehle kej efueee~ Jejoe Deeefo eejeW jepeeDeeW ves pees
oer#ee ueer Leer, Jes Yeer JeneR eLeeeesie meeceeefveke peeefle kes osJe nes iees~

(7) Deeglesv
meesuenJeW mJeie& ceW Fv keer Gheheeo Meee mes megefJeefOe cenecegefve kee peerJe veJeeewJeve kes he ceW Ssmes G"
kej yew" ieee efke ceeveeW pewmes meeskej ner G" kej yew"e nes~ Fb kes pevce uesles ner Deve osJeieCe pee-pee MeyoeW
kee GeejCe kejles nQ, Deevevohe yeepes yepeves ueieles nQ, leye Fb Deheves DeJeefOe%eeve mes Deheveer Glheefe kees
peevekej meeceves Ke[s ngS osJeheefjJeej kees osKekej Oece& keer eMebmee kejles nQDenes! Oece& keer ceefncee Dehejcheej nw efke peneB ceveg<eueeske mes eeCeer Fme mJeie&ueeske ceW Dee peelee nw~
hegve meJe&eLece Fb ves mejesJej ceW mveeve kej JeeeuebkeejeW kees OeejCe kej Deheves efJeceeve kes efpevecebefoj ceW
eJesMe efkeee~ YeefeYeeJe mes efpeveeefleceeDeeW keer Jebovee keer, YeefehetJe&ke mlees$e hee" efkeee, Devevlej efpeveefyebyeeW kee
DeefYe<eske-hetpeve efkeee~
FvnW DeefCecee, ceefncee Deeefo Dee" $e+efeeB eehle LeeR~ yeeF&me meeiej eceeCe eneB keer Deeeg Leer~ Fvekes
DeefOekeej ceW Ske Fbke efJeceeve, heQleerme ye[s-ye[s esCeerye efJeceeve Deewj Ske meew lesF&me ekeerCe&ke efJeceeve-Ssmes
Ske meew Gveme" efJeceeve Les~ leWleerme $eeeefebMe osJe, heg$e kes meceeve Les~ oMe npeej meeceeefveke osJe Deewj eeueerme
npeej Deelcej#e osJe Les~ leerve ekeej keer meYee ceW Devleheefj<eo ceW Ske meew heeerme osJe, ceOeceheefj<eo ceW oes meew
heeeme osJe Deewj yeeeheefj<eo ceW heeBe meew osJe Les~ eejeW efoMeeDeeW keer j#ee kejves Jeeues eej ueeskeheeue Les~
Fve Deeglesv keer Dee" ceneosefJeeeB LeeR~ $esme" yeuueefYekee osefJeeeB Leer~ Ske-Ske ceneosJeer {eF& meew-{eF&
meew Deve osefJeeeW mes efIejer jnleer LeeR~ Fme Fb keer eleske osJeer Deheveer efJeefeee mes oMe ueeKe eewyeerme npeej megvoj
eerhe yevee mekeleer Leer~
neLeer, Iees[s, jLe, efheeeos, yewue, iebOeJe& Deewj ve=lekeeefjCeer kes Yeso mes Fb keer mesvee ceW meele ke#eeSB LeeR~ henueer mesvee
ceW yeerme npeej neLeer Les, efhej Deeies keer ke#eeDeeW ceW otveer-otveer mebKee Leer, Fme ekeej Fb keer en efJeMeeue mesvee Leer~
Fme Fb keer Ske-Ske osJeer keer leerve-leerve meYeeSB LeeR~ GveceW mes henueer meYee ceW 25 DehmejeSB LeeR, otmejer
meYee ceW 50 SJeb leermejer meYee ceW 100 DehmejeSB LeeR~
Fme Deeglesv kee FbeefCeeeW kes meeLe cewLegve ceeveefmeke Lee~ es yeeF&me npeej Je<eeX ceW Ske yeej ceeveefmeke Deenej
uesles Les~ ieejn ceefnves ceWW Ske yeej eemeesdJeeme uesles Les Deewj Fvekes Mejerj keer DeJeieenvee leerve neLe eceeCe Leer~

20 / eLece DeefOekeej

Deeglesv

cenehegjeCe meej

es Fb Deheveer FbeCeer Deewj Deveske heefjJeej osJeeW kes meeLe YeieJeeve kes hebekeueeCekeeW ceW peekej DeefleMee
Yeefe efkeee kejles Les~
keYeer-keYeer Fv keer meYee ceW DehmejeDeeW kes ve=le ngDee kejles Les, efpemeceW leerLekej YeieJebleeW kes iegCeevegJeeo ieeS
peeles Les~ Fme lejn mebieerle, ve=le Deeefo kes eje ceveesjbpeve kejles-kejeles yengle mee keeue Fbjepe kee Jeleerle nes jne Lee~
es Deeglesv vebboerej erhe ceW Je<e& ceW leerve yeej Deeeefvnke heJe& ceW hengBeles Les~ JeneB DemebKe osJe heefjkej
kes meeLe efceuekej veboerej kes yeeJeve efpevecebefojeW ceW efJejepeceeve efpeveeefleceeDeeW kee DeefYe<eske kejkes efJeMes<e-mebieerle,
ve=le Deeefo mes eewyeerme IeCs DeKeC[ hetpee kejles Les~ eleske efpevecebefoj ceW 108-108 ef peveeefleceeSB JeneB
efJejepeceeve nQ~ eleske efpeveeeflecee kes Deepet-yeepet ceW eerosJeer, ue#ceerosJeer Deewj egleosJeer-mejmJeleer osJeer
efJejepeceeve jnleer nQ leLee meJee&Cn e#e Deewj mevelkegceej e#e keer cetefle&eeB Yeer jnleer nQ~ Fmeer lejn Dee"-Dee"
cebieue Je Ske-Ske eefleceeDeeW kes ieYe&ie=n ceW jnles nQ pees efke eleske 108-108 jnles nQ~
kene Yeer nwefmeefjosJeer megoosJeer, meJJeCnmeCekekegceejpekeKeeCeb~
JeeefCe e efpeCeheemes, cebieueceefJenceefJe nesefo~~1
Dee" efove leke ueieeleej eejeW efvekeeeeW kes osJe-YeJeveJeemeer, Jeblej, peesefle<eer Deewj keuheJeemeer osJeieCe
JeneB Dee"JeW veboerej erhe ceW hetpee kejles jnles nQ hegve JeneB hetpee hetCe& kej Jeehemeer ceW {eF& erhe kes Debleie&le
megoMe&veces, efJepeeces, Deeueces, cebojces Deewj efJeegvceeueerces keer leerve-leerve eoef#eCee oskej hetpee, Yeefe
kejkes Deheves-Deheves mJeieeX ceW eues peeles nQ~
pecyeterhe ceW megoMe&veces nw pees efke efJeosn#es$e kes "erke ceOe ceW efmLele nw~ OeelekeerKeC[ ceW hetJe&Oeelekeer
KeC[ ceW efJepeeces SJeb heefeceOeelekeer KeC[ ceW Deeueces nw~ heg<kejeOe& erhe ceW hetJe& heg<kejeOe& ceW cebojces SJeb
heefece heg<kejeOe& ceW efJeegvceeueer ces nw~ Oeelekeer KeC[ ceW oef#eCe Deewj Gej ceW F<Jeekeej heJe&le nesves mes Fmekes
hetJe&OeelekeerKeC[ Deewj heefeceOeelekeerKeC[ Ssmes oes Yeso nes iees nQ~ Ssmes ner heg<kejer he ceW yeereeW-yeere ceW
ceeveg<eesej heJe&le nesves mes Gmekes DeeOes Yeeie ceW kece&Yetefce nw-ceveg<eeW kee DeefmlelJe nw Deewj ceeveg<eesej mes hejs
ceveg<eeW kee DeefmlelJe veneR nw Dele JeneB cee$e efleeeeW keer YeesieYetefce nw~
ceeveg<eesej kes FOej kes Yeeie ceW oef#eCe-Gej ceW F<Jeekeej heJe&leeW kes nesves mes Fme heg<kejeOe& kes Yeer hetJe&heefece Ssmes oes Yeeie nes iees nQ~ FvneR kes hetJe& ceW cebojces SJeb heefece ceW efJeegvceeueer ces nQ~
eLece mJeie& mes ueskej meesuenJeW mJeie& leke kes Fb SJeb osJeieCe Deheveer FbeCeer, osJeer Deeefo kes meeLe
ceOeueeske ceW Deeles jnles nQ Deewj megces heJe&le mes ueskej lesjnerheeW kes 458 Ssmes Deke=ef$ece efpevecebefojeW keer Jebovee
efkeee kejles nQ~ Fve Deegle mJeie& mes Thej kes meYeer osJe Denefceb kenueeles nQ~ Gvekes ve lees osefJeeeB nQ ve
heefjJeejosJe ner nQ~ Jes Deheves mLeeve mes ner Deheves-Deheves efJeceeveeW ceW efmLele efpevecebeof jeW ceW efJejepeceeve efpeveefyebyeeW keer
hetpee kejles nQ, eneB ceOeueeske ceW Gvekee Deevee-peevee veneR nw~
Fme ekeej Jen Deeglesv Deheves eleerv kes meeLe hetjs mJeie& kes megKeeW kee DevegYeJe kejkes JeneB peerJeve Yej pees
efpevesvYeefe-hetpee mes ceneved hegCe Deefpe&le efkeee Lee Gmekes heuemJehe Deheveer Deeeg kes Deble ceW JeneB mes egle neskej
eneB ceOeueeske ceW efJeosn #es$e ceW jeveer eerkeeblee kes ieYe& ceW Dee ieee Deewj pevce ueskej eeJeleea JeeveeefYe nes ieee~
1. eq$eueeskemeej, ieeLee 988~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eeJeleea JeeveeefYe

eLece DeefOekeej / 21

(8) eeJeleea JeeveeefYe

pecyeterhe mes hetJe& efJeosn ceW heg<keueeJeleer osMe nw~ Gmekeer hegC[jerefkeCeer veiejer ceW jepee Jeemesve jepe kejles
Les pees efke leerLekej Les~ Gvekeer jeveer kee veece eerkeeblee Lee~
megefJeefOe jepeef<e&, pees efke Deeglesv ngS Les, Gvekee peerJe mJeie& mes eekej eerkeeblee jeveer kes JeeveeefYe veece
kee heg$e ngDee~ henues kens ngS efmebn, metkej, Jeevej Deewj vekegue kes peerJe Yeer, pees efke Deegle mJeie& ceW meeceeefveke
osJe ngS Les, Jes GvneR jeveer mes eceMe efJepee, Jewpeeble, peeble Deewj Dehejeefpele veece kes heg$e nes iees~ JeepebIe keer
heee&e ceW pees ceefleJej Deeefo ceb$eer kes peerJe Les, Jes jepee JeepebIe kes cejves kes yeeo oer#ee ueskej Deble ceW cejkej
ewJeseke ceW Denefceb ngS Les, Jes Yeer GvneR eerkeeblee jeveer kes eceMe megyeeng, ceneyeeng, heer" Deewj ceneheer" veece kes
heg$e nes iees~ eerceleer kee peerJe kesMeJe, pees efke Deegle mJeie& ceW eleerv ngDee Lee, Jen Yeer JeneB mes eekej Gmeer
veiejer ceW kegyesjoe JeefCeked keer Devebleceleer Yeeee& mes OeveosJe veece kee heg$e nes ieee pees efke eeJeleea JeeveeefYe kee
ie=nheefle jlve ngDee nw~
efkemeer mecee leerLekej Jeemesve kees Jewjeie nesles ner ueewkeebefleke osJeeW ves Deekej eYeg keer hetpee-mlegefle kejkes
oer#ee keer Devegceesovee keer~ jepee Jeemesve ves Yeer egJee heg$e JeeveeefYe kees mecemle he=LJeer kee jepeYeej meeQhe he yeeBOe
kejkes cegkegye jepeeDeeW mes vecemkeej kejeles ngS Ssmee DeeMeerJee&o efoee let ye[e Yeejer eeJeleea nes Deewj Deehe osJeeW
eje Deeveerle heeuekeer ceW yew"kej DeeceJeve ceW hengBes, peneB Ske npeej jepeeDeeW kes meeLe mJeeb oer#ee enCe kej ueer~
FOej jepee JeeveeefYe keer DeeegOeMeeuee ceW eejlve GlheVe ngDee Deewj GOej efhelee Jeemesve kees kesJeue%eeve
eie nes ieee Lee~ jepee JeeveeefYe eejlve mes n Keb[ JemegOee kees peerlekej efeeveJes npeej jeefveeeW mes ege
Ske$e meeceepe kee GheYeesie kej jns Les~ efkemeer mecee efhelee Jeemesve leerLekej mes OeceexheosMe megvekej mechettCe&
meeceepe kees peerCe&-le=Ce kes meceeve ceevekej Ske #eCe ceW leeie kej efoee Deewj meesuen npeej cegkegye jepeeDeeW,
Ske npeej heg$eeW, Dee" YeeFeeW Deewj OeveosJe kes meeLe-meeLe cees#e eeefhle kes GsMe mes efhelee Jeemesve leerLekej kes
meceJemejCe ceW ner pewvesejer oer#ee ues ueer~
lesjn ekeej kee eeefj$e, yeejn ekeej kee lehe, yeeF&me hejer<en Deeefo Gej iegCeeW kee heeueve kejles ngS Gve
cegefvejepe ves leerLekej kes heeocetue ceW meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kee efebleJeve efkeee Lee~
Gve meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kes veece efvecve ekeej nQ1. oMe&veefJeMegef 2. efJeveemebheVelee 3. Meerueeles<Jeveefleeej 4. DeYeer#Ce%eeveesheeesie 5. mebJesie 6. Meefelemleeie
7. Meefelemlehe 8. meeOeg meceeefOe 9. JeweeJe=lekejCe 10. Den&odYeefe 11. Deeeee&Yeefe 12. yengegleYeefe
13. eJeeveYeefe 14. DeeJeMeke DeheefjneefCe 15. ceeie&eYeeJevee Deewj 16. eJeeveJelmeuelee~
meceioMe&ve kees efJeMeg jKevee, efJevee mes mecheVe nesvee, MeerueeleeW ceW Deefleeej ve ueieevee, efvele ner
%eeveesheeesie ceW ueerve jnvee, mebmeej mes Yeerlee, Meefe kes Devegmeej lehe kejvee, %eeve Deewj mebece kes meeOeveYetle
heoeLeeX kee leeie (oeve) kejvee, meeOegDeeW kes eleeefo ceW efJeIve Deeves hej GvnW otj kejvee, meeOegDeeW keer JeweeJe=efe
kejvee, Dejnble YeieJeeved keer Yeefe, Deeeee& keer Yeefe, yengegle cegefveeeW keer Yeefe Deewj eJeeve keer Yeefe kejvee,
DeeJeMeke efeeeDeeW kee hetCe&he mes heeueve kejvee, pewve Oece& keer eYeeJevee kejvee leLee Oecee&lceeDeeW ceW DeKeb[ esce
jKevee, Fme ekeej keer meesuen YeeJeveeDeeW kee Glke= jerefle mes efebleve kejles ngS Gve Oeerj-Jeerj JeeveeefYe cegefvejepe

22 / eLece DeefOekeej

meJee&Le&efmeef kes Denefcev osJe

cenehegjeCe meej

ves leerve ueeske ceW #eesYe GlheVe kejves Jeeueer leerLekej eke=efle kee yebOe kej efueee~
Gve cegefvejepe kees $e+efeeW keer efyeukegue Yeer Fe veneR Leer efhej Yeer DeefCecee, ceefncee Deeefo iegCeeW meefnle
efJeefeee $e+ef eie nes ieF&~ kees yegef, yeerpe yegef Deeefo yegef $e+efeeB Yeer GlheVe nes ieF~ peieled kee efnle
kejves Jeeueer peuueew<eefOe, meJeez<eefOe Deeefo $e+efeeW ves Yeer Gvekee JejCe efkeee, eeefhe cegefvejepe ves Ieer, otOe Deeefo
jme kee leeie kej efoee Lee lees Yeer Ieer, otOe Deeefo kees Pejeves Jeeueer DeveskeeW jme $e+efeeB Yeer eie ngF& LeeR~ Jes yeue
$e+ef kes eYeeJe mes keef"ve mes keef"ve hejer<en Yeer men uesles Les~
De#eerCe $e+ef kes yeue mes Jes efpeme efove efpeme Iej ceW Deenej uesles Les, Gme efove Gme Iej ceW DeVe De#ee nes
peelee Lee-eeJeleea kes keke kees Yeespeve kejeves hej Yeer Jen Yeespeve #eerCe veneR neslee Lee~ Fme ekeej Jes
cegefvejepe meowJe "s-meeleJesW iegCemLeeve ceW e{les-Glejles jnles Les~
heefjCeeceeW keer efJeMegef mes Jes meeefleMee Deecee veece meeleJeW iegCemLeeve mes Deeies ye {kej GheMece esCeer ceW
e{ iees DeLee&led Dee"JeW, veJeceW, oMeJeW Deewj ieejnJeW iegCemLeeve ceW hengBe iees~ Devleceg&ntle& kes Devevlej Jes cegefve
veeres Glej kej hegve mJemLeeve Deecee veeceke meeleJeW iegCemLeeve ceW efmLele nes iees~ Gmekee Keeme keejCe en nw
efke ieejnJeW iegCemLeeve keer efmLeefle Devleceg&ntle& ner nw~ lelheeeled Deeeg kes Deble ceW eereYe heJe&le hej hengBekej
JeeveeefYe cenecegefve ves eeeesheieceve mebveeme enCe kej efueee~ Jes Gme mecee mJeeb leLee hej mes efkebefeled Yeer Mejerj
kee Gheeej veneR kejles Les, ve kejeles ner Les~ Gme mecee Gvekes Mejerj ceW ece& Deewj ner cee$e ner Mes<e jn ieF& Leer,
lees Yeer Jes efveeueefee efvejekeguelee mes OeevemLe Les~
Jes efleere yeej GheMece esCeer hej Dee{ ngS Deewj he=LekelJeefJeleke& veeceke MegkeueOeeve kees hetCe& kej Glke=
meceeefOe kees eehle ngS~ Deble ceW GheMeebleceesn veeceke ieejnJeW iegCemLeeve ceW eeCe es[kej meJee&Le&efmeef hengBes Deewj
JeneB Denefceb heo kees eehle nes ieS~

(9) meJee&Le&efmeef kes Denefceb osJe

JeeveeefYe eeJeleea GheMece esCeer ceW Oeeve ceW Dee{ Les, Gvekeer Deeeg hetCe& nes ieF& Deewj Gve cenecegefve ves MegkeueOeeve kes eYeeJe mes leerveeW ueeskeeW ceW meJe&es Ssmes meJee&Le&efmeef veece kes efJeceeve ceW pevce OeejCe efkeee~ en efJeceeve ueeske
kes Debeflece Yeeie mes yeejn eespeve veeres nw DeLee&led Fme efJeceeve mes yeejn eespeve Thej efme efMeuee nw~ Fmekeer uecyeeF&eew[eF& Deewj ieesueeF& pecyeterhe kes yejeyej nw-Ske ueeKe eespeve nw~ en mJeie& kes $esme" heueeW kes Deble ceW et[eceefCe
jlve kes meceeve efmLele nw~ etBefke Gme efJeceeve ceW GlheVe nesves Jeeues peerJeeW kes mechetCe& ceveesjLe Deveeeeme ner efme nes peeles
nQ FmeefueS Gmekee meJee&Le&efmeef en meeLe&ke veece nw~ Gme efJeceeve ceW efvee&vLe efoiecyej cenecegefve ner pevce uesles nQ~
Fme ekeej Deke=ef$ece Deewj es jevee mes MeesYeeeceeve Gme efJeceeve ceW Gheheeo Meee ceW Jen osJe #eCe Yej
ceW hetCe& Mejerj kees eehle nes ieee~ oes<e, Oeeleg, ceue Deewj hemeervee Deeefo mes jefnle, megvoj ue#eCeeW mes ege leLee hetCe&
eewJeve DeJemLee kees eehle Gmekee Mejerj #eCe Yej ceW ner eie nes ieee~ Gmekes pevce uesles ner JeneB Gece-Gece
yeepes yepeves ueies, meJe&$e n<e& keer uenj oew[ ieF&~ Jen Denefceb meeLe-meeLe GlheVe ngS Jee, Deuebkeej, efoJe
ceeuee Deeefo mes DeefleMee megvoj Lee~ Ske neLe kee Gme kee efoJe Jewefeeke Mejerj Lee, leWleerme meeiej keer Glke=
Deeeg Leer~ leWleerme npeej Je<e& Jeleerle nes peeves hej Gmekee efoJe ceeveefmeke Dece=le kee Deenej Lee Deewj mee{s meesuen
cenerves Jeleerle nesves hej eemeesdJeeme enCe kejlee Lee ceQ Fb ntB, ceQ Fb ntB Fme ekeej JeneB kes meYeer Gece

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meJee&Le&efmeef kes Denefcev osJe

eLece DeefOekeej / 23

osJe Denefceb Fme DevJeLe& veece kees OeejCe kejles Les~ JeneB Gve DenefcebeW ceW ve lees hejmhej ceW Demetee nw, ve
hejefvevoe nw, ve Deelce eMebmee nw Deewj ve F&<ee& ner nw~ Jes meYeer hetCe&leee megKeer ngS n<e&ege efvejvlej eer[e kejles
jnles nQ~ Fve meyekee Mejerj esleJeCe& kee jnlee nw~ Fve meyekeer uesMeeSB, JeeeYejCe Deeefo esle-Megkeue jnles nQ~
JeneB pevce uesves kes yeeo Gve Denefceb ves Deheves efJeceeve ceW efmLele DeefleMeeeer efpevecebefoj ceW peekej YeieJeeve
keer eefleceeDeeW kee DeefYe<eske efkeee~ efoJe DeJe keer meeceeer Deewj efoJe jlveeW kes Leeue Yejkej YeieJeeve kee
hetpeve efkeee~
eeJeleea JeeveeefYe keer heee&e ceW pees efJepee, Jewpeeble, peeble, Dehejeefpele, yeeng, megyeeng, heer" Deewj ceneheer"
veece kes YeeF& Les leLee jeveer eerceleer kee peerJe pees efke OeveosJe veece mes eeJeleea kee ie=nheefle jlve ngDee Lee, Fve veew
cenecegefveeeW ves Yeer leheeee& kes eYeeJe mes JeneR meJee&Le&efmeef ceW Denefceb heo kees eehle efkeee Lee~ es meye DehevesDeheves DeJeefOe%eeve mes Deheves mJeeceer JeeveeefYe eeJeleea kes peerJe Ssmes Denefceb kes heeme Deees Deewj hetJe&YeJeeW keer
eee& leLee Oece& kes ceenelce keer eMebmee kejles ngS ceveesefJeveeso kejves ueies~
es meJee&Le&efmeef kes Denefceb Deheves DeJeefOe%eeve mes mechetCe& ueeske kes cetefle&ke heoeLeeX kees osKeles jnles Les
uesefkeve keneR Yeer Fvekee ieceveeieceve veneR Lee Dele Ske efove Fve meYeer ves efveCe&e efkeee efkeDeepe nce meYeer eneR mes hejes#e ceW megoMe&veces heJe&le kes meesuen efpevecebefojeW keer hetpee kejWies~ Jes meye JeneR mes
megcesheJe&le kees ceeveeW mee#eeled osKeles ngS kes meceeve ner Gmekeer hetpee kej jns Les~ Ssmes ner keYeer vevoerej erhe kes
efpeveeueeeW keer, keYeer ceOeueeske kes 458 efpevecebefojesW keer, keYeer leerve ueeske kes mechetCe& 8 kejes[, 56 ueeKe , 97 npeej
481 efpevecebefojeW ceW efJejepeceeve mechetCe& efpeveeefleceeDeeW keer hetpee, Yeefe, mlegefle efkeee kejles Les~
keYeer-keYeer leerLekej kes pevcekeueeCeke kes efveefcee mes JeneB hej yeepeeW kes yepeves mes YeieJeeve kee pevce
ngDee nw Ssmee peevekej hejes#e ceW ner meele heQ[ Deeies peekej vecemkeej kejles Les~
keYeer-keYeer es Denefceb JeneB hej leJeeee& efkeee kejles Les-pewmes efke -pees mebmeej kes ogKeeW mes eeefCeeeW
kees efvekeeuekej Gece megKe ceW hengBeeJes, Jener Oece& nw~
Deelcee Meefehe mes hejceelcee nw, pewmes efke yeerpe ceW Meefehe mes Je=#e efJeeceeve nw, otOe ceW Ieer nw, efleue ceW
lesue nw, Ssmes ner Deelcee ceW hejceelcee efhee ngDee nw, Gmes eeesie mes-meceioMe&ve, %eeve Deewj eeefj$e kes yeue mes
eie efkeee pee mekelee nw~
pees peerJe Deheveer Deelcee kees YeieJeeve yevee uesles nQ, Meg efme hejceelcee yeve peeles nQ Jes efhej keYeer mebmeej
ceW pevce veneR OeejCe kejles nQ~
mebmeej ceW hebesefve kes efJe<ee megKeeW ceW Deemee ngDee eeCeer yeej-yeej vejke, efveieesoeW ceW, efleee eesefveeeW ceW
Deveske ekeej kes ogKe G"elee jnlee nw~ peye ener eeCeer mees Deefnbmeeceeer hejceOece& kee Deeee ues ueslee nw leye
meoe-meoe kes efueS efvele, efvejbpeve, efveefJe&keej, efeewlevemJehe hejceheo kees eehle kej ueslee nw~
Denes! nce meYeer ves keF& pevceeW ceW ceneve hegCe mebefele efkeee nw, meeer efveoex<e lehemee keer nw, eesOe, ceeve,
ceeee, ueesYe, jeie, s<e Deewj celmej Deeefo Deblejbie Me$egDeeW kees JeMe ceW efkeee nw, leYeer es Gece Denefceb heo eehle
ngDee nw~
Deye nceW eneB kes megKeeW kees Yeesiekej ceveg<e heee&e eehle kejvee nw~ nce meYeer efveece mes Gme ceveg<e YeJe
ceW cegefve yeveWies Deewj cees#e kees eehle kejWies~ nce meYeer Ske YeJeeJeleejer nQ, nceejs mebmeej kee Deye Devle Dee egkee nw~

24 / eLece DeefOekeej

meJee&Le&efmeef kes Denefcev osJe

cenehegjeCe meej

JeeveeefYe kes peerJe Denefceb, pees efke Deeies leerLekej nesves Jeeues Les, n cenerves hetJe& mes ner Fme ceOeueeske kes
pecyeterhe ceW Yejle#es$e kes Deee&KeC[ ceW DeeesOee veiejer keer jevee keer ieeer~ meewOecexv keer Dee%ee mes kegyesj ves
ceelee ceosJeer kes DeeBieve ceW jlve yejmeevee Meg efkeee~ leYeer JeneB kes DenefcebeW ves Deekej Gve YeeJeer leerLekej kes
iegCeeW keer mlegefle kejvee eejbYe kej efoeens mJeeefceved ! Deehe Oeve nQ, Deehekes emeeo mes ner nce meYeer ves Oece& kees heeee nw Deewj Deeies Yeer Deehekes leerLe&
ceW ner nce meYeer cees#e kees eehle kejWies~
Fleeefo ekeej mes Oece&eee& kejles ngS JeeveeefYe kes peerJe Denefceb ves Deheveer leWleerme meeiej keer Deeeg hetCe& kej ueer
Deewj ceOeueeske ceW Deeves kes mevcegKe nes iees~ Fme ekeej YeieJeeved $e+<eYeosJe kee en veJeceeb DeJeleej ngDee nw~

N: M

eeeie leerLe&#es$e mlegefle:

-ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer
-Yegpebieeeele bo-

megjsvw: ke=lee ieYe&keueeCehetpee~ DeeesOeehegjer jlveieYee& yeYetJe~~

megcesjesce&neheeb[gkeeKeefMeueeeeb~ megpevceeefYe<eske: ke=le: meJe&osJew:~~1~~
eCeslee eYeg: meJe&efJeeekeueeveeced~ epeeYees efnlee: <edefeee DehegJeee~~
mJeeb jepeveerefleb efJeOeeeefoyeee~ egieeefoeYegmleb efpevesvb eJebos~~2~~
eYege&$e ielJee vece: efmecegkelJee~ eke=sve leeieb ekeejeefoosJe:~~
lelemleerLe&jepe: eeeie: eefme:~ veceeefce eeeieb leleesheeefoleerLe&ced~~3~~
epee yeesefOelee e$e oer#eeekeeues~ epeeefYee&le: heeohetpee eYeesefn&~~
epeelee lelee eeeie: eefme:~ veceeefce eeeieb leleesheeefoleerLe&ced~~4~~
megjsvw: ke=leb hetpeveb e$e Yekelee~ ceneeeieveecvee eefmeb Oeefj$eeced~~
lelemleleefme: eeeiees cenlmeg~ veceeefce eeeieb peievceeveleerLe&ced~~5~~
megefmeeLe&cegeeveceeiele e$e~ mJeeb oeref#eleesYetled efpevemleerLe&kelee&~~
megveeesOeJe=#eme veerew: efmLele: meved~ efvepeb Oeeeefle mce mleJeerefce gceb leced~~6~~
Deveeefoeglee pevceYet:hetjeesOee~ eeeie: me Deee: eefmemleheesefYe:~~
megkewJeue%eevesve efmeesheeb efn~ efMeJeehes#eeeheeefokewueeMeleerLe&ced~~7~~
megjlve$eeer ee ef$eJesCeer eefmee~ Decet<eeb leoe mebiecees ees yeYetJe~~
lelemleefl$eJesCeerveoer mebieceesefhe~ heefJe$ees cele: meJe&ueeskewpe&ieleeced~~8~~
cenekegbYemeenefekewexefYe<eskeb~ efpevesvme kegJe&efvle YekeleeOegvee efn~~
cenehegCeYeepees ueYevles mJeue#ceerced~ mJeeb %eevecelee meceb meJe&efmeefced~~9~~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 25

(10) YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenejepee veeefYejee Deewj ceosJeer mes Deuebke=le heefJe$e mLeeve ceW keuheJe=#eeW kee DeYeeJe osKekej Deewj Fve
oesveeW kes mJeebYet $e+<eYeosJe heg$e pevce ueWies~ Ssmee DeJeefOe%eeve mes peevekej mJeeb Fb Deveske Glmeener osJeeW kes
meeLe JeneB Deeles nQ Deewj Gmeer mLeue kees ceOe ceW kejkes Ske megvoj veiejer keer jevee kej osles nQ~ eej ieeshegj ej,
heefjKee, Geeve Deeefo mes meefnle Jen veiejer DeefjefYe eesodOegb ve Mekeee Fefle DeeesOee Me$egDeeW mes eg kejves ceW
meceLe& ve nesves mes DeeesOee Fme meeLe&ke veece mes mecyeesefOele keer peeleer nw~ heeBe cebefoj Fme veiejer kes ceOeYeeie ceW
Fvhegjer kes meeLe mheOee& kejves Jeeuee Ssmee efoJe jepecenue leweej efkeee peelee nw~ meYeer osJe efceuekej MegYe efove,
MegYe cegntle&, MegYeeesie Deewj MegYe ueive ceW JeneB hegCeenJeeeve kejles nQ~ Gmeer mecee Debeflece keguekej cenejepee
veeefYejee Deheveer cenejeveer ceosJeer kes meeLe Gme cenue ceW eJesMe kejles nQ~ leYeer Fv Gve oesveeW kee DeefYe<eske
kejkes mecceeve kejles ngS Gvekeer hetpee kejles nQ~
leerLekej $e+<eYeosJe eneB DeJeleej uesves Jeeues nQ Ssmee mecePekej Fv kegyesj kees yegueekej Dee%ee osles nQns Oeveheles! n cenerves yeeo leerLekejosJe eneB mJeie& mes DeJeleej uesves Jeeues nQ Dele legce ye[s Deeoj mes
jlveeW keer Je<ee& kejvee Meg kej oes~
Fv keer Dee%ee heeles ner kegyesj yengcetue Gece-Gece hebeJeCeea jlveeW keer ceeser-ceeser Oeeje yejmeeves
ueielee nw~ DeeBbieve ceW yejmeleer ngF& jlveeW keer Oeeje Ssmeer ceeuetce he[leer nw, ceeveeW heg Ce keer hejcheje ner yejme
jner nes~ leYeer mes kegyesj kes eje keer peeves Jeeueer jlve Deewj megJeCe& keer Je<ee& mes en he=LJeer efnjCeieYee& Fme
veece kees eehle nes ieF& nw~
Devevlej cenejeveer ceosJeer jepecenue ceW iebiee keer uenjeW kes meceeve esle jsMeceer ej mes megMeesefYele keesceue
Meee hej Meeve kej jner nw~ jeef$e kes efheues enj ceW Jes meesuen mJehve osKeleer nQ hegve Jes osKeleer nQ efke megJeCe&
kes meceeve keebefleJeeuee Ske megvoj yewue nceejs cegKe ceW eJesMe kej jne nw~ lel#eCe ner yepeles ngS ceebieefueke yeepeeW
keer OJeefve mes Deewj yeboerpeveeW leLee meefKeeeW eje ieees iees eeYeeefleke cebieueieeve mes jeveer peeele neskej G"kej
ceneceb$e kee mcejCe kejkes Deheves ves$eeW kee GodIeeve kejleer nQ~ cebieue mveeve kejkes ceebieefueke JeeeYet<eCe OeejCe
kej Jen Deheves heefleosJe kes meceerhe hengBekej Gefele efJevee mes cenejepee veeefYejee kee oMe&ve kejkes GvneR kes
meceerhe Deheves efueS jKes iees Yeemeve hej yew" peeleer nQ hegve emeVecege ceW cenejepe mes efveJesove kejleer nQns osJe! Deepe ceQves meesles ngS jeef$e kes efheues enj ceW yengle ner Deeee&peveke Gece-Gece mJehve osKes nQ~
henues mJehve ceW SsjeJele neLeer, hegve Gece yewue, efmebn, neefLeeeW eje DeefYe<eske kees eehle nesleer ngF& ue#ceer, oes
ceeueeSB, evcee, Gielee ngDee mete&, ceefueeeW kee egieue, peue mes Yejs oes keueMe, keceueeW mes ege mejesJej, meceg,
efmebnemeve, mJeie& mes Deelee ngDee efJeceeve, veeiesv YeJeve, jlveeW keer jeefMe Deewj efyevee OegSB keer Deefive~ Fve meesuen
mJehveeW kes yeeo ceQves cesjs cegKe ceW Ske mJeCe& JeCe& kee yewue eJesMe kejles ngS osKee nw, mees ceQ Fve meyekee heue
Deehekes eercegKe mes megvevee eenleer ntB~
cenejepee veeefYejee jeveer kes cegKe mes mJehveeW kees megvekej leLee Deheves efoJe DeJeefOe%eeve mes Gvekes heueeW kees
peevekej kenles nQns osefJe! megvees, meJe&eLece pees mJehve ceW legceves SsjeJele neLeer osKee nw Gmekee heue en nw efke legce ef$eYegJeve

26 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

kes ieg Ssmes leerLekej heg$e kees pevce osJeesieer~ efleere mJehve ceW Gece yewue kes osKeves mes Jen mecemle ueeske ceW pes
nesiee~ efmebn kes osKeves mes Jen Devevle yeue mes ege nesiee~ ceeueeDeeW kes osKeves mes Jen meceereerve Oece&leerLe& kee eueeves
Jeeuee nesiee~ DeefYe<eske kees eehle nesleer ngF& ue#ceer kes osKeves mes Jen megces heJe&le hej osJeeW kes eje DeefYe<eske kees
eehle nesiee~ hetCe& evcee kes osKeves mes Jen mecemle ueesieeW kees Deevevo osves Jeeuee nesiee~ mete& kes osKeves mes
osoerheceeve eYee kee Oeejke nesiee~ oes keueMe osKeves mes Jen Deveske efveefOeeeW kee mJeeceer nesiee~ ceefueeeW kee
egieue osKeves mes megKeer nesiee~ mejesJej kes osKeves mes Deveske ue#eCeeW mes MeesefYele nesiee~ meceg kes osKeves mes hetCe&%eeveer
kesJeueer nesiee~ efmebnemeve kes osKeves mes peieled kee ieg neskej meeceepe kees eehle kejsiee~ osJeeW kee efJeceeve osKeves mes
Jen mJeie& mes DeJeleerCe& nesiee~ veeiesv kee YeJeve osKeves mes pevce mes ner Jen DeJeefOe%eeveheer ueeseveeW mes meefnle
nesiee~ ecekeles ngS jlveeW keer jeefMe osKeves mes Jen iegCeeW keer Keeve nesiee Deewj efveOet&ce Deefive kes osKeves mes kece&heer
F&vOeve kees peueeves Jeeuee nesiee leLee legcnejs cegKe ceW pees Je=<eYe ves eJesMe efkeee nw Gmekee heue en nw efke legcnejs
efvece&ue ieYe& ceW leerLekej YeieJeeved Dehevee Mejerj OeejCe kejWies~
cenejepee veeefYejee kes cegKe mes Ssmee heue megvekej jeveer ceosJeer n<e& kes Deeflejske mes jesceebefele nes
peeleer nQ~ Gme mecee GvnW Flevee Deevevo neslee nw efke ceeveeW mee#eeled DeYeer ner leerLekej efMeMeg kees eehle kej
efueee nes~ leovevlej Dee<ee{ ke=<Cee efleeree kes efove Geje<ee{ ve#e$e ceW Denefcev kee peerJe meJee&Le&efmeef mes
egle neskej ceelee ceosJeer kes ieYe& ceW DeJeleerCe& nes peelee nw~ Gmeer mecee Deveske efevnesW mes leerLekej kes
ieYee&Jeleej kees peevekej meewOece& Fv DemebKe osJe-osefJeeeW kes meeLe mJeie& mes eekej eneB ce=legueeske keer
DeeesOee veiejer ceW Dee peeles nQ~ veiejer keer leerve eoef#eCee oskej ceelee-efhelee kees vecemkeej kejles nQ hegve
ceelee-efhelee keer veevee ekeej mes hetpee kej mebieerle-ve=le Deeefo GlmeJe kejkes ieYe&keueeCeke ceneslmeJe
ceveekej Deheves-Deheves mLeeve hej eues peeles nQ~
Fme DeJemeefhe&Ceer keeue kes meg<eceeog<ecee veeceke le=leere keeue ceW eewjemeer ueeKe hetJe&, leerve Je<e&, Dee" ceeme
Deewj Ske he#e kes Mes<e jn peeves hej YeieJeeved $e+<eYeosJe kee ieYee&Jeleej keueeCeke ceveeee ieee nw~
Gmeer mecee mes Fv keer Dee%eevegmeej efokekegceejer osefJeeeB JeneB Deekej oeefmeeeW kes meceeve ceelee keer mesJee
kejves ueieleer nQ~

(2)
ceOeueeske kes yeereeW yeere ceW pecyeterhe veece kee henuee erhe nw~ en Ske ueeKe eespeve efJemle=le Leeueer kes
meceeve ieesue Deekeej Jeeuee nw~ FmeceW hetJe&-heefece uecyes n kegueeeue nQ efpevekes veece nQ-efnceJeeved, ceneefnceJeeved,
efve<eOe, veerue, keceer Deewj efMeKejer~ Fve heJe&leeW mes efJeYeeefpele meele #es$e nes peeles nQ-Yejle, nwceJele, nefj, efJeosn,
jceke, nwjCeJele Deewj SsjeJele es Gvekes veece nQ~ meJe&eLece Yejle #es$e kee efJemleej pecyeterhe kes 190 JeeB Yeeie
DeLee&led 526, 6/19 eespeve nw~ Deeies kes heJe&le Deewj #es$e efJeosnhee&vle Fmemes otves-otves eceeCe Jeeues nesles iees nQ~
hegve efJeosn kes yeeo veerue heJe&le mes ueskej DeeOes-DeeOes eceeCe Jeeues nesles iees nQ~ Fve efnceJeeve Deeefo heJe&leeW hej
ece mes hee, cenehee, efleefie_, kesmejer, cenehegC[jerke Deewj hegC[jerke Ssmes n mejesJej nQ~ hee mejesJej kes
hetJe&-heefece mes iebiee-efmebOeg veoer efvekeueleer nQ pees efke Yejle #es$e ceW yenleer nQ~ Fmeer hee mejesJej kes Gej leesjCe ej
mes jesefnleemee veoer efvekeue kej nwceJele #es$e ceW eueer peeleer nw leLee cenehee mejesJej kes oef#eCe leesjCeej mes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 27

jesefnled veoer efvekeue kej nwceJele #es$e ceW eueer peeleer nw~ Fme ekeej ceOe kes mejesJejeW mes oes-oes veefoeeB SJeb Debeflece
efMeKejer mejesJej mes eLece mejesJej kes meceeve leerve veefoeeB efvekeueer nQ~ Ssmeer es iebiee-efmevOeg, jesefnle-jesefnleemee
nefjled -nefjkeevlee, meerlee-meerleesoe, veejer-vejkeeblee, megJeCe&ketuee-heketuee Deewj jee-jeesoe veece keer eewon
ceneveefoeeB nQ pees efke Yejle Deeefo meele #es$eeW ceW ece mes oes-oes yenleer nQ~
Fve hee Deeefo mejesJejeW ceW yengle ner megvoj, megJeCe&ceeer keceue efKeue jns nQ pees efke Jevemheeflekeeefeke ve
neskej he=LJeerkeeefeke jlveeW mes efveefce&le Deke=ef$ece nQ~ Fve keceueeW keer keefCe&keeDeeW hej efoJe YeJeve yeves ngS nQ efpeve
hej ece mes eer, er, Oe=efle, keerefle&, yegef Deewj ue#ceer es osefJeeeB efveJeeme kejleer nQ~
eLece hee mejesJej npeej eespeve uecyee, heeBe meew eespeve eew[e Deewj oMe eespeve ienje nw~ Fmekes ceOe
Yeeie ceW pees keceue nw Jen Ske eespeve efJemle=le nw~ Fmekes Ske npeej ieejn hees nQ~ Fmekeer veeue yeeueerme keesMe
TBeer Deewj Ske keesMe ceeser nw en Jew[te& ceefCe mes efveefce&le nw~ Fmekee ce=Ceeue leerve keesMe ceese hecee esle JeCe&
kee nw~ Fme keceue keer veeue eeueerme keesMe lees peue kes Deboj nw Deewj oes keesMe peue kes Thej nw~ keceue keer
keefCe&kee oes keesMe TBeer Deewj Ske keesMe eew[er nw~ Fme keefCe&kee kes Thej eerosJeer kee YeJeve yevee ngDee nw~ en
YeJeve Ske keesMe uecyee, DeeOee keesMe eew[e Deewj heewve keesMe TBee nw~ GmeceW eerosJeer efveJeeme kejleer nQ, Fvekeer
Deeeg Ske heue eceeCe nw~
Fmeer hee mejesJej ceW cegKe keceue mes DeeOes eceeCe Jeeues Ssmes Ske ueeKe eeueerme npeej Ske meew hevn
Deewj Yeer keceue nQ efpevnW heefjJeej keceue kenles nQ~ Fve keceueeW kes YeJeveeW ceW eerosJeer kes heefjJeej osJe efveJeeme
kejles nQ~
eerosJeer keer Dehes#ee er osJeer kes cegKe keceue kee efJemleej otvee nw Je heefjJeej keceueeW keer mebKee Yeer otveer
nes ieF& nw~ er osJeer keer Dehes#ee Oe=efle osJeer keer otveer nw Je Deeies keerefle& osJeer keer Oe=efle osJeer kes yejeyej, yegef osJeer keer
er osJeer kes yejeyej Je ue#ceer osJeer keer eer osJeer kes yejeyej nw~
Fve mejesJejeW ceW efpeleves keceue nQ meYeer ceW efpevecebefoj nQ, FmeefueS efpeleves keceue nQ Gleves ner efpevecebefoj ceW
eleske 108-108 efpeve eefleceeSB efJejepeceeve nQb~ es osefJeeeB Yeefe-YeeJe mes melele ner efpeve eefleceeDeeW keer hetpee,
Deee& efkeee kejleer nQb~
Fv keer Dee%ee mes es ner eer, er, Oe=efle, keerefle&, yegef Deewj ue#ceer veece Jeeueer osefJeeeB JeneB mes Fme Yejle #es$e
ceW Deekej ceelee ceosJeer keer mesJee ceW lelhej nes peeleer nQ~ Jes osefJeeeB meJe&eLece mJeie& mes ueeS ngS heefJe$e heoeLeeX
eje ceelee kees efJeMeg kejleer nQ~ Gve osefJeeeW ceW keesF& lees ceelee kes Deeies De cebieue Je OeejCe kejleer nQ, keesF&
leecyetue osleer nQ, keesF& mveeve kejeleer nQ Deewj keesF& JeeeYet<eCe henveeleer nQ~ keesF& YeespeveMeeuee kes keece ceW ueie peeleer
nQ, keesF& Meee efyeeleer nQ, keesF& hewj oyeeleer nQ, keesF& lejn-lejn keer megiebefOele ceeuee henveeleer nQ~ keesF& megiebefOele
JeeW kee efJeuesheve kejkes ceelee kes Mejerj kees megJeeefmele kejleer nQb~
hegve Ske osJeer jepecenue kee Deebieve yegnejleer nw lees otmejer ieerues kehe[s mes Yetefce kees mJe kejleer nw,
leermejer ebove kes Ieesue kee ef[keeJe kejleer nw, eewLeer jlveeW kes etCe& mes jbieeJeueer kee efJeveeme kejleer nw, jbie-efyejbies
eewke hetjleer nw, heeBeJeer efoJe heg<heiegeW kee Ghenej YeW kejleer nQ~
Fve osefJeeeW kes Deefleefje Yeer efkeleveer osefJeeeB Dehevee Mejerj efheekej efoJe eYeeJe efoKeueeleer ngF& eesie
mesJee efeee eje efvejvlej ceelee keer Meget<ee kejleer jnleer nQ~ efkeleveer ner osefJeeeB Devleefn&le neskej Deheves efoJe

28 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

eYeeJe mes ceelee kes efueS ceeuee, Jee, Deenej Deewj DeeYet<eCe Deeefo osleer nQ~ peye ceelee ceosJeer eueleer nQ leye
osefJeeeB Gvekes JeeeW kees keg Thej G"e uesleer nQ, ceelee peye yew"leer nQ leye osefJeeeB Deemeve ueekej GheefmLele kejleer
nQ Deewj peye Ke[er nesleer nQ leye Jes osefJeeeB ceelee kes eejeW Deesj mes Ke[er neskej mesJee kejleer nQ~ efkeleveer ner osefJeeeB
jeef$e kes eejbYe keeue ceW jepecenue kes DeeYeeie hej DeefleMee osoerheceeve ceefCeeeW kes oerheke jKeleer nQ~ efkeleveer ner
osefJeeeB efoes<e otj kejves kes efueS Gleejvee Gleejleer nQ, efkeleveer ner osefJeeeB cev$ee#ejeW eje ceelee kee j#ee yevOeve
kejleer nQ Deewj efkeleveer ner osefJeeeB vebieer leueJeej neLe ceW ueskej jeef$e kes mecee ceelee kes efveke yew"kej henje osves
kee keece kejleer nQ~
efkeleveer ner osefJeeeB efceuekej ceelee kees peueeer[e kes efueS esefjle kejleer nQ, keYeer-keYeer meYeer efceuekej ceelee
kees Jeveeer[e kes efueS ues peeleer nQ lees keYeer keLee ieeser mes ceelee kee ceve Devegjefele kejleer nQ~ keYeer mebieerle ieeser
kee keee&ece euelee nw lees keYeer veevee ekeej kes Jeeefo$eeW kees yepeekej meejs DeeesOee veiej kees cegKeefjle kej osleer
nQ~ keYeer-keYeer Jes osefJeeeB Yeefe mes efJeYeesj nes ceelee kes iegCeeW kee ieeve kejles ngS ve=le keuee kee eoMe&ve kejleer nQ~
Gme mecee osefJeeeB jbie-efyejbies eewke kes eejeW Deesj hetueeW kees efyeKesjles ngS Gme jbie Yetefce ceW heg<heebpeefue #esheCe
kejleer nQ~ keYeer-keYeer es osefJeeeB leerLekej kes iegCeeW kee ieeve kejles ngS JeerCee yepeeleer nQ lees keesF& osJeer yeebmegjer
yepeekej ceelee kee ceveesjbpeve kejleer nQ~ Fme ekeej osefJeeeW kes eje mesJee kees eehle ngF& ceosJeer Ssmeer MeesYeeeceeve
nes jner nQ efke ceeveeW leerveeW ueeskeeW keer ue#ceer ner Skehelee kees eehle neskej ceos Jeer kes he ceW efmLele nQ~
ceelee kes ieYe& kee veJeceeB cenervee efveke Dee peeves hej es osefJeeeB efJeefMe-efJeefMe keeJe ieesefeeW kes eje
ceelee kees emeVe kejles ngS veevee ekeej kes iet{ eMve kejvee eejbYe kej osleer nQ~ Ske osJeer kenleer nwke hebpejceOeemles..........ke he<eefvemJeve~
ke eeflee peerJeeveeb...ke hee"ees#ejegle~~
ns ceele! efhebpe[s ceW keewve jnlee nw? ke"esj Meyo kejves Jeeuee keewve nw? peerJeeW kee DeeOeej keee nw? Deewj
De#ejegle nesves hej Yeer he{ves eesie keee nw?
Megke hebpejceOeemles, keeke he<eefvemJeve~
ueeske eeflee peerJeeveeb, Mueeske hee"ees#ejegle~~
leye Mueeske kes heeo ceW pees Ske-Ske De#ej kece Lee, Gmekeer hetefle& kejles ngS ceelee Gmeer Mueeske mes Gej
osleer nQ~ leeslee efhebpe[s ceW jnlee nw~ keewDee ke"esj Meyo yeesueves Jeeuee nw~ peerJeeW kee DeeOeej ueeske nw Deewj
De#ejegle nesves hej Yeer Mueeske he{ves eesie nw~
Ske osJeer eMve kejleer nwlJeeveew keecye iecYeerje, je%ees oesuebye Deekegle~
keerked efkeb veg efJeiee{Jeb, lJeb e MueeIee keLeb meleer~~
ns ceele! legcnejs Mejerj ceW iebYeerj keee nw? jepee veeefYejee keer YegpeeSB keneB leke uecyeer nQ? kewmeer Deewj efkeme
Jemleg ceW DeJeieenvee kejveer eeefnS Deewj ns heefleeles! legce DeefOeke eMebmeveere efkeme ekeej nes?
leye ceelee Ske ner Jeekee mes eejeW eMveeW kee Gej oss osleer nQveeefYejepeevegieeefOekeb veeefYe Deepeeveg ieeefOe-keb, veeefYejepeevegiee DeefOekeb~ Fme Jeekee kes Ske-Ske heo mes
ner eejeW eMveeW kee Gej Ssmee nw efke-

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 29

nceejs Mejerj ceW iebYeerj (ienjer) veeefYe nw~ cenejepee veeefYejee keer YegpeeSB Deepeeveg-IegveeW leke uecyeer
nQ~ ieeefOe-keg ienjs keb-peue ceW DeJeieenve kejvee eeefnS Deewj veeefYejepe keer Devegieeefceveer-Dee%eekeeefjCeer
nesves mes ceQ DeefOeke ceQ eMebmeveere ntB~
Ske osJeer efe$eye Mueeske eje ceelee keer mlegefle kejles ngS kenleer nwcegosmleg JemegOeeje les, osJeleeMeermleleecyeje~
mlegleeosMes veYeeleeOee, JeMeerMes mJemJevemlemeg~~
efpemekeer Dee%ee Delevle eMebmeveere nw Deewj pees efpelesefve heg<eeW ceW DeefleMee es nw Ssmeer ns ceelee!
osJeleeDeeW kes DeeMeerJee&o mes DeekeeMe kees Jeehle kejves Jeeueer Delevle megMeesefYele peerJeeW keer oefjlee kees ve kejves
Jeeueer Deewj vece neskej DeekeeMe mes he[leer ngF& en jlveeW keer Je<ee& legcnejs Deevevo kes efueS nes~
en DeOe&Yece Mueeske nw~ Fme Mueeske kes le=leere Deewj elegLe& ejCe kes De#ej eLece leLee efleere ejCe ceW ner
Dee iees nQ~
ceg
os
mleg
Je
meg
Oee
je
les
os
Je
lee
Meer
mle
lee
cye
je
mleg
lee
os
Mes
ve
Yee
lee
Oee
Je
Meer
Mes
mJe
mJe
ve
mle
meg
Fme ekeej Deveske DeLeeX mes iet{ Deewj leJe eee& kes jnme mes Yejhetj Ssmes yengle mes eMveeW kees osefJeeeB kej
jner nQ Deewj ceelee efyevee ece kes menpeYeeJe mes Gve eMveeW kee Gej os jner nQ~ eeefhe ceelee mJeeb ner %eeve ceW kece
veneR nQ efhej Yeer ceefle, egle Deewj DeJeefOe Ssmes leerve %eeve mes ege yeeueke kees Goj ceW OeejCe kejves mes Jes Deewj Yeer
DeefOeke eefleYeemebheVe nes jner nQ~ pewmes Deveske jlveeW mes heefjhetCe& jlve keer Keeve DeefleMee MeesYee kees eehle nesleer nw,
Jewmes ner iegCejlveeW kes hegbpe Ssmes leerLekej kees Goj ceW OeejCe kejves mes ceelee ceosJeer Yeer DeefleMee MeesYee kees eehle
nes jner nQ~
ceelee kee Goj henues kes meceeve ner ke=Me nw, ve ef$eJeueer Yebie ngF& nw, ve Goj ye{e nw, efhej Yeer Devoj ceW ieYe&
Je=ef kees eehle nes jne nw~ ve ceelee kee cegKe meheso ngDee nw, ve cegKe kee mJeeo ner heer kee ngDee nw Deewj ve
meeOeejCe ieYe&Jeleer ceefnueeDeeW kes meceeve GvnW keg keuesMe ner eleerle nes jne nw~ ohe&Ce ceW he[s eefleefyebye kes meceeve
ceelee kes Goj ceW efmLele leerLekej yeeueke ceelee kees efkebefeled Yeer heer[e veneR hengBee jne nw, ener Ske Deeee& keer
yeele nw~ pewmes mheefke ceefCe kes yeves ngS Iej kes yeere ceW jKee ngDee efveeue oerheke megMeesefYele neslee nw, Gmeer ekeej
mes leerLekej efMeMeg mJeeb ceW efkemeer ekeej kes ke kee DevegYeJe ve kejles ngS ceelee kes Goj ceW efJejepeceeve nQ~ Deheves
Goj ceW veeefYekeceue kes Thej leerLekej $e+<eYeosJe kees OeejCe kejleer ngF& cenejeveer ceos Jeer mee#eeled ue#ceer kes
meceeve megMeesefYele nes jner nQ~
Deheves mecemle heeheeW kee veeMe kejves kes efueS Fv kes eje Yespeer ngF& FveCeer Yeer Deveske DehmejeDeeW kes meeLe
JeneB Deekej ieghlehe mes cenemeleer ceosJeer keer mesJee kej jner nw~ ceelee ceosJeer mJeeb efkemeer kees vecemkeej veneR
kejleer nQ efhej Yeer mebmeej kes mecemle ueesie GvnW vecemkeej kej jns nQ~ Fme efJe<ee ceW DeefOeke kenves mes keee? eneB
Flevee ner kenvee heee&hle nw efke Gme mecee leerveeW ueeskeeW ceW Jes ner Ske eMebmeveere ceefnuee nQ keeeWefke peieled ee

30 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

DeLee&led YeesieYetefce kes yeeo kece&Yetefce keer JeJemLee kejves Jeeues Ssmes $e+<eYeosJe leerLekej keer Jes peveveer nQ FmeefueS
kenvee eeefnS efke Jes mecemle ueeske keer peveveer nQ~ eer, er Deeefo osefJeeeB melele peeieke neskej Delevle efJevee
Deewj Yeefe mes Gvekeer Gheemevee kej jner nQ Deewj cenejepee veeefYejee Yeer mJeeb nj Jee GvnW emeVe jKeles ngS
Deheves mecee kees megvojlee mes Jeleerle kej jns nQ~

(3)
veJe cenervee hetCe& nes peeves hej ceelee ceosJeer heg$ejlve kees pevce osleer nQ~ efpeme ekeej eelekeeue kes mecee
hetJe& efoMee mes keceueeW kees efJekeefmele kejves Jeeues Ssmes osoerheceeve mete& kee Goe neslee nw, Gmeer ekeej ew$e ke=<Ce
veJeceer kes efove meteexoe kes mecee yeeveeceke ceneeesie ceW ceelee ceosJeer mes ceefle, egle Deewj DeJeefOe Fve leerve %eeveeW
mes MeesYeeeceeve leerLekej kes DeJeleej Ssmes ceneheg<e kee pevce neslee nw~ Gmeer mecee mecemle eqoMeeSB mJe nes
peeleer nQ, DeekeeMe efvece&ue nes peelee nw~ mJeie& ceW osJeeW kes eneB efyevee yepeees yeepes yepeves ueieles nQ~ keuheJeemeer osJeeW
kes eneB IeCe keer OJeefve nesves ueieleer nw, peesefle<eer osJeeW kes efJeceeveeW ceW efmebnveeo ietbpeves ueielee nw, JeblejJeemeer osJeeW
kes eneB MebKe keer OJeefve nesves ueieleer nw~ FveW kes leLee osJeeW kes efmebnemeve kebheeeceeve nes G"les nQ~ Gvekes eneB
keuheJe=#eeW mes hetue yejmeves ueieles nQb~ epee ceW meJe&$e Deevevo keer uenj oew[ves ueieleer nw~
Gme mecee Fve meejs DeeeeeX kes eie nesves mes Deewj mJeeb kes Deemeve kes efnue G"ves mes meewOece& Fv
Deeee&eefkele nes Deheves DeJeefOe%eeve kees ueieelee nw~ Gmes Gmeer #eCe efJeefole nes peelee nw efke Fme ceOeueeske ceW
pecyeterhe kes Yejle#es$e kes Debleie&le DeeesOee veiejer ceW cenejepee veeefYejee keer cenejeveer ceosJeer ves leerve ueeske kes
mJeeceer Ssmes heg$ejlve kees pevce efoee nw~
meewOece& Fv Gmeer mecee Deheves Deemeve mes Glej kej Gme efoMee ceW meele heQ[ euekej efMej Pegkeekej leerLekej
kees hejes#ehe ceW vecemkeej kejles nQ~ hegve n<e& mes ieodieo nes osJeeW kees Dee%ee osles nQ efkens osJeieCe! Yejle #es$e kes Deee&KeC[ keer DeeesOee veiejer ceW Fme DeJemeefhe&Ceer kes le=leerekeeue kes Deble ceW
egieeefoheg<e eLece leerLekej kee pevce ngDee nw Dele Deehe ueesie MeerIe ner mesvee mes megmeefppele neskej Deheves heefjJeej
meefnle JeneB eueves kes efueS leweej nes peeJees~ Ske #eCecee$e ceW ner meesuenmJeie& leke kes meYeer Fv-FveefCeeeB
Deewj DemebKe osJeieCe Deheves-Deheves mLeeve mes efvekeue he[les nQ~
meewOece& Fv kee Jeenvepeeefle kee osJe SsjeJele neLeer kee he ueskej JeneB Dee peelee nw~ en SsjeJele neLeer
yengle ner megvoj efoKe jne nw~ en yengle ner efJeMeeue nw, Fmekee jbie esle nw, Fmekes yeeerme cegKe nQ, eleske cegKe
ceW Dee"-Dee" oeBle nQ, Ske-Ske oeBle hej Ske-Ske mejesJej nw, Ske-Ske mejesJej ceW Ske-Ske keceefueveer nw,
Ske-Ske keceefueveer ceW yeeerme-yeeerme keceue efKeue jns nQ, Ske-Ske keceue ceW yeeerme-yeeerme oue nQ Deewj Fve
uecyes-uecyes eleske oueeW hej yeeerme-yeeerme osJe DehmejeSB ve=le kej jner nQ~ Fve osJe DehmejeDeeW keer megvojlee
Deewj Gvekeer ve=lekeuee meeceeve efeeeW ceW DemebYeJe nw~
meewOece& Fv Deheveer Meeer FvoeCeer kes meeLe Fme SsjeJele neLeer hej meJeej neskej mJeie& mes emLeeve kej oslee
nw~ Fv kes meeceeefveke, $eeeefmb$eMe, heeefj<eo, Deelcej#e Deewj ueeskeheeue osJe Fv kees eejeW Deesj mes Iesj kej eueves
ueieles nQ~ Deveerke peeefle kes osJe neLeer, Iees[s, jLe, ievOeJe&, vele&keer, heoeefle Deewj yewue Fve meele ekeej keer mesvee kees
mepeekej efvekeue he[les nQ~ Gme mecee meYeer Fv Deheves-Deheves JeenveeW hej e{kej yengle ner JewYeJe kes meeLe eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 31

he[les nQ~ DemebKe osJe-osefJeeeB meeLe ceW eue jns nQb~ ogvogefYe yeepeeW kes iebYeerj MeyoeW mes leLee osJeeW kes pee-pee
MeyoeW kes GeejCe mes DeekeeMe ceb[ue ceW ye[e Yeejer keesueenue Jeehle nes peelee nw~
DeOe&efveefce<e cee$e ceW ner FvieCe DeeesOee ceW Deekej veeres Glej peeles nQ Deewj cenejepee veeefYejee kes DeeBieve
ceW hengBe peeles nQ~ Fv keer Dee%ee mes Meeer osJeer efpeveceelee kes emetefleie=n ceW eJesMe kejleer nQ JeneB efpeveyeeuekeheer
mete& mes ege ceelee ceosJeer kees osKekej yeej-yeej Gvekeer eoef#eCee oskej eVehe mes ner efpeveceelee keer mlegeqle
kejleer nQns ceele! legce leerveeW ueeskeeW keer keueeCekeejer ceelee nes, legcneR cebieue kejves Jeeueer nes, legcneR ceneosJeer nes,
legcneR hegCeJeleer nes Deewj legcneR eMeefmJeveer nes~
Fme ekeej kes veevee JeCeeX mes ceelee keer mlegefle kej GvnW yeej-yeej vecemkeej kej Jen FveCeer ieghlehe mes
ner ceelee kees ceeeeceeer efvee mes megueekej Gvekes heeme ceW otmeje ceeeeceeer yeeueke meguee osleer nw Deewj Deehe mJeeb
efpeveyeeueke kees oesveeW neLeeW mes G"ekej ieeso ceW ues uesleer nQ~ Gme mecee leerLekej efMeMeg kes Mejerj kee mheMe& kej
FveCeer kees Flevee n<e& neslee nw efke ceeveeW Gmes leerveeW ueeskeeW kee mecemle Ssee& ner efceue ieee nes~ Jen yeej-yeej
yeeueke kee cegKe osKeleer nw Deewj Gmekes keesceue Mejerj kee mheMe& kejleer nw~ Gme mecee Gmekes Flevee hegCe mebefele
nes peelee nw efke Deeies meoe-meoe kes efueS Gmekeer eerheee&e kee so nes peelee nw Deewj Jen Ske1 YeJeeJeleeefjCeer nes
peeleer nw~
Jen Meeer osJeer efpeve yeeueke kees ueskej emetefleie=n mes yeenj Deeves ueieleer nw~ Gme mecee efokekeggceejer osefJeeeB
neLeeW ceW $e, OJepee, keueMe, ecej, megeefle, Peejer, ohe&Ce Deewj lee[ kee hebKee Fve Dee" cebieue JeeW kees ueskej
YeieJeeved kes Deeies-Deeies eueves ueieleer nQ~ keesF& osefJeeeB cebieue nsleg cebieue oerheke neLe ceW efueS ngS nQb Jes oerheke
efpeveyeeueke keer oerefhle kes Deeies heerkes nes jns nQ~ FbeCeer yeenj Deekej efpeveyeeueke kees ye[s esce mes Deheves heefleosJe
kes neLeeW ceW meeQhe osleer nQ~ Gme mecee Fv YeieJeeved efMeMeg kees ieeso ceW ueskej hejce Deevevo kees eehle neslee ngDee
ieodieoJeeCeer mes YeieJeeved keer mlegefle kejves ueielee nwns osJe! Deehe leerveeW peieled keer Ske efoJe peesefle nQ, ns osJe! Deehe leerveeW peieled kes iegg nQ, ns osJe!
Deehe leerveeW peieled kes efJeOeelee nQ, ns osJe! Deehe leerveeW peieled kes mJeeceer nQ, ns osJe! kesJeue%eeveheer mete& kes
efueS Deehe Goeeeue heJe&le nQ, YeJe keceuemecetn kees efJekeefmele kejves kes efueS mete& nQ, ns veeLe! Deehe
iegDeeW kes Yeer ieg nQ FmeefueS Deehekees vecemkeej nes, ns veeLe! Deehemes ner nce ueesieeW kees %eeve eehle nesiee,
FmeefueS Deehekees vecemkeej nes~
Fme ekeej Deveske mlegefle kejkes YeieJeeved kees ieeso ceW efueS ngS SsjeJele neLeer hej Dee{ nes peelee nw Deewj
cesheJe&le hej eueves kes efueS FMeeje kejlee nw~ Gmeer #eCe SsMeeve Fv efpeve-efMeMeg kes Thej $e ueiee ueslee nw~
meevelkegceej Deewj ceensv es oesveeW lejhe mes eBJej {esjves ueieles nQb~ efkeVej osJe JeerCee Deeefo yepeeles ngS YeieJeeve kes
pevceeslmeJe kes ieerle ieeves ueieles nQ, efkeVeefjeeB veeeves ueieleer nQ~ meYeer osJe pee-peekeej keer OJeefve mes DeekeeMeheeleeue kees Ske kej osles nQb~ Deveske ekeej kes yeepes Ske meeLe yepeves ueieles nQ~ meewOece& Fv kes meeLe-meeLe
DemebKe osJeeW kee mecetn eue he[lee nw Deewj Jen DeOe&efveefce<e cee$e ceW ner peesefle<eheue kee GuuebIeve kej
efveveeveJes npeej eespeve TBes megcesheJe&le hej hengBe peelee nw~
1. Gme FveCeer heee&e mes egle nes ceveg<e kee Mejerj eehle kej efveece mes cees#e eehle kej uesleer nQ~

32 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

(4)
Fmeer pecyeterhe kes yeere ceW efJeosn#es$e nw Gmekes "erke ceOe cesW megcesheJe&le efmLele nw~ en Ske ueeKe eespeve
TBee nw~ Fmekeer veeRJe he=LJeer ceW Ske npeej eespeve nw Deewj Fmekeer etefuekee eeueerme eespeve keer nw Dele en Fme
efe$ee Yetefce mes efveveeveJes npeej eeueerme eespeve TBee nw~ he=LJeer leue hej Fmekeer eew[eF& ome npeej eespeve eceeCe
nw~ megces kes eejeW lejhe he=LJeer leue hej ner Yemeeue Jeve nw pees efke hetJe&-heefece ceW 22000 eespeve efJemle=le nw
Deewj oef#eCe-Gej ceW 250 eespeve eceeCe nw~ Fme Jeve ceW heeBe meew eespeve Thej peekej vevoveJeve nw pees efke
Devoj ceW heeBe meew eespeve leke keveerhe nw~ Fme Jeve mes mee{s yeeme" npeej eespeve Thej peekej meewceveme Jeve
nw pees heeBe meew eespeve keer keveerhe nw~ Fmemes Deeies eerme npeej eespeve Thej heeb[gke Jeve nw pees efke eej meew
eewjeveJes eespeve eceeCe keveerhe nw~ Fme heJe&le keer etefuekee eejbYe ceW yeejn eespeve nw Deewj Ieles ngS DeeYeeie
ceW eej eespeve cee$e jn ieF& nw~
Fme heJe&le kes efJemleej ceW cetue mes Ske eosMe mes ieejn eosMeeW hej Ske eosMe keer neefve ngF& nw~ Fmeer ekeej
ieejn Debiegue peeves hej Ske Debiegue, ieejn neLe peeves hej Ske neLe Deewj ieejn eespeve peeves hej Ske eespeve keer
neefve ngF& nw~ Dele Ieles-Ieles en heJe&le DeeYeeie ceW eej eespeve cee$e efJemle=le jn ieee nw~
en heJe&le veeRJe ceW 1000 eespeve leke Jeecee nw~ he=LJeerleue mes ueskej 61000 eespeve leke veevee ekeej
kes Gece hebeJeCeea jlveceeer nw, Deeies 38000 eespeve leke megJeCe&cee nw Deewj etefuekee Jew[te&ceefCecee nw~ Fme
megces kes Yemeeue, vebove, meewceveme Deewj heeb[gke Fve eejeW ner JeveeW ceW Deece, DeMeeske, mehleo Deewj ebheke
Deeefo veevee ekeej kes Je=#e melele heue Deewj hetueeW mes MeesYeeeceeve jnles nQb~ Fve JeveeW ceW efkeleves ner ket, osJeYeJeve,
mJe peue mes Yejer ngF& yeeJe[er Deeefo nQ~ Fve eejeW ner JeveeW ceW hetJe&-oef#eCe, heefece Deewj Gej efoMeeDeeW ceW SkeSke efpeve-cebefoj nQ pees efke Deke=ef$ece nQ, Deveeefo efveOeve nQ Deewj megJeCe&, jlve Deeefo Gece Oeeleg kes yeves ngS nQb~
eleske efpevecebefoj ceW 108-108 efpeveeefleceeSb efJejepeceeve nQ~ Ssmes Fme megcesheJe&le ceW meesuen efpeve-cebefoj nQ~
eejCe $e+efOeejer cegefve, osJe-osefJeeeB Deewj efJeeeOej ncesMee JeneB efpeve-eefleceeDeeW keer Jebovee kes efueS Deeles jnles
nQ Deewj Fve vebove Deeefo JeveeW ceW efJeejCe kejles ngS keneR Yeer efMeueehe hej efmLele neskej Deheveer Deelcee kee Oeeve
efkeee kejles nQ~
heeb[gke Jeve keer efJeefoMeeDeeW ceW eej efMeueeSB nQ~ F&Meeve efoMee ceW heeb[gkeefMeuee, Deeivese ceW heeb[gkecyeuee,
vew$e+le ceW jeeefMeuee Deewj JeeeJe ceW jekebyeuee veece Jeeueer nQ~ es efMeueeSb DeOe&evekeej nQ meew eespeve uebyeer,
heeeme eespeve eew[er Deewj Dee" eespeve ceeser nQ~ Fve efMeueeDeeW kes Thej yeere ceW leerLekej kes pevceeefYe<eske kes efueS
efmebnemeve nw Deewj Gmekes Deepet-yeepet meewOece&-F&Meeve Fv kes efueS Yeemeve nQ efpeve hej Ke[s neskej es oesveeW efpeveyeeueke kee pevceeefYe<eske kejles nQ~ es Deemeve ieesue nQ~
heeb[gkeefMeuee hej nceejs Fme Yejle #es$e kes pevces ngS leerLekejeW kee pevceeefYe<eske GlmeJe ceveeee peelee nw~
heeb[gkecyeuee efMeuee hej heefece efJeosn kes leerLekejeW kee, jeeefMeuee hej SsjeJele #es$ e kes leerLekejeW kee Deewj
jekecyeueeefMeuee hej hetJe&efJeosn kes leerLekejeW kee pevceeefYe<eske neslee nw~ Fve heeb[gke Deeefo efMeueeDeeW keer osJeieCe
melele peue, ebove, De#ele Deeefo mes hetpee efkeee kejles nQ~ Fve hej $e, ecej, Peejer, "esvee, ohe&Ce, keueMe, OJepee
Deewj lee[ kee hebKee es Dee" cebieue Je meoe efmLele jnles nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 33

(5)
meewOece& Fv ceneceneslmeJe meefnle ye[s esce mes osJeeW kes meeLe-meeLe megces heJe&le keer eoef#eCee oslee nw hegve
heeb[gke efMeuee kes efmebnemeve hej efpeveyeeueke kees hetJe& efoMee ceW cegKe kejkes efJejepeceeve kej oslee nw~ Gme mecee
efpeveWosJe keer pevcekeueeCeke ceefncee kees osKeves kes efueS Glmegke ngS meYeer osJe ece-ece mes eLeeeesie mLeeve
hej yew" peeles nQ~ keneR osJeieCe ve=le ceW efJeYeesj nes jns nQ lees keneR DeIe& mecehe&Ce kej jns nQ~ keneR osefJeeeB cebbieue
ieerle iee jner nQ lees keneR JeerCee, yeebmegjer Deeefo yepeekej ve=le kej jner nQ~ Gme mecee Fv keer Dee%ee mes JeneB hej
Fleves ye[s ceb[he keer jevee keer ieF& efke efpemeceW leerveeW ueeskeeW kes mecemle eeCeer hejmhej ceW yeeOee ve osles ngS yew"
mekeW, en Ske leerLekej yeeueke kee ner eYeeJe mecePevee eeefnS~ Fme ceb[he keer mepeeJe Deveghece nw, eejeW lejhe
keuheJe=#e kes heg<heeW keer ceeueeSB ueke jner nQ efpevekeer megiebOe mes meeje JeeleeJejCe megiebefOele nes jne nw~
mJeeb Fv mecemle efJeefOe mebheVe kejves ceW ueiee ngDee nw~ osJeieCe #eerjmeeiej mes keueMe Yej-Yej kej uee jns
nQ~ es keueMe Dee" eespeve uecyes nQ, Fvekee hes eej eespeve eew[e nw Deewj cegKe kes heeme keer eew[eF& Ske eespeve
eceeCe nw~ es meye keueMe mJeCe&ceeer nQ, es meye ebove mes eefe&le nQ, Fvekes keb" Yeeie ceW ceesefleeeW keer ceeueeSB
henveeF& ieF& nQ~ FveceW #eerjmeeiej kee peue pees efke otOe kes meceeve esle nw, Jen ueyeeueye Yeje ngDee nw~ Fvekes cegKe
hej efKeues ngS keceue jKes ngS nQ Dele es keueMe yengle ner megvoj efoKe jns nQ~ Ssmes es 1008 keueMe efpeveyeeueke
kes pevceeefYe<eske nsleg mepeees iees nQ~
meJe&eLece meewOece& Fv ceb$eeseejCehetJe&ke eLece keueMe neLe ceW G"elee nw Deewj SsMeeve Fv efleere keueMe
G"elee nw~ oesveeW Fv Ske meeLe efpeveyeeueke kes cemleke hej peueOeeje es[les nQ Gmeer mecee Ske meeLe meJe& ekeej
kes osJeogbogefYe Deeefo yeepes yepeves ueieles nQ Deewj osJeieCe pee-pee Meyo yeesueves ueieles nQ~ Gme mecee Ssmee ueielee
nw efke ceeveeW meeje efJee Meyocee ner nes ieee nw hegve meewOece& Fv meYeer keueMeeW kees Ske meeLe G"eves kes efueS
Deheveer Ske npeej YegpeeSB yevee ueslee nw Deewj meejs keueMeeW kees Ske meeLe G"ekej Ssmee ueielee nw ceeveeW Yeepeveebie
peeefle kee Ske efJeMeeue keuheJe=#e ner Dee ieee nes~ Mes<e meYeer Fv-FveCeer Deewj osJeieCe Yeer YeieJeeve kes cemleke
hej Deveske keueMeeW mes peueOeeje es[les nQ~ Deeee& Fmeer yeele kee nw efke leerLekej kes DeJeleej es pevcepeele efMeMeg
Fleves-Fleves ye[s keueMeeW kes Fleves peue kees Deheves cemleke hej ueerueecee$e mes Pesue uesless nQ etBefke GveceW pevcepeele ner
Delegueyeue efJeeceeve nw~ Gme mecee DeieefCele osJe YeieJeeve kes cemleke hej Ske meeLe peue keer Oeeje es[ jns nQ
leye Ssmee eleerle nes jne nw efke ceeveeW iebiee-efmebOeg Deeefo ceneveefoeeB ner Ske meeLe Deekej eYeg kes cemleke hej efiej
jner nQ Deewj efpeveyeeueke ces kes meceeve ner efmLej yeww"s ngS nQ~ Gme mecee DeefYe<eske keer peueefyebogSB DeekeeMe ceW
Thej Gue kej hegve eejeW lejhe veeres efiejleer ngF& PejveeW kes meceeve eleerle nesleer nQ~
YeieJeeve mJeeb heefJe$e nQ, GvneWves Deheves heefJe$e DebieeW mes Gme peue kees heefJe$e kej efoee nw Deewj Gme peue ves
mecemle efoMeeDeeW ceW hewuekej Fme meejs mebmeej kees heefJe$e kej efoee nw~ Jen DeefYe<eske peue kee eJeen Deheveer
Fevegmeej yew"s ngS megjocheefeeeW kees otj nelee ngDee heeC[gke Jeve ceW eejeW lejhe hewue ieee~ henues lees Jen
cesheJe&le kes Des-Des JeveeW ceW efJeeece kejlee nw DeLee&led Jeve kes Yeerlej Je=#eeW kes mecetn mes ke peeves kes keejCe
Oeerjs-Oeerjs euelee nw hejvleg peeW ner Jen Jeve kes ceeie& kees heej kej peelee nw leeW ner MeerIe otj leke hewue kej veeres
keer Deesj yenves ueielee nw~ Jen megces kes veeres eejeW lejhe mes yenlee ngDee ogiOe meMe esle peue Gme mecee Ssmee

34 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

efoKe jne nw efke ceeveeW DeekeeMeiebiee keer Oeeje ner veeres he[ jner nw~ cesheJe&le kes Thej mes he[lee ngDee Jen peue
kee eJeen Ssmee MeesYe jne nw efke ceeveeW cesheJe&le kees Ke[s veehe mes veehe ner jne nw~
keee en Dece=le keer jeefMe nw? DeLeJee mheefkeceefCe kee heJe&le nw? ee keesF& otmeje eeBoer kee heJe&le nw?
osJeeW kees Yeer Ske #eCe kes efueS Ssmee efJeleke& nes jne Lee~ Jen DeefYe<eske peue kee eJeen Deheveer efyevogDeeW mes
Thej mJeie& leke hengBekej hegve veeres peesefleueexke leke Deekej meye Deesj Je=ef kees eehle nes jne Lee~ Gme mecee
DeekeeMe ceW hewwues ngS leejeieCe DeefYe<eske peue ceW [tyekej efyeKejs ngS ceesefleeeW kes meceeve megMeesefYele nes jns Les~
mete&ceC[ue leLee evceC[ue Yeer peueeJeen ceW [tyekej otmejs ner #eCe yeenj Dee iees Les~ Fmekes yeeo efJeefOeefJeOeeve kees peeveves Jeeues meewOece& Fv megieefvOele peue mes efpeveyeeueke kee DeefYe<eske kejles ngS mechetCe& peieled keer
Meeefvle kes efueS Meeefvleceb$e kee GeejCe kejles nQ~ DeefYe<eske keer efJeefOe mecheVe nes peeves hej meYeer Fv Gme
ievOeesoke kees Deheves-Deheves cemleke hej ueieekej efhej meejs Mejerj ceW ueiee uesles nQ Deewj keg ievOeesoke DehevesDeheves mJeie& ceW ues peeves kes efueS jKe uesles nQ~
Devevlej meYeer Fv-FveCeer Deewj osJe-osefJeeeB efceuekej YeieJeeve keer eoef#eCee osles nQ hegve peue, evove,
De#ele, heg<he, vewJese, oerhe, Oethe, heue Deewj DeIe& mes YeieJeeve keer hetpee kejles nQ~ Jes FveefoieCe megces kes
et[eceefCe Ssmes efpeveyeeueke keer hegve-hegve eoef#eCee oskej GvnW vecemkeej kejles nQ~ Gme mecee heJevekegceej osJe
Yeefe mes eleske efoMeeDeeW ceW cevo megieefvOele Jeeeg euee osles nQ~ cesIekegceej osJe Dece=le mes efceefele cevo-cevo peue
keCe kees yejmeeves ueieles nQ Deewj meYeer osJe keuheJe=#eeW kes heg<heeW keer Je<ee& kejves ueieles nQ~ osJeeW kes eje yepeees iees
ogbogefYe yeepes leerveeW ueeskeeW kees keueeCe keer metevee kejles ngS ner iebYeerj OJeefve kejves ueieles nQ~
efpevekee DeefYe<eske kejeves Jeeuee mJeeb Fv nw, mveeve kejves kee efmebnemeve megcesheJe&le nw, ve=le kejles ngS
cebieue ieerle ieeves Jeeueer osefJeeeB nQ, heefjeee& nsleg efkebkej meYeer osJeieCe nQ Deewj mveeve kejeves kee keen (ye)
#eerjmeceg nw Ssmes heefJe$eelcee efpevesvosJe mecemle peieled kees heefJe$e kejves Jeeues nesJeW~

(6)
FbeW eje leerLekej $e+<eYeosJe kee DeefYe<eske ceneslmeJe mebheVe nes peeves hej meewOece& Fv keer Meeer FveCeer
n<e& kes meeLe peieodieg leerLekej efMeMeg kees Deuebkeej henveeves kes efueS Deheveer ieeso ceW ues uesleer nQ~ mveeve kes Deveblej
$e+<eYeosJe kes Mejerj ceW ueies ngS peuekeCeeW kees Jee mes heeWles ngS YeieJeeve kes cegKe hej Deheves efvekeJeleea kee#eeW
keer eee kees peuekeCe mecePeles ngS hegve hegve heessWves kee eeeme kejleer nQ~ Deveblej $e+<eYeosJe kes Mejerj ceW
evoveeefo megieefvOele iebOe kee efJeuesheve kejkes GvnW mJeie& mes ueees ngS megvoj Jee henveeleer nQ~ peieled kes efleueke
Ssmes $e+<eYeosJe kes ueuee ceW efleueke ueieeleer nQ, cemleke hej keuheJe=#e kes heg<heeW kee cegkeg henveeleer nQ, peieled kes
et[eceefCe kes cemleke hej et[eceefCe jlve jKe osleer nQ, ves$eeW ceW Debpeve ueieeleer nQ, $e+<eYeosJe kes oesveeW keeve efyevee
yesOeve efkees ner efmeefnle Les, Dele Gvekes oesveeW keeveeW ceW FveCeer ceefCecee kegC[ue henveeleer nQ, ceefCeeeW kee nej
henveekej keb" keer MeesYee kees efiegefCele kej osleer nQ, oesveeW YegpeeDeeW ceW yeepetyevo, ke[e, Devevle henveeleer nQ leye
Ssmee ceeuetce neslee nw efke ceeveeW Gvekeer oesveeW YegpeeSB keuheJe=#e keer oes MeeKeeSB ner neW, eser-eser IebefeeB efpemeceW
yepe jner nQ Ssmeer ceefCeceeer kejOeveer kecej ceW henvee osleer nQ, ieescegKe kes Deekeej Jeeues ceefCeeeW mes Meyoeeceeve Ssmes
megvoj DeeYet<eCe mes ejCeeW keer DeeYee efiegefCele kej osleer nQ~ FveCeer keer ieeso ceW yew"s ngS leLee meJe& DeuebkeejeW mes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 35

Deuebke=le efpeveyeeueke Fleves DeefOeke megvoj efoKe jns nQ efke Gme mecee meewOece&Fv YeieJeeve kes he kees osKeles ngS
Yeefe mes efJeYeesj nes peelee nw~ peye Jen efcekeej jefnle Skeke osKeles ngS Yeer le=hle veneR neslee nw leye Deheveer
efJeefeee mes npeej ves$e yeveekej Skeke osKelee ner jn peelee nw hegve Yeefejme ceW [tyee ngDee Jen Fv Deve
Deveske osJeeW kes meeLe eYeg keer mlegefle eejbYe kejlee nwns osJe! nce ueesieeW keess hejce Deevevo osves kes efueS ner Deehe Gefole ngS nQ, keee mete& kes Gefole ngS efyevee
keYeer keceueeW kee mecetn eyeesOe kees eehle nes mekelee nw? ns osJe! efceLee%eeveheer DevOekethe ceW he[s ngS Fve
mebmeejer peerJeeW kes Gej kejves keer Fe mes Deehe Oece&heer neLe kee meneje osves Jeeues nes~ ns osJe! Deehe osJeeW kes
DeeefoosJe nQ, leerveeW peieled kes Deeefoieg nQ, peieled kes DeeefoefJeOeelee nQ Deewj Oece& kes Deeefoveeeke nQ~ ns osJe! Deehe
ner peieled kes mJeeceer nQ, Deehe ner peieled kes efhelee nQ Deewj Deehe ner peieled kes j#eke nQ~ ns veeLe! mebmeejheer jesie mes
ogKeer es eeCeer Dece=le kes meceeve Deehekes Jeeveheer Deew<eefOe kes eje efvejesie neskej Deehemes hejce keueeCe kees
eehle neWies~
ns YeieJeved ! Deehe mechetCe& keuesMeeW kees ve kej Fme leerLekejhe hejceheo kees eehle ng S nQ DeleSJe Deehe
ner heefJe$e nQ, Deehe ner otmejeW kees heefJe$e kejves Jeeues nQ Deewj Deehe ner DeefJeveeMeer Glke= peesefle mJehe nQ~ ns
osJe! eeefhe Deehe efyevee mveeve efkees ner heefJe$e nQ leLeeefhe cesheJe&le hej pees Deehekee DeefYe<eske efkeee ieee nw Jen
heeheeW mes ceefueve ngS Fme peieled kees heefJe$e kejves kes efueS ner efkeee ieee nw~ ns osJe! Deehekes pevceeefYe<eske mes
kesJeue nce ueesie ner heefJe$e veneR ngS nQ, efkevleg en cesheJe&le, #eerjmeceg leLee Gve oesveeW kes Jeve, GheJeve Deewj peue
Yeer heefJe$e nes iees nQ~
ns osJe! eeefhe Deehe efyevee ueshe ueieees ner megieefvOele nQ Deewj efyevee DeeYet<eCe henves ner megvoj nQ leLeeefhe nce
YeeeW ves YeefeJeMe ner megieefvOele JeeW kes ueshe Deewj DeeYet<eCeeW mes Deehekeer hetpee keer nw~ ns YeieJeved ! Deehe lespemJeer
nQ, mebmeej ceW meyemes DeefOeke lespe kees OeejCe kejles ngS eie ngS nQ, FmeefueS Ssmes ceeuetce nesles nQ ceeveeW cesheJe&le
kes ieYe& mes mebmeej kee Ske efMeKeeceefCe-mete& ner Gefole ngDee nes~ ns osJe! mJeiee&JelejCe kes mecee Deehe meeespeele
veece kees OeejCe kej jns Les~ Deegle-DeefJeveeMeer Deehe ner nQ Deewj Deepe megvojlee kees OeejCe kejles ngS keeceosJe
Fme veece kees Deeheves ner meeLe&ke efkeee nw DeLee&led yeee nQ, efJe<Ceg nQ Deewj censMe nQ~ efpeme ekeej Meg Keeve mes
efvekeuee ngDee ceefCe mebmkeej kes eesie mes osoerheceeve nes peelee nw Gmeer ekeej Deehe Yeer pevceeefYe<eskeheer peelekece&
mebmkeej mes DeefleMee osoerheceeve nes jns nQ~ ns osJe! efJemleej mes Deehekeer mlegefle kejves Jeeues eesefiejepe Deehekees
hegjeCeheg<e, heg, keefJe Deewj hegjeCe Deeefo ceeveles nQ~ ns veeLe! Deehekeer Deelcee Delevle heefJe$e nw FmeefueS Deehekees
vecemkeej nes, Deehekes iegCe meJe&$e eefme nQ FmeefueS Deehekees vecemkeej nes Deewj Deehe ner pevce-cejCe kes Yee kees
ve kejves Jeeues nQ, FmeefueS Deehekees vecemkeej nes~
ns veeLe! Deehe #ecee-he=LJeer kes meceeve #ecee-Meeefvle iegCe kees ner eOeevehe mes OeejCe kejles nQ
FmeefueS #ecee-he=LJeerhe kees OeejCe kejves Jeeues Deehekes efueS vecemkeej nes~ Deehe peue kes meceeve peieled kees
Deeveefvole kejves Jeeues nQ FmeefueS peuehe OeejCe kejves Jeeues Deehekees vecemkeej nes~ Deehe Jeeeg kes meceeve
JesieMeeueer nQ Deewj ceesnheer ceneJe=#e kees GKee[ves Jeeues nQ FmeefueS Jeeeghe kees OeejCe kejves Jeeues Deehekees
vecemkeej nes~ Deehe kece&heer FOeve kees peueeves Jeeues nQ, Deehekee Mejerj keg ueeefuecee efueS ngS heerleJeCe& kee nw
FmeefueS Deefivehe kees OeejCe kejves Jeeues Deehekees vecemkeej nes~ Deehe DeekeeMe keer lejn heeheheer Oetefue mes jefnle

36 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

nQ, efJeYeg nQ, Jeeheke nQ, Deveeefo Devevle nQ, efveefJe&keej nQ, meyekes j#eke nQ FmeefueS DeekeeMehe kees OeejCe kejves
Jeeues Deehekees vecemkeej nes~ Deehe eepeke kes meceeve Oeeveheer Deefive ceW kece&heer meekeue kee nesce kejves Jeeues
nQ, FmeefueS eepekehe kees OeejCe kejves Jeeues Deehekees vecemkeej nes~ Deehe evcee kes meceeve efveJee&Ce (cees#e
DeLeJee Deevevo) kees osves Jeeues nQ FmeefueS evhe kees OeejCe kejves Jeeues Deehekees vecemkeej nes~ Deehe Devevle
heoeLeeX kees ekeeefMele kejves Jeeues kesJeue%eeveheer mete& mes meJe&Lee DeefYeVe jnles nQ FmeefueS mete&he kees OeejCe
kejves Jeeues Deehekees vecemkeej nes~ ns veeLe! Fme ekeej Deehe he=LJeer, peue, Jeeeg, Deefive, DeekeeMe, eepeke, ev
Deewj mete& Fve Dee" cetefle&eeW kees OeejCe kejves Jeeuess ceneosJe nQ FmeefueS Deehekees vecemkeej nes~1
ns veeLe! Deehe ceneyeue-Delegueyeue kes Oeejke nQ DeLeJee Fme YeJe mes hetJe& oMeJeW YeJe ceW ceneyeue
efJeeeOej Les FmeefueS Deehekees vecemkeej nes~ Deehe ueefueleebie nQ-megvoj Mejerj kees OeejCe kejves Jeeues nQ DeLeJee
veJeceW YeJe hetJe& SsMeeve mJeie& ceW ueefueleebie osJe Les, FmeefueS Deehekees vecemkeej nes~ Deehe Oece&heer leerLe& kees eJelee&ves
Jeeues Ssee&Meeueer JeepebIe nQ-Jee kes meceeve cepeyetle pebIeeDeeW kees OeejCe kejves Jeeues nQ DeLeJee Dee"JeW
YeJehetJe& JeepebIe veece kes jepee Les, FmeefueS Deehekees vecemkeej nes~ Deehe Deee&-hetpe nQ DeLeJee meeleJeW
YeJehetJe& YeesieYetefcepe Deee& Les FmeefueS Deehekees vecemkeej nes~ Deehe efoJe eerOej-Gece MeesYee mes ege nQ
DeLeJee "s YeJehetJe& eerOej veece kes osJe Les FmeefueS Deehekees vecemkeej nes~ Deehe mege fJeefOe-Gece
YeeieMeeueer nQ DeLeJee heeBeJes YeJehetJe& megefJeefOe veece kes jepee Les FmeefueS Deehekees vecemkeej nes~ Deehe DeeglesvDeefJeveeMeer mJeeceer nQ DeLeJee eewLes YeJehetJe& Deegle mJeie& kes Fv Les, Ssmes Deehekes efueS vecemkeej nes~ Deehe
JeeveeefYe-Jee kes meceeve veeefYe Deewj meejs Mejerj kees OeejCe kejves Jeeues nQ DeLeJee leermejs YeJehetJe& JeeveeefYe
veece kes eeJeleea Les Ssmes Deehekees vecemkeej nes~ Deehe meJee&Le&efmeef kes veeLe DeLee&led meye heoeLeeX keer efmeef kes
mJeeceer nQ DeLeJee otmejs YeJehetJe& Deehe meJee&Le&efmeef efJeceeve ceW Denefceb Les Ssmes Deehekees vecemkeej nes~ ns veeLe!
Deehe oMeeJeleejejce DeLee&led meebmeeefjke heee&eeW ceW Debeflece DeLeJee Thej kens ngS ceneyeue Deeefo oMe DeJeleejeW
ceW Debeflece Mejerj kees OeejCe kejves Jeeues veeefYejepe kes heg$e $e+<eYeosJe ngS nQ FmeefueS Deehekees vecemkeej nes2~
ns osJe! Fme ekeej hejce Deevevo mes ege neskej Deehekeer mlegefle kejles ngS nce ueesie Fmeer heue keer DeeMee
kejles nQ efke nce ueesieeW keer Yeefe melele Deehe ceW ner yeveer jns, yeme! nceW Deve efkemeer kes heeme peeves mes Deye keg
eeespeve veneR nw~
Fme ekeej n<e& mes ieodieo neskej meewOece& Fv, Gvekes meeLe Deve Fv leLee osJeieCe meYeer ef ceuekej
efpeveyeeueke keer mlegefle kejkes yeej-yeej vecemkeej kejles nQ hegve DeeesOee keer Deesj emLeeve kejves kes efueS leweejer
kejles nQ~ hetJe&Jeled ogbogefYe yeepes yepeves ueieles nQ, meewOece& Fv efpeveyeeueke kees SsjeJele neLeer kes kebOes hej efJejepeceeve
kejkes Deehe FveCeer meefnle Gmeer hej meJeej neskej JeneB mes emLeeve kej oslee nw~ meYeer osJeieCe pee-peekeej kes
veejeW mes DeekeeMeceC[ue kees iegeeeceeve kej osles nQ, ye[s Yeejer keesueenue, ieerle, ve=le Deewj Jeee kes meeLe-meeLe
DeekeeMeheer DeeBieve kee GuuebIeve kej #eCecee$e ceW Jes DeeesOee veiejer ceW Dee peeles nQ~
1. Jewefoke meceoee ceW ceneosJe keer he=LJeer, peue, Jeeeg Deeefo Dee" cetefleeeB ceeveer nQ~ eneB Deeeee& eer efpevemesve YeieJeeve
$e+<eYeosJe kees ner Fve Dee" cetefle&he ceneosJe ceevekej vecemkeej efkeee nw~ 2. Fme ekeej Mues<eeuebkeej kee Deeee ueskej
Deeeee& ves YeieJeeved $e+<eYeosJe kes oMe DeJeleejeW kee JeCe&ve efkeee nw~ Deve meceoee ceW eerke=<Ce efJe<Ceg kes oMe DeJeleej ceeves
nQ~ eneB Deeeee& ves leerLekej $e+<eYeosJe kes Yeer oMe DeJeleej yeleueekej vecemkeej kejles ngS GvnW efJe<Ceg efme efkeee nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 37

(7)
cenejepee veeefYejee kes eerie=n kes DeeBieve ceW osJeeW ves DeefleMee megvoj ceC[he jevee kejkes ceOe ceW
Geemeve hej efmebnemeve jKe efoee Lee~ meewOece& Fv efpeveyeeueke kees ieeso ceW efueS ngS JeneB ceelee ceosJeer kes
cenue ceW eJesMe kej ceOe ceW jefele efoJe efmebnemeve hej hetJee&efYecegKe kejkes $e+<eYeosJe kees efJejepeceeve kej oslee
nw~ osJeeW kes pee-peekeej kes meeLe ogbogefYe yeepeeW kee iebYeerj Iees<e nesves ueielee nw~ cenejepee veeefYejee Deheves heg$e kees
osKekej Skeoce jesceebefele nes G"les nQ Deewj Skeke osKeles ner jn peeles nQ~ FveCeer eje ceeeeceeer efvee otjkej
peieeF& ieF& ceelee ceosJeer Yeer JeneB Deekej Deheves Gefele Deemeve hej efJejepeceeve nes peeleer nQ Deewj Deheves heg$ejlve kes
cegKe kees osKekej DeefleMee n<e& kees eehle nes peeleer nQ~ lelheeeled meewOece&Fv Deve FveW Deewj osJe-osefJeeeW kes
meeLe Gve peieled hetpe ceelee-efhelee kees yengcetue Jee-DeeYet<eCe meceefhe&le kej efJeefOeJeled hetpee kejlee nw hegve Jen
Fv Gve oesveeW keer mlegefle kejlee nwns hetpe! Deehe ocheefe cenehegCeMeeueer nQ Deewj Oeve nQ keeeWefke mecemle ueeske cesW es Ssmee leerLekej heg$e
Deehekees ner ngDee nw~ Deehe oesveeW keer yejeyejer kejves Jeeuee Fme ueeske cesW Deve keesF& Yeer veneR nw, keeeWefke Deehe peieled
kes ieg kes Yeer ieg DeLee&led ceelee-efhelee nQ~ ns veeefYejepe! Deehe Ssee&Meeueer Goeeeue nQ Deewj ns ceelee ceosefJe!
Deehe hetJe&efoMee nQ keeeWefke Jen heg$eheer hejcepeesefle Deehe mes ner GlheVe ngF& nw~ Deepe Deehekee en Iej nce ueesieeW
kes efueS efpeveeuee kes meceeve hetpe nw Deewj Deehe peieeflhelee kes Yeer ceelee-efhelee nQ Dele nce ueessieeW kes efueS meoe
hetpe nQ~
Fme ekeej Fv ceelee-efhelee keer mlegefle kej Gvekes neLeeW ceW efpeveyeeueke kees meeQhe oslee nw hegve leerLekej kees
megces heJe&le hej ues peekej JeneB hej pevceeefYe<eske kejves keer meejer efJeefOe kee JeCe&ve kejlee nw~ ceelee-efhelee Deheves
pevcepeele heg$e kee Ssmee hegCe eleehe megveles ngS n<e& Deewj Deeee& keer ejce meercee hej hengBe peeles nQ~ Devevlej
Fv ceelee-efhelee mes Devegceefle eehle kej DeeesOeeJeemeer ueesieeW kes meeLe-meeLe ye[s JewYeJe meefnle hegvejefhe efpeveyeeueke
kee pevceeslmeJe ceveelee nw~
Gme mecee DeeesOee veiejer keer MeesYee mJeie& mes Yeer ye{kej Deveghece efoKe jner nw~ meJe&$e heleekeeDeeW keer
hebefeeeB uenje jner nQ, veiej efveJeeefmeveer efeeeB DehmejeDeeW kes meceeve JeeeYet<eCeeW mes Deuebke=le nes cebieueieerle iee
jner nQ, Oethe keer megieefvOe mes meeje efoiceb[ue Jeehle nes ieee nw, veiej keer meye ieefueeeW ceW jlveetCe& mes eewke yeveees
iees nQ~ veiej kes ieeshegj Deewj ojJeepeeW hej yeBOes ngS leesjCe Deheveer MeesYee mes peve-peve kee ceve Deeke= kej jns nQ~
mecemle hegjJeemeer ueesie ieerle, ve=le leLee Jeeefo$e Deeefo Deve Deveske cebieue keeeeX ceW levcee nes jns nQ~ Gme mecee
Gme veiej ceW ve lees keesF& oerve ner jne nw, ve efveOe&ve ner Deewj ve keesF& Ssmee ner jne nw efke efpemekeer FeSB hetCe& veneR
ngF& neW Deewj Deevevo mes n<ee&eflejske veneR nes jne nes~ Fme lejn meejs mebmeej kees Deeveefvole kejves Jeeuee ceneslmeJe
pewmee cesheJe&le hej ngDee Lee, Jewmee ner Devlehegj meefnle Fme DeeesOee veiej ceW nes jne nw~ Gve veiej efveJeeefmeeeW kee
Deevevo osKekej Deheves Deevevo kees ekeeefMele kejles ngS Fv Deevevo veeceke veeke kejves kes efueS GeceMeerue
neslee nw~
peeW ner Fv ve=le kejvee eejbYe kejlee nw, leeW ner mebieerle efJeee ceW kegMeue ievOeJe&osJe Deheves yeepes Jeiewjn
"erke kej efJemleej kes meeLe mebieerle eejbYe kej osles nQ~ Gme mecee Deveske yeepes yepe jns nQ, leerveeW ueeskeeW ceW hewueer

38 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

ngF& kegueeeueeW meefnle he=LJeer ner Fv keer jbieYetefce nw, mJeeb meewOece& Fv eOeeve ner ve=le kejves Jeeuee nw, veeefYejepe
Deeefo Gece-Gece heg<e Gme ve=le kes oMe&ke nQ, peieodieg YeieJeeve $e+<eYeosJe Gmekes DeejeOe (emeVe kejves
eesie) osJe nQ Deewj Oece&, DeLe&, keece Fve leerve heg<eeLeeX keer efmeef leLee hejceevevohe DeheJeie& keer eeefhle nesvee
ner Gmekee heue nw~ Fve Thej kener ngF& JemlegDeeW ceW mes Ske-Ske Jemleg Yeer meppeve heg<eeW kees eerefle GlheVe kejves
Jeeueer nw efhej hegCeesoe mes meYeer JemlegDeeW kee mecegoee efkemeer Ske peien Dee efceues lees kenvee ner keee?
Gme mecee Fv henues ef$eJeie&-Oece&, DeLe&, keecehe heue kees efme kejves Jeeuee ieYee&JeleejmecyevOeer
veeke kejlee nw hegve pevceeefYe<eskemebbyebOeer veeke kejvee eejbYe kejlee nw~ leoveblej leerLekej kes ceneyeue Deeefo
oMeeJeleejmebyebOeer Je=eevle kees ueskej Deveske he efoKeueeves Jeeues Deve Deveske veeke kejlee nw~ Fve veekeeW kee
eeesie kejles mecee Fv meyemes henues heeheeW kee veeMe kejves kes efueS cebieueeejCe kejlee nw hegve meeJeOeeve neskej
hetJe&jbie kee eejbYe kejlee nw~ hetJe&jbie eejbYe kejles mecee Fv heg<heeeefue #esheCe kejles ngS meyemes henues leeC[Je
ve=le eejbYe kejlee nw~ Gmekes eejbYe ceW Jen veevoer cebieue kejlee nw efhej veevoer cebieue kej egkeves kes yeeo jbieYetefce
ceW eJesMe kejlee nw~ Gme mecee veeeMeee kes DeJeleej kees peeveves Jeeuee Deewj cebieuecee JeeeYet<eCe OeejCe kejves
Jeeuee Jen Fv yengle ner megvoj efoKe jne nw~ Jen jbieYetefce ceW Glejles ner henues Deheves oesveeW neLe kecej hej jKe
kej eejeW Deesj mes osJeeW mes efIeje ngDee Ssmee efoKelee nw efke ceeveeW JeeleJeueeeW mes efIeje ngDee ueeskemkebOe ner nes~ Jen
Fv leeue kes meeLe-meeLe hewj jKekej jbieYetefce kes eejeW Deesj Ietcelee ngDee Ssmee ueielee nw ceeveeW he=LJeer kees veehe ner
jne nes~ peye Jen heg<heeeefue efyeKesj kej leeC[Je ve=le kejvee Meg kejlee nw leye Gmekeer Yeefe mes emeVe ngS
osJeieCe DeekeeMe mes heg<he yejmeeves ueieles nQ~ Gmeer mecee heg<kej Deeefo kejes[eW ekeej kes yeepes Ske meeLe yepeves
ueieles nQ efhej Yeer Jes meYeer Jeee uee mes uee efceueekej yepe jns nQ~ JeerCee yepeeleer ngF& efkeVeefjeeB YeieJeeve kes iegCeeW
kes ieerle iee jner nQ~
ve=le kejles ngS Fv Deheveer efJeefeee mes npeejeW YegpeeSB yevee ueslee nw, leye he=LJeer efnueves ueieleer nw Deewj
meceg uenjeves ueielee nw ceeveeW Deevevo mes efLejke-efLejke kej veee ner jne nw~ ve=le kejles mecee Jen Fv #eCe
Yej ceW Ske jn peelee nw, hegve Deveske nes peelee nw, #eCe Yej ceW heeme ceW efoKeeF& oslee nw hegve yengle otj hengBe peelee
nw, #eCe Yej ceW DeekeeMe ceW efoKeeF& oslee nw lel#eCe ner peceerve hej Dee peelee nw~ efJeefeee mes Fme ekeej ve=le kejlee
ngDee Fv Ssmee ueielee nw efke ceeveeW Fvpeeue kee Kesue ner efoKee jne nes~
Fv keer npeejeW YegpeeDeeW hej cebo-cebo neme kejleer ngF& osJe DehmejeSB ve=le kej jner nQ~ YegpeeDeeW hej
efmLele neskej ve=le kejleer ngF& osJe vele&efkeeeB Je&ceeve uee kes meeLe, efkeleveer ner leeC[Je ve=le kes meeLe Deewj
efkeleveer ner osJeebieveeSB Deveske ekeej kes DeefYevee efoKeueeles ngS ve=le kej jner nQ~ ve=le kes mecee efhejkeer ueslee
ngDee Fv n<e& mes efJeYeesj neskej efJeefeee mes Deheves npeej ves$e yevee ueslee nw~ efkeleveer ner osefJeeeB Fv kes neLeeW keer
DebiegefueeeW hej Deheves ejCe heuueJe jKeleer ngF& ueerueehetJe&ke ve=le kej jner nQ Gme mecee Ssmee ueielee nw efke ceeveeW
es osefJeeeB meteer ve=le (megF& keer veeske hej ner ve=le) kej jner neW~ Deheves YegpeoC[eW hej osJe-vele&efkeeeW kees ve=le
kejelee ngDee Jen Fv Ssmee efoKe jne nw ceeveeW efkemeer eb$e keer heefeeW hej ueke[er keer hegleefueeeW kees veeelee ngDee
keesF& eeefv$eke-eb$e eueeves Jeeuee ner nes~ keYeer Jen Fv Deheveer Ske Deesj keer YegpeeDeeW hej osJeeW kees ve=le
kejelee nw Deewj otmejer Deesj keer YegpeeDeeW hej osefJeeeW kees ve=le kejelee ngDee DeodYegle ner eleerle nes jne nw~
Gme mecee Ske Deesj lees oerhle Deewj Gle jme mes Yeje ngDee leeC[Je ve=le nes jne nw, otmejer Deesj megkegceej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 39

eeesieeW mes Yeje ngDee ueeme ve=le nes jne nw~ Fme ekeej efYeVe-efYeVe jme Jeeues, Glke= Deewj Deeee&keejke ve=le
kees efoKeueelee ngDee Fv ueesieeW ceW DeefleMee esce GlheVe kej jne nw~ Ssmee Deevevo veece kee ve=le ye[s mepe-Oepe
kes meeLe mechevve kejkes Fv Deheveer efJeefeee kees meces kej efpeveyeeueke kes mevcegKe neLe pees[kej Ke[e nes peelee
nw~ hegvees YeieJeeved Je=<e-es Oece& mes meefnle nQ~
Ssmee kenles ngS Fv eYeg kee Je=<eYemJeeceer en veecekejCe kejlee nw hegve hegosJe Fme veece mes
mecyeesefOele kejles ngS otmeje veecekejCe Yeer kej oslee nw~ Gmeer mecee meYeer osJeieCe Ske meeLeleerLekej $e+<eYeosJe keer pee nes, hegosJe keer pee nes, pee nes, pee nes~
Ssmes pee peekeej kejves ueieles nQ~ Devevlej ceelee-efhelee kees emeVe kejkes Jen Fv efpeveyeeueke keer mesJee
kes efueS DeLee&led mveeve kejeves, JeeeYet<eCe henveeves, Mejerj mebmkeej kejves Deewj eer[e kejeves Deeefo kes efueS Deveske
osefJeeeW kees Oeee yeveekej efveege kej oslee nw hegve meewOece& Fv Deve osJe-osefJeeeW kes meeLe efhelee veeefYejee mes
Dee%ee ueskej Deheves mLeeve kees euee peelee nw~

(8)
efpeveyeeueke $e+<eYeosJe kees jlveeW kes yeves heeueves ceW Pegueeleer ngF& osJeebieveeSB leerLekej kes hegCe ieerle kees iee jner
nQ Deewj hetueer veneR mecee jner nQ~ Jes osJeebieveeSB Oeeehe ceW yeeueke kees keYeer ieeso ceW ueskej heej kejleer nQ, keYeer
nBmeeleer nQ lees keYeer ceelee keer ieeso ceW os osleer nQ, hegve otmejer osJeer Deekej Pe mes Deheveer ieeso ceW ues uesleer nw~ epee
kes ueesie efove hej efove oMe&ve kes efueS JeneB Deeles jnles nQ Deewj yeeueke kees eefo ieeso ceW ues heeles nQ lees Deheves Deehe
kees yengle ner hegCeMeeueer mecePe uesles nQ~ efkeleveer ner ceefnueeSb, yeeefuekeeSB Deewj veJeJeOegSB Deekej yeeueke kees ieeso
ceW ues-ueskej efKeueeleer jnleer nQ~ efpeveyeeueke kes cegKeheer evcee hej cevo nemeheer eeBoveer meowJe eie jnleer
nw, Gmemes ceelee-efhelee kee mevlees<eheer meceg Delevle Je=ef kees eehle neslee jnlee nw~ $e+<eYeosJe otpe kes evcee
kes meceeve Mejerj keer Je=ef kes meeLe-meeLe Deveske iegCeeW mes Yeer Je=ef kees eehle nes jns nQ~
Oeerjs-Oeerjs Gvekes cegKekeceue mes ece-ece mes DemheJeeCeer eie nesves ueieleer nw efpemes megve-megvekej ceeleeefhelee Je epee kes ueesie DeleefOeke Deevevo kee DevegYeJe kejles ngS Ssmee eenles nQ efke nce ueesie meoe eYeg keer JeeCeer
megveles ner jnW~ Fvveerue ceefCeeeW keer Yetefce hej Oeerjs-Oeerjs efiejles-he[les eueles ngS yeeueke $e+<eYeosJe yengle ner
megvoj ueieles nQ~ keYeer osefJeeeB neLe keer DeBiegueer kee meneje osleer nQ Deewj keYeer YeieJeeve mJeeb euevee eenles nQ leye
osefJeeeB Debiegueer es[ osleer nQ leLee yeeueke keer [ieceieeleer ngF& eeue kees osKekej nBmeves ueieleer nQ, leye yeeueke Yeer
efKeueefKeueekej nBmeves ueielee nw~ yeeueke kees nBmeles ngS osKekej ceelee ceosJeer n<e& kes Deeflejske mes jesceebefele nes
peeleer nQ~
yeeueke $e+<eYeosJe Oeerjs-Oeerjs ceefCeeeW keer Yetefce hej yew"ves ueieles nQ Deewj osJe yeeuekeeW kes meeLe jlveeW keer Oetefue
ceW eer[e kejves ueieles nQ~ Fv keer Dee%ee mes yengle mes osJe mJeie& mes Deekej efpeveyeeueke keer DeJemLee kes Devegmeej
Deheves-Deheves Mejerj kees yeveekej yeeueke kes meeLe eer[e kejles ngS yengle ner megKe kee DevegYeJe kejles nQ~
efpeveyeeueke Deheveer yeeue DeJemLee kees heej kej keewceej DeJemLee kees eehle kej uesles nQ~ Gvekes meeLe-meeLe ner
osJeieCe Jewmee ner Mejerj yeveekej Gvekes meeLe Kesuee kejles nQ~ yeeueke kee ceveesnj Mejerj, heejer yeesueer, ceveesnj

40 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

DeJeueeskeve Deewj cegmkejeles ngS Jeelee&ueehe kejvee en meye mebmeej keer eerefle kees ye{e jns nQ~ yeeueke kes Mejerj kes
meeLe-meeLe Gvekeer keueeSB Je=efbiele nesleer pee jner nQ~ $e+<eYeosJe yeeueke nesles ngS Yeer GveceW yeeuemegueYe eseSB ve
neskej eew{lee Deewj iebYeerjlee efJeeceeve nw~
yeeueke $e+<eYeosJe ieYe& mes ner ceefle, egle Deewj DeJeefOe Fve leerve %eeve mes meceefvJele nQ FmeefueS Jes mecemle
efJeeeDeeW kes F&ej nQ keeeWefke pevceevlej kee mebmkeej mcejCeMeefe kees meowJe heg jKelee nw ener keejCe nw efke Jes
mecemle ueeske kes ieg nQ Gvekee keesF& Yeer ieg veneR yeve mekelee nw~ Jes eYeg efyevee efMe#ee kes ner mecemle keueeDeeW ceW
eMebmeveere kegMeuelee kees, mecemle efJeeeDeeW ceW eMebmeveere elegjeF& kees Deewj mecemle efeeeDeeW ceW eMebmeveere
kece&"lee kees eehle nes egkes nQ~ Jes eYeg mejmJeleer kes Skecee$e mJeeceer nQ FmeefueS mecemle Jee*dcee (Meee) FvnW
ele#e nes iees nQ~ es mecemle eeeerve Fefleneme kes %eelee nQ, Gece keefJe nQ, Jeee nQ, ieceke nQ Deewj meyekees efee
nQ keeeWefke keesyegef, yeerpeyegef Deeefo efJeeeSB GvnW mJeYeeJe mes eehle nes ieF& nQ~ #eeefeke meceioMe&ve ves Gvekes
ceve kes mecemle oes<eeW kees otj kej efoee nw Deewj mJeYeeJe mes eehle ngF& mejmJeleer ves Gvekes JeevemebbyebOeer mecemle
oes<eeW kee DehenjCe kej efueee nw~ Gvekes heefjCeece yengle ner Meevle nQ, Dee" Je<e& keer Gce ceW efyevee ieg kes ner heeBe
DeCegelehe eee& eie nes egkeer nw Dele Gvekeer meejer eseSB peiele kee efnle kejves Jeeueer ner nesleer nQ~
leerLekej $e+<eYeosJe keYeer lees, efpevekee hetJe&YeJe ceW Deer lejn DeYeeme efkeee nw Ssmes efueefheefJeee leLee
mebieerleeefo keuee MeeeeW kee, mJeeb DeYeeme kejles nQ Deewj keYeer otmejeW kees kejeles nQ~ keYeer voMeee, keYeer
Deuebkeej Meee, keYeer emleej, ve, Gef, mebKee Deeefo kee efJeJeseve Deewj keYeer efe$e KeeRevee Deeefo keuee MeeeeW
kee ceveve kejles nQb~ keYeer JeweekejCeeW kes meeLe JeekejCemebyebOeer eee& kejles nQ, keYeer keefJeeeW kes meeLe keeJeeee&, keYeer DeefOeke yeesueves Jeeues JeeefoeeW kes meeLe Jeeo kejles nQ, keYeer ieerleiees er, keYeer ve=leieeser, keYeer
Jeeefo$eieeser Deewj JeerCeeieeser kes eje efJeeveeW kee ceveesjbpeve kejles nQ~
keYeer ceetjeW kee he Oejkej ve=le kejles ngS osJeefkebkejeW kees uee kes Devegmeej neLe keer leeue os-oskej ve=le
kejeles nQ~ keYeer efJeefeee Meefe mes leesles kes heOeejer osJekegceejeW kees mhe Deewj ceOegj De#ejeW mes Mueeske he{eles nQ~
keYeer nbmeheOeejer osJeeW kees Deheves neLe mes ce=Ceeue kes gke[s oskej mecceeefvele kejles nQ~ keYeer neLeer kee he
Oejkej eer[e kejves Jeeues osJeeW kes meeLe Deevevo mes eer[e kejles nQ~ keYeer cegieeX kee he OeejCe kej jlveceeer
peceerve ceW he[les ngS Deheves eefleefyebyeeW kes meeLe ner eg kejves kes Fgke osJeeW kees osKeles ngS Gve hej esce mes neLe
hesjles nQ~ keYeer efJeefeee Meefe mes ceuue kee he OeejCe kej cee$e eer[e kejves kes efueS eg kes Fgke osJeeW kees
eeslmeeefnle kej jns nQ~ keYeer eeQe Deewj meejme heef#eeeW kes heOeejer osJeeW kee Ge mJej-eWkeej Meyo megveles ngS
Gve hej neLe efhejeles nQ~ keYeer ceeuee Deeefo DeeYet<eCeeW mes Deuebke=le osJe yeeuekeeW kees oC[ eer[e (he[iej kee
Kesue) ceW ueieekej veeeles nQ~ keYeer Iej kes DeeBieve ceW osJeebieveeDeeW eje yeveeeer ieeer jlveetCe& keer efe$eeJeueer kee
efvejer#eCe kejles nQ~
keYeer Jes osJe yeeueke Ske meeLe efceuekej iee ceW Deewj hee ceW Gvekes efvece&ue eMe kee yeKeeve kejles nQ Gmes
eYeg megveles ngS cegmkeje osles nQb~ keYeer Gvekes oMe&veeW kes efueS epee kes ueesie Dee peeles nQ leye eYeg ceOegj Deewj mvesn
ege ef mes Gvekee DeJeueeskeve kejkes efkevneR kes meeLe cevo neme mes meefnle mecYee<eCe kejkes GvnW emeVe kej
osles nQ~ Gme mecee epee kees Yeer Ssmee ueielee nw ceeveeW nceeje jepeeefYe<eske ner nes ieee nes~ keYeer osJe yeeuekeeW kes
meeLe ke=ef$ece yeeJeef[eeW ceW peue eer[e kee Deevevo uesles nQ lees keYeer mejet veoer ceW eJesMe kej ueke[er kes yeves ngS

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 41

eb$eeW mes peueeer[e kejles nQ~

peueeer[e kes mecee cesIekegceej peeefle kes osJe Yeefe mes Oeeje-ie=n (heJJeeje) keer jevee kejkes eejeW Deesj
peue keer Oeeje es[les ngS eYeg keer mesJee kejles nQ~ vevove kes meceeve DeeesOee kes yeieeres ceW peye eYeg Jeve eer[e kes
efueS peeles nQ leye heJevekegceej peeefle kes osJe he=LJeer kees Oetefue jefnle kejles ngS yeieeres kes Je=#eeW kees Oeerjs-Oeerjs efnueeles
nQ leye ueleeDeeW mes heg<heeW keer Je<ee& nesves ueieleer nw Gme mecee Ssmee ueielee nw ceeveeW eYeg kes Deeieceve keer KegMeer ceW
ner ueleeSB veee jner nQ Deewj heg<heeeefue #esheCe kej jner nQ~ Fme ekeej osJeieCe $e+<eYeosJe kes Jee kes Devegmeej
Jes<e, Yet<ee Deewj eer[e mes eYeg kee ceveesjbpeve kejves kes yeneves mJeeb kee ceveesjbpeve kejles ngS eYeg keer mesJee kee hegCe
mecheeove kej jns nQ leLee eYeg kes meeefveOe ceW TBeer mes TBeer JeekejCe, vo Deeefo eee&SB leLee leJeeee&SB
kejles ngS Deheves %eeve kees efJekeefmele kej jns nQ~
cenejepee veeefYejee kes Iej ceW osJe yeeuekeeW kes meeLe mecee eeheve kejles ngS $e+<eYeosJe meejer epee kes ves$eeW
kees Deeeefole kej jns nQ~ meewOece& Fv Deheves eneB kes ceevemlebYe kes jlvekejC[keeW ceW GlheVe ngF& megieefvOele
ceeueeSB, efoJeueshe Deeefo efoJeYeesie meeceeer Deewj Jee Deuebkeej Deeefo JemlegSB efvele eefle JeneR (mJeie&) mes eYeg
kes efueS Yespelee jnlee nw~ leerLekej kegceej mJeie& mes ueeS ngS Gve ceeuee, ueshe, Jee, DeeYejCe Deeefo YeesieesheYeesie
meeceeer kee ner GheYeesie kejles nQ~

(9)
eewJeve DeJemLee ceW eJesMe kejves hej leerLekej $e+<eYeosJe kee Mejerj yengle ner megvoj efoKe jne nw~ pevcekeeue
mes ner eYeg kes oMe DeefleMee eie nes iees Les 1. Gvekee he yengle ner megvoj Deewj DemeeOeejCe Lee pees efke leheees
ngS mJeCe& kes meceeve keebefleJeeuee Lee 2. hemeervee mes jefnle Lee 3. Oetefue Deewj ceue mes jefnle Lee, 4. Gvekee efOej
otOe kes meceeve Lee 5. meceelegjeveeceke megvoj mebmLeeve Lee 6. JeeJe=<eYeveejee veece kee Gece mebnveve Lee
7. megiebefOe keer hejce meercee eehle kej egkee Lee 8. Ske npeej Dee" ue#eCeeW mes Deuebke=le Lee 9. Deecese,
ceneMeefeMeeueer Lee Deewj 10. efee leLee efnlekeejer Jeeve yeesueves Jeeuee Lee~ es oMe ekeej keer efJeMes<eleeSB leerLekej
kes DeJeleej hegCeMeeueer efoJe heg<e ceW pevce mes ner efJeeceeve jnleer nQ~
eerJe=#e, MebKe, keceue, mJeefmleke, DebkegMe, leesjCe, ecej, meheso $e, efmebnemeve, heleekee, oes ceueer, oes
kegcYe, kehe, ee, meceg, mejesJej, efJeceeve, YeJeve, neLeer, ceveg<e, efeeeB, efmebn, JeeCe, Oeveg<e, ces, Fv,
osJeiebiee, hegj, ieeshegj, ebcee, mete&, Gece Iees[e, leeue-Je=vle-hebKee, yeebmegjer, JeerCee, ce=obie, ceeueeSB, jsMeceerJee,
ogkeeve, kegb[ue Deeefo ecekeles ngS DeeYet<eCe, heue meefnle GheJeve, hekes ngS keueceeW mes megMeesefYele Kesle, jlveerhe,
Jee, he=LJeer, ue#ceer, mejmJeleer, keeceOesveg, Je=<eYe, et[eceefCe, ceneefveefOeeeB, keuheuelee, megJeCe&, pecyeterhe, ie[,
ve#e$e, leejs, jepecenue, cebieueeefo en, efmeeLe& Je=#e, Dee" eeeflenee& Deewj Dee" cebieueJe FvnW Deeefo ueskej
Ske meew Dee" ue#eCe Deewj cemetefjkee Deeefo veew meew Jeeve leerLekej kes Mejerj ceW efJeeceeve jnles nQ~ Fve ceveesnj
Deewj MegYe ue#eCeeW mes Jeehle eer $e+<eYeosJe kee Mejerj Ssmee megvoj efoKe jne nw efke pewmes peesefle<eer osJeeW mes Yeefjle
DeekeeMeheer DeeBieve~ Gvekee cegKeheer ev Flevee DeefOeke keebefleceeve nw efke leerveeW ueeskeeW ceW Gmekes meceeve keebefle
Deve efkemeer keer Yeer veneR nw~ Jeele, efhee Deewj kehe Fve leerve oes<eeW mes GlheVe ngF& JeeefOeeeB leerLekej kes Mejerj ceW
mLeeve veneR hee mekeer LeeR mees "erke ner nw, Je=#e DeLeJee Deve heJe&leeW kees efnueeves Jeeueer Jeeeg cesheJe&le hej Dehevee

42 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

Demej veneR efoKee mekeleer~ Gvekes Mejerj ceW ve keYeer yeg{ehee Dee mekelee nw, ve keYeer GvnW Keso neslee nw Deewj ve keYeer
Demecee ceW Gvekee DeheIeele (ce=leg) ner nes mekelee nw~ Gvekes eerJelme mes efeefvnle Je#emLeue hej Fvo
veece kee efoJenej yengle ner megvoj eleerle nes jne nw~
efkemeer Ske efove cenejepee veeefYejee $e+<eYeosJe keer eewJeve DeJemLee kee eejbYe osKekej Deheves ceve ceW
efJeeej kejles nQes osJe DeefleMee megvoj Mejerj kes Oeejke nQ Fvekes efee kees njCe kejves Jeeueer keewve meer megvoj eer nes
mekeleer nw? megvoj eer lees efceue mekeleer nw, hejvleg Fvekee efJe<eejeie Delevle cevo nw FmeefueS Fvekes efJeJeen kee
eejbYe kejvee ner keef"ve keee& nw~ otmejer yeele en nw efke Fvekee Oece&leerLe& keer eJeefe kejves ceW yengle ye[e Geesie nw
FmeefueS es efveece mes meJe& heefjen kees es[kej Jeve ceW eJesMe kejWies~ leLeeefhe lehemee kejves kes efueS peye leke
Fvekee mecee Deelee nw leye leke Fvekes efueS ueeskeJeJenej kes DevegjesOe mes eesie eer kee efJeeej kejvee eeefnS~
efpeme ekeej nbmeer keere[ jefnle ceevemejesJej ceW efveJeeme kejleer nw Gmeer ekeej keesF& eesie Deewj kegueerve eer Fvekes
efvece&ue ceeveme ceW efveJeeme kejs~
Ssmee efJeeej kej ue#ceerJeeved cenejepee veeefYejee ye[s ner Deeoj Deewj n<e& kes meeLe leerLekej $e+<eYeosJe kes
heeme hengBeles nQ~ efhelee kees meeceves Deeles osKe eYeg $e+<eYeosJe Gvekee mJeeiele kejles nQ~ oesveeW eLeeeesie DehevesDeheves Deemeve hej efJejepeceeve nes peeles nQ~ leye cenejepee veeefYejee MeebeflehetJe&ke $e+<eYeosJe mes kenles nQns osJe! ceQ Deehemes keg kenvee eenlee ntB FmeefueS Deehe meeJeOeeve neskej megefvees~ Deehe peieled kes
DeefOeheefle nQ FmeefueS Deehekees peieled kee Ghekeej kejvee eeefnS~ ns osJe! Deehe peieled keer me=ef kejves Jeeues yeee
nQ leLee mJeebYet nQ-Deheves Deehe ner GlheVe ngS nQ, keeeWefke Deehekeer Glheefe ceW Deheves Deehekees efhelee ceeveves Jeeues
nce lees Ske uecee$e nQ~ efpeme ekeej mete& kes Goe nesves ceW Goeeeue efveefceecee$e nw keeeWefke mete& lees mJeeb ner
Gefole neslee nw Gmeer ekeej Deehekeer Glheefe nesves ceW nce efveefceecee$e nQ keeeWefke Deehe mJeeb ner GlheVe ngS nQ~ Deehe
ceelee kes heefJe$e ieYe&-ie=n ceW keceueheer efoJe-Deemeve hej Deheveer Glke= Meefe mLeeheve kej GlheVe ngS nQ
FmeefueS JeemleJe ceW Deehe Mejerjjefnle nQ~ eeefhe ceQ Deehekee eLeeLe& ceW efhelee veneR ntB, efveefceecee$e mes ner efhelee
kenueelee ntB leLeeefhe ceQ Deehemes Ske DeYeLe&vee kejlee ntB efke Deehe Fme mecee mebmeej keer me=ef keer Deesj Yeer Deheveer
yegef ueieeFes~ Deehe Deeefoheg<e nQ FmeefueS Deehekees osKekej Deve ueesie Yeer Ssmeer ner eJe=efe kejsWies keeeWefke efpevekes
Gece mevleeve nesves Jeeueer nw Ssmeer epee ceneheg<eeW kes ner ceeie& kee Devegieceve kejleer nw FmeefueS ns %eeefveeeW ceW es!
Deehe Fme mebmeej ceW efkemeer F kevee kes meeLe efJeJeen kejves kes efueS ceve keerefpeS keeeWefke Ssmee kejves mes epee keer
mebleefle kee Gso veneR nesiee Deewj epee keer mebleefle kee Gso veneR nesves hej Oece& keer mebleefle ye{leer jnsieer~
FmeefueS ns osJe! ceveg<eeW kes Fme DeefJeveeMeerke efJeJeenheer Oece& kees Deehe DeJeMe ner mJeerkeej keerefpees~ ns osJe!
Deehe Fme efJeJeen keee& kees ie=nmLeeW kee Ske Oece& meceefPeS keeeWefke ie=nmLeeW kees mevleeve keer j#ee ceW eelve
DeJeMe ner kejvee eeefnS~ eefo Deehe cegPes efkemeer Yeer lejn ieg (ye[e) ceeveles nQ lees Deehekees cesjs JeeveeW kee
efkemeer Yeer keejCe mes GuuebIeve veneR kejvee eeefnS keeeWefke iegDeeW kes Jeeve GuuebIeve kejvee F veneR nw~
Fme ekeej Jeeve kenkej Oeerj-Jeerj cenejepee veeefYejee eghe nes ieS, leye $e+<eYeosJe nBmeles ngSDeescedSsmee kenkej Gvekes Jeeve mJeerkeej kej uesles nQ~
Denes! FefveeW kees JeMe ceW kejves Jeeues YeieJeeve ves pees efJeJeen kejeves keer mJeerke=efle oer Leer Jen keee Gvekes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 43

efhelee keer elegjeF& Leer, DeLeJee epee kee Ghekeej kejves keer Fe Leer DeLeJee Jewmee keesF& keceeX kee efveeesie ner Lee~
$e+<eYeosJe keer Devegceefle peevekej veeefYejee efveMebke neskej ye[s n<e& kes meeLe efJeJeen kee ye[e Yeejer
Deeeespeve kejles nQ~ henues meewOece& Fv keer Devegceefle mes megMeerue, megvoj ue#eCeeW Jeeueer, meleer, yengle ner Meeble
heefjCeeceeW Jeeueer Deewj eewJeveJeleer Ssmeer eMemJeleer leLee megvevoe veece keer oes keveeDeeW kees Gvekes Yeelee
leerLekej ceneheg<e kes meeLe Deheveer yenveeW kee efJeJeen emleeJe megvekej jesceebefele nes peeles nQ, Gvekes n<e& kee
heej veneR jnlee nw~ leYeer Fv kes meeLe yengle mes osJeieCe Deekej Deevevo kes meeLe yengle ye[s efJeJeen ceC[he
keer jevee kej osles nQ~ DeeesOee veiejer keer MeesYee kee lees kenvee ner keee? epee kes ueesieeW ceW lees Deevevo keer
efJeMes<e uenj nw ner, Jes meYeer ueesie cebieue ceneslmeJe kees ceveeves ceW efJeMes<e leweeefjeeB kej ner jns nQ, meejer veiejer
OJepee, heleekee, leesjCeej Deewj hetueeW keer ceeueeDeeW mes mepeeeer ieF& nw~ osJeieCe Yeer Glmeen mes meejs ceneslmeJe
kees mecheVe kejeves ceW oeefee nQ~
Fme ekeej ceneceneslmeJe kes meeLe leerLekej $e+<eYeosJe kee efJeJeen mecheVe neslee nw~ veeef Yejee Deheves
heefjJeej kes ueesieeW kes meeLe oesveeW heg$eJeOegDeeW kees osKekej yengle ner mevleg nes jns nQ, mees "erke ner nw keeeWefke
mebmeejerpeveeW kees efJeJeen Deeefo ueewefkeke Oece& ner efee neslee nw~ Gme mecee ceelee ceosJeer yengle emeVe nes jner nQ,
mees mee ner nw heg$e kes efJeJeeneslmeJe cesW ceeleeDeeW kees DeefOeke esce neslee ner nww~ epee kes ueesieeW kee Yeer Deevevo ye{lee
ner pee jne nw~ ceveg<e mJeeb ner YeesieeW keer le=<Cee jKeles nQ FmeefueS Jes mJeeceer kees Yeesie mJeerkeej kejles osKekej
GvneR kee DevegmejCe kejves ueieles nQ~ leerLekejosJe kee Jen efJeJeeneslmeJe kesJeue ceveg<eueeske keer ner eerefle kes efueS
veneR ngDee Lee, elegled Gmeves mJeie&ueeske ceW Yeer Yeejer eerefle kees GlheVe efkeee Lee~
veJeefJeJeeefnlee eMemJeleer Deewj megvevoe mee#eeled leerLekej $e+<eYeosJe pewmes Jej kees eehle kej
cenemeewYeeieMeeefueveer ngF& ner LeeR, meeLe ner Deheves eerheee&e kees Yeer Jes Gme mecee yengle ner Gece efieve jner
LeeR~ Gve oesveeW keer megvojlee eer $e+<eYeosJe kes eesie Leer Deewj iegCeeW ceW Jes eer me=e f ceW meJeexe LeeR, leYeer lees
GvnW leerLekej keer helveer nesves kee hegCe DeJemej efceuee Lee~ Jes veevee ekeej kes megvoj-megvoj mJeie& mes ueees
iees Jee, DeeYet<eCeeW mes Deuebke=le LeeR~ Gvekes ieues ceW SkeeJeueer nej MeesYeeeceeve nes jne Lee pees efke Gvekes
keC" keer MeesYee kees efiegefCele kej jne Lee~
peneB leerLekej $e+<eYeosJe lees Jej nQ Deewj eMemJeleer-megvevoe pewmeer eLee veece leLee iegCeeW Jeeueer keveeSB JeOet
nQ, Deefvlece keguekej cenejepee veeefYejee kes meeLe ner meewOece& Fv efJeJeen ceneslmeJe kejves Jeeuee nw Deewj DeeesOee
keer YeeieMeeefueveer epee kes meeLe-meeLe meJe& Deee&KeC[ kes ueesie leLee mJeie& kes DemebKe osJe-osefJeeeB peneB GlmeJe
kees osKeves Jeeues nQ, hegjer keer hegjefvOekeeSB Deewj DehmejeSB peneB cebieueieerle ieeves Jeeueer Deewj ve=le kejves Jeeueer nQ,
JeneB kes Gme mecee kes ceneceneslmeJe kee Yeuee keewve JeCe&ve kej mekelee nw?
keerefle& Deewj ue#ceer kes meceeve eMemJeleer Deewj megvevoe ves Deheves meJe& Gece-Gece iegCeeW mes eYeg $e+<eYeosJe
kee ceve njCe kej efueee Lee, mees "erke nw~ eeefhe keeceosJe leerLekej $e+<eYeosJe kes meeceves Deveske yeej Deheceeefvele
nes egkee Lee leLeeefhe Jen ieghlehe mes Dehevee mebeej kejlee ner jnlee Lee~ Fme ekeej Gve osefJeeeW kes meeLe
meebmeeefjke megKeeW kee DevegYeJe kejles ngS peieodieg leerLekej $e+<eYeosJe kee yengle mee mecee Yeer #eCecee$e kes meceeve
Jeleerle nes peelee nw~

44 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

(10)
eMemJeleer ceneosJeer jepenue ceW mees jner nQ, jeef$e kes efheues enj ceW keg Gece-Gece mJehve osKeleer nQ,
Gmeer mecee legjner keer cebieue OJeefve yepeves ueieleer nw Deewj yeboerpeve cebieuehee"-megeYeeleer he{ves ueieles nQns otmejeW kee keueeCe kejves Jeeueer Deewj mJeeb mewke[eW keueeCeeW kees eehle nesves Jeeueer osefJe! Deye legce
peeiees, keeeWefke en G<ee keer cebieue yesuee hetJe& efoMee kees Devegje (ueeue) kej jner nw~ ns ceele! legcnejs eje osKess
iees DeveskeeW cebieueerke MegYe mJehve legcnejs Deewj peieled kes cebieue kes efueS nesJeW~ ns keueeefCe! Deehekes heefleosJe kes
mcejCe mes Deehekee en megeYeele Deehekes efueS cebieueceeer nesJes~ ns $e+<eYeosJe keer efeeJeuueYes! Deye legce Meee
es[es Deewj meYeer heefjJeej kes peveeW kees Deeveefvole kejes~
Fleeefo cebieue heoeW mes megeYeeleer he{les ngS yeboerpeveeW kee keesueenue Meeble nes jne nw~ leye eMemJeleer
ceneosJeer Meee kees es[kej eehlekeeue kee cebieuemveeve kej n<e& mes jesceebefele Mejerj nes meyekes mJeeceer leerLekej
$e+<eYeosJe kes meceerhe hengBeleer nQ~ efJevee mes heefleosJe kees eCeece kej Gvekes eje efveefo& Yeemeve hej yew" peeleer
nQ hegve leerLekej osJe kes mevcegKe neLe pees[kej efveJesove kejleer nQleye $e+<eYeosJe Deheves efoJe DeJeefOe%eeve mes mJehveeW kes heue kees peevekej kenles nQ ns osefJe! mJehveeW ceW pees letves megces heJe&le osKee nw Gmekee heue en nw efke lesjs eeJeleea heg$e nesiee~
mete& Gmekes eleehe kees Deewj evcee Gmekeer keebefleheer mecheoe kees metefele kej jne nw~
mejesJej kes osKeves mes lesje heg$e Deveske heefJe$e ue#eCeeW mes efeefvnle Mejerj es[kej Deheves efJemle=le Je#emLeue
hej keceueJeeefmeveer-ue#ceer kees OeejCe kejves Jeeuee nesiee~
ns osefJe! he=LJeer kee emee peevee osKeves mes legcneje Jen heg$e eeJeleea neskej mecegheer Jee kees OeejCe kejves
Jeeueer mecemle n KeC[ he=LJeer kee mJeeceer nesiee leLee meceg kees osKeves mes Jen ejceMejerjer neskej mebmeejheer
meceg kees heej kejves Jeeuee nesiee~
ns keceueveeves! F#JeekegJebMe kees Deevevo osves Jeeuee Jen heg$e lesjs meew heg$eeW ceW meyemes pes nesiee~
Fme ekeej heefle kes Jeeve megvekej cenejeveer eMemJeleer n<e& kes Deeflejske mes jesceebe kees eehle nesleer ngF&
heefleosJe kees eCeece kej Deheves jepecenue ceW Jeeheme Dee peeleer nQ~ FOej meJee&Le&efmeef mes Denefceb kee peerJe egle
neskej ceneosJeer eMemJeleer kes heefJe$e ieYe& ceW efveJeeme kejves ueielee nw~ Jen osJeer leerLekejosJe kes efoJe eYeeJe mes
GlheVe ngS ieYe& kees OeejCe kej jner nw~ ener keejCe nw efke Jen Deheves Thej DeekeeMe ceW eueles ngS mete& kees Yeer
veneR menve kejleer nw~ Jeerj meceed kees ieYe& ceW OeejCe kejves Jeeueer Jen Deheves cegKe kees leueJeejheer ohe&Ce ceW
osKeleer nw hegve DeefleMee ceeve mes mebege Jen leueJeej ceW he[leer ngF& Deheveer eefleketue eee kees Yeer veneR menve kej
mekeleer nw~ Jen jlveieYee& Yetefce kes meceeve, heueJeeueer yesue kes meceeve, mete&heer lesp e efpemeceW efhee nw Ssmeer hetJe&
efoMee kes meceeve DeefleMee megvojlee kees eehle nes jner nww~ eMemJeleer osJeer kes ieYee&JemLee ceW Yeer Goj keer ef$eJeueer
Yebie veneR ngF& Leer Ssmee ueielee Lee efke ceeveeW yeeueke DeYebie efoefiJepee eehle kejsiee~ Gme osJeer kees meoe GeceGece oesnues nesles jnles nQ pees efke ceelee ceosJeer kes n<e&meeiej keer Je=ef kees kejves Jeeues jnles nQ~
Fme ekeej veJe cenerves Jeleerle nes peeves hej eMemJeleer ceneosJeer osoerheceeve lespe mes heefjhetCe& Deewj
cenehegCeMeeueer heg$ejlve kees pevce osleer nQ~ leerLekej $e+<eYeosJe kes pevce kes mecee ceW pees MegYe efove, MegYe ueive,

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 45

MegYe eesie, MegYe evcee Deewj MegYe ve#e$e Deeefo Les, Jes ner MegYe efove Deeefo Gme mecee Yeer nQ DeLee&led Gme mecee ew$e
ke=<Ce veJeceer, ceerve ueive, yeeeesie, OevejeefMe kee ebcee Deewj Geje<ee{e ve#e$e nw~ Gme mecee Gece cegntle& ceW
pevcee ngDee Jen efMeMeg Deheveer oesveeW YegpeeDeeW mes he=LJeer kee Deeefuebieve kej GlheVe ngDee nw FmeefueS efveefcee%eeefveeeW
ves yeleueeee efke en mecemle he=LJeer kee DeefOeheefle DeLee&led eeJeleea nesiee~ Gme mecee heg$e pevce kes DeJemej hej
Gmekes oeoe-oeoer DeLee&led cenejepee veeefYejee Deewj cenejeveer ceosJeer oesveeW ner hejcen<e& kees eehle nes jns nQ~
DeleerJe n<e& kees eehle ngF& heg$eJeleer meewYeeieJeleer efeeeB cebieue yeOeeF& ieeleer ngF& eMemJeleer osJeer kees DeeMeerJee&o osles
ngS kenleer nQns osefJe! heg$eeCeeb Meleb emet<Je, Meleheg$ee YeJe, DeLee&led ns osefJe! let Fmeer ekeej meew heg$eeW kees GlheVe kej~
Gmeer #eCe jepecebefoj ceW ye[s-ye[s veiee[s yepeves ueieles nQ, legjner, ogbogefYe, Peuuejer, MenveeF&, efmeleej, MebKe,
keenue Deewj leeue Deeefo Deveske yeepes yepe jns nQ~ osJeieCe Yeer DeekeeMe mes megieefvOele heg<heeWs keer Je<ee& kej jns nQ~
megiebefOele keceue hejeie mes efceefele peue kes eReW mes meefnle Ssmeer nJee cebo-cebo eue jner nw~ osJeieCe DeekeeMe ceW
pee-peekeej kes MeyoeseejCe mes meejs JeeleeJejCe kees cegKeefjle kej jns nQ~ osefJeeeB MegYe cebieue MeyoeW kes eje
efMeMeg kees MegYeeMeerJee&o os jner nQns leerLekej kes megheg$e! legce efejbpeerJe jnes, kejes[eW cebieue kees eehle kejes~
vele&efkeeeB cebieue ieerle ieeles ngS ve=le kej jner nQ, DeeesOee veiej keer ieueer-ieueer ceW ebove kee ef[keeJe
efkeee pee jne nw SJeb cebieue eewke hetjs pee jns nQ~ jlveefveefce&le leesjCeeW mes Iej-Iej kes ej mepeees iees nQ~
meewYeeieJeleer efeeeB jlveeW kes etCe& mes veevee lejn kes megvoj eewke yeveekej Gve hej megJeCe& keceueeW mes {kes ngS Ssmes
cebieueerke megJeCe& keueMe jKe jner nQ~ Gme mecee mecemle DeeesOeeveiejer GlmeJe kees OeejCe kej jner nw~
leerLekej $e+<eYeosJe mJeeb Deheves neLeeW mes megJeCe&, jlve Deeefo oeve mes Oeve keer Oeeje yejmee jns nQ DeLee&led
megJeCe& jlve Deeefo oeve os jns nQ~ Jen yeeuekeheer ebcee leerLekej $e+<eYeosJeheer Goeeeue mes Goe kees eehle
ngDee nw DeleSJe Jen mecemle Deblehegj meefnle veiej Yej ceW Deevevoheer Dece=le kees yejmee jne nw~ Gme mecee esce
mes Yejs ngS meYeer yebOegieCe mecemle Yejle#es$e kes DeefOeheefle nesves Jeeues Gme heg$e kees Yejle Fme veece mes mebyeesefOele kej
jns nQ~ Fefleneme kes peeveves JeeueeW kee kenvee nw efke peneB Deveske Deee&heg<e jnles nQ Ssmee en efnceJeeve heJe&le mes
ueskej mecegheele kee eeJeefle&eesW kee #es$e Gmeer Yejle heg$e kes veece kes keejCe YeejleJe<e& Fme veece mes eefmeef
kees eehle nes jne nw~1
Gme yeeueke kes ejCekeceueeW ceW ee, $e, leueJeej, oC[ Deeefo eewon jlveeW kes efevn yeves ngS nQ Deewj Jes
Ssmes ceeuetce he[les nQ efke ceeveeW es eewon jlve ue#eCeeW kes yeneves ner YeeJeer eeJeleea keer henues mes ner mesJee kej jns
neW~ Jen yeeueke ceelee eMemJeleer kes mleve kee heeve kejlee ngDee peye keYeer otOe kes kegjues kees yeej-yeej Gieuelee
Lee leye Jen Ssmee ceeuetce he[lee Lee efke ceeveeW Dehevee eMe ner efoMeeDeeW ceW yeeB jne nw~ Jen yeeueke Yejle Deheveer
cebo cegmkeeve, ceveesnj neme, ceefCeceeer Yetefce hej euevee Deewj DeJee ceOegj Yee<eCe Deeefo kes eje Deheves oeoeoeoer Deewj ceelee-efhelee kes n<e& meceg kees ye{e jne nw~ pewmes-pewmes yeeueke ye{ jne nw, Jewmes-Jewmes ner Gmekes iegCe
Yeer ye{les pee jns nQ~
1. eceesoYejle esceefveYe&je yevOeglee leoe~ leceeod Yejleb YeeefJe mecemleYejleeefOeheced ~~158~~
leVeecvee Yeejleb Je<e&efceefle nemeerppeveemheoced ~ efnceeosjemecegee #es$eb eeYe=leeefceoced ~~159~~ (DeeefohegjeCe, heJe&, 15)

46 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

efJeefOe kes efJeOeelee leerLekej $e+<eYeosJe Gme yeeueke kes ece mes DeVeeeMeve, eewue Deewj Gheveeve Deeefo
mebmkeej mJeeb kejles nQ~
yeeueke Yejle MewMeJe ceW eJesMe kej jns nQ~ Gme mecee Gvekeer JeeCeer, keuee, efJeee, egefle, Meerue Deewj efJe%eeve Deeefo
meye keg Jener nQ pees efke Gvekes efhelee $e+<eYeosJe kes nQ~ efhelee kes meeLe levceelee kees eehle Yejle heg$e kees osKekej epee
kene kejleer nw efke efhelee kee Deelcee ner heg$e veece mes kene peelee nw en yeele efyeukegue mee nw~ Jen Yejle hevnJeW ceveg
leerLekej $e+<eYeosJe kes ceve kees Yeer Deheves DeOeerve kej uesles nQ FmeefueS ueesie kenves ueies efkeDenes! en meesuenJeeB ceveg GlheVe nes ieee nw~
kesJeue cee$e Yejle kes ejCeeW kee hejeece ner mecemle he=LJeerceb[ue hej DeeeceCe kejves Jeeuee nw efhej Yeuee
Gmekes mechetCe& Mejerj kee hejeece keewve menve kej mekelee nw? Gmekes MejerjmecyevOeer yeue kee JeCe&ve kesJeue Flevess
mes ner mecePe efueee peelee Lee efke Jen ejceMejerjer nw, Deewj Gmekeer DeelceemebyebOeer yeue kee JeCe&ve efoefiJepee Deeefo
yeee efevneW mes peevee peeJesiee~ eeJeleea kes #es$e ceW jnves Jeeues mecemle ceveg<e Deewj osJeeW ceW efpelevee yeue neslee nw
Gmemes keF& iegvee DeefOeke yeue eeJeleea Yejle keer YegpeeDeeW ceW nw~ peneB megvoj Deekeej nw JeneR mecemle iegCe efveJeeme
kejles nQ Fme ueeskeesefe kes Devegmeej mele, Meewe, #ecee, leeie, e%ee, Glmeen, oee, oce, Mece Deewj efJevee es iegCe
Gvekeer Deelcee kes meeLe-meeLe jn jns nQ~ megvoj Mejerj, veerjesielee, Ssee&, Oeve-mecheefe, yeue, Deeeg, eMe, yegef,
meJe&efeeJeeve Deewj eelege& Deeefo Fme mebmeej ceW efpeleves Yeer keg megKe kes keejCe nQ Jes meye DeYegoe kenueeles nQ
Deewj Jes meye mebmeejer peerJeeW kees hegCe kes Goe mes ner eehle nesles nQ~ peye leerLekej $e+<eYeosJe Yeer Deheves efee heg$e
Yejle kes cegKe kees osKekej Gmekes efJeveehetCe& MeyoeW kees megvekej eCeece kes yeeo G"ekej Ke[s ngS Gmekee yeejyeej Deeefuebieve kej leLee Gmes Deheveer ieeso ceW efye"ekej hejce meblees<e kees eehle nesles jnles nQ, leye hegve cenejepee
veeefYejepe, oeoer ceosJeer Deewj ceelee eMemJeleer leLee megvevoe kes Deevevo kee keee kenvee nw! Jes lees Yejle keer ese
kees Glmegkelee mes osKee ner kejles nQ~

(11)
leerLekej $e+<eYeosJe keer efleere JeuueYee megvevoe ceneosJeer efkemeer mecee jeef$e kes ef heues enj ceW MegYe
mJehveeW kees osKekej meJee&Le&efmeef mes egle ngS Denefceb kes peerJe kees Deheves Goj ceW OeejCe kejleer nQ~ megKehetJe&ke
veJeceeme Jeleerle kej Gece ve#e$e Deeefo MegYeeesie ceW heg$ejlve kees pevce osleer nQ~ Gme mecee Yeer hetJe&Jeled veevee
GlmeJe efkees peeles nQ leLee yeeueke kee yeengyeueer en veecekejCe efkeee peelee nw pees efke ceeveeW Gme yeeueke kes
YeefJe<e ceW nesves Jeeues Deefevle yeengyeue kees ner metefele kej jne nw~ en yeeueke Yeer Fme egie kes eewyeerme keeceosJeeW
ceW mes eLece keeceosJe nw Dele Fmekeer megvojlee kee JeCe&ve uesKeveer kes eje keesF& veneR kej mekelee nw~ Fme yeeueke
kes Mejerj kee JeCe& cejkeleceefCe kes meceeve nje nw pees efke DeYetlehetJe& ner meeQoe& kees efoKee jne nw~
FOej ceelee eMemJeleer kes ece-ece mes efveveeveJes heg$e nesles nQ~ Je=<eYemesve, DevevleefJepee, DevevleJeere&,
Deegle, Jeerj Deewj JejJeerj Deeefo efpevekes Des-Des veece nQ Deewj es meYeer Yeer ejceMejerjer cenehegCeJeeved nQ~
Fvekes yeeo ceneosJeer eMemJeleer kes Ske megvoj kevee kee pevce neslee nw efpemekee yeeeer Ssmee veece jKee peelee nw~
Gmeer ekeej mes megvevoe osJeer kes Yeer Ske heg$eer kee pevce neslee nw efpemes megvojer veece mes hegkeeje peelee nw~ Fme ekeej
leerLekej $e+<eYeosJe kes Yejle, yeengyeueer Deeefo Ske meew Ske heg$e SJeb yeeeer-megvojer Ssmeer oes hegef$eeeB nQ~ Fve meYeer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 47

heefjJeej kes meeLe cenejepee veeefYejee Deewj ceelee ceosJeer Deheves Deehe ceW ceneved megKe kee DevegYeJe kej jns nQ~
kece&egie kes eejbYe ceW leerLekej $e+<eYeosJe mJeeb Deheves heg$eeW kes efueS keC" Deewj Je#emLeue kes Deveske
DeeYet<eCe yeveeles nQ, Yejle, yeengyeueer Deeefo meYeer heg$e Yeer Gve DeeYet<eCeeW kees OeejCe kej peesefle<eer osJeeW kes meceeve
megMeesefYele nes jns nQ~
Gve DeeYet<eCeeW ceW eef, nej Deewj jlveeJeueer Deeefo, ceesleer leLee jlveeW kes yeves ngS Deveske DeeYet<eCe nQ~ GveceW
mes eef veeceke DeeYet<eCe Meer<e&ke, GheMeer<e&ke, DeJeIeeke, ekeeC[ke Deewj lejue eyebOe kes Yeso mes heeBe ekeej kee
neslee nw~ es heeBeeW ekeej keer eefeeB ceefCeceOee Deewj Mege kes Yeso mes oes-oes ekeej keer nQb~ efpemekes yeere ceW Ske
ceefCe ueiee nes, Gmes ceefCeceOee Deewj efpemekes yeere ceW ceefCe veneR ueiee nes, Gmes Mege eef kenles nQ~ ceefCeceOee
eef kees met$e leLee SkeeJeueer Yeer kenles nQ Deewj eefo ener ceefCeceOee eef megJeCe& leLee ceefCeeeW mes efe$e-efJeefe$e
nes lees Gmes jlveeJeueer Yeer kenles nQ~ pees eef efkemeer efveefele eceeCe Jeeues megJeCe& ceefCe, ceeefCekee Deewj ceesefleeeW kes
eje yeere ceW Devlej os-oskej ietBLeer peeleer nww, Gmes DeheJeefle&kee kenles nQ~
efpemekes yeere ceW Ske ye[e ceesleer nes Jen Meer<e&ke nw, efpemekes yeere ceW ece mes leerve ceesleer ueies neW Gmes
GheMeer<e&ke, efpemeceW heeBe ceesleer neW Gmes ekeeC[ke, efpemekes yeere ceW Ske ye[e ceef Ce nes Deewj Gmekes oesveeW Deesj
ece-ece mes Ieles ngS ess-ess ceesleer ueies neW Gmes lejue eyebOe kenles nQ~
eef DeLee&led ueef[eeW kes mecetn kees nej kenles nQ, Jen nej ueef[eeW keer mebKee kes vetveeefOeke nesves mes
Fvbo Deeefo kes Yeso mes ieejn ekeej kee neslee nw~ efpemeceW 1008 ueef[eeB neW Jen Fvbo nw~ en nej
meyemes Glke= neslee nw, Fmes Fv, eeJeleea leLee leerLekej ner henveles nQ~ efpemeceW 504 ueef[eeB neW Gmes
efJepeebo nej kenles nQ, en nej DeOe& eeJeleea Deewj yeueYe kes henveves eesie nw~ efpemeceW 108 ueef[eeB neW
Gmes nej kenles nQ, efpemeceW ceesefleeeW keer 81 ueef[eeB neW Gmes osJebbo, efpemeceW 64 ueef[eeB neW Gmes DeOe&nej,
efpemeceW 54 neW Gmes jefMcekeueehe, efpemeceW 32 neW Gmes ieg, efpemeceW 27 neW Gmes ve#e$eceeuee, efpemeceW 24 neW Gmes
DeOe&ieg, 20 ueef[eeW kes nej kees ceeCeJe Deewj 10 ueef[eeW kes nej kees DeOe&ceeCeJe kenles nQ~ Fve Fvbo
Deeefo nejeW kes ceOe ceW peye ceefCe ueiee efoee peelee nw leye Gve veeceeW kes meeLe ceeCeJe Meyo Deewj Yeer megMeesefYele nesves
ueielee nw DeLee&led Fvbo ceeCeJe, efJepeevo ceeCeJe Deeefo~
pees Ske Meer<e&kenej nw Jen Megnej nw~ eefo Meer<e&ke kes Deeies Fvbo Deeefo Gheheo ueiee efoes peeles nQ
lees Jen Yeer ieejn YesoeW mes ege nes peelee nw~ Fmeer ekeej GheMeer<e&ke Deeefo Meg nejeW kes Yeer ieejn-ieejn Yeso
nesles nQ~ Fme ekeej meye nej heeheve ekeej kes nesles nQ~ DeOe&ceeCeJe nej ceW eefo ceefCe ueieeee ieee nes lees Gmes
heuekenej kenles nQ~ Gmeer heuekenej ceW peye meesves kes leerve DeLeJee heeBe heueke ueies neW lees Gmekes meesheeve Deewj
ceefCe meesheeve Ssmes oes Yeso nes peeles nQ~
Fme ekeej mes leerLekejosJe kes eje efveefce&le kejees iees DeeYet<eCeeW kees OeejCe kejves mes Gvekes meYeer heg$e Deewj
hegef$eeeB DeefleMee Deuebke=le nes jns nQ~ meJe& jepekegceejeW ceW Yejle DeefleMee lespemJeer mete& kes meceeve nQ, egJee
yeengyeueer ebcee kes meceeve nQ, Mes<e jepeheg$e en, ve#e$e Deewj leejeieCe kes meceeve nQ~ Gve meYeer jepeheg$eeW ceW yeeeer
oerefhle kes meceeve Deewj megvojer eeBoveer kes meceeve megMeesefYele nes jner nQ~
meYeer heg$e-hegef$eeeW mes efIejs ngS leerLekej $e+<eYeosJe peesefle<eer osJeeW mes efIejs ngS TBes megces heJe&le kes meceeve
MeesYeeeceeve nes jns nQ Deewj cenejepee veeefYejee leLee ceelee ceosJeer kes Deevevo kees ye{e jns nQ~

48 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

(12)
leerLekej $e+<eYeosJe jepemeYee ceW efmebnemeve hej efJejepeceeve nQ~ Gvekes efee ceW efJeee Deewj keuee kes GheosMe
keer YeeJevee peeele nes jner nw~ Fmeer yeere yeeeer Deewj megbojer oesveeW keveeSB ceebieefueke Jes<e-Yet<ee OeejCe efkeS ngS
Deheves hetpe efhelee kes efveke Deeleer nQ~ Gme mecee osKeves JeeueeW kees Ssmee eleerle nes jne nw efkees keesF& efoJe keveeSB nQ? DeLeJee veeiekeveeSB nQ? DeLeJee efoked keveeSB nQ? DeLeJee meewYeeie osefJeeeB
nQ? DeLeJee ue#ceer Deewj mejmJeleer nQ? DeLeJee Gvekeer DeefOee$eer osJeer nQ? DeLeJee GvneR kee DeJeleej nQ? DeLeJee
keee peieVeeLe $e+<eYeosJeheer cenemeceg mes GlheVe ngF& ue#ceer nQ?
Fleeefohe meYeemeo ueesie Gvekeer eMebmee kej jns nQ~ oesveeW keveeSB efhelee kes meceerhe Deekej efJeveehetJe&ke
neLe pees[kej ieJeemeve mes yew"kej vecemkeej kejleer nQ~
ns hetpe efheleepeer! eCeece~
efejbpeerJe jnes heg$eer!
Ssmee DeeMeerJee&o osles ngS leerLekej cenejepe vecemkeej kejleer ngF& Deheveer hegef$eeeW kees ye[s heej mes G"ekej Deheveer
ieeso ceW efye"e uesles nQ hegve Gvekes cemleke hej neLe hesjles ngS Deewj cegmkegjeles ngS ye[s esce mes kenles nQDeeDees, hegef$eeeW DeeDees! legce mecePeleer neWieer efke nce Deepe osJeeW kes meeLe DecejJeve kees peeSBieer hejvleg Deye
Ssmee veneR nes mekelee etBefke Jes osJeieCe henues ner eues ieS~
oesveeW keveeSB Yeer efhelee kee Demeerce esce eehle kej Deewj Gvekes Ssmes efJeveesohetCe& ceOegj Meyo megvekej nBme
he[leer nQ~ leye Ssmee eleerle neslee nw efke ceeveeW Gvekes cegKe mes hetue ner Pe[ jns nQ~
Fme ekeej kegske #eCe leerLekej osJe Deheveer hegef$eeeW kes meeLe efJeveeso kejles ngS Deveblej kenles nQhegef$eeeW! legce Deheves Meerue Deewj efJevee iegCe kes keejCe Fme efkeMeesjeJemLee ceW Yeer Je=e kes meceeve nes~ legce
oesveeW kee en Mejerj, en DeJemLee Deewj en Deveghece Meerue eefo efJeee mes efJeYetef<ele kej efoee peeJes lees legce oesveeW
kee en pevce meheue nes mekelee nw~ Fme ueeske ceW efJeeeJeeved heg<e hebef[leeW kes eje Yeer mecceeve kees eehle neslee nw
Deewj efJeeeJeleer eer Yeer meJe&es heo kees eehle nesleer nw~
efJeee ner meYeer ceveg<eeW kee efnle kejves Jeeueer nw, efJeee ner mechetCe& efoMeeDeeW ceW eMe kees efJemle=le kejves Jeeueer
nw, Deer lejn mes DeejeOevee keer ieF& en efJeeeosJelee ner ceveg<eeW kes mebhetCe& ceveesjLeeW kees hetCe& kejves Jeeueer nw~ en
efJeee ner ceveg<eeW kes efueS keeceOesveg nw, efJeee ner efebleeceefCe jlve nw, efJeee ner Oece&, DeLe& leLee keecehe heue mes meefnle
mebheoeDeeW kees GlheVe kejleer nw, efJeee ner yebOeg nw, efJeee ner efce$e nw, efJeee ner keueeCe kejves Jeeueer nw, efJeee ner meeLe
peeves Jeeuee Oeve nw Deewj efJeee ner meJe& eeespeveeW kees efme kejves Jeeueer nw FmeefueS ns hegef$eeeW! legce oesveeW Deye efJeee enCe
kejves ceW eelve kejes keeeWefke legce oesveeW keer ener efJeee enCe kejves keer Gce nw~
leerLekej $e+<eYeosJe Ssmee kenkej yeej-yeej GvnW DeeMeerJee&o oskej Deheves efee ceW efmLele egleosJelee kees
DeeojhetJe&ke megJeCe& kes efJemle=le hes hej mLeeefhele kejles nQ, hegveefmeb vece
Fme cebieueeejCehe ceb$e kee GeejCe kej hegef$eeeW mes GeejCe kejekej Deheves oeefnves neLe mes oeF Deesj
yew"er ngF& heg$eer kees De Dee F F& G T $e+ $e+ ue S Ss Dees Deew, ke Ke ie Ie *, e pe Pe _e, " [ { Ce,

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 49

le Le o Oe ve, he he ye Ye ce, e j ue Je, Me <e me n, DevegmJeej (Deb), efJemeie& (De), efpeecet ueere Deewj
GheOceeveere Fve eej DeeesieJeenheele mecemle mJej-Jebpevehe Meg De#ejeJeueer kees efueKeeles nQ Deewj yeeSB neLe
mes Deheveer yeeF lejhe yew"er ngF& heg$eer kees FkeeF&-oneF& Deeefo mLeeveeW kes ece mes 1, 2, 3, Deeefo mebKeehe ieefCele
efueKeeles nQ~
Jes oesveeW keveeSB hetpe efhelee $e+<eYeosJe kes cegKe mes Fve efmeceele=keehe De#ejefueefhe1 Je ieefCele kees Deer
lejn mes mecePekej oe ceW OeejCe kej uesleer nQ~ ieCeOejosJe JeekejCeMeee, voMeee Deewj DeuebkeejMeee Fve
leerveeW kes mecetn kees Jee*dcee kenles nQ~ Fme Jee*dcee kes efyevee ve lees keesF& Meee nw Deewj ve keesF& keuee nw
FmeefueS eYeg $e+<eYeosJe meyemes henues Gve hegef$eeeW kees Jee*dcee kee ner GheosMe osles nQ~
Gme mecee mJeebYet $e+<eYeosJe kee yeveeee ngDee Ske ye[e Yeejer JeekejCeMeee eefmeef kees eehle ngDee Lee,
GmeceW meew mes Yeer DeefOeke DeOeee Les Deewj Jen meceg kes meceeve Delevle iebYeerj Lee~ Fmeer ekeej GvneWves Deveske
DeOeeeeW ceW voMeee kee Yeer GheosMe efoee Deewj Gmekes Gee, Delegee Deeefo yyeerme Yeso Yeer efoKeueeS~
Deveske efJeeeDeeW kes DeefOeheefle $e+<eYeosJe ves emleej, ve, Gef, Ske ef ef$e ueIeg efeee, mebKee Deewj DeOJeeesie,
voMeem]$e kes Fve n eleeeW kee Yeer efveheCe efkeee~ eYeg ves DeuebkeejeW kee meben kejles mecee DeLeJee Deuebkeej
meben ebLe ceW Ghecee, heke, eceke Deeefo DeuebkeejeW kee keLeve efkeee Deewj ceeOege&, Deespe Deeefo oMeeeCe DeLee&led
iegCeeW kee Yeer efveheCe efkeee Lee~
keg ner efoveeW ceWs yeeeer Deewj megvojer oesveeW hegef$eeeW keer JeekejCeheer oerefhekee mes ekeeefMele ngF& mecemle
efJeeeSB Deewj keueeSB Deheves Deehe ner heefjhekeJe DeJemLee kees eehle nes peeleer nQ~ Fme ekeej ieg DeLeJee efhelee kes
Devegen mes GvneWves mecemle efJeeeSB he{ ueer nQ Dele Deye Jes oesveeW hegef$eeeB mejmJeleer osJeer kes DeJeleej uesves kes efueS
hee$elee kees eehle nes egkeer nQ DeLee&led Jes Fleveer %eeveJeleer nes egkeer nQ efke mee#eeled mejmJeleer Yeer GveceW DeJeleej ues
mekeleer nQ~
peieodieg leerLekej $e+<eYeosJe Deheves Yejle Deeefo heg$eeW kees Yeer efJeveeer yeveekej ece mes Deecveee kes Devegmeej
GvnW Deveske Meee he{eles nQ~ Yejle heg$e kees Delevle efJemle=le ye[s-ye[s DeOeeeeW mes mhe DeLe&Meee Deewj meben
ekejCe meefnle ve=leMeee he{eles nQ~ Je=<eYemesve heg$e kees ieevee, yepeevee Deeefo Deveske heoeLeeX kes meben meefnle meew mes
Yeer DeefOeke DeOeee ege Ssmes iebOeJe& Meee kees he{eles nQb~ DevevleefJepee heg$e kes efueS veevee ekeej kes mewke[eW
DeOeeeeW mes Yejer ngF& efe$ekeueemebyebOeer efJeee kee GheosMe osles nQ Deewj ue#ceerMeesYee meefnle mecemle keueeDeeW kee
efveheCe kejles nQ leLee met$ekeej keer efJeee Deewj cekeeve yeveeves keer efJeee kees Yeer efJemleej mes efmeKeeles nQ~ yeengyeueer
heg$e kes efueS keeceveerefle, eer-heg<eeW kes ue#eCe, DeeegJexo, OevegJexo, Iees[e-neLeer Deeefo kes ue#eCe peeveves kes leb$e
Deewj jlve hejer#ee Deeefo kes MeeeeW kees Deveske ekeej kes ye[s-ye[s DeOeeeeW ceW efJeYeeefpele kej efmeKeeles nQ~
Fme efJe<ee ceW DeefOeke kenves mes keee? meb#eshe ceW Flevee ner yeme nw efke ueeske kee Ghekeej kejves Jeeues efpeleves
Yeer Meee nes mekeles nQ, peieodieg eYeg $e+<eYeosJe Gve meYeer kees Deheves heg$eeW kees efmeKeueeles nQ~ efpeme ekeej mJeYeeJe
mes osoerheceeve jnves Jeeues mete& kee lespe Mejod $e+leg ceW Deewj Yeer DeefOeke nes peelee nw Gmeer ekeej eYeg $e+<eYeosJe
kes Deheveer mecemle efJeeeDeeW kes ekeeefMele kej osves hej Gvekee lespe Gme mecee DeleefOeke ceefncee kees eehle nes jne
1. ueeske ceW Ssmeer eefmeef nw efke eYeg $e+<eYeosJe kes eje Deheveer eLece heg$eer yeeeer kees De#ej efJeee efmeKeeF& ieF&, FmeerefueS
Gmekee veece yeeeerefueefhe nw~

50 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

nw~ Fme ekeej Deheves F heg$e-hegef$eeeW mes efIejs ngS Deewj Deveske ekeej kes efoJe megKeeW kee DevegYeJe kejles ngS
leerLekej $e+<eYeosJe kee yeerme ueeKe hetJe& Je<e&hee&vle kee kegceej keeue hetCe& nes egkee nw~

(13)
Fmeer yeere ceW keeue kes eYeeJe mes cenew<eefOe, oerhleew<eefOe, keuheJe=#e leLee meye ekeej keer Deew<eefOeeeB Meefenerve
nes ieF& nQ~ ceveg<eeW kes efveJee&n kes efueS pees efyevee yeeses ngS Oeeve GlheVe nes jns Les, Jes Yeer keeue kes eYeeJe mes eee
efJejuelee kees eehle nes iees nQ, peneB keneR keg-keg cee$ee ceW ner jn iees nQ~ keuheJe=#e jme, Jeere& Deewj heue osves
Deeefo mes jefnle nes iees nQb~ Ssmes mecee ceW JeneB keer epee jesie Deeefo Deveske yeeOeeDeeWb mes Jeekeguelee kees eehle nesves
ueieleer nw~ leye peerefJele jnves keer Fe mes epee kes ecegKe-ecegKe ueesie cenejepee veeefYejee kes meceerhe hengBekej
Dehevee ogKe efveJesove kejles nQ~ cenejepe veeefYejee kenles nQns epeepeveeW! Deye legce leerLekej kes DeJeleej Gve $e+<eYeosJe kes heeme peeDees, Jes ner legcnW DeepeerefJekee kee
Gheee yeleeeWies~
Flevee megvekej leLee veeefYejee kees vecemkeej kej epeepeve leerLekej eYeg $e+<eYeosJe kes meceerhe Dee peeles nQ
Deewj meeebie vecemkeej kej eeLe&vee kejles nQbns eYeg! peerefJele jnves keer Fe mes nce ueesie Deehekeer MejCe ceW Deees ngS nQ, FmeefueS ns leerve ueeske kes veeLe!
Deye Deehe peerefJekee kee Gheee yeleueekej nce ueesieeW keer j#ee keerefpeS~ ns efJeYees! pees keuheJe=#e efhelee kes meceeve nceejer
j#ee kejles Les, Jes meye cetue mes ve nes iees nQ Deewj pees Oeeve efyevee yeesS ngS Gie jns Les, Jes Yeer Deye veneR heue jns nQ~
ns osJe! nce ueesieeW kees YetKe-heeme keer yeeOee melee jner nw Deewj DeVe-heeveer mes jefnle ngS nce ueesie Deye Ske #eCe Yeer
peerefJele veneR jn mekeles nQ~ ns osJe! Meerle, Deelehe, ceneJeeeg Deewj Je<ee& Deeefo kee GheJe, Deeeejefnle, cekeevejefnle
nce ueesieeW kees ogKeer kej jne nw FmeefueS Deye Fve meyekes otj kejves kee Gheee yeleueeFes~ ns efJeYees! Deehe ner Fme egie
kes Deeefokelee& nQ Deewj keuheJe=#e kes meceeve GVele nQ mees Deehekee Deeee heekej nce ueesie Yee kes mLeeve kewmes nes mekeles
nQ? ns osJe! efpeme ekeej nce ueesieeW keer DeepeerefJekee efveheJe nes peees, Deepe Gmeer ekeej kee GheosMe oskej nce ueesieeW
kees ke=leeLe& keerefpees~ ns oeeefveOes! Deye MeerIe ner nce ueesieeW hej emeVe nesFes~
epeepeveeW kes Fme ekeej kes oerve Jeeve megvekej oee kes meeiej leerLekej osJe kee oe keCee mes Dee& nes
G"e, Jes Deheves ceve ceW efJeeej kejves ueieshetJe& Deewj heefece efJeosn#es$e ceW pees efmLeefle Jele&ceeve nw, Jener efmLeefle Deepe eneB eJe=e kejves eesie nw leYeer
en epee peerefJele jn mekeleer nw~ JeneB efpeme ekeej Deefme, ceef<e Deeefo n kece& nQ, pewmeer #eef$ee Deeefo JeCeeX keer
efmLeefle nw Deewj pewmeer eece-veiej, Iej Deeefo keer he=Leked-he=Leked jevee nw Gmeer ekeej eneB hej Yeer nesveer eeefnS~
FvneR GheeeeW mes Fve meyekeer DeepeerefJekee eue mekeleer nw~ Fvekes peerJeve kes efueS Deewj keesF& Deve Gheee veneR nQ~1
keuheJe=#eeW kes ve nes peeves hej Deye en kece&Yetefce eie nes ieF& nw, FmeefueS eneB Deye epee kees Deefme, ceef<e Deeefo
n efeeeDeeW eje DeepeerefJekee kejvee ner Gefele nw~
Fme ekeej eYeg $e+<eYeosJe #eCeYej meesekej hegve epee kees yeej-yeej Deeeemeve osles ngS kenles nQ1. hetJee&hejefJeosns<eg ee efmLeefle meceJeefmLelee~ meee eJele&veeree$e lelees peerJevlecet epee~~143~~
<edkecee&efCe eLee le$e eLee JeCee&eceefmLeefle~ eLee eeceie=neoerveeb mebmleeeee he=LeefiJeOee~~144~~ (Deeefo hegjeCe, heJe& 16)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 51

legce ueesie YeeYeere cele nesDees~

Flevee kenles ner eYeg Gmeer #eCe ceve ceW Fv kee mcejCe kejles nQ~ eYeg kes mcejCecee$e mes ner meewOece& Fv
yengle mes osJeeW kes meeLe JeneB GheefmLele nes peelee nw Deewj eYeg kees vecemkeej kej Gvekeer Fevegmeej eLece ner
ceebieefueke keee& kejkes DeeesOeehegjer kes ceOe ceW efpevecebefoj keer jevee kejlee nw ~ Gme keeue ceW MegYe efove, MegYe
ve#e$e, MegYe cegntle& Deewj MegYe ueive Lee leLee mete& Deeefo en Deheves-Deheves Ge mLeeve ceW efmLele Les Deewj peieodieg
$e+<eYeosJe keer nj lejn keer Devegketuelee Leer~ ceOe ceW efpevecebefoj kee efvecee&Ce kejkes Jen Fv hetJe&, oef#eCe, heefece
Deewj Gej Fme ekeej eejeW efoMeeDeeW ceW Yeer ece mes efpevecebefoj kee efvecee&Ce kejlee nw hegve keewMeue Deeefo ceneosMe,
DeeesOee Deeefo ceneveiej, Jeve Deewj meercee meefnle ieeBJe, Kes[eW Deeefo keer Yeer jevee kejlee nw~
megkeesMeue, DeJevleer, hegC[^, GC[^, DeMceke, jceke, keg, keeMeer, keefuebie, Debie, Jebie, mege, mecegke,
keeMceerj, GMeervej, Deevele&, Jelme,hebeeue, ceeueJe, oMeeCe&, ke, ceieOe, efJeoYe&, kegpeebieue, kejne, ceneje^,
megje^, DeeYeerj, keesbkeCe, JeveJeeme, DeevOe, keCee&, keewMeue, eesue, kesjue, oe, DeefY emeej, meesJeerj, Metjmesve,
Dehejevleke, efJeosn, efmevOeg, ieevOeej, eJeve, esefo, heuueJe, keecyeespe, Deejd, yeeunerke, leg<ke, Meke Deewj
keskee Fve osMeeW keer jevee kejlee nw leLee Fvekes efmeJeee Deewj Yeer Deveske osMeeW kee efJeYeeie kej oslee nw~
Gme mecee Fv ves efkeleves ner osMe DeosJeceele=ke, efkeleves ner osMe osJeceele=ke Deewj efkeleves ner osMe meeOeejCe
yeveeSB~ peneB veoer Deewj venjeW mes efmebeeF& nesleer nw Jes DeosJeceele=ke nQ, peneB Je<ee& kes peue mes efmebeeF& nes peeleer nw
Ssmes eosMe osJeceele=ke kenueeles nQ Deewj peneB oesveeW ekeej mes efmebeeF& mebYeJe nes GvnW meeOeejCe osMe kenles nQ~
efJepeeeOe& heJe&le kes meceerhe mes ueskej mecegheele (oef#eCe efoMee ceW ueJeCe meceghee le) efkeleves ner osMe
meeOeejCe Les, efkeleves ner yengle peue Jeeues Les Deewj efkeleves ner osMe peue keer ogue&Yelee mes meefnle Les~1
Gve meYeer osMeeW mes Jeehle en he=LJeer (Yejle #es$e kee Deee&KC[) Ssmeer eleerle nes jner Leer ceeveeW en mJeie&
kee Ske gke[e ner nes~ efpeme ekeej mJeie& kes mLeeveeW keer meerceeDeeW hej ueeskeheeue osJeeW kes mLeeve nesles nQ Gmeer
ekeej Gve osMeeW keer Devle meerceeDeeW hej Yeer meye Deesj meerceej#eke heg<eeW kes efkeues yevee efoS~ Gve osMeeW kes ceOe
ceW Yeer Deveske osMe Ssmes Les pees uegyOeke, DeejCe, ej, hegefuebo leLee Meyej Deeefo cues peeefle kes ueesieeW eje jef#ele
nes jns Les~ Gve osMeeW kes ceOe Yeeie ceW kees, eekeej, heefjKee, ieeshegj Deewj Deejer Deeefo mes MeesYeeeceeve jepeOeeveer
yeveeF& ieF& LeeR~ jepeOeeveer kees Iesjkej meye Deesj Meeeese ue#eCe Jeeues ieeBJeeW Deeefo keer jevee ngF& Leer~
efpeveceW yee[ mes efIejs ngS Iej neW, DeefOekelej Met Deewj efkemeeve ueesie jnles neW, pees yeieeres Deewj leeueeyeeW mes
meefnle neW, GvnW eece kenles nQ~ efpemeceW meew Iej neW Gmes ese ieeBJe kenles nQ~ efpemeceW heeBe meew Iej neW Deewj efkemeeve
OevemebheVe neW Gmes ye[e ieeBJe kenles nQ~ ess ieeBJeeW keer meercee Ske keesme keer Deewj ye[s ieeBJeeW keer meercee oes keesme keer
nesleer nw~ veoer, hene[, ieghee, MceMeeve, #eerjJe=#e, yeyetue Deeefo keberues Je=#e, Jeve Deewj hegue, Fvemes ieeBJeeW keer meercee
kee efJeYeeie efkeee peelee nw~
pees heefjKee, ieeshegj, Deejer, kees Deewj eekeej mes megMeesefYele nes, efpemeceW Deveske YeJeve yeves neW Deewj eOeeve
heg<eeW kes jnves eesie nes, Jen hegj ee veiej kenueelee nw~
pees veiej veoer Deewj heJe&le mes efIeje nes, Gmes Kes kenles nQ~ pees kesJeue heJe&le mes efIeje nes, Gmes keJe& kenles
nQ~ pees heeBe meew ieeBJeeW mes efIeje nes, Jen ce[cye kenueelee nw~ pees meceg kes efkeveejs yemee nes, Gmes heeve kenles nQ~
1. osMew meeOeejCeevethepeebieuewmlewmlelee cener~ jspes jpeleYetYeeg&jejeoe e heeesefveOes~~159~~ (Deeefo hegjeCe, heJe& 16)

52 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

pees veoer kes efkeveejs nes, Jen esCecegKe nw~ pees TBes-TBes Oeeve kes {sjeW mes meefnle nes, Jen mebJeen nw~
Fme ekeej Fv peneB-leneB Gve-Gve eesie mLeeveeW kes Devegmeej ye[s ner Des {bie mes ieeBJe-veiej Deeefo keer
jevee kej oslee nw, Gmeer mecee mes Jen hegjvoj Fme meeLe&ke veece kees OeejCe kej ueslee nw~ leovevlej Jen meewOece&
Fv leerLekej $e+<eYeosJe keer Dee%ee mes Fve veiej Deeefo mLeeveeW ceW epee kees yemeekej ke=leke=le neslee ngDee eYeg keer
Dee%ee ueskej Deheves mJeie&Oeece kees euee peelee nw hegve leerLekej $e+<eYeosJe Deheveer yegef keer kegMeuelee mes Deefme,
ceef<e, ke=ef<e, efJeee, JeeefCepe Deewj efMeuhekeuee Fve n efeeeDeeW kee epee kes efueS GheosMe osles nQ~ Gme mecee eYeg
mejeieer nQ, ie=nmLeeJemLee ceW jepe efmebnemeve hej Dee{ nQ, Jeerlejeieer veneR nQ, FmeefueS Jees epee kees ie=nmLeeece
keer DeepeerefJekee kee Gheee yeleuee jns nQ1ns epeepeveeW! Deefme, ceef<e, ke=ef<e, efJeee, JeeefCepe Deewj efMeuhe Fve n efeeeDeeW eje legce ueesie
DeepeerefJekee kejes~ leueJeej Deeefo OeejCe kejvee Deefme kece& nw~ efueKekej DeepeerefJekee kejvee ceef<ekece& nw~ peceerve
kees peeslevee-yeesvee ke=ef<e kece& nw~ Meee he{ekej ee ve=le-ieeeve Deeefo efmeKeekej DeepeerefJekee kejvee efJeee kece&
nw~ Jeeheej kejvee JeeefCepe kece& nw Deewj nmle keer kegMeuelee mes peerefJekee kejvee efMeuhekece& nw, en efMeuhe efe$e
KeeRevee, hetue-hees keevee Deeefo keer Dehes#ee Deveske ekeej nw~
$e+<eYe leerLekej Gme mecee Gve-Gve keer eesieleevegmeej GvnW Jewmeer-Jewmeer efMe#ee os jns nQ~ Gmeer mecee
Deeefoyeee $e+<eYeosJe leerve JeCe& keer mLeehevee kejles nQb~ pees leueJeej OeejCe kej efJeheefe mes j#ee kejves ceW meceLe& nQ
GvnW #eef$ee meb%ee osles nQ, pees Kesleer, Jeeheej leLee heMegheeueve Deeefo kes eje DeepeerefJekee kejves eesie nQ GvnW JewMe
meb%ee oer leLee pees Gvekeer mesJee Meget<ee kes eesie nQ GvnW Met meb%ee mes DeefYeefnle kejles nQ, Met ceW oes Yeso nQ-kee
Deewj Dekee~ Oeesyeer Deeefo Met kee nQ Deewj Gvemes efYeVe Dekee nQ~
eYeg mes GheosMe, DeeosMe Deewj JeCe& JeJemLee kees eehle kej epee Deheves-Deheves eesie keceeX kees eLeeeesie
he mes kejvee eejbYe kej osleer nw~ Deheves JeCe& keer efveefele DeepeerefJekee kees es[kej keesF& Yeer ceveg<e otmejer
DeepeerefJekee veneR kejlee nw, FmeefueS Gvekes keeeeX ceW keYeer mebkej (efceueeJe) oes<e veneR Deelee nw~ Gme mecee
Gvekes efJeJeen, peeefle mebbyebOe leLee JeJenej Deeefo meYeer keee& eYeg $e+<eYeosJe keer Dee%eevegmeej ner nesles Les~ Gme
keeue ceW efpeleves Yeer heehejefnle DeepeerefJekee kes Gheee Les, Jes meye eYeg $e+<eYeosJe keer mecceefle mes ner eJe=e ngS Les,
keeeWefke meveeleve yeee eYeg $e+<eYeosJe ner ceeves ieS nQ~
egie keer Deeefo ceW eLece leerLekej kes DeJeleej $e+<eYeosJe ves Fme ekeej mes kece&egie kee eejbYe efkeee Lee,
FmeefueS hegjeCe kes peeveves Jeeues cenecegefve GvnW ke=leegie veece mes hegkeejles nQ~ efpeme efove eYeg ves JeCe& JeJemLee
yeveekej epee kees Deefme, ceefme Deeefo <edkeceeX kee GheosMe efoee Lee Jen hegCe efleefLe ceeveer pee jner nw Dele Gmeer
mecee mes eYeg $e+<eYeosJe kees epee ves epeeheefle kenkej Yeer mecyeesOee Lee~ Deye eYeg kes eje meogheosMe eehle kej
epee megKe mes Dehevee ieen&mLe peerJeve efyelee jner nw~

(14)
Ske ueeKe eespeve efJemle=le ieesueekeej (Leeueer meMe) Fme pecyeterhe ceW efnceJeeve, ceneefnceJeeve, efve<eOe,
veerue, keceer Deewj efMeKejer Fve n kegueeeueeW mes efJeYeeefpele meele #es$e nQ, efpevekes veece-Yejle, nwceJele, nefj,
1. Deefmece&ef<e ke=ef<eefJebee JeeefCepeb efMeuhecesJe e~ kecee&Ceerceeefve <ees{e meg epeepeerJevensleJe~~179~~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 53

efJeosn, jceke, nwjCeJele Deewj SsjeJele nQ~ Yejle #es$e kee oef#eCe-Gej efJemleej 526-6/19 eespeve nw~ Deeies
heJe&le Deewj #es$e kes efJemleej efJeosn #es$e leke otves-otves nQ hegve DeeOes-DeeOes nQ~
FveceW mes Yejle #es$e Deewj SsjeJele #es$e kes Deee&KeC[ ceW <edkeeue heefjJele&ve mes YeesieYetefce Deewj kece&Yetefce keer
JeJemLee eueleer jnleer nw pees DeMeeele kenueeleer nw~ nwceJele Deewj nwjCeJele #es$e ceW peIeve YeesieYetefce keer
JeJemLee nw, nefj Deewj jceke #es$e ceW ceOece YeesieYetefce keer JeJemLee nw~ efJeosn#es$e ceW oef#eCe-Gej ceW osJekegGejkeg veece mes #es$e nQ peneB hej Gece YeesieYetefce keer JeJemLee nw~ es neW YeesieYetefceeeB Meeele nQ~ efJeosn#es$e ceW
hetJe&-heefece ceW 16 Je#eej heJe&le Deewj 12 efJeYebiee veefoeeW kes efveefcee mes 32 #es$e nes peeles nQ efpevekes veece kee,
megkee Deeefo nQ~ Fve yeeermeeW efJeosn#es$eeW ceW kece&Yetefce keer JeJemLee meoekeeue Ske pewmeer jnleer nw Dele FvnW
Meeele kece&Yetefce kenles nQ~
efJeosn#es$e kee efJemleej (oef#eCe-Gej) 33684-4/19 eespeve nw Deewj Gmekeer uecyeeF& (hetJe&-heefece)
100000 eespeve nw~ Fme efJeosn kes "erke ceOe ceW megoMe&ve ces heJe&le nw pees Ske ueeKe eeueerme eespeve TBee nw~
he=LJeer hej Fmekeer eew[eF& 10 npeej nw Deewj Ieles-Ieles Thej peekej 4 eespeve cee$e keer jn ieF& nw~ Fme megces
keer eejeW efJeefoMeeDeeW ceW Ske-Ske iepeovle heJe&le nw pees efke Ske lejhe mes megces kee mheMe& kej jns nQ Deewj otmejer
lejhe mes efve<eOe-veerue heJe&le kees tles ngS nQ~ Fve heJe&leeW kes efveefceeeW mes Yeer efJeosn keer eejeW efoMeeSB he=Leked-he=Leked
efJeYee nes ieF& nQ~ megces mes Gej keer Deesj Gejkeg ceW F&Meeve keesCe ceW pecyetJe=#e nw Deewj megces mes oef#eCe keer
Deesj osJekeg nw efpemeceW Deeivese keesCe ceW MeeuceueerJe=#e nw~ Fve oesveeW kegDeeW ceW oMe ekeej kes keuheJe=#e nesves mes
JeneB hej meoe ner Gece YeesieYetefce keer JeJemLee jnleer nw~
megces kes hetJe&-heefece ceW efJeosn #es$e ceW meerlee-meerleesoe veefoeeB yenleer nQ~ Fmemes hetJe&-heefece efJeosn ceW Yeer
oef#eCe-Gej Yeeie nes peeles nQ~ megces kes hetJe& ceW Deewj meerlee veoer kes Gej ceW meJe&eLece Yemeeue Jeve keer Jesefokee
nw, hegve #es$e nw, hegve Je#eej heJe&le nw pees efke 500 eespeve efJemle=le, 15593-2/19 eespeve uecyee leLee veerue
heJe&le kes heeme 400 eespeve SJeb meerlee veoer kes heeme 500 eespeve TBee nw~ en heJe&le megJeCe&cee nw~ Fme hej eej
ket nQ~ efpeveceW mes veoer kes heeme kes ket hej efpevecebefoj SJeb Mes<e leerve keteW hej osJe-osefJeeeW kes DeeJeeme nQ~ Fme
heJe&le kes yeeo #es$e, hegve efJeYebieeveoer, hegve #es$e, hegve Je#eej heJe&le Ssmes ece mes eej Je#eej heJe&le Deewj leerve
efJeYebiee veefoeeW kes Devlejeue mes leLee Ske lejhe Yemeeue keer Jesoer Deewj otmejer lejhe osJeejCe Jeve keer Jesoer kes
efveefcee mes Fme Ske lejhe mes efJeosn ceW Dee" #es$e nes ieS nQ~ Ssmes ner meerlee veoer kes oef#eCe lejhe 8 #es$e nQ leLee
heefece efJeosn ceW meerleesoe veoer kes oef#eCe-Gej ceW 8-8 #es$e Ssmes yeeerme #es$e nQ~ yeeerme efJeosn #es$eeW kes veecekee, megkee, cenekee, kekeeJeleer, DeeJelee&, ueebieueeJelee&, heg<keuee, heg<keueeJeleer, Jelmee, megJelmee,
ceneJelmee, JelmekeeJeleer, jcee, megjcee, jceCeeree, jcekeeJeleer, heee, megheee, ceneheee, heekeeJeleer, MebKee,
veefueveer, kegcegoe, meefjlee, Jeee, megJeee, ceneJeee, JeekeeJeleer, ievOee, megievOee, ieefvOeuee Deewj ievOeceeefueveer~
kee efJeosn kee JeCe&veen kee efJeosn #es$e hetJe&-heefece ceW 2212-7/8 eespeve efJemle=le nw Deewj oef#eCe-Gej ceW 165922/19 eespeve uecyee nw~ Fme #es$e kes yeereeW-yeere ceW 50 eespeve eew[e, 2212-7/8 eespeve uecyee Deewj
25 eespeve TBee efJepeeeOe& heJe&le nw~ Fme efJepeeeOe& ceW Yeer Yejle#es$e kes efJepeeeOe& kes meceeve oesveeW heee& YeeieeW ceW
oes-oes efJeeeOej esefCeeeB nQ~ Fve oesveeW lejhe keer esefCeeeW hej efJeeeOej ceveg<eeW keer 55-55 veieefjeeB nQ~ Fme

54 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

efJepeeeOe& heJe&le hej 9 ket nQ, FveceWs mes Ske ket hej efpevecebefoj Deewj Mes<e 8 keteW hej os JeeW kes YeJeve nQ~
veerue heJe&le keer leuener ceW iebiee-efmebOeg veefoeeW kes efvekeueves kes efueS oes kegC[ yeves nQ~ Fve kegC[eW ceW mes oes
veefoeeB efvekeuekej meerOeer yenleer ngF& efJepeeeOe& heJe&le keer efleefceeieghee Deewj KeC[eheeleieghee ceW eJesMe kej
yeenj efvekeuekej #es$e ceW yenleer ngF& Deeies Deekej meerlee veoer ceW eJesMe kej peeleer nQ~ Fme kee osMe ceW
efJepeeeOe& Deewj iebiee-efmebOeg kes efveefcee mes n KeC[ nes peeles nQ~ FveceW mes veoer kes heeme kes ceOe ceW
Deee&KeC[ nw Deewj Mes<e heeBeeW cues KeC[ nQ~ Deee&KeC[ kes yeereeW-yeere ceW #escee veece keer veiejer nw, pees
efke cegKe jepeOeeveer nw~ en Ske kee efJeosn osMe kee JeCe&ve nw~ Fmeer ekeej mes cenekee Deeefo Fkeleerme
efJeosn osMeeW keer JeJemLee nw, Ssmee mecePevee~
efJeosn #es$e keer JeJemLee-eleske efJeosn ceW 96 kejes[ eece, 26 npeej veiej, 16 npeej Kes,
24 npeej keJe&, 4 npeej ce[bye, 48 npeej heeve, 99 npeej esCe, 14 npeej mebJeen Deewj 28 npeej ogiee&Jeer nQ~
pees eejeW Deesj keebeW keer yee[ mes Jesefle nes, Gmes eece kenles nQ~ eej ojJeepeeW ege kees mes Jesefle kees
veiej kenles nQ~ veoer Deewj heJe&le oesveeW mes Jesefle kees Kes kenles nQ~ heJe&le mes Jesefle keJe& nQ~ 500 eeceeW mes
mebege ce[bye nQ~ peneB jlveeefo JemlegDeeW keer efve<heefe nesleer nw, Jes heeve nQ~ veoer mes Jesefle kees esCe, meceg keer
Jesuee mes Jesefle mebJeen Deewj heJe&le kes Thej yeves ngS kees ogiee&Jeer kenles nQ~
eleske efJeosn osMe ceW eOeeve jepeOeeveer Deewj ceneveoer kes yeere efmLele Deee&KeC[ ceW Ske-Ske Ghemeceg nw,
Deewj Gme meceg ceW Ske-Ske ehet nw, efpeme hej 56 Devlejerhe, 26 npeej jlveekej Deewj jlveeW kes ee-efJeee
kes mLeeveYetle Ssmes 700 kegef#eJeeme nesles nQ~
meerlee-meerleesoe veefoeeW kes meceerhe peue ceW hetJee&efo efoMeeDeeW ceW ceeieOe, Jejleveg Deew j eYeeme veeceke Jeblej
osJeeW kes leerve erhe nQ~
efJeosn #es$e ceW Je<ee& $e+leg-efJeosn #es$e ceW Je<ee&keeue ceW meele ekeej kes keeuecesIe meele-meele efove leke
DeLee&led 49 efoveeW leke Deewj esCe veece Jeeues yeejn ekeej kes esle cesIe meele-meele efove leke (12784 efoveeW
leke) yejmeles nQ~ Fme ekeej JeneB Je<ee& $e+leg ceW kegue 4984133 efove ceee&oehetJe&ke Je<ee& nesleer nw~
efJeosn osMe ceW keee-keee veneR nw ?efJeosn #es$e ceW meJe&$e keYeer ogefYe&#e veneR he[lee nw~ meele ekeej keer F&efle veneR nw~ 1. DeefleJe=ef
2. DeveeJe=ef 3. cet<eke ekeeshe 4. MeueYe ekeeshe (efer) 5. Megke ekeeshe 6. mJeee ekeeshe Deewj 7. hejee
ekeeshe-es meele F&efleeeB JeneB veneR nQ leLee ieee ee ceveg<e Deeefo efpemeceW DeefOeke cejves ueieW, Gmes ceeefj jesie kenles
nQ Jen Yeer JeneB veneR nw~ JeneB kegosJe, kegefuebieer meeOeg Deewj kegcele Yeer veneR nw DeLee&led JeneB hej ogefYe&#e, F&efle, ceeefj
jesie, kegosJe, kegefuebieer Deewj kegceleeW kee DeYeeJe nw~1
JeneB efJeosn ceW ncesMee elegLe&keeue meMe ner Jele&vee jnleer nw DeLee&led melele ner Glke= 500 Oeveg<e keer
DeJeieenvee Jeeues ceveg<e nesles nQ Deewj JeneB ceveg<eeW keer Glke= Deeeg Ske keesef hetJe& Je<e& keer nw~ JeneB hej #eef$ee,
JewMe Deewj Met es leerve JeCe& nesles nQ pees efke Deefme, ceef<e, ke=ef<e Deeefo kes eje DeepeerefJekee kejles nQ~ JeneB hej
ncesMee ie=nmLe Oece& Deewj cegefve Oece& euelee jnlee nw leLee ncesMee ner leerLekej, eeJeleea, yeueYe, veejeeCe Deewj
1. ef$eueeskemeej ieeLee 674 mes 680 leke~ 2. ef$eueeskemeej ieeLee 681~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 55

eefleveejeeCe nesles jnles nQ~ Fme pecyeterhe kes 32 efJeosneW ceW eefo DeefOeke mes DeefOeke leerLekej Deeefo nesles nQ lees 32
nesles nQ Deewj kece mes kece 4 DeJeMe nesles nQ~ JeneB eej leerLekej Deepe Yeer efJeeceeve nw efpevekes veece nQ-meercebOej,
egiecebOej, yeeng Deewj megyeeng~ es efJenjceeCe leerLekej Yeer kenueeles nQ Ssmes ner heeBeeW ces mebyebOeer 325160
efJeosn nesles nQ~ GveceW leerLekej, eeJeleea Deeefo Yeer DeefOeke he mes 160 Deewj kece mes kece 20 ceeves iees nQ~1
eewon veefoeeB-efnceJeeve Deeefo n heJe&leeW hej ece mes hee, cenehee, efleefieb, kesmejer, cenehegC[jerke
Deewj hegC[jerke Ssmes n mejesJej nQ FveceW hee leLee hegC[jerke mejesJej mes leerve SJeb Mes<e eej mejesJejeW mes oes-oes
veefoeeB efvekeueleer nQ~ efpevekes veece nQ-iebiee-efmebOeg, jesefnle-jesefnleemee, nefjle-nefjkeevlee, meerlee-meerleesoe,
veejer-vejkeeblee, megJeCe&ketuee-heketuee Deewj jee-jeesoe~ es eewon veefoeeB oes-oes efceuekej Yejle Deeefo meele
#es$eeW ceW yenleer nQ~
Fme #es$e kee efJemleej 526-6/19 eespeve nw~ Fmekes yeere ceW hetJe&-heefece uecyee, 50 eespeve eew[e
Deewj 25 eespeve TBee Ske efJepeeeOe& heJe&le nw FmeceW oef#eCe Gej yeepet ceW efJeeeOejeW keer veieefjeeB nQ~ Fme
heJe&le ceW oes iegheeSB nQ efpevekes veece nQ-leefcee ieghee Deewj KeC[eheele ieghee~ efnceJeeve heJe&le kes hee mejesJej
kes hetJe&leesjCe ej mes iebiee veoer SJeb heefece leesjCe ej mes efmebOeg veoer efvekeuekej 500-500 eespeve leke
hetJe&-heefece efoMee ceW heJe&le hej ner yenkej hegve oef#eCe keer Deesj ceg[kej heJe&le kes efkeveejs Dee peeleer nw~ JeneB
hej ieescegKe Deekeej Jeeueer veeefuekee mes veeres efiejleer nw~ efnceJeeve heJe&le keer leuener ceW veoer efiejves kes mLeeve
hej iebiee-efmebOeg kegC[ yeves ngS nQ~ efpeveceW yeves keteW hej iebiee-efmebOeg osJeer kes YeJeve nQ~ YeJeve keer le hej
hetues ngS keceueemeve hej Deke=ef$ece efpeveeeflecee efJejepeceeve nQ~ Gve eeflecee kes cemleke hej peepet kee
Deekeej yevee ngDee nw~ Thej mes efiejleer ngF& iebiee-efmebOeg veefoeeB "erke YeieJeeve keer eeflecee kes cemleke hej
DeefYe<eske kejles ngS kes meceeve he[leer nQ hegve kegC[ mes yeenj efvekeuekej #es$e ceW kegefueekeej mes yenleer ngF&
hetJe&-heefece keer lejhe ueJeCe meceg ceW eJesMe kej peeleer nQ~
FmeefueS Fme Yejle#es$e kes efJepeeeOe& heJe&le Deewj iebiee-efmebOeg veoer kes efveefcee mes n KeC[ nes peeles nQ~
FveceW mes pees oef#eCe keer lejhe yeere kee KeC[ nw Jen Deee&KeC[ nw, Mes<e heeBe cues KeC[ nQ~ Gej keer lejhe
kes leerve cues KeC[eW ceW mes yeere Jeeues cues KeC[ ceW Ske Je=<eYeeeue heJe&le nw~ eeJeleea peye Fve neW
KeC[eW kees peerle ueslee nw leye Deheveer efJepee eMeefmle Fmeer heJe&le hej efueKelee nw~
Yejle #es$e kes Deee&KeC[ kes ceOe ceW DeeesOee veiejer nw~ Fme DeeesOee kes oef#eCe ceW 119 eespeve keer otjer
hej ueJeCe meceg keer Jesoer nw Deewj Gej keer lejhe Fleveer ner otjer hej efJepeeeOe& heJe&le keer Jesefokee nw~ DeeesOee mes
hetJe& ceW 1000 eespeve keer otjer hej iebiee veoer keer le Jesoer nw DeLee&led Deee&KeC[ keer oef#eCe efoMee ceW ueJeCe meceg,
Gej efoMee ceW efJepeeeOe&, hetJe& efoMee ceW iebiee veoer SJeb heefece efoMee ceW efmevOeg veoer nw, es eejeW Deee&KeC[ keer
meerceehe nQ~
DeeesOee mes oef#eCe ceW 476000 ceerue (eej ueeKe efeej npeej ceerue) peeves mes ueJeCe meceg nw Deewj
Gej ceW 476000 ceerue peeves mes efJepeeeOe& heJe&le nw~ Gmeer ekeej DeeesOee mes hetJe& 4000000 (eeueerme ueeKe)
ceerue otj hej iebiee veoer leLee heefece ceW Fleveer ner otj hej efmevOeg veoer nw~ Deepe kee GheueyOe meeje efJee Fme
Deee&KeC[ ceW nw~ nce Deewj Deehe meYeer Fme Deee&KeC[ ceW ner YeejleJe<e& ceW jnles nQ~ Fme Yejle #es$e kes Deee&KeC[
1. ef$eueeskemeej ieeLee 681~

56 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

mes efJeosn #es$e keer otjer 20 kejes[ ceerue mes DeefOeke ner nw~ Yejle #es$e Deewj SsjeJele #es$e kes Deee&KeC[ ceW meoe
ner Dejn Ieerr eb$e kes meceeve n keeueeW kee heefjJele&ve neslee jnlee nw~
<edkeeue heefjJele&ve-Yejle Deewj SsjeJele #es$e ceW DeJemeefhe&Ceer Deewj Glmeefhe&Ceer Fve oes keeueeW kes eje
<edkeeue heefjJele&ve neslee jnlee nw~ FveceW mes DeJemeefhe&Ceerkeeue ceW peerJeeW kes Deeeg, Mejerj Deeefo keer neefve SJeb
Glmeefhe&Ceer ceW Je=ef nesleer jnleer nw~1
DeJemeefhe&Ceer kes meg<ecee-meg<ecee, meg<ecee, meg<eceeog<ecee, og<eceemeg<ecee, og<ecee Deewj Deefleog<ecee Ssmes n
Yeso nQ~ Ssmes ner Glmeefhe&Ceer kes Fvemes Gus DeLee&led og<eceeog<ecee, og<ecee, og<eceemeg<ecee, meg<eceeog<ece, meg<ecee,
Deewj meg<eceemeg<ecee es n Yeso nQ~
DeJemeefhe&Ceer kes meg<eceemeg<ecee keer efmLeefle 4 kees[ekees[er meeiej, meg<ecee keer 3 kees[ekees[er meeiej,
meg<eceeog<ecee keer 2 kees[ekees[er meeiej, og<eceemeg<ecee keer 42 npeej Je<e& kece Ske kees[ekees[er meeiej,
og<ecee keer 21 npeej Je<e& keer SJeb Deefleog<ecee keer 21 npeej Je<e& keer nw~ Ssmes ner Glmeefhe&Ceer ceW 21 npeej
Je<e& mes mecePevee~
Fve n keeueeW ceW mes eLece, efleere Deewj le=leere keeue ceW ece mes Gece, ceOece Deewj peIeve YeesieYetefce keer
JeJemLee jnleer nw leLee eewLes, heeBeJes Deewj "s keeue ceW kece&Yetefce keer JeJemLee nes peeleer nw~ Gece YeesieYetefce ceW
ceveg<eeW kes Mejerj keer TBeeF& leerve keesMe Deewj Deeeg leerve heue eceeCe nesleer nw~ ceOece YeesieYetefce ceW Mejerj keer
TbeeF& oes keesMe, Deeeg oes heue keer nesleer nw Deewj peIeve YeesieYetefce ceW Mejerj keer TBeeF& Ske keesMe Deewj Deeeg
Ske heue keer nw~ eneB hej oMe ekeej kes keuheJe=#eeW mes YeesieesheYeesie meeceeer eehle nesleer nw~ elegLe& keeue ceW
Glke= DeJeieenvee meJee heeBe meew Oeveg<e Deewj Glke= Deeeg Ske hetJe& keesef Je<e& nw~ hebece keeue ceW Mejerj keer
TBeeF& 7 neLe Deewj Deeeg 120 Je<e& nw~ "s keeue ceW Mejerj 2 neLe kee Deewj Deeeg 20 Je<e& nw~
Fme Jele&ceeve keer DeJemeefhe&Ceer ceW-le=leere keeue ceW heue kee Dee"JeeB Yeeie Mes<e jnves hej eefleegefle,
mevceefle, #escebkej, #escevOej, meercebkej, meercevOej, efJeceueJeenve, e#eg<ceeve, eMemJeer, DeefYeev, eveYe, ceosJe,
emesveefpeled, veeefYejepe Deewj Gvekes heg$e $e+<eYeosJe es keguekej GlheVe ngS nQ~2
Deve$e ebLeeW ceW veeefYejee kees 14JeeB Debeflece keguekej ceevee nw~ eneB hej veeefYejee kes heg$e eLece leerLekej
$e+<eYeosJe kees Yeer keguekej meb%ee os oer nw~
Fme egie ceW kece&Yetefce kes eejbYe ceW leerLekej $e+<eYeosJe kes meeceves peye epee DeepeerefJekee keer mecemee ueskej
DeeF&, leYeer eYeg keer Dee%ee mes Fv ves eece, veiej Deeefo keer jevee kej oer hegve eYeg ves Deheves DeJeefOe%eeve mes efJeosn
#es$e keer meejer JeJemLee kees %eelekej epee ceW JeCe& JeJemLee yeveekej GvnW DeepeerefJekee kes meeOeve yeleueees Les~
ener yeele eer vesefceeveeee& ves Yeer kener nwveiej, eece, heeve Deeefo keer jevee, ueewefkeke Meee, Deefme, ceef<e, ke=ef<e, Deeefo ueesk eJeJenej Deewj oee
eOeeve Oece& kee mLeeheve, Deeefoyeee eer $e+<eYeveeLe leerLekej ves efkeee nw~3
1. DejnsmegjsJeosmeg e DeesmehhegmmeefhheefCeefe keeueogiee~ GmmesIeeGyeueeCeb neCeer Jeer e neWefleefe~~ 771~~ ef$eueeskemeej
2. eq$eueeskemeej ieeLee 792-793-794~ 3.hegjieeceJeCeeoer ueesefnemeleb e ueeseJeJeneje~ Oeccees efJe oeecetuees efJeefCeefcceees
DeeefoyeesCe~~ 802~~ (ef$eueeskemeej)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

#es$e
Deewj
heJe&le

eLece DeefOekeej / 57

eqJemleej uecyeeF& TBeeF& YeesieYetefce ee JeCe& ket keteW eew[eF& eew[eF&

oef#eCe- het. he. heJe&le kece&Yetefce heJe&le mebKee keer cetue ceW Deble ceW
Gej
keer
#es$eeW ceW
kes heJe&leeW TBeeF&
hej

#es$e Yejle

526
6/19
ees.
heJe&le
1052
efnceJeeved
12/19
#es$e-nwce.
2105
5/19
heJe&le
4210ceneefnceJeeved 10/19
#es$e-nefj
8421
1/19
heJe&le-efve<eOe 16842
2/19
#es$e-efJeosn 33684
-4/19

heJe&le-veerue

YeieJeeve $e+<eYeosJe

16842
-2/19
#es$e-jceke 84211/19
heJe&le-keceer 4210
10/19
#es$e-nwjCeJele 2105
5/19
heJe&le
1052
efMeKejer
12/19
#es$e
526
SsjeJele
6/19

14471
5/19
24931 100
18/19
37674
16/19
53931 200
6/19
73901
17/19
94156- 400
2/19
100000

94156- 400
2/19
7290117/19
53931 200
6/19
37674
16/19
24931 100
18/19
14471
5/19

kece&Yetefce
YeesieYetefcepe
DeMeeele
megJeCe&- 11
cee

25
ees.

25

12
1/2

jpele- 8
cee

50

50

25

lehle
megJeCe&

100

100

50

Jew[te&- 9
ceefCe

100

100

50

jpele- 8
cee

50

50

25

megJeCe&- 11
cee

25

25

12
1/2

YeesieYetefcepeIeve
YeesieYetefcepeceOece
kece&Yetefce
(het. he. ceW)
Meeele
YeesieYetefce (o.
G. ceW) Glke=
YeesieYetefceceOece
YeesieYetefcepepeIeve
kece&Yetefce Deewj
Yeesie Yetefce
(DeMeeele)

58 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

(15)
Ske mecee mJeie& mes Fv kes meeLe osJeieCe Deekej leerLekej $e+<eYeosJe cenejepe kee mecee heo hej
DeefYe<eske kejves kes efueS cenejepee veeefYejee mes Devegceefle eehle kej yengle JewYeJe kes meeLe jepeeefYe<eske ceneslmeJe
ceveeles nQ~ Gme mecee mecemle Deee&KeC[ Deevevo mes Yej peelee nw Deewj DeeesOee veiej osJe-osefJeeeW mes KeeeKee
Yej peelee nw~ osJeeW ves DeeesOee veiejer kees Ketye Deer lejn mes mepeeF& nw~ epee kes ueesieeW ves Deheves-Deheves cekeeveeW
kes DeeYeeie hej heleekeeeW ueieeF& nQ pees efke DeekeeMe ceW henje jner nQ~ Gme mecee jepeceefvoj ceW DeevevoYesefjeeB
yepe jner nQ, efeeeB cebieueieeve iee jner nQ Deewj osJeebieveeSB ve=le kej jner nQ~ ievOeJe&peeefle kes osJe cebieuemlees$eeW kes
meeLe leerLebkej eYeg kee hejeece iee jns nQ Deewj osJeieCe efceuekejns veeLe! lJeb pee, peerJe, JeOe&mJe, JeOe&mJe~
Fleeefo heoeW kes eje pee-peeveeo kej jns nQ~
jepeeefYe<eske kes henues osJe-keejeriejeW ves DeevevoceC[he yeveeee nw Deewj Gmekes ceOe ceW efceer keer Jesoer
yeveeF& nw, Gme hej jlveeW kes etCe& mes jebieesueer-efe$ejevee keer ieF& nw Deewj meJe&$e veevee JeCe& kes hetue efyeKesjs iees
nQ~ Thej mes evesJee yeeBOee ieee nw, ceesefleeeW Deewj ceefCeeeW mes efveefce&le leesjCeej mepeees iees nQ~ Jesoer ceW cebieueJe
Deewj cebieuekeueMe mLeeefhele nQ~ osefJeeeB De cebieueJe kees neLe ceW OeejCe kej Ke[er nQ~ osJeDehmejeSB eBJej {esj
jner nQ Deewj osJeieCe cebieuemveeve keer meeceeer ueskej JeneB Dee jns nQ~
Gmeer mecee jepecenue kes DeeBieveheer jbieYetefce ceW meewOece&Fv eesie efmebnemeve hej hetJe& keer Deesj cegKe kejkes
eer $e+<eYeosJe kees yew"eles nQ~ leye osJeeW eje ce=obie Deeefo Jeee yepeees peeves ueieles nQ efpevekee iebYeerj veeo meejs ueeske
ceW Jeehle nes peelee nw~ efkeVeefjeeB JeerCee yepeeleer ngF& mebieerle mJej kes meeLe eYeg kee eMe ieeves ueieleer nQ~ eYeg kes
DeefYe<eske kes efueS iebiee-efmevOeg Fve oesveeW ceneveefoeeW kee peue ueeee pee jne nw pees efke efnceJeeveheJe&le kes efMeKej
mes Oeejehe ceW veeres efiejles mecee ner efueee peelee nw, veeres efiejkej he=LJeerleue mes mheefMe&le nesves kes henues ner Ie[eW
ceW Yeje pee jne nw~ Fmeer ekeej Thej he[leer ngF& Deve veefoeeW kee heefJe$e peue Yeer ueeee pee jne nw~
Fv mJeeb Ke[s neskej ye[s n<e& mes eer $e+<eYeosJe kes cemleke hej Ie[s mes peueOeeje [eueles ngS
jepeeefYe<eske kej jne nw~ Deve osJeieCe Yeer Yeefe mes efJeYeesj neskej eYeg kee DeefYe<eske kej jns nQ~ eer, er, Oe=efle,
keerefle&, yegef Deewj ue#ceer osefJeeeB Yeer Deheves-Deheves mejesJejeW mes peue ueekej cebieue DeefYe<eske kej jner nQ~ vevoerej
erhe ceW pees vevoe, vevoeseje Deeefo yeeJeef[eeB nQ Gvekes peue mes Yeer DeefYe<eske efkeee pee jne nw~ Fmekes efmeJeee
ueJeCemeceg, #eerjmeceg, vevoerej meceg, Deewj mJeebYetjceCe meceg kes peue kees ueekej Yeer osJeieCe DeefYe<eske kej
jns nQ~ Fv Gme mecee mJeeb heefJe$e peieodieg $e+<eYeosJe kes Mejerj kee ner e#eeueve veneR kej jns Les elegled osKeves
Jeeues osJeeW Deewj ceveg<eeW keer ceveesJe=efe, ves$e Deewj Mejerj kee Yeer e#eeueve kej jns Les~ DeLee&led Gme mecee oMe&keeW kes
ceve kee heehe cewue Oegue jne Lee, GvnW hegCeyebOe nes jne Lee, Gvekes ves$e heefJe$e Deewj le=hle nes jns Les leLee eleske
oMe&ke kes Mejerj hej DeefYe<eske kes peue kes eRs he[ves mes Gvekes Mejerj Yeer heefJe$e nes jns Les~ Gme mecee eYeg kes
DeefYe<eske kes yenles ngS peue mes meye lejhe he=LJeer Jeehle nes ieF& Leer mees Ssmee ceeuetce he[lee Lee ceevees mJeeceer
$e+<eYeosJe keer jepe-mecheoe mes mebleg neskej Deheves MegYe Yeeie mes en he=LJeer ye{ ner jner nw~
cenejepee veeefYejepe mJeeb ner meye jepeeDeeW ceW es es $e+<eYeosJe JeemleJe ceW meceed kes eesie nQ Ssmee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 59

kenles ngS $e+<eYeosJe kee jepeeefYe<eske kejles nQ~ leYeer Deve Deewj jepeeieCe Yeer Ske meeLe efceuekej eYeg kee
DeefYe<eske kej jns nQ~ DeeesOee veiej kes efveJeemeer Yeer Deekej ye[s ner esce mes Deheves mJeeceer kee DeefYe<eske kejvee
Meg kej osles nQ~ keesF& ye[s-ye[s Ie[eW hej efKeues ngS keceue jKekej Gvemes DeefYe<eske kej jns nQ~ keesF& mejet veoer
kes peue kees efceer kes Ie[eW ceW ueekej DeefYe<eske kej jns nQ Deewj keesF& keceuehe$e kes oesves yeveekej GmeceW peue Yej
kej DeefYe<eske kej jns nQ~ Gmeer mecee ceeieOe Deeefo Jevlej osJeeW kes Fv Yeer Deekej es nceejs osMe kes mJeeceer
nQSsmee kenles ngS DeefYe<eske kejles nQ~
leerLekej $e+<eYeosJe kee meyemes henues leerLe&peue mes DeefYe<eske efkeee ieee, efhej ke<eee kes peue mes
(Deew<eefOeefceefele Je mes) DeefYe<eske efkeee ieee Deewj hegve megiebefOele JeeW mes efceues ngS Ssmes megiebefOele peue mes
DeefYe<eske efkeee ieee~ DeefYe<eske hetCe& nesves kes yeeo cenejepee $e+<eYeosJe ves mJeeb keg-keg iejce peue mes Yejs ngS
Ssmes megJeCe& kes kegC[ ceW eJesMe kej megKekeejer mveeve efkeee, heeeled mveeve kejves kes Deble ceW ceeuee, Jee Deewj
DeeYet<eCe Gleejkej he=LJeer hej es[ efoS, Gme mecee he=LJeerheer eer Ssmeer ceeuetce nesleer Leer efke ceevees Gmes mJeeceer
kes Mejerj mes mheefMe&le JemlegSB ner eoeve keer ieF& neW~
leovevlej DeefYe<eske efJeefOe mebheVe nes peeves kes yeeo osJeieCe mJeie& mes ueeS ngS Jee, DeeYet<eCe Deewj ceeuee
Deeefo mes mecee $e+<eYeosJe kees Deuebke=le kejves ueies, osJeebieveeSB eYeg keer cebieue Deejleer Gleejves ueieeR Deveblej
cenejepee veeefYejee mJeeb Deheves cemleke hej cegkeg Deheves neLe mes Gleej kejcenecegkegye jepeeDeeW kes DeefOeheefle leerLekej $e+<eYeosJe ner nQ~ Ssmee kenles ngS eYeg kes cemleke hej
cegkeg henvee osles nQ~ leYeer pee-peekeejeW kes veeo mes he=LJeer Deewj DeekeeMe iegbpeeeceeve nes G"les nQ~ Gmeer mecee
meewOece& Fv peieledcee$e kes Ske yevOeg Ssmes $e+<eYeosJe kes ueuee hej he yebOe kejlee nw, mees Ssmee ceeuetce he[lee nw
efke ceevees eneB-JeneB Yeeieves Jeeueer jepeue#ceer kees efmLej kejves Jeeuee Ske yevOeve ner nes~ Gme mecee mecee
$e+<eYeosJe kes ieues ceW ceeueeSB MeesYe jner nQ~ oesveeW keeveeW ceW kegC[ue eceke jns nQ~ kecej ceW kejOeveer ueke jner
nw Deewj keC" ceW nejuelee eYeg keer MeesYee ye{e jner nw~ efpeme ekeej efnceJeeve heJe&le iebiee kee eJeen OeejCe kejlee
nw, Gmeer ekeej eYeg Yeer Deheves kebOes hej e%eesheJeerle1 OeejCe efkeS ngS nQ~ Gvekeer oesveeW uecyeer YegpeeSB ke[s,
yeepetyevo Deewj Devevle Deeefo DeeYet<eCeeW mes efJeYetef<ele nes jner nQ~ Gvekes ejCeeW ceW veerueceefCe mes yeves ngS vethegj MeesYe
jns nQ~ Fme ekeej eleske Debie ceW henves ngS DeeYet<eCeheer mebheoe mes Deeefoyeee meceed $e+<eYeosJe Ssmes megMeesefYele
nes jns nQ ceeveeW Yet<eCeebie peeefle kes keuheJe=#e ner neW~ Fmekes yeeo veeeMeee kee %eelee Fv Gme meYeeheer jbieYetefce
ceW Deevevo kes meeLe Deevevo veece kee veeke kejkes Deheves DeejeOe eYeg $e+<eYeosJe keer Gheemevee kejlee nw leLee
cenejepee veeefYejee Deeefo meJe& jepee-epee kees emeVe kejkes Deheves osJeieCeeW kes meeLe mJeie& keer Deesj emLeeve kej
oslee nw~
Devevlej mecee $e+<eYeosJe epee kee heeueve kejves kes efueS meyemes henues epee keer me=ef kee efJeYeeie kejles nQ
efhej Gvekeer DeepeerefJekee kes efveece yeveeles nQ efke efpememes epee Deheveer-Deheveer ceee&oe kee GuuebIeve ve kej mekes~
Deeefoyeee ves Deheveer oesveeW YegpeeDeeW ceW Mee OeejCe kej #eef$eeeW keer me=ef keer Leer DeLee&led GvnW Mee efJeee kee
GheosMe efoee Lee keeeWefke pees neLeeW ceW leueJeej Deeefo ueskej meyeue Me$egDeeW kes enej mes efveye&ueeW keer j#ee kejles nQ
Jes ner #eef$ee kenueeles nQ~ leovevlej eYeg ves Deheves TDeeW mes ee$ee efoKeueekej DeLee&led hejosMe Deekej Oeve
1. yeemet$eesheJeleerlee me ieeewIeefceJeeefjed ~~235~~ (DeeefohegjeCe heJe& 16)

60 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

keceevee efmeKeueekej JewMeeW keer jevee keer, mees "erke ner nw efke peue, mLeue Deeefo eosMeeW ceW ee$ee kej Jeeheej
kejvee ner Gvekeer cegKe DeepeerefJekee nw~ ncesMee owveJe=efe ceW lelhej jnves Jeeues MeteW keer jevee yegefceeved
$e+<eYeosJe ves hewjeW mes keer, keeeWefke yeeeCe, #eef$ee Deewj JewMe Fve Gece JeCeeX keer mesJee-Meget<ee Deeefo kejvee ner
Gvekeer Deveske ekeej keer DeepeerefJekee nw~ Fme ekeej leerve JeCeeX keer me=ef (JeJemLee) lees leerLekej $e+<eYeossJe ves
keer nw leLee yeeeCe JeCe& keer jevee Gvekes heg$e Yejle ves mecee nesves kes yeeo ceW keer nw~1
mecee $e+<eYeosJe ves Gme mecee en efveece yeveeS efke Met, Met keer DeepeerefJekee ner kejs, Deve ve kejs~ JewMe
JewMeJe=efe ner kejs keoeefeled MetJe=efe Yeer kej mekelee nw~ #eef$ee #eef$ee DeepeerefJekee ner kejs, keoeefeled Jen Yeer Met Deewj
JewMe keer kej mekelee nw efkebleg Deheveer-Deheveer Fve DeepeerefJekeeDeeW kees es[kej pees keesF& Yeer Deve keer Je=efe-DeepeerefJekee
kees kejsiee, Jen jepeeDeeW eje oC[veere nesiee Deewj eefo Ssmee veneR kejWies lees JeCe&mebkej nes peeJesiee2~
meceed Deeefoyeee ves Fme DeepeerefJekee kes efveece kes henues ner Deefme, ceef<e Deeefo <ed efeeeDeeWs kee GheosMe
efoee Lee FmeefueS Fve <ed keceeX keer JeJemLee nesves mes en Deee&KeC[ keer Yetefce leYeer mes kece&Yetefce kenueeves ueieer
Leer~ Fmeer ekeej Deeefoyeee ves epee kes eesie (veJeerve Jemleg keer eeefhle) Deewj #esce (eehle Jemleg keer j#ee) keer j#ee
kes efueS ne, cee, Deewj efOeked Fve leerve oC[eW keer JeJemLee kej oer~ og heg<eeW kee efveen kejvee Deewj meppeve
heg<eeW kee heeueve kejvee en JeJemLee YeesieYetefce ceW veneR Leer keeeWefke Gme mecee heg<e efvejhejeOeer nesles Les Deewj Deye
kece&Yetefce ceW DehejeOe Meg nes peeves mes oC[ JeJemLee keer DeeJeMekelee nes ieF& Leer~
Deye kece&Yetefce ceW veee kejves Jeeues jepeeDeeW keer DeeJeMekelee mecePekej Deeefoyeee ves nefj, Dekecheve,
keeMehe Deewj meesceeYe Fve eej ceneYeeieMeeueer #eef$eeeW kees yegueekej Gvekee eLeesefele mecceeve Deewj melkeej
efkeee, leovevlej jepeeefYe<eske kej GvnW ceneceC[ueerke jepee yeveeee~ es jepee eej-eej npeej Deve essess jepeeDeeW kes DeefOeheefle ngS nQ~ Gme mecee meesceeYe YeieJeeve mes kegjepe veece heekej kegosMe kee jepee
ngDee Deewj kegJebMe kee efMeKejceefCe kenueeee~ nefj mecee $e+<eYeosJe keer Dee%ee mes nefjkeevle veece kees OeejCe
kej nefjJebMe kees Deuebke=le kejves ueiee~ Dekecheve Yeer eYeg mes eerOej veece heekej veeLeJebMe kee veeeke ngDee Deewj
keeMehe Yeer peieodieg DeeefoosJe mes ceIeJee veece eehle kej GeJebMe kee cegKe jepee ceevee peeves ueiee3~
Fmekes yeeo mecee Deeefoyeee ves ke, ceneke Deeefo ecegKe-ecegKe jepeeDeeW kee melkeej kej GvnW
DeefOejepe kes heo hej mLeeefhele efkeee hegve Deheves heg$eeW kes efueS eLeeeesie cenue, meJeejer Deeefo Deve Deveske
ekeej keer mebheefe kee efJeYeeie kej efoee Lee~
Gme mecee Deeefoyeee ves ceveg<eeW kees F#egjme efvekeeueves kee GheosMe efoee Lee, FmeefueS peieled kes ueesie GvnW
F#Jeekeg kenves ueies~ iees Meyo kee DeLe& mJeie& nw Deewj Gece mJeie& ieewlece nw, $e+<eYeosJe meJee&Le&efmeef mes DeeS Les,
FmeefueS ueesie GvnW ieewlece kenves ueies~ keeMe-lespe, Fme lespe kes j#eke eYeg keeMehe kenueeles Les, epee keer
DeepeerefJekee kes GheeeeW kees yeleueeves mes Jes ceveg, keguekej Deewj kegueOej Yeer kenueeS Les leLee JeCe& JeJemLee
1. eneB hej Ssmee mecePevee efke pewmes Deve mebeoee ceW yeee kes cegKe mes yeeeCe, YegpeeDeeW mes #eef$ee, TDeeW mes JewMe Deewj
hewjeW mes Met GlheVe ngS nQ Ssmeer ceevelee nw~ Gmeer ceevelee kes Deveghe Gles#eeuebkeej kes eje Deeeee&osJe ves eneB hej Deeefo yeee
mes keer ieF& JeCe& JeJemLee kees yeleeee nw~
2. mJeeefceceeb Je=efeceglece emlJeveeb Je=efeceeejsled ~ me heeefLeJewefve&evleJees JeCe&mebkeerefCe&jveLee~~248~~ (DeeefohegjeCe, heJe& 16)
3. DeeefohegjeCe, heJe& 16, Mueeske 256 mes 261~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 61

Deeefo yeveeves mes epee GvnW efJeOeelee, efJeekecee&, yeee Deewj ee Deeefo Deveske veeceeW mes hegkeejleer Leer~ Fme
ekeej meceed $e+<eYeosJe jepeefmebnemeve hej Dee{ neskej hegCeesoe mes eehle ngF& meeceepe ue#ceer kee DevegYeJe
kej jns nQ~ mJeie& mes meewOece& Fv meoe ner Gvekes efJeMeeue hegCeeesie mes veevee ekeej keer YeesieesheYeesie meeceeer Yespelee
jnlee nw~ heg$e-heew$e Deeefo mes efIejs ngS eYeg kee jepeYeesie ceW efkelevee DeefOeke mecee efvekeue ieee nw, en efkemeer kees
helee Yeer veneR ueie jne nw~

(16)
leerLekej $e+<eYeosJe efJeMeeue meYeeceC[he kes ceOe jepeefmebnemeve hej efJejepeceeve nQ~ Gme mecee meewOece&
Fv yengle mes osJeeW Deewj DehmejeDeeW kes meeLe hetpee keer meeceeer meeLe ueskej JeneB Deelee nw~ leerLekej eYeg kees
vecemkeej kej Fv Gve peieled eYeg keer DeejeOevee kejves keer Fe mes DehmejeDeeW Deewj iebOeJeeX kee ve=le kejevee
eejbYe kejlee nw~ eYeg $e+<eYeosJe ve=le kee DeJeueeskeve kej jns nQ~ pewmes Delevle Meg mheefkeceefCe Yeer Deve
heoeLeeX kes mebmeie& mes jeieueeefuecee kees OeejCe kej uesleer nw Gmeer ekeej Gme Oeeefce&ke ve=le kes Deeeespeve ves eYeg kes
ceve kees Yeer Devegje yevee efueee nw~ Gme ve=le ceW leerLekej kes iegCeeW kee DeeKeeve efkeee pee jne nw Deewj hegCe keer
ceefncee ieeF& pee jner nw~
eYeg jepe Deewj YeesieeW mes efkeme ekeej efJeje neWies ? keeeWefke FvneR kes eje Deye Oece&leerLe& keer eJe=efe
eueves Jeeueer nw~
Ssmee efJeeej kej Fv Gme mecee ve=le kejves kes efueS Ske Ssmes hee$e kees efveege kejlee nw efke efpemekeer
Deeeg Delevle #eerCe nes egkeer nw~ Jen ve=le kejves Jeeueer Dehmeje Delevle megvojer veerueebpevee veece keer vele&keer nw~
eYeg kes meeceves Yeefe ceW efJeYeesj nes Jen vele&keer jme, YeeJe Deewj uee meefnle efhejkeer ueieeleer ngF& ve=le kej jner Leer
efke Fleves ceW ner Gmekeer Deeeg meceehle nes ieF& Deewj Jen DeMe nes ieF&~ efpeme ekeej efyepeueer osKeles-osKeles
#eCeYej ceW efJeueerve nes peeleer nw Gmeer ekeej Jen veerueebpevee Dehmeje Yeer osKeles-osKeles #eCeYej ceW ve nes ieF&~
jme ceW Yebie ve nes Fme Yee mes meewOece& Fv lel#eCe ner otmejer Dehmeje kees Gmeer mLeeve hej Ke[er kej oslee
nw, ve=le peeW kee leeW eue jne nw, otmejer osJeer Ke[er kej osves kes yeeo Yeer eeefhe Jener ceveesnj mLeeve nw Deewj Jener
ve=le kee heefjece nw leLeeefhe leerLekej $e+<eYeosJe Gmeer mecee Gmekes mJehe kee Devlej mecePe uesles nQ efkevleg meYee
kes Deve ueeKeeW meYeemeo Fme jnme kees veneR peeve heeles nQ~
eYeg $e+<eYeosJe Gmeer mecee YeesieeW mes efJeje Deewj Delevle mebJesie leLee Jewjeie YeeJevee kees eehle ngS ceve ceW
meeseles nQDenes! en efJee efJeveej nw, ue#ceer efyepeueer kes meceeve ebeue nw, eewJeve, Mejerj, Deejesie Deewj Ssee&
Deeefo meYeer #eCeYebiegj nQ~ ye[s Deeee& keer yeele nw efke De%e heg<e Fve meyeceW efmLej yegef kej jne nw~ en Deeeg keer
efmLeefle Ieereb$e kes peue keer Oeeje kes meceeve MeerIelee mes ieueleer pee jner nw-kece nesleer peeleer nw~ en efveefele nw
efke Fme Demeej mebmeej ceW megKe kee uesMe cee$e Yeer ogue&Ye nw Deewj ogKe yengle Yeejer nw efhej Yeer Deeee& nw efke cebo
yegef heg<e GmeceW megKe keer Fe kejles nQ~ Fme peerJe ves vejkeeW ceW pees ceneved ogKe Yeesies nQ eefo Gvekee mcejCe
Yeer nes peeJes lees efhej Ssmee keewve nw, pees Fve Fefve YeesieeW keer Fe kejsiee? efvejvlej Deele&Oeeve ceW ueies ngS peerJe
efpeleves keg YeesieeW kee DevegYeJe kejles nQ Jes meye GvnW Delevle Demeelee kes Goe mes Yejs ngS vejkeeW ceW ogKehe

62 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

neskej Goe ceW Deeles nQ~ ogKeeW mes Yejs ngS vejkeeW ceW keYeer mJehve ceW Yeer megKe eehle veneR neslee nw keeeWefke JeneB
jele-efove ogKe ner ogKe jnlee nw Deewj Ssmee ogKe neslee nw pees efke hegve ogKe kes keejCe Ssmes Demeelee kece& kee
ner yebOe kejeves Jeeuee neslee nw~
Gve vejkeeW mes efvekeuekej en cetKe& peerJe Deveske eesefveeeW ceW YeceCe kejlee ngDee efleee ieefle kes ye[s Yeejer
ogKeeW kees Yeesielee nw~ ye[s ogKe keer yeele nw efke en De%eeveer eeCeer he=LJeerkeeefeke, peuekeeefeke, Deefivekeeefeke,
Jeeegkeeefeke Deewj Jevemheeflekeeefeke peerJeeW ceW hegve hegve pevce ueslee ngDee ve peeves efkeleves ogKe Yeesielee nw~ $eme
heee&e ceW Yeer en eeCeer ceeje peevee, yeebOee peevee, jeskee peevee Deewj heeref[le efkeee peevee Deeefo kes eje peerJeveheele
Deveske keeW kees Pesuelee jnlee nw~
keoeefeled DeMegYe keceeX kee Goe keg cebo nesves mes en peerJe ceveg<e heee&e kees eehle kej ueslee nw~ eeefhe
eneB hej Jen peerJe ogKeeW kees veneR eenlee nw efhej Yeer kece& kes JeMe ceW nesves mes Fmes veevee ekeej kes Meejerefjke,
ceeveefmeke ogKe Yeesieves he[les nQ~ otmejeW keer mesJee kejvee, oefj nesvee, efevlee mes Deekegue-Jeekegue jnvee,
JeeefOeeeW mes JeefLele nesvee, F kee efJeeesie nes peevee DeLeJee Deefve kee mebeesie nes peevee Deeefo yengle ekeej kes
Ssmes ogKe nQ pees efke ele#e vejke kes meceeve ceeuetce he[les nQ~
eeefhe osJe heee&e ceW peerJeeW kees keg megKe eehle neslee nw leLeeefhe peye mJeie& mes heleve neslee nw leye Fmes meyemes
DeefOeke ogKe eehle neslee nw~ osJeeW ceW Yeer F efJeeesie, DeuheefJeYetefle, Deve osJeeW kes Jeenve Deeefo yeveves kes Deveske
ogKe nQ pees efke Gme osJe kees meblehle kej hegve Skesefve heee&e ceW uee hekeles nQ~ Fme ekeej en yeseeje oerve
eeCeer mebmeejheer ee ceW Deveske heefjJele&ve kejlee ngDee Deveblekeeue Jeleerle kej oslee nw~
osKees, en Delevle ceveesnj eerheer jlve nceejs mee#eeled osKeles-osKeles efkeme ekeej veeMe kees eehle nes
ieee? Fv ves pees en kehe veeke efkeee nw-veerueebpevee kee ve=le kejeee nw mees DeJeMe ner Gme yegefceeve ves
meese-efJeeej kej nceejs yeesOe kejeves kes efueS ner kejeee nw~
peieodieg leerLekej $e+<eYeosJe efJeje nes iees nQ en yeele Gmeer #eCe Fv Deheves DeJeefOe%eeve mes peeve ueslee
nw leLee Gmeer mecee lehekeueeCeke keer hetpee kejves kes efueS ueewkeebefleke osJe yeeueeske mes Glej kej JeneB Dee peeles
nQ~ Jes ueewkeebefleke osJe meejmJele, Deeefole, Jeefvn, DeCe, ieo&leese, legef<ele, DeJeeyeeOe Deewj Deefj Fme lejn
Dee" ekeej kes nQ~ es meYeer osJeeW ceW Gece nQ, yeeue yeeeejer nQ leLee mechetCe&egle kes %eelee nQ Dele es osJeef<e&
kenueeles nQ~ es heeBeJeW yeemJeie& ceW Gheefjce Yeeie ceW jnles nQ leLee Ske YeJeeJeleejer nesles nQ, es Deve keueeCekeeW
ceW ve Deekej cee$e lehe keueeCeke ceW ner Deeles nQ~
es ueewkeeefvleke osJe meYee ceW Deekej henues leerLekej osJe kes ejCeeW kes meceerhe heg<heebpeefue es[les nQ hegve
keuheJe=#eeW kes heueeW mes eYeg kes ejCeeW keer hetpee kejkes Deveske DeLe& mes Yejs ngS mlees$eeW mes eYeg keer mlegefle kejvee
eejbYe kej osles nQns osJe! Deeheves pees Fme mecee ceesnheer Me$eg kees peerleves kes Geesie keer Fe keer nw Gmemes mhe efme nw
efke Deehe YeJepeerJeeW kes meeLe YeeF&heves kee keee& kejves pee jns nQ~ ns veeLe! Deepe Deehekes eje efoKeueeS ngS
Oece&heer leerLe& kees heekej YeJepeerJe Fme ogmlej Deewj Yeeeveke mebmeejheer meceg mes ueerueecee$e ceW heej nes peeeWies~
ns YeieJeved ! Deehe mJeebyeg nQ, ceefle, egle Deewj DeJeefOe%eeveheer leerve efvece&ue ves$eeW kes Oeejke nQ, FmeefueS nceejs
pewmes osJeeW kes eje Deehe eyeesOe kejeves kes eesie veneR nQ leLeeefhe nce ueesieeW kee en efveeesie ner Deepe nce ueesieeW kees

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 63

Jeeeeefuele kej jne nw~ ns mJeeefceved ! Deehe eLece ieYe& keueeCeke ceW meeespeele DeLee&led MeerIe ner DeJeleej uesves Jeeues
kenueees, efleere pevcekeueeCeke ceW Jeecelee DeLee&led megvojlee kees eehle ngS Deewj Deye Gmekes Devevlej le=leere
lehekeueeCeke ceW DeIeesjlee DeLee&led meewcelee kees OeejCe kej jns nQ~ ns veeLe! Deveeefo eJeen mes euee Deeee en keeue
Deye Deehekes Oece&heer Dece=le kees GlheVe kejves kes eesie ngDee nw Dele ns efJeOeelee! Deye Deehe Oece& keer me=ef keerefpees~
Fleeefo ekeej mes mlegefle kejkes Jes ueewkeebefleke osJe eYeg kees hegve-hegve vecemkeej kej mJemLeeve kees eues
peeles nQ~ leYeer Deemeve kes keefchele nesves Deeefo keejCeeW mes eYeg kes lehe keueeCeke kee DeJeleej peevekej DemebKe
osJeieCe Deheves-Deheves JeenveeW hej Dee{ nes JeneB Dee peeles nQ~
Fmekes yeeo leerLekej $e+<eYeosJe Deheves ye[s heg$e Yejle kee meeceepe heo hej DeefYe<eske kejkes Gvemes Fme
YeejleJe<e& kees meveeLe kej osles nQ Deewj yeengyeueer kees egJejepe heo hej mLeeefhele kej osles nQ leLee Mes<e efveveeveJes heg$eeW
kees Yeer Gvekes eesie he=Leked-he=Leked Deveske osMeeW kee jepe efJeYeeefpele kej osles nQ~
Gme mecee FbeCeer eYeg kes cebieuemveeve kes efueS veevee jlveetCeeX mes jbieeJeueer yevee jner nw, lees otmejer lejhe
ceelee-eMemJeleer Deewj megvevoe Deheves heg$eeW kes jepeeefYe<eske kes efueS cebieue eewke hetj jner nQ~
Gmeer #eCe meewOece&Fv Deeefo FvieCe efceuekej #eerjmeeiej kes peue mes eYeg kee cebieue DeefY e<eske kej GvnW
Deveske efoJe Jee-DeeYet<eCe, DeuebkeejeW mes Deuebke=le kejles nQb hegve megoMe&vee veecekeer megvoj heeuekeer meeceves
ueekej jKe osles nQ~ leerLekejosJe cenejepee veeefYejee Deeefo heefjJeej kes ueesieeW keer mJeerke=efle ueskej Gme heeuekeer hej
Dee{ nesles nQ~ eYeg keer Gme heeuekeer kees eLece ner jepee ueesie meele heQ[ leke ues peeles nQ hegve efJeeeOej jepeeieCe
Gme heeuekeer kees DeekeeMe ceW meele heQ[ leke ueskej eueles nQ~ Devevlej Jewceeefveke Deewj YeJeveef$eke osJe Delevle
nef<e&le nes Jen heeuekeer Deheves kebOeeW hej jKeles nQ Deewj DeekeeMe ceeie& mes eueves ueieles nQ~ Gme mecee mJeeb meewOece&
Deeefo Fv eYeg keer heeuekeer {es jns nQ~ e#e peeefle kes osJe megiebefOele heg<heeW keer Je<ee& kej jns nQ Deewj iebiee veoer kes
peuekeCeeW mes efceefele Jeeeg yen jner nw~ osJe yeboerpeve GemJej mes cebieue hee" he{ jns nQ Deewj osJeieCe eejeW Deesj
cebieueemLeevemeteke YesefjeeB yepee jns nQ~ Fv keer Dee%ee heekej osJe peesj-peesj mes peeveeo kejles ngS ener Iees<eCee
kej jns nQ efkepeieodieg $e+<eYeosJe kes ceesnMe$eg kees peerleves kes efueS Geesie kejves kee en yengle ner megvoj mecee nw~ Deye
YeJepeerJeeW kees cees#eceeie& kee meceereerve %eeve eehle nesves Jeeuee nw~
DeekeeMeheer DeeBieve ceW osJe DehmejeSB ve=le kej jner nQ Deewj Gme cebieue emLeeve ceW FveW kes kejes[eW ogbogefYe
yeepes yepe jns nQ~ neLeeW ceW keceue OeejCe efkeS ngS ue#ceer Deeefo osefJeeeB Deeies-Deeies eue jner nQ~ ye[s Deeoj mes
De cebieueJe leLee DeIe& ueskej efokekegceejer osefJeeeB Gvekes meeLe-meeLe eue jner nQ~ heeuekeer kes FOej-GOej
DeekeeMe cesW ner DeOej FvieCe eBJej {esj jns nQ~ Fme ekeej DemebKe ceneslmeJe mes meefnle leerLekej $e+<eYeosJe
DeeesOee kes yeenj efvekeueles nQ~
YeieJeeve kes emLeeve kejves hej eMemJeleer Deeefo jeefveeeB cebef$eeeW meefnle YeieJeeve kes heers-heers eue jner nQ~
Gme mecee Meeske mes Gvekes ves$eeW ceW Deebmet Yejs ngS nQ~ yengle meer Deblehegj keer jeefveeeB jes jner nQ~Gme mecee Je=
heg<e GvnW mecePeeles nQns yeeues! mJeeceer kes cebieue emLeeve ceW jeskej Decebieue cele kejes~ yengle meer ceefnueeDeeW kees keg otj peeves
kes yeeo keg Je=peveeW ves Ssmee kenkej jeske efoee efke-

64 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

YeieJeeve keer Dee%ee nw efke Deye Deehe ueesie Jeeheme peeFes~

leye veoer kes eJeen kes meceeve yengle ye[e eermecegoee JeneR ceeie& mes Jeeheme ueew Deelee nw efkevleg mJeeceer keer
Fevegmeej eueves Jeeueer eMemJeleer Deewj megveboe es oesveeW ner ceneosefJeeeB Deblehegj keer cegKe-cegKe efeeeW mes
heefjJe=le neskej hetpee keer meeceeer meeLe ueskej eYeg kes heers-heers hewoue ner eueer pee jner nQ~ Gme mecee cenejepee
veeefYejee Yeer ceosJeer leLee mewke[eW jepeeDeeWs mes heefjJe=le neskej leerLekejosJe kes lehekeueeCeke kee GlmeJe osKeves kes
efueS heeuekeer kes heers-heers eue jns nQ~ meceed Yejle Yeer ceb$eerieCe, veiej efveJeemeer, jepee ueesie leLee Deheves ess
YeeFeeW kes meeLe-meeLe ye[er Yeejer efJeYetefle ueskej YeieJeeve kes heers-heers eue jns nQ~
Fme ekeej eYeg $e+<eYeosJe DeeesOee mes ve yengle otj Deewj ve Deefle efveke ner Ssmes efmeeLe&ke veece kes Jeve
ceW hengBeles nQ~ JeneB henues mes ner osJeeW ves ebkeeble efMeuee mLeeefhele kej jKeer Leer Deewj mJeeb FveCeer ves Deheves neLe
mes Gme hej efoJe jlveetCe& mes cebieue eewke yeveeee Lee~ Gme efMeuee kes Thej yengle ye[e ceb[he yeveeee ieee Lee~
leerLekejosJe heeuekeer mes Glejkej Gme efMeueehe hej yew"les nQ~ Gme efMeuee kees osKeles ner eYeg kees Deheves
pevceeefYe<eske kes mecee keer heebb[gkeefMeuee kee mcejCe nes Deeee~
eYeg #eCe Yej Gme efMeuee hej Deemeerve neskej ceveg<e, osJe leLee OejCeW Deeefo mes Yejer ngF& Fme meYee kees
eLeeeesie GheosMe kes eje mebyeesefOele kejles nQ~ Jes TBeer Deewj iebYeerj JeeCeer eje Deheves yevOegpeveeW mes oer#ee keer
Dee%ee uesles nQb hegve peieodieg $e+<eYeosJe Deheves Jee, DeeYet<eCe, ceeuee, cegkeg Deeefo kees Gleejkej he=LJeer hej [eue
osles nQ Deewj mJeeb keer, osJeeW keer leLee efmeeW keer mee#eerhetJe&ke oer#ee uesves kes efueS lelhej nes peeles nQ~ eYeg hetJe& efoMee
keer Deesj cegKe kej heeemeve mes efJejepeceeve nes peeles nQ hegve vece efmesYe GeejCehetJe&ke efmeeW kees
vecemkeej kej hebe cegefeeW mes kesMeueeWe kej efoiebyej cege kes Oeejke eYeg efpeveoer#ee OeejCe kej uesles nQ~ Gme
mecee mecemle meeJeeeesie mes efJeje nes meeceeefeke eeefj$e OeejCe kej uesles nQ~ ew$e ke=<Cee veJeceer kee Dehejevn
keeue eYeg keer oer#ee mes heefJe$e ngDee nw~ cenecegefve $e+<eYeosJe hegve efpevecege mes Oeeve ceW ueerve nes peeles nQ~
meewOece& Fv Deeefo osJeieCe eYeg kes kesMeeW kees jlve kes efheejs ceW jKeles nQ leLee leerLekejosJe kes eje es[s ieS
Jee, DeeYet<eCe Deewj ceeuee Deeefo keer DemeeOeejCe hetpee kejles nQ hegve YeieJeeve keer Deveske mlees$eeW mes mlegeflekej Jes
osJeieCe yengle ner JewYeJe kes meeLe YeieJeeve kes kesMeeW kees #eerjmeceg ceW ues peekej efJemeefpe&le kejles nQ~
es kesMe Oeve nQb efke pees leerLekej $e+<eYeosJe kes cemleke hej DeefOeefle ngS Les leLee en heeBeJeeB #eerjmeceg
Yeer Oeve nw pees Fve kesMeeW kees YeWmJehe eehle kej jne nw~
Ssmeer eMebmee kejles ngS Jes meYeer osJeieCe eYeg kee lehekeueeCeke ceneslmeJe mecheVe kej Deheves-Deheves mLeeve
hej eues peeles nQ~
YeieJeeve kes oer#ee enCe kej uesves hej Gece-Gece JebMeeW ceW GlheVe ngS ke, ceneke Deeefo ye[s-ye[s
eej npeej jepeeieCe Yeer kesJeue mJeeceer keer Yeefe mes esefjle nes oeref#ele nes ieS~
pees nceejs mJeeceer kees Dee ueielee nw Jener nce ueesieeW kees Yeer Dee ueievee eeefnS~ mJeeceer kes
DeefYeeeeevegmeej euevee ner mesJekeeW kee kele&Je nw~ Fme ueeske Deewj hejueeskemebyebOeer meYeer keee& kes efueS nceW nceejs
ieg YeieJeeve $e+<eYeosJe ner eceeCeYetle nQ~
ener efJeeej kej efkeleves ner mvesn mes, efkeleves ner ceesn mes Deewj efkeleves ner Yee mes YeieJeeve kees oeref#ele ngS
osKe GvneR kes meMe efveeLe yeve iees~ es meye YeeJe mes efveeLe cegefve ve neskej Jeefuebieer meeOeg nes iees nQ~ efpevekee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 65

YeeJe mebece eke veneR ngDee nw, Ssmes Gve Jeefuebieer cegefveeeW mes efIejs ngS ceneeesieer $e+<eYeosJe ess-ess
keuheJe=#eeW mes efIejs ngS Ske ceneve keuheJe=#e kes meceeve MeesefYele nes jns nQ~
meceed Yejle Yeefe kes Yeej mes DeefleMee vece nes, efhelee kes ejCeeW keer hetpee kej mlegefle kejles nQ hegve
yeengyeueer, Je=<eYemesve Deeefo meYeer ess YeeFeeW Deewj Deveske jepeeDeeW kes meeLe DeeesOee veiejer ceW Jeeheme Dee peeles nQ~

(17)
leerLekej $e+<eYeosJe pewvesejer oer#ee ueskej n ceeme kee eesie OeejCe kej Oeeve ceW efmLej Ke[s nes ieS nQ~
leerLekej eYeg kees pevce mes ner ceefle, egle Deewj DeJeefOe es leerve %eeve lees Les ner, heefjCeeceeW keer efvece&uelee mes GvnW
Debleceg&ntle& ceW ner cevehee&e%eeve Yeer eie nes egkee nw Dele es ceneeesefiejepe eej %eeveeW kes eje meye peerJeeW keer
hetJee&hej heee&eeW kees peeveles ngS Yeer Gvemes Ghesef#ele nes Deheveer Deelcee kes mJehe kee ner efebleJeve kej jns nQ~
leYeer ke, ceneke Deeefo meeOegDeeW ceW yengle ye[e #eesYe GlheVe nesves ueielee nw DeLee&led pees es ke Deeefo
eej npeej jepee efyevee keg mecePes ner oeref#ele nes (veive nes) Ke[s nes ieS Les, Gvekee Oewe& tves ueielee nw~ oer#ee
ueskej GvnW oes-leerve ceen Yeer veneR ngDee Lee efke Deheves kees cegefve ceeveves Jeeues en jepee ueesie, YetKe-heeme mes
Jeekegue nes Deheves-Deheves mLeeve es[kej FOej-GOej efJeejCe kejves ueieles nQ Deewj Deeheme ceW kenles nQDenes! osKees lees mener, YeieJeeve hegosJe kee efkelevee ye[e meenme nw pees es efveeue Ke[s ngS nQ! keee helee
es keye leke Fmeer lejn Ke[s jnWies?
otmeje kenlee nwceQves lees mecePee Lee efke eYeg Ske-oes efove Oeeve kejWies hegve Fefle keee& hetCe& kej Jeeheme DeeesOee
eueWies~ Denes! Deye nce ueesie eneB efkeleves efove Ke[s jnW, keee kejW? keee KeeeW? Deewj keneB efJeeece kejW?.........eYeg
lees keg DeeosMe Yeer veneR osles nQ~
leermeje kenlee nweefo nce ueesie Jee henvekej Jeeheme Deheves-Deheves veiej eues peeSB lees Yejle meceed oefC[le kejWies Dele
Deye nce ueesie keee kejW? mecePe ceW veneR Deelee nw~
Fmeer ekeej meYeer YetKe-heeme mes heeref[le ngS oerveJe=efe OeejCe kej FOej-GOej Ietceves ueieles nQ hegve keg
ueesie YeieJeeve kes ejCeeW kees heke[kej kenles nQns eYees! nceejer j#ee keerefpeS, Deye nceeje Mejerj YetKe mes Delevle ke=Me nes ieee nw Dele Deye nceW #ecee
keerefpeS~
Fmekes yeeo es meYeer meeOeg heue Keeves keer Fe mes Jeve kes Je=#eeW kes veeres hengBe peeles nQ Deewj Deheves neLe
mes heue lees[kej Keevee leLee leeueeye kee heeveer heervee Meg kej osles nQ~ Fvekees Fme Denle cege (veive cege) ceW
mJeeb lees[kej heue Keeles, heeveer heerles osKekej JeveosJelee kenles nQns De%eeefveeeW! en efoiecyej cege meJe&es nw~ Dejnble (leerLekej) leLee eeJeleea kes Yeer OeejCe kejves
eesie nw Fmes legce ueesie keelejlee kee mLeeve cele yeveeDees~ Fme cege ceW legce ueesie mJeeb Deheves neLe mes heue cele
lees[es Deewj leeueeye Deeefo kee Deeemegke heeveer cele heerDees~
JeveosJelee kes Ssmes Jeeve megvekej es ueesie efoiecyej Jes<e ceW Ssmee kejves mes [j peeles nQ~ leye Jes oerve ese

66 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

Jeeues meeOeg Ye neskej Deveske Jes<e OeejCe kej uesles nQ~ Je=#eeW kes Jeukeue OeejCe kej heue Keeves ueieles nQ Deewj
leeueeye kee heeveer heerves ueieles nQb~ efkeleves ner ueesie peerCe&-MeerCe& uebieeser henvekej Deheveer Fevegmeej keee& kejves ueieles nQ~
efkeleves ner ueesie Mejerj kees Yemce mes ueheskej peeOeejer nes peeles nQ, efkeleves ner Ske oC[ kees Deewj efkeleves ner leerve oC[
kees OeejCe kejves Jeeues meeOeg yeve peeles nQ~ Fme ekeej Deveske Jes<e OeejCekej Jeve ceW nesves Jeeues euehe Jee, mJe
peue Deewj kevocetue Deeefo kes eje yengle mecee leke Dehevee peerJeve efveJee&n kejles jnles nQ~ es ueesie Yejle cenejepe kes
[j mes Deheves-Deheves veiej ve peekej JeneR Jeve ceW Peesheef[eeB yeveekej jnves ueieles nQ~
es ueesie heeKeC[er lehemJeer lees yeves ner Les, Gmeer ceW efkeleves ner heefjeepeke nes peeles nQ~ leerLekej $e+<eYeosJe kee
ner heeslee cejerefe kegceej Yeer heefjeepeke neskej eesieMeee Deewj meebKeMeem$e kee Gheos Me oskej Gvekes eeej ceW
DeeCeer yeve peelee nw~ es efceLeecele keer eheCee kejkes efceLeelJe keer Je=ef kejles ngS Yeer peue Deewj hetueeW kes
Ghenej mes YeieJeeve $e+<eYeosJe kes ejCeeW keer hetpee kejles nQ keeeWefke mJeebYet $e+<eYeosJe kees es[kej es Deve
efkemeer osJelee kees veneR ceeveles nwb~
YeieJeeve Oeeve ceW Ke[s nQ~ Fmeer yeere ceW cenejepe ke, ceneke kes veefce-efJeveefce veece kes oes jepeheg$e
JeneB Dee peeles nQ, Jes yengle ner megkegceej Deewj leCe nQ~ oesveeW ner Yeefe mes efveYe&j nes YeieJeeve kes ejCeeW ceW vecemkeej
kej Gvekes ejCeeW ceW efuehe peeles nQ Deewj Oeeve ceW efJeIve kejles ngS eeLe&vee kejles nQns YeieJeved ! Deeheves Dehevee en meeceepe Deheves heg$e-heew$eeW kes efueS lees yeeB efoee nw efkevleg Deeheves nce
oesveeW kees lees Yeguee ner efoee~ ns mJeeefceved ! emeVe nesFS Deewj nce oesveeW kees Yeer Deye keg Yeesie meeceeer oerefpeS~
Fme ekeej es oesveeW jepekegceej eesefiejepe $e+<eYeosJe mes yeej-yeej Deeen kej jns nQ~ GvnW Gme mecee
Gefele-Devegefele kee keg Yeer Yeeve veneR nw~ es oesveeW ner peue, heg<he leLee DeIe& mes YeieJeeve keer Gheemevee Yeer kej
jns nQ Deewj Gvemes YeesieesheYeesie keer meeceeer ceeBie jns nQ~ es jepeheg$e YeieJeeve $e+<eYeosJe keer cenejeveer eMemJeleer
Deewj megvevoe kes YeeFeeW kes heg$e DeLee&led Gve jeefveeeW kes Yeleerpes Les~
YeieJeeve kes Oeeve ceW efJeIve [eueles ngS Gme mecee Dekemceeled OejCeWosJe kee Deemeve kecheeeceeve nes peelee
nw~ Jen Deheves DeJeefOe%eeve mes veefce-efJeveefce keer Fme ese kees peevekej JeneB Deelee nw Deewj eYeg kees megces meceeve
Deeue osKekej yeej-yeej Gvekeer eoef#eCee oskej vecemkeej kejlee nw hegve DeMe neskej Gve oesveeW kegceejeW mes
kenlee nwns leCe heg<eeW! keneB en Meevle leheesJeve Deewj keneB neLe ceW MeeeW kees efueS ngS legce oesveeW jepekegceej?
Denes! en Yeesie ye[s ner efvevoveere nQ pees Deeesie mLeeve ceW Yeer eeevee kejeles nQ~ osKees, es eYeg lees meJe& jepe kes
YeesieeW kees es[kej Deheveer DeelcemeeOevee kej jns nQ~ Deye es legcnW jepeue#ceer kewmes oWies? efpeme ekeej helLej kes
efMeKej hej keceue veneR Gieles, Jewmes ner Deye efveeLe cegefve mes legcnW Yeesie meeceepe veneR efceueWies Dele legcneje eneB
Oejvee osvee JeLe& nw~ legce oesveeW YeesieeW kes Fgke nes Dele Yejle keer Gheemevee kejves kes efueS GvneR kes heeme peeDees~
Jen meceed nw, Jener legcnejer Fe hetjer kejsiee~
en efMe#ee megveles ner oesveeW kenles nQDeness ! nceejs keee& ceW Deehe keeeW yeesue jns nQ, Deehe eneB mes egheeehe eues peeFS~ Fme efJe<ee ceW eesie
DeLeJee Deeesie nce ueesie mJeeb peeveles nQ~ ieg-YeieJeeve $e+<eYeosJe kees emeVe kejvee meye peien Gece ner nw~
Fvekeer emeVelee mes Yeuee Ssmeer keee Jemleg nw, pees ve efceue mekes~ Deehe pees meceed Yejle kes heeme peeves keer meueen

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 67

os jns nQ mees keneB leke "erke nw? Yeuee keewve Ssmee yegefceeve nw, pees keuheJe=#e kees es[kej meeceeve Je=#e keer mesJee
kejsiee?.....
Fme ekeej veefce-efJeveefce kes DeefYeceeve Yejs Jeeve kees megvekej Deewj Gvekeer YeieJeeve ceW DeieeOe Yeefe osKekej
OejCeW ceve ceW efJeeej kejlee nwes ceneheg<e YeieJeeve mes ner Yeesie eenles nQ lees meecege ceW YeieJeeve keer Yeefe Yeuee keee veneR os mekeleer
nw? FvnW efJepeeeOe& heJe&le hej ues peekej JeneB kee jepee yevee osvee eeefnS~
hegve Jen Deheves he kees eie kej kenlee nwDenes! legce oesveeW leCe neskej Yeer Je= kes meceeve nes Deewj eYeg kes mees Yee nes~ osKees, cesje veece
OejCeW nw~ ceQ heeleeueueeske ceW jnves Jeeuee nttB Deewj $e+<eYeosJe kee efkebkej ntB~ YeieJeeve ves ner cegPes Dee%ee oer nw efke
es oesveeW kegceej ye[s ner Yee nQ Dele Fvekeer Fevegmeej FvnW Yeesiemeeceeer mes ege kejes~ FmeefueS ceQ eneB Deeee
ntB Dele Deehe eYeg keer Dee%ee ueskej cesjs meeLe euees~ ceQ legcnW eYeg kes eje yeleueeS ngS Fefle mLeeve hej ues
euetBiee~
Flevee megveles ner oesveeW kegceej emeVe nes peeles nQ Deewj OejCeW GvnW DeekeeMeceeie& mes Deheves meeLe efJepeeeOe&
heJe&le hej ues peekej JeneB keer MeesYee efoKeeles ngS kenlee nwen efJepeeeOe& heJe&le 50 eespeve (504000200000 ceerue) eew[e nw~ 25 eespeve (254000
100000 ceerue) TBee nw leLee hetJe&-heefece ceW ueJeCe meceg kees mheMe& kejlee ngDee Glevee ner uecyee nw~ en Fme
pebyeterhe kes Yejle#es$e kes "erke yeere ceW efmLele nw~ FmeceW leerve keveer nQ~ Yetefceleue mes 10 eespeve Thej peekej
Devoj 10 eespeve ienjer eLece keveer nw~ en keveer oef#eCe Deewj Gej oesveeW lejhe nQ hegve 10 eespeve Thej
peekej 10 eespeve Devoj ner otmejer keveer nw~ Fmekes Thej 5 eespeve peekej le=leere keveer nw, en keveer Yeer
10 eespeve eew[er nw~ Fmekeer eLece keveer hej lees efJeeeOej veieefjeeB nQ~ otmejer keveer hej DeeefYeeesie peeefle kes
osJeeW kes YeJeve yeves ngS nQ Deewj leermejer keveer hej veJe ket nQ~ es ket 6-1/4 eespeve eew[s, Fleves ner TBes leLee
Ieles ngS DeeYeeie ceW keg DeefOeke 3 eespeve eew[s nQ~ FveceW mes Dee" keteW hej lees osJeeW kes YeJeve yeves ngS nQ Deewj
hetJe& efoMee kes ket hej Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ~ en heJe&le eeBoer kes meceeve nw Dele Fmes jpeleeeue Yeer kenles nQ~
Flevee kenles ngS en OejCeW GvnW meeLe ueskej Fme heJe&le keer henueer keveer hej Glejlee nw Deewj efJeeeOejeW
keer veieefjeeW kees efoKeeles ngDee kenlee nwns kegceej! megvees, Fme oef#eCe esCeer hej efJeeeOejeW kes jnves kes efueS Deke=ef$ece-DeveeefoefveOeve 50
veieefjeeB nQ Gvekes veece ece mes Fme ekeej nQ-1. efkeVeeefcele 2. efkeVejieerle 3. vejieer le 4. yengkeslegke
5. hegC[jerke 6. efmebnOJepe 7. eslekesleg 8. ie[OJepe 9. eereYe 10. eerOej 11. ueesneie&ue 12. Deefjbpeeveiej
13. Jeeeie&ue 14. Jeee{e 15. efJeceese 16. hegjbpee 17. MekecegKeer 18. elegceg&Keer 19. yengcegKeer
20. Dejpemkee 21. efJejpemkee 22. jLevethegjeeJeeue 23. cesKeueee 24. #escehegjer 25. Dehejeef pele
26. keeceheg<he 27. ieieveejer 28. efJeveeejer 29. eehegj 30. mebpeebleer 31. peebleer 32. efJepeee
33. Jewpeebleer 34. #escebkej 35. eveYe 36. metee&Ye 37. jefleket 38. efe$eket 39. ceneket 40. nsceket
41. cesIeket 42. efJeefe$eket 43. JeweJeCeket 44. mete&hegj 45. ebhegj 46. efveleeseesefleveer 47. efJecegKeer
48. efveleJeeefnveer 49. megcegKeer Deewj 50. heefecee~

68 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

Fmeer ekeej GejesCeer ceW 60 veieefjeeB nQ efpevekes veece-1. Depeg&veer 2. JeeCeer 3. kewueeMeJeeCeer
4. efJeegleYe 5. efkeueefkeue 6. et[eceefCe 7. MeefMeeYee 8. JebMeeue, 9. heg<heet[, 10. nbmeieYe& 11. yeueenke
12. efMeJebkej 13. eernce& 14. ecej 15. efMeJecebefoj 16. Jemegcelke 17. Jemegceleer 18. efmeeLe&ke
19. efMeJecebefoj 20. keslegceeuee 21. megjWkeeble 22. ieievevebove 23. DeMeeskee 24. efJeMeeskee 25. JeerleMeeskee
26. Deuekee 27. efleuekee 28. Decyejefleueke 29. cebefoj 30. kegcego 31. kegbo 32. ieieveJeuueYe
33. egefleueke 34. Yetefceefleueke 35. iebOeJe&hegj 36. cegeenej 37. efveefce<e 38. DeefivepJeeue 39. cenepJeeue
40. eerefvekesle 41. pee 42. eerefveJeeme 43. ceefCeJee 44. Yeee 45. YeJevebpee 46. iees#eer j 47. hesve
48. De#eesce 49. efieefjefMeKej 50. OejCeer 51. OeejCe 52. ogie& 53. ogOe&j 54. megoMe&ve 55. cens vhegj
56. efJepeehegj 57. megiebefOeveer 58. Jeehegj 59. jlveekej 60. evhegj~
es oef#eCe Deewj Gej esCeer keer 5060110 veieefjeeB nQ~ FveceW mes eleske veiejer leerve-leerve heefjKeeDeeW mes
efIejer ngF& nw~ es heefjKeeSB megJeCe&cee FeW mes efveefce&le Deewj jlveceeer hee<eeCeeW mes pe[er nQ~ FveceW Thej leke mJe
peue Yeje ngDee nw efpeveceW ueeue, veerues, meheso keceue hetue jns nQ~ Gmekes yeeo Ske kees nw pees 6 Oeveg<e
(6424 neLe) TBee Deewj 12 Oeveg<e (12448 neLe) eew[e nw~ Fme Oetefuekees kes Deeies Ske hejkeese
nw en 12 Oeveg<e (12448 neLe) eew[e Deewj 24 Oeveg<e (24496 neLe) TBee nw~ en hejkeese Yeer
megJeCe& keer FeW mes Jeehle Deewj jlvecee hee<eeCeeW mes ege nw~ Fme hejkeess hej DeeefuekeeDeeW keer hebefeeeB nQ~ Fve
DeeefuekeeDeeW kes yeere-yeere ceW ieeshegj ej nQ Deewj Gve hej jlveeW kes leesjCe ueies ngS nQ~ ieeshegj Deewj DeeefuekeeDeeW
kes yeere ceW yegjpe yeves ngS nQ~ Fme ekeej heefjKee, (KeeF&) kees Deewj hejkeess mes efIejer ngF& es veieefjeeB 12 eespeve
uecyeer Deewj 9 eespeve eew[er nQ~ Fve meYeer veieefjeeW kee cegKe hetJe& efoMee keer Deesj nw~ Fve veieefjeeW ceW mes eleske
veiejer ceW Ske npeej eewke nQ, yeejn npeej ieefueeeB nQ Deewj ess-ye[s meye efceueekej Ske npeej ojJeepes nQ~ Fve
veieefjeeW kes jepeYeJeve Deeefo kee JeCe&ve yengle megvoj nw~ Fve veieefjeeW kes eefle 1-1 kejes[ ieeBJeeW keer mebKee nw
leLee Kes, ce[cye Deeefo keer jevee pegoer-pegoer nQ~
ns jepekegceejeW! Deye ceQ legcnW en yeleueelee ntB efke eneB kes ceveg<e kewmes nQ? Fve ceveg<eeW kees Me$eg jepeeDeeW
mes leere Yee veneR neslee nw, ve eneB Deefle Je<ee& nesleer nw Deewj ve DeveeJe=ef-Dekeeue ner he[lee nw~ eneB hej ogefYe&#e,
F&efle, Yeerefle Deeefo kes ekeeshe Yeer veneR nesles nQ~ eneB hej elegLe&keeue kes Deeefo mes Deble leke heefjJele&ve neslee nw1~
DeefYeeee en nw efke eneB Yejle#es$e kes Deee&Keb[ ceW peye DeJemeefhe&Ceer kee elegLe&keeue eejbYe neslee nw Gme mecee
ceveg<eeW keer TBeeF& 500 Oeveg<e (2000 neLe) Deewj Glke= Deeeg Ske kejes[ Je<e& hetJe& keer nesleer nw hegve IelesIeles elegLe& keeue kes Deble ceW Mejerj keer TBeeF& 7 neLe keer Deewj Deeeg meew Je<e& keer nes peeleer nw~ Ssmes ner Fve
efJepeeeOe& heJe&le kes efJeeeOejeW ceW elegLe&keeue kes Deeefo ceW Glke= TBeeF& 500 Oeveg<e Deewj Glke= Deeeg 1 kejes[
Je<e& hetJe& leke jnleer nw hegve Ieles-Ieles peye eneB Deee&Keb[ ceW elegLe&keeue kee Deble Dee peelee nw, leye JeneB hej
peIeve TBeeF& 7 neLe Deewj Deeeg 100 Je<e& cee$e ner jn peeleer nw~ eneB hebece Deewj "e keeue nesves leke leLee
yeeo ceW Yeer "e, hebece keeue Jeleerle nesves leke ener peIeve JeJemLee yeveer jnleer nw~ peye eneB Deee&KeC[ ceW
Glmeefhe&Ceer kes elegLe& keeue ceW TBeeF& 7 neLe Deewj Deeeg 100 Je<e& mes ye{vee Meg nesleer nw leye JeneB Yeer ye{lesye{les eneB kes elegLe& keeue kes Deble ceW JeneB keer TBeeF& Deewj Deeeg yejeyej Glke= eceeCe nes peeleer nw~
1. eejbYes eeheJeiex e lege&keeueme ee efmLeefle~ ceneYeejleJe<exefmceved vee$eeslke<ee&heke<e&le~~9~~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 69

leYeer lees eneB Deee&Keb[ kes eeJeefle&eeW kes efJeJeen mebyebOe JeneB mes nesles nQ~ etBefke Gme-Gme mecee Fme
Deee&Keb[ kes meceeve ner JeneB kes efJeeeOejeW keer Deeeg, TBeeF& Deeefo jnleer nQ~
Yejle-SsjeJele #es$eeW kes efJepeeeOeeX keer efJeeeOej esefCeeeW ceW leLee eneR kes cuesKeb[eW ceW en elegLe& keeue
keer Deeefo mes Devle leke kee heefjJele&ve ceevee ieee nw~ Deve$e efJeosn #es$e kes Deee&Keb[eW ceW meoe Ske meer JeJemLee
jnves mes JeneB kes efJepeeeOeeX keer efJeeeOej esefCeeeW Deewj cuesKeb[eW ceW Yeer heefjJele&ve veneR nw~ JeneB elegLe&keeue kes
eejbYe pewmeer JeJemLee ner meoe keeue jnleer nw~
eneB efJeeeOej veieefjeeW ceW kece&Yetefce keer JeJemLee jnleer nw~ Je<ee&, meoea, ieceea Deeefo $e+legDeeW kee heefjJele&ve
jnlee nw leLee Deefme, ceef<e, ke=ef<e, JeeefCepe, efMeuhe Deewj keuee Fve n keceeX mes DeepeerefJekee eueleer nw~ Deee&Keb[
keer kece&Yetefce mes eneB hej en Ske efJeMes<elee DeefOeke nw efke eneB ceveg<eeW kees ceneefJeeeSB Gvekeer Fevegmeej heue
efoee kejleer nQ~ es efJeeeSB oes ekeej keer nQ-1. kegue ee peeefle he#e kes Deeefele 2. meeefOele~ henues ekeej keer
efJeeeSB ceelee DeLeJee efhelee keer kegue hejbheje mes ner eehle nes peeleer nQ leLee otmejer efJeeeSB elvehetJe&ke DeejeOevee
kejves mes eehle nesleer nQ~ efJeeeefme kejves Jeeues ceveg<e efmeeeleve ceW ee Gmekes meceerhe DeLeJee erhe, heJe&le ee
veoer kes efkeveejs Deeefo efkemeer Yeer heefJe$e mLeeve ceW heefJe$e Jes<e OeejCe kej yeeee&ele kee heeueve kejles ngS efJeee
DeefOeelee osJelee keer hetpee kejles nQ hegve efvelehetpeehetJe&ke cenesheJeeme OeejCe kej Gve efJeeeDeeW keer (Keemeceb$eeW
keer) DeejeOevee kejles nQ~ Fme lejn efvelehetpee, leheejCe, peehe Deewj nesce Deeefo mes Jes e%eefhle Deeefo ceneefJeeeSB
efme nes peeleer nQ~ efJeeeDeeW kes yeue mes es efJeeeOej ueesie DeekeeMeceeie& ceW efJeejCe kejles ngS Deveske Deke=ef$ece
ewleeueeeW kes oMe&ve, hetpeve kee hegCe ueeYe efueee kejles nQ~
Fme ekeej efJemleej mes efJepeeeOe& heJe&le kee JeCe&ve kejkes OejCesv Fve oesveeW kes meeLe oef#eCeesCeer keer 22JeeR
veiejer jLevethegj eeJeeue ceW eJesMe kejlee nw~ JeneB hej oesveeW kees efmebnemeve hej efye"ekej meYeer efJeeeOej jepeeDeeW
kees yegueekej kenlee nwns efJeeeOejeW! megvees, es legcnejs mJeeceer nQ~ kece&Yetefceheer peieled kees GlheVe kejves Jeeues peieodieg eerceeved
YeieJeeved $e+<eYeosJe ves Deheveer mecceefle mes Fve oesveeW kees eneB Yespee nw FmeefueS Deehe meye ueesie esce mes cemleke
Pegkeekej Fvekeer Dee%ee heeueve kejes~ Deye Fvekee jepeeefYe<eske kej Fvekes cemleke hej jepehe yeeBOees~
Flevee kenkej efJeeeOejeW kes meeLe OejCesv mJeeb ye[s Deeoj mes megJeCe& kes ye[s-ye[s keueMeeW mes Fve oesveeW
kee jepeeefYe<eske kej oslee nw hegve Fve oesveeW kees ieebOeejheoe Deewj heVeieheoe veece keer efJeeeDeeW kees oskej efJeeeOejeW
mes kenlee nwes veefce cenejepe oef#eCeesCeer kes mJeeceer nQ Deewj es efJeveefce cenejepe GejesCeer kes DeefOeheefle nQ~ ns
efJeeeOejeW! Deye Deehe Fvekes DevegMeemeve ceW jnles ngS Deheves DeYegoeeW kee DevegYeJe kejes~ Flevee kenkej OejCesv
Deheves mLeeve hej euee peelee nw~ leye hegve efJeeeOej jepejieCe Deveske Yeesiemeeceeer, jlveeW kes Ghenej Deeefo YeW
kejles ngS Fve oesveeW kee yengle ner mecceeve kejles nQ~ Deeeee& kenles nQosKees, keneB Fve veefce, efJeveefce kee pevce eneB YetefceieeseefjeeW ceW Deewj keneB efJeeeOejesefCeeeW kee DeeefOehele?
Denes! YeieJeeved keer Yeefe keer efkeleveer ceefncee nw efke pees De%eevehe mes keer ieF& Leer, keuheJe=#e kes meceeve Gece
heue osves Jeeueer nes ieF&~ Fmemes en mhe nes peelee nw efke YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Gheemevee keYeer Yeer efve<heue
veneR pee mekeleer nw~

70 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

(18)
peieodieg leerLekej $e+<eYeosJe efpevecegge mes eesie OeejCekej Deepe n ceeme hetCe& kej eg kes nQ, Deye
mebeceheer ee$ee keer efmeef kes efueS Mejerj keer efmLeefle eenves Jeeues cegefveeeW kees efveoex<e Deenej efJeefOe yeleueeves kes
GsMe mes mJeeb Deenej nsleg efJenej kej jns nQ~ ceneeesefiejepe $e+<eYeosJe efpeme-efpeme Deesj keoce jKeles nQ JeneRJeneR kes ueesie emeVe neskej ye[s Deeoj kes meeLe GvnW eCeece kejles nQ~ efkeleves ner ueesie kenles nQns osJe! emeVe nesFes Deewj keefnes, keee keece nw ?
efkeleves ner ueesie YeieJeeve kes heers-heers eueves ueieles nQ~ Deve efkeleves ner ueesie yengcetue jlve ueekej
ceneeesieer kes meeceves jKeles nQ Deewj kenles nwW ns osJe! emeVe nesFes Deewj nceejer Fme hetpee kees mJeerke=le keerefpeS~ efkeleves ner ueesie veevee ekeej kes
heoeLe& Deewj Deveske meJeeefjeeWs kees ueskej eYeg kes mevcegKe Deeles nQ Deewj kenles nQns veeLe! FvnW enCe keerefpeS~
efkeleves ner ueesie Jee, DeeYet<eCe, ievOe, ceeuee Deeefo meeceeer ueskej Deeles nQ Deewj efveJesove kejles nQeYees! FvnW OeejCe keerefpeS~
efkeleves ner De%eeveer ueesie megvoj Deewj eewJevemecheVe keveeDeeW kees ueekej leerLekej $e+<eYeosJe kes meeceves
Ke[er kej osles nQ~ efkeleves ner ueesie Des-Des Deemeve Deewj Yeespeve keer meeceeer ueekej neLe pees[kej
eeLe&vee kejles nQeYees! Fme Deemeve hej efJejeefpeS Deewj Yeespeve enCe kej nceW ke=leeLe& keerefpeS~
leerLekej osJe Deheveer eee& ceW efJeIve peevekej Deeies ye{ peeles nQ~ ueesie efvejeMe nes Ke[s-Ke[s osKeles jn peeles
nQ~ YeieJeeve kes DeefYeeee kees peeveves ceW DemeceLe& ngS ueesie Deye keee kejvee eeefnS? Ssmee meeseles ngS DeeBKeeW
mes DeeBmet [eueles ngS efevleemeeiej ceW [tye peeles nQs~ efkeleves ner ueesie Deheves heg$e, eer Deeefo heefjJeej kees ueekej
iegosJe kes ejCeeW ceW he[ peeles nQb~ eesefiejepe keg #eCe Ke[s jn peeles nQ hegve ueesieeW kes nles ner Deeies efJenej kej
peeles nQ~ Fme ekeej Deeee&keejer iet{eee& mes Glke= eee& kejles ngS leerLebkej $e+<eYeosJe kes n cenerves Deewj
Jeleerle nes peeles nQ~ Fme lejn Ske Je<e& hetCe& nes peeves kes yeeo es cenecegefve kegpeebieue osMe kes DeeYet<eCe Ssmes
nefmleveehegj veiej kes meceerhe hengBeles nQ~ Gme mecee Gme veiej kes Meemeke jepee meesceeYe Deewj YeeF& eseebmekegceej
Les~ leYeer jeef$e kes efheues Yeeie ceW jepekegceej eseebme kees Gece-Gece meele mJehve efo KeeF& osles nQ~ eele G"kej
efvele efeee mes efveJe=e nes eseebmekegceej jepemeYee ceW Deheves Deepe meesceeYe kes mevcegKe efJeveehetJe&ke Gve mJehveeW
kees kenles nQns Deepe! Deepe jeef$e kes efheues enj ceW ceQves Gece meele mJehve osKes nQ~ jepee meesceeYe GlkeC"e
hetJe&ke hetles nQns yebOegJej! Jes keee-keee nQ?
eseebmekegceej kenles nQeLece mJehve ceW ceQves DeefleMee TBee megJeCe&cee megcesheJe&le osKee nw~ otmejs mJehve ceW efpemekeer MeeKeeDeeW
kes DeeYeeie hej DeeYet<eCe ueke jns nQ, Ssmee keuheJe=#e osKee nw~ leermejs mJehve ceW efmebn, eewLes mJehve ceW yewue,

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 71

heeBeJes mJehve ceW mete& Deewj evcee, "s mJehve ceW uenjeW Deewj jlveeW mes megMeesefYele meceg leLee meeleJeW mJehve ceW
De cebieueJeeW kees neLeeW ceW OeejCe efkeS Jeblej osJeeW kees osKee nw~
Flevee megvekej jepee meesceeYe jepehegjesefnle keer Deesj osKeles nQ~ leYeer mebkesle heekej hegjesefnle cenejepe efveJesove
kejles nQns jepeved ! ns cenevegYeeJe! mJehve ceW megcesheJe&le kes osKeves mes en eie neslee nw efke pees megces kes meceeve
DeefleMee GVele nw Deewj megces heJe&le hej ner efpemekee DeefYe<eske ngDee nw Ssmee keesF& osJe Deepe DeJeMe ner Deheves Iej
hej Deeesiee Deewj es Deve n mJehve Yeer GvneR kes iegCeeW keer GVeefle kees metefele kejles nQ~ Deepe Gve ceneheg<e kes
eesie keer ieF& efJevee mes nce ueesieeW kes ceneve hegCe kee Goe nesJesiee~ ns kegceej! Deepe nce ueesie peieled ceW ye[er
Yeejer eMebmee, eefmeef Deewj ueeYe mecheefe kees eehle kejWies~
Flevee megvekej jepee meesceeYe Deewj eseebmekegceej n<e& mes jesceebefele nes peeles nQ hegve oesveeW YeeF& mJehve keer
Deewj leerLekej hejceosJe keer eee& kejles ngS yew"s ner Les efke Fleves ceW ner eesefiejepe leerLekej $e+<eYeosJe nefmleveehegj
ceW eJesMe kejles nQ~ Gme mecee cenecegefve kes oMe&veeW keer Fe mes Iej-Iej mes efvekeuekej Deekej Skeef$ele ngS
pevemecegoee kee yengle Yeejer keesueenue Meg nes peelee nw~ keesF& kenlee nwDeeefokelee& leerLekej $e+<eYeosJe nce ueesieeW kee heeueve kejves kes efueS eneB DeeS nQ, euees, peuoer euekej
Gvekee oMe&ve kejW Deewj YeefehetJe&ke Gvekes ejCeeW keer hetpee kejW~
efkeleves ner ueesie ken jns nQmeveeleve YeieJeeve kesJeue nce ueesieeW hej Devegen kejves kes efueS ner Jeve eosMe mes Jeeheme ueews nQ~
keesF& kenlee nwosKees-osKees, efpevekee Mejerj megJeCe& kes meceeve eceke jne nw Deewj pees megcesheJe&le kes meceeve DeefleMee
TBes nQ Ssmes leerLekej $e+<eYeosJe FOej ner eues Dee jns nQ~
keesF& kenlee nwmebmeej kee keesF& Ske efheleecen nw Ssmee nce ueesie kesJeue keeveeW mes megveles Les, Denes! Deepe nce ueesie Ssmes
meveeleve efheleecen kee ele#e DeeBKeeW mes oMe&ve kej jns nQ~ nce ueesie efkeleves YeeieMeeueer nQ!
keesF& kenlee nwDenes! ye[s Deeee& keer yeele nw efke es leerve ueeske kes mJeeceer YeieJeeve $e+<eYeosJe mecemle jepe-JewYeJe kee
leeiekej hetCe& efoiecyej neskej Deepe Dekesues ner Fme he=LJeerleue hej efJeejCe kej jns nQ~
keesF& eer Deheveer oemeer mes kenleer nwns ceeB! ues let yeeueke kees otOe efheuee os, ceQ YeieJeeve kes ejCeeW kee oMe&ve kejves pee jner ntB~
otmejer keesF& ceefnuee ken jner nwns meefKe! mveeve Deewj eb=ieej keer meeceeer otj ne, peuoer eue, osKe, YeieJeeve leerLekejosJe eneB heOeej
egkes nQ~
Gmeer meceeceQ henues hengBetB, ceQ henues hengBetB Fmeer nes[ ceW Oekekee-cegkekeer kejles ngS efJeMeeue pevemecegoee kee yengle
ye[e keesueenue megveeF& he[lee nw~ leerLekej hejceosJe Deheveer iet{eee& mes jepeceefvoj keer Deesj Dee jns nQ~ osKekej

72 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

efmeeLe& veeceke ejheeue MeerIe ner Deekej jepee meesceeYe Deewj eseebme kes mevcegKe neLe pees[kej efveJesove kejlee nwns jepeeefOejepe! YeieJeeve $e+<eYeosJe FOej ner Dee jns nQ~ megveles ner ceneve n<e& mes hegueefkele ngS oesveebW YeeF&
Deheves Devlehegj, mesveeheefle Deeefo kes meeLe G" Ke[s nesles nQ Deewj jepecenue kes DeeBieve leke yeenj Dee peeles nQ~ otj
mes Deeles ngS eYeg kees osKekej oesveeW neLe pees[kej veceerYetle nesles ngS YeefehetJe&ke Deewj Deeies ye{kej ceneeesefiejepe
kes ejCeeW ceW vecemkeej kejles nQ hegve YeieJeeve keer leerve eoef#eCee osles nQ Deewj Ske #eCe kes efueS meeseles nQ efkeDeye nceeje keee kele&Je nw?
efke lel#eCe ner jepekegceej eseebme kees peeeflemcejCe nes peelee nw~ GvnbW Deheves Fme YeJe mes Dee"JeW YeJe
hetJe& ceW jepee JeepebIe keer jeveer eerceleer keer heee&e ceW meeLe-meeLe cegefveeeW kees efoS ieS Deenejoeve keer meejer
efJeefOe mcejCe ceW Dee peeleer nw~ cegefveeeW kees Deenej osves kee eelekeeue kee en Gece mecee nw~ Deenej osves
kes hetJe& veJeOeeYeefe kejveer nesleer nw~ Ssmee mcejCe kej jepee eseebme eesefiejepe $e+<eYeosJe keer veJeOee Yeefe
kejles nQeYeg kees he[ieenve kej GvnsW TBes mLeeve hej efJejepeceeve kejles nQ, eYeg kes ejCeeW kee e#eeueve kej Deheves
cemleke hej iebOeesoke ueieekej Dehevee peerJeve Oeve mecePeles nQ hegve DeJe mes hetpee kej eYeg kees vecemkeej
kejles nQ~ ns YeieJeved ! cesje ceve, Jeeve, keee Megef Deewj en Deenej Yeer Meg nw~
Ssmee efveJesove kej eYeg mes Deenej enCe nsleg eeLe&vee kejles nQ~ eesefiejepe $e+<eYeosJe Ke[s neskej Deheves oesveeW
kejhegeW kees hee$e yevee uesles nQ~ leye jepee meesceeYe, jeveer ue#ceerceleer Deewj jepee eseebme kegceej ye[er Yeefe mes eYeg
kes Debpeefueheg ceW F#egjme kee Deenej osles nQ~ Gmeer mecee DeekeeMe mes osJeeW eje es[er ngF& jlveeW keer Je<ee& nesves
ueieleer nw~ veevee JeCe&ceeer megiebefOele heg<he yejmeves ueieles nQ~ veevee ekeej kes Gece yeepes yepeves ueieles nQ~ cebo-megiebOe
nJee eueves ueieleer nw Deewj osJeieCe Oeve en oeve, Oeve en hee$e Deewj Oeve oelee Ssmes MeyoeW mes DeekeeMe kees
cegKeefjle kej osles nQ~ Deenej kes mecee osJeeW eje efkees iees es heeBe DeefleMee hebeeee& kenueeles nQ~ jepee
eseebme eYeg kees Deenej osves ceW ceive nQ, osJeieCe n<e& mes efJeYeesj nes hebeeee& Je=ef kej jns nQ~ jepe-heefjJeej, ceb$eer
Deeefo yengle mes YeJepeerJe DeYetlehetJe& oeveefJeefOe kees osKekej YeeJe efJeYeesj nes jns nQ meYeer meeefleMee hegCe kee mebee
kej jns nQ~
eesefiejepe leerLekej $e+<eYeosJe Deenej enCe kejves kes Deveblej hegve Jeve keer Deesj eues pee jns nQ~ oesveeW YeeF&
Yeer yengle keg otj leke YeieJeeve kes heers-heers peeles nQb hegve Deheves heefJe$e oe ceW peieodieg keer cetefle& mLeeefhele
efkees ngS GvneR kes iegCeeW keer keLee kejles ngS Jeeefheme Deheves cenue ceW Dee peeles nQ~
meYeer heefjpeve Deewj hegjpeve kegletnue mes Yejs ngS JeneB Deekej jepee eseebme kees eejeW lejhe mes Iesj uesles nQ
Deewj yengle ekeej mes Gvekeer eMebmee kejles ngS Yeer Deheves Deehe ceW le=hle veneR nes jns nQ~ DeeBieve ceW Deewj ye[er-ye[er
ieefueeeW ceW peneB-leneB efyeKejs ngS, ye[s-ye[s jlveeW kes mecetn kees Skeef$ele kejves Jeeues leLee meeOeejCe peve Deevebo kes
Deeflejske mes veee jns nQ~ Gme efove nefmleveehegj ceW ner veneR, meejs mebmeej cesW jepee eseebme kes eje efoes iees oeve keer
eMebmee nes jner nw~ Gmeer mecee osJeieCe Yeer Deeee& mes eefkele nesles ngS nefmleveehegj Deekej jepee eseebme keer Deeoj
YeeJe mes hetpee kejles nQ~
Gme Deenejoeve kes efove JewMeeKe Megkeuee le=leeree Leer, Gme efove jepee kes eneB F#egjme Deeefo Yeespeve Yeer De#ee
nes ieee Deewj jlveeW keer Je<ee& mes Yeer De#ee Yeb[ej Yej ieee Lee FmeefueS meYeer ueesie Gme efove kees De#ee le=leeree

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 73

kenves ueies~
meceed Yejle eeJeleea Yeer DeeesOee mes nefmleveehegj Dee peeles nQ Deewj ye[s Deeoj mes jepee eseebme keer eMebmee
kejles ngS Gvemes eMve kejles nQns kegJebMe efMejesceCes! kenes lees mener, legceves hetpe efhelee leerLekej $e+<eYeosJe kee en DeefYeeee kewmes peeve
efueee? Fme mebmeej ceW henues keYeer osKeves ceW veneR DeeF& Ssmeer Fme oeve keer efJeefOe kees Yeuee legceves kewmes peeve efueee
nw? ns jepekegceej eseebme! Deepe legce nceejs efueS YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meceeve ner hetpe nes iees nes~ ns oeveheles!
legce oeveleerLe& keer eJe=efe kejves Jeeues nes Deewj cenehegCeJeeved nes, FmeefueS ceQ legcemes en meye het jne ntB efke pees
mele nes, Jen cegPemes kenes~
Flevee megvekej emeVecevee eseebme kegceej kenles nQns meceed! ceQves pewmes ner ceneeesefiejepe $e+<eYeosJe kee oMe&ve efkeee, Jewwmes ner cegPes Fme YeJe mes Dee"JeW YeJe
hetJe& kee en Me mcejCe nes Deeee efke peye ceQ jeveer eerceleer Lee Deewj es eYeg $e+<eYeosJe cesjs heefle jepee JeepebIe
Les, nce oesveeW ves yengle ner Yeefe mes Deheves ner egieueheg$e, pees eejCe$e+efOeejer cenecegefve Les, Gvekees Deenejoeve
efoee Lee, Gme mecee pewmes veJeOeeYeefe Deeefo efJeefOe keer Leer, Jen meye cegPes mcejCe nes DeeF&~ Gmeer #eCe ceQves
YeieJeeve kees he[ieenve kej veJeOeeYeefe kejkes efJeefOeJeled F#egjme kee Deenej efoee nw~1
Flevee megvekej Yejle meceed yengle ner emeVe nesles nQ hegve jepekegceej eseebme mes kenles nQ-eseebme kegceej!
Deehe Deheves hetJe&YeJeeW kee efkebefeled efJemleej mes JeCe&ve keerefpeS, keeeWefke meYeer ueesie megveves kes efueS Glmegke nQ~

jepee eseebme eje Deheves hetJe&YeJeeW kee keLeve

Yejle meceed keer efpe%eemee osKekej eseebmekegceej Deheves peeeflemcejCe mes peeves ngS hetJe& YeJeeW kees megveeves ueies~
Jes yeesues-ns Yejle meceedd! megvees, ceQ Deehekees efJemleej mes megveelee ntB~
Fmeer pecyeterhe ceW megces kes hetJe& kes efJeosn kees hetJe&efJeosn kenles nQ~ GmeceW meerlee veoer kes Gej le hej eej
Je#eej Deewj leerve efJeYebiee veoer kes efveefcee mes Dee" osMe efJeYeeie nes iees~ Jes Ske-Ske osMe eneB kes Fme Yejle #es$e
kes efJemleej mes keF& iegves ye[s nQ~ Gvekes veece nQ-kee, megkee, cenekee, kekeeJeleer, DeeJelee&,
ueebieueeJelee&, heg<keuee Deewj heg<keueeJeleer~ eleske #es$e kee hetJee&hej efJemleej 2212-7/8 eespeve nw leLee oef#eCeGej uecyeeF& 16592-2/19 eespeve nw~ es elesske efJeosn osMe meceeve JeJemLee Jeeues nQ~
FveceW pees Dee"JeeB heg<keueeJeleer osMe nw, Jen Jeve, eece, veiej, Kes, keJe&, cebye, heeve, esCecegKe, ogie&DeJeer, Devlejerhe Deewj kegef#eJeemeesW mes meefnle leLee jlveekejeW mes Deuebke=le nw~ Fme osMe ceW deeveJeW kejes[ eece,
heenej npeej veiej, meesuen npeej Kes, eeQleerme npeej keJe&, eej npeej cebye, De[leeueerme npeej heeve,
efveveeveJes npeej esCecegKe, eewon npeej mebJeenve, DeeF&me npeej ogiee&Jeer, hheve Devlejerhe, meele meew
kegef#eefveJeeme Deewj yyeerme npeej jlveekej nesles nQ~2
1. leye mes ueskej Deepe leke Ske kees[e-kees[er meeiej mes Yeer DeefOeke keeue Jeleerle nes egkee nw Deewj Deepe leke Yeer meYeer
ueesie Fme JewMeeKe megoer leerpe kees De#eele=leeree kes veece mes peeveles nQ leLee Yeeefeke ueesie Deenejoeve keer ceefncee kees Yeer yeKeeveles
nQ~ Fme heefJe$e efoJeme ceW efyevee cegntle& hets ner npeejeW efJeJeen mebheVe nesles nQ~ DeieefCele ie=n-eJesMe Deeefo ceebieefueke keee& mebheVe
efkees peeles nQ Deewj Fmes meJe&es cegntle& ceevee peelee nw~ 2. eqleueeseheCCeefe, DeefOekeej 4~

74 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

eneB heg<keueeJeleer osMe kes yeereeW-yeere 50 eespeve efJemle=le, 2212-8/7 eespeve uecyee efJepeeeOe& heJe&le nw~
FmeceW leerve keveer nQb~ eLece keveer hej efJeeeOej ceveg<e jnles nQ, otmejer keveer hej DeeefYeeesie peeefle kes osJeeW kes
YeJeve nQ Deewj leermejer keveer hej 9 ket nQ~ FmeceW Ske ket hej efpevecebefoj leLee Mes<e Dee" keteW hej osJeeW kes
YeJeve nQ~
veerue heJe&le keer leuener ceW oes kegC[ yeves ngS nQ, efpevemes iebiee-efmevOeg veoer efvekeuekej efJepeeeOe& keer ieghee
ceW eJesMe kej Fme #es$e ceW yenleer ngF& meerlee veoer ceW eJesMe kej peeleer nQ~ Fme efveefcee mes eneB Yeer Yejle#es$e
kes meceeve n KeC[ nes peeles nQ~ efpemeceW mes veoer kes lejhe kee ceOe kee Deee&KeC[ nw Deewj Mes<e heeBe
cuesKeC[ nQ~
Fme Deee&KeC[ kes "erke yeere ceW hegC[jerefkeCeer veece keer veiejer nw~ Fmekes yeenj eles ke efoMee ceW
360 JeveKeC[ nQ efpeveceW meoe heue-hetueeW mes MeesYee yeveer jnleer nw~
en veiejer veJe eespeve efJemle=le Deewj yeejn eespeve uecyeer nw~ Fmekes eejeW lejhe megJeCe& eekeej-hejkeese
nw hegve hejkeess kees Iesjkej efJemle=le Keeeflekee-KeeF& nw~
en eeJeleea Deeefo ceneheg<eeW keer jepeOeeveer jnleer nw~ Fme veiejer ceW Ske npeej ieeshegjej, heeBe meew #eg
ej, yeejn npeej JeerefLeeeB Deewj Ske npeej eleg<heLe nQ~ JeneB megJeCe&, eJeeue, mheefke, cejkele Deeefo mes efveefce&le
megvoj-megvoj cenue yeves ngS nQ~
Fme Deee&KeC[ ceW ceveg<eeW keer Glke= DeJeieenvee 500 Oeveg<e nw Deewj Glke= Deeeg keesef hetJe& Je<e& keer nw~
eneB Fv, OejCesv Deewj eeJeefle&eeW mes Yeer vecemke=le leerLekej YeieJeeve nesles jnles nQ~
ieCeOej osJe, Deveieej cegefve, kesJeueer cegefve, eejCe$e+efOeejer cegefve Deewj eglekesJeueer Yeer efJenej kejles jnles nQ~
cegefve-Deeefe&kee Deewj eeJeke-eeefJekee kee elegefJe&Oe mebIe peneB meJe&oe efJeejCe kejlee ner jnlee nw~
n KeC[ hej DevegMeemeve kejves Jeeues eeJeleea, ef$eKeC[eefOeheefle veejeeCe, eefleveejeeCe Deewj yeueYe Yeer
pevce uesles nQ~
Fmeer heg<keueeJeleer efJeosn#es$e kes Deee&KeC[ ceW Ske GlheueKeske veece kee veiej nw~ Gme veiejer kes jepee
Jeeyeeng keer jeveer JemegvOeje ves heg$e kees pevce efoee~ Gmekee veece JeepebIe jKee ieee Deewj ceQ hegC[jerefkeCeer
jepeOeeveer kes eeJeleea Jeeoble keer kevee eerceleer Leer, mees cesje efJeJeen Fve JeepebIe kes meeLe mecheVe ngDee~ nce
oesveeW kee yengle mee mecee megKehetJe&ke efvekeue peeves kes yeeo Ske mecee hegC[jerefkeCeer veiejer mes efJeeeOej Ske efheejs ceW
yebo he$e ueskej DeeS~ efpemes he{kej cesjs heefle ves meceeeej yeleeee efke-eeJeleea Jeeoble ves leerLekej eMeesOej YeieJeeve
kes efMe<e iegCeOej cegefvejepe kes meceerhe Deheves heg$e, efeeeW leLee Deveske jepeeDeeW kes meeLe owiebyejer oer#ee OeejCe kej ueer nw
DeLee&led cenejepe Jeeoble kes meeLe mee" npeej jeefveeeW ves, yeerme npeej jepeeDeeW ves Deewj Ske npeej heg$eeW ves oer#ee ues ueer
nw~ eeJeleea ves Deheves meeJe&Yeewce jepe kee Yeej heg$eeW kes oer#ee kes YeeJe osKekej Ske ess mes heew$e hegC[jerke kees os efoee
nw~ en DeYeer yeeueke nw, mees Deehe Deekej Fme jepe keer JeJemLee megee mebYeeueW~
mees ceQ eerceleer heee&e ceW Deheveer ceelee ue#ceerceleer Deewj YeeJepe DevegvOejer, pees efke cesjs heefle JeepebIe keer yenve
Leer Deewj cesjs YeeF& DeLee&led eeJeleea kes heg$e Deefcelelespe kees yeener Leer, Gmekes heg$e kees eehle kej jepee JeepebIe kes
meeLe hegC[jerefkeCeer veiejer keer Deesj pee jne Lee~ ceeie& ceW Ske Jeve ceW [sje [euee ieee Lee~ JeneB Dekemceeled
DeekeeMeceeie& mes oes eejCecegefve kees Deeles osKe jepee ves cesjs meeLe ceW Gvekee he[ieenve kej Yeefe mes GvnW

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 75

Deenej efoee~ Gme Deenej kes mecee cesjs mJeeceer kes ceb$eer, hegjesefnle, mesveeheefle Deewj mes" es eejeW ner JeneR
meeceves Ke[s neskej ye[er Yeefe mes Deenej osKe jns Les Deewj vekegue, efmebn, Jeevej leLee metkej es eejeW heMeg Yeer
yengle ner esce mes Deenej osKe jns Les~ Deenej kes mecee ner osJeeW ves DeekeeMe mes jlve yejmeevee Meg kej efoee~
jlveJe=ef, he=<heJe=ef, ievOeesokeJe=ef, ogbogefYeyeepeeW keer iebYeerj OJeefve Deewj pee-peekeej Fme ekeej mes osJeeW
eje hebeeMee& efkeS ieS Les~1
DeenejhetCe& nesves kes yeeo cegefvejepe JeneR efMeuee hej efJejepe ieS~ jepee JeepebIe ves Gvekes ejCe efveke ceW
yew"kej efJevee mes ye[s cegefve oceOej mes Deheves, eerceleer, (cesjs) ceb$eer Deeefo eejeW kes leLee vekegue Deeefo eejeW heMegDeeW
kes Yeer hetJe& YeJe hets~ cegefvejepe ves DeJeefOe%eeve kes eje meyekes hetJe& YeJe megvee efoS~ Devevlej GvneWves YeefJe<eled kes
yeejs ceW hete, leye cegefvejepe ves kenejepeved! Fme YeJe mes Dee"JeW YeJe ceW legce Yejle#es$e kes eLece leerLekej $e+<eYeosJe nesJeesies~ jeveer eerceleer kee peerJe
jepee eseebme neskej oeveleerLe& keer eJe=efe kejsiee~ es ceb$eer Deeefo eejeW peerJe legcnejs Yejle, yeengyeueer, Je=<eYemesve Deeefo heg$e
nesJeWies Deewj es vekegue Deeefo eejeW heMeg Yeer, FvnW Fme mecee peeeflemcejCe nes ieee nw Dele es heehe kee heeeeehe kej
jns nQ leLee Fme Deenejoeve keer pees FvneWves Devegceesovee keer nw Fmekes eYeeJe mes es YeesieYetefce ceW ceveg<e heee&e kees eehle
kejWies Deewj leerLekej DeJemLee ceW legcnejs ner heg$e neWies~ es meye Gmeer YeJe mes cees#e eehle kejWies~
Fme YeefJe<e kees megvekej cegPes Yeer yengle ner KegMeer ngF&~ Gme mecee kebegkeer ves nceejs heefle eer JeepebIe Deewj
cegPes oesveeW kees yeleeee efkees Deehekes ner Debeflece egieefueee heg$e nQ efpevneWves leheejCe kes yeue mes eejCe$e+ef eehle kej ueer nw~
en heefjee peevekej lees cesje ceele=lJe oe Yej Deeee Deewj emeVelee kee heej veneR jne~ Devevlej cegefvejepe
lees DeekeeMeceeie& mes efJenej kej iees~ jepee JeepebIe hegC[jerefkeCeer veiejer hengBes~ ces jer ceelee Deewj Deheveer yenve
DevegvOejer mes efceues~ Gve meyekees meevlJevee oer~ jepe keer JeJemLee kees megJeJeefmLele efkeee Deewj keg keeue yeeo
cegPes meeLe ceW ueskej Deheves veiej ceW Dee iees~
Ske yeej veewkejeW ves meeebkeeue ceW cesjs Meeveeieej ceW Oethe Kesves kes yeeo efKe[efkeeeB veneR Keesueer, Yetue iees,
efpememes Devoj Iegve nes ieF&~ efpeme keejCe jepee JeepebIe Deewj jeveer eerceleer (ceQ) JeneB jeef$e ceW meesles kes meesles ner
jn iees DeLee&led oesveeW kes eeCe efvekeue iees~
cegefveeeW kees Deenej osves kes hegCe eYeeJe mes nce oesveeW Gejkeg YeesieYetefce ceW ocheefe nes iees~
Fmeer pecyeterhe ceW megces keer Gej efoMee ceW Gejkeg veece keer YeesieYetefce nw~ JeneB hej ceeebie, Jeeefo$eebie,
Yet<eCeebie, ceeueebie, oerheebie, peeseflejbie, ie=nebie, Yeespeveebie, Yeepeveebie Deewj Jem]$eebie Ssmes ome ekeej kes keuheJe=#e nQ~
en he=LJeerkeeefeke nQ Deewj YeesieYetefce ceW GlheVe ngS ceveg<eeW kees meJe& Yeesiemeeceeer eoeve kejles jnles nQ~
ceeebie peeefle kes keuheJe=#e Dece=le kes meceeve Deveske ekeej kes jme osles nQ~ keeceeserheve kejves Jeeues nesves mes
FvnW Gheeej mes cee ken osles nQ~ JeemleJe ceW es Je=#eeW kes Ske ekeej kes jme nQ~ ceeheeeer ueesie efpeme ceefoje kee
heeve kejles nQ Jen veMee kejves Jeeuee nw Deewj DevlekejCe kees ceesefnle kejves Jeeuee nw Dele Jen Deee& heg<eeW kes
efueS meJe&&Lee leepe nw2~
1. DeeefohegjeCe, he= 187~
2. keeceeserheve meeOecee&led, ceeefcelegheee&lesd ~ leejJees jmeYesoeseb e mesJees YeesieYetefcepew~~38~~

76 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

Jeeefo$eebie Je=#e ogvogefYe Deeefo yeepes osles nQ~ Yet<eCeebie cegkeg-nej Deeefo Yet<eCe osles nQ~ ceeueebie Je=#e ceeuee
Deeefo Deveske megieefvOele heg<he osles nQ~ oerheebie Je=#e ceefCecee oerhekeeW mes MeesYeeeceeve jnles nQ~ peeseflejbie Je=#e meoe
ekeeMe hewueeles jnles nQ~ Deeueeebie Je=#e TBes-TBes cenue Deeefo osles nQ~ Yeespeveebie Je=#e Dece=lemeMe DeMeve, heeve
Deeefo Yeespeve osles nQ~ Yeepeveebie Leeueer, keesje Deeefo osles nQ~ Jeeebie Je=#e Deveske ekeej kes Jee eoeve kejles nQ~
es keuheJe=#e ve lees Jevemheeflekeeefeke nQ Deewj ve osJeeW kes eje ner DeefOeefle nQ~ kesJeue he=LJeer kes Deekeej mes
heefjCele ngS he=LJeer kes meej ner nQ~ en meYeer Je=#e DeveeefoefveOeve nQ Deewj mJeYeeJe mes ner heue osves Jeeues nQ~ Fve Je=#eeW
kee Ssmee ner mJeYeeJe nw FmeefueS es Je=#e Jee, Yeespeve, yele&ve Deeefo kewmes oWies? Ssmee kegleke& kej Fvekes mJeYeeJe
ceW ot<eCe ueieevee Gefele veneR nw~ efpeme ekeej Deepekeue kes Deve Je=#e Deheves-Deheves heueves kee mecee Deeves hej
Deveske ekeej kes heue oskej eeefCeeeW kee Ghekeej kejles nQ Gmeer ekeej Gheeg&e keuheJe=#e Yeer ceveg<eeW kes oeve kes
heue mes Deveske ekeej kes heue heueles ngS JeneB kes eeefCeeeW kee Ghekeej kejles nQ~
JeneB hej ve ieceea nw, ve meoea nw, ve heeveer yejmelee nw, ve leg<eej he[lee nw, ve DeefleJe=ef Deeefo F&efleeeB nQ Deewj
ve eeefCeeeW kees Yee GlheVe kejves Jeeues meeBhe, efyet, Keceue Deeefo og pevleg ner nQ~ JeneB ve jele-efove kee
efJeYeeie nw Deewj ve $e+legDeeW kee heefjJele&ve ner nw~ JeneB kes ocheleer egieue mevleeve kees pevce osles ner mJeeb mJeie&mLe
nes peeles nQ~ ceelee kees eRke Deewj heg<e kees pecYeeF& Deeles ner cej peeles nQ Deewj Gvekes Mejerj #eCecee$e ceW kehetj kes
meceeve G[kej efJeueerve nes peeles nQ FmeefueS JeneB hej heg$e-heg$eer Deewj YeeF&-yenve kee JeJenej veneR jnlee nw~ Jes
egieefueee meele efove leke Meee hej Geeve uess ngS Debiet"e etmeles jnles nQ hegve meele efove leke he=LJeer hej jWievesmejkeves ueieles nQ~ leermejs mehleen ceW Ke[s neskej Demhe efkevleg ceer"er Yee<ee yeesueles ngS efiejles-he[les-Kesueles ngS
peceerve hej eueves ueieles nQ~ elegLe& mehleen ceW efmLej ieefle mes eueles nQ~ heeBeJeW mehleen ceW Deveske keueeDeeW Deewj
iegCeeW mes meefnle nes peeles nQ~ "s mehleen ceW eggJeeJemLee kees eehle nes peeles nQ Deewj meeleJeW mehleen ceW JeeeYet<eCe
OeejCe kej heefle-helveerhe mes Yeesie Yeesieves Jeeues nes peeles nQ~
Fve Deee&-Deeee& egieefueee ocheleer kes Mejerj keer TBeeF& 6000 Oeveg<e (leerve keesme) eceeCe nesleer nw Deewj
Fvekeer Deeeg leerve heue keer nesleer nw~ oesveeW kee Jee$e+<eYeveejee mebnveve Deewj meceelegje mebmLeeve neslee nw~ Fve
ocheefeeeW kees ve yeg{ehee nw, ve jesie nw, ve efJejn nw, ve Meeske nw, ve Deefve kee mebeesie nw, ve efevlee nw, ve oervelee
nw, ve veeRo nw, ve Deeueme nw, ve ves$eeW kes heueke Pehekeles nQ, ve Mejerj ceW ceue-cet$eeefo nQ,ve ueej yenleer nw, ve
hemeervee nw,ve Gvceeo nw, ve keecepJej nw, ve YeesieeW kee efJeso nw, ve efJe<eeo nw, ve Yee nw, ve iueeefve nw, ve Deefe
nw, ve eesOe nw, ve ke=heCelee nw, ve Deveeeej nw, ve JeneB keesF& yeueJeeved nw Deewj ve efveye&ue ner nw Deewj ve Demecee ceW
ce=leg ner nw, JeneB kes ocheeer eeJeleea mes Yeer DeefOeke megKeer nQ~
Fme ekeej mes nce oesveeW JeneB Deee&-Deeee& neskej oMe ekeej kes keuheJe=#eeW mes Deveghece megKeeW kee GheYeesie
kej jns Les efke Ske mecee Dekemceeled DeekeeMeceeie& mes peeles ngS mete&eYeosJe kee efJeceeve osKekej nce oesveeW kees
peeeflemcejCe nes ieee~ mJeie& ceW ueefueleebieosJe Deewj mJeebeYee osJeer kes megKe YeesieeW kee leLee ceveg<e heee&e ceW jepee
JeepebIe Deewj jeveer eerceleer kes YeJeeW kee Yeer mcejCe nes Deeee~ Fmeer yeere DeekeeMeceeie& mes eejCe$e+efOeejer oes
cegefvejepe JeneB Glejs, GvnW osKeles ner nce oesveeW ves G"kej efJevee mes vecemkeej efkeee~ GvneWves nce oesveeW kees
DeeMeerJee&o efoee~ GveceW mes ye[s cegefvejepe ves nceejs hetJe&YeJe yeleueeS hegve GheosMe osles ngS yeesues-

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 77

ns Deee&! Deehe hetJe&YeJe ceW nceejs hejce efce$e Les FmeefueS nce Deehekees mecePeeves kes ef ueS eneB DeeS nQ~
ns vejes! legce meceioMe&ve mes jefnle kesJeue hee$eoeve keer efJeMes<elee mes eneB GlheVe ngS nes~ ceneyeue efJeeeOej keer
heee&e ceW legceves ncemes ner leJe%eeve eehle kej Mejerj es[e Lee, Gme mecee Yeer legce meceioMe&ve veneR eehle kej
mekes Les, mees Deye Deehe oesveeW ocheefe meceioMe&ve enCe kejes~ ns Deeex! meceioMe&ve kes eYeeJe mes hegve legcnW
eerheee&e veneR efceuesieer~
Fleeefohe mes cenecegefve kes GheosMe mes nce oesveeW ves JeneB meceioMe&ve enCe kej efueee Lee~ Devle ceW
cejCekej SsMeeve mJeie& ceW jepee JeepebIe kee peerJe eerOejosJe nes ieee Lee~ ceQ leLee vekegue Deeefo eejeW heMeg kes peerJe
pees JeneR YeesieYetefce ceW Deee& ngS Les, Jes Yeer meceioMe&ve kes eYeeJe mes JeneR SsMeeve mJeie& ceW osJeheo kees eehle kej
efueS Les~
hegve jepee JeepebIe ves megefJeefOejepee, Deegle mJeie& kee Fv, JeeveeefYe eeJeleea, meJee&Le&efmeef kee Denefceb
heo eehle efkeee hegve es $e+<eYeosJe leerLekej ngS nQ~ cesje peerJe mJeie& mes egle nes jepee megefJeefOe kee heg$e kesMeJe
ngDee hegve meesuenJeW mJeie& ceW osJe ngDee hegve OeveosJe veece mes eeJeleea JeeveeefYe kee ie=nheefle jlve ngDee~ Devevlej
ceQves oer#ee ueskej osJeheo eehle kej JeneB mes egle nes eneB nefmleveehegj kes jepee meesceeYe kee YeeF& eseebmekegceej
ngDee ntB~
ns jepeeefOejepe! Fme ekeej mes ceQves Deehekes meeceves meye yelee efoee nw cegPes YeieJeeve kees osKeles ner pees
hetJe&YeJeeW kee peeeflemcejCe ngDee Lee efke pees ceQves jepee JeepebIe kes meeLe jeveer eerceleer keer heee&e ceW eejCeegieue
cegefveeeW kees Deenej efoee Lee Gme mecee keer Deenej osves kes mecee keer veJeOeeYeefe Yeer cegPes mcejCe nes DeeF&~ kewmes
he[ieenve kejvee? kewmes Deenej osvee? Deeefo meye mcejCe nes Deeves mes ceQves eYeg $e+<eYeosJe kees Deenejoeve efoee nw
JeemleJe ceW Deenejoeve kee efkelevee ye[e heue nw? mees lees osJeeW kes eje jlveeW keer Je<ee& Deeefo hebeeee& kejves mes ner
eie efoKe jne nw Fmekee Deye ceQ Deewj efJeMes<e keee JeCe&ve keB ?
ns jepeef<e& Yejle! nce meYeer kees Gece oeve osvee eeefnS~ Deye YeieJeeve $e+<eYeosJe kes leerLe& ceW cegefve, Deeefe&kee
Deeefo Gece hee$e meJe&$e hewue peeeWies~ GvnW Deenej osves mes ner Jes jlve$ee keer meeOevee kejkes cees#e eehle kej
mekeWies FmeefueS cees#eceeie& kees eueeves kes efueS en Deenejoeve meJeexlke= oeve nw, FmeceW keesF& mebosn veneR nw~
Flevee meye megvekej eeJeleea Yejle, jepee meesceeYe Deeefo meYeer ueesie yengle ner emeVe ngS~ Yejle cenejepe ves
jepee meesceeYe Deewj eseebme kee yengle ner mecceeve efkeee, Gve hej yengle ner mvesn eie efkeee hegve $e+<eYeosJe kes
iegCeeW kee mcejCe kejles ngS Deheveer DeeesOee veiejer ceW Jeeheme Dee iees~

(20)
DeOeelce leJe kees peeveves Jeeues Jes YeieJeeve $e+<eYeosJe keYeer lees heJe&le kes Thej ueleeie=neW ceW, keYeer heJe&le
keer iegheeDeeW ceW Deewj keYeer heJe&le kes efMeKejeW hej Oeeve ueieeles Les~ Jes YeieJeeve DeOeelce keer Megef kes efueS keYeer
lees hene[eW kes Thej he[er ngF& efMeueeleueeW hej Dee{ nesles Les, keYeer GheJejefnle Metve Skeevle Jeve ceW yew"kej
Deelcee kes mJehe kee efebleJeve kejles Les, keYeer veoer kes efkeveejs, keYeer mejesJejeW kes le hej Deewj keYeer MceMeeve
Yetefce ceW efJejepeceeve neskej efveeue Skeee meceeefOe ueiee uesles Les~ Ssmes Jes eesefiejepe Ske npeej Je<e& leke leheejCe
kejles ngS Deveske osMeeW ceW efJenej kejles jns hegve efkemeer Ske efove hegefjceleeue veiej kes meceerhe Ske Meke veece kes

78 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

Geeve ceW henggBes~ Jen mLeeve Gme veiej mes ve DeefOeke meceerhe Lee Deewj ve DeefOeke otj ner Lee~ Meg yegef kes Oeejke
ceneeesefiejepe efpevejepe Oeeve keer efmeef kes efueS JeJe=#e kes veeres Ske heefJe$e efMeuee hej hetJe& keer Deesj cegKe kejkes
heeemeve mes efmLele nes ieS~
Jes YeieJeeve Deheves DeblekejCe keer efJeMegefheer mesvee kees leweej kej ceesnheer Me$eg keer mesvee kees peerleves kes
efueS keefye nes ieS~ GvneWves Fefvemebece Deewj eeCeermebece kees efMej keer j#ee kejves Jeeuee eshe Deewj Mejerj keer
j#ee kejves Jeeuee keJee yeveeee~ efJeMegefheer mesvee keer Deeheefe mes j#ee kejves kes efueS %eeveheer cebef$eeeW kees efveege
efkeee Deewj efJeMeg heefjCeece kees mesveeheefle kee Yeej meeQhee Deewj Deveske iegCeeW kees mewefveke yeveeee~ Fme ekeej peieodieg
Je=<eYeosJe ves peeW ner keceeX kes peerleves kee Geesie efkeee, leeW ner YeieJeeve keer iegCeesCeer efvepe&je kes yeue mes kece&heer mesvee
KeC[-KeC[ neskej ve nesves ueieer, efJeMegef kees ye{eles ngS YeieJeeve #eheke esCeer hej Dee{ nes iees~
eLece ner GvneWves ceesnjepee kes Debiej#eke kes meceeve DeeleeKeeveeJejCe Deewj eleeKeeveeJejCemebyebOeer Dee"
ke<eeeeW kees etCe& efkeee~ efhej vehegbmekeJeso, eerJeso Deewj heg<eJeso leLee veew vees ke<eee veece kes neme Deeefo n eeseDeeW
kees ve kej efoee~ Devevlej mebpJeueve eesOe, ceeve, ceeee kees ve kej yeeoj ueesYe kees Yeer ve kej efoee~
ceneOeeveheer jbieYetefce ceW eeefj$eheer OJepee kees henjeles ngS, %eeveheer leer#Ce nefLeeej yeeBOes ngS Deewj oeeheer
keJee kees henves ngS ceneeese YeieJeeve ves DeefveJe=efekejCe veeceke veJeceW iegCemLeeve keer peeeer eehle kej ueer~
veJeceW iegCemLeeve ceW 36 eke=efleeeW kee veeMe neslee nw~ Gvekes veece 1.-vejke ieefle 2. vejkeieleeveghetJeea
3. eflee&iieefle 4. eflee&iieleeveghetJeea 5. Skesefve 6. erefve 7. $eerefve 8. elegefjefve peeefle 9. Deelehe
10. Geesle 11. mLeeJej 12. met#ce 13. meeOeejCe 14. mleeveie=ef 15. efvee-efvee 16. eeuee-eeuee
17. DeeleeKeeveeJejCe eesOe 18.ceeve 19. ceeee 20. ueesYe 21. eleeKeeveeJejCe eesOe 22. ceeve
23. ceeee 24. ueesYe 25. vehegbmekeJeso 26. eerJeso 27. neme 28. jefle 29. Dejefle 30. Meeske 31. Yee
32. pegieghmee 33. heg<eJeso 34. mebpJeueve eesOe 35. mebpJeueve ceeve Deewj 36. mebpJeueve ceeee es
36 eke=efleeeB nQ~
Deveblej YeieJeeve $e+<eYeosJe ves met#cemeebhejee veeceke oMeJeW iegCemLeeve ceW hengBekej met#ce ueesYe kees Yeer ve
kej efoee~ Gme mecee #ehekeesCeerheer jbieYetefce ceW ceesnheer Me$eg kes ve nes peeves mes DeefleMee osoerheceeve nesles
ngS cegefvejepe Je=<eYeosJe Ssmes megMeesefYele nes jns Les pewmes efkemeer kegMleer kes cewoeve mes eefleceuue kes Yeeie peeves hej
efJepeeer ceuue megMeesefYele neslee nw~ leovevlej DeefJeveeMeer iegCeeW kee meben kejves Jeeues YeieJeeve #eerCeke<eee veeceke
yeejnJeW iegCemLeeve ceW eehle ngS~ JeneB hej ceefle%eeveeJejCe, egle%eeveeJejCe, DeJeefOe%eeveeJejCe, cevehee&e%eeveeJejCe
Deewj kesJeue%eeveeJejCe es heeBe %eeveeJejCe, e#ego&Me&veeJejCe, Dee#ego&Me&veeJejCe DeJeefOeoMe&veeJejCe, kesJeueoMe&veeJejCe,
oeveevlejee, ueeYeevlejee, Yeesieevlejee, GheYeesieevlejee, Jeeree&vlejee, efvee Deewj eeuee Fve meesuen eke=efleeeW kees
Oeeveheer Deefive kes eje Ieeefleee keceexW kees peueekej kesJeue%eeveer nes ueeskeeueeske kes osKeves Jeeues meJe&%e nes iees~
Fme ekeej 63 eke=efleeeW kees pe[cetue mes ve kej YeieJeeve Den&vle DeJemLee kees eehle nes iees~
leerLekej nesves kes hetJe& ner DevebleevegyebOeer eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe, efceLeelJe, mecekedefceLeelJe Deewj
mecekedeke=efle Fve meele keceeX kees ve kej #eeefeke mecekelJe eie kej efueee Lee~ Deveblej leerLekej eke=efle kee
yebOe kej uesves hej Fme YeJe ceW ceveg<eeeg kes efmeJeee vejkeeeg, efleee Deeeg Deewj osJeeeg Fve leerve Deeeg keer meee ve
nesves mes es leerve eke=efleeeB efyevee eeeme kes ner ve nes ieF& LeeR~ veJeceW iegCemLeeve ceW 36, oMeJeW ceW 1 leLee yeejnJeW

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 79

ceWs 16 Fme lejn 733611663 Fve $esme" eke=efleeeW kees vekej kesJeueer yeve iees~
Gmeer mecee veJekesJeueueefyOeeeW kes mJeeceer nes iees Deewj meceJemejCe kee JewYeJe eehle nes ieee~ heeuiegve
ke=<Ce SkeeoMeer kes efove FveW ves Deekej YeieJeeve kee kesJeue%eeve ceneslmeJe ceveeee Lee~
efpeme mecee YeieJeeve kees kesJeue%eeve eie ngDee, Gmeer mecee Jes he=LJeer mes Thej 5000 Oeveg<e (20000
neLe) DeekeeMe ceW DeOej efJejepeceeve nes iees~ Gmeer mecee mJeie& ceW meewOece& Fv Deeefo FveW kes Deemeve kebheeeceeve
nes G"s, Gvekes cegkeg Pegke iees, meejs mebmeej ceW Meebefle e ieF& Deewj leerveeW ueeskeeW ceW #eesYe GlheVe nes ieee~
keuheJeemeer osJeeW kes eneB efyevee yepeees IeCe yepeves ueiee, peesefle<eer osJeeW kes eneB efmebnveeo Meg nes ieee, Jeblej
osJeeWb kes IejeW ceW veiee[eW kes peesjoej Meyo nesves ueies Deewj YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW ceW Deheves Deehe MebKe yepeves
ueies~ keuheJe=#eeW mes heg<heJe<ee& nesves ueieer~ Gmeer #eCe Fv ves YeieJeeve kees kesJeue%eeve eie ngDee peevekej
osJekeejeriejeW kees meceJemejCe jevee keer Dee%ee os oer~ DeOe&efveefce<e mes Yeer kece mecee ceW meceJemejCe leweej nes ieee
Deewj GmeceW keceueemeve hej YeieJeeve eej Debiegue DeOej efJejepeceeve nes iees~
meewOece& Fv Deeefo meYeer FveW ves Deheves-Deheves JeenveeWs hej Dee{ nes DemebKe osJe-osefJeeeW kes heefjkej kes
meeLe emLeeve kej efoee~ meyemes Deeies efkeefuJeef<eke peeefle kes osJe peesj-peesj mes megvoj veiee[s yepee jns Les, Gvekes heers
Fv, meeceeefveke, $eeeefmb$eMe, heeefj<eo, Deelcej#e, ueeskeheeue, Deveerke Deewj ekeerCe&ke peeefle kes osJe Deheves-Deheves
JeenveeW hej yew"kej meewOece& Fv kes heers-heers eue jns Les, DehmejeeW ve=le kej jner LeeR, iebOeJe& osJe yeepes yepee jns Les
Deewj efkeVeefjeeB cebieueieerle iee jner LeeR~ Fme ekeej osJeeW keer mesvee DemebKe JewYeJe kes meeLe JeneB Dee jner Leer~

(21)
meceJemejCe keer efoJe Yetefce mJeeYeeefJeke Yetefce mes Ske neLe TBeer jnleer nw Deewj Gmemes Ske neLe TBeer
keuheYetefce nesleer nw~ YeieJeeve $e+<eYeosJe keer meceJemejCe Yetefce kee efJemleej 12 eespeve 48 keesMe eceeCe nw~
en Yetefce keceue kes Deekeej keer nesleer nw~ FmeceW iebOekeger lees keefCe&kee kes meceeve Thej TBeer G"er nesleer nw Deewj
yeee Yeeie keceue oue kes meceeve efJemle=le neslee nw~ en veerueceefCe mes efveefce&le jnleer nw~ FmeceW eejeW efoMeeDeeW ceW
ceevemlebYe nesles nQ pees efke oes-oes npeej henuet kes nesles nQ~ es yeejn eespeve keer otjer mes efoKeeF& osles nQ~ efpevekee ceve
Denbkeej mes meefnle nw Ssmes osJeeW Deewj ceveg<eeW kees es JeneR jeske osves Jeeues nQ~
eej kees, heeBe JesefoeeB, Fvekes yeere ceW YetefceeeB Deewj meJe&$e eleske Devlej Yeeie ceW leerve heer" nesles nQ~
ceevemlebYe kes eejeW efoMeeDeeW ceW eej mejesJej nQ~ Fmekes Deeies Ske Jeeceekees nw~ Fme kees kees eejeW Deesj
mes Iesjkej Ske heefjKee nw GmeceW IegveeW leke peue Yeje ngDee nw~ Gmekes eejeW Deesj ueleeDeeW kee GheJeve nw~ Gmekees
Iesjkej megJeCe& kee hejkeese nw, GmeceW eej ieeshegj ej nQ~ Gve ejeW hej Jevlej peeefle kes osJe ejheeue nQ pees Deheves
eYeeJe mes neLe ceW cegodiej efueS ngS Deeesie JeefeeeW kees otj neles nQ~ Fve ieeshegjeW ceW ceefCecee leesjCeeW kes oesveeW
Deesj $e, ecej Deeefo Dee" cebieue Je Ske meew Dee", Ske meew Dee" mebKee ceW megMeesefYele nQ~ Gve ieeshegj kes Deeies
JeerefLeeeW kes oesveeW Deesj leerve-leerve KeC[ keer oes-oes veeeMeeueeSB nQ, efpeveceW yeeerme-yeeerme osJe keveeSB ve=le
kejleer nQ~ Devevlej hetJe& efoMee ceW DeMeeske Jeve, oef#eCe ceW mehleheCe&, heefece ceW ebheke Deewj Gej ceW DeeceJeve nQb~
Fve JeveeW ceW Ske-Ske cegKe Je=#e efme eefleceeDeeW mes meefnle nQ~ Fve JeveeW cesW ece mes n-n JeeefhekeeSB nQ~ es
ece mes Goe, efJepee, eerefle Deewj Keeefle veeceke heueeW kees osleer nQ~ Deeies hegve yeeerme veeeMeeueeSB nQ, Gve hej

80 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

peesefle<eer osJeebieveeSB ve=le kejleer nQ~ Deeies eejeW Deesj mes Iesjs ngS Jeecee Jesefokee nw~ eejeW ieeshegjeW kes Deeies eej
JeerefLeeeB nQ, Gvekes oesveeW hemeJee[s ceW OJepeeSB henjeleer nQ~ Fve OJepeeDeeW ceW ceetj, nbme, ceeuee Deeefo oMe ekeej
kes efevn eceMe nesles nQ~ FveceW eser-eser IebefkeeSB ueieer ngF& nQ~ efJeMes<ejerefle mes Ske efoMee ceW Ske kejes[
meesuen ueeKe eeQme" npeej nQ Deewj eejeW efoMeemebyebOeer OJepeeSb eej kejes[ De[me" ueeKe eerme npeej mes
DeefOeke nQ~ Deeies keer ve=leMeeueeDeeW ceW Jevlej osefJeeeB ve=le kejleer nQ~ Gmekes Deeies mJeCe& efveefce&le otmeje hejkeese
nw~ Fme kees kes ejeW hej YeJeveJeemeer Fv ejheeue nQ~ es yeWle keer [er OeejCe efkeS ngS henje osles nQ~
Gmekes Deeies veeeMeeueeSB, OetheIe Deewj keuheJe=#e Jeve nQ~ Deeies veew-veew mlethe nQ~ es mlethe heejeie ceefCeeeW
mes efveefce&le nQ~ Gvekes meceerhe mJeCe& jlveeW mes efveefce&le cegefveeeW kes Deewj osJeeW kes eesie meYeeie=n nQ~ meYeeie=neW kes Deeies
mheefke ceefCe mes efveefce&le leermeje hejkeese nw~ Fme hejkeess kes eejeW ieeshegjeW kes oesveeW yeepet ceW Gece jlvecee
DeemeveeW kes ceOe cebieuehe ohe&Ce nQ pees osKeves JeeueeW kes hetJe& YeJe efoKeueeles nQ~ Fve ieeshegj ejeW hej keuheJeemeer
osJe ejheeue nQ~ Deeies DevleJe&ve, veeeMeeueeSB, efmeeLe&Je=#e Deeefo nQ~
Deeies Ske cebefoj nw GmeceW yeejn mlethe nQ~ Fvekes Deeies vevoe, Yee, peee Deewj hetCee& yeeJeef[eeB nQ~ efpeveceW
mveeve kejkes peerJe Dehevee hetJe&YeJe peeve uesles nQ~ FveceW osKeves Jeeues peerJeeW kees Deheves Deeies-heers kes meele YeJe
efoKeves ueieles nQ~ JeeefheeeW kes Deeies Ske peeebieCe nw pees leerve ueeske keer efJepee kee DeeOeej nw~ Gmekes ceOe ceW Ske
FvOJepe megMeesefYele neslee nw~ Gmekes Deeies Ske npeej KebYeeW hej Ke[e ngDee Ske cenesoe ceb[he nw, efpemeceW
cetefle&ceeer egleosJelee efJejepeceeve jnleer nQ~ Gme egleosJelee kees oeefnves Yeeie ceW kejkes Deveske cegefveeeW mes ege
eglekesJeueer Oece&& kee JeeKeeve kejles nQ~ Fve ceb[heeW kes meceerhe ceW veevee ekeej kes hegkej mLeeve Yeer yeves nQ efpeveceW
yew"kej kesJeue%eeve Deeefo cene$e+efeeW kes Oeejke cegefve FgkepeveeW kees F Jemleg kee efveheCe kejles nQ~
Deeies efJepeeebieCe kes keesveeW ceW eej ueeske mlethe nQ efpeve hej OJepeeSB henjeleer nQ~ es ueeske mlethe leerve ueeske
kes Deekeej Jeeues mJe mheefke mes efveefce&le nQ~ FveceW ueeske keer jevee mhe efoKeeF& osleer nw~ Fve mletheeW kes Deeies
ceOeueeske mlethe nw efpemekes Yeerlej ceOeueeske keer jevee mhe nw~ Deeies cevoj mlethe nQ pees efke megces heJe&le keer
jevee mhe kejles nQ~ Gvekes Deeies ece mes keuheJeeme-mlethe, ewJeseke mlethe, DevegefoMe veece kes veew mlethe Deewj
meJee&Le&efmeef veeceke mlethe nQ~ es meye Deheves veece kes Deveghe ner jeveeDeeW kees efoKee jns nQ~ Fvekes Deeies efme
mlethe nQ, efpeveceW efmeeW kes mJehe kees eie kejves Jeeueer ohe&CeeW keer eee efoKeeF& osleer nw~
Gvekes Deeies YeJeket veece kes mlethe nQ efpevnW DeYeJe peerJe veneR osKe heeles nQ, Gvekes ves$e DevOes nes peeles nw~
Deeies eceesnmlethe nQ hegve eyeesOe veece kee mlethe nQ~ Deeies Delevle TBes ome mlethe nQ~ Fmekes Deeies hegve Ske kees
nw efpemekes ceb[ue keer Yetefce kees yeeekej osJe leLee ceveg<e eoef#eCee osles jnles nQ~ Deeies heefjefOe nQ, JeneB ieCeOej osJe
keer Fe kejles ner Ske hegj yeve peelee nw Gmekes ef$eueeskemeej, eerkeeble Deeefo DeveskeeW veece nQb~ YeieJeeve kes eYeeJe
mes Jen veiej leerveeW ueeskeeW kes es heoeLeeX mes ege Deeee& GlheVe kejves Jeeuee neslee nw~
Gmekes yeveeves Jeeuee kegyesj Yeer eefo Skeeeefele nes Gmekes yeveeves kee hegve efJeeej kejs lees Jen Yeer efveece mes
Yetue kej peeesiee, efhej Deve ceveg<e keer lees yeele ner keee nw! Gme veiej kee efvecee&Ce eLeemLeeve yyeerme ekeej kes
megJeCe& Deewj ceefCeeeW mes efe$e-efJeefe$e nw, Gmekes leue Yeeie ceW leerve peieleer nQ, GveceW ejheeueeW kes ej hej kegyesj keer
OevejeefMe kee {sj nw~ Fme peieleer ceW npeejeW ket Deewj OJepeeSB nQ~
JeneB eejeW Deesj osoerheceeve heer" nesles nQ, GveceW henues heer" hej eej npeej Oece&ee megMeesefYele nQ, otmejer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 81

heer" hej eej OJepeeSB nQ, leermejer heer" hej ievOekeger veece kee eemeeo nw, Gme hej YeieJeeved kee efmebnemeve nw, Gme
keceueemeve hej eej Debiegue DeOej efpevesvosJe efJejepeceeve jnles nQ~
henueer heer"-keveer kes eejeW lejhe DeekeeMe mheefke keer oerJeeueeW Jeeues yeejn efJeYeeie megMeesefYele nQ~ Fve
yeejn kees"eW ceW ece mes eLece kees"s ceW ieCeOej osJe Deewj Deheves-Deheves oer#ee iegDeeW mes DeefOeefle cegefveieCe
megMeesefYele nes jns nQ~ efleere kees"s ceW keuheJeemeer osefJeeeB, le=leere ceW Deeefe&keeSB Deewj eeefJekeeSB, elegLe& ceW peesefle<eer
osefJeeeB, heeBeJeW ceW Jevlej osefJeeeB, "s ceW YeJeveJeeefmeveer osefJeeeB, meeleJeW ceW YeJeveJeemeer osJe, Dee"JeW ceW
JeblejosJe, veJeceW ceW peesefle<eer osJe, oMeJeW ceW keuheJeemeer osJe, ieejnJeW ceW ceveg<e, eeJeleea Deeefo eeJekeieCe
Deewj yeejnJeW kees"s ceW efmebn, nefjCe Deeefo heMegieCe yew"s jnles nQ~
Fve yeejn meYeeDeeW ceW mebKeeleeW ceveg<eeW, eflee_eeW mes leLee DemebKeeleeW osJe-osefJeeeW mes Jesefle YeieJeeve eeQleerme
DeefleMee Deewj Dee" eeeflenee& mes efJeYetef<ele Devevleelege Deeefo Devevle iegCeeW kes mJeeceer osJeeefOeosJe efJejepeceeve jnles nQ~
eMve-efpelevee JeCe&ve Deeheves meceJemejCe kes Devoj keer eerpeeW kee efkeee nw, cesjer mecePe ceW veneR Deeee
efke Flevee JewYeJe meceJemejCe ceW DeeJes ?
Gej-FmeceW keesF& Deeee& veneR nw~ Ske meeceeve DeefCecee$e+efOeejke osJe Yeer keceue keer veeue kes levleg
pewmes yeejerke ef ceW eeJeleea kes keke kees mLeeefhele kej mekelee nw DeLeJee De#eerCeceneuee$e+efOeejke cegefve
peneB yew"les nQ, Gme eej neLe eceeCe kecejs ceW Yeer DemebKeele osJeieCe, efJeeeOej, ceveg<e, heMeg Deeefo yew"kej
GheosMe megve mekeles nQ hegve leerve ueeske kes veeLe leerLekej YeieJeeve kes meeefveOe ceW Flevee ecelkeej nes peeJes lees keesF&
Yeer Deeee& keer yeele veneR nw~
Fme meceJemejCe ceW ievOekeger hej efJejepeceeve YeieJeeve Fme he=LJeerleue mes 5000 Oeveg<e20000 npeej
neLe TBes peekej efJejepeceeve nQ Dele FmeceW 1-1 neLe keer 20000 (yeerme npeej) meeref{eeB nQ~ Fme hej DevOes,
ueBie[s, yeeue, Je= Deewj jesieer Deeefo meYeer De[leeefueme efceve kes Yeerlej ner Yeerlej e{ peeles nQ~ en YeieJeeve kee
ner ceenelce nw~ meceJemejCe ceW efceLeeef, heeKeb[er, Met, etj eeCeer Deewj DeYeJepeerJe veneR pee mekeles nQ~
Ssmes meceJemejCe ceW efmLele YeieJeeve kees vecemkeej kejves mes meceJemejCe kee Oeeve kejves mes Deepe Yeer ceneve
hegCe kee yebOe nes peelee nw, Ssmee meceJemejCe Deepe efJeosneW ceW meercebOej Deeefo leerLekejeW kee efJeeceeve nw~

(22)
meewOece& Fv Gme meceJemejCe Yetefce kees osKekej efJemcee eefkele nesles ngS efpevesv YeieJeeve kes oMe&veeW keer
Fe mes yengle DeefOeke efJeYetefle mes ege neskej DemebKe osJeeW kes meeLe Yeerlej eJesMe kejles nQ~ Dee" ceneeeeflenee&
mes efJeYetef<ele efpevesvosJe kes ejCeeW ceW meeebie vecemkeej kejkes eeege nes Deheves ner neLeeW mes ievOe, heg<heceeuee,
Oethe, oerhe, De#ele Deewj Glke= Dece=le kes efheb[eW eje YeieJeeve kes ejCe keceueeW keer hetpee kejles nQ hegve Deveske
mlees$eeW eje YeieJeeve kes ejCe keceueeW keer hetpee-mlegefle kejles nQ Fme ekeej cegKe-cegKe yeeerme Fv (YeJeveJeemeer
kes 10, JeblejeW kes 8, peesefle<eer kes 2 Deewj keuheJeemeer kes 12) Deveske megj, Demegj, ceveg<e, veeiesv, e#e, efme,
ievOeJe& Deewj eejCemecetn kes meeLe-meeLe peiele kes Skecee$e yebOeg Ssmes $e+<eYeosJe YeieJeeve keer mlegefle kej
meceJemejCe Yetefce ceW efpevesv YeieJeeve keer Deesj cegKe kej GvneR kes eejeW Deesj eLeeeesiehe mes Deheves-Deheves kees"s
ceW yew" peeles nQ~

82 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

Gmeer #eCe jepeef<e& Yejle kees Ske meeLe leerve meceeeej eehle nesles nQ -1. hetpe efhelee kees kesJeue%eeve
GlheVe ngDee nw~ 2. Deblehegj ceW heg$e kee pevce ngDee nw Deewj 3. DeeegOeMeeuee ceW eejlve eke ngDee nw~ es leerveeW
ner keee& Ske meeLe ngS nQ~ FveceW mes henues efkemekee GlmeJe kejvee eeefnS? en meeseles ngS meceed Yejle
Ske#eCe kes efueS Jeekegue mes nes peeles nQhegCeleerLe& YeieJeeve kees kesJeue%eeve GlheVe nesvee en Oece& kee heue nw, eejlve kee eke nesvee en DeLe&
eehle kejeves Jeeues DeLe& heg<eeLe& kee heue nw Deewj heg$e kee nesvee en keece heg<eeLe& kee heue nw DeLeJee en meYeer
Oece& heg<eeLe& kee ner hetCe& heue nw, keeeWefke DeLe& Oece&heer Je=#e kee heue nw Deewj keece Gmekee jme nw~
Flevee meesekej lel#eCe ner Jes efveCe&e uesles nQ efkemeye keeeeX ceW henues Oece&keee& ner kejvee eeefnS keeeWefke Jen meJe& keueeCeeW kees eehle kejeves Jeeuee nw
Deewj ye[s-ye[s heue osves Jeeuee nw Dele meJe&eLece efpevesv YeieJeeve keer hetpee ner kejveer eeefnS~
Gmeer #eCe meceed keer Dee%ee mes Deevevokeeue ceW yepeves Jeeues veiee[s yepeves ueieles nQ~ Yejle cenejepe Deheves
ess YeeFeeW, Deblehegj keer efeeeW Deewj veiej kes cegKe-cegKe ueesieeW kes meeLe yengle Yeejer hetpee keer meeceeer meeLe
ueskej eYeg kes oMe&veeW kes efueS emLeeve kej osles nQ~ Gvekes meeLe yengle ye[er mesvee eue he[leer nw efpemeceW DemebKeele
OJepeeSB uenje jner nQ Ssmeer Jen mesvee Ske ceneve meceg kes meceeve iebYeerj Meyo kejles ngS DeeesOee mes emLeeve
kej osleer nw~
Yejle cenejepe meceJemejCe ceW hengBekej leerve eoef#eCee oskej ceevemlebYeeW keer hetpee kejkes Deeies ye{les nQ~
JeneB ece-ece mes heefjKee, ueleeDeeW kes Jeve, kees, eej Jeve Deewj otmejs kees kee GuuebbIeve kej OJepeeDeeW,
keuheJe=#eeW keer hebefeeeW, mletheeW Deewj cekeeveeW kes mecetneW kees osKeles ngS Deeee& kees eehle nesles nQ~ leovevlej
ejheeue osJeeW kes eje Yeerlej eJesMe kejees iees Yejle cenejepe YeieJeeve kes eerceC[he keer MeesYee kees osKekej eLece
heeref"kee hej hengBekej Oece&eeeW keer hetpee kejkes efleere heeref"kee hej efmLele OJepeeDeeW keer hetpee kejles nQ hegve
ievOekeger kes ceOe ceW cenecetue es efmebnemeve hej efJejepeceeve Deeefoyeee eer $e+<eYeosJe kees osKekej Yeefe mes
jesceebefele nes eYeg keer eoef#eCee oskej hegve hegve vecemkeej kejles nQ~ peue, ebove Deeefo meeceeer mes ceneve
DeefleMeeefe hetpee kejkes mewke[eW mlegefleeeW mes mlegefle kejles nQns YeieJeved ! Deeheves Ieeefleee keceeX kees vekej hejcepeeseflemJehe efoJe kesJeue%eeve kees eke kej mebhetCe&
ejeej efJee kees peeve efueee nw FmeefueS Deehe ner Fme peiele kes hejceefhelee hejcesej nQ, Deehe ner osJeeefOeosJe nQ~
Fleeefo ekeej mes mlegefle kejkes eerceC[he ceW eJesMe kej JeneB Deheves kees"s ceW eLeeeesie mLeeve ceW yew" peeles nQ~
Gmeer mecee hegefjceleeue veiej kes mJeeceer, Yejle kes ess YeeF& jepee Je=<eYemesve YeieJeeve kes oMe&ve kej lel#eCe
ner Jewjeie kees eehle ngS YeieJeeve kes heeme oer#ee OeejCe kej uesles nQ Deewj eYeg kes eLece ieCeOej nes peeles nQ~
lel#eCe ner GvnW meeleeW $e+efeeB eehle nes peeleer nQ Deewj cevehee&e%eeve Yeer eke nes peelee nw~ Gmeer keeue ceW
kegJebMe efMejesceefCe cenejepe meesceeYe, eseebmekegceej leLee Deve jepeeieCe Yeer oer#ee ueskej YeieJeeve kes ieCeOej nes
peeles nQ~
Yejle keer eser yenve yeeeer Yeer iegosJe keer ke=hee mes Deeefe&kee oer#ee ueskej Deeefe&keeDeeW kes yeere ceW ieefCeveer
(mJeeefceveer) heo kees eehle kej uesleer nQ Deewj meJe&osJeeW kes eje hetpe nes peeleer nQ~ YeieJeeve $e+<eYeosJe keer otmejer
heg$eer megbojer Yeer Deeefe&kee oer#ee ueskej yeeeer kes meMe hetpe yeve peeleer nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 83

Fvekes efmeJeee Deve Deveske jepeeieCe leLee jepekeveeSB mebmeej mes YeeYeerle nes eYeg kes meceerhe oer#ee OeejCe
kej uesles nQ~
Devevlej YeieJeeve mes eyeesOe kees eehle nesves Jeeuee Jen meYeeheer mejesJej peye neLeheer keg[ceue pees[kej
Meeble nes peelee nw leye cenejepe Yejle efJevee mes cemleke Pegkeekej YeieJeeve $e+<eYeosJe mes leJeeW kee mJehe peeveves
keer Fe jKeles ngS eeLe&vee kejles nQns leerve ueeske kes veeLe! ns osJeeefOeosJe! ns YeieJeved ! leJeeW kee mJehe kewmee nw? ceeie& kewmee nw? Deewj
Gmekee heue Yeer kewmee nw? Deehe nce meyekes efueS keefnS~
YeieJeeved keer DeefleMee iebYeerjJeeCeerhe efoJeOJeefve efKejleer nw Gme mecee YeieJeeve kes ve lees leeueg, DeeW" Deeefo
mLeeve ner efnueles nQ Deewj ve Gvekes cegKe keer keebefle ner yeoueleer nw leLee pees De#ej eYeg kes cegKe mes efvekeueles nQ Gvemes eYeg
kes cegKekeceue hej keg Yeer efJekeej GlheVe veneR neslee nw~ YeieJeeve keer Jen JeeCeer yeesueves keer Fe kes efyevee ner eie nes
jner nw, mees "erke ner nw keeeWefke eesieyeue mes GlheVe ngF& ceneheg<eeW keer MeefeeeB Deefevle ner nesleer nwb~
YeieJeeve kenles nwbns Deeeg<ceeved! peerJe Deeefo heoeLeeX kee eLeeLe&mJehe ner leJe nw, ener mecei%eeve kee Debie nw Deewj ener
peerJeeW kes efueS cegefe kee keejCe nw~ Fve leJeeW kee eeve, %eeve Deewj meceked eeefj$e kee Devegeve ner
hejyeemJehe cees#e kees eehle kejeves Jeeuee nw Dele leJeeW kes peeveves kee heue efveJee&Ce ner nw~
YeieJeeve efJemleej mes Oece& kee GheosMe os jns nQ~ GmeceW Deelcee , Oece&, DeLe&, keece Deewj cees#e es eej
heg<eeLe&, cegefve-eeJekeeW kee Oece&, mJeie& Deewj cees#e kes ceeie& kee heue, yevOe-cees#e leLee Fvekes keejCe Deeefo kee
mhe JeCe&ve nw~ Fmeer ekeej YeieJeeve kes GheosMe ceW leerveeW ueeskeeW kee Deekeej, vejkeeW kes heue, erhe, meceg,
kegueeeue Deewj mejesJejeW kee Yeer efJemleej nw~ mJeie&, osJeeW keer Deeeg, Gvekes Yeesie, cees#emLeeve leLee $emeveeueer kee Yeer
Kegueemee nw SJeb leerLekejeW kee eefj$e, eeJeefle&eeW kee JewYeJe, leerLekej heo kes efueS keejCeYetle meesuenkeejCe YeeJeveeSB,
oMeOece& leLee Yetle, YeefJe<eled, Jele&ceeve keeue Deeefo meJe& JemlegDeeW kee efJemleej mes keLeve efkeee pee jne nw~
YeieJeeve keer efoJeOJeefve meele meew De"ejn Yee<eeDeeW ceW leLee mecemle pevelee keer mecemle Yee<eeDeeW ceW heefjCele
nes jner nw~
Fme ekeej mes eYeg keer efoJeOJeefve mes hejce eyeesOe kees eehle ngS Yejle Deeefo eesleeieCe meceioMe&ve keer
hejce efJeMegef kees eehle kej uesles nQ~
eglekeerefle& veece kes Ske yegefceeve heg<e eeJeke kes ele enCe kej eeJekeeW ceW es nes peeles nQ Deewj Ske
efeeelee veece keer heefJe$e ceefnuee eeefJekeeDeeW kes eleeW kees enCe kej eeefJekeeDeeW ceW DeeCeer nes peeleer nw~
Yejle kes YeeF& DevevleJeere& Yeer mebyeesOe eehle kej oer#ee ues uesles nQ~ Gme egie ceW FvneWves ner meJe&eLece cees#e
eehle efkeee nw~
pees eej npeej jepee YeieJeeve kes meeLe oer#ee ueskej Ye lehemJeer yeve iees Les, Jes Yeer JeneB meceJemejCe ceW
Deekej leJeeW kee eLeeLe&mJehe mecePekej efhej mes oer#ee ueskej mees cegefve yeve peeles nw~ FveceW mes cejerefekegceej
ner hegve oer#ee ve ueskej Deheves efceLeecele kee ner eeej kejlee jnlee nw~ jepeef<e& Yejle kes eues peeves kes yeeo
YeieJeeved keer efoJeOJeefve yevo nes peeleer nw, leye Fv G"kej Ke[e neskej Yeefe ceW ieodieo nes YeieJeeve keer
1008 veeceeW mes mlegefle kejvee eejbYe kej oslee nw~

84 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

(23)
Yejle cenejepe Deheves ess YeeF& yeengyeueer Deeefo kes meeLe peieodieg YeieJeeve keer Jebovee kej Jeeheme Deheves
veiej keer Deesj Dee jns nQ~ Deye GvnW eejlve keer hetpee kejves keer keg peuoer nes jner nw~ meceed Yejle Deheveer
DeeesOee jepeOeeveer ceW Deekej yengle ner JewYeJe kes meeLe eejlve keer hetpee kejles nQ hegve heg$ejlve kee pevceeslmeJe
ceveeles nQ~ Gme mecee jepee Yejle ves Flevee oeve efoee Lee efke Fme Yejle#es$e ceW keesF& Yeer oefj jn ner veneR ieee Lee~
Yejle cenejepe ves eewjeneW ceW, ieefueeeW ceW, veiej kes Yeerlej Deewj yeenj jlveeW kes {sj ueieJee efoes, Jes meye jlve
eeekeeW kees os efoes iees Les~
Devevlej cenejepe Yejle efoefiJepee kes efueS emLeeve kejles nQ~ Gme mecee iebYeerj Meyo kejles ngS emLeeve
keeue kes veiee[s yepe jns nQ~ cenecegkegye jepee ueesie Yejle kees eejeW Deesj mes Iesjkej Ke[s ngS nQ~ mewke[eW
hegCeeMeerJee&o kes eje veiej kes ueesie Yejle keer hetpee kej jns nQ Deewj pee-pee kes veejeW mes DeekeeMe kees cegKeefjle
kej jns nQ~ Yejle meceed eejlve kees Deeies kej mJeeb jLe hej Dee{ nes veiejer kes yeenj efvekeueles nQ~ Gvekes
heers DemebKe mesvee eue jner nw, mees ceeveeW he=LJeerleue kees kebheeeceeve ner kej jner nw~
Yejle cenejepe Fme Yejle#es$e kes n KeC[ kees peerlekej Deheveer efJepee eMeefmle efueKeves kes efueS
Je=<eYeeeue heJe&le kes meceerhe hengBeles nQ~ en heJe&le 100 eespeve TBee, cetue ceW 100 eespeve efJemle=le SJeb Ieles
ngS Thej Yeeie ceW 50 eespeve efJemleej Jeeuee nw, esle JeCe& kee nw Deewj keuheeble keeue leke keYeer ve veneR nesves
Jeeuee-DeveeefoefveOeve nw~1 Gejere Yejle#es$e kes leerve KeC[eW kes ceOeKeC[ ceW "erke yeere ceW efmLele nw~ eeJeleea
Yejle keeefkeCeer jlve ueskej peeW ner Gme heJe&le keer efYeefe hej efueKeves kes efueS lelhej nesles nQ, osKeles nQ efke Gme
hej DemebKeeleeW eeJeefle&eeW kes veece efueKes ngS nQ, Ssmee osKeles ner Gvekee ieJe& KeJe& nes peelee nw Deewj Jes meeseves
ueieles nQDenes! Fme he=LJeer hej cesjs meMe ner DemebKeeleeW eeJeleea nes iees nQ Deewj Jes meye Fmes Yeesiekej hegve
es[-es[ kej eues iees nQ DeleSJe en he=LJeer Deveve Meemeve (efpeme hej otmejs kee Meemeve ve eues) veneR nw~
hegve eeJeleea Yejle mJeeb Deheves neLeeW mes (oC[jlve mes) Ske eeJeleea keer eMeefmle kees efceekej Deheveer
eMeefmle efueKeles ngS eee mecemle mebmeej kees mJeeLe&hejeeCe mecePeles nQ~ eeJeleea efueKe jns nQmJeefmle eer F#JeekegJebMeheer DeekeeMe kee ebcee, mecemle he=LJeer kee mJeeceer, ceQ Yejle ntB, ceQ Deheveer ceelee
kes meew heg$eeW ceW mes meyemes ye[e heg$e ntB, epeeheefle eLece leerLekej eer $e+<eYeosJe kee heg$e Deewj Debeflece keguekej
cenejepee veeefYejepe kee heew$e ntB, meesuenJeeB ceveg nBt, eeJeefle&eeW ceW eLece eeJeleea ntB, Ssmee ceQ Yejle <edKeC[
JemegvOeje kees peerlekej Ske$e mecemle he=LJeer kee heeueve kejves Jeeuee nesles ngS Yeer Fme ue#ceer kees veej
mecePekej peiele ceW hewueves Jeeueer Deheveer keerefle& kees Fme heJe&le hej mLeeefhele kej jne ntB2~
eMeefmle kees efueKeles mecee osJeieCe DeekeeMe mes Yejle kes Thej heg<heeW keer Je<ee& kej jns nQ~ peesj-peesj mes
veiee[eW kes MeyoeW kes meeLe DeekeeMe Deewj Yetefce hej meJe&$e eeJeleea Yejle kes pee-peekeej kes MeyoeW mes mecemle
efoMeeSB Jeehle nes jner nQ~ Fme eMeefmle ceW uesKe, mee#eer Deewj GheYeesie eesie #es$e es leerveeW yeeleW LeeR DeLee&led uesKe lees
Je=<eYeeeue hej efueKee ieee Lee, efoefiJepee kejves mes n KeC[ Yejle#es$e Gvekes GheYeesie kee #es$e Lee Deewj osJeieCe
1. DeeefohegjeCe heJe& 32~ 2. DeeefohegjeCe heJe& 32, he=. 125~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 85

mee#eer Les~ eeJeleea kees Fme efoefiJepee ceW 60 npeej Je<e& ueies Les~
Devevlej Yejle cenejepe Dehevee efoefiJepee hetCe& kej DeeesOee ceW eJesMe kej jns nQ efke Gmeer mecee eejlve
yeenj ner ke peelee nw~ Ssmee osKeles ner osJeieCeen keee? en keee?
Ssmee Meyo kejves ueieles nQ~ Yejle kes Deeee& keer meercee veneR jnleer nw~
Denes! en keee? meJe&$e n KeC[ ceW DeyeeefOele ieefle mes eueves Jeeuee eejlve Deepe cesjs Fme veiej kes
yeenj ner keeeW ke ieee? keee DeYeer Yeer cegPes keg peerlevee Mes<e nw?
hegjesefnle kes eje peevekeejer eehle nesleer nw efkeneB, cenejepe! DeYeer Deehekes meYeer Yeelee Depese nQ Dele en eejlve DeeesOee ceW eJes Me veneR kej
mekelee nw~
eeJeleea Yejle cebef$eeeW mes ceb$eCee kejkes Ske elegj otle kees he$e oskej Deheves ess YeeF&eeW kes heeme Yespe osles
nQ~ Je=<eYemesve Deewj DevebleJeere& ves lees YeieJeeve kes heeme oer#ee ner ues ueer Leer~ yeengyeueer mes Deefleefje Deve YeeFeeW kes
heeme otle hengBekej Yejle kee mebosMee oslee nw~ meYeer YeeF& efceuekej Deeheme ceW hejeceMe& kej YeieJeeve $e+<eYeosJe kes
meceJemejCe ceW hengBekej pewvesejer oer#ee enCe kej uesles nQ~ etBefke Jes meye mJeeefYeceeveer Les, Yejle kees jepeeefOejepe
ceevekej vecemkeej kejles ngS Gvekes Meemeve ceW veneR jnvee eenles Les~
otle kes eje en meceeeej efJeefole kej eeefhe Yejle kees Meeske Deewj Keso neslee nw hejvleg Gheee ve nesves mes
Jes Deeies yeengyeueer kes efueS yengle keg Tneheesn kejkes Gvekes heeme Yeer otle Yespeles nQ~ yeengyeueer Deveske eee&DeeW kes
yeeo Yejle mes eg kejves kes efueS meVe nes peeles nQ~ en YeeF&-YeeF& kes ceneeg kee efveCe&e Gme egie keer Deeefo
ceW ceneve Deeee& kee efJe<ee yeve peelee nw~ Deble ceW cebef$eeeW keer meueen mes es oesveeW YeeF& Deeheme ceW ner efeg,
peueeg Deewj ceuueeg kejves keer Iees<eCee kej osles nQ~1 leerveeW eg ceW Yejle nej peeles nQ leye Jes eg neskej
Dehevee eejlve yeengyeueer kes Thej euee osles nQ~ Deeee& nw efke Jen eejlve yeengyeueer keer leerve eoef#eCee oskej
GvneR kes heeme Ke[e jn peelee nw~2 Fme Me kees osKekej meYeer jepee ueesie Yejle kees efOekekeej osles nQ Deewj
yeengyeueer keer peekeejeW mes DeekeeMe iebgpee osles nQ~
Gmeer #eCe yeengyeueer Fme veej jepeue#ceer mes efJeje nes peeles nQ efke JeneB kee JeeleeJejCe ner yeoue peelee nw~
oesveeW YeeF& JewjYeeJe kees Yegueekej Deeheme ceW eee& kej jns nQ~ Yejle yeengyeueer kees Yejmeke jeskeves kee eelve kej
jns nQ efkevleg yeengyeueer #eceeeeevee kejekej Deheves heg$e ceneyeueer kees jepe meeQhekej mJeeb iegosJe YeieJeeve
$e+<eYeosJe kes ejCeeW keer DeejeOevee kejles ngS pewvesejer oer#ee enCe kej uesles nQ~ Jes Gmeer #eCe Oeeve ceW Ke[s
neskej Ske Je<e& kee eefleceeeesie OeejCe kej uesles nQ~3
FOej Yejle kee eejlve DeeesOee ceW eJesMe kejlee nw Deewj yeeerme npeej cegkegye jepeeieCe leLee DeieefCele
osJeieCe efceuekej Gve Yejle meceed kee ekeeleea heo kes eesie ceneve jepeeefYe<eske kej osles nQ~
GOej yeengyeueer ceneeesefiejepe Oeeve ceW Ke[s nQ~ GvnW ceveheee&e%eeve eke nes ieee nw Deewj meJeez<eefOe
Deeefo Deveske $e+efeeB eke nes egkeer nQ~ Deveske efJeeeOej Deekej Gvekes ejCeeW keer hetpee kej jns nQ~ meheeX ves
Gvekes ejCeeW ceW Jeeceer yevee ueer nw Deewj efeef[eeW ves IeeWmeues yevee efuees nQ~ ceeOeJeer ueleeSB Gvekeer YegpeeDeeW leke hengBe
1. DeeefohegjeCe, heJe& 36, he=. 203~ 2. DeeefohegjeCe heJe& 36, he=. 206~ 3. DeeefohegjeCe, heJe& 36, he=. 209~

86 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

egkeer nQ Deewj Yeer Deveske DeefleMeeefe ecelkeej JeneB efoKe jns nQ~
oer#ee uesles ner yeengyeueer YeieJeeve ves Ske Je<e& kee GheJeeme ueskej eefleceeeesie OeejCe kej efueee Lee, Jen
Gvekee eesie hetCe& nesves Jeeuee nw efke Yejle eeJeleea Deekej Gvekes ejCeeW ceW vecemkeej kejkes Gvekeer hetpee kejles nQ,
lel#eCe ner yeengyeueer kees kesJeue%eeve eke nes peelee nw~ Fmekes hetJe& Yejle kees cegPemes keuesMe nes ieee en efJekeuhe
yeengyeueer kes ceve ceW nes peeee kejlee Lee Dele Gvekes hetpee kejles ner yeengyeueer kee ceve efveefJe&keuhe nes ieee Deewj
#ehekeesCeer hej DeejesnCe kejkes GvneWves kesJeue%eeve eehle kej efueee nw Gmeer #eCe osJeeW kes eje iebOekeger keer
jevee nes peeleer nw Deewj YeieJeeve yeengyeueer DeekeeMe ceW 5000 Oeveg<e Thej peekej keceueemeve hej DeOej
efJejepeceeve nes peeles nQ~
Yejle cenejepe kes n<e& kee heej veneR jnlee nw Jes hegvejefhe iebOekeger ceW hengBekej YeieJeeve yeengyeueer keer
DeefleMeehetCe& meeceeer mes ceneve Deeee&keejer-DeefleMeeefe hetpee kejles nQ~ YeieJeeve yeengyeueer keg Je<eeX leke
he=LJeerleue hej efJenej kej Deveblej YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meceJemejCe ceW hengBe peeles nQ~1

(24)
eeJeleea Yejle cenejepe <edKeC[ he=LJeer kee Ske$e, GheYeesie kejles ngS meJe&epee kee heg$eJeled heeueve kej jns
nQ~ veJeefveefOe, eewon jlve, eeveJes npeej jeefveeeB Deeefo kee Flevee Ssee& nesles ngS Yeer meceed Yejle Oece& keer YeeJevee kees
efoveotveer jele eewiegveer Je=efbiele kejves ceW ner ueies jnles nQ~ Ske efove menmee Gvekes ceve ceW efJeeej Deelee nwcesje en Delegue JewYeJe nw, otmejs kes Ghekeej ceW cesjer Fme mebheoe kee Gheeesie efkeme ekeej nes mekelee nw?
ceQ eer efpeveWosJe kee ye[s Ssee& kes meeLe cenecen veece kee e%e kej Oeve efJelejCe kejlee ngDee mecemle mebmeej kees
mebleg kej otB~ meoe efvemhe=n jnves Jeeues efoiecyej cegefvejepe lees nce ueesieeW mes Oeve uesles veneR nQ hejvleg Ssmee ie=nmLe
Yeer keewve nw pees OeveOeeve Deeefo mecheefe kes eje hetpeves kes eesie nw? pees DeCegele kees OeejCe kejves Jeeues neW, OeerjJeerj neW Deeswj ie=nmLeeW ceW cegKe neW, Ssmes heg<e ner nce pewmes jepeeDeeW kes eje Fefle Oeve leLee meJeejer Deeefo
JeenveeW kes eje lehe&Ce (mebleg) kejves kes eesie nQ~
Fme ekeej efveee kej eesie JeefeeeW keer hejer#ee kejves keer Fe mes jepejepesej Yejle ves mecemle
jepeeDeeW kees Deheves eneB yegueeee~ meyekes eneB metevee efYepeJee oer efkeDeehe ueesie Deheves-Deheves F-efce$e Deeefo kees meeLe ueskej nceejs GlmeJe ceW DeeJeW~
FOej eeJeleea ves Gve meyekeer hejer#ee kes efueS Deheves Iej kes Deebieve ceW njs-njs Debkegj, heg<he Deewj heue Ketye
YejJee efoes~ Gve Deeves JeeueW ceW pees Deeleer Les Jes efyevee keg meese-efJeeej kes jepecebefoj ceW Iegme Deees~ jepee Yejle
ves GvnW Ske Deesj nekej yeekeer yees ngS ueesieeW kees yegueeee hejvleg ye[s-ye[s kegue ceW GlheVe ngS Deewj Deheves ele
keer efmeef kes efueS eelveMeerue Gve ueesieeWs ves peye leke ceeie& ceW njs Debkegjs nQ leye leke Gme ceeie& mes eJesMe kejves
keer Fe veneR keer~ GveceW mes keg ueesie Jeeheme ueewves ueies Deewj keg ueesie JeneR Ke[s jns hegve eeJeleea kes
DeleefOeke Deeen mes Jes ueesie otmejs eemegke ceeie& mes jepee kes efveke hengBes~ leye jepee Yejle ves Fvemes heteDeehe ueesie henues efkeme keejCe mes veneR Deees?
1. YeieJeeve yeengyeueer kes eg kee Deewj Oeeve kee megvoj JeCe&ve cesjs eje jefele yeengyeueereefjle hee ceW osefKees~ Fmekee
kewmes Yeer yeve egkee nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 87

Gve ueesieeW ves Gej efoeecenejepe! Deepe heJe& kes efove keeWheue, hees leLee heg<he Deeefo kee efJeIeele veneR efkeee peelee~ ns osJe! Fve njs
DebkegjeW ceW Devevle efveieesefoee peerJe jnles nQ Ssmes meJe&%eosJe kes Jeeve nce ueesieeW ves megves nQ FmeefueS efpeOej ieeruesieerues Debkegj, heg<he Deeefo mes MeesYee keer ieF& Leer Gve hej hewj jKekej nce ueesie veneR Deees~
Fme ekeej Gvekes Jeeve megvekej eYeeefJele ngS Yejle cenejepe ves eleeW ceW { jnves Jeeues Gve meyekeer eMebmee
kej GvnW oeve-ceeve Deeefo mes mecceeefvele efkeee~ heeveece keer efveefOe mes eehle ngS Ske mes ueskej ieejn leke keer
mebKee Jeeues yeemet$e veece kes met$e mes Gve meyekes efevn efkees leLee pees eleer veneR Les, GvnW Jewmes ner peeves efoee hegve
Yejle eeJeleea ves GvnW GheosMe oskej Gvekes kele&Je kees yeleueeee~
ns eleeW ceW eOeeve heg<eeW! YeieJeeve ves meceJemejCe ceW eeJekeeW kes efueS GheemekeeOeeve veece kes Debie kee
efJemleej mes eefleheeove efkeee nw GmeceW meb#eshe ceW eeJeke kes eej Oece& ecegKe nQ-hetpee, oeve, Meerue Deewj GheJeeme
DeLeJee ie=nmLe kes <edkele&Je kens iees nQFpee, Jeelee&, oefe, mJeeOeee, mebece Deewj lehe, en <edkece& eeJeke kee kegue Oece& nw~ Fve <ed efeeeDeeW ceWs
meJe&eLece Fpee nw~ Fpee hetpee kees kenles nQ~ Fmekes eej Yeso nQ-efvelecen, elegceg&Ke, keuheogce Deewj Deeeefke~
efvelecen-eefleefove Deheves Iej mes peue, ebove, De#ele, heg<he Deeefo DeJe meeceeer ueskej efpevecebefoj
ceW peekej efpevesvosJe keer hetpee kejvee efvelecen nw Fmes meoee&ve Yeer kenles nQ~ DeLeJee YeefehetJe&ke DenleosJe keer
eeflecee kee, efpevecebefoj kee efvecee&Ce kejevee leLee oevehee$e efueKekej eece, Kesle Deeef o kee oeve osvee Yeer efvelecen
nw~ Fmekes efmeJeee Deheveer Meefe kes Devegmeej efvele oeve osles ngS cenecegefveeeW keer pees hetpee keer peeleer nw, Fmes Yeer
efvelecen kenles nQ~
elegceg&Ke-cenecegkegye jepeeDeeW kes eje pees cenee%e efkeee peelee nw Gmes elegceg&Ke e%e kenles nQ~
Fmeer kee otmeje veece meJe&leesYe Yeer nw~
keuhegce-efpeme efpevehetpee ceneceneslmeJe ceW keuheJe=#e kes meceeve meye peerJeeW kees oeve osles ngS meyekeer
FeSB hetCe& keer peeJeW Jen keuhegce hetpee nw~ Fmes eeJeleea ner kej mekeles nQ~
Deeeefke hetpee-Deeeefke heJe& ceW meye ueesie kejles nQ~ en meye peieled ceW eefme ner nw~ Deeeefke
heJe& ceW efmeee keer DeejeOevee ee FvOJepe efJeOeeve, vevoerej efJeOeeve Deeefo Devegeve kejles ngS pees vevoerej
erhe kes 52 ewleeueeeW keer hetpee keer peeleer nw, Gmeer kee veece Deeeefke hetpee nw~
Fmekes efmeJeee SsvOJepe cenee%e Yeer nw efpemes Fv efkeee kejles nQ~ yeefue DeLee&led vewJese e{evee, DeefYe<eske
kejvee, leerveeW mebOeeDeeW ceW Gheemevee kejvee leLee FvneR kes meceeve pees Deewj Yeer hetpee kes ekeej nQ Jes meye Fve eej
YesoeW ceW ner DevleYet&le nQ~ en efpevehetpee ner Fpee veece mes henuee kele&Je nw~
Jeelee&-Meg DeeejCehetJe&ke Kesleer Deeefo kes eje DeepeerefJekee kejvee Jeelee& efkeee nw~ en Yeer ie=nmLe
eeJeke kee kele&Je nw~
oefe-oeve osvee oefe efeee nw, Fmekes oeeoefe, hee$eoefe, meceoefe Deewj DevJeeoefe Ssmes eej Yeso nQ~
Devegen kejves eesie eeefCeeeW hej DeLee&led oerve-ogKeer ueesieeW hej keCee kejkes Gvekes Yee kees otj kejvee
GvnW eLeeeesie Yeespeve, heeve, Jee Deeefo osvee oeeoefe-oee oeve nw~
cenelehemJeer cegefveeeW kees he[ieenve kej GvnW Deenej oeve osvee, GvnW Deew<eefOe oeve osvee, Meee Deeefo osvee,

88 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

Jemeeflekee osvee en meye hee$eoefe DeLee&led hee$eoeve nw~

efeee, cev$e Deewj ele Deeefo mes pees Deheves meceeve nQ leLee pees mebmeejmeceg mes heej kej osves Jeeues Deve Gece
ie=nmLe nQ Gvekes efueS he=LJeer, megJeCe& Deeefo osvee DeLeJee ceOece hee$e kes efueS meceeve yegef mes ee kes meeLe oeve
osvee en meceoefe nw~
Deheves JebMe keer eefle<"e kes efueS heg$e kees mecemle kegue, heefle leLee Oeve kes meeLe Dehevee keggcye meceefhe&le
kej osvee mekeueoefe nw~
mJeeOeee-MeeeeW kee he"ve-hee"ve Deewj efevleJeve kejvee mJeeOeee nw~
mebece-ele OeejCe kejvee DeLeJee $emepeerJeeW keer oee heeuevee, mLeeJej peerJeeW kee Yeer JeLe& ner Ieele veneR
kejvee Deewj heeBeeW FefveeW kees leLee ceve kees JeMe ceW jKevee mebece nw~
lehe-GheJeeme Deeefo kejvee~ Meefe kes Devegmeej cegeeJeueer, jefJeJeej, oMeue#eCe Deeefo ele kejvee lehe nw~
es n ekeej keer Je=efe legce efpeeW kes kejves eesie nw~ pees Fvekee GuuebIeve kejlee nw, Jen veececee$e mes efpe
nw~ lehe, Meee%eeve Deewj Gece peeefle es leerve yeeeCe nesves kes efueS keejCe nQ~ Deehe ueesieeW keer DeepeerefJekee heehe mes
jefnle nw leLee oeve, hetpee Deewj DeOeeve es keee& ner Deehekes efueS ecegKe nQ FmeefueS ceQ Deepe Deehe ueesieeW kees
yeeeCe Fme meb%ee mes mecyeesefOele kejkes Deehe meYeer kes efueS ceeve nQ Ssmeer Iees<eCee kejlee ntB~ pees Ske yeej ieYe&
mes Deewj otmejer yeej efeee mes Fme lejn oes yeej GlheVe ngDee nw Jen efpevcee DeLeJee efpe nw~
ceveg<epeeefle meeceeveleee Ske nw, efhej Yeer Jen eej JeCeeX ceW efJeYeeefpele nw-yeeeCe, #eef$ee, JewMe Deewj
Met es eej JeCe& nQ~ eleeW kes mebmkeej mes yeeeCe, Mee OeejCe kejves mes #eef$ee, veeehetJe&ke Oeve keceeves mes JewMe
Deewj veereJe=efe DeLee&led mesJeeJe=efe kee Deeee uesves mes ceveg<e Met kenueeles nQ~
Fve eejeW JeCeeX ceW Deehekee yeeeCeJeCe& meYeer JeCeeX kes eje oeve-mevceeve Deeefo mes ceeve nesiee~
eeJekeeOeee meben ceW efeeeSB leerve ekeej keer ceeveer ieF& nQ -ieYee&vJee, oer#eevJee Deewj ke$e&vJee~
ieYee&vJee efeee kes 53 Yeso nQ, oer#eevJee efeee 48 ekeej keer nQ Deewj ke$e&vJee efeee kes 7 Yeso ceeves iees nQ~1
es meye efeeeSB Deehekees kejvee-kejevee eeefnS~
Fme ekeej Yejle#es$e kes DeefOeheefle jepee Yejle ves Oece&-esce mes jepee ueesieeW keer mee#eerhetJe&ke Des-Des ele
OeejCe kejves Jeeues Gve Gece efpeeW kees Deer efMe#ee oskej yeeeCeJeCe& keer mLeehevee keer~ efpevnW eeJeleea mes
melkeej eehle ngDee nw Deewj MeeeeW kes heejbiele nQ, Ssmes Jes yeeeCe Gme mecee meYeer kes eje mecceeve kees eehle ngS
Les~ jepee Yejle Yeer eefleefove Gve ueesieeW kees oeve Deeefo oskej Deheves kees Oeve ceeveves ueies, mees "erke ner nw keeeWefke
Deheves eje yeveeF& ieF& me=ef kees osKeles ngDee Ssmee keewve hegCeJeeved heg<e nw pees Deheves Deehekees ke=leke=le ve ceeves~

(25)
efpeve hetpee Deewj oeve ceW melele eJe=efe kejles ngS eeJeleea Yejle Dehevee yengle mee mecee megKehetJe&ke efyelee jns
nQ~ Fmeer ceOe Ske jeef$e ceW GvnW keg efJeMes<e mJehve efoKeles nQ~ Gvekeer efveeYebie nes peeleer nw leYeer Jes keg KesoefKeVe nesles ngS meeseves ueieles nQes mJehve cegPes eee yegjs heue osves Jeeues peeve he[les nQ leLee meeLe ceW en Yeer peeve he[lee nw efke es mJehve
1. DeeefohegjeCe heJe& 38, he=. 244 mes nQ~ Fvekee efJemleej JeneR mes mecePevee eeefnS~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 89

keg otj Deeies kes hebecekeeue ceW heue osves Jeeues neWies keeeWefke eneB Fme mecee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes ekeeMeceeve
jnles ngS epee kees Fme ekeej kee GheJe nesvee kewmes mebYeJe nes mekelee nw? FmeefueS keoeefeled Fme ke=leegieelegLe& keeue kes Jeleerle nes peeves hej peye heehe keer DeefOekelee nesves ueiesieer, leye es Deefve mJehve Dehevee heue os
mekeWies~ pees Yeer nes, cesje lees en Devegceeve %eeheve nw~ peye leerveeW ueeskeeW kees ele#e osKeves Jeeues YeieJeeved $e+<eYeosJe
meceJemejCe ceW efJejepeceeve nQ leye meeje mheerkejCe eYeg mes ner kejvee eeefnS~ FmeceW ceQves pees yeeeCe JeCe& keer Ske
veJeerve me=ef< keer nw Gmes Yeer YeieJeeve kes ejCeeW ceW efveJesove kejvee eeefnS hegve Des heg<eeW kee lees en kele&Je nw efke
Jes eefleefove iegDeeW kee oMe&ve kejW, Gvemes Dehevee efnle-Deefnle hetW Deewj ye[s JewYeJe mes Gvekeer hetpee kejW~1
Fme ekeej ceve ceW efJeeej kej cenejepe Yejle Meee mes G"kej eelekeeueerve mecemle efeeeSB kejles nQ hegve
peieodieg YeieJeeve keer Jevovee kes efueS emLeeve kej osles nQ~ JeneB hengBekej henues meceJemejCe Yetefce keer yeenj mes
ner eoef#eCeeSB oskej Devoj eJesMe kejles nQ~ JeneB ece-ece mes ceevemlebYe, ewleJe=#e, mlethe Deeefo keer hetpee kejles
ngS YeieJeeve keer ievOekeger kes heeme hengBe peeles nQb~ Gme mecee YeefehetJe&ke YeieJeeve keer Jebovee kejles ngS jepee
Yejle kes heefjCeeceeW ceW Fleveer efJeMegef nesleer nw efke GvnW Gmeer #eCe ner DeJeefOe%eeve eie nes peelee nw~2 Denes! Yeefe
kee ceenelce Deefevle nw!
Devevlej YeieJeeve keer hetpeemlegefle kej egkeves kes yeeo meceed Yejle Deheves ceveg<eeW kes kees"s ceW yew" peeles nQ~
hegve efJevee mes neLe pees[kej YeieJeeve kes eerejCeeW ceW efveJesove kejles nQns YeieJeved ! ceQves Deehekes eje kens ngS GheemekeeOeee met$e kes ceeie& hej eueves Jeeues leLee eeJekeeeej
ceW efvehegCe Ssmes yeeeCe efvecee&Ce efkeS nQ~ ns eYees! mecemle Oece&heer me=ef kees mee#eeled Gece kejves Jeeues Deehekes
efJeeceeve jnles ngS Yeer ceQves en yengle ye[er cetKe&lee keer nw efke pees en veF& me=ef yevee oer nw~ osJeeefOeosJe! Fve
yeeeCeeW keer jevee ceW keee lees oes<e nw? Deewj keee iegCe nw? en jevee eesie ngF& ee veneR? Fme ekeej cesje ceve
oesueeeceeve nes jne nw mees Deehe cesjs ceve kees efkemeer efveee ceW efmLej keerefpeS~ ns hejceefhelee hejcesej! Fmekes
Deefleefje ceQves Deepe jeef$e kes Debeflece Yeeie ceW meesuen mJehve osKes nQ Gvekee heue keee nw? mees en meye ceQ Deehekeer
efoJeOJeefve mes megvevee eenlee ntB~
eeefhe efveefOeeeW kes DeefOeheefle eeJeleea Yejle Gmeer mecee eie ngS Deheves DeJeefOe%eeve mes Gve eMveeW kee
heue peeveves ceW efvehegCe nQ efhej Yeer efJevee iegCe keer DeefOekelee mes leLee meYee ceW meYeer ueesie Fve yeeleeW kees Deer lejn
mes peeve uesJeW, Fmeer DeefYeeee mes Jes eMve kej jns nQ~ Gvekee eMve nesves kes yeeo peieodieg $e+<eYeosJe YeieJeeve keer
efoJeOJeefve efKejves ueieleer nQ~ YeieJeeve kenles nQns Jelme! pees letves efpeeW keer hetpee keer nw mees yengle Dee efkeee nw hejvleg FmeceW keg oes<e nw, Gmes let megve~
ns Deeeg<ceved ! pees letves Fve ie=nmLeeW keer jevee keer nw mees peye leke ke=leegie keer efmLeefle jnsieer, leye leke es Gefele
Deeeej kee heeueve kejles jnWies efkevleg keueegie ceW es meoeeej mes egle neskej cees#eceeie& kes efJejesOeer yeve peeeWies~ eeefhe
en me=ef keeueeblej ceW oes<e kee yeerpehe nw leLeeefhe Oece&me=ef kee GuuebIeve ve nes FmeefueS Fme mecee Fvekee heefjnej
kejvee Yeer Dee veneR nw~ en lees yeeeCe JeCe& keer mLeehevee kee Gej ngDee, Deye mJehveeW kee heue megvees1. eLece mJehve ceW pees legceves lesF&me efmebn Dekesues he=LJeer hej efJenej kej heJe&le hej e{ iees Ssmee
1. Jee iegjJees efveleb eJeee efnleeefnleced ~ cenespeee e eJee efMeeveeefceceerMeced ~~13~~
2. Yekelee eCecelemleme YeieJelheeohebkepes~ efJeMegefheefjCeeceeceJeefOe%eevecegodyeYeew~~28~~ (DeeefohegjeCe heJe& 41, he=. 319)

90 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

osKee nw Gmekee heue en nw efke ceneJeerj mJeeceer kees es[kej Mes<e lesF&me leerLekejeW kes mecee ceW og veeeW keer
Glheefe veneR nesieer~
2. otmejs mJehve ceW Dekesues efmebn kes yees kes heers eueles ngS nefjCeeW kee mecetn osKee nw, Gmekee heue
en nw efke ceneJeerj mJeeceer kes leerLe& ceW heefjen kees OeejCe kejves Jeeues yengle mes kegefuebieber nes peeJeWies~
3. ye[s neLeer kes eesie Yeej kees Iees[s keer heer" hej ueeo osves mes Gmekeer heer" Pegke ieF& nw~ Fme le=leere
mJehve kee heue en kenlee nw efke hebecekeeue kes meeOeg leheejCe kes mecemle iegCeeW kees OeejCe kejves ceW meceLe& veneR
nes mekeWies~ keesF& cetueiegCe Deewj GejiegCeeW kes heeueve kejves keer eefle%ee ueskej Gvekes heeueve kejves ceW Deeuemeer nes
peeeWies~ keesF& GvnW cetue mes ner Yebie kej osWies Deewj keesF& GveceW cevolee, keg Deefleeej Deeefo ueiee oWies~
4. elegLe& mJehve ceW yekejeW kee mecetn metKes heeeW kees Kee jne nw~ Fmes osKeves kee en heue mecePees efke
Deeieeceer keeue ceW ceveg<e meoeeej kees es[kej ogjeeejer nes peeeWies~
5. neLeer kes kevOes hej JeevejeW kes osKeves mes en heue nw efke Deeies euekej eeeerve #eef$eeJebMe kee Gso
nes peeSiee Deewj veere kegue Jeeues he=LJeer kee heeueve kejWies~
6. keewJeeW kes eje Guuet kee $eeme efoee peevee osKeves mes en mhe nw efke Deeies ceveg<e Oece& keer Fe mes
pewve cegefveeeW kees es[kej Deve heeKeefC[eeW kes meceerhe peeeWies~
7. veeeles ngS yengle mes YetleeW kes osKeves mes epee kes ueesie veecekece& Deeefo keejCeeW mes JevlejeW kees osJe
mecePekej Gvekeer Gheemevee kejves ueieWies~
8. leeueeye kes eejeW Deesj heeveer Yeje nw efkevleg ceOe kee Yeeie metKe ieee nw Ssmee osKeves kee en heue nw efke
Oece& Deee& KeC[ mes nkej elevleJeemeer-cues efveJeemeer ueesieeW ceW ner jn peeJesiee~
9. Oetefue mes ceefueve jlveeW keer jeefMe osKeves mes hebecekeeue ceW $e+efOeejer Gece cegefve veneR neWies~
10. Deeoj-melkeej mes efpemekeer hetpee keer ieF& nw Ssmee kegee vewJese Kee jne nw~ Fmekee en heue nw efke
elejefnle yeeeCe iegCeer hee$eeW kes meceeve Deeoj heeSBies~
11. TBes mJej mes Meyo kejles ngS leCe yewue kee efJenej osKeves mes ueesie leCe DeJemLee ceW ner cegefveheo
ceW "nj mekeWies, Deve DeJemLee ceW veneR~
12. heefjceC[ue mes efIejs ngS evcee kes osKeves mes en mecePees efke hebecekeeue kes cegefveeeW ceW DeJeefOe%eeve
Deewj cevehee&e%eeve veneR nesiee~
13. hejmhej efceuekej peeles ngS oes yewueeW kees osKeves mes en metefele neslee nw efke hebecekeeue ceW cegefvepeve
meeLe-meeLe jnWies, Dekesues efJenej kejves Jeeues veneR neWies~
14. mete& cesIeeW kes DeeJejCe mes {ke ieee nw Ssmee mJehve osKeves kee en heue nesiee efke hebecekeeue ceW
kesJeue%eeveheer mete& kee Goe veneR nesiee~
15. eee jefnle metKee Je=#e osKeves mes en metefele neslee nw efke eer-heg<eeW kee eefj$e Ye nes peeJesiee~
16. peerCe& heeeW kee mecetn osKeves mes en metefele nes jne nw efke cene Deew<eefOeeeW kee jme ve nes peeesiee,
Jes veerjme nes peeves mes jesieeefo kees ve kejves ceW hetCe&leee meceLe& veneR nes mekeWies~
Ssmes heue osves Jeeues Fve mJehveeW kees let otjefJeheekeer-yengle mecee yeeo heue osves Jeeues mecePe, FmeefueS
Fme mecee keesF& oes<e veneR nesiee, Fvekee heue hebecekeeue ceW nesiee~ ns Jelme! cegPemes Fve mJehveeW kee eLeeLe& heue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 91

peevekej let mecemle efJeIveeW keer Meebefle kes efueS Oece& ceW Deheveer yegef kej~
cenejepe Yejle iegosJe kes Jeeve megvekej mevosn ceve mes jefnle Deheves efee kees efvece&ue kejkes yengle ner
emeVe nesles nQ hegve YeieJeeve kees yeej-yeej vecemkeej kejkes leLee yeej-yeej hetkej ye[er keef"veeF& mes JeneB mes
Jeeheme ueewles nQ~ eeefhe Gvekeer Fe eYeg kes ejCeeW kees es[kej Deeves keer veneR nesleer nw efhej Yeer Jes Deheves
meeJe&Yeewce jepe kes mebeeueve Deeefo keeeeX kes efueS Iej Jeeheme Dee peeles nQ~
DeeesOee ceW eJesMe kej cenejepe Yejle Keess mJehveeW mes nesves Jeeues Deefve keer Meebefle kes efueS efpevesvosJe kee
ceneDeefYe<eske, Gece hee$eeW kees Deenejoeve Deeefo hegCe efeeeDeeW mes Meebeflekece& kejles nQ~ Deveske efpeveefyecye Deewj
efpevecebefojeW keer jevee kejekej keuheJe=#e veece kee yengle ye[e e%e kejles nQ~ Deveske eeJekeesefele efeeeDeeW kees
kejves mes Gme mecee eeJeleea Yejle ie=nmLeeW ceW cegKe efieves peeles nQ~

(26)
YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe ceW efJejepeceeve nQ Deewj Deheveer efoJeOJeefve kes eje Devevle YeJepeerJeeW kee
Devegen kej jns nQb~ Gvekeer efoJeOJeefve eele, ceOeevn, meeeb Deewj DeOe&jeef$e ceW n-n Ie[erheele efKejleer nw
leLee ieCeOej, eeJeleea Deewj Fv kes eMve kes Devegmeej Deve mecee ceW Yeer efKejleer nw~ efyevee Fe kes ner YeieJeeve
kee GheosMe neslee nw leLee efyevee Fe kes ner eerefJenej neslee nw~ peye YeieJeeve efJenej kejles nQ leye meceJemejCe
efJeIeefle nes peelee nw~ YeieJeeve DeekeeMe ceW DeOej efJenej kejles nQ, osJeieCe Gvekes ejCekeceueeW kes veeres efoJe
megieefvOele megJeCe&cee keceueeW keer jevee kejles eues peeles nQb~
mechetCe& Deee&KeC[ kes keewMeue, DeeesOee, kegpeebieue-nefmleveehegj, Debie, yebie, ebheehegjer, DeevOe, kevee&ke,
Deeefo meJe& osMeeW ceW efJenej kej egkes nQ~ Gvekes meeLe Je=<eYemesve Deeefo eewjemeer ieCeOej nQ~ Gvekes veece1. Je=<eYemesve 2. kegbYe 3. {jLe 4. MeleOeveg 5. osJeMecee& 6. osJeYeeJe 7. vevove 8. meesceoe 9. metjoe
10. JeeegMecee& 11. eMeesyeeng 12. osJeeefive 13. DeefiveosJe 14. Deefiveieghle 15. efce$eeefive 16. nueYe=le
17. cenerOej 18. censv 19. JemegosJe 20. JemegbOej 21. Deeue 22. ces 23. cesOeve 24. cesYetefle
25. meJe&eMe 26. meJe&e%e 27. meJe&ieghle 28. meJe&efee 29. meJe&osJe 30. meJe&efJepee 31. ef Jepeeieghle
32. efJepeeefce$e 33. efJepeefeue 34. Dehejeefpele 35. Jemegefce$e 36. efJeemesve 37. meeOegmesve 38. meleosJe
39. osJemele 40. meleieghle 41. meleefce$e 42. efvece&ue 43. efJeveerle 44. mebJej 45. cegefveieghle 46. cegefveoe
47. cegefvee%e 48. cegefveosJe 49. cegefveieghle 50. efce$ee%e 51. mJeebYet 52. YeieosJe, 53. Yeieoe
54. Yeieheuieg 55. ieghleheuieg 56. efce$eheuieg 57. epeeheefle 58. meJe&mebIe 59. JeCe 60. Oeveheeueke
61. ceIeJeeve 62. lespeesjeefMe 63. ceneJeerj 64. cenejLe 65. efJeMeeuee#e 66. ceneyeue 67. MegefeMeeue
68. Jee 69. Jeemeej 70. evetue 71. peekegceej 72. cenejme 73. ke 74. ceneke 75. veefce
76. efJeveefce 77. yeue 78. Deefleyeue 79. Yeyeue 80. vevoer 81. ceneYeeieer 82. veefvoefce$e 83. keeceosJe Deewj
84. Deveghece Les~ meYeer ieCeOej meJe& $e+efeeW mes efJeYetef<ele Deewj cevehee&e%eeve mes meefnle nQ, eej npeej meele meew
heeeme hetJe&%eeveOeejer nQ, eej npeej meele meew heeeme efMe#ekecegefve nQ, veew npeej DeJeefOe%eeveer nQ, yeerme npeej n
meew efJeefeee$e+ef kes Oeejke nQ Deewj yeejn npeej meele meew heeeme Jeeoercegefve nQ, es meye eewjemeer npeej cegefvejepe
efvejvlej eYeg keer Jebovee kej jns nQ~ yeeeer-megvojer Deeefo leerve ueeKe heeeme npeej Deeefe&keeSB nQ~ {ele Deeefo

92 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

leerve ueeKe eeJeke Deewj megelee Deeefo heeBe ueeKe eeefJekeeSB nQ~ YeJeveJeemeer Deeefo eej ekeej kes DemebKe osJeosefJeeeB eYeg kes ejCe-keceueeW kee mleJeve kej jns nQ~ DeieefCele efleeepeerJe JeneB yew"s ngS nQ~ es meye etj efnbmeke
YeeJe kees es[kej MeevleYeeJe mes eYeg kee GheosMe megve jns nQ~ YeieJeeve Ske ueeKe Je<e& Deewj eewon efove kece Ske
ueeKe hetJe& Je<e&heele he=LJeer hej eerefJenej kej OeceexheosMe kej egkes nQ~ peye cee$e Deeeg kes eewon efove Mes<e jn iees
nQ, leye heew<eceeme keer hetefCe&cee kes efove kewueeMeheJe&le hej peekej efJejepeceeve nes peeles nQ~
Gmeer efove jeef$e ceW Yejle cenejepe mJehve ceW osKeles nQ efke ceneces heJe&le Deheveer uecyeeF& mes efme#es$e leke
hengBe ieee~ Gmeer efove egJejepe Deke&keerefle& Yeer mJehve ceW osKeles nQ efke cenew<eefOe kee Je=#e ceveg<eeW kes pevceheer jesie
kees vekej efhej mJeie& kees pee jne nw~ Gmeer efove ie=nheefle osKeles nQ efke Ske keuheJe=#e efvejvlej ueesieeW kees DeYeer
heue oskej Deye mJeie& kees peeves kes efueS leweej ngDee nw~ eOeeveceb$eer osKeles nQ efke Ske jlveerhe Deveske Fgke
ueesieeW kees jlveeW kee mecetn oskej Deye DeekeeMe ceW peeves kes efueS Gele nes jne nw~ mesveeheefle peekegceej osKeles nQ
efke Ske efmebn Jee kes heeRpe[s kees lees[kej kewueeMeheJe&le kees GuuebIeve kejves kes efueS leweej nes ieee nw~ peekegceej
kes heg$e DevevleJeere& osKeles nQ efke evcee leerveeW ueeskeeW kees ekeeefMele kej leejeDeeW meefnle pee jne nw~ meesleer ngF&
megYee cenejeveer Yeer mJehve ceW osKeleer nQ efke eMemJeleer Deewj megveboe kes meeLe yew"er ngF& FveCeer yengle osj leke Meeske
kej jner nw~ yeveejme kes jepee efe$eebieo Yeer Ieyejen kes meeLe mJehve osKeles nQ efke mete& he=LJeerleue kees ekeeefMele
kej DeekeeMe keer Deesj G[e pee jne nw~
Fme ekeej Yejle Deeefo meYeer ecegKe ueesie mJehve osKeles nQ hegve meteexoe nesles ner meye Deheves-Deheves
hegjesefnle mes mJehve kee heue hetles nQ~ hegjesefnle kenles nQes mJehve, YeieJeeved $e+<eYeosJe meYeer keceeX kees ve kej Deveske cegefveeeW kes meeLe cees#e peeves Jeeues nQ, Ssmeer
metevee os jns nQ~
Fme ekeej hegjesefnle heue megvee ner jns nQ efke Fleves ceW ner Deevevo veece kee Ske efkebkej Deekej cenejepe
Yejle mes kenlee nwjepeeefOejepe! YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Deheveer efoJeOJeefve kee mebkeese kej efueee nw FmeefueS mebhetCe& meYee
neLe pees[kej yew"er ngF& nw Deewj Ssmee ceeuetce he[ jne nw efke ceevees metee&mle kes mecee efveceerefuele keceueeW mes ege
mejesJej ner nes~
en megveles ner Yejle eeJeleea yengle ner MeerIe meye ueesieeW kes meeLe kewueeMe heJe&le hej hengBe peeles nQ~ JeneB
Deekej Jes YeieJeeve keer leerve eoef#eCeeSB osles nQ, mlegefle kejles nQ Deewj YeefehetJe&ke Deheves neLe mes cenecen veece keer
hetpee kejles ngS Jes eewon efove leke Fmeer ekeej YeieJeeve keer mesJee kejles jns nQ~
YeieJeeve $e+<eYeosJe hetJe& efoMee keer Deesj cegBn kej Deveske cegefveeeW kes meeLe heekeemeve mes efJejepeceeve nQ~ ceeIe
ke=<Cee elego&Meer kes efove meteexoe kes MegYe cegntle& Deewj DeefYeefpeled ve#e$e ceW YeieJeeve leermejs met#ceefeeeeefleheeefle veece
kes MegkeueOeeve ceW leerveeW eesieeW kee efvejesOe kejles nQ hegve Debeflece iegCemLeeve ceW "njkej heeBe ueIeg De#ejeW kes
GeejCeeceeCe keeue ceW eewLes JeghejleefeeeefveJeefle& veece kes MegkeueOeeve mes DeIeeefleee keceeX kee veeMe kej osles nQ~
Gmeer #eCe Deewoeefjke, lewpeme Deewj keece&Ce Fve leerveeW Mejerj veecekece& keer eke=efleeeW kes ve nes peeves mes efmelJe
heee&e eehle kej Jes mecekelJe, oMe&ve, %eeve, Jeere&, met#celJe, DeJeieenvelJe, DeiegueIeg Deewj DeJeeyeeOe Fve Dee"

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 93

iegCeeW mes meefnle neskej Ske meceecee$e ceW ner ueeskeefMeKej kes DeeYeeie hej levegJeeleJeuee ceW hengBe peeles nQ~ JeneB
hej Jes efvele, efvejeve, Deheves Mejerj mes keg kece, Decetefle&ke ngS Deheves DeelcemegKe ceW leuueerve neskej mebmeej kees
efvejvlej osKeles ngS efJejepeceeve nes peeles nQ~
Gmeer mecee osJesveW kee Deemeve kecheeeceeve nesles ner meYeer osJesv, Demegjsv Deewj DemebKe osJe-osJeerieCe
Yeer JeneB Dee peeles nQ~ meewOece& Fv lees henues mes ner JeneB GheefmLele nQ~ meYeer efceuekej YeieJeeve kes cees#e keueeCeke
keer hetpee kejves keer Fe mesen YeieJeeve kee Mejerj DeefleMee heefJe$e nw, Glke= nw, cees#e kee meeOeve nw, mJe Deewj efvece&ue nw1~
en efJeeej kej YeieJeeve kes Mejerj kees yengcetue heeuekeer ceW efJejepeceeve kejles nQ~ Deefivekegceej osJeeW kes Fv
kes cegkeg mes GlheVe ngF& Deefive mes Gme Mejerj kee mebmkeej kejles nQ~ GmeceW evove, Deieg, kehetj, kesMej Deeefo
megieefvOele heoeLe& Deewj Ieer, otOe Deeefo mes Gme Deefive kees Je=efbiele kejles nQ~ Gme mecee Gme Deefive mes peieled ceW
DeYetlehetJe& megiebefOe hewue peeleer nw~ osKeles ner osKeles eYeg kee Jele&ceeve Mejerj Deekeej ve nes peelee nw Jen Gme mecee
otmejer heee&ehe mes heefjCele nes peelee nw~
Gme keeue ceW YeieJeeve kes DeefivekegC[ kes oeefnveer Deesj ieCeOejeW kes Mejerj kee mebmkeej kejves Jeeueer Deefive
mLeeefhele keer ieF& Leer Deewj yeeeeR Deesj meeceeve kesJeefueeeW kes Mejerj kee mebmkeej kejves Jeeueer Deefive mLeeefhele keer ieF&
Leer~ Fme ekeej FveW ves Gme keeue ceW he=LJeer hej leerve ekeej keer Deefive mLeeefhele kejkes ievOe, heg<he Deeefo mes Gve
DeefiveeeW keer hetpee keer Leer~ eeefhe Deefive mJeeb hetpe veneR nw leLeeefhe leerLekej Deeefo kes Mejerj kee mebmkeej kejves
Jeeueer es leerveeW kegC[eW keer Deefive hetpe ceeveer ieF& nQ pewmes efke YeieJeeve kes mheMe& mes kewueeMeheJe&le Deeefo heJe&le hetpe
ceeves iees nQ2~ leovevlej Jes meewOece& Fv Deeefo meYeer osJeieCe hebbekeueeCeke kees eehle nesves Jeeues eer $e+<eYeosJe kes
Mejerj keer Yemce kees neLe ceW ueskej-
nce ueesie Yeer Ssmes ner neW~
Ssmee meesekej ye[er Yeefe mes Jen Yemce Deheves ueuee hej , oesveeW YegpeeDeeW ceW Deewj Je#emLeue ceW ueieeles nQ~
Jes meye Gme Yemce kees Delevle heefJe$e ceevekej Oecee&vegjeie kes jme ceW levcee nes peeles nQ~ lelheeeled meye Fveefo
efceue kejkes yengle ner n<e& mes Deevevo veece kee veeke kejles nQ hegve eeJekeeW kees GheosMe osles nQns mehlece Deeefo eeflecee kees OeejCe kejves Jeeues meYeer yeeeeefjeeW! legce ueesie leerveeW mevOeeDeeW ceW mJeeb
ieen&hele, DeenJeveere Deewj oef#eCeeefive Fve leerveeW DeefiveeeW keer mLeehevee kejes Deewj Gvekes meceerhe ner Oece&ee, $e
leLee efpevesvosJe keer eefleceeDeeW keer mLeehevee kej leerveeW keeue cev$ehetJe&ke Gvekeer hetpee kejes~ Fme ekeej ie=nmLeeW kes
eje Deeoj-melkeej heeles ngS DeefleefLe yevees~
Fleeefo ekeej mes kenkej osJeieCe YeieJeeve kes efveJee&Ce keueeCeke ceneslmeJe kees mecheVe kej hegve-hegve
ieCeOej Deeefo iegDeeW kees vecemkeej kej Deheves-Deheves mJeie& kees eues peeles nQ~
1. DeeefohegjeCe heJe& 47, Mueeske 343-346~ 2. DeeefohegjeCe, heJe& 40, Mueeske 89~
nJeve kes mecee ceOe kes eewkeesve kegC[ keer leerLe&kejkegC[ meb%ee nw, ef$ekeesCe kegC[ keer ieCeOej kegC[ SJeb ieesue kegC[ keer
kesJeueer kegC[ meb%ee nw~ leerLekej kegC[ keer Deefive kees ieen&hele, ieCeOej kegC[ keer Deefive kees DeenJeveere Deewj kesJeueer kegC[ keer
Deefive kees oef#eCeeefive kenles nQ~

94 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

(27)
eeJeleea Yejle DeefleMee eyeg nQ, GvnW #eeefeke meceioMe&ve nw, DeJeefOe%eeve nw leLee Jes osMemebeceer nQ efhej Yeer
Gme mecee FefJeeesie mes GlheVe ngF& Deewj mvesnheer Ie=le mes epJeefuele ngF& Meeskeheer Deefive Gvekes efee kees peuee jner
nw DeLee&led Meeske mes Gvekee Yeer efee Jeekegue nes jne , en osKekej eerJe=<eYemesve ieCeOej Gvekee Meeske otj kejves keer
Fe mes Yejle kees GheosMe osles ngS Deheves meYeer kes hetJe& YeJeesb kees eefleheeove kejles ngS kenles nQns Yejle! megvees, YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meeLe nce ueesieeW kee keF& YeJeesW mes mebyebOe euee Dee jne nw~ Deepe
YeieJeeve ves pewmes efveJee&CeOeece kees eehle efkeee nw, Jewmes ner nce meYeer Gvekes heg$e Yeer Fmeer YeJe mes efveJee&Ce kees eehle
kejsWies~ ceQ YeieJeeve kes, nceejs, Deehekes leLee Deehekes keeflehee YeeFeeW kes Deewj jepee eseebme kes hetJe&YeJeeW kees megvee
jne ntB, legce meeJeOeeve neskej megveesFmeer pebyeterhe kes efJeosn #es$e ceW Ske ieefvOeuee veece kee osMe nw~ JeneB kes efmebnhegj veiej ceW jepee eer<esCe keer
megvojer veece keer jeveer kes peeJecee& veece kee ye[e heg$e Lee~ Gmeves efJeje nes pewvesejer oer#ee OeejCe kej ueer, hejvleg
mebece kes (YeeJemebece kes) eie veneR nesves mes en Gmeer osMe kes efJepeeeOe& heJe&le keer GejesCeer hej Deuekee
veece keer veiejer ceW ceneyeue kee efJeeeOej jepee nes ieee~ JeneB Gmeves mJeebyeg ceb$eer kes GheosMe mes Deelce%eeve eehle
kej Deeeefvnke heJe& ceW efpevehetpee kejkes meceeefOecejCe mes Mejerj es[e, Gmekes eYeeJe mes mJeie& ceW ueefueleebie veece
kee osJe nes ieee, JeneB mes egle neskej jepee JeepebIe ngDee hegve oeve kes eYeeJe mes cejCe kej Gejkeg YeesieYetefce
ceW Deee& nes ieee, JeneB $e+efOeejer cegefve mes mecekelJe eehle kej Deble ceW cejkej mJeie& ceW eerOej osJe ngDee hegve
megefJeefOe jepee ngDee, Fmekes yeeo Deegle mJeie& ceW Fv nes ieee, Devevlej veJeceW YeJe ceW jepee JeeveeefYe ngDee JeneB
hej mebece OeejCe kej Deewj leerLekej eke=efle kee yebOe kejkes meJee&&Le&efmeef ceW Denefceb nes ieee, Jes ner Denefceb eneB
YeieJeeve $e+<eYeosJe ngS nQ~
Deye jepee eseebme kes YeJeeW kees kenlee ntB-hetJe&Oeelekeer Keb[ ceW iebefOeuee osMe kes heueeue veeceke ieebJe ceW
Ske ie=nmLe keer heg$eer Oeveeer Leer~ Jen keg hegCe kes Goe mes hegve Gmeer osMe kes heeueer ieebJe kes Ske JeefCeke keer
efvevee&efcekee veece keer heg$eer nes ieF&, JeneB Gmeves efheefnleeeJe veece kes cenecegefve mes efpeveWiegCemebheefe Deewj egle%eeve
veece kes eleeW kees enCe kej efJeefOeJeled GheJeeme efkeee, Gmemes Jen kevee mJeie& ceW mJeebeYee veece keer osJeer neskej
YeieJeeve Je=<eYeosJe kes peerJe ueefueleebie osJe keer efeeJeuueYee ngF&, JeneB mes eekej jepee JeepebIe keer jeveer eerceleer
nes ieF&~ FvneRb JeepebIe Deewj eerceleer ves eejCeegieue cegefveeeW kees Deenejoeve efoee Lee, efpemekee mcejCe jepee
eseebme kees YeieJeeve kes Deenej oeve kes mecee nes Deeee Lee hegve en jeveer eerceleer oeve kes eYeeJe mes YeesieYetefce ceW
GvneR JeepebIe Deee& keer helveer nes ieF&~ JeneB hej cegefvejepe mes mecekelJe eehle kej eerheee&e mes tkej Jen Deeee&
mJeie& ceW mJeebeYe osJe nes ieee, JeneB mes egle neskej meeleJeW YeJe ceW kesMeJe ngDee, Dee"JeW YeJe ceW Deegle mJeie&
ceW eleerv ngDee, veJeceWs YeJe ceW Oeveoe ngDee, oMeJeW YeJe ceW Denefceb ngDee hegve ieejnJeW YeJe ceW jepee eseebme
neskej oeveleerLe& kee eJele&ke ngDee nw~
ns jepeved! Deehekes Yeer veJe YeJeeW kees kenlee ntB-Fmeer pecyeterhe kes hetJe& efJeosn#es$e ceW JelmekeeJeleer veece
kee osMe nw GmeceW Ske eYeekejer veece keer veiejer nw~ JeneB kee jepee Deefleie= Deheves veece kes Devegmeej ner efJe<eeeW ceW
Deefle Deemee Lee~ Gmeves DeefOeke DeejbYe Deewj heefjen ceW heBmekej vejkeeeg yeeBOe ueer~ Devle ceW cejkej eewwLes vejke

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve $e+<eYeosJe

eLece DeefOekeej / 95

ceW euee ieee~ JeneB ogKeeW kees Yeesiekej JeneB mes efvekeuee, leye eneB ceOeueeske ceW Gmeer eYeekejer veiejer kes meceerhe
ner Ske heJe&le hej JeeIe nes ieee eBtefke Gmeves jepee keer heee&e ceWb Gmeer heJe&le hej yengle mee Oeve iee[ jKee Lee Gmeer
mebmkeej mes Jen Gmeer heJe&le hej jne kejlee Lee~
Ske efove Gme veiejer kes jepee eerefleJeOe&ve keejCeJeMe JeneB heJe&le hej "njs Les~ GvneWves JeneR hej efheefnleeeJe
veece kes Ske ceemeesheJeemeer cenecegefve kees Deenej oeve efoee~ Gmekes heue mes JeneB hej osJeeW ves hebeeee& yejmeees~
Gme mecee JeneB osJeogvogefYe Deeefo kees megvekej Gme JeeIe kees peeeflemcejCe nes ieee efpememes Gmeves MeevleYeeJe OeejCe
kej Mejerj mes cecelJe es[kej meuuesKevee OeejCe kej ueer~ Oece& kes esce mes Gve cenecegefve ves Yeer Deekej Gmes efJeefOeJeled
meuuesKevee os oer Deewj jepee eerefleJeOe&ve kees Gmekeer mesJee kejves kee DeeosMe oskej Jes efJenej kej iees~ Jen JeeIe
mebveemeefJeefOe mes cejkej mJeie& ceW efoJeekejeYe veece kee osJe nes ieee~ heeBeJeW YeJe ceW Jener osJe jepee JeepebIe kee
ceefleJej veece kee ceb$eer nes ieee~ JeneB hej leheejCe kejkes "s YeJe ceW Denefcev nes ieee~ meeleJeW YeJe ceW megyeeng ngDee,
Dee"JeW YeJe ceW Denefcev ngDee hegve veJeceW YeJe ceW JeneR Denefcev kee peerJe let Yejle eeJeleea ngDee nw~
efpeme mecee jepee JeepebIe Jeve ceW eejCeegieue cegefveeeW kees Deenej os jns Les, Gme mecee Gvekes ceefleJej
veece kes ceb$eer, Dekebheve veece kes mesveeheefle, Deevevo veece kes hegjesefnle Deewj Oeveefc e$e veece kes mes" Les, Jes eejeW Yeer
Deenej osKe jns Les~ Gmeer mecee vesJeuee, efmebn, Jeevej, Deewj metkej es eej heMeg Yeer ye[s ner YeefeYeeJe mes cegefvejepe
kee Deenej osKe jns Les~ Fve eejeW heMegDeeW ves Yeer Deenejoeve keer Devegceesovee mes ceneve hegCeyebOekej efueee Lee~ Deeeg
kes Deble ceW Jes eejeW ner cejkej YeesieYetefce ceW Deee& nes iees Les leLee Jes ceb$eer, mesveeheefle Deeefo Yeer Gmeer YeJe ceW oer#ee
ueskej Deble ceW mebveeme mes cejCekej Denefcev nes iees Les~ GveceW mes ceefleJej ceb$eer kes peerJe legce Yejle ngS nes~
Dekebheve mesveeheefle kee peerJe ner keF& YeJeeW yeeo YeieJeeve Je=<eYeosJe kee efleere heg$e yeengyeueer ngDee nw~ Deevevo veece
kes hegjesefnle kee peerJe ner ceQ YeieJeeve kee le=leere heg$e Je=<eYemesve neskej YeieJeeve kee ner eLece ieCeOej ngDee ntB~
Oeveefce$e mes" kee peerJe YeieJeeve kee heg$e DevevleefJepee neskej GvneR kee ieCeOej ngDee nw ~ Deenej osKeves Jeeues
efmebn, vesJeuee, Jeevej Deewj metkej kes peerJe Yeer Fme YeJe ceW YeieJeeve kes ner heg$e ngS nQ~
nce Deewj Deehe meYeer Dee"-oMe YeJeeW leke YeieJeeve kes meeLe ner osJe Deewj ceveg<e kes megKeeW kee DevegYeJe
kejles jns nQ~ nce meYeer GvneR kes heeJeve leerLe& ceW keceeX kee veeMe kej cees#e eehle kejWies~ FmeefueS ns Yejle! mebmeej
keer efmLeefle kee efJeeej kejves ceW kegMeue nesles ngS legce Deepe efKeVeoe keeeW nes jns nes? YeieJeeve $e+<eYeosJe lees
Dee"eW keceeX kees ve kej Deveghece DeefJeveeMeer meewKe kees eehle kej egkes nQ efhej Yeuee meblees<e kes mLeeve hej efJe<eeo
keeeW kejvee? hetpe efhelee kee efJeeesie nes peeves mes eefo legce Meeske kejles nes lees yeleeDees, es Fveefo meYeer osJeieCe
pevce mes henues mes ner YeieJeeve keer DeefleMee mesJee kej jns Les hegve es Gvekes Mejerj kees peueekej Deevevo ve=le
ceneslmeJe keeeW kej jns Les ?
eefo legce meese jns nes efke Deye es YeieJeeve nceW ves$eeW mes efoKeeF& veneR oWies lees Yeer Jes YeieJeeve Deye oe ceW
efJeeceeve nQ, legce Deheves oe ceW meowJe Gvekees osKeles jnes~ ns efveefOeheles! Deye legce MeerIe ner Meeskeheer Deefive kees
efvece&ue %eeveheer peue mes Meeble kejes~ osKees! F efJeeesie, Deefve mebeesie Deeefo nesvee en lees mebmeej kee mJeYeeJe ner
nw~ Fleeefo ekeej mes eer Je=<eYemesve ieCeOej mes mebyeesOe eehle kej cenejepe Yejle Deheves ceve kes Meeske kees otj kej
Meebleefee nes hegve-hegve meYeer iegDeeW kes ejCeeW ceW eCeece kejles nQ hegve Deheves oe ceW YeieJeeve kes eefleefyebye kees
efJejepeceeve kejkes Gvekes hebekeueeCeke JewYeJe Deewj Deveghece iegCeeW kee DeefleMeehe mes efebleJeve kejles ngS

96 / eLece DeefOekeej

YeieJeeve $e+<eYeosJe

cenehegjeCe meej

DeeesOeehegjer keer Deesj emLeeve kej osles nQ~

YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Deeeg eewjemeer ueeKe Je<e& hetJe& keer Leer~ GmeceW yeerme ueeKe Je<e& hetJe& leke Gvekee
kegceej keeue jne nw~ eflejsme" ueeKe Je<e& hetJe& leke jepekeeue jne nw~ oer#ee uesves kes yeeo emLe keeue Ske
npeej Je<e& kee Lee, hegve eYeg kee kesJeueerkeeue Ske npeej Je<e& kece Ske ueeKe hetJe& Je<e& eceeCe jne nw~
peye elegLe& keeue ceW leerve Je<e& mee{s Dee" ceen keeue Mes<e jn ieee Lee leYeer YeieJeeve cees#e kees eues iees Les~
Fme lejn eLece leerLekej le=leere keeue ceW ner pevces nQ Deewj le=leere keeue ceW ner cees#e iees nQ~ Fvekes Mejerj keer
DeJeieenvee heeBe meew Oeveg<e (2000 neLe) eceeCe Leer, Mejerj kee JeCe& leheees ngS mJeCe& kes meceeve Lee Deewj Fvekee
efe Je=<eYe-yewue kee ceevee ieee nw~
Fme egie keer Deeefo ceW pevce ueskej eYeg ves epee kees Deefme, ceef<e, ke=ef<e, efMeuhe, efJeee Deewj JeeefCepe Fve n
ekeej keer DeepeerefJekee kee Gheee yeleeee, hegve eeJekeeW keer osJehetpee, iegheeefmle, mJeeOeee, mebece, lehe Deewj
oeve Fve n efeeeDeeW kee leLee meeceeefeke, mleJe, Jevovee, eefleeceCe, eleeKeeve Deewj keeeeslmeie& Fve n
ekeej keer cegefveeeW keer efeeeDeeW kee GheosMe oskej cees#eceeie& kee efJeOeeve efkeee Lee FmeefueS Jes eYeg $e+<eYeosJe
Deeefoyeee egieee, egieeefoheg<e, efJeefOe Deewj efJeOeelee Deeefo veeceeW mes hegkeejs ieS nQ~ Ssmes es Deeefoyeee
YeieJeeve DeeefoveeLe cenejepe veeefYejepe kes heg$e neskej Yeer mJeebYet nQ, mecemle heefjen kees leeie kejves kes yeeo Yeer
meyekes mJeeceer nQ Deewj mJeeb efkemeer kees ieg ve yeveeves hej Yeer leerve ueeske kes Ske ieg nQ~ Jes Deeefoyeee nce
meyekeer leLee mechetCe& efJee keer j#ee kejsW Deewj meyekees megKe-Meebefle eoeve kejW~ Gvekee en ueeskeesej eefj$e Yeer
egie-egie leke YeJe peerJeeW kes efMeJeheLe kees eMemle kejlee ngDee egie-egieeW leke peeMeerue neslee jns~
eneB leke eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kee JeCe&ve
kejves Jeeuee cenehegjeCe Devleie&le DeeefohegjeCe kes
DeeOeej mes eLece DeefOekeej hetCe& ngDee~

N: M
eer $e+<eYees peieVeeLe:, lJeeb $e+<eYeb oOes efo~
$e+<eYesCe efpelees ce=leg:, $e+<eYeee vecees vece:~~
$e+<eYeeod efefJeOes ceeie&:, $e+<eYeme Jeeesce=leb~
$e+<eYesveble mebheefe:, $e+<eYesej! heeefn ceeced~~1~~
(ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej DeefpeleveeLe-mebYeJeveeLe

efleere DeefOekeej / 97

efleere DeefOekeej
(cenehegjeCe Devleie&le GejhegjeCe kes DeeOeej mes lesF&me leerLekejeW kee peerJeve heefjee)

2. leerLekej DeefpeleveeLe
Fme pecyeterhe kes Deefleee heefme hetJe& efJeosn#es$e ceW meerlee veoer kes oef#eCe le hej Jelme' veece kee
efJeeeue ose nw~ Gmekes megmeercee veeceke veiej ceW efJeceueJeenve jepee jepe kejles Les~ efkemeer mecee jepeue#ceer mes
efvemhe=n neskej jepee efJeceueJeenve ves DeveskeeW jepeeDeeW kes meeLe ieg kes meceerhe ceW oer#ee OeejCe kej ueer~ ieejn
Debie kee %eeve heehle kej oe&veefJeegef Deeefo meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kee efebleJeve kejkes leerLekej veecekece& kee
yebOe kej efueee~ Deeeg kes Devle ceW meceeefOecejCe kejkes efJepee veeceke Devegej efJeceeve ceW leWleerme meeiej Deeeg kes
Oeejke Denefcebo nes iees~
hebekeueeCeke JewYeJe-Fve ceneYeeie kes mJeie& mes he=LJeerleue hej DeJeleej uesves kes n ceen hetJe& mes ner
heefleefove pecyeterhe kes Yejle#es$e keer DeeesOee veiejer kes DeefOeheefle F#JeekegJebeere keeMeheiees$eere jepee efpelee$eg kes
Iej ceW Fvo keer Dee%ee mes kegyesj ves mee{s leerve kejes[ jlveeW keer Je<ee& keer Leer~ pes ceeme keer DeceeJeme kes efove
efJepeemesvee ves meesuen mJehvehetJe&ke YeieJeeve kees ieYe& ceW OeejCe efkeee Deewj ceeIe egkeue oeceer kes efove DeefpeleveeLe
leerLekej kees pevce efoee~ osJeeW ves $e+<eYeosJe kes meceeve Fvekes Yeer ieYe&, pevcekeueeCeke ceneslmeJe ceveees~
DeefpeleveeLe keer Deeeg yenej ueeKe hetJe& keer, ejerj keer TBeeF& eej meew heeeme Oeveg<e keer Deewj JeCe& megJeCe& meo=e
Lee~ Ske ueeKe hetJe& kece Deheveer Deeeg kes leerve Yeeie leLee Ske hetJeeie leke GvneWves jepe efkeee~ efkemeer mecee
YeieJeeve cenue keer le hej megKe mes efJejepeceeve Les, leye Gukeeheele osKekej GvnW Jewjeie nes ieee hegve: osJeeW eje
Deeveerle megheYee' heeuekeer hej Dee{ neskej ceeIe egkeue veJeceer kes efove menslegke Jeve ceW mehleheCe& Je=#e kes veeres
Ske npeej jepeeDeeW kes meeLe yesuee kee efveece ueskej oeref#ele nes iees~
heLece heejCee ceW meekesle veiejer kes yee jepee ves heeeme (Keerj) kee Deenej oskej hebeeMee& heehle efkees~
yeejn Je<e& keer odcemLe DeJemLee kes yeeo heew<e egkeue Skeeoeer kes efove meeeb kes mecee jesefnCeer ve#e$e ceW
menslegke Jeve ceW mehleheCe& Je=#e kes veeres kesJeue%eeve kees heehle kej meJe&%e nes iees~ Fvekes meceJemejCe ceW efmebnmesve
Deeefo veyyes ieCeOej Les~ Ske ueeKe cegefve, hekegypee Deeefo leerve ueeKe yeerme npeej Deeefe&keeSB, leerve ueeKe eeJeke,
heeBe ueeKe eeefJekeeSB Deewj DemebKeele osJe-osefJeeeB LeeR~ YeieJeeve yengle keeue leke Deee& Keb[ ceW efJenej kejkes
YeJeeW kees Gheose oskej Deble ceW meccesoeeue hej hengBes Deewj Ske ceeme kee eesie efvejesOe kej ew$e egkeuee hebeceer
kes efove heele:keeue kes mecee meJe&kece& mes tkej efme heo heehle efkeee~

3. leerLekej mebYeJeveeLe
pecyeterhe kes hetJe& efJeosn#es$e ceW meerlee veoer kes Gej le hej Ske ke' veece kee ose nw~ Gmekes #escehegj
veiej ceW jepee efJeceueJeenve jepe kejlee Lee~ Ske efove Jen efkemeer keejCe mes efJeje neskej mJeebheYe efpevesvo kes
heeme oer#ee ueskej ieejn DebieeW kees he{kej GvneR YeieJeeve kes ejCe meeefvveOe ceW meesuen keejCe YeeJeveeDeeW eje
leerveeW ueeskeeW ceW #eesYe Glhevve kejves Jeeues leerLekej veecekece& kee yebOe kej efueee~ mebveemeefJeefOe mes cejCe kej heLece

98 / efleere DeefOekeej

leerLekej DeefYeveboveveeLe

cenehegjeCe meej

ewJeseke kes megoe&ve efJeceeve ceW lesleerme meeiej Deeeg Jeeuee Denefcevo osJe nes ieee~
hebekeueeCeke JewYeJe-Fmeer pecyeterhe kes Yejle #es$e keer eeJemleer' veiejer kes jepee o={jepe F#JeekegJebeere,
keeMeheiees$eere Les~ Gvekeer jeveer kee veece meg<esCee Lee~ Heeuiegve egkeuee Deceer kes efove, ce=ieefejeve#e$e ceW jeveer ves
hetJeexkele Denefcevo kees ieYe& ceW OeejCe efkeee Deewj keeefle&ke egkeuee heewCe&ceemeer kes efove ce=ieefeje ve#e$e ceW leerve
%eeveOeejer heg$e kees pevce efoee~ Fvo ves hetJeexkele efJeefOe mes ieYe&keueeCeke ceveeee Lee, Gme mecee pevceeslmeJe kejkes
mebYeJeveeLe' en veece jKee~ Fvekeer Deeeg mee" ueeKe hetJe& keer leLee TBeeF& eej meew Oeveg<e Leer~ YeieJeeve kees jepe
megKe kee DevegYeJe kejles ngS peye eJeeueerme ueeKe hetJe& Deewj eej hetJeeie Jeleerle nes egkes, leye efkemeer efove cesIeeW kee
efJeYece osKeves mes GvnW Deelce%eeve heehle nes ieee~ leye YeieJeeve osJeeW eje ueeF& ieF& efmeeLee&' heeuekeer ceW yew"kej
menslegke Jeve ceW eeuceueer Je=#e kes veeres peekej Ske npeej jepeeDeeW kes meeLe oeref#ele nes iees~ YeieJeeve keer heLece
heejCee kee ueeYe eeJemleer kes jepee megjsvooe ves heehle efkeee Lee~ mebYeJeveeLe YeieJeeve eewon Je<e& leke odcemLe
DeJemLee ceW ceewve mes leheMejCe kejles ngS oer#ee Jeve ceW eeuceueer Je=#e kes veeres keeefle&ke ke=<Ce elegLeea kes efove
ce=ieefej ve#e$e ceW Devevleelege kees heehle kej kesJeueer nes iees~ Fvekes meceJemejCe ceW ee<esCe Deeefo Ske meew
heeBe ieCeOej Les, oes ueeKe cegefve, Oecee&ee& Deeefo leerve ueeKe yeerme npeej Deeefe&keeSB, leerve ueeKe eeJeke, heeBe ueeKe
eeefJekeeSB, DemebKeele osJe-osefJeeeB Deewj mebKeele efleee Les~ Devle ceW peye Deeeg kee Ske ceen DeJeefMe jne,
leye GvneWves meccesoeeue hej peekej Ske npeej jepeeDeeW kes meeLe heefleceeeesie OeejCe efkeee leLee ew$eceeme kes
egkeuehe#e keer <eer kes efove metee&mle kes mecee cees#eue#ceer kees heehle efkeee~ osJeeW eje efkeS ieS hebekeueeCeke
ceneslmeJe kees hetJe&Jeled mecePevee eeefnS~

4. leerLe&bkej DeefYevevoveveeLe
pecyeterhe kes hetJe& efJeosn#es$e ceW meerlee veoer kes oef#eCe le hej Ske cebieueeJeleer ose nw Gmekes jlvemebee
veiej ceW ceneyeue jepee jnlee Lee~ efkemeer efove efJeje neskej efJeceueJeenve ieg kes heeme oer#ee ueskej ieejn Debie
kee he"ve kejkes meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kee efevleJeve efkeee, leerLekej heke=efle kee yebOe kejkes Devle ceW
meceeefOecejCehetJe&ke efJepee veece kes Devegej efJeceeve ceW lesleerme meeiej Deeeg Jeeuee Denefcevo osJe nes ieee~
hebekeueeCeke JewYeJe-Fmeer pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW DeeesOee veiejer kes mJeeceer F#JeekegJebeere
keeMeheiees$eere mJeebJej' veece kes jepee Les, Gvekeer efmeeLee&' cenejeveer Leer~ ceelee ves JeweeKe egkeuee <eer kes efove
Gme Denefcevo kees ieYe& ceW OeejCe efkeee Deewj ceeIe egkeuee eoeer kes efove Gece heg$e kees Glhevve efkeee~ meewOece&
Fvo ves osJeeW meefnle ces heJe&le hej pevce ceneslmeJe ceveeee Deewj YeieJeeve kee DeefYevevoveveeLe' veece heefme
kejkes Jeeheme ceelee-efhelee kees meeQhe iees~ Gvekeer Deeeg heeeme ueeKe hetJe& Deewj TBeeF& mee{s leerve meew Oeveg<e keer Leer~
kegceej keeue kes mee{s yeejn ueeKe hetJe& Je<e& yeerle peeves hej jepe heo kees heehle ngS, jepe keeue kes mee{s eerme
ueeKe hetJe& Je<e& Jeleerle nes iees Deewj Dee" hetJeeie es<e jns leye Jes Ske efove Deekeee ceW cesIeeW kee cenue ve neslee
osKekej efJejkele nes iees Deewj osJeefveefce&le nmleefe$ee' veeceke heeuekeer hej Dee{ neskej ceeIe egkeuee eoeer kes
efove yesuee kee efveece ueskej Ske npeej jepeeDeeW kes meeLe efpeveoer#ee OeejCe kej ueer, Gmeer mecee GvnW ceve:hee&e
%eeve heie nes ieee~ heejCee kes efove meekesle veiejer kes jepee Fvooe ves YeieJeeve kees #eerjevve kee Deenej kejeee
Deewj hebeeMee& kees heehle efkeee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej megceefleveeLe-heeeYe

efleere DeefOekeej / 99

odcemLe DeJemLee kes De"ejn Je<e& yeerle peeves hej oer#ee Jeve ceW Demeve Je=#e kes veeres yesuee kee efveece ueskej
Oeevee{ ngS~ heew<e egkeue elego&eer kes efove eece kes mecee hegveJe&meg ve#e$e ceW GvnW kesJeue%eeve heehle nes ieee~
Fvekes meceJemejCe ceW JeeveeefYe Deeefo Ske meew leerve ieCeOej, leerve ueeKe cegefve, ces<esCee Deeefo leerve ueeKe leerme
npeej n meew Deeefe&keeSB, leerve ueeKe eeJeke, heeBe ueeKe eeefJekeeSB, DemebKeeleeW osJe-osefJeeeB Deewj mebKeeleeW
efleee yeejn meYee ceW yew"kej Oeceexheose eJeCe kejles Les~
Fve DeefYevevoveveeLe YeieJeeve ves Devle ceW meccesoefeKej hej hengBekej Ske cenerves kee hee fleceeeesie ueskej
JeweeKe egkeuee <eer kes efove heele:keeue kes mecee Deveske cegefveeeW kes meeLe cees#e heehle efkeee~ FvoeW kes eje efkees
iees meejs JewYeJe eneB Yeer mecePevee eeefnS~

5. leerLekej megceefleveeLe
OeelekeerKeb[erhe ceW cesheJe&le mes hetJe& keer Deesj efmLele efJeosn#es$e ceW meerlee veoer kes Gej le hej heg<keueeJeleer
veece kee ose nw~ Gmekeer hegb[jerefkeCeer veiejer ceW jefle<esCe veece kee jepee Lee~ efkemeer efove jepee ves efJejkele neskej
Dehevee jepe heg$e kees oskej Den&vvevove efpevesvo kes meceerhe oer#ee ueskej ieejn Debieebs kee DeOeeve efkeee Deewj
oe&veefJeegef Deeefo keejCeeW mes leerLekej heke=efle kee yebOe kejkes Jewpeevle efJeceeve ceW Denefcevo heo heehle efkeee~
hebekeueeCeke JewYeJe-Jewpeevle efJeceeve mes egle neskej Jen Denefcevo Fmeer Yejle#es$e kes DeeesOeeheefle
cesIejLe keer jeveer cebieueeJeleer kes ieYe& ceW Deeee, Jen efove eeJeCe egkeue efleeree kee Lee~ leovevlej ew$e ceen keer
egkeuee Skeeoeer kes efove ceelee ves megceefleveeLe leerLekej kees pevce efoee~ JeweeKe megoer veJeceer kes efove heele:keeue
menslegke Jeve ceW Ske npeej jepeeDeeW kes meeLe oer#ee OeejCe kej ueer~ odcemLe DeJemLee ceW yeerme Je<e& efyeleekej
menslegke Jeve ceW efheebieg Je=#e kes veeres ew$e egkeue Skeeoeer kes efove kesJeue%eeve kees heehle efkeee~ Fvekeer meYee ceW
Ske meew meesuen ieCeOej, leerve ueeKe yeerme npeej cegefve, Devevleceleer Deeefo leerve ueeKe leerme npeej Deeefe&keeSB, leerve
ueeKe eeJeke Deewj heeBe ueeKe eeefJekeeSB LeeR~ Devle ceW YeieJeeve ves meccesoeeue hej hengB ekej Ske ceen leke
heefleceeeesie mes efmLele neskej ew$e egkeuee Skeeoeer kes efove ceIee ve#e$e ceW eece kes mecee efveJee&Ce heehle efkeee~
meejs hebekeueeCeke ceneslmeJe Deeefo hetJe&Jeled mecePevee ~

6. leerLekej heodceheYeosJe
OeelekeerKeb[ erhe kes hetJe& efJeosn#es$e ceW meerleeveoer kes oef#eCe le hej Jelmeose nw~ Gmekes megmeercee veiej kes
DeefOeheefle Dehejeefpele Les~ efkemeer efove YeesieeW mes efJejkele neskej efheefnleeeJe efpevesvo kes heeme oer#ee OeejCe kej ueer,
ieejn DebieeW kee DeOeeve kej leerLekej heke=efle kee yebOe efkeee~ Devle ceW TOJe& ewJeseke kes heereflebkej efJeceeve ceW
Denefcevo heo heehle efkeee~
hebekeueeCeke JewYeJe-Fmeer pecyeterhe keer keeweecyeer veiejer ceW OejCe cenejepe keer megmeercee jeveer ves
ceeIe ke=<Ce <eer kes efove Ge Denefcevo kees ieYe& ceW OeejCe efkeee~ keeefle&ke ke=<Ce $eeesoeer kes efove heg$ejlve kees
Glhevve efkeee~ FvoeW ves pevceeslmeJe kes yeeo Gvekee veece heodceheYe' jKee~ efkemeer mecee ojJeepes hej yebOes ngS
neLeer keer oee megveves mes GvnW Deheves hetJe& YeJeeW kee %eeve nes ieee efpememes YeieJeeve kees Jewjeie nes ieee~ Jes osJeeW
eje ueeF& ieF& efveJe=efe' veece keer heeuekeer hej yew" ceveesnj veece kes Jeve ceW iees Deewj keeefle&ke ke=<Ce $eeesoeer kes

100 / efleere DeefOekeej

leerLekej megheee&veeLe-eveYeosJe

cenehegjeCe meej

efove oer#ee ues ueer~ n ceeme odcemLe DeJemLee kes Jeleerle nes peeves hej ew$e egkeuee hetefCe&cee kes efove ceOeevn ceW
kesJeue%eeve heke nes ieee~ yengle keeue leke YeJeeW kees Oeceexheose oskej Heeuiegve ke=<Ce elegLeea kes efove
meccesoeeue mes cees#e kees heehle kej efueee~

7. leerLekej megheeMJe&veeLe
OeelekeerKeb[ kes hetJe& efJeosn ceW meerleeveoer kes Gej le hej megke veece kee ose nw, Gmekes #escehegj veiej ceW
veefvo<esCe jepee jepe kejlee Lee~ keoeefeled YeesieeW mes efJejkele neskej veefvo<esCe jepee ves Den&vvevove ieg kes heeme
oer#ee ueskej ieejn DebieeW kee DeOeeve kej oe&veefJeegef Deeefo YeeJeveeDeeW eje leerLekej heke=efle kee yevOe kej
efueee~ meveeme mes cejCe kej ceOece iewJeseke kes megYeo veeceke ceOece efJeceeve ceW Denefcevo nes iees~
hebekeueeCeke JewYeJe-Fme pecyeterhe kes YeejleJe<e& mecyevOeer keeeerose ceW yeveejme veece keer veiejer Leer
GmeceW megheefleefle cenejepe jepe kejles Les~ Gvekeer he=LJeer<esCee jeveer kes ieYe& ceW YeieJeeve Yeeoheo egkeue <eer kes
efove Dee iees~ Devevlej pes egkeuee eoeer kes efove Gme Denefcevo heg$e kees Glhevve efkeee~ Fvo ves pevceeslmeJe
kes yeeo megheeMJe&veeLe veece jKee~ meYeer leerLekejeW kees Deheveer Deeeg kes heejefcYeke Dee" Je<e& kes yeeo osemebece nes
peelee nw~ efkemeer mecee YeieJeeve $e+leg kee heefjJele&ve osKekej Jewjeie kees heehle nes iees~ lel#eCe osJeeW eje ueeF& ieF&
ceveesieefle' heeuekeer hej yew"kej menslegke Jeve ceW peekej pes egkeue eoeer kes efove Jesuee kee efveece ueskej Ske
npeej jepeeDeeW kes meeLe oeref#ele nes iees~ meesceKes veiej kes censvooe jepee ves YeieJeeve kees heLece Deenejoeve
efoee~ odcemLe DeJemLee kes veew Je<e& Jeleerle kej Heeuiegve ke=<Ce <eer kes efove kesJeue%eeve heehle efkeee~ Deeeg
Devle kes Ske ceen henues meccesoefeKej hej peekej Ske ceen kee heefleceeeesie ueskej Heeuiegve ke=<Cee mehleceer kes
efove meteexoe kes mecee cees#e kees eues iees~

8. leerLekej evoheYeosJe
Fme ceOeueeske kes heg<kej erhe ceW hetJe& ces kes heefMece keer Deesj efJeosn #es$e ceW meerleesoe veoer kes Gej le
hej Ske megieefvOe' veece kee ose nw~ Gme ose kes ceOe ceW eerhegj veece kee veiej nw~ GmeceW Fvo kes meceeve keebefle
kee Oeejke eer<esCe jepee jepe kejlee Lee~ Gmekeer helveer Oece&hejeeCee eerkeeblee veece keer jeveer Leer~ ocheefe heg$e
jefnle Les Dele: hegjesefnle kes Gheose mes hebe JeCe& kes Decetue jlveeW mes efpeve heefleceeSB yeveJeeF&b, Dee" heeeflenee& Deeefo
mes efJeYetef<ele Fve heefleceeDeeW keer efJeefOeJeled heeflee kejJeeF&, hegve: Gvekes iebOeesoke mes Deheves Deehekees Deewj jeveer kees
heefJe$e efkeee Deewj Deeeefvnkeer cenehetpee efJeefOe keer~ keg efove heMeeled jeveer ves Gece mJehvehetJe&ke ieYe&OeejCe
efkeee hegve: veJeceeme kes yeeo heg$e kees pevce efoee~ yengle efJees<e GlmeJe kes meeLe Gmekee veece eerJecee&' jKee ieee~
efkemeer mecee eerheodce' efpevejepe mes Oeceexheose kees enCe kej jepee eer<esCe heg$e kees jepe oskej oeref#ele nes
ieee~ Ske mecee jepee eerJecee& Yeer Dee<ee{ ceeme keer hetefCe&cee kes efove efpevehetpee ceneslmeJe kejkes Deheves
heefjJeejpeveeW kes meeLe cenue keer le hej yew"e Lee efke Deekeefmceke Gukeeheele osKekej efJejkele neskej eerheYe
efpevesvo kes meceerhe oer#ee ueskej eerheYe heJe&le hej meveeme cejCe kejkes heLece mJeie& ceW eerheYe efJeceeve ceW eerOej
veece kee osJe nes ieee~
OeelekeerKeb[ erhe keer hetJe& efoee ceW pees F<Jeekeej heJe&le nw Gmekes oef#eCe keer Deesj Yejle#es$e ceW Ske

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej heg<heobleveeLe

efleere DeefOekeej / 101

Deuekee' ose nw~ GmeceW DeeesOee veiej nw Gme veiej kes Deefpelebpee jepee keer Deefpelemesvee jeveer ves efkemeer mecee
Gece mJehve osKes Deewj veJeceeme yeeo eerOej osJe kees pevce efoee~ Gmekee veece Deefpelemesve' jKee ieee~ hegCe kes
Goe mes Deefpelemesve ves eeJeleea kes eejlve Deewj JewYeJe kees heehle kej efueee~ ee Deeefo iegCeeW mes mechevve jepee
ves efkemeer mecee Ske ceeme kee GheJeeme kejves Jeeues Deefjvoce meeOeg kees Deenejoeve oskej ceneve hegCe yevOe kej
efueee Lee~ otmejs efove Jen jepee ieghleheYe efpevesvo keer Jevovee kes efueS ceveesnj veeceke Geeve ceW ieee~ YeieJeeve kes
cegKe mes Deheves hetJe& YeJe megvekej efJejkele neskej pewvesMJejer oer#ee ues ueer~ Deeeg kes Devle ceW veYeefmleueke heJe&le kes
DeeYeeie hej ejerj es[kej meesuenJeW mJeie& ceW Fvo nes ieee~
hetJe& OeelekeerKeb[ erhe ceW meerlee veoer kes oeefnves le hej Ske cebieueeJeleer veece kee ose nw~ Fmekes jlvemebee
veiej ceW kevekeheYe jepee jepe kejles Les, Gvekeer kevekeceeuee jeveer Leer~ Jen Deeglesvo JeneB mes Deekej Fve oesveeW
kes heodceveeYe veece kee hegCeeeueer heg$e ngDee~ efkemeer mecee heodceveeYe jepee eerOej cegefve kes meceerhe Oeceexheose
eJeCe kej oeref#ele nes iees, meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kee efevleJeve kej ieejn Debie ceW heejbiele neskej efmebnefve:eeref[le
Deeefo keef"ve-keef"ve lehe kejves ueies~ leerLekej heke=efle kee yevOe kejkes Deeeg kes Devle ceW efJeefOeJeled cejCe kejkes
Jewpeevle efJeceeve ceW Denefcevo nes iees~ Fvekes eerJecee&, eerOejosJe, Deefpelemesve eeJeleea, Deeglesvo, heodceveeYe,
Denefcevo, evoheYe YeieJeeve es meele YeJe heefme nQ~
hebekeueeCeke JewYeJe-Devevlej peye Fvekeer n ceen keer Deeeg yeekeer jn ieF&, leye pecyeterhe kes Yejle
#es$e ceW evohegj veiej kes cenemesve jepee keer ue#ceCee ceneosJeer kes eneB jlveeW keer Je<ee& nesves ueieer~ ew$e ke=<Ce
hebeceer kes efove ieYe&keueeCeke ceneslmeJe ngDee SJeb heew<e ke=<Ce Skeeoeer kes efove YeieJeeve evoheYe kee pevce
ngDee~ efkemeer mecee ohe&Ce ceW Dehevee cegKe osKe jns Les efke YeesieeW mes efJejkele neskej osJeeW eje ueeF& ieF& efJeceuee'
veece keer heeuekeer hej yew"kej meJe&leg&ke Jeve ceW iees~ JeneB heew<e ke=<Ce Skeeoeer kes efove npeej jepeeDeeW kes meeLe
oer#ee ues ueer~ heejCee kes efove veefueve veeceke veiej ceW meesceoe kes eneB Deenej ngDee Lee~ leerve ceen kee odcemLe
keeue Jeleerle kej YeieJeeve oer#eeJeve ceW veeieJe=#e kes veeres Heeuiegve ke=<Ce mehleceer kes efove kesJeue%eeve kees heehle nes
iees~ es evoheYe YeieJeeve mecemle Deee& oseeW ceW efJenej kej Oece& keer heJe=efe kejles ngS meccesoefeKej hej hengBes~
Ske ceen leke heefleceeeesie mes efmLele neskej Heeuiegve egkeuee mehleceer kes efove pese ve#e$e ceW meeebkeeue kes mecee
egkeueOeeve kes eje meJe&kece& kees ve kej efmeheo kees heehle nes iees~

9. leerLekej heg<heobleveeLe
heg<kejeOe& erhe kes hetJe& efoiYeeie ceW pees ces heJe&le nw Gmekes hetJe& efJeosn#es$e ceW meerlee veoer kes Gej le hej
heg<keueeJeleer veece kee Ske ose nw Gmekeer hegC[jerefkeCeer veiejer ceW ceneheodce veece kee jepee jepe kejlee Lee~ efkemeer
efove Yetleefnle efpevejepe keer Jebovee kejkes Oeceexheose megvekej efJejkelecevee jepee oeref#ele nes ieee~ ieejn Debieheer
mecego kee heejieeceer neskej meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW mes leerLekej heke=efle kee yebOe kej efueee Deewj meceeefOecejCe kes
heYeeJe mes heeCele mJeie& kee Fvo nes ieee~
hebekeueeCeke JewYeJe-Fme pecyeterhe kes Yejle#es$e keer keekevoer veiejer ceW F#JeekegJebeere keeMehe
iees$eere megeerJe veece kee #eef$ee jepee Lee, Gvekeer peejecee veece keer hejeveer Leer~ GvneWves Heeuiegve ke=<Ce veJeceer kes
efove heeCelesvo' kees ieYe& ceW OeejCe efkeee Deewj ceeie&eer<e& egkeuee heefleheoe kes efove heg$e kees pevce efoee~ Fvo ves

102 / efleere DeefOekeej

leerLekej MeerleueveeLe-eseebmeveeLe

cenehegjeCe meej

yeeueke kee veece heg<heovle' jKee~ heg<heovleveeLe jepe kejles ngS Ske efove Gukeeheele mes efJejefkele kees heehle ngS
leYeer ueewkeeefvleke osJeeW mes mlegle YeieJeeve Fvo kes eje ueeF& ieF& mete&heYee' heeuekeer ceW yew"kej ceieefmej megoer
heefleheoe kees oeref#ele nes iees~ ewuehegj veiej kes heg<heefce$e jepee ves YeieJeeve kees heLece Deenejoeve efoee Lee~
odcemLe DeJemLee kes eej Je<e& kes yeeo veeieJe=#e kes veeres efJejepeceeve YeieJeeve kees keeefle&ke egkeue efleeree kes efove
kesJeue%eeve heehle nes ieee~ Deee&ose ceW efJenej kej Oeceexheose osles ngS YeieJeeve Devle ceW meccesoefeKej hengBekej
Yeeoheo egkeuee Deceer kes efove meJe& kece& mes cegefkele kees heehle nes ieS~

10. leerLekej eerleueveeLe

heg<kejJejerhe kes hetJee&Oe& Yeeie ceW ces heJe&le kes hetJe& efJeosn ceW meerlee veoer kes oef#eCe le hej Jelme' veece
kee Ske ose nw, Gmekes megmeercee veiej ceW heodceieguce veece kee jepee jnlee Lee~ efkemeer mecee yemevle $e+leg keer eesYee
meceehle nesves kes yeeo jepee kees Jewjeie nes ieee Deewj Deevevo veeceke cegefvejepe kes heeme oer#ee ueskej efJeheekemet$e
leke DebieeW kee DeOeeve efkeee, leerLekej heke=efle kee yevOe kejkes DeejCe veeceke mJeie& ceW Fvo nes ieee~
hebbekeueeCeke JewYeJe-Fme pecyeterhe kes Yejle #es$e ceW ceueeose kes Yeohegj veiej kee mJeeceer o={jLe
jepe kejlee Lee, Gmekeer cenejeveer kee veece megvevoe Lee~ jeveer megvevoe ves ew$e ke=<Cee Deceer kes efove Gme DeejCesvo
kees ieYe& ceW OeejCe efkeee SJeb ceeIe egkeue eoeer kes efove YeieJeeve eerleueveeLe kees pevce efoee~ YeieJeeve ves efkemeer
mecee Jeve efJenej kejles ngS #eCeYej ceW heeues kes mecetn (kegnje) kees ve ngDee osKekej jepeYeej Deheves heg$e kees
meeQhekej osJeeW eje ueeF& ieF& egeheYee' veece keer heeuekeer hej yew"kej menslegke Jeve ceW hengBes Deewj ceeIe ke=<Ce
eoeer kes efove mJeeb oeref#ele nes iees~ Deefj veiej kes hegveJe&meg jepee ves GvnW heLece Keerj kee Deenej efoee Lee~
Devevlej odcemLe DeJemLee kes leerve Je<e& efyeleekej heew<e ke=<Ce elego&eer kes efove yesue Je=#e kes veeres kesJeue%eeve kees
heehle kej efueee~ Devle ceW meccesoefeKej hengBekej Ske ceen kee eesie efvejesOe kej DeeefMJeve egkeuee Deceer kes
efove kece& e$egDeeW kees ve kej cegefkeleheo kees heehle nes iees~

11. leerLekej eseebmeveeLe

heg<kejeOe&erhemecyevOeer hetJe& efJeosn #es$e kes megke ose ceW meerlee veoer kes Gej le hej #escehegj veece kee
veiej nw~ GmeceW veefueveheYe veece kee jepee jepe kejlee Lee~ Ske mecee meneeceJeve ceW eer Devevle efpevesvo heOeejs~
Gvekes Oeceexheose mes efJejkelecevee jepee yengle mes jepeeDeeW kes meeLe oeref#ele nes ieee~ ieejn DebieeW kee DeOeeve
efkeee Deewj leerLekej heke=efle kee yebOe kejkes meceeefOecejCehetJe&ke Deegle mJeie& kes heg<heesej efJeceeve ceW Deegle veece
kee Fvo ngDee~
hebekeueeCeke JewYeJe-Fmeer pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW efmebnhegj veiej kee mJeeceer F#JeekegJebe mes
heefme efJe<Ceg' veece kee jepee jepe kejlee Lee~ Gmekeer JeuueYee kee veece megvevoe Lee~ pes ke=<Ce <eer kes efove
eJeCe ve#e$e ceW Gme Deeglesvo ves ceelee kes ieYe& ceW heJese efkeee~ megvevoe ves veew ceeme efyeleekej Heeuiegve ke=<Ce
Skeeoeer kes efove leerve %eeveOeejer YeieJeeve kees pevce efoee~ Fvo ves Gmekee veece eseebmeveeLe' jKee~ efkemeer mecee
yemevle $e+leg kee heefjJele&ve osKekej YeieJeeve kees Jewjeie nes ieee, leovevlej osJeeW eje G"eF& peeves eesie
efJeceueheYee' heeuekeer hej efJejepeceeve neskej ceveesnj veeceke Geeve ceW hengBes Deewj Heeuiegve egkeue Skeeoeer kes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej Jeemeghetpe-efJeceueveeLe

efleere DeefOekeej / 103

efove npeej jepeeDeeW kes meeLe oeref#ele nes iees~ otmejs efove efmeeLe& veiej kes vevo jepee ves YeieJeeve kees Keerj kee
Deenej efoee~ odcemLe DeJemLee kes oes Je<e& yeerle peeves hej ceveesnj veeceke Geeve ceW legbyeg Je=#e kes veeres ceeIe
ke=<Cee DeceeJemee kes efove meeebkeeue kes mecee YeieJeeve kees kesJeue%eeve heie nes ieee~ Oece& kee Gheose osles ngS
meccesoefeKej hej hengBekej Ske ceen leke eesie kee efvejesOe kejkes eeJeCe egkeuee hete fCe&cee kes efove YeieJeeve
eseebmeveeLe efve:esemeheo kees heehle nes iees~

12. leerLekej JeemeghetpeveeLe

heg<kejeOe& erhe kes hetJe& ces keer Deesj meerlee veoer kes oef#eCe le hej JelmekeeJeleer veece kee ose nw~ Gmekes
Deefleee heefme jlvehegj veiej ceW heodceesej veece kee jepee jepe kejlee Lee~ efkemeer efove ceveesnj veece kes heJe&le hej
egievOej efpevesvo efJejepeceeve Les~ heodceesej jepee JeneB peekej Yeefkele, mlees$e, hetpee Deeefo kejkes Deveghes#eeDeeW kee
efevleJeve kejles ngS oeref#ele nes ieee~ ieejn DebieeW kee DeOeeve kejkes oe&veefJeegef Deeefo YeeJeveeDeeW keer
mecheefe mes leerLekej veecekece& kee yevOe kej efueee efpememes ceneege efJeceeve ceW ceneege veecekee Fvo ngDee~
hebekeueeCeke JewYeJe-Fme pecyeterhe kes Yejle #es$e ceW echeeveiej ceW Debie' veece kee ose nw efpemekee
jepee Jemeghetpe Lee Deewj jeveer peeeJeleer Leer~ Dee<ee{ ke=<Ce <eer kes efove jeveer ves hetJeexkele Fvo kees ieYe& ceW OeejCe
efkeee Deewj Heeuiegve ke=<Ce elego&eer kes efove hegCeeeueer heg$e kees Glhevve efkeee~ Fvo ves pevce GlmeJe kejkes heg$e
kee Jeemeghetpe' veece jKee~ peye kegceej keeue kes De"ejn ueeKe Je<e& yeerle iees, leye mebmeej mes efJejkele neskej
YeieJeeve peiele kes eLeeLe&mJehe kee efJeeej kejves ueies~ lel#eCe ner osJeeW kes Deeieceve nes peeves hej osJeeW eje
efveefce&le heeuekeer hej meJeej neskej ceveesnj veeceke Geeve ceW iees Deewj Heeuiegve ke=<Ce elego&eer kes efove n meew
efnej jepeeDeeW kes meeLe mJeeb oeref#ele nes iees~ odcemLe DeJemLee kee Ske Je<e& yeerle peeves hej YeieJeeve ves
keocye Je=#e kes veeres yew"kej ceeIe egkeue efleeree kes efove meeebkeeue ceW kesJeue%eeve kees heehle kej efueee~ YeieJeeve
yengle mecee leke Deee&Keb[ ceW efJenej kej echeeveiejer ceW Deekej Ske Je<e& leke jns~ peye Deeeg ceW Ske ceen es<e
jn ieee, leye eesie efvejesOe kej jpeleceeefuekee veeceke veoer kes efkeveejs keer Yetefce hej Jele&ceeve echeehegjer veiejer ceW
efmLele cevoejefieefj kes efeKej kees megeesefYele kejves Jeeues ceveesnj Geeve ceW hee&bkeemeve mes efmLele neskej Yeeoheo
egkeuee elego&eer kes efove eewjeveJes cegefveeeW kes meeLe cegefkele kees heehle ngS~

13. leerLekej efJeceueveeLe

heefMece OeelekeerKeb[ erhe ceW ces heJe&le mes heefMece keer Deesj meerlee veoer kes oef#eCe le hej
jcekeeJeleer veece kee Ske ose nw~ Gmekes ceneveiej ceW heodcemesve jepee jepe kejlee Lee~ efkemeer Ske efove
jepee heodcemesve ves heereflebkej Jeve ceW mJeie&ieghle kesJeueer kes meceerhe Oece& kee mJehe peevee Deewj en Yeer peevee
efke ceQ leermejs YeJe ceW leerLekej nesTBiee~' Gme mecee Gmeves Ssmee GlmeJe ceveeee efke ceeveeW ceQ leerLekej ner nes
ieee ntB~ Devevlej meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW eje leerLekej heke=efle kee yevOe kej efueee~ Devle ceW meneej mJeie&
ceW meneej Fv nes ieee~
hebekeueeCeke JewYeJe-Fmeer Yejle #es$e kes keebefheue veiej ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kee Jebepe ke=leJecee&
veece kee jepee jepe kejlee Lee~ peeMeecee Gmekeer heefme ceneosJeer Leer~ Gmeves pes ke=<Ce oeceer kes efove Gme

104 / efleere DeefOekeej

leerLekej DevebleveeLe-Oece&veeLe

cenehegjeCe meej

Fvo kees ieYe& ceW OeejCe efkeee, ceeIe ke=<Ce elegLeea kes efove peeMeecee ves leerve ueeske kes ieg YeieJeeve kees pevce
efoee~ Fvo ves Gvekee veece efJeceueveeLe' jKee~
Ske efove YeieJeeve ves nscevle $e+leg ceW yeHe& keer eesYee kees lel#eCe ceW efJeueerve nesles ngS osKee, efpememes GvnW
hetJe& pevce kee mcejCe nes ieee~ lel#eCe ner YeieJeeve efJejkele nes iees~ leovevlej osJeeW eje ueeF& ieF& osJeoee'
heeuekeer hej yew"kej menslegke Jeve ceW iees Deewj mJeeb oeref#ele nes iees, Gme efove ceeIe egkeuee elegLeea Leer~ peye
leheMeee& kejles ngS leerve Je<e& yeerle iees, leye YeieJeeve oer#eeJeve ceW peecegve Je=#e kes veeres Oeevee{ neskej Ieeefleee
keceeX kee veeekej ceeIe egkeue <eer kes efove kesJeueer nes iees~ Devle ceW meccesoefeKej hej peekej Ske ceen kee eesie
efvejesOe kej Dee" npeej n meew cegefveeeW kes meeLe Dee<ee{ ke=<Ce Deceer kes efove efmeheo kees heehle nes iees~

14. leerLekej DevevleveeLe

OeelekeerKeb[erhe kes hetJe& ces mes Gej keer Deesj Deefjhegj veiej ceW heodcejLe jepee jepe kejlee Lee~ efkemeer
efove Gmeves mJeebheYe efpevesvo kes meceerhe peekej Jebovee-Yeefkele Deeefo kejkes Oeceexheose megvee Deewj efJejkele nes oer#ee
ues ueer~ ieejn Debieheer meeiej kee heejieeceer neskej leerLekej heke=efle kee yevOe efkeee~ Devle ceW meuuesKevee mes cejCe
kej Deegle mJeie& kes heg<heesej efJeceeve ceW Fvoheo heehle efkeee~
hebekeueeCeke JewYeJe-Fme pecyeterhe kes oef#eCe Yeejle keer DeeesOee veiejer ceW F#JeekegJebeer efmebnmesve
cenejepe jepe kejles Les, Gvekeer cenejeveer kee veece peeMeecee Lee~ keeefle&ke ke=<Ce he efleheoe kes efove Jen
Deeglesvo jeveer kes ieYe& ceW DeJeleerCe& ngDee~ veJe ceen kes yeeo pes ke=<Ce eoeer kes efove heg$e Glhevve ngDee~ Fvo
ves heg$e kee veece DevevleveeLe' jKee~ YeieJeeve kees jepe kejles ngS hevon ueeKe Je<e& yeerle iees, leye Ske efove
Gukeeheele osKekej YeieJeeve efJejkele nes iees~ YeieJeeve osJeeW eje efveefce&le heeuekeer hej meJeej neskej menslegke Jeve
ceW iees leLee pes ke=<Ce eoeer kes efove Ske npeej jepeeDeeW kes meeLe oeref#ele nes iees~ odcemLeeJemLee kes oes Je<e&
yeerle peeves hej ew$e ke=<Ce DeceeJemee kes efove kesJeue%eeve Glhevve nes ieee~ Devle ceW meccesoefeKej hej peekej Ske
ceen kee eesie efvejesOekej n npeej Ske meew cegefveeeW kes meeLe ew$e ke=<Ce DeceeJemee kes efove hejceheo kees heehle
kej efueee~

15. leerLekej Oece&veeLe

hetJe& OeelekeerKeb[erhe kes hetJe& efJeosn#es$e ceW veoer kes oef#eCe le hej Ske Jelme veece kee ose nw, GmeceW
megmeercee veece kee ceneveiej nw~ JeneB hej jepee oejLe jepe kejlee Lee~ Ske yeej JeweeKe egkeuee hetefCe&cee kes efove
meye ueesie GlmeJe cevee jns Les Gmeer mecee evoenCe he[e osKekej jepee oejLe kee ceve YeesieeW mes efJejkele nes
ieee~ Gmeves oer#ee ueskej ieejn DebieeW kee DeOeeve efkeee Deewj leerLekej heke=efle kee yevOe kejkes Devle ceW
meJee&Le&efmeef ceW Denefcevo nes ieee~
hebekeueeCeke JewYeJe-Fme pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW Ske jlvehegj veece kee veiej Lee GmeceW kegJebeere
keeMeheiees$eere ceneefJeYeJe mechevve Yeeveg cenejepe jepe kejles Les Gvekeer jeveer kee veece megheYee Lee~ jeveer megheYee
kes ieYe& ceW Jen Denefcevo JeweeKe egkeue $eeesoeer kes efove DeJeleerCe& ngS Deewj ceeIe egkeue $eeesoeer kes efove jeveer
ves YeieJeeve kees pevce efoee~ Fvo ves Oece&leerLe& heJele&ke YeieJeeve kees Oece&veeLe' kenkej mecyeesefOele efkeee Lee~ efkemeer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej MeebefleveeLe

efleere DeefOekeej / 105

Ske efove Gukee kes osKeves mes YeieJeeve efJejkele nes iees Deewj veeieoee veece keer heeuekeer ceW yew"kej eeueJeve kes
Geeve ceW hengBes~ ceeIe egkeue $eeesoeer kes efove Ske npeej jepeeDeeW kes meeLe mJeeb oeref#ele nes iees~ leovevlej
odcemLe DeJemLee kee Ske Je<e& yeerle peeves hej oer#eeJeve ceW mehleo Je=#e kes veeres heew<e egkeue hetefCe&cee kes efove
kesJeue%eeve kees heehle nes iees~ Deee&KeC[ ceW meJe&$e Oeceexheose oskej YeieJeeve Devle ceW meccesoefeKej heOeejs Deewj Ske
ceen kee eesie efvejesOe kej Dee" meew veew cegefveeeW kes meeLe pes egkeuee elegLeea kes efove cees#e ue#ceer kees heehle ngS~

16. leerLekej MeeefvleveeLe

Fmeer pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW jlvehegj veece kee veiej nw~ Gme veiej kee jepee eer<esCe Lee, Gmekes
efmebnveefvolee Deewj Deefveefvolee veece keer oes jeefveeeB LeeR~ Fve oesveeW kes Fvomesve Deewj Ghesvomesve veece kes oes heg$e Les~
Gmeer veiej keer meleYeecee veece keer Ske yeeeCe kevee Deheves heefle kees oemeer heg$e peevekej Gmes leeie kej jepee kes
eneB Deheves Oece& keer j#ee kejles ngS jnves ueieer Leer~ efkemeer Ske efove jepee eer<esCe ves Deheves Iej hej ngS
Deeefoleieefle Deewj Deefjbpee veece kes oes eejCe cegefveeeW kees he[ieenve kej mJeeb Deenejoeve efoee Deewj hebeeMee&
heehle efkees leLee oe hekeej kes keuheJe=#eeW kes Yeesie heoeve kejves Jeeueer Gejkeg YeesieYetefce keer Deeeg yeeBOe ueer~
oeve oskej jepee keer oesveeW jeefveeeW ves leLee oeve keer Devegceesovee mes meleYeecee ves Yeer Gmeer Gece Yetefce keer Deeeg yeeBOe
ueer~ mees "erke ner nw keeeWefke meeOegDeeW kes meceeiece mes keee veneR neslee ?
efkemeer mecee Fvomesve keer jeveer eerkeeblee kes meeLe Devevleceefle veece keer Ske meeOeejCe m$eer DeeF& Leer Gmekes
meeLe Ghesvomesve kee mvesn meceeiece nes ieee~ Fme efveefcee kees ueskej yeieeres ceW oesveeW YeeF&eeW kee eg eg nes ieee~
jepee Fme eg kees jeskeves ceW DemeceLe& jns, meeLe ner Delevle efhee Deheves Fve heg$eeW kes Deveee kees menve kejves ceW
DemeceLe& jns Dele: Jes efJe<eheg<he metBIe kej cej iees, Jener efJe<eheg<he metBIe kej oesveeW jeefveeeB Deewj meleYeecee Yeer
heeCejefnle nes ieF leLee OeelekeerKeb[ kes hetJee&Oe& Yeeie ceW pees Gej keg heose nw GmeceW jepee leLee efmebnveefvolee oesveeW
ocheeer ngS Deewj Deefveefvolee veece keer jeveer Deee& leLee meleYeecee Gmekeer m$eer ngF&, Fme hekeej Jes meye JeneB
YeesieYetefce kes megKeeW kees Yeesieles ngS megKe mes jnves ueies~
jepee eer<esCe kee peerJe YeesieYetefce mes eekej meewOece& mJeie& kes eerheYe efJeceeve ceW eerheYe veece kee osJe ngDee~
jeveer efmebnveefvolee kee peerJe Gmeer mJeie& kes eerefveuee efJeceeve ceW efJeegledheYee veece keer osJeer ngF&~ meleYeecee yeeeCeer
Deewj Deefveefvolee veece keer jeveer kes peerJe ecee: efJeceueheYe efJeceeve ceW egkeueheYee veece keer osJeer Deewj efJeceueheYe
veece kes osJe ngS~
efJepeeeOe& kes jepee pJeuevepeer kes heg$e Deke&keerefle& Les~ Gme Deke&keerefle& keer peeseflecee&uee jeveer mes jepee eer<esCe
kee peerJe eerheYe efJeceeve mes mJeie& ceW Deekej Deefcelelespe veece kee heg$e ngDee nw~ efmebnveefvolee kee peerJe Deefcelelespe
keer peesefle:heYee veece keer m$eer ngF&~ osJeer Deefveefvolee kee peerJe eerefJepee ngDee Deewj meleYeecee kee peerJe Deefcelelespe keer yenve megleeje ngDee nw~ en Deefcelelespe efJeeeOej mecemle heJeeX ceW GheJeeme kejlee Lee~ oesveeW esefCeeeW kee
DeefOeheefle nesves mes Jen meye efJeeeOejeW kee jepee Lee~ efkemeer Ske efove oceJej veeceke eejCe$e+efOeejer cegefve kees
efJeefOehetJe&ke Deenejoeve oskej hebeeMee& heehle efkees~
efkemeer mecee Deefcelelespe Deewj efJepee oesveeW ves cegefve kes cegKe mes Deheveer Deeeg Ske ceeme cee$e nw, Ssmee
peevekej Deheves heg$eeW kees jepe os efoee Deewj ye[s Deeoj mes Deeefvnkee hetpee keer leLee vevove veeceke cegefve kes

106 / efleere DeefOekeej

leerLekej MeebefleveeLe

cenehegjeCe meej

meceerhe evove Jeve ceW meye heefjen leeie kej heeeesheieceve meveeme OeejCe kej efueee~ Devle ceW meceeefOecejCe kej
eg yegef kee Oeejke Deefcelelespe lesjnJeW mJeie& kes veveeJele& efJeceeve ceW jefJeetue veece kee osJe ngDee Deewj eerefJepee
Yeer Fmeer mJeie& kes mJeefmleke efJeceeve ceW ceefCeetue veece kee osJe ngDee~
JeneB kes YeesieeW kee DevegYeJe kejkes jefJeetue veece kee osJe veveeJele& efJeceeve mes egle neskej pecyeterhe kes hetJe&
efJeosn #es$e ceW efmLele JelmekeeJeleer ose keer heYeekejer veiejer kes jepee efmleefcele meeiej Deewj Gvekeer jeveer JemegvOeje kes
Dehejeefpele veece kee heg$e ngDee~ ceefCeetue osJe Yeer mJeefmleke efJeceeve mes egle neskej Gmeer jepee keer Devegceefle veece
keer jeveer kes DevevleJeere& veece kee ue#ceermechevve heg$e ngDee~ es oesveeW YeeF& yeueYeo Deewj De&eeer veejeeCe heo kes
Oeejke ngS leLee oefceleeefj veece kes heefleveejeeCe kees ceej kej eejlve kees heehle kej yengle keeue leke jepe kes
Gece megKeeW kee DevegYeJe kejles jns~
efkemeer mecee DevevleJeere& kes cejCe mes yeueYeo Dehejeefpele henues lees yengle og:Keer ngS, peye heyeg ngS leye
Devevlemesve veeceke heg$e kes efueS jepe oskej eeesOej cegefvejepe kes meceerhe oer#ee OeejCe kej ueer~ Jes leermeje
DeJeefOe%eeve heehle kej Delevle eevle nes iees Deewj leerme efove kee meveeme ueskej Deegle mJeie& ceW Fvo ngS~
FOej DevevleJeere& veejeeCe vejke ieee Lee JeneB hej peekej OejCesvo ves Gmes mecePee-yegPeekej mecekelJe
enCe kejeee~ Gmekes heYeeJe mes Jen DevevleJeere& vejke mes efvekeuekej pecyeterhemecyevOeer Yejle#es$e kes efJepeeeOe&
heJe&le keer Gej esCeer kes jepee cesIeJeenve keer jeveer cesIeceeefueveer mes cesIeveeo veece kee heg$e nes ieee~ keeueevlej ceW
oer#ee ueskej Deeeg kes Devle ceW cejkej leheMejCe kes heYeeJe mes Deegle mJeie& ceW heleervo nes iees Deewj Fvo kes
meeLe Gece heerefle jKekej mJeie& megKe kee DevegYeJe kejves ueies~
Dehejeefpele kee peerJe, pees henues Fvo ngDee Lee, Jen henues egle ngDee Deewj Fmeer pecyeterhemecyevOeer hetJe&
efJeosn #es$e kes jlvemebee veeceke veiej ceW jepee #escebkej leerLekej keer kevekeefe$ee veece keer jeveer mes cesIe keer
efyepeueer kes meceeve hegCeelcee eerceeve JeeeegOe veece kee heg$e ngDee~ Fme heg$e keer Glheefe ceW DeeOeeve, heerefle,
megheerefle, Oe=efle, ceeso, efheeesodYeJe Deeefo efeeeeW keer ieF& LeeR~ efpeme hekeej evocee egkeuehe#e kees heekej keeefvle leLee
eefvokee mes megeesefYele neslee nw Gmeer hekeej Jen JeeeegOe Yeer leCe DeJemLee heekej jepeue#ceer leLee ue#ceerceleer veeceke
m$eer mes megeesefYele nes jne Lee~ Gve JeeeegOe Deewj ue#ceer kes DevevleJeere& (heleervo) kee peerJe meneeegOe veece kee heg$e
ngDee~ Fme hekeej jepee #escebkej heg$e-heew$e Deeefo heefjJeej mes heefjJe=le neskej jepe kejles Les~
efkemeer mecee #escebkej leerLekej JeeeegOe kee jepeeefYe<eske kejkes ueewkeeefvleke osJeeW eje mlegefle kees heehle
nesles ngS leheesJeve kees eues iees Deewj leheMejCe kes heYeeJe mes kesJeue%eeve kees heehle kej yeejn meYeeDeeW kees
efoJeOJeefve eje mevleg kejves ueies~
FOej JeeeegOe kes eneB eejlve keer Glheefe nes ieF& Deewj Jes eeJeleea nes iees~ efoefiJepee kejkes <edKeb[
he=LJeer kees peerlekej meeJe&Yeewce jepe kejves ueies~
efkemeer mecee veeleer kes kesJeue%eeve kee GlmeJe osKeves mes JeeeegOe eeJeleea kees Yeer Deelce%eeve nes ieee
efpememes GvneWves meneeegOe heg$e kees jepe oskej #escebkej leerLekej kes meceerhe hengBekej oer#ee OeejCe kej ueer~ oer#ee
kes yeeo ner GvneWves efmeefefieefj heJe&le hej peekej Ske Je<e& kes efuees heefleceeeesie OeejCe kej efueee~ Gvekes ejCeeW kee
Deeee heekej meheeX keer yengle meer JeeefceeeB leweej nes ieF mees "erke ner nw keeeWefke ceneheg<e ejCeeW ceW ueies ngS
e$egDeeW kees Yeer ye{eles nQ~ Gvekes ejerj kes eejeW lejHe meIevehe mes peceer ngF& ueleeSB Yeer ceeveeW Gvekes heefjCeeceeW keer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej MeebefleveeLe

efleere DeefOekeej / 107

keesceuelee kees heehle kejves kes efueS Gve cegefvejepe kes heeme pee hengBeer LeeR~
FOej JeeeegOe kes heg$e meneeegOe kees Yeer efkemeer keejCe mes Jewjeie nes ieee GvneWves Dehevee jepe eleyeueer
kees os efoee, meye hekeej keer FeSB es[ oeR Deewj efheefnleeeJe veece kes cegefvejepe kes heeme Gece mebece OeejCe kej
efueee~ peye efhelee JeeeegOe cegefve kee Ske Je<e& kee eesie meceehle nes ieee leye Jes meneeegOe cegefve GvneR kes meceerhe
pee hengBes~ efhelee-heg$e oesveeW ves efejkeeue leke og:men lehemee keer~ Devle ceW Jes JewYeej heJe&le kes DeeYeeie hej pee
hengBes~ JeneB GvneWves ejerj mes mvesn jefnle nes mebveeme cejCe efkeee Deewj TOJe& ewJeseke kes veeres kes meewceveme
veeceke efJeceeve ceW ye[er $e+ef kes Oeejke Denefcevo ngS~
Fmeer pecyeterhe kes hetJe& efJeosn #es$e ceW heg<keueeJeleer veece kee ose nw Gmekeer hegb[jerefkeCeer veiejer ceW jepee
IevejLe jepe kejles Les, Gvekeer ceveesnje veece keer megvoj jeveer Leer~ JeeeegOe kee peerJe ewJeseke mes egle neskej
GvneR oesveeW kes cesIejLe veece kee heg$e ngDee Gmekes pevce kes henues ieYee&Oeeve Deeefo efeeeSB ngF& LeeR~ GvneR IevejLe
jepee keer ceveesjcee veece keer otmejer jeveer mes meneeegOe kee peerJe (Denefcevo) o={jLe veece kee heg$e nes ieee~ jepee
IevejLe ves leCe nesves hej cesIejLe kee efJeJeen efheeefce$ee Deewj ceveesjcee kes meeLe efkeee Lee Deewj o={jLe kee efJeJeen
megceefleosJeer mes efkeee Lee~ Fme hekeej heg$e-heew$e Deeefo megKe kes mecemle meeOeveeW mes ege jepee IevejLe efmebnemeve hej
yew"kej Fvo keer ueeruee OeejCe kej jns Les~
Fmeer yeere ceW efheeefce$ee heg$eJeOet keer meg<esCee veece keer oemeer Ievelegb[ veeceke cegiee& ueekej efoKeueeleer ngF& yeesueer
efke eefo otmejeW kes cegiex Fmes peerle ueW lees ceQ Ske npeej oerveej otBieer~ en megvekej eser heg$eJeOet keer keebevee veece
keer oemeer Ske Jeelegb[ veeceke cegiee& ues DeeF& ~ oesveeW kee eg nesves ueiee, Jen eg oesveeW cegieeX kes efueS og:Ke kee
keejCe Lee leLee osKeves JeeueeW kes efuees Yeer efnbmeevevo Deeefo jewoOeeve kejeves Jeeuee Lee Dele: Oecee&lceeDeeW kes osKeves
eesie veneR, Ssmee efJeeej kej jepee IevejLe yengle mes YeJepeerJeeW kees eeefvle heehle kejeves kes efuees Deheves heg$e
cesIejLe mes Gve cegieeX kes hetJe& YeJe hetves ueies~
DeJeefOe%eeve kes Oeejke cesIejLe ves yeleueeee efke pecyeterhe kes SsjeJele #es$e ceW jlveheg j veece kee veiej nw~
GmeceW Yeo Deewj Oeve veece kes oes meies YeeF& Les~ oesveeW ner iee[er eueeves kee keece kejles Les Ske efove oesveeW YeeF& veoer
kes efkeveejs yewue kes efveefcee ue[ he[s Deewj cejkej veoer kes efkeveejs MJeslekeCe&-leecekeCe& veece kes pebieueer neLeer ngS~
JeneB Yeer hetJe& Jewj kes mebmkeej mes ue[kej cejs Deewj oesveeW YeQmes ngS hegve: ue[kej cejs Deewj ces{e ngS, ces{s Yeer
hejmhej ceW ue[s Deewj es oesveeW cegiex ngS nQ~ oes efJeeeOej nce ueesieeW mes efceueves kes efuees eneB Deees Les Deewj efJeee mes
Fve cegieeX ceW heefJe neskej FvnW Deewj DeefOeke eefkeleeeueer yevee jns nQ~ Fme lejn cesIejLe mes meye meceeeej megvekej
Gve efJeeeOejeW ves Dehevee mJehe heke efkeee jepee IevejLe Deewj kegceej cesIejLe keer het pee keer leLee ieesJeOe&ve
cegefvejepe kes meceerhe peekej oer#ee enCe kej ueer~
Gve oesveeW cegieeX ves Yeer Dehevee hetJe&YeJe kee mecyevOe peevekej hejmhej kee yebOee ngDee Jewj es[ efoee Deewj
Devle ceW meenme kes meeLe mebveeme OeejCe kej efueee SJeb YetlejceCe leLee osJejceCe veeceke Jeve ceW leeceetue Deewj
kevekeetue veece kes Yetlepeeleere Jevlej ngS~
Gmeer mecee Jes osJe hegb[jerefkeCeer veiejer ceW Deees Deewj hesce mes cesIejLe egJejepe keer hetpee kej Deheves cegiex kes
YeJe kees yeleueekej hejceeshekeejer ceeve kej keg heleghekeej kejves keer heeLe&vee kejves ueies~ Devle ceW Gve oesveeW osJeeW
ves kene efke Deehe ceeveg<eesej heJe&le kes Yeerlej efJeeceeve mecemle mebmeej kees osKe ueer efpees~ nce ueesieeW kes eje

108 / efleere DeefOekeej

leerLekej MeebefleveeLe

cenehegjeCe meej

Deehekee kece-mes-kece ener Ghekeej nes peeJes~ osJeeW kes Ssmee kenves hej kegceej ves peye leLeemleg' kenkej mJeerke=efle
heoeve kej oer, leye osJeeW ves kegceej kees Gvekes DeehlepeveeW kes meeLe Deveske $e+efeeW mes egkele efJeceeve ceW yew"eee Deewj
Deekeeeceeie& ceW ues peekej eLeeece mes eueles-eueles megvoj ose efoKeueees~
Jes yeleueeles peeles Les efke en henuee Yejle#es$e nw, en nwceJele nw Fleeefohe mes meYeer #es$e, heJe&leeW kees
efoKeueeles ngS ceeveg<eesej heJe&le kes Yeerlej kes meYeer Deke=ef$ece ewleeueeeW keer Jevovee keje oer~ leovevlej ye[s
GlmeJe mes egkele veiej ceW Jeeheme Dee iees~ Deeeee& kenles nQ efke pees ceveg<e Deheves Ghekeejer kee heleghekeej veneR
kejlee nw Jen ievOejefnle heg<he kes meo=e peerefJele Yeer ce=lekeJeled nw~
IevejLe cenejepe leerLekej Les~ efkemeer efove efJejkele neskej oeref#ele nes iees~ FOej cesIejLe cenejepe ves oceJej
veeceke $e+efOeejer cegefve kees Deenejoeve oskej hebeeMee& heehle efkees~ keYeer vevoerMJej heJe& ceW cenehetpee kej jeef$e
ceW heefleceeeesie mes Oeeve kejles Les Deewj FvoeW eje hetpee kees heehle nesles Les~ efkemeer efove IevejLe leerLekej kes
meceJemejCe ceW Oeceexheose kees megvekej mebmeej, ejerj, YeesieeW mes efJejkele nes iees Deewj Deheves heg$e kees jepe oskej
o={jLe YeeF& Deewj Deve meele npeej jepeeDeeW kes meeLe oeref#ele neskej ieejn Debie kes hee"er nes iees Deewj meesuen
keejCe YeeJeveeDeeW mes leerLekej veece kece& kee yebOe kej efueee~ Delevle Oeerj-Jeerj cesIejLe ves o={jLe kes meeLe
veYeefmleueke' heJe&le hej Deekej Ske cenerves kee heeeesheieceve mebveeme OeejCe kej ejerj es[kej Denefcevo1 heo
heehle kej efueee~
eeefvleveeLe kee pevce-kegpeebieue ose keer nefmleveehegj jepeOeeveer ceW keeMehe iees$eere jepee efJeMJemesve
jepe kejles Les~ Gvekeer jeveer kee veece SsjeJeleer Lee~ YeieJeeve eeefvleveeLe kes ieYe& ceW Deeves kes n cenerves henues mes
ner Fvo keer Dee%ee mes nefmleveehegj veiej ceW ceelee kes DeeBieve ceW jlveeW keer Je<ee& nesves ueieer Deewj eer, er, Oe=efle Deeefo
osefJeeeB ceelee keer mesJee ceW lelhej nes ieF&b~ Yeeoebs Jeoer mehleceer kes efove YejCeer ve#e$e ceW jeveer ves ieYe& OeejCe efkeee~
Gme mecee mJeie& mes osJeeW ves Deekej leerLekej ceneheg<e kee ieYe&keueeCeke ceneslmeJe ceveeee Deewj ceelee-efhelee keer
hetpee keer~
veJe ceeme Jeleerle nesves kes yeeo jeveer SsjeosJeer ves pes ke=<Ce elego&eer kes efove eeceeesie ceW heele:keeue kes
mecee leerve ueeske kes veeLe Ssmes heg$ejlve kees pevce efoee~ Gmeer mecee eej hekeej kes osJeeW kes eneB mJeeb ner efyevee
yepeees ebKeveeo, Yesjerveeo, efmebnveeo Deewj Iebeveeo nesves ueies~ meewOecexvo SsjeJele neLeer hej e{kej FvoeCeer Deewj
DemebKe osJeieCeeW meefnle veiej ceW Deeee leLee YeieJeeve kees megces heJe&le hej ues peekej pevceeefYe<eske ceveeee~
DeefYe<eske kes Devevlej YeieJeeve kees DeveskeeW Jem$eeuebkeejeW mes efJeYetef<ele kejkes Gvekee eeefvleveeLe' en veece jKee,
Fme hekeej YeieJeeve kees nefmleveehegj Jeeheme ueekej ceelee-efhelee kees meeQhekej hegvejefhe Deevevo veeceke veeke kejkes
Deheves-Deheves mLeeve hej eues iees~
YeieJeeve keer Deeeg Ske ueeKe Je<e& keer Leer~ ejerj eeueerme Oeveg<e TBee Lee~ megJeCe& kes meceeve keebefle Leer~
OJepee, leesjCe, ebKe, ee Deeefo Ske npeej Dee" egYe efevn Gvekes ejerj ceW Les~ GvneR efJeMJemesve keer eemJeleer
jeveer kes eeeegOe veece kee Ske heg$e ngDee~ osJekegceejeW kes meeLe eer[e kejles ngS YeieJeeve eeefvleveeLe Deheves ess
YeeF& eeeegOe kes meeLe-meeLe Je=ef kees heehle nes jns Les~ YeieJeeve keer eewJeve DeJemLee Deeves hej Gvekes efhelee ves
kegue, he, DeJemLee, eerue, keeefvle Deeefo mes efJeYetef<ele Deveske keveeDeeW kes meeLe Gvekee efJeJeen kej efoee~
1. es Denefcev ner MeeefvleveeLe leerLekej ngS nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej MeebefleveeLe

efleere DeefOekeej / 109

Fme lejn YeieJeeve kes peye kegceej keeue kes heeerme npeej Je<e& Jeleerle nes iees, leye cenejepe efJeMJemesve ves
GvnW Dehevee jepe mecehe&Ce kej efoee~ ece mes Geceesece YeesieeW kee DevegYeJe kejles ngS peye YeieJeeve kes heeerme
npeej Je<e& Deewj Jeleerle nes iees, leye Gvekeer DeeegOeeeuee ceW eeJeleea kes JewYeJe kees heie kejves Jeeuee eejlve
Glhevve nes ieee~ Fme hekeej ee kees Deeefo ueskej eewon jlve Deewj veJeefveefOeeeB heie nes ieF~ Fve eewon jlveeW
ceW ee, $e, leueJeej Deewj oC[ es DeeegOeeeuee ceW Glhevve ngS Les, keeefkeCeer, ece& Deewj et[eceefCe eerie=n ceW
heke ngS Les, hegjesefnle, mesveeheefle Deewj ie=nheefle nefmleveehegj ceW efceues Les Deewj kevee, iepe leLee DeMJe efJepeeeOe&
heJe&le hej heehle ngS Les~ veew efveefOeeeB Yeer hegCe mes hesefjle ngS FvoeW kes eje veoer Deewj meeiej kes meceeiece hej ueekej
oer ieF& LeeR~
eejlve kes heke nesves kes yeeo YeieJeeve ves efJeefOeJeled efoefiJepee kejkes n KeC[ kees peerlekej Fme
Yejle#es$e ceW Ske$e eemeve efkeee Lee~ peneB hej mJeeb YeieJeeve eeefvleveeLe Fme he=LJeer hej hepee kee heeueve kejves
Jeeues Les, JeneB kes megKe Deewj meewYeeie kee keee JeCe&ve efkeee pee mekelee nw ? Fme hekeej eeJeleea kes meeceepe ceW
YeieJeeve keer deeveJes npeej jeefveeeB LeeR, yeeerme npeej cegkegye jepee Gvekeer mesJee kejles Les Deewj yeeerme e#e
ncesee eecejeW kees {gjeee kejles Les~ eeJeefle&eeW kes mee{s leerve kejes[ yevOeg kegue nesles nQ~ De"ejn kejes[ Iees[s,
eewjemeer ueeKe neLeer, leerve kejes[ Gece Jeerj, DeveskeeW kejes[ efJeeeOej Deewj De"emeer npeej cues jepee nesles nQ~
deeveJes kejes[ eece, heenej npeej veiej, meesuen npeej Kes, eewyeerme npeej keJe&, eej npeej cebye Deewj
De[leeueerme npeej heeve nesles nQ Fleeefo DeveskeeW JewYeJe nesles nQ~
eewon jlveeW kes veece-DeMJe, iepe, ie=nheefle, mLeheefle, mesveeheefle, m$eer Deewj hegjesefnle es meele peerefJele
jlve nQ SJeb $e, Deefme, oC[, ee, keeefkeCeer, efevleeceefCe Deewj ece& es meele jlve efvepeeaJe nesles nQ~
veJeefveefOeeeW kes veece-keeue, cenekeeue, heeC[g, ceeveJe, ebKe, heodce, vewmehe&, efhebieue Deewj veeveejlve es
veew efveefOeeeB nQ~ es ece mes $e+leg kes eesie oJeeW, Yeepeve, Oeeve, DeeegOe, Jeeefo$e, Jem$e, nce&, DeeYejCe Deewj
jlvemecetneW kees efoee kejleer nbw~
oeebie Yeesie-efoJehegj, jlve, efveefOe, mewve, Yeespeve, Yeepeve, eee, Deemeve, Jeenve Deewj veede es
eeJeefle&eeW kes oeebie Yeesie nesles nQ~
Fme hekeej mebKeele npeej heg$e-hegef$eeeW mes Jesefle YeieJeeve eeefvleveeLe eeJeleea kes meeceepe kees heehle kej
ome hekeej kes YeesieeW kee GheYeesie kejles ngS megKe mes keeue Jeleerle kej jns Les~ YeieJeeve leerLekej Deewj eeJeleea
nesves kes meeLe-meeLe keeceosJe heo kes Oeejke Yeer Les~
YeieJeeve kee Jewjeie-peye YeieJeeve kes heeerme npeej Je<e& meeceepe heo ceW Jeleerle nes iees, leye Ske
mecee Deuebkeejie=n kes Yeerlej Deuebkeej OeejCe kejles ngS GvnW ohe&Ce ceW Deheves oes heefleefyecye efoKeeF& efoes~ Gmeer
mecee GvnW Deelce%eeve Glhevve nes ieee Deewj hetJe& pevce kee mcejCe Yeer nes ieee, leye YeieJeeve mebmeej, ejerj Deewj
YeesieeW kes mJehe kee efJeeej kejles ngS efJejkele nes iees~ Gmeer mecee ueewkeeefvleke osJeeW ves Deekej DeveskeeW mlegefleeeW
mes hetpee-mlegefle keer~ Devevlej meewOece& Deeefo Fvo meYeer osJeieCeeW kes meeLe GheefmLele nes iees~ YeieJeeve ves veejeeCe
veece kes heg$e kee jepeeefYe<eske kejkes meYeer keggefcyeeeW kees eLeeeesie Gheose efoee~
YeieJeeve kee oer#ee enCe-Devevlej Fvo ves YeieJeeve kee oer#eeefYe<eske kejkes meJee&Le&efmeef' veece keer
heeuekeer ceW efJejepeceeve kejkes nefmleveehegj veiej kes meneece Jeve ceW heJese efkeee~ Gmeer mecee pes ke=<Ce

110 / efleere DeefOekeej

leerLekej MeebefleveeLe

cenehegjeCe meej

elego&eer kes efove YejCeer ve#e$e ceW yesuee kee efveece ueskej YeieJeeve ves hebecegef ueebse kejkes vece: efmesYe:' kenles
ngS pewvesMJejer oer#ee enCe kej ueer Deewj mechetCe& heefjen kee leeie kejkes Oeeve ceW efmLej nesles ner ceve:hee&e%eeve
heehle kej efueee~
YeieJeeve kee Deenej-ceefvojhegj kes jepee megefce$e ves YeieJeeve eeefvleveeLe kees Keerj kee Deenej oskej
hebeeMee& JewYeJe kees heehle efkeee~ Fme hekeej Devegece mes leheMejCe kejles ngS YeieJeeve kes meesuen Je<e& Jeleerle
nes iees~
YeieJeeve kees kesJeue%eeve keer heeefhle-YeieJeeve eeefvleveeLe meneece Jeve ceW vebeeJele& Je=#e kes veeres
heeb&keemeve mes efmLele nes iees Deewj heew<e ke=<Ce oeceer kes efove Devleceg&ntle& ceW omeJeW iegCemLeeve ceW ceesnveere kece& kee
veee kej yeejnJeW iegCemLeeve ceW %eeveeJejCe, oe&veeJejCe Deewj Devlejee kee meJe&Lee DeYeeJe kejkes lesjnJeW
iegCemLeeve ceW hengBekej kesJeue%eeve mes efJeYetef<ele nes iees Deewj GvnW Ske mecee ceW ner mechetCe& ueeskeeueeske mhe
oerKeves ueiee~ henues YeieJeeve ves eejlve mes n KeC[ he=LJeer kees peerlekej meeceepe heo heehle efkeee Lee, Deye
YeieJeeve ves Oeeveee mes efJeMJe ceW Ske$e jepe kejves Jeeues ceesnjepe kees peerlekej kesJeue%eeveheer meeceepe
ue#ceer kees heehle kej efueee~ Gmeer mecee Fvo keer Dee%ee mes kegyesj ves efoJe meceJemejCe keer jevee kej oer~
meceJemejCe kee mebef#ehle JeCe&ve-en meceJemejCe he=LJeerleue mes heeBe npeej Oeveg<e TBee Lee, Fme
he=LJeerleue mes Ske neLe TBeeF& mes ner Fmekeer meeref{eeB heejbYe nes ieeer LeeR~ es meeref{eeB Ske-Ske neLe keer LeeR Deewj
yeerme npeej heceeCe LeeR~ en meceJemejCe ieesueekeej jnlee nw~ FmeceW meyemes henues Oetefuemeeue kes yeeo eejeW efoeeDeeW
ceW eej ceevemlecYe nQ~ ceevemlebYeeW kes eejeW Deesj mejesJej nw~ efHej efvece&ue peue mes Yejer heefjKee nw~ efHej heg<heJeeefkee
(ueleeJeve) nw~ Gmekes Deeies henuee kees nw~ Gmekes Deeies oesveeW Deesj mes oes-oes veedeeeueeSB nQ~ Gmekes Deeies
otmeje Deeeske, Deece, ebheke Deewj mehleheCe& kee Jeve nw~ Gmekes Deeies Jesefokee nw~ leovevlej OJepeeDeeW keer hebefkeleeeB
nQ~ efHej otmeje kees nw~ Gmekes Deeies Jesefokee meefnle keuheJe=#eeW kee Jeve nw~ Gmekes yeeo mlethe, mletheeW kes yeeo
cekeeveeW keer hebefkeleeeB nQ~ efHej mHeefke ceefCecee leermeje kees nw~ Gmekes Yeerlej ceveg<e, osJe Deewj cegefveeeW keer yeejn
meYeeSB nQ~ leovevlej heeref"kee nw Deewj heeref"kee kes DeeYeeie hej keceueemeve hej eej Debiegue DeOej ner Den&vle osJe
efJejepeceeve jnles nQ~ YeieJeeve hetJe& ee Gej keer Deesj cegBn kej efmLele jnles nQ efHej Yeer Deefleee efJees<e mes eejeW
efoeeDeeW ceW ner YeieJeeve kee cegBn efoKelee jnlee nw~ meceJemejCe ceW eejeW Deesj heoef#eCee kes ece mes henues kees"s ceW
ieCeOej Deewj cegefveieCe, otmejs ceW keuheJeeefmeveer osefJeeeB, leermejs ceW Deeefe&keeSB Deewj eeefJekeeSB, eewLes ceW peesefle<eer
osJeebieveeSB, heeBeJeW ceW Jevlej osJeebieveeSB, "s ceW YeJeveJeemeer osJeebieveeSB, meeleJeW ceW YeJeveJeemeer osJe, Dee"JeW ceW
Jevlej osJe, veJeceW ceW peesefle<eer osJe, omeJeW ceW keuheJeemeer osJe, ieejnJeW ceW eeJeleea Deeefo ceveg<e Deewj yeejnJeW
ceW heeg yew"les nQ~
meceJemejCe ceW YeJepeerJeeW kee heceeCe-YeieJeeve kes meceJemejCe ceW eeeegOe kees Deeefo ueskej eerme
ieCeOej Les~ yeeme" npeej cegefveieCe Deewj mee" npeej leerve meew Deeefe&keeSB, oes ueeKe eeJeke Deewj eej ueeKe
eeefJekeeSB, DemebKeeleeW osJe-osefJeeeB Deewj mebKeeleeW eflee&e Les~ Fme hekeej yeejnieCeeW kes meeLe-meeLe YeieJeeve ves
yengle keeue leke Oece& kee Gheose efoee~
YeieJeeve kee cees#eieceve-peye YeieJeeve keer Deeeg Ske ceen es<e jn ieF&, leye Jes meccesoefeKej hej DeeS
Deewj efJenej yebokej Deeueeesie mes efJejepeceeve nes iees~ pes ke=<Ce elego&eer kes efove YeieJeeve elegLe& egkeueOeeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej MeebefleveeLe

efleere DeefOekeej / 111

kes eje eejeW DeIeeefleee keceeX kee veee kej Ske mecee ceW ueeske kes DeeYeeie hej peekej efJejepeceeve nes iees~ Jes
efvele, efvejbpeve, ke=lekele efme nes iees~ Gmeer mecee Fvoeefo eej hekeej kes osJeeW ves Deekej efveJee&Ce keueeCeke
keer hetpee keer Deewj Deefvlece mebmkeej kejkes Yemce mes Deheves ueuee Deeefo GeceebieeW kees heefJe$e kej mJe-mJemLeeve
kees eues iees~
es eeefvleveeLe YeieJeeve leerLekej nesves mes yeejnJeW YeJe hetJe& jepee eer<esCe Les Deewj cegefve kees Deenejoeve
osves kes heYeeJe mes YeesieYetefce ceW iees Les~ efHej osJe nges, efHej efJeeeOej ngS, efHej osJe ngS, efHej yeueYeo ngS,
efHej osJe ngS, efHej JeeeegOe eeJeleea ngS~ Gme YeJe ceW FvneWves oer#ee ueer Leer Deewj Ske Je<e& kee eesie OeejCe
kej Ke[s nes iees Les, leye Fvekes ejerj hej ueleeSB e{ ieF& LeeR, meheeX ves Jeeceer yevee ueer LeeR, heef#eeeW ves IeeWmeues
yevee efuees Les Deewj es JeeeegOe cegefvejepe Oeeve ceW ueerve jns Les~ Devevlej Denefcevo ng S, efHej cesIejLe jepee
ngS, Gme YeJe ceW FvneWves oer#ee ueskej Ieesj leheMejCe kejles ngS meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kee efevleJeve efkeee
Lee Deewj Gmekes heYeeJe mes leerLekej heke=efle kee yebOe kej efueee Lee~ efHej JeneB mes meJee&Le&efmeef ceW Denefcevo
ngS, efHej JeneB mes Deekej peieled kees eebefle heoeve kejves Jeeues meesuenJeW leerLekej Deewj hebece eeJeleea Ssmes
eeefvleveeLe YeieJeeve ngS~
GejhegjeCe ceW eer iegCeYeo mJeeceer kenles nQ efke Fme mebmeej ceW Deve ueesieeW keer yeele peeves oerefpeS,
eer MeeefvleveeLe efpevesvo kees es[kej YeieJeeve leerLekejeW ceW Ssmee keewve nw efpemeves hetJe& kes yeejn YeJeeW ceW mes heleske
YeJe ceW yengle Yeejer Je=ef heehle keer nes!
Fmeefuees ns efJeeve ueesieeW! eefo legce eeefvle eenles nes lees meyemes Gece Deewj meyekee Yeuee kejves Jeeues
eer MeeefvleveeLe efpevesvo kee efvejvlej Oeeve kejles jnes~ ener keejCe nw efke Deepe Yeer YeJepeerJe Meebefle heeefhle kes efueS
eer eeefvleveeLe keer DeejeOevee kejles nQ~
heg<heovle leerLekej mes ueskej meele leerLekejeW leke Gvekes leerLe&keeue ceW Oece& keer Jegefeflle ngF& Dele: Oece&veeLe
leerLekej kes yeeo heewveheue Devlej heeJeheue keeue leke Fme Yejle#es$e kes Deee&KeC[ ceW Oece& kee efJeso nes ieee
DeLee&led ngC[eJemeefhe&Ceer kes oes<e mes Gme heeJeheueheceeCe keeue leke oer#ee uesves JeeueeW kee DeYeeJe nes peeves mes
Oece&heer mete& Demle nes ieee Lee, Gme mecee eeefvleveeLe ves pevce efueee Lee~ leye mes Deepe leke Oece&hejcheje
DeefJeefvvehe mes eueer Dee jner nw FmeefueS GejhegjeCe ceW Yeer iegCeYeo mJeeceer kenles nQ efkeYeesieYetefce Deeefo keejCeeW mes ve ngDee cees#eceeie& eeefhe $e+<eYeosJe Deeefo leerLekejeW kes eje hegve:-hegve:
efoKeueeee ieee Lee lees Yeer Gmes heefme DeJeefOe kes Devle leke ues peeves ceW keesF& Yeer meceLe& veneR nes mekee, leovevlej
pees eebefleveeLe YeieJeeve ves cees#eceeie& heke efkeee, Jener Deepe leke DeKeC[he mes yeeOeejefnle euee Dee jne nw
FmeefueS Fme egie kes Deeeieg eer eebefleveeLe YeieJeeve ner nQ keeeWefke Gvekes henues pees 15 leerLekejeW ves cees#eceeie&
eueeee Lee, Jen yeere-yeere ceW efJeve neslee peelee Lee~'
efpevekes ejerj keer TBeeF& Ske meew Dee" neLe nw, pees hebece eeJeleea nQ Deewj keeceosJe heo kes Oeejer nw,
efpevekes nefjCe kee efevn nw, pees YeeoeW Jeoer mehleceer kees ceelee kes ieYe& ceW Deees, pes Jeoer eewome kees pevce efueee
Deewj pes Jeoer eewome kees ner oer#ee enCe efkeee, heew<e egkeue oeceer kes efove kesJeue%eeveer ngS hegve: pes Jeoer
eewome kees ner cegefkeleOeece kees heehle ngS, Ssmes eebefleveeLe YeieJeeve meowJe nce meyekees eebefle heoeve kejW~

112 / efleere DeefOekeej

leerLekej kegbLegveeLe

cenehegjeCe meej

17. leerLekej kegbLegveeLe

Fmeer pecyeterhe kes hetJe&efJeosn #es$e ceW meerlee veoer kes oef#eCe le hej Ske Jelme veece kee ose nw~ Gmekes
megmeercee veiej ceW efmebnjLe jepee jepe kejlee Lee~ Jen jepee efkemeer mecee Gukeeheele osKekej efJejkele nes ieee Deewj
efJejkele neskej mebece OeejCe kej efueee~ Gmeves ieejn DebieeW kee %eeve heehle efkeee leLee meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW
eje leerLekej heke=efle kee yebOe kej efueee~ Devle ceW meceeefOecejCe kejkes meJee&Le&efmeef ceW Denefcevo nes iees~
hebekeueeCeke JewYeJe-kegpeebieue ose kes nefmleveehegj veiej ceW keewjJeJebeer keeMehe iees$eere cenejepe
metjmesve jepe kejles Les~ Gvekeer hejeveer kee veece eerkeevlee Lee~ Gme heefleelee osJeer ves osJeeW kes eje keer ngF&
jlveJe=ef Deeefo hetpee heehle keer Leer~ eeJeCe ke=<Ce oeceer kes efove jeveer ves meJee&Le&efmeef kes Denefcevo kees ieYe& ceW
OeejCe efkeee~ Gme mecee FvoeW ves Deekej YeieJeeve kee ieYe&ceneslmeJe ceveeee Deewj ceelee keer hetpee kejkes mJemLeeve
kees eues iees~ ece mes veJeceeme Jeleerle nes peeves hej JeweeKe egkeuee heefleheoe kes efove heg$ejlve kees pevce efoee~
Gmeer mecee Fvoeefo osJeieCe Deees Deewj yeeueke kees megces heJe&le hej ues peekej ceneceefnce pevceeefYe<eske ceneslmeJe
kejkes DeuebkeejeW mes Deuebke=le efkeee SJeb yeeueke kee veece kegvLegveeLe' jKee~ Jeeheme ueekej ceelee-efhelee kees
meeQhekej osJeieCe mJemLeeve kees eues iees~ hebeeveJes npeej Je<e& keer Gvekeer Deeeg Leer~ heQleerme Oeveg<e TBee ejerj Lee
Deewj leheeS ngS mJeCe& kes meceeve ejerj keer keeefvle Leer~
lesF&me npeej meele meew heeeme Je<e& kegceejkeeue kes yeerle peeves hej GvnW jepe heehle ngDee Deewj Flevee ner keeue
yeerle peeves hej GvnW JeweeKe egkeue heefleheoe kes efove eeJeleea keer ue#ceer efceueer~ Fme hekeej Jes yeeOeejefnle, efvejvlej
ome hekeej kes YeesieeW kee GheYeesie kejles Les~ meeje JewYeJe eeefvleveeLe kes meceeve ner Lee~ efkemeer mecee YeieJeeve <e[bie
mesvee mes mebegkele neskej eer[e mes JeneB Jeeheme ueew jns Les efke ceeie& ceW GvneWves efkemeer cegefve kees Deeleheeesie mes efmLele
osKee~ osKeles ner ceb$eer kes heefle lepe&veer Debiegueer mes Feeje efkeee efke osKees-osKees! ceb$eer Gve cegefvejepe kees osKekej
velecemleke nes ieee Deewj hetves ueiee efke ns osJe! Fme lejn keef"ve lehe kej es keee Heue heehle kejWies ? eeJeleea
kebgLegveeLe nBmekej kenves ueies efke es cegefve ee lees Fmeer YeJe mes kece& keekej efveJee&Ce heehle kejWies ee lehe kes heYeeJe
mes eeMJele Oeece heehle kejWies~ pees heefjen kee leeie veneR kejles, Jes mebmeej ceW ner heefjYeceCe kejles jnles nQ~ Fleeefo
he mes YeieJeeve ves ceb$eer kees cees#e leLee mebmeej kes keejCeeW kee efveheCe efkeee~ eeJeleea heo kes meeceepe kee
GheYeesie kejles ngS YeieJeeve kes lesF&me npeej meele meew heeeme Je<e& Jeleerle nes iees~
efkemeer mecee YeieJeeve kees hetJe&YeJe kee mcejCe nes peeves mes Deelce%eeve heehle nes ieee Deewj Jes YeesieeW mes
efJejkele nes iees, Gmeer mecee ueewkeeefvleke osJeeW ves Deekej heYeg kee mleJeve-hetpeve efkeee~ GvneWves Deheves heg$e kees
jepeYeej oskej Fvoebs eje efkeee ngDee oer#eekeueeCeke GlmeJe heehle efkeee~ osJeeW eje ueeF& ieF& efJepeee veece keer
heeuekeer ceW meJeej neskej YeieJeeve menslegke Jeve ceW hengBes~ JeneB lesuee kee efveece ueskej JeweeKe egkeue heefleheoe kes
efove ke=eflekee ve#e$e ceW meeebkeeue kes mecee Ske npeej jepeeDeeW kes meeLe oer#ee enCe kej ueer~ Gmeer mecee heYeg
kees ceve:hee&e%eeve Glhevve nes ieee~ otmejs efove nefmleveehegj kes Oece&efce$e jepee ves YeieJeeve kees Deenejoeve oskej
hebeeMee& heehle efkees~ Fmeer hekeej Ieesj leheMejCe kejles ngS YeieJeeve kes meesuen Je<e& yeerle iees~ efkemeer efove
YeieJeeve lesuee kee efveece ueskej lehe kejves kes efueS Jeve ceW efleueke Je=#e kes veeres efJejepeceeve ngS~ JeneB ew$e egkeuee
le=leeree kes efove GvnW kesJeue%eeve heehle nes ieee~ Gmeer mecee osJeeW ves meceJemejCe keer jevee keer~ YeieJeeve kes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej DejveeLe

efleere DeefOekeej / 113

meceJemejCe ceW mJeebYet kees Deeefo ueskej heQleerme ieCeOej, mee" npeej cegefvejepe, mee" npeej leerve meew heeeme
Deeefe&keeSB, oes ueeKe eeJeke, leerve ueeKe eeefJekeeSB, DemebKeele osJe-osJeer Deewj mebKeeleeW efleee Les~ YeieJeeve
efoJeOJeefve kes eje efejkeeue leke Oeceexheose osles ngS efJenej kejles jns~ YeieJeeve kee kesJeueer keeue lesF&me npeej
meele meew eeQleerme Je<e& kee Lee~
peye YeieJeeve keer Deeeg Ske ceeme keer es<e jn ieeer, leye Jes meccesoefeKej hej hengBes Deewj heefleceeeesie
OeejCe kej efueee~ JeweeKe egkeue heefleheoe kes efove jeef$e kes hetJe& Yeeie ceW mecemle keceeX mes jefnle, efvele, efvejbpeve,
efmeheo kees heehle nes iees~ es kegbLegveeLe YeieJeeve leerLekej nesves kes leermejs YeJe henues efmebnjLe jepee Les, cegefve DeJemLee ceW
meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kes heYeeJe mes leerLekej heke=efle kee yevOe kej efueee hegve: meJee&Le&efmeef ceW Denefcevo ngS, JeneB mes
Deekej kegbLegveeLe veece kes 17JeW leerLekej, "s eeJeleea Deewj keeceosJe heo kes Oeejke ngS nQ~
efleueeseheCCeefe Deewj GejhegjeCe kes Devegmeej Fve YeieJeeve kes Yeer ieYe&, pevce, lehe Deew j %eeve es eejeW
keueeCeke nefmleveehegj ceW ner ngS nQ~ YeieJeeve kee ieYe&keueeCeke eeJeCe ke=<Cee oeceer kees ngDee, oer#ee
keueeCeke ew$e egkeuee le=leeree kees ngDee leLee pevce, kesJeue%eeve Deewj cees#ekeueeCeke JeweeKe egkeuee heefleheoe
kees ngDee nw~ YeieJeeve kes ejerj keer TBeeF& 140 neLe heceeCe Leer, yekejs kee efevn Lee, Ssmes meejnJeW leerLekej
kegbLegveeLe YeieJeeve nce Deewj Deehe meyekees eeMJele megKe heoeve kejW~

18. leerLekej DejveeLe

Fme pecyeterhe ceW meerlee veoer kes Gej le hej Ske ke veece kee ose nw~ Gmekes #escehegj veiej ceW Oeveheefle
jepee jepe kejlee Lee~ efkemeer efove Gmeves Den&vvevove leerLekej keer efoJeOJeefve mes Oecee&ce=le kee heeve efkeee, efpememes
efJejkele neskej eerIe ner pewvesMJejer oer#ee OeejCe kej ueer~ ieejnDebieheer cenemeeiej kee heejieeceer neskej meesuen
keejCe YeeJeveeDeeW eje leerLekej heke=efle kee yebOe kej efueee~ Devle ceW heeeesheieceve mebveeme kes eje cejCe kejkes
peebefleefJeceeve ceW Denefcevo heo heehle efkeee~
hebekeueeCeke JewYeJe-Fmeer Yejle#es$e kes kegpeebieue ose ceW nefmleveehegj veiejer nw~ eneB meesceJebe ceW
Glhevve ngS keeMehe iees$eere jepee megoe&ve jepe kejles Les~ Gvekeer efce$emesvee veece keer jeveer Leer~ jeveer ves jlveJe=ef
Deeefo osJemelkeej heekej Heeuiegve ke=<Ce le=leeree kes efove ieYe& ceW Denefcevo kes peerJe kees OeejCe efkeee~ Gmeer mecee
osJeeW ves Deekej ieYe&keueeCeke ceneslmeJe ceveeee~ jeveer efce$emesvee ves veJe ceeme kes yeeo ceieefmej egkeue elego&eer kes
efove heg<eve#e$e ceW heg$ejlve kees pevce efoee~ osJeeW ves yeeueke kees megcesheJe&le hej ues peekej pevceeefYe<eske ceneslmeJe
kejkes YeieJeeve kee DejveeLe' veece jKee~ YeieJeeve keer Deeeg 84 npeej Je<e& keer Leer~ leerme Oeveg<e TBee DeLee&led
120 neLe TBee ejerj Lee~ megJeCe& kes meceeve ejerj keer keebefle Leer~
YeieJeeve kes kegceej DeJemLee kes Fkekeerme npeej Je<e& yeerle peeves hej GvnW ceb[uesMJej kes eesie jepeheo
heehle ngDee, Fmekes yeeo Flevee ner keeue yeerle peeves hej eeJeleea heo heehle ngDee~ Fme lejn Yeesie Yeesieles ngS peye
Deeeg kee leermeje Yeeie yeekeer jn ieee, leye ejo $e+leg kes cesIeeW kee Dekemceeled efJeuee nesvee osKekej YeieJeeve kees
Jewjeie nes ieee~ ueewkeebefleke osJeeW kes eje mlegle YeieJeeve Deheves DejefJevo kegceej kees jepe oskej osJeeW eje
G"eF& ngF& Jewpeebleer' veece keer heeuekeer hej meJeej neskej menslegke Jeve ceW hengBes~ lesuee kee efveece kej ceieefmej
egkeuee oeceer kes efove jsJeleer ve#e$e ceW YeieJeeve ves pewvesMJejer oer#ee OeejCe kej ueer~ heejCee kes efove eehegj veiej

114 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceefuueveeLe

cenehegjeCe meej

kes Dehejeefpele jepee ves YeieJeeve kees Deenejoeve oskej hebeeMee& heehle efkeee~
peye YeieJeeve kes odcemLe DeJemLee kes meesuen Je<e& yeerle iees, leye Jes oer#eeJeve ceW keeefle&ke egkeue oeceer kes
efove jsJeleer ve#e$e ceW DeeceJeve kes veeres lesuee kee efveece ueskej efJejepeceeve ngS Deewj Ieeefleee keceeX kee veeekej
kesJeueer yeve iees~ osJeeW ves Deekej meceJemejCe keer jevee kejkes kesJeue%eeve keer hetpee keer~ YeieJeeve kes meceJemejCe
ceW leerme ieCeOej, heeeme npeej cegefve, mee" npeej Deeefe&keeSB, Ske ueeKe mee" npeej eeJeke, leerve ueeKe
eeefJekeeSB DemebKeele osJe-osefJeeeB Deewj mebKeeleeW efleee Les~ Fme lejn yeejn meYeeDeeW mes efIejs ngS YeieJeeve
DejveeLe ves yeerme npeej veew meew eewjemeer Je<e& kesJeueer DeJemLee ceW Jeleerle efkees~
peye Ske ceen keer Deeeg es<e jner, leye YeieJeeve meccesoefeKej hej peekej heefleceeeesie mes efmLele nes iees~
ew$e ke=<Ce DeceeJemee kes efove jsJeleer ve#e$e ceW jeef$e kes hetJe& Yeeie ceW mechetCe& keceeX mes jefnle Deejerjer neskej
efmeheo kees heehle nes iees~ es De"ejnJeW leerLekej DejveeLe meeleJeW eeJeleea Les~ leerLekej mes hetJe& leermejs YeJe ceW es
YeieJeeve Oeveheefle veece kes jepee Les, oer#ee ueskej meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kes yeue mes leerLekej heke=efle kee yevOe kej
efueee Lee hegve: peevle efJeceeve ceW Denefcevo ngS, JeneB mes Deekej DejveeLe leerLekej ngS nQ~ Fvekee celme kee
efevn nw~
Fve DejveeLe kes Yeer ieYe&, pevce, lehe Deewj kesJeue%eeve es eejeW keueeCeke nefmleveehegj veiej ceW ner ngS nQ~
Fvekees cegkele ngS ueieYeie meew Dejye, hebwme" ueeKe, deemeer npeej, heeBe meew Je<e& Jeleerle nes egkes nQ~ es De"ejnJeW
leerLekej DejveeLe YeieJeeve meoe nce meyekeer j#ee kejW~

19. leerLekej ceefuueveeLe

Fmeer pecyeterhe ceW cesheJe&le mes hetJe& keer Deesj kekeeJeleer veece kes ose ceW Ske Jeerleeeske veece kee veiej
nw~ GmeceW JeweJeCe' veece kee Gekegueerve jepee jepe kejlee Lee~ efkemeer mecee Jen jepee Je<ee& kes heejcYe ceW
ye{leer ngF& JeveeJeueer kees osKeves kes efuees veiej kes yeenj ieee~ JeneB efkemeer Ske ceneve jepee kes meo=e, Deheveer
eeKeeDeeW Deewj GheeeKeeDeeW kees Hewueekej leLee he=LJeer kees Jeehle kej efmLele Ske efJeeeue JeJe=#e kees osKee~
Gmekees osKe jepee ves meceerheJeleea ueesieeW mes kene efke osKees-osKees! Fmekee efJemleej lees osKees! en TBeeF& Deewj
yecetuelee kees OeejCe kejlee ngDee ceevees cesje ner DevegkejCe kej jne nw~ Fme hekeej DeeMee& kes meeLe yeeleeerle
kejlee ngDee Jen jepee otmejs Jeve ceW euee ieee~ Devevlej Ietcekej Jeeheme Gmeer ceeie& mes Deeles ngS osKee efke Jener JeJe=#e
Jee efiejves kes keejCe lel#eCe ner pe[ leke Yemce nes ieee nw~ Gmes osKekej en efJeeej kejves ueiee efke Fme peiele ceW
cepeyetle pe[ efkemekeer nw ? efJemleej efkemekee nw ? Deewj TBeeF& efkemekeer nw ? Fleeefo JeJe=#e keer efmLeefle kee efJeeej
kejles ngS efJejkele ngDee Jen jepee veiej ceW Jeeheme Deekej Deheves heg$e kees jepe oskej eerveeie heJe&le hej efJejepeceeve
eerveeie cegefvejepe kes heeme peekej Oecee&ce=le kee heeve kejkes pewvesMJejer oer#ee enCe kej ueslee nw~
Deveske hekeej mes leheMejCe kejles ngS ieejn DebieeW kee DeOeeve efkeee~ meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kes efevleJeve
mes leerLekej heke=efle kee yevOe kej efueee~ Devle ceW mebveeme efJeefOe mes heeCe efJemepe&ve kejkes Devegej efJeceeve ceW Denefcevo
heo kees heehle kej efueee~ JeneB hej Ske neLe kee TBee ejerj Lee Deewj leWleerme meeiej heceeCe Deeeg Leer~
hebekeueeCeke JewYeJe-Fmeer Yejle#es$e kes yebieose ceW efceefLeuee veiejer kes mJeeceer F#JeekegJebeer keeMeheiees$eere
kegcYe' veece kes cenejepe Oece&veereflehetJe&ke jepe mebeeueve kej jns Les~ Gvekeer jeveer kee veece hepeeJeleer' Lee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej cegefvemegeleveeLe

efleere DeefOekeej / 115

Denefcevo keer Deeeg n ceeme keer DeJeefe jnves hej ner Fvo keer Dee%ee mes kegyesj ves ceelee kes DeeBieve ceW
jlveJe<ee& heejcYe kej oer Leer~
ew$e egkeuee heefleheoe kes efove meesuenmJehveefJeueeskevehetJe&ke jeveer hepeeJeleer ves Denefcevo osJe kees ieYe& ceW
OeejCe efkeee Deewj ceieefej megoer Skeeoeer kes efove DeefMJeveer ve#e$e ceW hetCe& evo meo=e heg$ejlve kees pevce efoee~ meewOece&
Fvo ves mecemle osJeeW meefnle ceneJewYeJe kes meeLe megces heJe&le hej leerLekej yeeueke kee pevceeefYe<eske efkeee~ Devevlej
ceefuueveeLe' veecekejCe kejkes efceefLeuee veiejer ceW peekej ceneceneslmeJehetJe&ke ceelee-efhelee kees meeQhe efoee~
DejnveeLe leerLekej kes yeeo Ske npeej kejes[ Je<e& yeerle peeves hej YeieJeeve ceefuueveeLe ngS nQ~ Gvekeer Deeeg
Yeer Fmeer ceW eeefceue Leer~ heeheve npeej Je<e& keer Gvekeer Deeeg Leer SJeb heeerme Oeveg<e TBee megJeCe& JeCe&cee ejerj
Lee~ kegceej keeue kes meew Je<e& yeerle peeves hej Ske efove YeieJeeve ceefuueveeLe ves osKee efke mecemle veiej nceejs efJeJeen
kes efueS mepeeee ieee nw~ meJe&$e ceveesnj Jeee yepe jns nQ~ Gmes osKeles ner GvnW hetJe& pevce kes megvoj Dehejeefpele
efJeceeve kee mcejCe Dee ieee~ Jes efJeeej kejves ueies efke keneB lees Jeerlejeielee mes Glhevve ngDee hesce Deewj Gmemes heke
ngF& ceefncee Deewj keneB meppeveeW kees ueppee Glhevve kejves Jeeuee en efJeJeen! Gmeer mecee ueewkeebefleke osJeeW ves
Deekej YeieJeeve keer mlegefle keer~ Devevlej meewOece& Deeefo FvoeW ves osJeeW meefnle Deekej peevle' veeceke heeuekeer hej
YeieJeeve kees efJejepeceeve efkeee Deewj MJesleJeve kes Geeve ceW hengBes~
JenebB hej YeieJeeve ves ceieefmej megoer Skeeoeer kes efove DeefMJeveer ve#e$e ceW meeebkeeue kes mecee efme
mee#eerhetJe&ke yesuee kee efveece ueskej leerve meew jepeeDeeW kes meeLe mebece OeejCe kej efueee SJeb Devleceg&ntle& ceW ner
ceve:hee&e%eeve kees heehle kej efueee~ leermejs efove heejCee kes efuees Deees, leye efceefLeueeveiejer kes vebefo<esCe jepee ves
Deenejoeve oskej hebeeMee& heehle kej efuees~
odcemLe DeJemLee kes n efove Jeleerle nes peeves hej YeieJeeve ves yesuee kee efveece ueskej Gmeer MJesleJeve ceW
Deeeske Je=#e kes veeres Oeeve ueieeee~ heew<e Jeoer otpe kes efove DeefMJeveer ve#e$e ceW heele:keeue eej Ieeefleee keceeX kee
veee kejkes YeieJeeve kesJeue%eeveer nes iees~ Gvekes meceJemejCe ceW efJeeeKe Deeefo kees ueskej DeeF&me ieCeOej Les~
eeueerme npeej cenecegefvejepe, yevOegmesvee Deeefo heeheve npeej Deeefe&keeSB, Ske ueeKe eeJeke Deewj leerve ueeKe
eeefJekeeSB LeeR~ YeieJeeve ves yengle keeue leke Deee&Keb[ ceW efJenej efkeee~
Ske ceeme keer Deeeg kes DeJees<e jn peeves hej Jes YeieJeeve meccesoeeue hej hengBes~ JeneB heeBe npeej cegefveeeW
kes meeLe eesie efvejesOe efkeee Deewj Heeuiegve egkeuee hebeceer kes efove YejCeer ve#e$e ceW mebOee kes mecee ueeske kes
DeeYeeie hej efJejepeceeve nes iees~ Gmeer mecee osJeeW ves Deekej YeieJeeve kee efveJee&Ce keueeCeke ceneslmeJe ceveeee~

20. leerLekej cegefvemegeleveeLe

Fmeer Yejle#es$e kes Debie ose kes echeehegj veiej ceW nefjJecee& veece kes jepee Les~ efkemeer Ske efove JeneB kes Geeve
ceW DevevleJeere&' veece kes efvee&vLe cegefvejepe heOeejs~ Gvekeer Jevovee kejkes jepee ves Oeceexheose eJeCe efkeee Deewj
lel#eCe efJejkele neskej Deheves ye[s heg$e kees jepe oskej Deveske jepeeDeeW kes meeLe mebece OeejCe kej efueee~ GvneWves ieg
kes meceeiece mes ieejn DebieeW kee DeOeeve efkeee Deewj oe&veefJeegef Deeefo meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kee efevleJeve kej
leerLe&bkej iees$e kee yebOe efkeee~ efejkeeue leke leheMejCe kejles ngS Devle ceW meceeefOehetJe&ke cejCe kejkes heeCele mJeie& ceW
Fvo nes iees~ JeneB yeerme meeiej keer Deeeg Leer Deewj Gvekee mee{s leerve neLe kee TBee ejerj Lee~

116 / efleere DeefOekeej

leerLekej veefceveeLe

cenehegjeCe meej

hebekeueeCeke JewYeJe-Fmeer Yejle#es$e kes ceieOe ose ceW jepeie=n veece kee veiej nw~ GmeceW nefjJebeefejesceefCe, keeMeheiees$eere, megefce$e cenejepe jepe kejles Les~ Gvekeer jeveer kee veece meescee Lee~ eeJeCe ke=<Cee
efleeree kes efove eJeCe ve#e$e ceW jeveer ves Gve heeCele Fvo kees ieYe& ceW OeejCe efkeee, Devegece mes veJe ceeme kes yeeo
jeveer ves heg$ejlve kees pevce efoee~ osJeeW ves YeieJeeve kee pevceeslmeJe ceveekej cegefvemegele' veece heke efkeee~
ceefuueveeLe kes yeeo eewJeve ueeKe Je<eeX kes yeerle peeves hej Fvekee pevce ngDee~ Fvekeer Deeeg leerme npeej Je<e& SJeb
TBeeF& yeerme Oeveg<e keer Leer~
kegceej keeue kes meele npeej heeBe meew Je<e& yeerle peeves hej YeieJeeve kee jepeeefYe<eske ngDee~ jepe DeJemLee ceW
heYeg kes hevon npeej Je<e& yeerle peeves hej efkemeer efove iepe&leer ngF& Ieve-Iee kes mecee Gvekes eeienmleer ves Jeve kee
mcejCe kej Keevee-heervee yevo kej efoee~ Gme mecee cenejepe cegefvemegeleveeLe Deheves DeJeefOe%eeve mes Gme neLeer kes
ceve keer meejer yeeleW peeve iees~ Jes kegletnue mes Yejs ceveg<eeW kes meeceves neLeer kee hetJe&YeJe kenves ueies efke en neLeer
hetJe&YeJe ceW leeuehegj veiej kee vejheefle jepee Lee~ Deheves Gekegue kes DeefYeceeve meefnle Fmeves DeegYeuesMeeDeeW mes
meefnle, efceLee%eeveer, hee$e-Dehee$e keer hejer#ee mes jefnle efkeefceefke oeve efoee Lee, Gmekes HeuemJehe en neLeer
ngDee nw~ Fme mecee Yeer en Deheves De%eeve Deeefo kee mcejCe ve kejlee ngDee Jeve kee mcejCe kej jne nw~ Flevee
megveles ner Gme neLeer kees Deheves hetJe&YeJe kee mcejCe nes ieee Deewj Gmeves heYeg mes mebeceemebece enCe kej efueee~
Fmeer efveefcee mes heYeg kees Jewjeie nes ieee Deewj ueewkeebefleke osJeeW eje hetpee kees heehle YeieJeeve Dehejeefpele
veeceke heeuekeer hej yew"kej veerueJeve ceW hengBes~ JeneB yesuee kes GheJeeme kee efveece ueskej JeweeKe ke=<Ce oeceer kes
efove eJeCe ve#e$e ceW meeebkeeue kes mecee Ske npeej jepeeDeeW kes meeLe oeref#ele nes iees~ Gvekeer heLece heejCee kee
ueeYe jepeie=n veiej kes jepee Je=<eYemesve kees heehle ngDee Lee~
heYeg kes odcemLe DeJemLee kes ieejn ceeme Jeleerle nes iees, leye Jes Gmeer veerueJeve ceW hengBes Deewj yesuee kes
efveece mes meefnle Oeevee{ nes iees~ JeweeKe egkeuee oeceer kes efove eJeCe ve#e$e ceW eece kes mecee heYeg kees
kesJeue%eeve heke nes ieee~ YeieJeeve kes meceJemejCe ceW ceefuue kees Deeefo ueskej De"ejn ieCeOej Les, leerme npeej
cegefvejepe, heg<heovlee kees Deeefo ueskej heeeme npeej Deeefe&keeSB, Ske ueeKe eeJeke Deewj leerve ueeKe eeefJekeeSB LeeR~
YeieJeeve Ske ceeme keer Deeeg DeJees<e jnves hej efJenej yevo kejkes meccesoefeKej hej pee hengBes leLee Ske npeej
cegefveeeW kes meeLe heefleceeeesie ceW ueerve nes iees~ Heeuiegve ke=<Cee eoeer kes efove jeef$e kes efheues Yeeie ceW ejerj mes
jefnle Deejerjer efme nes iees~ Fve cegefvemegele YeieJeeve kees cesje vecemkeej nesJes~

21. leerLekej veefceveeLe

Fmeer pecyeterhemecyevOeer Yejle#es$e kes Jelme ose ceW Ske keeweecyeer veece keer veiejer nw~ GmeceW F#JeekegJebeer
heeefLe&Je' veece kes jepee jnles Les Deewj Gvekeer megbojer veece keer jeveer Leer~ Fve oesveeW kes efmeeLe& veece kee es heg$e Lee~
jepee ves efkemeer mecee efmeeLe& heg$e kees jepeYeej oskej pewvesMJejer oer#ee ues ueer Deewj Deeeg kes Devle ceW
meceeefOecejCehetJe&ke mJeie&mLe nes iees~ efhelee kes meceeefOecejCe kee meceeeej megvekej jepee efmeeLe& efJejkele nes iees~
ceveesnj veece kes Geeve ceW peekej ceneyeue veeceke kesJeueerYeieJeeve mes Oece& kee mJehe megvekej #eeefeke mecekelJe
heehle kej efueee Deewj eevle mebeceer cegefve nes iees~ GvneWves ieejn Debie kee %eeve hee hle kejkes meesuenkeejCe
YeeJeveeDeeW kes yeue mes leerLe&bkej heke=efle kee yevOe kej efueee~ leheMejCehetJe&ke kece& keer efvepe&je kejles ngS Devle ceW

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej vesefceveeLe

efleere DeefOekeej / 117

meceeefOecejCe kejkes Dehejeefpele veece kes es Devegej efJeceeve ceW Denefcevo nes iees~ JeneB lesleerme meeiej keer Deeeg
Leer Deewj Ske neLe TBee ejerj Lee~
hebekeueeCeke JewYeJe-pecyeterhe kes Devleie&le yebie ose ceW efceefLeueeveiejer nw~ JeneB hej $e+<eYeosJe kes
Jebepe keeMeheiees$eere efJepee cenejepe keer jeveer kee veece Jeefhheuee' Lee~ DeeefMJeve ke=<Ce efleeree kes efove
DeefMJeveer ve#e$e ceW Jeefhheuee ceneosJeer kes ieYe& ceW Gheeg&kele Denefcevo kee peerJe Dee ieee~ Dee<ee{ ke=<Ce oeceer kes
efove mJeeefle ve#e$e ceW jeveer ves leerve %eeveOeejer heg$e kees pevce efoee~ FvoeW ves pevcees lmeJe kes yeeo heg$e kee veece
veefceveeLe' jKee~ cegefvemegeleveeLe kes yeeo mee" ueeKe Je<e& kes yeerle peeves hej es leerLe&bkej ngS nQ~ heYeg keer Deeeg ome
npeej Je<e& keer Leer Deewj ejerj hevon Oeveg<e TBee Lee~
peye kegceej keeue kes {eF& npeej Je<e& yeerle iees, leye Gvekee jepeeefYe<eske ngDee~ jepe kejles ngS heeBe
npeej Je<e& kes yeerle peeves hej Ske efove heYeg Je<ee& $e+leg mes yeeoueeW kes Jeehle nessves hej Gece neLeer hej yew"kej Jeve
efJenej kees iees Les~ Gmeer mecee Deekeeeceeie& mes oes osJeeW ves Deekej efJeveehetJe&ke vecemkeej kejkes kenvee eg
efkeee efke ns osJe! Fmeer pecyeterhe kes hetJe& efJeosn ceW JelmekeeJeleer ose nw, Gmekeer megmeercee veiejer ceW Dehejeefpele
veece kes leerLe&bkej kees kesJeue%eeve Glhevve ngDee nw~ Gme kesJeue%eeve keer hetpee ceneslmeJe ceW nce ueesie Deees Les~
Gvekeer meYee ceW heMve ngDee efke keee Fme mecee Yejle#es$e ceW keesF& leerLe&bkej nQ ? meJe&oeea YeieJeeve ves kene efke neB!
yebie ose keer efceefLeuee veiejer kes jepee veefceveeLe leerLe&bkej nesves Jeeues nQ~ Fme mecee Jes osJeeW eje ueees iees
YeesieesheYeesie kee DevegYeJe kejles ngS ie=nmLeeJemLee ceW efJeeceeve nQ~
Gve osJeeW keer yeele megveles ner heYeg veiej ceW Jeeheme Dee iees~ efJeosn#es$emLe Dehejeefpele leerLe&bkej leLee Gvekes
meeLe Deheves hetJe& YeJe kes mecyevOe kee mcejCe kej YeieJeeve mebmeej, ejerj, YeesieeW mes efJejkele nes iees~ lel#eCe ner
ueewkeebefleke osJeeW ves Gve cenecevee keer hetpee keer~ osJeeW eje Deeveerle Gejkeg' veeceke heeuekeer hej Dee{ neskej
ew$eJeve' veeceke Geeve ceW hengBes~ JeneB yesuee kee efveece ueskej Dee<ee{ ke=<Cee oeceer kes efove DeefMJeveer ve#e$e ceW
meeeb kes mecee Ske npeej jepeeDeeW kes meeLe vece: efmesYe:' ceb$e kee GeejCe kejles ngS oeref#ele nes iees~
Jeerjhegj veiej kes jepee oe ves heYeg keer heLece heejCee kee ueeYe efueee Lee~ odcemLe DeJemLee kes veJe Je<e&
yeerle peeves hej Jes heYeg Ske oer#eeJeve ceW hengBekej yesuee kes efveecehetJe&ke Jekegue Je=#e kes veeres OeevemLe nes iees~
ceieefmej egkeuee Skeeoeer kes efove meeebkeeue ceW ueeskeeueeskehekeeeer kesJeue%eeve kees heehle nes iees~
Gvekes meceJemejCe ceW megheYeee& Deeefo me$en ieCeOej Les~ yeerme npeej cegefve, cebefieveer Deeefo heQleeueerme npeej
Deeefe&keeSB, Ske ueeKe eeJeke, leerve ueeKe eeefJekeeSB LeeR~ efJenej kejles ngS Ske ceeme keer Deeeg DeJees<e jnves
hej YeieJeeve veefceveeLe meccesoefeKej hej hengBe iees~ JeneB Ske npeej cegefveeeW kes meeLe heefleceeeesie ceW ueerve ngS~
heYeg kees JeweeKe ke=<Cee elego&eer kes efove jeef$e kes Deefvlece DeefMJeveer ve#e$e ceW efmeheo heehle nes ieee~ osJeeW ves
Deekej efveJee&Ce keueeCeke ceneslmeJe ceveeee~ Ssmes Jes veefceveeLe leerLe&bkej meoe nceejer j#ee kejW~

22. leerLekej vesefceveeLe

heg<kejeOe& erhe kes heefMece megces keer heefMece efoee ceW pees ceneveoer (meerleesoe veoer) nw Gmekes Gllej le
hej Ske iebefOeue veece kee ceneose nw~ Gmekes efJepeeeOe& heJe&le keer GllejesCeer ceW mete&veiej kee mJeeceer mete&heYe
jepe kejlee Lee~ Gmekeer m$eer kee veece OeeefjCeer Lee~ oesveeW kes efevleeieefle, ceveesieefle Deewj eheueieefle veece kes leerve

118 / efleere DeefOekeej

leerLekej vesefceveeLe

cenehegjeCe meej

heg$e ngS~ Gmeer efJepeeeOe& keer Gllej esCeer kes Deefjvoceve veiej ceW jepee Deefjbpee keer Deefpelemesvee jeveer mes heerefleceleer
veece keer heg$eer ngF&~ Gmeves en heefle%ee keer Leer efke pees efJeee mes ces keer heoef#eCee ceW cegPes peerle uesiee, ceQ Gmeer mes
efJeJeen keBieer~ Gmeves Deheveer efJeee mes efevleeieefle kees es[kej mecemle efJeeeOej kegceejeW kees cesheJe&le keer leerve
heoef#eCee ceW peerle efueee~
leye efevleeieefle Gmes Deheves Jesie mes peerlekej kenves ueiee efke let jlveeW keer ceeuee mes cesjs ess YeeF& kees
mJeerkeej kej~ heerefleceleer yeesueer, efpemeves cegPes peerlee nw Gmekes efmeJeee ceQ otmejs kee JejCe veneR keBieer~ efevleeieefle
ves kene, eBtefke letves henues GvnW heehle kejves keer Fe mes ner cesjs ess YeeF& kes meeLe ieefle eg efkeee Lee Dele: let
cesjs efuees leepe nw~ efevleeieefle kes en Jeeve megveles ner Jen efJejkele nes ieF& Deewj efJeJe=llee veece keer Deeefe&kee kes
heeme peekej oeref#ele nes ieF&~ en osKe JeneB yengle mes ueesieeW ves oer#ee OeejCe kej ueer~ kevee kee en meenme
osKekej efevleeieefle ves Yeer Deheves oesveesW YeeFeeW kes meeLe oceJej veeceke ieg kes heeme oer#ee ues ueer~ yengle keeue leke
leheMejCe kejles nges Jes leerveeW meceeefOehetJe&ke cejkej eewLes mJeie& ceW osJe nes ieess~
ceveesieefle Deewj eheueieefle veece kes oesveeW ess YeeF& kes peerJe mJeie& mes egle ngS~ pecyeterhemecyevOeer hetJe&
efJeosn#es$e kes heg<keuee ose ceW pees efJepeeeOe& heJe&le nw, Gmekeer GllejesCeer ceW ieieveJeuueYe veiej kes jepee
ieieveevo keer ieievemegbojer jeveer mes oesveeW osJe kes peerJe Deefceleieefle Deewj Deefceleles pe veece kes heg$e Glhevve nes iees~
Fmeer pecyeterhe kes heefMece efJeosn ceW meerleesoe kes Gllej le hej megiebefOeueeose ceW Ske efmebnhegj veece kee
veiej nw~ Gmekes Den&oeme jepee keer efpeveollee jeveer mes efebleeieefle osJe kee peerJe egle neskej heg$e nes ieee~ ceeleeefhelee ves Gmekee veece Dehejeefpele jKee Lee~
efkemeer efove jepee Den&oeme ves ceveesnj veeceke Geeve ceW heOeejs ngS efJeceueJeenve leerLe&bkej keer Jebovee kejkes
Oece&heer Dece=le kee heeve efkeee~ Devevlej Dehejeefpele heg$e kees jepe oskej heeBe meew jepeeDeeW kes meeLe cegefve nes iees~
kegceej Dehejeefpele efhelee kes efoes ngS jepe kee mebeeueve kejves ueies Deewj meceioe&ve leLee DeCegele mes efJeYetef<ele
neskej Oece& kee heeueve kejves ueies~ efkemeer efove GvneWves megvee efke nceejs efhelee kes meeLe eer efJeceueJeenve YeieJeeve
iebOeceeove heJe&le mes cees#e heehle kej egkes nQ~' en megveles ner GvneWves heefle%ee keer efke ceQ efJeceueJeenve YeieJeeve kes
oe&ve efkees efyevee Yeespeve veneR keBiee~' Fme heefle%ee mes Gmes Dee" efove kee GheJeeme nes ieee~ leoveblej Fvo keer
Dee%ee mes e#eheefle ves Gme jepee kees YeieJeeve efJeceueJeenve kee mee#eelkeej kejekej oe&v e kejeee DeLee&led
meceJemejCe yeveekej efJeceueJeenve kee oe&ve kejeee~
efkemeer Ske efove yemeble $e+leg ceW Deeefvnkee kes mecee yegefceeve jepee Dehejeefpele efpeve heefleceeDeeW keer hetpeemlegefle kejkes JeneR hej yew"s ngS Oeceexheose kej jns Les efke Gmeer mecee Deekeee mes oes eejCe$e+efOeejer cegefvejepe
Deekej JeneR hej efJejepeceeve nes iees~ jepee ves Gvekes meccegKe peekej ye[er efJevee mes Gvekes ejCeeW ceW vecemkeej
efkeee, Oeceexheose megvee, Devevlej kene efke ns hetpe! ceQ henues keYeer Deehekees osKee nw~ GvecesW mes pes cegefve yeesuesneB jepeved! "erke kenles nes, Deeheves nce oesveeW kees osKee nw hejbleg keneB osKee nw ? Jen mLeeve ceQ kenlee ntB mees
megveesheg<kejeOe&erhe kes heefMececesmebyebOeer heefMece efJeosn ceW iebefOeue veece kee ceneose nw~ Gmekes efJepeeeOe& keer
GllejesCeer ceW mete&heYe veiej kes jepee mete&heYe kes efebleeieefle, ceveesieefle Deewj eheueieefle veece kes leerve heg$e Les~
heerefleceleer veece keer efJeeeOej kevee kes ieefleeg kes hemebie ceW nce leerveeW ves oeref#ele neskej leheMejCe kejkes elegLe&

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej vesefceveeLe

efleere DeefOekeej / 119

mJeie& kees heehle efkeee Lee~

JeneB mes egle neskej nce oesveeW ess YeeF& hetJe& efJeosn ceW Deefceleieefle Deewj Deefcelelespe veece kes efJeeeOej ngS
nQ~ efkemeer Ske efove nce oesveeW hegC[jerefkeCeer veiejer iees~ JeneB eer mJeebheYe leerLe&bkej mes nce oesveeW ves Deheves efheues
leerve pevceeW kee Je=lleeble hete~ leye YeieJeeve ves meye YeJeeJeueer yeleueeF&~ Devevlej nceves hete efke nceeje ye[e YeeF&
Fme mecee keneB nw? Fmekes Gllej ceW YeieJeeve ves kene efke Jen efmebnhegj kee Dehejeefpele veece kee jepee nw~ en
megvekej nce oesveeW ves GvneR kes heeme pewvesMJejer oer#ee enCe kej ueer Deewj legcnW osKeves kes efueS pevceevlej kes
mvesnJee eneB Deees nQ~ Deye legcnejer Deeeg kesJeue Ske ceen keer es<e jn ieF& nw, eerIe ner Deelce keueeCe kejes~
ns Dehejeefpele! legce Fmemes heeBeJeW YeJe ceW Yejle#es$e kes nefjJebe veeceke ceneJebe ceW Deefjvesefce' veece kes leerLe&bkej
nesJeesies~' en megvekej jepee ves yeej-yeej Gve cegefveeeW keer Jebovee keer Deewj kene efke Deehe eeefhe efveieb&Le DeJemLee kees
heehle ngS nQ lees Yeer pevceeblej kes mvesn mes Deeheves cesje ye[e ner Ghekeej efkeee nw~ Deveblej cegefvejepe kes eues peeves
kes yeeo jepee ves Deheves heg$e kees jepe oskej Deehe heeeesheieceve mebveeme efJeefOe mes cejCe kejkes meesuenJeW mJeie& ceW
Deeglesvo nes iees~
Jen hegCeelcee JeneB kes efoJe YeesieeW kee DevegYeJe kej Deeeg kes Deble ceW JeneB mes egle ngDee~ Fmeer pebyeterhe
kes Yejle#es$emebyebOeer kegpeebieue ose ceW nefmleveehegj kes jepee eerevo keer eerceleer jeveer mes megheefle veece kee eemJeer
heg$e ngDee~ keeueeblej ceW efhelee eje heolle jepe kee efve<kebke GheYeesie kejles nges efkemeer efove eeesOej veece kes
cegefvejepe kees Deenejoeve oskej hebeeMee& kees heehle efkeee~ efkemeer otmejs efove Jen jepee jeefveeeW kes meeLe jepecenue
keer le hej yew"e ngDee efoeeDeeW keer eesYee kee DeJeueeskeve kej jne Lee efke Fmeer yeere Dekemceeled Gukeeheele kees
osKekej efJejkele nes ieee Deewj megceboj veeceke efpevesvo YeieJeeve kes heeme peekej pewvesMJejer oer#ee enCe kej ueer~
cegefvejepe megheefle ves ieejn Debie Deewj eewon hetJeexb kee DeOeeve efkeee Deewj meJe&leesYeo kees Deeefo ueskej
efmebnefve<eeref[lehee&vle DeveskeeW eleeW kee Devegeve efkeee~ ns eeoJe! eJeCecee$e mes ner heeheeW kees ve kejves Jeeues Gve
GheJeemeeW keer ceneefJeefOe kees legce efmLej ceve kej kes megvees~'' Ssmee nefjJebe hegjeCe ceW yeleeee nw~ eneB Fve eleeW keer efJeefOe
ve yeleueekej kesJeue keg veececee$e efoes peeles nQ~ efJees<e efpe%eemegDeeW kees nefjJebe hegjeCe ceW ner osKevee eeefnS~
meJe&leesYeo, JemebleYeo, cenemeJe&leesYeo, ef$eueeskemeej, JeeceOe, ce=obieceOe, cegjpeceOe, SkeeJeueer, efkeeJeueer,
cegkeleeJeueer, jlveeJeueer, jlvecegkeleeJeueer, kevekeeJeueer, efleere jlveeJeueer, efmebnefve<keeref[le, ceOece efmebnefve<keeref[le
leLee Gllece Deewj peIeve efmebnefve<keeref[le, veboerMJejhebefkele, ceshebefkele, efJeceevehebefkele, MeelekegbYe, eevoeeCe,
mehlemehleceleheesefJeefOe, DeDece, veJeveJeceeefo, DeeeecueJeOe&ve, egleefJeefOe, oe&veegef, lehe:egef, eeefj$eegef,
SkekeueeCe, hebekeueeCe, eeruekeueeCe efJeefOe, YeeJeveeefJeefOe, hebeefJebeefle-keueeCe YeeJeveeele, og:KenjCe
kece&#ee, efpeveWoiegCe mebheeflle, efoJeue#eCehebefkele, Oece&ekeefJeefOe, hejmhej keueeCe, heefjefveJee&Ce, heeeflenee& heefmeef,
efJeceevehebefkele Deeefo ele~
Fme hekeej efJeefOeJeled Fve eleeW kes kelee& megheefle cegefvejepe ves Gme mecee efvece&ue meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kes
eje leerLe&bkej veecekece& kee yebOe kej efueee~''
peye Deeeg kee Deble Deeee, leye meceeefOe OeejCe kej Ske cenerves kee mebveeme ueskej heeCeeW kee leeie efkeee
Deewj peeble veeceke Devegllej efJeceeve ceW Denefcebo heo heehle kej efueee~ JeneB hej leWleerme meeiej keer Deeeg Leer Deewj
Ske neLe TBee ejerj Lee~ Gvekees mee{s meesuen ceen kes Deble ceW Ske yeej MJeeme kee enCe neslee nw~ leWleerme npeej

120 / efleere DeefOekeej

leerLekej vesefceveeLe

cenehegjeCe meej

Je<e& yeerle peeves hej Ske yeej ceeveefmeke Deenej Lee~ Fme hekeej megKemeeiej ceW efveceive Gve Denefcebo ves JeneB keer
Deeeg kees meceehle kej efoee~
vesefceveeLe kee pevce-kegeeLe& ose kes eewjerhegj veiej ceW nefjJebeer jepee etjmesve jnles Les~ Gvekes Jeerj veece
kes heg$e keer OeeefjCeer jeveer mes DebOekeJe=ef Deewj vejJe=ef veece kes oes heg$e ngS~ DebOekeJe=ef keer jeveer kee veece megYeoe
Lee~ Fve oesveeW kes mecegoefJepee, efmleefcelemeeiej, efnceJeeved, efJepee, Deeue, OeejCe, hetjCe, hetefjleeLeea, DeefYevebove
Deewj JeemegosJe es ome heg$e Les leLee kegvleer Deewj ceeoer veece keer oes hegef$eeeB LeeR~
mecegoefJepee keer jeveer kee veece efeJeeosJeer Lee~ efhelee kes eje heolle jepe kee eer mecegoefJepee cenejepe
Oece&veerefle mes mebeeueve kejles Les~ ess YeeF& JemegosJe keer jesefnCeer jeveer mes yeueYeo SJeb osJekeer jeveer mes eerke=<Ce kee
pevce ngDee Lee~
peye peeble efJeceeve kes Fvo keer Deeeg n ceeme keer es<e jn ieF&, leye keeMeheiees$eer, nefjJebe efeKeeceefCe
jepee mecegoefJepee keer jeveer efeJeeosJeer kes Deebieve ceW osJeesW eje keer ieF& jlveeW keer Je<ee& nesves ueieer~ keeefle&ke egkeuee
<eer kes efove Glleje<ee{ ve#e$e ceW Jen Denefcebo kee peerJe jeveer kes ieYe& ceW Dee ieee~
Deveblej veJeceeme kes yeeo eeJeCe egkeuee <eer kes efove efe$ee ve#e$e ceW yeeeesie kes mecee leerve %eeve kes
Oeejke YeieJeeve kee pevce ngDee~ Fboeefo osJeesW ves pevceeslmeJe ceveekej leerLe&bkej efeeg kee vesefceveeLe' veecekejCe
efkeee~ YeieJeeve veefceveeLe kes yeeo heeBe ueeKe Je<e& yeerle peeves hej vesefceefpevesvo Glhevve nges nQ~ Gvekeer Deeeg Ske
npeej Je<e& keer Leer, ejerj oe Oeveg<e TBee Lee~ heYeg kes ejerj kee JeCe& veerue keceue kes meo=e nesles nges Yeer Flevee
megvoj Lee efke Fbo ves Ske npeej ves$e yevee efuees, efHej Yeer he kees osKeles nges le=hle veneR ngDee Lee~
nefjJebehegjeCe ceW vesefceveeLe leerLe&bkej kee pevce meewe&hegj ceW ner ceevee nw~ heMeeled osJeeW eje jeer ieF& ejeJeleer
veiejer ceW eerke=<Ce Deeefo kes peeves keer yeele kener nw~
keejCeJee eerke=<Ce leLee nesvenej eer vesefceveeLe leerLe&bkej kes hegCe heYeeJe mes Fvo keer Dee%ee heekej kegyesj ves
Ske megvoj ejeJeleer' veeceke veiejer keer jevee keer~
YeieJeeve osJeeW eje Deeveerle efoJe Yeesiemeeceeer kee DevegYeJe kejles nges efejkeeue leke ejeJeleer ceW jns~
efkemeer Ske efove ceieOe ose kes keg Jeeheejer Gme veiejer ceW Dee iees Deewj JeneB mes esjlve Kejero kej Deheves ose
ceW ues iees leLee DeOe&eeer (heefleveejeeCe) jepee pejemebOe kees jlve YeW efkees~ jepee ves Gve jlveeW kees osKekej
ceneve DeeMee&eefkele neskej Gvemes hete efke Deehe es jlve keneB mes ueees nes ? Gllej ceW Gve ueesieeW ves eerke=<Ce
Deewj YeieJeeve vesefceveeLe kes JewYeJe kee JeCe&ve kej efoee~ en megveles ner pejemebOe kegefhele neskej eg kejves kees leweej
nes ieee~
e$eg e{kej Dee ieee nw' en meceeeej megvekej eerke=<Ce kees peje Yeer efeblee veneR ngF&~ Jes YeieJeeve vesefceveeLe
kes heeme iees Deewj yeesues efke Deehe Fme veiej keer j#ee keerefpees~ megvee nw efke jepee pejemebOe nce ueesieeW kees peerlevee
eenlee nw mees ceQ Gmes Deehekes heYeeJe mes Iegves nges peerCe&Je=#e kes meceeve eerIe ner ve efkees oslee ntB~ eerke=<Ce kes
Jeeve megvekej heYeg ves Deheves Deehe DeJeefOe%eeve mes efJepee kees efveefMele peevekej cegmkegjeles nges Deesced eyo ken
efoee DeLee&led Deheveer mJeerke=efle os oer~ eerke=<Ce Yeer heYeg keer cegmkeeve mes Deheveer efJepee kees efveefMele mecePekej
mecemle eeoJe Deewj heeb[Je Deeefokeebs kes meeLe keg#es$e ceW Dee iees~
Fme Yeebkej eg ceW jepee pejemebOe ves kegefhele neskej ee eerke=<Ce hej euee efoee~ Jen ekejlve Yeer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej vesefceveeLe

efleere DeefOekeej / 121

eerke=<Ce keer heoef#eCee oskej Gvekeer oeefnveer Yegpee hej "nj ieee~ yeme keee Lee, eerk e=<Ce ves Gmeer eke mes
pejemebOe kee keece meceehle kej efoee Deewj lel#eCe ner osJeeW eje hetpee kees heehle ngS Deewj DeOe&eeer (veejeeCe)
nes iees~ Deveblej ye[s n<e& mes Fve ueesieeW ves ejeJeleer ceW heJese efkeee Deewj JeneB hej jepeeefYe<eske kees heehle ngS~
efkemeer Ske efove kegyesj eje Yespes ngS Jem$eeYejCeeW mes Deuebke=le egJee eer vesefcekegceej, yeueosJe leLee veejeeCe
Deeefo keesef-keesef eeoJeeW mes Yejer ngF& kegmegceefe$ee veece keer meYee ceW iees~ jepeeDeeW ves Deheves-Deheves Deemeve es[
heYeg kes mevcegKe Deekej GvnW vecemkeej efkeee~ eerke=<Ce ves Yeer Deekej Gvekeer DeieJeeveer keer~ leoveblej eerke=<Ce kes
meeLe Jes Gvekes Deemeve kees Deuebke=le kejves ueies~
JeneB Jeelee&ueehe kes hemebie ceW yeueJeeveeW keer ieCevee ef[ves hej efkemeer ves Depeg&ve kees, efkemeer ves egefOeefj kees
Fleeefo he mes efkemeer ves eerke=<Ce kees DeleefOeke yeueeeueer kene~ lejn-lejn keer JeeCeer megvekej yeueosJe ves ueerueehetCe&
o=ef mes YeieJeeve keer Deesj osKekej kene efke leerveeW peiele cebs Fvekes meceeve otmeje yeueJeeved veneR nw, es efieefjjepe kees
Deveeeeme ner kebheeeceeve kej mekeles nQ, eLeeLe& ceW es efpeveWo nQ Fvemes Glke= otmeje keewve nes mekelee nw ?
Fme hekeej Jeeve megvekej eerke=<Ce ves YeieJeeve mes kene-YeieJeved! eefo Deehekes ejerj kee Ssmee Glke=
yeue nw lees yeengeg ceW Gmekeer hejer#ee keeeW ve ueer peees ? YeieJeeve ves kene-ns Deepe! eefo Deehekees cesjer
YegpeeDeeW kee yeue peevevee ner nw lees ceuueeg keer keee DeeJeMekelee nw ? menmee Fme Deemeve mes cesjs Fme hewj kees
ner efJeeefuele kej oerefpees~ eerke=<Ce Gmeer mecee kecej kemekej efpeveWo YeieJeeve kees peerleves keer Fe mes G" Ke[s
ngS, hejvleg hewj kee eueevee lees otj ner jne, Jes Ske Debiegueer kees Yeer veneR efnuee mekes~ Gmeer mecee Fvo kee Deemeve
kebefhele nesves mes osJeeW meefnle Fvo ves Deekej YeieJeeve keer DeveskeeW mlegefleeeW mes mlegefle Deewj hetpee keer~ leoveblej meye
Deheves-Deheves cenueeW ceW eues iees~
vesefceveeLe kee Jewjeie-efkemeer mecee ceveesnj veeceke Geeve ceW YeieJeeve vesefceveeLe leLee meleYeecee Deeefo
peuekesefue kej jns Les~ mveeve kes Deveblej eer vesefceveeLe ves meleYeecee mes kene-ns veeruekeceue kes meceeve ves$eeW Jeeueer!
let cesje en mveeve kee Jem$e ues~ meleYeecee ves kene, ceQ Fmekee keee keB ? vesefceveeLe ves kene efke let Fmes Oees
[eue~ leye meleYeecee kenves ueieer efke keee Deehe eerke=<Ce nQ ? Jen eerke=<Ce, efpevneWves efke veeieeee hej e{kej
ee& veece kee Oeveg<e Deveeeeme ner e{e efoee Lee Deewj efoiedefoieble kees Jeehle kejves Jeeuee ebKe hetje Lee? keee
DeeheceW en meenme nw? eefo veneR nw lees Deehe cegPemes Jem$e Oeesves keer yeele keeeW kejles nQ ?
vesefceveeLe ves kene efke cebw en keee& Deer lejn kej otBiee' Flevee kenkej Jes DeeegOeeeuee ceW hengBe iees~
JeneB veeiejepe kes ceneceefCeeeW mes megeesefYele veeieeee hej Deheveer ner eee kes meceeve e{ iees Deewj ee& Oeveg<e
e{ekej mecemle efoeeDeeW kes Deblejeue kees jeskeves Jeeuee ebKe Hetbke efoee~ Gme mecee eerke=<Ce Deheveer kegmegceefe$ee
meYee ceWs efJejepeceeve Les~ Jes menmee ner en DeeMee&hetCe& keece megvekej Jee nes G"s~ ye[s DeeMee& mes efkebkejeW mes
hete efke en keee nw ? efkebkejeW ves Yeer helee ueieekej meejer yeele yelee oer~
Gme mecee DeOe&eeer eerke=<Ce ves efJeeej kejles nges kene efke DeeMee& nw, yengle mecee yeeo kegceej
vesefceveeLe kee efelle jeie mes egkele ngDee nw~ Deye Fvekee efJeJeen kejvee eeefnS~ Jes eerIe ner jepee Gemesve kes Iej
mJeeb hengBe iees Deewj jeveer peeeJeleer mes Glhevve jepeerceefle kevee keer eervesefceveeLe kes efueS eeevee keer~ jepee
Gemesve ves kene-ns osJe! Deehe leerve KeC[ kes mJeeceer nbw Dele: Deehekes meeceves nce ueesie keewve nesles nQ ? egYe
cegntle& ceW efJeJeen efveefMele nes ieee~

122 / efleere DeefOekeej

leerLekej heee&veeLe

cenehegjeCe meej

leoveblej osJeesW eje Deeveerle veevee hekeej kes Jem$eeYet<eCeeW mes megmeefppele YeieJeeve vesefceveeLe, meceeve JeeJeeues
Deveske ceb[uesMJej jepeheg$eeW mes efIejs nges efe$ee veece keer heeuekeer hej Dee{ neskej efoeeDeeW kee DeJeueeskeve kejves
kes efueS efvekeues~ JeneB GvneWves keCemJej mes efeuueeles nges Deewj FOej-GOej oew[les ngS, YetKe-heeme mes Jeekegue
ngS leLee Deleble YeeYeerle ngS, oeveo=ef mes egkele ce=ieeW kees osKe oeeJeMe JeneB kes j#ekeeW mes hete efke en
heegmecetn keeeW Fked"e efkeee ieee nw ? veewkejebs ves ken efoee efke Deehekes efJeJeen ceW es ceejs peeeWies~ Gmeer mecee
eer vesefcekegceej kees heegDeeW kes Deleeeej kes heefle keCee peeele nes ieF& Deewj eerIe ner YeesieeW mes Jewjeie Glhevve nes
ieee Deewj efJejkeleefee ngS ueewkej Deheves Iej Jeeheme Dee iees~ Deheves Deveske hetJe&YeJeeW kee mcejCe kej YeeYeerle
nes iees~ Deye leke heYeg kes kegceej keeue kes leerve meew Je<e& Jeleerle nes egkes Les~
lel#eCe ner ueewkeebefleke osJeeW mes hetpee kees heehle ngS heYeg kees osJeeW ves osJekeg veece keer heeuekeer hej efye"eee
Deewj meneece Jeve ceW ues iees~ eeJeCe ke=<Ce <eer kes efove meeebkeeue kes mecee lesuee kee efveece ueskej Ske npeej
jepeeDeeW kes meeLe pewvesMJejer oer#ee mes efJeYetef<ele nes iees~ Gmeer mecee GvnW eewLee ceve:hee&e %eeve heie nes ieee~
jepeerceleer ves Yeer heYeg kes heers leheMejCe kejves kee efveMee kej efueee, mees "erke ner nw keeeWefke ejerj keer
yeele lees otj ner jner, Jeevecee$e mes Yeer oer ngF& kegueefm$eeeW kee ener veee nw~
heejCee kes efove ejeJeleer veiejer ceW jepee Jejolle ves he[ieenve kejkes heYeg kees Deenej efoee efpemekes
HeuemJehe hebeeMee& kees heehle nes iees DeLee&led osJeeW ves mee{s yeejn kejes[ jlve Je<ee&SB~ heg<heJe=ef, jlveJe=ef, cevo
megievOe Jeeeg, ogvogYeer yeepes Deewj Denesoeveb Deeefo heebmee Jeekee nesves ueies~
Fme hekeej leheMeee& kejles nges heYeg kes odcemLe DeJemLee kes hheve efove Jeleerle nes iees, leye Jes jwJeleke
heJe&le hej hengBes~ lesuee kee efveece ueskej efkemeer ye[s Yeejer yeeBme Je=#e kes veeres efJejepeceeve nes iees~ DeeefMJeve ke=<Ce
heefleheoe kes efove efe$ee ve#e$e ceW heele:keeue kes mecee heYeg kees ueeskeeueeskehek eeeer kesJeue%eeve heke nes ieee~
Gvekes meceJemejCe ceW Jejolle kees Deeefo ueskej ieejn ieCeOej Les, De"ejn npeej cegefve, jepeerceleer Deeefo eeueerme
npeej Deeefe&keeSB, Ske ueeKe eeJeke Deewj leerve ueeKe eeefJekeeSB LeeR~ YeieJeeve keer meYee ceW yeueYeo Deewj eerke=<Ce
pewmes ceneheg<e Deees, Oece& kee mJehe megvee Deewj Deheves meYeer YeJe-YeJeeblej hets~
efkemeer mecee YeieJeeve keer efoJeOJeefve mes en yeele ceeuetce ngF& efke erheeeve cegefve kes eesOe kes efveefcelle mes Fme
ejeJeleer veiejer kee efJeveee nesiee' Fme YeeJeer ogIe&vee kees megvekej efkeleves ner ceneheg<eeW ves pewvesMJejer oer#ee enCe kej ueer
Leer~ Fme hekeej heYeg vesefceveeLe ves n meew efveveeveJes Je<e&, veew cenervee Deewj eej efove leke efJenej efkeee Lee~
Devevlej efiejveej heJe&le hej Deekej efJenej es[kej heeBe meew lesleerme cegefveeeW kes meeLe Ske cenerves kee eesie
efvejesOe kejkes Dee<ee{ egkeuee mehleceer kes efove efe$ee ve#e$e ceW jeef$e kes heejcYe ceW ner heYeg ves DeIeeefleee keceexb kee
veeekej cees#eheo heehle kej efueee~ Gmeer mecee Fboeefo osJeeW ves Deekej ye[er Yeefkele mes heYeg kee heefjefveJee&Ce
keueeCeke ceneslmeJe ceveeee~ Jes eer vesefceveeLe YeieJeeve nceejs Deble:kejCe kees hetCe&eebefle heoeve kejW~

23. leerLekej heee&veeLe

Fmeer pecyeterhe kes oef#eCe Yejle#es$e ceW Ske megjce veece kee ye[e Yeejer osMe nw~ Gmekes heesovehegj veiej ceW
DeefleMee Oecee&lcee DejefJevo jepee jepe kejles Les~ Gmeer veiej ceW efJeMJeYetefle yeeeCe keer DevegvOejer yeeeCeer mes
Glhevve ngS kece" Deewj ceYetefle veece kes oes heg$e Les peesefke eceMe: efJe<e Deewj Dece=le mes yeveees ngS kes meceeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej heee&veeLe

efleere DeefOekeej / 123

ceeuetce he[les Les~ kece" keer m$eer kee veece JeCee leLee ceYetefle keer m$eer kee veece JemegvOeje Lee~ es oesveeW ner jepee
kes cev$eer Les~
Ske mecee efkemeer jepekeee& mes ceYetefle yeenj ieee Lee leye kece" ceYetefle keer m$eer JemegvOeje kes meeLe
JeefYeeejer yeve ieee~ jepee DejefJebo kees en yeele helee eueles ner GvneWves Gme kece" kees oefC[le kejkes osMe mes
efvekeeue efoee~ Jen kece" Yeer ceeveYebie mes og:Keer neskej efkemeer leeheme Deeece ceW peekej neLe ceW helLej keer efMeuee
ueskej keglehe kejves ueiee~ YeeF& kes esce kes JeMeerYetle nes ceYetefle Yeer kece" kees {tb{lee ngDee GOej eue he[e~ Gmes
Deeles osKe eesOe kes DeeJesMe ceW Deekej kece" ves Jen neLe keer efMeuee Gmekes efmej hej heke oer efpememes ceYetefle
cejkej meuuekeer Jeve ceW JeeIees<e veece kee neLeer nes ieee~
efkemeer mecee DejefJevo ves efJeje neskej jepe es[ efoee Deewj mebece OeejCekej meye mebIe keer Jebovee kes
efuees emLeeve efkeee~ eueles-eueles Jes Gmeer Jeve ceW hengBekej meeceeefeke kes mecee eefleceeeesie mes efJejepeceeve nes
iees~ Jen neLeer mebIe ceW nenekeej kejlee ngDee DejefJevo cenejepe kes mevcegKe Deekej ceejves kes efueS oew[e, lel#eCe
ner Gvekes Je#emLeue ceW Jelme kes efevn kees osKeles ner Gmes hetJe&YeJe kes mebyebOe kee mcejCe nes Deeee, leye Jen
heMeeleehe mes eeble neslee ngDee egheeehe Ke[e jne~ Deveblej DejefJevo cegefvejepe ves Gmes Oeceexheose oskej eeJeke kes
ele enCe keje efoes~
Gme mecee mes Jen neLeer heehe mes [j kej otmejs neefLeeeW eje lees[er ngF& Je=#e keer eeKeeDeeW Deewj metKes heeeW
kees Keeves ueiee~ helLejeW kes efiejves mes DeLeJee neefLeeeW kes mecetn kes mebIeve mes pees heeveer eemegke nes peelee Lee, Gmes
ner Jen heerlee Lee leLee ees<eOeesheJeeme kes yeeo heejCee kejlee Lee~ Fme ekeej efejkeeue leke ceneve leheMejCe kejlee
ngDee Jen neLeer Delevle ogye&ue nes ieee~ efkemeer efove Jen neLeer heeveer heerves kes efueS JesieJeleer veoer kes efkeveejs ieee
Deewj keere[ ceW efiejkej HeBme ieee, efvekeue veneR mekee~ JeneB hej ogjeeejer kece" kee peerJe cejkej kegkekeg mehe&
ngDee Lee, Gmeves hetJe& Jewj kes mebmkeej mes Gmes kee Keeee efpememes Jen neLeer ceneceb$e kee mcejCe kejles ngS cejkej
yeejnJeW mJeie& ceW osJe nes ieee~ FOej Jen mehe& heehe mes cejkej leermejs vejke euee ieee~
pebyeterhe kes hetJe& efJeosn#es$e ceW heg<keueeJeleer ose nw Gmekes efJepeeeOe& heJe&le hej ef$eueeskeesece veiej ceW jepee
efJeegledieefle jepe kejles Les~ Jen osJe kee peerJe JeneB mes egle neskej jepee keer efJeegvceeuee jeveer mes jefMceJesie veece
kee heg$e nes ieee~ jefMceJesie ves egJeeJemLee ceW meceeefOeieghle cegefvejepe kes heeme oer#ee ueskej cenemeJe&leesYeo Deeefo es
GheJeeme efkees~ efkemeer mecee efnceefieefj heJe&le keer iegHee ceW eesie OeejCe kej efJejepeceeve Les efke kegkekeg mehe& kee
peerJe, pees vejke mes efvekeuekej Depeiej ngDee Lee, Gmeves efveieue efueee~ cegefve kee peerJe cejkej meesuenJeW mJeie& ceW
osJe ngDee Deewj keeueeblej ceW Depeiej cejkej "s vejke euee ieee~
pebyeterhe kes hetJe&efJeosnmecyevOeer heodceeose ceW DeMJehegj veiej nw~ JeneB kes jepee JeeJeere& Deewj jeveer efJepeee
kes Jen mJeie& kee osJe cejkej JeeveeefYe veece kee heg$e ngDee~ Jen hegCeeeueer JeeveeefYe eeJeleea kes heo kee Yeesee
nes ieee, Deveblej efkemeer mecee efJejkele neskej meeceepe JewYeJe kee leeiekej #escebkej ieg kes meceerhe pewvesMJejer
oer#ee ues ueer~ kece" kee peerJe, pees efke Depeiej keer heee&e ceW cejkej "s vejke ieee Lee, Jen kegjbie veece kee Yeerue nes
ieee Lee~ efkemeer efove lehemJeer eeJeleea Jeve ceW Deeleeheve eesie mes efJejepeceeve Les, GvnW osKekej Gme Yeerue kee Jewj Ye[ke
G"e, Gmeves cegefvejepe hej Yeebkej Ghemeie& efkeS~ cegefvejepe DeejeOeveeDeeW keer DeejeOevee mes cejCe kej ceOece ewJeseke ceW
es Denefcev nes ieS leLee Jen heeheer Yeerue Deeeg hetjer kejkes heehe kes Yeej mes hegve: vejke euee ieee~

124 / efleere DeefOekeej

leerLekej heee&veeLe

cenehegjeCe meej

pebyeterhe kes Yejle#es$e ceW keeweueosemecyevOeer DeeesOee veiejer ceW keeMeheiees$eer F#JeekegJebeer jepee Jeeyeeng
jepe kejles Les~ Gvekeer jeveer eYebkejer Leer, Jen Denefcev egle neskej jeveer kes ieYe& mes Deevebo veece kee Deevebooeeer
heg$e nes ieee~ Jen ye[e neskej ceb[uesMJej jepee ngDee~ efkemeer efove Deevebo jepee ves ceneceb$eer kes kenves mes
Deeeefvnke cenehetpee kejeF& efpemes osKeves kes efueS efJehegueceefle veece kes cegefvejepe heOeejs~ Deevebojepe ves Gvekeer
Jebovee-hetpee Deeefo kejkes Gvemes hete efke ns YeieJeved! efpevesveeflecee Deesleve nw Gmekeer hetpee mes hegCeyebOe kewmes
neslee nw ? cegefvejepe ves kene-eeefhe heeflecee Deesleve nw lees Yeer ceneve hegCe kee keejCe nw pewmes efebleeceefCe jlve,
keuheJe=#e Deeefo Deesleve neskej ceveefebeflele Deewj ceveeens Heue osles nQ, Jewmes ner eefleceeDeeW keer Jebovee-hetpee Deeefo
mes pees egYe heefjCeece nesles nQ Gvemes meeefleee hegCe yebOe nes peelee nw Fleeefo ekeej mes Jeerlejeie eeflecee kee JeCe&ve
kejles ngS cegefvejepe ves jepee kes meeceves leerveueeskemecyevOeer Deke=ef$ece ewleeueeeW kee JeCe&ve kejvee eg efkeee~
GmeceW eejcYe ceW ner mete& kes efJeceeve ceW efmLele efpevecebefoj keer efJeYetefle kee Deer lejn JeCe&ve efkeee~ Gme
DemeeOeejCe efJeYetefle kees megvekej jepee Deevevo kees yengle ner ee nes ieF&~ Gme efove mes Jen eefleefove neLe pees[kej
cemleke Pegkeekej mete&efJeceeve ceW efmLele efpeveeefleceeDeeW keer mlegefle kejves ueiee~ Gmeves keejeriejeW eje ceefCe Deewj
megJeCe& kee Ske mete&efJeceeve yeveJeekej Gmekes Yeerlej efpeveceefvoj yeveJeeee~ Devevlej eem$eeskele efJeefOe mes Deeeefvnke,
elegceg&Ke, jLeeJele&, meJe&leesYe Deewj keuheJe=#e Fve veece Jeeueer hetpeeDeeW kee Devegeve' efkeee~
Gme jepee kees Fme lejn mete& keer hetpee kejles osKekej Gmekeer eeceeefCekelee mes Deve ueesie Yeer mJeeb
YeefehetJe&ke mete&ceb[ue keer mlegefle kejves ueies~ Deeeee& kenles nQ efke Fme ueeske ceW Gmeer mecee mes mete& keer Gheemevee
eue he[er nw~
efkemeer efove Deevevo jepee ves Deheves efmej hej Ske meHeso yeeue osKee, lel#eCe efJejkele neskej heg$e kees jepeJewYeJe oskej mecegieghle cegefvejepe kes heeme Deveske jepeeDeeW kes meeLe oeref#ele nes iees ~ GvneWves ieejn DebieeW kee
DeOeeve efkeee Deewj meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kes efebleJeve mes leerLekej eke=efle kee yebOe kej efueee~ Deeeg kes Deble
mecee Jes Oeerj-Jeerj eeblecevee cegefvejepe eeeesheieceve mebveeme ueskej Oeeve ceW ueerve Les~ hetJe& pevce kes kece" kee
peerJe vejke mes efvekeuekej JeneR efmebn ngDee Lee, mees Gmeves Deekej Gve cegefve kee keC" heke[ efueee~ efmebnke=le
Ghemeie& mes efJeeefuele veneR nesves Jeeues Jes cegefvejepe cejCekej Deegle (meesuenJeW) mJeie& kes eeCele veeceke efJeceeve
ceW Fv nes ieS~ JeneB hej Gvekeer Deeeg yeerme meeiej keer Leer, mee{s leerve neLe TBee ejerj Lee~ Jes JeneB efoJe megKeeW
kee DevegYeJe kej jns Les~ GOej efmebn kee peerJe Yeer Deeeg hetjer kejkes cejkej vejke euee ieee Deewj JeneB kes Yeebkej
og:KeeW kee efejkeeue leke DevegYeJe kejlee jne~
ieYee&Jeleej-Fme pebyeterhe kes Yejle#es$emecyevOeer keeeer ose ceW yeveejme veece kee Ske veiej nw~ GmeceW
keeMeheiees$eer jepee efJeMJemesve jepe kejles Les~ Gvekeer jeveer kee veece yeeeer Lee~ peye Gve meesuenJeW mJeie& kes Fv
keer Deeeg n ceeme keer DeJees<e jn ieF& Leer, leye Fv keer Dee%ee mes kegyesj ves ceelee kes DeeBieve ceW jlveeW keer Oeeje
yejmeevee eg kej oer Leer~ jeveer yeeeer ves meesuenmJehvehetJe&ke JeweeKe ke=<Cee efleeree kes efove Fv kes peerJe kees ieYe&
ceW OeejCe efkeee Lee~
veJeceeme hetCe& nesves hej heew<e ke=<Cee Skeeoeer kes efove heg$e kee pevce ngDee Lee~ Fveefo osJeeW ves megces heJe&le
hej ues peekej leerLekej efeeg kee pevceeefYe<eske kejkes heeMJe&veeLe' en veecekejCe efkeee Lee~ eer vesefceveeLe kes yeeo
eflejemeer npeej meele meew heeeme Je<e& yeerle peeves hej Fvekee pevce ngDee Lee~ Fvekeer Deeeg meew Je<e& keer Leer peesefke Fmeer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej heee&veeLe

efleere DeefOekeej / 125

Deblejeue ceW meefcceefuele nw~ eYeg keer keebefle nefjleJeCe& keer SJeb ejerj keer TBeeF& veew neLe eceeCe Leer~ es GeJebeer Les~
meesuen Je<e& yeeo veJeeewJeve mes ege YeieJeeve efkemeer mecee eer[e kes efuees Deheveer mesvee kes meeLe veiej kes
yeenj iees~ kece" kee peerJe, pees efke efmebnheee&e mes vejke ieee Lee, Jen JeneB mes Deekej cenerheeue veiej kee
cenerheeue veece kee jepee ngDee Lee~ Gmeer keer heg$eer yeeeer (Jeecee osJeer) YeieJeeve heeMJe&veeLe keer ceelee LeeR~ en jepee
(YeieJeeve kes veevee) efkemeer mecee Deheveer helveer kes efJeeesie ceW lehemJeer neskej JeneR Deeece kes heeme Jeve ceW
hebeeefiveeeW kes yeere ceW yew"e leheMejCe kej jne Lee~ osJeeW eje hetpe YeieJeeve Gmekes heeme peekej Gmes vecemkeej
efkees efyevee ner Ke[s nes iees~ en osKekej Jen Keese meeOeg eesOe mes egkele nes ieee Deewj meeseves ueiee ceQ kegueerve
ntB, leheesJe= ntB Deewj Fmekee veevee ntB efHej Yeer Fme De%eeveer kegceej ves DenbkeejJee cegPes vecemkeej veneR efkeee nw,
#egefYele nes Gmeves Deefive ceW uekeef[eeW kees [eueves kes efueS he[er ngF& ueke[er kees keeves nsleg Dehevee Hejmee G"eee,
Fleves ceW ner DeJeefOe%eeveer YeieJeeve heeMJe&veeLe ves kene, Fmes cele keees FmeceW peerJe nQ efkevleg cevee kejves hej Yeer
Gmeves ueke[er kee ner [eueer, lel#eCe ner Gmekes Yeerlej jnves Jeeues mehe& Deewj meefhe&Ceer efvekeue he[s Deewj Ieeeue nes
peeves mes heeves ueies~
en osKekej eYeg kes meeLe efmLele megYeewcekegceej ves kene efke let DenbkeejJee en keglehe kejkes heehe kee ner
DeeeJe kej jne nw~ megYeewce kes Jeeve megve lehemJeer egefOele neskej Deheves leheMejCe keer cenee eke kejves ueiee~
leye megYeewcekegceej ves Deveske egefkeleeeW mes Gmes mecePeeee efke mees osJe, eem$e Deewj ieg kes efmeJeee keesF&
efnlekeejer veneR nw~ efpeveOece& ceW eCeerle mees leheMejCe mes ner kece& efvepe&je nesleer nw~ en efceLeelehe, peerJe efnbmee
meefnle nesves mes keglehe ner nw~ eeefhe Jen leehemeer mecePe lees ieee efkevleg hetJe&yewj kee mebmkeej nesves mes Deheves he#e kes
Devegjeie mes DeLeJee og:Kecee mebmeej kes keejCe mes DeLeJee mJeYeeJe mes ner og nesves mes Gmeves mJeerkeej veneR efkeee
elegled en megYeewcekegceej Denbkeejer neskej cesje eflejmkeej kej jne nw, Ssmee mecePe Jen YeieJeeve heeMJe&veeLe hej
DeefOeke eesOe kejves ueiee~ Fmeer eue mes cejkej ecyej' veece kee peesefle<eer osJe nes ieee~
FOej mehe& Deewj meefhe&Ceer kegceej kes Gheose mes eebleYeeJe kees eehle ngS leLee cejkej ye[s ner JewYeJeeeueer
OejCesv Deewj heodceeJeleer nes iees~
Deveblej YeieJeeve peye leerme Je<e& kes nes iees, leye Ske efove DeeesOee kes jepee peemesve ves Gece Iees[e Deeefo
keer YeW kes meeLe Dehevee otle YeieJeeve heeMJe&veeLe kes meceerhe Yespee~ YeieJeeve ves YeW ueskej Gme otle mes DeeesOee keer
efJeYetefle heter~ Gej ceW otle ves meyemes henues YeieJeeve $e+<eYeosJe kee JeCe&ve efkeee heMeeled DeeesOee kee neue kene~
Gmeer mecee $e+<eYeosJe kes meo=e Deheves kees leerLekejeke=efle kee yevOe ngDee nw, Ssmee meeseles ngS YeieJeeve ie=nJeeme
mes hetCe& efJejkele nes iees Deewj ueewkeebefleke osJeeW eje hetpee kees eehle ngS~ eYeg osJeeW eje ueeF& ieF& efJeceuee veece keer
heeuekeer hej yew"kej DeMJeJeve ceW hengBe iees~ JeneB lesuee kee efveece ueskej heew<e ke=< Cee Skeeoeer kes efove
eele:keeue kes mecee efme YeieJeeve kees vecemkeej kejkes eYeg leerve meew jepeeDeeW kes meeLe oeref#ele nes iees~
heejCee kes efove ieguceKes veiej kes Oeve veeceke jepee ves DecebieueJeeW mes eYeg kee he[ieenve kej
Deenejoeve oskej hebeeMee& eehle kej efuees~ odcemLe DeJemLee kes eej ceeme Jeleerle nes peeves hej YeieJeeve
DeMJeJeve veeceke oer#eeJeve ceW henBgekej osJeoeJe=#e kes veeres efJejepeceeve neskej Oeeve ceW ueerve nes iees~ Fmeer
mecee kece" kee peerJe ecyej peesefle<eer Deekeeeceeie& mes pee jne Lee, Dekemceeled Gmekee efJeceeve ke ieee, Gmes
efJeYebieeJeefOe mes hetJe& kee yewj yebOe mhe efoKeves ueiee~ efHej keee Lee, eesOeJee Gmeves ceneiepe&vee, ceneJe=ef, Yeebkej

126 / efleere DeefOekeej

leerLekej heee&veeLe

cenehegjeCe meej

Jeeeg Deeefo mes cene Ghemeie& kejvee eejcYe kej efoee, ye[s-ye[s hene[ leke ueekej meceerhe ceW efiejees, Fme ekeej
Gmeves meele efove leke ueieeleej Yeebkej Ghemeie& efkeee~
DeJeefOe%eeve mes en Ghemeie& peevekej OejCesv Deheveer Yeeee& heodceeJeleer kes meeLe he=LJeer leue mes yeenj
efvekeuee~ OejCesv ves YeieJeeve kees meye Deesj mes Iesjkej Deheves HeCeeDeeW kes Thej G"e efueee Deewj Gme keer helveer
Jeecee $e leeve kej Ke[er nes ieF&~ Deeeee& kenles nQ efke osKees! mJeYeeJe mes ner etj eeCeer Fve mehe&-meefhe&Ceer ves
Deheves Thej efkees iees Ghekeej kees eeo jKee, mees "erke ner nw keeeWefke meppeve heg<e Deheves Thej efkees ngS
Ghekeej kees keYeer veneR Yetueles nQ~
leoveblej Oeeve kes eYeeJe mes eYeg kee ceesnveere kece& #eerCe nes ieee FmeefueS yewjer kece" kee meye Ghemeie& otj
nes ieee~ cegefvejepe heeMJe&veeLe ves ew$e ke=<Cee elegLeea kes efove eele:keeue kes mecee efJeeeKee ve#e$e ceW ueeskeeueeskeekeeeer
kesJeue%eeve kees eehle kej efueee~ Gmeer mecee FveW ves Deekej meceJemejCe keer jevee kejkes kesJeue%eeve keer hetpee
keer~ ebyej veece kee osJe Yeer keeueueefyOe heekej Gmeer mecee eeble nes ieee Deewj Gmeves meceioe&ve eehle kej
efueee~ en osKe, Gme Jeve ceW jnves Jeeues meele meew leheefmJeeeW ves efceLeeoe&ve es[kej mebece OeejCe kej efueee,
meYeer eg meceio=ef nes iees Deewj ye[s Deeoj mes eoef#eCee oskej YeieJeeve keer mlegefle-Yeefkele keer~ Deeeee& kenles
nQ efke heeheer kece" kes peerJe kee keneB lees efve<keejCe Jewj Deewj keneB Ssmeer heeMJe&veeLe keer eebefle! FmeefueS mebmeej kes
og:KeeW mes YeeYeerle eeefCeeeW kees Jewj-efJejesOe kee meJe&Lee leeie kej osvee eeefnS~
YeieJeeve heeMJe&veeLe kes meceJemejCe ceW mJeebYet kees Deeefo ueskej ome ieCeOej Les, meesuen npeej cegefvejepe,
megueesevee kees Deeefo ueskej eerme npeej Deeefe&keeSB, Ske ueeKe eeJeke Deewj leerve ueeKe eeefJekeeSB LeeR~ Fme
ekeej yeejn meYeeDeeW kees Oeceexheose osles ngS YeieJeeve ves heeBe ceeme kece meej Je<e& leke efJenej efkeee~ Deble ceW
Deeeg kee Ske ceen es<e jnves hej efJenej yebo nes ieee~ eYeg heeMJe&veeLe meccesoeeue kes efeKej hej eerme cegefveeeW
kes meeLe eefleceeeesie mes efJejepeceeve nes iees~ eeJeCe egkeuee mehleceer kes efove eele:keeue kes mecee efJeeeKee ve#e$e
ceW efmeheo kees eehle nes iees~ FveW ves Deekej cees#e keueeCeke GlmeJe ceveeee~ Ssmes heeMJe&veeLe YeieJeeve nceW Yeer
mechetCe& ekeej kes GhemeieeX kees menve kejves keer eefkele eoeve kejW~
yemevleefleuekee bo
legYeb vece: $e+<eYeosJe iegCeekejee,
legYeb vece: Je=<eYeveeLe megOeekejee~
legYeb veceesmleg hegosJe efMeJebkejee,
legYeb veceesmleg efpevemete& eYebkejee~~
-Meeot&ueefJeeeref[leDeeoerMees YeieJeeveeb efpeveJejeoerMeb cegoe peewcenb~
DeeoerMesve e ueYeles mce megKeceeoerMeee kegJex vece:~~
DeeoerMeeVehej: eYeg: YegefJe leLeeoerMeme Oeceex efpeve:~
DeeoerMes oees ceceeefhe veefcele: YeeoerMe! ceeb j#eleg~~
-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 127

24. YeieJeeve ceneJeerj

pevceYetefce kegC[uehegj-pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW Deee&KeC[ nw~ Fme Deee&KeC[ ceW efJeosn'' veece mes
Ske eefme ose ceevee ieee nw~ keYeer en ose Kes, KeJe&, cebye, hegYesove, esCeecegKe, Deekej-megJeCe&,
eeBoer Deeefo keer Keeve, Kesle, eece Deewj Iees<eeW mes efJeYetef<ele Lee~ pewmee efke JeCe&ve nwmeKesKeJe&eesefhecebyehegYesovew:~ esCeecegKeekej#es$eeeceIees<ewefJe&Yetef<ele:1~~3~~
pees ose veiej, veoer Deewj heJe&le mes efIeje nes, Jen Kes'' nw~ pees kesJeue heJe&leeW mes efIeje nes, Jen KeJe&''
nw~ pees heeBe meew ieeBJeeW mes efIeje nes, Jen cecye'' nw~ pees meceg kes efkeveejs nes leLee peneB hej ueesie veeJe mes Glejles
neW, Jen heeve'' ee hegYesove'' kenueelee nw~ pees veoer kes efkeveejs yemee nes, Gmes esCeecegKe'' kenles nQ~ peneB
meesvee-eeBoer Deeefo efvekeueles nQ, Gmes Keeve'' kenles nQ~ Devve Glhevve nesves keer Yetefce #es$e-Kesle'' nw~ efpemeceW
yee{ mes efIejs ngS Iej neW, efpemeceW DeefOekelej efkemeeve ueesie efveJeeme kejles neW, pees yeeie-yeieeree Deewj cekeeveeW mes
meefnle neW, GvnW eece'' kenles nQ Deewj peneB Denerj ueesie jnles neW, Gmes Iees<e'' kenles nQ~ es meye eem$eere eeeerve
heefjYee<eeSB nQ~ Fve meYeer mes meefnle Jen efJeosn'' ose Lee~
Fme ose keer jepeOeeveer kegC[hegj ee kegC[uehegj eefme Leer~ en hejkeese SJeb KeeF& Deeefo mes efJeYetef<ele
yengle ner JewYeJehetCe& veiejer Leer~ Fmekee JeCe&ve yengle ner megvoj efkeee ieee nw~ eneB Deeeee& kenles nQ efkeSleeJelewJe heee&hleb, hegjme iegCeJeCe&veced~
mJeiee&JelejCes leeerjmeeOeejleeb ieleced2~~12~~
Fme veiej kes iegCeeW kee JeCe&ve lees Fleves mes ner heee&hle nes peelee nw efke Jen veiej mJeie& mes DeJeleej uesles mecee
YeieJeeve ceneJeerj kee DeeOeej ngDee Lee DeLee&led mee#eeled ceneJeerj mJeeceer peneB DeJeleerCe& ngS Les~
jepee efmeeLe& kes ceelee-efhelee kee veece nefjJebehegjeCe ceW JeefCe&le nwmeJee&Le&eerceleerpevcee, leefmceved meJee&Le&oe&ve:~
efmeeLeexYeJeokee&Yees, Yethe: efmeeLe&heew<e:3~~3~~
eneB kes jepee meJee&Le&'' cenejepe Les Deewj Gvekeer cenejeveer kee veece eerceleer'' Lee~ Fvekes heg$e kee veece
efmeeLe&'' Lee~ Fvekeer jeveer cenejepee eske keer heg$eer efeekeeefjCeer'' LeeR efpevekee otmeje veece ef$eeuee'' Lee~ pees
jepee efmeeLe& Jele&ceeve ceW YeieJeeve Je&ceeve kes efhelee kes heo kees eehle ngS Les, Yeuee Gvekes Glke= iegCeeW kee JeCe&ve
keewve kej mekelee nw ? leLee Deheves hegCe mes leerLekej ceneJeerj kees pevce osves Jeeueer Gve ef$eeuee kes iegCeeW kee JeCe&ve
Yeer keesF& ceveg<e veneR kej mekelee nw~
ceneJeerj eYeg kee pevce kegC[uehegj ceW ngDee, Ssmee JeCe&ve efleueeseheCCeefe SJeb <edKeC[eiece ceW Yeer Deeee nw~ eLeeefmelLejeeefheekeeefjCeerefnb, Ceejefcce kegb[ues Jeerjes~
GejHeiiegefCeefjkeKes, efeeefmeee lesjmeerS GhheCCes~~549~~
Deye YeieJeeve ceneJeerj kes veevee kes kegue kee mebef#ehle JeCe&ve Deehekes efueS emlegle nwefmebOJeeKes efJe<ees YetYe=weeueer veiejsYeJeled~
eskeeKeesefleefJeKeelees, efJeveerle: hejceen&le:4~~3~~
1-2-3. nefjJebMehegjeCe-meie& 2~ 4. GejhegjeCe-heJe& 75~

128 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

efmebOegose kes Jeweeueerveiej ceW eske veece kes eefme jepee Les, Fvekeer jeveer kee veece Yee-megYee Lee~ Fvekes
oe heg$e Les, efpevekes veeceOeveoe, OeveYe, Ghesv, efeJeoe, nefjoe, kecyeespe, kecheve, eebie, eYebpeve Deewj
eYeeme Les~ es oeeW heg$e oeOeceeX kes meceeve efvece&ue iegCeeW mes efJeYetef<ele Les~ FvneR jepee eske keer cenejeveer ves meele
$e+efeeW kes meceeve ner meele hegef$eeeW kees pevce efoee Lee pees ecee: efeekeeefjCeer, ce=ieeJeleer, megeYee, eYeeJeleer,
esefueveer, pese Deewj evovee Fve veece kees OeejCe kejves Jeeueer LeeR~
efJeosnose keer kegC[hegjer-kegC[uehegjer veiejer ceW veeLeJebe'' kes jepee efmeeLe& kes meeLe jepee eske ves
Deheveer ye[er heg$eer efeekeeefjCeer ef$eeuee'' kee efJeJeen efkeee Lee~ Jelmeose ceW keeweecyeer veiejer kes ebJebeer jepee
eleeveerke kes meeLe otmejer heg$eer ce=ieeJeleer kee efJeJeen ngDee Lee~ oeeCe& ose kes nsjkeveiej ceW mete&Jebeer jepee
oejLe jepe kejles Les, jepee eske keer le=leere heg$eer megeYee Fve oejLe keer hedjeveer ngF& LeeR~ keose kes
jeskeveiej'' ceW jepee Goeve jepe kejles Les, elegLe& heg$eer heYeeJeleer Gvekeer cenejeveer ngF& LeeR~ heebeJeer heg$eer
esefueveer jepeie=ner kes jepee esefCeke keer hedjeveer ngF& LeeR1 leLee pese Deewj evovee kegceeefjkee ves Deeefe&kee oer#ee mes
Dehevee peerJeve efJeYetef<ele efkeee Lee~
ener ekejCe JeerjefpeefCeboeefjG'' ebLe ceW Yeer Deeee nwpecyeterhe kes efJeosneose ceW kegC[hegj-kegC[uehegj ceW jepee efmeeLe& keer cenejeveer efeekeeefjCeer mes YeieJeeve
ceneJeerj pevceW nQ2~
Fmeer evLe ceW jepee eske keer jepeOeeveer Jeweeueer kee JeCe&ve Deeee nw Fmes efmebOegose ceW ceevee nw~ Fve jepee kes
oe heg$e Deewj efeekeeefjCeer Deeefo meele hegef$eeeB LeeR~ efpeveceW mes ye[er heg$eer efeekeeefjCeer kees kegC[uehegj kes jepee
efmeeLe& keer cenejeveer yeveves kee meewYeeie eehle ngDee Lee3~

ieYe&keueeCeke
ieYee&JelejCe-YeieJeeve ceneJeerj nesves Jeeues ceneheg<e meesuenJeW mJeie& kes heg<heesej efJeceeve ceW Les~ peye
Gvekeer Deeeg cee$e n ceefnves keer es<e jner, leye meewOecexv keer Dee%ee mes kegyesj ves efJeosnose keer jepeOeeveer
kegC[uehegjer ceW jepee efmeeLe& kes DeeBieve ceW jlveeW keer Je=ef kejvee eg kej oer~ es jlve eefleefove mee{s meele kejes[
yejmeles Les~
pewmee efke GejhegjeCe ceW efueKee nwleefmceved <eCceemees<eeeg<eeveekeeoeieefce<eefle~
Yejlesefmceved efJeosneKes, efJe<ees YeJeveebieCes~~251~~
je%e: kegb[hegjseme, JemegOeejehe lelhe=Leg~
mehlekeeserceCeer: meee&:, efmeeLe&me efoveb eefle~~252~~
eneB en yeele Oeeve ceW jKevee nw efke jepee efmeeLe& Jeweeueer kes jepee veneR Les Deewj ve ner Jes Jeweeueer kes
Devleie&le ess mes kegC[eece kes ess-ceess jepee Les efkevleg Jes lelkeeueerve Jeweeueer kes jepee eske, pees efke Gvekes
MJemegj Les, es efmeeLe& Fvemes Yeer es leLee FveW mes Yeer hetpe ceneve jepee Les~
Fve jepee kes cenue kee veece vebeeJele&'' Lee~ en meele Keve kee yengle ner megvoj Lee~ Ske efove cenejeveer
1. GejhegjeCe-heJe& 75~ 2. JeerjefpeefCeboeefjG-he=. 11~ 3. JeerjefpeefCeboeefjG, he=. 60~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 129

ef$eeuee Deheves vebeeJele&'' cenue ceW jlveefveefce&le megboj heuebie hej meesF& ngF& LeeR, jeef$e ceW jlveeW kes oerheeW kee ekeee
Hewuee ngDee Lee~ Dee<ee{ egkeuee <eer kes efove efheueer jeef$e ceW jeveer ves meesuen mJehve osKes~ eele: heefleosJe mes Gvekee
Heue hetves hej Deehe leerLekej heg$e kees pevce oWieer'' Ssmee megvekej emevvelee kees eehle ngF~ leYeer FveefoosJeieCe
ves Deekej ieYe&keueeCeke'' GlmeJe ceveeee~
Deeeee& eer mekeuekeerefle& efJejefele eer ceneJeerj hegjeCe'' ceW Yeer kene nwpebyeterhe kes Yejle#es$e ceW efJeosn' veece kee Ske efJemle=le ose nw~ Oeeefce&ke heg<eeW kee efveJeeme mLeeve nesves kes
keejCe Jen efJeosn#es$e leerLe&legue ner eesYeeeceeve nw~ Fme mLeeve mes efkeleves ner cegefveeeW ves cees#e kees eehle efkeee nw
Dele: veece kes Devegmeej Fmekee iegCe Yeer meeLe&ke nw~ eneB kes efveJeemeer keesF&-keesF& meesuenkeejCe Deeefo YeeJeveeDeeW kees
Yeekej leerLekej veecekece& kee yebOe efkeee kejles nQ~ eneB kes Jeve-heJe&le Yeer OeevemLe eesefieeeW mes efJees<ehe mes
eesYeeeceeve nQ SJeb YeJe Gegbie efpevecebefojeW kees osKekej efkemeer ceneve Oeeefce&ke mLeeve kee yeesOe neslee nw~ efJeosn
eose kes eece-cegnuues meYeer efpeveeueeeW mes megeesefYele nQ~ eneB hej cegefvemecetn eejeW ekeej kes mebIe kes meeLe Oece&
eJe=efe kes efuees meoe efJenej efkeee kejlee nw~
Fmeer efJeosn ose-peveheo kes "erke ceOe ceW kegC[uehegj' Ske Deleble jceCeere veiej nw~ eneB kes kees ej
SJeb DeuebIe KeeFeeW kees osKekej Dehejeefpelee-DeeesOee veiejer kee Yeeve neslee nw~ osJeieCeeW kes DeeJeeieceve mes
Fme veiej ceW meoe keesueenue mee ceee jnlee Lee~ eneB kes TBes-TBes pewve cebefojeW kees osK ekej ueesieeW kees
kegC[uehegj kes eefle Deheej ee nesleer Leer~ Jen veiej Oece& kee meceg pewmee eleerle neslee Lee~ JeneB kes efpeveeuee
pee-pee' eyo, mlegefle, ve=le, ieerle Deeefo mes meJe&oe cegKeefjle jnles Les~ mJeie& kes efoJe GhekejCeeW meefnle
jlveceeer eefleceeDeeW kee oe&ve kej JeneB kes ueesie ke=leeLe& nes peeee kejles Les~ Gme veiej kes TBes hejkeess kees
osKekej en Yeeve neslee Lee efke Jes Ge mLeeve osves kes efuees mJeie& kes osJeeW kees yeguee jns nQ~ Gme veiej kes efveJeemeer
oelee, Oecee&lcee, etjJeerj, ele-eerueeefo mes egkele mebeceer nesles Les~ Jes heg<e efpevesvosJe keer Yeefkele, efveevLe ieg
Yeefkele, mesJee SJeb hetpee ceW meoe lelhej jne kejles Les~
Gme veiejer-jepeOeeveer kes jepee kee veece efmeeLe&' Lee~ Jes veeLeJebeheer ieieve kees megeesefYele kejves Jeeues
mee#eeled mete& Les~ Jes cenejepe ceefle, egle, DeJeefOe leerveeW %eeve kees OeejCe kejves Jeeues Les~ GvneWves meoe veerefleceeie& kees
eee efoee Lee~ Jes efpeveosJe kes Yekele, ceneoeveer SJeb efoJe %eeve kes Oeejke Les~ Gvekes ejCeeW keer mesJee ye[s-ye[s
efJeeeOej, Yetefceieesejer SJeb osJe efkeee kejles Les~ Jes mecemle jepeeDeeW ceW Fv kes meceeve eesYeeeceeve Les~
Gvekeer ef$eeuee veece keer Delevle heJeleer cenejeveer Leer~ Jes heefle-hejeeCee mejmJeleer kes meceeve SJeb
meJe&iegCe mebhevve LeeR~
Ske efove meewOece& mJeie& kes Fv ves kegyesj mes kenens Oeveheles! legce Yejle#es$e kes kegC[uehegj ceW jepee efmeeLe& keer cenejeveer ef$eeuee kes Deebieve ceW efoJe jlveeW
keer Je<ee& kejvee eejcYe kej oes~ Gme mecee en jlve-megJeCe&ceeer Je<ee& Deekeee mes efiejleer ngF& Ssmeer eleerle nesleer
Leer ceeveeW ekeeeheer ceeuee eerefpevesv kes ceelee-efhelee keer mesJee kejves kees Dee jner nes~ ieYee&Oeeve kes n ceen hetJe&
mes ner keuheJe=#e kes heg<he, megiebefOele peue, megJeCe& SJeb jlveeW kes {sj mes jepecenue peieceiee G"e~
meesuen mJehve-Ske efove jeef$e kes efheues enj ceW keesceue eee hej meesleer ngF& cenejeveer ef$eeuee ves
meesuen mJehve osKes, pees meJe&Lee keueeCekeejer SJeb meewYeeiemeteke Les~

130 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

meesuen mJehveeW ceW GvneWves meJe&eLece ceoesvcee iepejepe kees osKee~ yeeo ceW evocee kes meo=e egYe
keebefleege, TBes kevOesJeeuee yewue iecYeerj eyo kejlee ngDee efoKeueeF& efoee~ leermeje mJehve DehetJe& keeefvleJeeve
Je=nodkeee ueeue kevOesJeeuee efmebn Lee~ eewLes mJehve ceW keceueheer efmebnemeve hej efJejepeceeve ue#ceer osJeer kees
GvneWves osJe-nefmleeeW eje DeefYe<eske kejles ngS osKee~ heeBeJeW ceW oes megieefvOele ceeueeSB LeeR~ d"s ceW leejeDeeW mes
efIejs ngS evcee kees osKee, efpememes meeje mebmeej Deeueesefkele nes jne Lee~ meeleJeW mJehve ceW osJeer ves DevOekeej kee
efJeveee kejves Jeeues mete& kees Goeeeue heJe&le mes efvekeueles ngS osKee~ Dee"JeW mJehve ceW keceue kes heeeW mes
Deeeefole cegKeJeeues megJeCe& kes oes keuee osKes~ veJeceW mJehve ceW leeueeye ceW eer[e kejleer ngF& ceefueeeB osKeeR~
Jen leeueeye efKeueer ngF& kegcegefoveer SJeb keceefueveer mes eesYeeeceeve nes jne Lee~ oeJeW mJehve ceW GvneWves Ske Yejhetj
leeueeye osKee, efpemeceW keceue heg<heeW keer heerle jpe lewj jner Leer~ ieejnJeW mJehve ceW iecYeerj iepe&ve kejlee ngDee
ebeue lejbieeW mes ege meceg efoKeueeF& efoee~ yeejnJeW mJehve ceW GvneWves owoerheceeve ceefCe mes ege TBee efmebnemeve
osKee~ lesjnJeeB mJehve yengcetue jlveeW mes ekeeefele mJeie& kee efJeceeve Lee~ eewonJeW mJehve ceW he=LJeer kees Yesokej
Thej keer Deesj peelee ngDee HeCeerv (YeJeveJeemeer osJe) kee TBee YeJeve efoKeueeF& efoee~ hevnJeW mJehve ceW
GvneWves jlveeW keer efJeeeue jeefe osKeer, efpemekeer efkejCeeW mes Deekeee leke owoerheceeve nes jne Lee~ meesuenJeW mJehve
ceW ceelee ves efveOet&ce Deefive osKeer~
Ghejese meesuen mJehveeW kees osKeves kes heMeeled cenejeveer ef$eeuee ves heg$e kes Deeiecevemeteke TBes ejerjJeeues
Gece iepejepe kees cegKe-keceue ceW eJese kejles ngS osKee~ ceelee kes mJehve osKeves kes Lees[er osj yeeo ner
eele:keeue ngDee~ cenejeveer ef$eeuee kees peieeves kes efueS jepecenue ceW megceOegj Jeee yepeves ueies~ yevoerpeveeW ves
kenvee DeejcYe efkeee-ns ceneosJeer! Deye peeieves kee mecee nes ieee nw DeleSJe Deehe kees Deheveer ewee leeie
kej Deheves eesie egYe keeeeX kees DeejcYe kej osvee eeefnes, efpememes keueeCekeejer JemlegSB Deehe kees ye[er mejuelee
mes eehle neW~
keg mecee leke Fmeer ekeej JeeeeW kes eyo SJeb yevoerpeveeW eje cebieue ieeve nesles jns~ cenejeveer ef$eeuee
SkeeSke peeie G"eR~ GvnW eele:keeue kes osKes ngS mJehveeW mes DeleerJe emevvelee ngF&~ ewee leeie kej GvneWves
cees#e eeefhle kes GodosMe mes mleJeve, meeceeefeke Deeefo Gece efvele-kece& kejvee DeejcYe efkeee~ Fme ekeej keer
efvele efeee meJe&Lee keueeCekeeefjCeer nw SJeb meye ekeej mes cebieue kejves Jeeueer nw~
lelheMeeled cenejeveer ves mveeve meceehle kej Dehevee e=bieej efkeee~ Jes DeeYet<eCeeW mes megmeefppele nes mesJekeeW kees
meeLe ueskej jepemeYee ceW ieeeR~ cenejepe Deheveer eeCeefeee kees Deheveer Deesj Deeleer ngF& osKekej ye[s emevve ngS~
yew"ves kes efueS GvneWves jeveer kees Dehevee DeeOee Deemeve meceefhe&le kej efoee~ cenejeveer emevveefee neskej Ge
Deemeve hej yew" ieeeR~ GvneWves ye[s ceOegj eyoeW ceW cenejepe mes efveJesove efkeee- ns osJe! Deepe jeef$e kes leermejs
enj ceW ceQves Delevle DeeMee&peveke mJehve osKes nQ~ cesjer DeefYeuee<ee nw efke iepejepe Fleeefo Fve meesuen mJehveeW
kee Heue Deehe cegPes Deueie-Deueie megveeSB~'
cenejeveer kes cegKe mes mJehve keer yeeleW megvekej ceefle-egefle-DeJeefOe leerveeW %eeve kes Oeejke cenejepe efmeeLe& ves
kene-ns megvojer! ceQ Fve mJehveeW kes egYe HeueeW kee eerIe ner JeCe&ve kej jne ntB~ legce meeJeOeeve neskej eJeCe
kejes~' cenejepe ves kenvee DeejcYe efkeee-ns keevles!
1. iepejepe osKeves kee Heue en ngDee efke lesje heg$e leerLekej nesiee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 131

2. yewue osKeves mes Heue en ngDee efke Jen Oece&ee kee mebeeueke nesiee~
3. efmebn kes oe&ve mes Jen heg$e kece&heer iepejepeeW kees efJeve kejvesJeeuee Delevle yeueJeeve nesiee~
4. ue#ceer kee DeefYe<eske osKeves kee Heue en nw efke megces heJe&le hej Fveefo osJeeW kes eje Fme yeeueke kee
mveeve kejeee peeSiee~
5. mJehve ceW ceeueeDeeW kes osKeves mes megieefvOele ejerjJeeuee SJeb es %eeveer nesiee~
6. hetCe& evcee kes oe&ve mes Jen heg$e Deheves Oece&heer Dece=le-Je<e&Ce mes YeJepeerJeeW kees emevve kejves
Jeeuee nesiee~
7. mete& kes osKeves mes Jen De%eeveheer DevOekeej kee efJeveeeke leLee GvneR kes meceeve keeefvleJeeuee nesiee~
8. peue mes heefjhetCe& Ie[eW kes osKeves kee Heue en nw efke Jen Deveske efveefOeeeW kee mJeeceer leLee %eeveOeeveheer Dece=le kee Ie nesiee~
9. ceueer keer pees[er osKeves mes meye kes efueS keueeCekeejer leLee mJeeb ceneve megKeer nesiee~
10. mejesJej osKeves mes egYe ue#eCe leLee JebpeveeW mes megeesefYele ejerjOeejer nesiee~
11. meceg kes osKeves mes veew kesJeue-ueefyOeeeW Jeeuee kesJeue%eeveer nesiee~
12. efmebnemeve kes osKeves mes cenejepe heo mes Jeee peieled kee mJeeceer nesiee~
13. mJeie& kee efJeceeve osKeves kee Heue en ngDee efke Jen heg$e mJeie& mes Deekej DeJeleej OeejCe kejsiee~
14. veeiesv YeJeve kes DeJeueeskeve mes DeJeefOe%eeveheer ves$e kees OeejCe kejves Jeeuee nesiee~
15. jlveeW kee {sj osKeves mes Jen meceioe&ve-%eeve-eeefj$e Deeefo jlveeW keer Keeefve nesiee~
16. efveOet&ce Deefive kes oe&ve mes Jen kece&heer FOeve kees Yemce kejves Jeeuee nesiee~
Devle ceW iepesv kes oe&ve kee Heue en ngDee efke Jen Deefvlece leerLekej mJeie& mes Deekej legcnejs efvece&ue
heefJe$e ieYe& ceW eJese kej egkee nw~
cenejepe kes cegKe-keceue mes meesueneW mJehveeW kee Heue megvekej heefleelee cenejeveer kee oe eHegefuuele nes
G"e~ GvnW Ssmee ueiee efke pewmes GvnW heg$e keer eeefhle ner nes ieF& nes~ Jes ye[er emevve ngF~
osefJeeeW eje ceelee keer mesJee-Gmeer mecee meewOece& Fv kee Deeose heekej heodce Deeefo mejesJejeW ceW
efveJeeme kejves Jeeueer eer, er Deeefo : osefJeeeB jepecenue ceW Dee ieeeR~ GvneWves leerLekej kes ieYee&Oeeve kes efueS mJeie&
mes ueeF& ngF& heefJe$e JemlegDeeW mes ceelee kes ieYe& kee eesOeve efkeee, efpememes GvnW hegCe keer eeefhle nes hegve: Jes DehevesDeheves egYe iegCeeW kees ceelee ceW mLeeefhele kej Gvekeer mesJee ceW mebueive nes ieeeR~
eer osJeer ves eesYee, er osJeer ves ueppee, Oe=efle osJeer ves Oewe&, keerefle& osJeer ves mlegefle, yegef osJeer ves es yegef leLee
ue#ceer osJeer ves Yeeie Ssmes Fve iegCeeW keer Je=ef keer~ Jes efpeveceelee ye[er iegCeJeleer ngF~ eeW lees cenejeveer hetJe& ceW ner
mJeYeeJe mes heefJe$e LeeR, hej peye osefJeeeW ves eg JemlegDeeW mes GvnW eg efkeee, leye lees Jes ceeveeW mHeefkeceefCe mes ner
yeveeF& ieF& neW, Ssmeer eesYeeeceeve eleerle nesves ueieeR~ Dee<ee{ ceeme kes egkeuehe#e keer eg efleefLe <eer kees Dee<ee{ ve#e$e
ceW SJeb egYe ueive ceW Jen osJe (Deeglesv) mJeie& mes eekej ceelee kes eg ieYe& ceW Deeee~ ceneJeerj eYeg kes ieYe& ceW
Deeles ner mJeie& kes keuheJeemeer osJeeW kes efJeceeveeW ceW IeCs keer OJeefve nesves ueieer SJeb Fv kee Deemeve keeBhe G"e~
peesefle<eer osJeeW kes eneB mJeeb efmebnveeo nesves ueiee~ YeJeveJeemeer osJeeW kes eneB ebKe keer eeC[ OJeefve ngF&~
meeLe ner Jevlej osJeeW kes cenueeW ceW Yesjer keer efJees<e OJeefve ngF&~ kesJeue ener veneR, Deve Yeer Deveske DeeMee&peveke

132 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

IeveeSB IeeR~ Ge DeeMee&peveke IeveeDeeW kees Ieles osKekej eejeW efvekeeeeW kes osJeeW kees en %eele nes ieee efke
ceneJeerj eYeg kee ieYee&JelejCe nes ieee nw~ lelheMeeled Jes osJeieCe YeieJeeve kee ieYe&-keueeCeke GlmeJe ceveeves kes
GodosMe mes veiej ceW heOeejs~ Gme mecee osJeeW kes mecetn kees osKeles ner yevelee Lee~ Jes meJeexece mecheoeDeeW mes
megeesefYele Les, Deheveer-Deheveer meJeeefjeeW hej Dee{ Les, Gece Oece& kee heeueve kejves Jeeues Geceer Les~ Jes Deheves Debie
kes DeeYet<eCeeW SJeb lespe mes oeeW efoeeDeeW kees ekeeefele kejves Jeeues Les~ GvneWves Deheves OJepee-$e-efJeceeveeefokeeW mes
Deekeee kees ceevees {Bke efoee Lee~ Jes osJe Deheveer osefJeeeW kes meeLe pee-pee' eyo kej jns Les~
Gme mecee veiej kee JeeleeJejCe osKeves eesie ner Lee~ efJeceeveeW, DehmejeDeeW SJeb osJeeW keer mesveeDeeW mes efIeje
ngDee Jen veiej mJeie& pewmee meJeexece eleerle nesves ueiee~ osJeeW kes meeLe Fv ves YeieJeeve kes ceelee-efhelee kees
efmebnemeve hej efye"ekej meesves kes keueeeW mes mveeve kejeee leLee GvnW efoJe DeeYet<eCe-Jem$e heefnveeS~ ceelee kes
ieYe&mLe efeeg (YeieJeeve) keer meYeer ves leerve eoef#eCee oskej GvnW eCeece efkeee DeLee&led ceelee keer leerve eoef#eCee
oskej GvnW eCeece efkeee~
Fme ekeej meewOece& Fv YeieJeeve kee ieYe&keueeCeke mechevve kej efpeveceelee keer mesJee ceW Gheege osefJeeeW
kees efveege kej osJeeW kes meeLe hegCe Gheepe&ve kej ye[er emevvelee kes meeLe hegve: mJeie& kees Jeeheme eues iees~
mJeie& mes DeeF& ngF& osefJeeeW ceW mes keesF& lees efpeve-ceelee kes mece#e cebieue Je jKeleer LeeR, keF& osefJeeeW ves
ceneosJeer keer eee kees megmeefppele kejves kee Yeej Deheves Thej efueee, efkemeer ves efoJe DeeYet<eCe heefnveeves kee Yeej
efueee leLee efkemeer vess ceeuee leLee jlveeW kes ienves osves kee~ keF& osefJeeeB ceelee keer Debie-j#ee kes efueS Kegues Ke[dieeW
mes meefppele neskej henje osleer LeeR SJeb keF& Gvekes efueS Yeesie meeceefeeeW kees Skeef$ele kejves ceW mebueive LeeR~ keF&
Ske osefJeeeB heg<he-jpe mes Deeeefole jepe-eebieCe keer meHeeF& ceW ueieer LeeR SJeb evove-peue kee ef[keeJe
kejleer peeleer LeeR~
Ge osefJeeeW ves jlveeW kes etCe& mes mJeefmleke Deeefo keer jevee keer SJeb cenue kees keuheJe=#e kes heg<heeW mes
mepeeee~ efkemeer ves cenueeW kes TBes efeKejeW hej jlveeW kes oerhe peueees, pees DevOekeej kees efJeve kejves Jeeues Les~
Jem$e heefnveevee, Deemeve efyeevee Deeefo mecemle keee& osefJeeeB ner kejleer LeeR~ ceneosJeer keer Jeve-eer[e kes mecee
ceOegj ieerle, megvoj ve=le SJeb Oeeefce&ke keLeeSB megveekej Jes ceelee kees megKe hengBeeee kejleer LeeR~ Fme ekeej efpeveosJe
keer ceelee ceneosJeer ef$eeuee keer mesJee osefJeeeW eje nesleer jner SJeb Gvekeer eesYee Deveghece Leer~
peye veJece ceeme efveke Deeee, lees ieYe&Jeleer ceneosJeer keer yegef Deefle eKej nesleer ieF&~ GvnW emevve jKeves kes
GodosMe mes osefJeeeB ceveesnj enmeve efkeee kejleeR SJeb lejn-lejn keer keefJeleeSB megveeee kejleer LeeR~ osefJeeeB keg
iet{ DeLe&hetCe& hensefueeeB ceneosJeer mes hete kejleer LeeR SJeb ceneosJeer Gvekee mecegefele Gej os efoee kejleer LeeR~
GoenjCe kes he ceW efvecve hensueer SJeb Gmekee Gej ceveve kejves eesie nwefJejee efvelekeeefcevee, keecegkeeskeecegkees ceneved~
memhe=nes efve:mhe=nes ueeskes, hejelceeveMe e: me ke:~~1~~
DeLee&led pees Jewjeieer nesves hej Yeer meJe&oe keeefceveer keer Fe jKelee nw SJeb efvemhe=ner nesves hej Yeer Fe efkeee
kejlee nw, Jen efJeue#eCe heg<e Fme mebmeej ceW keewve nw? en lees ngF& hensueer~ ceneosJeer ves hensueer kee Mueeske ceW ner
Gej efoee~ ceneosJeer kee Gej Lee-hejceelcee'~ keejCe, hejceelcee' kee Ske DeLe& lees efJeue#eCe heg<e neslee nw
SJeb otmeje DeLe& hejceelcee Yeer neslee nw~ hejceelcee efvele-keeefceveer DeLee&led DeefJeveeeer cees#eheer m$eer ceW Devegjeieer nw

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 133

SJeb Gmeer keer Fe jKevesJeeuee neslee nw~ otmejer Ske hensueer Yeer megefveeso=Meeso=Meesefmle efeodYet<e:, eke=lee efvece&ueesJee:~
nvlee osnefJeOesoxJees, veeeb kees Jele&lese me: ~~2~~
DeLee&led pees Deo=Me nw, efHej Yeer osKeves eesie nw; mJeYeeJe mes efvece&ue nesves hej Yeer osn keer jevee kee veeeke
nw, hej ceneosJe veneR nw, Ssmee Jen keewve nw ? Fme Mueeske kee ceneosJeer ves osJeesvee' eyo mes Gej efoee~ osJeesvee'
kee DeLe& nw-osJeheer ceveg<e eerDen&vle osJe~
Fme ekeej Gve osefJeeeW ves eMveesej kes he ceW ceneosJeer mes Deveske hensefueeeB heteR, Jes efYevve ekeej keer
nQ-ns megvojer! DemebKeele ceveg<e SJeb osJeeW eje hetpe leerveeW peieled kee ieg lesje heg$e Deveske Gece iegCeeW mes
ege leLee efJepeeer ness~ efpemeves otmejer efm$eeeW mes esce kejvee leeie efoee nw, hej efHej Yeer DeefJeveeeer cees#e-megKe ceW
Devegjeieer nw, Ssmee iegCeeW kee meceg lesje heg$e nceejer j#ee kejs~ ns peieled kee keueeCe kejvesJeeueer, leerve ueeskeeW kes
mJeeceer kees ieYe& ceW OeejCe kejves Jeeueer! nefjnjeefo kes ceve keer j#ee kej~
peieled kes keueeCe kes efueS Deheves ieYe& ceW leerLekej kees OeejCe kejves Jeeueer, ns ceneosJeer! Oece&-leerLe& mLeeefhele
kejves Jeeues keer Glheefe ceW osJe- efJeeeOej-Yetefceieesejer peerJeeW kee leerLe&-mLeeve yeve~ (FmeceW De"' efeee ieghle nw)
osJeer kee eMve-ns osJeer cenejeveer! Fnueeske SJeb hejueeske ceW keueeCe kejves Jeeuee keewve nw ?
ceelee kee Gej-pees Oece&-leerLe& kes eJele&ke nQ, Jes ner eerDen&vle osJe leerveeW peieled kee keueeCe kejves
Jeeues nQ~
osJeer kee eMve-iegDeeW ceW meyemes ceneve keewve nw ?
ceelee kee Gej-pees leerve peieled kee ieg SJeb meye DeefleeeeW mes leLee efoJe Devevle iegCeeW mes megeesefYele nw,
Ssmes eer efpevesv osJe ner ceneved ieg nQ~
osJeer kee eMve-Fme peieled ceW efkemekes Jeeve es SJeb eeceeefCeke nQ ?
ceelee kee Gej-pees meyekees peeveves Jeeues, ogefveee kee efnle kejves Jeeues, De"ejn oes<ejefnle SJeb Jeerlejeieer
nbw, Ssmes eer Den&vle YeieJeeve kes Jeeve ner es SJeb ceeveves eesie nQ~ Fmekes efmeJee otmejs efceLeeceefleeeW kes veneR~
osJeer kee eMve-pevce-cejCeheer efJe<e kees otj kejves Jeeuee Dece=le kes meceeve keee heervee eeefnes ?
ceelee kee Gej-eer efpevesv kes cegKe-keceue mes efvekeuee ngDee %eeveece=le' heervee eeefnes~ otmejs efceLee%eeefveeeW kes efJe<eheer Jeeve veneR ceeveves eeefnes~
osJeer kee eMve-Fnueeske ceW yegefceeveeW kees efkemekee Oeeve kejvee eeefnes ?
ceelee kee Gej-hebe-hejceser kee, pewve eem$e kee SJeb Deelce-leJe kee Oeeve kejvee eeefnes, otmeje
Deele&-jewhe Keese Oeeve keYeer veneR kejvee eeefnes~
osJeer kee eMve-eerIe keewve-mee keece kejvee eeefnS ?
ceelee kee Gej-efpememes mebmeej kes YeesieeW kee veee nes, Ssmes Devevle %eeve-eeefj$e kee heeueve kejvee
eeefnS, efceLeelJeeefokeeW kee veneR~
osJeer kee eMve-Fme mebmeej ceW meppeveeW kes meeLe ceW peeves Jeeuee keewve nw ?
ceelee kee Gej-oeecee Oece& ner meneelee kejves Jeeuee yevOeg nw, pees meye og:KeeW mes j#ee kejves Jeeuee
nw~ Fmekes Deefleefje Deve keesF& menieeceer veneR nw~

134 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

osJeer kee eMve-Oece& kes keee-keee ue#eCe nQ SJeb keee& keee nQ ?

ceelee kee Gej-yeejn lehe, jlve$ee, ceneele, DeCegele, eerue SJeb Gece #ecee Deeefo oeue#eCe Oece&,
es meye Oece& kes keee& SJeb ue#eCe nQ~
osJeer kee eMve-Fnueeske ceW Oece& kee Heue keee nw ?
ceelee kee Gej-leerve ueeske kes mJeeefceeeW keer Fv-OejCesv-eeJeleeaheohe mecheoeSB, eer efpevesv
kee Devevle megKe, es meye Oece& kes ner Gece Heue nQ~
osJeer kee eMve-Oecee&lceeDeeW kes efevn keee nQ ?
ceelee kee Gej-eevle mJeYeeJe, DeefYeceeve kee ve nesvee SJeb jele-efove eg DeeejCeeW kee heeueve-es ner
Oecee&lceeDeeW keer heefneeve nw~
osJeer kee eMve-heehe kes efevn keee-keee nQ ?
ceelee kee Gej-efceLeelJeeefo, eesOeeefo ke<eee, Keeser mebieefle SJeb : lejn kes Deveeeleve, es heehe kes
efevn nQ~
osJeer kee eMve-heehe kee Heue keee nw ?
ceelee kee Gej-pees Deheves kees Deefee nw, og:Ke kee keejCe SJeb ogie&efle kejeves Jeeuee, Deve jesiekeueseeefo osves Jeeuee nw, Ssmes meYeer efvevoveere keee& heehe kes Heue nQ~
osJeer kee eMve-heeheer peerJeeW keer heefneeve keee nw ?
ceelee kee Gej-eesOe Deeefo ke<eeeeW kee yengle nesvee, otmejeW keer efvevoe, Deheveer eebmee SJeb jeweefo Keess
Oeeve kee nesvee, es meye heeefheeeW kes efevn nQ~
osJeer kee eMve-Demeueer ueesYeer keewve nw ?
ceelee kee Gej-yegefceeve, cees#e kee eenves Jeeuee YeJepeerJe efvece&ue DeeejCe mes leLee keef"ve lehe mes
kesJeue Oece& kee mesJeve kejves Jeeuee ner Demeueer ueesYeer nw~
osJeer kee eMve-Fnueeske ceW efJeeejeerue keewve nw ?
ceelee kee Gej-pees ceve ceW efveoex<e osJe-eem$e-ieg kee SJeb Gece Oece& kee efJeeej kejlee nw, otmejs kee
veneR~
osJeer kee eMve-Oecee&lcee keewve nw ?
ceelee kee Gej-pees es Gece #ecee Deeefo oeue#eCe ege Oece& kee heeueve kejlee nw~ eerefpevesvosJe
keer Dee%ee kee heeueve kejvesJeeuee ner yegefceeve, %eeveer SJeb eleer nw, Jener Oecee&lcee nw, otmeje keesF& veneR~
osJeer kee eMve-hejueeske peeles mecee ceeie& kee Yeespeve keee nw ?
ceelee kee Gej-oeve, hetpee, GheJeeme, ele, eerue SJeb mebeceeefo mes Gheepe&ve efkeee ieee pees efvece&ue
hegCe nw, Jener hejueeske kes ceeie& kee Gece Yeespeve nw~
osJeer kee eMve-Fnueeske ceW efkemekee pevce meHeue nw ?
ceelee kee Gej-efpemeves cees#e-ue#ceer kes megKe kes eoelee Gece Yeso-efJe%eeve kees hee efueee, Gmeer kee
pevce meHeue nw, otmejs kee veneR~
osJeer kee eMve-mebmeej ceW megKeer keewve nw ?

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 135

ceelee kee Gej-pees meye heefjen keer GheeefOeeeW mes jefnle SJeb Oeeveheer Dece=le kee heeve kejves Jeeuee
Jeve ceW jnlee nw DeLee&led eesieer nw, Jener megKeer nw, Deve keesF& veneR~
osJeer kee eMve-Fme mebmeej ceW efevlee efkeme Jemleg keer kejveer eeefnS ?
ceelee kee Gej-kece&heer e$egDeeW kes veee kejves keer SJeb cees#e-ue#ceer heeves keer efevlee kejveer eeefnes,
otmejs Fefveeefoke efJe<ee-megKeeW keer veneR~
osJeer kee eMve-ceneve Geesie efkeme keee& ceW kejvee eeefnes ?
ceelee kee Gej-cees#e osves Jeeues jlve$ee, lehe, egYe eesie, meg%eeveeefokeeW kes heeueves ceW ceneve elve kejvee
eeefnes, Oeve Skeef$ele kejves ceW veneR~ keejCe, Oeve lees Oece& mes eehle nesiee ner~
osJeer kee eMve-ceveg<eeW kee hejce efce$e keewve nw ?
ceelee kee Gej-pees lehe-oeve-eleeefohe Oece& kees DeeenhetJe&ke mecePeekej heeueve kejeJes SJeb heehe
keceeX kees g[eJes~
osJeer kee eMve-Fme mebmeej ceW peerJeeW kee e$eg keewve nw ?
ceelee kee Gej-pees efnle kejves Jeeues lehe-oer#ee-eleeefokeeW kee veneR heeueve kejves os, Jen ogye&gef
Dehevee SJeb otmejs kee, oesveeW kee e$eg nw~
osJeer kee eMve-eebmee kejves eesie keee nw ?
ceelee kee Gej-Lees[e Oeve nesves hej Yeer meghee$e kees oeve osvee, efveye&ue ejerj nesves hej Yeer efve<heehe lehe
kejvee, ener eebmeveere nw~
osJeer kee eMve-ns ceneosJeer! Deehe kes meceeve cenejeveer keewve nw ?
ceelee kee Gej-pees Oece& kes eJele&ke, peieled kes ieg, Ssmes leerLekej osJeeefOeosJe kees Glhevve kejs, Jener
cesjs meceeve nw, otmejer keesF& veneR~
osJeer kee eMve-heefC[leeF& keee nw ?
ceelee kee Gej-eem$eeW kees peevekej Keese DeeejCe, Keese DeefYeceeve peje Yeer veneR kejvee SJeb Deve
heehe keer efeeeSB Yeer veneR kejvee, ener heefC[leeF& nw~
osJeer kee eMve-cetKe&lee efkemes kenles nQ ?
ceelee kee Gej-%eeve kes efnle kee keejCe, efveoex<e lehe, Oece& keer efeee kees peevekej DeeejCe veneR kejvee~
osJeer kee eMve-ye[s Yeejer eesj keewve nQ ?
ceelee kee Gej-pees ceveg<eeW kes Oece&jlve kees egjeves Jeeues, heehe kes kelee& SJeb DeveLe& kejves Jeeues nQ, Ssmes
heeBe Fefveheer eesj nQ~
osJeer kee eMve-Fme mebmeej ceW etjJeerj keewve nQ ?
ceelee kee Gej-pees Oewe&heer Ke[die mes heefj<enheer ceneeeseDeeW kees, ke<eeeheer e$egDeeW kees leLee
keece-ceesn Deeefo e$egDeeW kees peerleves Jeeues neW~
osJeer kee eMve-osJe keewve nQ ?
ceelee kee Gej-pees meyekees peeveves Jeeues, #egOeeefo De"ejn oes<eeW mes jefnle, Devevle iegCeeW kes meceg, Oece&
kes eJele&ke neW, Ssmes Den&vle eYeg ner osJe nQ~

136 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

osJeer kee eMve-ceneve ieg keewve nQ ?

ceelee kee Gej-pees Fme mebmeej ceW yeee-DeeYevlej oesveeW ekeej kes heefjeneW mes jefnle neW~ peieled kes
YeJepeerJeeW kes efnle-meeOeve ceW Gele neW SJeb mJeeb Yeer cees#e kes efueS Fgke neW, Jener ceneve ieg nQ, otmeje
efceLeeceleer Oece&ieg veneR nes mekelee~
Fme ekeej osefJeeeW eje efkees ieS eMveeW kee Gej ceelee ves ieYe&mLe leerLekej efeeg kes eYeeJe mes efoee~
eLece lees cenejeveer keer yegef mJeYeeJe mes ner efvece&ue Leer hegve: Deheves Goj ceW leerve %eeve kes Oeejke ekeeeceeve
leerLekej osJe kees OeejCe kejves mes Jes DeleefOeke heefJe$e nes ieF& LeeR~ cenejeveer kes ieYe& ceW efmLele leerLekej yeeueke kees
keesF& ke veneR ngDee, keeeWefke meerhe ceW jnves Jeeueer peue-efyevog ceW keYeer efJekeej Glhevve veneR nes mekelee nw~ Gme
ceneosJeer kes Goj keer ef$eJeueer Yeer Yebie veneR ngF&~ Goj hetJe& pewmee ner jne, hej ieYe& keer ecee: Je=ef nesleer ieF&, en
meye eYeg kee ner eYeeJe Lee~
ieYe& ceW efmLele eYeg kes eYeeJe mes cenejeveer keer cegKeeke=efle ye[er ner eesYeeeceeve nes ieF&~ GvnW osKekej Ssmee
eleerle neslee Lee efke ceevees Jes DemebKe jlveeW kees OeejCe kejves Jeeueer he=LJeer ner neW~ DehmejeDeeW kes meeLe Fv kes eje
Yespeer ieF& FveCeer ner efpevekeer mesJee kej jner nes, Gvekeer keeefvle SJeb Gvekes cegKe kee JeCe&ve veneR efkeee pee mekelee
nw~ Fme ekeej ueieeleej veew cenerves leke ceneve GlmeJe mechevve nesles jns~

pevcekeueeCeke
osKeles-osKeles veJecee cenervee hetCe& nes ieee~ egYe ew$e ceeme keer egkeuee $eeesoeer kes efove Dee&cee veece kes
egYe eesie ceW SJeb egYe ueive ceW ef$eeuee ceneosJeer ves Deueewefkeke heg$e kees pevce efoee nw~ Jen heg$e Deheves GppJeue
ejerj keer keeefvle mes DevOekeej kees efJeve kejves Jeeuee, peieled kee efnle kejves Jeeuee, ceefle-egle-DeJeefOe leerveeW %eeve
kees OeejCe kejves Jeeuee, cene owoerheceeve SJeb Oece&-leerLe& kee eJele&ke leerLekej ngDee~
YeieJeeve ceneJeerj kee pevce lesjme keer jeef$e ceW ngDee nw, Ssmee peeOeJeuee ceW JeefCe&le nwDeemee{ peesCnhekeKeerS kebg[uehegjCeiejeefnJe-CeenJebme-efmelLeCeefjbome efleefmeuee-osJeerS
ieyYeceeieb let Ce lelLe Deef oJemeeef neCeJeceemes Deefe eFllemeg kekehekeK e-les jmeer S jlleerS GllejHeiiegCeerCekeKelles ieyYeeoes efCekeKeblees Je[d{ceeCeefpeefCeboes~''
Dee<ee{ ceeme keer egkeuehe#e keer <eer kes efove kebg[uehegj veiej kes mJeeceer veeLeJebeer efmeeLe& vejsvo keer jeveer
ef$eeuee osJeer kes ieYe& ceW Deekej Deewj JeneB veJeceeme Dee" efove jnkej ew$eegkeuee $eeesoeer kes efove jeef$e ceW
GllejeHeeuiegveer ve#e$e kes jnles nges Je&ceeve efpeveWo ves pevce efueee~
Gvekes pevce kes meeLe-meeLe meYeer efoeeSB efvece&ue nes ieF~ Deekeee ceW efvece&ue Jeeeg yenves ueieer~ mJeie& mes
keuheJe=#eeW kes heg<heeW keer Je<ee& ngF& SJeb eejeW efvekeeeeW kes osJeeW kes Deemeve kecheeeceeve nes iees~ mJeie& ceW efyevee
yepeees ner JeeeeW keer OJeefve nesves ueieer, ceevees Jes Yeer YeieJeeve kee pevceeslmeJe cevee jns neW~ Fmekes Deefleefje Deve
leerveeW peeefleeeW (efvekeeeeW) kes osJeeW kes cenueeW ceW ebKe-Yesjer Deeefo kes eyo nesves ueies~
keuhes<eg IeCe YeJeves<eg ebKees, peesefleefJe&ceeves<eg e efmebnveeo:~
oOJeeve Yesjer Jevepeeuees<eg, eppevceefve Keele efpeve: me S<e:~~
keuheJeemeer osJeeW kes eneB Iebs yepeves ueies, YeJeveJeemeer osJeeW kes eneB ebKeOJeefve nesves ueieer, peesefle<ke osJeeW

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 137

kes eneB efmebnveeo nesves ueiee Deewj Jeblej osJeeW kes eneB Yesjer yepeves ueieer~ efpevekes pevce kes mecee Ssmee ngDee, es
efpeve YeieJeeve Jes ner nQ~
pewmes efke Deepe sueerefJepeve ee jsef[ees kee yeve oyeeles ner npeejeW efkeueesceerj otj kes Yeer o=Me Deewj mebieerle
meeceves Dee peeles nQ efkebleg JeneB lees yeve oyeeves keer DeeJeMekelee ner veneR he[er, elegled leerLekej eke=efle kee
hegCeheer yeve Deheves Deehe ner oye ieee Deewj 40 kejes[ ceerue mes DeefOeke TBeeF& hej efmLele mJeie&ueeske ceW
Deefleee Hewue ieee~ lel#eCe ner meewOece& Fb DemebKe osJeheefjJeejeW kes meeLe ceOeueeske ceW DeeS Deewj pevcepeele
efeeg kees megces heJe&le hej ues peekej 1008 keueeeW mes Gvekee pevceeefYe<eske mebhevve efkeee~
keg efJeeved menpe ner ken osles nQ efke Jes leerLekej nce Deewj Deehe pewmes meeOeejCe ceeveJe Les uesefkeve Ssmee
veneR nw Jes leerLekej eke=efle veecekece& kes yebOe kejves leke lees meeOeejCe kens pee mekeles nQ efkevleg leerLekej eke=efle kees
yeebOe uesves kes yeeo GveceW keg efJees<e ner Deefleee eie nes peeles nQ FmeerefueS lees eermecevleYemJeeceer ves
kene nwceeveg<eeR eke=efleceYeleerleJeeved, osJeleemJeefhe e osJelee ele:~
lesve veeLe! hejceeefme osJelee, esemes efpeveJe=<e! emeero ve:~~
ns veeLe! Deeheves ceveg<eeesefve ceW pevce lees efueee nw efkebleg Deehe ceeveg<eer eke=efle kee GuuebIeve kej egkes nQ
FmeefueS Deehe osJeleeDeeW kes Yeer osJelee nQ, ener keejCe nw efke Deehe hejceosJelee nQ~
ns efpeveOece& leerLekej! Deehe nceejs keueeCe kes efueS nce hej emevve nesFes~
meewOece& mJeie& kee Fv YeieJeeve kes pevce kee meceeeej heekej Gvekee pevcekeueeCeke ceveeves kee efJeeej
kejves ueiee~ Gmeer mecee Fv keer Dee%ee mes osJeeW keer mesveeSB pee-peekeej' kejleer ngF& mJeie& mes GlejeR~ Gvekeer
efJeeeue mesveeSB meceg mes G"leer ngF& eeC[ uenjeW kes meceeve eleerle nesleer LeeR~ iepejepe, DeMJe, jLe, ievOeJe&,
vele&keer, hewoue SJeb yewue Deeefo mes ege meele ekeej keer mesveeSB efvekeueeR~ lelheMeeled meewOece& mJeie& kee mJeeceer Fv
Deheveer FveCeer meefnle SsjeJele neLeer hej Dee{ neskej euee~ Gmekes eejeW Deesj osJeeW keer mesveeSB Hewueer ngF& LeeR~
Fv kes heers-heers ye[er efJeYetefleeeW kes meeLe meeceeefveke osJe Deeefo eue jns Les~ Gme mecee ogvogYeer Deeefo
JeeeeW keer OJeefve SJeb osJeeW keer pee-peekeej' mes meeje Deekeee ietBpeves ueiee~ ceeie& ceW efkeleves ner osJe ieeles ngS eue
jns Les~ keesF& ve=le kejlee peelee Lee SJeb keesF& emevvelee kes keejCe oew[ ueiee jne Lee~ Gvekes $e-ecej SJeb
OJepeeDeeW mes mecemle Deekeee-ceC[ue Deeeefole nes ieee Lee~ Jes eejeW efvekeee kes osJe ye[er efJeYetefle kes meeLe
ece-ece mes kegC[uehegj pee hengBes~ Gme mecee Deekeee ceW Thej SJeb yeere kee Yeeie osJe-osefJeeeW mes efIej ieee
Lee~ jepecenue kee DeeBieve Fveefoke osJeeW mes efyeuekegue Yej ieee Lee~
FveCeer ves lelkeeue emetefleen ceW peekej efoJeejerjOeejer kegceej SJeb efpeveceelee kee oe&ve efkeee~ Jes
yeejcyeej GvnW eCeece kej efpeveceelee kes Deeies Ke[er neskej Gvekes iegCeeW keer eebmee kejves ueieeR~ FveCeer ves
kene-ns ceneosJeer! Deehe leerveeW peieled kes mJeeceer kees Glhevve kejves kes keejCe mecee efJeMJe keer ceelee nes SJeb
Deehe ner ceneosJeer Yeer nes~ ceneve osJe Glhevve kej Deeheves Dehevee veece meeLe&ke kej efueee nw~ mebmeej ceW Deehekeer
leguevee keer Deve keesF& m$eer veneR nw~'
Fme ekeej ceneosJeer keer mlegefle kej FveCeer ves GvnW efveefle kej efoee~ peye efpeveceelee mees ieeeR, lees FveCeer
ves Gvekes Deeies Ske ceeee kee yeeueke yevee kej meguee efoee SJeb mJeeb Deheves neLeeW mes efeeg YeieJeeve kees G"ekej

138 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

Gvekes ejerj kee mhee& efkeee~ Jes yeejcyeej Gvekes cegKe kee egcyeve kejves ueieeR~ YeieJeeve kes ejerj mes efvekeueleer ngF&
GppJeue peesefle kees osKekej Gvekes n<e& kee ef"keevee ve jne~ lelheMeeled Jen Gme yeeueke YeieJeeve kees ueskej
Deekeeeceeie& keer Deesj eueeR~ Jes YeieJeeve Deekeee ceW "erke mete& keer lejn peeve he[les Les~ mecemle efokekegceeefjeeB
$e, OJepee, keuee, ecej SJeb mJeefmleke Deeefo Dee" ceebieefueke JeeW kees ueskej FveCeer kes Deeies-Deeies eue
jner LeeR~
Gme mecee FveCeer ves peieled kees Deevevo eoeve kejves Jeeues efpeveosJe kees ueekej ye[er emevvelee mes Fv
kees meeQhe efoee~ YeieJeeve keer DehetJe& megvojlee Je Gvekeer lespeescee oerefhle osKekej os JeeW kee mJeeceer Fv Gvekeer
mlegefle kejves ueiee-ns osJe! Deehe nceW hejce Deevevo eoeve kejves kes efueS yeeue-evcee keer Yeebefle ueeske kees
ekeee osves kes efueS eie ngS nes~ ns %eeveer! Deehe efJeMJe kes mJeeceer Fv-OejCesv-eeJeleea kes Yeer mJeeceer nes~
Oece&-leerLe& kes eJele&ke nesves kes keejCe Deehe ner yeee Yeer nes~'
ns osJe! eesieerjepe Deehekees %eeveheer mete& kee Goeeeue ceeveles nQ~ Deehe YeJeheg<eeW kes j#eke SJeb
cees#eheer m$eer kes heefle nes~ Deehe efceLee%eeveheer DevOekethe ceW he[s ngS Deveske YeJepeerJeeW kees Oece&heer neLe kee
meneje oskej Gej kejves Jeeues nes~ mebmeej kes meYeer efJeeejeerue Jeefe Deehekeer Deueewefkeke JeeCeer megvekej Deheves
keceeX kees ve kej hejce heefJe$e cees#e eehle kejWies SJeb Deveske YeJe peerJeeW kees mJeie& keer eeefhle nesieer~ Deepe Deehekes
DeYegoe mes mevle heg<eeW kees ye[er emevvelee ngF&~ Jemlegle: Deehe ner Oece& keer eJe=efe kes keejCe nQ~'
DeleSJe ns osJe! nce Deehekees eCeece kejles nQ, Deehekeer mesJee kejles nQ, Yeefe eke kejles nQ SJeb
emevveleehetJe&ke kesJeue Deehekeer Dee%ee kee heeueve kejles nQ, Deve efceLeelJeer osJe keer veneR~' Fme lejn osJeeW kee
mJeeceer meewOece& mJeie& kee Fv YeieJeeve keer mlegefle kej GvnW ieeso ceW G"ekej megces heJe&le hej eueves kees Gele
ngDee~ Gmeves Deve osJeeW kees Yeer megces heJe&le hej eueves kes efueS Dee%ee oer~ Gme mecee meYeer osJeeW ves eYeg keer pee
nes, Deevevo keer Je=ef nes' Deeefo eyoeW mes pee-peekeej' keer~ Gvekeer OJeefve mecemle efoeeDeeW ceW Hewueer~
Fv kes meeLe-meeLe Deees osJe Yeer pee-pee' eyo kejles ngS Deevevo ceveeves ueies~ emevvelee kes keejCe
Gvekee ejerj jesceebefele nes G"e~ Deekeee ceW eYeg kes mece#e DehmejeSB ve=le kejves ueieeR~ ievOeJe&osJe Yeer JeerCee
Deeefo JeeeeW kes meeLe ieeve kejves ueies~ osJeeW keer ogvogYeer keer DeeJeepe mes meeje DeekeeeceC[ue ietBpe G"e~
efkevveefjeeB nef<e&le neskej Deheves efkevvejeW kes meeLe efpeveosJe kee iegCeieeve kejves ueieeR~ Gme mecee meye osJe YeieJeeve
kee oe&ve kej Deheves peerJeve kees meeLe&ke mecePeves ueies~ Jes ye[er osj leke YeieJeeve kee efoJe he osKeles jns~ Fv
keer ieeso ceW efJejepeceeve YeieJeeve kees Sseeve mJeie& kes Fv ves efoJe $e ueieeee~ meveledkegceej SJeb ceensv mJeie&
kes Fv Yeer ecej {gjeles ngS YeieJeeve keer mesJee kejves ueies~ eer efpevesv YeieJeeve keer Ssmeer efJeYeglee osKekej Deveske
osJeeW ves Gmeer mecee mecekelJe OeejCe efkeee~ GvneWves Fv kes JeeveeW kees eceeCe ceevee~ Jes Fveefo osJe peesefleee kees ueeBIekej Deheves ejerj kes DeeYet<eCeeW keer efkejCeeW mes Deekeee kees ekeeefele kejles ngS pee jns Les~
pevceeefYe<eske-hejmhej mewke[eW GlmeJe ceveeles ngS Jes osJe ye[er efJeYetefle kes meeLe Gegbie megces heJe&le hej
pee hengBes~ Gme megces heJe&le keer TBeeF& Ske ueeKe eespeve keer nw~ heJe&le kes DeejcYe ceW ner Yeeeue Jeve' nw~
Gme Jeve ceW hejkeese SJeb OJepeeDeeW mes megeesefYele keueeCekeejke eej pewve-ceefvoj megeesefYele nQ~ Gme Jeve mes
500 eespeve Thej veboveJeve' nw, en heeBe meew eespeve heceeCe keveerhe nw~ Fmekeer Yeer eejeW efoeeDeeW ceW eej
ewleeuee nQ~ Fmekes yeeo mee{s yeeme" npeej eespeve keer TBeeF& hej cene jceCeerke meewceveme Jeve' nw, peneB hej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 139

meYeer $e+legDeeW ceW Heue osves Jeeues Ske meew Dee" Je=#e nQ SJeb efpeve-ewleeueeeW keer mebKee eej nw~ Gme meewceveme
Jeve mes eerme npeej eespeve keer TBeeF& hej eewLee SJeb Deefvlece heeC[gke Jeve' nw~ JeneB efpeve-ewleeueeeW kes
TBes-TBes mecetn nQ~ Gme Jeve keer megvojlee DehetJe& nw~ Jeve kes yeere ceW Ske etefuekee nw~ Jen eeueerme eespeve
TBeer nw~ Gmeer etefuekee kes Thej mJeie& nw~ ces keer F&eeve efoee ceW meew eespeve uecyeer, heeeme eespeve eew[er, Dee"
eespeve TBeer Ske heeC[gke' veece keer efeuee nw~ Jen efmeefeuee evocee kes meceeve megeesefYele nw~ $e, ecej,
mJeefmleke, ohe&Ce, keuee, OJepee, "esvee, hebKee es De cebieueJe Gme efeuee hej jkeKes ngS Les~
efeuee kes ceOe Yeeie ceW Jew[te& ceefCe kes meo=e jbieerve Ske efmebnemeve nw~ Gmekeer uecyeeF&-eew[eF& SJeb TBeeF&
DeeOee eespeve eceeCe nw~ efpevesv YeieJeeve kes mveeve-peue mes heefJe$e ngS jlveeW kes lespe mes Jen efmebnemeve Ssmee eleerle
neslee Lee efke ceevees megces kee otmeje efeKej ner nes~ Gmekes "erke oef#eCe keer Deesj otmeje efmebnemeve meewOece& Fv kee
nw SJeb Gej efoee keer Deesj F&eeve Fv kes yew"ves kee Deemeve nw~ meewOece& mJeie& kes Fv ves Deve osJeeW kes meeLe
ceneslmeJe mechevve kejles ngS, mveeve kejeves kes GodosMe mes YeieJeeve kees Gmeer efeuee hej efJejepeceeve efkeee~
osJejepe ves meJe&eLece Gme heJe&lejepe keer heefjecee keer~
Fme ekeej osJesv ves hegCeesoe mes ye[er efJeYetefle kes meeLe Jele&ceeve keeueKeC[ kes Deefvlece leerLekej (efeeg)
kees efeuee hej efJejepeceeve efkeee Dele: YeJepeve eefo Ssmeer Delegueveere mecheoe SJeb Dehejcheej megKe keer Deekeeb#ee
jKeles nQ, lees GvnW meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kes efevleJeve mes efvece&ue hegCe kee Gheepe&ve kejvee eeefnS~ leerLekej'
meo=e De#egCCe mecheoe eehle kejeves ceW hegCe ner meneeke neslee nw~ hegCe mes Fme peieled ceW heefJe$elee keer Je=ef
nesleer nw~ hegCe kes Deefleefje Fme peieled ceW otmejer keesF& Jemleg megKe eoeve kejves Jeeueer veneR nw~ Fme hegCe kee cetue
keejCe ele nw~ eeefCeeeW kees hegCe kes yeue mes ner Deveske iegCeeW keer eeefhle ngDee kejleer nw~
eer efpevesv YeieJeeve kes ceneve DeefYe<eske GlmeJe kees osKeves keer Fe jKeves Jeeues Oeeefce&ke osJe Gme
heJe&lejepe kees Iesj kej yew" iees~ efokedheeue osJe Deheveer-Deheveer ceC[ueer kees meeLe ueskej Deheveer efoee keer Deesj
yew"s~ Gme mLeeve hej osJe efeefuheeeW ves Ske Ssmes ceC[he kee efvecee&Ce efkeee Lee, efpemeceW meYeer osJe megKehetJe&ke yew"
mekeles Les~ ceC[he ceW e$e-le$e keuheJe=#e keer ceeueeSB ueke jner LeeR~ Gve ceeueeDeeW hej yew"s ngS YeeQjs Fme ekeej
ietBpe jns Les, ceevees Jes eYeg kee iegCeieeve ner kej jns neW~
ievOeJe& osJe SJeb efkevveefjeeW ves ye[s ner megceOegj mJejeW ceW efpeveosJe kes keueeCekeejer iegCeeW kee ieeve DeejcYe
efkeee~ Deveske osefJeeeB neJe-YeeJehetJe&ke ve=le kejves ueieeR~ osJeeW kes efJeefJeOe ekeej kes Jeee yepeves DeejcYe nes iees~
keg osJe hegCeeefo keer DeefYeuee<ee mes heg<heeW keer Je<ee& kejves ueies~ Fmekes heMeeled Fv ves DeefYe<eske kejves kes efueS
emleeJe jKe keueeeW keer jevee keer~ keueeefvecee&Ceceb$e peeveves Jeeues meewOece& Fv ves ceesefleeeW keer ceeuee SJeb evove
mes ege keuee kees neLe ceW efueee SJeb meye keuheJeemeer osJe pee-pee' eyo kejles ngS keueeCeke mebyebOeer keee&
kejves ueies~ FveCeer SJeb osefJeeeB Yeer keee& kejves ceW mebueive nes ieF, Gvekes n<e& kee heejeJeej veneR Lee~ mJeecYet'
YeieJeeve kee ejerj mJeYeeJe mes ner heefJe$e nw, Gvekes je kee jbie ogiOe kes meo=e MJesle nw DeleSJe Gvekes efueS
#eerj-meceg kes peue kes Deefleefje Deve keesF& peue mhee& kejvee Gefele veneR nw, Ssmee meesekej Jes osJeieCe heJe&le
mes ueskej meceg leke keleejW yeeBOe kej Ke[s nes iees~ Gme mecee Fv ves eerefpevesv kees mveeve kejeves kes efueS
ceesefleeeW kes nej mes megeesefYele Dee" eespeve ienjs SJeb Ske eespeve cegKe Jeeues megJeCe&cee keuee kees heke[ves kes
GodosMe mes efoJe DeeYet<eCeeW mes egkele npeej YegpeeSB yevee ueeR~ Gme mecee Fv keer eesYee osKeves ner eesie Leer~

140 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

Ske mene neLeeW mes Ske npeej keueeeW kees heke[s ngS Fv Ssmee eleerle neslee Lee, ceevees Jen Yeepeveebie' peeefle kee
keuheJe=#e ner nes~ meewOece& Fv ves pee-pee' eyo kee iecYeerj GeejCe kejles ngS YeieJeeve kes cemleke hej
henueer peueOeeje es[er~ Deve osJe Yeer Gme mecee pee nes, nceejer j#ee kejes' Deeefo peeIees<e kejves ueies~ Gvekes
iecYeerj efveveeo mes heJe&lejepe hej ye[e keesueenue ceee~ otmejs osJesv Yeer meewOece& Fv kes meeLe YeieJeeve kes cemleke
hej iebiee keer leere Oeeje kes meo=e peueOeeje [eueves ueies~
Jen peueOeeje ye[er leere ieefle mes YeieJeeve kes cemleke hej he[ves ueieer~ Jen Oeeje eefo otmejs efkemeer hene[ hej
he[leer, lees Gmekes KeC[-KeC[ nes peeles, hej Delegefuele yeueeeueer nesves kes keejCe YeieJeeve kes ejerj hej Jen heg<he
pewmeer megkeesceue DevegYetle ngF&~ peue kes eRs Deekeee ceW yengle TBes Gueles ngS Ssmes eleerle nesles Les, ceevees Jes
YeieJeeve kes ejerj kee mhee& kejves mes heeheeW mes cege neskej TOJe&ieefle kees pee jns nQ~ mveeve-peue kes efkeleves ner
eRs ceesefleeeW pewmes ceeuetce he[les Les~ mveeve-peue kee TBee eJeen Gme heJe&lejepe kes JeveeW ceW Ssmes Jesie mes ye{e efke
osKeves mes ceeuetce nesves ueiee efke heJe&lejepe kees KeC[-KeC[ kej osiee~
YeieJeeve kes mveeve efkees ngS peue mes [tyeer ngF& JevemLeueer Ssmeer oerKeves ueieer, ceevees Jen otmeje #eerjmeceg ner
nes~ ceneve GlmeJeeW mes mechevve, ve=le-ieerleeefo mes ege Gme mecee kee GlmeJe osKekej osJeeW kes Deevevo keer meercee
ve jner~ Fv ves Deelceegef kes efueS YeieJeeve kees eg mveeve kejeee~
mveeve keer peueOeeje YeieJeeve kes ejerj kee mhee& kej Delevle heefJe$e nes ieF&~ Deheej heg Ce eehle kejeves
Jeeueer SJeb mebmeej keer mecemle FeDeeW keer hetefle& kejves Jeeueer Jen peueOeeje nceW SJeb YeJepeerJeeW kees cees#e-ue#ceer
eoeve kejs~ pees peueOeeje hegCeem$e peueOeeje kes meceeve ceveJeebefle heoeLeeX kees eoeve kejves Jeeueer nw, Jen mecemle
YeJepeerJeeW kees Fefle JemlegSB eoeve kejs~
Jen peueOeeje leer#Ce Ke[die kes meo=e melheg<eeW kes efJeIveeW kee veee kej osleer nw~ Jen og:Ke SJeb Demee Jesovee
kee veee kejves Jeeueer nw~ pees peueOeeje YeieJeeve kes ejerj mes ueiekej heefJe$e nes egkeer nw, Jen nceejs og:Ke (kece&heer
cewue) kees ne kej nceW heefJe$e kejs~ Fme ekeej osJeeW kes DeefOeheefle ves YeieJeeve kee DeefYe<eske kejkes YeJeeW kees eeefvle
nes' Ssmee kene~ Gme megieefvOele peue (ievOeesoke) kees osJeeW ves egef kes efueS cemleke hej ueieeee~
DeefYe<eske kee GlmeJe mechevve nesves kes heMeeled leerLekej, Fv SJeb osJeleeDeeW eje hetpes iees Gve YeieJeeve
eer ceneJeerj keer efoJe ievOe, ceesefleeeW kes De#ele, keuheJe=#e kes heg<he, Dece=le kes efheC[heer vewJese, jlveeW kes oerhe,
Deebie Oethe, keuheJe=#e kes Heue, DeIe&, heg<heebpeefue Deeefo kes meeLe hetpee keer ieF&~ Fme ekeej Fv ves ye[er Yeefe kes
meeLe YeieJeeve keer eeLe&vee kejles ngS DeefYe<eske GlmeJe mechevve efkeee hegve: Fv ves FveCeer SJeb Deve osJeeW kes
meeLe YeieJeeve kees eCeece efkeee~
Gme mecee kee eeke=efleke o=Me ye[e ner ceveesjce Lee~ Deekeee mes megieefvOele peue kes meeLe heg<heeW keer Je<ee&
nesves ueieer~ osJeeW ves cevo megievOe SJeb eerleue Jeeeg eJeeefnle keer~ Jemlegle: efpeve (eYeg) kes pevceeefYe<eske kee
efmebnemeve megcesheJe&le nw SJeb mveeve kejeves Jeeuee Fv nw, cesIe kes meceeve ogiOe mes Yejs ngS keuee nQ, mJeeb
osefJeeeB ve=le emlegle kejves Jeeueer nQ, mveeve kes efueS #eerjmeceg nw SJeb efpeme peien osJeieCe mesJeke nQ, Yeuee Ssmes
pevceeefYe<eske keer ceefncee kee keesF& kewmes JeCe&ve kej mekelee nw ? DeLee&led keesF& veneR kej mekelee~
DeefYe<eske efkeS ngS YeieJeeve (efeeg) kes meJeeie kees FveCeer ves GppJeue Jem$e mes heeWe~ Fmekes yeeo Gmeves
YeefehetJe&ke megieefvOele JeeW mes Gvekee uesheve efkeee~ eeefhe Jes eYeg leerveeW peieled kes efleueke Les, efHej Yeer YeefeJee Gmeves Gvekes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 141

cemleke hej efleueke ueieeee~ peieled kes et[eceefCe YeieJeeve kes cemleke ceW et[eceefCe jlve yeeBOee ieee~ eeefhe YeieJeeve kes ves$e
mJeYeeJe mes ner keeues Les, efHej Yeer ueeske-JeJenej efoKeueeves kes efueS Gvekes ves$eeW ceW FveCeer ves Debpeve ueieeee~
YeieJeeve kes keeveeW ceW FveCeer ves jlveeW kes kegC[ue heefnveeS~ eYeg kes keC" ceW jlveeW kee nej, yeeneW ceW
yeepetyevo, neLeeW ceW ke[s SJeb DeBiegefueeeW ceW DeBiet"er heefnveeF&~ kecej ceW eser IeefCeeW Jeeueer ceefCeeeW keer kejOeveer
heefnveeF&, efpemekes lespe mes meejer efoeeSB Jeehle nes ieeeR~ eYeg kes hewjeW ceW ceefCecee ieescegKeer ke[s heefnveeS ieS~ Fme
ekeej DemeeOeejCe efoJe ceC[veeW (ienveeW) keer keeefvle SJeb mJeeYeeefJeke iegCeeW mes eoerhle Jes eYeg Ssmes eleerle nesves
ueies, ceevees ue#ceer kes hebgpe ner neW~
YeieJeeve kee efoJe ejerj DeeYet<eCeeW mes efiegefCele eesYeeeceeve nes ieee~ DeeYet<eCeeW mes mepes ngS Fv keer ieeso
ceW efJejepeceeve eer ceneJeerj eYeg kees osKekej FveCeer kees hejce DeeMee& ngDee~ Fv kees Yeer kece DeeMee& veneR
ngDee~ oesveeW ves$eeW mes GvnW osKeves mes peye Fv kees le=efhle veneR ngF&, leye Gmeves Deheves npeej ves$e kej efuees~ Deve
osJe-osefJeeeB Yeer YeieJeeve keer he-megOee kee heeve kej Delevle nef<e&le ngF~
lelheMeeled meewOece& mJeie& kee Fv eYeg keer mlegefle kejves kes efueS emlegle ngDee~ Jen leerLekej kes hegCeesoe
mes Glhevve Gvekes iegCeeW keer eebmee kejves ueiee~ Gmeves kene ns osJe! efyevee mveeve kes ner Deehe kee meJeeie heefJe$e
nw, hej ceQves Deheves heeheeW keer eeefvle kes efuees Deepe YeefehetJe&ke Deehe kees mveeve kejeee nw~ Deehe leerveeW peieled kes
DeeYet<eCe nQ, hej ceQves Deheves megKeeW keer eeefhle kes efueS Deehekees DeeYet<eCeeW mes efJeYetef<ele efkeee nw~ ns eYees! Deehekeer
ceneve meee Deepe meejs mebmeej hej Deheves eYeeJe kee efJemleej kej jner nw~'
ns osJe! keueeCe keer keecevee jKeves Jeeues ueesieeW kee keueeCe Deehekes ner eje nesiee~ Deehe ceesn kes meeiej
ceW efiejs ngS JeefeeeW kes efueS meneje nes~ Deehe keer Dece=leceeer JeeCeer ceesn-e$eg kee efJeveee kejsieer~ Deehe Oece&leerLe&heer peueheesle kes eje YeJepeerJeeW kees mebmeej-meceg mes heej Gleejesies~ ns veeLe! Deehekeer Jeeveheer efkejCeW
peerJeeW kes efceLee%eeveheer DevOekeej kee meJe&Lee efJeveee kejWieer, FmeceW mevosn veneR nw~ ns mJeeefceved! Deehe kesJeue
cees#e-eeefhle kes GodosMe mes ner veneR Glhevve ngS nQ, Deehe kee GodosMe cees#e keer Deekeeb#ee jKeves Jeeues peerJeeW kees
ceeie& efoKeueevee Yeer nw~ Deehe meceioe&veeefo jlve$ee keer Je<ee& kejles ngS melheg<eeW kees efvece&ue yeveeSies~ Deehekee
pevce OeejCe kejvee meJe&Lee mlegle nw~
ns ceneYeeie! cees#eheer m$eer Deehe ceW Deemee nes jner nw~ YeJepeerJe lees Deehekeer eleer#ee kejles ner nQ, Jes ye[s
esce SJeb Yeefe kes meeLe Deehekeer ejCe-mesJee kes efueS mevve nQ~ Jes Deehekees ceesnheer ceneeg kes efJepeslee,
ejCe ceW DeeS ngS kes j#eke, kece&heer e$egDeeW kes efJeveeeke SJeb cees#eceeie& eemle kejves Jeeuee ceeveles nQ~ ns
eYees! Jemlegle: Deepe nce Deehekee pevceeefYe<eske kej Delevle ke=leeLe& nes iees nQ SJeb Deehekee iegCeevegJeeo kejves mes
nceeje ceve Delevle efvece&ue nes ieee nw~
ns iegCeeW kes Deheej meeiej! Deehekeer mlegefle kejves mes nceeje pevce meHeue nes ieee SJeb Deehekeer osn-mesJee mes
nceeje ejerj Yeer meHeue ngDee~ efpeme ekeej Keeve mes efvekeueves Jeeues jlve kee mebeesOeve kejves hej GmeceW Deewj
DeefOeke eceke Deeves ueieleer nw, "erke Gmeer ekeej Deehe mveeve Deeefo mes yengle megeesefYele nes jns nQ~ ns veeLe! Deehe
mecemle mebmeej kes veeLe nQ SJeb Deehe efyevee efkemeer keejCe kes ner ueeskeefnleefevleke nQ~ hejceevebo eoeve kejves Jeeues
ns efJeYees! Deehe kees ele-ele eCeece nw~ leerveeW %eeveheer ves$eeW kes Oeejke Deehe kees yeejcyeej eCeece nw~
Oece&leerLe& kes eJele&ke ns YeieJeved! Gece iegCeeW kes meeiej SJeb ceue-mJeso Deeefo mes jefnle ejerj OeejCe kejves

142 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

Jeeues Deehekees eCeece nw~ ns osJe! efveJee&Ce kee ceeie& efoKeueeves Jeeues, kece&heer e$egDeeW kes mebnejke, hebesefveeW kes
ceesn kees hejemle kejves Jeeues, hebekeueeCekeeW kes Yeeieer, mJeYeeJe mes efvece&ue, mJeie& -cees#e eoeve kejves Jeeues,
Devevle ceefncee mes ceefC[le, efyevee mJeeLe& kes mecemle mebmeejer peerJeeW kee efnle kejvesJeeues, cees#eheer Yeeee& kes mJeeceer,
mebmeej kee DevOekeej ve kejves Jeeues, leerveeW peieled kes mJeeceer SJeb melheg<eeW kes ieg, Deehekees kejye eCeece nw~
ns osJe, ceQ Deehekeer mlegefle Fmeefuees veneR kejlee efke cegPes leerveeW peieled keer mecheoe eehle nes, yeefuke cegPes Ssmeer
mecheoe eoeve kejes, efpememes cees#e kee ceeie& megueYe nes~ Jemlegle: Fme mebmeej ceW Deehekes meo=e Deve keesF& oelee
veneR nw~' Fme ekeej eer ceneJeerj mJeeceer keer mlegefle kej meewOece& mJeie& kes Fv ves JeJenej keer eefmeef kes efueS
Gvekes oes veece jKe efoes-kece&-e$eg hej efJepee eehle kejves kes keejCe eerceneJeerj'1 SJeb meodiegCeeW keer Je=ef
nesves mes Je&ceeve'~ Fme ekeej YeieJeeve kee veecekejCe kej Fv ves osJeeW kes meeLe Gvekees SsjeJele iepejepe hej
efye"e kej kegC[uehegj keer Deesj emLeeve efkeee~
kegC[uehegj ceW pevce ceneslmeJe-Gme mecee meeje veiej osJe-osefJeeeW mes Yej ieee Lee~ lelheMeeled Fv
ves Lees[s mes osJeeW kees meeLe ueskej jepeYeJeve ceW eJese efkeee~ JeneB Delevle jceCeerke cenue kes DeeBieve ceW jlveeW kes
efmebnemeve hej efeeg-YeieJeeve kees efJejepeceeve efkeee~ Deheves yevOeg-yeevOeJeeW kes meeLe cenejepe efmeeLe& Deveghece
iegCe-keebefleege heg$e kees osKeves ueies~
FveCeer ves peekej ceeeeceeer efvee ceW ueerve cenejeveer kees peieeee~ GvneWves ye[s esce mes DeeYet<eCeeW mes ege
DehetJe& keeefvle Jeeues heg$e kees osKee~ FveCeer meefnle Fv kees osKekej peieled-efhelee keer ceelee kees ye[er emevvelee
ngF&~ GvneWves mecePe efueee efke Deepe nceeje ceveesjLe efme nes ieee~ Fmekes heMeeled ner meye osJeeW ves efceuekej
ceelee-efhelee kees Jem$eeYet<eCeeW mes Deuebke=le kej Gvekeer efJeefOeJeled hetpee keer~ Fv ves ye[er ee kes meeLe ceelee-efhelee
keer mlegefle keer~ Gmeves kene Deehe oesveeW mebmeej ceW Oeve nes, Deehe es hegCeJeeve SJeb ejeej ceW eOeeve nes~'
Deehe efJeMJe kes mecceeve SJeb efJeMJe kes ceelee-efhelee nes~ leerveeW ueeske kes efhelee kees Glhevve kejves kes keejCe
Deepe Deehekeer ceevelee meejs mebmeej ceW nw~ Deehekeer keerefle& De#egCCe nw, keeeWefke YeefJe<e ceW meyekee Ghekeej SJeb
keueeCe nesves ceW Deehe oesveeW menYeeieer nes~ Deepe mes Deehekee en ie=n ewleeuee cebbefoj kes meo=e nes ieee nw SJeb
ieg (leerLekej) kes mecyevOe mes Deehe nceejs hetpe SJeb ceeve nes'~ Fme ekeej Fv ves ceelee-efhelee keer mlegefle kej
SJeb YeieJeeve kees GvnW meeQhe kej megcesheJe&le hej DeefYe<eske ceneslmeJe kee hetCe& efJeJejCe megveeee~ Jes oesveeW ner
pevceeefYe<eske kee efJeJejCe megvekej Delevle emevve ngS leLee Gvekes Deevevo keer meercee ve jner~
Fv keer mecceefle mes Gve oesveeW (ceelee-efhelee) ves yevOegJeie& kes meeLe YeieJeeve kee pevceeslmeJe mechevve efkeee~
meJe&eLece eerefpeveceefvoj ceW YeieJeeve keer De JeeW mes hetpee keer ieF&~ Fmekes heMeeled ner yevOegDeeW SJeb oemeoeefmeeeW kees Deveske ekeej kes oeve efoS ieS~ yevoer2 SJeb oerve DeveeLeeW kees Yeer Gvekeer eesielee kes Devegmeej oeve
oskej GvnW mebleg efkeee ieee~ veiej kees leesjCe SJeb ceeueeDeeW mes Ketye mepeeee ieee~ Jeee SJeb ebKe keer iecYeerj
OJeefve nesves ueieer~ Ssmes ner ve=le-ieerleeefo mewke[eW GlmeJeeW mes Jen veiej mJeie& pewmee eleerle nesves ueiee~
Fme GlmeJe mes veiej keer epee SJeb keggcyeerpeveeW kees Yeer ye[er emevvelee ngF&~ hegjJeemeer SJeb veiej-efveJeemeer
peveeW kees emevvelee eie kejles osKekej osJesv ves Yeer mJeeb emevvelee eke keer~ Gme mecee Fv ves eYeg keer mesJee
1. ceneJeerj hegjeCe ceW Fv eje eer ceneJeerj veece Deeee nw efkevleg GejhegjeCe ceW Jeerj veece Deeee nw~ 2. jepee kee
iegCeieeve kejves Jeeues~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 143

kes efueS osefJeeeW kes meeLe ef$eJeie& meeOeke Heue kee eoeeke efoJe ve=le-veeke cebemLe efkeee~ Fv kee ve=le
DeejcYe nesves hej ievOeJe& osJeeW ves Jeee SJeb ieeve DeejcYe efkees~ jepee efmeeLe& veJepeele heg$e kees ieeso ceW ueskej yew"s~
DeejcYe ceW Fv ves pevceeefYe<eske mecyevOeer o=Me efoKeueeee hegve: efpevesv kes hetJe& pevce kes DeJeleejeW kees veeke keer
lejn efoKeueelee ngDee SJeb ve=le kejlee ngDee Fv keuheJe=#emee eleerle nes jne Lee~ jbieYetefce kes eejeW Deesj ve=le
kejlee ngDee Jen Fv efJeceeve keer Yeebefle eesYeeeceeve ngDee~
FOej Fv kee leeb[Je ve=le eue jne Lee SJeb GOej osJeieCe YeefeJee Fv hej heg<heJe=ef kej jns Les~ ve=le
kes meeLe DeveskeeW megceOegj Jeee yepeves DeejcYe ngS~ efkevvejer osefJeeeB YeieJeeve kee iegCeieeve kejves ueieeR~ Fv Deveske
jmeeW mes ceefC[le leeC[Je ve=le kej jne Lee~ npeejeW YegpeeDeeW Jeeues Fv kes ve=le mes he=LJeer ebeue nes G"er~ Fv
keYeer Ske he SJeb keYeer Deveske he, keYeer mLetue SJeb keYeer met#ce he OeejCe kej ueslee Lee~ #eCeYej ceW meceerhe,
#eCeYej ceW otj SJeb #eCeYej ceW ner Deekeee ceW hengBe peelee Lee~ Fme ekeej Jen ve=le-veede ye[e ner ceveesjbpeke
SJeb eYeeJeeslheeoke ngDee~ meeLe-meeLe osJeebieveeDeeW kes ve=le Yeer ye[s Deeke<e&ke ngS~ Jes ye[er uee kes meeLe ieeleeR
SJeb neJe-YeeJe kes meeLe ve=le kejleer LeeR~ GveceW mes keF& lees SsjeJele iepejepe kes Thej efJejepeceeve Fv keer
YegpeeDeeW ceW mes efvekeueleer ngF& SJeb hegve: eJese kejleer ngF& keuheyesefue kes meceeve eleerle nesleer LeeR~ Deveske DehmejeSB
Fv keer nmleebiegefue hej Deheveer veeefYe jKekej ve=le kejves ueieeR~ Fv keer eleske Yegpee hej ve=le kejleer ngF& Deveske
DehmejeSB meyekees emevve kejves ueieeR~
DehmejeSB ele#e SJeb Deele#e oesveeW ekeej kee ve=le kejleer LeeR~ Fme ekeej ve=le ceW meefcceefuele Fv
elegj Ssvpeeefueke (hekekee peeotiej) ceeuetce neslee Lee~ Fv keer meejer keueeSB Gve vele&keer osefJeeeW ceW yeB ieeeR~
efJeefeee $e+ef mes ve=le kejlee ngDee Fv YeieJeeve kes ceelee-efhelee Deeefo meYeer oe&keeW kees ceb$e-cegiOe kejves ueiee~
lelheMeeled eerefpevesvosJe keer mesJee kes efueS Deveske osefJeeeW kees leLee Demegj kegceej osJeeW kees JeneB jKekej
Fv es<e osJeeW kes meeLe ye[er emevveleehetJe&ke mJeie& ceW euee ieee~ Fme ekeej hegCe kes HeuemJehe leerLekej
mJeeceer mechetCe& mecheoeDeeW mes hetCe& ngS, DeleSJe YeJepeveeW kees eeefnes efke Jes meJe&oe Oece& kee heeueve kejles jnW~
yeeuekeeue keer efJees<eleeSB-Ske yeej mebpee' Deewj efJepee' veeceke oes eejCe cegefveeeW kees efkemeer
heoeLe& ceW mebosn ngDee, YeieJeeve kes pevce kes yeeo ner Jes Gvekes meceerhe Deees Deewj eYeg kes oe&vecee$e mes ner Gvekee
mebosn otj nes ieee FmeefueS GvneWves ye[er Yeefe mes yeeueke kee mevceefle' en veece jKee~ Fv keer Dee%ee mes kegyesj
eefleefove YeieJeeve kes mecee, Deeeg Deewj Fe kes Devegmeej mJeie& mes YeesieesheYeesie keer JemlegDeeW kees ueeee kejlee Lee
DeLee&led YeieJeeve kes Yeespeve, DeeYet<eCe Deeefo mJeie& mes ner Deeles Les~
hetJe& kes DeOeee ceW yeleueeee pee egkee nw efke YeieJeeve keer mesJee kes efueS meewOece& Fv Deveske osJe-osefJeeeW
kees jepecenue ceW efveege kej iees Les~ GveceW mes keesF& Oeee kee keece kejleer, keesF& Jem$e-DeeYet<eCe Deeefo mes Gvekes
DebieeW kees mepeeleer, keesF& Deveske ekeej kes efKeueewves Deeefo kes eje Gvekee efJees<e ceveesjbpeve kejleer Leer~ peye Jes
osefJeeeB GvnW mecyeesOeve kej yegueeleeR, lees YeieJeeve cegmkegjeles ngS Gvekes heeme eues peeles Les~ leerLekej YeieJeeve
evkeuee keer YeeBefle ye{ves ueies~ Gvekeer yeeue-megueYe eheuelee mes ceelee-efhelee kees ye[e ner Deevevo neslee Lee~
peye Gvekeer DeJemLee keg DeefOeke ye{er, lees Gvekes cegKe mes mejmJeleer keer YeeBefle JeeCeer efvekeueves ueieer~
jlvepeefle Yetefce hej eueles ngS Gvekes DeeYet<eCe mete& keer efkejCeeW keer lejn oceoceeles Les SJeb Jes mJeeb efkejCeeW mes
heefjJesefle mete& mes eleerle nesles Les~ Gvekeer eer[e kes efueS osJe mJeeb iepejepe, DeMJe Deeefo kee ke=ef$ece he ues

144 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

efueee kejles Les~ Jes Gvekes meeLe eer[e efkeee kejles Les~ Fme ekeej efJeefYevve eer[eDeeW mes mJeeb emevve neskej otmejeW
kees emevve kejles ngS Jes YeieJeeve kegceej DeJemLee kees eehle ngS~ hetJe& ceW Gvekee pees #eeefeke mecekelJe Lee, Gmemes
GvnW mecee heoeLeeX kee %eeve mJele: nes ieee~
Gme mecee eYeg kes efoJe ejerj ceW mJeeYeeefJeke ceefle-egefle-DeJeefOe Deeefo %eeve Je=ef kees eehle ngS~ GvnW
mecemle keueeSB SJeb efJeeeSB mJele: eehle nes ieeeR FmeefueS Jes eYeg ceveg<eeW leLee osJeeW kes efueS ieg meo=e nes iees,
hej Gvekee keesF& ieg veneR Lee~ "erke Dee"JeW Je<e& ceW YeieJeeve ves yeejn eleeW kees enCe efkeee~ eYeg kee ejerj
mJesojefnle keeefvleJeeve SJeb ceue-cet$eeefo mes jefnle mJeCe& meo=e Lee~ MJesle efOejege SJeb ceneve megieefvOele Dee"
egYe ue#eCeeW mes Jes eesYeeeceeve Les~ Deeies euekej YeieJeeve JeeJe=<eYeveejeemebnveve SJeb meceelegjemebmLeeve Jeeues
Gece heege SJeb efJeeeuekeee yeueJeeve heg<e ngS~
mebieceosJe eje yeeueke Je&ceeve keer hejer#ee-Jes meyekes efueS efnlekeejke SJeb keCe&ceOegj eyoeW kee
GeejCe kejles Les~ Fme ekeej pevcekeeue mes ner efoJe oe DeefleeeeW mes ege, Oeerjpe Deeefo Deheefjefcele iegCe,
keerefle&-keuee-efJe%eeve Deeefo meYeer mes Jes megeesefYele Les~ Gvekes ejerj kee JeCe& leheees ngS mJeCe& kes JeCe& pewmee Lee~
Jes efoJe osn kes Oeejke Oece& keer eeflecetefle& kes meo=e peieled kes Oece&ieg Les~
Ske efove keer Ievee nw Fv keer meYee ceW osJeeW ves YeieJeeve keer efoJekeLee hej eee& keer~ Jes kenves ueiesosKees! Jeerj efpevesMJej lees kegceej DeJemLee ceW ner Oeerj-JeerjeW ceW DeeCeer, Delegue hejeeceer, efoJe heOeejer SJeb
Deveske iegCeeW kes Oeejer meebmeeefjke #es$e ceW eer[e kejles ngS efkeleves cevees%e eleerle nesles nQ~' Gmeer mLeeve hej mebiece veece
kee Ske osJe yew"e ngDee Lee~ osJeeW keer yeeleW megvekej YeieJeeve keer hejer#ee uesves kes efueS Jen mJeie& mes eue he[e~ Jen
Gme Jeve ceW Deeee, peneB eYeg Deve jepeheg$eeW kes meeLe eer[e kej jns Les~ Gme osJe ves eYeg kees [jeves kes GodosMe
mes keeues mehe& kee efJekejeue he yeveeee~ Jen Ske Je=#e keer pe[ mes ueskej mkevOe leke efuehe ieee~ Gme mehe& kes
Yee mes Deveeve jepekegceej Je=#e mes ketokej Ieyejees ngS otj Yeeie iees~
efkevleg kegceej ceneJeerj peje Yeer YeeYeerle veneR ngS~ Jes Gme efJekejeue mehe& kes Thej Dee{ neskej eer[e
kejves ueies~ Ssmee ceeuetce nes jne Lee, ceevees Jes ceelee keer ieeso ceW ner eer[e kej jns neW~ kegceej kee Oewe& osKekej
mehe&heer osJe ye[e eefkele ngDee~ Jen eie neskej eYeg keer mlegefle kejves ueiee~ Gmeves ye[s vece eyoeW ceW kenens osJe! Deehe mebmeej kes mJeeceer nes, Deehe ceneve Oeerj-Jeerj nes, Deehe kece&heer e$eg kes efJeveeeke leLee mecee
peerJeeW kes j#eke nes~'
Jen kenves ueiee-ns osJe! Deehekes Delegue hejeece mes eie ngF& keerefle& mJe eeboveer kes meo=e ueeske kes
keCe-keCe ceW efJemle=le nes jner nw~ Deehekee veece mcejCe kejves cee$e mes ner eeespeveeW kees efme kejeves Jeeuee Oewe&
eehle neslee nw~ Delevle efoJe cetefle&Jeeueer efmeef-JeOet kes mJeeceer eer ceneJeerj! ceQ Deehekees yeejcyeej eCeece kejlee
ntB~' Fme ekeej Jen osJe YeieJeeve keer mlegefle kej Gvekee ceneJeerj' veece meeLe&ke kejlee ngDee mJeie& kees euee
ieee~1 kegceej ves Yeer Deheves eeieeve kees ye[s Oeeve mes megvee~ osJe keer mlegefle ye[er ner keCe&efee leLee YeieJeeve kes
ee kees mebmeej ceW efJemle=le kejves Jeeueer Leer~
Fme ekeej YeieJeeve eer ceneJeerj mJeeceer kee iegCeevegJeeo yeejcyeej ngDee kejlee Lee~ Jes YeieJeeve efkevvejer
osefJeeeW eje ieeS ieS Deveske iegCeevegJeeo kees ye[s OeevehetJe&ke megvee kejles Les~ keYeer ves$eeW kees le=hle kejves Jeeues
1. ceneJeerj hegjeCe kes DeeOeej mes~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 145

mJeie& keer DehmejeDeeW kes ve=le leLee efJeefYevve ekeej kes veeke osKeles Les, lees keYeer mJeie& mes eehle DeeYet<eCe-Jem$e-ceeuee
Deeefo Deve kees efoKeekej emevve nesles Les~ Deve osJekegceejeW kes meeLe keYeer peue-eer[e leLee keYeer Deheveer Fe mes
Jeve-eer[e kejles Les~ Fme ekeej eer[e ceW mebueive Oecee&lcee kegceej kee mecee ye[s megKe mes Jeleerle nesves ueiee~
meewOece& mJeie& kee Fv Yeer Deheveer keueeCekeecevee kes efueS osefJeeeW mes Deveske ekeej kes ve=le-ieerle kejJeeves
ueiee~ keeJe Deeefo keer ieeser leLee Oece&-eee& ceW mecee Jeleerle kejles ngS kegceej ves mebmeej kees megKeer kejves Jeeueer
eewJeveeJemLee kees eehle efkeee~ kegceej kes cemleke kee cegkeg Oece&heer heJe&le kes efeKej keer YeeBefle eesYeeeceeve nes
jne Lee~ Fvekes keheesue leLee cemleke keer keeefvle Ssmeer ceeuetce he[leer Leer, ceevees hetefCe&cee kes evcee keer peeslmvee
ner nes~ eYeg keer megvoj YeeQneW mes eesefYele keceue-ves$eeW kee JeCe&ve Yeuee en leg uesKeveer keee kej mekeleer Leer,
efpemekes Kegueves-cee$e mes mebmeej kes eeCeer le=hle nes peeles Les~
eYeg kes keeveeW kes kegC[ue ye[s ner YeJe oerKeles Les~ Jes Ssmes eesYeeeceeve nesles Les, ceevees peesefle<ke ee mes
efIejs ngS neW? Yeuee eYeg kes cegKeheer evcee kee keee JeCe&ve efkeee pee mekelee nw ? efpemekes eje mebmeej kee efnle
kejves Jeeueer OJeefve efvekeueleer nw~ eYeg keer veeefmekee-Dees-ovle SJeb keC" keer mJeeYeeefJeke megvojlee pewmeer Leer, Gmes
yeleueeves keer eefe efkemeer ceW veneR nw~ Gvekee efJemle=le Je#emLeue jlveeW kes nej mes Ssmee megmeefppele neslee Lee, ceevees
ue#ceer kee efveJeeme ner nes~
Deveske ekeej kes DeeYet<eCeeW mes megmeefppele Gvekeer YegpeeSB "erke keuheJe=#e kes meo=e eleerle nesleer LeeR~
DebiegefueeeW kes oeeW veKe Deheveer efkejCeeW mes Ssmes eefleYeeefmele nes jns Les, ceevees Jes Oece& kes oe Debie ner neW~ Gvekeer
ienjer veeefYe mejmJeleer SJeb ue#ceer keer eer[emLeueer (mejesJej) pewmeer eleerle nesleer Leer~ eYeg kes Jem$e-he keer
kejOeveer Ssmeer ceeuetce nesleer Leer, pewmes Jen keeceosJe kees yeebOeves kes efueS veeieheee ner nes~
eYeg kes oesveeW peeveg efJemleerCe& SJeb heg Les~ eeefhe Jes keesceue Les, efHej Yeer Jeglmeiee&efo lehe kejves ceW Gvekeer
meceevelee veneR keer pee mekeleer Leer~ Yeuee eYeg kes Ssmes ejCekeceueeW keer leguevee efkememes keer pee mekeleer nw, efpevekeer
mesJee Fv-OejCesv Deeefo meYeer osJe efkeee kejles nQ~ Fme ekeej efeKee mes veKe leke eYeg kes Debie-elebie keer
eesYee DehetJe& Leer~ Gmekee JeCe&ve kejvee DemeeOe nw, ceevees yeee DeLeJee kece& ves leerve peieled ceW jnves Jeeues efoJe
ekeeeceeve, heefJe$e SJeb megieefvOele hejceeCegDeeW mes eYeg kee Deefleere ejerj yeveeee Lee~ Gme ejerj kee heefnuee iegCe
JeeJe=<eYeveejeemebnveve Lee~
eYeg kes ejerj ceW ceo, mJeso, oes<e, jeieeefoke leLee Jeeleeefoke leerve oes<eeW mes Glhevve jesie efkemeer mecee Yeer
veneR nesles Les~ Gvekeer JeeCeer mecemle mebmeej kees efee Leer~ Jen meyekees mele SJeb egYe ceeie& efoKeueeves Jeeueer
Oece&ceelee kes meceeve Leer, otmejs Keess ceeie& kees Jee kejves Jeeueer veneR Leer~ efoJe ejerj kees heekej Jes eYeg Ssmes
megeesefYele nes jns Les, pewmes Oecee&lceeDeeW kees heekej Oecee&efo iegCe megeesefYele nesles nQ~ YeieJeeve kes ue#eCe es nQeerJe=#e, ebKe, heodce, mJeefmleke, Debkege, leesjCe, ecej, MJesle $e, OJepee, efmebnemeve, oes ceefueeeB, oes
Ie[s, meceg, kegDee, ee, leeueeye, efJeceeve, veeie-YeJeve, heg<e-m$eer kee pees[e, ye[e Yeejer efmebn, leescej, iebiee,
Fv, megces, ieeshegj, evcee, mete&, Iees[e, yeeRpevee, ce=obie, mehe&, ceeuee, JeerCee, yeebmegjer, jseceer Jem$e, owoerheceeve
kebg[ue, efJeefe$e DeeYet<eCe, Heue meefnle yeieeree, hekes ngS DeveepeJeeuee Kesle, nerje jlve, ye[e oerheke, he=LJeer,
ue#ceer, mejmJeleer, megJeCe& keceueyesue, et[ejlve, ceneefveefOe, ieee, yewue, peecegve kee Je=#e, heef#ejepe, efmeeLe& Je=#e,
cenue, ve#e$e, en, eeeflenee& Deeefo efoJe Ske meew Dee" ue#eCeeW mes leLee veew meew meJe&es JebpeveeW mes, efJeefe$e

146 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

DeeYet<eCeeW mes SJeb ceeueeDeeW mes eYeg kee mJeYeeJe-megvoj, efoJe, Deewoeefjke ejerj Delevle megeesefYele ngDee~
efJees<e JeCe&ve ner keee efkeee peee! mebmeej ceW efpeleveer Yeer egYe-ue#eCehe mecheoe SJeb efee JeeveefJeJeskeeefo iegCe nQ, Jes meye hegCe keceeX kes Goe mes leerLekej YeieJeeve ceW mJele: ner meceeefJe Les~ DeefOeefle mJeeceer
meoe Gvekeer mesJee ceW jle jnles Les~ Jes leerLekej ceneJeerj Oece& keer efmeef kes efueS ceve-Jeeve-keee keer egef mes
Deefleeejjefnle YeefehetJe&ke ie=nmLeeW kes yeejn eleeW kee heeueve kejles Les~ Jes meJe&oe egYe-Oeeve keer Deesj efJeeej
efkeee kejles Les~ hegCe kes egYeesoe mes eehle ngS megKeeW kee GheYeesie kejles ngS Jes kegceej DeevevohetJe&ke peerJeve
Jeleerle kej jns Les~
YeieJeeve kee Jewjeie-efJeMJeheefle, cevojeieer Gve ceneeYeg ves leerme Je<e& kee mecee ceevees #eCeYej ceW ner
Jeleerle kej efoee~ Ske yeej Des nesvenej kes keejCe eeefj$e-ceesn-kece& kes #eeesheece mes GvnW mJele: Deheves
hetJe& kes kejes[eW pevceeW kee mebmeej-YeceCe %eele nes ieee~ Jes Fme ekeej keer hetJe&-Ieefle IeveeDeeW hej efJeeej kej
ye[s ner #egyOe ngS~ GvnW lelkeeue ner Jewjeie Glhevve nes ieee~ Jes efJeeej kejves ueies efke ceesnheer ceneve e$eg kee
meJe&veee kejves kes efueS jlve$eehe lehe kee heeueve ner esemkej nw~ GvneWves meeseeeeefj$e kes DeYeeJe ceW cesje Fleves
efove kee mecee JeLe& ner Jeleerle nes ieee, pees Deye ueew veneR mekelee~ hetJe&keeue ceW $e+<eYeeefo efpeleves Yeer leerLekej
nes iees nQ, Gvekeer Deeeg heee&hle oerIe& Leer, Fmeefuees Jes meye keg kej mekeves ceW meceLe& ngS Les, hej nce mejerKes
Lees[er-meer Deeeg Jeeues ceveg<e meebmeeefjke keee& keg Yeer veneR kej mekeles~ Jes eer vesefceveeLeeefo leerLekej Oeve nQ,
efpevneWves Deheves peerJeve keer DeJeefOe Lees[er-meer mecePekej Deuheeeg ceW ner cees#e kes GodosMe mes leheesJeve keer Deesj
emLeeve efkeee Lee Dele: mebmeej efnle eenves Jeeues Lees[er Deeeg Jeeues JeefeeeW kees Ske #eCe Yeer mebece kes efyevee
JeLe& veneR peeves osvee eeefnS~
Jemlegle: Jes ye[s De%eeveer nQ, pees Lees[er Deeeg heekej Yeer lehemee kes efyevee Deheves Decetue mecee kees ve
kej osles nQ~ Jes eneB lees og:Ke Yeesieles ner nQ SJeb vejkeeefo ceW eeleveeSB Yeer~ ceQ %eeveer nesles ngS Yeer mebece kes
DeYeeJe ceW Ske De%eeveer keer Yeebefle Yeke jne ntB~ Deye ie=nmLeeece ceW jnkej mecee Jeleerle kejvee Gheege
veneR kene pee mekelee~ Jes leerveeW %eeve ner efkeme keece kes, efpevekes eje Deelcee kees SJeb keceeX kees Deueie-Deueie
ve efkeee peee leLee cees#eheer ue#ceer keer Gheemevee ve keer peee! %eeve eehle kejves kee Gece Heue GvneR
ceneheg<eeW kees eehle nw, pees efve<heehe lehe kee DeeejCe kejles jnles nQ~ otmejeW kee %eeve lehe kes efyevee efveleevle
efve<Heue nw~
Gme Jeefe kes ves$e efve<Heue nQ, pees ves$e nesles ngS Yeer DevOekethe ceW efiejlee nw~ Jener oee %eeveer heg<eeW keer nw
pees %eeve nesles ngS Yeer ceesnheer kethe ceW efiejs jnles nQ~ Jemlegle: De%eeve (Devepeeve) ceW efkees iees heehe mes gkeeje
lees %eeve eehle nesves hej efceue Yeer peelee nw, hej %eeveer (peevekeej) kee heehe mes cege nesvee ye[e ner og<kej neslee nw~
DeleSJe %eeveer heg<eeW kees ceesneefo efvebe keceeX kes eje efkemeer ekeej heehe kee yebO e veneR kejvee eeefnes~ Fmekee
keejCe en nw efke ceesn mes jeie-s<e Glhevve nesles nQ SJeb jeie-s<e mes Ieesj heehe neslee nw~ Gme heehe kes HeuemJehe
peerJe kees yengle efoveeW leke ogie&efleeeW ceW Yekevee he[lee nw~ Jen Yekevee Yeer meeOeejCe veneR, Devevlekeeue leke kee,
efpemekee JeCe&ve veneR efkeee pee mekelee~
Ssmee mecePe kej %eeefveeeW kees eeefnes efke Jes ceesnheer e$eg kees Jewjeieheer Ke[die mes ceej oW~ keejCe, en
ceesn ner meejs DeveLeeX keer pe[ nw, hej en mcejCe jns efke en ceesn ie=nmLeeW eje veneR es[e pee mekelee Fmeefuees

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 147

heehe kes yevOeve ie=n kees lees leeievee ner he[siee~ ie=n-yevOeve yeeueeJemLee ceW leLee eewJeveeJemLee ceW meejs DeveLe&
Glhevve kejlee jnlee nw Dele: Oeerj-Jeerj heg<e cees#e keer eeefhle kes GodosMe mes ie=n-yevOeve kee meJe&Lee heefjleeie
kej osles nQ~ Jes mebmeej ceW hetpe SJeb ceneheg<e nQ, pees eewJeveeJemLee ceW ogpexe keeceosJe kees Yeer hejemle kejves ceW
meceLe& nesles nQ~
eewJeveeJemLeeheer jepee ves keeceosJe kees hebesefve Deeefo eejeW keee kes peerJeeW kes peerJeve kees efJeke=le kejves
kes efueS Yespee nw; hej peye eewJeve keer DeJemLee cevo nes peeleer nw, leye Gmekes meeLe yeg{ehesheer Hevos ceW yebOes ngS
Jes keeceosJeeefo Yeer {erues he[ peeles nQ~ DeleSJe en Gefele nesiee efke ceQ eewJeveeJemLee ceW ner Ge lehe DeejcYe kej
otB, efpememes keeceosJe SJeb hebesefve efJe<eeheer e$egDeeW kee meJe&veee nes~ Fme ekeej keer efevlee kej Jes
ceneyegefceeve ceneJeerj eYeg Deheves efee kees efvece&ue kej jepe-Yeesieeefo mes efJeje ngS SJeb cees#e-meeOeve ceW mebueive
nes iees~

oer#ee keueeCeke
Jeerj YeieJeeve kees Jewjeie Glhevve nesves kes heMeeled Dee"eW ueewkeeefvleke osJeeW ves Deheves DeJeefOe%eeve mes en
efveMee kej efueee efke YeieJeeve kes lehe-keueeCeke kee GlmeJe ceveevee eeefnes~ lelheMeeled Jes YeieJeeve
eerceneJeerj kes heeme Deees~ Gve osJeeW ves Deheves hetJe& pevce ceW eoeebie egle kee DeYeeme efkeee Lee leLee Jewjeie
YeeJeveeDeeW kee efevleJeve efkeee Lee~ eewon egle kes peeveves Jeeues, osJeeW ceW es Jes osJeef<e& kenueeles Les~
kece&heer yewefjeeW kees veee kejves ceW pees eelveeerue nQ, Ssmes Jeerj YeieJeeve kees eCeece kej leLee mJeie& mes
ueees ngS heefJe$e JeeW mes YeieJeeve keer hetpeve kej Jewjeiecee heefjCeece nes peee, Ssmeer Jewjeieceeer mlegefle kes eje
Jes efJeeve ueewkeeefvleke osJe YeieJeeve kee iegCeieeve kejves ueiesns Jeerj eYeg! Deehe peieled kes mJeeceer nQ, iegDeeW kes es ceneve ieg nQ, %eeefveeeW ceW es %eeveer nQ, mecePeoejeW
ceW Deehe meJe&es mecePeoej nQ~ Deehekees nce efJees<e keee mecePee mekeles nQ ? Fmeefuees mJeebyeg leLee meJe& heoeLeeX
kes %eelee Deehekees nce keee mecePeeJeW ? keeeWefke Deehe mJeeb ncekees meodyegef osves Jeeues nQ~ efpeme ekeej ekeeeceeve
oerheke mecemle heoeLeeX kees ekeeefele kejlee nw, Gmeer lejn Deehe Yeer mebmeej kes mecemle heoeLeeX kees ekeeefele kejWies~
hejvleg ns YeieJeved! nceW mevlees<e neslee nw efke nce Deehekees mecePeeves kes yeneves mes Deehekes oe&ve SJeb Deehekeer Yeefe
kejves kees eneB Deeves kee meewYeeie eehle kej uesles nQ~ Deehe lees leerve %eeve kes Oeejer nQ, Deehekees Yeuee efe#ee keewve os
mekelee nw ? keee mete& kee oe&ve kejves kes efueS oerheke keer DeeJeMekelee nesleer nw ? keoeefhe veneR~ ns osJe!
yeueJeeve ceesnheer e$eg kees peerleves kes efueS Deeheves pees Gece efkeee nw, Gmes osKe kej mebmeej-meceg heej nesves keer
Fe jKeves Jeeues Deveske YeJe DeelceeDeeW kee ceneve efnle nesiee~ Deehe pewmes ogue&Ye peueheesle kees heekej DemebKeele
YeJe peerJe efJeke mebmeej-meeiej mes heej nes mekeWies~ efkeleves ner YeJepeerJe Deehekes heefJe$e Gheose mes jlve$ee kees
Debieerkeej kej Gmekes eje meJee&Le&efmeef' pewmes mLeeve ceW ieceve kejWies~ efkeleves ner eeCeer Deehekeer JeeCeer kees megvekej
efceLee%eeveheer DevOekeej kee efveJeejCe kej meye heoeLeeX kes meeLe-ner-meeLe cees#eue#ceer kees Yeer osKeWies~ ns eYeg!
Deehe mes yegefceeveeW kees ceveeens F heoeLeeX keer efmeef nesieer~ ns osJe! Deehekes emeeo mes ner mJeie& SJeb cees#e keer
eeefhle nes mekesieer~

148 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

ns oerveeveeLe! ceesnheer Hevos ceW Hebmes ngS YeJe eeefCeeeW kees Deehe ner ueieeleej meneje oWies, keeeWefke Deehe ner
leerLe& kees eueeves Jeeues Oece&-eJele&ke nQ~ Deehekes Jeeveheer cesIe mes Jewjeieheer DehetJe& Jee kees heekej DemebKeele
yegefceeve yengle TBes ceesnheer efeKej kees yeele-keer-yeele ceW KeC[-KeC[ kej oWies~ Deehekes Gheose mes heeheer
eeCeer Deheves heeheeW kees SJeb keeceer Jeefe keece-e$eg kees eerIe ner hejemle kej [eueWies, FmeceW jbecee$e Yeer mevosn
veneR nw~ ns mJeeceer! en Yeer efveMee nw efke yengle mes eeCeer Deehekes ejCe-keceueeW kes mesJeve mes oe&ve-efJeegdeeefo
meesuen YeeJeveeDeeW kees mJeerkeej kejkes Deehe ner kes meceeve ceneve nes peeeWies~
ns eYees! mebmeej mes yewj kejves Jeeues, Jewjeieheer Dem$e kees jKeves Jeeues Deehekes DeJeueeskevecee$e mes ceesn SJeb
Fefveheer e$eg Deheveer peerJeve-ueeruee meceehle nesves kes Yee mes keebhe jns nQ keeeWefke ns oerveyevOeg! Deehe yeueJeeve
megYe nQ, ogpe&e hejer<enheer JeerjeW kees #eCe-cee$e ceW peerleves keer meeceLe& jKeles nQ~ Fmeefuees ns Jeerj eYees! Deehe
ceesn SJeb Fefveheer yewefjeeW kees peerleves ceW leLee YeJeelceeDeeW kee Ghekeej kejves kes efueS eejeW Ieeefleee kece&heer
e$egDeeW kes veee kejves kee eerIe Gheee kejW, keeeWefke Deye en Gece mecee lehemee kejves kes efueS SJeb YeJeeW kees
cees#e ceW ues peeves kes efueS Deehekes neLe ceW Deeee nw~
ns Jeerj eYeg! Deehekees eCeece nw, Deehe peieled-efnlew<eer nQ, Deehe ner cees#eheer jceCeer keer eeefhle kes efueS
Geesieer nQ, Fmeefuees Deehekees nce hegve: eCeece kejles nQ~ Deheves ner ejerj kes YeesieeW kes megKe ceW Fejefnle nQ,
Fmeefuees Yeer Deehekees eCeece nw~ cees#eheer m$eer kes meeLe jceCe kejves keer Fe jKeles nQ, Fmeefuees Deehekees eCeece
nw~ ceneve hejeeceer, yeeue yeeeejer, jepeue#ceer kes leeieer, DeefJeveeeer ue#ceer ceW ueerve Deehekees eCeece nw~ eesefieeeW
kes Yeer Deehe ceneve ieg nQ, Fmeefuees Deehekees eCeece nw~ meye peerJeeW kes hejce yevOeg nQ, meJe&%e nQ, Fmeefuees hegve:
Deehekees eCeece nw~
ns ceneve eYeg! Fme mlegefle eje nce ener eeLe&vee kejles nQ efke hejueeske ceW eeefj$e keer efmeef kes efueS Deehe
nceW hetjer eefe oW~ ns Jeerj eYeg! Jen eefe ceesnheer e$eg kee veee kejves Jeeueer nw~'' Fme ekeej peieledhetpe
eerJeerj YeieJeeve keer mlegefle SJeb Deveske eeLe&veeSB kejkes Jes ueewkeeefvleke osJe Deheves-Deheves mLeeve kees eues iees~
Gmeer mecee mecemle osJeeefo meefnle eejeW peeefle kes FveW ves IeCeefo kes mJele: yepeves mes YeieJeeve kee
mebeceeslmeJe mecePekej YeefeYeeJe mes Deheveer FveefCeeeW kes meeLe ceneve efJeYetefle mes efJeYetef<ele neskej Deheveer-Deheveer
meJeeefjeeW hej Dee{ neskej veiejer ceW eJese efkeee~ osJeeW keer mesvee ves Deheveer heeflveeeW meefnle, meJeeefjeeW hej e{s
ngS veiej SJeb Jeve kees eejeW Deesj mes Iesj efueee~ lelheMeeled Fv ves YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kees Ske efmebnemeve
hej yew"ekej Delevle emevvelee eoefe&le kejles ngS ieerle, ve=le, pee-peekeej' eyoeW kee GeejCe kejles ngS
#eerj-meeiej mes Yejs ngS Ske npeej Dee" mJeCe& kes keueeeW mes Gvekee DeefYe<eske efkeee~ Fv ves Gve ef$eueeskeerveeLe
kees efoJe DeeYet<eCeeW SJeb Jem$eeW mes Deuebke=le efkeee, megieefvOele efoJe ceeueeSB heefnveeF~ Fme lejn Fv ves YeieJeeve
kees Ketye mepeeee~ lelheMeeled, YeieJeeve ves pevce osves Jeeueer Deheveer ceelee kees %eeveece=le mes efmebefele eYeeJeeeueer,
mejue SJeb ceer"s eyoeW ceW meevlJevee eoeve kej, Jewjeie kees Glhevve kejves Jeeues GheoseeW kes mewke[eW JeekeeeW mes
Deheveer oer#ee keer yeele mecePee oer~ mebeceheer ue#ceer kes menJeeme-megKe ceW Geceer Jes Jeerj eYeg n<e& kes meeLe
mecemle jepe-hee, ceelee-efhelee SJeb yevOegDeeW kees leeie kej Fv eje ueeF& ngF& owoerheceeve eveYee' veece keer
heeuekeer hej Dee{ neskej oer#ee kes efueS Jeve keer Deesj eues iees~ Gme mecee Jes peieled kes mJeeceer mecemle osJeeW
mes efIejs ngS, efoJe DeeYet<eCeeW mes ege, Delevle cevees%e eleerle nesles Les~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 149

meyemes heefnues Yetefceieesejer ceveg<eeW ves heeuekeer kees G"eee SJeb meele heQ[ Deeies ues peekej jKe efoee~
lelheMeeled efJeeeOej Deekeee-ceeie& mes meele heQ[ ues iees, Gmekes yeeo Oece& mes esce jKeves Jeeues mecemle osJeeW ves
Dehevee-Dehevee kevOee ueieeee SJeb Deekeee-ceeie& mes eueves ueies~ Fme mecee keer eesYee kee JeCe&ve kejvee Fmeefuees
DemecYeJe nw efke efpeme heeuekeer kees ues peeves Jeeues mJeeb Fv SJeb mJeie& kes osJelee ueesie neW, Gmekeer Deveghece e
kee JeCe&ve keee meeceeve uesKeveer eje nes mekelee nw ? Gme mecee n<e& mes hegueefkele mecemle osJe heg<heeW keer Je<ee&
kej jns Les, Jeeegkegceej osJe iebieepeue kes keCeeW mes ege ceOegj heJeve euee jns Les, keg osJe Yesjer yepee jns Les~
Fv keer Dee%ee mes Gve osJeeW ves en Iees<eCee keer efke YeieJeeve kee en mecee ceesneefo e$egDeeW kees peerleves kee
nw~ en megve mecemle osJeeW ves nef<e&le neskej eYeg kes meeceves Ketye GlmeJe ceveeee-peeJevle nes', Deevevoege'
nes, Je=ef heeDees' Deeefo eyo nesves ueies~ ogvogYeer JeeeeW kes eyo nesves ueies, DehmejeSB ve=le kejves ueieeR,
efkevvejer osefJeeeB ceOegj eyo ceW ceesnheer e$eg kees peerleves kee eeieeve kejves ueieeR~ eYeg kes Deeies efokekegceejer
osefJeeeB cebieue-DeIe& ueskej eueves ueieeR~
cenehegjeCe ceW efueKee nwDeesmejer<eg ue#ceer<eg, hebkepeJeeheeefCe<eg~
meceb mecebieueeOee&efYe-efo&kekegceejerefYejeojeled1d ~~
neLeeW ceW keceue OeejCe efkeS ngS ue#ceer Deeefo osefJeeeb Deeies-Deeies pee jner LeeR Deewj ye [s Deeoj mes
cebieueoJe leLee DeIe& ueskej efokekegceejer osefJeeeB Gvekes meeLe-meeLe pee jner LeeR~
Fme ekeej YeieJeeve ceneJeerj veiej mes Jeve kees eues iees~ veiejJeeefmeeeW ves eYeg keer Yetefj-Yetefj eebmee keer~
efkeleves ner ueesie en Yeer kenles Les efke DeYeer efpevejepe kegceej ner nQ, efHej Yeer Lees[er-meer Gce ceW FvneWves keeceheer
e$eg kees hejeefpele kej ye[e Yeejer Ge keesef kee keece efkeee nw SJeb Deepe cees#e-ue#ceer keer eeefhle kes efueS
leheesJeve kees eues pee jns nQ~
Fme lejn kes Jeekee megvekej Deve ueesie Yeer Fmeer lejn kenves ueies efke ceesn kees leLee keeceosJeheer e$eg kees
eYeg ves ner peerle heeee nw, otmejs ceW en meeceLe& veneR nw~ Gmekes heMeeled met#ce efJeeej Jeeues Fme lejn kenves ueies
efke en meye Jewjeie kee ner ceenelce nw, pees Devlejbie e$egDeeW kee veee kejves Jeeuee nw~ Jewjeie kes eYeeJe mes
hebesefveheer eesjeW kees ceejves kes efueS mJeie& kes Yeesie, leerve ueeske keer mecheoeSB leeie oer peeleer nQ, keeeWefke
efpemekes oe ceW hetCe& Jewjeie kee eesle yenlee nes, Jener eeJeleea keer efJeYetefle kees #eCe-Yej ceW leeie mekelee nw~
oefj ceveg<e Deheveer keeer Peeshe[er kees Yeer es[ves ceW meceLe& veneR nw~ keg ceveg<e en Yeer kenles megves iees efke en
yeele mele nw efke Jewjeie kes efyevee ceve heefJe$e veneR nes mekelee~ Fme lejn keer yeeleeerle kejles ngS yengle mes veiejefveJeemeer Fme keewlegke kees osKeves kes efueS Jeve ceW pee hengBes efkevleg YeieJeeve kes oe&ve nesles ner Gvekee cemleke mJeeb
Pegke ieee~ Fme ekeej Jes ef$eueeskeerveeLe veiej kes yeenj pee hengBes~
peye ceelee ves YeieJeeve kes Jeve-ieceve kee mebJeeo megvee, lees heg$e-efJeeesie ceW Jes cetef&le neskej keesceue yesue kes
meceeve cegjPee ieF~ lelheMeeled Fme eeske kees ecee: menve kejleer ngF& Deveske hegjpeveeW SJeb yebOegDeeW kes meeLe Gvekes
heers-heers eueer ieF~ peeleer ngF& ceelee efJeueehe kejleer LeeR ns heg$e! let lees cegefe mes esce ueiee kej lehemee kejves
euee, hej cegPes lesjs efyevee kewmes ewve efceuesiee ? efkeme lejn peerJeve Jeleerle keBieer ? Fme eser-meer DeJemLee ceW let
1. DeeefohegjeCe heJe& 17, he=. 383~

150 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

lehemee kes ceneve GhemeieeX kees efkeme ekeej menve kejsiee ? ns heg$e! eerle-keeue keer keBhekeBheeleer heJeve ceW peye let
efoiecyej Yes<e ceW Jeve ceW efJeejsiee, leye kewmes Gme eerle kees menve kejsiee ? eer<ce-keeue keer pJeeueeDeeW mes mecemle
Jeve peue peelee nw, Gme pJeeuee kees kewmes mensiee ? eeJeCe-YeeoeW keer keeueer IeeDeeW kees osKekej Des-Des
meenefmeeeW kes Yeer kekes t peeles nQ ns yese! Fve meye keeW kees keee let menve kej mekesiee? yeme, peeW-peeW cesje
oe Fve meye yeeleeW kees efJeeejlee nw, leeW-leeW cegPes DeleefOeke ke neslee nw~ ns heg$e! Deefle ogefve&Jeej FefvemecetneW kees, $ewueeskee-efJepeeer keeceosJe kees SJeb ke<eeeheer cene e$egDeeW kees Oewe&hetJe&ke let Deheves Jee ceW kewmes kej
mekesiee? ns yese! let yeeueke nw leLee Dekesuee nw; efHej Fme Yeebkej Jeve keer iegHeeDeeW ceW efkeme ekeej jn mekesiee ?
keeeWefke Gve iegHeeDeeW ceW veevee ekeej kes efnbmeke pebieueer peerJe jne kejles nQ~'
Fme lejn efpeve-ceelee Delevle keCe mJej ceW efJeueehe kejleer ngF& ceeie& ceW Deefle ke mes hewjeW kees ye{eleer ngF&
eueer pee jner LeeR efke Fleves ceW Gvekes heeme ecegKe-ecegKe osJe Deees~ GvneWves meevlJevee osles ngS kenens ceneosJeer! keee Deehe FvnW veneR heefneeveleeR ? es Deehekes heg$e mebmeej kes mJeeceer SJeb Deveghece eefeeeueer
peieodieg nQ~ DeelceJeseer mebmeejheer meceg ceW Deheves-Deehekees efJeueerve kej uesves kes heefnues ner es Dehevee Gej lees
kej ner ueWies, meeLe ner Deve efkeleves ner YeJe peerJeeW kee Yeer Gej kej oWies, en OegJe mele nw~ efpeme lejn efke
Yeeeveke efmebn Yeer cepeyetle jmmeer mes peke[s peeves hej menpe ner ceW JeeJeleea nes peelee nw, Gmeer lejn Deehekes es
ceneve heg$e Yeer ceesneefo hejeeceer e$egDeeW kees leheheer jefmmeeeW mes yeebOekej GvnW Deheves Jee ceW kej ueWies~ efpevekes
efueS mebmeejheer meceg kee otmeje efkeveeje hee uesvee keleF& ogue&Ye veneR nw, Ssmes meeceLe&eeueer Deehekes es heg$e Yeuee
oerveleehetJe&ke keueeCenerve Iej ceW kewmes jn mekeWies? Fvekes %eeveheer leerve ves$e nQ~ mebmeej kees FvneWves mecekedhesCe
peeve efueee nw~ efHej Yeuee, Jewjeie Glhevve nes peeves hej keesF& DevOekethe ceW keeeW efiejsiee? Fmeefuees ns ceneosJeer!
Deehe Fme heeheheer eeske kees leeie oes~ $ewueeskee kees Deefvele mecePekej Deheves Iej peeDees SJeb JeneR hej Oece&meeOevee ceW Deheves ceve kees ueieeDees~ Deheveer efee SJeb Fefle Jemleg kes efJeeesiekeeue ceW %eevenerve heg<e ner eeske efkeee
kejles nQ~ pees %eeveer SJeb yegefceeve nesles nQ, Jes meowJe mebmeej mes [je kejles nQ SJeb keueeCekeejer Oece& keer ner Gheemevee
efkeee kejles nQ~' cenej osJe keer Fve yeeleeW kees megvekej efpeve-ceelee keg eevle nes ieeeR~ Gvekes oe ceW efJeJeskeheer
ekeeeceeer efkejCeeW kee eeogYee&Je ngDee SJeb oe kee eeskeevOekeej otj nes ieee~ Jes Deheves efJeeeue oe ceW heefJe$e Oece&
kees OeejCe kej Deheves keggefcyeeeW SJeb Ye=lepeveeW kees meeLe ueskej jepecenue kees Jeeheme ueew ieeeR~
Fmekes yeeo efpevesv ceneJeerj eYeg heeMJe&Jeleea osJeeW kes meeLe ceeveJe meceepe kee cebieue-ieeve DeejcYe kejves kes
hetJe& %eele=<eb[Jeve veece kes efJeeeue Jeve ceW mebece OeejCe kejves kes efueS pee hengBes~ Jen Jeve Delevle jceCeerke Lee~
JeneB Heue-heg<heeW mes ege eerleue eee Jeeues megvoj-megvoj Je=#e Les, pees DeOeeve SJeb Oeeve kes efueS efveleevle
Gheege Les~ ceneJeerj mJeeceer Deheveer heeuekeer mes Glej kej evkeevleceeer' Ske mJe efeuee hej yew" iees~ Gme
megvoj efeuee keer eesYee efJeefe$e Leer~ ceneJeerj mJeeceer kes Deeves kes heefnues ner osJeeW ves Deekej Gme efeuee kees megjce
yevee efoee Lee~ Jen efeuee ieesueekeej Leer~ Gme efeuee hej efJeeeue Je=#eeW keer eerleue SJeb Ieveer eee he[ jner Leer~
evefkejCeeW mes Yeerieer megjefYele peue keer yetoW Gme efeuee hej ef[keer ngF& LeeR~ yengcetue jlveeW kes etCe& eje mJeeb
FveCeer kes neLe mes Gme efeuee hej meeefLees yeveees ngS Les~ Thej Jem$e kee ceC[he yevee ngDee Lee~ GmeceW OJepee
SJeb jbie-efyejbieer megvoj ceeueeSB Bieer ngF& LeeR~ eejeW Deesj Oethe kee megieefvOele OegBDee Hewue jne Lee SJeb heeme ceW Deveske
cebieue Je mepeees ngS Les~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 151

ceneJeerj mJeeceer Gme megvoj mJe efeuee hej GejeefYecegKe neskej yew" iees SJeb ceveg<eeW kee keesueenue
eeble nes peeves hej osn Fleeefo keer Fe mes efJeje SJeb cegefe-meeOeve ceW lelhej neskej e$eg-efce$eeefo kes eefle
Gece meceeve YeeJe kee efebleJeve kejves ueies~ meJe&eLece GvneWves heuebkeemeve ueiee kej ceesn-yevOeve ceW HeBmeeves Jeeues
keseeW kee ueeWe efkeee (kese GKee[ [eues)~ GvneWves #es$e Fleeefo esleve SJeb Deeslevehe yeee ome heefjeneW kee,
efceLeelJe Fleeefo eewon Devlejbie heefjeneW kee leLee Jem$e, Deuebkeej SJeb ceeuee Fleeefo JemlegDeeW kee heefjleeie
kej efoee leLee cevemee-Jeeee-kece&Cee heefJe$e neskej ejerjeefo ceW efvemhe=nleehetJe&ke Deelce-megKe keer eeefhle ceW ueie
iees~ yeeo ceW efpevesMJej ceneJeerj mJeeceer mechetCe& heehe-efeeeDeeW mes efveceg&e neskej Ded"eF&me cetue-iegCeeW kes heeueve
kejves ceW lelhej nes iees~ Deeleeheveeefo eesie mes Glhevve Gej iegCeeW kees SJeb ceneele, meefceefle leLee iegefhle Deeefo kees
GvneWves OeejCe efkeee~ Jes meyekes heefle mecelee YeeJe kees OeejCe kejves ueies leLee mechetCe& oes<eeW mes nerve SJeb meJe&es
meeceeefeke mebece kees GvneWves mJeerkeej efkeee~ Fme hekeej GvneWves ceeie&eer<e& ke=<Ce oeceer efleefLe kes meeebkeeue,
nmle-Geje ve#e$e kes ceOe Jeeues egYe mecee ceW og<eehe efpeveoer#ee kees enCe efkeee~ en efpeveoer#ee cegefeheer
keeefceveer keer menejer (meKeer) kes meceeve Leer~
ceneJeerj mJeeceer kes cemleke ceW efejkeeue jnves kes keejCe hejce heefJe$e Gvekes keseeW kees mJeeb Fv ves jlvepeef[le cebpet<ee (efheejer) ceW Deheves neLeeW mes mebJeej kej jkeKee~ efHej Fv ves keseeW keer hetpee keer, GvnW Gece
yengcetue Jem$eeW mes {ebkee SJeb meceejesnhetJe&ke #eerj-meeiej kes vewmeefie&ke eg peue ceW [eue efoee~ peye kese pewmeer
nerve Jemleg kee Yeer, efpevesMJej kes mebmeie& ceW jnves kes keejCe, Flevee DeefOeke mecceeve efkeee pee mekelee nw; leye pees
heg<e mee#eeled efpevesMJej YeieJeeve keer efvejvlej mesJee-hetpee ceW ueies jnles nQ, GvnW mebmeej ceW keewve-meer Ssmeer DeueYe
Jemleg nw, pees veneR efceue mekeleer ? Gvekeer mesJee mes meYeer keg eehle nes peelee nw~ Fme mebmeej ceW efpeve YeieJeeve kes
ejCe keceueeWW kes Deeee ceW Dee peeves mes efpeme ekeej e#eeW kees mecceeve eehle nes peelee nw, Gmeer ekeej Dejnvle
eYeg kee pees ueesie meneje uesles nQ, Jes eens veere heg<e ner keeeW ve neW, Gvekeer hetpee nesleer nw SJeb GvnW Delevle Deeoj
keer o=ef mes osKee peelee nw~ Fme hekeej ceneJeerj mJeeceer ves efoiecyej he kees OeejCe efkeee~ peye Jes efoiecyej nes
iees, leye Gvekee ejerj leheees ngS mJeCe& pewmee ekeeeceeve SJeb lespemJeer oerKeves ueiee, ceevees Jen keeefvle SJeb oerefhle
kee mJeeYeeefJeke lespeescee mecetn ner nes~ Fmekes yeeo hejce Deeuneefole Fv mJeeb hejceser eYeg (ceneJeerj) kee
iegCe-ieewjJe-ieeve (mlegefle) kejves ueiesns osJe! Fme mebmeej ceW meJe&es hejceelcee Deehe nes~ Fme ejeej peieled kes mJeeceer Deehe nes~ Deehe peieodieg
nes, iegCe-meeiej nes, e$eg-efJepeslee nes SJeb Delevle efvece&ue mJeeb nes~ ns eYees! peye Deehekes DemebKe SJeb Devevle
iegCeeW kee JeCe&ve mJeeb ieCeOejeefo osJe veneR kej mekeles, leye ceQ cevoceefle keneB leke Deehekes ceneve iegCe SJeb
SsMJeeeX kee JeCe&ve kej meketBiee? Ssmee meese kej eeefhe cesjer yegef pe[ nes peeleer nw leLeeefhe Deehekes eefle nceejer
Deeue Yeefe ner Deehekeer mlegefle kejves kes efueS cegPes efvejvlej eeslmeeefnle kej jner nw~ ns eesieerv! efpeme ekeej efke
cesIe kee DeeJejCe n peeves hej mete&-efkejCeeW keer mJeeYeeefJeke e efyeKej he[leer nw, Gmeer lejn Deepe Deehekes
yeee SJeb DeeYevlej ceueeW kes Skeoce ve nes peeves kes keejCe, Deehekes efvece&ue iegCe mecetn ekeeeceeve nes jns nQ~
ns mJeeefceved! eeefhe Deeheves Fefve-efJe<eepeve ebeue megKeeW kees #eCemLeeeer peeve kej leeie efoee nw leLeeefhe
Deehekeer Fe Delevle Glke= Deelce-megKe keer eeefhle kes efueS ueeueeefele nw Dele: Deehekees efvemhe=n' (Fenerve)
kewmes kene pee mekelee nw ? eeefhe Deeheves m$eer kes ejerj kees efveleevle nse, Ie=efCele SJeb Demhe=Me mecePekej Gme hej

152 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

mes Dehevee Devegjeie (esce) ne efueee nw leLeeefhe cegefeheer m$eer ceW lees Deehekee Deveve Devegjeie yevee ngDee nw efHej
Deehekees nce Jeerlejeie' (eerefle-jefnle) Yeer kewmes ken mekeles nQ ? efpevnW ueesie jlve' kene kejles nQ, eeefhe Gve
helLejeW kees Deeheves leeie efoee nw leLeeefhe mecekedoe&ve Deeefo jlve$ee kees Deeheves OeejCe kej efueee nw efHej
Deehekees leeieer Yeer kewmes kene peees ? eeefhe Deeheves #eCeYebiegj jepe-meee kees heehe kee Deeee peevekej es[
efoee nw leLeeefhe efvele, DeefJeveeeer SJeb Deveghecese $ewueeskee kes efJeeeue meeceepe hej SkeeefOehele lees Deehe ner
mLeeefhele kejves pee jns nQ efHej Yeuee Deehe efvemhe=n kewmes jns? (en efvevoe-mlegefle nw~) ns peieled kes mJeeceer! Deeheves
Fme mebmeej keer ebeuee ue#ceer kee heefjleeie kejkes ueeskeesej mecheefe (cees#e-ue#ceer) kees eehle kejves keer Fe
keer nw, efHej Deehekees Fe-jefnle kewmes mecePee peee ? ns osJe! eeefhe Deeheves Deheves yeeee&heer leer#Ce yeeCe mes
Deheves e$eg keeceosJe kees hejemle kej efoee nw leLeeefhe keeceosJe keer m$eer jefle kees Deeheves efJeOeJee Yeer yevee efoee nw
efHej Deehe ke=heeueg keneB jns ? ns veeLe! Deeheves Deheves Oeeveheer Dem$e mes ceesn-ve=heefle kes meeLe-ner-meeLe Deve
meye kece&heer e$egDeeW kee veee kej [euee nw efHej Deehekes oe ceW oeeueglee keneB jner ? ns eYees! eeefhe Deeheves
Deheves efieves-efieveees DeuhemebKeke yevOegDeeW kee heefjleeie kej efoee nw leLeeefhe Deye lees mJeeb Deheves iegCeeW kes eYeeJe
mes mechetCe& peieled kees ner Dehevee yevOeg yeveeves pee jns nQ, efHej Deehekees kewmes keesF& yeevOeJenerve ken mekelee nw ?
ns elegj efejesceefCe! Deeheves meebmeeefjke YeesieeW kees mehe& keer keeBegueer kes meceeve leeie kej egkeueOeeveheer Dece=le kees
heer efueee nw efHej Deehekee ees<eOeele' kewmes hetCe& nesiee ?
ns mJeeefceved! Deehekeer Fme oer#ee kees yegefceeveeW ves Deeoj keer o=ef mes osKee nw SJeb Fmeves mebmeej kes oen kees
Skeoce eevle kej efoee nw~ Deehe keer en hejce heefJe$e ceneoer#ee hegCe-Oeeje kes meceeve meowJe nce YeJe-peerJeeW
keer j#ee kejs~ ns osJe! ceve-Jeeve-keee keer efJeegleehetJe&ke mechetCe& peiele kees heefJe$e kej osves Jeeueer oer#ee kees
Deeheves enCe efkeee nw~ Fmeer ceneoer#ee kes yeue hej cees#e eenves Jeeues Deehekees eCeece nw~ Deehe ejerj Deeefo kes
megKe mes cegKe cees[ egkes nQ, cees#eceeie& ceW efvejvlej Deemej nes jns nQ, leheheer ue#ceer mes eerefle kejves Jeeues nQ,
Devlejbie-yeefnjbie heefjeneW kees leeieves Jeeues nQ, Deehekees eCeece nw~
ns F&e! mecekedoe&ve-%eeve-eeefj$ehe leerve yengcetue DeeYet<eCeeW mes Deuebke=le, efkevleg Deve heeefLe&Je
DeeYet<eCeeW mes nerve Deehekees eCeece nw~ Deeheves mechetCe& Jem$eeW kee heefjleeie kej efoeeheer etve Jem$eeW kees OeejCe
efkeee nw, F&MJejlJe eeefhle keer meeOevee ceW meeslmeen eJe=e nQ, Dele: Deehekees eCeece nw~ ns efpevesMJej! Deehe mekeue
heefjeneW mes nerve SJeb iegCeheer mecheefeeeW mes ege nQ, Deehekees cegefe Delevle heejer nw, Fmeefuees Deehekees eCeece
nw~ ns veeLe! Deehe Fefveeleerle De#ee megKe ceW efee kees ueieeves Jeeues efJeje heg<e nQ, GheJeeme kejkes
egkeueOeeveheer Dece=le kes Yeesee nQ, Deehekees eCeece nw~ ns osJe! Deehe oeref#ele neskej %eeveheer eej ves$eeW kes
Oeejke nQ, yeeueyeeeejer nQ, leerLexe nQ SJeb mJeebyeg nQ, Deehekees eCeece nw~ Deehe kece&heer e$egDeeW keer mevleefle kes
veeekeee& nQ, iegCemeeiej nQ SJeb Gece #ecee Fleeefo egYe-ue#eCeeW mes ege nQ, Deehekees eCeece nw~ ns osJe! Deehe
Fme mebmeej keer mechetCe& DeeeeDeeW kees hetCe& kejves Jeeues nQ, hejvleg nce pees Deehekeer mlegefle kej jns nQ, Jen mebmeej keer
Gece mecheoeDeeW kees heeves kes efueS veneR nw, efkevleg efpeme eefe kes eYeeJe mes yeeueeJemLee ceW ner Deeheves lehe-oer#ee
enCe keer nw, Jener Delegueveere eefe nceW Yeer eehle nes~ Fme lejn osJeeW kes Fv ves YeieJeeve ceneJeerj keer hetpeemlegefle keer SJeb efHej kejye eCeece kejkes Deheej hegCe kee Gheepe&ve efkeee~
Fmekes yeeo ceneJeerj mJeeceer ves efveMes neskej Deheves mechetCe& Debie-elebieebs kee DeJejesOe efkeee SJeb kece&-

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 153

heer e$egDeeW keer veeeke eesie-efeee kee DeJeuecyeve efueee~ Gme mecee Jes eseetve, megvoj helLej keer cetefle& kes
meceeve peeve he[les Les~ Gme hejceesece Oeeve kes eYeeJe mes GvnW elegLe& ceve:hee&e %eeve eeogYet&le ngDee, pees efke
ceneJeerj eYeg kes efueS kesJeue%eeve eehle nesves kee efveoxeve Lee~ Gve Deveghecese ceneve iegCeeeueer JeerjveeLe keer ceQ
mlegefle kejlee ntB SJeb GvnW kejye eCeece kejlee ntB~
YeieJeeve kee eLece Deenej-Fmekes yeeo ceneJeerj mJeeceer eeefhe : ceeme heele Deveeve lehe kejves ceW
hetCe& eesie Les leLeeefhe Deve cegveerMJejeW kees eee&-ceeie& keer eJe=efe efoKeueeves keer Fe mes GvneWves heejCee' kej uesves
kee efveMee efkeee~ en heejCee (GheJeeme kes yeeo kee Deenej) ejerj keer efmLeefle kees eefe eoeve kejleer nw~
ceneJeerj eYeg F&ee&heLe keer egef kees Oeeve ceW jKekej efJeejves ueies-Deenej-oeve osves Jeeuee efveOe&ve nw ee
OeveJeeve? Fleeefo efJekeuhe ve kejkes Jes Deheves efee ceW leerve ekeej kes Jewjeie kee efevleJeve kejles ngS Deveske
oeefveeeW kees Deheveer eee& mes mevleg kejles ngS mJeeb efJeeg Deenej keer Keespe ceW Ietceves ueies~ Jes ve lees cevoieefle
mes eueles Les SJeb ve Skeoce leereieefle mes ner~ meeOeejCe-meer eeue mes hewjeW kees ye{eles ngS GvneWves ketue' veece kes
Ske megvoj veiej ceW eJese efkeee~ Gme veiej kee jepee ketue1' Delevle heefjece kes yeeo eehle ngS efee Oevekees<e (Kepeevee) keer lejn Deveeeeme ner Deees ngS efpeveosJe pewmes Gece hee$e kees osKekej hejce emevve ngDee~ jepee
ketue' ves ceneJeerj mJeeceer keer leerve eoef#eCee oer SJeb Yetefce hej heeBeeW DebieeW kees Hewuee kej eCeece efkeee~ yeeo ceW
Deevevoesuueeme kes keejCe efle-efle' ("nefjes-"nefjes) Ssmee kene~ Oece&-yegef jepee ves eYeg kees Ske heefJe$e
SJeb TBes mLeeve hej yew"eee SJeb Gvekes keceue pewmes megvoj SJeb keesceue ejCeeW kees heefJe$e peue mes Oeesee~ Gve eYeg
kes heeo-e#eeefuele peue kees jepee ves Deheves mechetCe& DebieeW ceW ueieeee~ Fmekes yeeo jepee ves peueeefo Dee" ekeej kes
eemegke JeeW mes eYeg keer YeefehetJe&ke hetpee keer~ jepee ves Deheves ceve ceW efJeeeje efke Deepe Iej ceW meghee$e Gece
DeefleefLe kes Dee peeves mes cesje ieen&mLe-peerJeve meHeue ngDee~ ceQ hegCekecee& ntB~ Fme heefJe$e efJeJeske mes jepee kee ceve
efJees<e he mes heefJe$e nes ieee~ ns osJe! ns eYees! Deepe Deehekes Deeieceve mes ceQ Oeve nes ieee, Deeheves cesjs Iej kees
hejce heefJe$e yevee efoee' Ssmee kenves mes jepee kee Jeeve heefJe$e nes ieee~ hee$eoeve kejves mes cesje neLe SJeb ejerj
heefJe$e nes ieee' Ssmee meeseves mes jepee keer keee-egef nes ieeer~ Gmeves ke=le Deeefo oes<eeW mes nerve eemegke Devve mes
nesves Jeeues efJeceue Deenej-oeve mes S<eCee' kees eg efkeee~ Fme ekeej Gme jepee ketue' ves veJeOee-YeefehetJe&ke
ceneve hegCe kee Gheepe&ve efkeee~
en hejce ogue&Ye Gece hee$e cesjs Yeeie mes eehle ngDee nw; Fmeefuees cesje en Deenej-oeve meefJeefOe SJeb
hetCe&hesCe mechetCe& nw' Ssmee es efJeeej kejkes Jen jepee Delevle eeJeeve yeve kej Deheveer eefe kes Devegmeej
hee$e-oeve kes ceneve Geesie ceW ueie ieee~ Gme ceneoeve kes eYeeJe mes Glhevve Depem$e jlveJe= ef SJeb keerefle& keer
DeefYeuee<ee Gme jepee ves veneR keer Leer~ Jen mesJee-hetpee Fleeefo kes eje eYeg keer Yeefe ceW ueie ieee SJeb Oece&-efmeef
kes efveefcee Jen pees Deve keceeX kees efkeee kejlee Lee, Gve meyekees efleueebpeefue os oer~ Gme jepee ves meesee efke en
eemegke Deenej nw SJeb oeve osves kee ener es mecee nw~ en mebeceeerue heg<e GheJeemeeW kes Gve Demee keueseeW kees
Oewe&hetJe&ke menve kej uesles nQ, Fmeefuees FvnW Gece efJeefOe mes Deenej osvee ner eeefnes~ Fme ekeej jepee ves ceneve
Heue kees osves Jeeues es-oelee kes Gece iegCeeW kees Deheves ceW enCe efkeee~ Fmekes yeeo jepee ves efnlekeejke Gece
hee$e kees cevemee-Jeeee-kece&Cee mes heefJe$e neskej ee-Yeefe kes meeLe efJeefOehetJe&ke Keerj kee Deenej-oeve efoee~
1. keneR-keneR Jekegue veece Yeer Deelee nw~

154 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

Jen efJeeg Deenej eemegke SJeb mJeeefo Lee, efvece&ue lehe kees ye{eves Jeeuee Lee SJeb #egOee-efheheemee kees eeble kejves
Jeeuee Lee~
Gme jepee kes oeve mes osJelee ueesie yengle emevve ngS SJeb hegCeesoe kes keejCe jepe-eemeeo kes DeeBieve ceW
jlveeW keer DeefJejue Je<ee& ngF&~ Gme jlveJe<ee& kes meeLe-ner-meeLe heg<heJe=ef SJeb peueJe=ef Yeer ngF&~ Gmeer mecee
Deekeee-ceb[ue ceW ogvogefYe' Fleeefo JeeeeW keer iecYeerj legcegue OJeefve ngF&~ Gve JeeeeW kes ceOegj mJejeW kees megveves mes
Ssmee peeve he[lee Lee, ceevees Jes jepee kes hegCe SJeb Gece ee kee iecYeerj mJej ceW ieeve kej jns neW~ Gmeer mecee
osJe Yeer pee-pee' Fleeefo egYe eyoeW kee GeejCe kejles ngS kenves ueies ns eeefCeeeW! en hejceesece hee$e
(ceneJeerj eYeg) oelee kees Fme mebmeejheer cenemeceg mes Deveeeeme ner heej Gleej osves Jeeues nQ~ Jen oelee efveMee
ner Delevle Yeeieeeueer SJeb Oeve nw, efpemekes eneB efpevejepe mJeeb hengBe peeSB~ Ssmes Gece oeve kes eYeeJe mes
oelee kees mJeie& SJeb cees#e oesveeW ner keeueece mes eehle nesles nQ~ Fnueeske ceW lees Deeheves osKee efke Gece hee$e kees oeve osves
mes yengcetue Deheej jlvejeefe keer eeefhle nesleer nw SJeb efJeceue ee kee efJemleej neslee nw; Jewmes ner hejueeske ceW Yeer mJeie&mecheoeSB SJeb Yeesie-efJeYetefleeeB eehle nesleer nQ, efpevekes eje efejkeeue leke DeevevoesheYeesie efkeee peelee nw~'
jlveJe=ef kes keejCe jepecenue kee DeeBieve Yej ieee~ DeeBieve ceW he[s ngS Gve jlveeW kes {sj kees osKekej yengle
mes ueesie hejmhej kenves ueies efke osKees, oeve kee Heue kewmee Gece neslee nw! ves$eeW mes osKeles-ner-osKeles en
jepeeemeeo yengcetue jlveeW keer Je<ee& mes Yej ieee~ otmejs ves kene-eneB keee osKeles nes ? Fme Delevle meeceeve Heue
kees ner legce Deheves ves$eeW mes osKe jns nes~ Gece hee$e-oeve mes lees mJeie& SJeb cees#e kes De#ee megKe Yeer Deveeeeme ner eehle
nes peeles nQ~ Fve ueesieeW kes keLeeshekeLeve kees megvekej SJeb Deheves ves$eeW mes ele#e hee$e-oeve keer ceefncee kees osKekej
yengle-mes peerJe mJeie& SJeb cees#e keer keuhevee kejves ueies SJeb hee$e-oeve keer cenee ceW efJeMJeeme jKeves ueies~
Deenej-oeve kes mecee Jeerlejeieer leerLekej ceneJeerj ves Deheves ejerj keer efmLeefle kes efJeeej mes Debpeefueheer
hee$e kes eje Keerj kee Deenej enCe efkeee leLee Fme Deenej-enCe kes Gece Heue mes jepee kees Devegie=nerle kej SJeb
Gmekes Iej kees heefJe$e kej hegve: Jeve kees eues iees~ jepee ves Yeer Deheves pevce, Iej SJeb Oeve kees Deeleeefele
hegCeesoe mes eehle ngDee mecePee SJeb Fmes Jes Dehevee DenesYeeie mecePeves ueies~ Fme es oeve kee ceve-Jeeve-keee
eje Devegceesove kejves kes keejCe DeLee&led oelee SJeb hee$e keer eebmee kejkes yengle mes ueesieeW ves oelee kes meceeve ner
Gece hegCe kee Gheepe&ve kej efueee~
YeieJeeve hej Ghemeie&-Delegueveere hejeeceer ceneJeerj eYeg ves mechetCe& keef"ve heefj<eneW kees leLee Jeve kes
Deefle Ge GheJeeW kees Deheveer efJeue#eCe eefe kes eYeeJe mes peerle efueee leLee Gece %eeve-eeefhle kes efueS
Deefleeej-jefnle leLee YeeJevee-meefnle hebe ceneeleeW kee heeueve efkeee~ heeBe meefceefle SJeb leerve iegefhle Fve Dee" kee
Jes efvelee: heeueve kejles nges Fvekes eje kece&-Oetefue kees ve kejves kes efueS meowJe lelhej jnles Les~ Jes ceneJeerj
eYeg meJe&es Les, Fmeefuees efvejeueme neskej mechetCe& Deveeve iegCeeW kes meeLe ner meejs cetueiegCeeW keer heeuevee ceW mees
neskej efkemeer Yeer oes<e kees mJehve ceW Yeer Deheves heeme veneR Hekeves osles Les~
Fme ekeej kes hejceespJeue eeefj$eege ceneJeerj eYeg mechetCe& he=LJeer hej efJenej kejles ngS Gppeefeveer veece
keer Ske ceneveiejer kes Deeflecegeke' veeceke Mceeeve ceW pee hengBes~ Gme ceneYeeeveke Mceeeve ceW hengBekej
ceneJeerj eYeg ves cees#e eeefhle kes efueS ejerj kee cecelJe leeie kej eefleceeeesie' OeejCe kej efueee leLee heJe&le kes
meceeve Deeue YeeJe mes DeJeefmLele nes iees~ megces heJe&le kes Gvvele e= kes meceeve SJeb hejceelcee kes Oeeve ceW

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 155

ueerve eerefpevesv ceneJeerj eYeg kees osKekej Gvekes Oewe& keer hejer#ee kejves kes efueS JeneB kes mLeeCeg veeceke Deefvlece
kees Ghemeie& kejves keer Fe ngF&~ Fmeer mecee hetJe&ke=le keg kece& kee Demeelee Goe efpevesv kes nesves Jeeuee
Lee~ Jen mLeeCeg Deveske Yeebkej mLetuekeee efheeeeeW kees Deheves mebie ueskej ceneJeerj mJeeceer kes Oeeve kees Yebie
kejves kes efuees emlegle ngDee~ jeef$e kes mecee ceW Jen Deheves ye[s-ye[s jeJeCe& ves$eeW kees Hee[-Hee[ kej osKeles ngS
efpevesv eYeg kes mevcegKe Deeee~ Gme mecee Jen efkeuekeeefjeeB Yej jne Lee, vegkeerues Yeeeveke oeBleeW kees efoKeueeefoKeuee kej Dedneme kej jne Lee, YeieJeeve kee Oeeve Yebie kejves kes efueS eeC[ leeue, mJej SJeb uee ceW
ieeve-Jeee kej veee jne Lee, meeLe ner efJeeeue cegKe-efJeJej kees Hee[s ngS leLee neLeeW ceW leer#Ce DeeegOeeW kees OeejCe
efkees ngS Lee~ Fme ekeej kes ceneYeeeslheeoke mJehe kees ueskej Jen ceneJeerj mJeeceer kes mevcegKe Deeee leLee
Gvekes Oeeve kees Yebie kejves kes efuees Gve hej ye[e Yeejer Ghemeie& efkeee hejvleg Fve GheJeeW kee ceneJeerj eYeg hej
efkemeer ekeej kee eYeeJe veneR he[e leLee Gvekee Oeeve eLeehetJe& Deeue SJeb Det yevee jne~
peye Flevee kejves hej Yeer efpevesv kes Oeeve kees Jen Yebie veneR kej mekee, leye Gmeves ot mejs GheeeeW kee
DeJeuecyeve efueee~ mLeeCeg ves mehe&, efmebn, iepejepe, eyeue Jeeeg leLee Deefive Fleeefo kes he ceW Deekej leLee
Glheer[ke JeeveeW kes eje Ge GhemeieeX kees DeejcYe efkeee~ Fve GhemeieeX mes efveye&ue oeeW ceW lees Yee kee mebeej nes
mekelee Lee, efkevleg YeieJeeve ceneJeerj kes oe ceW [j keneB ? Jes lees ueieeleej Deeue ner yeves jns~ Gvekee Oeeve Yebie
nesvee lees otj jne, Gejesej Oeeve keer iecYeerjlee ye{leer ner ieeer~ peye mLeeCeg kees Fleves hej Yeer meHeuelee veneR
efceueer, leye Jen Deve ekeej kes Ieesj GhemeieeX kees kejves ueiee~ YeerueeW kee he OeejCe kej Yeeeveke em$eem$eeW kees
efoKeuee kej eYeg kes oe ceW Gmeves Yee Glhevve kejvee eene, hejvleg Fve Deveske Ge GheJeeW kes nesles jnves hej
Yeer peieled mJeeceer efpevesv (ceneJeerj eYeg) jbecee$e Yeer eueeeceeve veneR ngS SJeb heJe&le kes meceeve Skeoce Deeue
yeves jns, efkebefeledcee$e Yeer efKevvelee kee DeeYeeme Gvekeer cegKeeke=efle mes veneR efceuee~ Deeeee& osJe ves kene nw efke
mecYeJe nw efke Deeue heJe&le Yeer eueeeceeve nes peee, hejvleg es eesefieeeW kee efee npeejeW Ge GheJe kes eje Yeer
keoeefhe eueeeceeve veneR nes mekelee~ Fme mebmeej ceW Jes ner ueesie Oeve nQ, pees efke Oeeveceive nes peeves hej Deveske
Ge GheJeeW kes nesles jnves hej Yeer efJekeejege neskej Oeeve Yebie keoeefhe veneR nesves osles~
Fmekes yeeo peye efpevesv (ceneJeerj eYeg) kes Oeeve kees Yebie kejves ceW mLeeCeg kees keg Yeer meHeuelee
eehle kejves keer Deeee veneR jner, leye nleee SJeb ueefppele neskej Jen JeneR Gvekeer mlegefle kejves ueiee-ns osJe!
Fme mebmeej ceW Deehe ner yeueer nes, Deehe ner peieodieg nes SJeb Jeerj-efejesceefCe nes, Fmeefuees Deehekee veece ceneJeerj'
nw~ Deehe ceneOeeveer nes, mechetCe& peieled kes mJeeceer nes, mekeue hejer<eneW kes efJepeslee nes, Jeeeg kes meceeve efve:mebie Jeerj
nes SJeb kegueeeue keer lejn Deeue nes~ Deehe #ecee ceW he=LJeer kes meceeve, iecYeerjlee ceW meceg kes meceeve SJeb
emevveefee nesves kes keejCe efvece&ue peue kes meceeve nes~ kece&heer pebieue kees ve kejves kes efueS Deehe DeefiveDebieej kes meceeve nes~ ns eYees! Deehe ef$eueeske ceW Jeef&<Ceg nes SJeb es yegefeeueer nesves kes keejCe mevceefle' nes~
Deehe ner ceneyeueer leLee hejceelcee nes~ ns veeLe! Deehe efveMeuehe kes OeejCe kejves Jeeues nQ SJeb eefleceeeesie kes
OeejCe kejves Jeeues nQ~ Deehe hejceelcee-mJehe nQ, Deehekees meowJe vecemkeej nw~' Fme ekeej mLeeCeg ves
ceneJeerj eYeg keer mlegefle kejkes eCeece efkeee leLee YeieJeeve kes eefle F&<ee& leeie kej Deheveer efee helveer kes meeLe
Deeveefvole neskej Deheves mLeeve kees euee ieee~ peye ceneheg<eeW kes eesiepeve meenme leLee eefe kees osKekej ogpe&ve
Yeer hejce Deeveefvole nes peeles nQ, leye melheg<eeW kee lees kenvee ner keee ? meppeveeW kee lees otmejeW kes iegCeeW hej cegiOe

156 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

nes peeves kee mJeYeeJe ner neslee nw~

YeieJeeve ceneJeerj kes heeBe veece-GejhegjeCe evLe kes DeeOeej mes YeieJeeve ceneJeerj kes heebeeW veeceeW kee
JeCe&ve eneB yeleeee pee jne nwefJeosnose kes kegC[hegj-kegb[uehegj veiej kes jepee efmeeLe& keer cenejeveer ef$eeuee ves Dee<ee{ egkeuee <eer efleefLe kees
ieYe& ceW leerLe&bkej efeeg kees OeejCe efkeee hegve: veJeceen yeeo ew$e egkeuee $eeesoeer kees leerLe&bkej heg$e kees pevce efoee~
ef$eeuee ceelee kee otmeje veece efheekeeefjCeer Lee~ jeveer efheekeeefjCeer ves Gve efpeveyeeueke kees pevce oskej ceveg<eeW, eflee&beeW
Deewj osJeeW hej yengle Yeejer hesce Glhevve efkeee Lee FmeerefueS Gvekee efheekeeefjCeer'' en veece meeLe&ke ngDee Lee~
Jeerj Deewj JeOe&ceeve veece-leYeer meewOecexvo ves efpeveyeeueke kees megcesheJe&le hej ues peekej heYeg kee 1008
keueeeW mes pevceeefYe<eske ceneslmeJe efkeee hegve: Jem$eeYejCeeW mes Deuebke=le kej Jeerj'' Deewj JeOe&ceeve'' Ssmes oes veece
jKes Les~ kene Yeer nwDeueb leefoefle leb Yekelee, efJeYet<eesodIeefJeYet<eCew:~
Jeerj: eerJeOe&ceeveMeslemeeKeeefleeb JeOeeled~~ 276~~
mevceefle veece-efkemeer mecee mebpee'' Deewj efJepee'' veece kes oes eejCe$e+efOeejer cegefveeeW kees efkemeer
heoeLe& ceW mebosn Glhevve ngDee leYeer Jes pevce kes yeeo efpeveyeeueke kes meceerhe DeeS Deewj Gvekes oe&vecee$e mes Gvekee
mebosn otj nes ieee leYeer GvneWves ye[er Yeefkele mes efpeveefeeg kee mevceefle'' en veecekejCe kejkes DeleerJe hemevvelee
Jekele keer Leer~ kene Yeer nwmebpeemeeLe&mebosns mebpeeles efJepeeme e~
pevceevevlejces Jewv e-ceYes leeuees kecee$ele:~~282~~
lelmebosns ieles leeYeeb eejCeeYeeb mJeYeefkelele:~
DemlJes<e mevceefleoxJees YeeJeerefle mecegoele: ~~ 283~~
ceneJeerj veece-efpeveyeeueke osJe yeeuekeeW kes meeLe eer[e efkeee kejles Les~ Ske mecee keer Ievee nw efke
mJeie& ceW megOecee& meYee ceW heYeg kes iegCeeW keer eee& nes jner Leer meeLe ner Gvekeer etjJeerjlee keer Yeer heebmee nes jner Leer leYeer
mebiece veece kes Ske osJe ves Gvekeer hejer#ee kejveer eener~ Ske mecee yeeueke JeOe&ceeve Deveske jepekegceejeW kes meeLe yeieeres
ceW Je=#e hej e{s ngS eer[e ceW lelhej Les~ en osKe mebieceosJe ves GvnW YeeYeerle kejves keer Fe mes yengle ye[s meebhe kee
he OeejCekej Gme Je=#e keer pe[ mes ueskej mkebOe leke efuehe ieee~ meye yeeueke Gme meebhe kees osKekej Yee mes keebhe
G"s Deewj eerIe ner [eefueeeW mes keto - ketokej FOej - GOej Yeeie ieS~ Fme ceneYee kes GheefmLele nesves hej Yeer leerLe&bkej
kes DeJeleej Jeerj'' JeOe&ceeve'' efkebefeled Yeer YeeYeerle veneR ngS helegled uenueneleer ngF& meew efpendJeeDeeW mes Delevle Yeebkej
Ssmes mehe& kes HeCee hej hewj jKekej Ke[s nes ieS Deewj Gmekes meeLe eer[e kejles ngS veeres Glej DeeS~ JeOe&ceeve kegceej
keer Fme eer[e mes hemevve nes mebieceosJe ves Deheveer efJeefeee meceskej YeieJeeve keer mlegefle keer Deewj heYeg kee ceneJeerj'' en
veece Ieesef<ele kej efoee~Fme mevoYe& ceW GllejhegjeCe keer hebefkele osefKeSueueefppendJeeeleelegeceende leceefnb efJeYeer:~
kegceej: eer[eeceeme ceele=hee&bkeJelleoe~~294~~
efJepe=bYeceeCen<ee&cYeesefveefOe: mebiecekeesjce:~
mleglJee YeJeevceneJeerj Fefle veece ekeej me:~~295~~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 157

cenefleceneJeerj veece-YeieJeeve ceneJeerj peye leerme Je<e& keer DeJemLee ceW Les leye Ske mecee GvnW hetJe&YeJe
kee peeeflemcejCe'' nes ieee~ lel#eCe ner GvnW Jewjeie nes ieee~ ueewkeebefleke osJeeW eje mlegefle kees heehle YeieJeeve ves
<eC[Jeve ee %eele=Jeve ceW meeueJe=#e'' kes veeres pewvesMJejer oer#ee ues ueer~
GppeefeveeceLeevesegmleb Mceeeveseflecegkelekes~
JeOe&ceeveb cenemeJeb heefleceeeesie-OeeefjCeced~~331~~
efvejer#e mLeeCegjsleme oewdeeodOewe&b hejeref#elegced~
Glke=le ke=efllekeemleer#Cee: heefJepe"jeCeueced~~332~~
JeelleeveveeefYeYeer<ceeefCe ve=leefvle efJeefJeOewue&ew:~
lepe&eefvle mHegjodOJeevew: meednemewo&gjer#eCew:~~333~~
mLetueJesleeueheeefCe efveefe ke=lJee mecevlele:~
hejeCeefhe HeCeervosYeefmebnJevndeeefveuew: mececed~~ 334~~
efkejelemewveheeefCe heehewkeepe&vehebef[le:~
ef JeeeheY eeJemebY eeef JeleeshemeiezYe&eeJenw: ~~335~~
mJeeb mKeueefelegb esle: meceeOesjmeceLe&ke:~
mecenefleceneJeerjeKeeb ke=lJee efJeefJeOee: mlegleer:~~ 336~~
Gceee mececeeKeee veefle&lJeeieeocelmej:~
heeefheveesefhe heleg<eefvle hemheb o=meenmee:~~337~~
keF& Je<eexb leke leheMejCe kejles ngS Ske yeej heYeg Gppeefeveer veiejer kes Deeflecegkeleke veece kes Mceeeve ceW
heefleceeeesie mes efJejepeceeve Les~ GvnW osKekej o ves Gvekes Oewe& keer hejer#ee kes efueS jeef$e ceW ye[s - ye[s JesleeueeW
kee he ueskej Ghemeie& kejvee eg kej efoee~ es Jesleeue Yeebkej eyoeW kees kejles ngS Dedneme Deewj efJekejeue
o=ef mes [je jns Les~ Fvekes efmeJeee Gmeves mehe&, neLeer, efmebn, Deefive Deewj Jeeeg kes meeLe YeerueeW keer mesvee yeveekej
Ghemeie& efkeee~ Gme o eje efJeee kes yeue mes veevee hekeej kes Yeebkej Ghemeieexb mes Yeer YeieJeeve ceneJeerj Oeeve
mes eueeeceeve veneR ngS~ leye Gmeves Deheveer efJeee meceskej YeieJeeve keer Ketye mlegefle kejles ngS Gvekee
cenefleceneJeerj'' veece jKee hegve: Deheveer helveer kes meeLe-meeLe hemevveleehetJe&ke ve=le kejles ngS heYeg keer Yeefkele
kejkes Deheves mLeeve hej euee ieee~
keneR-keneR en heeBeJeeB veece DeefleJeerj'' veece mes heefmeef kees heehle nw~
Fme hekeej YeieJeeve ceneJeerj kes Jeerj'' Deewj JeOe&ceeve'' es oes veece Fvo eje jKes ieS nQ~ mevceefle'' veece
mebpee-efJepee'' veece kes eejCe$e+efOeejer cegefveeeW eje jKee ieee nw~ mebieceosJe'' ves ceneJeerj'' veece jKee nw
SJeb o'' ves cenefleceneJeerj'' veece jKee nw~
heLece leerLe&bkej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer leerLe&bkej hejcheje ceW heeBe veeceeW mes efJeYetef<ele Debeflece SJeb eewyeermeJeW
leerLe&bkej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer nce Deewj Deehe meyekee keueeCe kejW~
evovee kes yevOeve t iees-Ske yeej cenecegefve YeieJeeve ceneJeerj keeweecyeer ceW Deenej kes efueS Deeess~
Jeneb kes mes" Je=<eYeolle keer helveer-Yee, mes" kes eefle mebefoiOe o=ef nesves mes evovee kees Keeves kes efueS efceder kes
mekeesjs ceW keebpeer mes efceefele keesoeW kee Yeele efoee kejleer Leer Deewj eesOeJee Gmes meebkeue mes yeebOes jKeleer Leer~ efkemeer

158 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

efove Gme keeweecyeer veiejer ceW Deenej kes efueS YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer Dee iees~ GvnW osKekej evovee Gvekes
meeceves peeves ueieer~ Gmeer mecee Gmekes meebkeue kes meye yevOeve t iees, Gmekes efej hej kese Dee iees, Jem$eDeeYet<eCe megvoj nes iees~ eerue kes ceenelce mes efceder kee mekeesje mJeCe& hee$e Deewj keesoeW kee Yeele eeJeue keer
Keerj yeve ieee~ Gme evovee ves YeieJeeve kees he[ieen kej veJeOee Yeefe mes Deenejoeve efoee~ Gmekes JeneB
hebeeMeeeX keer Je<ee& ngF& Deveblej Deheves yebOegDeeW kes meeLe Gmekee meceeiece nes ieee~
cenemeleer ebovee kee mebef#ehle heefjee-efmevOeg veeceke ose keer Jeweeueer veiejer ceW eske veecekee
Deefleee heefme, efJeveerle Deewj efpevesvo osJe kee Deefleee Yekele jepee Lee~ Gmekeer jeveer kee veece megYeoe Lee~ Gvekes
oe heg$e ngS pees efke Oeveoe, OeveYe, Ghesv, efeJeoe, nefjoe, kecyeespe, kecheve, helebieke, eYebpeve Deewj
eYeeme veece mes heefme Les leLee Gllece #ecee Deeefo oe Oeceexb kes meceeve peeve he[les Les~ Fve heg$eeW kes efmeJeeS meele
$e+efeeW kes meceeve meele hegef$eeeb Yeer LeeR~ efpeveceW meyemes ye[er efheekeeefjCeer Leer, Gmemes eser ce=ieeJeleer, Gmemes eser
megheYee, Gmemes eser heYeeJeleer, Gmemes eser esefueveer, Gmemes eser pese Deewj meyemes eser evovee Leer~
efJeosn ose kes kegC[hegj veiej ceW veeLeJebe kes efejesceefCe SJeb leerveeW efmeefeeW mes mechevve jepee efmeeLe& jepe
kejles Les~ hegCe kes heYeeJe mes efheekeeefjCeer GvneR keer jeveer ngF& LeeR~ Jelmeose keer keeweecyeer veiejer ceW evoJebeer
jepee eleeveerke jnles Les~ ce=ieeJeleer veece keer otmejer heg$eer Gvekeer m$eer ngF& Leer~ oeeCe& ose kes nsceke veeceke
veiej kes mJeeceer jepee oejLe Les pees efke mete&Jebeheer Deekeee kes evocee kes meceeve peeve he[les Les, mete& keer
efvece&ueheYee kes meceeve megheYee veece keer leermejer heg$eer Gvekeer jeveer ngF& Leer, ke ose keer jeskee veeceke veiejer ceW
Goeve veece kee Ske ye[e jepee Lee heYeeJeleer veecekeer eewLeer heg$eer Gmeer keer oeJeuueYee ngF& Leer~ Deer lejn
eerueele OeejCe kejves mes Fmekee otmeje veece eerueJeleer Yeer heefme nes ieee Lee~ heebeJeer heg$eer esuevee jepeie=ner kes
jepee esefCeke keer hejeveer ngF& LeeR leLee pese Deewj ebovee yeeueyeeeeefjCeer LeeR~
efkemeer Ske mecee Jen evovee Deheves heefjJeej kes ueesieeW kes meeLe Deeeske veeceke Jeve ceW keer[e kej jner Leer~
Gmeer mecee owJeeesie mes efJepeeeOe& heJe&le keer oef#eCe esCeer kes megJeCee&Ye veiej kee jepee ceveesJesie efJeeeOej Deheveer
ceveesJesiee jeveer kes meeLe mJevo eer[e kejlee ngDee JeneB mes efvekeuee Deewj eer[e kejleer ngF& evovee kees osKekej
keece kes eje es[s ngS yeeCeeW mes pepe&j ejerj nes ieee~ Jen eerIe ner Deheveer m$eer kees Iej Yespekej efheCeer efJeee
mes Dehevee otmeje he yeveekej Gmes efmebnemeve hej yew"e Deeee Deewj Deeeske Jeve ceW Deekej leLee evovee kees ueskej
eerIe ner Jeeefheme euee ieee~ GOej ceveesJesiee Gmekeer ceeee kees peeve ieF& efpememes keesOe kes keejCe Gmekes ves$e ueeue neskej
Yeebkej efoKeves ueies~ Gmeves Gme efJeee osJelee kees yeeSb hewj keer "eskej oskej ceej efoee efpememes Jen Deneme kejleer ngF&
efmebnemeve mes Gmeer mecee eueer ieF&~ leovevlej Jen ceveesJesiee jeveer Deeueesefkeveer veece keer efJeee mes Deheves heefle keer meye
ese peevekej Gmekes heers oew[er Deewj DeeOes ceeie& ceW evovee meefnle ueewles ngS heefle kees osKekej yeesueer efke eefo Deehe
Dehevee peerJeve eenles nes lees Fmes es[ oes~ Fme hekeej keesOe mes Gmeves Gmes yengle ner [eBe~ ceveesJesie Deheveer jeveer mes yengle
ner [j ieee FmeefueS Gmeves oe ceW yengle ner eeskekej efme keer ngF& heCe&ueIJeer veecekeer efJeee mes Gme evovee kees
YetlejceCe veeceke Jeve ceW SsjeJeleer veoer kes oeefnves efkeveejs hej es[ efoee~
heevecemkeej ceb$e kee pehe kejves ceW lelhej jnves Jeeueer evovee ves Jen jeef$e ye[s ke mes efyeleeF&~ heele:keeue
peye mete& kee Goe ngDee leye YeeieJee Ske keeueke veecekee Yeerue Jeneb mJeeb Dee hengBee~ evovee ves Gmes Deheves
yengcetue osoerheceeve DeeYet<eCe efoes Deewj Oece& kee Gheose Yeer efoee efpememes Jen Yeerue yengle ner mebleg ngDee~ JeneR

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 159

keneR Yeerceket veeceke heJe&le kes heeme jnves Jeeuee Ske efmebn veece kee YeerueeW kee jepee Lee, pees efke Yeebkej veeceke
heuueer kee mJeeceer Lee~ Gme keeueke veeceke Yeerue ves Jen evovee Gmeer efmebn jepee kees meeQhe oer~ efmebn heeheer Lee Dele:
evovee kees osKekej Gmekee oe keece mes ceesefnle nes ieee~ Jen etj en kes meceeve efveen kej Gmes Deheves
DeeOeerve kejves kes efueS Gele ngDee~ en osKe Gmekeer ceelee ves Gmes mecePeeee efke ns heg$e! let Ssmee cele kej, en
hele osJelee nw, eefo kegefhele nes ieF& lees efkeleves ner mebleehe, eehe Deewj og:Ke osves Jeeueer nesieer~ Fme hekeej ceelee
kes kenves mes [jkej Gmeves mJeeb og nesves hej Yeer Jen evovee es[ oer~ leovevlej evovee ves Gme Yeerue keer ceelee
kes meeLe efveefMevle neskej keg keeue JeneR hej Jeleerle efkeee~
DeLeevevlej-Jelme ose kes keeweecyeer veeceke es veiej ceW Ske Je=<eYemesve veece kee mes" jnlee Lee~ Gmekee
efce$eJeerj veecekee Ske kece&eejer Lee pees efke Gme Yeeruejepe kee efce$e Lee~ YeerueeW kes jepee ves Jen evovee Gme
efce$eJeerj kees os oer Deewj efce$eJeerj ves Yeer yengle Yeejer Oeve kes meeLe YeefkelehetJe&ke Jen evovee Deheves mes" kes efueS
meeQhe oer~ efkemeer Ske efove Jen evovee Gme mes" kees peue efheuee jner Leer Gme mecee Gmekes keseeW kee keueehe t
ieee Lee Deewj peue mes Yeeriee ngDee he=efLeJeer hej ueke jne Lee~ Gmes Jen ye[s elve mes Ske neLe mes mebYeeue jner Leer~
mes" keer m$eer Yeoe veeceke mes"eveer ves peye evovee kee he osKee lees Jen ebkee mes Yej ieF&~ Gmeves ceve ceW mecePee
efke nceejs heefle kee Fmekes meeLe mebheke& nw~ Ssmee efJeeej kej Jen yengle ner kegefhele ngF&~ keesOe kes keejCe Gmekes
DeeW" keeBheves ueies~ Gme oge ves evovee kees meeBkeue mes yeeBOe efoee leLee Kejeye Yeespeve Deewj lee[ve-ceejCe Deeefo kes
eje Jen Gmes efvejvlej ke hengbeeves ueieer hejvleg evovee ener efJeeej kejleer Leer efke en meye cesjs eje efkeS ngS
DeegYe-kece& kee Heue nw~ en yeseejer mes"eveer keee kej mekeleer nw ? Ssmee efJeeejkej Jen efvejvlej Deelceefvevoe
kejleer jnleer Leer~ Gmeves en meye meceeeej Deheveer ye[er yeefnve ce=ieeJeleer kes efueS Yeer kenueekej veneR Yespes Les~
leovevlej efkemeer otmejs efove YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer ves Deenej kes efueS Gmeer veiejer ceW heJese efkeee~ GvnW
osKe evovee ye[er Yeefkele mes Deeies ye{er~ Deeies ye{les ner Gmekeer meeBkeue t ieeer Deewj DeeYejCeeW mes Gmekee meye
ejerj megvoj efoKeves ueiee~ GvneR kes Yeej mes ceevees Gmeves Pegkekej efej mes he=efLeJeer leue kee mhee& efkeee, GvnW
vecemkeej efkeee Deewj efJeefOehetJe&ke he[ieenve kej GvnW Deenej efoee~ Fme Deenej oeve kes heYeeJe mes Jen ceeefveveer
yengle ner mebleg ngF&, osJeeW ves Gmekee mecceeve efkeee, jlveOeeje keer Je=ef keer, megieef vOele Hetue yejmeeS, osJeogvogefYeeeW kee eyo ngDee Deewj oeve keer ceefncee keer Iees<eCee nesves ueieer, mees "erke ner nw keeeWefke Glke= hegCe Deheves
ye[s Yeejer Heue kes meeLe lelkeeue ner Heueles nQ~
leovevlej evovee keer ye[er yeefnve ce=ieeJeleer en meceeeej peevekej Gmeer mecee Deheves heg$e Goeve kes meeLe
Gmekes meceerhe DeeF& Deewj mvesn mes Gmekee Deeefuebieve kej efheuee meceeeej hetves ueieer~ leye Jen efheuee meceeeej
megvekej yengle ner Jeekegue ngF&~ leovevlej jeveer ce=ieeJeleer Gmes Deheves Iej ues peekej megKeer ngF&~ en osKe Yeoe
mes"eveer Deewj Je=<eYemesve mes" oesveeW ner Yee mes Ieye[ees Deewj ce=ieeJeleer kes ejCeeW keer ejCe ceW Deees~ oeeueg jeveer
ves Gve oesveeW mes evovee kes ejCe-keceueeW ceW heCeece kejeee~ evovee kes #ecee kej osves hej Jes oesveeW yengle ner
hemevve ngS Deewj kenves ueies efke en ceevees cetefle&celeer #ecee ner nw~ Fme meceeeej kes megveves mes Glhevve ngS mvesn kes
keejCe Jeweeueer mes ebovee kes YeeF&-yebOeg Yeer Gmekes heeme Dee iees~
keeueeblej ceW ebovee ves YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe ceW Deeefe&kee oer#ee ueskej meYeer Deeefe&keeDeeW ceW
ieefCeveerheo kees heehle efkeee nw~

160 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

kesJeue%eeve keueeCeke
peieodyebOeg Je&ceeve YeieJeeve ves efvee&bLe cegoe ceW veiej, Jeve Deeefo ceW efJenej kejles nges odcemLe DeJemLee kes
yeejn Je<e& Jeleerle kej efoes~ eer hetpeheeo mJeeceer kenles nQeecehegjKeskeJe&-cecyeIees<eekejeved heefJepenej~
GewmleheesefJeOeevewe&oeJe<ee&Cecejhetpe:
~~
osJeeW eje hetpe YeieJeeve ceneJeerj ves Ge-Ge leheMejCe kejles nges eece, hegj, Kes keJe& , cecye,
helleve, Iees<e, Deekej Deeefo mLeueeW ceW efJenej kejles nges oeref#ele peerJeve ceW yeejn Je<e& Jeleerle kej efoes~
efkemeer Ske efove Jes YeieJeeve pe=befYeke eece kes meceerhe $e+pegketuee veoer kes efkeveejs ceveesnj veece kes Jeve kes
ceOe meeueJe=#e kes veeres jlveceeer Ske ye[er efeuee hej oes efove kes GheJeeme kee efveece ueskej heefleceeeesie mes
efJejepeceeve nes iees~ egkeueOeeve ceW Dee{ YeieJeeve JeweeKe egkeuee oeceer kes efove DehejeCn keeue ceW nmle Deewj
GllejeHeeuiegveer ve#e$e kes yeere ceW evocee kes jnles nges heefjCeeceeW keer efJeegef kees ye{eles nges #ehekeesCeer ceW efmLele
nes iees~
Gmeer mecee efleere egkeueOeeve kes eje Ieeefleee keceexb kees ve kej YeieJeeve ves efoJe kesJeue%eeve heehle kej
efueee~ Gmeer mecee YeieJeeve kes pevce mecee kes meceeve ner eejeW hekeej kes osJeeW kes eneB efyevee yepeees yeepes yepeves
ueies~ meewOecexbo ves YeieJeeve kes kesJeue%eeve keer heielee kees peevekej lel#eCe ner kegyesj kees meceJemejCe jevee yeveeves
keer Dee%ee oer SJeb mJeeb eejeW efvekeee kes osJeeW kes meeLe DeOe&efveefce<e cee$e ceW JeneB Dee ieee~
YeieJeeve ceneJeerj kee meceJemejCe-kesJeue%eeve kes Glhevve nesles ner leerLekej kee hejceewoeefjke ejerj
he=LJeer mes heeBe npeej Oeveg<e1 (20000 neLe heceeCe) Thej euee peelee nw~ Gme mecee leerveeW ueeskeeW ceW Deefleee
#eesYe Glhevve neslee nw Deewj meewOece& Deeefo FvoeW kes Deemeve kebheeeceeve nes peeles nQ~ YeJeveJeemeer osJeeW kes eneB Deheves
Deehe ebKe kee veeo nesves ueielee nw, Jeblej osJeeW kes eneB Yesjer yepeves ueieleer nw, peesefle<eer osJeeW kes eneB efmebnveeo
nesves ueielee nw Deewj keuheJeemeer osJeeW kes eneB IeCe yepeves ueielee nw~ FboeW kes cegkeg kes DeeYeeie mJeecesJe Pegke
peeles nQ Deewj keuheJe=#eeW mes heg<heeW keer Je<ee& nesves ueieleer nw~ Fve meYeer keejCeeW mes Fvo Deewj osJeieCe leerLekej kes
kesJeue%eeve keer Glheefe kees peevekej Yeefeege nesles nges meele hewj Deeies ye{kej YeieJeeved kees heCeece kejles nQ~ pees
DenefcevoosJe nQ, Jes Yeer DeemeveeW kes kebefhele nesves mes kesJeue%eeve keer Glheefe kees peevekej meele hewj Deeies ye{kej
JeneR mes hejes#e ceW efpeveWoosJe keer Jebovee kej Dehevee peerJeve meHeue kej uesles nQ~ meesuen mJeie& leke kes osJe-osefJeeeB
lees YeieJeeved keer Jebovee kes efuees eues Deeles nQ~
Gmeer #eCe meewOece& Fvo keer Dee%ee mes kegyesj efJeefeee kes eje leerLekej kes meceJemejCe (Oece&meYee) kees
efJeefe$e he mes jelee nw~ Gme meceJemejCe kes Deveghece mebhetCe& mJehe kee JeCe&ve kejves kes efuees mee#eeled mejmJeleer
Yeer meceLe& veneR nbw~ eneB hej uesecee$e JeCe&ve efkeee peelee nw2~ Fme meceJemejCe kes JeCe&ve ceW eneB 31 efJe<ee yeleees
pee jns nQmeeceeve Yetefce, meesheeve, efJeveeme, JeerLeer, Oetefueeeue, ewleheemeeo Yetefce, ve=leeeuee, ceevemlecYe, Jesoer,
1. eneB Oeveg<e cesb 4 neLe ceeves nQ Dele: 20000 neLe Thej euee peelee nw~ 2. eneB meceJemejCe kee JeCe&ve efleueeseheCCeefe
ebLe kes DeeOeej mes nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 161

Keeeflekee, Jesoer, ueleeYetefce, meeue, GheJeveYetefce, ve=leeeuee, Jesoer, OJepeeYetefce, meeue, keuheYetefce, ve=leeeuee, Jesoer,
YeJeveYetefce, mlethe, meeue, eerceC[he, $e+ef<e Deeefo ieCeeW kee efJeveeme, Jesoer, heLece heer", efleere heer", le=leere heer"
Deewj iebOekeger~
1. meeceeve Yetefce-meceJemejCe keer mebhetCe& meeceeve Yetefce mete&ceC[ue kes meo=e ieesue, FvoveerueceefCeceeer
nesleer nw~ en meeceeveleee yeejn eespeve heceeCe nesleer nw~ efJeosn #es$e kes mebhetCe& leerLekejeW keer meceJemejCe Yetefce kee
ener heceeCe nw~ Yejle Deewj SsjeJele #es$e kes leerLekejeW keer meceJemejCe Yetefce kee Glke= heceeCe ener nw, peIeve
heceeCe Ske eespeve cee$e nw, ceOece kes Deveske Yeso nQ~ pewmes efke YeieJeeve $e+<eYeosJe kee meceJemejCe yeejn eespeve
kee Lee es<e leerLekejeW kee Ieles-Ieles Debeflece YeieJeeve ceneJeerj kee Ske eespeve cee$e Lee~
2. meesheeve-meceJemejCe ceW e{ves kes efueS Yetefce mes 1 neLe Thej mes Deekeee ceW eejeW ner efoeeDeeW ceW
mes heleske efoee ceW Thej-Thej 20,000 meeref{eeB nesleer nQ~ es meeref{eeB 1 neLe TBeer Deewj Fleveer ner efJemleej
Jeeueer jnleer nQb, es meye mJeCe& mes efveefce&le nesleer nQ~ osJe-ceveg<e Deewj efleeeieCe Debleceg&ntle& cee$e ceW ner Fve meYeer
meeref{eeW kees heej kej meceJemejCe ceW hengBe peeles nQ~
3. efJeveeme-meceJemejCe ceW eej kees, heeBe JesefoeeB, Fvekes yeere ceW Dee" YetefceeeB Deewj meJe&$e heleske
Devlej Yeeie ceW leerve heer" nesles nQ~ Fme ece mes meceJemejCe ceW meejer jeveeSB jnleer nQ~ Fve meyekee JeCe&ve ece mes
Dee peeJesiee~
4. JeerLeer-heleske meceJemejCe ceW heejcYe mes ueskej heLece heer" (keveer) heele, meeref{eeW keer uecyeeF&
kes yejeyej efJemleej Jeeueer eej JeerefLeeeB nesleer nQb~ eneB JeerLeer' mes peeves kee ceeie& (me[ke) mecePevee eeefnes~ Fve
JeerefLeeeW kes heeMJe& Yeeie ceW mHeefkehee<eeCe mes yeveer ngF& JesefoeeB nesleer nQ~ es yeeGb[^erJeeue kes meceeve nQ~ pees Dee"
YetefceeeB kener peeeWieer, Gve Dee"eW YetefceeeW kes cetue ceW Jeecee keheeeW mes megeese fYele yengle mes leesjCeej nesles nQ
efpeveceW osJe, ceveg<e Deewj efleeeeW kee mebeej yevee jnlee nw~
5. Oetefuemeeue-meyekes yeenj efJeeeue SJeb meceeve ieesue, ceeveg<eesej heJe&le kes Deekeej Jeeuee Oetefuemeeue
veece kee kees neslee nw en hebeJeCeea jlveeW mes efveefce&le neslee nw, Fmeefuees Fmekee Oetefuemeeue veece meeLe&ke nw~ Fme
kees ceW ceeie&, DeeefuekeeSB Deewj heleekeeSB jnleer nbw~ eej ieeshegj ej (cegKe Heeke) nesles nQb en leerveeW ueeskeeW kees
efJeefmcele kejves Jeeuee yengle ner megvoj efoKelee nw~ Fme kees kes eejeW ieeshegj ejeW ceW mes hetJe&ej kee veece efJepee'
nw, oef#eCeej kee Jewpeeble' nw, heefMeceej kees peeble' Deewj Gejej kees Dehejeefpele' kenles nQ~ es eejeW ej
megJeCe& mes yeves jnles nQ, leerve YetefceeeW (KeveeW) mes meefnle, osJe Deewj ceveg<e kes pees[eW mes mebege Deewj leesjCeeW hej
uekeleer ngF& ceefCeceeueeDeeW mes eesYeeeceeve nesles nQ~ heleske ej kes yeenj Deewj ceOe Yeeie ceW, ej kes heeMJe& YeeieeW
ceW cebieueoJe, veJeefveefOe Deewj OetheIe mes ege efJemleerCe& hegleefueeeB nesleer nQ~ Peejer, keuee, ohe&Ce, eecej, OJepee,
hebKee, $e Deewj megheefle ("esvee) es 8 cebieueoJe nQ~ es heleske 108-108 nesles nQ~ keeue, cenekeeue, heeC[g,
ceeCeJeke, ebKe, heodce, vewmehe&, efhebieue Deewj veeveejlve, es veJe efveefOeeeB heleske 108 nesleer nQ~ es efveefOeeeB ece
mes $e+leg kes eesie oJe-ceeuee Deeefo, Yeepeve, Oeeve, DeeegOe, Jeeefo$e, Jem$e, cenue, DeeYejCe Deewj mechetCe& jlveeW
kees osleer nQ~ JeneB Ske-Ske hegleueer kes Thej ieeseer<e&, ceueeevove Deewj keeueeie Deeefo OetheeW kes iebOe mes Jeehle
Ske-Ske OetheIe nesles nQ~
Fve efJepee Deeefo ej kes heleske yeee Yeeie ceW mewke[eW cekejleesjCe Deewj DeYeblej Yeeie ceW mewke[eW jlvecee

162 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

leesjCe nesles nQ~ Fve ejeW kes yeere oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW Ske-Ske veedeeeuee nesleer nw efpemeceW osJeebieveeSB ve=le
kejleer jnleer nQ~ Fme Oetefuemeeue kes eejeW ieeshegj ejeW hej peesefle<keosJe ej j#eke nesles nQ pees efke neLe ceW jlveoC[
kees efuees jnles nQ~ Fve eejeW ojJeepeeW kes yeenj Deewj Devoj Yeeie ceW meeref{eeB yeveer jnleer nQ efpevemes megKehetJe&ke
mebeej efkeee peelee nw~ heleske meceJemejCe kes Oetefuemeeue kees keer TBeeF& Deheves leerLekej kes ejerj mes eewiegveer
nesleer nw~ Fme kees keer TBeeF& mes leesjCeeW keer TBeeF& DeefOeke jnleer nw Deewj Fmemes Yeer DeefOeke efJepee Deeefo ejeW
keer TBeeF& jnleer nw~
6. ewleheemeeo Yetefce-Oetefuemeeue kes DeYeblej Yeeie ceW ewleheemeeo' veeceke Yetefce mekeue#es$e kees Iesjs
ngS yeveer jnleer nw~ FmeceW Ske-Ske efpeveYeJeve kes Devlejeue mes 5-5 heemeeo yeves jnles nQ pees efJeefJeOe hekeej kes
JeveKeC[ Deewj yeeJe[er Deeefo mes jceCeere nesles nQ~ Fve efpeveYeJeve Deewj heemeeoeW keer TBeeF& Deheves leerLekej keer
TBeeF& mes yeejn iegCeer jnleer nw~
7. ve=leeeuee-heLece he=LJeer ceW he=Leked-he=Leked JeerefLeeeW kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW Gece megJeCe& SJeb jlveeW
mes efveefce&le oes-oes veedeeeueeSB nesleer nQ~ heleske veedeeeuee ceW 32 jbieYetefceeeB Deewj heleske jbieYetefce ceW
32 YeJeveJeemeer osefJeeeB ve=le kejleer ngF& veevee DeLe& mes ege efoJe ieerleeW eje leerLekejeW kes efJepee kes ieerle ieeleer nQ
Deewj heg<heeeefue #esheCe kejleer nQ~ heleske veedeeeuee ceW veevee hekeej keer megiebefOele Oethe mes efoiceb[ue kees megJeeefmele
kejves Jeeues oes-oes OetheIe jnles nQ~
8. ceevemlecYe-heLece he=LJeer kes yengceOe Yeeie ceW eejeW JeerefLeeeW kes yeereeW-yeere meceeve ieesue ceevemlecYe
YetefceeeB nesleer nQ~ Gvekes DeYeblej Yeeie ceW eej ieeshegj ejeW mes megvoj kees nesles nQ~ Fvekes Yeer ceOe Yeeie ceW efJeefJeOe
hekeej kes efoJe Je=#eeW mes ege JeveKeC[ nesles nQ~ Fvekes ceOe ceW hetJee&efo efoeeDeeW ceW ece mes meesce, ece, JeCe
Deewj kegyesj Fve ueeskeheeueeW kes jceCeere eer[eveiej nesles nQ~ Gvekes DeYeblej Yeeie ceW eej ieeshegjej mes ege kees
Deewj Fmekes Deeies JeveJeeefhekeeSB nesleer nQ efpeveceW veeruekeceue efKeues jnles nQ~ Gvekes yeere ceW ueeskeheeueeW kes DeheveerDeheveer efoee leLee eej efJeefoeeDeeW ceW Yeer efoJe eer[eveiej nesles nQ~ Gvekes DeYeblej Yeeie ceW Gece efJeeeue ejeW
mes ege kees nesles nQ Deewj efHej Fvekes yeere ceW heer" nesles nQ~ FveceW mes henuee heer" Jew[te&ceefCecee, Gmekes Thej
otmeje heer" megJeCe&cee Deewj Gmekes Thej leermeje heer" yengle JeCe& kes jlveeW mes efveefce&le neslee nw~ es leerve heer" leerve
keveer he nesles nQ~ Fve heer"eW kes Thej ceevemlecYe nesles nQ~ Fve ceevemlecYeeW keer TBeeF& Deheves-Deheves leerLekej
keer TBeeF& mes yeejniegCeer nesleer nw~ heleske ceevemlecYe kee cetueYeeie Jee mes ege Deewj ceOece Yeeie mHeefkeceefCe
mes efveefce&le neslee nw~ Fve ceevemlecYeeW kes GheefjceYeeie Jew[te&ceefCecee jnles nQ~ es ceevemlecYe ieesueekeej nesles nQ~
FveceW ecej, Iebe, efkebkeCeer, jlvenej Deewj OJepeeSB megeesefYele jnleer nQ~ Fvekes efeKej hej heleske efoee ceW Dee"
heeefleneeeX mes ege jceCeere Ske-Ske efpevesvo heefleceeeW nesleer nQ~ otj mes ner ceevemlecYeeW kes osKeves mes ceeve mes ege
efceLeeo=ef ueesie DeefYeceeve mes jefnle nes peeles nQ, Fmeerefuees Fvekee ceevemlecYe' en veece meeLe&ke nw~
meYeer meceJemejCe ceW leerveeW keeseW kes yeenj eej efoeeDeeW ceW mes heleske efoee ceW ece mes hetJee&efo JeerLeer
(ieueer) kes Deeefele JeeefhekeeSB nesleer nQ~ hetJe& efoee kes ceevemlecYe kes hetJee&efo YeeieeW ceW ece mes veboeseje, veboe,
veboJeleer Deewj vebefoIees<ee veeceke eej JeeefhekeeSB nesleer nQ~ oef#eCe ceevemlecYe kes Deeefele hetJee&efo YeeieeW ceW efJepeee,
Jewpeeblee, peevlee Deewj Dehejeefpelee veeceke eej JeeefhekeeSB nesleer nQ~ heefMece ceevemlecYe kes Deeefele hetJee&efo YeeieeW
ceW ece mes Deeeskee, megheyege, kegcegoe Deewj hegC[jerkee es eej JeeefhekeeSB nesleer nQ~ Gej ceevemlecYe kes Deeefele

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 163

hetJee&efo YeeieeW ceW ece mes oeevevoe, cenevevoe, megheefleyege Deewj heYebkeje es eej JeeefhekeeSB nesleer nQ~ es
JeeefhekeeSB meceeleg<keesCe, keceueeefo mes mebege, bkeeslkeerCe&, Jesefokee, eej leesjCe SJeb jlveceeueeDeeW mes jceCeere
nesleer nQ~ meye JeeefhekeeDeeW kes eejeW leeW ceW mes heleske le hej peueeer[e kes ees ie efoJe oJeeW mes heefjhetCe&
ceefCeceeer meeref{eeB nesleer nQ~ Fve JeeefhekeeDeeW ceW YeJeveJeemeer, Jevlej, peesefle<eer Deewj keuheJeemeer osJe leLee ceveg<e
eer[e efkeee kejles nQ~ heleske JeeefhekeeDeeW kes Deeefele, efvece&ue peue mes heefjhetCe& oes-oes kegC[ nesles nQ, efpeveceW osJe,
ceveg<e Deewj efleee Deheves hewjeW keer Oetefue Oeesee kejles nQ~
9. heLece Jesoer-Fme meceJemejCe ceW Gece jlvecee OJepee, leesjCe Deewj IebeDeeW mes ege heLece Jesefokee
nesleer nw~ FmeceW ieeshegj ej, hegeefuekee, 108 cebieueoJe SJeb veJe efveefOeeeB hetJe& kes meceeve ner nesleer nQ~ Fve JesefoeeW
kes cetue Deewj Gheefjce Yeeie kee efJemleej Oetefueeeue kees kes cetueefJemleej kes meceeve neslee nw~
10. Keeeflekee-Fmekes Deeies mJe peue mes heefjhetCe& Deewj Deheves efpevesvoosJe keer TBeeF& kes elegLe&Yeeie
heceeCe Keeeflekee (KeeF&) nesleer nw~ Fme Keeeflekee ceW efKeues nges kegcego, kegJeuee Deew j keceue Deheveer megieefvOe
Hewueeles jnles nQ, FveceW ceefCecee meeref{eeB yeveer jnleer nQ SJeb nbme, meejme Deeefo he#eer meoe eer[e efkeee kejles nQ~
11. efleere Jesoer-en Jesefokee Yeer Deheveer hetJe& Jesoer kes meo=e nw~ Fmekee efJemleej heLece Jesefokee mes
otvee ceevee ieee nw~
12. ueleeYetefce-Fmekes Deeies hegvveeie, veeie, kegypeke, elehe$e Deewj Deeflecege Deeefo mes mebege, eer[e heJe&leeW
mes megeesefYele, Hetues nges keceueeW mes meefnle peue Yejer yeeJeef[eeW mes ceveesnj Ssmeer ueleeYetefce eesYeeeceeve nesleer nw~
13. meeue-Fmekes Deeies otmeje kees nw Fmes ner meeue kenles nQ~ Fmekee meeje JeCe&ve Oetefuemeeue kees kes
meceeve nw~ Devlej Flevee ner nw efke en efJemleej ceW Gmemes otvee jnlee nw, jpeleceeer nw SJeb e#e peeefle kes osJe
Fmekes eejeW ejeW hej Ke[s jnles nQ~
14. GheJeve Yetefce-efleere kees kes Deeies eewLeer GheJeve Yetefce nesleer nw~ FmeceW hetJee&efo efoeeDeeW kes ece
mes DeeeskeJeve, mehleheCe&Jeve, echekeJeve Deewj DeeceJeve, es eej Jeve eesYeeeceeve nesles nQ~ en Yetefce efJeefJeOe
hekeej kes Jeve mecetneW mes ceefC[le, efJeefJeOe veefoeeW kes hegefueve Deewj eer[e heJe&leeW mes leLee Deveske hekeej keer Gece
JeeefhekeeDeeW mes jceCeere nesleer nw~ Fme Yetefce ceW Deeeske, mehleheCe&, echeke Deewj Deece es eej megvoj Je=#e nesles nQ
FvnW ewleJe=#e kenles nQ~ Fvekeer TBeeF& Deheves leerLekej keer TBeeF& mes yeejniegCeer jnleer nw~ Ske-Ske ewleJe=#e
kes Deeefele Dee" heeefleneeeX mes mebege eej-eej ceefCecee efpeveheefleceeBB nesleer nQ~ Fme GheJeve Yetefce keer yeeJeef[eeW
kes peue ceW efvejer#eCe kejves hej heleske peve Deheves Deleerle-Deveeiele meele YeJeeW kees osKe uesles nQ~
Ske-Ske ewleJe=#e kes Deeefele leerve keeseW mes Jesefle Je leerve keefveeeW kes Thej eej-eej ceevemlecYe
nesles nQ~ Fve ceevemlecYeeW kes eejeW lejHe Yeer keceue Deeefo HetueeW mes ege mJe peue mes Yeefjle JeeefheeeB nesleer nQ~
JeneB keneR hej jceCeere YeJeve, keneR eer[veeeuee Deewj keneR ve=le kejleer ngF& osJeebieveeDeeW mes ege veedeeeueeSB
nesleer nQ~ es jceCeere YeJeve hebefeece mes Fme Yetefce ceW eesYeeeceeve nesles nQ~ es YeJeve Yeer keF& KeveeW mes efveefce&le Deheves
leerLekej keer TBeeF& mes yeejniegCes TBes nesles nQ~ Deheveer heLece Yetefce keer Dehes#ee Fme GheJeve Yetefce kee efJemleej otvee
neslee nw~
15. ve=leeeuee-meye JeveeW kes Deeefele meye JeerefLeeeW (ieefueeeW) kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW oes-oes
veedeeeueeSB nesleer nQ~ FveceW mes Deeefo keer Dee" veedeeeueeDeeW ceW YeJeveJeeefmeveer osJeebieveeSB Deewj Fmemes Deeies keer

164 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

Dee" veedeeeueeDeeW ceW keuheJeeefmeveer osJeebieveeSB ve=le efkeee kejleer nQ~ Fve veedeeeueeDeeW kee megvoj JeCe&ve hetJe&
kes meceeve nw~
16. le=leere Jesoer-en leermejer Jesefokee Deheveer otmejer Jesefokee kes meceeve nw, Devlej Flevee ner nw efke eneB
kes eejebs ejeW kes j#eke e#esvo jnles nQ~
17. OJepeeYetefce-Jesefokee kes Deeies Fme hebece OJepeeYetefce ceW efoJe OJepeeSB nesleer nQ efpeveceW efmebn, iepe,
Je=<eYe, ie[, ceetj, evo, mete&, nbme, heodce Deewj ee es oe hekeej kes efevn yeves jnles nQ~ eejeW efoeeDeeW ceW
mes heleske efoee ceW Fve oe hekeej keer OJepeeDeeW ceW mes heleske 108 jnleer nQ Deewj FveceW mes Yeer heleske OJepee
Deheveer 108 #egoOJepeeDeeW mes mebege jnleer nQ~ Fme hekeej Fme OJepeeYetefce ceW ceneOJepee 1010844320
Je #egoOJepeeSB 101081084466560 mecemle OJepeeSB 4320466560470880 nesleer nQ~ es
mecemle OJepeeSB jlveeW mes Keefele megJeCe&cee mlecYeeW ceW ueieer jnleer nQ~ Fve OJepemlecYeeW keer TBeeF& Deheves leerLekej
keer TBeeF& mes yeejniegCeer jnleer nw~
18. meeue-Fme OJepeYetefce kes Deeies eeBoer kes meceeve JeCe&Jeeuee leermeje kees Deheves Oetefuemeeue kees kes ner
meo=e nw~ Fme kees kee efJemleej efleere kees keer Dehes#ee otvee nw Deewj Fmekes ejj#eke YeJeveJeemeer osJe jnles nQ~
19. keuheYetefce-Fme "er Yetefce kee veece keuheYetefce nw, en oe hekeej kes keuheJe=#eeW mes heefjhetCe& nw~
heeveebie, legeeie, Yet<eCeebie, Jem$eebie, Yeespeveebie, Deeueeebie, oerheebie, Yeepeveebie, ceeueebie Deewj lespeebie, es oehekeej kes
keuheJe=#e nQ~ Fme Yetefce ceW keneR hej keceue, Glheue mes megiebefOele yeeJeef[eeB nQ, keneR hej jceCeere heemeeo, keneR hej
eer[veeeueeSB Deewj keneR hej efpevesvoosJe kes efJepeeeefj$e kes ieerleeW mes ege hes#eCeeeueeSB nesleer nQ~ es meye YeJeve
yengle YetefceeeW (KeveeW) mes megeesefYele, jlveeW mes efveefce&le hebefeece mes eesYeeeceeve nesles nQ~ Fme keuheYetefce kes Yeerlej
hetJee&efo efoeeDeeW ceW veces, ceboej, mebleeveke Deewj heeefjpeele es eej-eej ceneve efmeeLe& Je=#e nesles nQ~ es Je=#e leerve
keeseW mes ege Deewj leerve cesKeueeDeeW kes Thej efmLele nesles nQ~ FveceW mes heleske Je=#e kes cetueYeeie ceW efJeefe$e heer"eW
mes ege, jlvecee eej-eej efmeeW keer heefleceeSB nesleer nQ~ es Jebovee kejves cee$e mes legjble mebmeej kes Yee kees ve kej osleer
nQ~ Ske-Ske efmeeLe& Je=#e kes Deeefele, leerve keeseW mes Jesefle, heer"$ee kes Thej eej-eej ceevemlecYe nesles nQ~
keuheYetefce ceW efmLele efmeeLe& Je=#e, eer[veeeueeSB Deewj heemeeo efpevesvo keer TBeeF& mes yeejniegCes TBes nesles nQ~
20. veedeeeuee-Fme keuheYetefce kes heeMJe&YeeieeW ceW heleske JeerLeer (ieueer) kes Deeefele, efoJe jlveeW mes
efveefce&le Deewj Deheves ewleJe=#eeW kes meo=e TBeeF& Jeeueer eej-eej veedeeeueeSB nesleer nQ~ meye veedeeeueeSB heebe
YetefceeeW (KeveeW) mes efJeYetef<ele, yeeerme jbieYetefceeeW mes meefnle Deewj ve=le kejleer ngF& peesefle<eer osJeebieveeDeeW mes jceCeere
nesleer nQ~
21. Jesoer-Fme veedeeeuee kes Deeies heLece Jesoer kes meo=e ner eewLeer Jesoer nesleer nw~ eneB YeJeveJeemeer
osJe ejeW keer j#ee kejles nQ~
22. YeJeveYetefce-Fme Jesoer kes Deeies YeJeveYetefce veece mes meeleJeeR Yetefce nesleer nw~ FmeceW jlveeW mes Keefele,
Henjeleer ngF& OJepee-heleekeeDeeW mes meefnle Deewj Gece leesjCe ege GVele ejeW Jeeues YeJeve nesles nQ~ Jes Ske-Ske
YeJeve megjegieueeW kes ieerle, ve=le SJeb yeepes kes eyoeW mes leLee efpeveeefYe<eskeeW mes eesYeeeceeve nesles nQ~ eneB hej Yeer
GheJeve, Jeeefhekee Deeefo keer megvoj eesYee hetJe& kes meceeve jnleer nw~
23. mlethe-Fme YeJeveYetefce kes heeMJe&YeeieeW ceW heleske JeerLeer kes ceOe efpeve Deewj efmeeW keer Deveghece

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 165

heefleceeDeeW mes Jeehle veew-veew mlethe nesles nQ~ Fve mletheeW keer leeW hej $e efHejles jnles nQ, OJepeeSB Henjeleer jnleer nQ,
es efoJejlveeW mes efveefce&le jnles nQ Deewj Dee" cebieue oJeeW mes meefnle nesles nQ~ Ske-Ske mlethe kes yeere ceW cekej kes
Deekeej kes meew leesjCe nesles nQ~ Fve mletheeW keer TBeeF& Deheves ewleJe=#eeW keer TBeeF& kes meceeve nesleer nw~ YeJepeerJe
Fve mletheeW kee DeefYe<eske, hetpeve Deewj heoef#eCee efkeee kejles nQ~
24. meeue-mletheeW kes Deeies Deekeee mHeefke kes meo=e Deewj cejkele ceefCecee eej ieeshegjejeW mes
jceCeere eewLee kees neslee nw~ eneB kes ejeW hej keuheJeemeer osJe Gece jlvecee oC[eW kees neLe ceW ueskej Ke[s
jnles nQ~ es efpevesvo YeieJeeved kes ejCeeW keer hejce Yeefe mes ejheeue kee keee& kejles nQ~
25. eerceC[he Yetefce-Fme Dee"JeeR Yetefce kee veece eerceC[he' nw~ en Deveghece GecejlveeW kes KecYeeW
hej efmLele Deewj cegeepeeueeefo mes eesYeeeceeve jnleer nw~ FmeceW efvece&ue mHeefkeceefCe mes efveefce&le meesuen oerJeeueeW kes
yeere ceW yeejn kees"s nesles nQ~ Fve kees"eW keer TBeeF& Deheves efpevesvo keer TBeeF& mes yeejniegCeer nesleer nw~
26. ieCeefJeveeme-Fve yeejn kees"eW kes Yeerlej hetJee&efo heoef#eCee ece mes he=Leked-he=Leked $e+ef<e Deeefo
yeejnieCe yew"les nQ~ Gvekee ece en nw - heLece kees"s ceW mebhetCe& $e+efeeW kes Oeejke ieCeOejosJe Deewj meJe&efoiebyej
cegefveieCe yew"les nQ~ mHeefkeceefCe keer oerJeeue mes JeJeefnle otmejs kees"s ceW keuheJeeefmeveer osefJeeeB, leermejs kees"s ceW
Deefleee vece Deeefe&keeSB leLee eeefJekeeSB yew"leer nQ~ elegLe& kees"s ceW peesefleJee&meer osefJeeeB, heebeJeW ceW Jeblej osefJeeeB,
"s ceW YeJeveJeemeer osefJeeeB, meeleJeW ceW YeJeveJeemeer osJe, Dee"JeW ceW JeblejosJe, veewJeW ceW mete&, evo Deeefo
peseefle<eerosJe, oeJeW ceW keuheJeemeerosJeer, ieejnJeW ceW eeJeleea, ceC[ueerke jepee SJeb Deve ceveg<e leLee yeejnJeW ceW
hejmhej JewjYeeJe kees es[kej efmebn, JeeIe, vekegue, nefjCe Deeefo efleeeieCe yew"les nQ~
27. Jesoer-Fmekes Deveblej efvece&ue mHeefke hee<eeCe mes yeveer ngF& heeBeJeeR Jesefokee nesleer nw efpemekee meJe&
JeCe&ve heLece Jesoer kes meo=e ner nw~
28. heLece heer"-Fme heeBeJeer Jesoer kes Deeies Jew[te&ceefCe mes efveefce&le heLece heer" nesleer nw~ Fve heer"eW keer
TBeeF& Yeer Deheves ceevemlecYe keer heer" kes meo=e nw~ Fme heLeceheer" kes Thej yeejn kees"eW ceW mes heleske kees"s kes
heJese ejeW ceW Deewj mecemle (eej) JeerefLeeeW kes mevcegKe meesuen-meesuen meeref{eeB nesleer nQb~ et[er kes meo=e ieesue
veevee hekeej kes hetpee oJe Deewj cebieue oJeeW mes meefnle Fme heer" hej eejeW efoeeDeeW ceW Deheves efej hej Oece&ee
kees jKes nges e#eWo efmLele jnles nQ~ Jes ieCeOej osJe Deeefo yeejnieCe Fme heer" (keveer) hej e{kej Deewj
heoef#eCee oskej efpevesvoosJe kes meccegKe ngS eLeeeesie Jebovee, hetpee, Yeefkele Deeefo kejles nQ~ mewke[eW mlegefleeeW eje
iegCekeerle&ve kejkes DemebKeele iegCeesCeerhe mes Deheves keceeX keer efvepe&je kejles ngS hemeVeefee neskej Deheves-Deheves
kees"ebs ceW heJese kejles nQ~
29. efleere heer"-heLece heer" (keveer) kes Thej otmeje heer" neslee nw~ en heer" Yeer veevee jlveeW mes
Keefele Yetefceege neslee nw~ Fme megJeCe&cee heer" hej e{ves kes efueS eejeW efoeeDeeW ceW heeBe JeCe& kes jlveeW mes
efveefce&le meeref{eeB nesleer nQ~ Fme heer" kes Thej ceefCecee mlecYeeW hej uekeleer ngF& OJepeeSB nesleer nQ, efpeveceW efmebn,
yewue, keceue, ee, ceeuee, ie[, Jem$e Deewj neLeer Ssmes Dee" hekeej kes efevn yeves jnles nQ~ Fmeer heer" hej
OetheIe, cebieueoJe, hetpeveoJe Deewj veJeefveefOeeeB jnleer nQ efpevekee JeCe&ve kejves kes efuees keesF& Yeer meceLe& veneR nw~
30. le=leere heer"-efleere heer" kes Thej efJeefJeOe hekeej kes jlveeW mes Keefele leermeje heer" (keveer)
neslee nw~ mete&ceC[ue kes meceeve ieesue Fme heer" kes eejeW Deesj jlvecee Deewj megKekej mhee&Jeeueer Dee"-Dee"

166 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

meeref{eeB nesleer nQ~

31. iebOekeger-Fme le=leere heer" kes Thej Ske iebOekeger nesleer nw~ en eecej, efkebkeCeer, Jevoveceeuee
Deewj nej Deeefo mes jceCeere, ieeseerj, ceuee, ebove, keeueeie Deeefo OetheeW kes iebOe mes Jeehle, hepJeefuele jlveeW kes
oerhekeeW mes meefnle leLee Henjeleer ngF& efJeefe$e OJepe hebefeeeW mes mebege nesleer nw~ $e+<eYeosJe kes mecee iebOekeger keer
TBeeF& 900 Oeveg<e Leer~ Deeies Ieles-Ieles JeerjveeLe kes mecee 75 Oeveg<e heceeCe jn ieF& Leer~ iebOekeger kes ceOe
ceW heeoheer" meefnle, Gece mHeefke ceefCe mes efveefce&le, IebeDeeW kes mecetneefo mes jceCeere efmebnemeve neslee nw~ jlveeW mes
Keefele Gme efmebnemeve keer TBeeF& leerLekej keer TBeeF& kes ner eesie ngDee kejleer nw~
Fme hekeej eneB 31 DeefOekeejeW eje meceJemejCe kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ ueeske Deewj Deueeske kees
hekeeefele kejves kes efuees mete& kes meceeve YeieJeeved DenleosJe Gme efmebnemeve kes Thej Deekeeeceeie& ceW eej Debiegue
kes Devlejeue mes efmLele jnles nQ~
Deeflemeb#eshe ceW hegve: Fme meceJemejCe kees yeleeles nQmeceJemejCe ceW Dee" Yetefce Deewj leerve keveer1. henueer- ewleheemeeo Yetefce' nw, FmeceW Ske-Ske efpevecebefoj kes Deblejeue ceW heeBe-heeBe heemeeo nQ~
2. otmejer-Keeeflekee Yetefce nw, Fmekes mJe peue ceW nbme Deeefo keuejJe kej jns nQ Deewj keceue Deeefo
heg<he efKeues nges nQ~
3. leermejer-ueleeYetefce nw, FmeceW neW $e+legDeeW kes heg<he efKeues nges nQ~
4. eewLeer-GheJeveYetefce nw, FmeceW hetJe& Deeefo efoee ceW ece mes Deeeske, mehleo, ebheke Deewj Deece
kes Jeve nQ~ heleske Jeve ceW Ske-Ske ewleJe=#e nQ efpeveceW 4-4 efpeveheefleceeSB efJejepeceeve nQ~
5. heeBeJeer-OJepeeYetefce nw, FmeceW efmebn, iepe, Je=<eYe, ie[, ceetj, evo, mete&, nbme, heodce Deewj ee
Fve oeefevneW mes meefnle ceneOJepeeSB Deewj Gvekes Deeefele ueIeg OJepeeSB meye efceueekej 4,70,880 nQb~
6. "er-keuheYetefce nw, FmeceW Yet<eCeebie Deeefo oe hekeej kes keuheJe=#e nQ~ eejeW efoee ceW ece mes veces,
ceboej, mebleeveke Deewj heeefjpeele Ssmes Ske-Ske efmeeLe&Je=#e nQ~ FveceW eej-eej efmeheefleceeSB efJejepeceeve nQ~
7. meeleJeeR-YeJeveYetefce ceW YeJeve yeves nges nQ~ Fme Yetefce kes heeMJe& YeeieeW ceW Denle Deewj efme heefleceeDeeW
mes meefnle veew-veew mlethe nQ~
8. Dee"JeeR-eerceC[heYetefce nw, FmeceW 16 oerJeeueeW kes yeere ceW 12 kees"s nQ efpeveceW 1-ieCeOejeefo cegefve
2-keuheJeeefmeveer osJeer 3-Deeefe&kee Deewj eeefJekee 4-peesefle<eer osJeer 5-Jeblej osJeer 6-YeJeveJeeefmeveer osJeer 7YeJeveJeemeer osJe 8-Jeblej osJe 9-peesefle<e osJe 10-keuheJeemeer osJe 11-eeJeleea Deeefo ceveg<e Deewj 12efmebneefo efleee, Ssmes yeejnieCe kes DemebKeeleeW YeJepeerJe yew"kej Oeceexheose megveles nQ~ JeneB hej jesie, eeske,
pevce, cejCe, GheoJe Deeefo yeeOeeSB veneR nQ~
hegve: heLece keveer hej Dee" ceneOJepeeSB, Dee" cebieueoJe Deeefo nQ~ le=leere keveer hej iebOekeger ceW
efmebnemeve hej ueeue keceue keer keefCe&kee hej YeieJeeve ceneJeerj eej Debiegue DeOej efJejepeceeve nQ~ Fvekee cegKe Ske
lejHe nesles nges Yeer eejeW lejHe efoKeves mes es elegce&gKe yeee kenueeles nQb~ YeieJeeve kes heeme Deeeske Je=#e, leerve $e,
efmebnemeve, Yeeceb[ue, eeQme" ebJej, megjheg<heJe=ef, ogboefYe yeepes Deewj neLe pees[s meYeemeo es Dee" ceneheeeflenee&
nesles nQ~ JeneR hej YeieJeeve ceneJeerj kes efpeveeemeve osJe ceelebiee#e Deewj eemeveosJeer efmeeefeveer e#eer efJeeceeve nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 167

eeQleerme Deefleee-leerLekej kes pevce mes ueskej Devle leke 34 Deefleee nesles nQ, efpevekee JeCe&ve efvecve
hekeej nwpevce kes 10 Deefleee, Ieeeflekece& #ee mes 11 Deefleee Deewj osJeeW kes eje efkees iees 13 Deefleee, Ssmes
kegue efceueekej 34 Deefleee1 nesles nQ~
hemeervee kee ve nesvee, ejerj ceW ceue-cet$e kee ve nesvee, otOe kes meceeve meHeso efOej kee nesvee,
JeeJe=<eYeveejeemebnveve, meceelegjemebmLeeve, Delevle megvoj ejerj, veJeebheke keer Gece iebOe kes meceeve megieefvOele
ejerj, 1008 Gece ue#eCeeW kee nesvee, Deveble yeue-Jeere&, efnle-efcele SJeb ceOegj Yee<eCe, he leske leerLekej kes
pevcekeeue mes ner es mJeeYeeefJeke oe Deefleee nesles nQ~
Deheves heeme mes eejeW efoeeDeeW ceW 100 eespeve leke megefYe#elee, Deekeee ceW ieceve, efnbmee kee DeYeeJe, Yeespeve
kee DeYeeJe, Ghemeie& kee DeYeeJe, meyekeer Deesj cegKe kejkes efmLele nesvee, eee kee ve nesvee, heuekeeW kee ve
Pehekevee, meJe& efJeeeDeeW keer F&MJejlee, veKe Deewj keseeW kee ve ye{vee, De"ejn ceneYee<ee, meele meew #ego Yee<ee leLee
Deewj Yeer pees meb%eer peerJeeW keer mecemle De#ej-Deve#ejelceke Yee<eeSB nQ GveceW leeueg, oeBle, Dees Deewj keC" kes
Jeeheej mes jefnle neskej Ske meeLe YeJepeveeW kees efoJe Gheose osvee~ YeieJeeve efpevesvoo sJe keer mJeYeeJele:
DemKeefuele Deewj Deveghece efoJeOJeefve leerveeW mebOee keeueeW ceW veJe cegntleeX leke efvekeueleer nw Deewj Ske eespeveheele
peeleer nw~ Fmemes Deefleefje ieCeOej osJe, Fvo DeLeJee eeJeleea cegKeeeslee kes heMveeveghe DeLe& kes efveheCeeLe& Jen
efoJeOJeefve es<e meceeeW ceW Yeer efvekeueleer nw~ en efoJeOJeefve YeJepeerJeeW kees n oJe, veJe heoeLe&, heeBe
Deefmlekeee Deewj meele leJeeW kee veevee hekeej kes nslegDeeW eje efveheCe kejleer nw~ Fme hekeej Ieeefleee keceeX kes
#ee mes GlheVe nges es ceneved DeeMee&peveke ieejn Deefleee leerLekej kees kesJeue%eeve kes nesves hej heie nesles nQ~
leerLekej kes ceenelce mes mebKeele eespeveeW leke Jeve Demecee ceW ner hees, Hetue Deewj HeueeW keer mece=ef mes
ege nes peelee nw~ kebke Deewj jsleer kees otj kejleer ngF& megKeoeeke Jeeeg eueves ueieleer nw~ peerJe hetJe& Jewj kees
es[kej cew$eerYeeJe mes jnves ueieles nQ~ Gleveer Yetefce ohe&Ce leue kes meo=e mJe Deewj jlvecee nes peeleer nw~ meewOece&
Fvo keer Dee%ee mes cesIekegceej osJe megiebefOele peue keer Je<ee& kejlee nw~ osJe efJeefeee mes HeueeW kes Yeej mes veceerYetle
eeefue Deewj peew Deeefo Kesle kees jeles nQ~ meye peerJeeW kees efvele Deevebo GlheVe neslee nw~ Jeeegkegceej osJe efJeefeee mes
eerleue heJeve eueelee nw~ kegSB Deewj leeueeye Deeefo efvece&ue peue mes hetCe& nes peeles nQ~ Deekeee OegDeeB Deewj Gukeeheele
Deeefo mes jefnle neskej efvece&ue nes peelee nw~ mebhetCe& peerJeeW kees jesieeefo keer yeeOeeSB veneR nesleer nQ~ e#esvoeW kes cemlekeeW
hej efmLele Deewj efkejCeeW mes GppJeue Ssmes efoJe Oece&eeeW kees osKekej peveeW kees DeeMee& neslee nw~ leerLekej keer
(efJeefoeeDeeW meefnle) eejeW efoeeDeeW ceW hheve megJeCe& keceue, Ske heeoheer" Deewj efoJe SJeb efJeefJeOe hekeej kes
hetpeveoJe nesles nQ~ Fme hekeej es eeQleerme Deefleee kens iees nQ~
Dee" ceneheeeflenee&-$e+<eYe Deeefo leerLekejeW kees efpeve Je=#eeW kes veeres kesJeue%eeve GlheVe ngDee nw Jes ner
Deeeske Je=#e kenueeles nQ~ es efpevesvoosJe kes ejerj keer TBeeF& mes yeejn iegCes DeefOeke TBes nesles nQ~ es Fleves megvoj
nesles nQ efke Fvekees osKekej Fvo kee efee Yeer Deheves vevove JeveeW ceW veneR jcelee nw~ leerLekej kes cemleke kes Thej
efyevee mhee& efkees ner eboceC[ue kes meo=e, cegee kes mecetn mes ege leerve $e eesefYele nesles nQ~ efvece&ue mHeefke
1. en ieCevee efleueeseheCCeefe kes DeeOeej mes nw~ Deve iebLeeW ceW pevce kes 10, kesJeue%eeve kes 10 Deewj osJeke=le 14, Ssmes
34 DeefleMee efieveees nQ~

168 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

hee<eeCe mes efveefce&le Deewj Glke= jlveeW mes Keefele efmebnemeve neslee nw~ iee{ Yeefe ceW Deemee, neLeeW kees pees[s nges,
efJekeefmele cegKe keceue mes mebege, yeejn ieCe kes cegefveieCe Deeefo YeJepeerJe YeieJeeve kees Iesjkej efmLele jnles nQ~
ceesn mes jefnle neskej efpeveheYeg kes ejCe ceW DeeJees, DeeJees, Ssmee kenles nges ner ceeveeW osJeeW kee ogbogYeer yeepee yepelee
jnlee nw~ YeieJeeved kes ejCeeW kes cetue ceW osJeeW kes eje keer ieF& heg<heJe=ef nesleer jnleer nw~ kejes[eW mete& kes meceeve
osoerheceeve heYeeceC[ue Deheves oe&vecee$e mes ner mechetCe& ueesieeW kees meele YeJeeW kees efoKeuee oslee nw~ kegboheg<he kes
meceeve MJesle eeQme" ebJej osJeeW kes eje {gjees peeles nQ~ es Dee" ceneheeeflenee& kenueeles nQ~
Fve eeQleerme Deefleee Deewj Dee" ceneheeeflenee& mes mebege cees#eceeie& kes veslee Deewj leerveeW ueeskeeW kes mJeeceer
Ssmes DenleosJe keer ceQ Jebovee kejlee ntB~
meceJemejCe ceW efkeleves peerJe jnles nQ ?-heleske meceJemejCe ceW heue kes DemebKeeleJeW Yeeie
heceeCe DeLee&led DemebKeele peerJe efpevesvoosJe keer Jebovee ceW heJe=e ngS efmLele jnles nQ~ kees"eW kes #es$e mes eeefhe
peerJeeW kee #es$eHeue DemebKeele iegCee nw, efHej Yeer Jes meye YeJepeerJe efpeveosJe kes ceenelce mes Ske otmejs mes
Demhe= jnles nQ~ JeneB hej yeeueke mes ueskej Je= leke meYeer ueesie heJese kejves ceW DeLeJee efvekeueves ceW
Debleceg&ntle& keeue (48 efceve) kes Yeerlej mebKeele eespeve eues peeles nQ~ Fve kees"eW ceW efceLeeo=ef, DeYeJe
Deewj Demeb%eer peerJe keoeefhe veneR nesles, leLee DeveOeJemeee, mebosn Deewj efJehejerlelee mes ege peerJe Yeer veneR nesles
nQ~ Fmemes Deefleefje JeneB hej efpeve YeieJeeve kes ceenelce mes Deelebke, jesie, cejCe, Glheefe, Jewj, keece yeeOee
leLee YetKe Deewj heeme keer yeeOeeSB Yeer veneR nesleer nQ~
e#e-eef#eCeer-ieesJeove, cenee#e, ef$ecegKe, e#esMJej, legcyeg, kegmegce, Jejveefvo, efJepee, Deefpele,
yeesMJej, kegceej, <eCcegKe, heeleeue, efkeVej, efkebheg<e, ie[, iebOeJe&, censvo, kegyesj, JeCe, efJeeglheYe, meJee&Cn,
OejCesvo Deewj ceelebie eewyeerme leerLekejeW kes es eewyeerme e#e nQ~ Deheves-Deheves leerLekej kes es e#e Deheves-Deheves
efpeveWoosJe kes heeme ceW efmLele jnles nQ~ FvnW efpeveeemeve osJe kenles nQ~
eesMJejer, jesefnCeer, he%eefhle, Jeee=bKeuee, heg<eoee, ceveesJesiee, keeueer, pJeeueeceeefueveer, cenekeeueer, ceeveJeer,
ieewjer, ieebOeejer, Jewjeser, Devevleceleer, ceevemeer, ceneceevemeer, peee, efJepeee, Dehejeefp elee, yengefheCeer, eecegC[er,
ket<ceeC[er, heodceeJeleer Deewj efmeeefeveer eewyeerme leerLekejeW kes ece mes es eewyeerme eef#eCeer nQ~ Deheves-Deheves leerLekej
kes meceerhe ceW Ske-Ske eef#eCeer jne kejleer nQ~ FvnW efpeveeemeveosJeer kenles nQ~
efoJeOJeefve kee ceenelce-pewmes evocee mes Dece=le Pejlee nw Gmeer hekeej efKejleer ngF& efpeve YeieJeeved keer
JeeCeer kees Deheves kee&Je kes yeejs ceW megvekej Jes yeejn ieCeeW kes efYeVe-efYeVe peerJe efvele ner DevevleiegCeesCeerhe mes
efJeeg heefjCeeceeW kees OeejCe kejles nges Deheves DemebKeele-iegCeesCeerhe keceeX kees ve kej osles nQ~ JeneB hej jnles
nges Jes YeJe peerJe efpevesvoosJe kes ejCekeceueeW ceW hejce DeemLeeJeeve nesles nges hejce Yeefe ceW Deemee neskej
Deleerle, Jele&ceeve Deewj YeeJeerkeeue kees Yeer veneR peeveles nQ DeLee&led yengle mee keeue Jeleerle kej osles nQ~ Fme hekeej mes
leerLekej kees peye Deenle heo veeceke hejcemLeeve heehle neslee nw leye meceJemejCe keer efJeYetefle Deeefo cene Deefleee
heie nesles nbw~
Deenle hejcemLeeve ceW en meceJemejCe Deeefo efJeYetefle lees yeefnjbie JewYeJe nw~ Fmekes meeLe eej Ieeefleee keceeX
kes veee nesves mes eej Deveble iegCe heie nes peeles nQ~ %eeveeJejCe kece& kes DeYeeJe mes Devevle%eeve, oe&veeJejCe kes
veee mes Devevleoe&ve, ceesnveere kes veee mes DevevlemegKe Deewj Devlejee kes #ee mes DevevleJeere& heie nes peeles nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 169

es eej iegCe ner Devevleelege kens peeles nQ~

YeieJeeved keer meYee ceW eoeebie egle kes %eelee, ceve:hee&e%eeveheele eej %eeve kes Oeejer Deewj eeQme" $e+efeeW
mes meceefvJele ieCeOej osJe jnles nQ pees YeieJeeved keer efoJeOJeefve kees eJeCe kej peve-peve ceW Gmekee efJemleej kejles
nQ~ ieCeOej kes DeYeeJe ceW leerLekej keer efoJeosevee veneR nesleer nw Ssmee efveece nw~ YeieJeeve keer yeejn meYee ceW cegefve,
Deeefe&kee, eeJeke, eeefJekee, en elegefJe&Oe mebIe jnlee nw~ DemebKeeleeW osJe-osefJeeeB jnles nQ Deewj mebKeeleeW efleee
jnles nQ~ es meYeer YeieJeeved kes efoJe Gheose kees megvekej mecekelJe kees Deewj Deheves eesie eleeW kees enCe kej
Deheveer Deelcee kees cees#eceeieea yevee uesles nQ~
efkehegueeeue heke&le hej heLece efokeOkeefve efKejer-Yeiekeeve cenekeerj kee mecekemejCe yeve ieee Lee
efkevleg Yeiekeeve keer efokeOkeefve venerb efKejer Leer~ peye heYeg kee eerefkenej neslee Lee, leye mecekemejCe efkeIeefle nes peelee
Lee Skeb heYeg kee eerefkenej DeekeeMe cesb DeOej neslee Lee~ oskeieCe Yeiekeeve kes eerejCe keceueesb kes veeres-veeres
mkeCe&ceeer megiebefOele efoke keceueesb keer jevee kejles jnles Les hegve peneB Yeiekeeve keles, DeOe&efveefce<e cee$e cesb kegyesj
DeekeeMe cesb DeOej ner mecekemejCe yevee oslee Lee~
nefjkebMe hegjeCe cesb Deeee nw efke deeme" efove leke ceewve mes efkenej kejles nges heYeg jepeie=n cesb hengBes<ed<eef<efokemeeved Yetees, ceewvesve efkenjved efkeYeg~
Deepeieece peielKeeleb, efpevees jepeie=nb hegjced~~61~~
Deejesn efieefjb le$e, efkehegueb efkehegueefeeb~
heyeesOeeLe&b me ueeskeeveeb, Yeevegceevegoeb eLee~~62~~
Fveefie>keeegYetleeKee, keewef[veeKeeMe heefC[lee~
Fvveesoveeeeelee, mecekemLeevecen&le~~68~~
heleskeb meefnlee meke&,s efMe<eeCeeb hebeefYe Melew~
leeecyejeefomebyebOee, mebeceb heeflehesefojs~~69~~
meglee eskejepeme, kegceejer ebovee leoe~
Oeewlewkeecyejmebkeerlee, peeleeee&Ceeb hegjmejer~~70~~
esefCekeesefhe e mebheehle, mesveee elegjbieee~
efmebnemeveesheefke<b leb, heCeveece efpevesMkejced~~71~~
hele#eerke=leefkeMkeeLe, ke=leoes<e$ee#eeced~
efpevesbb ieewleceeshe=led, leerLee&Le&b heeheveeMeveced~~89~~
me efokeOkeefvevee efkeMkemebMeesefovee efpeve~
ogvogefYeOkeefveOeerjsCe, eespeveevlejeeefevee~~90~~
eekeCemeeefmeles he#es, ve#e$esefYeefpeefle heYeg~
heefleheodeefvn hetkee&Cns, MeemeveeLe&cegoenjled~~91~~1
leovevlej deeme" efove leke ceewve mes efkenej kejles nge eerkeOe&ceeve efpevesv peielheefme jepeie=n veiej
Deees~ keneB efpeme hekeej mete& Goeeeue hej Dee{ neslee nw Gmeer hekeej kes ueesieesb kees heefleye kejves kes efuees
1. nefjJebMehegjeCe, meie& 2~

170 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

efkehegue ue#ceer kes Oeejke efkehegueeeue heke&le hej Dee{ nges~~61-62~~

FvYetefle, Deefie>Yetefle, keeegYetefle leLee keewefC[ve Deeefo heefC[le Fv keer hesjCee mes eerDenle oske kes
mecekemejCe cesb Deees~ kes meYeer hebef[le Deheves heeBe-heeBe meew efMe<eesb mes meefnle Les, Fve meYeer ves keeeefo kee leeie
kej mebece OeejCe kej efueee~ Gmeer mecee jepee eske keer heg$eer kegceejer evovee Ske mke kee OeejCe kej
Deeefe&keeDeesb cesb hecegKe ieefCeveer nes ieeerb~ jepee esefCeke Yeer Deheveer elegjbefieCeer mesvee kes meeLe mecekemejCe cesb hengBes
Deewj keneB hej efmebnemeve hej efkejepeceeve eerke&ceeve Yeiekeeve kees vecemkeej efkeee~~68-71~~
leerveesb ueeskeesb kes mecemle heoeLeeX kees hele#e peeveves keeues Skeb jeie-s<e Deewj ceesn kees #ee kejves keeues,
heeheveeMeke eer efpevesvoske mes eer ieewlece ieCeOej ves leerLe& keer heke=eflle kejves kes efuees eMve efkeee~
Deveblej eercenekeerj mkeeceer ves eekeCe ceeme kes ke=<Ce he#e keer heefleheoe kes heelekeeue kes mecee DeefYeefpeled
ve#e$e cesb mecemle mebMeeesb kees soves keeues, ogvogefYe kes Meyo kes meceeve iebYeerj leLee Ske eespeve leke Hewueves keeueer
efokeOkeefve kes eje Meemeve keer hejbheje eueeves kes efuees GheosMe efoee~~80-81~~
Deve$e ievLeesb cesb Deeee nw efkepeye Fbjepe ves osKee efke Yeiekeeve kees keskeue%eeve neskej 65 efove keleerle nes iees, efH ej Yeer heYeg keer
efokeOkeefve venerb efKej jner nw keee keejCe nw ? efebleve kej en heeee efke ieCeOej kee DeYeeke nesves mes ner efokeOkeefve
venerb efKejer nw~ leye meewOeceX ves FvYetefle yeeceCe kees Fme eesie peevekej Gme DeefYeceeveer kees uesves kes efuees egefe
mes ke= kee he yeveeee Deewj keneB ieewleceMeeuee cesb hengBes~ keneB kes hecegKe ieg FbYetefle mes yeesuescesjs ieg Fme mecee Oeeve cesb ueerve nesves mes ceewve nwb Dele cewb Deehekes heeme Ske Mueeske kee DeLe&
mecePeves Deeee ntB~
ieewlece iees$eere FvYetefle yeeeCe ves efJeee mes ieefke& neskej heteeefo cewb Fmekee DeLe& yelee otBiee lees legce keee oesies?
leye ke= ves kene efke eefo Deehe Fmekee DeLe& kej obsies, lees cewb meye ueesieesb kes meeceves Deehekee efMe<e nes
peeTBiee Deewj eefo Deehe DeLe& ve yelee mekes lees Fve meye efkeeeefLe&eeW Deewj Deheves oesveesb YeeFeesb kes meeLe Deehe cesjs ieg
kes efMe<e yeve peevee~
ceneDeefYeceeveer FbYetefle ves en Mele& cebpetj kej ueer, keeesbefke ken en mecePelee Lee efke cesjs mes DeefOeke efkeeved
Fme Yetleue hej keesF& nw ner venerb~ leye ke= ves ken keeke he{eOece&eb ef$eefkeOekeeuemeceiekece&, <e[dkekeeemeefnlee meceewMe uesMee~
lekeeefve mebeceieleer meefnleb heoeLe&w-jbiehekesoceefveMeb keo eeefmlekeeeced~~1
leye ieewlece iees$e mes ieewlece veece mes heefme FvYetefle ves keg osj meesekej kene-Dejs yeeceCe! let
Deheves ieg kes heeme ner eue~ kenerb cewb Fmekee DeLe& yeleekej lesjs ieg kes meeLe keeo-efkekeeo keBiee~
meewOece&sb lees ener eenles Les~ leye kes<eOeejer Fbjepe ieewlece kees ueskej Yeiekeeve kes mecekemejCe keer Deesj eue he[s~
keneB ceevemlecYe kees osKeles ner ieewlece kee ceeve ieefuele nes ieee Deewj Gvnsb meckelJe he ie nes ieee~
mecekemejCe kes meejs kewYeke kees osKeles ngS ceneved DeeMee& kees heehle Gvnesbves Yeiekeeve cenekeerj mkeeceer kee oMe&ve
efkeee Deewj Yeefe cesb ieodieo neskej mlegefle kejves ueies1. ieewlece mJeeceer eje jefele~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 171

peeefle Yeiekeeved nsceecYeespe-heeej-efkepeb=efYelee-kecej cegkegeeeserCe&-heYeeheefjegefcyeleew~~

keueg<eoee ceeveesevlee hejmhejkewefjCees~ efkeielekeueg<ee heeoew eme heheode efkeMeMkemeg1~~1~~
mlegefle kejkes efkejecevee neskej Gve FbYetefle ves heYeg kes ejCe meeefveOe cesb pewvesMkejer oer#ee ues ueer~ lel#eCe
ner Gvnsb ceefle-egle %eeve kes meeLe ner DekeefOe%eeve Deewj cevehee&e%eeve heie nes ieee~ kes ieCeOej heo kees heehle nes
iees leYeer Yeiekeeve keer efokeOkeefve efKejer Leer~
ke<eeeheeng[ ievLe cesb heLece efokeOkeefve kes yeejs cesb heMveesej he cesb yengle ner megboj keCe&ve efkeee nwefpevnesbves Oece&leerLe& keer heke=eflle kejkes mecemle heeefCeeesb kees mebMeejefnle efkeee nw, pees keerj nQ, efpevnesbves
efkeMes<ehe mes mecemle heoeLe&mecetn kees hele#e kej efueee nw, pees efpeveesb cesb es nwb leLee jeie, s<e Deewj Yee mes jefnle
nwb Ssmes Yeiekeeve cenekeerj Oece&leerLe& kes kele&e nwb~
heMve-Yeiekeeve cenekeerj ves Oece&leerLe& kee GheosMe keneB hej efoee ?
Gllej-mesefCeejeS meesueCes ceneceb[ueerS meeuekemegneceb[ueb Yebgpeefle ceieneceb[ue-efleueDeeskece..
jeeefienCeej - Cesjefe -efomeceefnefe - efkeGueefieefjhekkeS efmeeejCemesefkeS yeejnieCe-heefjkesefSCe keefneb~
peye ceneceC[ueerke esefCeke jepee Deheveer esuevee jeveer kes meeLe mekeue he=efLekeerceb[ue kee GheYeesie kejlee Lee
leye ceieOeosMe kes efleueke kes meceeve jepeie=n veiej kees vew$e+le efoMee cesb efmLele leLee efme Deewj eejCeesb eje mesefkele
efkehegueeeue heke&le kes Thej yeejn ieCeesb keer meYeeDeesb mes heefjkesef<le Yeiekeeve cenekeerj ves Oece&leerLe& kee hekele&ve efkeee~
jepeie=n veiej kes heeme efmLele hebeMewuehegj nw efpemes hebehene[er kenles nwb~ hetke& efoMee cesb eewkeesj Deekeej keeuee
$e+ef<eefieefj veece kee heke&le nw~ oef#eCe efoMee cesb kewYeej heke&le, vew$e+le efoMee cesb efkehegueeeue veece kee heke&le nw, es
oesveesb ef$ekeesCe Deekeej keeues nwb~ heefMece, keeeke Deewj Gllej efoMee cesb Oeveg<e kes Deekeej keeuee efve> veece kee
heke&le nw~ SsMeeve efoMee cesb ieesueekeej heeb[g veece kee heke&le nw~ es meye heke&le kegMe kes DeieYeeieesb mes {kes nges nwb~
heMve-efkeme keeue cesb Oece&leerLe& keer Glheeflle ngF& nw ?
Gllej-Yejle#es$emebyebOeer Dekemeefhe&Ceer keeue kes og<ecemeg<ecee veeceke eewLes keeue cesb veew efove, n ceefnvee
DeefOeke lesleerme ke<e& DekeefMe< nesves hej Oece&leerLe& keer Glheeflle ngF& nw~ kene Yeer nwFefccemmeskemeefhheCeerS eGlLekeeuemme heefces YeeS~
eeslleermekeemeekemesmes efkebefe efkemesmetCekeeueefcce2~~
Fme Dekemeefhe&Ceer keeue kes og<ecemeg<ecee veeceke eewLes keeue kes efheues Yeeie cesb keg kece eeQleerme ke<e& yeekeer
jnves hej Oece&leerLe& keer Glheeflle ngF& nw~
Deeies Fmeer kees mhe< kejles nQ efke eewLes keeue cesb hebn efove Deewj Dee" cenervee DeefOeke heenllej ke<e& yeekeer
jnves hej Dee<ee{ Megkeuee <eer kes efove yenllej ke<e& keer Deeeg ueskej ceefle-egle-Dekeef Oe%eeve kes Oeejke Yeiekeeve
cenekeerj heg<heesllej efkeceeve mes egle neskej ieYe& cesb DekeleerCe& nges~ Gve yenllej Je<eeX cesb leerme ke<e& kegceej keeue nw,
yeejn ke<e& odcemLe keeue nw leLee leerme ke<e& keskeueerkeeue nw~ Fve leerveesb keeueesb kee pees[ yenllej ke<e& neslee nw~ Fme
72 ke<e& heceeCe keeue kees hebn efove Deewj Dee" cenervee DeefOeke 75 ke<e& cesb Iee osves hej ke&ceeve efpevesb kes cees#e
peeves hej efpelevee elegLe& keeue Mes<e jnlee nw, Gmekee heceeCe neslee nw~
Fme keeue cesb deeme" efove kece keskeefuekeeue DeLee&led 29 ke<e&, veew cenervee Deewj eewyeerme efove kes efceuee osves
1. ewleYeefe~ 2. kemeeeheeng[, heg. 1, he=. 76-81~

172 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

hej elegLe&keeue cesb veew efove Deewj n cenervee DeefOeke lewleerme ke<e& yeekeer jnles nQ~
Mebkee-keskeefuekeeue cesb mes deeme" efove efkemeefuees kece efkees nQ ?
meceeOeeve-Yeiekeeve cenekeerj kees keskeue%eeve keer Glheeflle nes peeves hej Yeer deeme" efove leke Oece&leerLe&
keer Glheeflle venerb ngF& Leer, Fmeefuees keskeefuekeeue cesb mes deeme" efove kece efkees iees nwb~
peeOekeuee cesb kene nwefokkepPegCeerS efkeceb lelLeeheGlleer?
ieefCeboeYeekeeoes~
meesnefccebosCe lekeKeCes eske ieefCeboes efkeCCe {esFoes?
Ce, keeueueerS efkeCee Demensppemme osefkebomme leeseCemelleerS DeYeekeeoes~
Mebkee-keskeue%eeve keer Glheeflle kes Deveblej deeme" efove leke efokeOkeefve keer heke=eflle ke eesb venerb ngF& ?
meceeOeeve-ieCeOej ve nesves mes Gleves efove leke efokeOkeefve keer heke=eflle venerb ngF&~
Mebkee-meewOece&sv ves keskeue%eeve heehle nesles ner ieCeOej oske kees keeesb venerb GheefmLele efkeee ?
meceeOeeve-venerb, keeesbefke keeueueefyOe kes efyevee meewOece& Fv ieCeOej kees GheefmLele kejves cesb DemeceLe& Lee,
Gmecesb Gmeer mecee ieCeOej kees GheefmLele kejves keer Meefe venerb Leer~
Mebkee-efpemeves Deheves leerLe&bkej heeocetue cesb cenekele mkeerkeej efkeee nw Ssmes heg<e kees es[kej Deve kes
efveefcelle mes efokeOkeefve keeesb venerb efKejleer nw ?
meceeOeeve-Ssmee ner mkeYeeke nw Deewj mkeYeeke otmejesb kes eje heMve kejves eesie venerb neslee nw, keeesbefke
eefo mkeYeeke cesb ner eMve nesves ueies lees keesF& kekemLee ner ve yeve mekesieer~
DeleSke keg kece eeQleerme ke<e& heceeCe eewLes keeue kes jnves hej leerLe& keer Glheeflle ngF&, en efme ngDee~
keesF& Deve Deeeee& Yeiekeeve ke&ceeve keer Deeeg 71 ke<e&, 3 ceen 25 efove heceeCe nw Ssmee kenles nwb~
Dee<ee{ Megkeuee <eer mes ew$e Megkeuee $eeesoMeer leke 9 ceen 8 efove nges~ ew$e Megkeuee elego&Meer mes DeeF&me
ke<e& keleerle kej hegve ceieefmej ke=<Cee oMeceer leke uesves mes DeeF&me ke<e& meele ceen yeejn efove (28 ke<e& 7 ceen
12 efove) nesles nwb~ ceieefmej ke=.11 mes Deeies yeejn ke<e& kes yeeo kewMeeKe Megkeuee oMeceer kees keskeue%eeve ngDee Dele
12 ke<e&, 5 ceen 15 efove yeeo keskeueer nges nwb~ kewMeeKe Megkeuee 11 mes Deeies kewMeeKe Megkeuee 10 leke Gveleerme ke<e&
hegve kewMeeKe Megkeuee 11 mes keeefle&ke ke=<Cee Deceekemee leke 5 ceen, 20 efove Ssmes 29 ke<e&, 5 ceen, 20 efove kee
keskeueer keeue nw~ Fme hekeej ke&ceeve efpevesv keer Deeeg 71 ke<e&, 3 ceen, 25 efove heceeCe ceeveer ieeer nw~
Yeiekeeve cenekeerj keer Deeeg yenllej ke<e& keer Leer~ otmejs cele mes Fkenllej ke<e&, leerve ceen, heeerme efove keer
Leer~ es oesveesb cele peeOekeuee iebLe cesb Deees nwb~1
eekeCe ke=<Cee Skece kes efove Yeiekeeve keer heLece efokeOkeefve efKejer Leer, peye FbYetef le yeeceCe ves ke&ceeve
Yeiekeeve mes pewvesMkejer oer#ee ienCe keer Leer~ GllejhegjeCe cesb kene nweerke&ceeveceevece mebeceb heefleheve>keeved~
eerke&ceeve mkeeceer kees vecemkeej kejkes mekeuemebece ienCe kej efueee Lee~
efokeOkeefve kee keCe&ve efleueeseheCCeeflle ievLe cesb Deeee nw~
1. kemeeeheeng[ heg. 1, he=. 76~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 173

peeseCeheceeCemebe"f o - efleefjeecejceCegke efCekenheef[yeesnes~

efceogceOegjieYeerjleje - efkemeoefkemeemeeueYeemeeefnb~
DejmeceneYeemee KeguueeYeemee efke mellemeemebKee~
DekeKejDeCekeKejhhee, meCCeerpeerkeeCe meeueYeemeeDees~~
Soeefmeb
YeemeeCeb,
leeuegkeobleeskeb"keekeejb~
heefjnefje Skekekeeueb, YekkepeCeeCebokej-Yeemees~~1
Ske eespeve heceeCe leke efmLele eflee&be oske Deewj ceveg<eesb kes mecetn kees yeesOe he oeve kejves keeueer
Yeiekeeve keer efokeOkeefve nesleer nw~ en efokeOkeefve ce=og-ceOegj, DeefleiebYeerj Deewj efkeMeo-mhe< efke<eeesb kees
kenves keeueer mebhetCe& Yee<eecee nesleer nw~ en meb%eer peerkeesb keer De#ej Deewj Deve#ejhe De"ejn Yee<ee Deewj meele
meew ueIeg Yee<eeDeesb cesb heefjCele nesleer ngF&, leeueg-Deesb"-oeBle leLee keb" kes nueve-euevehe keeheej mes jefnle
neskej Ske ner mecee cesb Yekepeerkeesb kees Deevebefole kejves keeueer nesleer nw, Ssmeer efokeOkeefve kes mkeeceer leerLe&bkej
Yeiekeeve nesles nwb~
<edKeb[eiece ievLe cesb eerkeerjmesvemkeeceer kenles nwblesCe cenekeerjsCe keskeueCeeefCeCee keefnolLees leefcn eske keeues lelLeske Keslles Keeeskemece peefCeoeG- jceueyegefmebheCCesCe yeceCesCe ieesoceieesllesCe meeueogmmegefo-heejSCe peerkeepeerkeefkemeemebosn
-efkeCeemeCe -cegkeieekeceeCeheeocetuesCe FbefoYetefoCeekeneefjoes~2
Fme hekeej keskeue%eeveer Yeiekeeve cenekeerj kes eje kens iees heoeLe& kees Gmeer keeue cesb Deewj Gmeer #es$e cesb
#eeesheMece efkeMes<e mes Glheve> eej hekeej kes-ceefle, egle, DekeefOe, cevehee&ehe efvece&ue %eeve mes ege mebhetCe&
ogegefle-Deveceleekeuebyeer keso-kesoebie cesb heejbiele, ieewleceiees$eere Ssmes FvYetefle yeeceCe ves peerke-Depeerkeefke<eeke
mebosn kees otj kejves kes efuees eerke&ceeve Yeiekeeve kes ejCekeceue kee Deeee ueskej ienCe efkeee DeLe&eled heYeg keer
efokeOkeefve kees megvee~
Fmeerefuees Yeiekeeve cenekeerj DeLe&kelee& kenueeS nwb~
hegCees lesefCeobYetefoCee Yeekemegoheppee-heefjCeosCe yeejnbieeCeb eesmehegkkeeCeb e iebLeCeceskekesCe
eskecegntllesCe jeCee keoe~3
hegve Gve FvYetefle ieewlecemkeeceer ves Yeekeegle hee&ee mes heefjCele neskej yeejn Debie Deewj eewon hetke&he ievLeesb
keer jevee Ske ner cegntle& cesb kej oer~
meejebMe en nw efke Deepe mes heeerme meew Deekeve ke<e& hetke& eekeCe ke=<Cee heefleheoe kees jepeie=ner kes
efkehegueeeue heke&le hej Yeiekeeve cenekeerj keer efokeOkeefve efKejer Leer, ener heLece osMevee efokeme-keerjMeemeve peebleer
kes veece mes heefme nw~ Gmeer efove eer ieewlecemkeeceer ves ieCeOej heo heehle kejkes eoMeebiehe egle keer jevee keer Leer
peesefke ceewefKeke ceeveer ieF&, Gmes efueefheye venerb efkeee pee mekelee nw~ Fve eoMeebie egle cesb keee efke<ee nw ? Gmekee
veececee$e keCe&ve Deeies efkeee pee jne nw~
1. efleueeseheCCeefe DeOeee 1, ieeLee 60-61~ 2. Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2528 mes en mebKee efueKeer ieF& nw~
3. <edKeC[eiece OeJeuee erkee meceefvJele he=. 65-66~

174 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

YeieJeeve ceneJeerj kes hetJe& YeJe

hegjJee Yeerue-Fme pecyeterhe kes hetJe& efJeosn#es$e ceW meerlee veoer kes Gllej efkeveejs hej heg<keueeJeleer' veece kee
ose nw~ Gmekeer hegC[jerefkeCeer' veiejer ceW Ske ceOeg' veece kee Jeve nw~ GmeceW hegjJee' veece kee Ske YeerueeW kee jepee
Deheveer keeefuekee' veece keer m$eer kes meeLe jnlee Lee1~ efkemeer efove efoiYece kes keejCe eer meeiejmesve' veeceke cegefvejepe kees
FOej-GOej YeceCe kejles nges osKekej en Yeerue GvnWs ceejves kees Gele ngDee Gmekeer m$eer ves en kenkej cevee kej efoee
efke es Jeve kes osJelee Ietce jns nQ FvnW cele ceejes~' Jen hegjJee Gmeer mecee cegefve kees vecemkeej kej leLee Gvekes Jeeve
megvekej eeble nes ieee~ cegefvejepe ves Gmes cee, ceebme Deewj ceOeg Fve leerve cekeejesW kee leeie keje efoee~ ceebmeenejer Yeerue Yeer
Fve leerveeW kes leeiehe ele kees peerJevehee&vle heeueve kej Deeeg kes Deble ceW cejkej meewOece& mJeie& ceW Ske meeiej keer Deeeg
kees OeejCe kejves Jeeuee osJe nes ieee~ keneB lees Jen efnbmeke etj Yeerue heehe kejkes vejke euee peelee Deewj keneB Gmes ieg
kee meceeiece efceuee efke efpevemes efnbmee kee leeie kejkes mJeie& euee ieee!
cejerefe kegceej-pecyeterhe kes Yejle#es$e mecyevOeer Deee&Keb[ kes ceOe Yeeie ceW keeweue veece kee ose nw~
Fme ose kes ceOe Yeeie ceW DeeesOee veiejer nw~ JeneB $e+<eYeosJe YeieJeeve kes pes heg$e Yejle eeJeleea keer
Devebleceleer jeveer mes en hegjJee Yeerue kee peerJe osJe' cejerefe kegceej veece kee heg$e ngDee~ Deheves yeeyee YeieJeeve
$e+<eYeosJe keer oer#ee kes mecee mJeeb ner ieg Yeefkele mes hesefjle neskej cejerefe ves ke Deeefo eej npeej jepeeDeeW
kes meeLe efoiecyej oer#ee OeejCe kej ueer~ YeieJeeved lees n cenerves kee GheJeeme ueskej Oeeve ceW ueerve nes iees~ cejerefe
Deeefo eej npeej jepee mJeeb ner Heue, DeeJejCe Deeefo kees enCe kejves ueies, leye JeveosJelee ves heie neskej
kene-efveeLe efoiecyej-efpevecegoe kees OeejCe kejves JeeueeW kee en ece veneR nw DeLee&led en Denb&lecegoe leerveeW
ueeskeeW ceW hetpe nw Fmekees OeejCe kej en mJebo heJe=efe kejvee keLeceefhe Gefele veneR nw Dele: legce ueesie DeheveerDeheveer Fevegmeej Deve Jes<e enCe kej uees~''
Ssmee megvekej heyeue efceLeelJe mes hesefjle ngS cejerefe ves Yeer meyemes henues heefjeepeke keer oer#ee OeejCe kej
ueer~ JeemleJe ceW efpevekee mebmeej oerIe& neslee nw Gvekes efuees en efceLeelJe kece& efceLeeceeie& ner efoKeueelee nw~ Gme
mecee Gmes Gve meye efJe<eeeW kee %eeve Yeer mJeeb ner heie nes ieee mees "erke ner nw keeeWefke meppeveeW kes meceeve
ogpe&veeW kees Yeer Deheves efJe<ee kee %eeve mJeeb ner nes peelee nw~ Gmeves leerLe&bkej YeieJeeve kes Jeeve megvekej Yeer
meceereerve Oece& enCe veneR efkeee Lee~ Jen cejerefe meeOeg meeselee jnlee Lee efke efpeme hekeej YeieJeeve $e+<eYeosJe ves
Deheves Deehe mecemle heefjeneW kej leeie kej leerveeW ueeskeeW ceW #eesYe Glhevve kejves Jeeueer meeceLe& heehle keer nw Gmeer
hekeej ceQ Yeer mebmeej ceW Deheves eje eueees nges otmejs cele keer JeJemLee keBiee Deewj Gmekes efceefcee mes nesves Jeeues
ye[s Yeejer heYeeJe kes keejCe Fvo keer heleer#ee kees heehle keBiee-Fvo eje keer ngF& hetpee kees heehle keBiee~ ceQ
mecePelee ntB efke cesjs en meye DeJeMe nesiee~ Fme hekeej ceeve kece& kes Goe mes Jen heeheyegef meefnle ngDee Keess
cele mes efJejkele veneR ngDee Deewj Deveske oes<eeW mes otef<ele Jener Jes<e OeejCe kej jnves ueiee~
leYeer ke Deeefo eej npeej jepee pees oeref#ele ngS, Gve meYeer cegefveJes<eOeeefjeeW ves Yeer Deveske Jes<e yevee efuees~
cejerefe kee YeJeYeceCe-cejerefekegceej Deeeg kes Deble ceW cejkej yeemJeie& ceW ome meeiej Deeeg Jeeuee osJe
nes ieee~ JeneB mes Deekej peefue yeeeCe ngDee, hegve: heeefjeepeke yevee hegve: cejkej meewOece& mJeie& cesW osJe ngDee hegve:
1. YeieJeeve $e+<eYeosJe kes pevce kes hetJe& Fmeer Deee&Keb[ ceW YeesieYetefce keer JeJemLee Leer~ Gme efJeosn #es$e keer en Ievee nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 175

JeneB mes Deekej Deefivemen yeeeCe neskej heeefjeepeke oer#ee ues ueer hegve: cejkej osJe ngDee, JeneB mes egle neskej
Deefiveefce$e yeeeCe neskej heeefjeepeke leehemeer ngDee heggvejefhe ceensvo mJeie& ceW osJe ngDee, JeneB mes Deekej Yeejepe
yeeeCe neskej ef$eoC[er meeOeg yeve ieee Deewj hegvejefhe mJeie& ceW ieee, JeneB mes egle neskej efceLeelJe kes efveefcelle mes
en cejerefe kegceej $eme-mLeeJeej eesefveeeW ceW DemebKeele Je<e& leke heefjYeceCe kejlee jne~
Jen cejerefe kegceej kee peerJe Fme lejn DemebKeele Je<eexb leke Fve kegeesefveeeW ceW YeceCe kejles nges eeble nes
ieee~ keg hegCe mes jepeie=n veiej kes eebef[ue yeeeCe keer heejejer helveer mes mLeeJej' veece kee heg$e ngDee~ JeneB
Yeer meceioe&ve mes etve heeefjeepeke keer oer#ee ueskej Deble ceW cejkej ceensvo mJeie& ceW meele meeiej keer Deeeg Jeeuee
osJe nes ieee~
efJeMJeveboer-Fmeer ceieOeose kes jepeie=n veiej ceW efJeMJeYetefle' jepee keer pewveer' veecekeer jeveer mes en
cejerefe kegceej kee peerJe mJeie& ceW Deekej efJeMJeveboer' veece kee jepeheg$e nes ieee~ ef JeMJeYetefle jepee kee Ske
efJeeeKeYetefle veece kee ese YeeF& Lee, Gmekeer ue#ceCeehelveer mes efJeeeKeveefvo' veece kee cetKe& heg$e nes ieee~ efkemeer
efove efJeMJeYetefle jepee ves efJejkele neskej ess YeeF& efJeeeKeYetefle kees jepe oskej Deheves heg$e efJeMJeveefvo' kees
egJejepe yevee efoee Deewj mJeeb leerve meew jepeeDeeW kes meeLe eerOej cegefve kes heeme oeref#ele nes iees~
efkemeer efove efJeMJeveboer egJejepe Deheves ceveesnj' veeceke Geeve ceW Deheveer efm$eeeW kes meeLe eer[e kej jns Les~
Gmes osKe, eeee kes heg$e efJeeeKeveboer ves Deheves efhelee kes heeme peekej Gme Geeve keer eeevee keer~ efJeeeKeYetefle ves
Yeer egJejepe efJeMJeveboer kees efJe jepeeDeeW kees peerleves kes yeneves' yeenj Yespekej heg$e kees yeieeree os efoee~
efJeMJeveboer kees Fme Ievee kee lelkeeue helee ueie peeves mes Jen eg neskej Jeeheme efJeeeKeveboer kees ceejves kees Gele
ngDee~ leye efJeeeKeveboer kewLes kes Je=#e hej e{ ieee, Fmeves kewLes kes Je=#e kees GKee[ efoee~ leye Jen Yeeiee Deewj
helLej kes KecYes kes heers nes ieee, en efJeMJeveboer helLej kes KebYes kees GKee[kej Gmemes Gmes ceejves kees oew[e~
efJeeeKeveboer JeneB mes [j kej Yeeiee, leye egJejepe kes oe ceW meewneo& Deewj keCee peeele nes ieeer~ Gmeves Gmeer
mecee Gmes DeYeeoeve oskej yeieeree Yeer os efoee Deewj mJeeb mebYetle' veeceke cegefve kes heeme oer#ee OeejCe kej ueer,
leye efJeeeKeYetefle ves Yeer heeheeW kee heMeeleehe kej oer#ee ues ueer~
efkemeer efove cegefve efJeMJeveboer Delevle ke=e ejerjer ceLegje ceWs Deenej kes efueS Deees , Gme mecee en
efJeeeKevebefo JesMee kes cenue keer le mes cegefve kees osKe jne Lee~ cegefve kees ieee ves Oekekes mes efieje efoee en osKe
efJeeeKevebefo yeesuee legcneje helLej kee KecYee lees[ves Jeeuee hejeece keneB ieee' cegefve ves en ogJe&eve megves, GvnW
eesOe Dee ieee Devle ceW efveoeve meefnle mebveeme mes cejkej ceneege mJeie& ceW osJe nes iees, JeneR hej eeee
efJeeeKeYetefle Yeer osJe nes iees~ oesveeW keer Deeeg meesuen meeiej heceeCe Leer~
DeOe&eeer ef$ehe=kegceej-megjce ose kes heesovehegj veiej ceW hepeeheefle cenejepe keer peeeJeleer jeveer mes
efJeeeKeYetefle kee peerJe' efJepee veece kee heg$e ngDee Deewj cenejepe keer otmejer jeveer ce=ieeJeleer mes efJeMJeveboer kee
peerJe' ef$ehe= veece kee heg$e ngDee~ efJepee yeueYeoheo kes Oeejke nges Deewj es ef$ehe= DeOe&eeer heo kes Oeejke nges~
GOej efJeeeKevebefo kee peerJe efejkeeue leke mebmeej ceW YeceCe kejlee ngDee keg hegCe mes efJepeeeOe& heJe&le keer Gllej
esCeer kes Deuekeehegj veiej ceW ceetjeerJe efJeeeOej keer veerueebpevee jeveer mes DeMJeeerJe' heg$e ngDee~ en heefleveejeeCe
ngDee Lee~ keeueeblej ceW eg ceW DeMJeeerJe kes eejlve mes ner DeMJeeerJe kees ceejkej ef$eKeC[eefOeheefle jepee ef$ehe= ves
Deheves YeeF& efJepee kes meeLe yengle keeue leke jepeue#ceer kee GheYeesie efkeee, Devle ceW Yeesieefuehmee ceW cejkej mehlece

176 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

vejke ceW euee ieee keeeWefke meceioe&ve Deewj heeBe DeCegeleeW mes jefnle jepe JewYeJe vejke kee ner keejCe nw~
vejke ceW Fme cejerefe kegceej kes peerJe ves keee-keee ke mens nQ Gvekees DemebKe efpeeDeeW mes Yeer veneR kene
pee mekelee! kejeWle mes eerjvee, kegbYeer-heeke ceW hekeevee, Deefive ceW peueevee, efleue-efleue Keb[ kejvee Deeefo kes DeveskeeW
ogKe Yeesies efHej Yeer Deeeg hetCe& nges efyevee cej veneR mekee~ JeneB hej leWleerme meeiejeW keer Deeeg Yeesiekej efmebn ngDee Deewj
ieceea-meoea, YetKe, heeme Deeefo yeeOeeDeeW mes og:Keer ngDee, JeneB hej heeCeer efnbmee mes ceebmeenej kejles nges hegve: cejkej
henues vejke euee ieee~ JeneB kes og:KeeW kees Yeesiekej JeneB mes efvekeue kej hegvejefhe Fmeer pecyeterhe ceW efmebOegket keer
hetJe& efoee ceW efnceJeeved heJe&le kes efeKej hej megvoj yeeueeW mes egkele efmebn ngDee~
hegCeMeeueer ce=iesv-Jen efmebn efkemeer mecee Ske efnjCe kees heke[kej Kee jne Lee~ Gmeer mecee
Deefleee oeeueg Deefpele_pee' Deewj DeefceleiegCe' veeceke oes eejCe$e+efOeejer cegefve Deekeeeceeie& mes Glejkej Gme
efmebn kes heeme hengBes Deewj efeueeleue hej yew"kej peesj-peesj mes Gheose osves ueies~ GvneW ves kene efke ns YeJe
ce=iejepe! let DeOe&eeer ef$ehe= kes YeJe ceW heeBeeW FefvoeeW kes efJe<eeeW kee mesJeve kej le=hle veneR ngDee leLee meceioe&ve
mes jefnle nesves kes keejCe let vejke ceW euee ieee, JeneB Delevle heeb[ Deewj ueesns kes IeveeW keer ees mes lesje etCe&
efkeee peelee Lee, Fleeefo og:KeeW kees Yeesiekej let JeneB mes efvekeuekej efmebn ngDee hegve: efnbmee kes heehe mes cejkej vejke
ieee, JeneB mes efvekeuekej hegve: efmebn neskej efnbmee ceW jle nw~ let $e+<eYeosJe kes mecee cejerefe kes YeJe ceW leerLe&bkej
Je==<eYeosJe kes JeeveeW kee Deveeoj kej $eme-mLeeJej eesefveeeW ceW DemebKeele Je<e& leke YeceCe kejlee jne~ Deye Fme
YeJe mes omeJeW YeJe ceW let Deefvlece leerLe&bkej nesiee~ en meye ceQves eerOej leerLe&bkej mes megvee nw~ Fve meye yeeleeW kees
megveles ner efmebn kees peeeflemcejCe nes ieee~ mebmeej kes Yeebkej og:KeeW keer mce=efle mes Gmekee ejerj keebheves ueiee leLee
DeebKeeWs mes Deeg efiejves ueies~ yengle osj leke Deeg efiejles jnves mes Ssmee ceeuetce neslee Lee efke ceeveeW oe ceWs mecekelJe
kees mLeeve osves keer Fe mes efceLeelJe ner yeenj efvekeue jne nw~
Gmekeer eeble YeeJevee kees osKekej cegefve ves Gmes mecekelJe Deewj DeCegele enCe kejees~ efmebn ves cegefvejepe keer
Yeefkele mes yeej-yeej heoef#eCeeSB oeR, yeej-yeej heCeece efkeee Deewj lelkeeue ner keeueueefyOe kes Dee peeves mes
leJeeevehetJe&ke eeJeke kes ele enCe efkees~ efmebn kee ceebmeenej kes efmeJeee Deewj keesF& Deenej veneR, Dele: ceebme
kee leeie kejves mes Gmeves efvejenej ele'' enCe efkeee Lee~
meceioe&ve-mees osJe, eem$e, ieg Deewj leJeeW kee eeve kejvee~
DeefnbmeeCegele-ceveJeevekeee mes efkemeer Yeer peerJe kees veneR ceejvee~
meleeCegele-mLetue Pet" veneR yeesuevee~
Deeewee&Cegele-efyevee oer ngF& hej keer Jemleg veneR uesvee~
yeeeee&Cegele-Deheveer m$eer kes efmeJeee meyekees ceelee, yenve mecePevee~
heefjen heefjceeCeeCegele-Oeve-Oeeve Deeefo heefjen kee peerJeve Yej kes efueS heceeCe kej uesvee~
eflee&beeW kes mebeceemebece kes Deeies ele veneRb nes mekeles FmeefueS Jen oseeleer kenueeee~ Jen efmebn meye keg
leeie kej efeueeleue hej yesw"kej efe$eefueefKele (helLej keer cetefle&) kes meceeve nes ieee Lee~ eejCe cegefve Gmes efe#ee
oskej yeej-yeej Gmekee mhee& kejles nges eues ieess~
ceneJeerj eefjle1 ceW efueKee nw efke1. DeMeiekeefJeke=le~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 177

en ceje ngDee nw Ssmee mecePe ceoesvcee neefLeeeW ves Gmekeer peeDeeW kees ve kej efoee, [ebme, cekeKeer Deewj
cejeW ves cece& mLeeveeW kees kee [euee, ueesce[er Deewj e=ieeue ce=leke mecePekej Gme efmebn kees leer#Ce veKeeW kes eje
veeWe-veeWe kej Keeves ueies lees Yeer Gme efmebn ves Deheveer hejce meceeefOe veneR es[er, #ecee YeeJe mes meye menve kejlee
jne~ hetJeexkele hekeej mes Ske cenerves leke efveMeue jnkej Deveeve OeejCe kej heehe jefnle ngDee heeCeeW mes ejerj kees
es[e~' Fme hekeej meveeme efJeefOe mes ceje Deewj eerIe ner meewOece& mJeie& ceW efmebnkesleg veece kee osJe nes ieee, JeneB oes
meeiej leke Gllece megKe Yeesies~
hegve: cejerefe kegceej kes peerJe keer pewvesMJejer oer#ee-mJeie& mes Deekej, OeelekeerKeb[ erhe kes hetJe&
cesmecyebOeer hetJe& efJeosn kes cebieueeJeleer ose kes efJepeeeOe& heJe&le keer Gllej esCeer ceW kevekeheYe veiej kes jepee
kevekehegbKe efJeeeOej Deewj kevekeceeuee jeveer kes kevekeesppJeue' veece kee heg$e ngDee~ efkemeer efove efheeefce$e veece kes
DeJeefOe%eeveer cegefve mes oeecee pewveOece& kee Gheose megvekej oer#ee ues ueer~ yengle keeue leke leheMejCe kejles nges
kevekeesppJeue' cegefvejepe meveeme efJeefOe mes cejkej meeleJeW mJeie& ceW osJe nes iees~ JeneB kes YeesieeW kees Yeesiekej
meceeefOehetJe&ke heeCe es[s Deewj Fmeer DeeesOee kes jepee Jeemesve keer jeveer eerueJeleer kes nefj<esCe' heg$e nes ieee~
jepe JewYeJe kee DevegYeJe kejkes nefj<esCe ves eglemeeiej cegefve mes oer#ee ues ueer~ leheMejCe kes heYeeJe mes ceneege
mJeie& ceWs osJe nes iees~ JeneB mes eekej OeelekeerKeb[ keer hegb[jerefkeCeer veiejer kes jepee megefce$e keer jeveer ceveesjcee mes
efheeefce$e' veece kee heg$e nes ieee~ en efheeefce$e eeJeleeaheo kees heehle ngDee, eejlve mes nKeb[ kees peerlekej
yelleerme npeej cegkegye jepeeDeeW mes mesefJele De"ejn kejes[ Iees[s, eewjemeer ueeKe neLeer, deeveJes npeej jeefveeeW
kes JewYeJe kee DevegYeJe kejles nges #escebkej efpevesvo mes Oeceexheose megvekej oeref#ele nes ieee~ en efheeefce$e cegefve Deeeg
kes Deble ceW meceeefOekehetJe&ke cejCe kejkes meneej mJeie& ceW mete&heYe' veece kes osJe nges~ JeneB hej De"ejn meeiej
leke efoJe megKeeW kee DevegYeJe kej pecyeterhe kes $ehegj veiej kes jepee vebefoJeOe&ve keer JeerjJeleer jeveer mes vebbo' veece
kee Ske meppeve heg$e ngDee~ eneB Yeer DeefYeueef<ele jepe kee GheYeesie kej heesefue' veece kes es ieg kes heeme oer#ee
ues ueer Deewj ieejn DebieeWW kee %eeve heehle kej efueee~
efmebnkesleg osJe-Jen efmebn meuuesKevee efJeefOe mes cejkej meewOece& mJeie& ceW efmebnkesleg veece kee osJe nes ieee~
JeneB Gmekeer Deeeg oes meeiej heceeCe Leer~ mJeie& ceW osJe Gheheeoeee mes meesuen Je<e& kes veJeegJeke kes meceeve ejerj
mes heefjhetCe& neskej G"kej yew" peeles nQ~ leYeer JeneB JeeeeW keer OJeefve Deeefo mes Deve heefjJeej osJeieCe-osJeebievee
Deeefo Deekej pee-peekeej kejles nges veJe Deeiele osJe kee mJeeiele kejles nQ~
Jeneb osJe pevce ueskej lel#eCe meeseles nQ efke ceQ eneB keewve ntB ? keneB mes Deeee ntB ? Fleeefo meeseles ner GvnW
YeJehelee veece kes DeJeefOe%eeve mes meYeer peevekeejer efceue peeleer nw~ Fve efmebnkesleg osJe ves Yeer peeve efueee efke ceQ efmebn
keer heee&e ceW efoiebyej cenecegefve kes mebyeesOeve mes mecekelJe Deewj DeCegeleeW kees heehle kej meceeefOehetJe&ke cejCe kejkes
eneB heLece mJeie& ceW osJeheo kees heehle ngDee ntB~ Deveblej Deheves heefjJeej osJeeW kee DeJeueeskeve kejkes Jem$eeYejCeeW mes
Deuebke=le nes Deheves efpevecebefoj ceW ieee, efJeefOeJeled DeefYe<eske hetpeve efkeee~ keYeer-keYeer osJe-osJeebieveeDeeW kes meeLe
meYee ceW veeveehekeej keer eee& efkeee kejlee Lee~
keYeer-keYeer Jen osJe Deheves osJe heefjJeej SJeb osJeebieveeDeeW kes meeLe ceOeueeske ceW Deekej Deveske leerLeexb keer
Jebovee efkeee kejlee Lee~ keYeer Jen efmebnkesleg osJe hebecesDeeW keer Jebovee kejkes veboerej erhe ceW hengBekej yeeJeve
efpevecebefojeW keer Jebovee kejves hengBe peelee Lee~

178 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

veboerej erhe-ceOeueeske ceW meJe&heLece erhe kee veece pebyeterhe nw SJeb Dee"JeW erhe kee veece veboerej erhe
nw~ JeneB eejeW efoeeDeeW ceW Ske-Ske Debpeveefieefj heJe&le nQ~ Fme Debpeveefieefj kes eejeW lejHe Ske-Ske efJeeeue
yeeJeef[eeB nQ es yeeJeef[eeB eewkeesve nQ~ Fve heleske yeeJeef[eeW kes ceOe Ske-Ske oefOecegKe' heJe&le nQ~ Fme hekeej
eej Debpeveefieefj mebyebOeer eej-eej oefOecegKe heJe&le nesves mes meesuen oefOecegKe ceeves nQ~
Fve yeeJeef[eeW kes yeeefnjer keesveeW hej oes-oes jeflekej heJe&le nQ Ssmes es jeflekej yeeerme nes iees nQ~
Fme hekeej eej Debpeveefieefj, meesuen oefOecegKe SJeb yeeerme jeflekej Ssmes 4163252 yeeJeve heJe&leeW hej
Ske-Ske efpevecebefoj yeves nges nQ~ es Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ~
Jen efmebnkesleg osJe Fve cebefojeW keer Jebovee efkeee kejlee Lee~ Fme hekeej oes meeiej keer Deeeg hetCe& kej Jen osJe
JeneB mes egle neskej ceOeueeske ceW Dee ieee~
efJeeeOej jepee kevekeesppJeue-leoveblej JeneB mes egle neskej OeelekeerKeb[ erhe kes hetJe&ces mes hetJe& keer
Deesj pees efJeosn#es$e nw, Gmekes cebieueeJeleer ose kes efJepeeeOe& heJe&le keer Gej esCeer ceW Deleble es kevekeheYe'
veiej nw~ JeneB kes jepee kevekehegbKe efJeeeOej Deewj Gvekeer cenejeveer kevekeceeuee kes kevekeesppJeue veece kee heg$e
ngDee~ keeueeblej ceW jepee kevekehegbKe ves heg$e kees jepeYeej meeQhe efoee~ Ske efove jepee kevekeesppJeue Deheveer jeveer
kevekeJeleer kes meeLe Jebovee kejves kes efuees cebojefieefj-megces heJe&le hej hengBe iees~ JeneB YeieJebleeW keer heefleceeDeeW kes
oe&ve kejkes cenecegefve eerefheeefce$e' ieg kes oe&ve efkees, Jes cegefvejepe DeJeefOe%eeveer Les~ Gve efJeeeOej jepee
kevekeesppJeue ves YeefkelehetJe&ke cenecegefve keer leerve heoef#eCee oskej GvnW vecemkeej efkeee Deewj heMve efkeeens YeieJeved! Oece& kee mJehe keefnS~
cenecegefve ves keneOeceex oeeceees Oece&b, ee OecexCe veeremes~
cegefkeleb OecexCe kecee&efCe, efbefOe Oecee&e mevceefleced~~
osefn veehesefn Oecee&Jeb, eeefn Oece&me Ye=leleeced~
Oecex efle efejb Oece&b, heeefn ceeefceefle efeblee~~
ns Jelme! Oece& oeecee nw, legce Oece& kee Deeee kejes, Oece& kes eje ner legce cees#e kes efveke hengBe mekeles
nes, Oece& kes eje legce kece&yebOeve kee sove kejes, Oece& kes efuees meodyegef oes-ueieeJees, Oece& mes heers cele nes, Oece&
keer oemelee mJeerkeej kejes, Oece& ceW efmLej jnes Deewj ns Oece&! legce cesjer j#ee kejes~ Fme hekeej Oece& kee efveMee
kejkes meeleeW efJeYeefkeleeeW kes eje Oece& kee efebleve kejles jnes~ Ssmee kejves mes legce keg ner mecee ceW-YeJeeW ceW
cees#e kees heehle kej ueesies~
jepee kevekeesppJeue cegefvejepe mes Oece&heer jmeeeve kee heeve kej Ssmes mebleg ngS pewmes efke heemee ceveg<e
peue heekej mebleg neslee nw~ jepee ves Gmeer #eCe YeesieeW mes efJejkele nes Jewjeie YeeJevee kee efebleve efkeee Deewj mecemle
heefjen kee leeiekej iegosJe mes oer#ee enCe kej ueer~
yengle efoveeW leke DeeF&me cetueiegCeeW kee heeueve kejles ngS efJenej efkeee~ keYeer Jes JeveeW ceW Deelcee kee Oeeve
kejles Les, keYeer Deeleeheve eesie mes efmLele nes mebmeej, ejerj Deewj YeesieeW keer Demeejlee kee efebleve kejles nges
efeewleve mJehe Deelcee kee efebleve kejles Les, keYeer efpevecebefojeW ceW peekej YeieJeb leeW keer Jebovee kejkes veevee
hekeej keer mlegefle kejles nges ceneve hegCe kee mebee efkeee kejles Les~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 179

Fme hekeej mebece keer meeOevee kejles ngS Deeeg kes Deble ceW mebveeme efJeefOe mes cejCe kejkes mebece kes heYeeJe
mes meeleJeW mJeie& ceW osJe nes iees~
meeleJeW mJeie& ceW osJe-JeneB osJe Gheheeoeee mes G"kej DeJeefOe%eeve kees heehle kejkes efebleve kejves ueiesceQves pewvesejer oer#ee ueskej pees mebece OeejCe efkeee Lee Gmeer kes HeuemJehe en osJeeW kee JewYeJe heehle efkeee
nw Dele: Oece& kes Heue kee efebleve kejles nges meJe&heLece YeieJeeve kes cebefoj ceW peekej YeefkelehetJe&ke YeieJeeve keer hetpee
keer~ Deveblej Deheves osJeheefjJeej kes yeere ceW yew"kej meYeemeoeW ceW eee& kejles Les~ keYeer-keYeer DehmejeDeeW kes ve=le
kees osKeles nges osJeeW kes megKeeW kee DevegYeJe kejles Les~
keYeer-keYeer ceOeueeske ceW Deekej YeieJeeve kes meceJemejCe ceW hengBekej YeieJeeve keer mlegefle-Jebovee kejkes
keuheJeemeer osJeeW keer meYee ceW yew" iees~ YeieJeeve keer efoJeOJeefve megvekej mebleg nges hegve: Deheves hetJe&YeJeeW kees leLee
Deefece YeJeeW kees hetves ueies~ YeieJeeve keer efoJeOJeefve mes Deheves Deeies kes YeJeeW kees megvekej DeleerJe hemevve ngS efke
ceQ Deye meeleYeJeeW kes yeeo efveece mes mebmeej kes og:Keebs mes gkeeje heehle kej uetBiee~
keYeer-keYeer es osJe meceJemejCe kes JewYeJe kees osKekej efebleve efkeee kejles Les efke meecege ceW Ske efove
Yejle#es$e kes Debeflece leerLe&bkej kes he ceW cesje Yeer meceJemejCe osJeeW eje yeveeee peeJesiee, en meye hegCe keer ner
ceefncee nw~
keYeer-keYeer es osJe mJeie& ceW ner Deheves veboveJeve ceW osJe-osJeebieveeDeeW kes meeLe peueeer[e, ieerle, mebieerle,
ve=le Deeefo kejles nges Deeceeso-heceeso ceW meceeeeheve kejles Les~
keYeer leJeeee& cesW efveceive nesles Les lees keYeer Deke=ef$ece ewleeueeeW keer Jebovee kejles nges ceneve hegCe kee
mebee kejles Les~
hegve: hegve: ceOeueeske ceW Deekej YeieJeeve kes meceJemejCe ceW veevee hekeej kes heMveeW mes yeejnieCeeW kes YeJeeW
kees Yeer mebleg kej jns Les~ heMveeW kes Gej ceW eerieCeOej osJe kenles LesYeJeelceeDeeW! megvees, en Deefnbmee heOeeve Oece& eej hekeej kee nw~ peerJeoee, jlve$ee, JemlegmJeYeeJe Deewj
oeue#eCemJehe~ heeCeercee$e kes heefle keCee YeeJevee, mebkeuheerefnbmee kee leeie ee hetCe&hesCe $eme, mLeeJejmJehe
<edkeee kes peerJeeW keer efnbmee kee leeie kejvee Deefnbmee Oece& peerJeoee Oece& nw~
meceioe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$emJehe jlve$ee kees mJeerkeejvee jlve$ee Oece& nw~
peerJe kee mJehe %eeveoe&vecee nw, hegodieue kee mJeYeeJe Deesleve-pe[ nw~ Fleeefo hekeej mes oJeeW kes
mJehe kee efebleve kejvee~ Deveskeeble mJehe Jemleg kee efebleve kejvee Jemleg mJeYeeJe Oece& nw~
Gece #ecee, ceeo&Je, Deepe&Je, eewe, mele, mebece, lehe, leeie, Deeefkebeve Deewj yeeee& es oeOece& ner
meJe&es Oece& nQ~ eeJeke Fve Oeceexb kee Skeose heeueve kejles nQ Deewj meeOegieCe FvnW hetCe&he mes heeueve kejles nges
Gmeer YeJe mes ee oes eej YeJeeW mes cees#e heehle kej uesles nQ~
Fme hekeej JeneB meeleJeW-ueebleJe veeceke mJeie& ceW lesjn meeiej keer DeeegheceeCe megKeeW kee DevegYeJe kej
Deble ceW meceeefOehetJe&ke heeCeeW kees es[kej Fme ceOeueeske ceW DeJeleerCe& nes iees~
jepee nefj<esCe-Fmeer pebyeterhe kes Yejle#es$e ceW keeweue ose nw~ Gmekeer jepeOeeveer meekeslehegjer DeeesOee ceW jepee Jeemesve keer jeveer eerueJeleer LeeR~ meeleJeW mJeie& mes egle neskej Gme osJe kee peerJe jeveer eerueJeleer
kes ieYe& ceW Dee ieee~ jeveer ves Gece-Gece oesnues heehle efkees~ veJe ceen kes yeeo heg$e kee pevce nesles ner jepee ves

180 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

hetjs enj ceW GlmeJe ceveeee~ heg$e kee veece nefj<esCe' jKee~ yeeueeer[eDeeW kes eje ceelee-efhelee Deeefo heefjJeej kes
peveeW kees nef<e&le kejles ngS nefj<esCe peneB jepecenue ceW Deevebo keer Je=ef kej jns Les, JeneR hetjer DeeesOee kes
veeieefjkeeW kes Deevebo mecego kees ye{e jns Les~ egJeeJemLee ceW jepee Jeemesve ves Deheves heg$e kees jepe meeQhe efoee~
keYeer-keYeer es jepee nefj<esCe Deheveer jepemeYee ceW vele&efkeeeW kee ve=le Deeefo osKeles nges Deevebo efJeYeesj nes
peeles Les~ keYeer-keYeer Oecee&vegeveeW mes hepee kees Oece& ceW ueieekej Deevebo kee DevegY eJe kejles Les~ Ske yeej efJejkele
neskej meejnerve ceeuee kes meceeve mecemle jepeue#ceer kee leeie kej efoee leLee Gece ele Deewj eem$e%eeve mes
megeesefYele eer eglemeeiej cenecegefve kes heeme pewvesejer oer#ee enCe kej ueer~ oer#ee kes mecee Gvekes ieg ves efe<e
nefj<esCe' kes cemleke hej efJeefOeJeled ceb$eeW mes DeeF&me cetueiegCeeW kes mebmkeej efkees Les~ oer#ee kes Deveblej keg mecee
ieg kes efveke jnkej heMeeled ieg keer Dee%ee mes efpevekeuheer SkeueefJenejer cenecegefve yeve iees~
leye es nefj<esCe cegefvejepe heJe&leeW keer eeser hej yew"kej Oeeve kejles Les~ ieceea kes efoveeW ceW heJe&le keer eeser hej
Oeeve kejvee Deeleeheve eesie nw~ Je<ee&$e+leg ceW Je=#eeW kes veeres Oeeve ueieekej yew" peevee SJeb eerle$e+leg ceW Kegues cewoeve
ceW Oeeve kejvee en ef$ekeeue eesie kenueelee nw~ kene Yeer nwefiecns efieefjefmenjlLee, Jeefjmeeeeues keKecetuejeCeermeg~
efmeefmejs yeeefnjmeeCee, les meent Jebefocees efCeeb~~
eer<cekeeue ceW heJe&le kes efeKej hej efmLele neskej, Je<ee&keeue ceW jeef$e ceW Je=#eeW kes veeres yew"kej SJeb eerlekeeue
ceW Kegues cewoeve ceW efmLele neskej pees lehemee kejles nQ Ssmes meeOegDeeW keer nce efvele ner Jebovee kejles nQ~
keYeer-keYeer es cenecegefve Geeve ceW Deees nges efe<emecetn kes efuees Oece& kee Gheose efoee kejles Les~ en
Oecee&ce=le keer Je<ee& mees meeOeg ner kej mekeles nQ~ Deepekeue Fme hebecekeeue ceW eneB Fme Yejle#es$e ceW Ssmes
meleOece& kes Gheoseke cegefve yengle ner ogue&Ye nQ~ kene Yeer nwkeefueheeJe=[d efceLeeefo*dcesIevveemeg efoef#Jen~
KeeesleJeled megosejes ne eeslevles keJeefeled-keJeefeled~~
Fme keefuekeeueheer Je<ee&keeue ceW eejeW lejHe mes efceLeelJe kes yeeoue eS ngS nQ, Ssmes mecee ceW mees Oece&
kes Gheose pegiegvet kes meceeve keneR-keneR ner ecekeles nQ, en ye[s Keso keer yeele nw~
efkebleg cenecegefve nefj<esCe lees elegLe&keeue ceW Ske ceneve meeOeg ngS nQ~ FvneWves eleeW keer efJeegef kees ye{eles ngS
Deble ceW meceeefOehetJe&ke ejerj kees es[e Deewj ceneege veece kes omeJeW mJeie& ceW osJeheo kees heehle nes iees~
omeJeW mJeie& ceW osJe-JeneB hej ceneege mJeie& ceW nefj<esCeej osJe Deheveer osJeebieveeDeeW Deewj osJeheefjJeej
kes meeLe Deveske efoJemegKeeW kee DevegYeJe kejles jnles Les~ keYeer-keYeer Jes ceOeueeske ceW mebece keer cetefle& cenecegefveeeW
kes oe&veeLe& Dee peeles Les, eneB Deekej cegefveeeW keer Jebovee, Yeefkele kejkes Gvekes heJeeve megveles Les, Deveske hekeej kes
heMveeW mes efpeveOece& kee efJees<e %eeve heehle kejles Les~ keYeer-keYeer Jes ceOeueeske kes 458 efpevecebefojeW keer Jebovee
kejles Les~ keYeer-keYeer pebyeterhe kes Yejle#es$e kes efnceJeeve heJe&le hej Deekej heodcemejesJej Deeefo kes keceueeW keer
mebgojlee osKeles nges eerosJeer' kes cenue ceW cebefoj kee Yeer oe&ve kejles Les~ efnceJeeve heJe&le kes ieejn keteW ceW pees
hetJe& efoee kee efmeket nw, JeneB peekej Deke=ef$ece efpevecebefoj ceW efpeve heefleceeDeeW keer Jebovee kejles hegve: efJepeeeOe&
heJe&le kes veJe keteW ceW mes pees hetJe& efoee kee Ske efmeket nw Gmekes efpevecebefoj keer Jebovee kejkes iebiee-efmebOeg
veefoeeW keer jceCeerelee osKeles Les~ pees Yejle#es$e keer jevee nw, Gmekee DeJeueeskeve kejles ngS n KeC[eW kee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 181

efJeYeepeve SJeb Deee&Keb[ ceW DeeesOee, meccesoefeKej pewmes eeele leerLeeX keer Jebovee kejkes efJepeeeOe& kes efJeeeOejeW
keer esefCeeeW ceW Yeer pees ke=ef$ece efpevecebefoj nQ leLee JeneB pees kesJeueer, eglekesJeueer, cenecegefve Deeefo lelkeeue ceW
efJeeceeve Les, Gvekes oe&ve kejkes hemevve nesles Les~
osJeeW ceW meceio=ef osJeeW kee lees en mJeYeeJe ner ceevevee eeefnS efke ceOeueeske ceW Deekej Oecee&eleveeW kes oe&ve
kejvee, leerLe&bkejeW kes meceJemejCe ceW peevee,Deke=ef$ece-ke=ef$ece pewve cebefoj Deewj efpeveheefleceeDeeW kes oe&ve kejvee~
pebyeterhe, OeelekeerKeb[, heg<kejeOe&erhe Ssmes {eF& erhe kes leLee veboerej erhe, kebg[ueJej erhe Deewj ekeJej
erhe kes Deke=ef$ece efpevecebefojeW keer Jebovee kejvee, meJe&$e efJeefeee kes yeue mes efJeejCe kejles ngS Yejle#es$e Deeefo keer
mebgojlee kees osKevee Fleeefo Deevebo kes efuees ner veneR, helegled ceneve meeefleee hegCeyebOe kes efuees Yeer keejCe ceeves
iees nQ~
Jele&ceeve ceW en pebyeterhe veece kes heLece erhe keer megboj YeJe Deeke<e&ke jevee nefmleveehegj leerLe&#es$e hej yeveer
ngF& nw~ Fmes osKekej Deehe meYeer YeJeelcee pebyeterhe keer, Yejle#es$e keer SJeb efJeosn#es$e Deeefo keer megbojlee kee
Devegceeve ueiee mekeles nQ~ Deepe pees cenevegYeeJe nefmleveehegj hengBekej pecyeterhe kee oe&ve kejles nQ Gvekes cegKe mes
Ske yeej menmee en Jeekee efvekeuelee nw efke-Denes! nce lees mJeie& ceW Dee iees! Fmemes Dee mJeie& Yeuee Deewj
keee nesiee ?
peye ke=ef$ece jevee kees osKekej Flevee Deevebo neslee nw, leye Yeuee pees Deke=ef$ece jeveeDeeW kee mee#eelkeej
kejles neWies, GvnW efkelevee Deevebo heehle neslee nesiee ? JeemleJe ceW osJeieCe Ssmes Deevebo kee DevegYeJe kejles jnles nQ~
Fme hekeej en nefj<esCeej osJe JeneB omeJeW mJeie& ceW meesuen meeiej keer Deeeghee&ble efoJemegKeeW kee DevegYeJe
kejkes Deble ceW Jeneb keer DeeeghetCe& kej JeneB mes egle neskej ceOeueeske ceW Dee ieee~
efheeefce$e eeJeleea-OeelekeerKeb[erhe keer hetJe&efoeemebyebOeer efJeosn#es$e kes hetJe&Yeeie ceW efmLele heg<keueeJeleer
ose keer hegC[jerefkeCeer veiejer kes jepee megefce$e Les leLee Gvekeer jeveer kee veece ceveesjcee Lee~ Fvekes Ske heg$ejlve kee
pevce ngDee Gmekee veece efheeefce$e' jKee ieee~ en yeeueke Oeerjs-Oeerjs Je=ef kees heehle ngDee hegve: eeJeleea heo kees
heehle kej mecemle YeesieeW kee GheYeesie efkeee~
eeJeleea kee JewYeJe-SsjeJele neLeer kes meceeve eewjemeer ueeKe neLeer, Jeeeg kes meceeve Jesieeeueer jlveeW mes
efveefce&le eewjemeer ueeKe jLe, he=LJeer keer lejn Deekeee ceW Yeer ieceve kejves Jeeues De"ejn kejes[ Gece Iees[s SJeb
eeseDeeW kee ceo&ve kejves Jeeues Ssmes eewjemeer kejes[ heoeefle-efheeeos Les~
mJeeb eeJeleea kee ejerj Jeecee-JeeJe=<eYeveejeemebnveve, meceelegjemebmLeeve kee Lee~ nKeb[
kes meYeer jepeeDeeW ceW efpelevee keg yeue neslee nw, Gve meyemes DeefOeke yeue Gvekes Ske ejerj ceW Lee~ Gvekes eejlve
kes heYeeJe mes n Keb[ kes meYeer jepee Gvekeer Dee%ee kees efmej hej OeejCe kejles Les~ yeeerme npeej cegkegye jepee
Gvekes ejCeeW ceW vele Les~
eeJeleea kes efeeveJes npeej jeefveeeB LeeR, efpeveceW mes yeeerme npeej jeefveeeB Deee&Keb[ keer, yeeerme npeej
jeefveeeB efJeeeOejeW keer keveeSB SJeb yeeerme npeej jeefveeeB cues Keb[ ceW pevceW jepeeDeeW keer LeeR~ es meye DehmejeDeeW
kes meceeve megboj LeeR~
yeeerme npeej veedeeeueeSB LeeR efpeveceW ncesee ieerle, ve=le, Jeee Deeefo eueles jnles Les~ mJeie&hegjer kes meceeve
yenej npeej veiej, veboveJeve pewmes yeieereeW mes eesYeeeceeve efeeveJes kejes[ ieebJe Les, efveveeveJes npeej oesCecegKe Les

182 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

pees efke mecego kes meceerheJeleea Les SJeb Oeve Oeeve mes Deefleee mece= Les, De[leeueerme npeej heeve, peesefke jlveeW keer
Keeve nesves mes jlveekej kes meceeve Les, meesuen npeej Kes', peesefke kees, Deejer, KeeF& Deewj hejkeeseW mes
eesYeeeceeve Les, mecego kes yeere ceW nesves Jeeues Deewj kegYeesieYetefcepe ceveg<eeW mes Yejs hheve Debleeahe Les efpevekes eejeW
Deesj KeeF& Leer Ssmes eewon npeej mebJeen DeLee&led heJe&leeW hej yemeves Jeeues enj Les~
Yeespeveeeuee ceW eeJeue hekeeves kes efuees Ske kejes[ ye[s-ye[s nb[s Les~ efpeveceW yeerpe yeesves keer veueer ueieer ngF&
nw Ssmes Ske kejes[ nue Les, meele meew kegef#eJeeme Les, De"ejn npeej Deee&Keb[ kes cues jepee Les~
veJeefveefOeeeB-keeue, cenekeeue, vewmehe&, heeb[gke, heodce, ceeCeJe, efhebieue, ebKe Deewj meJe&jlve es veJeefveefOeeeW
kes veece nQ~
keeue efveefOe-mes keeJe, kees<e, Deuebkeej, JeekejCe Deeefo eem$e Deewj JeerCee, yeebmegjer, veiee[s Deeef o
efceueles jnles nQ~
cenekeeue efveefOe mes-Deefme, ceef<e, ke=ef<e Deeefo n keceexb kes meeOeve Ssmes mecemle heoeLe& Deewj mebheoeSB
efvejblej Glhevve nesleer jnleer nQ~
vewmehe& efveefOe-eee, Deemeve, cekeeve Deeefo osleer nw~
heeb[gke efveefOe-mecemle Oeeve Deewj neW jmeeW kees Glhevve kejleer nw~
heodceefveefOe-jseceer, metleer Deeefo Jem$e heoeve kejleer nw~
ebKeefveefOe-mete& keer heYee kees eflejmke=le kejves Jeeues megJeCe& kees osleer nw~
meJe&jlveefveefOe-Fvoveerue, heodcejeie, Jew[te&, mHeefke Deeefo Deveske hekeej kes jlveeW kees SJeb veevee hekeej
keer ceefCeeeW kees osleer nw~
Fve veJeefveefOeeeW kes meeLe eeJeefle&eeW kes eewon jlve nesles nQ, efpeveceW meele mepeerJe nesles nQ Deewj meele efvepeeaJe
ceeves nQ~ es meye jlve he=LJeer keer j#ee, efJeeeue SsMJee& Deewj Gheeesie kes meeOeve nQ~ ee, $e, oC[, Ke[die, ceefCe,
ece& Deewj keebefkeCeer es meele efvepeeaJe jlve nQ~ mesveeheefle, ie=nheefle, neLeer, Iees[e, m$eer, le#e-efmeueeJe Deewj hegjesefnle
es meele mepeerJe jlve nQ~
efheeefce$e eeJeleea ves megoe&ve veeceke eejlve mes neW Keb[eW kees peerle efueee Lee~ Gvekee mete&heYe' veece kee
$e jepemeYee ceW peieceie peesefle Hewueelee ngDee mete& keer heYee kees Yeer ueefppele kejlee jnlee Lee~ oC[jlve mes
efJepeeeOe& heJe&le keer iegHee kee ej Keesuee ieee Lee~ meewpevoke leueJeej kees osKekej Jewjer jepee kebefhele neskej
eeJeleea keer ejCe ceW Dee peeles Les~ ceefCe-et[eceefCe jlve DebOekeej kees otj kej oslee Lee~ ece&jlve mes cesIeke=le peue
kes GheoJe mes mesvee keer j#ee nesleer Leer~ keebefkeCeerjlve mes iegHee ceW mete&ebo kes Deekeej yeveekej hekeee Hewueeee peelee
Lee~ mesveeheefle jlve efoefiJepee ceW meYeer eeseDeeW mes Depese jnlee Lee~ keeceJe=ef veeceke ie=nheefle jlve Iej kes meejs
keece keepe mebYeeuelee Lee~ efJepeeefieefj veece kee Gece neLeer jlve eeJeleea kee Jeenve Lee~ heJevebpee veece kee
Deejlve (Iees[e) mLeue kes meceeve mecego ceW Yeer oew[ ueieelee Lee~ egJeefle veece keer m$eerjlve eeJeleea kes YeesiemegKe
kee meeOeve Leer peesefke Deheves neLe keer eefkele mes Jee kees Yeer etj kej mekeleer Leer~ YeocegKe veece kee le#ejlve
efoefiJepee kes mecee mLeeve-mLeeve hej megboj cenueeW kee efvecee&Ce kejlee Lee Deewj hegjesefnle jlve meYeer efveefcee%eeve
Deeefo ceW heJeerCe ngDee mebhetCe& Oeeefce&ke keeeexb kees mebhevve kejelee Lee~
oeebie Yeesie-eeJeleea kes jlveeW kes meeLe ner oeebie Yeesie ceeves iees nQ-

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 183

1. veJeefveefOeeeB 2. hejeefveeeB 3. veiej 4. eee 5. Deemeve 6. mesvee 7. veedeeeueeSB 8.Yeepeve

9.Yeespeve Deewj 10. Jeenve es oe hekeej kes YeesieesheYeesie kes meeOeve jnles nQ~
meesuen npeej ieCeye peeefle kes Jeblej osJe neLe ceW leueJeej ueskej efveefOejlve Deewj eeJeleea keer j#ee kejves
ceW lelhej jnles Les~ efheeefce$e eeJeleea ves hetJe&hegCe kes heYeeJe mes Ssmes eeJeleea kes JewYeJe kees heehle efkeee~
GvneWves eejlve kes heehle nesves hej efoefiJepee kes efuees hemLeeve kejkes nKeb[ he=LJeer kees peerle efueee hegve:
veeeveereflehetJe&ke Ske$e eemeve kejles ngS hepee kees heg$e kes meceeve megKe heoeve efkeee~
Ske efove #escebkej' YeieJeeve kes meceJemejCe ceW hengBekej YeieJeeve kes oe&ve efkees~ ceveg<eeW kes kees"s ceW
yew"kej YeieJeeve keer efoJeOJeefve mes lelJeeW kee Gheose megvee hegve: mebmeej kes mecemle YeesieeW kees #eCeYebiegj ceevekej
efJejkele nes iees~ Jeeheme Deekej meJe&efce$e' veece kes Deheves pes heg$e kees jepe oskej Ske npeej jepeeDeeW kes meeLe
heYeg kes eerejCeeW ceW oeref#ele nes iees~ Gme mecee heebe meefceefleeeW Deewj leerve iegefhleeeWhe Dee" heJeeveceele=keeDeeW
kes meeLe-meeLe Deefnbmee ceneele Deeefo heeBe ceneele Gve cegefvejepe ceW hetCe& heeflee kees heehle ngS Les~ yengle keeue
leke he=LJeerleue hej efJenjCe kejles nges efvepe&veJeveeW ceW Oeeve kejles Les~ keYeer-keYeer ejerj kees jlve$ee kee meeOeve
ceevekej eeJeke kes Iej ceW deeueerme oes<e Deewj yeeerme Deblejee euekej kejhee$e ceW eg heemegke Deenej enCe
kejles Les hegve: Jeve ceW peekej Deelceefmeef nsleg eesiemeeOevee ceW ueerve nes peeles Les~ Fme hekeej cegefveeee& kee heeueve
kejles nges Devle ceW meceeefOehetJe&ke ejerj kees es[kej ceneve leeie kes heYeeJe mes yeejnJeW mJeie& ceW osJe nes iees~
yeejnJeW mJeie& kes osJe-efheeefce$e eeJeleea cenecegefve ves meneej mJeie& ceW osJeheo heehle efkeee, mete&heYe
Fvekee veece Lee~ JeneB Gvekeer Deeeg De"ejn meeiej heceeCe Leer~ DeefCecee, ceefncee Deeefo Deveske $e+efeeW mes meefnle
Les~ meyemes henues es osJe efpevecebefojeW ceW hengBeles nQ~ efpevecebefoj ceW heefleceeDeeW keer Jebovee-mlegefle kejkes hetpee keer~ Fve
efpevecebefojeW ceW Ske meew Dee" efpeveheefleceeSB efJejepeceeve jnleer nQ~ heleske cebefoj ceW Peejer, keuee, ohe&Ce, ebJej,
yeerpevee, efmebnemeve, $e Deewj "esvee es Dee" cebieue oJe Ske meew Dee"-Ske meew Dee" jnles nQ~ Fve cebefojeW ceW
ogbogefYe, ce=obie, ceo&ue, peeIebe, Yesjer, PeebPe, JeerCee Deewj yeebmegjer Deeefo JeeeeW kes Gece-Gece eyo meowJe nesles
jnles nQ~
heleske efpeveheefleceeSB Dee" heeefleneeexb mes meefnle nQ~ DeeeskeJe=#e, megjheg<heJe=ef, efoJeOJeefve, eecej,
efmebnemeve, $e$ee, Yeeceb[ue Deewj osJe-ogbogefYe es Dee" heeeflenee& ceeves nQ~
meceio=ef osJe kece&#ee kes efveefcee iee{ Yeefkele mes meefnle neskej efJeefJeOe DeJeeW mes efpeveWo heefleceeDeeW
keer hetpee kejles nQ~
leerveeW ueeskeeW ceW Deke=ef$ece efpevecebefojeW keer mebKee kee heceeCe yeleeee nw~ DeOeesu eeske ceW vejkeOeje kes Thej
YeJeveJeemeer osJeeW kes meele kejes[ yenej ueeKe efpevecebefoj nQ~ ceOeueeske ceW pebyeterhe veece kes heLece erhe mes ueskej
ekeJej' veece kes lesjnJeW erhe leke eej meew DeeJeve cebefoj nQ ~ FveceW mes pebyeterhe ceW megcesheJe&le kes 16,
iepeoble kes 4, pebyetJe=#e-eeuceefueJe=#e kes 2, meesuen Je#eejeW kes 16, eebwleerme efJepeeeOe& heJe&leeW kes 34 SJeb <ed
kegueeeueeW kes 6 es 16421634678 nges~ Ssmes hetJe&Oeelekeer Keb[ kes 78, heefMece Oeelekeer Keb[ kes
78, hetJe& heg<kejeOe&erhe kes 78, heefMece heg<kejeOe& erhe kes 78, F<Jeekeej kes 4, ceeveg<eesllej heJe&le kes 4, veboerej
erhe kes 52, kegb[ueJej erhe kes 4 Deewj ekeJej erhe kes 4 Ssmes 7878787878 44 5244458
nes iees~

184 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

TOJe&ueeske kes eewjemeer ueeKe, meeeveJes npeej lesF&me nQ~ mJeieeX kes SJeb veJeewJeseke Deeefo kes efpeleves efJeceeve
nQ, Gleves ner efpevecebefoj nQ~ meewOece&mJeie& ceW 32 ueeKe, F&eeve ceW 28 ueeKe, meevelkegceej ceW 12 ueeKe, ceensvo ceW
8 ueeKe, yee-yeeesej egieue ceW 4 ueeKe, ueebleJe-keeefhe cesW 50 npeej, ege-ceneege ceW 40 npeej, eleejmeneej ceW 6 npeej, Deevele-heeCele, DeejCe Deewj Deegle Ssmes eej keuheeW ceW 700, leerve DeOeesewJeseke ceW 111,
leerve ceOeewJeseke ceW 107, leerve TOJe&ewJeseke ceW 91, veJe Devegefoe ceW 9 Deewj heebe Devegej ceW 5 Ssmes meye
efceueekej 32000002800000120000080000040000050000 400006000
70011110791958497023 Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ~ kegue efceueekej 77200000458
849702385697481 Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ~
Fmekes Deeies Jeblej osJeeW kes eneB Deewj peesefle<eer osJeeW kes eneb DemebKeeleeW efpevecebefoj ceeves iees nQ~ Fve
heleske efpevecebefojeW ceW 108-108 efpeveheefleceeSB efJejepeceeve nQ Dele: Gheeg&kele efpevecebefojeW kes efpeve heefleceeDeeW keer
mebKee veJe meew heeerme kejes[ $esheve ueeKe, meeeFme npeej, veJe meew De[leeueerme nQ~
veJe meew heeerme keeser $esheve, ueeKe meleeFme menme heceeCe~
veJe meew De[leeefueme efpeveheeflecee, efeJemegKe nslet keB heCeece~~
meceio=ef osJe Fve cebefojeW ceW mes ceOeueeske kes Deke=ef$ece efpevecebefojeW keer lees DeleerJe Yeefkele mes hetpee kejles
ner nQ, peneB-peneB mebYeJe nw, JeneB-JeneB peekej Jes mete&heYe osJe efpeveheefleceeDeeW keer Jebovee efkeee kejles nQ es<e
efpevecebefojeW keer hejes#e mes ner Jebovee kee hegCe mebee efkeee kejles Les~
keYeer-keYeer es osJe Deheves osJeheefjJeej kes meeLe ceOeueeske ceW Deekej cenecegefveeeW keer Jebovee kejkes Gvekes
eercegKe mes Oeceexheose megvekej hemevve nesles nQ~ Fme hekeej Oecee&jeOevee ceW mecee Jeleerle efkeee kejles nQ~
Deeeg kes Deble ceW mJeie& ceW ner megboj Geeve ceW keuheJe=#e kes veeres ceneceb$e kee mcejCe kejles ngS Oeeve ceW
ueerve nes iees~ osJeejerj mes heeCe efvekeue iees Deewj Jewefeefeke ejerj lel#eCe ner kehetj pewmee efJeueereceeve nes ieee~
Jes ceOeueeske ceW Fmeer Yejle#es$e kes $ehegj veiej ceW jeveer kes heg$e nes iees~
vebovecenejepe-pebyeterhe kes Yejle#es$e kes Deee&Keb[ ceW Ske $ehegj veece kee veiej Lee~ JeneB kes jepee
vebefoJeOe&ve keer jeveer JeerjJeleer kes ieYe& ceW Gheeg&kele mete&heYe osJe kee peerJe Dee ieee~ veJe ceen kes yeeo jeveer ves heg$e
kees pevce efoee~ hetjs jepe ceW Deevebo cebieue nesves mes jepee ves heg$e kee veece vebo' jKee, Fmes vebove Yeer kenles Les~
vebove yeeueke ceelee keer Debiegueer heke[kej Kesueles nges cenejepee vebefoJeOe&ve kee ceveesjbpeve efkeee kejlee Lee~
heg$e kes eewJeveeJemLee kees heehle nesves hej jepee ves Dehevee jepeYeej heg$e kees meeQhe efoee, keeeWefke ener meveeleve
hejbheje nw~ jepee vebo ves Yeer efejkeeue leke jepe mebeeueve kejles ngS hepee kees Ketye mebleg efkeee~ FDeefYeueef<ele jepe kee GheYeesie kej jepee vebo ves heesefue' veece kes ieg kes heeme pewvesejer oer#ee enCe kej ueer~
cegefveeeW kes mebIe ceW Oeceexheose oskej mees cees#eceeie& kee efoioe&ve kejeles jnles Les~
FvneWves %eeveeJejCe kece& kes #eeesheece efJees<e mes ieg kes meeefvveOe ceW ieejn DebieeW kee %eeve heehle kej efueee~
Debie Deewj hetJe&he egle kee %eeve ieg kes cegKe mes ner heehle neslee nw keYeer efkemeer kees efyevee ieg kes veneRb neslee nw~
leerLe&bkej heke=efle kee yebOeDeeglesvo-vebo cenecegefve meceeefOecejCe kes heYeeJe mes meesuenJeW mJeie& ceW heg<heesej efJeceeve ceW Fvo' nes
iees~ Fme meesuenJeW mJeie& kee veece Deegle nw Dele: es Fvo Deeglesvo kenueeles Les~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 185

osJeeW keer Glheefe kes yeejs ceW cetueeeej ceW kene nwosnmme e efCeJJeeer, efYeCCecegngesCe nesF osJeeCeb~
meJJebieYetmeCeiegCeb, peesJJeCeceefJe nesefo osnefcce~~
erkee ceW-peesJJeCeb- eewJeveb heLeceJee: hejcejceCeereeJemLee meJee&uebkeejmeceefvJelee DeefleeeceefleeesYeveb
meJe&peveveeveeuneovehejb, nesefo- YeJeefle, osnefcce-osns ejerjs~ osJeeveeb eewJeveceefhe eesYeveb meJee&bieYet<eCeegleb
lesvewJe efYevvecegntlexve YeJeleerefle~
YeJeveJeemeer Deeefo eejeW hekeej kes osJeeW kes keg kece oes Ie[er kes keeue mes keg kece Debleceg&ntle& kes keeue mes
neW heee&efhleeeB hetCe& nes peeleer nQ~ meJe&keee& kejves ceW meceLe& ejerj Yeer hetCe& yeve peelee nw~ neLe-hewj, cemleke, keb"
Deeefo kees efJeYetef<ele kejves Jeeues Jem$e-DeeYet<eCe Deewj veevee iegCe Yeer hetCe& nes peeles nQ~ Jen osJeejerj veJeeewJeve mes
mebhevve, hejcejceCeere, meJee&uebkeej mes meceefvJele, Deefleee megboj Deewj meJe&peveeW kees Deeuneefole kejves Jeeuee nes
peelee nw~
Fve Deeglesvo keer Deeeg yeeF&me meeiej heceeCe Leer, leerve neLe TBee ejerj Lee, oJe mes-ejerj JeCe& mes
Deewj YeeJe mes oesveeW ner egkeue uesMeeSB LeeR, yeeF&me he#e ceW Ske yeej MJeebme uesles Les~ yeeF&me npeej Je<e& ceW Ske yeej
ceeveefmeke Dece=le kee Deenej Lee, meoe ceeveefmeke heJeereej-keecemesJeve Lee DeLee&led ceve ceW ner osJeebieveeDeeW kee
mcejCe kejves mes keeceYeesie keer le=efhle nes peeleer Leer~ DeefCecee, ceefncee Deeefo efoJe $e+efeeW mes veevee hekeej kes
megKeeW kee DevegYeJe kejles Les~ Gvekee DeJeefOe%eeve "er he=LJeer leke keer yeeleeW kees peeve ueslee Lee, Gvekes efJeefeee keer
meercee Leer DeLee&led Gvekes DeJeefOe%eeve #es$e kes yejeyej Leer~ Deheves meeceeefveke Deeefo osJeeW Deewj osJeebieveeDeeW mes efIejs nges
Jes Fbojepe Deheves hegCe kece& kes efJees<e Goe mes megKeheer meeiej ceW meoe efveceive jnles Les~
keYeer Jes Deheveer FvomeYee ceW osJe DehmejeDeeW kee ve=le osKeles Les, keYeer osJe-osefJeeeW kes meeLe ceOeueeske ceW
peekej erhe-mecegoeW keer eesYee osKekej Deevebo kee DevegYeJe efkeee kejles Les~
ceOeueeske ceW Deke=ef$ece efpevecebefoj lesjnerheeW leke ner nQ Dele: keYeer-keYeer es Fvojepe ekeJejerhe Deeefo
ceW hengBekej #eerjmeeiej kes peue mes Yejs 1008 efoJe keueeeW mes efpeveheefleceeDeeW kee ceneefYe<eske kejkes GlmeJe
ceveeles Les, DeoJe mes hetpee kejles Les Deewj ceneve hegCe kee mebee kej efueee kejles Les~
Fme hekeej es Deeglesvo yeeFme meeiej heele efoJe megKeeW kee DevegYeJe kejkes peye ceveg<eueeske ceW Deeves
Jeeues Les, Deeeg ceW n ceen es<e jn iees, leke meewOecexvo ves kegyesj kees Dee%ee oer efke Fme pebyeterhe kes Yejle#es$e kes
Deee&Keb[ ceW kegb[uehegj veiej ceW Debeflece leerLe&bkej kee pevce nesves Jeeuee nw Dele: legce peekej pevce mes hebon ceefnves
hetJe& mes ner jlveeW keer Je<ee& kejvee heejbYe kej oes~ Deeglesvo megjjepe Deheves heg<heesej efJeceeve ceW ner Les Deewj eneB
kegb[uehegj kee ceenelce ye{ves ueiee Lee~
hebekeueeCeke JewYeJe-peye Deeglesvo keer Deeeg n ceeme yeekeer jn ieF&, leye Fme Yejle#es$e kes
efJeosn veeceke ose ceW kegb[uehegj1 veiej kes jepee efmeeLe& kes YeJeve kes DeeBieve ceW heefleefove mee{s meele kejes[ heceeCe
jlveeW keer Oeeje yejmeves ueieer~ Dee<ee{ egkeue <eer kes efove jeef$e kes efheues henj ceW jeveer efheekeeefjCeer ves meesuen
mJehve osKes Deewj heg<heesllej efJeceeve mes Deeglesvo kee peerJe egle neskej jeveer kes ieYe& ceW Dee ieee~ heele:keeue jepee
kes cegKe mes mJehveeW kee Heue megvekej jeveer Delevle mebleg ngF&~ leoveblej osJeeW ves Deekej ieYe& keueeCeke GlmeJe
1. efleueeseheCCeefe, DeefOekeej 4~

186 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

ceveekej ceelee-efhelee kee DeefYe<eske kejkes GlmeJe ceveeee~

veJe ceeme hetCe& nesves kes yeeo ew$e egkeue $eeesoeer kes efove jeveer ef$eeuee ves heg$e kees pevce efoee~ YeieJeeve
ceneJeerj kee pevce lesjme keer jeef$e ceW ngDee nw, Ssmee peeOeJeuee ceW JeefCe&le nwDee<ee{peesCnhekeKed"erS kegb[uehegjCeiejeefnJe-CeenJebme-efmelLeCeefjbomme efleefmeueeosJeerS
ieyYeceeieb letC e lelLe Ded "ef oJemeeefneCeJeceemes Deefe eFllemegkekehekeKe-lesjmeerS jlleer S
GllejHeiiegCeerCekeKelles ieyYeeoes efCekeKeblees Je[d{ceeCeefpeefCeboes1~~''
Dee<ee{ ceeme keer egkeue he#e keer <eer kes efove kegb[uehegj veiej kes mJeeceer veeLeJebeer efmeeLe& vejsvo keer jeveer
ef$eeuee osJeer kes ieYe& ceW Deekej Deewj JeneB veJe ceeme, Dee" efove jnkej ew$e egkeuee $eeesoeer kes efove jeef$e ceW
GllejeHeeuiegveer ve#e$e kes jnles ngS Je&ceeve efpevesvo ves pevce efueee~ Gme mecee osJeeW kes mLeeveeW ceW Deheves Deehe
Jeee yepeves ueies, leerveeW ueeskeeW ceW meJe&$e n<e& keer uenj oew[ ieF&~ meewOece& Fvo ves ye[s JewYeJe kes meeLe megcesheJe&le
keer heeb[gkeefeuee hej #eerjmeeiej kes peue mes YeieJeeve kee pevceeefYe<eske efkeee~ Fvo ves Gme mecee Gvekes Jeerj''
Deewj JeOe&ceeve'' Ssmes oes veece jKes~
eer heeMJe&veeLe leerLe&bkej kes yeeo oes meew heeeme Je<e& yeerle peeves hej eer ceneJeerj mJeeceer Glhevve ngS Les~
Gvekeer Deeeg Yeer Fmeer ceW eeefceue nw~ keg kece yenllej Je<e& keer Deeeg Leer, meele neLe TBes, mJeCe& JeCe& kes Les~ Ske
yeej mebpee Deewj efJepee veece kes eejCe$e+efOeejer cegefveeeW kees efkemeer heoeLe& ceW mebosn Glhevve nesves mes YeieJeeve kes
pevce kes yeeo ner Jes Gvekes meceerhe Deekej Gvekes oe&ve cee$e mes ner mebosn mes jefnle nes iees, leye Gve cegefveeeW ves Gve
yeeueke kee mevceefle'' veece jKee~ efkemeer mecee mebiece veeceke osJe ves mehe& yevekej hejer#ee ueer Deewj YeieJeeve kees
meHeue osKekej Gvekee ceneJeerj'' en veece jKee~
leerme Je<e& kes yeeo YeieJeeve kees hetJe&YeJe kee mcejCe nesves mes Jewjeie nes ieee, leye ueewkeeefvleke osJeeW eje
mlegefle kees heehle YeieJeeve ves %eele=Jeve ceW meeueJe=#e kes veeres pewvesMJejer oer#ee enCe kej ueer Deewj lelkeeue ceve:hee&e
%eeve heehle kej efueee~ heejCee kes efove ketueeece keer veiejer kes ketue veeceke jepee kes eneB Keerj kee Deenej enCe
efkeee~ efkemeer mecee Gppeefeveer kes Deeflecegkeleke Jeve ceW Oeevee{ YeieJeeve hej ceneosJe veeceke o ves Yeebkej
Ghemeie& kejkes efJepeeer YeieJeeve kee cenefleceneJeerj'' veece jKekej mlegefle keer~ efkemeer efove keeweecyeer veiejer ceW
meebkeueeW ceW yebOeer eboveyeeuee ves YeieJeeve kee he[ieenve efkeee, leye Gmekeer yes[er Deeefo t ieF&, efceer kee mekeesje
mJeCe&hee$e yeve ieee SJeb keesoeW kee Yeele eeueereeJeue keer Keerj yeve ieee, leYeer meleer ebovee ves veJeOeeYeefkelehetJe&ke
cenecegefve ceneJeerj kees Deenej oskej hebeeMee& heehle efkeee~
odcemLe DeJemLee kes yeejn Je<e& yeeo pe=befYeke eece keer $e+pegketuee veoer kes efkeveejs ceveesnj veeceke Jeve ceW
meeueJe=#e kes veeres JeweeKe egkeuee oeceer kes efove YeieJeeve kees kesJeue%eeve heehle nes ieee~ Gme mecee Fvo ves
kesJeue%eeve keer hetpee keer~ YeieJeeve keer efoJeOJeefve kes ve efKejves hej Fvo ieewlece iees$eere FvoYetefle yeeeCe kees
egefkele mes ueees, leye Gvekee ceeve ieefuele nesles ner Jes YeieJeeve mes oeref#ele neskej ceve:hee&e%eeve Deewj mehle$e+ef mes
efJeYetef<ele neskej YeieJeeve kes heLece ieCeOej nes iees, leye YeieJeeve keer efoJeOJeefve efKejer~ eeJeCe ke=<Ce Skeced kes
efove efoJeOJeefve kees megvekej ieewlece ieCeOej ves meeebkeeue ceWs eoeebie egle keer jevee keer~ Fmekes yeeo JeeegYetefle
Deeefo ieejn ieCeOej ngS nQ~ YeieJeeve kes meceJemejCe ceW cegveerMJejeW keer mebKee eewon npeej Leer, ebovee Deeefo
1. kemeeeeng[, hegmleke-1, he=. 77~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 187

lleerme npeej Deeefe&keeSB LeeR, Ske ueeKe eeJeke, leerve ueeKe eeefJekeeSB, DemebKeele osJe-osefJeeeB Deewj mebKeeleeW
eflee&be Les~ yeejn ieCeeW mes Jesefle YeieJeeve ves efJehegueeeue heJe&le hej Deewj Deve$e Yeer Deee&Keb[ ceW efJenej kej
mehleleJe Deeefo kee Gheose efoee~

efveJee&CekeueeCeke
Deble ceW heeJeehegj veiej kes ceveesnj veeceke Jeve ceW Deveske keceueeW mes megMeesefYele mejesJej kes yeere efeueehe hej
efJejepeceeve neskej keeefle&ke ke=<Ce elego&eer keer jeef$e kees Debeflece henj ceW mJeeefle ve#e$e ceW cees#e heo kees heehle kej
efueee~ leye osJeeW ves cees#e keueeCeke keer hetpee kej oerheceeefuekee peueeeer Leer~ leye mes ueskej Deepe leke keeefle&ke
ke=<Cee DeceeJemee kees oerheeJeueer heJe& ceveeee peelee nw~
YeieJeeve kes peerJeveJe== e mes nceW en mecePevee nw efke efceLeelJe kes HeuemJehe peerJe $eme-mLeeJej eesefveeeW ceW
heefjYeceCe kejlee nw~ mecekelJe Deewj eleeW kes hemeeo mes elegie&efle kes ogKeeW mes tkej eeMJele megKe kees heehle kej ueslee
nw Dele: efceLeelJe kee leeie kej meceio=ef yeve kejkes eleeW mes Deheveer Deelcee kees efvece&ue yeveevee eeefnS~

YeieJeeve ceneJeerj efveJee&CeYetefce heeJeehegjer peuecebefoj

heeJeehegjer ceW mejesJej kes ceOe efmLele peuecebefoj ner YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce nw~
eer hetpeheeo Deeeee& ves efveJee&CeYeefkele ceW kene nwheodceJeveoerefIe&keekegue-efJeefJeOeogceKeC[ceefC[les jces~
heeJeeveiejeseeves, JeglmeiexCe efmLele: me cegefve:~~16~~
keeefle&keke=<Cemeevles, mJeeleeJe=#es efvenle kece&jpe:~
DeJees<eb mebheehod-Jepejececejce#eeb meewKeced ~~17~~
heefjefveJe=&leb efpevesvb, %eelJee efJeyegOee eLeeeg eeiece~
osJelejkeleebove - keeueeiegmegjefYeieeseer<ez:~~18~~
Deiveervoeefppeveosnb, cegkegeveuemegjefYeOetheJejceeuew:~
DeYee& ieCeOejeveefhe, ielee efoJeb Keb e JeveYeJeves~~19~~
hegveMeheeJeehegjme yeefnvveleYetefceoses, heodceeslheueekegueJeleeb mejmeeb efn ceOes~
eer Je&ceeveefpeveosJe Fefle heleerlees, efveJee&Ceceehe YeieJeeved heefJeOetleheehcee~~24~~
eeriegCeYeo Deeeee& ves GejhegjeCe ceW kene nweceelheeJeehegjb heehe, ceveesnjJeveevlejs~
yentveeb mejmeeb ceOes, ceneceefCeefeueeleues~~509~~
efmLelJee efoveeb Jeerle-efJenejes Je=efvepe&j:~
ke=<Cekeeefle&kehe#eme, elego&Meeb efveeelees~~510~~
mJeeefleeesiees le=leeres:, egkeueOeevehejeeCe:~
ke=leef$eeesiemebjesOe:, mecegefvveefkeeb efele:~~511~~

188 / efleere DeefOekeej

leerLekej ceneJeerj

cenehegjeCe meej

nleeIeeefleeleg<ke: mevveejerjes iegCeelceke:~

ievlee cegefvemenesCe, efveJee&Ceb meJe&Jeeef_leced~~512~~
leosJe heg<eeLe&me, hee&vleesvevlemeewKeke=led~
DeLe meJexefhe osJesve, en>vocegkegmHegjled~~513~~
ngleeeveefeKeevemle-leodosne ceesnefJeef<eced~
DeYee& ievOeceeueeefo-oJewefo&Jewe&LeeefJeefOe~~514~~
Jeefvo<evles YeJeeleerle-ceLezJe&voejJe: mleJew:~
JeerjefveJe=&eflemecheehle-efove SJeemleIeeefleke:~~515~~
Yeef Je<eecencehegelkes Jeue%eeveueeseve:~
YeJeeveeb Oece&osesve-efJele efJe<eeebmlele:1~~516~~
eneB DeefYeheee en nw efke heeJeehegjer kes ceveesnj veece kes Geeve ceW keceueeW mes Jeehle mejesJej kes ceOe
ceneceefCeceeer efeuee hej YeieJeeve efJejepeceeve ngS, Gme mecee meceJemejCe efJeIeefle nes egkee Lee~ eerefJenej yebo
kej oes efove leke Oeeve ceW ueerve ngS ceneJeerj mJeeceer ves keeefle&ke ke=<Cee elego&eer keer jeef$e kes Deble ceW DeIeeefleee
keceexb kees ve kej efveJee&Ceheo heehle kej efueee~ leYeer meewOecexvo Deeefo FvoeW ves Deefivekegceej Fvo kes cegkeg kes
DeeYeeie mes efveie&le Deefive hej heYeg kee ejerj mLeeefhele kej efoJe evove Deeefo kes eje hetpee kejkes mebmkeej kej
efoee~ Gmeer efove ieewlecemJeeceer kees JeneR hej kesJeue%eeve heie ngDee nw~
nefjJebehegjeCe ceW Yeer ener efueKee nw SJeb oerheeJeueer heJe& leYeer heejbYe ngDee, Ssmee kene nwefpeveWoJeerjesefhe efJeyeesOe mebleleb, mecevlelees YeJemecetnmevleefleced~
hehee heeJeeveiejeR iejeremeeR, ceveesnjeseeveJeves leoerekes~~15~~
elegLe&keeuesOe&elegLe&ceemekew-efJe&nerveleeefJeMelegjyoes<ekes~
me keeefle&kes mJeeefle<eg ke=<CeYetlemeg-heYeelemevOeemecees mJeYeeJele:~~16~~
DeIeeeflekecee&efCe efveeesiekees, efJeOete IeeleervOeveJeod efJeyebOeve:~
efJeyevOevemLeeveceJeehe ebkejes, efvejvlejeeesmegKeevegyevOeveced ~~17~~
me he_ekeueeCecenecensMJej:, heefmeefveJee&Cecens elegefJe&Oew:~
ejerjhetpeeefJeefOevee efJeOeevele:, megjw: meceYee&le efmeeemeve:~~18~~
pJeuelheoerheeefuekeee heJe=ee, megjemegjwoeaefheleee heoerhleee~
leoe mce heeJeeveiejer mecevlele:, heoerefheleekeeeleuee hekeeeles~~19~~
leLewJe e esefCekehetJe&YetYegpe:, heke=le keueeCecenb menhepee:~
hepeicegefjvoeMe megjwe&LeeeLeb, eeeeceevee efpeveyeesefOeceefLe&ve:~~20~~
lelemleg ueeske: heefleJe<e&ceeojeled, heefmeoerheeefuekeee$e Yeejles~
mecegele: hetpeefelegb efpevesMJejb, efpevesvoefveJee&CeefJeYetefleYeefkeleYeeked2~~21~~
meej ener nw efke YeieJeeve ceneJeerj heeJeehegjer kes ceveesnj Geeve ceW efJejepeceeve ngS~ peye elegLe&keeue ceW leerve
Je<e& mee{s Dee" ceeme yeekeer jns, leye mJeeefle ve#e$e ceW keeefle&ke DeceeJemee kes efove heele:-G<eekeeue kes mecee
1. GejhegjeCe, heJe& 76~ 2. nefjJebMehegjeCe, heJe& 66~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLekej ceneJeerj

efleere DeefOekeej / 189

mJeYeeJe mes eesie efvejesOekej egkeueOeeve kes eje meJe&kece& ve kej efveJee&Ce kees he ehle nes iees~ Gme mecee eej
efvekeee kes osJeeW ves efJeefOehetJe&ke YeieJeeve kes ejerj keer hetpee keer~ Devevlej megj-DemegjeW eje peueeF& ngF& yengle Yeejer
osoerheceeve oerhekeeW keer hebefkele mes heeJeeveiejer kee Deekeee meye Deesj mes peieceiee G"e~ esefCeke Deeefo jepeeDeeW ves
Yeer hepee kes meeLe efceuekej YeieJeeve kes efveJee&CekeueeCeke keer hetpee keer hegve: jlve$ee keer eeevee kejles ngS meYeer
Fvo, ceveg<e Deeefo Deheves-Deheves mLeeve eues iees~
Gme mecee mes ueskej YeieJeeve kes efveJee&Ce keueeCeke keer Yeefkele mes egkele mebmeej kes heeCeer Fme Yejle#es$e ceW
heefleJe<e& DeeojhetJe&ke heefme oerheceeefuekee kes eje YeieJeeve ceneJeerj keer hetpee kejves kes efueS Gele jnves ueies
DeLee&led YeieJeeve kes efveJee&CekeueeCeke keer mce=efle ceW oerheeJeueer heJe& ceveeves ueies~
Fvo ves heYeg kes ejCe GlkeerCe& efkeSSke hekejCe nefjJebehegjeCe ceW Deeee nw efkepeye YeieJeeve vesefceveeLe efiejveej heJe&le mes efveJee&Ce heehle kej egkes, leye FvoeW ves YeieJeeve keer efveJee&CekeueeCeke
hetpee kes yeeo efiejveej heJe&le hej Jee mes ejCe GlkeerCe& kej Fme ueeske ceW heefJe$e efmeefeuee kee efvecee&Ce efkeee
leLee Gmes efpevesvo YeieJeeve kes ue#eCeeW kes mecetn mes egkele efkeee~ eLeeTpe&evleefiejew Jeeer, JeesCeeefueKe heeJeveerced~
ueeskes efmeefeueeb ees, efpeveue#eCe hebefkeleefYe:1~~14~~
eer mecevleYeomJeeceer ves Yeer mJeebYetmlees$e ceW efueKee nwkekegob
YegJe:
Keejeesef<e-ogef<eleefeKejwjuebke=le:~
cesIeheueheefjJeerle lemleJe ue#eCeeefve efueefKeleeefve JeefeCee~~127~~
Jenleer efle leer Le& ce=ef <eefYeMe, meleleceefY eieceles e e~
heerefleefJeleleoew: heefjlees, Ye=Mecetpe&evle efJeegleeseue:~~128~~
yeermeJeeR meoer kes heLece Deeeee& eeefj$eekeJeleea eer ebeeflemeeiej peer cenejepe kes heLece hedeOeere Deeeee& eer
Jeerjmeeiej peer cenejepe kenles Les efke Fmeer hekeej mes heeJeehegjer mejesJej kes ceOe ceefCeceeer efeuee mes YeieJeeve kes cees#e peeves kes
yeeo FvoeW ves Jee mes eneB hej Yeer ejCeefevn GlkeerCe& kejkes Fme efeuee kees efmeefeuee kes meceeve hetpe heefJe$e yeveeee Lee~
Ske yeele en Yeer Oeeve osves eesie nw efke YeieJeeve kesJeue%eeve nesves kes yeeo heeBe npeej Oeveg<e-yeerme npeej
neLe heceeCe Thej Deekeee ceW DeOej hengBe peeles nQ~ DeOej ceWb ner kegyesj eje meceJemejCe keer jevee keer peeleer nw~ peye
YeieJeeve eerefJenej kejles nQ, leye meceJemejCe efJeIeefle nes peelee nw Deewj YeieJeeve Deekeee ceW DeOej eueles nQ leye
osJeieCe heYeg kes ejCeeW kes veeres mJeCe&ceeer efoJe keceueeW keer jevee kejles jnles nQ~ efveJee&CeYeefkele kes hetJe& Yeer peye
YeieJeeve eesie efvejesOe kejles nQ leye Jes Deekeee ceW DeOej ner jnles nQ efHej Yeer Gvekes "erke veeres keer Yetefce YeieJeeve keer
efveJee&CeYetefce ceeveer peeleer nw etBefke efme YeieJeeve efmeefeuee hej Yeer "erke Gmeer Yetefce kes Thej efJejepeceeve nQ~
Fmemes en mhe nw efke YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer peneB mes cees#e iees nQ, "erke JeneR hej Gvekes ejerj kee
mebmkeej efkeee ieee nw Deewj JeneR hej mejesJej kes ceOe ceefCeceeer efeuee hej FvoeW ves ejCe GlkeerCe& efkeS Les~ Ssmes
ner meccesoefeKej heJe&le kes meYeer eWkeeWs hej FvoeW eje ejCe GlkeerCe& efkeS iees nQ, Ssmee ceevevee eeefnS~
Ssmeer efmeYetefce heeJeehegjer kees cesje Devevle-Devevle yeej vecemkeej nesJes~
1. GejhegjeCe, heJe& 65~

190 / efleere DeefOekeej

eglehejcheje

cenehegjeCe meej

eglehejcheje
egle%eeve kes Yeso-egle%eevekes DebieheefJe Deewj Debieyeee mes oes Yeso Yeer ceeves nQ~ efpemeceW Debie heefJe kes
eoeebiehe yeejn Yeso Deewj Debieyeee kes DeveskeeW Yeso nesles nQ~ eoeebie ceW heleske kes oes heoeW kee heceeCe
yeleueeee ieee nw pees efke eglemkebOe eb$e ceW mhe nw Deewj efpeve De#ejeW kes heo ve yeve mekeW, Jes ner Debieyeee
kenueeles nQ~ Gvekes meeceeefeke, mleJe, Jebovee Deeefo Yeso JeefCe&le nQ~
ieCeOej1 osJe kes efe<e-heefe<eeW eje Deuheeeg, yegef Jeeues heeefCeeeW kes Devegen kes efueS DebieeW kes DeeOeej
mes jes iees mebef#ehle ebLe Debieyeee nQ~ FmeceW keeefueke, Glkeeefueke Deeefo DeveskeeW Yeso nbw~ mJeeOeee keeue ceW
efpevekes he"ve-hee"ve kee efveece nw GvnW keeefueke SJeb efpevekes he"ve-hee"ve kee efveele mecee ve nes, GvnW
Glkeeefueke kenles nQ~
YeieJeeve keer JeeCeer kees eej Devegeesiehe mes Yeer efJeYeeefpele efkeee ieee nw-heLeceevegeesie, kejCeevegeesie,
ejCeevegeesie Deewj oJeevegeesie~
heLeceevegeesie-eej heg<eeLeeX kee DeeKeeve efpemeceW nw, Ssmes evLe-eefjle evLe, hegjeCe evLe, hegCeeslheeoke
eem$e, yeesefOe-jlve$ee keer heeefhle Deewj meceeefOe kes efueS KeevemJehe eem$e heLeceevegeesie kenueeles nQ~ Fme
Devegeesie ceW cegKe he mes $esme" eueekee heg<eeW kes eefjle kee JeCe&ve efkeee peelee nw~
kejCeevegeesie-pees eem$e ueeskeeueeske kes efJeYeeie kees, egie kes heefjJele&ve Deewj elegie&efleeeW kees efoKeueeves
kes efueS ohe&Ce kes meceeve nw, Jen kejCeevegeesie nw~
ejCeevegeesie-eeJeke Deewj cegefveeeW kes eefj$e keer Glheeflle, Je=ef Deewj j#ee kee efpemeceW JeCe&ve nw, Jen
ejCeevegeesie nw~
oJeevegeesie-efpemeceW peerJe-DepeerJe, hegCe-heehe Deewj yebOe-cees#e kee efJemle=le JeCe&ve nw, Jes oJeevegeesie
eem$e nQ~2
Jele&ceeve keeue kes$esme" eueekee heg<eeW kes veece-Fme elegLe& keeue ceW 24 leerLe&bkej, 12 ekeJeleea, 9 yeueYeo,
9 veejeeCe Deewj 9 heefleveejeeCe Ssmes $esme" ceneheg<e nesles nQ~ FveceW mes YeieJeeve $e+<eYeosJe heLece leerLe&bkej Deewj
cenejepe Yejle heLece ekeJeleea nggS nQ~
24 leerLe&bkej-$e+<eYe, Deefpele, mebYeJe, DeefYevebove, megceefle, heodceheYe, megheeMJe&, eboheYe, heg<heoble,
eerleue, eseebme, Jeemeghetpe, efJeceue, Deveble, Oece&, eebefle, kegvLeg, DejveeLe, ceefuue, ceggefvemegele, veefce, vesefce, heeMJe&,
Deewj JeOe&ceeve~
12 ekeJeleea-Yejle, meiej, ceIeJee, mevelkegceej, eeefvle, kegvLeg, Dej, megYeewce, heodce, nefj<esCe,
peemesve Deewj yeeolle~
9 yeueYeo-efJepee, Deeue, megOece&, megheYe megoe&ve, veboer, vebefoefce$e, jeceevo Deewj heodce~
9 veejeeCe-ef$ehe=, efhe=, mJeebYet, heg<eesllece, heg<eefmebn, hegC[jerke, olle, ue#ceCe Deewj eerke=<Ce~
9 heefleveejeeCe-DeMJeeerJe, leejke, cesjke, ceOegkewYe, efveegbYe, yeefue, henjCe, jeJeCe Deewj pejemevOe~
1. Deejeleereeeee& ke=leebieeLe&eleemeVehecebieyeeeced~~13~~ (leJeeLe&Jeeefle&ke)~ 2. jlvekejC[eeJekeeeej~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eglehejcheje

efleere DeefOekeej / 191

es eueekeeheg<e elegLe&keeue ceW ner nesles nQ~ Ssmes ner es ceneheg<e hetJe&keeue ceW Yeer DevebleeW nes egkes nQ Deewj
YeefJe<e ceW Yeer nesles ner jnWies~
Oece&leerLe& Jegefefe-heg<heoble mes ueskej Oece&veeLehee&ble meele leerLeexb ceW efpeveOece& keer Jegefeflle ngF& nw,
es<e meesuen leerLe&bkejeW kes leerLeexb ceW Oece& keer hejbheje efvejblej jner nw, DeLee&led heg<heoble YeieJeeve kes leerLe& ceW heeJeheue,
eerleueveeLe kes leerLe& ceW De&heue, eseebmeveeLe kes leerLe& ceW heewve heue, Jeemeghetpe kes leerLe& ceW Ske heue,
efJeceueveeLe kes leerLe& ceW heewve heue, DevebleveeLe kes leerLe& ceW De&heue Deewj Oece&veeLe kes leerLe& ceW heeJe heue heceeCe
Oece&leerLe& kee Gso jne nw~ Gme mecee oer#ee uesves JeeueeW kee DeYeeJe nesves mes Oece&heer mete& Demle nes ieee Lee,
ngb[eJemeefhe&Ceer kes oes<e mes es meele Jegso nesles nQ~
kegoeve keer heLee-eer eerleueveeLe kes leerLe& kes Debeflece Yeeie ceW keeueoes<e mes Jekelee, eeslee Deewj DeeejCe
kejves JeeueeW kee DeYeeJe nes peeves mes meceereerve Oece& kee veee nes ieee~ ceefoue ose ceW ceuee ose kee jepee cesIejLe
keg oeve osvee eenlee Lee, Gmeves kegceeie&ieeceer hejbheje mes Deeiele Deenej, Deew<eefOe, DeYee Deewj eem$eoeve kees
es[kej cegb[Meeueeeve yeeeCe kes eje kens ngS keveeoeve, nefmleoeve, megJeCe&oeve, DeMJeoeve, ieesoeve, oemeeroeve,
efleueoeve, jLeoeve, Yetefceoeve Deewj ie=noeve en oe hekeej kee oeve mJese mes eueeee~
efnbmee e%e keer Glheeflle-cegefvemegeleveeLe kes cees#e peeves kes yeeo Ske mecee #eerjkeobye' GheeOeee kes
heeme jepeheg$e Jemeg, iegheg$e heJe&le Deewj Oece&efve eeJeke veejo Fve leerveeW ves efJeeeOeeve efkeee Lee~ ieg kes oeref#ele
nesves kes yeeo efkemeer mecee heJe&le ves meYee ceW kene efke Depewe&Jeb' yekejeW mes nesce kejvee eeefnS, Ssmee DeLe& nw,
leye veejo ves kene Depe' kee DeLe&, ve Gieves eesie hegjeves Oeeve nQ, Gvemes e%e kejvee eeefnS, Ssmee iegosJe ves DeLe&
efkeee Lee efkebleg heJe&le ves Dehevee ogjeen veneR es[e~ Deble ceW jepee Jemeg kes jepeojyeej ceW efveCe&e ieee~ Jemeg ves
eLeeLe& peeveles ngS Yeer ieghelveer heJe&le keer ceelee mes Jeeveye nesves mes heJe&le kes efnbmeecee JeeveeW kees mele ken
efoee, efpemekes HeuemJehe he=LJeer ceW efmebnemeve kes OeBmeves mes cejkej vejke ieee~ FOej heJe&le ves cenekeeue veeceke
Demegj keer meneelee mes e%e ceW Ketye efnbmee kejeF& Deewj Gmekes Heue mes es meye ogie&efle kes hee$e nes iees efkebleg veejo
efnbmee kee efve<esOe kejves mes mJeie& ieee~
YeieJeeve cegefvemegele kes leerLe& ceW ner ceee&oe heg<eesllece jeceebo ngS nQ~ vesefceveeLe YeieJeeve kes mecee Gvekes
eesjs yebOeg eerke=<Ce veejeeCe ngS nQ~
leerLe&bkejeW kee Deblejeue-YeieJeeve $e+<eYeosJe kes cees#e eues peeves kes yeeo heeeme ueeKe kejes[ meeiej
yeerle peeves hej DeefpeleveeLe leerLe&bkej kee pevce ngDee Lee~ Fvekeer Deeeg Yeer Fmeer Deblejeue ceW eeefceue Leer~
Deeies meJe&$e Deblejeue keer mebKee ceW Gve-Gve leerLe&bkejeW keer Deeeg kees meefcceefuele ner mecePevee~
eer DeefpeleveeLe leerLe&bkej kes cees#e peeves kes yeeo leerme ueeKe kejes[ meeiej yeerle peeves hej mebYeJeveeLe Glhevve
ngS Les~
eer mebYeJeveeLe kes yeeo oe ueeKe kejes[ Je<e& kee Deblejeue yeerle peeves hej DeefYeveboveveeLe DeJeleerCe& ngS Les~
Fvekes yeeo veew ueeKe kejes[ meeiej yeerle peeves hej megceefleveeLe Glhevve ngS Les~
Fvekes yeeo veyyes npeej kejes[ meeiej yeerle peeves hej heodceheYe leerLe&bkej Glhevve ngS Les~
Fvekes Deveblej veew npeej kejes[ meeiej yeerle peeves hej megheeMJe&veeLe Glhevve ngS Les~
Deveblej veew meew kejes[ meeiej kee Deblej yeerle peeves hej eboheYe efpevesvo ves pevce efueee Lee~

192 / efleere DeefOekeej

eglehejcheje

cenehegjeCe meej

Fmekes heMeele veyyes kejes[ meeiej kee Deblej efvekeue peeves hej heg<heoble leerLe&bkej ngS nQ~
Fvekes yeeo veew kejes[ meeiej kee Deblej yeerle peeves hej eerleueveeLe ves pevce efueee nw~
Fve eerleueveeLe kes Deveblej peye meew meeiej leLee deeme" ueeKe yyeerme npeej Je<e& kece Ske meeiej heceeCe
Deblejeue efvekeue ieee, leye eseebmeveeLe kee pevce ngDee nw~
eseebmeveeLe kes yeeo peye eewJeve meeiej heceeCe Deblej yeerle egkee Lee Deewj Debeflece heue kes le=leere Yeeie ceW
peye Oece& keer mebleefle kee Jegso nes ieee Lee, leye Jeemeghetpe kee pevce ngDee Lee~
Fvekes yeeo peye leerme meeiej Je<e& yeerle iees Deewj heue kes Debeflece Yeeie ceW Oece& kee efJeso nes ieee Lee, leye
efJeceueveeLe kee pevce ngDee Lee~
efJeceueveeLe kes cees#e eues peeves kes yeeo veew meeiej Deewj heewve heue yeerle peeves hej leLee Debeflece mecee ceW Oece&
kee efJeso nes peeves hej eer DevebleveeLe kee pevce ngDee Lee~
Fvekes yeeo eej meeiej heceeCe keeue yeerle egkee Deewj Debeflece heue kee DeeOee Yeeie peye Oece& jefnle nes ieee,
leye Oece&veeLe kee pevce ngDee Lee~
Oece&veeLe kes yeeo heewve heue kece leerve meeiej kes yeerle peeves hej leLee heeJe heue leke Oece& kee efJeso nes
uesves hej eer eebefleveeLe YeieJeeve Glhevve ngS Les~
Fvekes yeeo DeOe&heue yeerle peeves hej eer kegbLegveeLe Glhevve ngS nQ~
Fvekes Deveblej Ske npeej kejes[ Je<e& kece heue kee elegLe& Yeeie yeerle peeves hej eer DejveeLe Glhevve ngS nQ~
Fvekes yeeo Ske npeej kejes[ Je<e& yeerle peeves hej ceefuueveeLe Glhevve ngS nQ~
Fvekes yeeo eewJeve ueeKe Je<e& yeerle peeves hej cegefvemegeleveeLe Glhevve ngS nQ~
Fvekes yeeo mee" ueeKe Je<e& yeerle peeves hej veefceveeLe Glhevve ngS nQ~
Fvekes yeeo heeBe ueeKe Je<e& yeerle peeves hej vesefceefpevesvo Glhevve ngS nQ~
eer vesefceveeLe YeieJeeve kes yeeo eflejemeer npeej meele meew heeeme Je<e& yeerle peeves hej heeMJe&veeLe efpevesvo kee
pevce ngDee nw~
eer heeMJe&veeLe kes yeeo oes meew heeeme Je<e& yeerle peeves hej eer ceneJeerj mJeeceer Glhevve ngS Les~ Fvekeer Deeeg
Yeer Fmeer ceW eeefceue1 Leer2~
leerLe&bkej kes JeCe&-heodceheYe, Jeemeghetpe kee jkeleJeCe&, evoheYe Deewj heg<heoble kee MJesleJeCe&, megheeMJe&
Deewj heeMJe& kee nefjleJeCe&, vesefceveeLe Deewj cegefvemegele kee veerueJeCe& SJeb es<e meesuen leerLe&bkej kee mJeCe& JeCe& nw~
yeeueeefle-Jeemeghetpe, ceefuueveeLe, vesefceveeLe, heeMJe&veeLe Deewj Je&ceeve es heeBe leerLe&bkej yeeue yeeeejer
jns nQ~ es<e Gvveerme leerLekej efJeJeeefnle neskej jepe kejkes oeref#ele ngS nQ~
Jebe-Jeerj heYeg veeLeJebeer, heeMJe&efpeve GeJebeer, cegefvemegele Deewj vesefceveeLe nefjJebeer, Oece&veeLe, kegvLegveeLe
Deewj DejveeLe kegJebeer Deewj es<e mellejn leerLe&bkej F#JeekegJebe ceW ngS nQ~
jlveJe=ef-mecemle leerLe&bkejeW keer Deeefo heejCeeDeeW Deewj JeOe&ceeve mJeeceer keer meYeer heejCeeDeeW ceW efveece mes
jlveJe=ef ngDee kejleer Leer~ Jen jlveJe=ef Glke=lee mes mee{s yeejn kejes[ Deewj peIevehe mes mee{s yeejn ueeKe
1. Ssmes ner meYeer DeblejeueeW ceW leerLekejeW keer Deeeg Meeefceue mecePevee~ 2. en DeblejeueeW kee JeCe&ve Gej hegjeCe kes DeeOeej
mes nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eglehejcheje

efleere DeefOekeej / 193

nesleer Leer~ FveceW mes efkelevess ner oelee lees leheMejCe kej Gmeer pevce mes cees#e eues iees Deewj efkeleves ner efpevesvo
YeieJeeve kes cees#e peeves kes yeeo leermejs YeJe ceW cees#e iees nQ~1
kesJeue%eeve Glheeflle kes mecee GheJeeme-$e+<eYeosJe, ceefuueveeLe Deewj heeMJe&veeLe kees lesuee kes yeeo,
Jeemeghetpe kees Ske GheJeeme kes yeeo Deewj es<e leerLe&bkejeW kees yesuee kes yeeo kesJeue%eeve keer heeefhle ngF& nw~2
kesJeue%eeve Glheeflle kes mLeeve-$e+<eYeveeLe kees hetJe&leeue veiej kes ekecegKe Jeve ceW, vesefceveeLe kees
efiejveej heJe&le hej, heeMJe&veeLe kees Deeece kes meceerhe (Deefn$e ceW), YeieJeeve ceneJeerj kees $e+pegketuee veoer kes
le hej Deewj es<e leerLekejeW kees Deheves-Dehevess veiej kes GeeveeW ceW ner kesJeue%eeve Glhevve ngDee nw~3
heleske leerLe&bkejeW ves efpeme Je=#e kes veeres oer#ee ueer nw Gmeer Je=#e kes veeres GvnW kesJeue%eeve ngDee nw, Ssmee
GuuesKe nw~
cegefkeleheeefhle kes Deemeve-$e+<eYeveeLe, Jeemeghetpe Deewj vesefceveeLe hee&bke Deemeve mes leLee es<e leerLe&bkej
keeeeslmeie& Deemeve mes efmLele nes cees#e ieS nQ~4
eesie efvejesOe keeue-$e+<eYeosJe ves cegefkele kes hetJe& eewon efove leke eesie efvejesOe efkeee~ ceneJeerj mJeeceer
ves oes efove Deewj es<e leerLe&bkejeW ves Ske-Ske ceeme leke eesie efvejesOe efkeee nw~5
Jeerj YeieJeeve kes efveJee&Ce nesves kes heMeeled leerve Je<e&, Dee" ceen Deewj Ske he#e keeue kes Jeleerle nesves hej
og<ecee' veeceke hebece keeue heJese kejlee nw~
Devegye kesJeueer-efpeme efove ceneJeerj YeieJeeve efme ngS, Gmeer efove ieewlece ieCeOej kees kesJeue%eeve
heehle ngDee~ ieewlece mJeeceer kes cegefkele peeves kes efove eer megOece& mJeeceer kesJeueer ngS Deewj Fvekes cees#e peeves kes efove
pebyetmJeeceer kesJeueer ngS~ pebyetmJeeceer kes efme nesves hej efHej keesF& Devegye kesJeueer veneR ngS~ ieewlece mJeeceer mes
ueskej pebyetmJeeceer leke keeue 62 Je<e& heceeCe nw~
eglekesJeueer-veboer, vebefoefce$e, Dehejeefpele, ieesJe&ve Deewj Yeoyeeng es heeBe eoeebie %eeve kes Oeejer
eglekesJeueer ngS nQ~ Fvekee keeue 100 Je<e& heceeCe nw~ Debeflece eglekesJeueer Yeoyeeng mes oeref#ele, cegkegOejesW ceW
Debeflece evoieghle mecee ves efpeve oer#ee ueer Leer, Fmekes yeeo cegkegye jepee cegefve veneR ngS~
oehetJeea-efJeeeKeeeee&, heesefue, #eef$ee, pee, veeiemesve, efmeeLe&, Oe=efle<esCe, efJepee, yegefue, iebieosJe Deewj
Oece&mesve es ieejn Deeeee& ieejn Debie Deewj oe hetJe& kes Oeejer oehetJeea' kenueees~ Fvekee keeue 183 Je<e& nw~
ieejn DebieOeejer-ve#e$eeeee&, peeheeue, heeb[g, OegJemesve Deewj kebmeee& es heeBe cegefve ieejn DebieOeejer ngS
nQ~ Fvekee keeue 220 Je<e& nw~
Deeeejebie Oeejer-megYeoeeee& , eeesYeo, eeesyeeng Deewj ueesnee& es eej Deeeee& Ske Deeeejebie cee$e
kes Oeejer ngS nQ~ Fvekee keeue 118 Je<e& nw~ ieewlece mJeeceer mes ueskej ueesneeee& leke 63100183220
118683 Je<e& ceW DebieOeejer ngS nQ~ Fvekes yeeo Fme Yejle #es$e ceW Yeer Deeeee& Debie-hetJe& kes Oeejke veneRb ngS nQ~
Gvekes DebeeW kes peeveves Jeeues DeJeMe ngS nQ~
pees egleleerLe&, Oece& keer heJe=eflle ceW keejCe nw Jen eglehejbheje yeerme npeej leerve meew mellejn (20317) Je<eexb
leke eneB eueleer jnsieer, Deveblej hebece keeue kes Deble cesWb Jegso kees heehle nes peeJesieer~ Fleves cee$e mecee ceW
1-2-3. nefjJebMehegjeCe, he=. 60~ 4. nefjJebMehegjeCe, he=. 60~ 5. efleueeseheCCeefe De. 4, ieeLee 1494-1495~

194 / efleere DeefOekeej

eglehejcheje

cenehegjeCe meej

heee: eelegJe&Ce& mebIe pevces ueslee jnsiee~1 DeLee&led Gheeg&kele 6832031721000 Je<e& leke Oece&leerLe& hejbheje
DeJegefvve jnsieer~ leelhee& en ngDee efke hebece keeue kes Deble leke Oece& Je elegefJe&Oe mebIe efJeeceeve jnsiee~
jepe hejbheje-Jeerj heYeg kes efveJee&Ce kes yeeo heeueke' veeceke DeJeefvle megle kee jepeeefYe<eske ngD ee~
heeueke kee 60 Je<e& , efJepee JebefeeeW kee 155 Je<e&, cegb[JebefeeeW kee 40, hegCeefce$e kee 30, Jemegefce$eDeefiveefce$e kee 60, iebOeJe& kee 100, vejJeenve kee 40, Ye=le-DeebOeeW kee 242, ieghleJebefeeeW kee 231 Je<e& heceeCe
jepekeeue jne nw heMeeled Fbo kee megle keukeer Glhevve ngDee, Fmekee veece elegceg&Ke, Deeeg 70 Je<e& Deewj
jepekeeue 42 Je<e& jne~ eer JeerjheYeg kes efme nesves kes yeeo n meew heeBe Je<e& Deewj heeBe ceen Jeleerle nesves hej
efJekece' veeceke eke jepee ngS nQ~ Gvekes yeeo leerve meew eewjeveJes Je<e&, meele ceen Jeleerle nesves hej heLece keukeer
ngDee nw2~''
DeeeejebieOejeW kes 275 Je<e& heMeeled keukeer jepee kees he yeeBOee ieee~ 683275421000 Je<e&~
Gme keukeer ves eceCe meeOeg mes heLece eeme kees eguke he ceW ceeBiee, leye cegefve en DeblejeeeW kee keeue nw''
Ssmee mecePekej efvejenej eues iees, Gme mecee GveceW mes efkemeer Ske kees DeJeefOe%eeve Glhevve nes ieee, leye
keesF& DemegjosJe ves DeJeefOe%eeve mes cegefveieCeeW kes Ghemeie& kees peevekej, Gmes Oece&oes ner ceevekej Gme keukeer kees
ceej [euee hegve: Deefpelebpee veece kes Gmekes heg$e ves cesjer j#ee kejes' Ssmee kenkej Gme osJe kes ejCeeW ceW
vecemkeej efkeee Deewj Gme osJe ves Oece&hetJe&ke jepe kejes' Ssmee kenkej Gmekeer j#ee keer Deewj Jen pewveOeceea
yeve ieee~
Ssmee npeej-npeej Je<e& ceW Ske-Ske keukeer Deewj heeBe meew-heeBe meew Je<eexb kes heMeeled Gvekes yeere-yeere ceW
Ske-Ske Ghekeukeer nesles nQ~ heleske keukeer kes mecee hebecekeeueJeleea Ske-Ske meeOeg kees DeJeefOe%eeve heehle
neslee nw Deewj Gme mecee eelegJe&Ce& mebIe Deuhe nes peeles nQ~
hebecekeeue kes Deble mecee peuecebLeve veecee Debeflece keukeer nesiee, Gme mecee Jeerjebiepe' veece kes cegefve,
meJe&eer Deeefe&kee, Deefiveue eeJeke Deewj hebiegeer eeefJekee neWieer~ Debeflece keukeer cegefvejepe kes Deenej kee heLece
eeme eguke he ceW ceeBiesiee, leye cegefve Gmes oskej Deblejee kejkes Jeeheme peekej DeJeef Oe%eeve kees heehle kejkes
Deeefe&kee, eeJeke Deewj eeefJekee kees yegueekej kenWies efke Deye hebecekeeue kee Deb le Dee egkee nw, nceejer Deewj
legcnejer leerve efove keer Deeeg es<e nw~ eejeW meuuesKevee mes cejCe kejkes meewOece& mJeie& peeSBies Deewj kegceej osJe eje
ceej efoes peeves hej Jen keukeer vejke peeesiee~ heele:keeue Oece& kee veee, ceOeevn ceW jepee kee veee Deewj metee&mle
mecee Deefive kee DeYeeJe nes peeJesiee~
"e keeue-heMeeled leerve Je<e&, Dee" ceen Deewj Ske he#e kes yeerle peeves hej ceneefJe<ece og<ecee-og<ecee
veece kee "e keeue heefJe nesiee~ Gme mecee ceveg<eeW keer TBeeF& leerve neLe mes Ske neLe leke, Deeeg yeerme mes
meesuen Je<e& leke nesieer~ Jes kebocetue, Heue, celme ceeBmeeefo KeeeWies, vebies JeveeW ceW efJeejWies~ DebOes, ietbies, yeefOej, keghe
Deeefo neWies~ vejke Deewj eflee&_eieefle mes DeeeWies Deewj FvneR oes ieefleeeW ceW peeeWies~
Gveeeme efove kece Fkekeerme npeej Je<e& kes yeerleves hej mebJele&ke veeceke Jeeeg mes ceneheuee nesiee~ Gme mecee
yenllej egieue Deewj Yeer mebKeele peerJeeW kees osJe efJeeeOej oee mes efJepeeeOe& keer iegHee Deeefo ceW megjef#ele jKeWies~
1. efleueeseheCCeefe De. 4, he=. 1494-1495~ 2. ef$eueeskemeej~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eglehejcheje

efleere DeefOekeej / 195

eneB 49 efove leke yeHe&, #eej, efJe<e, Deefive Deeefo keer Je<ee& mes meye heJe&le Deeefo meceehle neskej Ske eespeve leke
he=LJeer peue peeJesieer~
Deveblej Glmeefhe&Ceer keeue heJese kejsiee, leye peue, otOe, Ie=le Deewj Dece=le keer Je<ee& neskej he=LJeer Deer nes
peeJesieer~ es egieue peerJe iegHeeDeeW mes efvekeueWies~ Oeerjs-Oeerjs Deeeg, TBeeF&, yeue Deeefo ye{les-ye{les Fkekeerme npeej
Je<e& meceehle neskej efleere keeue heJese kejsiee~ Fmekes npeej Je<e& es<e jnves hej DeLee&led yeerme npeej Je<e& yeerle peeves
hej keguekejeW keer Glheeflle nesieer hegve: Debeflece keguekej mes esefCeke kee peerJe ceneheodce' veece kee leerLe&bkej nesiee,
leye mes hegve: Oece& keer hejbheje euesieer~
Fme hekeej Yejle#es$e ceW en keeue heefjJele&ve euelee jnlee nw~
eneB leke YeieJeeve DeefpeleveeLe mes ueskej Debeflece leerLekej YeieJeeve
ceneJeerj leke lesF&me leerLekejeW kee JeCe&ve kejves Jeeuee
efleere DeefOekeej hetCe& ngDee~

N: M

eeeie leerLe&#es$e mlegefle:

-ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer
-Devegghed boeerceeved $e+<eYeosJees ees, egieeoew eLecees efpeve:~ leceeeleerLe&kelee&jb, Jebos meewKeme efmees~~1~~
DeeesOee veiejer hetlee, hegosJeme pevcevee~ ceosJeer emet: Keelee, veeefYejepe: efheleeefhe e~~2~~
e$e eLecelees veeLees, cees#eceeie&: eoefMe&le:~ oer#eeb owiecyejeR Oe=lJee, eLeceb kesMeuegbeveced~~3~~
ke=le: eLecelemleeie: eeeiemlesve keerefle&le:~ ekeejb eLeceb Oeeveb, <eCceemeeJeefOe leb vegce:~~4~~
nefmleveeiehegjs meeOeg-jenejceeeceeooew~ le=leereehe#eee efmee, leb leerLe&ceefhe mebmlegJes~~5~~
meneJe<e& hee&vleb, lehemlehlJee e e$e Jew~ kewJeueb eLeceb uesYes, leb leerLe eCeceecenb~~6~~
JeJe=#eleues oer#eeb, peeen Je=<eYees efpeve:~ leme Je=#eme veerewe, kesJeue%eeveceehleJeeved~~7~~
De#eees JeJe=#eeseb, lele: eYe=efle mebeefle~ peieleeb hetpeleeb ieved, Deeeefhe le$e megefmLele:~~8~~
jlve$eeeref$eJesCeerCeeb, yeYetJe mebiecemleoe~ veoerCeeb e ef$eJesCeerCeeb, mebieceesheern Meles~~8~~
kewueeMeheJe&les meJe&-kece& nlJee eYeg: mJeeced~ hejceeveboOeeceehe, leb veewefce $e+<eYesejced~~10~~
eYees $e+<eYeosJeme, cenekegbYeeefYe<eseveced~ kegJe&efvle Yeeefekee Yekelee, cenekegbYeme heJe&efCe~~11~~
e: mlees$eb he"sosleled, me eehveesheelceve: megKeced~ kesJeue%eeveceleecee-vevleevevleiegCeemheoced~~12~~
RQ RQ RQ

196 / le=leere DeefOekeej

eoMe eeJeleea

cenehegjeCe meej

le=leere DeefOekeej
eoMe eeJeleea
Yejle, meiej, ceIeJee, mevelkegceej, Meeefvle, kegbLeg, Dej, megYeewce, hee, nefj<esCe, peemesve Deewj yeeoe1 ece
mes es yeejn eeJeleea meye leerLekejeW keer ele#e SJeb hejes#e Jevovee ceWs Deemee Deewj Delevle iee{ Yeefe mes heefjhetCe&
Les~ Yejle eeJeleea $e+<eYesej kes mece#e, meiejeeer Deefpelesej kes mece#e leLee ceIeJee Deewj mevelkegceej es oes
eeer Oece&veeLe Deewj MeeefvleveeLe kes Devlejeue ceW ngS nQ~ MeeefvleveeLe, kegbLegveeLe Deewj DejveeLe es leerve eeer nesles ngS
leerLekej Yeer Les~ megYeewce eeer DejveeLe Deewj ceefuueveeLe YeieJeeve kes Devlejeue ceW, heeeeer ceefuue Deewj cegefvemegele
kes Devlejeue ceW, nefj<esCe eeer cegefvemegele Deewj veefceveeLe kes Devlejeue ceW, peemesve eeer veefce Deewj vesefceveeLe kes
Devlejeue ceW leLee yeeole eeer vesefce Deewj heee&veeLe kes Devlejeue ceW ngS nQ~
hetJe& pevce ceW efkees iees lehe kes yeue mes Yejle Deeefo keer DeeegOeMeeueeDeeW ceW YegJeve kees efJeefmcele kejves Jeeuee
eejlve GlheVe neslee nw, leye DeefleMee n<e& kees eehle eeJeleea efpevesv YeieJeeve keer hetpee kejkes efJepee kes
efveefcee hetJe& efoMee ceW eeeCe kejles nQ~ ece mes oef#eCe Yejle#es$e kes oes KeC[eW kees efme kejkes hegve: Gej Yejle#es$e ceW mechetCe& Yetefceieesejer Deewj efJeeeOejeW kees JeMe ceW kej uesles nQ~
es eeJeleea Je=<eYeefieefj heJe&le hej Dehevee veece efueKeves kes efueS efJepee eMeefmleeeW mes meJe&$e Jeehle Gme
Je=<eYeeeue kees osKekej Deewj Deheves veece kees efueKeves kes efueS efleuecee$e Yeer mLeeve ve heekej efJepee kes DeefYeceeve
mes jefnle neskej efevleeege Ke[s jn peeles nQ, leye cebef$eeeW Deewj osJeeW kes DevegjesOe mes Ske mLeeve kes efkemeer eeJeleea
kee veece Deheves oC[jlve mes ve kejkes Dehevee veece Debefkele kejles nQ~ Fme ekeej es meYeer eeJeleea mechetCe&
<edKeC[ kees peerlekej Deheves veiej ceW eJesMe kejles nQ~
eeJeefle&eeW kee JewYeJe-eleske eeer Gece mebnveve, Gece mebmLeeve mes ege megJeCe& JeCe& Jeeues nesles
nQ~ Gvekes eeveJes npeej jeefveeeB nesleer nQ-FveceW 32000 Deee&KeC[ keer keveeSB, 32000 efJeeeOej keveeSB
Deewj 32000 cues KeC[ keer keveeSB nesleer nQ~ eleske eefeeeW kes mebKeele npeej heg$e-hegef$eeeB, 32000
ieCeye jepee, 360 Debiej#eke, 360 jmeesFes, 35000000 (mee{s leerve kejes[) yebOegJeie&, 30000000 ieeeW,
10000000 LeeefueeeB, 8400000 Ye neLeer, 8400000 jLe, 180000000 Iees[s, 840000000 Gej
Jeerj, 88000 cues jepee, DeveskeeW kejes[ efJeeeOej, 32000 cegkegye jepee, 32000 veeeMeeueeSB,
32000 mebieerleMeeueeSB Deewj 480000000 heoeefleieCe nesles nQ~
meYeer eeJeefle&eeW ceW mes eleske kes 960000000 eece, 75000 veiej, 16000 Kes, 24000 keJe&,
4000 cebye, 48000 heeve, 99000 esCecegKe, 14000 mebJeenve, 56 Devleeahe, 700 kegef#e efveJeeme,
28000 ogiee&efo nesles nQ SJeb eewon jlve, veJeefveefOe Deewj oMeebie Yeesie nesles nQ~
eewon jlve-iepe, Dee, ie=nheefle, mLeheefle, mesveeheefle, hejeveer Deewj hegjesefnle es meele peerJejlve nQ~ $e,
Deefme, oC[, ee, keebefkeCeer, efevleeceefCe Deewj ece& es meele jlve efvepeeaJe nesles nQ~ eeJeefle&eeW kes eecejeW kees
yeeerme e#e {esjles nQ~
1. GejhegjeCe Deeefo Deveske ebLeeW kes DeeOeej mes yeejn eeJeleea kee JeCe&ve~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Yejle eeJeleea

le=leere DeefOekeej / 197

veJeefveefOe-keeue, cenekeeue, heeb[g, ceeveJe, MebKe, hee, vewmehe&, efheue Deewj veevee jlve es veJeefveef OeeeB
eerhegj ceW GlheVe ngDee kejleer nQ~ Fve veJe efveefOeeeW ceW mes eleske ece mes $e+leg kes eesie Je, Yeepeve, Oeeve,
DeeegOe, Jeeefo$e, Jee, nce&, DeeYejCe Deewj jlvemecetneW kees efoee kejleer nQ~
eeJeefle&eeW kes 24 oef#eCe cegKeeJele& OeJeue Je Gece MebKe, Ske kees[ekees[er 100000000000000 nue
nesles nQ~ jceCeere Yesjer Deewj he yeejn-yeejn nesles nQ, efpevekee Meyo yeejn eespeveeceeCe osMe ceW megvee peelee nw~
oMeebie Yeesie-efoJehegj, jlve, efveefOe, mewve, Yeepeve, Yeespeve, Meee, Deemeve, Jeenve Deewj veee es Gve
eeJeefle&eeW kes oMeebie Yeesie kens peeles nQ~
Yejle eeJeleea eLece eeJeleea Les Deewj YeieJeeve $e+<eYeosJe kes pes heg$e Les, GvneR kes veece mes en
YejleYetefce Yeejle kenueeleer nw~ FvneWves oer#ee uesles ner Devleceg&ntle& cee$ekeeue ceW kesJeue%eeve kees eehle kej efueee
Lee~ Fvekee peerJeveJe=e cenehegjeCe Deewj YejlesMeJewYeJe ceW osefKeS~ Fvekes YeeF& keeceosJe heoOeejke yeengyeueer mes
Fvekee ceeveYebie, efJepeeYebie ngDee nw, Fmes ngC[eJemeefhe&Ceer keeue kee oes<e yeleeee nw~

(1) Yejle eeJeleea

YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eMemJeleer jeveer mes Yejle cenejepe kee pevce ngDee Lee~ YeieJeeve ves oer#ee kes efueS
peeles mecee Yejle kees meeceepe heo hej eefleefle efkeee Lee~ Ske mecee jepeue#ceer mes ege jepeef<e& Yejle kees Ske
ner meeLe leerve meceeeej ceeuetce ngS Les-hetpe efhelee kees kesJeue%eeve GlheVe ngDee nw, Devle:hegj ceW heg$e kee pevce
ngDee nw Deewj DeeegOeMeeuee ceW eejlve eke ngDee nw~ #eCeYej ceW Yejle ves ceve ceW meesee efke kesJeue%eeve kee GlheVe
nesvee Oece& kee heue nw, ee kee eke nesvee DeLe& kee heue nw Deewj heg$e kee GlheVe nesvee keece kee heue nw Dele:
Yejle cenejepe ves meyemes henues meceJemejCe ceW peekej YeieJeeve keer hetpee keer, GheosMe megvee, leovevlej eejlve keer
hetpee kejkes heg$e kee pevceeslmeJe ceveeee~
Devevlej Yejle cenejepe ves efoefiJepee kes efueS emLeeve kej efoee~ eejlve mesvee kes Deeies-Deeies euelee Lee~
mechetCe& <edKeC[ he=LJeer kees peerle uesves kes yeeo Jeeheme Deeles mecee kewueeMe heJe&le kees meceerhe osKekej mesvee kees
JeneB "njekej mJeeb meceJemejCe ceW peekej jepee Yejle ves efJeefOeJeled YeieJeeve keer hetpee keer Deewj JeneB mes Deekej
mesvee meefnle DeeesOee kes meceerhe Dee iees~
Gme mecee Yejle cenejepe kee eejlve veiej kes ieeshegj ej kees GuuebIeve kej Deeies veneR pee mekee, leye
eejlve keer j#ee kejves Jeeues efkeleves ner osJeieCe ee kees Ske mLeeve hej Ke[e ngDee osKekej Deeee& kees eehle
ngS~ Yejle cenejepe Yeer meeseves ueies efke mecemle efoMeeDeeW kees efJepee kejves ceW pees ee keneR veneR kee, Deepe cesjs
Iej kes DeeBieve ceW keeeW ke jne nw?
Fme ekeej mes yegefceeve Yejle ves hegjesefnle mes eMve efkeee~ Gmekes Gej ceW hegjesefnle ves efveJesove efkeee efke
ns osJe! Deeheves eeefhe yeenj kes ueesieeW kees peerle efueee nw leLeeefhe Deehekes Iej kes ueesie Deepe Yeer Deehekes Devegketue
veneR nQ, Jes Deehekees vecemkeej ve kejkes Deehekes efJe Ke[s ngS nQ~ Fme yeele kees megvekej Yejle ves oe ceW yengle
keg efJeeej efkeee~ Devevlej cebef$eeeW mes meueen kejkes kegMeue otle kees meyemes henues Deheves efveveeveJes YeeFeeW kes
heeme Yespe efoee~
Jes YeeF& otle mes meye meceeeej efJeefole kejkes efJejecevee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meceJemejCe ceW peekej

198 / le=leere DeefOekeej

Yejle eeJeleea

cenehegjeCe meej

oeref#ele nes iees~ Devevlej Yejle ves ceve ceW ogKe kee DevegYeJe kejles ngS ee kes DeYevlej eJesMe ve kejves mes
efJeeej-efJeceMe&hetJe&ke Ske otle kees egJee yeengyeueer YeeF& kes heeme Yespee~ otle kes meceeeej mes yeengyeueer ves kene efke
ceQ Yejle kees YeeF& kes veeles vecemkeej kej mekelee ntB efkevleg jepeeefOejepe kenkej GvnW vecemkeej veneR kej mekelee,
hetpe efhelee keer oer ngF& he=LJeer kee ceQ heeueve kej jne ntB, FmeceW Gvemes cegPes keg ues vee-osvee veneR nw, Fleeefo
meceeeejeW mes yeengyeueer ves en yeele mhe kej oer efke eefo Jes cegPemes peyejomleer vecemkeej kejevee eenles nQ lees eg
Yetefce ceW ner Deheveer-Deheveer Meefe kee heefjee os osvee eeefnS~ Fme JeeleeJejCe mes cenejepe Yejle meeseves ueies,
Denes! efpevnW nceves yeeuekeheve mes ner mJeleb$eleehetJe&ke efKeuee-efheueekej ye[e efkeee nw, Ssmes Deve kegceej eefo cesjs
efJe DeeejCe kejves Jeeues neW lees KegMeer mes neW hejvleg yeengyeueer leCe, yegefceeve, heefjheeer kees peeveves Jeeuee,
efJeveeer, elegj Deewj meppeve neskej Yeer cesjs efJe<ee ceW efJekeej kees kewmes eehle nes ieee? Fme ekeej n ekeej keer
mesvee meeceeer mes mecheVe ngS cenejepe Yejlesej ves Deheves ess YeeF& kees peerleves keer Fe mes Deveske jepeeDeeW kes
meeLe emLeeve efkeee~
oesveeW lejhe keer mesvee kes eJeen kees osKekej oesveeW Deesj kes cegKe-cegKe ceb$eer efJeeej kej Fme ekeej kenves
ueies efke etj eneW kes meceeve Fve oesveeW kee eg Meeefvle kes efueS veneR nw keeeWefke es oesveeW ner ejceMejerjer nQ, Fvekeer
keg Yeer #eefle veneR nesieer, kesJeue Fvekes eg kes yeneves mes oesveeW ner he#e kes ueesieeW kee #ee nesiee, Fme ekeej efveee
kej leLee Yeejer ceveg<eeW kes mebnej mes [jkej cebef$eeeW ves oesveeW keer Dee%ee ueskej Oece&eg kejves keer Iees<eCee kej oer
DeLee&led Fve oesveeW kes yeere peueeg, efeg Deewj yeengeg ceW pees efJepee eehle kejsiee, Jener efJepeeue#ceer kee
mJeeb mJeerkeej efkeee ngDee heefle nesiee~
ceveg<eeW mes SJeb DemebKe osJeeW mes YetceC[ue Deewj DeekeeMeceC[ue kes Jeehle nes peeves hej Fve oesveeW kee
efeg eejbYe ngDee efkevleg yeengyeueer ves efcekeej jefnle ef mes Yejle kees peerle efueee, peueeg ceW Yeer yeengyeueer ves
Yejle kes cegBn hej DeleefOeke peue [euekej Deekegue kejkes peerle efueee keeeWefke Yejle keer TBeeF& heeBe meew Oeveg<e
Deewj yeengyeueer keer heeBe meew heeerme Oeveg<e eceeCe Leer~ ceuueeg ceW Yeer yeengyeueer ves Yejle kees peerlekej G"ekej
Deheves kebOes hej efye"e efueee~ oesveeW he#e kes jepeeDeeW kes yeere Ssmee Deheceeve osKe Yejle ves eesOe mes Deheves eejlve kee
mcejCe efkeee Deewj Gmes yeengyeueer hej euee efoee hejvleg Gvekes DeJeOe nesves mes Jen ee yeengyeueer keer eoef#eCee oskej
lespejefnle nes GvneR kes heeme "nj ieee~ Gme mecee ye[s-ye[s jepeeDeeW ves eeJeleea kees efOekekeej efoee Deewj ogKe kes
meeLe kene efke yeme-yeme en meenme jnves oes, yebo kejes, en megvekej eeJeleea Deewj Yeer DeefOeke mebleehe kees eehle
ngS~ Deeheves Ketye hejeece efoKeeee, Ssmee kenkej yeengyeueer ves Yejle kees Geemeve hej yew"eee~
Fme Ievee mes yeengyeueer Gmeer mecee efJeje nes iees Deewj mebmeej, Mejerj, JewYeJe Deeefo keer #eCeYebiegjlee kee
efJeeej kejles ngS ye[s YeeF& Yejle mes Deheves DehejeOe keer #ecee kejekej leheesJeve kees peeves ueies, leye Yejle Yeer
DeleefOeke ogKeer neskej yeengyeueer kees mecePeeves Deewj jeskeves ueies~ yeengyeueer Deheves Jewjeie kees Deeue kejkes
leheesJeve kees eues iees Deewj oer#ee ueskej Ske Je<e& kee eesie OeejCe kej efueee~ Ske Je<e& keer OeeveeJemLee ceW meheeX
ves ejCeeW kes Deeee JeeceerjvOe yevee efuees, heef#eeeW ves IeeWmeues yevee efuees Deewj ueleeSB Thej leke e{kej yeengyeueer
kes Mejerj kees {Bkeves ueieeR efkevleg eesie eeJeleea yeengyeueer YeieJeeve eesie ceW ueerve Les~
FOej Yejle cenejepe kee eeJeleea he hej cenemeeceepe DeefYe<eske ngDee~ oer#ee uesles mecee yeengyeueer ves Ske
Je<e& kee GheJeeme efkeee Lee, efpeme efove Gvekee Jen GheJeeme hetCe& ngDee, Gmeer efove Yejle ves Deekej Gvekeer hetpee keer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Yejle eeJeleea

le=leere DeefOekeej / 199

Deewj hetpee kejles ner GvnW kesJeue%eeve eehle nes ieee~ Jen1 Yejlesej cegPes mes mebkeuesMe kees eehle ngDee nw DeLee&led cesjs
efveefcee mes Gmes og:Ke hengBee nw, en efJeeej yeengyeueer kes oe ceW efJeeceeve jnlee Lee, FmeefueS Yejle kes hetpee kejles ner
yeengyeueer kee oe efJekeuhe jefnle nes ieee Deewj Gmeer mecee GvnW kesJeue%eeve eke nes ieee~ Yejlesej ves yengle ner
efJeMes<elee mes yeengyeueer keer hetpee keer~ kesJeue%eeve eke nesves kes henues pees Yejle ves hetpee keer Leer, Jen Dehevee DehejeOe ve
kejves kes efueS ner Leer Deewj Devevlej keer hetpee kesJeue%eeve kes ceneslmeJe keer Leer~ Gme mecee osJe keejeriejeW ves yeengyeueer
YeieJeeve keer iebOekeger yeveeF& Leer~ mecemle heoeLeeX kees peeveves Jeeues yeengyeueer Deheves Jeeve heer Dece=le kes eje mecemle
mebmeej kees mebleg kejles ngS hetpe efhelee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meeceerhe mes heefJe$e ngS kewueeMeheJe&le hej pee hengBes~
yeeeCe JeCe& keer Glheefe-efkemeer mecee Yejle meeseles nQ efke ceQ efpevesvosJe kee cenecen e%e kej Oeve
efJelejCe kejlee ngDee mecemle mebmeej kees mebleg keB, meoe efvemhe=n jnves Jeeues cegefve lees ncemes Oeve uesles veneR
hejvleg Ssmee ie=nmLe Yeer keewve nw pees Oeve-Oeeve Deeefo mecheefe kes eje hetpee kejves eesie nw? pees DeCegeleeW ceW
cegKe nw, eeJekeeW ceW es nw Gmes oeve osvee Gefele nw~ Ssmee meesekej Yejle ves eesie JeefeeeW keer hejer#ee kejves
keer Fe mes mecemle jepeeDeeW kees yegueeee Deewj Iej kes DeeBieve ceW njs-Yejs Debkegj, heg<he Deewj heue Ketye [ueJee
efoes~ Gve ueesieeW ceW pees Deeleer Les Jes efyevee keg meese-efJeeej kes jepecebefoj ceW eues Deees~ jepee Yejle ves GvnW Ske
Deesj nekej yeekeer yees ngS ueesieeW kees yegueeee~ heehe mes [jves Jeeues efkeleves ueesie lees Jeeheme eues iees Deewj efkeleves
ueesie Jeeheme ueewves ueies, hejvleg eeJeleea kes efJeMes<e Deeen mes peye keg ueesie otmejs eemegke ceeie& mes ues peees iees
leye eMve kejves hej GvneWves kene-cenejepe! Deepe heJe& kes efove keeWheue, njs hees leLee heg<he Deeefo kee efJeIeele
veneR efkeee peelee, ns osJe! njs Debkegj Deeefo ceW Devevle efveieesefoee peerJe jnles nQ Ssmes meJe&%eosJe kes Jeeve nQ~ Fme
Gej mes Yejle cenejepe yengle eYeeefJele ngS Deewj eleeW ceW { jnves Jeeues Gve meyekeer eMebmee kej GvnW oeve, ceeve
Deeefo mes mecceeefvele kej hee veeceke efveefOe mes eehle ngS Ske mes ueskej ieejn leke keer mebKee Jeeues yeemet$e veece
kes elemet$e mes Gve meyekes efevn efkees~ Yejle ves FvnW GheemekeeOeeveebie mes Fpee, Jeelee&, oefe, mJeeOeee, mebece
Deewj lehe kee GheosMe efoee~ $esheve ieYee&vJee efeeeSB, De[leeueerme oer#eevJee efeeeSB Deewj meele ke$e&vJee efeeeSB
Yeer yeleueeF~ eleeW kes mebmkeej mes yeeeCe, Mee OeejCe kejves mes #eef$ee, veeehetJe&ke Oeve keceeves mes JewMe Deewj
veere Je=efe kee Deeee uesves mes Met kenueeles nQ~
Yejle kes meesuen mJehve-keg keeue yeerle peeves kes yeeo Ske efove eeJeleea Yejle ves DeodYegle heue
efoKeeves Jeeues keg mJehve osKes~ Gvekes osKeves mes KesoefKeVe nes Yejle ves en mecePe efueee efke Fvekee heue keg nw
Deewj es hebecekeeue ceW heue osves Jeeues neWies~ Fme ekeej efJeeej kej Yejle ves YeieJeeve kes meceJemejCe ceW peekej
hetpee-Yeefe Deeefo kejkes YeieJeeve mes eeLe&vee keer-ns YeieJeved! ceQves efmebn, efmebn kes yeeueke Deeefo meesuen mJehve
osKes nQ, Gvekee heue keee nw? Deewj ceQves yeeeCe JeCe& keer mLeehevee keer nw, Jen eesie nw ee Deeesie? ke=heee
nceejs mebMee kees otj keerefpeS~ eeefhe DeJeefOe%eeve mes Yejle ves Fve mJehveeW kee heue peeve efueee Lee, efhej Yeer meYeer
kees efJeMes<e peevekeejer nesves kes efueS YeieJeeve mes megvevee eenles Les~ Yejle kee eMve meceehle nesves hej peieodieg
YeieJeeve Deheveer efoJeOJeefve mes meYee kees mebleg kejves ueies~ ns Yejlejepe! megvees! (1) legceves pees he=LJeer hej Dekesues
efJenej kej heJe&le keer eeser hej e{les ngF& lesF&me efmebn osKes nQ Gmekee heue en nw efke ceneJeerj mJeeceer kees
1. mebefkeuees YejleeOeerMe: meesmcee Fefle eeflkeue~ eme neo lesveemeerled lelhetpeehese#f e kesJeueced ~~186~~
DeeefohegjeCe heJe& 36, he=. 217~

200 / le=leere DeefOekeej

meiej eeJeleea

cenehegjeCe meej

es[kej Mes<e leerLekejeW kes mecee og veeeW keer Glheefe veneR nesieer~ (2) Dekesues efmebn kes heers efnjCeeW kes yees
osKeves mes ceneJeerj kes leerLe& ceW heefjener kegefuebieer yengle nes peeJeWies~ (3) ye[s neLeer kes yeesPe kees Iees[s hej ueoe
osKeves mes hebece keeue kes meeOeg leheejCe kes mecemle iegCeeW kees OeejCe kejves ceW meceLe& veneR nesies~ (4) metKes
hees Keeves Jeeues yekejeW kees osKeves mes Deeieeceer keeue ceW ceveg<e ogjeeejer nes peeJeWies~ (5) iepesv kes kebOes hej e{s ngS
JeevejeW kees osKeves mes Deeies euekej #eef$eeJebMe ve nes peeJeWies, veere kegue Jeeues he=LJeer kee heeueve kejWies~ (6) keewJeeW
kes eje Guetke kees $eeme efoee peevee osKeves mes ceveg<e Oece& keer Fe mes pewve cegefveeeW kees es[kej Deve meeOegDeeW kes
heeme peeJeWies~ (7) veeeles ngS yengle mes YetleeW kes osKeves mes ueesie JeblejeW kees osJe mecePekej Gvekeer Gheemevee kejves
ueieWies~ (8) ceOe Yeeie ceW Meg<ke Deewj eejeW lejhe mes heeveer mes Yejs ngS leeueeye kes osKeves mes Oece& ceOe YeeieeW mes
nkej e$e-le$e jn peeJesiee~ (9) Oetue mes ceefueve ngS jlveeW keer jeefMe kes osKeves mes hebecekeeue ceW $e+efOeejer Gece
cegefve veneR neWies~ (10) keges kees vewJese Keeles ngS osKeves mes ele jefnle yeeeCe iegCeer hee$eeW kes meceeve Deeoj heeJeWies~
(11) TBes mJej mes Meyo kejles ngS leCe yewue kee efJenej osKeves mes hebecekeeue ceW DeefOekelej ueesie leCe DeJemLee
ceW cegefveheo kees OeejCe kejWies~ (12) heefjceC[ue mes efIejs ngS evcee kes osKeves mes hebecekeeue kes cegefveeeW ceW
DeJeefOe%eeve Deewj ceve:hee&e%eeve veneR nesiee~ (13) hejmhej efceuekej peeles ngS oes yewueeW kes osKeves mes hebecekeeue ceW
cegefvepeve meeLe-meeLe jnWies, Dekessues efJenej kejves Jeeues veneR nesies~ (14) cesIeeW kes DeeJejCe ceW kes ngS mete& kes osKeves
mes eee: hebecekeeue ceW kesJeue%eeveheer mete& kee Goe veneR neslee nw~ (15) metKes Je=#e kes osKeves mes eer-heg<eeW kee
eeefj$e Ye nes peeesiee~ (16) peerCe& heeeW kes osKeves mes cene Deew<eefOeeeW kee jme ve nes peeJesiee~
ns Yejle! Fve mJehveeW kees legce yengle mecee yeeo kee heue osves Jeeuee mecePees leLee pees legceves yeeeCe JeCe& keer
mLeehevee keer nw, mees Deepe lees "erke nw efkevleg es Yeer hebecekeeue ceW peeefle kes ceo mes ege neskej eee: Oece&esner nes
peeJeWies, efhej Yeer Deye efpevekeer me=ef keer nw, GvnW ve kejvee "erke veneR nw~
YeieJeeve kes Gheeg&e Jeeve kees megvekej Yejle cenejepe Dehevee mebMee otj kejkes $e+<eYeosJe kees yeej-yeej
eCeece kejkes JeneB mes ueews~ Keess mJehveeW mes nesves Jeeues Deefve keer Meebefle kes efueS efpevesv YeieJeeve kee DeefYe<eske
Deewj Gece hee$e kees oeve osvee Deeefo hegCe keee& efkees~
yengle keeue leke meeceepe megKe kee DevegYeJe kejles ngS cenejepe Yejle ves efkemeer mecee ohe&Ce ceW cegKe osKeles ngS
Ske esle kesMe osKee Deewj lel#eCe YeesieeW mes efJeje nes iees~ Deheves heg$e Deke&keerefle& kees jepeheo oskej pewvesejer oer#ee
OeejCe kej ueer, GvnW Gmeer mecee ceve:hee&e%eeve eke nes ieee Deewj Gmekes yeeo ner kesJeue%eeve eke nes ieee~ es
YejlekesJeueer Deye osJeeefOeosJe YeieJeeve nes iees Deewj FveW eje Jevoveere iebOekeger ceW efJejepeceeve nes iees~ yengle keeue
leke YeJe peerJeeW kees OeceexheosMe osles ngS Devle ceW Mes<e keceeX kee veeMe kejkes cegefeOeece kees eehle nes iees~

(2) meiej eeJeleea

efleere leerLekej DeefpeleveeLe kes leerLe& ceW meiej eeJeleea ngS nQ, Fvekes hetJe&YeJeeW kees megveeles nQ-pecyeterhe
kes hetJe&efJeosn ceW meerlee veoer kes oef#eCe le hej JelmekeeJeleer osMe nw-efJeosn #es$e nw~ JeneB kes jepee peemesve keer
peemesvee jeveer kes jefle<esCe Deewj Oe=efle<esCe oes heg$e Les~ efkemeer mecee jefle<esCe heg$e keer ce=leg mes jepee peemesve yengle
ner og:Keer ngS~ Deveblej Deveske GheeeeW mes mebyeesOeve kees eehle kej Oe=efle<esCe heg$e kees jepe oskej Deheves meeues
cenele kes meeLe leLee Deewj Yeer Deveske jepeeDeeW kes meeLe eMeesOej cenecegefve kes meceerh e pewvesejer oer#ee ueskej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meiej eeJeleea

le=leere DeefOekeej / 201

leheejCe kejves ueies~

peemesve cegefve Deeeg kes Deble ceW mebveeme mes cejCe kej Deegle mJeie& ceW ceneyeue veece kes osJe nes iees~
cenelecegefve Yeer Gmeer mJeie& ceW ceefCekesleg veece kes osJe nes ieS~ oesveeW ves hejmhej ceW eerefle mes eefle%ee keer efkence oesveeW ceW mes pees henues he=LJeer hej DeJeleerCe& nesiee, lees otmeje osJe Gmes mebyeesOeve oskej oer#ee enCe keje osiee~
keeueeblej ceW yeeF&me meeiej keer Deeeg hetCe& kej ceneyeue osJe JeneB mes egle neskej DeeesOee kes F#JeekegJebMeer
jepee mecegefJepee keer jeveer megyeeuee kes meiej veece kes heg$e ngS~ Fvekeer Deeeg meej ueeKe hetJe& keer Leer, Mejerj eej
meew Oeveg<e TBee Lee Deewj mJeefCe&ce keebefle Leer~ Fvekes De"ejn ueeKe hetJe& kegceejkeeue ceW leLee Fleves ner Je<e&
ceneceC[uesej kes heo ceW jns nQ~ hegve: Fvekeer DeeegOeMeeuee ceW eejlve GlheVe nes ieee efpememes FvneWves Yejle
eeJeleea kes meceeve n KeC[ he=LJeer kees peerlekej hegve: DeeesOee peekej Ske$e Meemeve efkeee nw~ Fvekes mee"
npeej heg$e Les DeLee&led eeJeleea kes 96 npeej jeefveeeB nesleer nQ Dele: Fve jeefveeeW mes 60 npeej heg$e Les~
efkemeer mecee efmeefJeve ceW eerelegceg&Ke cenecegefve kees kesJeue%eeve eie nes ieee~ Gvekes kesJeue%eeve keueeCeeslmeJe
ceW ceefCekesleg osJe Deeee Lee~ Gmeves Deheves DeJeefOe%eeve mes meiejeeJeleea Deheves efce$e kees peevekej osJeheo ceW keer ieF&
eefle%ee kees mcejCe kej jepeeefOejepe eeJeleea kees Deveske ekeej mes Jewjeie kes efueS mecePeeves ueiee efkevleg eeJeleea ves
meye keg megveles ngS mecePekej Yeer nbmekej eue efoee~ leye osJe Jeeheme Deheves mJeie& euee ieee hegve: Gmeves efkemeer
mecee eejCe$e+efOeejer cegefve kee he yeveekej eeJeleea kes ewleeuee ceW hengBekej eeJeleea kees veevee ekeej kes
eMveesejeW mes mecePeeves kee eeeme efkeee, eeefhe eeJeleea YeeYeerle ngDee efkevleg oer#ee uesves kes YeeJe Gvekes veneR ngS etBefke
Jen heg$eeW kes ceesn ceW yengle ner hebmee ngDee Lee~ MeeeeW ceW lees heg$eeW kees meebkeue keer Ghecee oer nw~ eLeeFlege: mebme=lesYet&hees, Jesheceeveesefhe veeheleled~
hebLeeveb efveJe=&lesye&:, heg$ee=bKeueee {ced1~~94~~
ceefCekesleg osJe Jeeheme Deheves mLeeve euee ieee~
efkemeer mecee eeJeleea kes heg$e jepemeYee ceW Deekej efveJesove kejles nQ efke nceW keesF& keee& meeQefheS~ jepee ves
kene efke meYeer keee& heefjhetCe& nes egkes nQ Deeefo~ hegve: efkemeer efove heg$eeW ves Deekej kenens hetpe efhelee! eefo Deehe cegPes keesF& keee& veneR yeleeSBies, lees nce Yeespeve veneR kejWsies~ leye jepee efeblee
ceW he[ ieS hegve: keg meesekej yeesues-ns heg$eeW! megvees, YejleeeJeleea ves kewueeMeheJe&le hej leerLekej YeieJevleeW
kes cenejlveeW kes cebefoj yeveJeeS nQ 2~ legce ueesie Gme heJe&le kes eejeW Deesj iebiee veoer kees hengBeekej heJe&le keer
heefjKee yevee oes~ Fme Dee%ee kees efMejesOeee& kej heg$eeW ves oC[jlve ueskej Jewmee ner kejvee eejbYe kej efoee~
pewmee efke kene nw je%eehe%eeefhelee eteb, kewueeMes YejlesefMevee~
ie=ne: ke=lee cenejlvew-elegefJeMeeflejn&leeced~~107~~
les<eeb iebieeb ekegJeeaOJeb, heefjKeeb heefjlees efieefjced~
Fefle lesefhe leLee kegJe&ved, oC[jlvesve meJejced~~108~~
Gme mecee ceefCekesleg osJe Dee DeJemej mecePekej hegve: Gheee meeseves ueiee Deewj JeneB mJeie& mes Deekej
Gmeves Gve heg$eeW kees meye lejhe mes Yeebkej veeie kee he Oejkej cetef&le kej efoee Jes meYeer eee: ce=leke kes meceeve
1. GejhegjeCe he=. 9~ 2. GejhegjeCe he=. 10~

202 / le=leere DeefOekeej

meiej eeJeleea

cenehegjeCe meej

ner nes ieS~ meYeer cebef$eeeW ves osKee efke meYeer heg$e lees cej ieS nQ~ jepee kees en meceeeej kewmes megveeee peeJes, etBefke
eeJeleea lees heg$eeW kes ceesn cesW yebOes ngS nQ, Jes Fme meceeeej mes keoeefeled ce=leg kees ve eehle nes peeSB, Fme Yee mes
GvneWves jepee kees keesF& meceeeej veneR henggBeeee~
leoveblej ceefCekesleg osJe Ske yeeeCe kee he jKekej eeJeleea kes heeme hengBekej Deheves heg$e kes efJeeesie ceW
jesles ngS yeesuee-ns Yetceb[ue kes veeLe! eeJeefle&ved! cesjs heg$e kees ecejepe mes Jeeheme efouee oes.........~ Deeefo
kenves ueiee~ leye eeer ves kenens efpejepe! keee Deehe veneR peeveles efke efme YeieJeeve kes efmeJeee mebmeej ceW keesF& Yeer ecejepe kees peerle veneR
mekelee nw~ Fleeefo he mes eeJeleea Gme yeeeCe kees mecePeeles ngS yeesues-ns yegefceved! legce ecejepe kees peerleves
kes efueS oer#ee enCe kejes~ leye ceefCekesleg osJe ves yeeeCe Jes<e ceW kenens osJe! eefo ener mee nw lees ceQ Yeer pees kentBiee, mees Deehe YeeYeerle cele nesFS~ Deehekes meYeer heg$e, pees
kewueeMeheJe&le kes eejeW Deesj KeeF& Keeso jns Les, GvnW ecejepe ves G"e efueee nw, FmeefueS Deye Deehe Yeer ecejepe kees
peerleves kes efueS oer#ee mJeerkeej keerefpeS~
Flevee megveles ner eeJeleea meiej cetef&le nes ieS~ Deveske GheeejeW mes meesle ngS, leye Jewjeie YeeJevee kee efebleJeve
kejles ngS GvneWves Deheves heew$e YeieerjLe kee jepeeefYe<eske kejkes {Oecee& YeieJeeve kesJeueer kes heeocetue ceW hengBekej
oer#ee OeejCe kej ueer~ Gmeer #eCe ceefCekeslegosJe Gve mee" npeej heg$eeW kes heeme hengBekej GvnW meesle kejkes Gvekees efhelee
kes Meeske Je oer#ee kee meceeeej megvee efoee~ osJe kes Jeeve megvekej jepeheg$eeW ves Yeer efJejecevee neskej efpevesv YeieJeeve
kes ejCe meeefVeOe ceW oer#ee OeejCe kej ueer~ Deveblej ceefCekesleg osJe eeJeleea Je meYeer heg$eesb kes heeme, peesefke cenecegefve kes
he ceW efJejepeceeve Les, GvnW vecemkeej kejkes Deheves meejs ceeeeceeer GheeeeW kees yeleekej #eceeeeevee kejves ueiee~ leye
Fve cegefveeeW ves kene efke Deeheves lees nceeje yengle ye[e Ghekeej efkeee nw, Deehe nceejs mees efce$e nQ~
Fve meYeer cegefveeeW ves Deveske Je<eeX leke IeesjeefleIeesj leheejCe kejkes kesJeue%eeve eehle efkeee nw hegve:
meccesoefMeKej heJe&le mes cees#e eehle efkeee nw~ Deheves efheleecen-eeJeleea Deewj meYeer Gvekes heg$eeW kees leLee Deheves
efhelee kees efveJee&Ce eehle megvekej jepee YeieerjLe Yeer hejce Jewjeie kees eehle ngS~ leye GvneWves Deheves heg$e Jejoe kees
jepeYeej meeQhekej kewueeMeheJe&le hej peekej efMeJeieghle cenecegefve mes pewvesejer oer#ee ues ueer Deewj veeveeefJeOe leheejCe
kejles ngS iebiee veoer kes le hej eefleceeeesie OeejCekej Oeeve ceW efmLele nes ieS~ Gvekes leheejCe Je efJeMes<e Oeeve
kes eYeeJe mes Fv ves Deekej #eerjmeeiej kes peue mes YeieerjLe cenecegefve kes ejCeeW kee DeefYe<eske efkeee~ Gme
DeefYe<eske kes peue kee eJeen iebiee veoer ceW peekej efceue ieee, leYeer mes iebiee veoer Yeer leerLe&heves kees eehle nes ieF&1 Deewj
Gmekee YeeieerjLeer en veece eefme nes ieee nw~
JeneR hej Fve YeeieerjLe cenecegefve ves kesJeue%eeve eehle efkeee nw hegve: JeneR mes iebiee veoer kes le mes efveJee&Ce kees eehle
efkeee nw~
Ssmes meiejeeer efme YeieJeeve, Gvekes mee" npeej heg$e SJeb YeieerjLe heesles efmeeuee ceW efJejepeceeve nQ, Jes
1. efveJee&Ceieceveb eglJee les<eeb efveefJe&CCeceeveme:~ Jejoeee oeJeelcejepeue#ceeR YeieerjLe:~~138~~
kewueeMeheJe&les oer#eeb efMeJeieghle cenecegves:~ Deeoee eefleceeeesieOeee&YetlmJeOeg&veerles~~139~~
megjsvsCeeme ogiOeeefyOeheeesefYejefYe<eseveeled~ eceeesmleleJeenme ieeee: meces meefle~~140~~
leoe eYe=efle leerLe&lJeb ieeheefmcevegheeielee~ ke=lJeeslke=b lehees ieelejsmeew efveJe=&efleb iele:~~141~~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meiej eeJeleea

le=leere DeefOekeej / 203

meoe peeJeble nesJeW, Gve meyekees nceeje keesef-keesef vecemkeej nw~

eneB eer ieewlece mJeeceer kenles nQ-ns esefCeke! mebmeej ceW Fmeueeske leLee hejueeske ceW efce$e kes meceeve efnle
kejves Jeeuee otmeje keesF& veneR nw~ ve efce$e mes ye{kej keesF& YeeF& nw~ pees yeele ieg DeLeJee ceelee-efhelee mes Yeer veneR
kener peeleer, Ssmeer ieghle mes ieghle yeele efce$e mes kener peeleer nw, efce$e Deheves eeCeeW keer hejJeen ve kejkes keef"ve mes
keef"ve keee& efme kej oslee nw~ ceefCekesleg osJe ner Fmekes efJe<ee ceW Ske mhe GoenjCe nQ FmeefueS Deehe meYeer kees
Yeer Ssmes ner efce$e yeveevee eeefnS~
eeefhe ceefCekesleg osJe ves ceeeeeejer mes Ssmee Deefee keee& kejkes meiej eeJeleea kees efJeje kejves kee Gheee
efkeee Lee leLeeefhe Deeeee&eer iegCeYeosJe Fmes Dee ner ken jns nQ~
Jeeve eej ekeej kes nesles nQ-(1) keg Jeeve lees efnle Deewj efee oesveeW nesles nQ~ (2) keg efnle Deewj
Deefee nesles nQ~ (3) keg efee neskej Yeer Deefnlekej nesles nQ~ (4) Deewj keg Deefnle Deewj Deefee nesles nQ~ Fve eej
ekeej kes JeeveeW ceW mes Deble kes leermejs Je eewLes ekeej kes JeeveeW kees es[kej Mes<e-eLece Deewj efleere Fve oes ekeej kes
JeeveeW mes efnle kee GheosMe efoee pee mekelee nw~ eneB ceefCekesleg osJe kes Jeeve DeLeJee Gheee efnlekej Les Deewj Deefee Les,
DeLee&led Deefee neskej Yeer Gvekee Gheee efnlekeejer Lee Dele: GvnW ceeeeeejer kee oes<e veneR ueiee Lee~
heehegjeCe ceW efueKee nw efke YeieJeeve DeefpeleveeLe kes efhelee efpeleMe$eg cenejepee Les, Gvekes ess YeeF&
efJepeemeeiej keer jeveer megcebieuee mes meiejeeJeleea pevces nQ1 hegve: FvneR eeJeleea meiej ves YeieJeeve DeefpeleveeLe kes
meceJemejCe ceW oer#ee ueer nw Deewj kesJeue%eeve eehlekej cees#e eehle efkeee nw2~
heehegjeCe ceW eeJeleea kes Fve mee" npeej heg$eeW kee hetJe&YeJe he{ves eesie nw~ eLee-YeieJeeve DeefpeleveeLe
ves efoJeOJeefve mes keneSke yeej elegefJe&Oe mebIe meccesoefMeKej keer Jebovee kes efueS pee jne Lee, mees ceeie& ceW Jen Deefvleke veeceke eece
ceW hengBee~ mebIe ceW efoiecyej cegefveeeW kees osKekej Gme eece kes meye ueesie kegJeeve kenles ngS mebIe keer nbmeer kejves
ueies hejvleg Gme eece ceW Ske kegbYekeej Lee, Gmeves ieeBJe kes meye ueesieeW kees cevee kej mebIe keer mlegefle keer~ efkemeer
mecee Gme eece ceW jnves Jeeues Ske ceveg<e ves eesjer keer Leer, mees DeefJeJeskeer jepee ves meesee efke en ieeBJe ner yengle
DehejeOe kejlee nw, FmeefueS Iesje [euekej meeje kee meeje ieeBJe peuee efoee~ efpeme efove Jen ieeBJe peueeee ieee Lee, Gme
efove ceOemLe heefjCeeceeW kee Oeejke Jen kegbYekeej efvecebef$ele neskej keneR yeenj ieee Lee Dele: Jener Ske yee ieee Lee~
keeueeblej ceW peye kegbYekeej ceje lees Jen Yeejer Oeveheefle JewMe nes ieee Deewj ieeBJe kes meye ueesie cejkej keew[er ngS Les,
lees Gme JewMe ves Gve keewef[eeW kees Kejero efoee~ leoveblej kegbYekeej kee peerJe cejkej jepee ngDee Deewj ieeBJe keskeew[er kes peerJe cejkej efiepeeF& ngS, mees jepee kes neLeer kes hewj kes veeres cejkej Jes meye efiepeeFeeW kes peerJe mebmeej
ceW YeceCe kejles jns~ kegbYekeej kes peerJe jepee ves cegefve neskej cejCekej osJeheo eehle efkeee Deewj JeneB mes egle
neskej meiejeeJeleea kes heg$e pevng kee heg$e YeieerjLe ngDee Lee leLee ieeBJe kes pees meYeer ueesie Ske meeLe cejs Les, Jes ece
mes keew[er, efiepeeF& Deeefo heee&eeW ceW YeceCe kej keg hegCeeesie mes meiejeeJeleea kes mee" npeej heg$e ngS nQ~
cegefveefveboe kes heehe mes ieeBJe kes meYeer ueesie Ske meeLe cejkej veevee og:KeeW kees eehle kejles jns Les hegve:
hegCeeesie mes eeJeleea kes heg$e ngS Deewj kegbYekeej ves cegefve keer mlegefle kes eYeeJe mes JewMe, jepee leLee osJe neskej
Deble ceW cees#e kees eehle efkeee nw Dele: cegefveeeW keer efveboe kee leeie kej Gvekeer mlegefle kejkes Deheves peerJeve kees
1. heehegjeCe Yeeie 1, he=. 72, Mueeske 74-75~ 2. heehegjeCe Yeeie 1, he=. 87, Mueeske 283~

204 / le=leere DeefOekeej

ceIeJee-mevelkegceej eeJeleea

cenehegjeCe meej

megKeer Je hejueeske kees megKeer yeveeles ngS hejcheje mes cees#e kees eehle kejves kee heg<eeLe& kejvee eeefnS~

(3) ceIeJee eeJeleea

eer Oece&veeLe leerLekej kes leerLe& ceW ceIeJee eeJeleea ngS nQ, es le=leere eeJeleea Les~ Fvekes hetJe&YeJe kee JeCe&ve
Fme ekeej nweer Jeemeghetpe YeieJeeve kes leerLe&keeue ceW vejheefle veece kes jepee ves jepe, YeesieeW mes efJeje neskej pewvesejer oer#ee
ues ueer~ IeesjeefleIeesj lehe kejkes ceOece ewJeseke ceW Denefceb nes ieS~ JeneB keer meeeF&me meeiej keer Deeeg ceW efoJe megKeeW
kee DevegYeJe kej Deble ceW JeneB mes egle neskej DeeesOeehegjer kes F#JeekegJebMe cenejepee megefce$e keer Yeejeveer mes ceIeJee
veece kes heg$e ngS~ Fvekeer heeBe ueeKe Je<e& keer Deeeg Leer, mee{s eeueerme Oeveg<e TBee Mejerj Lee~ Fvekeer DeeegOeMeeuee ceW
eejlve GlheVe nes ieee, leye FvneWves efoefiJepee kejkes n KeC[ he=LJeer kees peerlekej meeJe&Yeewce Ske$e Meemeve efkeee~
Ske mecee ceveesnj Geeve ceW eer DeYeeIees<e kesJeueer kee Deeieceve ngDee~ Gvekeer iebOekeger ceW hengBekej YeefehetJe&ke
leerve eoef#eCee oskej Jevovee, mlegefle, Yeefe, hetpee kejkes eeJeleea ves kesJeueer YeieJeeve kee efoJe GheosMe megvee, hegve:
efJejecevee neskej Deheves heg$e efeeefce$e kees jepe oskej mJeeb pewvesejer oer#ee ues ueer~
efveoex<e mebece kee heeueve kejles ngS Deble ceW MegkeueOeeve mes Ieeefleee keceeX kee veeMekej efoJe kesJeue%eeve
eehle kej efueee~ iebOekeger keer jevee osJeeW kes eje keer ieF&~ yengle keeue leke eer efJenej kej eeJeleea kesJeueer
YeieJeeve ves DemebKe YeJeeW kees Oecee&ce=le heeve mes le=hle efkeee~ Deveblej elegLe& MegkeueOeeve mes mechetCe& DeIeeefleee
keceeX kee veeMekej efveJee&CeOeece kees eehle efkeee nw~ Ssmes es ceIeJee eeJeleea Deveble-Deveblekeeue leke efmeefMeuee kes
Thej efJejepeceeve jnWies~ Fvekes eerejCeeW ceW cesje keesef-keesef Jebove nw~

(4) mevelkegceej eeJeleea

kegpeebieue osMe kes nefmleveehegj veiej1 ceW kegJebMe keer hejcheje ceW elegLe& eeJeleea mevelkegceej ngS pees
heheeMe mes efKebekej Deees ngS osJeeW eje mebyeesefOele nes oeref#ele nes iees Les~ DeejeOevee keLeekeesMe ceW Fvekee
peerJeveJe=e Fme ekeej nwes mevelkegceej eeJeleea meceiefeeW ceW eOeeve Les~ GvneWves n KeC[ he=LJeer Deheves JeMe ceW kej ueer Leer~
veJeefveefOe, eewon jlve, eewjemeer ueeKe neLeer, Fleves ner jLe, De"ejn kejes[ Iees[s, eewjemeer kejes[ MetjJeerj, eeveJes
kejes[ eece, eeveJes npeej jeefveeeB Fleeefo efJeMeeue JewYeJe Lee~ yeeerme npeej cegkegye jepee eeJeleea keer
Dee%ee efMejmee OeejCe kejles Les~ es eeJeleea keeceosJe heo kes Oeejke Yeer Les~
Ske efove meewOece& mJeie& kes Fv ves Deheveer meYee ceW ceveg<eeW kes he keer eMebmee kejles ngS mevelkegceej kes
he kees meyemes Glke= kene~ Gme mecee keewlegkeJeMe hejer#ee kejves kes efueS ceefCeetue Deewj jlveetue veece kes oes
osJe eneB YetceC[ue hej Deees~ ieghleJes<e mes mveeveeieej ceW jepee kes he kees osKekej yengle ner emeVe ngS~ Devevlej
ejheeue mes kene efke eeJeleea kees kenes efke mJeie& mes oes osJe Deehekes he kees osKeves kes efueS Deees nQ~ eeJeleea
ves mveeve kejkes JeeeYet<eCeeW mes Deuebke=le nes efmebnemeve hej Dee{ neskej Gve osJeeW kees Deeves kees kene~ Gme mecee
Jes osJe meYee ceW Deekej yeesues-cenejepe! mveeve kes mecee pees Deehekee he Lee, Jen Deye veneR jne~ Ssmee
megvekej meYeer meYeemeoeW kees yengle ner Deeee& ngDee~
1. nefjJebMehegjeCe he=. 539~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer MeebefleveeLe eeJeleea

le=leere DeefOekeej / 205

osJeeW ves Ske Ie[s ceW peue Yej efoee Deewj Ske efyevog peue efvekeeue efoee efhej meYee mes hete efke keee peue
kece nes ieee nw? Gej ceW meyeves kene-peue peeW keer leeW Yeje nw~ yeme! osJeeW ves kene-Ssmes ner jepee kes he
ceW pees Devlej ngDee nw Jen legcnW helee veneR eue jne nw~ Fme Ievee mes eeJeleea mebmeej kes efJe<ee YeesieeW mes efJeje
nes iees~ Deheves heg$e megkegceej kees jepe oskej pewvesejer oer#ee ues ueer Deewj IeesjeIeesj leheejCe kejves ueies~ hejeOeerve
eke=efle, efJe Deenej Deeefo kes efveefcee mes Deewj Demeelee kece& kes leereesoe mes cege fvejepe mevelkegceej kes Mejerj ceW
Yeebkej jesie GlheVe nes iees efkevleg Jes cegefve Mejerj mes efvece&ce nesves mes Gmekeer Ghes #ee kejkes Deheveer DeeJeMeke
efeeeDeeW ceW meeJeOeeve Les Deewj keef"ve mes keef"ve lehe kej jns Les~
hegve: efkemeer mecee meewOece& mJeie& keer FvmeYee ceW cegefveeeW kes eeefj$e keer eMebmee kejles ngS Fv ves mevelkegceej
cegefve keer eMebmee keer~ Gme mecee ceovekesleg veece kee osJe Gvekeer hejer#ee kes efueS eneB Deeee~ Jewe kee Jes<e yeveekej Jeve
ceW meeOeg kes heeme ieee~ cegefvejepe ves kene-YeeF&! cegPes meyemes ye[e jesie nw eefo legce Gmekeer oJeeF& kej mekees lees "erke
nw~ Jewe ves hete-Jen keee nw? cegefvejepe ves kene-Jen jesie nw pevce uesvee eefo Fme jesie keer oJeeF& legcnejs heeme
nw lees os oes~ Jewe Jes<eOeejer osJe ves kene-Fme jesie kees lees ceQ keg veneR mecePelee ntB~ Gme mecee cegefvejepe ves Deheveer
lehe Meefe mes GlheVe ngF& $e+efeeW kes yeue mes #eCecee$e ceW Deheves Ske neLe kee keg jesie ve kejkes Gme Jewe kees yelee
efoee Deewj kene efke peye Mejerj cesje veneR nw, leye ceQ Fmekeer efeblee keeeW keB ? FmeefueS ceQ efvemhe=n ntB~ en ecelkeej
osKekej Jewe ves Deheves he kees eie kej cegefve keer Deveske mlegefleeeW mes mlegefle kejles ngS hetpee keer Deewj kene-ns
veeLe! pevce-cejCe kees otj kejves Jeeueer Deew<eefOe lees Deehekes heeme ner nw Deewj Deehe mJeeb Fmekee mesJeve kej Yeer jns nQ
leLee nce pewmes mebmeejer oerve eeCeer Yeer Deehe pewmes ceneheg<eeW keer MejCe ceW Deekej Fme jesie kee veeMe kej mekeles nQ~
Fme ekeej cegefve kee ceenelce eie kej Jen osJe mJeie& euee ieee~
FOej cegefvejepe mevelkegceej Ghemeie& SJeb hejer<eneW kees menve kejves ceW meceLe& Deheves eeefj$e kees Je=efbiele kejles
ngS Ieeefleee keceeX kee veeMekej kesJeueer nes iees Deewj yengle keeue leke he=LJeer hej efJenej kej DeIeeefleee keceeX kee
Yeer veeMekej Meeele megKecee efmeheo kees eehle nes iees~
Fve eeJeleea keer kegue Deeeg leerve ueeKe Je<e& keer Leer~ GmeceW heeeme npeej Je<e& kegceej keeue ceW, heeeme
npeej Je<e& ceeb[efueke DeJemLee ceW, ome npeej Je<e& efoefiJepee ceW, veyyes npeej Je<e& eeJeleea neskej jepe kes
GheYeesie ceW Deewj Ske ueeKe Je<e& mebeceer cegefve DeJemLee ceW Jeleerle ngS nQ~
es eeJeleea hevnJeW Oece&veeLe leerLekej kes leerLe& ceW ngS nQ~ Deepe ueeske kes DeeYeeie ceW efJejepeceeve efme
hejceelcee nQ GvnW cesje yeejcyeej vecemkeej nesJes~

(5) eer MeebefleveeLe eeJeleea

kegpeebieue osMe keer nefmleveehegj jepeOeeveer ceW kegJebMeer jepee efJeemesve jepe kejles Les~ Gvekeer jeveer kee veece
SsjeJeleer Lee~ YeieJeeve MeebefleveeLe kes ieYe& ceW Deeves kes n cenerves henues mes ner Fv keer Dee%ee mes nefmleveehegj veiej
ceW ceelee kes Deebieve ceW jlveeW keer Je<ee& nesves ueieer Deewj eer, er, Oe=efle Deeefo osefJeeeB ceelee keer mesJee ceW lelhej nes ieF~
YeeoeW Jeoer mehleceer kes efove YejCeer ve#e$e ceW jeveer ves ieYe& OeejCe efkeee~ Gme mecee mJeie& mes osJeeW ves Deekej
leerLekej ceneheg<e kee ieYe&keueeCeke ceneslmeJe ceveeee Deewj ceelee-efhelee keer hetpee keer~
veJe ceeme Jeleerle nesves kes yeeo jeveer SsjeosJeer ves pes ke=<Ce elego&Meer kes efove eele:keeue kes mecee leerve

206 / le=leere DeefOekeej

eer MeebefleveeLe eeJeleea

cenehegjeCe meej

ueeske kes veeLe Ssmes heg$ejlve kees pevce efoee~ Gmeer mecee eej ekeej kes osJeeW kes eneB mJeeb ner efyevee yepeees
MebKeveeo, Yesjerveeo, efmebnveeo Deewj IeCeveeo nesves ueies~ meewOecexv SsjeJele neLeer hej e{kej FveCeer Deewj
DemebKe osJeieCeeW meefnle veiej ceW Deeee leLee YeieJeeve kees megcesheJe&le hej ues peekej pevceeefYe<eske ceneslmeJe
ceveeee~ DeefYe<eske kes Devevlej YeieJeeve kees DeveskeeW JeeeuebkeejeW mes efJeYetef<ele kejkes Gvekee MeebefleveeLe en
veece jKee~ Fme ekeej YeieJeeve kees nefmleveehegj Jeeheme ueekej ceelee-efhelee kees meeQhekej hegvejefhe eneB pevcekeueeCeke
ceneslmeJe ceveekej Deevebo veeceke veeke kejkes Deheves-Deheves mLeeve hej eues iees~
YeieJeeve keer Deeeg Ske ueeKe Je<e& keer Leer, Mejerj eeueerme Oeveg<e TBee Lee, megJeCe& kes meceeve keebefle Leer,
OJepee, leesjCe, MebKe, ee Deeefo Ske npeej Dee" MegYe efevn Gvekes Mejerj ceW Les~ GvneR efJeemesve keer eMemJeleer
jeveer kes eeeegOe veece kee Ske heg$e ngDee~ osJekegceejeW kes meeLe eer[e kejles ngS YeieJeeve MeebefleveeLe Deheves ess
YeeF& eeeegOe kes meeLe-meeLe Je=ef kees eehle nes jns Les~ YeieJeeve keer eewJeve DeJemLee Deeves hej Gvekes efhelee ves
kegue, he, DeJemLee, Meerue, keebefle Deeefo mes efJeYetef<ele Deveske keveeDeeW kes meeLe Gvekee efJeJeen kej efoee~
Fme lejn YeieJeeve kes peye kegceejkeeue kes heeerme npeej Je<e& Jeleerle nes iees, leye cenejepe efJeemesve ves
GvnW Dehevee jepe mecehe&Ce kej efoee~ ece mes Geceesece YeesieeW kee DevegYeJe kejles ngS peye YeieJeeve kes heeerme
npeej Je<e& Deewj Jeleerle nes iees, leye Gvekeer DeeegOeMeeuee ceW eeJeleea kes JewYeJe kees eie kejves Jeeuee eejlve GlheVe
nes ieee~ Fme ekeej ee kees Deeefo ueskej eewon jlve Deewj veJeefveefOeeeB eie nes ieF~ Fve eewon jlveeW ceW ee, $e,
leueJeej Deewj oC[ es DeeegOeMeeuee ceW GlheVe ngS Les, keeefkeCeer, ece& Deewj et[eceefCe eerie=n ceW eke ngS Les, hegjesefnle,
mesveeheefle, mLeheefle Deewj ie=nheefle nefmleveehegj ceW efceues Les Deewj eer, iepe leLee Dee efJepeeeOe& heJe&le hej eehle ngS Les~ veew
efveefOeeeB Yeer hegCe mes esefjle ngS FveW kes eje veoer Deewj meeiej kes meceeiece hej ueekej oer ieF& LeeR~
eejlve kes eke nesves kes yeeo YeieJeeve ves efJeefOeJeled efoefiJepee kejkes n KeC[ kees peerlekej Fme
Yejle#es$e ceW Ske$e Meemeve efkeee Lee~ peneB hej mJeeb YeieJeeve MeebefleveeLe Fme he=LJeer hej epee kee heeueve kejves
Jeeues Les, JeneB kes megKe Deewj meewYeeie kee keee JeCe&ve efkeee pee mekelee nw? Fme ekeej eeJeleea kes meeceepe ceW
YeieJeeve keer eeveJes npeej jeefveeeB LeeR~ yeeerme npeej cegkegye jepee Gvekeer mesJee kejles Les Deewj yeeerme e#e
ncesMee eecejeW kees {gjeee kejles Les~ eeJeefle&eeW kes mee{s leerve kejes[ yebOegkegue neslee nw~ De"ejn kejes[ Iees[s,
eewjemeer ueeKe neLeer, leerve kejes[ Gece Jeerj, DeveskeeW kejes[ efJeeeOej Deewj De"emeer npeej cues jepee nesles nQ~
eeveJes kejes[ eece, heenej npeej veiej, meesuen npeej Kes, eewyeerme npeej keJe&, eej npeej cebye Deewj
De[leeueerme npeej heeve nesles nQ Fleeefo DeveskeeW JewYeJe nesles nQ~
eewon jlveeW kes veece-eer, hegjesefnle, mesveeheefle, mLeheefle, ie=nheefle, iepe Deewj Dee es meele peerefJele jlve
nQ SJeb $e, Deefme, oC[, ee, keeefkeCeer, efebleeceefCe Deewj ece& es meele jlve efvepeeaJe nesles nQ~
veJeefveefOeeeW kes veece-keeue, cenekeeue, heeC[g, ceeveJe, MebKe, hee, vewmehe&, efhebieue Deewj veeveejlve es veew
efveefOeeeB nQ~ es ece mes $e+leg kes eesie JeeW, Yeepeve, Oeeve, DeeegOe, Jeeefo$e, Jee, nce&, DeeYejCe Deewj
jlvemecetneW kees efoee kejleer nQ~
oMeebie Yeesie-efoJehegj, jlve, efveefOe, mewve, Yeespeve, Yeepeve, Meee, Deemeve, Jeenve Deewj veee es
eeJeefle&eeW kes oMeebie Yeesie nesles nQ~
Fme ekeej mebKeele npeej heg$e-hegef$eeeW mes Jesefle YeieJeeve MeebefleveeLe eeJeleea kes meeceepe kees eehle kej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer MeebefleveeLe eeJeleea

le=leere DeefOekeej / 207

oMe ekeej kes YeesieeW kee GheYeesie kejles ngS megKe mes keeue Jeleerle kej jns Les~ YeieJeeve meesuenJeW leerLekej Deewj
heeBeJeW eeJeleea nesves kes meeLe-meeLe yeejnJeW keeceosJe heo kes Oeejke Yeer Les~
YeieJeeve kee Jewjeie-peye YeieJeeve kes heeerme npeej Je<e& meeceepeheo ceW Jeleerle nes iees, leye Ske
mecee Deuebkeejie=n kes Yeerlej Deuebkeej OeejCe kejles ngS GvnW ohe&Ce ceW Deheves oes eefleefyecye efoKeeF& efoS~ Gmeer
mecee GvnW Deelce%eeve GlheVe nes ieee Deewj hetJe& pevce kee mcejCe Yeer nes ieee~ leye YeieJeeve mebmeej, Mejerj Deewj
YeesieeW kes mJehe kee efJeeej kejles ngS efJeje nes iees~ Gmeer mecee ueewkeebefleke osJeeW ves Deekej DeveskeeW mlegefleeeW
mes YeieJeeve keer mlegefle-hetpee keer, Devevlej meewOece& Deeefo Fv meYeer osJeieCeeW kes meeLe GheefmLele nes ieS~ YeieJeeve
ves veejeeCe veece kes heg$e kee jepeeefYe<eske kejkes meYeer keggefcyeeeW kees eLeeeesie GheosMe efoee~
YeieJeeve kee oer#ee enCe-Devevlej Fv ves YeieJeeve kee oer#eeefYe<eske kejkes meJee&Le&efmeef veece keer
heeuekeer ceW efJejepeceeve kejkes nefmleveehegj veiej kes meneece Jeve ceW eJesMe efkeee~ Gmeer mecee pes ke=<Ce
elego&Meer kes efove YejCeer ve#e$e ceW yesuee kee efveece ueskej YeieJeeve ves hebecegef ueeWe kejkes vece: efmesYe:
kenles ngS vebeeJele& Je=#e kes veeres mJeeb pewvesejer oer#ee enCe kej ueer Deewj mechetCe& heefjen kee leeie kejkes Oeeve
ceW efmLej nesles ner ceve:hee&e%eeve eehle kej efueee~
YeieJeeve kee Deenej-cebefojhegj kes jepee megefce$e ves YeieJeeve MeebefleveeLe kees Keerj kee Deenej oskej hebeeee&
JewYeJe kees eehle efkeee~ Fme ekeej Devegece mes leheejCe kejles ngS YeieJeeve kes meesuen Je<e& Jeleerle nes ieS~
YeieJeeve kees kesJeue%eeve keer eeefhle-YeieJeeve MeebefleveeLe meneeceJeve ceW vebeeJele& Je=#e kes veeres
heekeemeve mes efmLele nes ieS Deewj heew<e Megkeue oMeceer kes efove Devleceg&ntle& ceW oMeJeW iegCemLeeve ceW ceesnveere kece& kee
veeMekej yeejnJeW iegCemLeeve ceW %eeveeJejCe, oMe&veeJejCe Deewj Devlejee kee meJe&Lee DeYeeJe kejkes lesjnJeW iegCemLeeve
ceW hengBekej kesJeue%eeve mes efJeYetef<ele nes ieS Deewj GvnW Ske mecee ceW ner mechetCe& ueeskeeueeske mhe efoKeves ueiee~
henues YeieJeeve ves eejlve mes nKeC[ he=LJeer kees peerlekej meeceepeheo eehle efkeee Lee, Deye YeieJeeve ves
Oeeveee mes efJee ceW Ske$e jepe kejves Jeeues ceesnjepe kees peerlekej kesJeue%eeveheer meeceepe ue#ceer kees eehle
kej efueee~ Gmeer mecee Fv keer Dee%ee mes kegyesj ves efoJe meceJemejCe keer jevee kej oer~
meceJemejCe kee mebef#ehle JeCe&ve-en meceJemejCe he=LJeerleue mes heeBe npeej Oeveg<e TBee Lee, Fme
he=LJeerleue mes Ske neLe TBeeF& mes ner Fmekeer meeref{eeB eejbYe nes ieF& LeeR~ es meeref{eeB Ske-Ske neLe keer LeeR Deewj
yeerme npeej eceeCe LeeR~ en meceJemejCe ieesueekeej jnlee nw~ FmeceW meyemes henues Oetefuemeeue kes yeeo eejeW efoMeeDeeW
ceW eej ceevemlebYe nQ, ceevemlebYeeW kes eejeW Deesj mejesJej nQ, hegve: eLeceYetefce-ewleeemeeoYetefce nw~ Fmekes yeeo
efvece&ue peue mes Yejer heefjKee nw, efhej heg<heJeeefkee (ueleeJeve) nQ, Gmekes Deeies henuee kees nw, Gmekes Deeies oesveeW
Deesj mes oes-oes veeeMeeueeSB nQ, Gmekes Deeies otmeje DeMeeske, Deece, ebheke Deewj mehleheCe& kee Jeve nw, efpemekee
veece GheJeveYetefce nw~ Gmekes Deeies Jesefokee nw, leovevlej OJepeeDeeW keer hebefeeeB nQ, efhej otmeje kees nw, Gmekes
Deeies Jesefokee meefnle keuheJe=#eeW kee Jeve nw, Gmekes yeeo mlethe, mletheeW kes yeeo cekeeveeW keer hebefeeeB nQ, efhej
mheefke ceefCecee leermeje kees nw Gmekes Yeerlej ceveg<e, osJe Deewj cegefveeeW keer yeejn meYeeSB nQ~ Fme ekeej Fme
meceJemejCe ceW Dee" YetefceeeB nQ, eej hejkeess nQ Deewj heeBe JesefoeeB nQ~ leovevlej heeref"kee nw~ Fme heeref"kee ceW leerve
keveer nQ Gve hej e{ves kes efueS meeref{eeB nQ~ eLece keveer hej Oece&ee nw, efleere keveer hej Dee" ceneOJepeeSB
SJeb leermejer keveer hej iebOekeger nw~ Fmekes DeeYeeie hej keceueemeve hej eej Debiegue DeOej ner Den&vleosJe

208 / le=leere DeefOekeej

eer MeebefleveeLe eeJeleea

cenehegjeCe meej

efJejepeceeve jnles nQ~ YeieJeeve hetJe& ee Gej keer Deesj cegBn kej efmLele jnles nQ efhej Yeer DeefleMeeefJeMes<e mes eejeW
efoMeeDeeW ceW ner YeieJeeve kee cegBn efoKelee jnlee nw~ meceJemejCe ceW eejeW Deesj eoef#eCee kes ece mes henues kees"s ceW
ieCeOej Deewj cegefveieCe, otmejs ceW keuheJeeefmeveer osefJeeeB, leermejs ceW Deeefe&keeSB Deewj eeefJekeeSB, eewLes ceW peesefle<eer
osJeebieveeSB, heeBeJeW ceW Jevlej osJeebieveeSB, "s ceW YeJeveJeemeer osJeebieveeSB, meeleJeW ceW YeJeveJeemeer osJe, Dee"JeW ceW
Jeblej osJe, veJeceW ceW peesefle<eer osJe, omeJeW ceW keuheJeemeer osJe, ieejnJeW ceW eeJeleea Deeefo ceveg<e Deewj yeejnJeW
ceW heMeg yew"les nQ~
meceJemejCe ceW YeJepeerJeeW kee eceeCe-YeieJeeve kes meceJemejCe ceW eeeegOe kees Deeefo ueskej eerme
ieCeOej Les~ yeeme" npeej cegefveieCe, mee" npeej leerve meew Deeefe&keeSB, oes ueeKe eeJeke Deewj eej ueeKe eeefJekeeSB,
DemebKeele osJe-osefJeeeB Deewj mebKeeleeW efleee Les~ Fme ekeej yeejn ieCeeW kes meeLe-meeLe YeieJeeve ves yengle keeue
leke Oece& kee GheosMe efoee~
YeieJeeve kees cees#eieceve-peye YeieJeeve keer Deeeg Ske ceen Mes<e jn ieF&, leye Jes meccesoefMeKej hej DeeS
Deewj efJenej yebo kej Deeue eesie ceW efJejepeceeve nes ieS~ pes ke=<Ce elego&Meer kes efove YeieJeeve elegLe&
MegkeueOeeve kes eje eejeW DeIeeefleee keceeX kee veeMekej Ske mecee ceW ueeske kes DeeYeeie hej peekej efJejepeceeve
nes iees~ Jes efvele, efvejbpeve, ke=leke=le efme nes iees~ Gmeer mecee Fveefo eej ekeej kes osJeeW ves Deekej
efveJee&CekeueeCeke keer hetpee keer Deewj Debeflece mebmkeej kejkes Yemce mes Deheves ueuee Deeefo GeceebieeW kees heefJe$e
kej mJe-mJe mLeeve kees eues ieS~
es MeebefleveeLe YeieJeeve leerLekej nesves mes yeejnJeW YeJe hetJe& jepee eer<esCe Les Deewj cegefve kees Deenejoeve osves kes
eYeeJe mes YeesieYetefce ceW iees Les, efhej osJe ngS, efhej efJeeeOej ngS, efhej osJe ngS, efhej yeueYe ngS, efhej osJe ngS,
efhej JeeeegOe eeJeleea ngS, Gme YeJe ceW FvneWves oer#ee ueer Leer Deewj Ske Je<e& kee eesie OeejCe kej Ke[s nes iees Les,
leye Fvekes Mejerj hej ueleeSB e{ ieF& LeeR, meheeX ves Jeeceer yevee ueer Leer, heef#eeeW ves IeeWmeues yevee efuees Les Deewj es
JeeeegOe cegefvejepe Oeeve ceW ueerve jns Les, Devevlej Denefcev ngS, efhej cesIejLe jepee ngS, Gme YeJe ceW FvneWves oer#ee
ueskej Ieesj leheejCe kejles ngS meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kee efebleJeve efkeee Lee Deewj Gmekes eYeeJe mes leerLekej eke=efle
kee yebOe kej efueee Lee, efhej JeneB mes meJee&Le&efmeef ceW Denefcev ngS, efhej JeneB mes Deekej peiele kees Meebefle eoeve kejves
Jeeues meesuenJeW leerLekej, yeejnJeW keeceosJe Deewj hebece eeJeleea Ssmes MeebefleveeLe YeieJeeve ngS~
GejhegjeCe ceW eer iegCeYe mJeeceer kenles nQ efke Fme mebmeej ceW Deve ueesieeW keer yeele peeves oerefpeS,
eer MeebefleveeLe efpevesv kees es[kej YeieJeeve leerLekejeW ceW Ssmee keewve nw efpemeves hetJe& kes yeejn YeJeeW ceW mes eleske
YeJe ceW yengle Yeejer Je=ef eehle keer nes? FmeefueS ns efJeeved ueesieeW! eefo legce Meebefle eenles nes lees meyemes Gece Deewj
meyekee Yeuee kejves Jeeues eer MeebefleveeLe efpevesv kee efvejvlej Oeeve kejles jnes~ ener keejCe nw efke Deepe Yeer
YeJepeerJe Meebefle keer eeefhle kes efueS eer MeebefleveeLe YeieJeeve keer DeejeOevee kejles nQ~
heg<heoble leerLekej mes ueskej meele leerLekejeW leke Gvekes leerLe&keeue ceW Oece& keer Jegefefe ngF& Dele: Oece&veeLe
leerLekej kes yeeo heewve heue kece leerve meeiej leke Oece& keer hejcheje DeJegefVehe mes eueleer jner~ Devevlej heeJe
heuekeeue leke Fme Yejle#es$e kes Deee&KeC[ ceW Oece& kee efJeso nes ieee DeLee&led ngC[eJemeefhe&Ceer kes oes<e mes Gme
heeJe heue eceeCekeeue leke oer#ee uesves JeeueeW kee DeYeeJe nes peeves mes Oece&heer mete& Demle nes ieee Lee, Gme mecee
MeebefleveeLe ves pevce efueee Lee~ leye mes Deepe leke Oece&hejcheje DeefJeefVehe mes eueer Dee jner nw FmeefueS

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kegbLegveeLe eeJeleea

le=leere DeefOekeej / 209

GejhegjeCe ceW eeriegCeYe mJeeceer kenles nQ efkeYeesieYetefce Deeefo keejCeeW mes ve ngDee cees#eceeie& eeefhe $e+<eYeveeLe Deeefo leerLekejeW kes eje hegve:-hegve:
efoKeueeee ieee Lee lees Yeer Gmes eefme DeJeefOe kes Devle leke ues peeves ceW keesF& Yeer meceLe& veneR nes mekee, leovevlej
pees MeebefleveeLe YeieJeeve ves cees#eceeie& eie efkeee, Jener Deepe leke DeKeC[he mes yeeOeejefnle euee Dee jne nw
FmeefueS Fme egie kes Deeeieg eer MeebefleveeLe YeieJeeve ner nQ keeeWefke Gvekes henues pees hevn leerLekejeW ves cees#eceeie&
eueeee Lee, Jen yeere-yeere ceW efJeve neslee peelee Lee~
Fme ekeej mes Fme nefmleveehegj veiejer ceW YeieJeeve MeebefleveeLe kes ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve Ssmes eej
keueeCeke ngS nQ, en yeele mhe nw leLee MeebefleveeLe ves DeeceJeve ceW oer#ee ueer SJeb DeeceJeve ceW ner GvnW kesJeue%eeve
GlheVe ngDee nw, Ssmee keLeve efleueeseheCCeefe SJeb GejhegjeCe oesveeW ner iebLeeW ceW mhe nw FmeefueS en nefmleveehegj
veiejer YeieJeeve MeebefleveeLe kes eej keueeCekeeW mes heefJe$e nes egkeer nw~
efpevekes Mejerj keer TBeeF& Ske meew mee" neLe Leer, pees hebece eeJeleea Les Deewj yeejnJeW keeceosJe heo kes Oeejer
Les, efpevekes efnjCe kee efevn Lee, pees YeeoeW Jeoer mehleceer kees ceelee kes ieYe& ceW Deees, pes Jeoer eewome kees pevce
efueee Deewj pes Jeoer eewome kees ner oer#ee enCe efkeee, heew<e Megkeuee oMeceer kes efove kesJeue%eeveer ngS hegve: pes
Jeoer eewome kees cegefe Oeece kees eehle ngS, Ssmes MeebefleveeLe YeieJeeve meowJe nce meyekees Meebefle eoeve kejW~

(6) kegbLegveeLe eeJeleea

kegpeebieue osMe kes nefmleveehegj veiej ceW kegJebMeer cenejepe metjmesve jepe kejles Les, Gvekeer hejeveer kee veece
eerkeeblee Lee~ Gme heefleelee osJeer ves osJeeW kes eje keer ngF& jlveJe=ef Deeefo hetpee eehle keer Leer~ eeJeCe ke=<Ce oMeceer
kes efove jeveer ves meJee&Le&efmeef kes Denefcev kees ieYe& ceW OeejCe efkeee, Gme mecee FveW ves Deekej YeieJeeve kee
ieYe&keueeCeke ceneslmeJe ceveeee Deewj ceelee-efhelee keer hetpee kejkes mJemLeeve kees eues iees~ ece mes veJeceeme
Jeleerle nes peeves hej JewMeeKe Megkeuee eefleheoe kes efove heg$ejlve kee pevce ngDee, Gmeer mecee Fveefo meYeer osJeieCe
Deees Deewj yeeueke kees megces heJe&le hej ues peekej ceneceefnceeMeeueer pevceeefYe<eske ceneslmeJe kejkes DeuebkeejeW mes
Deuebke=le efkeee SJeb yeeueke kee veece kegbLegveeLe jKee~ Jeeheme ueekej ceelee-efhelee kees meeQhekej osJeieCe
mJemLeeve kees eues iees~ hebeeveJes npeej Je<e& keer Fvekeer Deeeg Leer, heQleerme Oeveg<e TBee Mejerj Lee Deewj leheees ngS
mJeCe& kes meceeve Mejerj keer keebefle Leer~ es lesjnJeW keeceosJe SJeb "s eeJeleea heo kes Oeejke Les~
lesF&me npeej meele meew heeeme Je<e& kegceejkeeue kes yeerle peeves hej GvnW jepe eehle ngDee Deewj Flevee ner keeue
yeerle peeves hej GvnW JewMeeKe Megkeuee eefleheoe kes efove eeJeleea keer ue#ceer efceueer~ Fme ekeej Jes yeeOeejefnle,
efvejvlej oMe ekeej kes YeesieeW kee GheYeesie kejles Les, meeje JewYeJe MeebefleveeLe YeieJeeve kes meceeve ner Lee~ eeJeleea
heo kes meeceepe kee GheYeesie kejles ngS YeieJeeve kes lesF&me npeej meele meew heeeme Je<e& Jeleerle nes iees~
efkemeer mecee YeieJeeve kees hetJe&YeJe kee mcejCe nes peeves mes Deelce%eeve GlheVe nes ieee Deewj Jes YeesieeW mes
efJeje nes iees, Gmeer mecee ueewkeebefleke osJeeW ves Deekej eYeg kee mleJeve-hetpeve efkeee~ GvneWves Deheves heg$e kees
jepeYeej oskej FveW eje efkeee ngDee oer#eekeueeCeke GlmeJe eehle efkeee~ osJeeW eje ueeF& ieF& efJepeee
veece keer heeuekeer hej meJeej neskej YeieJeeve menslegke Jeve ceW hengBes, JeneB lesuee kee efveece ueskej JewMeeKe
Megkeuee eefleheoe kes efove ke=efekee ve#e$e ceW efleueke Je=#e kes veeres meeebkeeue kes mecee Ske npeej jepeeDeeW kes

210 / le=leere DeefOekeej

DejveeLe eeJeleea

cenehegjeCe meej

meeLe oer#ee OeejCe kej ueer~ Gmeer mecee eYeg kees ceve:hee&e %eeve GlheVe nes ieee~ otmejs efove nefmleveehegj kes
Oece&efce$e jepee ves YeieJeeve kees Deenejoeve oskej hebeeee& kees eehle efkeee~ Fme ekeej Ieesj leheejCe kejles
ngS eYeg kes meesuen Je<e& yeerle iees~
efkemeer efove YeieJeeve lesuee kee efveece ueskej lehe kejves kes efueS Jeve ceW efleueke Je=#e kes veeres efJejepeceeve
ngS~ JeneB ew$e Megkeuee le=leeree kes efove GvnW kesJeue%eeve GlheVe nes ieee~ Gmeer mecee osJeeW ves meceJemejCe keer
jevee keer Deewj kesJeue%eeve keueeCeke keer hetpee keer~ YeieJeeve kes meceJemejCe ceW mJeebYet kees Deeefo ueskej heQleerme
ieCeOej, mee" npeej cegefvejepe, mee" npeej leerve meew heeeme Deeefe&keeSB, oes ueeKe eeJeke, leerve ueeKe eeefJekeeSB,
DemebKeele osJe-osefJeeeB Deewj mebKeeleeW efleee Les~ YeieJeeve efoJeOJeefve kes eje efejkeeue leke OeceexheosMe osles
ngS efJenej kejles jns~ YeieJeeve kee kesJeueerkeeue lesF&me npeej meele meew eeQleerme Je<e& kee Lee~
peye YeieJeeve keer Deeeg Ske ceeme keer Mes<e jn ieF&, leye Jes meccesoefMeKej hej hengBes Deewj eefleceeeesie OeejCe
kej efueee, JewMeeKe Megkeuee eefleheoe kes efove jeef$e kes hetJe& Yeeie ceW mecemle keceeX mes jefnle, efvele, efvejbpeve,
efmeheo kees eehle nes iees~ es kegbLegveeLe YeieJeeve leerLekej nesves kes leermejs YeJe henues efmebnjLe jepee Les, cegefve
DeJemLee ceW meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kes eYeeJe mes leerLekej eke=efle kee yebOe kej efu eee, hegve: meJee&Le&efmeef ceW
Denefcev ngS, JeneB mes Deekej kegbLegveeLe veece kes me$enJeW leerLekej, "s eeJeleer& Deewj lesjnJeW keeceosJe heo kes
Oeejke ngS nQ~
efleueeseheCCeefe Deewj GejhegjeCe kes Devegmeej Fve YeieJeeve kes Yeer ieYe&, pevce, lehe Deew j %eeve es eejeW
keueeCeke nefmleveehegj ceW ner ngS nQ~ YeieJeeve kee ieYe&keueeCeke eeJeCe ke=<Cee oMeceer kees ngDee, oer#eekeueeCeke
ew$e Megkeuee le=leeree kees ngDee leLee pevce, kesJeue%eeve Deewj cees#ekeueeCeke JewMeeKe Megkeuee eefleheoe kees ngDee nw~
YeieJeeve kes Mejerj keer TBeeF& 140 neLe eceeCe Leer, yekejs kee efevn Lee, Ssmes me$enJeW leerLekej kegbLegveeLe YeieJeeve
nce Deewj Deehekees Meeele megKe eoeve kejW~

(7) DejveeLe eeJeleea

Fmeer nefmleveehegj veiejer ceW meesceJebMe ceW GlheVe ngS jepee megoMe&ve jepe kejles Les~ Gvekeer efce$emesvee veece keer jeveer Leer~
jeveer ves heeuiegve ke=<Cee le=leeree kes efove ieYe& ceW Denefcev kes peerJe kees OeejCe keee,
ef Gmeer mecee osJeeW ves Deekej ieYe&keueeCeke
ceneslmeJe ceveeee~ je$eer efce$emesvee ves veJeceeme kes yeeo ceieefmej Megkeue elego&Meer kesefove heg<e ve#e$e ceW heg$ejlve kees pevce efoee~
osJeeW ves yeeueke kees megces heJe&le hej ues peekej pevceeefYe<eske ceneslmeJe kejkes YeieJeeve kee DejveeLe veece jKee~ YeieJeeve keer
Deeeg eewjemeer npeej Je<e& keer Leer, 120 neLe TBee Mejerj Lee, megJeCe& kes meceeve Mejerj keer keebefle Leer~
YeieJeeve kes kegceej DeJemLee kes Fkekeerme npeej Je<e& yeerle peeves hej GvnW ceC[uesej kes eesie jepeheo
eehle ngDee, Fmekes yeeo Flevee ner keeue yeerle peeves hej eeJeleea heo eehle ngDee~ Fme lejn Yeesie Yeesieles ngS peye
Deeeg kee leermeje Yeeie yeekeer jn ieee, leye Mejo $e+leg kes cesIeeW kee Dekemceeled efJeuee nesvee osKekej YeieJeeve kees
Jewjeie nes ieee~ ueewkeebefleke osJeeW eje mlegle YeieJeeve Deheves DejefJebo kegceej kees jepe oskej osJeeW eje G"eF&
ngF& Jewpeebleer veece keer heeuekeer hej meJeej neskej menslegke Jeve ceW hengBes~ lesuee kee efveece kej ceieefmej Megkeuee
oMeceer kes efove jsJeleer ve#e$e ceW YeieJeeve ves pewvesejer oer#ee OeejCe kej ueer~ heejCee kes efove eehegj veiej kes
Dehejeefpele jepee ves YeieJeeve kees Deenejoeve oskej hebeeee& eehle efkeee Lee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

megYeewce eeJeleea

le=leere DeefOekeej / 211

peye YeieJeeve kes emLe DeJemLee kes meesuen Je<e& yeerle iees, leye Jes keeefle&ke Megkeuee oMeceer kes efove
DeeceJeve kes veeres lesuee kee efveece ueskej efJejepeceeve ngS Deewj Ieeefleee keceeX kee veeMekej kesJeueer yeve iees~ osJeeW
ves Deekej meceJemejCe keer jevee kejkes kesJeue%eeve keer hetpee keer~ YeieJeeve kes meceJemejCe ceW leerme ieCeOej,
heeeme npeej cegefvejepe, mee" npeej Deee|ekeeSB, Ske ueeKe mee" npeej eeJeke, leerve ueeKe eeefJekeeSB,
DemebKeele osJe-osefJeeeB Deewj mebKeeleeW efleee Les~ Fme lejn yeejn meYeeDeeW mes efIejs ngS YeieJeeve DejveeLe ves yeerme
npeej veew meew eewjemeer Je<e& kesJeueer DeJemLee ceW Jeleerle efkeS~
peye Ske ceen keer Deeeg Mes<e jner, leye YeieJeeve meccesoefMeKej hej peekej eefleceeeesie mes efmLele nes iees~
ew$e ke=<Ce DeceeJemee kes efove jsJeleer ve#e$e ceW jeef$e kes hetJe&Yeeie ceW mechetCe& keceeX mes jefnle DeMejerjer neskej efme
heo kees eehle nes iees~ es De"ejnJeW leerLekej DejveeLe meeleJeW eeJeleea Deewj eewonJeW keeceosJeheo kes Yeer Oeejke
Les~ leerLekej nesves mes hetJe& leermejs YeJe ceW es YeieJeeve Oeveheefle veece kes jepee Les, oer#ee ueskej meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW
kes yeue mes leerLekej eke=efle kee yebOe kej efueee Lee, hegve: peeble efJeceeve ceW Denefcev ngS, JeneB mes Deekej DejveeLe
leerLekej ngS nQ~ Fvekee celme kee efevn Lee~
Fve DejveeLe ves Yeer ieYe&, pevce, lehe Deewj kesJeue%eeve Fve eejeW keueeCekeeWs kees nefmleveehegj veiej ceW ner eehle
efkeee nw~ Fvekees cege ngS ueieYeie meew Dejye, heQme" ueeKe, eemeer npeej, heeBe meew Je<e& Jeleerle nes egkes nQ~ es
De"ejnJeW leerLekej DejveeLe YeieJeeve meoe nce meye keer j#ee kejW~

(8) megYeewce eeJeleea

nefmleveehegj veiej1 ceW keewjJeJebMeer keele&Jeere& veece kee jepee Lee, Gmeves keeceOesveg kes ueesYe ceW peceoefive veeceke
lehemJeer kees ceej [euee~ peceoefive kee ue[kee hejMegjece Lee~ en Yeer ye[e yeueJeeve Lee Dele: Gmeves eg neskej
efhelee kees ceejves Jeeues keele&Jeere& kees ceej [euee leLee DeveskeeW #eef$eeeW kees Yeer ceej [euee~ Gme mecee keele&Jeere& jepee
keer leeje veece keer jeveer ieYe&Jeleer Leer, Jen ieghlehe mes keewefMeke $e+ef<e kes Deeece ceW pee hengBeer, JeneB Gmeves #eef$eeeW
kes $eeme kees ve kejves Jeeues Dee"JeW eeJeleea kees pevce efoee~ etBefke Jen heg$e Yetefceie=n-leueIej ceW GlheVe ngDee
Lee FmeefueS megYeewce Fme veece mes hegkeeje peeves ueiee~ FOej Jen yeeueke ieghlehe mes $e+ef<e kes Deeece ceW ye{ jne
Lee, GOej hejMegjece kes eneB DeMegYe meteke Glheele nesves mes efveefcee%eeefveeeW ves yeleueeee efke legcneje Me$eg GlheVe nes
ieee nw~ Gmekes peeveves kee Gheee en nw efke legcnejs eje ceejs iees #eef$eeeW keer oe{W efpemekes Yeespeve kejles mecee
Keerjhe ceW heefjCele nes peeeW, Jener legcneje Me$eg nw~
en megvekej hejMegjece ves MeerIe ner Ske oeveMeeuee KegueJeeF& Deewj JeneR ceOe ceW #eef$eeeW keer oe{eW mes Yeje
ngDee hee$e jKekej JeneB efJeeve Deeoceer efveege kej efoee~ peye megYeewce kees Fme yeele kee helee ueiee leye Jen MeerIe
ner JeneB hengBekej YeespeveMeeuee ceW Keeves kes efueS yew" ieee~ yeeeCe kes Deeemeve hej yew"s ngS kegceej megYeewce kes
Deeies oe{eW kee hee$e jKee ieee Deewj Gmekes eYeeJe mes mecemle oe{W Keerjhe heefjCele nes ieF~ en metevee MeerIe ner
hejMegjece kees oer ieF& Deewj Jen Dehevee hejmee ueskej MeerIe Gmes ceejves Dee ieee~ Gme mecee megYeewce kes hegCe mes
Jen Leeueer eejlve yeve ieF&~ Gmeves Gmeer ee mes MeerIe ner hejMegjece kees ceej efiejeee~ Jen megYeewce eeJeleea Dece
eeer kes he ceW eie nes ieee~ eewon jlve, veJe efveefOeeeB Deewj yeeerme npeej cegkegye jepee Gmekeer mesJee kejves
1. nefjJebMehegjeCe he=. 351~

212 / le=leere DeefOekeej

megYeewce eeJeleea

cenehegjeCe meej

ueies~ Me" kes eefle Me"lee efoKeeves Jeeues Gme eeJeleea ves eesOeege nes eejlve mes Fkekeerme yeej he=LJeer kees yeeeCe
jefnle kej efoee~ eeJeleea megYeewce mee" npeej Je<e& leke peerefJele jne hejvleg le=efhle kees eehle veneR ngDee FmeefueS
Deeeg kes Devle ceW cejkej vejke ieee~
GejhegjeCe ceW megYeewce eeJeleea kee keLeeveke keg efJeMes<e nw eLee-jepee meneyeeng keer jeveer efe$eceleer
Leer~ Jen efe$eceleer keveekegype osMe kes jepee heejle keer heg$eer Leer~ Fvekes ke=leJeerj (keele&Jeere&) veece kee heg$e
ngDee~ Fmeer mes mebyebefOele Ske keLee Deewj nwjepee meneyeeng kes keekee Meleefyevog mes Gvekeer eerceleer eer kes peceoefive veece kee heg$e GlheVe ngDee~ en
eerceleer (peceoefive keer ceeB) efe$eceleer kes efhelee jepee heejle keer yenve Leer~ kegceejeJemLee ceW ceeB kes cej peeves mes
peceoefive leeheme nes ieee Deewj hebeeefive lehe leheves ueiee~
efkemeer mecee Ske meewOece& mJeie& kee osJe Deewj Ske peesefle<eer osJe oesveeW efceues, Deeheme ceW mecekelJeefceLeelJe keer eee& kejves ueies~ mJeie& kes osJe ves kene efke efceLeelJe kes keejCe peerJe Deveble mebmeej ceW heefjYeceCe
kejlee nw~ oesveeW ner eee& kes Devevlej Ske-otmejs kes Oece& keer hejer#ee kes efueS JeneB Deees Deewj peneB en peceoefive
lehe kej jne Lee, JeneB efe[e-efe[er kee he yeveekej Gme meeOeg keer oe[er ceW jnves ueies~ Ske efove efe[e efkemeer
efe[er kes efJeJeen ceW peeves ueiee leye efe[er ves kene efke Jeeheme Deeves kes efueS keg MeheLe kejkes peeDees~ Gej ceW
efe[e yeesuee efke Fme leeheme keer pees ieefle nesieer, Gmekees es[kej let eens pees MeheLe kejJee ues~ yeme, en megveles ner
peceoefive Skeoce eesefOele nes Fvekees ceejves ueiee, leye Jes oesveeW G[kej meeceves kes hes[ hej pee yew"s~ leye Gmeves FvnW keg
efJeMes<e mecePekej hete efke cesjs keef"ve lehe mes nesves Jeeueer YeeJeer ieefle kees legceves keeeW veneR hemebo efkeee? Gej ceW efe[e
ves kene-Dejs! Deheg$eme keglees ieefle: heg$ejefnle ceveg<e keer keesF& ieefle veneR nesleer, Ssmee JesoJeekee nw efhej Deehe
yeeueyeeeejer jnkej keeeW lehe kej jns nes? Ssmes Jeeve megvekej Jen De%eeveer leehemeer efJe<eeemee nes ieee~ Deeeee&
kenles nQ efke peye Deveeefokeeue mes ceveg<e keer efJe<eeeW ceW nesves Jeeueer yegef ye[er cegefMkeue mes ieg kes GheosMe mes neF&
peeleer nw leye eefo ieg GheosMe ner efJe<eeeW kee hees<eke efceue peees, efhej keee hetvee?
Jen leeheme meerOes Deheves ceecee jepee heejle kes heeme Deeee Deewj kevee keer eeevee kejves ueiee~ jepee yengle
ner og:Keer ngS efhej Yeer meeOeg kes Meehe os osves kes [j mes GvneWves kene-cesjer meew hegef$eeeW ceW legcnW pees eens, Gmes
ues peeDees~ Gme leeheme kes DeOepeues cegjos pewmes efJehe kees osKekej meye keveeSB Yeeie ieF~ leye Gme leeheme ves Oetefue
ceW Kesueleer ngF& Ske kevee kees kesuee efoKeekej kene-keee let cegPes eensieer? Gme yeeefuekee ves neB kenkej kesuee
ues efueee~ yeme leeheme Gmes ieeso ceW ueskej ieee Deewj Gmes ye[er kej Gmemes efJeJeen kej efueee~
Gme mecee ueesie Gmekeer De%eevelee kees efOekekeejles Les~ leYeer mes $e+ef<e Deeece ceW helveer meefnle jnves keer
kegeLee eue he[er~ Gve peceoefive Deewj jsCegkee mes Fv (hejMegjece) Deewj eslejece Ssmes oes heg$e GlheVe ngS~
keg efove yeeo DeeEjpee veece kes Ske meeOeg jsCegkee kes pees ye[s YeeF& Les, Jes JeneB Deees~ jsCegkee ves Gvekeer ye[er
Yeefe keer~ YeeF&! Deeheves nceW efJeJeen ceW keg veneR efoee, Deye keg oerefpeS Ssmeer eeevee kejves ceW cegefve ves
keeceOesveg veece keer efJeee Deewj ceb$e meefnle hejmee es oes eerpeW os oeR~
efkemeer efove Gme Jeve ceW meneyeeng jepee ke=leJeerj kes meeLe Deees~ Gvekee melkeej kejkes jsCegkee ves
keeceOesveg mes GlheVe ngF& Keerj kee Yeespeve kejeee~ ke=leJeerj ves Deheveer ceeB keer eser yenve jsCegkee mes hete-Ssmee
Yeespeve jepeeDeeW kes eneB ogue&Ye nw mees eneB Jeve ceW legcnejs eneB kewmes Deeee? Gej ceW jsCegkee ves cegefve eje emeeo

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hee eeJeleea

le=leere DeefOekeej / 213

ceW eehle keeceOesveg efJeee yelee oer~ ke=leIveer ke=leJeerj ves Gmes ceebiee~ peceoefive kes veneR osves hej Gmeves Gme meeOeg kees
ceejkej Jen keeceOesveg ues ueer Deewj Deheves veiej Dee iees~
Jeve mes kegMe ueskej Deekej oesveeW $e+ef<eeeW ves peye ceelee kee ove Deewj efhelee kee efveOeve osKee leye Jes kegefhele nes
cebef$ele hejmee ueskej iees Deewj jepee meneyeeng leLee ke=leJeerj kees ceej efoee~ jeveer efe$eceleer ieYe&Jeleer Leer~ Gmekes YeeF&
Meebef[ue veeceke leeheme ves Fme Ievee kees osKe yenve kees De%eelehe mes ues peekej efkevneR cegefve kes meceerhe Gmes efye"e
efoee~ Gmekes heg$ejlve kee pevce ngDee, leye JeveosJelee ves YeeJeer eeJeleea peevekej Gmekes hegCe mes Gme yeeueke keer j#ee
keer~ jeveer kes eMve kejves hej cegefve ves kene-ns Decye! en yeeueke meesuenJeW Je<e& ceW eeJeleea nesiee, let Yee cele kej~
leeheme Meebef[ue, efe$eceleer kees heg$e meefnle Deheves mLeeve hej ues ieee Deewj megYeewce veece jKee~ FOej
hejMegjece, eslejece oesveeW $e+ef<eheg$e Fkekeerme yeej #eef$eeeW kee JebMe efvece&tue kejkes megKe mes jepe kej jns Les~
efveefcee%eeveer eje yeleeves hej Me$eg kee efveCe&e kejves kes efueS oeveMeeuee ceW cejs ngS #eef$eeeW kes oeble (oe{W) hee$e ceW
jKee oeR~ es megYeewce JeneB oeveMeeuee ceW hengBes~ Jes oeble Meeefue eeJeue yeve iees, leye hejMegjece Deeee~ Gmeer mecee
megYeewce kes hegCe mes eejlve eie nes ieee~ kegceej ves Gmemes yeeeCe kees ceej [euee~ Fme Dee"JeW eeJeleea keer
npeej Je<e& keer Deeeg Leer~ DeeF&me Oeveg<e (112 neLe) TBee Mejerj Lee~ en n KeC[ kee DeefOeheefle nes ieee~
efkemeer efove jmeesF&es ves megYeewce kees jmeeevee veece keer ke{er hejewmeer, megYeewce jepee ves Gmekes veece mes efe{kej Gmes
oefC[le efkeee, efpememes Jen cejkej peesefle<ke osJe nes ieee~ kegDeJeefOe mes eneB Deekej Jeeheejer kes Jes<e ceW jepee kees
Des-Des heue osves ueiee~ jmevee Fefve uebhe jepee Yeer GmeceW Deemee nes ieee, leye Ske efove en kehe mes jepee
kees meceg kes ceOe ceW ues ieee Deewj Jes<e eie kej yeouee egkeeves kes efueS ceejves kees Gele ngDee~ DeejeOevee keLeekeesMe
ceW yeleeee nw efke peye leke megYeewce JeneB Ceceeskeej ceb$e pehelee jne, leye leke osJe Gmes ceej veneR mekee~ leye Gmeves
kehe mes kene-jepeved! eefo Deehe Deheves ceb$e kees efueKekej efcee oWies (es[ oWies) leye ceQ Deehekees peerefJele es[
otBiee DeveLee ceej otBiee~ eeCeesb kes ueesYe mes jepee ves ceb$e keer DeJensuevee kej oer~ yeme, osJe ves Gmes ceej efoee~ Jen
efceLeelJe mes cejkej vejke euee ieee~ osKees! pees ceb$e j#eke Lee, jepee ves Gmes ner peye es[ efoee, leye Gmekeer j#ee
kewmes nesleer? FmeefueS yegefceeveeW kees mebke ceW Oece& keer ner MejCe uesvee eeefnS, Oece& kees es[vee veneR eeefnS~
DejveeLe leerLekej kes yeeo oes meew kejes[ Je<eeX kes yeerle peeves hej GvneR kes leerLe& ceW es megYeewce eeJeleea ngS nQ~

(9) hee eeJeleea

Gppeefeveer veiejer ceW eerOecee& veece kes eefme jepee Les, Gvekeer eerceleer veece keer jeveer Leer~ jepee kes yeefue,
ye=nmheefle, vecegefe Deewj eeo Ssmes eej ceb$eer Les~ efkemeer mecee meele meew cegefveeeW meefnle cenecegefve Dekebheveeeee&
Gppeefeveer kes yeenj GheJeve ceW efJejepeceeve ngS~ cenecegefve keer Jebovee kes efueS veiej kes ueesie Gce[ he[s~ cenue hej
Ke[s ngS jepee ves cebef$eeeW mes hete efke es ueesie Demecee ceW keneB pee jns nQ? Gej ceW cebef$eeeW ves kene efke jepeved!
es ueesie De%eeveer efoiecyejeW keer Jebovee kes efueS pee jns nQ~
eerOecee& ves Yeer peeves keer Fe eke keer, cebef$eeeW kes eje yengle jeskeves hej Yeer jepee eue he[e, leye ceb$eer
Yeer Gmekes meeLe nes efueS~ JeneB cegefveeeW keer Jebovee kej keg efJeJeeo kejves ueies~ Gme mecee ieg Dee%ee mes meye cegefve
ceewve ueskej yew"s Les FmeerefueS es eejeW ceb$eer efJeJeMe neskej ueew Deees~ ueewles mecee GvneWves Ske cegefve kees meeceves
Deeles ngS osKekej GvnW jepee kes mece#e s[e~ meye ceb$eer efceLeeceeie& mes ceesefnle lees Les ner Dele: eglemeeiej veeceke

214 / le=leere DeefOekeej

hee eeJeleea

cenehegjeCe meej

Ge cegefvejepe ves GvnW Jeeo-efJeJeeo ceW peerle efueee~ Gme efove jeef$e kes mecee Ge cegefvejepe eefleceeeesie mes Gmeer
Jeeo keer peien efJejepeceeve Les~ es meye ceb$eer mebIe kees ceejves kes efueS peeles ngS ceeie& ceW Gve cegefve kees ceejves kes efueS
Gele ngS hejvleg JeveosJe ves GvnW keerefuele kej efoee~ en osKe jepee ves GvnW Deheves osMe mes efvekeeue efoee~
Gme mecee nefmleveehegj1 ceW cenehee veeceke eeJeleea jnles Les~ efkemeer mecee ejceMejerjer cenehee eeJeleea
efkemeer efveefcee mes efJeje nes iees, Fvekes oes heg$e Les~ jepee ves ye[s heg$e hee kees jepe oskej ess heg$e efJe<Cegkegceej kes
meeLe oer#ee OeejCe kej ueer~ leheejCe kejles ngS cegefve efJe<Cegkegceej Deveske $e+efeeW kes YeC[ej nes iees~ FOej Gppeefeveer
mes efvekeeues iees yeefue Deeefo eejeW ceb$eer jepee hee kees emeVe kej Gmekes ceb$eer nes iees~ Gme mecee jepee hee yeefue ceb$eer
keer meneelee mes efkeues ceW efmLele efmebnyeue jepee kees heke[ves ceW meheue nes iees FmeefueS GvneWves yeefue mes kene efke Jej
ceebie kej F Jemleg kees enCe kejes~ yeefue ves eCeece kej kene efke DeYeer DeeJeMekelee veneR nw, peye DeeJeMekelee nesieer
leye ceeBie uetBiee en kenkej Dehevee Jej Oejesnj he ceW jKe efoee~ Devevlej es ceb$eer megKehetJe&ke jnves ueies~
efkemeer mecee Oeerjs-Oeerjs efJenej kejles ngS Dekebheveeeee& meele meew cegefveeeW kes meeLe nefmleveehegj Deees Deewj
eej ceen kes efueS Je<ee&eesie OeejCe kej veiej kes yeenj efJejepeceeve nes ieS~ Gme mecee Mebkee keess eehle ngS es
yeefue Deeefo YeeYeerle nes iees Deewj Denbkeej kes meeLe GvnW neves kee Gheee meeseves ueies~ yeefue ves jepee hee kes heeme
Deekej kene efke jepeved! Deeheves pees Jej efoee Lee Gmekes heuemJehe meele efove kee jepe cegPes efoee peees~
mebYeeue, lesjs efueS meele efove kee jepe efoee en kenkej jepee hee Deheves Devle:hegj ceW jnves ueies~ yeefue ves jepe
efmebnemeve hej Dee{ neskej Gve Dekebheveeeee& Deeefo cegefveeeW hej GheJe kejJeeee~ Gmeves eejeW lejhe mes cegefveeeW
kees Iesjkej Gvekes meceerhe heeeW kee OegBDee kejeee leLee pet"ve Je kegun[ Deeefo efhebkeJeeS~ Dekebheveeeee& meefnle
meye cegefve Deeefo Ghemeie& otj ngDee lees Deenej, efJenej kejWies, DeveLee veneR Fme ekeej meeJeefOeke mebveeme OeejCe
kej Ghemeie& meefnle ngS keeeeslmeie& mes Ke[s nes iees~
Gme mecee efJe<Cegkegceej cegefve kes DeJeefOe%eeveer ieg efceefLeueeveiejer ceW Les~ Jes DeJeefOe%eeve mes efJeeejkej leLee
oee mes ege nes kenves ueies efke ne! Deepe Dekebheveeeee& Deeefo meele meew cegefveeeW hej DeYetlehetJe& oeCe Ghemeie& nes
jne nw~ Gme mecee Gvekes heeme yew"s ngS #eguueke ves hete-ns veeLe! keneB nes jne nw? ieg ves kenenefmleveehegj ceW~ #eguueke ves kene-ns veeLe! en Ghemeie& efkemekes eje otj nes mekelee nw? ieg ves kene-efpevnW
efJeefeee$e+ef eehle ngF& nw Ssmes efJe<Cegkegceej cegefve mes en Ghemeie& otj nes mekelee nw~ #eguueke heg<heoble ves Gmeer
mecee peekej cegefve efJe<Cegkegceej mes meye meceeeej kene~ leye cegPes efJeefeee $e+ef nw ee veneR? Fmekeer hejer#ee kes
efueS cegefve ves Deheveer Yegpee hewueeF& mees Jen Yegpee efyevee keeJe kes Deeies ye{leer ner eueer ieF&~ efpememes GvnW $e+ef
eeefhle kee efveee nes ieee~ Ssmes efpeveMeemeve kes mvesner Jes efJe<Cegkegceej cegefve jepee hee kes heeme peekej yeesuesns heejepe! jepe heeles ner legceves en keee kej jKee nw Ssmee keee& kegJebefMeeeW ceW lees keYeer veneR ngDee nw~
jepee hee ves veceerYetle neskej kene-ns veeLe! ceQves yeefue kes efueS meele efove kee jepe os jKee nw FmeefueS
Fme efJe<ee ceW cesje DeefOekeej veneR nw~ ns YeieJeved! Deehe ner Fme Ghemeie& kees otj kejves ceW meceLe& nQ~ efJe<Cegkegceej
ves JeneB peekej cegefveeeW kes Ghemeie& kees otj kejves kes efueS yeefue kees mecePeeee~ Gmeves kene efke eefo es meye cegefve
cesjs jepe mes eues peeles nQ lees Ghemeie& otj nes mekelee nw~ DeveLee peeW kee leeW yevee jnsiee~ Gej ceW cegefve
efJe<Cegkegceej ves kene efke es DeelceOeeve ceW ueerve nQ~ Fme Ghemeie& ceW Ske keoce Yeer veneR pee mekeles nQ~ Gme mecee
1. nefjJebMehegjeCe he=. 298~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hee eeJeleea

le=leere DeefOekeej / 215

cegefveeeW kes "njves kes efueS leerve [ie Yetefce yeefue mes ceebieer, leye yeefue ves mJeerkeej kej efueee~
Fme ekejCe ceW GejhegjeCe ceW Ssmee efueKee nw efke cenecegefve efJe<Cegkegceej Jeeceve (yeeeCe) kee he ueskej
yeefue kes heeme DeeMeerJee&o osles ngS hengBes Deewj yeesues- ceneYeeie! let oeleejeW ceW es nw FmeefueS Deepe cegPes Yeer keg os~
Gej ceW yeefue ves Fefle Jemleg ceeBieves kees kene, leye yeeeCe Jes<eOeejer efJe<Cegkegceej cegefve ves kene efke ns jepeved! ceQ Deheves
hewj mes leerve [ie Oejleer eenlee ntB let ener cegPes os os~ leye yeefue ves kene en lees yengle Lees[e #es$e nw Flevee ner keeeW ceeBiee?
ues uees Flevee kenkej Gmeves yeeeCe kes neLe ceW peueOeej es[kej leerve hewj Oejleer os oer~1
Devevlej Jeeceve cegefve efJe<Cegkegceej ves efJeefeee $e+ef mes Deheves Mejerj kees Flevee ye[e yevee efueee efke Jen
peesefle<heue kees tves ueiee~ GvneWves Ske hewj ces heJe&le hej jKee Deewj otmeje ceeveg<eesej heJe&le hej jKee Deewj leermejs [ie
kes efueS DeJekeeMe ve efceueves mes Jen [ie DeekeeMe ceW Ietcelee jne~ Gme mecee efJe<Ceg cegevf e kes eYeeJe mes leerveeW ueeskeeW ceW
#eesYe cee ieee~ efkecheg<e DeeefoosJe keee nw? en Meyo kejves ueies~ JeerCee yeebmegjer yepeeves Jeeues ievOeJe& osJe DeheveerDeheveer osefJeeeW kes meeLe Gve cegefvejepe kes meceerhe ceOegj ieerle ieeves ueies~ ueeue-ueeue leuegJes mes meefnle SJeb DeekeeMe ceW
mJevolee mes Ietcelee ngDee Gvekee hewj DeleefOeke megMeesefYele nes jne Lee~ ns efJe<Cees! ns eYees! ceve kes #eesYe kees otj
kejes, otj kejes, Deehe kes lehe kes eYeeJe mes Deepe leerveeW ueeske eue-efJeeue nes G"s nQ~ Fme ekeej ceOegj ieerleeW kes meeLe
JeerCee yepeeves Jeeues osJeeW, Oeerj-Jeerj efJeeeOejeW leLee efmeevle keer ieeLeeDeeW kees ieeves Jeeues SJeb yengle TBes DeekeeMe ceW
efJeejCe kejves Jeeues eejCe $e+efOeejer cegefveeeW ves peye GvnW Meeble efkeee leye Jes Oeerjs-Oeerjs Deheveer efJeefeee kees mebkeesekej
mJeYeeJemLe nes iees~ Gme mecee osJeeW ves MeerIe ner cegefveeeW kee Ghemeie& otj kej og yeefue kees yeeBOe efueee Deewj Gmes
oefC[le kej osMe mes efvekeeue efoee~ Gme mecee efkeVej osJe leerve JeerCeeSB ueees Les~ GmeceW Iees<ee veece keer JeerCee lees Gej
esCeer ceW jnves Jeeues efJeeeOejeW kees oer, ceneIees<ee JeerCee efmeketJeeefmeeeW kees Deewj megIees<ee veece keer JeerCee oef#eCe
leJeemeer efJeeeOejeW kees oer~ Fme ekeej Ghemeie& otj kejves mes efpeveMeemeve kes eefle Jelmeuelee eie kejles ngS
efJe<Cegkegceej cegefve ves meerOes ieg kes heeme peekej eeeefee eje efJeefeee keer Meue es[er~ mJeeceer efJe<Cegkegceej Ieesj
leheejCe kej Ieeefleee keceeX kee #eekej kesJeueer ngS Deewj Devle ceW cees#e kees eehle ngS~
en keLee nefjJebMehegjeCe kes DeeOeej hej nw~ Deve$e yeleueeee nw efke Gme mecee Ghemeie& mes heeref[le cegefveeeW
kes ieues OegSB Deewj Deefive keer Yeebkej ueheeW mes heeref[le nQ Ssmee mecePekej eeJekeeW ves efJeJeskeiegCeeW mes Gve cegefveeeW
kees Keerj kee Deenej efoee Lee~ Gmeer mce=efle ceW j#eeyebOeve heJe& kes efove Deepe Yeer meJe&$e Iej-Iej ceW ueesie Keerj yeveeles nQ
Deewj hee$e keer eleer#ee kejles nQ~ cegefveeeW kes DeYeeJe ceW eeJeke Deeefo hee$eeW kees Yeespeve kejekej Yeespeve kejles nQ~ Oece& leLee
Oecee&lceeDeeW kes eefle Jeelmeue kejves Jeeues cegefve eer efJe<Cegkegceej keer leLee Ghemeie& efJepeslee Dekebheveeeee& Deeefo cegefveeeW
keer keLee megveles nQ Deewj Gvekeer hetpee kejles nQ~ Oece& keer j#ee kejves kes efueS Deeheme ceW j#eemet$e yeeBOeles nQ~ Jen efove
eeJeCe Megkeuee hetefCe&cee kee Lee Dele: Deepe leke Gme efove keer mce=efle ceW j#eeyebOeve heJe& ceveeles nQ~
eer efJe<Cegkegceej cegefve kes efhelee cenehee eeJeleea eer ceefuueveeLe YeieJeeve kes leerLe& ceW ngS nQ~ Fvekees Fme
he=LJeer hej ngS Deepe ueieYeie heQme" ueeKe efeemeer npeej heeBe meew Je<e& nes iees efkevleg Deepe Yeer en nefmleveehegj
#es$e Gve cegefveeeW keer mce=efle kees peerJevle kej jne nw Deewj YeJepeerJeeW kees Ghemeie& menve kejves kee
leLee efJe<Cegkegceej cegefve meMe Oecee&lceeDeeW kes eefle Jeelmeue YeeJe jKeves kee GheosMe os jne nw~
1. GejhegjeCe he=. 357~

216 / le=leere DeefOekeej

nefj<esCe eeJeleea

cenehegjeCe meej

(10) nefj<esCe eeJeleea

keebefheueveiej kes jepee efmebnOJepe keer hejeveer JeeeosJeer LeeR~ Gvekes nefj<esCe veece kee heg$e Lee~ Gve jepee keer
otmejer jeveer ceneue#ceer Leer, en Deleble ieefJe& Leer~ efkemeer mecee Deeeefvnke heJe& ceW ceneceneslmeJe kejkes
cenejeveer Jeee ves efpevesv YeieJeeve kee jLeeslmeJe kejeves kee efveee efkeee~ leYeer jeveer ceneue#ceer ves pewvejLe kes
efJe neskej Gmes jeske efoee Deewj yeejLe efvekeueevee eene~ leye Jeee cenejeveer ves Meeske mes meblehle nes DeVe-peue
kee leeie kej efoee Deewj og:Ke mes Jeekegue nes jesves ueieer~ heg$e nefj<esCe ves ceelee kes og:Ke kees osKekej efmLeefle
peevekej efebleve efkeeeceQ efhelee kes efJejesOe ceW Yeer veneR yeesue mekelee ntB Deewj ve ceelee kee og:Ke osKe mekelee ntB~ Jen Gefivecevee Iej
mes efvekeuekej Jeve ceW hengBee~ JeneB Yekeles ngS Debefiejme $e+ef<e kes efMe<e Meleceveg kes Deeee ceW hengBee~
Fmeer kes hetJe& keer Ske Ievee Leerebheeveiejer kes jepee pevecespee kees Ske keeuekeuhe jepee ves yengle ye[er mesvee ueskej Iesj efueee~ peye leke jepee ceW
eg nes, yeere ceW ner ceelee veeieJeleer Deheveer heg$eer kees ueskej uebyeer megjbie kes ceeie& mes efvekeuekej Jeve ceW Meleceveg kes Deeece
ceW hengBe ieF& Leer~ JeneB Deeece ceW Gme heg$eer ves nefj<esCe kees osKee lees Jen Gmekes eefle Deemee nes ieF&~ ceelee veeieJeleer
ves kene-hegef$e! Ske cenecegefve ves kene Lee efke let eeJeleea keer eerjlve nesieer~ leheefmJeeeW ves Yeer peye kevee kee nefj<esCe
kes eefle Devegjeie peevee, Gmeer mecee Dehekeerefle& kes [j mes nefj<esCe kees Deeece mes efvekeeue efoee, Jen Meeskeekegue ngDee~
FOej ceelee kes og:Ke mes lees Jeekegue Lee ner, keveejlve kes efueS Deewj Yeer efebeflele nes ieee~
FOej Yekeles ngS nefj<esCe efmebOegveo veiej ceW hengBelee nw~ JeneB veiej keer efeeeB Gmekes he kees Skeke
osKe jner LeeR~ leYeer Ske Debpeveefieefj veece kee neLeer JeneB Gvcee nes GOej Dee ieee~ ceneJele peesj-peesj mes efeuuee
jne Lee-Yeeiees! Yeeiees! Gme mecee yengle ner efeeeB Je yeeueke nefj<esCe kes efveke Dee iees Deewj kenves ueiesyeeeDees! yeeeDees!
nefj<esCe keg ner #eCeeW ceW Gme neLeer kees JeMe ceW kejkes Gme hej e{ ieee~ cenue keer le mes en meye osKekej
jepee efmebOeg ves nefj<esCe kees yegueekej mecceeefvele kejkes Deheveer meew hegef$eeeW kes meeLe Gmekee efJeJeen kej efoee~
FOej otmejer Ske Ievee nesleer nw efke Ske efJeeeOej keer kevee JesieJeleer jeef$e ceW meesles ngS nefj<esCe kees
G"ekej ues ieF& DeLee&led nefj<esCe kee DehenjCe kej efueee Deewj hegve: Gmeves yeleeee efkens Ye! ceQ meteexoe kes jepee MeeOeveg keer heg$eer peeeve keer meKeer ntB~ Jen kevee Deehekes efe$ehe kees
osKekej DeeheceW Deemee nw, Dele: ceQves Deehekee DehenjCe efkeee nw~ JeneB meteexoe veiej ceW hen@gBekej nefj<esCe ves
osKee efke jepee MeeOeveg meeceves Deeles nQ~ hejmhej ceW kegMeue#esce, Jeelee& kes Deveblej Deheveer kevee kee efJeJeen kejves
keer leweejer kejles nQ~ FOej efJeeeOej iebieeOej Deewj cenerOej kegefhele neskej eg kes efueS meeceves Dee ieS~ FmeefueS
efke nce efJeeeOejeW kees es[kej Fme kevee kee efJeJeen Ske Yetefceieesejer kes meeLe kewmes mebYeJe nw ?
Gmeer #eCe nefj<esCe emegj MeeOeveg jepee mes jLe Deeefo ueskej eg#es$e ceW Dee ieS Deewj Deheveer kegMeuelee mes
efJeeeOejeW kees hejeefpele kej efoee~
Gmeer mecee Gme nefj<esCe kes hegCeesoe mes eejlve eie nes ieee Deewj es oMeJeW eeJeleea kes he ceW
eefme nes ieS~ Fvekes Deewj Yeer jlve eie nes ieS Les~ efveefJe&Ive efJeJeen mecheVe nesves kes yeeo eeJeleea nefj<esCe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

peemesve eeJeleea

le=leere DeefOekeej / 217

efJeMeeue uebyeer-eew[er mesvee-yeejn eespeve leke hewueer ngF& mesvee kees ueskej Me$egDeeW kees JeMe ceW kejles ngS leehemeer
kes Deeece ceW hengBes~ Gve leeheefmeeeW ves nefj<esCe kees eeJeleea osKekej meeceves hengB e heue Deeefo DeIe& mes
mecceeefvele efkeee~ leYeer Meleceveg kes heg$e pevecespee Deewj ceelee veeieJeleer ves Deheveer kevee ceoveeJeleer kee nefj<esCe
kes meeLe efJeJeen mecheVe kej efoee~
Deveblej eeJeleea nefj<esCe yeeerme npeej cegkegye jepeeDeeW kes meeLe Deheves keebefheueveiej ceW DeeS, ceelee
JeeeosJeer kes ejCeeW ceW vecemkeej efkeee hegve: ceelee kee DeeMeerJee&o eehlekej mete& kes meceeve lespemJeer Ssmes ye[s-ye[s
jLeeW ceW YeieJevleeW keer eeflecee efJejepeceeve kejkes keebefheueveiej ceW jLeeslmeJe kejekej DeefleMeeeer Oece& keer eYeeJevee
kejkes ceelee kes ceveesjLeeW kees meheue efkeee~
he=LJeer, heJe&le, veefoeeW kes meceeiece mLeeve, veiej leLee ieeBJe-ieeBJe ceW eeJeleea nefj<esCe ves veevee jbie kes TBesTBes efpevecebefoj yeveJeeS Les~ yengle keeue leke eeJeleea ves nKeC[ kee Meemeve kejkes Deble ceW jepeYeej es[kej
pewvesejer oer#ee ueskej leheejCe kejkes leerve ueeske kee efMeKej eehle kej efueee nw-meYeer keceeX kee veeMekej cees#e eehle
efkeee nw~ Ssmes nefj<esCe eeJeleea efmeeuee ceW Devebleeveble keeue leke jnWies, GvnW cesje keesef-keesef vecemkeej nesJes~
efkemeer mecee jepee oMeeveve-jeJeCe Deheves oeoe megceeueer kes meeLe efJeceeve ceW yew"kej DeekeeMeceeie& mes pee
jne Lee~ Dekemceeled veeres osKekej megceeueer mes hetlee nwns hetpe! FOej Fme heJe&le kes efMeKej hej mejesJej lees veneR nQ, hej keceueeW kee mecetn uenuene jne nw, mees
Fme cene Deeee& kees Deehe osKeW~
ns mJeeefceved! eneB he=LJeerleue hej he[s es jbieefyejbies ye[s-ye[s cesIe efveeue neskej kewmes Ke[s nQ ?
leye megceeueer ves vece: efmesYe:1 GeejCe kejkes kenens Jelme! ve lees es keceue nQ Deewj ve es cesIe ner nQ, efkevleg meheso heleekeeSB efpeve hej eee kej jner nQ leLee
efpeveceW npeejeW ekeej kes leesjCe yeves ngS nQ, Ssmes-Ssmes es efpevecebefoj heJe&le kes efMeKejeW hej megMeesefYele nes jns nQ~ es
meye cebefoj ceneheg<e nefj<esCe eeJeleea kes eje yeveJeeS ngS nQ~
ns Jelme! legce FvnW vecemkeej kejes Deewj #eCeYej ceW Deheves ceve kees heefJe$e kejes~
Ssmee megboj keLeve heehegjeCe ceW Deeee ngDee nw~ Gmeer iebLe mes en nefj<esCe eeJeleea kee peerJeve heefjee
efueKee ieee nw~ es nefj<esCe eeJeleea eer cegefvemegele YeieJeeve kes leerLe&keeue ceW ngS nQ~

(11) peemesve eeJeleea

YeieJeeve veefceveeLe kes leerLe& ceW peemesve veece kes ieejnJeW eeJeleea ngS nQ~ Fmeer pecyeterhe kes Gej ceW SsjeJele #es$e
ceW eerhegj veiej kes jepee JemegbOej jepe mebeeueve kej jns Les~ efkemeer mecee jeveer heeeJeleer kes cejCe mes og:Keer ngS
ceveesnj veece kes Jeve ceW Jejee& (JejOece&) veece kes kesJeueer YeieJeeve keer iebOekeger ceW hengBes~ OeceexheosMe megvekej
efJejecevee ngS Deheves heg$e efJeveebOej kees jepeYeej meeQhekej Deveske jepeeDeeW kes meeLe oer#eeenCe kej ueer~ Deble ceW
1. vece: efmesYe FlegkelJee megceeueer leceLeeieoled~ veecetefve Melehe$eeefCe ve ewles Jelme leeseoe:~~275~~
efmelekeslegke=leeee: meneekeejleesjCee:~ e=s<eg heJe&lemeeceer efJejepevles efpeveeueee:~~276~~
keeefjlee nefj<esCesve meppevesve cenelcevee~ Sleeved Jelme! veceme lJeb YeJe hetlecevee: #eCeeled~~277~~
(heehegjeCe, Yeeie 1, he=. 188)

218 / le=leere DeefOekeej

yeeoe eeJeleea

cenehegjeCe meej

meceeefOehetJe&ke cejCe kejkes ceneMege mJeie& ceW osJe nes ieS~ JeneB hej meesuen meeiej keer Deeeg kees Jeleerle kej JeneB mes
egle neskej keewMeecyeer veiejer kes F#JeekegJebMeere jepee efJepee keer cenejeveer eYeekejer kes heg$e ngS~
Fvekee veece peemesve jKee, Fvekeer Deeeg leerve npeej Je<e& keer Leer, mee" neLe Mejerj keer TBeeF& Leer, mJeefCe&ce
Mejerj keer keebefle Leer~ es eewon jlve Deewj veJeefveefOeeeW kes mJeeceer ieejnJeW eeJeleea ngS nQ~
efkemeer mecee jepecenue keer le hej Deheveer jeefveeeW kes meeLe yew"s Les~ Gmeer mecee DeekeeMe mes efiejles ngS
Gukee kees osKee~ lel#eCe ner Jewjeie YeeJevee kee efebleJeve kejkes Deheves ye[s heg$e kees jepe osvee eene, efkevleg
Gmekes cevee kejves hej ess heg$e kees jepe oskej Jejoe veece kes kesJeueer YeieJeeve kes heeocetue ceW Deveske jepeeDeeW
kes meeLe mebece OeejCe kej efueee~ lehemee kes eYeeJe mes egle, yegef, lehe, efJeefeee, Deew<eefOe Deewj eejCe$e+ef mes
efJeYetef<ele nes ieS~ Deble ceW meccesoefMeKej kes ejCe veeceke TBes efMeKej hej eeeesheieceve meveeme OeejCe kej
Deelcee keer DeejeOevee kejles ngS Mejerj es[kej peeble veece kes Devegej efJeceeve ceW Denefcev nes iees1~ Deeies es
efveece mes cees#e eehle kejWies~

(12) yeeoe eeJeleea

YeieJeeve vesefceveeLe leerLekej Deewj heee&veeLe leerLekej kes Deblejeue ceW es yeejnJeW eeJeleea yeeoe ngS nQ~ es
yeejepee keer cenejeveer et[eosJeer kes heg$e Les~ Fvekes Mejerj keer TBeeF& 7 Oeveg<e SJeb meele meew Je<e& keer Deeeg Leer~
FmeceW Fvekee kegceejkeeue 28 Je<e&, ceneceC[uesej keeue 56 Je<e&, efoefiJepeekeeue 16 Je<e&, eeJeleea jepekeeue
600 Je<e& jne nw~ es eeJeefle&eeW ceW Debeflece eeJeleea ngS nQ~ FvneWves Yeer eejlve eehlekej 14 jlve SJeb
veJeefveefOeeeW kes mJeeceer neskej n KeC[ he=LJeer kees peerlekej Ske$e Meemeve efkeee nw~
hegve: jepe ceW ner ogOee&ve mes cejkej meeleJeW vejke ieS nQ~ pewveMeemeve ceW en efveece nw efke pees jepeJewYeJe
kees Yeesieles ngS ogOee&ve-Deele& DeLeJee jewOeeve mes cejles nQ, Jes vejke eues peeles nQ Deewj pees jepe leeiekej
oer#ee ueskej mebece OeejCe kej uesles nQ, Jes ner mJeie& DeLeJee cees#e kees eehle kej uesles nQ~
eleske elegLe&keeue ceW 12 eeJeleea nesles nQ~ FveceW mes Jele&ceeve kes elegLe&keeue ceW eLece eeJeleea Yejle,
efleere meiej, le=leere ceIeJee, elegLe& mevelkegceej, hebece MeebefleveeLe, "s kegbLegveeLe, meeleJeW DejveeLe, veJeceW
cenehee, oMeJeW nefj<esCe es cees#e ieS nQ~ Dee"JeW megYeewce SJeb yeejnJeW yeeoe eeJeleea vejke ieS nQ leLee
ieejnJeW eeJeleea peemesve peeble veece kes le=leere Devegej efJeceeve ceW Denefcev ngS nQ~
eneB leke eoMe eeJeleea kee JeCe&ve kejves Jeeuee
en le=leere DeefOekeej hetCe& ngDee~

N: M

1. GejhegjeCe heJe&, 79~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

elegLe& DeefOekeej / 219

elegLe& DeefOekeej
yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe
efJepee, Deeue, Oece&, megeYe, megoMe&ve, vevoer, veefvoefce$e, jece Deewj hee1 es veew yeueYe ngS nQ~
ef$ehe=, efhe=, mJeebYet, heg<eesece, heg<eefmebn, heg<ehegb[jerke, heg<eoe, veejeeCe Deewj ke=<Ce es veew
veejeeCe ngS nQ~
DeeeerJe, leejke, cesjke, ceOegkewYe, efveMegcYe, yeefue, enjCe, jeJeCe Deewj pejemebOe es veew eefleveejeeCe ngS nQ~
ef$ehe= Deeefo heeBe veejeeCeeW ceW mes eleske ece mes eseebmeveeLe Deeefoke heeBe leerLekejeW keer Jebovee kejles Les~
Dej Deewj ceefuueveeLe leerLekej kes Devlejeue ceW oeveeceke veejeeCe ngS nQ~ megele Deewj veefce mJeeceer kes ceOe ceW
ue#ceCe Deewj YeieJeeve vesefceveeLe kes mecee ceW ke=<Ce veejeeCe ngS nQ~ veejeeCe kes ye[s YeeF& ner yeueosJe Deewj
veejeeCe kes eefleMe$eg ner eefleveejeeCe nesles nQb~
veejeeCe kes meele cenejlve-Meefe, Oeveg<e, ieoe, ee, ke=heeCe, MebKe Deewj oC[ es meele cenejlve
De&eefeeeW kes heeme MeesYeeeceeve jnles nQ~
yeueYe kes eej jlve-cetmeue, nue, jLe Deewj jlveeJeueer es eej jlve eleske yeueosJe kes heeme MeesefYele
jnles nQ~
veew eefleveejeeCe eg ceW veJe veejeeCe kess neLeeW mes GvneR kes eeeW mes ce=leg kees eehle neskej vejke Yetefce ceW
peeles nQ~ meye veejeeCe hetJe& YeJe ceW leheejCe kejkes efveoeve mes meefnle neskej cejkej osJe nesles nQ leLee JeneB mes
Deekej veejeeCe neskej YeesieeW keer Deemeefe ceW ner cejkej DeLee&led jepe ceW ner cejkej vejke peeles nQ~ Dee" yeueosJe
cees#e Deewj Debeflece yeueosJe yee mJeie& kees eehle ngS nQ~ en Debeflece yeueosJe mJeie& mes egle neskej ke=<Ce kes leerLe&
ceW efmeheo kees eehle neWies~

(1) yeueYe-veejeeCe
efJepee yeueYe-ef$ehe= veejeeCe
pewve Meemeve ceW veJe yeueYe, veJe veejeeCe SJeb veJe eefleveejeeCe nesles nQ~ YeieJeeve eseebmeveeLe kes leerLe&keeue
ceW eLece yeueYe, veejeeCe SJeb eefleveejeeCe ngS nQ~
hegjJee Yeerue-Fme pecyeterhe kes hetJe& efJeosn#es$e ceW meerlee veoer kes Gllej efkeveejs hej heg<keueeJeleer' veece
kee ose nw~ Gmekeer hegC[jerefkeCeer' veiejer ceW Ske ceOeg' veece kee Jeve nw~ GmeceW hegjJee' veece kee Ske YeerueeW kee
jepee Deheveer keeefuekee' veece keer m$eer kes meeLe jnlee Lee2~ efkemeer efove efoiYece kes keejCe eer meeiejmesve' veeceke
cegefvejepe kees FOej-GOej YeceCe kejles nges osKekej en Yeerue GvnWs ceejves kees Gele ngDee, Gmekeer m$eer ves en
kenkej cevee kej efoee efke es Jeve kes osJelee Ietce jns nQ, FvnW cele ceejes~' Jen hegjJee Gmeer mecee cegefve kees
vecemkeej kej leLee Gvekes Jeeve megvekej eeble nes ieee~ cegefvejepe ves Gmes cee, ceebme Deewj ceOeg Fve leerve cekeejesW
1. GejhegjeCe, heehegjeCe Deeefo ebLeeW kes DeeOeej mes~ 2. YeieJeeve $e+<eYeosJe kes pevce kes hetJe& Fmeer Deee&KeC[ ceW YeesieYetefce
keer JeJemLee Leer~ Gme efJeosn #es$e keer en Ievee nw~

220 / elegLe& DeefOekeej

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

cenehegjeCe meej

kee leeie keje efoee~ ceebmeenejer Yeerue Yeer Fve leerveeW kes leeiehe ele kees peerJevehee&vle heeueve kej Deeeg kes Deble ceW
cejkej meewOece& mJeie& ceW Ske meeiej keer Deeeg kees OeejCe kejves Jeeuee osJe nes ieee~ keneB lees Jen efnbmeke etj Yeerue heehe
kejkes vejke euee peelee Deewj keneB Gmes ieg kee meceeiece efceuee efke efpememes efnbmee kee leeie kejkes mJeie& euee ieee!
cejerefe kegceej-pecyeterhe kes Yejle#es$emecyevOeer Deee&Keb[ kes ceOe Yeeie ceW keeweue veece kee ose nw~
Fme ose kes ceOe Yeeie ceW DeeesOee veiejer nw~ JeneB $e+<eYeosJe YeieJeeve kes pes heg$e Yejle eeJeleea keer
Devebleceleer jeveer mes en hegjJee Yeerue kee peerJe osJe' cejerefe kegceej veece kee heg$e ngDee~ Deheves yeeyee YeieJeeve
$e+<eYeosJe keer oer#ee kes mecee mJeeb ner iegYeefkele mes hesefjle neskej cejerefe ves ke Deeefo eej npeej jepeeDeeW kes
meeLe efoiecyej oer#ee OeejCe kej ueer~ YeieJeeve lees n cenerves kee GheJeeme ueskej Oeeve ceW ueerve nes iees~ cejerefe
Deeefo eej npeej jepee mJeeb ner Heue, DeeJejCe Deeefo kees enCe kejves ueies, leye JeveosJelee ves heie neskej
kene-efveeLe efoiecyej-efpevecegoe kees OeejCe kejves JeeueeW kee en ece veneR nw DeLee&led en Denlecegoe leerveeW
ueeskeeW ceW hetpe nw Fmekees OeejCe kej en mJebo heJe=efe kejvee keLeceefhe Gefele veneR nw Dele: legce ueesie DeheveerDeheveer Fevegmeej Deve Jes<e enCe kej uees~''
Ssmee megvekej heyeue efceLeelJe mes hesefjle ngS cejerefe ves meyemes henues heefjeepeke keer oer#ee OeejCe kej ueer~
JeemleJe ceW efpevekee mebmeej oerIe& neslee nw Gvekes efueS en efceLeelJe kece& efceLeeceeie& ner efoKeueelee nw~ Gme mecee
Gmes Gve meye efJe<eeeW kee %eeve Yeer mJeeb ner heie nes ieee mees "erke ner nw keeeWefke meppeveeW kes meceeve ogpe&veeW kees
Yeer Deheves efJe<ee kee %eeve mJeeb ner nes peelee nw~ Gmeves leerLe&bkej YeieJeeve kes Jeeve megvekej Yeer meceereerve Oece&
enCe veneR efkeee Lee~ Jen cejerefe meeOeg meeselee jnlee Lee efke efpeme hekeej YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Deheves Deehe
mecemle heefjeneW kej leeie kej leerveeW ueeskeeW ceW #eesYe Glhevve kejves Jeeueer meeceLe& heehle keer nw Gmeer hekeej ceQ Yeer
mebmeej ceW Deheves eje eueeS ngS otmejs cele keer JeJemLee keBiee Deewj Gmekes efceefcee mes nesves Jeeues ye[s Yeejer
heYeeJe kes keejCe Fvo keer heleer#ee kees heehle keBiee-Fvo eje keer ngF& hetpee kees heehle keBiee~ ceQ mecePelee ntB
efke cesjs en meye DeJeMe nesiee~ Fme hekeej ceeve kece& kes Goe mes Jen heeheyegef meefnle ngDee Keess cele mes
efJejkele veneR ngDee Deewj Deveske oes<eeW mes otef<ele Jener Jes<e OeejCe kej jnves ueiee~
leYeer ke Deeefo eej npeej jepee, pees oeref#ele ngS Les, Gve meYeer cegefveJes<eOeeefjeeW ves Yeer Deveske Jes<e yevee efueS~
cejerefe kee YeJeYeceCe-cejerefekegceej Deeeg kes Deble ceW cejkej yeemJeie& ceW ome meeiej Deeeg Jeeuee osJe
nes ieee~ JeneB mes Deekej peefue yeeeCe ngDee, hegve: heeefjeepeke yevee hegve: cejkej meewOece& mJeie& cesWb osJe ngDee hegve:
JeneB mes Deekej Deefivemen yeeeCe neskej heeefjeepeke oer#ee ues ueer hegve: cejkej osJe ngDee, JeneB mes egle neskej
Deefiveefce$e yeeeCe neskej heeefjeepeke leehemeer ngDee heggvejefhe ceensvo mJeie& ceW osJe ngDee, JeneB mes Deekej Yeejepe
yeeeCe neskej ef$eoC[er meeOeg yeve ieee Deewj hegvejefhe mJeie& ceW ieee, JeneB mes egle neskej efceLeelJe kes efveefcelle mes
en cejerefe kegceej $eme-mLeeJeej eesefveeeW ceW DemebKeele Je<e& leke heefjYeceCe kejlee jne~
Jen cejerefe kegceej kee peerJe Fme lejn DemebKeele Je<eeX leke Fve kegeesefveeeW ceW YeceCe kejles nges eeble nes
ieee~ keg hegCe mes jepeie=n veiej kes eebef[ue yeeeCe keer heejejer helveer mes mLeeJej' veece kee heg$e ngDee~ JeneB
Yeer meceioe&ve mes etve heeefjeepeke keer oer#ee ueskej Deble ceW cejkej ceensvo mJeie& ceW meele meeiej keer Deeeg Jeeuee
osJe nes ieee~
efJeMJeveboer-Fmeer ceieOeose kes jepeie=n veiej ceW efJeMJeYetefle' jepee keer pewveer' veece keer jeveer mes en

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

elegLe& DeefOekeej / 221

cejerefe kegceej kee peerJe mJeie& mes Deekej efJeMJeveboer' veece kee jepeheg$e nes ieee~ ef JeMJeYetefle jepee kee Ske
efJeeeKeYetefle veece kee ese YeeF& Lee, Gmekeer ue#ceCeehelveer mes efJeeeKeveefvo' veece kee cetKe& heg$e nes ieee~ efkemeer
efove efJeMJeYetefle jepee ves efJejkele neskej ess YeeF& efJeeeKeYetefle kees jepe oskej Deheves heg$e efJeMJeveefvo' kees
egJejepe yevee efoee Deewj mJeeb leerve meew jepeeDeeW kes meeLe eerOej cegefve kes heeme oeref#ele nes iees~
efkemeer efove efJeMJeveboer egJejepe Deheves ceveesnj' veeceke Geeve ceW Deheveer efm$eeeW kes meeLe eer[e kej jns Les~
Gmes osKe, eeee kes heg$e efJeMeeKeveboer ves Deheves efhelee kes heeme peekej Gme Geeve keer eeevee keer~ efJeeeKeYetefle ves
Yeer egJejepe efJeMJeveboer kees efJe jepeeDeeW kees peerleves kes yeneves' yeenj Yespekej heg$e kees yeieeree os efoee~
efJeMJeveboer kees Fme Ievee kee lelkeeue helee ueie peeves mes Jen eg neskej Jeeheme efJeeeKeveboer kees ceejves kees Gele
ngDee~ leye efJeeeKeveboer kewLes kes Je=#e hej e{ ieee, efJeeveboer ves kewLes kes Je=#e kees GKee[ efoee~ leye Jen Yeeiee
Deewj helLej kes KecYes kes heers nes ieee, en efJeMJeveboer helLej kes KebYes kees GKee[kej Gmemes Gmes ceejves kees
oew[e~ efJeeeKeveboer JeneB mes [j kej Yeeiee, leye egJejepe kes oe ceW meewneo& Deewj keCee peeele nes ieF&~ Gmeves
Gmeer mecee Gmes DeYeeoeve oskej yeieeree Yeer os efoee Deewj mJeeb mebYetle' veeceke cegefve kes heeme oer#ee OeejCe kej
ueer, leye efJeeeKeYetefle ves Yeer heeheeW kee heMeeeehe kej oer#ee ues ueer~
efkemeer efove cegefve efJeMJeveboer Delevle ke=eejerjer ceLegje ceWs Deenej kes efueS DeeS, Gme mecee en efJeeeKeveboer
JesMee kes cenue keer le mes cegefve kees osKe jne Lee~ cegefve kees ieee ves Oekekes mes efieje efoee, en osKe efJeeeKevebefo yeesuee
legcneje helLej kee KecYee lees[ves Jeeuee hejeece keneB ieee'? cegefve ves en ogJe&eve megves GvnW eesOe Dee ieee, Devle ceW
efveoeve meefnle mebveeme mes cejkej ceneege mJeie& ceW osJe nes iees, JeneR hej eeee efJeeeKeYetefle Yeer osJe nes iees~ oesveeW
keer Deeeg meesuen meeiej heceeCe Leer~
DeOe&eeer ef$ehe=kegceej-megjce ose kes heesovehegj veiej ceW hepeeheefle cenejepe keer peeeJeleer jeveer mes
efJeeeKeYetefle kee peerJe' efJepee veece kee heg$e ngDee Deewj cenejepe keer otmejer jeveer ce=ieeJeleer mes efJeMJeveboer kee peerJe'
ef$ehe= veece kee heg$e ngDee~ efJepee yeueYeoheo kes Oeejke ngS Deewj es ef$ehe= DeOe&eeer heo kes Oeejke ngS~ GOej
efJeeeKevebefo kee peerJe efejkeeue leke mebmeej ceW YeceCe kejlee ngDee keg hegCe mes efJepeeeOe& heJe&le keer Gllej esCeer kes
Deuekeehegj veiej ceW ceetjeerJe efJeeeOej keer veerueebpevee jeveer mes DeMJeeerJe' heg$e ngDee~ en heefleveejeeCe ngDee Lee~
keeueeblej ceW eg ceW DeMJeeerJe kes eejlve mes ner DeMJeeerJe kees ceejkej ef$eKeC[eefOeheefle jepee ef$ehe= ves Deheves YeeF&
efJepee kes meeLe yengle keeue leke jepeue#ceer kee GheYeesie efkeee~
es yeueYe Deewj veejeeCe oesveeW ner meesuen npeej cegkegye jepeeDeeW, efJeeeOejeW SJeb JeblejosJeeW kes DeefOeheefle
nesles nQ~ veejeeCe kes Oeveg<e, MebKe, ee, oC[, Deefme, Meefe Deewj ieoe es meele jlve nesles nQ~ es osJeeWs mes megjef#ele
jnles nQ~ yeueYe kes Yeer ieoe, jlveceeuee, cetmeue Deewj nue es eej jlve nesles nQ~ es veejeeCe leerve KeC[ kes mJeeceer
DeOe&eeer kenueeles nQ~
veejeeCe kes meesuen npeej jeefveeeB nesleer nQ Deewj yeueYe kes Dee" npeej jeefveeeB nesleer nQ leLee eefleveejeeCe
kes Yeer De"ejn npeej jeefveeeB nesleer nQ~
es efJepee yeueYe oer#ee ueskej leheejCe kejkes cees#e eehle kej egkes nQ~ ef$ehe= veejeeCe keF& YeJeeW kes yeeo
Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj ngS nQ~ eefleveejeeCe Yeer Deeies YeJeeW ceW efveece mes cees#e eehle kejles nQ, Ssmee efveece nw~

222 / elegLe& DeefOekeej

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

cenehegjeCe meej

(2) Deeue yeueYe SJeb efhe= veejeeCe

eer Jeemeghetpe YeieJeeve kes leerLe& ceW efhe= veejeeCe, Deeue yeueYe SJeb leejke veece kes eefleveejeeCe ngS
nQ~ veejeeCe kee eefleveejeeCe eeflevoer-Me$eg neslee nw~ es veejeeCe Deeefo De&eeer kenueeles nQ keeeWefke es
leerve KeC[-Ske Deee&KeC[ Deewj oes cuesKeC[ hej efJepee eehle kejves Jeeues nesles nQ~ eefleveejeeCe keer
DeeegOeMeeuee ceW eejlve GlheVe neslee nw~ Me$eglee kes efveefcee mes eefleveejeeCe veejeeCe hej ee euee osles nQ, Jener
ee veejeeCe keer leerve eoef#eCee oskej Gvekes heeme efmLele nes peelee nw, leYeer veejeeCe eefleveejeeCe kees Gmeer
eejlve mes ceej osles nQ, Ssmee keg eeke=efleke efveece ner nw~
eneB Deye Fvekes hetJe&YeJeeW kees kenles nQFmeer pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW kevekehegj veiej kes jepee meg<esCe Les~ Fvekes eneB Ske iegCecebpejer ve=lekeeefjCeer
Leer, pees efke he, iegCe Deewj keuee ceW Devet"er Leer~
Fmeer Yejle#es$e ceW ceueeosMe kes efJebOehegj ceW efJebOeMeefe veece kee jepee jnlee Lee~ Fme jepee ves iegCecebpejer
vele&keer kees eehle kejves kes efueS jepee meg<esCe kes heeme jlve Deeefo Ghenej oskej Ske otle Yespee Deewj Gmeves Deekej
jepee kee eLeeeesie mecceeve kejkes vele&keer kes efueS eeevee keer Deewj kenejepeved! Deehe vele&keer kees Ske yeej Yespe oerefpeS, jepee osKevee eenles nQ hegve: ceQ Gmes Jeeheme ueekej Deehekees
meeQhe otBiee~ otle kes meceeeej kees megvekej jepee meg<esCe ves Gmes leefpe&le kej Jeeheme kej efoee~ heuemJehe efJebOe
Meefe jepee ves eg Meg kej efoee leLee eg ceW meg<esCe kees hejeefpele kej ve=lekeeefjCeer eehle kej ueer~ Fme
Deheceeve mes meg<esCe ves yengle ner og:Keer nes efJeje neskej megele efpevesv mes OeceexheosMe megvekej efvece&ueefee neskej
pewvesejer oer#ee ues ueer~ Deveblej Me$eg kes eefle efJes<e YeeJevee mes Gmekes ceejves kee efveoeve kejkes Deble ceW mebveeme
efJeefOe mes cejCe kej eeCele mJeie& ceW osJe nes ieee~ JeneB Fmekeer Deeeg yeerme meeiej keer Leer~

(3) megOece& yeueYe SJeb mJeebYet veejeeCe

YeieJeeve efJeceueveeLe kes leerLe& ceW megOece& yeueYe SJeb mJeebYet veejeeCe ngS nQ~ GvneR kee mebef#ehle eefjle kene
pee jne nw-pecyeterhe kes heefeceefJeosn ceW efce$eveboer jepee Oece&veeehetJe&ke epee kee heeueve kej jns Les~ efkemeer
mecee megeleefpevesv kes heeocetue ceW OeceexheosMe megvekej YeesieeW mes efJeje ngS pewvesejer oer#ee ues ueer Deewj Deeeg kes
Deble ceW es meceeefOe mes cejCe kejkes Devegej efJeceeve ceW leWleerme meeiej keer Deeeg Jeeues Denefcev nes ieS~
JeneB mes eekej ejeJeleer kes jepee Ye keer jeveer megYee mes pevces~ Fvekee veece megOece& jKee ieee~
Fmeer Yejle#es$e kes kegCeeue osMe keer eeJemleer kes jepee megkessleg Les~ Jes pegDee Deeefo meeleeW JemeveeW ceW ueies ngS
Les~ efkemeer mecee jepee pegDee ceW meye keg nej kej Jeekegue ngDee~ megoMe&veeeee& ieg keer MejCe ceW hengBee,
OeceexheosMe megvekej mebmeej mes efJeje neskej oer#ee ues ueer Deewj leheejCe kejles ngS eelege&, yeue Deeefo kee efveoeve
kej efueee~ Deble ceW meceeefOe mes cejCekej ueebleJe mJeie& ceW osJe nes ieee~ JeneB keer eewon meeiej keer Deeeg hetCe&kej
JeneB mes eekej ejeJeleer kes jepee Ye keer otmejer he=efLeJeerceleer jeveer mes heg$e nes ieee, Gmekee veece mJeebYet jKee ieee~
en heg$e jepee kees DeleefOeke efee Lee~ es oesveeW YeeF& megOece& Deewj mJeebYet yeueYe Deewj veejeeCe kes DeJeleej Les~
hetJe&YeJe ceW jepee megkesleg kes pegDee ceW nej peeves hej Ske jepee ves Gmekee jepe erve efueee Lee~ Jen jepee Oece&

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

elegLe& DeefOekeej / 223

DeeejCe kejkes cejkej jlvehegj veiej ceW jepee ceOeg nes ieee~ en eejlve kee mJeeceer eefleveejeeCe Lee~ hetJe& pevce
kes yewj kes mebmkeej mes jepee mJeebYet ceOeg kee veece megveles ner kegefhele nes peelee Lee~
efkemeer mecee efkemeer jepee ves ceOeg kes efueS yengle keg YesW Yespeer~ jepee mJeebYet ves otle kees ceejkej Jen YeW
mJeeb erve ueer~ peye ceOeg ves veejo kes eje en meceeeej %eele efkeee, leye Jen Deheveer mesvee kes meeLe veejeeCe mes
eg kejves eue he[e~ oesveeW jepeeDeeW ceW Ieceemeeve eg ngDee~ Deble ceW ceOeg jepee ves Dehevee ee mJeebYet jepee kes
Thej euee efoee~ Jen Gvekeer eoef#eCee oskej GvneR kes heeme "nj ieee, Gmeer mecee es mJeebYet veejeeCe
eefme nes iees Deewj Gmeer ee mes eefleveejeeCe kees ceej efoee~ es yeueYe Deewj veejeeCe yengle keeue leke leerve
KeC[ kee jepe kejles jns nQ~ keeueeblej ceW megOece& yeueYe ves eer efJeceueveeLe YeieJeeve kes ejCe meeefVeOe ceW oer#ee
ueskej Ieesj leheejCe kejkes kesJeue%eeve eehle efkeee nw Deewj Deble ceW cees#e eehle kej egkes nQ~ FvnW MeleMe:
vecemkeej nesJes~

(4) megeYe yeueYe SJeb heg<eesece veejeeCe

YeieJeeve DevebleveeLe kes mecee ceW megeYe yeueYe Deewj heg<eesece veejeeCe ngS nQ~ Fvekee mebef#ehle efJeJejCe
megveeee pee jne nwFmeer pecyeterhe kes Yejle#es$e kes heesovehegj ceW jepee Jemeg<esCe jepe kejles Les, Gvekeer heeBe meew jeefveeeW ceW veboe
cenejeveer jepee kees DeleerJe efee LeeR~ ceueeosMe kes jepee eC[Meemeve jepee Jemeg<esCe kes efce$e Les~ efkemeer mecee jepee
eC[Meemeve Deheves efce$e mes efceueves kes efueS heesovehegj Deees~ heehekece& mes esefjle nes , Fmeves Deheves efce$e keer jeveer
veboe kees osKekej Gme hej Deemee nes efkemeer Yeer Gheee mes Gmekee njCe kejkes Deheves osMe ues ieee~ jepee Jemeg<esCe
DemeceLe& nesles ngS Fme Ievee mes yengle ner og:Keer ngS~
keeueeblej ceW eereseieCeOej kes OeceexheosMe mes mebmeej mes efJeje neskej pewvesejer oer#ee ues ueer~ es cegefve Jemeg<esCe
efmebnefve<eeref[le Deeefo Deveske eleeW kes Devegeve mes cenelehemJeer yeve iees, hegve: efkemeer mecee efveoeve kej efueee cesjer
lehemee kee heue cegPes en eehle nes efke ceQ Ssmee jepee nesTB, efpemekeer Dee%ee kee keesF& GuuebIeve ve kej mekes~ Deveblej
mebveeme cejCe kej meneej veece kes yeejnJeW mJeie& ceW osJe nes iees~ Fvekeer Deeeg De"ejn meeiej keer Leer~
Fmeer ceOe pecyeterhe kes hetJe& efJeosn ceW vebove veiej kes ceneyeue jepee ves yengle keeue leke megKehetJe&ke jepe
mebeeueve kejkes efkemeer mecee efJejecevee nes Deheves heg$e kes efueS jepe meeQhekej eer epeeheeue Denle YeieJeeve kes
meceerhe oer#ee ueskej efmebnefve<eeref[le ele kejkes leheejCe kes eYeeJe mes SJeb mebveeme efJeefOe mes cejCekej Fmeer
meneej mJeie& ceW De"ejn meeiej keer Deeeg Jeeues osJe nes iees~ Fve oesveeW osJeeW kee Deeheme ceW yengle ner esceYeeJe Lee~
Fmeer Yejle#es$e keer ejeJeleer veiejer kes jepee meesceeYe keer peeJebleer jeveer Leer~ en ceneyeue jepee kes osJe kee
peerJe JeneB mes egle neskej jeveer peeJebleer kes ieYe& ceW Dee ieee Deewj veJeceen yeeo heg$e ngDee, Fmekee veece megeYe
jKee ieee~ FvneR jepee keer otmejer jeveer meerlee mes Jemeg<esCe kes osJe kee peerJe heg<eesece veece kee heg$e ngDee nw~ es
oesveeW heg$e ye[s neskej yeueYe Deewj veejeeCe ngS nQ~ yeueYe kee JeCe& esle Lee Deewj veejeeCe kee JeCe& ke=<Ce Lee~
Fve oesveeW kee Mejerj heeeme Oeveg<e TBee Lee (504200 neLe) ~ leerme ueeKe Je<e& keer Deeeg Leer~ oesveeW ner Ske
meeLe meceeve megKe kee DevegYeJe kejles Les~
henues efpeme eC[Meemeve jepee ves Jemeg<esCe keer veboejeveer kee njCe efkeee Lee, Jen Deveske YeJeeW ceW YeceCe kej

224 / elegLe& DeefOekeej

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

cenehegjeCe meej

JeejeCemeer veiejer kee mJeeceer ceOegmetove ngDee Lee~ Gmeves hetJe&YeJe ceW lehemee kejkes efveoeve kejkes DeOe&eeer kee
JewYeJe eehle efkeee Lee~ Fmekeer DeeegOeMeeuee ceW eejlve GlheVe ngDee Lee, efpemekes eYeeJe mes Fmeves efoefiJepee kej
leerve KeC[ kees peerle efueee Lee~ veejo kes cegKe mes efkemeer mecee Fmeves megeYe Je heg<eesece kes JewYeJe kees megvee, leye
Gmeves Ske otle kees Yespekej Fve oesveeW mes neLeer, jlve Deeefo kej kes he ceW ceebies~
en megvekej megeYe Je heg<eesece ves otle keer lepe&vee kejkes Gmes Yeiee efoee~ leYeer ceOegmetove ves mesvee ueskej
Deekej ejeJeleer veiejer kees Iesj efueee~ oesveeW mesveeDeeW ceW Yeebkej eg ngDee~ Deveblej ceOegmetove ves Dehevee ee euee
efoee~ Jen ee jepee heg<eesece keer eoef#eCee oskej GvneR kes heeme efmLele nes ieee~ Deble ceW heg<eesece ves Gmeer kes
ee mes Gmes ceej [euee~
Gmeer #eCe es oesveeW YeeF& yeueYe Je veejeeCe kes he ceW leerve KeC[ kes mJeeceer nes iees~ yengle keeue leke Fve
oesveeW ves veeehetJe&ke epee kee heeueve efkeee nw~ Deble ceW megeYe yeueYe ves eermeesceeYe efpevesv kes ejCe meeefVeOe
ceW oer#ee ueskej Ieesj lehe kejkes #ehekeesCeer ceW DeejesnCe kej kesJeue%eeve kees eehle efkeee nw~ Deveblej kesJeueer keeue
ceW efJenej kejkes DeieefCele peerJeeW kees cees#eceeie& kee GheosMe oskej Deble ceW efveJee&CeOeece kees eehle kej efueee nw~ es
megeYe efme hejceelcee nce meYeer kees efmeef eoeve kejW, Gvekes eerejCeeW ceW nce ener eeLe&vee kejles ngS meYeer
efme YeieJevleeW kees keesef-keesef veceve kejles nQ~

(5) megoMe&ve yeueYe SJeb heg<eefmebn veejeeCe

YeieJeeve Oece&veeLe kes leerLe& ceW megoMe&ve yeueYe SJeb heg<eefmebn veejeeCe ngS nQ~ Gvekee mebef#ehle Fefleneme
kene peelee nwFmeer Yejle#es$e kes jepeie=n veiej ceW megefce$e veeceke jepee Les, Jes yengle ner DeefYeceeveer Les~ efkemeer mecee
ceuueeg ceW kegMeue Ske jepeefmebn veece kes jepee Gme megefce$e jepee kes ieJe& kees ve kejves kes efueS jepeie=n veiej
ceW Deees Deewj GvneWves egYetefce ceW jepee megefce$e kees hejeefpele kej efoee~
ceeveYebie mes Jes megefce$e cenejepee yengle ner og:Keer ngS keeueeblej ceW eerke=<Ceeeee& cegefve kes JeeveeW mes Meeble
neskej GvneWves owiebyejer oer#ee ues ueer~ eeefhe Fve cegefvejepe ves efmebnefve<eeref[le Deeefo Deveske ekeej kes leheejCeeW kes
Devegeve efkeS Les, efhej Yeer ceve ceW hejepee kee mebkeuesMe yevee jnlee Lee Dele: GvneWves efveoeve kej efueee efkecegPes Fve leheejCeeW kee heue Ssmee efceues efke ceQ ye[s mes ye[s Me$egDeeW kees hejeefpele kejves ceW yeueJeeve nes peeTB~
Deble ceW mebveeme efJeefOe mes cejCekej ceensv mJeie& ceW meele meeiej keer Deeeg eehle kej osJe nes iees~ Fmeer
pecyeterhe kes hetJe& efJeosn ceW JeerleMeeskeehegjer kes jepee vejJe=<eYe megKehetJe&ke jepe megKeeW kee DevegYeJe kej jns Les~ es
jepee efkemeer mecee efJejecevee neskej oceJej cenecegefve kes meceerhe oer#ee ueskej ke"esj lehe kes eYeeJe mes Deble ceW
cejCe kej meneej veece kes yeejnJeW mJeie& ceW osJe nes iees, JeneB Fvekeer Deeeg De"ejn meeiej keer Leer~ Deeeg kes Deble
ceW JeneB mes eekej pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW Ke[diehegj veiej kes F#JeekegJebMeere jepee efmebnmesve keer efJepeeejeveer mes
megoMe&ve veece kes heg$e ngS nQ~
FvneR jepee efmebnmesve keer otmejer Debefyekee jeveer mes jepee megefce$e kes peerJe osJeheee&e mes eggle neskej
heg<eefmebn veece kes veejeeCe ngS nQ~ es oesveeW YeeF& heQleeueerme Oeveg<e (454180) Ske meew Demmeer neLe kes
Mejerj kes Oeejke Les~ Fvekeer Deeeg oMe ueeKe Je<e& keer Leer~ es oesveeW hejmhej ceW DeefleMee esce mes jepe megKeeW kee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

elegLe& DeefOekeej / 225

DevegYeJe kej jns Les~

Fmeer Yejle#es$e kes nefmleveehegj veiej ceW jepee ceOegeer[ jepe kejles Les~ pees megefce$e jepee kees ceuueeg ceW
peerleves Jeeues jepeefmebn jepee Les, Jes ner ece mes es ceOegeer[ veece mes eefleveejeeCe DeOe&eeer jepee ngS nQ~ es
ceOegeer[-jepee megoMe&ve Je heg<eefmebn kes hejeece kees veneR menve kej heeles Les FmeerefueS FvneWves Ske efove Deheves
oC[ieYe& veece kes eOeeveceb$eer kees Fve oesveesW kes heeme Ke[diehegj veiej ceW kej-wkeme uesves kes efueS Yespe efoee~
cenejepee megoMe&ve Je heg<eefmebn Deees ngS eOeeveceb$eer kes MeyoeW mes #egefYele Deewj kegefhele neskej ke"esj Meyo
kenves ueies~ eOeeveceb$eer ves peekej ceOegeer[ jepee kees metevee oer~ Flevee megveles ner eg ngS eefleveejeeCe ceOegeer[
ves MeerIe ner efJeMeeue mesvee ueskej eg kes efueS emLeeve kej efoee~ oesveeW mesveeDeeW ceW Yeebkej eg ngDee~ Deble ceW
ceOegeer[ ves Dehevee ee heg<eefmebn kes Thej euee efoee~ efveeesie kes Devegmeej heg<eefmebn kes hegCe kes eYeeJe mes Jen
ee Gvekeer eoef#eCee oskej GvneR kes heeme efmLele nes ieee~ leYeer heg<eefmebn ves Gmeer kes eejlve mes Gmeer kee JeOe
kej efoee Deewj lel#eCe ner es oesveeW Fme Yetleue hej heeBeJeW yeueYe Je veejeeCe eefme nes iees~
JeemleJe ceW Ssmes Jewj kes efveoeve kees efOekekeej nes efke efpememes Deheves ner eejlve mes Dehevee Ieele nes peelee nw~
FOej oesveeW YeeF& leerve KeC[ kes mJeeceer yevekej yengle keeue leke jepeue#ceer kee GheYeesie kejles jns nQ~ Deble
ceW veejeeCe kes efJeeesie mes og:Keer nes yeueYe megoMe&ve ves YeieJeeve Oece&veeLe leerLekej kes ejCe meeefVeOe ceW
hengBekej ceesn Deewj Meeske kees es[kej pewvesejer oer#ee ues ueer~ IeesjeefleIeesj leheejCe kejkes Deheves Ieeefleee keceeX
kee veeMekej kesJeueer ngS nQ hegve: meYeer keceeX mes jefnle efveJee&CeOeece kees eehle efkeee nw, Ssmes Jes efmeeuee ceW
efJejepeceeve megoMe&veyeueYe efme YeieJeeve nce meyekees Yeer Meeele Oeece kees eehle kejeJeW, ener Gvekes ejCeeW ceW
efJevece eeLe&vee nw~

(6) vebefo<esCe yeueYe SJeb hegC[jerke veejeeCe

YeieJeeve DejveeLe SJeb ceefuueveeLe kes Devlejeue ceW vebefo<esCe yeueYe SJeb hegC[jerke veejeeCe ngS nQ~
leermejs YeJe hetJe& es jepeheg$e Les~ Ske jepeheg$e ves Meue meefnle leheejCe kejkes Deeeg kes Deble ceW mebveeme
efJeefOe mes cejCe kejkes eLece mJeie& ceW osJeheo heeee, JeneB mes eekej megYeewce eeJeleea kes yeeo n meew kejes[ Je<e&
yeerle peeves hej Fmeer Yejle#es$e ceW eehegj veiej kes jepee Jejmesve keer ue#ceerjeveer mes hegC[jerke veece kee heg$e ngDee~
FvneR Jejmesve jepee keer otmejer Jewpeebleer jeveer mes vebefo<esCe veece kee yeueYe GlheVe ngDee~ Fve oesveeW keer Deeeg hheve
npeej Je<e& keer Leer, Mejerj keer TBeeF& yyeerme Oeveg<e (264104 neLe) keer Leer~ efkemeer Ske efove Fvhegj kes
jepee Ghesvmesve ves Deheveer heeeJeleer veece keer heg$eer hegC[jerke veejeeCe kes efueS eoeve keer~
henues YeJe ceW Ske megkesleg veece kee jepee Lee, pees efke Deleble Denbkeejer, ogjeeejer leLee hegC[jerke kee Me$eg
Lee~ ece mes keg hegCe kes mebee mes efveMebgYe veece kee jepee ngDee, Gmeves eejlve kes eje leerve KeC[eW hej
efJepee eehle kej DeOe&eeer heo eehle kej efueee~ peye Gmeves hegC[jerke jepee kes meeLe heeeJeleer kes efJeJeen kee
meceeeej megvee lees yengle ner kegefhele ngDee~
Gme efveMegbYe eefleveejeeCe ves yengle ye[er mesvee meeLe ueskej hegC[jerke kes meeLe eg eejbYe kej efoee~ Yeebkej eg
ceW Gmeves Dehevee eejlve hegC[jerke jepee hej euee efoee~ Gme eejlve ves Yeer hegC[jerke kees Dehevee mJeeceer yevee efueee
leYeer hegC[jerke ves efveMegbYe DeOe&eeer kee JeOe kej efoee Deewj Gmeer #eCe es osJeeW eje Yeer ceeve veejeeCe SJeb yeueYe

226 / elegLe& DeefOekeej

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

cenehegjeCe meej

eefme nes ieS~

efkemeer mecee YeeF& hegC[jerke keer ce=leg mes efJejecevee nes, efMeJeIees<e cegefve kes ejCe meeefVeOe ceW oer#ee ueskej
Meg heefjCeeceeW mes Ieeefleee keceeX kee veeMe kej kesJeueer nes ieS~ Deveske YeJeeW kees Oecee&ce=le kee heeve kejekej hegve:
DeIeeefleee keceeX kee Yeer veeMe kej efme hejceelcee nes ieS~ Ssmes vebefo<esCe yeueYe efme YeieJeeve nce meYeer kes
cees#eceeie& kees eMemle kejW, ener YeeJevee nw~

(7) vebefoefce$e yeueYe SJeb eeroe veejeeCe

YeieJeeve ceefuueveeLe kes leerLe& ceW vebefoefce$e veece kes meeleJeW yeueYe SJeb eeroe veece kes meeleJeW veejeeCe ngS~
Fvekes leermejs YeJe hetJe& kee eefj$e efueKee peelee nwDeeesOee kes jepee kes oes heg$e Les~ es oesveeW efhelee kees efee veneR Les Dele: jepee ves Fve oesveeW kees es[kej Deheves
ess YeeF& kees egJejepe heo os efoee~ leye Fve oesveeW YeeFeeW ves en mecePee efke en meye ceb$eer ves kejeee nw Dele:
ceb$eer kes eefle Jewj YeeJe OeejCe kej es oesveeW jepekegceej cenecegefve efMeJeieghle mes oer#ee ueskej leheejCe kejves ueies
hegve: Deble ceW meceeefOehetJe&ke cejCe kej meewOece& mJeie& ceW megefJeMeeue efJeceeve ceW osJe nes ieS~
JeneB mes egle neskej Ske osJe JeejeCemeer kes F#JeekegJebMeere jepee DeefiveefMeKe keer Dehejeefpelee jeveer mes
vebefoefce$e veece kes yeueYe ngS nQ SJeb FvneR jepee keer otmejer kesMeJeleer jeveer mes otmejs osJe ves pevce ueskej eeroe
veece eehle efkeee nw~ yeeerme npeej Je<e& keer Fvekeer Deeeg Leer~ yeeF&me Oeveg<e (22488 neLe) TBee Mejerj Lee,
ece mes yeueYe kes Mejerj kee JeCe& Megkeue Je veejeeCe kes Mejerj kee JeCe& Fvveerue ceefCe kes meceeve Lee~
FOej ceb$eer kee peerJe ece mes keg hegCe mebefele kejkes efJepeeeOe& heJe&le hej cevojheg j veiej kee mJeeceer
yeueerv efJeeeOej ngDee~ efkemeer Ske efove Fme yeueerv ves oesveeW jepee-vebefoefce$e Je eeroe kes heeme otle Yespee Deewj
kenueeee efke Deehekes heeme Ye#eerj veece kee Ske iebOenmleer nw, Gmes nceejs eneB Yespe oerefpeS~ Fve oesveeW ves otle mes
kene efke Jes yeueerv efJeeeOej jepee Deheveer hegef$eeeW kee nceejs meeLe efJeJeen kej oW, leye en iebOeneLeer efoee Yeer pee
mekelee nw~
en meye megvekej efJeeeOej yeueerv Dehevee eejlve Deeies kej eg kes efueS eue he[s~
FOej oef#eCeesCeer kes megjkeebleej veiej kes mJeeceer kesmejerefJeece pees efke kesMeJeleer kes Yeelee Les, GvneWves
meccesoefMeKej hej efJeefOehetJe&ke efme keer ieF& efmebnJeeefnveer Deewj ie[Jeeefnveer Ssmeer oes efJeeeSB eeroeveejeeCe kees
os oeR~ Fme ekeej Fve oesveeW ner yeueJeeve jepeeDeeW keer mesvee ceW Yeebkej eg neslee jne~ yeueerv efJeeeOej kes heg$e
Meleyeueer ceW Deewj yeueYe vebefoefce$e ceW Deeheme ceW yengle ner eg ngDee~ GmeceW yeueYe ves Meleyeueer kees ecejepe kes
cegKe ceW hengBee efoee~ heg$e keer ce=leg osKe yeueerv jepee ves Deleble kegefhele nes eeroe hej Dehevee ee euee efoee
hejvleg Jen ee eeroe keer leerve eoef#eCee oskej Fvekeer oeefnveer Yegpee hej Dee ieee~ eeroe ves Gmeer ee mes Gme
yeueerv efJeeeOej kee JeOe kej efoee~
eg meceehle nesles ner oesveeW YeeFeeW ves DeYeeIees<eCee keer Deewj eejlve kees eehle kej leerveeW KeC[eW kees
Deheves DeeOeerve kej efueee~ oesveeW YeeFeeW ves yeueYe Je veejeeCe heo kees eehle kej efejkeeue leke jepe megKeeW kee
DevegYeJe efkeee nw~ Deble ceW yeueYe vebefoefce$e ves mebYetle efpevesv kes heeme Deveske jepeeDeeW kes meeLe oer#ee ueskej
kesJeue%eeve eehle kej he=efLeJeer hej eerefJenej kejkes OeceexheosMe efoee nw Deveblej mechetCe& keceeX kee veeMe kej cees#e

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

elegLe& DeefOekeej / 227

eehle efkeee nw~ es vebefoefce$e efme hejceelcee nce meYeer keer Deelcee kees hejceelcee yeveeves kes efueS meodyegef eoeve
kejW, ener eeLe&vee nw~

(8) yeueYe eerjeceev SJeb ue#ceCe veejeeCe

DeeesOee kes jepee oMejLe kes eej jeefveeeB LeeR, Gvekes veece Les -Dehejeefpelee, megefce$ee, keskeeer Deewj
megeYee~ Dehejeefpelee (keewMeuee) ves hee (jeceev) veece kes heg$e kees pevce efoee~ megefce$ee mes ue#ceCe, keskeeer
mes Yejle Deewj megeYee mes Me$egIve Ssmes oMejLe kes eej heg$e ngS~ jepee oMejLe ves Fve eejeW kees efJeeeOeeve Deeefo
ceW eesie kegMeue kej efoee~
uebkee veiejer-efkemeer mecee DeefpeleveeLe kes meceJemejCe ceW je#emeeW kes Fv Yeerce Deewj megYeerce ves emeVe
neskej hetJe& pevce kes mvesnJeMe efJeeeOej cesIeJeenve kees kene efke ns Jelme! Fme ueJeCe meceg ceW DeefleMee megvoj
npeejeW ceneerhe nQ~ Gve erheeW ceW mes Ske je#eme erhe nw, pees meele meew eespeve uecyee leLee Flevee ner eew[e nw~
Fmekes ceOe ceW veew eespeve TBee, heeeme eespeve eew[e, ef$eketeeue veece kee heJe&le nw~ Gme heJe&le kes veeres leerme
eespeve efJemleej Jeeueer uebkee veiejer nw~ ns efJeeeOej! legce Deheves yebOegJeie& kes meeLe Gme veiejer ceW peeJees Deewj megKe mes
jnes~ Ssmee kenkej Yeerce Fv ves Gmes Ske osJeeefOeefle nej Yeer efoee Lee~ FvneR keer hejcheje ceW jepee jlveeJee keer
jeveer keskemeer mes owoerheceeve eleeheer heg$e ves pevce efueee~ yengle henues jepee cesIeJeenve kees je#emeeW kes Fv Yeerce ves
pees nej efoee Lee, npeej veeiekegceej efpemekeer j#ee kejles Les, efpemekeer efkejCeW meye Deesj hewue jner LeeR Deewj je#emeeW
kes Yee mes Fleves efoveeW leke efpemes efkemeer ves veneR henvee Lee, Gme yeeueke ves Gmes ceger mes KeeRe efueee~ ceelee ves ye[s
esce mes yeeueke kees Jen nej henvee efoee, leye Gmekes Demeueer cegKe kes efmeJeee Gme nej ceW veew cegKe Deewj oerKeves
ueies, efpememes meyeves yeeueke kee veece oMeeveve jKe efoee~ Gmekes yeeo jeveer ves YeevegkeCe&, evveKee Deewj
efJeYeer<eCe kees pevce efoee Lee~ je#emeeW eje oer ieF& uebkee veiejer ceW jnves mes es ueesie je#emeJebMeer kenueeles Les~
meerlee kee efJeJeen-efceefLeuee veiejer kes jepee peveke keer jeveer efJeosne keer megheg$eer meerlee Leer~ efkemeer mecee
jepee peveke ves heg$eer kes yeen kes efueS mJeebJej ceb[he yeveJeeee Deewj en Iees<eCee kej oer efke pees JeeeJele& Oeveg<e
kees e{eesiee, Jener meerlee kee heefle nesiee~ eer jeceev ves Gme JeeeJele& Oeveg<e kees e{eee Deewj ue#ceCe ves
mecegeJele& Oeveg<e kees e{eee~ jeceev kes ieues ceW meerlee ves Jej-ceeuee [eueer SJeb evJeOe&ve efJeeeOej ves Deheveer
De"ejn keveeDeeW keer Meeoer ue#ceCe mes kej oer~ Gme mecee Yejle kees efJeje osKe keskeeer keer esjCee mes hegve:
mJeebJej efJeefOe mes jepee keveke ves Deheveer ueeskemegvojer heg$eer kee yeen Yejle kes meeLe kej efoee~
jeceev kee JeveJeeme-efkemeer mecee jepee oMejLe Jewjeie kees eehle nes iees Deewj jeceev kees
jepeYeej oskej oer#ee uessves kee efveee efkeee~ Gmeer mecee Yejle Yeer efJejeefee neskej oer#ee kes efueS Gele nesves
ueies~ Fmeer yeere Yejle keer ceelee keskeeer Ieyejekej leLee ceve ceW keg meesekej heefle kes heeme hengBeer Deewj
meceeesefele Jeelee&ueehe kes Devevlej Gmeves hetJe& ceW yeen kes mecee meejLeer kee kegMeue keee& kejves kes Gheue#e ceW
jepee eje eoe Jej pees efke DeYeer leke Oejesnj he ceW Lee, Gmes ceeBiee Deewj heefle keer Dee%ee kes Devegmeej Gmeves
kene efke cesjs heg$e kes efueS jepe eoeve keerefpeS~ en Jej oskej jepee oMejLe ves jeceev kees yegueekej jeceev
mes MeeskehetCe& MeyoeW ceW en meye neue ken efoee~ ceee&oe heg<eesece jeceev efhelee kees Deveske ekeej mes mecePeekej
Meeskecege kejkes Yeelee ue#ceCe Deewj meleer meerlee kes meeLe Jeve ceW eues iees Deewj oMejLe ves Yeer cegefve oer#ee ues ueer~

228 / elegLe& DeefOekeej

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

cenehegjeCe meej

Gme mecee Yejle ves ye[er peyejomleer mes jepeYeej mebYeeuee~

jeJeCe keer ce=leg-JeveJeeme kes eJeeme ceW efkemeer mecee OeesKes mes jeJeCe ves meerlee kee DehenjCe kej
efueee~ leye nvegceeve Deewj megeerJe Deeefo efJeeeOejeW keer meneelee mes jeceev ves jeJeCe mes eg eejbYe efkeee~ jeJeCe
eefleveejeeCe Lee~ Gmekes eejlve mes ner ue#ceCe kes eje Gmekeer egYetefce ceW ce=leg nes ieF& Deewj ue#ceCe Gmeer
eejlve mes veejeeCe heoOeejer nes iees~
meerlee kee efve<keemeve-yeueYe heoOeejer jeceev Deewj ue#ceCe veejeeCe yengle keeue leke DeeesOee ceW
megKehetJe&ke jepe kejles ngS mecee Jeleerle kej jns Les efke Ske mecee DekeejCe ner meerlee kes DeheJeeo keer eee&
jeceev leke DeeF& Deewj jece ves Gme efveoex<e ieYe&Jeleer meerlee kees OeesKes mes Jeve ceW Yes pe efoee~ peye Jeve ceW
efJeueefee meerlee efJeueehe kej jner Leer, leye hegb[jerkehegj kee mJeeceer jepee JeepebIe JeneB neLeer heke[ves kes efueS
mesvee meefnle Deeee Lee~ Jen ye[s ner Oece&esce mes meerlee kees Deheves meeLe ues ieee~ JeneR meerlee kees egieue heg$e GlheVe
ngS efpevekee DevebieueJeCe Deewj ceoveebkegMe veece jKee~ yeeue ueeruee mes ceelee kees emeVe kejles ngS es yeeueke efkeMeesj
DeJemLee kees eehle ngS~ Gvekes hegCe mes esefjle efmeeLe& veeceke #eguueke GvnW efJeeeOeeve kejeves ueies~ Jes
#eguueke peer eefleefove leerveeW mebOeeDeeW ceW cesheJe&le kes ewleeueeeW keer Jebovee kejkes #eCeYej ceW Jeeheme Dee peeles Les~
Lees[s ner mecee ceW #eguueke peer ves Gve yeeuekeeW kees mechetCe& Mee Deewj Meee efJeeeSB enCe keje oeR~
jeceev kee heg$eeW kes meeLe eg-efkemeer mecee Ietceles-Ietceles veejo #eguueke Jes<e ceW JeneB Dee iees
Deewj vecemkeej kejles ngS oesveeW kegceejeW kees DeeMeerJee&o efoee efke jepee jeceev Deewj ue#ceCe pewmeer efJeYetefle MeerIe
ner Deehe oesveeW kees eehle nes~ Fmekes Gej ceW GvneWves hete-ns YeieJeved! Jes jece-ue#ceCe keewve nQ? veejo ves
meerlee kes Jeve ceW es[ves leke kee meeje Je=eevle ken megveeee~ leye Fve yeeuekeeW ves hete-eneB mes DeeesOee
efkeleveer otj nw? veejo ves kene-mee" eespeve otj nw~ oesveeW kegceej DeeesOee hej e{eF& kejves kes efueS Gele nes
iees~ ceelee ves yengle keg mecePeeee efke ns heg$eeW! legce efJevee mes peekej efhelee Deewj eeee kees vecemkeej kejes, ener
veeemebiele nw efkevleg Jes yeesues efke Fme mecee Jes jeceev nceejs Me$eg kes mLeeve kees eehle nQ~ Fleeefo kenkej
Jes pewmes-lewmes ceelee keer Dee%ee ueskej Deewj efme YeieJeeve kees vecemkeej kej eg kejves kes efueS eue he[s~ JeneB
mebeece Yetefce ceW cene Yeebkej eg nesves ueiee~
Devevlej keesheJeMe ue#ceCe ves eejlve kee mcejCe kejkes ceoveebkegMe kees ceejves kes efueS euee efoee efkevleg
Jen eejlve Jeeheme ue#ceCe kes heeme Dee ieee~ Fmeer yeere ceW efmeeLe& #eguueke ves jeceev Deewj ue#ceCe kees
meeer Ievee megvee oer~ leye Gve ueesieeW ves Mee [eue efoes Deewj efheues Meeske SJeb Jele&ceeve kes n<e& mes efJeue nes
heg$eeW mes efceues~ heg$eeW ves Yeer efJevee mes efmej Pegkeekej efhelee kees vecemkeej efkeee~
meerlee keer Deefive hejer#ee-Deveblej jeceev keer Dee%ee mes Yeeceb[ue, efJeYeer<eCe, nvegceeve, megeerJe Deeefo
ye[s-ye[s jepee hegb[jerkehegj mes meerlee kees ues Deees~ meYee cesW jeceev keer cegKeeke=efle kees osKe meerlee efkebkee&JeefJecet{
meer JeneB Ke[er jneR~ leye jece ves kene efke meerles! meeceves keeeW Ke[er nw? otj n, ceQ legPes osKeves kes efueS meceLe& veneR
ntB~ leye meerlee ves kene efke Deehekes meceeve otmeje keesF& efvegj veneR nw, oesnuee kes yeneves cegPe ieefYe&Ceer kees Jeve ceW
Yespevee keee Gefele Lee? eefo cesjs eefle Deehekees Lees[er Yeer ke=hee nesleer lees Deeefe&keeDeeW keer Jemeefle ceW cegPes es[ osles~
Demleg! ns osJe! Deehe cegPe hej emeVe neW Deewj pees Yeer Dee%ee oW ceQ heeueves kees leweej ntB~ leye jece ves meesekej Deefive
hejer#ee kee efveCe&e efoee~ leye meerlee ves n<e&ege nes SJecemleg Ssmee kenkej mJeerkeej efkeee~ Gme mecee nvegceeve,

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

elegLe& DeefOekeej / 229

veejo Deeefo Ieyeje iees~

ceneefJekejeue Deefivekegb[ OeOekeves ueiee~ meerlee hebehejceser keer mlegefle-hetpee kejkes cegefvemegeleveeLe leerLekej
kees vecemkeej kejkes yeesueeR-ceQves mJehve ceW Yeer jece kes efmeJee efkemeer Deve ceveg<e kees ceve, Jeeve, keee mes
eene nes lees ns Deefive osJeles! let cegPes Yemcemeeled kej os DeveLee veneR peueeJes Flevee kenkej Jen meerlee Gme
DeefivekegC[ ceW keto he[er~ Gmeer mecee Gmekes Meerue kes eYeeJe mes Jen Deefive Meerleue peue nes ieeer Deewj keue-keue
OJeefve kejleer ngF& yeeJe[er uenjeves ueieer~ Jen peue yeenj eejeW lejhe hewue ieee Deewj ueeske mecegoee Ieyejeves ueiee
efkevleg Jen peue jeceev kes ejCe mheMe& kejkes meewce oMee kees eehle nes ieee, leye ueesie megKeer ngS~ Jeeheer kes
ceOe keceueemeve hej meerlee efJejepeceeve LeeR, DeekeeMe mes osJe heg<heJe=ef kej jns Les~ osJeogbogefYe yeepes yepe jns Les~
ueJeCe Deewj DebkegMe Deepet-yeepet Ke[s Les~
Ssmeer meerlee kees osKekej jeceev Gmekes heeme iees Deewj yeesues-ns osefJe! emeVe nesJees Deewj cesjs DehejeOe
#ecee kejes~ Fleeefo JeeveeW kees megvekej meerlee ves kene-ns jepeved! ceQ efkemeer hej kegefhele veneR ntB, Deehe efJeJeeo
kees es[es~ FmeceW Deehekee ee Deve efkemeer kee oes<e veneR nw, cesjs hetJe&ke=le heehe keceeX kee ner en efJeheeke Lee~ Deye
ceQ eerheee&e kees eehle ve keB, Ssmee keee& kejvee eenleer ntB, Ssmee kenles ngS meerlee ves efvemhe=n kees Deheves kesMe
GKee[kej jece kees os efoes~ en osKe jeceeb cetef&le nes iees~ FOej peye leke evove Deeefo eje jece kees meesle
efkeee ieee, leye leke meerlee he=LJeerceleer Deeefe&kee mes oeref#ele nes ieF&~ peye jeceev meesle ngS, leye meerlee kees ve
osKekej Meeske Deewj eesOe ceW yengle ner og:Keer ngS Deewj meerlee kees Jeeheme ueeves kes efueS osJeeW mes Jeehle Geeve ceW
hengBes~ JeneB cegefveeeW ceW es meJe&Yet<eCe kesJeueer kees osKee Deewj Meeble neskej Debpeefue pees[kej vecemkeej kejkes
ceveg<eeW kes kees"s ceW yew" iees~ JeneR hej Deeefe&keeDeeW kes kees"s ceW Jeecee$e heefjen kees OeejCe kejves Jeeueer Deeefe&kee
meerlee yew"er LeeR~ kesJeueer YeieJeeve kee efJeMes<e GheosMe megvekej jece ves meblees<e eehle efkeee~
jeceev keer oer#ee Deewj efveJee&Ceieceve-Devevlej DevebieueJeCe kes heg$e DevevleueJeCe kees jepe oskej
jeceev ves DeekeeMeieeceer megele cegefve kes meceerhe efvee&vLe oer#ee OeejCe kej ueer~ Gme mecee Me$egIve, efJeYeer<eCe, megeerJe
Deeefo keg DeefOeke meesuen npeej jepee meeOeg ngS Deewj meeeF&me npeej ecegKe-ecegKe efeeeB eerceleer veeceke meeOJeer kes
heeme Deeefe&kee ngF~ jeceev Gece eee& mes ege ieg keer Dee%ee ueskej Skeekeer efJenej kejves ueies~
heeBe efove kee GheJeeme kej Oeerj-Jeerj eesieer jeceev heejCee kes efueS vevomLeueer veiejer ceW Deees~ Gvekeer
oerefhle Deewj megvojlee kees osKekej veiej ceW ye[e Yeejer keesueenue nes ieee~ he[ieenve kes mecee-ns mJeeefceved! eneB
DeeFes! eneB "nefjes! Fleeefo DeveskeeW MeyoeW mes DeekeeMe Jeehle nes ieee, neefLeeeW ves Yeer KecYes lees[ [eues, Iees[s
efnveefnveeves ueies Deewj yebOeve lees[ [eues, Gvekes j#eke oew[ he[s~ eeflevevoer ves Yeer #egefYele nes JeerjeW kees Dee%ee oer efke
peeDees! Fve cegefvejepe kees cesjs heeme ues DeeDees~ Fme ekeej YeeW kes kenves mes cenecegefve jeceev Devlejee peevekej
Jeeheme eues iees, leye JeneB Deewj DeefOeke #eesYe cee ieee~
Devevlej jeceev ves heeBe efove kee otmeje GheJeeme enCe kej en eefle%ee ues ueer efke cegPes Jeve ceW Deenej
efceuesiee lees ienCe keBiee, DeveLee veneR~ keejCeJeMe ieS ngS FvneR jepee eeflevevoer ves jeveer meefnle Jeve ceW jeceev
kees Deenejoeve oskej hebeeee& eehle efkees~ jeceev kees De#eerCeceneveme $e+ef Leer Dele: Gme yele&ve kee DeVe Gme
efove De#eerCe nes ieee~ IeesjeIeesj leheejCe kejles ngS jeceev kees ceeIe Megkeue eoMeer kes efove kesJeue%eeve eie
nes ieee~ leye osJeeW ves Deekej iebOekeger keer jevee keer~ jeceev keer Deeeg meej npeej Je<e& keer Deewj Mejerj keer

230 / elegLe& DeefOekeej

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

cenehegjeCe meej

TBeeF& meesuen Oeveg<e eceeCe Leer~ es jeceev meJe&kece&jefnle neskej legbieerefieefj mes cegefe kees eehle ngS nQb~ Deepe Yeer
jece, ue#ceCe Deewj meerlee kee DeeoMe&peerJeve meJe&$e ieeee peelee nw~

(9) yeueosJe yeueYe SJeb eerke=<Ce veejeeCe

YeieJeeve veefceveeLe kes yeeo Meewjerhegj kes jepee DebOekeJe=ef< keer megYee cenejeveer kes oMe heg$e ngS, efpevekes
veece-(1) mecegefJepee (2) De#eesYe (3) efmleefcelemeeiej (4) efnceJeeve (5) efJepee (6) Deeue
(7) OeejCe (8) hetjCe (9) DeefYeev Deewj 10. JemegosJe leLee megYee cenejeveer kes oes hegef$eeeB LeeR, efpevekes kegbleer
Deewj ceeer veece Les~
jepee DebOekeJe=ef< ves mecegefJepee kees jepe eoeve kej megeefle kesJeueer kes heeocetue ceW oer#ee ues ueer~ jepee
mecegefJepee keer cenejeveer efMeJeeosJeer LeeR~ JemegosJe kebme Deeefo kees OevegefJe&ee keer efMe#ee os jns Les~
jepeie=ner kes jepee pejemebOe yengle ner eleeheer Les~ Fvekeer DeeegOeMeeuee ceW eejlve GlheVe ngDee Lee, efpememes es
leerve KeC[ kees peerlekej Meemeve kej jns Les~
efkemeer mecee pejemebOe jepee ves Iees<eCee keer efke-pees efmebnhegj kes jepee efmebnjLe kees peerefJele heke[ kej cesjs
DeeOeerve kejsiee, Gmes ceQ Deheveer heg$eer peerJeeMee kees Deewj Fefle osMe kes jepe kees osTBiee~ JemegosJe ves peerefJele
efmebnjLe jepee kees heke[ efueee SJeb kebme mes Gmes yebOeJee efoee Deewj kebme ves en keee& efkeee nw Ssmee Ieesef<ele kej
efoee~ jepee pejemebOe ves kebme kee kegue-iees$e peevevee eene, leye keewMeecyeer keer cebpeesojer ceelee kees yegueeee ieee,
Gmeves Ske cebpet<ee ueekej os oer Deewj kene-jepeved! ceQves ecegvee kes eJeen ceW yenleer ngF& Fme cebpet<ee ceW Fmes
heeee nw~ leye Gme cebpet<ee ceW Ske cegefkee efceueer, GmeceW efueKee Leeen jepee Gemesve keer jeveer heeeJeleer kee heg$e nw, en ieYe& ceW ner Ge Lee Dele: Fmes es[e ieee nw~
leye pejemebOe DeOe&eeer ves Deheveer heg$eer Gmes yeen oer Deewj yengle meer mebheoe mes meefnle kej efoee leLee kebme
keer Fe kes Devegmeej Gmes ceLegje kee jepe os efoee~ kebme ceLegje hengBekej leLee efhelee ves cegPes cebpet<ee ceW jKekej
veoer ceW es[e nw, Ssmee Jewj yeeBOekej ceLegje kes Gemesve jepee mes eg kej GvnW yeboer yeveekej ceLegje veiej kes
cegKeej kes Thej GvnW kewo kej efoee~
hegve: JemegosJe kes Ghekeej kee DeeYeej nesves mes GvnW Deeen mes ceLegje yegueekej Deheveer yenve osJekeer kee
Gvekes meeLe efJeJeen kej efoee~ Fmemes hetJe& JemegosJe keer jesefnCeer jeveer mes yeueYe ngS Les~
Ske efove kebme kes ye[s YeeF& Deeflecegeke cegefvejepe jepecenue ceW Deenej kes efueS Deees, leye peerJeeMee ves
vecemkeej kejkes osJekeer kes efJe<ee ceW keg Meyo kens~ leYeer cegefvejepe ves ceewve es [kej Je Yeespeve kee Deblejee
ceevekej yeesuesDejs cet{! Fme osJekeer kes ieYe& mes pees heg$e nesiee, Jen lesjs heefle Deewj efhelee oesveeW kees ceejves Jeeuee nesiee~ Flevee
megveles ner IeyejeF& ngF& peerJeeMee heefle kes heeme ieF& Je meejs meceeeej megvee efoS, leYeer kebme ves keg efJeeej kej
JemegosJe kes heeme peekej efveJesove efkeeens osJe! Deeheves pees cegPes Jej efoee Lee, Jen Oejesnj ceW nw, ceQ Deepe Gmes ceeBieves Deeee nt B~ JemegosJe keer
mJeerke=efle heekej Jen yeesuee-emetefle kes mecee osJekeer kee efveJeeme cesjs cenue ceW ner nes, YeeF& kes Iej ceW yenve kees
Yeuee keee ke nesiee? Ssmee meesekej mejue yegef mes JemegosJe ves Jej os efoee hegve: peye JemegosJe kees cegefvejepe kes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

elegLe& DeefOekeej / 231

JeeveeW kee helee euee, lees Jes yengle ner og:Keer ngS Deewj DeeceJeve ceW efJejepeceeve eejCe$e+efOeejer eer Deeflecegeke
cegefve kes meceerhe hengBes, meeLe ceW osJekeer jeveer Yeer LeeR~ oesveeW ves ieg kees vecemkeej efkeee, cegefve ves DeeMeerJee&o efoee~
leye JemegosJe ves eMve efkeee-YeieJeved! cesjs heg$e eje kebme kee Ieele nesiee Deeefo, mees ceQ Deehekes eercegKe mes
megvevee eenlee ntB~ leye cegefvejepe ves DeJeefOe%eeve mes peevekej kenvee eejbYe efkeee~ efpemekee meb#eshe meej en nw efke
legcnejs n egieefueee heg$e ejceMejerjer neWies~ YeieJeeve vesefceveeLe kes meceJemejCe cesW oer#ee ueskej cees#e eehle kejWies
leLee meeleJeeB heg$e veejeeCe kee DeJeleej nesiee~ Gmeer kes eje kebme kee SJeb pejemebOe eefleveejeeCe kee JeOe nesiee~
megvekej Mebkeejefnle neskej JemegosJe Deheves mLeeve hej Dee ieS~
hegve: jepee kebme kes Deeen mes JemegosJe Deheveer jeveer osJekeer kes meeLe ceLegje Deekej kebme kes cenue ceW jnves
ueies~ ece mes osJekeer ieYe&Jeleer ngF&, veJeceen kes yeeo osJekeer kes egieue heg$e GlheVe ngS, Gmeer #eCe Gve heg$eeW kes
hegCe mes Fb keer Dee%ee mes megvewiece veece kes osJe ves oesveeW heg$eeW kees G"ekej megYeef ueveiej kes mes" megef keer
Deuekee mes"eveer kes heeme hengBee efoee~ Gmeer #eCe Deuekee mes"eveer kes Yeer egieefueee heg$e ngS Les hejvleg YeeieJeMe Jes
GlheVe nesles ner cej iees Les~ vewiece osJe ves Gve ce=leke heg$eeW kees ueekej osJekeer kes emetefleie=n ceW jKe efoee Deewj
Deheves mLeeve mJeie&ueeske kees euee ieee~
kebme kees peye helee euee efke osJekeer kees heg$e ngS nQ, Jen yenve kes emetefleie=n ceW eJesMe kej oesveeW ce=leke heg$eeW
kees osKelee nw Deewj etj heefjCeeceer neskej Gvekes hewj heke[kej efMeueeleue hej hee[ oslee nw~ Fmeer lejn meceemecee hej osJekeer kes oes yeej Deewj oes-oes egieefueee heg$e ngS nQ, GvnW Yeer megvewieceosJe ves Deuekee mes"eveer kes heeme
hengBeeee nw Deewj Gvekes ce=leke egieefueee heg$eeW kees ueekej emetefleie=n ceW jKee nw leLee etj kebme Gve ce=leke egieueeW
kees efMeueeleue hej hee[-hee[ kej ceejlee ieee nw~
Fve osJekeer kes heg$eeW kes hegCe kes eYeeJe mes ner Gvekeer osJe eje j#ee keer ieF& nw Dele: es leerveeW egieefueeeneW YeeF& Deuekee mes"eveer kes heeme megKehetJe&ke heeues pee jns Les, Gvekes veece-(1) ve=heoe (2) osJeheeue
(3) Deveerkeoe (4) Deveerkeheeue (5) Me$egIve Deewj (6) efpeleMe$eg Les~
Deveblej Ske efove esle YeJeve ceW Meeve kejleer ngF& osJekeer ves efheueer jeef$e ceW DeYegoe kees metefele kejves
Jeeues Ssmes meele mJehve osKes-(1) Gielee ngDee mete& (2) hetCe& evcee (3) DeekeeMe mes Glejlee ngDee efJeceeve
(4) ye[er-ye[er pJeeueeDeeW mes ege Deefive (5) neefLeeeW eje DeefYe<eske kees eehle nes jner ue#ceer (6) TBes
DeekeeMe ceW jlveeW mes ege osJeeW keer OJepee Deewj (7) cegKe ceW eJesMe kejlee ngDee efmebn~ Fve mJehveeW kees osKekej
peeiekej efJemcee kees eehle ngF& osJekeer eele:keeueerve mveeve Deeefo mes efveJe=e neskej cebieueerke Jee Deuebkeej
OeejCekej heefle kes efveke hengBekej Deheves mJehve efveJesefole kej Gvekee heue hetves ueieer~
JemegosJe ves kene-ns efees! legcnejs Ske Ssmee heg$e nesiee, pees mecemle he=LJeer kee mJeeceer nesiee, ceneeleeheer
Deewj efveYe&e nesiee, Deveblej Jen ieYe&Jeleer ngF&~ osJekeer kes ieYe& Je=ef kes meeLe-meeLe he=efLeJeer hej mecemle ceveg<eeW kee
meewceveme ye{lee peelee Lee efkevleg kebme kee #eesYe efvejblej ye{lee pee jne Lee~
Jen Deue#ehe mes ieYe& kes cenerveeW kees efievelee jnlee Lee leLee yenve kes emeJe keer eleer#ee kejlee ngDee
Gmekeer hetCe& osKe-jsKe jKelee Lee~ meYeer yeeueke veJeceen ceW GlheVe nesles nQ hejvleg es ke=<Ce Yeeceeme ceW meeleJeW
ceeme ceW ner GlheVe nes ieS~ Gme mecee yeeueke kes hegCeeYeeJe mes mvesner yebOegDeeW kes eneB Des-Des efveefcee
eie ngS SJeb Me$egDeeW kes IejeW ceW Yee Glheeoke efveefcee eke ngS~ Gve efoveeW meele efoveeW mes ueieeleej IeveIeesj Je<ee&

232 / elegLe& DeefOekeej

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

cenehegjeCe meej

nes jner Leer, efhej Yeer Gmekeer j#ee kes efueS yeueosJe ves yeeueke ke=<Ce kees G"e efueee Deewj JemegosJe ves Gve hej ee
leeve efoee SJeb jeef$e kes mecee ner oesveeW MeerIe ner Iej mes yeenj efvekeue he[s~ Gme mecee veiejJeemeer mees jns Les,
ke=<Ce kes megYe Yeer ienjer efvee ceW efveceive Les~ ieeshegjej hej DeeS lees efkeJee[ yebo Les hejvleg yeeueke kes ejCemheMe&
kejles ner GveceW efvekeueves eesie mebefOe nes ieF&, efpememes Jes yeenj efvekeue ieS~
Gme mecee heg$e kes hegCe mes veiejosJelee efJeefeee mes Ske yewue kee he yeveekej Gvekes Deeies nes ieee, Gme
yewue kes oesveeW meeRieeW hej osoerheceeve ceefCeeeW kes oerheke jKes ngS Les, efpevemes jeef$e kee Ieesj DebOekeej otj neslee pee
jne Lee~ pewmes ner en cegKe ieeshegjej mes yeenj efvekeues, heeveer keer Ske yetbo yeeueke keer veeke ceW eueer peeves mes peesj
mes Gmes eRke Dee ieF&~ leYeer Thej mes Gemesve ves kene-Dejs! keewve nw ? leYeer yeueYe ves kene-Deehe Fme
jnme keer j#ee kejW, en yeeueke ner Deeies Deehekees yebOeve mes cege kejsiee~ leye Gemesv e ves Ketye DeeMeerJee&o
efoee-let efejbpeerJeer nes~ en nceejs YeeF& keer heg$eer kee heg$e Me$eg mes De%eele jnkej Je=ef kees eehle nes~
es efhelee-heg$e yeeueke kees ueskej Deeies ye{les pee jns Les, ecegvee kes efkeveejs hengBes efke ke=<Ce kes hegCe mes
ecegvee veoer kes ceneeJeen oes Yeeie ceW nes ieS, yeere ceW ceeie& yeve ieee~ Jes veoer kees heej kej Je=boeJeve keer Deesj ieS,
JeneB ieeBJe kes yeenj efmejkee ceW Deheveer eMeesoe helveer kes meeLe megvebo ieeshe jnlee Lee, Jen JebMe hejcheje mes euee
Deeee Fvekee DeefleefJeeemehee$e Lee~
yeueosJe Deewj JemegosJe ves jeef$e ceW Gmes osKekej heg$e kees meeQhekej kene-osKees YeeF&! en heg$e ceneve
hegCeMeeueer nw, Fmes Dehevee heg$e mecePekej ye{eDees Deewj en jnme efkemeer kees Yeer %eele ve nes~ Deveblej Gmeer mecee
pevceer eMeesoe keer heg$eer kees ueskej es oesveeW MeerIe ner Jeeheme Deekej osJekeer jeveer kes heeme heg$eer kees jKekej ieghlehe
mes Deheves mLeeve hej eues ieS~
eele: yenve keer emetefle kee meceeeej heekej efveo&eer kebme emetefleie=n ceW Iegmekej kevee kees osKekej keg Meeble
ngDee efkevleg meeseves ueiee, keee helee Fmekee heefle cegPes ceejves Jeeuee nes ? Fme Mebkee mes Deekegue nes Gmeves Gme kevee keer
veeke cemeue oer hegve: Gmeves mecePe efueee efke Deye Fmekes mebleeve veneR nesieer, Dele: keg Meebleefee nes jnves ueiee~
GOej yeeueke kee peelemebmkeej kej Gmekee veece ke=<Ce jKee ieee~ Jen yeeueke yepeJeeefmeeeW kes leLee ceeleeefhelee, eMeesoe Je veboieeshe kes DeYetlehetJe& Deevebo kees ye{elee ngDee Je=ef kees eehle nes jne Lee~
Deveblej efkemeer Ske efove kebme kes efnlew<eer JeCe veece kes efveefcee%eeveer ves kene efke jepeved! eneB keneR ee Jeve
ceW Deehekee Me$eg ye{ jne nw, Gmekeer Keespe kejvee eeefnS~ leye kebme ves leerve efove kee GheJeeme efkeee, Gme mecee
hetJe& YeJe ceW Fmekes meeOeg mecee kes eYeeJe mes pees efJeeeosefJeeeB DeeF& LeeR Deewj Fmeves kene Lee DeYeer DeeJeMekelee
veneR nw, mecee hej Deehekees eeo keBiee, leye meneelee kejvee Ssmeer Jes osefJeeeB Deekej hetves ueieeRkeefnS! jepeved! keee keee& nw ?
Gmeves kene-cesje Me$eg keneR ye{ jne nw, legce meYeer Gmes ceej [euees~ leye Gve osefJeeeW ceW mes keesF& osJeer
hetlevee yevekej efJe<e Yejs mleveheeve kejeves ueieer, keesF& Yeebkej he#eer yevekej eeWe ceejves ueieer efkevleg yeeueke kes
hegCe mes Jes meYeer efve<heue jneR~ Jen yeeueke DeodYegle-DehetJe& Meefe kee Oeejke meYeer ceeeeceeer ekeesheeW kees #eCeYej
ceW otj Yeiee oslee Lee~
Ske mecee yeueosJe ceelee osJekeer kees ueskej yeeueke kes heeme DeeS~ ceelee ves eMeesoe kees mejenles ngS yeeueke
hej neLe hesje efke Gmekes mleve mes otOe Pejves ueiee, en ieeshe efkemeer kees ceeuetce ve nes, Dele: yeueosJe ves otOe kes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

elegLe& DeefOekeej / 233

Ie[eW mes ceelee kees venuee efoee hegve: yeeueke kees uee[-heej kee Deveske DeeMeerJee&o oskej ceelee Jeeheme Dee ieF~
en yeeueke ye{les ngS efkeMeesjeJemLee ceW Dee ieee Lee Deewj Deheveer DeodYegle megbojlee mes meYeer kes n<e& Je esce
kees Je=efbiele kejlee jnlee Lee~ efkemeer mecee Ske osJeer ves Yeebkej Je<ee& mes ke=<Ce kees ceejvee eene Deewj meejs
ieeskegue Je ieeeeW kees mebke ceW [eue efoee, leYeer eerke=<Ce ves Deheveer oesveeW YegpeeDeeW mes ieesJe&ve heJe&le kees yengle
TBee G"ekej Gmekes veeres meyekeer j#ee keer~
FOej Fve ueeskeesej efeeekeueeheeW mes eYeeefJele yeueosJe JeneB Dee-Deekej eerke=<Ce kees mechetCe& efJeee Je
keueeDeeW ceW efve<Ceele kej jns Les~ es ke=<Ce veerueJeCe& kes Les, heerle Jee henveles Les, ceeLes hej ceetjhebKe keer keueieer
ueieeS jnles Les~ Jes ieeshe yeeuekeeW kes meeLe leLee ieeshe yeeefuekeeDeeW kes meeLe Yeer eer[e kejles jnles Les efhej Yeer Jes meoe
efveefJe&keej ner jnles Les pewmes Debiet"er ceW pe[e ngDee es ceefCe eer kes neLe keer Debiegueer kee mheMe& kejlee ngDee Yeer
efveefJe&keej jnlee nw, Gmeer ekeej Jes jemeueeruee kes mecee ieeshe yeeefuekeeDeeW kees veeeles ngS Yeer efveefJe&keej jnles Les1~
efkemeer mecee ceLegje ceW pewve cebefoj kes meceerhe hetJe& efoMee kes efokeheeue kes cebefoj ceW eerke=<Ce kes hegCe kes
eYeeJe mes veeieMeee, Oeveg<e Je MebKe es leerve jlve GlheVe ngS~ osJelee Gvekeer j#ee kejles Les2~ kebme ves GvnW osKekej
[jles ngS JeCe veece kes peesefle<eer mes heteFvekee heue keee nw ? peesefle<eer ves kene-jepeved! pees efJeefOeJeled Fve leerveeW jlveeW kees efme kejsiee, Jener
eejlve mes megjef#ele jepe kejsiee~ kebme ves eelve efkeee efkevleg Demeheue jne~ leye Gmeves veiej ceW Iees<eCee keje
oer-pees yeueJeeve veeieMeee hej e{kej Ske neLe mes MebKe yepeeSiee Deewj otmejs neLe mes Oeveg<e kees Deveeeeme
ner e{e osiee, Gmes jepee Deheveer heg$eer eoeve kejsiee~
Iees<eCee megvekej Deveske ueesieeW kes meeLe ke=<Ce JeneB DeeS Deewj menpe ceW veeieMeee hej e{kej MebKe
heBtkekej Oeveg<e kees e{e efoee Deewj yeueosJe Deeefo keer esjCee mes MeerIe ner yepe Jeeheme eues ieS~ kebme kees efveCe&e
veneR nes mekee efke efkemeves en keee& efkeee nw ? kebme ves Deveske GheeeeW mes Deheves Gme Me$eg kees Keespeves kee eeeme
efkeee efkevleg meheue veneR nes mekee, leye Gmeves veboieeshe kees metevee Yespeer efke leg ce meYeer ueesie ceLegje ceW DeeJees,
ceuueeg ceW Yeeie uesJees~
Fme Yeebkej ceuueeg ceW yeueosJe kes mebkesleevegmeej eerke=<Ce ves yengle osj leke ceuueeg ceW keewMeue
efoKeeles ngS henues lees eeCetj veece kes ceuue kees ceej efiejeee hegve: kebme kes kegefhele neskej jbieYetefce ceW eJesMe kejves
hej eerke=<Ce ves Gmekes hewj heke[ he#eer keer lejn Gmes DeekeeMe ceW Iegceeee Deewj hegve: peceerve hej hekekej ecejepe
kes heeme Yespe efoee~ Gmeer mecee DeekeeMe mes hetue yejmeves ueies, osJeeW ves veiee[s yepeeS, leYeer JemegosJe keer mesvee ceW
#eesYe nesves ueiee~ JeerjefMejesceefCe yeueosJe ves efJepeeer eerke=<Ce kees Deeies kej efJe jepeeDeeW hej DeeeceCe kej efoee
Deewj meYeer kees hejeefpele kej efoee~
hegve: Gemesve jepee kees yebOeve mes cege kej veboieeshe Deeefo kees mecceeefvele efkeee~ Gme mecee meYeer
veiejJeemeer Je osMeJeemeer en peeve ieS efke es eer JemegosJe kes heg$e nQ, kebme kes Yee mes yepe ceW veboieeshe kes eneB
ye{ jns Les~
1. kejebiegefuemheMe& megKeb e jemes<Jepeerpeveod ieesheJeOetpeveme~ megefveefJe&keejesefhe cenevegYeeJees, cegcegefkeeyeceefCee&LeeIe&:~~66~~
(nefjJebMehegjeCe, heJe& 37, he=. 456)
2. GejhegjeCe, heJe&-70, he=.-318, Mueeske-440-441~

234 / elegLe& DeefOekeej

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

cenehegjeCe meej

FOej eerke=<Ce yeueosJe kes meeLe Deheves efhelee JemegosJe Je ceelee osJekeer mes efceues, vecemkeej kej GvnW mebleg
efkeee~ Gmeer mecee eermecegefJepee Deeefo Yeer eerJemegosJe keer esjCee mes JeneB DeeS ngS Les~ meYeer heefjJeej mes
efceuekej emeVe ngS hegve: ceLegje kee jepeYeej eerGemesve jepee kees meeQhekej Deheves keggcyeerpeveeW kes meeLe Meewjerhegj
eues ieS~
YeieJeeve vesefceveeLe-Meewjerhegj ceW cenejepee mecegefJepee jepe mebeeueve kej jns Les~ Fv keer Dee%ee mes
kegyesj ves Meewjerhegj ceW cenejepee mecegefJepee kes cenue ceW cenejeveer efMeJeeosJeer kes Deebieve ceW leerLekej kes ieYe& ceW Deeves
kes n ceen hetJe& mes jlveeW keer Je<ee& kejvee eejbYe kej efoee, Jen jlveJe=ef efove ceW leerve yeej mee{s leerve kejes[
eceeCe Leer~ efokekegceejer osefJeeeB ceelee efMeJeeosJeer keer mesJee kej jner LeeR~
ceelee ves Ske efove jeef$e kes efheues enj ceW meesuen mJehve osKes, eele: heefleosJe kes ceg Ke mes Gvekee heue
megvekej emeVe ngF efke Deehekes ieYe& ceW leerLekej yeeueke Dee ieee nw~ FveW ves Deekej ieYe&keueeCeke ceneslmeJe
ceveeee Je ceelee-efhelee keer hetpee-Yeefe Deeefo kejkes Deheves-Deheves mLeeve eues ieS, en efleefLe keeefle&ke Megkeuee <eer
eefme ngF& nw~
leoveblej ceelee efMeJeeosJeer ves eeJeCe1 Megkeuee <eer kees efpeveyeeueke kees pevce efoee~ FveW kes Deemeve kebheles
ner DemebKe osJeheefjJeej kes meeLe Fv ves Deekej Meeer eje emetefleie=n mes yeeueke kees eehle kej megcesheJe&le hej
ues peekej eYeg leerLekej yeeueke kee pevceeefYe<eske ceneslmeJe mecheVe kej Meewjerhegj Deekej ceelee-efhelee kees leerLekej
yeeueke kees meeQhe efoee hegve: Meewjerhegj ceW Yeer megcesheJe&le kes meMe pevceeefYe<eske ceneslmeJe kejkes efoKeeee~ yeeueke
kee veece Fv ves vesefceveeLe jKee2~ eceMe: leerLekej yeeueke Deheveer yeeueeer[e mes Je=efbiele nes jns Les~ nefjJebMehegjeCe
ceW YeieJeeve kes pevceeefYe<eske kee yengle ner efJemleej mes JeCe&ve nw~
ejeJeleer jevee-efkemeer mecee jepeie=n kes mJeeceer pejemebOe Fve nefjJebMeer jepeeDeeW kees ve kejves kes
Glmegke Les~ etBefke Gvekeer heg$eer peerJeeMee ves Deheves heefle kebme kes cejves kes meceeeej megveeS Les, leYeer mes Jes kegefhele
Les ner, hegve: Deveske keejCeeW mes kegefhele ngS pejemebOe ves efJeMeeue mesvee ueskej Meewjerhegj keer Deesj emLeeve efkeee~
Gme mecee JemegosJe, yeueosJe Deeefo ves efceuekej ceb$eCee keer efke eeefhe leerLekej vesef ceveeLe Je pejemebOe
eefleveejeeCe kees ceejves Jeeues eerke=<Ce veejeeCe nQ, efhej Yeer DeYeer keg mecee keer eleer#ee kejvee nw Dele: es
eogkegue DeLee&led nefjJebMeer jepeeieCe ceLegje Je Meewjerhegj es[kej Deheefjefcele Oeve Je De"ejn kejes[ eeoJeeW keesnefjJebMeer jepee, cenejepeeDeeW kees meeLe ueskej Gece efleefLe Deeefo Gece cegntle& ceW Meewjerhegj mes yeenj efvekeues Deewj
Oeerjs-Oeerjs he[eJeeW mes efJebOeeeue kes efveke hengBes~ ceeie& ceW heers-heers pejemebOe Dee jne nw, megvekej es ueesie eg
keer eleer#ee kejves ueies~ FOej mecee Deewj Yeeie kes efveeesie mes DeOe& Yejle#es$e ceW efveJeeme kejves Jeeueer osefJeeeW ves
Deheveer efJeefeee mes yengle meer efeleeSB je oeR, GvnW Deefive keer pJeeueeDeeW mes Jeehle kej efoee~ leye pejemebOe kee
ceeie& ke ieee, Gmeves Ske Je=e mes hete-en efkemekee efJeMeeue keke peue jne nw, Gme Je=e ves kenens jepeved! jepeie=n kes eleeheer jepee pejemebOe nefjJebMeer, kegJebMeer Deeefo jepeeDeeW kes heers ueiee ngDee nw, Ssmee
peevekej es nefjJebMeer Deeefo jepeeieCe cebef$eCeeW kes meeLe Fme Deefive ceW eefJe nes iees nQ, Fleeefo~
pejemebOe ves Ssmee megvekej Je Fve nefjJebMeer jepeeDeeW kee veeMe ceevekej Jeeheme euee ieee~
FOej es mecegefJepee, JemegosJe Deeefo jepeeieCe heefece meceg kes le hej hengBe ieS Deewj meceg kes efkeveejs
1. GejhegjeCe, he=. 377~ 2. nefjJebMehegjeCe, heJe& 38, he=. 479 mes~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

elegLe& DeefOekeej / 235

peekej meceg keer MeesYee osKeves ueies~ leye eerke=<Ce yeueosJe kes meeLe hebehejcesefeeW keer Yeefe-mlegefle kejkes leerve
GheJeeme kes meeLe Deemeve hej efmLele Les~
Gmeer mecee eerke=<Ce kes hegCe Je eervesefceveeLe leerLekej keer meeefleMee Yeefe mes kegyesj ves JeneB MeerIe ner
eefjkeehegjer veece mes meceg kes ceOe ceW megboj veiejer keer jevee kej oer~ es yeejn eespeve uebyeer, veJe eespeve eew[er,
hejkeess mes ege Je meceg keer heefjKee mes efIejer ngF& Leer~ FmeceW De"ejn Keb[eW mes ege veejeeCe kee cenue Lee~
mJeCe& Je jlveeW kes cenueeW mes MeesYeeeceeve es veiejer mJeie&hegjer kes meceeve efoKe jner Leer~ leYeer kegyesj ves eerke=<Ce kes
efueS cegkeg, nej, keewmlegYe ceefCe, oes heerle Jee, veevee DeeYet<eCe, ieoe, Meefe, veboke veece kee Ke[die, Mee& Oeveg<e,
oes lejkeMe, Jeecee yeeCe, efoJejLe, ebJej, $e Deeefo eoeve efkeS leLee yeueosJe kes efueS oes veerue Jee, ceeuee,
cegkeg, ieoe, nue, cetmeue, Oeveg<e yeeCeeW mes ege lejkeMe, efoJejLe, $e Deeefo efoS SJeb YeieJeeve vesefceveeLe kes
efueS Gvekes eesie Jee, Deuebkeej Deeefo meeceeer eoeve kej Fve meYeer mes Fme eefjkee veiejer ceW eJesMe kes efueS
eeLe&vee keer Deewj mJeeb Deheves mLeeve euee ieee~ leye meYeer jepeeDeeW ves efceuekej leerLekej vesefceveeLe, yeueosJe Je
eerke=<Ce kes meeLe yengle ner JewYeJe mes Gme veiejer ceW eJesMe efkeee~ es meye eLeemLeeve jnkej megKehetJe&ke JeneB efveJeeme kej
jns Les~ kegyesj keer Dee%ee mes e#e osJeeW ves JeneB mee{s leerve efove leke Det Oeve, Oeeveeefo keer Je<ee& keer Leer~
Fme Meewjerhegj veiejer ceW kegyesj ves meJe&eLece Ske npeej efMeKejeW mes megMeesefYele osoerheceeve yengle ye[e Ske
efpevecebefoj yeveeee Lee1~
cenemebeece-efkemeer mecee jepeie=ner kes jepee pejemebOe hegve: efkemeer keejCe mes kegefhele nes eg kes efueS
emLeeve kej osles nQ~ keewjJe Deeefo jepeeieCe Gvekes meeLe nes peeles nQ Deewj heeC[Je Deeefo jepeeieCe eerke=<Ce kes meeLe
nes peeles nQ~ keg#es$e ceW cenemebeece Meg nes peelee nw, ueeKeeW-ueeKeeW ueesie ceejs peeles nQ~
GejhegjeCe ceW kene nw efke ceveg<eeW kee pees Deeiece ceW DekeeuecejCe yeleueeee ieee nw, Gmekeer DeefOeke mes
DeefOeke mebKee eefo ngF& Leer, lees Gmeer eg ceW ngF& Leer2~
Deble ceW eesOe mes Yejs DeOe&eeer pejemebOe ves Dehevee eejlve eerke=<Ce kes Thej euee efoee, Jen Yeer eerke=<Ce
keer leerve eoef#eCee oskej Gvekeer oeefnveer Yegpee hej "nj ieee leye Gmeer ee mes eerke=<Ce ves pejemebOe kee efMej so
[euee~ Gmeer mecee DeekeeMe mes heg<he yejmeves ueies Deewj osJeeW eje Jeee yepeeS peeves ueies~
Gme mecee eerke=<Ce veJeceW veejeeCe-leerveKeC[ kes mJeeceer eefme nes ieS Deewj yeueosJe veJeceW yeueYe nes
ieS~ npeejeW jepeeDeeW, efJeeeOejeW mes mesefJele hegve: es meYeer ejeJeleer ceW jnles ngS leerve KeC[eW keer epee hej Ske$e
meeJe&Yeewce Meemeve kejves ueies~
eerke=<Ce keer Deeeg Ske npeej Je<e& keer Leer, oMe Oeveg<e (10440 neLe) TBee Mejerj Lee, veerue JeCe& Lee~
eejlve, Meefe, ieoe, MebKe, Oeveg<e, oC[ Deewj veboke veece kee Ke[die es meele jlve Les~ efkeceCeer, meleYeecee
Deeefo 8 hejeefveeeB Je meesuen npeej jeefveeeB LeeR~ yeueosJe kes jlveceeuee, ieoe, nue, cetmeue es eej cenejlve Les
SJeb Dee" npeej jeefveeeB LeeR~ oes YeeF& hejmhej DeKeb[ esce OeejCe kej mecemle JemegOee hej Meemeve kej jns Les~
YeieJeeve vesefceveeLe-efkemeer mecee YeieJeeve vesefceveeLe efJeJeen nsleg kejes[eW nefjJebefMeeeW kes meeLe petveeie{
hengBes Les~ JeneB heMegDeeW kes yebOeve kees osKekej efJeje ngS Deewj ueewkeebefleke osJeesW eje mlegle oer#ee ueskej leheejCe
kejves ueies~ eYeg ves efiejveej kes meneeceJeve ceW eeJeCe Megkeuee <eer kes efove yeebme Je=#e kes veeres oer#ee ueer Leer~
1. GejhegjeCe, heJe& 71, Mueeske 24~ 2. GejhegjeCe, he=. 382, Mueeske 109~

236 / elegLe& DeefOekeej

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

cenehegjeCe meej

FvneWves JeneR Deeefeve Megkeuee eefleheoe kes efove kesJeue%eeve eehle efkeee nw~
YeieJeeve kes meceJemejCe ceW mecee-mecee hej eerke=<Ce, yeueosJe Deeefo pee-peekej eYeg kes OeceexheosMe kees
eJeCe kejles jnles Les~ efkemeer mecee meceJemejCe ceW YeieJeeve kees vecemkeej kej neLe pees[kej eMve efkeeeYeieJeved! Deepe cesjs cenue ceW oes cegefveeeW kee egieue leerve yeej Deeee Deewj efhej-efhej mes GvneWves leerve yeej Deenej
efueee, eYees! peye cegefveeeW keer Deenej yesuee Ske nw, Ske yeej ner Jes Yeespeve uesles nQ, lees leerve yeej kewmes Deees ?
DeLeJee Jes leerve cegefveeeW kee egieue Deleble he keer meMelee mes cegPes Yece nes jne nes~ eYees! Deeee& Fme yeele kee
nw efke Gve meYeer ceW cesje heg$eeW kes meceeve mvesn Gce[ jne Lee~
osJekeer jeveer kes Fme eMve kes yeeo eYeg keer efoJeOJeefve efKejer Deewj ieCeOejosJe eerJejoe ves kenecenejeveer! Jes neW ner cegefve legcnejs ner heg$e nQ~ eerke=<Ce kes henues leerve yeej egieefueee heg$e pevces Les, kebme kes
Yee mes osJe ves FvnW Yeefuehegj kes megef< mes" keer mes"eveer Deuekee eneB hengBeeee Lee~ Jes neW ner YeeF& cesjs
meceJemejCe ceW oeref#ele neskej cegefve ngS nQ~ Jes Fmeer pevce mes cees#e kees eehle kejWies~ ener keejCe nw efke legcneje
GveceW heg$elJe esce Gce[ jne Lee~ Deveblej osJekeer jeveer ves JeneR meceJemejCe ceW efJejepeceeve Gve heg$ehe cegefveeeW kees
vecemkeej efkeee leLee eerke=<Ce Deeefo ves Yeer GvnW vecemkeej kej Gvekeer mlegefle keer~
YeieJeeve kes meceJemejCe ceW eerke=<Ce kes heg$e eegcve Deeefo ves Je Deveske jeefveeeW ves Je Deveske jepee,
cenejepeeDeeW ves oer#ee ueer nw~ YeieJeeve vesefceveeLe kes ieYe& Je pevcekeueeCeke Meewjerhegj ceW ngS nQ leLee oer#ee,
kesJeue%eeve Je cees#e es leerve keueeCeke efiejveej ceW ngS nQ~
eer yeueYe-yeueosJe Yeer Deeies leheejCe kejkes ceneMege mJeie& ceW osJe ngS nQ~ es Yeer Deeies YeefJe<e ceW
leerLekej neWies1 leLee eerke=<Ce Yeer Deeies Fmeer Yejle#es$e ceW meesuenJeW leerLekej eer efvece&ueveeLe veece kes nesJeWies~2 Fve
YeeJeer leerLekejeW kees Yeer cesje vecemkeej nesJes~
veeYeseeefo-efpeveeefOeheeefeYegJeveKeeleeelegefJeMeefle:
eercevlees YejlesejeYe=leees es eefeCees eoMe~
es efJe<Ceg-eefleefJe<Ceg-ueeueOeje: mehleeseje efJebMeefleewkeeues eefLeleeefe<eefheg<ee: kegJe&vleg les (ces)ceueced~~
eneB leke veJe yeueYe, veJe veejeeCe, veJe
eefleveejeeCe kee JeCe&ve kejves Jeeuee
eewLee DeefOekeej hetCe& ngDee~

N: M

1. GejhegjeCe, he=. 426, Mueeske 279~ 2. GejhegjeCe, he=. 426, Mueeske 281~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eMeefmle

elegLe& DeefOekeej / 237

eMeefmle
-ieefCeveer %eeveceleer
-MebYeg boeer MeebefleveeLe eer kegbLegveeLe, DejveeLe efpevesej kees eCecetB~
ceneJeerj eYet kees eCeceve kej, efpeveJej JeeCeer kees efvele vecetB~~
eer ieewlece mJeeceer ieCeOej ieg kees, Yeefe YeeJe mes ceQ JebotB~
meye hetJee&eeeeX kees eCecetB, hee"ke meeOet kees Yeer JebotB~~1~~
eer cetuemebIe ceW kegbokegbo, Deecveee peiele ceW ceeve jns~
mejmJeleer ie ieCe yeueelkeej, mebhetCe& efJee ceW Keele jns~~
Fme hejcheje ceW meoer yeermeJeeR-ceW ieg eLeceeeee& ngS~
eeefj$eeeJeleea eefleheefle, eer Meebeflemeeiejeeee& ngS~~2~~
Fvekes pees eLece efMe<e ner eLeceefn, heeOeerMe ceeve iegJej~
eer Jeerjmeeiejeeee& ieg, Gvekees efvele JebotB Debpeefuekej~~
ieefCeveer yeeeer megbojer Deeefe&kee-ceele ebovee leke eCecetB~
meye mebeeflekeeDeeW kees JebotB, cetueesej iegCe kees efvele vecetB~~3~~
Jeerjeyo heeerme Meleke De[efleme, eeJeCe ke=<Cee eefleheoe Oeve~
en cenehegjeCemeej jevee, cesjs eje ngF& ebLe ceeve~~
meJeexece ebLe cenehegjeCe, yengleske ebLe Yeer he{ kejkes~
$ee<eefMeueekee heg<eeefjle jevee ngF& meej enCe kejkes~~4~~
en ebLe egieeW egie leke YeJeeW kees, mecei%eeve eoeve kejs~
efpeveJeeCeer mejmJeleer ceelee, nce meye hej Deheveer ke=hee kejW~~
kewJeue%eeveceefle nesves leke, leerLekej ejCe oe ceW neW~
cesje ceve Yeer leerLekej eYeg kes, ejCeeW ceW ner levcee nes~~5~~
~~ Fefle Meb Yeteeled ~~

N: M

238

eewyeerme leerLekejeW keer keueeCeke efleefLeeeB

cenehegjeCe meej

eewyeerme leerLekejeW keer keueeCeke efleefLeeeB

(vees-es hebekeueeCeke keer efleefLeeeB eer iegCeYe Deeeee& efJejefele
GejhegjeCe kes DeeOeej mes oer pee jner nQ)
cenervee-he#e-efleefLe YeieJeeve kes veece keueeCeke

Dee<ee{
Dee<ee{
Dee<ee{
Dee<ee{
Dee<ee{
Dee<ee{
Dee<ee{

ke=.
ke=.
ke=.
ke=.
Meg.
Meg.

2
6
8
10
6
7

DeeefoveeLe
JeemeghetpeveeLe
efJeceueveeLe
veefceveeLe
ceneJeerj
vesefceveeLe

ieYe&
ieYe&
efveJee&Ce
pevce, lehe
ieYe&
efveJee&Ce

ke=.
ke=.
Meg.
Meg.
Meg.
Meg.

2
10
2
6
7
15

cegefvemegele
kegbLegveeLe
megceefleveeLe
vesefceveeLe
heee& veeLe
eseebmeveeLe

ieYe&
ieYe&
ieYe&
pevce, lehe
efveJee&Ce
efveJee&Ce

eeJeCe
eeJeCe
eeJeCe
eeJeCe
eeJeCe
eeJeCe
eeJeCe

Yeeheo
Yeeheo
Yeeheo
Yeeheo
Yeeheo

ke=.
Meg.
Meg.
Meg.

7
6
8
14

Meebefl eveeLe
megheee&veeLe
heg<heobleveeLe
JeemeghetpeveeLe

ieYe&
ieYe&
efveJee&Ce
efveJee&Ce

veefceveeLe
vesefceveeLe
MeerleueveeLe

ieYe&
kesJeue%eeve
efveJee&Ce

DevevleveeLe
mebYeJeveeLe
heeeYeg

ieYe&
kesJeue%eeve
pevce, lehe

Deeefeve
Deeefeve ke=. 2
Deeefeve Meg. 1
Deeefeve Meg. 8

keeefle&ke
keeefle&ke ke=. 1
keeefle&ke ke=. 4
keeefle&ke ke=. 13

cenervee-he#e-efleefLe
keeefle&ke ke=. Decee.
keeefle&ke Meg. 2
keeefle&ke Meg. 6
keeefle&ke Meg. 12
keeefle&ke Meg. 15

YeieJeeve kes veece

ceneJeerj
heg<heobleveeLe
vesefceveeLe
DejnveeLe
mebYeJeveeLe

keueeCeke
efveJee&Ce
kesJeue%eeve
ieYe&
kesJeue%eeve
pevce

ceneJeerj
heg<heoble
DejnveeLe
ceefuueveeLe
veefceveeLe
DejnveeLe
mebYeJeveeLe

lehe
pevce, lehe
lehe
pevce, lehe
kesJeue%eeve
pevce
lehe

ceieefmej
ceieefmej
ceieefmej
ceieefmej
ceieefmej
ceieefmej
ceieefmej
ceieefmej

ke=.
Meg.
Meg.
Meg.
Meg.
Meg.
Meg.

10
1
10
11
11
14
15

heew<e
heew<e
heew<e
heew<e
heew<e
heew<e
heew<e
heew<e

ke=.
ke=.
ke=.
Meg.
Meg.
Meg.
Meg.

2
11
14
10
11
14
15

ceefuueveeLe
eveYe-heee&veeLe
MeerleueveeLe
Meebefl eveeLe
DeefpeleveeLe
DeefYeveboveveeLe
Oece& veeLe

kesJeue%eeve
pevce, lehe
kesJeue%eeve
kesJeue%eeve
kesJeue%eeve
kesJeue%eeve
kesJeue%eeve

ke=.
ke=.
ke=.
ke=.
Meg.

6
12
14
Decee.
2

heeeYe
MeerleueveeLe
DeeefoveeLe
eseebmeveeLe
Jeemeghetpe

ieYe&
pevce, lehe
efveJee&Ce
kesJeue%eeve
kesJeue%eeve

ceeIe
ceeIe
ceeIe
ceeIe
ceeIe
ceeIe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

cenervee-he#e-efleefLe
ceeIe Meg. 4
ceeIe Meg. 6
ceeIe Meg. 9
ceeIe Meg. 10
ceeIe Meg. 12
ceeIe Meg. 13

eewyeerme leerLekejeW keer keueeCeke efleefLeeeB

YeieJeeve kes veece

efJeceueveeLe
efJeceueveeLe
DeefpeleveeLe
DeefpeleveeLe
DeefYevevoveveeLe
Oece& veeLe

keueeCeke
pevce,lehe
kesJeue%eeve
lehe
pevce
pevce, lehe
pevce

heeuiegve
heeuiegve
heeuiegve
heeuiegve
heeuiegve
heeuiegve
heeuiegve
heeuiegve
heeuiegve
heeuiegve
heeuiegve
heeuiegve
heeuiegve
heeuiegve

ke=.
ke=.
ke=.
ke=.
ke=.
ke=.
ke=.
ke=.
ke=.
ke=.
Meg.
Meg.
Meg.

2
4
6
7
7
9
11
11
12
14
5
7
8

DejnveeLe
heeeYeg
megheee&veeLe
megheee&veeLe
eveYeg
heg<heoble
eseebmeveeLe
DeeefoveeLe
cegefvemegeleveeLe
JeemeghetpeveeLe
ceefuueveeLe
eveYeg
mebYeJeveeLe

ieYe&
efveJee&Ce
kesJeue%eeve
efveJee&Ce
kesJeue%eeve
ieYe&
pevce, lehe
kesJeue%eeve
efveJee&Ce
pevce, lehe
efveJee&Ce
efveJee&Ce
ieYe&

ew$e ke=. 5
ew$e ke=. 8
ew$e ke=. 9
ew$e ke=. 14
ew$e ke=. Decee.

eveYeg
MeerleueveeLe
DeeefoveeLe
heee& veeLe
DevevleveeLe

ew$e ke=. Decee.

ew$e Meg. 1

DejnveeLe
ceefuueveeLe

ieYe&
ieYe&
pevce, lehe
kesJeue%eeve
kesJeue%eeve,
efveJee&Ce
efveJee&Ce
ieYe&

ew$e

239

cenervee-he#e-efleefLe
ew$e Meg. 3
ew$e Meg. 5
ew$e Meg. 6
ew$e Meg. 11

YeieJeeve kes veece

kegbLegveeLe
DeefpeleveeLe
mebYeJeveeLe
megceefleveeLe

ew$e Meg. 13
ew$e Meg. 15

ceneJeerj
heeeYeg

keueeCeke
kesJeue%eeve
efveJee&Ce
efveJee&Ce
pevce,
kesJeue%eeve,
efveJee&Ce
pevce
kesJeue%eeve

JewMeeKe
JewMeeKe
JewMeeKe
JewMeeKe
JewMeeKe
JewMeeKe
JewMeeKe

ke=.
ke=.
ke=.
ke=.
ke=.
Meg.

2
9
10
12
14
1

heee& veeLe
cegefvemegeleveeLe
cegefvemegeleveeLe
cegefvemegeleveeLe
veefceveeLe
kegbLegveeLe

JewMeeKe
JewMeeKe
JewMeeKe
JewMeeKe

Meg.
Meg.
Meg.
Meg.

6
9
10
13

DeefYeveboveveeLe
megceefleveeLe
ceneJeerj
Oece& veeLe

ke=.
ke=.
ke=.
ke=.

6
10
12
14

eseebmeveeLe
efJeceueveeLe
DevevleveeLe
Meebefl eveeLe

ieYe&
kesJeue%eeve
lehe
pevce
efveJee&Ce
pevce, lehe,
efveJee&Ce
ieYe&, efveJee&Ce
lehe
kesJeue%eeve
ieYe&

pes
pes
pes
pes
pes

pes ke=. Decee.

pes Meg. 4
pes Meg. 12

DeefpeleveeLe
Oece& veeLe
megheee&veeLe

ieYe&
ieYe&
pevce, lehe
pevce, lehe,
efveJee&Ce
ieYe&
efveJee&Ce
pevce, lehe

240

eewyeerme efpeve mlees$e

cenehegjeCe meej

eewyeerme leerLekej mlegefle

-ieefCeveer %eeveceleer
eer eewyeermeeW leerLekej ner, YeJeeW kes efMeJe heLe veslee nQ~
Jes kece& Deeue kes Yesee nQ, ef$eYegJeve kes %eelee e nQ~~
ceQ Gvekees hegve: hegve: eCecetB, efvele eefle OeeTB Deew iegCe ieeTB~
eeJeled veefnb efmeef efceues leeJeled, efpeve ejCeeW ceW ner jce peeTB~~1~~
eveYeg heg<heoble MeefMe mece, efJe heee& megheee& nefjle leveg nQ~
eer Jeemeghetpe Deew heeeYet, leveg ueeue keceue mece megvoj nQ~~
vesceer cegefvemegele veerueceCeer, efpeve meesuen keebeve leveg megvoj~
es JeCe& meefnle Yeer JeCe& jefnle, efevcetefle& Decetefle&ke hejcesej~~2~~
eer Jeemeghetpe ceuueer vesceer, eer heee&veeLe ceneJeerj kens~
es heeBeeW yeeue yeeeejer, cesjs ceve ceW efvele Jeeme kejW~~
eer Je=<eYeosJe, efpeve Jeemeghetpe, vesceer eYeg heekeemeve mes~
yeekeer meye efpeveJej keeeeslmeie&, Deemeve mes ts keceeX mes~~3~~
eer Je=<eYeosJe Deeheo mes, eer Jeemeghetpe echeehegefj mes~
eer vesefce Tpe&evle efieefj mes, ceneJeerj eYet heeJeehegefj mes~~
meccesoefMeKej mes yeerme eYet, leerLekej cegefe heOeejs nQ~
Fve Oeece kees efvele eefle JebotB ceQ, es heeJeve kejves Jeeues nQ~~4~~
eer Meebefle kegbLeg Dej leerLekej, kegJebMe efleueke ef$eYegJeve ceefCe nQ~
cegefvemegele vesceer eogJebMeer, eer heee& Gekegue kes ceefCe nQ~~
eer JeerjeYet veeLeJebMeer, Deew Mes<e efpevesej YegefJe Yeemkej~
F#JeekegJebMe et[eceefCe nQ, ncekees nesJeW DeefJeeue megKekej~~5~~
efpeveJej kes hebekeueeCeke mes, pevce mLeue Deew cegefe mLeue mes~
Deew ceele efhelee kes veece, megkeerle&ve mes JebMeeW mes efevneW mes~~
efpeve Deeeg JeCe& leveg TBeeF&, kes JeCe&ve mes eewefyeme efpevekes~
DeieefCele iegCeieCe kes keerle&ve mes, ceQves mlegefle keer yeng efe mes~~6~~
eewLes egie ceW peye leerve Je<e&, hebn efove Deew De"ceeme yees~
leye Jeerj eYet keeefle&ke ceeJeme kees, kece&veeMe efMeJeOeece yemes~~
eer JeerjeYet kee Oece&ee, meJe&$e Oece& keer pee kejlee~
meJe&$e YeceCe kejkes peie ceW, nj peve-peve kes meye DeIe njlee~~7~~
Fme efJeefOe eewyeermeeW efpeveJej kees, ceQves Skeeecevee neskes~
Deefle Yeeer mes mlegefle keer nw, en heues DevebleiegCee neskes~~
pees Yeer eewyeerme leerLekej keer, mlegefle kees efvele eefle he{les nQ~
Jes efveefele ner mep%eeveceleer, F&efhmele ue#ceer kees Jejles nQ~~8~~