Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

393
ISBN 978-93-82071-78-5

leerveueeske efpevecebefoj
(leerveueeske kes Deke=ef$ece-ke=ef$ece efpevecebefoj)
-mebkeueveke$eeayeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece efMe<e
eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer megefMe<ee, pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer,
eeefj$eeefvkee, leerLeexeefjkee, je^ieewjJe, egieeJeefle&kee, efmeevleeesejer,
250 mes DeefOeke ebLeeW keer uesefKekee, oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le
JeeiosJeer, hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer

MejohetefCe&cee-18 Deketyej 2013, hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes 62JeW leeieefoJeme
SJeb 80JeW pevceefoJeme-Dece=le ceneslmeJe kes DeJemej hej ekeeefMele

-ekeeMekeefoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

heesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org, www.encyclopediaofjainism.com
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com Facebook : jaintirthjambudweep

eLece mebmkejCe
500 eefleeeB

Jeerj efve. meb. 2539

Deeefeve Megkeuee hetefCe&cee, 18 Deketyej 2013

cetue
140/-.

(2)

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee
Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~
-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

-: ceeie&oMe&ve :-

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

(heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)

-: efveoxMeke SJeb mecheeoke :-

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer

-: eyebOe mecheeoke :-

peerJeve ekeeMe pewve

meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve

kecheesefpebie - %eeveceleer vesJeke&

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

(3)

efJe<eeevegeceefCekee
e.meb. efJe<ee

he= mebKee

emleeJevee Deeefo keer efJe<ee-meteer

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

mecheeokeere
Deee JeeJe
eespeve SJeb keesMe yeveeves keer efJeefOe
emleeJevee
leerveueeske efpevecebefoj Ske DeodYegle ke=efle
oes Meyo
cesjs Godieej
Hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kee heefjee
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kes meneesefieeeW keer meteer
mJeeOeee eejbYe SJeb meceeheve keer efJeefOe
Meee mJeeOeee kee eejbefYeke cebieueeejCe

16
18
23
24
27
29
30
32
40
46
47
48

ebLe efJe<ee meteer

leerveueeske efpevecebefoj
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

cebieueeejCe-ewleYeefe (heeevegJeeo SJeb DeLe& meefnle)

eefleeceCe Yeefe (efveef<eefkee oC[ke) (heeevegJeeo meefnle)
eefleeceCe Yeefe (efve<eerefOekee oC[ke) mebmke=le erkee SJeb efnvoer erkee meefnle
vevoerMJej Yeefe (heeevegJeeo meefnle)
$ewueeskee ewleJevovee (heeevegJeeo meefnle)
cebieueeejCe
leerve ueeske jevee

1
11
14
22
31
40
40

(1) DeOeesueeske kes efpevecebefoj

YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj
efleueeseheCCeefe mes8. YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj
9. Jesoer hejkeess ceW YeJeveeW kes eejeW lejhe ewleJe=#e nQ
10. YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW ceW efpevecebefoj
11. YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj keer mebKee

47
48
50
51

(4)

e.meb.

efJe<ee

he= mebKee

12. FveW kes eneb DeesueieMeeuee kes Deeies ewleJe=#e

ef$eueeskemeej mes3. YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj
pecyeterheheCCeefe mes14. YeJeveJeemeer Je Jeblej osJeeW kes DeeJeeme
efmeevlemeej oerheke mes15. YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW ceW efpevecebefoj
ueeske efJeYeeie mes16. YeJeveJeemeer Je JeblejosJeeW kes DeeJeeme
leJeeLe&Jeeefle&ke mes17. YeJeveJeemeer Je Jeblej osJeeW kes efveJeememLeeve
leJeeLe&Je=efe mes18. YeJeveJeemeer SJeb JeblejosJeeW kes mLeeve keneB nQ

52
53
54
55
58
60
63

Jeblej osJeeW kes efpevecebefoj

efleueeseheCCeefe mes19. Jeblej osJeeW kes efpevecebefoj
20. Jelebj osJeeW kes ewleJe=#e
ef$eueeskemeej mes21. Jeblej osJeeW kes efpevecebefoj
efmeevlemeej oerheke mes22. Jeblej osJeeW kes efpevecebefoj
23. erheeW ceW Jeblej osJeeW kes veiej
24. Jeblej osJeeW kes ewleJe=#e
25. osJeeW kes veiej kes yeenj Jeve-Geeve ceW ewleJe=#e ceW efpeveeefleceeSB
ueeskeefJeYeeie mes26. Jeblej osJeeW kes ewleJe=#e

65
67
68
72
77
78
79
79

(2) ceOeueeske kes efpevecebefoj

ef$eueeskemeej mes27. ceOeueeske kes efpevecebefoj
28. vejueeske kes Deke=ef$ece efpeve ewleeueeeW keer mebKee

83
84

(5)

e.meb.

29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.

efJe<ee

he= mebKee

heeBeeW ces heJe&le keneB-keneB nQ ?

pecyeterhe kes meele #es$eeW kes veece
n kegueeeueeW kee JeCe&ve
kegueeeueeW kes JeCe&
megces heJe&le kee JeCe&ve
efJepeeces Deeefo eej ces kee JeCe&ve
OeelekeerKeC[ erhe Deewj heg<kejeOe&erhe ceW oes-oes F<Jeekeej heJe&le kes efpevecebefoj
Oeelekeer Je heg<kejeOe&erhe ceW efnceJeeve Deeefo heJe&leeW keer mebKee
OeelekeerKeC[ erhe-heg<kejeOe&erhe kes efnceJeeve heJe&le Deeefo kes Deekeej kee JeCe&ve
ceeveg<eesej heJe&le kes efpevecebefoj SJeb keteW keer mebKee
ceeveg<eesej heJe&le kes keteW keer mebKee
vevoerMJej erhe kes efpevecebefoj
kegC[ueJej heJe&le kes keteW keer mebKee
ekeJej heJe&le kes keteW keer mebKee

84
85
85
86
86
87
89
89
90
91
92
93
97
98

ceOeueeske kes efpevecebefoj

efleueeseheCCeefe mes43. pecyeterhe ceW 311 heJe&le nQ
44. heeC[gkeJeve kes efpevecebefoj
45. Yejle#es$e kes efJepeeeOe& heJe&le hej efpevecebefoj Je ket
46. SsjeJele #es$e kes efJepeeeOe& heJe&le hej efpevecebefoj Je ket
47. efnceJeeve heJe&le kes efpevecebefoj Je osJeYeJeve
48. veeefYeefieefj hej efpevecebefoj
49. ceneefnceJeeve heJe&le
50. efve<eOe heJe&le kee JeCe&ve
51. nefj#es$e ceW veeefYeefieefj
52. meesuen Je#eej heJe&le kes efpevecebefoj Je osJeYeJeve
53. veerueefieefj heJe&le kes efpevecebefoj Je ket
54. jceke #es$e ceW veeefYeefieefj
55. keceer heJe&le hej efpevecebefoj Je ket
56. nwjCeJele #es$e ceW veeefYeefieefj

102
102
109
113
114
117
118
119
119
120
120
121
121
122

(6)

e.meb.

57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.

efJe<ee

he= mebKee

efMeKejer heJe&le hej efpevecebefoj Je ket

OeelekeerKeC[ erhe ceW F<Jeekeej heJe&le
OeelekeerKeC[ erhe ceW efnceJeeve Deeefo Je efJepeeeOe& heJe&le
OeelekeerKeC[ erhe Je heg<kejeOe& kes ces kegueeeue Deeefo keer mebKee
heg<kejeOe& erhe ceW ceeveg<eesej heJe&le
heg<kejeOe& erhe ceW F<Jeekeej heJe&leeefo kee JeCe&ve
veJe erhe mecegeW kes j#eke osJeeW kes veece
vevoerMJej erhe kes efpevecebefoj
kegC[ueJej erhe kes efpevecebefoj
ekeJej erhe kes efpevecebefoj
ekeJej heJe&le keer osefJeeeB leerLekej kes pevcekeueeCeke ceW Deeleer nQ
ekeJej heJe&le kes efpevecebefoj

122
123
124
125
126
127
128
129
134
136
137
138

pecyeterhe ceW megces heJe&le keneB nQ ?

ef$eueeske Yeemkej mes69. efJeosn #es$e kee JeCe&ve
70. megces heJe&le kee JeCe&ve
71. megces heJe&le kes JeCe& kee keLeve
72. megces heJe&le keer neefve-Je=ef kee ece
73. etefuekee kee JeCe&ve
74. ces heJe&le kes efMeKej kee efJemleej
75. megces keer keveer kes mLeeve kee eceeCe
76. heeC[gkeJeve kee JeCe&ve

140
140
141
141
141
142
142
142

pecyeterhe kee mebef#ehle DeJeueeskeve

pecyeterhe hegmleke mes77. pecyeterhe kee meeceeve JeCe&ve
78. efJeosn#es$e kes yeereeWyeere ceW megces heJe&le
79. leerve meew ieejn heJe&le keneB nQ
80. pecyeterhe ceW 568 ket nQ
81. pecyeterhe keer mechetCe& veefoeeb efkeleveer nQ Deewj keneB-keneB nQ ?
82. eeQleerme kece&Yetefce

142
143
143
143
144
145

(7)

e.meb.

efJe<ee

he= mebKee

83. n YeesieYetefce
84. pecyetJe=#e-Meeuceefue Je=#e
85. eeQleerme Deee&KeC[
86. heebe meew meej cuesKeC[
87. Jesoer Deewj JeveKeC[
88. pecyeterhe kes 78 efpeveewleeuee
89. Fme pecyeterhe ceW nce keneB nQ ?
ueeske efJeYeeie mes90. ceeveg<eesej heJe&le
91. erhe-mecegeW kes DeefOeheefle osJeeW kes veece
92. vevoerMJej erhe
93. kegC[ueJej erhe kes efpevecebefoj
94. ekeJej erhe kes efpevecebefoj
leJeeLe&Jeeefle&ke mes95. vevoerMJej erhe kes 52 efpevecebefoj
96. kegC[ueJej erhe ceW 4 efpevecebefoj
97. ekeJej erhe ceW 4 efpevecebefoj

145
145
145
145
145
146
146
147
147
148
149
150
152
155
156

keteefo kes efpevecebefoj

efleueeseheCCeefe mes98. megces kes meewcevemeJeve ceW 9 ket nQ
99. megces kes veboveJeve ceW yeueYe Deeefo 9 ket nQ
100. efnceJeeve kes heemejesJej ceW lesjn ket
101. ceneefnceJeeve kes cenehee mejesJej ceW lesjn ket
102. efve<eOe heJe&le kes veew ket
103. efve<eOe heJe&le kes efleefie_ mejesJej ceW lesjn ket

159
160
161
161
162
163

iepeoble heJe&le hej ket

104.
105.
106.
107.

meewceveme iepeoble heJe&le hej 7 ket nQ

efJeegleYe iepeoble heJe&le hej 9 ket
iebOeceeove iepeoble heJe&le hej 7 ket
ceeueJeeve iepeoble hej veew ket nQ

163
164
165
165

(8)

e.meb.

efJe<ee

he= mebKee

108. meerleesoe veoer kegC[

109. kee efJeosn #es$e ceW efJepeeeOe& heJe&le kes 9 ket

165
166

keteefo kes efpevecebefoj

ef$eueeskemeej
110.
111.
112.
113.
114.

mesmegces kes vevoveJeve ceW yeueYe Deeefo 9 ket nQ

efnceJeeve Deeefo n heJe&le SJeb efJepeeeOe& heJe&le kes keteW kee JeCe&ve
Yejle-SsjeJele kes efJepeeeOe& kes keteW kes veece
eej iepeoble kes keteW kes veece
meesuen Je#eej kes keteW kes veece

168
169
172
174
175

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej SJeb

iebieeefo kes efiejves kes mLeeve hej efpeveeefleceeSB
efleueeseheCCeefe mes115. iebieeket hej efpeveeeflecee (iebiee veoer DeefYe<eske kejleer nw)
178
116. meerlee veoer kes ueJeCe meceg kes eJesMe keer lejhe osJeejCeJeve ceW efpevecebefoj
179
117. YetleejCe Jeve ceW efpevecebefoj nQ
179
118. heg<keefjCeer ceW meewOecexv kee JewYeJe (heg<keefjCeer ceW meewOecexv Je Gmekes heefjJeej osJeeW kes Deemeve) 180
119. ceevemlebYeeW ceW veeres Je Thej eefleceeSb nQ
181
120. pecyeterhe kes hejkeess kee SJeb efpevecebefoj kee JeCe&ve
182
121. efJepeeej kee SJeb GveceW efpeveeefleceeDeeW kee JeCe&ve
185
122. hetJe& kes efJepeeej kee JeCe&ve
186
123. DeekeeMe ceW DeOej-efJepeeosJe kee veiej-GmeceW efpevecebefoj
186
124. JeeefhekeeDeeW ceW efpevecebefoj
187
125. pecyeterhe keer mecemle veefoeeW kes efveie&ceve Je eJesMe mLeeve kes leesjCeejeW hej efpeveeefleceeSB
188
126. veoer kes le hej efpeveeefleceeSB
190
127. veefoeeW kes leesjCeejeW hej efpeveeefleceeSB
190
128. heketue kegb[ hej cenue keer le hej efpeveeefleceeSb nQ
191
129. megJeCe&ketue kegb[ hej cenue keer le hej efpeveeeflecee
191
130. eceke Mewue hej osJeYeJeve SJeb heeb[gkeJeve ceW efpevecebefoj
191
131. meerlee veoer kes mejesJej ceW efpevecebefoj
192

(9)

e.meb.

efJe<ee

he= mebKee

132. efoiiepe heJe&le hej efpevecebefoj

ef$eueeskemeej mes133. iebiee Deeefo veefoeeW kes efiejves kes mLeeve hej cenue keer le hej efpeveeefleceeSB
134. peneB veefoeeB efiejleer nQ JeneB YeieJeeve keer efpeveeefleceeSB nQ
135. leesjCeejeW hej efpeveeefleceeSB nQ
136. meYeer heJe&le, veoer Deeefo kes oesveeW heee&YeeieeW ceW JesefokeeSB nQ
137. vevoveJeve kes Jeeheer ceW meewOecexv eemeeo
138. pecyeterhe ceW kegue veefoeeB
139. efJeosn #es$e keer mechetCe& veefoeeB
pecyeterheheCCeefe mes140. iebiee ket hej YeieJeeve keer eefleceeSB (iebiee veoer eje DeefYe<eske)
141. keebeve heJe&le hej efpevecebefoj
DeeefohegjeCe mes142. ceevemlebYeeW kes cetueYeeie ceW efpeveeefleceeSB
leJeeLe&Jeeefle&ke mes143. megces kes vevoveJeve ceW JeeefhekeeSB SJeb efpevecebefoj
leJeeLe&Je=efe mes144. pecyeterhe kes hejkeess kes eejeW ejeW kes DeeYeeie ceW efpeveeefleceeSB nQ

193
194
196
197
198
199
200
201
203
205
206
207
208

Deke=ef$ece Je=#eeW hej efpevecebefoj

145. cebieueeejCe
ef$eueeskemeej mes146. pecyeterhe ceW pecyetJe=#e hej efpevecebefoj
147. pecyeterhe ceW Meeuceueer Je=#e hej efpevecebefoj
148. pecyeterhe ceW pecyetJe=#e SJeb Meeuceueer Je=#e keer heefjJeej Je=#eeW meefnle mebKee
efleueeseheCCeefe mes149. OeelekeerKeC[ erhe ceW OeelekeerJe=#e SJeb Meeuceueer Je=#eeW hej efpevecebefoj
ueeske efJeYeeie mes150. De{eF& erhe ceW pecyetJe=#e Deeefo ome ceneJe=#e nQ
151. OeelekeerKeC[ erhe ceW Je=#eeW keer mebKee

210
211
212
212
213
213
213

(10)

e.meb.

efJe<ee

he= mebKee

pecyeterheheCCeefe mes152. heg<kejeOe& erhe ceW heg<kejJe=#e SJeb Meeuceueer Je=#eeW hej efpevecebefoj
leJeeLe&Jeeefle&ke mes153. heg<kejeOe&erhe ceW heg<kejJe=#e
154. heg<kejeOe& erhe ceW heg<kejJe=#e SJeb Meeuceueer Je=#e kes heefjJeej Je=#eeW meefnle mebKee
155. {eF& erhe kes kegue Je=#eeW keer mebKee

214
214
214
214

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

156. cebieueeejCe
157. OeelekeerKeC[ erhe ceW keceueeW keer mebKee
efleueeseheCCeefe mes158. keceueeW ceW efpevecebefoj
159. jesefnleemee veoer kee JeCe&ve
160. cenehee mejesJej ceW keceueeW hej efpevecebefoj
161. efleefie_ mejesJej kes keceueeW ceW efpevecebefoj
162. hegC[jerke mejesJej ceW keceueeW ceW efpevecebefoj
163. veerueefieefj kes kesmejer mejesJej ceW keceueeW ceW efpevecebefoj
164. cenehegC[jerke mejesJej kes keceueeW ceW efpevecebefoj
ef$eueeskemeej mes165. meerlee-meerleesoe kes mejesJejeW ceW efpevecebefoj
166. efnceJeve Deeefo kegueeeueeW hej efmLele mejesJejeW kes veece
167. keceueeW kee JeCe&ve
168. kegueeeueeW kee Goe SJeb mejesJejeW kes Jeeme Deeefo kee eceeCe
169. keceue, keceueveeue SJeb keceue keefCe&kee kee GlmesOeeefo
170. keceueeW hej efveJeeme kejves Jeeueer osefJeeeB SJeb heefjJeej keceue keer mebKee
pecyeterheheCCeefe mes171. hee mejesJej ceW eleske keceue ceW efpevecebefoj nQ
172. meerlee-meerleesoe veoer kes mejesJejeW ceW keceueeW hej efpevecebefoj
173. meerleesoe veoer kes mejesJej ceW efpevecebefoj
ueeske efJeYeeie mes174. meerlee-meerleesoe veoer kes 20 mejesJejeW ceW veeiekegceejer osefJeeeW kes keceueeW ceW efpevecebefoj

215
215
216
219
219
220
221
222
222
223
224
225
225
226
227
227
228
230
231

(11)

e.meb.

efJe<ee

he= mebKee

efleueeseheCCeefe mes175. OeelekeerKeC[erhe ceW Oeelekeer Je=#e kes heefjJeej Je=#e SJeb keceueeW keer mebKee
ueeske efJeYeeie mes176. OeelekeerKeC[ erhe Je heg<kejeOe&erhe ceW heJe&le, veoer, mejesJej, kegC[ Deeefo
177. pecyeterhe mebyebOeer kegue keceueeW keer mebKee
178. OeelekeerKeC[ erhe mebyebOeer kegue keceueeW keer mebKee
179. heg<kejeOe& erhe mebyebOeer kegue keceueeW keer mebKee
180. {eF&erhe kes kegue keceueeW keer mebKee
181. leerLekej ceelee keer mesJee kejves Jeeueer eer Deeefo osefJeeeB keneB mes Deeleer nQ ?

233
233
234
234
235
236
236

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

ef$eueeske Yeemkej mes182. meceg kes ceOe ceW heeleeue
183. eej Glke= heeleeue
184. eej ceOece heeleeue
185. Ske npeej peIeve heeleeue
efleueeseheCCeefe mes186. ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj
ef$eueeskemeej mes187. ueJeCe meceg ceW DeOej veiej
188. ueJeCe meceg ceW DeYevlej erhe
189. ieewlece erhe
190. ceeieOe, Jejleveg, eYeemeerhe
pecyeterheheCCeefe mes191. ueJeCe meceg ceW heJe&leeW hej efpevecebefoj
192. ueJeCe meceg ceW ieewlece erhe ceW efpevecebefoj
heehegjeCe mes193. ueJeCe meceg kes Deboj uebkee-veiejer ceW efpevecebefoj
194. ueJeCe meceg ceW Jeevej erhe nQ
195. uebkee veiejer kee JeCe&ve
196. ueJeCe meceg ceW uebkee veiejer ceW DeveskeeW efpevecebefoj SJeb eer MeebefleveeLe cebefoj

237
237
238
238
238
242
243
243
244
244
245
246
247
249
250

(12)

e.meb.

efJe<ee

he= mebKee

197. eer jeceev ves uebkee ceW MeebefleveeLe cebefoj kes oMe&ve efkeS
(Ske npeej KebYeeW meefnle cebefoj)
198. eer jeceev ves uebkee ceW heeeYe YeieJeeve kes cebefoj kes oMe&ve efkeS
(Ske npeej KebYeeW meefnle cebefoj)

251
253

ceOeueeske ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB

efleueeseheCCeefe mes199. pecyeterhe kes hejkeess ceW ewleJe=#e
200. Deke=ef$ece efpevecebefoj kes hejkeess ceW ewleJe=#e, efmeeLe&Je=#e Deeefo ceW efpeveeefleceeSB
201. meceJemejCe ceW ewleJe=#e Je efmeeLe& Je=#e hej efpeveeefleceeSB
202. heeC[gkeJeve ceW efpevecebefoj ceW ewleJe=#e
pecyeterheheCCeefe mes203. Deke=ef$ece efpevecebefoj kes hejkeess ceW ewleJe=#e-efmeeLe& Je=#e SJeb OJepeeSB
(mlethe Je ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB nQ)
DeeefohegjeCe mes204. efmeeLe& Je=#eeW ceW efpeveeefleceeSB
205. meceJemejCe ceW GheJeveYetefce ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB

254
255
258
259
261

263
263

efleere pecyeterhe
efleueeseheCCeefe mes206. FmeceW Yeer efpevecebefoj Je ewleJe=#e nQ

266

{eF&erhe ceW ke=ef$ece efpevecebefoj

207. cebieueeejCe
DeeefohegjeCe mes208. egie keer Deeefo ceW Fv ves DeeesOee ceW meJe&eLece heeBe efpevecebefoj yeveeS
GejhegjeCe mes209. kewueeMeheJe&le hej Yejle eeer eje yeveJeeS ieS cebefoj
heehegjeCe mes210. kewueeMeheJe&le hej Yejle eeJeleea ves efpevecebefoj yeveJeeS Les
DeeefohegjeCe mes211. megueesevee ves efpevecebefoj hej efpeveeefleceeSB yeveJeeF

272
272
273
273
276

(13)

e.meb.

efJe<ee

he= mebKee

heehegjeCe mes212. nefj<esCe eeJeleea ves DeieefCele efpevecebefoj yeveJeeS

213. eer jeceev ves kegbLeueefieefj hej Deveske efpevecebefoj yeveJeees
DeejeOevee keLee kees<e mes214. OeejeefMeJe veiej ceW 1008 KebYeeW kee efpevecebefoj

276
279
280

ke=ef$ece efpeveeeflecee
215.
216.
217.
218.
219.
220.
221.
222.
223.

efpeveeeflecee kee ue#eCe (e#e-e#eer mecesle)

Meemeve osJe-osJeer kes eceeCe
hetpee kes ekejCe ceW eceeCe
DeLe e#e SJeb e#eer hetpee
eewyeerme e#e SJeb eewyeerme e#eer hetpee
efoiheeue hetpee
#es$eheeue hetpee
#es$eheeue kee ue#eCe
#es$eheeue kee mveheve

281
283
285
287
288
289
290
290
290

(3) ceOeueeske Devleie&le peesefleueexke kes efpevecebefoj

ef$eueeskemeej mes224. peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj
efleueeseheCCeefe mes225. peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj
226. evcee kes efJeceeve
227. peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj
228. mete& kes efJeceeve
229. leejeDeeW kee JeCe&ve
230. ceOeueeske kes ev-meteeX keer mebKee
efmeevlemeejoerheke mes231. peesefle<eer osJeeW kes efpevecebefoj
232. efe$ee he=LJeer mes peesefleefye&cyeeW keer TBeeF& keer leeefuekee

295
296
298
299
301
302
303
304
305

(14)

e.meb.

efJe<ee

he= mebKee

leJeeLe&Jeeefle&ke ebLe mes233. {eF&erhe leke mete&, ev, en, ve#e$e Deewj leejeDeeW keer mebKee
pewve peesefleueexke mes234. efe$ee he=LJeer mes Thej leeje, mete&, ev kes efJeceeve
235. mete&, ev Deeefo kes efJeceeveeW kee eceeCe
236. peesefle<ke osJeeW kes efyecyeeW kee eceeCe
237. peesefle<ke efJeceeveeW keer efkejCeeW kee eceeCe
238. Jeenve peeefle kes osJe
239. Meerle SJeb G<Ce efkejCeeW kee keejCe
240. mete&-ev kes efJeceeveeW ceW efmLele efpevecebefoj kee JeCe&ve
241. evenCe-mete&enCe kee ece
242. mete& eveefokeeW kee leere-cevo ieceve
243. eeJeleea kes eje mete& kes efpeveefyecye kee oMe&ve
244. Ske ev kee heefjJeej
245. kees[ekees[er kee eceeCe
246. Ske leejs mes otmejs leejs kee Devlej
247. {eF&erhe SJeb oes meceg mebyebOeer mete& eveefokeeW kee eceeCe
248. ceeveg<eesej heJe&le kes hetJe& kes ner peesefle<ke osJeeW kee YeceCe
249. 28 ve#e$eeW kes veece
250. ve#e$eeW keer ieefueeeB
251. ceveg<e #es$e kee JeCe&ve
252. De{eF&erhe kes ev (heefjJeej meefnle)
253. {eF&erhe kes yeenj efmLele peesefle<ke osJeeW kee JeCe&ve
254. heg<kejJej meceg kes mete& eveefoke
255. DemebKeele erhe mecegeW ceW mete&-eveefoke
256. peesefleJee&meer osJeeW ceW Glheefe kes keejCe

306
308
308
308
309
309
309
309
310
310
310
310
310
311
311
311
311
311
312
312
313
313
314
314

(4) TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

ef$eueeskemeej mes257. Jewceeefveke osJeeW kes efpevecebefoj
258. Jewceeefveke osJeeW kes veiej kes yeenj Geeve ceW ewleJe=#e

317
321

(15)

e.meb.

efJe<ee

he= mebKee

259. leerLekej YeieJeeve kes efueS JeeeYejCeeefo kes ceevemlebYe

260. osJeeW kes pevce kes mecee
261. osJeeW kes keee&
efleueeseheCCeefe mes262. Jewceeefveke osJeeW kes efpevecebefoj
263. meewOece& F&Meeve mJeie& ceW leerLekej kes JeeeYejCe nsleg mlebYeeW kee JeCe&ve
264. meewOece& Deeefo mJeieeX ceW ewleJe=#e SJeb efpevecebefoj
265. eleske Fvveiej kes eejeW lejhe ewleJe=#e
266. veJe ewJeseke Deeefo ceW Yeer ewleJe=#e nQ
efmeevlemeej oerheke mes267. Jewceeefveke osJeeW kes efpevecebefoj
268. Jewceeefveke osJeeW kes efpeleves efJeceeve nQ Gleves ner efpevecebefoj nQ
269. Fv kes veiej
270. meewOecee&efo mJeieeX kes efJeceeveeW kee eceeCe
271. Fv kes veiej kes yeenj Geeve ceW ewleJe=#e SJeb efpeveeeflecee
ueeske efJeYeeie mes272. meewOece& mJeie& ceW efpevecebefoj-ewleJe=#e
273. mJeieeX ceW ewleJe=#e SJeb ceevemlebYe ceW leerLekej kes JeeeYejCeeefo
ef$eueeskeYeemkej mes274. TOJe&ueeske kes ewleeueeeW keer mebKee

323
325
326
327
330
331
332
332
333
334
335
336
338
339
340

efmeueeske Deewj efmeefMeuee

ef$eueeske Yeemkej mes275. efmeueeske Deewj efmeefMeuee kee JeCe&ve
276. Glke= 525 Oeveg<e keer DeJeieenvee Jeeues efme YeieJeeve
277. ueIeg mee{s 3 neLe keer DeJeieenvee Jeeues efme YeieJeeve
278. ceOece DeJeieenvee Jeeues efme YeieJeeve
279. ewleJeboveeke
280. eMeefmle
281. leerveueeske kee Oeeve

B:C:B:C

341
341
342
342
343
345
348

(16)

mecheeokeer e
-mJeefmle eer hee"erOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceerpeer
meved 1972 ceW mLeeefhele efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve pewve meceepe keer Ge keesef keer mebmLeeDeeW ceW mes
Ske Ssmeer mebmLee nw peneB mes elegceg&Keer keee&keueeheeW kee mebeeueve neslee nw~ Fmeer mebmLee kes Devleie&le mebeeefuele Jeerj
%eeveesoe ebLeceeuee kes eje pewveOece& kees mecePeves-mecePeeves keer ef< mes Deye leke ueeKeeW keer mebKee ceW evLeeW kee
ekeeMeve nes egkee nw Deewj Jele&ceeve ceW en eefeee DeveJejle eue jner nw~
en nceeje hejce meewYeeie ner nw efke Fme mebmLee SJeb evLeceeuee keer mLeehevee yeermeJeeR Meleeyoer keer Gve ceneve
meeOJeer hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes ngF& nw efpevekes JeefelJe SJeb ke=eflelJe kes
meccegKe mechetCe& efJeMJe velecemleke nw~ Fme egie ceW mee#eeled mejmJeleer kee DeJeleej hetpe ceeleepeer ves Deye leke 300
evLeeW kee uesKeve kej efpeveMeemeve hej ceneve Ghekeej efkeee nw Deewj Gve evLeeW kes ekeeMeve kee meewYeeie Fme
evLeceeuee kees eehle ngDee nw~ hetJee&eeeeX kes eje eefleheeefole keef"ve SJeb ienve efJe<eeeW kees mejue SJeb meb#eshe Yee<ee
Mewueer ceW peveceeveme kes meccegKe jekej emlegle kejvee het0 ceeleepeer keer Deveghece Mewueer nw~ eee efJeeveeW ceW keesF&
veee, keesF& DeOeelce, keesF& eLeceevegeesie Deeefo hej Dehevee efJeMes<e DeefOekeej jKeles osKes peeles nQ lees keesF& ienjeF& mes
kece&efmeevle kee eefleheeove kejves keer #ecelee jKeles nQ, keesF& iee ceW lees keesF& hee ceW efJeMes<e DeefYeefe jKeles nQ efkevleg
hetpe ceeleepeer ekeeC[ efJeog<eer nQ, pewveeiece kes elegjvegeesieeW kee GvnW leuemheMeea %eeve eehle nw Deewj eleske efJe<ee hej
Gvekee hetCe& DeefOekeej nw~ Gvekes eje efueefKele Gvekeer eleske ke=efle YeeJehetCe& nesves kes meeLe-meeLe Deveghecese nw~ het0
ceeleepeer keer meMee uesKeveer keer Yeebefle Gvekeer JeeCeer Yeer Delevle DeespehetCe& nw, Deeiece kes Devegmeej efueKevee, JeeJe
osvee Deewj eefle#eCe Deeiece hej hetCe& eeve jKevee Gvekee efJeMes<e iegCe nw~
efpeveeiece kes efJeefYevve efJe<eeeW hej lees Deehe hetCe& DeefOekeej jKeleer ner nQ Deve oMe&veeW kee Yeer Deeheves met#celee mes
ienve DeOeeve efkeee nw~ De<meneer pewmes ogn evLe kee DevegJeeo kej Deeheves Deheves efMe<eeW kees Delevle megiecelee
mes Gmekee DeOeeve kejekej GmeceW efve<Ceele yevee efoee nw~ pewveOece&mecyevOeer Yeewieesefueke %eeve lees Deehekee Devet"e nw
Ssmes veerjme efJe<eeeW kees Yeer Deeheves Deheveer eKej yegef mes mejme yeveekej Deeyeeue-ieesheeue kees pewve Yetieesue kees heefj<ke=le
%eeve eoeve kej ceneve Ghekeej efkeee nw~ Deiej Deehekees efJeeveeW keer peveveer kene peeS lees keesF& DeefleMeeesefe Jeeueer
yeele veneR nw~ YeieJeeve ceneJeerj kes Meemeve ceW Jele&ceeve ceW GheueyOe pewve efmeevle kes meJeexe evLe <edKeC[eiece hej
Deeheves mJelev$e mebmke=le erkee efmeevle efevleeceefCe kee uesKeve efkeee nw~ Jemlegle OeJeuee erkee kes heMeeled Fme
met$eevLe hej eLece yeej mebmke=le erkee kee uesKeve ngDee nw efpemekeer 16 hegmlekeW hetCe& nes egkeer nw, Gmekeer efnvoer erkee
mebIemLe Deeefe&kee e%eeeceCeer eer evoveeceleer ceeleepeer kej jner nQ efpemeceW mes 12 hegmlekeeW keer efnvoer hetCe& nes egkeer nw~
Yeefeceeie& kes #es$e ceW meQke[eW megvoj, Deeieceese, pewveeiece mes meejhe efJeOeeveeW keer jevee ceW Deehe yespees[ nQ, Gve
efJeOeeveeW kes ceeOece mes DeveskeeW eeCeer eYegYeefe kes eje meceioMe&veheer jlve kees eehle kej ceneve hegCe kee yevOe
kej jns nQ~ meeefnle uesKeve kes Gmeer ece ceW Deepe Yeer het0 ceeleepeer keer uesKeveer melele eJeenceeve nw Deewj Deepe Yeer nceW

(17)

Gvekes eje mebkeefuele SJeb efueefKele Deveske ke=efleeeW kes ekeeMeve kee meewYeeie eehle nes jne nw efpemeceW mes en ke=efle
leerveueeske efpevecebefoj Yeer Ske nw efpemeceW leerveeW ueeskeeW ceW DeJeefmLele mechetCe& efpevecebefoj SJeb efpeveeefleceeDeeW kee
efJemle=le JeCe&ve nw efpemes het0 ceeleepeer ves ienve DeOeeve SJeb efJeMes<e heefjece kej hetJee&eee& eCeerle evLeeW mes mebkeefuele
efkeee nw~ JeemleJe ceW Ssmeer ceneve meeOJeer kes yeejs ceW keg Yeer kenvee DeLeJee efueKevee DemecYeJe nw~
hetpe ceeleepeer kes elegceg&Keer keee&keueeheeW kee efpelevee Yeer JeCe&ve efkeee peee kece nw, Gvekes FvneR keee&keueeheeW
kees osKeles ngS Deveske meceepe, mevle, efJeeveeW, eneB leke efke efJeMJeefJeeeueeeW ves FvnW Deveske GheeefOeeeB eoeve kej
mJeeb kees ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee nw~ hetpe ceeleepeer kee mechetCe& pewve meceepe hej ceneve Ghekeej nw efpevneWves Deheves
Oece&ceeer elegceg&Keer keee&keueeheeW SJeb JeefelJe ke=eflelJe mes efpeveMeemeve kee DeueKe mechetCe& efJeMJe ceW peieeee nw Fme
nsleg efpeveMeemeve Gvekee efej$e+Ceer jnsiee~ emlegle ke=efle leerve ueeske efpevecebefoj mes Deehe meYeer Deke=ef$ece SJeb ke=ef$ece
efpevecebefojeW keer mechetCe& peevekeejer eehle kej Gme hej { eeve kejles ngS Gvekeer Jebovee kejves keer YeeJevee YeeJeW Deewj
efJemle=le peevekeejer nsleg pecyeterhe nefmleveehegj ceW heOeejkej eneb yeveer jeveeDeeW mes hetCe& peevekeejer eehle kejW~

B:C:B:C

leerLekej pevceYetefce DeeesOee leerLe& Jebovee

(pevce, oer#ee, %eeve Je efveJee&Ce #es$e Jebovee)
-Devegghed bo-

DeeesOee cebieueb kegee&-ovevleleerLe&kele=&Ceeced~

Meeeleer pevceYetefceee&, eefmee meeOegefYeveg&lee~~1~~
$e+<eYeesefpeleleerLexMeesheefYeveboveleerLe&ke=led~
eerceeved megceefleveeLeee - vevleveeLeefpevesej:~~2~~
hebeleerLe&ke=leeb ieYe& - pevcekeueeCekeeefo<eg~
FveefoefYe: meoe Jebee, Jebeles Jeboefe<eles~~3~~
mebeefle keeueoes<esCe Mes<eemleerLekeje: he=Leked~
mebpeeleemlee Deefhe pevce-Yetceees cebieueb YegefJe~~4~~

(18)

Deee JeeJe
-ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer
eeJeefvle meefvle ueeskesefmceVeke=leeefve ke=leeefve e~
leeefve meJee&efCe ewleeefve, Jevos Yeteebefme Yetlees~~
(eer ieewlecemJeeceer ke=le)
Fme ebLe kee veece nw leerveueeske efpevecebefoj Fme ebLe ceW ceQves leerveeW ueeskeeW kes efpevecebefoj Deewj GveceW efJejepeceeve
DeLeJee Deve$e Yeer efJejepeceeve efpeveeefleceeDeesW keer cegKehe mes Jebovee keer nw, DeLee&led Gve cebefojeW kee JeCe&ve efueee nw~
en cesje mebkeefuele ebLe nw~
meJe&eLece FmeceW ceQves eer ieewlece ieCeOejosJe eje efJejefele ewleYeefe kees cebieueeejCe ceW efueee nw~ en
yengle ner cenlJehetCe& efJe<ee nw efke ceefle, egle, DeJeefOe Je ceve:hee&e Fve eejeW %eeve kes Oeejer, mechetCe& $e+efeeW mes
meceefvJele YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes eLece ieCeOejosJe pees efke Gmeer YeJe mes cees#e iees nQ, DeLee&led meYeer ieCeOejosJe Gmeer YeJe mes cees#e peeles nQ~ Ssmes Jes ieCeOej osJe Deke=ef$ece Deewj ke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW keer Jebovee kej jns nQ~ en
Mueeske pees ceQves eneB eejbYe ceW G=le efkeee nweeJeefvle mebefle Deeefo~ en Mueeske ewleYeefe kee 18JeeB Mueeske nw~ Deeies Fmeer Yeefe ceW kenles nQFefle mlegefleheLeeleerle-eerYe=leecen&leeb cece~
ewleeveecemleg mebkeerefle&:, meJee&eJeefvejesefOeveer~~22~~
Fme efJeOe mlegefle heLeeleerle, Deblej yeeefnj eeregled Den&ved~
ewleeW kes mebkeerle&ve mes, cece meJee&eJe kee nes jesOeve~~22~~
en eer ieewlecemJeeceer kee Mueeske efveeeeYeemeer ueesieeW kes efueS egveewleer nw~ eneB DenleeW keer eefleceeDeeW keer mlegefle
mes mechetCe& DeeeJe kee efvejesOe-mebJej ceeve jns nQ~ Fleveer ceefncee efpevecebefoj Je efpeveeefleceeDeeW keer mlegefle, Jebovee keer nw~
Fme ewleYeefe ceW eer ieewlece mJeeceer ves eejbYe ceW eer kesJeueer YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee DeefleMee eie efkeee nw efke
efpevekes eYeeJe mes peeleefJejesOeer eeCeer-efmebn-efnjCe Deeefo Yeer hejmhej Jewj es[kej Meeble YeeJe kees eehle nes jns nQ Deeefo~
hegve: Denle, efme, Deeeee&, GheeOeee, meeOeg, efpeveOece&, efpeveeiece, efpeveewle, ewleeuee Fve veJeosJeeW kee
JeCe&ve nw~ cesjs eje veJeosJelee hetpeve kees ueskej keF& Ske efJeeveeW ves eMve efkeee efke es veJeosJe keneB mes Deees ? en
ieefCeveer %eeveceleer eje ceeves iees nQ Fleeefo~ leye ceQves GvnW es ewleYeefe kes eceeCe efYepeJeees nQ~
Deeies Fmeer Yeefe ceW eer ieewlecemJeeceer vesDen&vceneveome....... Deeefo 23JeW Mueeske mes 30 leke 8 heeeW ceW eer DenleosJe kees ceneveoer leerLe& yeveeee
nw pees efke yengle ner jeseke Je oeeener nw~ hegve: eer mJeeceer peer ves Deleeceveeveeslheueb..... Deeefo 31JeW hee mes 35
leke heeBe heeeW ceW Jeerlejeiecege kee yengle ner megvoj JeCe&ve kejles ngS kene nw efkehegveeleg YeieJeefppevesv! leJe hecevOeerke=leced~
peieled mekeueceveleerLe&iegheoes<eesoew:~~30~~

(19)

ns YeieJeved! ns efpevesv! Deehekee he-Deehekeer Jeerlejeie cege DeLee&led ns mJeeefceved! Deehe Fme mechetCe& peieled keespeieled kes peerJeeW kees heeJeve kejW-heefJe$e kejW~ pees en peieled efceLeelJeer peveeW kes efveefcee mes DebOes kes meceeve nes jne
nw~ Fleeefo~ Fve JeekeeeW mes eerieCeOej osJe keer nce pewmes mebmeejer eeefCeeeW hej Demeerce Devegkechee Peueke jner nw~
Fme Yeefe ceW eer ieewlecemJeeceer ves leerveeW ueeskeeW kes Deke=ef$ece efpevecebefoj-efpeveeefleceeDeeW SJeb ceOeueeske keer
Deke=ef$ece-ke=ef$ece efpevecebefoj, efpeveeefleceeDeeW keer Jevovee keer nw~
nceejs Deewj Deehekes hejce hegCe Deewj meewYeeie kee efJe<ee nw efke en ewleYeefe ef$ekeeue meeceeefeke ceW nceW
Deewj Deehekees he{ves kes efueS kener ieF& nw~
Deeies Fmeer ebLe ceW cebieueeejCe ceW eer ieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le eefleeceCeYeefe-efve<eerefOekee
oC[ke kees efoee nw~ GmeceW eer ieCeOejosJe ves TOJe&, DeOees, ceOeueeske kes mecemle efpeveeeleve Deeefo kees Je
ewleJe=#eeW kes efpeveeefleceeDeeW keer efve<eerefOekee-hebekeueeCeke leerLeeX Deeefo keer Jebovee keer nw~ FmeceW efve<eerefOekee
Meyo kes me$en (17) DeLe& eer erkeekeej eYeeebeeee& ves efkees nQ~
eLee-esFekeKee e esFeeefCe~
GcenefleefjeueesS efmeeeoCeeefCe Cecebmeeefce, efmeeefCemeerefneeDees DeeJeeheJJeos meccesos Gppebles
ebheeS heeJeeS.......~
leLee e-F&<eleeiYeej he=LJeer hej efJejepeceeve efmeeW keer leLee ieg, Deeeee&, GheeOeee, eJele&ke, mLeefJej,
keguekej Deeefo meeOegDeeW keer Yeer Jebovee keer nw~
Deeies Fmeer cebieueeejCe kes Devleie&le veboerej Yeefe os oer nw~ FmeceW Yeer eer hetpeheeo mJeeceer ves veboerej erhe kes
yeeJeve efpevecebefojeW keer Jebovee kes meeLe ner leerveeW ueeskeeW kes mechetCe& DemebKeeleeW efpevecebefojeW keer Jebovee keer nw leLee
Deke=ef$ece efpevecebefoj kee Yeer mebef#ehle efoioMe&ve kejeee nw~ meeLe ner leerLekej YeieJevleeW keer efveJee&CeYetefceeeW keer Jebovee
keer nw~ Ske meew meej kece&YetefceeeW kes meYeer $ewkeeefueke leerLekej YeieJevleeW keer Jebovee keer nw~ Deeies Fmeer ceW leerLekejeW kes
eeQleerme DeefleMee, Dee" eeefleneeeX kee Yeer megboj JeCe&ve efkeee nw~
Ske hee FmeceW yengle ner ceefnceehetCe& nwefpeveheleemleleefleceemleoeueeemleefVe<eekeemLeeveeefve~
les leee les e leeefve e, YeJevleg YeJeIeelensleJees YeJeeveeced~~36~~
Devevlej Jeerj mebJeled 2468 (F&meJeer meved 1966) ceW meesueehegj eelegcee&me ceW $ewueeskee ewleJebovee mebmke=le
ceW yeveekej Gmekee efnvoer hee Yeer yeveeee Lee, Jen Deveske meeOegDeeW kees Yeer DeefleMee efee jner nw~ Gmes Yeer os efoee nw~
FmeceW Deeee&mkebOebo ceW $esme" keeJe nQ~
FmeceW ceQves leerveeW ueeskeeW kes mechetCe& efpevecebefojeW keer mebKee kee JeCe&ve kejles ngS Jebovee keer nw~ FmeceW Ske keeJe
yengle ner cenlJehetCe& nweLeeiebieeeheelekegC[s, eerosJe: meewOeleues peecegkegegleeced~
efpevecetefle Jevos leeb, mveheevleerJe heleefle efnceefiejsieiee~~47~~
iebiee-eheele kegv[ ceW iebiee osJeer, kes ie=n keer le hej~
peepet kes cegkeg meefnle efpeve-eeflecee JebotB heeleke nj~~

(20)

efnceefieefj mes he[leer iebiee JeneB, kejleer ngF& DeefYe<eske cene~

FmeerefueS ueewefkeke peveves Gme, iebiee kees Yeer hetpe kene~~
Deeies 170 kece&Yetefce kes leerLekejesW keer leerme eewyeermeer leerLekej Je efJeeceeve yeerme leerLekejeW keer Yeer Jebovee keer nw~
ke=ef$ece efpeveeeflecee, hebekeueeCekeYetefce, Je Deve efveJee&Ce #es$e, DeefleMee #es$eeW keer Yeer Jebovee keer nw~
DeOeesueeske kes efpevecebefoj-hegve: leerveueeske kee mebef#ehle JeCe&ve kejkes DeOeesueeske ceW efmLele YeJeveJeemeer osJeeW
kes Deke=ef$ece efpevecebefojeW kee JeCe&ve nw~ es cebefoj 7,7200000 nQ~ Fvekes JeCe&ve ceW 1. efleueeseheCCeheefe,
2. ef$eueeskemeej, 3. pecyeterheheCCeefe, 4. efmeevlemeejoerheke, 5. ueeskeefJeYeeie, 6. leJeeLe&Jeeefle&ke Je leJeeLe&Je=efe
ebLeeW kes ekejCe efuees nQ~
eeefhe eneB hegveefe ngF& nw-yeej-yeej Jener ekejCe Deeee nw efhej Yeer Deveske ebLeeW mes ceQves efuees nQ~ Dele:
hegveefe ve mecePe kej efJeMes<e eeceeefCekelee kee ue#e ner mecePevee eeefnS~
pewmes efke DeeOeeeflceke ebLeeW ceW yeej-yeej Deelcee kee Megelcee kee ner ekejCe Deelee jnlee nw~ Gmeer ekeej eneB
Yeer yeej-yeej Deeles ngS Yeer cegPes efee jne nw~ Fvekes he{ves mes DemebKeeleeW iegCeer keceeX keer efvepe&je nesleer nw~
Deenejke $e+efOeejer cegefveeeW kes Yeer efpevecebefojeW kes oMe&ve keer YeeJevee mes Deenejke hegleuee efvekeue mekelee nw~ eLeeefCeeKeses kesJeefueogieefJejns efCekekeceCehengef[ keuueeCes~
hejKeses mebefJees efpeCe-efpeCeIejJeboCeb e1~~236~~
ieeLeeLe&-Deheves #es$e ceW kesJeueer leLee eglekesJeueer kee DeYeeJe nesves hej efkevleg otmejs #es$e ceWpeneB hej efke Deewoeefjke Mejerj
mes Gme mecee hengBee veneR pee mekelee, JeneB kesJeueer ee eglekesJeueer kes efJeeceeve jnves hej DeLeJee leerLekejeW kes oer#eekeueeCeke
Deeefo leerve keueeCekeeW ceW mes efkemeer kes nesves hej leLee efpeveewle SJeb ewleeueeeWkeer Jebovee kes efueS Yeer Deenejke $e+ef Jeeues s
iegCemLeeveJeleea eceecegefve kes Deenejke Mejerj veecekece& kes Goe mes en Mejerj GlheVe ngDee kejlee nw~
eejCe $e+efOeejer cegefve Yeer Deke=ef$ece efpevecebefojeW keer Jebovee kes efueS Deheveer $e+ef kee Gheeesie kejles nQ~
Deeies DeOeesueeske ceW Jeblej osJeeW kes DemebKeeleeW YeJeve nQ~ ceOeueeske ceW DemebKeeleeW erhe-mecegeW leke Fvekes
YeJevehegj Deewj DeeJeeme nQ~ Fve meYeer ceW efpevecebefoj nQ~ FmeceW nceW keg DeeeeeeX kes ebLeeW ceW celeYeso eleerle ngDee nw~
pewmes efke-DeOeesueeske ceW KejYeeie ceW je#emepeeefle kes JeblejeW mes Deefleefje meele ekeej kes JeblejosJeeW kes DemebKeele
YeJeve nQ~ keneR Ssmee Yeer Deeee nw efke YeJeve ieCevee ceW nQ~ ceOeueeske ceW DemebKeeleeW YeJevehegj-DeeJeeme nQ Fleeefo~
Fme ebLe ceW he=. 61 mes 63 leke leJeeLe&Jeeefle&ke ebLe ceW KejYeeie ceW DemebKeeleeW YeJeve Jeblej osJeeW kes ceeves nQ~ JeneB
Gleves ner efpevecebefoj nQ~ Dele: DeOeesueeske ceW Jeblej osJeeW kes DemebKeeleeW efpevecebefoj nes peeles nQ~
FmeefueS Fve Jeblej osJeeW kes efpevecebefojeW kes JeCe&ve ceW ceQves efleueeseheCCeefe, ef$eueeskemeej Deeefo meYeer kes ekejCe ues efuees nQ~
ceOeueeske kes efpevecebefoj-ceOeueeske ceW 458 Deke=ef$ece efpevecebefojeW kee JeCe&ve kejkes eneB lesjnerheeW
leke efpeleves Yeer ket nQ~ pewmes efke cee$e Ske pecyeterhe ceW ner 568 ket ceeves nQ~ FveceW pees efmeket nQ GveceW
Meeele-Meg efpevecebefoj nQ leLee Mes<e pees ket nQ Gve hej osJe-osefJeeeW kes YeJeve yeves ngS nQ~ Gve meYeer ceW
Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ~ pewmes efke eneB nefmleveehegj ceW efveefce&le pecyeterhe Je lesjnerhe jevee ceW keeflehee keteW hej
1. ieesccemeej peerJekeeb[-ieeLee 236

(21)

osJe-osefJeeeW kes YeJeveeW ceW efpevecebefoj efoKeees iees nQ~

Ske eerosJeer kes cegKekeceue ceW efpevecebefoj nQ leLee Gmekes heefjJeej keceueeW keer mebKee 1, 40, 115 nQ~ Fve
meYeer heefjJeej keceueeW ceW Yeer efpevecebefoj nQ Fleeefo~
es meYeer ekejCe yeej-yeej efleueeseheCCeefe, ef$eueeskemeej Deeefo Deveske ebLeeW mes peeW keer leeW ues ueskej ceQves efoes nQ~
pecyeterhe kes efJepeeej Deeefo kes Thej Yeer Gve-Gve efJepeeosJe Deeefo kes veiej yeves ngS nQ, GveceW Yeer
efpevecebefoj nQ~
ueJeCemeceg ceW Deveske heeleeue nQ Gve hej Yeer efpevecebefoj nQ~ Deveske erhe-uebkee Deeefo nQ GveceW Yeer efpevecebefoj nQ~
mebKeeleeW erhe mecegeW kes yeeo hegve: hegve: FvneR-FvneR veece Jeeues erhe-meceg Dee peeles nQ~ etBefke Meyo mebKeele
ner nQ Deewj erhe-meceg DemebKeele nQ~ Dele: efleere pecyeterhe ceW Yeues ner kece&Yetefce keer eneB pewmeer jevee veneR nw efhej
Yeer JeneB kes osJeeW kes veiej, YeJeve Deeefo ceW efpevecebefoj, ewleJe=#e Deeefo kee JeCe&ve Deeee nw~ en meYeer ekejCe FmeceW
efueee ieee nw pees yengle ner megvoj jeseke Je veee nw~ ceOeueeske ceW Deveske leesjCeej, ieeshegjej Deeefo ceW Yeer
efpeveeefleceeSb nQ Gve meYeer kee ekejCe-GjCe Fme ebLe ceW meceeefJe nw~
JeemleJe ceW ke=ef$ece-Deke=ef$ece efpevecebefojeW keer Jebovee SJeb ewleJe=#eeW keer Jebovee eer ieewlecemJeeceer ves Yeer eefleeceCe
Yeefe ceW keer nw~ Dele: nce pewmes meeceeve meeOeg-meeOJeer Je eeJeke, eeefJekeeDeeW kes efueS lees DeefveJeee& ner nw~
Fmeer ebLe ceW he=. 107 hej heeC[gke Jeve kes efpevecebefoj kes JeCe&ve ceW ewleJe=#eeW kee JeCe&ve Deeee nw~ osKeWewleJe=#e kes heefjJeejJe=#e1,40,1191140120 ngS~
eleske Je=#e ceW keveer hej eejeW efoMeeDeeW ceW Ske-Ske efpeveeefleceeSB nQ Dele:1401204560480 ngS~
Ssmes eejeW efoMeeDeeW kes DeMeeske, mehleo, Deece Je ebheke es eej Je=#e nQ~ Dele: Fvekes Yeer Fleves ner
heefjJeejJe=#e Je eewiegveer Dejnble eefleceeSb nQ~ FmeefueS 5604804 mes iegCee kejves hej-2241920 mebKee nesleer nw~
DeLee&led eejeW ewleJe=#eeWb keer yeeF&me ueeKe, Fkeleeueerme npeej, veJe meew yeerme nesleer nw~ en Ske Deke=ef$ece efpevecebefoj kes
eej ewleJe=#eeW keer mebKee nw~
Fve meYeer Dejnble eefleceeDeeW kees cesje keesef-keesef vecemkeej nesJes~
ke=ef$ece efpevecebefoj-{eF&erhe ceW 170 kece&YetefceeeW ceW ke=ef$ece efpevecebefojeW keer eefo Deleerlekeeue Je YeefJe<elkeeue
keer Yeer ueer peeJes, lees Devebleeveble nes peeJesieer~ Dele: Ske hee ceW ceQves Gvekeer Jebovee keer nw~ eLeeoesne$ewkeeefueke ke=ef$ece meYeer, efpeveeeflecee, efpeveOeece~
kens Devebleeveble nQ, eflevnW Deveble eCeece~~1~~
Deeies he=. 281 mes ke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW kee JeCe&ve Gvekes efvecee&Ce ceW e#e-e#eer mecesle kee efJeOeeve Deeefo
ekejCe Yeer os efoee nw~
pewvepeesefleueexke-ceOeueeske ceW DemebKeeleeW erheeW Je mecegeW leke peesefle<eer osJeeW kes efJeceeve ceeves iees nQ~ Gve
meyeceW efpevecebefoj nQ~ Dele: peesefleueexke kes efpevecebefoj DemebKeeleeW nQ pees efke ceOeueeske ceW ner nQ~ Fvekee JeCe&ve Yeer meYeer

(22)

ebLeeW kes DeeOeej mes efoee nw~

hegve: TOJe&ueeske kes efpevecebefojeW keer mebKee Je Gvekee JeCe&ve efoee nw~
Fmekes yeeo efmeefMeuee kee megboj JeCe&ve nw Deewj Gme efmeefMeuee mes Thej levegJeeleJeuee kes Deble ceW efme
YeieJeeve efJejepeceeve nQ~ en meYeer ekejCe efoee nw~ eneB en Oeeve ceW jKevee nw efke leerveueeske kes-ueeskeekeeMe kes
Deboj ner efme YeieJeeve nQ ve efke leerveueeske kes yeenj DeueeskeekeeMe ceW nQ~
Fve meYeer ekejCeeW kee hegve: hegve: JeCe&ve Deeves mes Yeer hegveefe oes<e veneR mecePevee, keeeWefke hegve: hegve: Fvekes
he{ves mes efJe<ee {-hekekee nes peeJesiee~ hegCe kee ceneve DeeeJe nesiee Deewj DemebKeeleiegCeer heeheeW keer ef vepe&je
nesieer~ pewmes efke meceemeej, hejceelceekeeMe Deeefo ebLeeW ceW hegve: hegve: Deelcee kee-Megelcee kee JeCe&ve Deelee nw Deewj
Yeefemlees$e hee"eW ceW Yeer hegve: hegve: Yeefe YeeJevee Deeleer nw lees Yeer hegveefe oes<e JeneB veneR ceevee peelee nw~
Fme leerveueeske efpevecebefoj kes mJeeOeee mes Deehe meYeer hee"keeW kees Iej yew"s leerveeW ueeskeeW kes Deke=ef$ece
efpevecebefojeW kes Je Deke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW kes oMe&ve nes peeJeWies leLee keeflehee ke=ef$ece efpevecebefojeW kes Yeer oMe&ve kee
hegCe eehle nesiee~ kene Yeer nwvecemlemew mejmJelew, efJeceue%eevecetle&es~ efJeefe$ee ueeskeee$eseb, elemeeoeleJele&les~~1~~
efJeceue%eeve-kesJeue%eeve keer cetefle& mJehe Ssmes mejmJeleer ceelee kees cesje vecemkeej nesJes efke efpevekes emeeo
mes-efpevekeer ke=hee mes en efJeefe$e ueeskeee$ee-leerveueeske keer ee$ee nes peeleer nw DeLee&led leerveeW ueeskeeW kes hetpe
leerLe&, leerLekej, ceneheg<e, hebehejceser Je Deke=ef$ece-ke=ef$ece efpevecebefoj-efpeveeefleceeDeeW kee oMe&ve, Jebove nes
peelee nw~ Fve meYeer ke=ef$ece-Deke=ef$ece efpevecebefoj, efpeveeefleceeDeeW kees Deewj ceOeueeske ceW efJeeceeve DeLeJee $ewkeeefueke
meYeer hebehejceser kees, efpeveOece&, efpeveeiece, efpeveewle, ewleeuee Fve veJeosJeleeDeeW kees leLee meJe& hebekeueeCeke leerLeeX
kees, efveJee&CeYetefceeeW kees Je DeefleMee#es$eeW kees Yeer cesje Deveble-Devebleyeej vecemkeej nesJes~

efpeve ebLeeW kes DeeOeej mes en ebLe mebkeefuele efkeee ieee

Gve evLeeW keer veeceeJeueer
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

cegefveeee&
eefleeceCe evLe$eeer
ceneJeerj osMevee
efpevemlees$e meben
efleueeseheCCeefe
ef$eueeskemeej
pecyetoerJeheCCeefe
ueeskeefJeYeeie

9. leJeeLe&Jeeefle&ke
10. efmeevlemeej oerheke
11. leJeeLe&Je=efe
12. ef$eueeskeYeemkej
13. pecyeterhe
14. pewve peesefleueexke
15. DeeefohegjeCe
16. heehegjeCe

B:C:B:C

17. GejhegjeCe
18. eefle<"e meejesej
19. efpevesv keueeCeeYegoe
20. Jemegvevoer eefle<"ehee"
21. GceemJeeceer eeJekeeeej
22. DeefYe<eske hee" meben
23. eefle<"e efleueke
24. DeejeOevee keLee kees<e

(23)

eespeve SJeb keesMe yeveeves keer efJeefOe

-ieefCeveer %eeveceleer
hegodieue kes Ske DeefJeYeeieer gke[s kees hejceeCeg kenles nQ~ Devevleevevle hejceeCegDeeW mes Ske DeJemeVeemeVe yevelee
nw DeLee&ledDebiegue kee eceeCe-Devevleevevle hejceeCegDeeW kee- 1 DeJemeVeemeVe
8 DeJemeVeemeVe kee
1 meVeemeVe
8 meVeemeVeeW kee
1 $e+gefjsCeg
8 $egefjsCegDeeW kee
1 $emejsCeg
8 $emejsCegDeeW kee
1 jLejsCeg
8 jLejsCegDeeW kee Gece YeesieYetefcepeeW kee
1 yeeueee
8 Fve yeeueeeeW kee ceOece YeesieYetefcepeeW kee
1 yeeueee
8 Fve yeeueeeeW kee peIeve YeesieYetefcepeeW kee
1 yeeueee
8 Fve yeeueeeeW kee
kece&YetefcepeeW kee 1 yeeueee
8 kece&Yetefcepe kes yeeueeeeW keer
1 efue#ee
8 efue#ee keer
1 etkee
8 etkee keer
1 peew
8 peew kee
1 Debiegue
Debiegue kes leerve Yeso-GlmesOeebiegue, eceeCeebiegue Deewj Deelceebiegue~ Gheeg&e heefjYee<ee mes efme ngDee Debiegue
GlmesOeeiebgue kenueelee nw~ heeBe meew GlmesOeebiegue kee Ske eceeCeebiegue neslee nw~ efpeme keeue ceW Yejle Deewj SsjeJele ceW pees-pees
ceveg<e ngDee kejles nQ, Gme-Gme keeue ceW GvneR ceveg<eeW kes Debiegue kee veece Deelceebiegue neslee nw~
efkeme Debiegue mes efkemekee ceehe neslee nw?-GlmesOeebiegue mes osJe, ceveg<e, efleee Deewj veejefkeeeW kes Mejerj
keer TBeeF& kee eceeCe Deewj eejeW ekeej kes osJeeW kes efveJeeme mLeeve Je veiejeefo kee eceeCe peevee peelee nw~
eceeCeebiegue mes erhe, meceg, kegueeeue, Jesoer, veoer, kegb[ ee mejesJej, peieleer Deewj Yejle Deeefo #es$eeW kee eceeCe
peevee peelee nw~
Oeveg<e kee eceeCe-n DebiegueeW kee 1 heeo, 2 heeoeW keer 1 efJeleefmle, oes efJeleefmleeeW kee 1 neLe, 2 neLeeW kee 1
efjkeg, oes efjkeg kee 1 oC[ ee Oeveg<e DeLee&led 4 neLe kee 1 Oeveg<e Deewj oes npeej Oeveg<e kee Ske keesme neslee nw~
eespeve kee eceeCe-eej keesme kee Ske eespeve neslee nw, Fmes ueIeg eespeve kenles nQ~ Fmeer eespeve kees heeBe meew mes
iegCee kejves hej 1 ceneeespeve yevelee nw eLee-45002000, Fve 2000 keesme kee Ske ceneeespeve neslee nw~

B:C:B:C

(24)

emleeJevee
-Deeefe&kee evoveeceleer
pewve Meemeve kee eleerke efevn ceeves peeves Jeeues leerveueeske kee efJemle=le JeCe&ve kejves Jeeuee en leerve ueeske
efpevecebefoj ebLe JeemleJe ceW Ske Ssmeer ke=efle nw, efpemekes ceeOece mes mechetCe& leerveueeske kes efpevecebefoj Ske peien
Skeef$ele nes ieS, Ssmee eleerle neslee nw~
nce heewjeefCeke keLeevekeeW ceW keF& yeej he{les nQ efke veeieeer veeceke Ske kevee kees hetJe&YeJe kee peeefle mcejCe nes
peeves kes keejCe Gmes DeOeeve efkees iees Jeso-JesoebieeW kes mechetCe& met$e mce=efle ceW Dee iees~ Fmeer ekeej hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes peerJeve kes eleske henuet hej efheele kejves mes Ssmee eleerle nesves ueielee nw efke
keee FvnW peeeflemcejCe nes ieee nw, DeLeJee mejmJeleer ceelee mes keesF& Jejoeve eehle efkeee nw DeLeJee iegke=hee mes keesF&
efJeee efme nes ieF& nw.......?
DeLee&led ueewefkeke efJeeeOeeve mes DeveefYe%eeee: meeOJeer kes eje 300 ebLeeW kee cee$e uesKeve ner veneR, mebmke=le
pewmeer efkeue Yee<ee hej hetCe& DeefOekeej kes meeLe <edKeC[eiece mejerKes ebLeeW keer mebmke=le erkee kee OeejeJeeefnke uesKeve,
Demeneer pewmes ogn ebLe keer mebmke=le erkee kee efnvoer ceW DevegJeeo kejvee efJeeveeW kees eefkele kej osvee ner nw~ oesoes yeej efJeeefJeeeueeeW kes eje [er.efued. keer ceeveo GheeefOe eoeve efkeee peevee JeemleJe ceW efpeveMeemeve kee ieewjJeceeer
keerefle&ceeve nw~ en eefleYee osKekej Ssmee eleerle neslee nw efke hetJe&pevce keer keesF& Deueewefkeke efJeee kee FvnW peeeflemcejCe
nes Deeee nw FmeefueS Jele&ceeve ceW DeYeer#Ce %eeveesheeesie Fvekee egle %eeveesheueefyOe ceW efveefcee yeve ieee nw~
otmejer Deeee&peveke yeele pewve Yetieesue kes mebyebOe ceW osKeer pee jner nw efke efpemekes %eeve keer ognlee Deewj
Deeeve kes keejCe ye[s-ye[s cetOe&ve efJeeved Yeer leJeeLe& met$e keer le=leere-elegLe& DeOeee kees DeeeespeveerYetle kenkej
mJeeb Yeer veneR he{les nQ leLee Meeeer-Deeeee& Deeefo kes keesme& ceW mes Yeer GvnW yeefnYet&le kej efoee nw-ne efoee nw~
Gme pewve Yetieesue kees Deelcemeele kejkes hetpe %eeveceleer ceeleepeer ves Gve hej ve kesJeue hegmlekeW efueKeeR, Jejved Gmes
pecyeterhe, lesjnerhe SJeb leerveueeske jevee kes he ceW Oejleer hej meekeej kejJeekej pees ueeskeesej keee& efkeee nw Gmemes
mee#eeled ener eleerle neslee nw efke hetJe&pevce keer osJeheee&e ceW FvneWves mechetCe& Deke=ef$ece ewleeueeeW keer Jebovee kejkes Gmes
Oejleer hej efveefce&le kejves keer YeeJevee DeJeMe Yeeeer nesieer, Gmeer kes eefleheue ceW GvnW peeeflemcejCe kes meceeve Deepe pewve
Yetieesue kee leuemheMeea %eeve GheueyOe ngDee nw~ Gvekee ener Deeiece %eeve Gheeg&e jeveeDeeW kes ceeOece mes mebmeej kees
Gheke=le kej jne nw~
kenles nQ efke Oeveheefle kegyesj leerLekej YeieJeeve kee meceJemejCe DeOe&efveefce<e (#eCecee$e) ceW efveefce&le kej oslee nw
Deewj Gmekes DeefleMee kee ueeYe DemebKeeW YeJepeerJe eehle kejles nQ, efkevleg Oevekegyesj mJeeb eefo Jewmee ner meceJemejCe
leerLekej mes Deefleefje keneR yevee ueW, lees Jen keneR ve keneR ieueleer DeJeMe kej peeSiee Deewj GmeceW Jewmee DeefleMee Yeer
veneR jnsiee, Gmeer ekeej %eeveceleer ceeleepeer keer ke=efleeeW kees osKekej Gvekeer vekeue kejkes eefo keneR pewve Yetieesue keer
leerve ueeske jevee keesF& efveefce&le Yeer kej jns nQ, lees GveceW Deeiece keer keesF& ve keesF& ieueleer DeJeMe osKeves ceW Deeleer nw~
pewmes-leerveueeske kes yeenj Thej DeueeskeekeeMe ceW efmeefMeuee yeveevee ee Thej YeieJeeve efJejepeceeve kejvee hetCe&leee

(25)

Meee efJe nw~ DeLee&led efmeefMeuee lees ueeske kes Deboj ner levegJeeleJeuee ceW ceeveer nw Gmekes yeenj hetje DeueeskeekeeMe
nw, JeneB DeekeeMe kes efmeJeee efkemeer jevee kee efvecee&Ce nes ner veneR mekelee~
Fmeer ekeej meceJemejCe jevee mebyebOeer Yeer keg YeeefvleeeB Deepe osKeer pee jner nQ GvnW Yeer Deeiece kes Deeueeske ceW
mecePekej meceJemejCe efvecee&leeDeeW kees GveceW mebMeesOeve kejvee eeefnS~
eneB Fve 1-2 efJe<eeeW kees ceQves emebieesheee FmeefueS GefuueefKele efkeee nw efke pees efpeme efJe<ee kee Specialist
(efJeMes<e%e) Digree Holderneslee nw, Gmes Gme efJe<ee keer hetCe& DeefOeke=le peevekeejer nesleer nw Dele: otmejeW kees ee lees
Specialization (efJeMes<e%elee) uesvee eeefnS DeLeJee Specialist mes hetjer jee ueskej keee& kejvee eeefnS, leYeer mener
efoMee ceW efveCe&e nes mekelee nw, DeveLee ebLe jevee, efvecee&Cekeee& Deeefo ceW Yeejer efJemebieefleeeB pewmeer Deepe GlheVe nes jner
nQ, Jewmeer ner Deeies Yeer nesleer jnWieer~
emlegle ebLe kes meboYe& ceWhetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves ceevees Deheves mechetCe& peerJeve ceW efkees iees mJeeOeee-DeOeeve mes
eehle %eeve kes Dece=le kees Fme ebLe ceW meceeefJe kej efoee nw~ ener keejCe nw efke leJeeLe&met$e SJeb Gme hej efueKes iees
meJee&Le&efmeef Deeefo Deveske erkee ebLe, efleueeseheCCeefe, ef$eueeskemeej, ueeske efJeYeeie, pecyeterJeheCCeefe, efmeeblemeejoerheke
Jeiewjn kejCeevegeesie kes GheueyOe mecemle ebLeeW kes eceeCe oskej Fme ebLe kes Deboj leerveeW ueeskeeW kes mechetCe& efpevecebefojeW
kee meerke JeCe&ve efkeee nw~
Fmes he{kej Deehekees Dehevee meceioMe&ve { lees kejvee ner nw, meeLe ner efpevecebefoj, efpeveeeflecee efvecee&Ce keer Yeer
esjCee uesvee nw leLee Deheves peerJeve ceW nefmleveehegj ceW efveefce&le keer ieF& Yeewieesefueke jeveeDeeW (leerveueeske, lesjnerhe,
pecyeterhe) kes oMe&ve kejkes Deke=ef$ece jeveeDeeW kes mee#eeled oMe&ve keer YeeJevee Yeeveer nw~
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes Devleie&le meved 1972 mes mebeeefuele Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kee Yeer
meewYeeie nw efke Fme ekeej kes meejieefYe&le cenJehetCe& ebLeeW kees ekeeefMele kejkes efJeod Jeie& SJeb pevemeeceeve kees
mejueleehetJe&ke %eeve eehle keje jner nw~
Fme ebLeceeuee mes ueieYeie 350 ebLe ueeKeeW keer mebKee ceW ekeeefMele nes egkes nQ~ Gmeer ece ceW en leerveueeske
efpevecebefoj veeceke ke=efle nw efpemeceW leerve ueeske ceW DeJeefmLele mechetCe& ke=ef$ece-Deke=ef$ece efpevecebefojeW kee efpeve-efpeve
eeeerve evLeeW ceW JeCe&ve nw Gmekee mebkeueve FmeceW hetpe ceeleepeer ves efkeee nw~ meJe&eLece eerceod ieewlecemJeeceer ke=le
ewleYeefe, eefleeceCe Yeefe (het0 ceeleepeer eje efnvoer meefnle) nw hegve cebieueeejCe kejles ngS leerve ueeske keer jevee
kee mebef#ehle JeCe&ve nw~
eer eYeeeveeee& ke=le efve<eerefOekeeoC[ke mebmke=le erkee DevegJeeo meefnle nw hegve eer hetpeheeo Deeeee& eje
jefele eer vevoerMJej Yeefe (hetpe ceeleepeer eje DevegJeeefole) Deewj eceMe hetpe ceeleepeer eje jefele $ewueeskee Jebovee
nw~ Deeies meJe&eLece DeOeesueeske kes efpevecebefojeW kes JeCe&ve ceW YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj efleueeseheCCeefe, ef$eueeskemeej
Deewj ueeskeefJeYeeie evLe kes ceeOece mes JeefCe&le nQ~ ceOeueeske kes efpevecebefoj kee mechetCe& JeCe&ve ef$eueeskemeej,
efleueeseheCCeefe, ef$eueeskeYeemkej, pecyeterhe, ueeskeefJeYeeie Deewj leJeeLe&Jeeefle&ke evLe kes ceeOece mes efkeee ieee nw~
peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj efleueeseheCCeefe, pewve peesefleueexke, ef$eueeskemeej, efmeevlemeej oerheke, leJeeLe&Jeeefle&ke

(26)

kes DeeOeej mes JeefCe&le nQ, TOJe&ueeske kes efpevecebefojeW ceW Jewceeefveke osJeeW kes efpevecebefojeW kee JeCe&ve efleueeseheCCeefe,
ef$eueeskemeej, efmeevlemeej oerheke Deewj ueeskeefJeYeeie kes DeeOeej mes nw~
Deeies hegve ceOeueeske kee JeCe&ve kejles ngS efleueeseheCCeefe, ef$eueeskemeej, pecyeterJ eheCCeefe, DeeefohegjeCe,
leJeeLe&Jeee|leke, ueeskeefJeYeeie, ef$eueeskeYeemkej kes ceeOece mes ceOeueeske kes ewleJe=#e, efmeeLe&Je=#e, pecyet-Meeuceueer
Je=#e, kegueeeueeW hej, mejesJejeW kes keceueeW ceW, meceg kes ceOe heeleeue ceW, ueJeCe meceg ceW heJe&le Je erheeW hej,
megcesheJe&le kes heeC[gkeJeve ceW efmLele efpevecebefojeW kee JeCe&ve nw~ efleere pecyeterhe kee efJemle=le JeCe&ve kejles ngS
efleueeseheCCeefe kee DeeOeej efueee nw, Deeies ke=ef$ece efpevecebefojeW kes JeCe&ve ceW DeeefohegjeCe, GejhegjeCe, heehegjeCe kes
ceeOece mes Fv eje yeveJeeS ieS leLee ceee&oe heg<eesece jeceev peer kes eje yeveJeeS ieS efpevecebefoj, Yejleeeer
eje yeveJeeS ieS efpevecebefoj, megueesevee eje SJeb nefj<esCe eeJeleea eje yeveJeeS ieS efpevecebefojeW kee megvoj JeCe&ve nw~
eefle<"e meejesej Deeefo Deveske eeeerve evLeeW kes ceeOece mes ke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW (e#e-e#eer meefnle), Meemeve
osJe-osJeer kes eceeCe, hetpee kes ekejCe ceW eceeCe, e#e-e#eer, efoiheeue, #es$eheeue hetpee kees yeleekej Fme ke=efle keer
cenee kees Deewj DeefOeke efiegefCele kej efoee nw~ ewleJevovee<ke ceW hetpe ceeleepeer ves cee$e 9 MueeskeeW ceW ieeiej ceW
meeiej Jeeueer metefe kees eefjleeLe& kejles ngS leerveeW ueeskeeW kes efpevecebefojeW keer Jebovee keer nw efpemes keb"ee kej YeJeelcee
eeCeer eefleefove Gmekee heejeeCe kej leerveueeske keer Jebovee kee hegCe eehle kej mekeles nQ~ evLe kes Deble ceW eMeefmle kes
ceeOece mes hetpe ceeleepeer ves leerve ueeske kes efpevecebefojeW, ieewlecemJeeceer, mejmJeleer ceelee kees veceve kejles ngS Deheveer
ieghejcheje kee JeCe&ve efkeee nw Deewj evLe keer heefjhetCe&lee keer efleefLe Deeefo kees yeleeles ngS pewveMeemeve kees veceve efkeee
nw~
efee hee"ke yebOegDeeW! ceQ lees Fme ebLe keer efJe<ee Jemleg osKekej ner Deeee& eefkele ntB efke hetpe ceeleepeer kee 80
Je<e& keer Gce ceW Ssmee { MegYeesheeesie, ke=ef$ece-Deke=ef$ece cebefojeW kes oMe&ve keer leere DeefYeuee<ee, peveceeveme kees Gmekes
%eeve mes heefjefele kejeves keer heefJe$e YeeJevee leLee Gve meyekees Oejleer hej meekeej kejkes mejuehe ceW Deeyeeue-Je= kes
efueS hegCeyebOe kee ceeie& eMemle kejvee meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kees Yeekej leerLekej eke=efle kee yebOe kejves meMe
Demeerce hegCe kee heefjeeeke nw~
ebLe kes Ske-Ske efJe<ee kees Deehe met#celee mes heef{es Deewj meecetefnke mJeeOeee ceW Fme Ske ebLe cee$e mes
Deveskeeveske ebLeeW keer efJe<ee Jemleg mes meYeer %eeveefheheemegDeeW kees heefjefele kejeFS, ener hetpe ceeleepeer kes cenled heefjece
keer meeLe&kelee nesieer~ Deepe cegPes mJeeb Deheves meewYeeie hej ieJe& neslee nw efke Ssmeer %eeveer-Oeeveer meJeexe meeOJeer keer
efMe<elee kee ueeYe eehle kej cegPes Deke=ef$ece ewleeueeeW keer eefleke=efleeeW kee oMe&ve efceue jne nw en oMe&ve mee#eeled
Deelce oMe&ve ceW efveefcee yeves, Fmeer DeeMeerJee&o keer Deekeeb#ee kes meeLe hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Mele Mele Jebove~

B:C:B:C

(27)

leerveueeske efpevecebefoj Ske DeodYegle ke=efle

Deeefe&kee megeleceleer
ce=legbpeefeveeb eeflecee, ke=ef$eceemleLee e mebefle eeJevleesefhe e~
Deke=ef$ecee Deeeflecee, peiel$ees vebveceerefce leemlee cegkelew~~1~~
ce=legbpeefe keer eeflecee ke=ef$ece, leLee Deke=ef$ece Deeeflece nQ~
YegJeve$ee ceW efpeleveer Yeer, Gvekees ceve efMejmee Jebove nw~~
pewveOece& DeveeefoefveOeve nw, MeeMJele Oece& nw meeJe&Yeewce Oece& nw~ efJeosn #es$e ceW MeeMJele kece&Yetefce nw~ Yejle Deewj SsjeJele
#es$e ceW DeMeeMJele kece&Yetefce nw~ <edkeeue heefjJele&ve mes Yejle, SsjeJele #es$e ceW Oece& ceW Je=ef, eme neslee jnlee nw~
leerveueeske eeefve TOJe&ueeske, ceOeueeske Deewj DeOeesueeske kes KejYeeie Deewj hebkeYeeieceW Dee" kejes[, hheve ueeKe, meeeveJes
npeej, eej meew Fkeeemeer Deke=ef$ece efpevecebefoj nw~ Fve meYeer efpevecebefojeW ceW 108-108 fepeveeefleceeSB nw efpevekee JeCe&ve keF& evLeeW
mes hetpe ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Fme leerveueeske efpevecebefoj ebLe ceW efkeee nQ leerveueeske kes Deke=ef$ece, ke=ef$ece
efpevecebefojeW keer Jevovee mes pevce-pevce kes mebefele heehe heg_pe #eCeYej ceW ve< nes peeles nQ~ kene Yeer nwDevevleevevlemebmeej mebleefleso keejCeb~ efpevejepeheoecYeespe mcejCeb MejCeb cece~~
OeJeuee heg. 6 ceW Yeer efueKee nQ
oMe&vesve efpevesveCeeb heehemebIeelekegbpejced~ MeleOee Yesoceeeeefle efieefjJe&enlees eLee~~
Deepe kes Jemle peerJeve ceW peye efke ceveg<eeW kees ceefvoj peeves kee, ye[s-ye[s ebLeeWkee mJeeOeee kejves kee mecee veneR nw~
Dele yeermeJeeR meoer ceW pewve meceepe hej ceneve Ghekeej kejves Jeeueer egieeJeefle&kee eeefj$eeefvkee hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer
%eeveceleer ceelee peer ves efleueeseheCCeefe, ef$eueeskemeej efmeevlemeejoerheke, ueeskeefJeYeeie, DeeefohegjeCe, heehegjeCe, GejhegjeCe Deeefo
evLeeW ceW peneB-peneB Yeer efpevecebefoj kee JeCe&ve nw, peneB-peneB efpeveeefleceeSB nQ, Gve meyekees efvekeeue-efvekeeue Fme evLe ceW ieeiej ceW
meeiej kes meceeve Yejkej eoeve efkeee nw~ en evLe mJeeOeee kes efueS yengle ner Gheeesier nw~
hetpe ceeleepeer ves $ewueeskee ewleJevovee ceW mebmke=le kes 63 MueeskeeW ceW leerve ueeske kes efpevecebefoj SJeb efpeveeefleceeDeeW
kee yengle ner megvoj JeCe&ve efkeee nw~ DeOeesueeske ceW YeJeveJeemeer osJeeW kes 7 kejes[ 72 ueeKe efpevecebefoj nQ
YeJeveeuees<eg mehle- keesef emehleefle - eefceleue#es<eg~
YeJeves<eg efpeveeeflecee, veceeefce YeJeYeeefJenevees efJeveesve~~
YeJeveJeeefme osJeeW ceW efpeveie=n, mehlekejes[ yenej ueeKe~
YeJeefJepeeer keer eeflecee GveceW, veceve keB nes ogKe efJeveeMe~~
mejmJeleer keer eeflecetefle& hetpe ceeleepeer kee %eeve Jele&ceeve mecee ceW Flevee Glke=< nw efke efkeme evLe ceW keneB
keee efueKee nw, hetpe ceeleepeer efyevee osKes yelee osleer nQ~ pecyeterhe jevee, lesjnerhe keer jevee SJeb leerveueeske keer jevee
kes efvecee&Ce kes efveefcee mes efleueeseheCCeefe, ef$eueeskemeej Deeefo evLeeW kee hetpe ceeleepeer ves Ske-oes yeej veneR, mewke[eW
yeej mJeeOeee efkeee nw Deewj jevee ceW keneB efkelevee ceehe nesvee eeefnS, keewve mee ewleeuee efkelevee ye[e nes Deeefo kees
Meem$eese eceeCe mes keF&-keF& [eeefjeeW ceW efueKe-efueKe kejkes hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Fleves megvoj-Meem$eeskele

(28)

efvecee&Ce, YeieJeeve MeeefvleveeLe, kegbLegveeLe, DejnveeLe kes 4-4 keueeCeke mes heefJe$e nefmleveehegj keer heeJeve Yetefce hej ngS nQ~
pecyeterhe nefmleveehegj ceW Deeves Jeeuee eleske ee$eer Fve jeveeDeeW kee DeLee&led pewveYetieesue kee oMe&ve kejkes Delevle
emevve SJeb ieodieod neskej kenlee nwceeleepeer! Deeheves eneB mJeie& kee Deevevo eehle keje efoee nw~ meYeer jeveeSB Deefle
DeodYegle nw~ mJeefCe&ce lesjnerhe ceW Ske meeLe 2127 efpeveeefleceeDeeW kes oMe&ve, leerveueeske jevee ceW 458 efpeveeefleceeDeeW kes
oMe&ve, pecyeterhe ceW 225 efpeveeefleceeDeeW kes oMe&ve kejkes, eewyeermeer efpevecebefoj ceW 1008 eefleceeDeeW kes oMe&ve, Oeeve cebefoj,
cebefoj Deeefo DeveskeeW cebefojeW kes oMe&ve kejkes meYeer kees Delevle Deevevo SJeb ceneve hegCe kee yebOe neslee nw~ Fve ke=ef$ece
eefleceeDeeW jeveeDeeW kes lees Deepe nce meYeer mee#eeled oMe&ve kejves kee meewYeeie eehle kej jns nQ uesefkeve pees Deke=ef$ece jeveeSB
nQDeke=ef$ece eefleceeSB nQ, Gvekes Deepe mee#eeled oMe&ve veneR kej mekeles, efkevleg Fme leerveueeske efpevecebefoj hegmleke kes
mJeeOeee mes hejes#ehe ceW Devebleeveble efpeveeefleceeDeeW kes oMe&veeW kee hegCe eehle kej ueWies~
hetpe e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer peer ves leerveueeske jevee kes Thej yengle ner megvoj Yepeve efueKee nw
pecyeterhe nefmleveehegj mes yeele megveer nw
leerve ueeske keer jevee megvoj JeneB yeveer nQ~
TOJe&ueeske ceW mJeie& osKekej ceve ueueeelee~
hegCekece& kejves mes ceeveJe mJeie& ceW peelee~~
De&evmece efmeefMeuee keer yeele megveer nw~
leerve ueeske keer jevee megvoj JeneB yeveer nw~
Fme hegmleke keer mesefbie SJeb ethejeref[bie kes ceeOece mes cegPes Fmekes mJeeOeee kee pees ueeYe Deewj hegCe efceuee nw
Jen meye hetpe ceeleepeer keer Demeerce ke=hee kee heue nw~ Deeeee& eer hetpeheeo mJeeceer ves F<esheosMe ceW Ske yengle ner
megvoj Mueeske efueKee nw
De%eeveesheeefmlej%eeveb %eeveb %eeefve meceeee~
ooeefe eeg emeeefmle megeefmeefceob Jee~~
DeLee&led De%eeveer kes heeme De%eeve Deewj %eeveer kes heeme %eeve efceuelee nw~ efpemekes heeme pees nesiee Jener lees osiee en metefe
peie ceW eefme nw~ hetpe ceeleepeer -ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer SJeb e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer
kes ejCe meeefveOe ceW jnkej pees Yeer %eeve cegPes eehle ngDee, Gmemes cegPes Demeerce Deevevo SJeb megKeevegYetefle nesleer nw~ hetpe
ceeleepeer keer $eeee, ejCemeeefveOe SJeb DeeMeerJee&o melele cegPes efceuelee jns ener cesjer cebieue YeeJevee nw~
Fme leerveueeske efpevecebefoj evLe kee mJeeOeee cesjs peerJeve ceW leerveueeske YeceCe kes meceeheve kees eehle kejeJes~ Fmeer
cebieue YeeJevee kes meeLe leerveueeske kes Devebleeveble efpeveeefleceeDeeW kees cesje ceve-Jeeve- keeehetJe&ke Devevle-Devevle yeej veceve~
mebmeej meceg mes efvekeeuekej cees#eceeie& ceW ueieeves Jeeueer hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW cesje keesef-keesef veceve~
%eeveceleer ceelee kees heekej peerJeve Oeve ngDee nw~
Gvekeer Meerleue eee ceW keCe-keCe Oeve ngDee nw~~
ceeB kee DeeMeer<e efceues meoe ener keecevee nw cesjer~
mebece eeefj$e ceW ye{B meoe ener YeeJevee nw cesjer~~

(29)

oes Meyo
ye. keg. yeervee pewve (mebIemLe)
veJeMeleheb eef JebM eefle-keesdees ue#eem$eees ejheb eeMee~
mehleefJebM eef lemenee-Ce<elJeeeEjMeoef OekeveJeMeleeefv e e~~1~~
veew meew heeer me keese f $esh eve, ueeKe meeeFme menme eceeCe~
veJe meew De[leeefueme efpeve eeflecee, efMeJemegKe nsleg keB eCeece~~
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Fme leerve ueeske efpevecebefoj
evLe ceW efleueeseheCCeefe Deeefo keF& evLeeW mes leerve ueeske kes mecemle Deke=ef$ece, ke=ef$ece efpevecebefojeW kee JeCe&ve efkeee nw~
YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj, Jelebj osJeeW kes efpevecebefoj, ewleJe=#eeW hej efpeve eefleceeSB, ceOeueeske kes efpevecebefojpecyeterheeefo kes 458 efpevecebefoj, pecyeterhe kes 568 keteW hej efpevecebefoj, OeelekeerKeC[erhe ceW 1144 keteW hej
efpevecebefoj, heg<kejeOe& erhe ceW Yeer 1144 keteW hej efpevecebefoj nQ~ osJeYeJeveeW kes efpevecebefoj, Je=#eeW hej efpevecebefoj,
keceueeW ceW efpevecebefoj, veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej, iebieeefo efiejves kes mLeeve hej efpeveeefleceeSB nQ Fve meYeer
efpevecebefojeW kee JeCe&ve he{kej ceve Deeuneefole nes peelee nw~ Fve meYeer ceefvojeW ceW 108-108 efpeveeefleceeSB efJejepeceeve
nQ~ Fve efpevecebefojeW kee JewYeJe DeJeCe&veere nw, peneB ceefCeeeW keer ceeueeSB ueke jner nQ, OetheIe ncesMee peueles jnles nQ
jlveeW keer eefleceeSB nQ, leesjCeej yeves nQ, Iebefeeb ueke jner nQ, osJeieCe Deekej Fve Deke=ef$ece ceefvojeW kes oMe&ve, hetpeve
kejles jnles nQ~
hejce hetpe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer kee nce meYeer hej en ceneve Ghekeej nw efke Jes pewveeiece ceW efhes
ngS yengcetue jlveeW kees, efpeveeiece kes jnme kees nce meYeer kees eoeve kej jner nQ~ 79 Je<e& keer Gce ceW Yeer hetpe ceeleepeer
melele Deheveer DeeJeMeke efeeeDeeW kees kejles ngS keg ve keg uesKeve keee& ceW ueieer jnleer nQ Deewj nce meYeer efMe<eeW kees Yeer
ueieeS jnleer nQ~ ceeleepeer kenleer nQ efke cesjs heeme DeYeer Flevee keece nw pees efke Meeeo keYeer hetje ner veneR nesiee~ ueieYeie 300
evLe lees ceeleepeer ves efueKe efoS nQ DeYeer keF& evLeeW keer hejsKee leweej kejkes jKeer nw pees efke heves nQ~
uesKeve kes meeLe, efpevecebefoj efvecee&Ce, leerLeeX kes peerCeexej ceW hetpe ceeleepeer ves pees keee& efkeS nQ Jes meYeer
DekeLeveere nQ~ ceeleepeer kes ejCe meeefveOe ceW jnkej, Gvekeer JeweeJe=efe, Deenejoeve, mJeeOeee Deeefo kejkes ceve nj
#eCe ehegefuuele jnlee nw~ mebmeej meceg mes efvekeeue kej cees#eceeie& ceW ueieeves Jeeueer hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer SJeb e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer kee DeeMeerJee&o ncesMee efceuelee jns ener efpevesv YeieJeeve mes
cebieue eeLe&vee nw~ ceeleepeer mJemLe jnbW, oerIee&eg eehle kejWnw ener keecevee efpeveJej mes es eYee meoe efove otveer nes~
Yeejle ceelee keer ieesoer Fve ceelee mes keYeer ve metveer nes~~
FvneR MeyoeW kes meeLe hetpe ceeleepeer kes heeJeve ejCeeW ceW keesef-keesef veceve~

B:C:B:C

(30)

cesjs Godieej
-ye. keg. Fvog pewve (mebIemLe)
meJe&%e YeieJeeve mes DeJeueesefkele Devebleeveble DeueeskeekeeMe kes yengceOeYeeie ceW 343 jepet eceeCe heg<eekeej
ueeskeekeeMe nw~ en ueeskeekeeMe peerJe, hegodieue, Oece&, DeOece& Deewj keeue Fve heeBeeW JeeW mes Jeehle nw, Deveeefo Deveble
nw~ n JeeW mes meefnle en ueeskeekeeMe mLeeve efveMee ner mJeeb eOeeve nw, Fmekeer meye efoMeeDeeW ceW efveece mes
DeueeskeekeeMe efmLele nw~
Fme ueeske kes TOJe&, ceOe Deewj DeOeesueeske Ssmes leerve Yeso nQ~ mechetCe& ueeske keer TBeeF& 14 jepet eceeCe nw SJeb
ceeseF& meJe&$e 7 jepet nw efpemeceW DeOeesueeske keer TBeeF& 7 jepet, ceOeueeske keer GBeeF& 1 ueeKe 40 eespeve SJeb
TOJe&ueeske keer GBeeF& 7 jepet eceeCe nw~ ce=obieekeej DeOeesueeske ceW jlveeYee Deeefo meele he=efLJeeeB nQ efpemeceW eLece
jlveeYee he=LJeer kes KejYeeie, hebkeYeeie Deewj DeyyengueYeeie Ssmes leerve Yeeie nQ efpemeceW KejYeeie Deewj hebkeYeeie ceW
YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW ceW meele kejes[ yenej ueeKe efpevecebefoj SJeb Jeblej osJeeW kes YeJeveeW ceW DemebKeele
efpevecebefoj nQ~ ceOeueeske ceW 458 Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ efpemeceW megoMe&ve, efJepee Deeefo hebee ces mecyevOeer 80,
kegueeeue kes 30, jpeleeeue kes 170, Je#eejeeue kes 80, iepeobleefiejer kes 20, pecyet Meeuceefue Je=#e kes 10,
F<Jeekeejeeue kes 4, cevegpeesej heJe&le kes 4, vevoerMJej erhe kes 52, (Debpeveefieefj kes 4, oefOecegKe heJe&le kes 16,
jeflekej heJe&le kes 32), kegC[ueefieefj kes 4, ekeefieefj kes 4 efpevecebefoj nQ~ mete&, evcee, ve#e$e Deeefo peesefle<eer osJeeW
kes Yeer ceOeueeske ceW DemebKeele efJeceeveeW ceW DemebKeele efpevecebefoj nQ~
ceOeueeske kes Thej TOJe&ueeske DeJeefmLele nw FmeceW meesuen mJeie&, veJe ewJeseke, veJe DevegefoMe Deewj heeBe
Devegej efJeceeve nQ efpemeceW meewOece& mJeie& ceW 32 ueeKe, F&Meeve mJeie& ceW DeeF&me ueeKe, meevelkegceej ceW 12 ueeKe,
ceensv mJeie& ceW Dee" ueeKe, yeeegieue ceW 4 ueeKe, ueebleJe egieue ceW 50 npeej, Mege egieue ceW 40 npeej, Meleej
egieue ceW 6 npeej, Deevele-eeCele-DeejCe-Deegle ceW meele meew, leerve DeOees ewJeseke ceW 111, leerve ceOece ewJeseke
ceW 107 efpevecebefoj SJeb leerve TOJe& ewJeseke ceW 91 efpevecebefoj nQ~ veJe DevegefoMe ceW 9 efpevecebefoj, heeBe Devegej ceW 5
efpevecebefoj Fme ekeej TOJe&ueeske ceW 84,97,023 efpevecebefoj nQ~
Fme ekeej leerveeW ueeskeeW ceW Dee" kejes[ hheve ueeKe meeeveJes npeej eej meew Fkeeemeer Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ
leLee 925 kejes[ 53 ueeKe, 27 npeej, 948 efpeveeefleceeSB nQ~ Jeblej osJe Je peesefle<ke osJeeW kes DemebKeele
efpevecebefojeW ceW 108-108 efpeveeefleceeSB nQ~ Fve meYeer efpevecebefoj SJeb efpeveeefleceeDeeW kee efJemle=le JeCe&ve efleueeseheCCeefe,
ef$eueeskemeej, leJeeLe&Jeeefle&ke, efmeevlemeej oerheke, ueeskeefJeYeeie, DeeefohegjeCe Deeefo eeeerve evLeeW ceW efceuelee nw efkevleg
Fve meyekee ienve DeOeeve kejves hej ner nce Fmes meefJemleej eehle kej mekeles nQ~
Jemlegle yeermeJeeR FkekeermeJeeR Meleeyoer Delevle ieewjJeMeeueer nw peye Fme keefuekeeue ceW yeermeJeeR Meleeyoer kes
eLeceeeee& eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meeefvlemeeiej peer cenejepe keer efve<keuebke hejcheje ceW mee#eeled mejmJeleer
mJehee, yeermeJeeR Meleeyoer keer eLece yeeue yeeeeefjCeer, hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer pewmeer ceneve

(31)

SJeb ekeeC[ efJeog<eer meeOJeer eehle ngF& nQ efpevneWves efpeveMeemeve hej ceneve Ghekeej kejles ngS Deheves Glke=< %eeve kes
#eeesheMece mes De<meneer, efveecemeej, meceemeej, <edKeC[eiece pewmes ceneve evLeeW keer ef nvoer-mebmke=le ceW erkee
keer~ eeke=le, mebmke=le leLee efnvoer Yee<eeDeeW ceW DeOeelce, efmeevle Yetieesue-Keieesue, veee, JeekejCe, vo, Deuebkeej
Deeefo veevee efJe<eeeW mes meceefvJele 300 evLeeW kee me=peve efkeee, Yeefeceeie& keer e=bKeuee ceW Deveske efJeOeeveeW keer jevee
kej DehetJe& keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee, leerLekej YeieJevleeW keer hebekeueeCeke YetefceeeW kee efJekeeme-peerCeexej kejJeeee
Deewj Deheves JeefeJe Deewj ke=efleJe mes mechetCe& efJeMJe ceW pewveOece& kee pees MebKeveeo efkeee Jen JeCe&veeleerle nw~ Deepe
79 Je<e& keer Jee ceW Yeer Gvekeer melele eueleer uesKeveer mes Deveske vetleve ke=efleeeB mebkeefuele DeLeJee efueefKele he ceW
peveceeveme kes meccegKe Dee jner nQ pees Gvekes DeLeke heefjece kee ner heefjeeeke nQ~ Deveske evLeeW kee Deeuees{ve kej
meejhe ceW hetpe ceeleepeer ves pees Deeieceese peevekeejer nceW eoeve keer nw Gmemes nce pew veeiece kes Deveske iet{ efkevleg
meejYetle leJeeW mes heefjefele nes heeSbies~
Jemlegle Ssmeer ceneve ke=efleeeW Deewj Ssmes ceneve mevleeW mes ner en efpeveMeemeve Deheveer ieefjcee kees Je=efbiele kejlee
jne nw efpevekes ceeOece mes eeCeer Deheveer Deelcee kee menpe ner keueeCe kej ueslee nw~ Fme Decetue Deewj meejYetle ke=efle
kes ceeOece mes Deehe meYeer leerve ueeske ceW efJejepeceeve ke=ef$ece-Deke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW keer efJemle=le peevekeejer eehle kej
Gvekeer Dekeee Yeefe kejles ngS ceneve hegCe kee mebee kejW~
Fme evLe keer Deeeesheevle ethe jereE[ie kejkes cegPes 2-3 yeej Fmes he{ves kee pees ceneve meewYeeie eehle ngDee Jen
DeefveJe&eveere nw~ ethe jeref[bie kes ceOe keg Ssmeer yeeleW %eele ngF efpevekee %eeve cegPes Deepe leke veneR Lee, Meeeo
FmeerefueS DeeeeeeX ves mJeeOeee kees hejce lehe kene nw Deewj ener lehe Ske efove cegefe eeefhle ceW efveefcee yevelee nw FmeceW
keesF& DeefleMeeesefe Jeeueer yeele veneR nw~ en mJeeOeee cesjs peerJeve ceW meheueerYetle nes Deewj ece-ece mes leeie keer
Gelece meeref{eeW hej DeejesnCe kejles ngS Ske efove ceQ Yeer efmeeW keer esCeer ceW Dehevee mLeeve yevee meketb leLee Ssmes
Decetue jlveeW keer eoe$eer hejce hetpe ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer efejeeg SJeb mJemLe jnkej nce meYeer hej
Fmeer ekeej Dehevee %eeveceeer, Jeelmeueceeer Jejonmle yeveeS jKeW Deewj Deeieeceer YeJeeW ceW kewJeue DeJemLee keer eeefhle
kej nceW Yeer Deheves meeLe cegefeue#ceer kee JejCe kejeJeW ener JeerjeYet mes cebieue eeLe&vee nw~

DeeYeej
Fme ebLe kes ekeeMeve nsleg heee&veeLe efoiecyej pewve iegkegue-cenejepeiebpe, nwojeyeeo kes
ecegKe eer ceebieerueeue peer yeeyetueeue peer efJepee kegceej hene[s, nesue jepeOeeveer, efmeoecyej
yeepeej, nwojeyeeo ves DeeefLe&ke meewpeve eoeve efkeee SleoLe& nce Deehekes %eeveoeve keer YeeJeveeDeeW
kee mecceeve kejles ngS mebmLeeve keer Deesj mes Deehekes eefle yengle-yengle OeveJeeo SJeb DeeYeej
%eeefhele kejles nQ~ Deeies Yeer Fmeer ekeej ebLe ekeeMeve Je Oece& keeeesX ceW Deehe Deheveer ebeuee ue#ceer
kee meogheeesie kejles jnW, ener cebieue YeeJevee nw~
-mecheeoke

(32)

je^ieewjJe hejce hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer
kegvokegvoevJeees peereeled, peereeled eer Meebeflemeeiej:~
peereeled heeefOehemleme, metefj: eer Jeerjmeeiej:~~
eer yeeeer ieefCeveer peereeled, peereeoefvleceevovee~
peereeled %eeveceleer ceelee, ieefCeveeb ecegKee keueew~~
pewveMeemeve kes Jele&ceeve Jeesce hej efkes ve#e$eeW ceW owoerheceeve mete& keer YeeBefle Deheveer ekeeMe-jefMceeeW kees
ekeerefCe&le kej jneR hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe hej G"er uesKeveer keer DehetCe&lee
eeefhe DeJeMebYeeJeer nw, leLeeefhe DeelcekeueeCe keer YeeJevee mes hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Gvekes oerIe&keeueerve
leeieceeer peerJeve kes eefle efJevece efJeveeebpeefuehe cesje en efJeveerle eeeme nw~
1. pevce, Jewjeie Deewj oer#ee-22 Deketyej meved 1934, MejohetefCe&cee kes efove efkewleveiej eece (efpe.
yeejeyebkeer, G.e.) kes eser eer essueeue pewve keer Oece&helveer eerceleer ceesefnveer osJeer kes oebhele peerJeve kes eLece heg<he kes
he ceW cewvee kee pevce heefjJeej ceW veJeerve KegefMeeeB ueskej Deeee Lee~ ceeB kees onspe ceWs eehle heevebefohebeefJebMeeflekee
evLe kes efveeefcele mJeeOeee SJeb hetJe&pevce mes eehle { Jewjeie mebmkeejeW kes yeue hej cee$e 18 Je<e& keer Deuhe Deeeg
ceW ner Mejo hetefCe&cee kes efove cewvee ves Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes meved 1952 ceW Deepevce yeeee&elehe
mehlece eeflecee SJeb ie=nleeie kes efveeceeW kees OeejCe kej efueee~ Gmeer efove mes Fme kevee kes peerJeve ceW 24 Iebs ceW Ske
yeej Yeespeve kejves kes efveece kee Yeer eejbYeerkejCe nes ieee~
veejer peerJeve keer ejceeslke<e& DeJemLee Deeefe&kee oer#ee keer keecevee kees Deheveer nj meeBme ceW mebpeeses ye. cewvee meved
1953 ceW Deeeee& eer osMeYet<eCe peer mes ner ew$e ke=<Cee Skeced kees eer ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e ceW #egefuuekee
Jeerjceleer kes he ceW oeref#ele nes ieF~ meved 1955 ceW eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer meceeefOe
kes mecee kegbLeueefiejer hej Ske ceen leke eehle Gvekes meeefVeOe SJeb Dee%ee eje #egefuuekee Jeerjceleerr ves Deeeee& eer kes
eLece heeeee& efMe<e-Jeerjmeeiej peer cenejepe mes meved 1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe kees ceeOeesjepehegje (peehegjjepe.) ceW Deeefe&kee oer#ee OeejCe kejkes Deeefe&kee %eeveceleer veece eehle efkeee~
2. DeOeeve Deewj DeOeeheve-%eeveeeefhle keer efheheemee ceelee %eeveceleer peer kes jesce-jesce ceW eejbYe mes ner ketket kej Yejer Leer~ oer#ee uesles ner mJeeOeee-ceveve-efebleve keer Oeeje ceW ner GvneWves mJeeb kees efveye kej efueee~ %eeve
eeefhle kee meJe&es eesle yevee-mebIemLe cegefveeeW, Deeefe&keeDeeW SJeb mebIemLe efMe<e-efMe<eeDeeW kees pewveeiece kee leuemheMeea
DeOeeheve~ keeleb$e heceeuee heer yeerpe mes hetpe ceeleepeer keer %eevemeeOevee he Je=#e emhegefle ngDee, efpeme hej pees
hees, hetue-heue Fleeefo ueies, GvneWves mecemle mebmeej kees megJeeefmele kej efoee~ ieesccemeej, hejer#eecegKe, veeeoerefhekee,
ecesekeceueceele&C[, Demeneer, leJeeLe&jepeJeeefle&ke, meJee&Le&efmeef, DeveieejOecee&ce=le, cetueeeej, ef$eueeskemeej Deeefo

(33)

Deveske ebLeeW kees Deheveer efMe<eeDeeW Deewj mebIemLe meeOegDeeW kees he{e-he{ekej Deeheves Deuhe mecee ceW ner efJemle=le
%eeveepe&ve kej efueee~ efnvoer, mebmke=le, eeke=le, keVe[, ceje"er Fleeefo Yee<eeDeeW hej Deehekee hetCe& DeefOekeej nes ieee~
3. uesKeveer kee eejbYeerkejCe mebmke=le Yee<ee mes-YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 2600 Je<e& kes efpeme Fefleneme
ceW pewve meeefOJeeeW kes eje Meee uesKeve keer keesF& efcemeeue efieesej veneR nesleer Leer, Jen Fefleneme peeie=le nes G"e peye
#egefuuekee Jeerjceleer peer ves meved 1954 ceW meneveece kes 1008 ceb$eeW mes Deheveer uesKeveer kee eejbYe efkeee~ ener ceb$e
mejmJeleer ceelee kee Jejonmle yevekej hetpe ceeleepeer keer uesKeveer kees TBeeFeeW keer meercee leke ues iees~ meved 196970 ceW veee kes meJeexe ebLe Demeneer kes efnvoer DevegJeeo ves Gvekeer Deefleere efJeee kees mebmeej kes meeceves
Gpeeiej kej efoee~ efkeleves ner ebLeeW keer mebbmke=le erkee, efkeleveer ner erkeeDeeW kes efnboer DevegJeeo, mebmke=le SJeb efnvoer ceW
Deveske ceewefueke ebLeeW keer jevee efceuekej Deepe ueieYeie 250 mes Yeer DeefOeke mebKee nes egkeer nw~ hetpe ceeleepeer eje
efueefKele meceemeej, efveecemeej Fleeefo keer efnvoer-mebmke=le erkeeSB, pewveYeejleer, %eeveece=le, keeleb$e JeekejCe, ef$eueeske
Yeemkej, eJeeve efveoxefMekee Fleeefo mJeeOeee ebLe, eefle%ee, mebmkeej, Yeefe, Deeefoyeee, Dees kee cegiee&, peerJeveoeve
Fleeefo pewve Gheveeme, Jemeben-jlvekejC[eeJekeeeej Fleeefo kes efnvoer heeevegJeeo Je DeLe&, yeeue efJekeeme,
yeeueYeejleer, veejer Deeueeske Deeefo kee DeOeeve efkemeer kees Yeer Jele&ceeve cesW GheueyOe pewve Jeecee keer efJeefJeOe efJeOeeDeeW
kee efJemle=le %eeve kejeves ceW me#ece nw~
DeOeelce, JeekejCe, veee, efmeeble, yeeue meeefnle, Gheveeme, eejeW DevegeesieeWhe efJeef JeOe efJeOeeDeeW kes
Deefleefje hetpe ceeleepeer keer uesKeveer mes efJehegue Yeefe meeefnle Gtle ngDee nw~ FvOJepe, keuheogce, meJe&leesYe, leerve
ueeske, efmeee, efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve Fleeefo Deveskeeveske Yeefe efJeOeeveeW ves osMe kes keesves-keesves ceW efpevesv
Yeefe keer pees Oeeje eJeeefnle keer nw, Jen Delegueveere nw~ hetpe ceeleepeer kee efebleve SJeb uesKeve hetCe&leee pewve Deeiece mes
mebye nw, en Gvekeer ceneve efJeMes<elee nw~
Oeve nQ Ssmeer ceneve eefleYeeJeeved mejmJeleer ceelee!
4. efmeeble eesejer-hetpe ceeleepeer ves pewveMeemeve kes meJe&eLece efmeeble ebLe <edKeC[eiece keer meesueneW
hegmlekeeW kes met$eeW keer mebmke=le erkee efmeeble efebleeceefCe kee uesKeve kejkes ceneve keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee nw~ eceece mes efnvoer erkee meefnle Fve hegmlekeeW kes ekeeMeve kee keee& eue jne nw~ Deepe mes ueieYeie 1000 Je<e& hetJe&
Deeeee& eer vesefceeb efmeebleeeJeleea ves efpeme ekeej n KeC[he eoMeebiehe efpeveJeeCeer kees heefjhetCe& Deelcemeele
kejkes meejhe ceW Je meben, ieesccemeej, ueefyOemeej Fleeefo ebLe Deheveer uesKeveer mes emeefJele efkees Les, Gmeer ekeej
Fme yeermeJeeR meoer keer ceelee %eeveceleer peer ves mecemle GheueyOe pewveeiece kee ienve DeOeeve-ceveve-efebleve kejkes Fme
efmeebleefebleeceefCehe mebmke=le erkee uesKeve kes cenece keee& mes efmeeble eesejer kes heo kees meekeej kej efoee nw~
Deeeee& eer Jeerjmesve mJeeceer eje 1000 Je<e& hetJe& efueefKele OeJeueeerkee kes heeeled Fme ceneve ebLe keer mejue erkee
uesKeve kee keee& eLece yeej ngDee nw~
5. efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej-pewve efmeebleeW kee cece& efJeled Jeie& mecePe mekes, Fme YeeJevee mes efkeleves ner
efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJejeW kee Deeeespeve hetpe ceeleepeer keer esjCeemJehe efkeee ieee~ meved 1969 ceW peehegj
eelegcee&me kes ceOe pewve peesefleueesxke hej eefMe#eCe efMeefJej Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer eje pewve

(34)

Yetieesue SJeb Keieesue kee efJeMes<e %eeve efJeledJeie& kees kejeee ieee~ Deketyej meved 1978 ceW nefmleveehegj ceW heb.
cekeKeveueeue peer Meeeer, heb. ceesleerebo peer kees"ejer, [e. ueeue yeneogj Meeeer meefnle pewve meceepe kes Gekeesef kes
ueieYeie 100 efJeeveeW kee efJeled eefMe#eCe efMeefJej Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer ves efJelmecegoee kees
eLes ceeie&oMe&ve eoeve efkeee~ mecee-mecee hej Deepe leke en eb=Keuee eue jner nw~
6. je^ere-Debleje&^ere mesefceveej-meved 1985 ceW pewve ieefCele SJeb ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&^ere mesefceveej
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW mecheVe ngDee, hegve: Deveske mebieesefeeB mecheVe nesleer jneR Deewj meved 1998 ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe
je^ere kegueheefle meccesueve kes YeJe Deeeespeve eje osMeYej kes efJeeefJeeeueeeW mes heOeejs kegueheefleeeW kees YeieJeeve $e+<eYeosJe
kees Yeejleere mebmke=efle SJeb pewveOece& kes Jele&ceeveegieerve eCeslee heg<e kes he ceW peeveves kee DeJemej eehle ngDee~ 11 petve
2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej Deeeesefpele FeflenemekeejeW kes meccesueve eje hee"e hegmlekeeW ceW pewveOece& mebyebOeer
Yeebelf eeeW kes megOeej kes efueS efJeMes<e efoMee-efveoxMe je^ere Mew#eefCeke DevegmebOeeve SJeb eefMe#eCe heefj<eo (NCERT) leke
hengBeees iees~ Fvekes Deefleefje Deveske Deve mesefceveej Yeer mecee-mecee hej mecheVe ngS nQ, efpevekes eefleheue ceW osMe kes
mece#e mecee-mecee hej meeefnefleke ke=efleeeB (Proceedings) emlegle nes egkeer nQ~
7. efoiecyej meceepe keer meeOJeer kees eLece yeej [er.efued. keer GheeefOe eoeve kej efJeeefJeeeuee Yeer
ieewjJeeefvJele ngDee-efkemeer ceneefJeeeuee, efJeeefJeeeuee Deeefo ceW heejcheefjke ef[efeeeW kees eehle efkees efyevee cee$e mJeeb
kes Oeeefce&ke DeOeeve kes yeue hej efJeog<eer ceeleepeer ves DeOeeve, DeOeeheve, meeefnle efvecee&Ce keer efpeve TBeeFeeW kees mheMe&
efkeee, Gme DeieeOe efJeee kes mecceeve nsleg [e@. jece ceveesnj ueesefnee DeJeOe efJeeefJeeeuee, hewpeeyeeo eje 5 hejJejer
1995 kees [er.efued. keer ceeveod GheeefOe mes hetpe ceeleepeer kees mecceeefvele kejkes mJeeb kees ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee
ieee leLee efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer hejcheje ceW hetpe ceeleepeer en GheeefOe eehle kejves Jeeueer eLece JeefkelelJe yeve
ieF~ hegve: Fmekes Ghejeble 8 Deewue 2012 kees hetpe ceeleepeer kes 57JeW Deeefe&kee oer#ee efoJeme kes DeJemej hej leerLekej
ceneJeerj efJeeefJeeeuee, cegjeoeyeeo ceW efJeeefJeeeuee kee eLece efJeMes<e oer#eeble meceejesn Deeeesefpele kejkes efJeeefJeeeuee
eje hetpe ceeleepeer kes kejkeceueeW [er.efued. keer ceeveo GheeefOe eoeve keer ieF&~
Fmeer ekeej mes mecee-mecee hej efJeefYeVe DeeeeeeX SJeb meeceeefpeke mebmLeeDeeW eje hetpe ceeleepeer kees veee eYeekej,
Deeefe&keejlve, Deeefe&keeefMejesceefCe, ieefCeveerecegKe, Jeelmeuecetefle&, leerLeexeefjkee, egieeJeefle&kee, eeefj$eeefvkee, je^ieewjJe,
JeeiosJeer Fleeefo Deveske GheeefOeeeW mes Deuebke=le efkeee ieee nw, efkevleg hetpe ceeleepeer Fve meYeer GheeefOeeeW mes efvemhe=n neskej
Deheveer DeelcemeeOevee kees ecegKelee osles ngS efveoex<e Deeefe&kee eee& ceW efveceive jnves kee ner Dehevee cegKe ue#e jKeleer nQ~
8. hetpe ceeleepeer keer esjCee mes leeie ceW ye{s keoce-leeieceeie& ceW Deemej meceier peerJe keer en
efJeMes<elee jnleer nw efke Jen mebmeej heefjYeceCe mes Deeeevle Deve YeJepeerJeeW kees Yeer cees#eceeie& kee heefLeke yeveeves nsleg
efJeMes<ehe mes eeemejle jnlee nw~ Fmeer YeeJevee keer heefjheger kejles ngS hetpe ceeleepeer ves Deveskeeveske efMe<e-efMe<eeDeeW
kee me=peve efkeee~
mebIemLe meeOegDeeW-cegefvepeveeW SJeb Deeefe&keeDeeW kees DeOeeve kejeles ngS meved 1956-57 ceW ye. jepeceue peer kees
jepeJeeefle&ke Deeefo Deveske ebLeeW kee DeOeeve kejekej hetpe ceeleepeer ves GvnW cegefveoer#ee uesves keer esjCee eoeve keer~
hegvee ye. jepeceue peer keeueeblej ceW Deeeee& Deefpelemeeiej peer cenejepe kes he ceW eeef j$eeeJeleea Deeeee&eer

(35)

Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hejcheje ceW elegLe& heeeee& kes he ceW eefleefle ngS~
meved 1967 ceW meveeJeo eelegcee&me kes ceOe hetpe ceeleepeer ves ye. ceesleerebo SJeb egJeke eMeJebble kegceej kees Iej
mes efvekeeuee, GvnW Ketye efJeeeOeeve kejeee leLee eMeJeble kegceej kees cegefveoer#ee efoueJeeeer, pees Jele&ceeve ceW Deeeee&eer
JeOe&ceevemeeiej kes veece mes eefmeef kees eehle nQ~ ye. ceesleerebo peer Yeer #eguueke ceesleermeeiej yevekej pecyeterhenefmleveehegj kes eLece heer"eOeerMe kes he ceW eefleefle ngS~
Jele&ceeve heeeee&eer DeefYevebovemeeiej peer cenejepe ves Yeer hetpe ceeleepeer mes jepeJeeefle&ke, ieesccemeej Deeefo ebLeeW kee
DeOeeve efkeee Lee~ cegefve eer YeJemeeiej peer cenejepe, cegefve eer mebYeJemeeiej peer cenejepe Fleeefo ves Yeer hetpe ceeleepeer mes
efJeeeOeeve efkeee leLee Gvekeer esjCee mes ner cegefve oer#ee eehle keer~ Jele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer kes Deveve efMe<e mJeefmleeer
kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer Deleble kece&" JeefelJe kes he ceW mecemle meceepe ceW eefmeef kees eehle nQ~
Deeefe&kee ceeleeDeeW keer e=BKeuee cesW Deeefe&kee eer heeeJeleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer efpeveceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer
Deeefoceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer esceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer egleceleer ceeleepeer,
ceQ mJeeb (Deeefe&kee evoveeceleer) leLee Deeefe&kee eer meccesoefMeKejceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer kewueeMeceleer ceeleepeer
Deeefo Deve keF& ceeleepeer hetpe ceeleepeer mes eehle Jewjeieceeer mebmkeejeW SJeb DeOeeheve kee ner eefleheue nQ~ hetpe
ceeleepeer mes meJeeieerCe ebLeeW kee DeOeeve kejkes hetpe efpeveceleer ceeleepeer ves eces ekeceueceele&C[, hetpe Deeefoceleer
ceeleepeer ves ieesccemeej kece&keeC[ kee efnvoer DevegJeeo efkeee nw~ cegPes Yeer <edKeC[eiece SJeb Deve ceneve ebLeeW keer
efnvoer erkee, ceneJeerj mlees$e keer mebmke=le erkee SJeb keeflehee mebmke=le jeveeSB efueKeves kee megDeJemej hetpe ceeleepeer
keer Devegkechee mes eehle ngDee nw~
61 Je<eeX keer megoerIe& DeJeefOe ceW efkeleves ner YeJe peerJeeW ves hetpe ceeleepeer mes Deepevce yeeee& ele, hebe DeCegele,
Meefe Devegmeej eefleceeSB Fleeefo enCe kejkes mebece kes ceeie& kees Deelcemeele efkeee nw~ Jele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer kes
mee#eeled meeefveOe ceW jnkej Deveske yeeeeefjCeer yenveW leeieceeie& ceW mebueive nQ~
9. leerLe& efJekeeme keer YeeJevee-leerLekej YeieJevleeW keer keueeCeke YetefceeeW SJeb efJeMes<e he mes pevceYetefceeeW kes
efJekeeme keer Deesj hetpe ceeleepeer keer efJeMes<e Deebleefjke efe meoe mes jner nw~ hetpe ceeleepeer kee kenvee nw efke nceejer
mebmke=efle kee heefjee eoeve kejves Jeeueer es keueeCeke YetefceeeB nceejer mebmke=efle keer ceneve Oejesnj nQ Dele: Fvekee
mebj#eCe-mebJeOe&ve-efJekeeme Deleble DeeJeMeke nw~
meJe&eLece YeieJeeve MeebefleveeLe, kegvLegveeLe, DejnveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer
esjCee mes efveefce&le pewve Yetieesue keer Deefleere jevee pecyeterhe Deepe efJee kes ceeveme heue hej Debefkele nes ieeer nw,
G.e. mejkeej kes hee&ve efJeYeeie ves pecyeterhe mes nefmleveehegj keer heneeve yeleeles ngS Gmes Ske Delegueveere ceeveJe
efveefce&le mJeie& (A Man Made Heaven of Unparallel Superlatives And Natural Wonders) keer meb%ee
eoeve keer nw~ meved 1993 mes 1995 leke Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW meceJemejCe cebefoj Deewj ef$ekeeue eewyeermeer
cebefoj kee efvecee&Ce kejJeekej Gmekee efJeeJeeheer eeej, Dekeuetpe (ceneje^) ceW veJeosJelee cebefoj efvecee&Ce keer esjCee,
meveeJeo (ce.e.) ceW Ceceeskeej Oeece, eerle efJenej-efouueer ceW keceuecebefoj, ceebieerlegbieer (ceneje^) ceW meneket keceue
cebefoj, Deefn$e ceW ieejn efMeKej Jeeuee leerme eewyeermeer cebefoj Deewj YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve

(36)

keueeCeke Yetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee YeJe efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer
ner esjCee kes eefleheue nQ~
efkeleves ner Deve mLeeveeW hej Yeer pewmes-KesjJee[e ceW kewueeMeheJe&le efvecee&Ce keer esjCee, efhe[eJee ceW meceJemejCe
jevee keer esjCee, meesueehegj (cene.) ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee keer mLeehevee, eer ceneJeerj peer kes
MeebefleJeerj veiej ceW ceboejJe=#e keer mLeehevee, DeefleMee#es$e eer ef$eueeskehegj ceW heeefjpeeleJe=#e keer mLeehevee, keske[er
(jepe.) ceW meccesoefMeKej keer jevee Deeefo Deveskeeveske efvecee&Ce hetpe ceeleepeer kes efveoxMeve eje mecheVe ngS Deewj nes
jns nQ~ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kes efJekeeme nsleg YeieJeeve ceneJeerj
mJeeceer keerefle&mlebYe, YeieJeeve ceneJeerj keer efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee meefnle efJeeMeebefle ceneJeerj cebefoj, veJeien Meebefle
efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj SJeb vebeeJele& cenue Deeefo Deveske efvecee&Ce Deehekeer esjCee mes Fme #es$e hej ngS nQ
leLee kegC[uehegj leerLe& efJeeYej kes efueS Deeke<e&Ce kee kesv yeve ieee nw~
YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner ceW cegefvemegeleveeLe efpevecebefoj SJeb efJehegueeeue heJe&le keer
leuener ceW ceevemlebYe jevee, YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CemLeueer heeJeehegjer ceW peuecebefoj kes mece#e heeC[gkeefMeuee
heefjmej ceW YeieJeeve keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle YeieJeeve ceneJeerj efpevecebefoj, ieewlece ieCeOej mJeeceer keer efveJee&CemLeueer
iegCeeJeeb peer ceW ieewlece mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle efpevecebefoj, eer meccesoefMeKej peer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe
cebefoj Fleeefo mecemle efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer mebesjCee mes ner mecheVe ngS nQ~
leerLekej pevceYetefce efJekeeme keer e=BKeuee ceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekeboer ceW
eer heg<heobleveeLe efpevecebefoj kee efvecee&Cekeee& neskej GmeceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer efJeMeeue meJee 9 heg Gegbie
heeemeve eeflecee hebekeueeCeke eefleehetJe&ke efJejepeceeve nes egkeer nQ~
leerLekejeW keer Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW Jele&ceevekeeueerve JeneB pevceW heeBe leerLekejeW keer pevceYetefce keer eskeeW hej
efpevecebefoj efvecee&Ce keer esjCee eoeve kej Deeheves mebmke=efle kees peerJevle kejves kee DeYetlehetJe& eeeme efkeee nw~ Gme e=BKeuee ceW
eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eWke hej megvoj keueelceke cebefoj yevekej GmeceW meJee eej heg heeemeve esle
eeflecee efJejepeceeve ngF& nQ leLee mejet veoer kes le hej YeieJeeve DevevleveeLe kes cebefoj kee efvecee&Ce neskej hebekeueeCeke
mecheVe nes egkee nw~ Fmeer ekeej eceMe: Deve eskeeW hej Yeer cebefojeW kes efMeueeveeme neskej efvecee&Ce eue jns nQ~
GuuesKeveere nw efke hetpe ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#eemLeue-ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW Yeer ieefCeveerecegKe
Deeefe&kee eer %eeveceleer oer#ee leerLe& kes efJekeeme kee keee& mecheVe efkeee pee egkee nw~ eneB megvoj ke=ef$ece meccesoefMeKej
heJe&le kee efvecee&Ce kejkes 15 heg Gegbie keeues hee<eeCe Jeeueer YeieJeeve heee&veeLe keer Ke[dieemeve eeflecee SJeb eewyeermeer
efJejepeceeve keer ieF& nQ~ Fme leerLe& keer hebekeueeCeke eeflee 21 veJecyej mes 26 veJecyej 2010 leke heer"eOeerMe
#eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes meeefVeOe ceW SJeb kece&eesieer ye.jJeerv keg ceej pewve (Jele&ceeve heer"eOeerMe
jJeervkeerefle& mJeeceer peer) kes efveoxMeve ceW efJeMes<e ceneslmeJehetJe&ke mecheve ngF& nw~
Fmeer e=BKeuee ceW DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer (jepe.) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes
MeebefleJeerj veiej kes efveke efmLele ceneJeerj Oeece heefjmej ceW hebeyeeueeefle efoiecyej pewve cebefoj kee YeJe efvecee&Ce
keee& mecheVe ngDee nw~ eneB hej heeBeeW yeeueeefle YeieJeeve keer eefleceeSB efJejepeceeve kejkes he=Leked JesefoeeW ceW heeeJeleer,

(37)

#es$eheeue keer eefleceeSB Yeer efJejepeceeve keer ieF& nQ~ mebmLeeve eje Ge efpevecebefoj kee hebekeueeCeke efoveeBke 29
peveJejer mes 2 hejJejer 2012 leke meevebo mecheVe efkeee ieee~
efJeMes<e : lesjnerhe jevee, leerLekej$ee eeflecee SJeb leerveueeske jeveepecyeterhe-nefmleveehegj leerLe& kes efJekeeme keer Deefleerelee kees Decejlee eoeve kejves Jeeueer Fve jeveeDeeW kee
efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Fefleneme ceW eLece yeej ngDee~ Deewue meved 2007 ceW mJeefCe&ce lesjnerhe jevee keer
hebekeueeCeke eeflee ngF&~ efJee ceW eLece yeej efveefce&le Fme jevee ceW efJejepeceeve 2127 efpeveeefleceeDeeW kes oMe&ve
kejkes ueesie Fefle heue keer eeefhle kejles nQ~ Fmekes Deefleefje nefmleveehegj ceW pevces YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLeDejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie Ke[dieemeve eefleceeDeeW SJeb 56 heg Gegbie efveefce&le leerveueeske jevee keer efpeveeefleceeDeeW
keer hebekeueeCeke eeflee hejJejer meved 2010 ceW ngF& pees nefmleveehegj kes DeefleMee ceW eej eeBo ueiee jner nQ~
10. efJee ceW DeveesKeer 108 heg cetefle& efvecee&Ce keer esjCee-efJee kes Deeeflece Deeee& kes he ceW 108
heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Ke[dieemeve eeflecee kes efvecee&Ce kee keee& ceebieerlegbieer (cene.) kes heJe&le hej hetpe
ceeleepeer keer esjCee mes gleieefle mes eue jne nw~ egieeW-egieeW leke efpeveMeemeve keer ceefncee kees efJekeefmele kejves Jeeueer en
eeflecee pewve mebmke=efle kes efJeMeeue JeefelJe kee heefjee Yeer peveceeveme kees eoeve kejsieer~
11. efMej[er (ceneje^) ceW %eeveleerLe&-efMej[er (ceneje^) kees pewve mebmke=efle kesv kes he ceW mLeeefhele kejves
nsleg JeneB hej %eeveleerLe& kes efvecee&Ce keer eespevee cetle& he ues jner nw, efpemeceW hetpe ceeleepeer kes efveoxMeevegmeej YeieJeeve
heee&veeLe keer efJeMeeue eeflecee efJejepeceeve kejkes hebekeueeCeke ceneslmeJe mecheVe nes egkee nw Deewj Deye JeneB megvoj
keceue cebefoj kee efvecee&Ce efkeee pee jne nw~
12. pe=efcYekee leerLe& efJekeeme keer esjCee-YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer kewJeue Yetefce pe=befYekee pees Deepe
efyenej eevle ceW pecegF& kes veece mes eefme nw, JeneB Ske vetleve Yetefce hej YeieJeeve keer eeflecee efJejepeceeve nes egkeer nw
leLee Fme pe=efcYekee leerLe& kee efJekeeme nes jne nw, pees MeerIe ner YeeeW kes leerLe&ee$ee keer esCeer ceW DeeSiee~
13. Oece&eYeeJevee kes efJeefJeOe Deeeece-pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce kee ecegKe ue#e ueskej efoiecyej pewve
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve veeceke mebmLee kee jepeOeeveer efouueer ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1972 ceW ie"ve efkeee
ieee~ Fmeer mebmLeeve ves efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keeeeX kee mebeeueve efkeee nw~ meb mLeeve efmLele Jeerj %eeveesoe
evLeceeuee eje ueeKeeW keer mebKee ceW ebLe ekeeMeve, eejeW DevegeesieeW kes %eeve mes meceefvJele mecei%eeve ceeefmeke
heef$ekee kee ekeeMeve, Ceceeskeej ceneceb$e yeQke Fleeefo efkeleveer ner keee&eespeveeSB efpeveMeemeve keer keerefle& kees efvejblej
emeeefjle kej jner nQ~
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1982 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fbefoje ieebOeer eje jepeOeeveer efouueer mes
GodIeeefle pecyeterhe %eeve peesefle ves leerve Je<e& leke mechetCe& YeejleJe<e& ceW pewveOece& kes efmeebleeW kee eeej-emeej efkeee
Deewj Deble ceW en peesefle DeKeC[he mes lelkeeueerve kesvere j#eeceb$eer-eer heer.Jeer. vejefmebnejeJe eje pecyeterhe mLeue
hej mLeeefhele kej oer ieeer~ Fmeer ekeej Deewue meved 1998 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves
YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej kee jepeOeeveer efouueer mes eJele&ve efkeee, pees mecemle eebleeW ceW eJele&ve kes
heeeled YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eemLeueer-eeeie leerLe& hej efveefce&le meceJemejCe cebefoj ceW mLeeefhele neskej egieeW-egieeW

(38)

leke kes efueS YeieJeeve $e+<eYeosJe kes JeemleefJeke meceJemejCe keer eeo efouee jne nw~ YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefcekegC[uehegj (veeueboe) mes meved 2003 ceW YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee efJeefJeOe eebleeW ceW meheue eJele&ve Yeer Fmeer
e=BKeuee keer efJeefMe ke[er nw~
pewveOece& keer eeeervelee leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes veece SJeb efmeebleeW kees peve-peve leke hengBeeves kes efueS hetpe
ceeleepeer ves meved 1997 ceW jepeOeeveer efouueer ceW efJeMeeue eewyeerme keuheogce ceneceC[ue efJeOeeve Deeeesefpele kejeee, efpemekee
PeC[ejesnCe hetJe& je^heefle [e@. Mebkejoeeue Mecee& ves efkeee SJeb efouueer kes cegKeceb$eer eer meeefnye efmebn Jecee&, ceOeeosMe kes
cegKeceb$eer eer efoefiJepee efmebn leLee eerceleer meg<ecee mJejepe Deeefo Deveske kewefyeves cebef$eeeW ves GheefmLele neskej Oece&ueeYe
efueee~ meeLe ner YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer Je<e& (meved 1997-1998 ceW) leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere
efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& (meved 2000 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje GodIeeefle) Yeer hetpe
ceeleepeer keer esjCee eje efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keee&eceeW meefnle mecheVe ngS~ efJeefYeVe er.Jeer. ewveueeW eje hetpe ceeleepeer
kes leerLekej peerJeve oMe&ve (meefe$e) SJeb Deve efJe<eeeW hej eYeeJeke eJeeve uecyes mecee leke emeeefjle ngS SJeb nes jns
nQ~ hetpe ceeleepeer keer esjCee mes mLeeefhele DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve Deheveer mewke[eW F&keeFeeW eje
efoiecyej pewve meceepe keer veejer Meefe kees me=peveelceke keeeeX nsleg mebieef"le kej jns nw~
Fmekes Deefleefje efkeleves ner Deve Oece&eYeeJevee kes keee& hetpe ceeleepeer ves mecheVe efkees nQ efpevekee eneB uesKeve
lees mebYeJe veneR nw, efkevleg Deepe hetje meceepe Gvekes keee&keueeheeW mes heefjefele neskej GvnW kece&"lee keer cetefle& kes he ceW
heneevelee nw~
14. mebIe<e& efJepes$eer-hetpe ceeleepeer ves eejbYe mes Dehevee ecegKe ue#e yeveeee- eleske keee& Deeieceevegketue ner
kejvee~ hegve: Gve keeeeX kes efve<heeove ceW pees Yeer efJeIve Deeles nQ, GvnW yengle ner MeebeflehetJe&ke Pesuekej hetjer levceelee kes
meeLe Gme keee& kees heefjhetCe& kejvee Gvekeer efJeMes<elee jner nw~ Gvekee hetje peerJeve Dee<e& hejcheje kee mebj#eCe kejles ngS
Deheves cetueiegCeeW ceW yeeOee ve Deeves oskej efpeveOece& keer DeefOekeeefOeke eYeeJevee kes meeLe Jeleerle ngDee nw~
15. YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee Deeeespeve-23JeW leerLekej
YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer ceW 6 peveJejer 2005 kees hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb memebIe meeefveOe ceW
YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee GodIeeve efkeee ieee~ YeieJeeve keer kesJeue%eeve
keueeCeke Yetefce Deefn$e, efveJee&CeYetefce eer meccesoefMeKej peer Fleeefo Deveskeeveske leerLeeX hej efJeefJeOe DeeeespeveeW
kes meeLe en Je<e& ceveeee ieee~ Je<e& 2006 kees meccesoefMeKej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee hetpe ceeleepeer ves
eoeve keer, leeefke leve-ceve-Oeve mes efoiecyej pewve meceepe Deheves ceneve leerLe&jepe eer meccesoefMeKej peer kes eefle
meceefhe&le nes mekes~ hegve: efomecyej 2007 ceW Deefn$e ceW Deeeesefpele meneeefyo cenecemlekeeefYe<eske kes meeLe Fme
ef$eJe<eeae ceneslmeJe kee meceeheve efkeee ieee~
16. Meleeyoer kee DeYetlehetJe& DeJemej : oer#ee mJeCe& peebleer -JewMeeKe ke=<Cee otpe, Jeer.efve.meb. 2532
DeLee&led 15 Deewue 2006 kees Deheveer Deeefe&kee oer#ee kes 50 Je<e& hetCe& kejves Jeeueer eLece meeOJeer hetpe ceeleepeer
Jele&ceeve efoiecyej pewve meeOeg hejcheje ceW meJee&efOeke eeeerve oeref#ele nesves kes ieewjJe mes ege neskej nce meYeer kes efueS
DeefleMeekeejer eeeerve eeflecee kes meMe yeve ieF~ pecyeterhe-nefmleveehegj ceW 14 mes 16 Deewue 2006 leke ieefCeveerecegKe

(39)

eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kee YeJe Deeeespeve kejkes mecemle meceepe ves
hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Deheveer efJevece efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~
17. efJeeMeebefle Deefnbmee meccesueve kee GodIeeve efkeee je^heefle peer ves-21 efomecyej 2008 kees
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Deeeesefpele efJeeMeebefle DeeEnmee meccesueve kee GodIeeve Yeejle keer
eLece ceefnuee je^heefle eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes kejkeceueeW mes ngDee~ hegve: meved 2009 Meebefle Je<e& ceW
hetjs osMe ceW efJee keer Meebefle kes efueS Oeeefce&ke Devegeve SJeb mebieesefeeW kes keee&ece Deeeesefpele efkeS ieS~
18. eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-yeermeJeeR meoer kes eLece efoiecyej pewveeeee&
eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes ceneve GhekeejeW mes peve-peve kees heefjefele kejeves kes GsMe mes hetpe
ceeleepeer ves Je<e& 2010 kees eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee mecemle meceepe kees eoeve keer~
Fme Je<e& kee GodIeeve pes ke=. elego&Meer, 11 petve 2010 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW YeieJeeve MeebefleveeLe pevce-oer#ee
SJeb efveJee&CekeueeCeke kes MegYe efoJeme efkeee ieee leLee pes ke=. elego&Meer, 31 ceF& 2011 leke en Je<e& hetjs osMe kes
efJeefYeVe DebeueeW ceW Deveske Oece&eYeeJeveelceke keee&eceeW kes meeLe efJeefYeVe DeeeespeveeWhetJe&ke ceveeee ieee~
19. eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-MejohetefCe&cee-2011 kes MegYe DeJemej hej
hetpe ceeleepeer eje eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece heefMe<e Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe,
pees hetpe ceeleepeer kes oer#ee ieg Yeer nQ, kee Je<e& ceveeves keer Iees<eCee keer Dele: en Je<e& meceepe eje efJeefYeVe Deeeespeve
hetJe&ke meevebo ceveeee ieee~
20. eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e&-efpevekeer oerIe&keeefueke lehemee kes Je<eeX keer efieveleer peevekej Deveske Deeeee&,
cegefve, Deeefe&keeSB Fleeefo Yeer Fme yeele kees kenles ngS ieewjJe kee DevegYeJe kejles nQ efke Deepe efpeleveer cesjer Gce Yeer veneR
nw Gmemes DeefOeke lees hetpe ceeleepeer keer oer#ee keer Deeeg nw, DeLee&led 18 Je<e& keer Gce mes leeie ceeie& hej efpevneWves keoce
jKee, GvneWves Deheveer pevceefleefLe-MejohetefCe&cee kees Yeer leeie mes meeLe&ke kej Gme leeieceeer peerJeve kes 60 Je<e& Yeer
GvneWves efveefJe&IveleehetJe&ke hetCe& efkees~ FmeerefueS Fvekes 79JeW pevceefoJeme SJeb 61JeW leeieefoJeme hej nceves DeefKeue
Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve kes Deeeve hej eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e& 2012-2013 ceveeves keer Iees<eCee keer~
Fme Je<e& ceW meYeer kees Meefe Devegmeej eeefj$e enCe kejves kee mebosMe efoee ieee~
21. cebieuecee Dece=le ceneslmeJe-Deye hetpe ceeleepeer kes 80JeW pevceefoJeme kees MejohetefCe&cee-18 Deketyej
2013 kees ieefCeveer %eeveceleer Dece=le ceneslmeJe kes he ceW je^ere mlej hej ceveeee pee jne nw~ Fme DeJemej hej
meccesoefMeKej efJeOeeve kes 80 ceeb[ues yeveekej 80 heefjJeejeW kes eje Gvekeer hetpeve kejves kee efJenbiece Me
GheefmLele nesves pee jne nw~ %eeleJe nw efke hetpe ceeleepeer keer esjCeevegmeej Meeele efme#es$e meccesoefMeKej ceW Deeeee&
Meebeflemeeiej Oeece veeceke mceejke kee efvecee&Ce efkeee pee jne nw, pees Deeeee& eer keer meccesoefMeKej ee$ee (meved
1927-28 ceW keer ieF&) keer Ssefleneefmekelee kee efoioMe&ve kejeSiee~
Fve elegceg&Keer eefleYee keer Oeveer hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW keesefMe: veceve nw leLee YeieJeeve efpevesv mes ener
eeLe&vee nw efke Gvekes Fme heefJe$e leeieceeer peerJeve kee nceW Meleeyoer ceneslmeJe Yeer ceveeves kee ueeYe eehle nes SJeb
Deehekes eje veee-veee meeefnle pevelee kees eehle neslee jns, ener cebieuekeecevee nw~

(40)

Ske Deefleere pewve kesv

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer (DeOe#e)
jepeOeeveer efouueer mes 110 efkeceer. otj GejeosMe kes efpeuee cesj" eqmLele heewjeefCeke leer Le& neqmleveehegj ceW meved
1974 mes pecyeterhe veece mes Ske je^ere-Debleje&^ere kesv DeJeefmLele nw~ 200 Heg kes Jeeme ceW efvee|cele pewve Yetieesue
keer Deefleere jevee pecyeterhe kes Devoj nukes iegueeyeer mebiecejcej mes efvee|cele 101 Heg TBes megces heJe&le keer
MeesYee Deepe eleske Jeefe kes ceve kees Deekee|<ele kejleer nw~
eeeerve pewve meeefnle SJeb Yetieesue kes heefjeeeke, Jew%eeefvekeeW kes efueS MeesOe kesv, DeeOeeeqlceke GVeeve kes efueS
heefJe$e mLeeve, ceeveefmeke Meebefle SJeb efpevesv YeieJeeve keer hetpeve-Yeefe kes mechetCe& meeOeveeW leLee mecemle DeeOegefveke
megefJeOeeDeeW keer GheueyOelee meefnle Fme Deveghece leerLe& keer peveke mebmLee kee veece nw- efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe
mebmLeeve (jefpe.)~ pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe Deee|ekeeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer
keer heeJeve esjCee mes 1972 ceW Fme mebmLeeve keer mLeehevee ngF&~ efoiecyej pewve Fbmeret Dee@He kee@mceesieeefHeke efjmee&
(Digambar Jain Institute of Cosmographic Research) kes veece mes eefme Fme mebmLeeve kee
DeeOeejYetle ue#e Lee-pecyeterhe kee efvecee&Ce Deewj en pecyeterhe ner Deblele: mebmLeeve kee cegKe keeee&uee yeve ieee~
pebyeterhe keer 35 Ske[ heefJe$e Yetefce hej mebmLeeve kes eje mebeeefuele efJeefYeVe eespeveeDeeW/jeveeDeeW kee mebef#ehle
efJeJejCe efvecveebefkele nw1. pebyeterhe jevee-efpevesv YeieJeeve keer 207 eefleceeDeeW mes heeJeve Yeejleere efMeuhe Deewj pewve Yetieesue kee
Deefleere GoenjCe, DeeOegefveke Deeke<e&CeeW-efyepeueer kes HeewJJeejs, veewkee-efJenej Fleeefo meefnle~
2. keceue cebefoj-YeieJeeve ceneJeerj keer DeefleMeekeejer Ke[dieemeve eeflecee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
3. Oeeve cebefoj-24 leerLekej YeieJevleeW keer eefleceeDeeW meefnle eR jevee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ, pees
efke Oeeve (Meditation) kejves nsleg Geceesece ceeOece nQ~
4. ef$ecete|le cebefoj-YeieJeeve DeeefoveeLe, Yejle SJeb yeengyeueer keer Ke[dieemeve eefleceeDeeW mes Fme cebefoj kee veece
meeLe&ke nw~ keceue hej efJejepeceeve YeieJeeve vesefceveeLe SJeb heee&veeLe mes Fme cebefoj keer MeesYee efiegefCele nes ieeer nw~
5. Jeemeghetpe cebefoj-Fme cebefoj ceW 12JeW leerLekej-Jeemeghetpe mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve nQ~
6. MeebefleveeLe cebefoj-efpeve YeieJevleeW kes ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve keueeCekeeW mes neqmleveehegj keer Yetefc e
hejce-heeJeve ngF& nw, Gve Meebefle-kegbLeg Deewj DejnveeLe YeieJebleeW keer Ke[dieemeve eefleceeSB Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
7. cebefoj-Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg hejcesefeeW keer eefleceeDeeW meefnle (Deesce)
jevee Fme cebefoj ceW efJejeefpele nw~
8. efJeeceeve yeerme leerLekej cebefoj-Fme cebefoj ceW efJeosn #es$e kes efJeeceeve 20 leerLekejeW keer eefleceeSB yeerme
keceueeW hej efJejepeceeve nQ~

(41)

9. meneket cebefoj-efpevesv YeieJeeve keer 1008 eefleceeDeeW meefnle~

10. YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj-Oeeleg efvee|cele YeieJeeve $e+<eYeosJe keer cetueveeeke eeflecee SJeb Deve efpeve
eefleceeDeeW meefnle~
11. YeieJeeve $e+<eYeosJe keere|lemlebYe-YeieJeeve $e+<eYeosJe Devleje&<^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& ceW
efvee|cele, YeieJeeve kes peerJeve eefj$e kees eoe|Mele kejves Jeeuee, 8 eefleceeDeeW mes meceeqvJele 31 Heg TBee keere|lemlebYe~
12. lesjnerhe efpeveeuee-Fme cebefoj kes Deboj ceOeueeske kes lesjnerheeW keer Deke=ef$ece jevee kee Deefle
megvojlee kes meeLe efoioMe&ve kejeee ieee nw, efpemeceW hebeces heJe&leeW kes meeLe-meeLe kegue 2127 eefleceeSB
efJejepeceeve nQ~
13. Deeheo efoiecyej pewve cebefoj-Fme cebefoj kes Deboj eLece pewve leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
efveJee&CeYetefce Deeheo-kewueeMeheJe&le keer Deeke<e&ke eefleke=efle efJejepeceeve nw~ kewueeMeheJe&le kee ner otmeje veece Deeheo
nw~ 4 HejJejer 2000 kees ueeue efkeuee cewoeve, efouueer ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje Fme
eefleke=efle kes mece#e efveJee&Ceuee[t e{ekej Fmekee GodIeeve efkeee ieee~
14. veJeen Meeefvle efpevecebefoj-hetpe ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Gej Yeejle ceW eLece yeej efveefce&le Fme
veJeenMeebefle efpevecebefoj ceW veJeen Deefj efveJeejke veJe leerLekejeW keer Oeeleg efveefce&le megvoj eefleceeSB efJejepeceeve nQ,
efpevekes oMe&ve-hetpeve kejkes YeeieCe Deheves eneW keer Meebefle kejles ngS osKes peeles nQ~
15. leerLekej$ee keer efJeMeeue eefleceeSB-nefmleveehegj ceW pevces leerLekej eer MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe
YeieJeeve keer 31-31 heg keer Ke[dieemeve eefleceeSB hetpe ceeleepeer keer esjCee mes pecyeterhe mLeue hej efJejepeceeve ngF&
nQ, efpevekee efJeMeeue cebefoj Yeer emleeefJele nw~
16. leerveueeske keer YeJe jevee-ef$eueeskemeej, efleueeseheCCeefe Deeefo kejCeevegeesie ebLeeW kes Devegmeej leerve
ueeske keer megvoj jevee kee efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee kee ner megheue nw~ FmeceW DeleeOegefveke megefJeOee kes
efueS efuehe ueieeF& ieF& nw, efpememes meYeer YeeieCe efmeefMeuee leke kes oMe&ve eehle kej mekeles nQ~
17. pecyeterhe hegmlekeeuee-eeeerve nmleefueefKele SJeb ekeeefMele ueieYeie 15000 iebLeeW SJeb hegmlekeeW kes
mebien meefnle~
18. pecyeterhe Deew<eOeeuee
19. %eeveceleer nerjke peebleer Skemeesme-efJeMes<e ke=ef$ece jsue, efpemeceW eewyeermeeW leerLekejeW keer 16 pevceYetefceeeW
kee efJeefJeOe PeeBefkeeeW SJeb efe$eeJeueer kes ceeOece mes ceveceesnke emlegleerkejCe efkeee ieee nw~
20. Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee-1972 ceW mebmLeeefhele Fme iebLeceeuee eje Deye leke ueeKeeW keer mebKee ceW
300 mes DeefOeke ebLeeW SJeb hegmlekeeW kes mebmkejCeeW kee ekeeMeve nes egkee nw~
21. mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee-en heef$ekee meved 1974 mes ueieeleej ekeeefMele nes jner nw, efpemeceW pewve
MeeeeW kes meejhe uesKeeW SJeb Deve cenlJehetCe& keee&eceeW kee mebkeueve Ske mLeeve hej eehle neslee nw~
22. jepee eseebme YeespeveMeeuee-Deeves Jeeues oMe&veee|LeeeW kees eefleefove Meg (pewveeee& kes Deveghe)
Yeespeve GheueyOe kejeves Jeeuee en efoiecyej pewve meceepe kee eLece Yeespeveeuee nw, peneB Ske meeLe 500 ueesie yew"kej

(42)

Yeespeve kej mekeles nQ~

23. Oece&MeeueeSB-200 mes DeefOeke heuew, yebieues Fleeefo, efpeveceW "njves mebyebOeer meYeer DeeOegefveke megefJeOeeSB
GheueyOe nQ~
24. ceveesjbpeve kes meeOeve-lejn-lejn kes Petues, yeeeW keer jsue, nBmeer kes ieesueiehhes, veewkee efJenej,
HeewJJeejs, njs-Yejs uee@ve, hetjs kewcheme ceW Ietceves kes efueS SsjeJele neLeer (ceesj mes mebeeefuele), efyepeueer keer Deeke<e&ke
JeJemLee, megvoj eeke=efleke Me Fleeefo yejyeme ner oMe&veee|LeeeW kees Fme YeJe jevee keer leguevee mJeie& mes kejves kes
efueS esefjle kejles nQ~

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje Deeeesefpele

meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece
Deketyej 1981-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pecyeterhe %eevepeesefle mesefceveej~
31 Deketyej 1982-efHekekeer Dee@ef[esefjece-efouueer ceW pecyeterhe mesefceveej efpemekee GodIeeve eer
jepeerJe ieebOeer, lelkeeueerve mebmeo meome eje efkeee ieee~
Deewue 1985-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve efJe<ee hej
Debleje&^ere mesefceveej, efpemekee GodIeeve G.e. kes lelkeeueerve ceb$eer eesHesmej JeemegosJe eEmen eje efkeee ieee~
petve 1982 mes Deewue 1985-ueeueefkeuee cewoeve, efouueer mes lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer FbefojeieebOeer
eje 4 petve, 1982 kees hetjs osMe ceW YeceCe kejves nsleg pecyeterhe %eevepeesefle jLe kee GodIeeve efkeee ieee~
pevemeeOeejCe ceW DeeEnmee, eeefj$e-efvecee&Ce leLee efJee yevOeglJe kes mebosMe kee eeej-emeej kejles ngS 1045 efove leke
osMe Yej ceW YeceCe kejves kes heeeled en %eeve peesefle lelkeeueerve j#eeceb$eer eer heer.Jeer. vejefmecne jeJe (YetlehetJe&
eOeeveceb$eer) eje pecyeterhe kes cegKe ej kes mece#e meowJe kes efueS mLeeefhele kej oer ieF&~
1992-Debleje&peere eefj$e efvecee&Ce mebieeser kee pebyeterhe mLeue hej eer vesceerebo pewve, efJeOeeeke
(ceOeeosMe) keer DeOe#elee ceW Deeeespeve efkeee ieee~
pewve ieefCele SJeb eeefj$e efvecee&Ce Deeefo efJe<eeeW hej ngF& mebieesefeeB cesj" efJeeefJeeeuee SJeb efoiecyej
pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele keer ieF~
1993-DeeesOee ceW DeJeOe efJeMJeefJeeeuee-Hewpeeyeeo kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Yeejleere mebmke=efle kes
Deee eCeslee YeieJeeve $e+<eYeosJe efJe<ee hej mebiees<"er~
Deketyej 1995-cesj" efJeMJeefJeeeuee kes mebege lelJeeJeOeeve ceW hebeefoJemeere ieefCeveer Deee|ekee eer
%eeveceleer meeefnle mebieeser-95~
ceee&-Deewue 1998-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 9 Deewue 1998 kees leeuekeesje
msef[ece, efouueer mes osMe Yej ceW YeceCe kejves nsleg YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej jLe kee GodIeeve~
3 Je<e& leke osMeYej ceW leerLekej YeieJevleeW kes meJeexoeer efmeebleeW SJeb pewveOece& keer eeeervelee kee eeej-emeej kejves kes
heMeeled en meceJemejCe Fueeneyeeo Ge veeeeuee kes lelkeeueerve cegKe veeeeOeerMe eje leerLekej $e+<eYeosJe

(43)

lehemLeueer eeeie leerLe& (Fueeneyeeo) ceW mLeeefhele kej efoee ieee~

Deketyej 1998-pecyeterhe mLeue hej je^ere kegueheefle meccesueve, efpemekee GodIeeve efkeee ieeemJeieeae eer jepesMe heeeue (lelkeeueerve mebmeo meome eje)~
HejJejer 2000-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 4 HejJejer 2000 kees ueeue efkeuee
cewoeve, efouueer ceW Ske Je<e& leke eueves Jeeues YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& kee
GodIeeve efkeee ieee~
Fme egie ceW pewveOece& kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe hej 1008 mebieesefeeW keer e=bKeuee, YeieJeeve
$e+<eYeosJe keere|lemlebYeeW kee efvecee&Ce leLee Deve Deveske meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece je^ere SJeb Debleje&^ere mlej
hej Fme Je<e& kes Debleie&le Deeeesefpele efkees iees~
esjCes, kevee[e, vetpemeea Deeefo efJeosMe keer YetefceeeW hej Yeer FvneR esjCeeDeeW kes ceeOece mes 4 HejJejer 2000
kees efveJee&Ce ceneceneslmeJe ceveeee ieee~
petve 2000-pecyeterhe mLeue hej 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej je^ere mesefceveej
Deeeesefpele efkeee ieee~
HejJejer 2001-YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eeYetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer
leerLe& kee veJeefvecee&Ce~ Fme leerLe& hej YeieJeeve kes oer#ee keueeCeke kes eleerkemJehe Oeeleg kes JeJe=#e kes veeres Oeeve
ceW ueerve ceneeesieer $e+<eYeosJe keer meJee heebe Heg Gegbie efheer-keceC[ueg meefnle Ke[dieemeve eeflecee, kesJeue%eeve
keueeCeke kes eleerkemJehe YeieJeeve keer elegceg&Keer eeflecee meefnle efoJe meceJemejCe jevee leLee efveJee&Ce keueeCeke
kes eleerke mJehe 51 Heg Gegbie kewueeMeheJe&le keer YeJe jevee hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 14 Heg Gegbie Deleble
ceveesnejer ueeueJeCeea heeemeve eeflecee leLee leerve eewyeermeer kes eleerke mJehe 72 efpeve eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
$e+<eYeosJe keere|lemlebYe Yeer mLeeefhele nw~ 4 mes 8 HejJejer 2001 leke YeieJeeve $e+<eYeosJe hebekeueeCeke eeflee SJeb
1008 cenekegbYeeW mes kewueeMeheJe&le hej eefleefle YeieJeeve $e+<eYeosJe kee cenekegbYecemlekeeefYe<eske keee&ece~
meved 2003-2004-YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) ceW vebeeJele& cenue leerLe&
kee efvecee&Ce~ YeieJeeve ceneJeerj cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, veJeienMeebefle efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj
Deewj vebeeJele& cenue (YeieJeeve ceneJeerj kee pevce cenue) SJeb GmeceW mLeeefhele YeieJeeve MeebefleveeLe efpeveeuee Fme leerLe&
kes cegKe Deeke<e&Ce nQ~ ceneJeerj keer pevceYetefce kes eeej-emeej nsleg YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe mechetCe&
YeejleJe<e& ceW eJele&ve kej egkee nw~
meved 2005-2007-YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe-6 peveJejer
2005 kees pevceYetefce JeejeCemeer mes Fmekee YeJe GodIeeve neskej hetjs Ske Je<e& leke (27 efomecyej 2005 leke)
Fmes efJeefYeVe DeeeespeveeW kes meeLe ceveeee ieee~
hegve: meved 2006 ceW hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve heee&veeLe efveJee&CeYetefce meccesoefMeKej Je<e& Ieesef<ele ef keee
leLee efomecyej 2007 ceW kesJeue%eeve Yetefce Deefn$e leerLe& hej YeieJeeve heee&veeLe meneeefyo ceneslmeJe kee je^ere
keee&ece Deeeesefpele kejkes 4 peveJejer 2008 kees YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee

(44)

meceeheve efkeee~
efJeMes<ehe mes Fme mebmLeeve eje 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efJeeMeebefle
Deefnbmee meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemekee GodIeeve hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer
memebIe kes meeefveOe ceW Yeejle ieCeleb$e keer je^heefle ceneceefnce eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes
kejkeceueeW eje mecheVe ngDee~ Fme DeJemej hej je^heefle peer Deheves heefle [e@. osJeerefmebn MesKeeJele kes meeLe
meccesueve ceW heOeejeR~ keee&ece ceW GejeosMe kes jepeheeue eer er.Jeer. jepesej leLee mJeemLe ceb$eer eer
Deveble kegceej efceee Yeer heOeejs~ Fmeer DeJemej hej hetpe ceeleepeer eje Je<e& 2009 kees Meebefle Je<e& kes he
ceW ceveeves keer Iees<eCee keer ieF&~ en Meebefle Je<e&-2009 Jele&ceeve ceW mecemle pewve meceepe eje Yeejle kes
efJeefYeVe eevleeW ceW Deveske keee&eceeW kes ceeOece mes ceveeee ieee~
meved 2010 ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes ieef"le DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLekej pevceYetefce
efJekeeme keceser eje YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekevoer (efveke ieesjKehegj-G.e.) kee efJekeemekeee&
mecheVe efkeee ieee nw~ leerLe& hej YeieJeeve heg<heobleveeLe keer meJee 9 heg heeemeve eefl ecee megvoj efpevecebefoj ceW
efJejepeceeve neskej hebekeueeCeke eeflee mes eefleefle nes egkeer nQ leLee YeieJeeve heg <heobleveeLe keerefle&mlebYe leerLe& keer
keerefle& kees efoied efoievleJeeheer Keeefle eehle kejeves ceW efveefceeYetle nw~
meved 2012 ceW DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer (jepe.) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes
MeebefleJeerj veiej kes efveke efmLele ceneJeerj Oeece heefjmej ceW hebeyeeueeefle efoiecyej pewve cebefoj kee YeJe efvecee&Ce
keee& mecheVe ngDee nw~ eneB hej heeBeeW yeeueeefle YeieJeeve keer eefleceeSB efJejepeceeve kejkes he=Leked JesefoeeW ceW heeeJeleer,
#es$eheeue keer eefleceeSB Yeer efJejepeceeve keer ieF& nQ~ mebmLeeve eje Ge efpevecebefoj kee hebekeueeCeke efoveeBke 29
peveJejer mes 2 hejJejer 2012 leke meevebo mecheVe efkeee ieee nw leLee efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes
Devleie&le Fme pewve cebefoj kee mebeeueve megee he mes efkeee pee jne nw~
Fme mebmLeeve kes eje mecee-mecee hej efJeefJeOe hebekeueeCeke eefle<"eSb SJeb Oeee|ceke keee&ece mecheVe nesles
jnles nQ~ mebmLeeve kes DeodYegle keee&keueehe keer esCeer ceW nw-Ceceeskeej ceneceb$e yeQke, peneB eefleJe<e& eeueg YeeeW
eje ueeKeeW keer mebKee ceW Ceceeskeej ceb$e efueKekej pecee kejeS peeles nQ~ es kejes[eW ceneceb$e efJeMJeMeebefle keer efkejCeW
emeeefjle kejves ceW DeefleMee OejesnjmJehe nQ~

mebmLeeve eje efoes peeves Jeeues hegjmkeej

ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeej-meved 1995 mes eleske heeBe Je<e& ceW en hegjmkeej pewve Oece& hej Gemlejere
MeesOe leLee mebmLeeve keer Mew#eefCeke ieefleefJeefOeeeW ceW meneesie nsleg efkemeer Yeer pewve efJeeve ee meceefhe&le keee&kelee& kees
1,00,000/-(Ske ueeKe) hees keer veieo jeefMe, eMeeqmle-he$e Fleeefo kes meeLe eoeve efkeee peelee Lee~ Deewue
2006 ceW ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kes DeJemej hej mebmLeeve
eje eefleJe<e& Fme hegjmkeej kees osves kee efveCe&e efueee ieee Dele: Deye en hegjmkeej eefleJe<e& efkemeer Jeefj efJeeve
DeLeJee efJeefMe meceepemesJeer kees eoeve efkeee peelee nw~

(45)

Deee|ekee jlveceleer hegjmkeej-meved 1999 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
pecyeterhe hegjmkeej-meved 2000 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee
peeves Jeeuee hegjmkeej~
vebeeJele& cenue hegjmkeej-meved 2004 mes eejbYe 25000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve
efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
eer essueeue pewve hegjmkeej-meved 2003 ceW mLeeefhele 25,000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
pecyeterhe yeeue eefleYee hegjmkeej-meved 2010 mes eejbYe 11000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
ekeeMeebo pewve mce=efle hegjmkeej-meved 2012 mes eejbYe 11000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
Ghejese hegjmkeejeW kes Deefleefje YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&<^ere efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e& kes DeJemej hej
Ieesef<ele YeieJeeve $e+<eYeosJe vesMeveue DeJee[&, yeeeer hegjmkeej, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj
hegjmkeej, ieefCeveer %eeveceleer oer#ee mJeCe& peebleer hegjmkeej, nerjke peebleer hegjmkeej leLee heeyeeF&
hegjmkeej Deeefo Yeer mebmLeeve eje eoeve efkees pee egkes nQ~
hegve: ieefCeveer %eeveceleer Dece=le ceneslmeJe-18 Deketyej 2013 kes DeJemej hej 80000/-hees keer jeefMe
Jeeuee Dece=le ceneslmeJe hegjmkeej Yeer eoeve efkeee pee jne nw~
Fme ekeej en mebmLeeve Deheveer efJeefYeVe mecee|hele keee& eespeveeDeeW eje meceepe keer mesJee ceW eefle#eCe mebueive nw~
ceeveefmeke Meebefle, DeeOeeeqlceke efJekeeme, eeke=efleke meewvoe& SJeb Deve Deveske ueeYe Ske meeLe eehle kejves nsleg en
mebmLeeve pebyeterhe oMe&ve kes efueS Deehekees meeoj Deecebef$ele kejlee nw~

B:C:B:C

(46)

Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes efMejesceefCe mebj#eke

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.

eerceleer efvece&}e pewve Oe.he. mJe. eer hesceevo pewve, lelheg$e heoerhe kegceej pewve, Keejer yeeJe}er, efouueer-6~
eerceleer megceve pewve Oe.he. eer efoeqiJepee eEmen pewve, Fboewj~
eer ceneJeerj hemeeo pewve mebIeheefle, peer-19, meeTLe SkemesvMeve, veF& efouueer~
eer censv heeue njsv kegceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
eerceleer ceesnveer pewve Oe.he. eer megveer} pewve, heerle efJenej, efouueer~
eer osJesvo kegceej pewve (Oeens[e Jee}s) ieg[ieeBJe (nefj.)~
eerceleer Meejoe jeveer pewve Oe.he. mJe. efjKeyeebo pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
[e@. osJesv kegceej pewve, Yeesheeue (ce.e.)
eerceleer mebieerlee pewve Oe.he. eer mebpeerJe kegceej pewve, Mesjkees (efyepeveewj) G.e.
eer Deefveue kegceej pewve, oefjeeiebpe, efouueer
eer yeer.[er. ceoveeFke, cegcyeF&
eer Oevekegceej pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
eer efpelesv kegceej pewve SJeb eerceleer megveerlee pewve keesef[ee, heueesefj[e, et.Sme.S.
eerceleer efJeceuee osJeer pewve Oe.he. eer DeesceekeeMe pewve, mJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
eer Deefcele pewve SJeb mebYeJe pewve megheg$e eerceleer Deveerlee pewve Oe.he. eer cetueebo pewve heeveer, efomehegj (keecehe) Deemeece~
eerceleer Deefpele kegceejer pewve Oe.he. eer censv kegceej pewve, Deesyesoguueeiebpe (jeemesve) ce.e.~
eer veeefYekegceej pewve, pewve yegke ef[hees, meer-4, heer.Jeer.Deej. hueepee kes heers, kevee@ huesme, veF& efouueer~

Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes hejce mebj#eke

1. eer ceeBieer}e} yeeyet}e} hene[s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
2. [e@. hekeeMeevo pewve, 792 efJeJeskeevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.he.)~
3. eer megcele hekeeMe pewve, ieppet keje, Meenoje, efouueer~
4. eer megveer} kegceej pewve, eje-megveer} wkemeeF&ume, mejOevee (cesj") G.he.~
5. mJe. eer hekeeMe ebo Decees}ke ebo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
6. eer heegcve kegceej peJesjer, jeskeef[ee}sve, yeesjerJe}er (Jesm) cegbyeF&~
7. eerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. eer keevleer hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
8. eerceleer G<ee pewve Oe.he. eer efJece} hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
9. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
10. eerceleer meefjlee pewve Oe.he. eer jepekegceej pewve, efkeoJeF& veiej, keevehegj~
11. mJe. eerceleer kew}eMeJeleer Oe.he. eer kew}eMe ev pewve , leesheKeevee yeepeej, cesj"~
12. eer Yeevesv kegceej pewve, eje-eer efJeee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peehegj~
13. eer heoerhe kegceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.he.)~
14. eer megjsMeebo heJeve kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.e.)~
15. eer veLeceue heejmeceue pewve, keuekeee-7~
16. eerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. eer keceueebo pewve, meveeJeo (ce.e.)~
17. eer heebo pewve keeefjee, efouueer
18. eer DeeMeg pewve, keeuekee peer, veF& efouueer
19. eer eegcve kegceej pewve eser mee., eer Decejebo pewve meje&he, ueKeveT (G.e.)
20. eerceleer MeefMe pewve Oe.he. eer efovesMeebo pewve, efMeJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
21. eerceleer DeeoMe& pewve Oe.he. mJe. eer DevevleJeere& pewve kes megheg$e eer ceveespe kegceej pewve, cesj"~
22. eerceleer Deejleer pewve Oe.he. eer ekeeMeebo pewve MeerMes Jeeues, Fueeneyeeo (G.e.)~

(47)

mJeeOeee eejbYe SJeb meceeheve keer efJeefOe

DeLe heewJee&efCnke1 mJeeOeeeeefleeheveefeeeeeb egleYeefekeeeeslmeie kejescenb~
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb , Cecees uees S meJJe-meentC eb ~ ~
eeeefjcebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~ eeeefj ueesiegeceeDeefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~ eeeefj mejCeb
heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefueheCCeees
Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
peeJe DejnbleeCeb YeeJebleeCeb heppegJeemeb kejsefce leeJekeeueb heeJekecceb ogeefjeb Jeesmmejeefce~
(9 yeej Ceceeskeej ceb$e pehevee-meeeF&me eemeesdJeeme ceW)
Leesmmeeefce nb efpeCeJejs eflelLeejs kesJeefueDeCebleefpeCes~
CejheJej-uees eceef nS ef J eng ejeceues cenhheCCes ~ ~1~~
ueesemmegppeeseejs Oecceb eflelLebkejs efpeCes Jevos~
Dejnbles efkeefemmes eGJeermeb esJe kesJeefueCees~~2~~
-ueIeg egleYeefeegleceefhe efpeveJejefJeefnleb, ieCeOejjefeleb eveskeYesomLeced~
Debieebie - yeeeYeeefJ ele - cevevleefJe<eeb vecemeeefce~~1~~
Feefce Yebles! megoYeefekeeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb DebieesJebieheFCCeS heeng[eheefjecce-mege-he{ceeefCeDeesie-hegJJeiee-etefueee esJe megelLee-LegF-Oecce-keneFeb efCeekeeueb Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce, Cecebmeeefce,
ogkeKekeKeDees keccekeKeDees yeesefnueenes megieFieceCeb, meceeefncejCeb efpeCeiegCemecheefe nesG cepPeb~
DeLe heewJee&efCnkemJeeOeeeeefleeheveefeeeeeb Deeeee&Yeefekeeeeslmeie kejescenb~
(Cecees Dejnb leeCeb mes ues kej het je hee" he {kej 9 yeej Cecees keej ceb $e pehekej Lees mmeeefcmleJe
e he {kej Yeef e he{W~)
-Deeeee&YeefeiegYekelee Jeeb meeOe&-erheefleeJeefle&ve:~
Jeboecens ef$emebKeesve-veJekeesef-cegveerejeved~~1~~
Feefce Yebles! DeeeefjeYeefekeeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb mecceCeeCemecceobmeCe-mecceeeefje-pegeeCeb
hebeefJeneeejeCeb DeeeefjeeCeb DeeeejeefomegoCeeCeesJeosmeeeCeb GJepPeeeeCeb eflejeCeiegCeheeueCejeeCeb meJJemeentCeb
efCeekeeueb Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce, Cecebmeeefce ogkeKekeKeDees keccekeKeDees, yeesefnueenes megieFieceCeb meceeefncejCeb
efpeCeiegCemecheefe nesG cepPeb~
hegve: mJeeOeee meceeheve kejles meceeveceesmleg heewJee&efCnkemJeeOeeeefveeheveefeeeeeb egleYeefekeeeeslmeie kejescenb~
(hetJe&Jeled Cecees DejnbleeCeb Deeefo he{kej 9 yeej ceneceb$e pehekej LeesmmeeefcemleJe he{kej egleYeefe he{W)
1. ceOeevn ceW mJeeOeee kejles mecee DehejeefCnke yeesueW~ jeef$e ceW mJeeOeee kes eejbYe kes mecee hetJe&jeef$eke yeesueW~

(48)

Meee mJeeOeee kee eejbefYeke cebieueeejCe

vece: efmesYe:, vece: efmesYe, vece: efmesYe:
DeeWkeejb efJevogmebegeb, efveleb Oeeeefvle eesefieve:~
keeceob cees#eob ewJe, DeeWkeejee vecees vece:~~1~~
DeefJejueMeyoIeveewIe-e#eeefuelemekeueYetleueceuekeuebkee~
cegefveefYeheeefmeleleerLee&-mejmJeleer njleg vees ogefjleeved~~2~~
De%eeveefleefcejevOeeveeb,
e#egvceerefueleb esve,

%eeveebpeveMeueekeee~
lemcew eeriegjJes vece:~~3~~

eer hejceiegjJes vece:, hejchejeeee&iegjJes vece:~ mekeuekeueg<eefJeOJebmekeb, esemeeb

heefjJeOe&keb, Oece&mecyevOekeb, heeheeCeeMekeb, hegCeekeeMekeb YeJepeerJeceve: eefleyeesOekeejkeb
Fob Meeeb leerveueeske efpevecebefoj1 veeceOeseb, Deme cetueebLekelee&j: eer meJe&%eosJee:,
leogejevLekelee&j: eer ieCeOejosJee: eefleieCeOejosJee: les<eeb Jeeesvegmeeceemeee eer ieefCeveer
%eeveceleerefJejefeleb2~
cebieueb YeieJeeved Jeerjes, cebieueb ieewlecees ieCeer~
cebieueb kegvokegvoeees, pewveOeceexmleg cebieueced~~4~~
eesleej: meeJeOeeveleee e=CJevleg~
B:C:B:C

1. efpeme ebLe kee mJeeOeee kejvee nes Gmekee veece uesvee eeefnS~
2. Gme ebLe kes pees jeefelee neW Gvekee veece uesvee eeefnS~

leerveueeske efpevecebefoj

cebieueeejCe

(1)

leerveueeske efpevecebefoj
cebieueeejCeced

ewleYeefkele
nefjCeerbo-

(eerceodieewleceieCeOejosJe efJejefele)
peeefle YeieJeeved nsceecYeespeeeejefJepe=befYeleeJecejceg keg eeeso dieerC e& eYeeheef jeg ef cyeleew~
keueg<eoee ceeveesodYeevlee hejmhejJewefjCees~
efJeielekeueg<ee heeoew eme ehee efJeMeemeg~~1~~

ewleYeefe
heeevegJeeo(ieefCeveer %eeveceleer)
eewyeesue bo- pee ns YeieJeved ! ejCe keceue leJe, keveke keceue hej kejW efJenej~
Fvcegkeg keer keebefle eYee mes, egbefyele MeesYeW Deefle megKekeej~~
peeleefJejesOeer keueg<ecevee, egOe ceeve meefnle pevletieCe Yeer~
Ssmes leJe heo kee Deeee ues, esce YeeJe kees OejW meYeer~~1~~
eer JeOe&ceevemJeeefceveb ele#eerke=le ieewlecemJeeceer peeleerleeefomlegefleceen
eer JeOe&ceeve mJeeceer kees ele#e kejkes ieewlece mJeeceerpeeefle YeieJeeved Fleeefo hemes mlegefle kejles nges kenles nQ
DeLe&pees megJeCe&cee keceueeW hej meeceeve ceveg<eeW ceW ve heees peeves Jeeues Deewj ejCe ece kes mebeej mes jefnle
eeej-ieceve mes MeesYeeeceeve nQ, osJeeW kes cegkegeW ceW ueieer ngF& eeeceefCeeeW mes efvekeueleer ngF& eYee mes DeeefuebefielemheefMe&le nQ Ssmes efpeve kes ejCeeW ceW Deekej keueg<e oe Jeeues, Denbkeej mes ege, hejmhej Jewjer Ssmes mehe&, vesJeuee Deeefo
peerJe Deheves-Deheves mJeeYeeefJeke etj mJeYeeJe kees es[kej efJeMJeeme kees eehle nesles nQ Jes YeieJeeved efpevesv peeJeble
jnW~~1~~

(2)

cebieueeejCe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leoveg peeefle eseeved Oece& eJe=cenesoe

kegieefle-efJeheLe-keuesMeeeesmeew efJeheeMeeefle epee~
heefjCeleveemeeer-YeeJeeefefJeeefJekeefuheleb~
YeJeleg YeJeleeele= $esOee efpevesvJeeesce=leced~~2~~
leoveg peeleeppewveer efJeefe eYebielejbefieCeer~
eYeJeefJeieceOeewJe - JemJeYeeJeefJeYeeefJeveer~
efvehecemegKemesob ejb efJeIee efvejie&ueb~
efJeielejpemeb cees#eb oseeefVejleeceJeeced~~3~~
Den&eflmeeeeeex-heeOeeesYemleLee e meeOegYe~
meJe&peieodJebesYees, veceesmleg meJe&$e meJexYe~~4~~
pee nes esemkej Oecee&ce=le, Je=efbiele ceefnceeMeeueer~
kegieefle kegheLe mes eeCeerieCe kees, efvekeeuekej os megKe Yeejer~~
vee kees cegKe ieewCe kejves mes, yengle Yesoegle megKeoelee~
Ssmes efpeveJeeveece=lecee, ns Oece&! kejes peie mes j#ee~~2~~
pee nes pewveer JeeCeer peie ceW, mehleYebiecee iebiee nw~
Jee Glheeo OeewJeegle JeeW, kes mJeYeeJe kees eie kejs~~
Deveghece efMeJemegKe ej Keesueleer, DeJee megKe kees osleer nw~
efJeIve jefnle De kece& Oetefue mes, jefnle cees#e kees osleer nw~~3~~
Den&le efmeeeee& GheeOeee, meJe& meeOegieCe megjJebefole~
ef$eYegJeve Jebefole hebe hejce ieg, veceesmleg legcekees cece meblele~~4~~
Devevlej Gece#eceeefoue#eCe es<" Oece& peeJeble nes, efpememes eeefCeeeW kes mJeiee&efo heoeW keer eeefhle Je=ef kees eehle
nesleer nw~ pees mebmeejer peerJeeW kees vejkeeefo kegieefleeeW mes, efceLeeoMe&ve Deeefo kegceeieeX mes Deewj Gvemes peeceeve keuesMeeW mes g[elee
nw leLee JeeefLe&ke vee kees ieewCekej heee&eeefLe&ke vee keer eOeevelee ueskej Debie, hetJe& Deeefo he mes jee ieee DeLeJee hetJee&hej
oes<ejefnle jee ieee Ssmee Glheeo, Jee, OeewJe he mes DeLeJee Debie, hetJe& Deewj Debieyeeehe mes leerve ekeej kee efpevesv kee
Jeevehe Dece=le mebmeej mes j#ee kejs~~2~~Devevlej efpevesv kee kesJeue%eeve peeJeble nes, efpemeceW meeoefmle meeVeeefmle Deeefo
meele Yebiehe keuueesueW nQ pees JeeW kes Glheeo, Jee, OeewJehe mJeYeeJeeW kees ekeeefMele kejlee nw~ Ssmee en kesJeue%eeve
DevevlemegKe kes ceesnveerehe ej kees Deblejeehe Deie&ue mes jefnle GodIeeve kej %eeveoMe&veeJejCehe jpe mes jefnle JeeefOe
DeLeJee peje, cejCe mes jefnle DeefJeveMJej cees#e kees osJes~~3~~ mechetCe& peieled eje Jevoveere meye DenleeW kees, meye DeeeeeeX
kees, meye GheeOeeeeW kees Deewj meye meeOegDeeW kees vecemkeej nes~~4~~

leerveueeske efpevecebefoj

ewleYeefkele

(3)

ceesneefomeJe&oes<eeefj-IeelekesYe meoe nlejpeesYe~

efJejefnlejnmke=lesYe hetpeenxYees veceesn&odYe~~5~~
#eevleepe&JeeefoiegCeieCe-megmeeOeveb mekeueueeskeefnlenslegb~
MegYeOeeceefve Oeeleejb, Jevos Oece efpevesveseced~~6~~
efceLee%eeveleceesJe=le-ueeskewkepeeseflejefceleieceeesefie~
meebieesheebiecepeseb, pewveb Jeeveb meoe Jevos~~7~~
YeJeveefJeceevepeesefle-JelejvejueeskeefJeeewleeefve~
ef$epeieoefYeJeefvoleeveeb, Jebos $esOee efpevesveCeeb~~8~~
YegJeve$eesefhe YegJeve-$eeeefOeheeYee&-leerLe&kele=&Ceeced~
Jevos YeJeeefiveMeevlew, efJeYeJeeveeceeueeeueermlee~~9~~
ceesneefj kes Ieeleke ejpe, DeeJejCeeW mes jefnle efpevesMe~
efJeIve-jnme efJejefnle hetpee kes, eesie Den&le kees vecetB ncesMe~~5~~
#eceeefo Gece iegCeieCe meeOeke, mekeue ueeske efnle nsleg ceneved~
MegYe efMeJeOeece Oejs ues peekej, efpeveJej Oece& vecetB megKe Keeve~~6~~
efceLee%eeve leceesJe=le peie ceW, peeseflece&e Deveghece Yeemkej~
DebiehetJe&cee efJepeeMeerue, efpeveJeeve vecetB ceQ efMej vele kej~~7~~
YeJeveJeeefme Jevlej peesefle<e, Jewceeefveke ceW vejueeske ceW es~
efpeveYeJeveeW keer ef$eYegJeve Jebefole, efpeveeeflecee kees JebotB ceQ~~8~~
YegJeve$ee ceW efpeleves efpeveie=n,YeJeefJejefnle leerLekej kes~
YeJeeefive Meebefle nsleg vecetB ceQ, ef$eYegJeveheefle mes Deefe&le es~~9~~
pees ceesn, jeie, s<e Deeefo mechetCe& oes<ehe Me$egDeeW kes Ieeleke nQ, efpeveves ncesMee kes efuees %eeveeJejCehe jpe kees
ve< kej efoee nw leLee Devlejee kece& kee Yeer efpeveves efJeveeMe kej efoee nw Ssmes hetpee eesie DenleeW kees vecemkeej
nes~~5~~ #ecee, ceeo&Je, Deepe&Je, Meewe Deeefo iegCeeW kee mecegoee efpemekeer Glheefe ceW meeOeve nw, pees mechetCe& ueeske ceW
efnle kee keejCe nw Deewj MegYe Oeece pees efveJee&Ce GmeceW mLeeheve kejves Jeeuee nw Ssmes efpevesvese Oece& kees Jevolee ntB~~6~~
pees efceLee%eevehe DevOekeej mes Deeeefole ueeske kee ekeeMeke nesves mes Deefleere peesefle nw~ Deheefjefcele egle%eeve kee
peveke nesves mes mecyevOeer nw~ Deeeejeefo DebieeW Deewj hetJe& Jemleg Deeefo GheebieeW mes ege nw leLee SkeevleJeeefoeeW kej Depese
nw Ssmes pewveJeeve kees meoe Jevove kejlee ntB~~7~~ YeJeveJeemeer osJeeW, keuheJeemeer osJeeW, peesefle<ke osJeeW Deewj Jevlej
osJeeW kes efJeceeveeW ceW leLee ceveg<e ueeske ceW leerve peieled kej Jevoveere efpevesvosJe keer efpeleveer Yej eeflecee nQ Gve meyekeer
ceve, Jeeve Deewj keee mes Jevovee kejlee ntB~~8~~ efpevekee mebmeej heefjYeceCe efJeve< nes egkee nw, leerve YegJeve kes
mJeeceer osJesv, vejsv Deewj OejCesv eje hetpe Ssmes leerLekejeW kes Deeuee-ceefvoj keer hebefeeeW kees Yeer mebmeejhe
Deefive keer Meebefle kes efueS Jevolee ntB~~9~~

(4)

cebieueeejCe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fefle hebeceneheg<ee, eCeglee efpeveOece&-Jeeve-ewleeefve~

ewleeueeee efJeceueeb, efoMevleg yeesefOeb yegOepeveseb~~10~~
Deke=leeefve ke=leeefve eeecese-egefleceefvleegeflecelmeg ceefvojs<eg~
cevegpeecejhetefpeleeefve Jebos, eefleefyecyeeefve peiel$ees efpeveeveeced~~11~~
egefleceb[ueYeemegjebieeer, eeflecee Deeeflecee efpeveeseceeveeced~
YegJeves<eg efJeYetlees eJe=ee, Jeheg<ee eeeefuejefmce Jevoceeve~~12~~
efJeieleeegOeefJeefeeeefJeYet<ee, eke=eflemLee ke=efleveeb efpevesejeCeeced~
eeflecee eefleceeie=ns<eg keeblee- eeflecee keuce<eMeevleesefYeJevos~~13~~
keLeeefvle ke<eeecegefeue#ceeR, hejee Meevleleee YeJeevlekeeveeced~
eCeceeceefYehecetefle&ceefvle, eefleheeefCe efJeMeges efpeveeveeced~~14~~
Fme efJeOe eCegle hebehejceser, eer efpeveOece& efpeveeiece kees~
efJeceue ewle ewleeuee JebotB, yegOepeve F yeesefOe cece oes~~10~~
egeflekej efpeveie=n ceW Deke=ef$ece, ke=ef$ece Deecese egefleceeve~
vej megj hetefpele YegJeve$ee kes, meye efpeve efyebye vecetB iegCeKeeve~~11~~
egefleceb[ue Yeemegj leveg MeesefYele, efpeveJej eeflecee Deeeflece nQ~
peie ceW JewYeJe nsleg GvnW, JebotB Debpeefuekej efMej vele ceQ~~12~~
DeeegOe efJeefee Yet<ee efJejefnle, efpeveie=n ceW eeflecee eeke=le~
keebleer mes Deveghece nQ keuce<e, Meebefle nsleg ceQ vecetB melele~~13~~
hejce Meebefle mes ke<eeecegeer, kees kenleer cevenj DeefYehe~
YeJe kes Debleke efpeve keer eeflecee, eCecetB ceve efJeMegef kes nsleg~~14~~
Fme lejn Jevovee efkees iees Denle, efme, Deeeee&, GheeOeee, meeOeg, efpeveOece&, efpeveJeeve, efpeveewle Deewj
efpeveewleeuee es veJe osJelee yegOepeve pees ieCeOej osJeeefo Gvekees F< Ssmeer cegPes efvece&ue yeesefOe osJeW~~10~~ leerve peiele
ceW efJeeceeve eegj eYee mes meceefvJele, ceefvojeW ceW efmLele, ceveg<eeW Deewj osJeeW eje hetpe, eegjlej eYeeege ke=ef$ece Deewj
Deke=ef$ece efpevesv kes eefleefyecyeeW kees eCeceve kejlee ntB~~11~~ pees leerve YegJeve ceW efJeeceeve nQ efpevekeer Mejerj-eef<
eYeeceb[ue mes osoerheceeve nw Ssmeer DenleeW keer Deveghece eefleceeDeeW kees Jevovee kejves Jeeuee ceQ hegCe keer eeefhle kes
efveefcee Mejerj mes Debpeefue yeebOelee ntB DeLee&led Ssmeer eefleceeDeeW kees neLe pees[kej vecemkeej kejlee ntB~~12~~ pees DeeegOe,
efJekeej, DeeYet<eCeeW mes jefnle nQ, Deheves ner mJeYeeJe ceW efmLele nQ leLee keeefvle mes Delegue nQ Ssmeer ke=efle DeLee&led ke=leke=le
efpevesMJejeW keer eefleceeie=neW ceW efJejepeceeve eefleceeDeeW kees heehe keer Meeefvle kes efueS Jevolee ntB~~13~~ Glke=<, Meevleleeege
nesves mes ke<eee kes DeYeeJehe ue#ceer kees kenves Jeeueer, efpevesMJej kee pewmee he nw Jewmeer cetefle&celeer, Ssmeer mebmeej kee
veeMe kej osves Jeeues efpevesMJejeW keer cetefle&eeW kees DeelceheefjCeeceeW keer efvece&uelee nesves kes efueS vecemkeej kejlee ntB~~14~~

leerveueeske efpevecebefoj

ewleYeefkele

(5)

eefoob cece efmeYeefeveerleb, megke=leb og<ke=leJelce&jesefOe lesve~

hegvee efpeveOece& SJe Yeefe- Ye&Jeleeppevceefve pevceefve efmLeje ces~~15~~
Den&leeb meJe&YeeJeeveeb, oMe&ve%eevemecheoeced~
keerle&efe<eeefce ewleeefve, eLeeyegef efJeMeges~~16~~
eerceodYeeJeveJeememLee,
mJeebYeemegjcetle&e~
Jeefvolee vees efJeOeseemeg, eeflecee: hejceeb ieefleced~~17~~
eeJeefvle meefvle ueeskesefmceVeke=leeefve ke=leeefve e~
leeefve meJee&efCe ewleeefve, Jevos Yeteebefme Yetlees~~18~~
es JevlejefJeceeves<eg, mLeseebme eefleceeie=ne~
les e mebKeeceefleeevlee, mevleg vees oes<eefJeefos~~19~~
og<ke=leheLe jesOeke cece efme-Yeefe mes ngDee hegCe pees Yeer~
YeJe-YeJe ceW efpeveOece& efn ceW, { Yeefe jns heue efceues ener~~15~~
meye heoeLe&efJeled oMe& %eeve-mecheled egle Den&le keer eeflecee~
eLee yegef ceveMegef nsleg, iegCe keerle&ve keB Delegue ceefncee~~16~~
eerceod YeJeveJeeefme kes ie=n ceW, Yeemegj efpeve cetefle& mJeecesJe~
hejce efmeieefle kejW nceejer, JebotB GvnW keB efvele mesJe~~17~~
Fme peie ceW efpeleveer eeflecee nQ, ke=ef$ece Deke=ef$ece meyekees~
ceQ JebotB efMeJe JewYeJensleg, meye efpeve ewle efpeveeuee kees~~18~~
Jeblej kes efJeceeve ceW efpeveie=n, GveceW Deke=ef$ece eeflecee~
mebKeeleerle kener nQ JebotB, oes<e veeMe kes nsleg meoe~~19~~
leerve peiele ceW eefme DenleeW kes eefleefyebyeeW keer Yeefe kejves mes pees en hegCe cegPes eehle ngDee nw pees efke heehe
kes ceeie& kees jeskeves Jeeuee nw Gme mecemle hegCe mes cesjer Yeefe pevce-pevce ceW efpeveOece& ceW ner efmLej nesJes~~15~~
mechetCe& heoeLe& efpevekes efJe<eeYetle nQ DeLeJee heefjhetCe& eLeeKeele eeefj$e efpevekes ef Jeeceeve nw, #eeefeke oMe&ve Deewj
#eeefeke %eevehe mebheoe efpevekes ceewpeto nw Ssmes DenleeW kes ewleeW kee Deheveer yegef kes Devegmeej heefjCeeceeW keer efvece&uelee
kes efueS DeLeJee kece&ceue kes e#eeueve kes efueS keef"ve keerle&ve keBiee~~16~~ cesjs eje efpevekeer Jevovee keer ieF& nw pees
YeJeveJeemeer osJeeW kes osoerheceeve YeJeveeW ceW efmLele nQ, efpevekee mJehe mJeebYeemegjhe nw Ssmeer eefleceeSB cegPe Jeboke kees
hejceieefle DeLee&led cegefe eoeve kejW~~17~~ Fme eflee&iueeske ceW ke=ef$ece Deewj Deke=ef$ece efpeleves eegjlej eefleefyecye nQ Gve
meyekees efJeYetefle kes efueS Jebolee ntB~~18~~ JeblejeW kes DeeJeemeeW ceW meJe&oe DeJeefmLele pees DemebKeele eefleceeie=n nQ Jes cesjs
oes<eeW keer Meeefvle kes efuees nesJeW~~19~~

(6)

cebieueeejCe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

peesefle<eeceLe
ueeskeme,
YetleesodYeglemecheo~
ie=ne mJeebYegJe meefvle, efJeceeves<eg veceeefce leeved~~20~~
Jevos megjeflejeree - ceefCeeeeefYe<eseveced~
ee ecesCewJe mesJebles, leoee& efmeefueyOees~~21~~
Fefle mlegefleheLeeleerle - eerYe=leecen&leeb cece~
ewleeveecemleg mebkeerefle&, meJee&eJeefvejesefOeveer~~22~~
Den&vceneveome, ef$eYegJeveYeJepeveleerLe&eeef$ekeogefjlee#eeuevewkekeejCe-ceefleueewefkekekegnkeleerLe&cegeceleerLe&ced~~23~~
ueeskeeueeskemegleJe-eleJeyeesOevemeceLe&efoJe%eeveelenJenleJeenb, eleMeerueeceue efJeMeeueketueefleeced~~24~~
peesefle<e osJeeW kes efJeceeve ceW, DeodYegle mebheledegle efpeveiesn~
mJeebYegJee eeflecee Yeer DeieefCele, GvnW vecetB efvepe JewYeJe nsleg~~20~~
megjheefle kes vele cegkegceefCe-eYe mes DeefYe<eske ngDee efpevekee~
Jewceeefveke megj mesefJele eeflecee, efmeef nsleg ceQ vecetB meoe~~21~~
Fme efJeOe mlegefle heLeeleerle, Devlej yeeefnj eeregle Den&ved~
ewleeW kes mebkeerle&ve mes cece, meJee&eJe kee nes jesOeve~~22~~
Den&sJe ceneveo Gece-leerLe& Deueewefkeke nQ peie ceW~
ef$eYegJeve YeefJepeve leerLe&mveeve mes, heeheeW kee #eeueve kejles~~23~~
ueeskeeueeske megleJe ekeeMeke, efoJe%eeve peue efvele yenlee~
Meerue meodele efJeMeeue efvece&ue, oes le mes MeesefYele efoKelee~~24~~
Devevlej peesefle<eer osJeeW kes efJeceeveeW ceW DeodYegle mecheefeOeejer Denlees kes pees MeeMJele ie=n nQ Gvekees ceQ efJeYetefle kes
efveefcee vecemkeej kejlee nBt~~20~~ pees osJeeW kes cegkeg kes DeeYeeie ceW ueieer ngF& ceefCeeeW keer keeefvle mes DeefYe<eske kees
ejCeeW eje mesJeve kejleer nQ DeLee&led efpevekes ejCeeW ceW Jewceeefveke osJe efmej Pegkeeles nQ Gve Jewceeefveke osJeeW kes efJeceeve
mecyevOeer eefleceeDeeW kees cegefe keer eeefhle kes efueS vecemkeej kejlee ntB~~21~~ Fme ekeej mlegefle kes ceeie& kees DeefleeceCe
kejves Jeeueer DeLee&led efpemekeer mlegefle Fveefo osJe Yeer veneR kej mekeles Ssmeer Deblejbie Deewj yeefnjbie ue#ceer kees OeejCe kejves
Jeeues DenleeW kes ewleeW keer mlegefle cesjs mechetCe& DeeeJeeW kees jeskeves Jeeueer nesJes~~22~~ pees leerve YegJeve ceW efveJeeme kejves
Jeeues YeJepevehe leerLe&eeef$eeeW kes heehe kece& kes e#eeueve kejves ceW Deefleere keejCe nQ, efpemeves ueewefkeke efceLee leerLeeX
kee DeefleeceCe-GuuebIeve kej efoee nw, efpemeceW ueeske Deewj Deueeske kee meee mJehe mecePeeves ceW meceLe& Ssmes
efoJe kesJeue%eeve ee ceefleegleeefo %eeve ner eefleefove yenles nge eJeen nQ, ele Deewj Meerue ner efpemekes mJe Deewj
efJeMeeue oes le nQ, pees MegkeueOeevehe efmLej Ssmes oerhle jepenbmeeW mes MeesefYele nw, efpemeceW efvejblej mJeeOeee hee" ner
cevees%e veeo (Meyo) nQ, pees eewjemeer ueeKe iegCe, hebe meefceefle Deewj leerve iegefhlehe efmekelee (yeeuet) mes megMeesefYele nw,

leerveueeske efpevecebefoj

ewleYeefkele

(7)

MegkeueOeeveefmleefcele-efmLelejepeepenbmejeefpelecemeke=led~
mJeeOeeecevIees<eb, veeveeiegCemeefceefleiegefhle efmekeleemegYeieced~~25~~
#eevleeJele&meneb, meJe&oee efJekeekegmegceefJeuemeuueeflekeced~
ogmenhejer<eneKe- glelejjbieejbieYebiegjefvekejced~~26~~
Jeheieleke<eeehesveb, jeies<eeefooes<e-MewJeuejefnleced~
Delemleceesnkeo&ce-ceefleotjefvejmlecejCecekejekejced~~27~~
$e+ef<eJe=<eYemlegefleceves-sefkeleefvIeeex<eefJeefJeOeefJenieOJeeveced~
efJeefJeOeleheesefveefOehegefueveb, meeeJemebJejCeefvepe&jeefveeJeCeb~~28~~
ieCeOejeeOejsv-eYe=efleceneYeJehegb[jerkew heg<ew,
yengefYe mveeleb Yekelee, keefuekeueg<eceueeheke<e&CeeLe&ceceseced~~29~~
DeJeleerCe&Jele mveelegb, ceceeefhe ogmlejmecemleogefjleb otjb~
Jehenjleg hejceheeJeve-cevevepeemJeYeeJeYeeJeieYeerjb~~30~~
MegkeueOeevecee jepenbme, efmLej jepele nw Fme veo ceW~
cebIees<e mJeeOeee efJeefJeOeiegCe, meefceefle iegefhle yeeuet ecekes~~25~~
#eceeefo nQ DeeJele& meneeW, meJe&oeecee kegmegce efKeues~
uelee MeesYeleer ogmen heefj<en, Yebie lejbefiele nQ uenjW~~26~~
jefnle ke<eee hesve mes jeie-s<e Deeefo MewJeeue jefnle~
jefnle ceesn keere[ mes cejCeeefoke peueej cekejeefo jefnle~~27~~
$e+ef<e eOeeve kes ceOegj mleJe neW, efJeefJeOe heef#e kes Meyo meMe~
efJeefJeOe meeOegieCe le nQ, DeeeJe jesOe efvepe&je peue efveme=le~~28~~
ieCeOej eeer Fv Deeefo pees, YeJe eJej yeng heg<e eOeeve~
keefueceue keueg<e otj kejves efnle, Yeefe mes eneB efkeee mveeve~~29~~
Fme efJeOe eer Denle ceneeYeg, ceneleerLe& ieCeOej kenles~
YeefJepeve heehe cewue #eeueve efnle, FmeceW DeJeieenve kejles~~
Deefle heeJeve en leerLe& Deve mes, Depese Deveghece nw iebYeerj~
ceQ mveeve nsleg Gleje ntB, cece og<ke=le ceue keefjes otj~~30~~
efpemeceW #eceeiegCe ner npeejeW DeeJele&-uenjW nQ, mechetCe& eeefCeeeW hej oeeYeeJe ner efKeues ngS heg<heeW mes MeesYeeeceeve yesue
nQ, ogmen #egOeeefo hejer<en ner MeerIe FOej-GOej hewueleer ngF& ebeue lejbieeW kee mecegoee nw, ke<eeehe hesve efpemeceW
ve< nes ieee nw, pees jeie-s<eeefo oes<ehe MewJeeue (keebpeer) mes jefnle nw, efpemeceW ceesnhe keere[ kee DeYeeJe nw,
cejCehe cekejeW kee mecetn ve< nes egkee nw, $e+ef<ees<" ieCeOejosJeeefokeeW eje yeesueer ieF& mlegefleeeW kes ceveceesnke
Glke Meyo ner veevee ekeej kes heef#eeeW kes keuejJe nQ, veevee YeeBefle kes leheesefveefOe-cegefve ner efkeveeje nQ, pees Deeles ngS

(8)

cebieueeejCe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

he=LJeer boDeleeceveeveeslheueb, mekeuekeesheJespe&eeled, kee#eMejcees#enerve- ceefJekeejleesskele~~

efJe<eeoceoneefvele, enefmeleeeceeveb meoe, cegKeb keLeeleerJe les, oeMegefceeleefvlekeerced~~31~~
efvejeYejCeYeemegjb, efJeielejeieJesieesoee- efVejbyejceveesnjb, eke=efleheefveoex<ele~
efvejeegOemegefveYe&eb, efJeieleefnbmeeEnmeeeceeled efvejeefce<emegle=efhleceefefJeOeJesoveeveeb #eeeled~~32~~
efceleefmLeleveKeebiepeb, ielejpeesceuemheMe&veb veJeebyegnevove-eefleceefoJeievOeesoeced~
jJeervogkegefueMeeefo-efoJeyengue#eCeeuebke=leb efoJeekejmeneYeemegj-ceheer#eCeeveeb efeeced~~33~~
eesOeeefive kees peerle efueee veefnb, ves$e keceue ueeefuecee eYees!
veefnb efJekeej Gske Dele eYeg, ef kee#e jefnle legce nes~~
ceo efJe<eeo mes jefnle Dele, efmcele cegKe meoe jns YeieJeved ~
kenlee nw en ceboneme leJe, DeblekejCe Megef hetjCe~~31~~
jeieesske jefnle nesves mes, efyeve DeeYet<eCe MeesefYele nes~
eke=efle he efveoex<e legcneje, eYeg efveJe&e ceveesnj nes~~
efnbmee eEnme YeeJeefJejefnle mes, DeeegOe jefnle megefveYe&e nes~
efJeefJeOe Jesovee kes #ee mes efyeve-Yeespeve le=hle meoe eYeg nes~~32~~
Je=ef jefnle veKe kesMe eYet! jpeceue mheMe& ve nes leve kees~
efJekeefmele keceue megebove mece nw, efoJe megiebefOele osn efJeYees!
jefJe MeefMe Jee efoJe ue#eCe mes, MeesefYele leJe MegYehe ceneve~
keesef mete& mes DeefOeke eceke, efhej Yeer oMe&ke kees efee megKeoeve~~33~~
kece&he peue kes mebJejCe Deewj DeeS ngS kece&he peue kes efveeJeCe mes cege nQ, efpemeceW ieCeOej, eeOej, Fv Deeefo
YeJe-hegC[jerke heg<eeW ves heehehe keueg<e ceue kees otj kejves kes efuees YeefehetJe&ke mveeve efkeee nw, pees ye[e Yeejer nw,
hejce heefJe$e nw, efpevekes mJehe eefleJeeefoeeW eje ve peerles pee mekeW Ssmes peerJeeefo heoeLeeX mes pees DeieeOe nw Ssmee
Denlehe ceneveo kee Gece leerLe& heeheceue kee e#eeueve he mveeve kejves kes efuees eefJe< ngS cesjs Yeer ogmlej mecemle
heeheeW kee JeJenjCeveeMe kejs~~23-30~~ ns YeieJeved efpevesv! mechetCe& keeshehe DeefiveeeW kes #ee nes peeves mes
efpemeceW veeve he Glheuehe$e keg-keg ueeue nQ ee ueeefuecee jefnle nQ, Jeerlejeielee keer hejce eke<e&lee kes nesves mes pees
kee#ehe yeeCeeW kes es[ves mes jefnle nw, efJe<eeo Deewj ceo keer neefve nesves mes meoe ehegefuuele nw Ssmee Deehekes eLeepeele
he ceW Deehekee cegKe Deehekes oe keer Deelebefleke Megef kees ken jne nw~ ns YeieJeved ! Deehekee cegKe jeie kes DeeJesie
kes Goe kes ve< nes peeves mes DeeYejCe jefnle nessves hej Yeer Yeemegj he nw, Deehekee mJeeYeeefJeke he efveoex<e nw Fmeefuees
Jem$e jefnle veive nesves hej Yeer ceveesnj nw, Deehekee en he ve DeewjeW kes eje efnbme nw Deewj ve DeewjeW kee efnbmeke nw
Fmeefuees DeeegOe jefnle nesves hej Yeer Delevle efveYe&emJehe nw leLee veevee ekeej keer #egeflheheemeeefo JesoveeDeeW kes efJeveeMe
nes peeves mes Deenej ve kejles ngS le=efhleceeve nw~ Deehekes veKe Deewj kesMe veneR ye{les nQ Jes Gleves ner nj mecee jnles nQ

leerveueeske efpevecebefoj

ewleYeefkele

(9)

efnleeLe&heefjhebefLeefYe, eyeuejeieceesneefoefYe keuebefkelecevee pevees, eoefYeJeer#e MeesMegdeles~

meoeefYecegKecesJe eppeieefle heMeleeb meJe&le Mejefceueevceb[ue - efceJeeseflLeleb Meles~~34~~
leosleocejsej-eeueceewefueceeueeceefCe-mhegjeflkejCeegcyeveere-ejCeejefJevoeced~
hegveeleg YeieJeefppevesv! leJe hecevOeerke=leb peieled mekeueceveleerLe&iegheoes<eesoew~~35~~
Deeuees evee ee Debeef uekee-Feefce Yevles ! es FeYeef ekeeGmmeiiees keDees lemmeeueeses Gb ,
DenueeseefleefjeueeseGueeseefcce efkeefcee-efkeefceeefCe peeefCe efpeCeesFeeefCe leeefCe meJJeeefCe eflemeg efJe
ueesSmeg YeJeCeJeeefmeeJeeCeefJeblejpeesFefmeekehheJeeefmeebefle eGefJene osJee meheefjJeeje efoJJesCe ievOesCe, efoJJesCe
ceesnjeie mes otef<ele efnleheLe-s<eerpeve kes megve GheosMe~
keueg<ecevee peve ngS peiele ceW, Megefe nesles Jes legcekees osKe~~
DeefleMee egle leJe cegKe oMe&ke, peve kees Deheves mevcegKe efoKelee~
Mejod efJeceue MeefMe ceb[ue mece, leJe Deeme ev nw Gefole ngDee~~34~~
Decejsej kes vecemkeej mes, cegkeg ceefCeeYe efkejCeeW mes~
egefcyele ejCe mejesn YeieJeved ! leJe MegYehe ceveesnj nw~~
Deve osJe ieg leerLe& Gheemeke, mekeue YegJeve en DevOe meceeve~
Gve meyekees leJe he heefJe$e, kejs De ves$e kejs Deceueeve~~35~~
Debeefuekee (yew"kej)
Devevlej ewle kes meccegKe yew"kej veeres efueKeer Deeueesevee hee" he{WYeieJeved ! ewleYeefe De keeeeslmeie& efkeee GmeceW pees oes<e~
Gvekeer Deeueeseve kejves kees, Fgke ntB Oej ceve mevlees<e~~
DeOees ceOe De TOJe&ueeske ceW, Deke=ef$ece ke=ef$ece efpeveewle~
efpeleves Yeer nQ ef$eYegJeve kes, eGefJeOe megj kejW Yeefe mes mesJe~~1~~
efpeleves kesJeue%eeve keer Glheefe kes mecee nesles nQ~ jpeesceue kee mheMe& Yeer Deehekes veneR nw, Deehekes he ceW efJekeefmele
keceue Deewj evove kes meMe efoJeiebOe kee Goe nw~ Deehekee en he mete&, evcee, Jee Deeefo Ske meew Dee"
eMemleeqevneW mes Deuebke=le nw leLee npeejeW meteeX kes meceeve Yeemegj neskej Yeer ves$eeW kees Delevle efee nw~ Deehekes he
kees osKekej cees#e kee heefjhebLeer Me$eg Ssmes eyeue jeieceesn, Deeefo oes<eeW mes keuebefkele ceve Jeeuee peve-mecegoee
DeefleMee Meg nes peelee nw, pees peieled ceW osKeves JeeueeW kees eejeW efoMeeDeeW ceW meoe mevcegKe ner Mejlkeeueerve Goeehevve
efvece&ue evcee kes meceeve oerKelee nw, osJesveW kes vecemkeej, eJeCe cegkegeW keer hebef eeeW ceW peefle ceefCeeeW keer
mhegjeeceeve efkejCeeW mes Deehekes oesveeW ejCe-keceue Deeefuebefiele nQ Ssmee en Deehekee he, pewve cele mes efYevve Deve
efceLee leerLeeX mes Yeer ieg he jeie, s<e, ceesneefo oes<eeW kes eeogYee&Je mes DevOes ngS meejs peiele kees heefJe$e kejs~~3135~~ ns YeieJeved! ewleYeefe Deewj leledmecyevOeer keeeeslmeie& efkeee Gmekeer Deeueesevee kejves keer Fe kejlee ntB~
DeOeesueeske, eflee&iueeske Deewj TOJe&ueeske ceW pees ke=ef$ece Deewj Deke=ef$ece efpeleveer eefleceeSB nQ Gve meyekees leerve ueeske ceW

(10)

ewleYeefkele

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heghhesCe, efoJJesCe OetJesCe, efoJJesCe egCCesCe, efoJJesCe JeemesCe, efoJJesCe CneCesCe, efCeekeeueb Debebefle,
hegppebefle, Jebobefle, Cecebmebefle DenceefJe Fn meblees lelLe, mebleeFb efCeekeeueb Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce, Cecebmeeefce,
ogkeKekeKeDees, keccekeKeDees, yeesefnueenes, megieFieceCeb, meceeefncejCeb, efpeCeiegCe-mecheefe nesG cepPeb1~
YeJeveJeeefme Jeblej peesefle<e, Jewceeefveke megj heefjJeej meefnle~
efoJe iebOe megce Oethe etCe& mes, efoJe vnJeve kejles efveleeefle~~
DeeX hetpeW Jebove kejles, vecemkeej Jes kejW melele~
ceQ Yeer GvnW eneR hej Deet, hetpetB JeoBt vecetB melele~~2~~
ogKeeW kee #ee keceeX kee #ee, nesJes yeesefOe ueeYe nesJes~
megieefleieceve nes meceeefOecejCeb, cece efpeveiegCe mebheefle nesJes~~3~~
YeJeveJeemeer, Jevlej, peesefle<ke Deewj keuheJeemeer es eej ekeej kes osJe Deheves-Deheves heefjJeej meefnle efoJe iebOe mes,
efoJe heg<heeW mes, efoJe Oethe mes, efoJe etCe& mes, efoJe megiebefOe mes Deewj efoJe DeefYe<eske mes meoe Dee&les nQ, hetpeles nQ,
Jevoles nQ, vecemkeej kejles nQ, ceQ Yeer eneR hej yew"e ngDee JeneB efmLele eefleceeDeeW kees meoe Dee&lee ntB, hetpelee ntB, Jevolee
ntB, vecemkeej kejlee ntB, cesjs ogKeeW kee #ee nes, keceeX kee #ee nes, yeesefOe-jlve$ee kee ueeYe nes, megieefle ceW ieceve nes,
meceeefOecejCe nes, efpeveiegCemebheefe nes~
eer ieewlecemJeeceer ves meceJemejCe ceW efJejepeceeve eer ceneJeerj mJeeceer keer Jevovee kejkes veJe osJeleeDeeW keer Jevovee
keer nw hegve Deke=ef$ece-ke=ef$ece efpeveeeflecee SJeb efpeveeueeeW keer Jevovee keer nw~ en ewleYeefe veece mes eefme nw~ nce
meYeer efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer eefleefove ef$ekeeue osJeJevovee-meeceeefeke ceW Fme Yeefe kee hee" kejles nQ~

eer ceneJeerj mJeeceer Jebovee

e: meJee&efCe ejeejeefCe efJeefOeJeodJeeefCe les<eeb iegCeeved~
heee&eeveefhe YetleYeeefJeYeJele:, meJee&ved meoe meJe&oe~~
peeveerles egieheled eefle#eCecele:, meJe&%e Flegeles~
meJe&%eee efpevesMJejee cenles, Jeerjee lemcew vece:~~1~~
(eer ieewlece mJeeceer efJejefele)
pees efJeefOeJeled meye ueeske ejeej, JeeW kees Gvekes iegCe kees~
Yetle YeefJe<eled Jele&ceeve, heee&eeW kees Yeer efvele meyekees~~
egiehele meceemecee eefle peeves, Dele: ngS meJe&%e eefLele~
Gve meJe&%e efpevesMJej cenefle, Jeerj eYeg kees vecetB melele~~1~~
(heeevegJeeo-ieefCeveer %eeveceleer)
1. cegefveeee&ewleYeefkelehe=. 81 mes 89 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

eefleeceCe Yeefe

(11)

eefleeceCe Yeefe
(efveef<eefkee ob[ke)
(eerceod ieewleceieCeOejosJe efJejefele)
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb1~~
Cecees efpeCeeCeb 3, Cecees efCeefmmenerS 3, CeceeslLeg os 3, Dejnble! efme! yeg! Ceerje! efCecceue!
mececeCe! megYeceCe2! megmecelLe! mecepeesie! meceYeeJe! meuueIeeCeb meuueIeeeCeb! efCeyYee! Ceerjee! efCeesme!
efCecceesn! efCeccece! efCemmebie! efCemmeuue! ceeCe-ceee3-ceesme-cetjCe! leJehheneJeCe! iegCejeCemeeruemeeej!
DeCeble! Dehhecese! cenefoceneJeerj-JeceeCe-yegefjefmeCees esefo CeceeslLeg S CeceeslLeg S CeceeslLeg S~
eefleeceCe Yeefe ceW eer ieewlecemJeeceer ves leerveeW ueeskeeW ceW Deke=ef$ece-ke=ef$ece efpeveeuee Je efpeveeefleceeDeeW keer
Jevovee keer nw~ Fmeer Yeefe ceW ewleJe=#eeW keer Je GveceW efJejepeceeve eefleceeDeeW keer Yeer Jevovee keer nw~
eefleeceCeYeefe-

efveef<eefkee (efveef<eefOekee) ob[ke

(heeevegJeeoieefCeveer %eeveceleer)

Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~

Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe meentCeb~~
vecees efpevesYe 3, vecees efve<eerefOekeeew4 3, veceesmleg les 3~
eewyeesue bo-

ns Denle efme yege, veerjpe efvece&uemece ceve megcevee~

ns megmeceLe& hejce Meceeesie, MeceYeeJeer ns YeJeMecevee~~
MeueogefKele kes MeueefJeveeMeve, ns efveYe&e efvejeie efveoex<e~
ns efveceexn efJeiele cecelee efvemebie leLee efveMeue efJejes<e~~1~~
ceo ceeee Demele kes ceo&ke, lehe:eYeeJeer ns hejcesMe~
iegCe-Meerueeefojlve$eemeeiej, ns Deveble Deecese censMe~~
cenefle hetpe ceneJeerj Jeerj, ns JeOe&ceeve ns yegef $e+<eerMe~
vecemkeej nes vecemkeej nes, vecemkeej nes legcnW ncesMe~~2~~
1. cegefveeee&he=. 35 mes 38 leke~ 2. eefleeceCe evLe$eeer ceW megceCe Ssmee hee" nw~ 3. eefleeceCe evLe$eeer ceW ceeee Ssmee hee" nw~
4. efpeve Deewj efmeeW keer ke=ef$ece-Deke=ef$ece eeflecee, Fvekes cebefoj, $e+efmeefnle cegfve Deeefo he mes efve<eerefOekee kes 17 DeLe& erkee ceW efkees nQ~

(12)

eefleeceCe Yeefe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

cece cebieueb Dejnblee e efmee e yege e efpeCee e kesJeefueCees DeesefnCeeefCeCees ceCeheppeJeCeeefCeCees

eGomehegJJebieefceCees megomeefceefomeefcee e leJees e JeejnefJenes leJemmeer, iegCee e iegCeJeblees e, cenefjmeer
eflelLeb eflelLebkeje e, heJeeCeb heJeeCeer e, CeeCeb CeeCeer e, obmeCeb obmeCeer e, mebpecees mebpeoe e, efJeCeerDees
efJeCeoe e, yebYeesjJeemees yebYeeejer e, iegeerDees esJe iegefeceblees e, cegeerDees esJe cegefeceblees e, meefceoerDees
esJe meefceefoceblees e, memeceehej-meceeefJeot, KebeflekeKeJeiee e KebefleJeblees e, KeerCeceesne e KeerCeJeblees e,
yeesefneyege e yegefceblees e, esFekeKee e esFeeefCe~

cesje cebieue kejW meJe&, Denle efme yege efpevejepe~

kesJeefue efpeve DeJeefOe%eeveer, cevehee&e%eeveer $e+ef<ejepe~~
eewoMe hetJe& Debie heejbiele, Debieyeee eglemebheVee~
yeejn lehe lehemeer iegCe Deewj, iegCeeWegle cene$e+ef MejCee~~3~~
leerLe& Deewj leerLekej eJeeve, eJeeveegle Je %eeve %eeveer~
meodoMe&ve meceier, mebece Je mebeceer cegefveOeeveer~~
efJevee leLee megefJeveeegle meeOet, yeeee& ele yeeeejer~
iegefhle iegefhleOej cegefe cegefeegle, meefceefle Deewj meefceefleOeejer~~4~~
mJecele Deewj hejcele kes %eelee, #eceeMeerue De #eheke cegveer~
#eerCeceesn eefle yeesefOeleyeg, yegef$e+eregle hejcecegveer~~
ewleJe=#e efpeveefyecye Deke=ef$ece-ke=ef$ece efpeleves ef$eYegJeve ceW~
cesje cebieue kejW meYeer es, es cebieueeo eflengBpeie ceW~~5~~
TOJe& DeOees De ceOeueeske ceW, efmeeeleve vecetB Gvekees~
efme#es$e Deeheo meccesoeeue Tpe&evle efieefj kees~~
ebhee heeJee veieefj ceOecee, nefmleyeeefuekee ceb[he ceW~
Deewj Deve Yeer cevegpe ueeske ceW, leerLe& #es$e meyekees eCeceW~~6~~
cees#eefMeuee kees eehle efme, efpeveyeg kece& mes cege ceneve~
efJeiele kece&jpe veerjpe efJejefnle, YeeJekece&ceue mes Deceueeve~~
heebe Yejle heebe SsjeJele, heebeeW ceneefJeosneW ceW~
metefj GheeOeee ieg eJele&ke, mLeefJej Deewj keguekej efpeleves~~7~~

leerveueeske efpevecebefoj

eefleeceCe Yeefe

(13)

GcenefleefjeueesS efmeeeoCeeefCe Cecebmeeefce, efmeefCemeerefneeDees DeeJeeheJJeS meccesos Gppebles

ebheeS heeJeeS ceefpPeceeS neflLeJeeefueemeneS peeDees DeCCeeDees keeDeesefJe efCemeerefneeDees peerJeueeseefcce,
FefmeheyYeejleueiieeeCeb efmeeCeb yegeCeb kecceekekecegkekeeCeb CeerjeeCeb efCecceueeCeb, ieg-DeeFefjeGJepPeeeeCeb heJJeefe-lLesj-kegue-ejeCeb, eeGJeCCees e meceCemebIees e YejnsjeJeSmeg omemeg hebemeg ceneefJeosnsmeg~
pes ueesS mebefle meenJees mebpeoe leJemeer Sos cece cebieueb heefJeeb! Sosnb cebieueb kejsefce YeeJeoes efJemeges efmejmee
DeefnJebefoTCe efmes keeTCe Debpeefueb celLeeefcce, efleefJenb efleejCemeges~

elegJe&Ce&egle eceCe mebIe kes, meeOet efpeleves Fme peie ceW~

mebece lehemeer es meye cesjs, heeJeve cebieue nsleg yeveW~~
YeeJemeefnle ceQ ef$eefJeOeMegefegle, Debpeefue cemleke hej Oej kes~
ef$eefJeOeefeee ceW MeerMe Pegkeekej, meyekees JeboBt efe kejkes~~8~~

eer Meebefleefpeve mlegefle

-MecYeg voeer Meebefle eYees! MejCeeiele peve, Meevleer kes oelee kenW legcnW~
en Oeve ngF& nefmleveehegjer, peneB jepe efkeee Meebleerej ves~~
efJeemesve efhelee SsjeosJeer, ceelee kee DeefleMee hegCe efKeuee~
YeeoeW Jeefo mehleefce kes eYeg kes, ieYee&iece kee meewYeeie efceuee~~1~~
MegYe pes Jeoer eewome DeeF&, Meebleerej ves peye pevce efueee~
megjie=n ceW yeepes yeepe G"s, FveW ves cemleke veefcele efkeee~~
ef$eYegJeve ceW Meebefle uenj oew[er, vejkeeW ceW keg #eCe Meebefle ngF&~
efieefj ceboj hej DeefYe<eske ngDee, GlmeJe ceW Yet veYe Ske ngF&~~2~~
MeebleerMe eYet eeerMe yeves, <edKeb[ cener kee Yeesie efkeee~
MegYe pes Jeoer eewome kes efove, yeme eejlve kees leeie efoee~~
eYeg Oeeve ee kees ues kejkes, ceesneefj ve=heefle kees ceeje Lee~
Jej heew<e megoer oMeceer kes efove, YeJeeW kees efceuee meneje Lee~~3~~
<ees[Me leerLekej keeceosJe, eoMe hebece eeer mJeeceer~
Jej pes Jeoer eewome kes efove, ef$eYegJeve meeceepe efceuee veeceer~~
ns MeebefleveeLe! ceQ vecetB meoe, yeme Yeeer kee heue Ske efceues~
kewJeue %eeveceefle eehle keB, yeme cegPekees efmeer MeerIe efceues~~4~~

-ieefCeveer %eeveceleer

(14)

eefleeceCe Yeefe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eefleeceCe Yeefe
efve<eerefOekee oC[ke
(eer eYeeebeeee&ke=le erkee)
efCemeerefneeS~ efve<eerefOekeeMeyoesveskeeLee&efYeOeeeer~ leLeeefn(1) efpeveefmeeefleefyebyeeefve
ke=ef$eceeke=ef$eceeefCe~ (2) leLee leoeuee~ (3) yegeeefoueefyOemechevvee cegvee~ (4) lewjeefeleeefve
#es$eeefCe~ (5) DeJeefOecevehee&ekesJeue%eeefveve~ (6) %eeveeslheefeeosMee~ (7) lewjeefele#es$eeefCe~ (8)
efm epeerJee~ (9) leefVeJee& Ce#es$eeefCe~ (10) lew jeef eleekeeMeeosMee~ (11) mecekelJeeefoelegieg&CeegeemleheefmJeve~ (12) lewjeefele#es$eced~ (13) leeeMejerjeefeleeosMee~ (14) eesieefmLeleemleheefmJeve~ (15) lewjeefeleb #es$eced~ (16) levcege-MejerjeefeleeosMee~ (17) ef$eefJeOeheefC[lecejCeefmLelee
cegvee~1 Fleeefo~ Geb e

eefleeceCe Yeefe
efve<eerefOekee oC[ke
(mebmke=le erkee DevegJeeoieefCeveer %eeveceleer ke=le2)
efpevesveW kees vecemkeej nes, efpevesveW kees vecemkeej nes, efpevesveW kees vecemkeej nes~ efve<eerefOekeeDeeW kees vecemkeej
nes, efve<eerefOekeeDeeW kees vecemkeej nes, efve<eerefOekeeDeeW kees vecemkeej nes~ Deehekees vecemkeej nes, Deehekees vecemkeej nes,
Deehekees vecemkeej nes, ns Denle! ns efme! ns yeg! ns veerjpe! ns efvece&ue! ns mececeve! ns MegYeceve! ns megmeceLe&! ns
meceeesie! ns meceYeeJe! ns Meueheeref[le kes MeueIeeleke! ns efveYe&e! ns veerjeie! ns efveoex<e! ns efveceexn! ns efvece&ce! ns
efvemebie! ns efveMeue! ns ceeveceeee-ce=<ee kes ceo&ke! ns leheeYeeJeke! ns iegCejlve Deewj Meerue kes meeiej! ns Deveble!
ns Deecese! ns cenefleceneJeerj Je&ceeve yegef<e& YeieJeved! Deehekees vecemkeej nes, vecemkeej nes, vecemkeej nes~ eneB
efpevesvosJe kees leerve yeej vecemkeej kejves mes Deefle Yeefe metefele nesleer nw~ efve<eerefOekee kees Yeer leerve yeej vecemkeej efkeee
nw~ efve<eerefOekee Meyo mes meeceeveleee leerLekejeW keer hebekeueeCeke YetefceeeB ueer peeleer nQ DeLeJee meeceeve kesJeueer Deeefo
kes Yeer efveJee&CemLeeve efve<eerefOekee kenueeles nQ~ erkeekeej eer eYeeebeeee& ves eneB efve<eerefOekee kes me$en-17 ekeej
yeleueees nQ(1) efpeve Deewj efme keer ke=ef$ece-Deke=ef$ece eefleceeeW~ (2) Gvekes cebefoj, (3) yegef Deeefo $e+ef mes
meefnle cegefveieCe, (4) Gvemes Deeefele #es$e, (5) DeJeefOe, cevehee&e Deewj kesJeue%eeveer, (6) Gvekes %eeveeslheefe kes
eosMe, (7) Gvemes Deeefele #es$e, (8) efmepeerJe (9) Gvekes efveJee&Ce #es$e, (10) Gvemes Deeefele DeekeeMeeosMe,
(11) mecekelJe, %eeve, eeefj$e Deewj lehe Fve eej mes ege lehemJeer, (12) Gvemes Deeefele #es$e, (13) Gvekes eje
es[s iees Mejerj kes Deeefele eosMe, (14) eesie ceW efmLele lehemJeer, (15) Gvemes Deeefele #es$e, (16) Gvekes eje
es[s iees Mejerj kes Deeefele eosMe, (17) Deewj leerve ekeej kes hebef[lecejCe ceW efmLele cegefveieCe~ es meYeer efve<eerefOekee
1. eefleeceCe ebLe$eeer-he=. 20 mes 30 leke~ 2. ceneJeerj osMevee he=. 97 mes 102 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

efve<eerefOekee oC[ke

(15)

eqpeCeefmeefyebyeefCeueee efkeoieeefkeoiee e efjefpegomeent~

CeeCepegoe cegefCeheJeje CeeCeghheeer e CeeefCepegoKeseb~~
efmee e efmeYetceer efmeeCe meceeefmeDees Cenesosmees~
mecceeeefoeGkekeb GhheCCeb pesmeg lesefnb efmeoKeseb~~
eeb lesefnb e osnb led"efJeeb pesmeg lee efCemeernerDees~
pesmeg efJemege peesiee peesieOeje pesmeg mebef"Dee mecceb~~
peesefieheefjcegkekeosne hebef[lecejCeefd"oe efCemeernerDees~
efleefJens hebef[ocejCes efed"befle cenecegCeer meceenerS~~
SeeDees DeCCeeDees efCemeerefneeDees meee Jebos~
SJebefJeOeeLe&me efve<eerefOekeeMeyome ef$e eeesie meJee&meeb efve<eerefOekeeveeceefJeMes<ele mlegefleefJe<eelJeKeeheveeLe&ced~ Deves leg efCemeerefOeS FlemeeLe&efcelLeb JeeKeeveebefle
eqCe efe efCeecesefnb pegees efme efe e efmeefb lene Deefniieeefce~
efOe efe e efOeefoyekeDees S efe e efpeCemeemeCes Yeees~~ Fefle
CeceeslLeg os~ os legYeb hetJeexeeew efve<eerefOekeeew vecees vecemkeejesmleg~ De$eeefhe ef$eve&ceesmlegMeyoeeesiees
vecemkeleg& meJee&meg efve<eerefOekeemeg vecemkeejkejCesveelevleJeeJe=eceelceeveb ue#eeefle~ Cecees efCemeerefnS
Fefle hee"s CeceeslLeg os FlemeejnblesleeefoefYe mecyevOe~ ns Dejnble~ Den&ved Ieeeflekece&#eekeejke les
legYeb veceesmleg~ ns efme~ efveMMes<ekeceexvcetueke~ ns yeg~ nseeheeose-efJeJeskemecheVe~ ns Ceerje~ jpemeer
%eeveieeJejCes~ leeYeeb efve<eevle~ ns efCecceue ~ JeYeeJekeuebkejefnle~ ns mececeCe~ meceb le=Cekeebeves
Meyo mes kens iees nQ Dele Fve meyekees eneB vecemkeej nes peelee nw~
Ieeeflekece& efJejefnle DenleosJe nQ~ Dee"eW keceeX mes jefnle efme YeieJeeve nQ~ kesJeue%eeve meefnle yeg kenueeles nQ~
%eeveeJejCe, oMe&veeJejCeheer jpe mes jefnle veerjpe nQ~ Je Deewj YeeJehe kece& keuebke mes jefnle efvece&ue nQ~ le=Ce Deewj
mJeCe& leLee Me$eg-efce$e ceW meceYeeJe-jeies<e jefnle efee Jeeues mececeve nQ~ MeesYeve-Deele&, jewOeeve mes jefnle ceve
Jeeues megceve ee MegYeceve Jeeues nQ~ keeekeuesMe lehe kes Deveg<"eve ceW Deewj hejer<eneW kes menve kejves ceW Deer lejn
meceLe& nesves mes megmeceLe& kenueeles nQ~ hejce GheMece YeeJe mes meefnle nesves mes meceeesie nesles nQ~ mebmeej kee GheMece
kejves kes efuees DeLeJee jeie s<e kee heefjnej kejves kes efuees eoMe Deveges#ee keer YeeJeveehe mes heefjCele meceYeeJe
kenueeles nQ~
Fme ekeej pees meeceevehe mes Denle Deeefo nQ GvnW vecemkeej kejkes eneB efJeMes<ehe mes Debeflece leerLekej keer
mlegefle kejles nges kenles nQmeuueIeeeCebelegie&efle mebmeej ceW pees peerJeeW kees e=Ceefvle ke< osles nQ
Meejerefjke, ceeveme Deewj Deeieblegke ogKeeW eje heer[e hengBeeles nQ Jes Meue kenueeles nQ, Jes ceeee, efceLee, efveoeve es leerve
Meue nQ leLee eesOeeefo Yeer keoeefeled Meue kenueeles nQ pewmes efke yeeCeeefo Meue kes meceeve~ Gve MeueeW mes heeref[le eeCeer

(16)

eefleeceCe Yeefe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Me$egefce$es e legueb cevees eme~ jeies<ejefnleefee FleLe&~ ns megceCe~ MeesYeveceele&-jewjefnleb cevees eme~ ns
megmecelLe~ keeekeuesMeeveg<"eves hejer<enmenves e meg<"g meceLee&keueerye~ ns mecepeesie~ Mecesve hejceesheMecesve
eesie mecyevOees eme~ ns meceYeeJe ~ MeceeLe meb meejesheMeceeLe jeies <eheefj nejeLe Jee YeeJees
eoMeeveges#eeYeeJeveehees eme~ SJebefJeOee es etecen&oeoemlesYees veceesmleg~ SJeb meeceevele meJee&ven&oeoerved
mleglJee hegveefJe&Mes<eleesefvleceleerLe&kejb mlegJeved~ meuueIeeCeeqceleeeen~ meuueIeeCeb ~ elegie&eflemebmeejs
peerJeeved Me=Ceefvle MeejerjceevemeeievlegkeogKewefnmebefle heer[evleerefle Meueeefve efveoeveeoerefve eesOeeoerefve e
yeeCeeefoMeueJeled~ lewIe&eveeb heeref[leeveeced~ es efn MewuewIe&evles heer[evles les MeueIee~ les<ee MeueIeeveeb
eeefCeveeced~ ns meuueIeeeCe~ leKenslegYetleMeueefJeveeMeve~ ns efCeYYee~ mehleYeejefnle~ ns Ceerjee~
veerjeie~ efveie&lees jeiees efJe<eeemeefee&me~ ns efCeesme~ ns efveoex<e~ efve<keuebke DeLeJee De<eoMeoes<ejefnle~
ns efCecceesn~ ceesneo%eeveeodoMe&ve-eeefj$eceesnee efve<eevle~ ns efCeccece~ efvece&ce~ keJeefeoefhe efJe<ees
cecelJejefnle~ ns efCemmebie~ yeeeeYevlejsCe mebiesve heefjensCe jefnle~ ns efCemmeuue~ ceeeeefoMeuejefnle~ ns
ceeCeceeeeceesmecetjCe~ ceevee ieJeex, ceeee e eesieJeelee, cees<ee ce=<eeJeeomles<eeb cetjCe ceo&ke~ ns
leJehheneJeCe~ lehemeeb eYeeJees ceenelceced~ eke=<eveeb Jee lehemeeb YeeJeveeveg<"eveb e$e~ lehemee Jee
keeekeuesMeeefovee eYeeJevee oMe&veeseeslees emceeled~ ns iegCejeCemeeruemeeej~ iegCeeelegjMeerefleue#emebKee,
jlveeefve meceioMe&ve%eeveeeefj$eeefCe Meerueeve<eoMemenemebKeeefve les<eeb meeiej meceg efveJeememLeeve~ ns
MeueIe kenueeles nQ~ Gve Meueheeref[le peerJeeW kes Meue Ieeleke nQ DeLee&led Gve elegie&efle kes ogKe kes efueS keejCeYetle
pees Meue nQ Gvekes efJeveeMeke nQ~ meele YeeeW mes jefnle nesves mes efveYe&e nQ~ jeie mes jefnle nesves mes veerjeie nQ~ De"ejn
oes<eeW mes jefnle nesves mes efveoex<e kenueeles nQ~ ceesn Deewj De%eeve mes jefnle nesves mes DeLeJee oMe&veceesn Deewj eeefj$eceesn
kees ve< kej osves mes YeieJeeve efveceexn kenueeles nQ~ meYeer meebmeeefjke efJe<eeeW ceW cecelJe jefnle nesves mes efveYe&e nQ~
yeee-DeYeblej heefjeneW mes jefnle nesves mes efvemebie nQ~ ceeee Deeefo MeueeW mes efJejefnle nesves mes efveMeue nQ~ iegCe
eewjemeer ueeKe nQ, jlvemeceioMe&ve, %eeve Deewj eeefj$ehe leerve nQ Deewj Meerue kes Yeso De"ejn npeej nesles nQ, Fve
iegCe, jlve Deewj Meerue kes Deehe meeiej nweqveJeeme mLeeve nQ Dele Deehe iegCejlveMeeruemeeiej kenueeles nQ~ Deveble
kesJeue%eeve oMe&ve Deeefo mes ege nesves mes Deveble kenueeles nQ~ Fefve %eeve mesnce meYeer odcemLepeveeW kes
Fefve%eeve eje veneR peeves pee mekeles Dele Deecese kenueeles nQ~ Fve efJeMes<eCeeW mes efJeefMe< cenefleceneJeerj Deewj
Je&ceeve Fve oes veeceeW mes efJeYetef<ele Deehe cenefleceneJeerj Je&ceeve kenueeles nQ~
YeieJeeve ceneJeerj kes ieYee&Jeleej Deeefo ceW ceelee-efhelee keer FveW eje cenleer hetpee keer ieF& Leer Deewj jlveJe=ef<
Deeefo keer ieF& Leer Fmeerefuees yebOegpeveeW ves YeieJeeve kee JeOe&ceeve en veece jKee Lee~ DeJe-mecebleeled meye lejhe mes
$e+-ceeve DeLee&led hetpee nesves mes Je&ceeve-JeOe&ceeve kenueeles nQ~ YeieJeeve JeOe&ceeve peye oer#ee ueskej Oeeve ceW Ke[s Les
leye ves ceneved Ghemeie& efkeee Lee efkevleg peye Jen GvnW Oeeve mes eueeeceeve veneR kej mekee leye Gmeves emevve

leerveueeske efpevecebefoj

efve<eerefOekee oC[ke

(17)

DeCeble~ DeveblekesJeue%eeveoMe&veeefoege~ ns Dehhecese~ Fefve%eeveeheefjse~ SJebefJeOeefJeMes<eCeefJeefMe<

cenefoceneJeerjJe[d {ceeCe~ DeefvleceleerLe&kejosJeme nerob veeceeced~ YeieJelees efn ieYee&Jeleejeoew
efhe$eesefjveefoefYece&nleer hetpee ke=lee jlveJe=<eeefokee e~ Delees yevOegpevewYe&ieJelees JeOe&ceeve Fefle veece ke=leced~
DeJe mecevleeodoes ceeve hetpeeefleMeees %eeveeeefleMeees yee emceeefoefle ke=lJee oer#eeb e ie=nerlJee Oeevesve
efmLeleme leeeueveeLe sCe cenleghemeiex ke=les OeeveeVe eefuele Fefle nsleesce&nefleceneJeerj Fefle lesve veece
ke=leced~ lemeslLecYetleme yegefjefmeCees yeges eLeeJelheefj%eeleeMes<eeLe&mJehe~ me eemeew $e+ef<ee kesJeue%eeveeefo#eeefekeveJekesJeueueefyOemecheVe~ lemcew~ CeceeslLeg os~ veceesmleg les~ veceesmleg les~ veceesmleg les~
leLeecece cebieueb~ ceueieeueveefveefceeb YeJevleg~ kes les ? Dejnblee e~ Den&vlee~ efmee e~
efmeee~ yege e~ yegee nseesheeoseefJeJeskemecheVee~ efpeCee e~ efpeveeeeveskeYeJeienveJemeveeeheCenslegkecee&jelegvcetuekee~ eMeyo meJe&$e hejmhejmecegees~ kesJeefueCees DeesefnCeeefCeCees ~
kesJeefueveesJeefOe%eeefvevee~ ceCeheppeJeCeeefC eCees ~ cevehee&e%eeefveve~ ees mehegJJebieefceCees~
neskej cenefle ceneJeerj veecekejCe efkeee Lee~ yegefjefmeCeeseqpevneWves mechetCe& heoeLeeX kees pewmes kee lewmee peeve
efueee nw Ssmes $e+ef<e DeLee&led kesJeue%eeve Deeefo #eeefeke veJekesJeue ueefyOeeeW mes mechevve nesves mes YeieJeeve ceneJeerj
yegef<e& kenueeles nQ~ Fve meYeer efJeMes<eCeeW mes meceefvJele Ssmes Denle, efme Deeefo efJeMes<eCeeW mes efJeefMe< ns ceneJeerj
mJeeefceved! Deehekes efuees vecemkeej nes, vecemkeej nes, vecemkeej nes~
Dejnble, efme, yeg, efpeve, kesJeueer, DeJeefOe%eeveer, cevehee&e%eeveer, eewoMe hetJe&ieeceer, eglemeefceefle mes mece=,
yeejn ekeej kes lehe Deewj lehemJeer, iegCe Deewj iegCeOeejer, cenef<e&, leerLe& Deewj leerLekej, eJeeve Deewj eJeeve Jeeues, %eeve
Deewj %eeveer, oMe&ve Deewj oMe&veer, mebece Deewj mebele cegefve, efJevee Deewj efJeveerle cegef ve, yeeee&Jeeme Deewj yeeeejer,
iegefhleeeB Deewj iegefhleceeve, cegefe Deewj cegefeceeve, meefceefleeeB Deewj meefceefleJeeved, mJemecee-hejmecee kes %eelee, #eebefle#eheke Deewj #eebefleceeve, #eerCeceesn Deewj #eerCeceesnJeeved, yeesefOeleyeg Deewj yegefceeve, ewleJe=#e Deewj ewleeqpeveeefleceeeW
es meye cesjs cebieue kes efuees nesJeW~
efJeMes<eeLe&es Deefjnble, efme Deeefo meye cesjs cebieue kes efueesceue ieeueve kejves Jeeues nesJeW~ eeueerme
iegCe meefnle YeieJeeve Denle kenueeles nQ~ mebmeejheer efJe<ece ke< kees osves ceW keejCeYetle kece& nQ Fve keceeX kees pe[cetue
mes ve< kejves Jeeues efpeve kenueeles nQ~ kesJeueer YeieJeeve DeJeefOe%eeveer cenecegefve, cevehee&e%eeveer cenecegefve, elego&Me
hetJe& Deewj eoMeebie kes %eeveer, egle-Debieyeee DeLee&led keeefueke, Glkeeefueke Deeefo YesoeW kees pees meefceeflemecetn
Gvemes mece=-Debieyeee egle kes %eeveer yeejn ekeej kes leheDeveMeve Deeefo YesoeW meefnle Deewj lehemJeer cenemeeOeg,
ieCe-cetueiegCe SJeb GejiegCe DeLeJee eewjemeer ueeKe Gej iegCe Deewj Gvekes iegCeeW mes ege cenecegefve~ cenef<e&kees<"yegef, yeerpeyegef Deeefo hejce$e+efege cegefveieCe es meye cesjs cebieue kes efuees nesJeW~
leerLe&Deeiece Deewj Gme Deeiece kes DeeOeejYetle mebIe es leerLe& kenueeles nQ~ leerLekej YeieJeeve cesjs efueS
cebieuekeejer nesJeW~ hetJee&hej efJejesOe Deeefo oes<eeW mes jefnle Jeeve eJeeve kenueeles nQ Ssmes eJeeve Deewj eJeeve Jeeues

(18)

eefleeceCe Yeefe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

elego&MehetJee&Ceecebieeveeb e cee heefj%eeveced~ mee es<eeceefmle les elego&MehetJeeieefceCe~ eereeefolJeeefoved~

elego&MehetJe&eoMeebieefJeo FleLe&~ megomeefceefomeefcee e~ eglemeebieyeeeme keeefuekeeslkeeefuekeeefoYesoefYeVeme meefceefle mecetnmlesve mece=ee lelheefj%eeveJevle~ ve kesJeuecesle SJeen&oeoees cece ceueieeueveefveefceeb
YeJevleg, Deefhe leg~~ leJees e yeejmeefJenes~ lehees eoMeekeejb cece cebieueb YeJeleg~ leJemmeer~ lesve lehemee
egeemleheefmJevees cegveees cece cebieueb YeJebleg~ iegCee e~ elegjMeerefleue#emebKee iegCeee~ iegCeJevlees es
lewieg&Cewe&gee cegvee~ cenefjmeer eflelLeb eflelLebkeje e~ cen<e&e kees<"yegefyeerpeyegodOeeefohejceef&egee
cegvee~ leerLe&ceeiecemleoeOeejmebIee~ leerLe&kejee leerLe&kejosJee ieCeOejosJeee~ heJeeCeb~ eke=<b
hetJee&hejefJejesOeeefo-oes<ejefnleb Jeeveced~ heJeeCeer e~ eJeeveer e eke=<Jeeveege heg<eefJeMes<e~ CeeCeb~
celeeef o %eeveb heeef JeOeced ~ CeeCeer e ~ %eeveer e lep%eeveeg e heg <eef JeMes < e~ ob m eCeb ~
DeewheMeefcekeeefooMe&ve$eeced~ obmeCeer e~ oMe&veer e leMe&veege heg<eefJeMes<e~ mebpecees~ mebecees
eoMeekeej~ mebpeoe e~ mebeleee leegee cegvee~ efJeCeDees~ efJeveee %eeveoMe&veeeefj$eesheeejue#eCeelegefJe&Oees efJevee~ efJeCeeroe e~ efJeveerleee efJeveesve egee cegvee~ yebYeesjJeemees e~
ye eee& Jeemee~ ye eeef C e ieg keg ues eles Jee ee& les veg < "er ele Fef le ye eee& ced ~ les v e men
JeememleegelJesveeJemLeeveced~ yebYeesjJeemeer e~ lelmenJeemeJeeveelcee~ iegeerDees esJe~ ieghleeewJe
cenecegefve, ceefle Deeefo hebeefJeOe %eeve Deewj %eeveOeejer cenemeeOeg, ef$eefJeOe mecekelJe Deewj meceioMe&ve cenecegefve, yeejn
ekeej kee mebece Deewj mebeceOeejer mebele, %eeve, oMe&ve , eeefj$e Deewj Gheeej Fve eej Yesohe efJevee Deewj efJeveeiegCe
ege cegefveieCe es cebieuekeejer nesJeW~
yeeee&Jeemeyee-iegkegue-cegefvemebIe DeLeJee eleeW ceW pees eee& keer peeleer nw Gvekee Deveg<"eve
efkeee peelee nw Gmekee veece yeeee& nw Gmekes meeLe efpevekee Jeeme nw DeLee&led pees yeeee& ege nQ Deewj pees yeeee&
mes meefnle Deelceecegefve nQ~ ef$eefJeOe iegefhleeeB Deewj iegefhleceeve cenecegefve nQ~ yeee Deewj Deblejbie heefjen kee leeie
cegefkele nw Deewj cegefe kes heefjen kes leeieer DeLeJee cees#eeehle Deelcee cegefeceeve kenueeles nQ~ heeBe meefceefleeeB Deewj
meefceefleOeejer cenemeeOeg nesles nQ~ mJemeceepewvecele, hejmeceepewve mes Deefleefje Jewefoke, yeew Deeefo cele Fve
meyekes %eelee pees cenecegefve nQ~ #eebefle#eceeMeerue, #ehekeesCeer hej Dee{ cenecegefve Deewj #eceeJeeve cegefve, #eerCeceesn
ceesnjefnle, heefjCeeceyeejnJeeb iegCemLeeve Deewj Gme iegCemLeeve Jeeues #eerCeceesnJeeved efveeLe cenemeeOeg nesles nQ~ mebmeej,
Mejerj, efJe<ee Deeefo ceW GheosMe mes Jewjeie kees eehle yeesefOeleyeg kenueeles nQ~ kees<"yegef Deeefo $e+ef mes meefnle
cenecegefve yegefceble kenueeles nQ~
ewleeqpeveeefleceeeW Deewj ewleJe=#eeqpeveJe=#eeW ceW efpeveeefleceeeW efJejepeceeve jnleer nQ Ssmes Deke=ef$ece
efpevecebefojeW ceW leLee meceJemejCe ceW DeMeeske, mehleo, ebheke Deewj Deece kes JeveeW ceW es ewleJe=#e ceeves iees nQ~ Fme
ekeej ke=ef$eceosJe, ceveg<eeW eje yeveJeeeer ieeer efpeveeefleceeDeeW Deewj DeveeefoefveOeve-MeeMJele efpeveeefleceeeW, ewle
Meyo mes kener peeleer nQ~

leerveueeske efpevecebefoj

efve<eerefOekee oC[ke

(19)

meceieesieefveenue#eCeeefmlee~ iegefeceblees e~ iegefhlecevleMeelceeve~ cegeerDees esJe~ cegeeMewJe~

yeefnjvleJee& heefjenceeseveeefve heefjleeiee~ cegefeceblees e~ levleMeelceeve~ meefceoerDees esJe~ F&ee&oe
heemeefceleeewJe~ meefceefoceblees e~ levleeelceeve~ meefceefoceblees e~ levleeelceeve~ memeceehejmeceeefJeot~ mJemeceees pewveceleb, hejmecee hejceleeefve~ leew efJeoefvle es les leefo~ KebefleKeJeiee e~
#eevlee mekeuehejer<enmenvesve hejce#eceee Jee KeJeiee e #ehekeee~ #ehekeesCee{e~ KeerCeceesne
e~ #eerCeceesnee~ #eerCees ceesnes oMe&veeeefj$eceesnveereb kece& es<eeb les #eerCeceesne~ #eerCeke<eeeiegCemLeeveJeefle&ve~
yeesefneyege e~ yeesefleyegee~ mebmeejMejerjefJe<eeeoew efn hejheosMeeosJezjeieb eefleheVeemles yeesefOeleyege~
yegefceblees e~ yegees efn kees<"yegefeYe=leees efJeebles es<eeb les yegefceble~ esefoekeKee e~ ewleJe=#eee~
ewleeefve efn efpeveeefoeefleefyecyeeefve~ les<eeceeOeejYetlee Je=#eeewleJe=#ee~ esefoeeefCe~ ke=ef$eceeke=ef$eceewleeefve~
e Denle FleeoeewleJe=#ehee&vlee JeeKeeleemles meJex cece cebieueb YeJeefvlJeefle mecyevOe~ leLee
es Denle, efme Deeefo ewleJe=#eheele meYeer hetpe-Jebe iegCe Deewj iegCeOeejer ceneheg<e nce meYeer kes efuees
cebieuekeejer nesJeW~
ceQ TOJe&ueeske kes, DeOeesueeske kes Deewj eflee&iueeskeceOeueeske kes efmeeeleve kees vecemkeej kejlee ntB~
De<eheo heJe&le, meccesoefMeKej, Tpe&eble, ebheehegj, heeJeehegj, ceOeceeveiejer, nefmleyeeefuekeeceb[he keer efmeefve<eerefOekeeDeeW
kees vecemkeej kejlee ntB~
Deve pees Yeer efve<eerefOekeeeW Fve {eF& erhe ceW nQ~ F&<eleeiYeejefmeefMeuee hej efmLele efme yeg, kece&ee mes
cege veerjpe, efvece&ue nQ~ pees ieg, Deeeee&, GheeOeee, eJele&ke, mLeefJej Deewj keguekej nQ~ eelegJe&Ce& Deewj eceCemebIe nQ~
heeBe Yejle Deewj heeBe SsjeJele Ssmes {eF& erheeW keer es oMe kece&YetefceeeB nQ~ heeBe ceneefJeosneW ceW pees
kece&YetefceeeW ceW es ieg Deeefo mebIe heJe&le nQ, es meye cesjs efuees cebieuekeejer nesJeW~ ueeske ceW pees Yeer meeOeg mebele Deewj
lehemJeer neW Jes meye cegPes heefJe$e kejW Deewj cebieueeo neW~ ceQ YeeJe mes efJeMeg neskej cemleke Pegkeekej nmleebpeefue
kees cemleke hej Oejkej ceve, Jeeve, keee keer MegefhetJe&ke vecemkeej kejlee ntB~
efJeMes<eeLe&ces kes Thej kes Yeeie kees TOJe&ueeske, ces kes veeres kees DeOeesueeske Deewj ces keer GBeeF& eceeCe
eflee&iueeske ceW pees Yeer efmeeW kescegeelceeDeeW kes efve<eerefOekeeeqveJee&Ce#es$e nQ Gve meyekees ceQ vecemkeej kejlee ntB~
es efme efve<eerefOekeeeW keneB-keneB nQ ?
De<eheoheJe&lekewueeMeheJe&le, meccesoefMeKej heJe&le, Tpe&ebleheJe&leeqiejveej, echeehegjer, heeJeehegjer,
ceOeceeveiejer Deewj nefmleyeeefuekeeceb[he es efme efve<eerefOekeeeW nQ~ Fve efveJee&Ce #es$eeW mes Deefleefje efpevekes veece
efveefo&< veneR efkees ieS nQ Ssmeer pees keesF& Yeer efve<eerefOekeeeW Fme {eF&erhe Deewj oes meceg kes Devleie&le nQ Gve meyekees
ceQ vecemkeej kejlee ntB~
es efve<eerefOekeeeW efkeve-efkevekeer nQ ?
en efmeeW keer efve<eerefOekeeeW nQ~

(20)

eefleeceCe Yeefe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

G[d{cenefleefjeueesS efmeeeoCeeefCe Cecebmeeefce~ efmeeeleveeefve efmeeefleceeveeceefOe<"eveeefve~

Cecebmeeefce~ vecemkejesefce~ keJe ? G[d{cenefleefjeueesS~ cesjesheet&OJe&ueeskemleleesOemleeoOeesueeske~
ceseceeCeefmlee&iueeskemle$e~ leLeeefmeefCemeerefneeDees~ efmeeveeb cegeelceveeb efve<eerefOekee efveJee&Ce#es$eeefCe
vecemeeefce~ keJe lee efmeefve<eerefOekee ? DeeJeeheJJeS~ De<eheoheJe&les kewueemeheJe&les~ meccesos~
meccesoheJe&les~ Gppebles~ Tpe&evleheJe&les~ ebheeS~ echeeveieee&ced~ heeJeeS~ heeJeeveieee&ced~ ceefpPeceeS~
ceOeceeveieee&ced~ neflLeJeeefueemeneS~ nefmleJeeefuekeeceC[hes~ peeDees DeCCeeDees~ Fleeefo~ Devee
Geefve<eerefOekeeYees Jeefleefjee Deefveefo&<veeceevees ee keeefeoefhe efve<eerefOekee~ peerJeueeseefcn~
DeOe&le=leereerhemeceges~ kes<eeb efve<eerefOekee FleenFmeerleeefo~ efmeeveeb efve<eerefOekee~ keLecYetleeveeb
efmeeveeced? FefmeheyYeejleueiieeeCeb~ F&<eleeiYeejes cees#eefMeuee~ leme leuecegheefjleveYeeie~ le$e ieleeveeb
ef m Leleeveeced ~ leLee yeg eCeb ~ heoeLe& m Jeheheef j %eeveJeleeb , ve heg v epe& [heeCeeced ~ leLee
kecceekekecegkekeeCeb~ kece&Ceeb %eeveeJejCeeoerveeb eeb cetueesejeke=efleYesoehee~ lesve cegeeveeb jefnleeveeced~
leLeeCeerjeeCeb~ jpees %eeveieeJejCes heeheb Jee~ lelees efve<eevleeveeced~ leLeeefCecceueeCeb~ ceue
meceioMe&veeeefleeej YeeJekece& Jee~ lelees efve<eevleeveeced~ leLeeieg-Deeeefje-GJepPeeeeCeb~ iegjJees
oer# eeieg jJe efM e#eeiegj Je Fleeoe~ Deeeeee& heeefJeOeeeejejCeeejCekeg Meuee~ GheeOeeee
DebieeefJe<ebieyeeeegleesheosMekee~ Sles<eeb e ee keeefeefVe<eerefOekee~ leLeeheJJeefeLesjkegueejeCeb~
eJele&veeb mevceeie&eJele&keeveeb, mLeefJejeCeeb JeeesJe=eveeb, iegCepes<"eveeb Jee, keguekejeCeeb veefvoosJemesveeEmenmebIeF&<eleeiYeejcees#eefMeueeefmeefMeuee kenueeleer nw~ Gmekes Thej kes leueYeeie hej efmLele pees efme#es$e
YeieJeeve nQ GvneR kes efJeMes<eCe yeleueeles nQ~ yegeCebmebhetCe& heoeLeeX kes mJehe kees peeveves Jeeues nQ Jes efme
pe[he veneR nQ~ kecceekekecegkekeeCeb%eeveeJejCeeefo cetue Deewj Gej eke=efleeeW kes Yeso mes Deveske Yesohe keceeX
mes jefnle nQ~ CeerjeeCebjpe%eeveeJejCe, oMe&veeJejCe, DeLeJee heehe, Fvemes pees jefnle nQ~
efCecceueeCebmeceioMe&veeefo kes Deefleeejoes<e Deewj YeeJekece&heer ceueeW mes jefnle nes egkes nQ~ Fve
efmeefMeuee kes Gheefjce Yeeie ceW efJejepeceeve efmeeW kees vecemkeej nes~
iegDeeeefjeGJepPeeeeCebiegoer#eeieg, efMe#eeieg Deeefo ieg kenueeles nQ~ heeBe ekeej kes DeeeejeW
kes heeueve kejves Jeeues Deewj kejeves Jeeues Deeeee& kenueeles nQ Fvekeer pees efve<eerefOekeeeW nQ leLeeheJJeefelLesjkegueejeCeb
mevceeie& kes eJele&ke eJeefle&le nQ~ JeeesJe= meeOeg mLeefJej nQ DeLeJee iegCeeW ceW pes<" Yeer mLeefJej kenueeles nQ~ vebefomebIe,
osJemebIe, mesvemebIe Deewj eEmenmebIe es mebIe kenueeles nQ~ osefMeieCe, yeueelkeejieCe, keeCetjieCe Deewj metjmLeieCe es ieCe
Meyo mes kens peeles nQ~ Fve mebIe Deewj ieCeeW kes Yeso Jeeues cenecegefveeeW keer pees keesF& Yeer efve<eerefOekeeeW nQ~ Fve meye
efve<eerefOekeeDeeW kees ceQ vecemkeej kejlee ntB~
eeflekemebeefceeeW kes eej Yeso ceeves nQ$e+ef<e, eefle, cegefve Deewj Deveieej, FvnW eelegJe&Ce& eceCemebIe
kenles nQ DeLeJee $e+ef<e, Deeefe&kee, eeJeke Deewj eeefJekee kes Yesohe eelegJe&Ce& mebIe ee elegefJe&OemebIe kenueelee nw~

leerveueeske efpevecebefoj

efve<eerefOekee oC[ke

(21)

osefMeieCeyeueelkeejieCekeeCetj-ieCemetjmLeieCeeYe=efle-mebIeieCeYesokejeCeeb e ee keeefeefVe<eerefOekeemlee
vecemeeefce~ leLee eeGJeCCees e meceCemeb Iees e ~ eceCeeveeb eef leveeb memeceg o ee~
eelegJe&Ce&eleg<ekeej, $e+ef<eeeflecegveveieejYesoeled, DeLeJee $e+<eeefe&keeeeJekeeeefJekeeYesoeled~ keJelemlelmebIe?
YejnsjeJeSmeg omemeg~ DeOe&le=leereerhes<eg efn hebe Yejlee hebewjeJeleee~ les<eg emlelmebIe~ leLeehebemeg
ceneef Jeos ns meg~ emlelmeb Ie me cece ceueb YeJeef lJeefle~ leLee pes uees S mebefl e meent ~ ueeskes
ceeveg<eesejJeueeeke=efleheJe&leeJeefOe#es$es es meefvle meeOeJe~ meceioMe&ve%eeveeeefj$ewceex#eb meeOeeefvle meeefOeleJevlee
es les meeOeJe~~ leLeemebpeoe leJemmeer~ mebeleemleheefmJeve~ Sos cece cebieueb heefJeeb~ Sles kele=&Yetlee
cece heefJe$eb cebieueb ceueieeueveefveefceeb megKeeJeeefhleefveefceeb Jee YeJevleg~ Sosnb cebieueb kejsefce YeeJeoes
efJemeges efmejmee~ Sleevkece&leeheVeevenb YeeJelees efJeMeg efMejmeeseceebiesve cebieueb kejesefce mlegefleieesejleeb
veeeefce, Deeoew ceOesJemeeves e cebieueb Yeeef<eleb yegOew~ leefppevesviegCemlees$eefceleefYeOeeveeled~ eEke
ke=lJee leevcebieueb kejesefce ? efmejmee DeefnJebefoTCe efmes~ efMejmeeefYeJebe efmeeved~ efkeb ke=lJee ?
keeTCe Debpeefueb celLeeefcn~ cemlekes Debpeefueb kejcegkegueb ke=lJee~ Denb efkebefJeefMe< ? efleefJenb
ef l ejeCemeg es ~ os JeJeb oveeeefleeceCemJeeOeeeue#eCeef $ eef JeOeef eeeveg < "eves $eer ef C e kejCeeef v e
ceveesJeekekeeeue#eCeeefve Megeefve eme~
~~ Fefle efve<eerefOekeeoC[ke efJeJejCeced~~
en mebIe keneB-keneB heeee peelee nw ?
{eF& erheeW ceW heeBe Yejle Deewj heeBe SsjeJele Ssmes oMe #es$e ceeves nQ leLee heeBe ceneefJeosn ceeves nQ~ Fve hebn
kece&YetefceeeW ceW en elegefJe&Oe mebIe jnlee nw en mebIe cesjs efuees cebieuekeejer nesJes~
ueeske ceWceeveg<eesej heJe&le Jeueeekeej nw pees efke {eF& erhe keer meercee hej nw~ Gve {eF& erhe #es$e kes Deboj
ceW pees Yeer meceioMe&ve-%eeve-eeefj$e kes eje cees#e keer meeOevee kej jns nQ Deewj kej egkes nQ Jes meYeer efoiecyej pewve
meeOeg, mebele, lehemJeer cesje cebieue kejW Deewj cegPes heefJe$e kejWceueieeueve kes efuees pees efveefcee nw Gmes cebieue kenles
nQ DeLeJee megKe kees eehle kejeves ceW pees efveefcee nw Gmes Yeer cebieue kenles nQ~
Fve meyekee ceQ YeeJe mes efJeMeg neslee ngDee efMej Pegkeekej cebieue kejlee ntB DeLee&led mlegefle kejlee ntB~ kene Yeer nw
Deeoew ceOesJemeeves e cebieueb Yeeef<eleb yegOew~ leefppeveWiegCemlees$e-efceleengceg&efvehegbieJee~
evLe jevee kes Deeefo, ceOe Deewj Devle ceW yegefceeveeW kees cebieue kejvee eeefnes~ Jen efpevesv YeieJeeve kes iegCeeW
kee mlees$e ner nw Ssmee cenecegefveeeW ves kene nw~
eqkeme efJeefOe mes ceQ cebieue-mlegefle kejlee ntB ?
ceQ osJeJebovee, eefleeceCe Deewj mJeeOeee Fve leerve ekeej keer efeeeDeeW kes Deveg<"eve ceW ceve, Jeeve, keee keer
MegefhetJe&ke Debpeefue kees cemleke hej jKekej efMej Pegkeekej efmeeW keer Jebovee kejkes Gheeg&e meYeer efmeefve<eerefOekeeDeeW,
efmeeW kees, efme#es$eeW kees, ieg-Deeeee&-GheeOeee Deeefo cenecegefveeeW kees vecemkeej kejlee ntB~

vevoerMJej Yeefe

(22)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

veboerMJejYeefkele
(eercelhetpeheeomJeeefce efJejefele)
ef$eoMeheefle-cegkeg-leiele-ceefCeieCe-kejefvekej-meefueue-Oeeje-Oeewleecekeceue-egieueefpeveheefle-efej-eefleefyebye-efJeuee-efJejefnle-efveueeeved~~1~~
efveueee-ven-efcen cenmeeb menmee, eefCeheleve-hetJe&-ceJeveewce-Jeveew~
$eeeb $eee Megee efvemeie&-Megeved-efJeMeges Ievejpemeeb~~2~~
YeeJeve-megj-YeJeves<eg, emehleefle-Mele-mene-mebKee- YeefOekee~
keese mehle eesee, YeJeveeveeb Yetefjlespemeeb YegJeveeveeced~~3~~
ef$eYegJeve-YetleefJeYetveeb, mebKeeleerlee-vemebKe-iegCeegeeefve~
ef$eYegJeve-peveveeve-ceve-efeeeefCe YeJeveeefve YeewceefJeyegOe-vegleeefve~~4~~
eeJeefvle meefvle keevle-peesefleueexkeeefOe-osJeleeefYe-vegleeefve~
keuhesveske-efJekeuhes,
keuheeleerlesnefcevkeuheeveuhes~~5~~
efJebMeefle-jLe ef$emeefnlee, mene-iegefCelee e mehleveJeefle eesee~
eleg-jefOekee-Meerefle-jle, hebeke-Metvesve efJeefvenlee-veveIeeefve~~6~~

veboerMJej Yeefe
(heeevegJeeoieefCeveer %eeveceleer)
ef$eoMeheleer kes cegkegleeW keer, ceefCeieCeeYe peueOeeje mes~
Oeewle heeohebkepe efpeveeeflecee, kes Deke=ef$ece efpeveie=n nQ~~1~~
Gve vewmeefie&ke Meg efpeveeuee, kees menmee meeebie eneR~
$eeMeger mes vecetB efveefJe[jpe-kece&efJeMeger nsleg mener~~2~~
YeJeveJeeefme osJeeW kes efpeveie=n, meele kejes[ yenej ueeKe~
GveceW lespeescee efpeveeeflecee, Jebove keB veceekej ceeLe~~3~~
Jeblej osJeeW ceW ef$eYegJeveheefle, eeflecee kes ie=n mebKeeleerle~
ef$eYegJevepeve ceveveeve eereflekej, megjvegle GvnW vecetB vele MeerMe~~4~~
peesefle<e megj mes hetpe efpeveeuee, mebKeeleerle vecetB Gvekees~
yeng efJekeuheegle keuheeW ceW, De keuhejefnle ceW Jevove nes~~5~~
ue#e egjemeer menme meeeveJes, lesF&me DeefOeke efpeveeuee nQ~
keuheJeeefme keuheeleerleeW kes, Gvekees efveleeefle JebotB ceQ~~6~~
1. cegefveeee&ewleYeefkelehe=. 334 mes 345 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

vevoerMJej Yeefe

(23)

DeehebeeMe-oleeleg Meleeveern
ceeveg<es
#es$es~
ueeskeeueeskeefJeYeeie-eueeskeveeueeske-mebegpeeb peeYeepeeced~~7~~
veJeveJeeleg Meleeefve e, mehle e veJeefle meneiegefCelee <ed e~
hebeeMeled-hebeefJeeled-enlee hegvej$e keeseesew eesee~~8~~
SleeJeblesJe melee-ceke=ef$ecee-CeLe efpevesefMeveeb YeJeveeefve~
YegJeveef$elees ef$eYegJeve-megjmeefceefle-mecee&ceeve-meleefleceeefve~~9~~
Je#eejekekegb[ue - jewheveieesej - kegues<egkeej - veies<eg~
keg<eg e efpeveYeJeveeefve, ef$eMeleeveefOekeeefve leeefve <e[defJebMelee~~10~~
veboerej - meoderhes, veboerejpeueefOe - heefjJe=les Oe=leMeesYes~
ebkejefvekej-mebefveYe-veMees-efJelele-efo*dcenerceb[uekes~~11~~
le$eleebpeve-oefOecegKe-jeflekej-hegveie-JejeKe-heJe&lecegKee~
eefleefoMe-ces<ee-cegheefj, $eeesoMesve-efe&leeefve efpeveYeJeveeefve~~12~~
Dee<ee{keeefle&keeKes, heeuiegve-ceemes e Megkeuehe#es-cee~
DeejYee-efoves<eg e, meewOece&-ecegKe-efyeJegOeheleees Yekelee~~13~~
ueeskeeueeske efJeueesefkele efpeveJej, peeMeeueer kes efpeveie=n nQ~
ceveg<e#es$e ceW eej Meleke, DeeJeve Gvekees eCecetB ceQ~~7~~
ef$eYegJeve kes meye ewleeuee nQ, Dee" kejes[ meghheve ueeKe~
menme meeeveJes eej Meleke, Fkeeemeer meyekees vecetB ef$ekeeue~~8~~
Fleves ner efpeveYeJeve Deke=ef$ece, ef$eYegJeve ceW nQ vecetB GvnW~
ef$eYegJeve kes megjieCe mes Deefe&le, meleefleceeegle vecetB GvnW~~9~~
kegueefieefj F<Jeekeej eke, kegb[ue Je#eej jpele heJe&le~
cevegpeesejefieefj osJeesejkeg, kes efpeveie=n efyyeme $eeMele~~10~~
vevoerMJejpeueefOe mes Jesefle, vevoerMJejJejerhe ceneve~
evefkejCemece GppJeue eMe mes, Jeehle efkeee YetceC[ue Deeve~~11~~
GveceW Debpeve oefOecegKe jeflekej, Gece heJe&le eefleefoMe ceW~
lesjn lesjn Gve hej megjheefle, Deefe&le efpevecebefoj MeesYeW~~12~~
De<ee{ keeefle&ke heeuiegve kes MegYe, Megkeuehe#e Deefce efleefLe mes~
De efoveeW leke Yeeer mes, meewOece& ecegKe megjheefle Deeles~~13~~

(24)

vevoerMJej Yeefe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

les<eg cenecen-cegefeleb, eegje#ele-iebOeheg<he-Oethewefo&Jew~

meJe&%e - eefleceevee - ceeefleceeveeb ekegJe&les meJe&efnleced ~~14~~
Yesosve JeCe&vee kee, meewOece& mveheve - kele=&lee - ceeheVe~
heefjeejke-YeeJeefcelee, Mes<esve veb-efvece&ue-eMeme~~15~~
cebieue hee$eeefCe hegvemleodosJees efyeYeefle mce MegYeiegCee{ee~
Dehmejmees vele&kee, Mes<emegjemle$e ueeskevee - JeeefOee~~16~~
Jeeemheefle-Jeeeeceefhe, ieesejleeb mebJeleerle elececeeCeced~
efJeyegOeheefle-efJeefnleefJeYeJeb, ceeveg<e-cee$eme keme Meefe mleeslegced~~17~~
efveeefhele-efpevehetpeeM-etCe&mvehevesve
efJeke=le-efJeMes<ee~
megjheleees veboerej-efpeveYeJeveeefve eoef#eCeerke=le hegve~~18~~
hebemeg cebojefieefj<eg, eerYeMeeue - vebove - meewcevemeb~
heeb[gkeJeve - efceefle les<eg, eleskeb efpeveie=neefCe elJeeexJe~~19~~
leeveLe hejerle leeefve e, veceefmelJee ke=lemeghetpeveem-le$eeefhe~
mJeemheoceereg meJex, mJeemheocetueb mJeesee mebie=e~~20~~
menleesjCe-meodJesoer, hejerleJeve-eeie-Je=#e-ceevemlebYeOJepehebefe-oMekeieeshegj-elege-ef$elee-Meeue-ceb[heJeez~~21~~
JeneB efoJe yeng iebOee#ele e, oerhe Oethe heg<heeefoke mes~
Deveghece efpeve meJe&%e efyecye keer, ceneceefnce hetpee kejles~~14~~
YesoeW kee keee JeCe&ve peye, meewOece& Fv mebmveheve kejW~
Mes<e Fv MeefMemece efvece&ue, eMeegle heefjeejke YeeJe OejW~~15~~
Fv osefJeeeB GppJeue iegCe-ceefCeegle yeng cebieuehee$e efuees~
ve=le kejW Dehmeje Mes<e, megjieCe DeJeueeskeve Jee ngS~~16~~
Jeeemheefle kes Jeeve Deieesej, Fveefokeke=le efJeYeJe meefnle~
Gme hetpeeefJeefOe kes JeCe&ve ceW, cevegpecee$e nQ Meefe jefnle~~17~~
efpevehetpee efveeefhele kej Jes, etCe& ueshe mes efoKeW efJeMes<e~
megjieCe vevoerej efpeveie=n keer, eoef#eCee kej hegve DeMes<e~~18~~
heeBeeW cevojefieefj hej peeles, Yemeeue vevove Jeve ceW~
meewcevemeb heeb[gkeJeve meyeceW, eej-eej cebefoj MeesYeW~~19~~
Gvekeer eoef#eCee Jevove kej, hetpee kej efvepeeee& mes~
mJeemheo cetue enCe kej megjieCe, mJemJemLeeve eues peeles~~20~~
leesjCe Jesoer Jeve mes Jesefle, eeieJe=#e De ceevemlebYe~
oMeOJepe hebefe eej ieeshegj, $eemeeue meefnle MegYeJej ceb[he~~21~~

leerveueeske efpevecebefoj

vevoerMJej Yeefe

DeefYe<eske-es#eefCekee-eer[vemebieerle-veekee-ueeskeie=nw~
efMeefuheefJekeefuhele-keuheve-mebkeuheeleerlekeuhevew mecegheslew~~22~~
Jeeheermeled-heg<keefjCeer-megoerefIe&kee-ebyegmebme=lew mecegheslew~
efJekeefmele-peuenkegmegcew-ve&Yemeceevew MeefMeen#ez Mejefo~~23~~
Ye=ejeyoke-keueMee-eghekejCew-jMeleke-heefjmebKeevew~
eleskeb efe$eiegCew, ke=lePeCePeCe-efveveo-efJelele-Iebepeeuew~~24~~
eYeepebles efveleb, efnjCceee - veerejsefMeveeb YeJeveeefve~
iebOekegerielece=ieheefle-efJej-efejeefCe efJeefJeOeefJeYeJeegleeefve~~25~~
es<eg efpeveeveeb eeflecee, hebeMele-Meje-meveesef^lee meleeflecee~
ceefCekeveke-jpele-efJeke=lee-efovekej-keesefeYeeefOeke-eYeosne~~26~~
leeefve meoe Jebosnb, Yeeveg-eefleceeefve eeefve keeefve e leeefve~
eMemeeb cenmeeb eefleefoMe-ceefleMee-MeesYeeefJeYeebefpe heeheefJeYebefpe~~27~~
mehleleefOekeMele-efeeOece&#es$e-ieleleerLe&kej-JejJe=<eYeeved~
YetleYeefJe<elmebeefle-keeueYeJeeved-YeJeefJenevees efJeveleesefmce~~28~~
DeefYe<eske es#eCe eer[ve, mebieerle veee Deeueeske meove~
efMeefuhe keuhevee mebkeuheeW mes, jefnle Dekeefuhele ewleYeJeve~~22~~
Jeeheer heg<keefjCeer peuemebYe=le, efJekeefmele hebkepe heg<he meefnle~
veYe mes MeefMeen leejeieCe mes, eefleefyeefcyele peuepevleg jefnle~~23~~
Peejer ohe&Ce keueMe Deeefo, GhekejCe Ske meew Dee" eceeCe~
meye eeflecee kes heeme MeesYeles, De IeCe keer OJeefve PeCe PeeCe~~24~~
eerefpeveJej kes YeJeve mJeCe&cee, meoe MeesYeles efJeYeJe meefnle~
GveceW iebOekeger ceW megvoj, efmebnemeve nQ efej efJeefJeOe~~25~~
Gve hej jeefpele efpeveJej eeflecee, Oeveg<e heeBe meew TBeer nQ~
ceefCecee keveke jpelecee eeflecee, keesef mete&eYe cebo kejW~~26~~
Yeeveg meMe Gve meye efpeveie=n kees, JebotB ceQ efvepe Yeefemeefnle~
eefleefoMe ceW eMe lespe kejW, DeIeveeMeke DeefleMee MeesYeeegle~~27~~
Fke meew meej Oece&#es$e ceW, leerLekej efpeleves nesles~
Yetle YeeefJe meebhele $ewkeeefueke, GvnW vecetB YeJeogKe njW~~28~~

(25)

(26)

vevoerMJej Yeefe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Demee-ceJemeefhe&Ceeb, Je=<eYeefpeve eLeceleerLe&kelee& Yelee&~

Deeheoefieefj-cemleke-ieleefmLelees cegefeceehe heeheevcege~~29~~
eerJeemeghetpeYeieJeeved, efMeJeemeg hetpeemeg hetefpele-efeoMeeveeb~
ebheeeeb ogefjlenj, hejceheob eeheoe-heoe-cevleiele~~30~~
cegefoleceefleyeuecegjeefj-ehetefpelees efpeleke<eee efjhegjLe peele~
ye=notpe&ebleefMeKejs, efMeKeeceefCe-efeYegJeveme vesefceYe&ieJeeved~~31~~
heeJeehegj-Jejmejmeeb, ceOeiele efmeefJe=ef-lehemeeb cenmeeb~
Jeerjes veerjo veeoes, YetefjiegCeM-eeMeesYe-ceemheoceieceled~~32~~
mecceokeefjJeve-heefjJe=le-meccesoefiejerv-cemlekes efJemleerCex~
Mes<ee es leerLe&keje, keerefle&Ye=le eeefLe&leeLe&efmeefceJeeheved ~~33~~
Mes<eeCeeb kesJeefueveeb, DeMes<eceleJesefo-ieCeYe=leeb
meeOetveeb~
efieefjleue-efJeJej-ojer-meefj-ogJeve-leefJeefhe-peueefOe-onveefMeKeemeg~~34~~
cees#eieeflenslegYetle-mLeeveeefve megjsv-v-Yeefevegleeefve~
cebieueYetlee-veslee-vebieerke=le-Oece&kece&Cee-cemceekeced~~35~~
Fme DeJemeefhe&efCe ceW leerLekej, Je=<eYeosJe efpeve eLece ngS~
Deeheoefieefj cemleke mes eYeg, heeheveeMe efMeJeOeece iees~~29~~
hebekeueeCeke hetpee ceW eer-Jeemeghetpe megjieCe hetefpele~
echeehegj mes cege ngS meye, ogefjle otj Deeheo Debleke~~30~~
cegefoleceleer yeueosJecegjejer-hetpe ke<eeepeeer YeieJeeve~
Tpe&evleefieefj mes ef$eYegJeve kes, et[eceefCe ngS vesefce ceneve~~31~~
heeJeehegefjJej mejJej ceOes, efmeef Je=ef lehe lespe meefnle~
cesIeOJeveer mece JeerjveeLe, efMeJeOeece iees DeieefCele iegCeegle~~32~~
ceeiepeeW egle Jeve mes Jesefle, eermeccesoefMeKejefieefj mes~
Mes<e leerLekej keerefle& meefnle, Fefle efmeer kees eehle ngS~~33~~
Mes<e kesJeueer meye celeJesoer, ieCeOejieCe meeOetieCe Yeer~
efieefj leue efJeJej ojer GheJeve le, peueOeer Deefive efMeKee mes Yeer~~34~~
cees#e iees nQ peneB keneR mes, meYeer mLeue megjheefle vegle nQ~
Oece&kece& efeegle nce meyekes, efueS meoe cebieuecee nQ~~35~~
efpeveheefle efpeveeeflecee efpeveie=n, efpeve efve<eerefOekee mLeeve ceneve~
Jes eejeW ner YeJe peveeW kes, YeJe Ieeleke neW cece megKeoeve~~36~~

leerveueeske efpevecebefoj

vevoerMJej Yeefe

efpeveheleem-leleefleceem-leoeueeem-leefVe<eekee-mLeeveeefve~
les leee les e leeefve e, YeJevleg YeJeIeelensleJees YeJeeveeced~~36~~
mebOeemeg efleme=meg efveleb, he"seefo mlees$ecesleogece-eMemeeced~
meJe&%eeveeb meeJe, ueIeg ueYeles egleOejsef[leb heoceefceleced~~37~~
efveleb efvemJesolJeb, efvece&uelee #eerjieewj-efOejlJeb e~
mJeeee-ke=efle-mebnveves, meewheb meewjYeb e meewue#eced~~38~~
Deeefcele-Jeere&lee e, efeeefnle-JeeefolJe-ceve-oefceleiegCeme~
eefLelee oMe mebKeelee, mJeefleMee-Oecee& mJeebYegJees osnme~~39~~
ieJetefleMele-elege-megefYe#elee-ieieve-ieceve-ceeeefCeJeOe~
Yegkeleghemeiee&YeeJeM-elegjemelJeb e meJe&efJeesejlee~~40~~
DeeelJe-cehe#ce-mheboe meceeefmeveKekesMelJeb~
mJeefleMeeiegCee YeieJelees, Ieeefle#eepee YeJebefle lesefhe oMewJe~~41~~
meeJee&Oe&-ceeieOeeree, Yee<ee cew$eer e meJe&pevelee-efJe<eee~
meJe&leg&heuemleJeke-eJeeue-kegmegceesheMeesefYele-leheefjCeecee~~42~~
DeeoMe&leue-eeflecee, jlveceeer peeeles cener e cevees%ee~
efJenjCe-cevJesleefveue, hejceeveboe YeJeefle meJe&peveme~~43~~
mebOee$ee ceW efvele Gece, eMeegle meJe&%e mlegefle he{les~
Jes egleOejvegle Deefcele meJe&efnle-heo kees lJeefjle eehle kejles~~37~~
mJeso jefnle efvece&uelee efvele ner, #eerj meceeve efOej GppJeue~
Gece mebmLeeve mebnveveegle, megjefYeleosn meghe megYeie~~38~~
menme Dee" ue#eCeegle Delegefuele, Jeere&meefnle efeeefnle Jeeoer~
DeieefCeleiegCeer mJeebYet eYeg kes, es oMe DeefleMee ye[Yeeieer~~39~~
keesme eej meew leke megefYe#elee, ieieve ieceve veefnb eeCeerJeOe~
Yeespeve De Ghemeie& veneR nw, meye efJeee F&ej eGcegKe~~40~~
eee De efcekeej jefnle nQ, veefnb veKe-kesMe ye{s eYeg kes~
Ieeefle kes #ee mes oMe DeefleMee, eie ngS kesJeefueefpeve kes~~41~~
De&ceeieOeer Yee<ee nesleer, meye peve cew$eerYeeJe meoe~
meye $e+leg kes heue hetue efKeueW, leuelee megMeesefYele ngS cegoe~~42~~
he=LJeer jlveceeer ohe&CeJeled, MeesefYele ngF& ecekeMeeueer~
hejceevevo kejW meye peve kees, cebo megiebefOele heJeve eueer~~43~~

(27)

(28)

veboerMJejYeefe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

celeesefhe megjefYe-iebOe-Jeeefceee eespeveeblejb YetYeeieb~

JegheMeefceleOetefuekebke-le=Cekeerke-Meke&jesheueb ekegJe&efvle~~44~~
leoveg mleefvelekegceeje, efJeegvceeuee-efJeueeme-nemeefJeYet<ee~
eefkejefvle megjefYeiebefOeb, iebOeesoke-Je=ef-cee%eee ef$eoMeheles~~45~~
Jejheejeiekesmej-celeguemegKemheMe&nscecee-oueefveeeced~
heeoveemes heeb, mehle hegj he=lee mehle YeJebefle~~46~~
heueYeejveceMeeefueyeereeefo-mecemle-meme-Oe=lejesceebee~
heefjef<elesJe e Yetefcem -ef$eYegJeve-veeLeme JewYeJeb heMebleer~~47~~
MejogoeefJeceue-meefueueb, mej FJe ieieveb efJejepeles efJeieleceueb~
penefle e efoMeefmleefceefjkeeb, efJeielejpe eYe=efle-efpeeleeYeeJeb mee~~48~~
Slewlesefle lJeefjleb, peesefle-Jelej efoJeewkemee-cece=leYegpe~
kegefueMeYe=oe%eeheveee, kegJe&vleves mecevlelees Jeeeveced ~~49~~
mhegjoj-mene-efejb, efJeceuecenejlve-efkejCe-efvekejhejerleced~
enefmeleefkejCe-mene-egefleceb[ue-ceeieeefce Oece&megeeced~~50~~
Jeeegkegceej megiebefOele Jeeet, mes eespeve leke he=LJeer kees~
Oetefue kebke le=Ce helLej mes, jefnle mJe kej efoee Denes~~44~~
cesIekegceej osJe Yeer efJeegvceeuee, keer yeng MeesYee mes~
Fve%ee mes megjefYe megiebefOele, iebOeesoke Je=er kejles~~45~~
peneB ejCe eYeg OejW JeneB nQ, Gece mJeCe& keceue efKeueles~
Deeies heers meele-meele, meewiebefOele Delegue megKeo nesles~~46~~
Meeefue Deeefoke Kesleer kes heue, YeejeW mes Pegkeleer he=LJeer~
ef$eYegJeveheefle kee JewYeJe ueKekej, nef<e&le nes jesceebe ngF&~~47~~
Mejo $e+leg mece efJeceue mejesJej, mece efvece&ue DeekeeMe Denes~
meYeer efoMeeSB lel#eCe ner, lecejefnle ekeeMeW meye Leue kees~~48~~
DeeDees! DeeDees! osJe! YeJeve, Jeblej peesefle<e Jewceeefveke meye~
Fbe%ee mes meYeer lejhe mes, lJeefjle yegueeJeW megjieCe leye~~49~~
npeej DeejeW mes megvoj yeng, jlve efkejCeegle Deefle ecekes~
jefJeceb[ue kees nbmeves Jeeuee, Oece&ee euelee Deeies~~50~~

leerveueeske efpevecebefoj

veboerMJejYeefe

(29)

Flecebieueb e, mJeeoMe&eYe=efle Yeefe-jeiehejerlew~

Ghekeuhevles ef$eoMewjslesefhe efveheceeefle-efJeMes<ee~~51~~
Jew[te&efejefJehe-eJeeuece=ogheuueJeeshe-MeesefYeleMeeKe~
eerceeveMeeskeJe=#ees, Jejcejkelehe$e-ienve-yenueee~~52~~
ceboejkegbokegJeuee-veerueeslheue-keceue-ceeueleer-yekegueeew~
meceoYecej-hejerlewJee&-efceee heleefle kegmegce-Je=efve&Yeme~~53~~
keke-keef-met$ekegb[ue-kesetj-eYe=efle-Yetef<eleebieew mJebieew~
e#eew keceue ouee#eew, heefjefveef#ehele meueerueeecej-egieueced~~54~~
DeekeefmcekeefceJe egieheefJemekej-mene-ceheieleJeJeOeeveced~
Yeeceb[ue-ceefJeYeeefJele-jeef$ebefoJeYeso-ceefleleje-ceeYeeefle~~55~~
eyeueheJeveeefYeIeele-e#egefYelemeceg-Iees<ecev-OJeeveced~
obOJeveles megJeerCee-JebMeeefo-megJeeeogbogefYemed-leeuemeceb~~56~~
ef$eYegJeveheefleleeueebve-efcebog$eelegue-celeguecegeepeeueced~
$e$eeb e megye=nod-Jew[te&efJekehleob[-ceefOeke-cevees%eced~~57~~
OJeefvejefhe eespeveceskeb, epeeeles ees$eoe-neefjiebYeerj~
memeefueue-peueOej-heue-OJeefvele-efceJe eefJeleleevle-jeMeeJeueeb~~58~~
Fme efJeOe cebieue Dee" kensW, ohe&Ce Deeefoke Deveghece megefJeMes<e~
Yeefejeie egle osJesveW mes, keefuhele yengefJeOe cene efJeMes<e~~51~~
Jej cejkele he$eeW mes eee, egle eJeeue ce=og keesheueegle~
eerceled le DeMeesske yeng MeeKee-egle Jew[te& levee mebegle~~52~~
veerue keceue ceboej kegbo, DejefJevo ceeueleer Jekegueeoer~
Yecej meefnle heg<heeW keer megvoj, kegmegceJe=ef veYe mes nesleer~~53~~
kegb[ue kebkeCe keermet$e, kesetj Deeefo Yet<eCe Yetef<ele~
keceue ves$e Jeeues oes e#e, {esjW ebJej megueerueeegle~~54~~
Dekemceeled egieheled npeej jefJe, meMe meoe JeJeOeeve jefnle~
je$eer efove kee Yeso efceeles, Yeeceb[ue DeefleMee MeesefYele~~55~~
eyeue heJeve mes #egefYele peueefOe keer, ceb OJeefve kes meMe ceneve~
JeerCee ogbogefYe leeue yeebmegjer, JeeeeW kee megjogbogefYe mJeeve~~56~~
leerve ebJeled cegeeheueegle, efej ob[ Jew[te& jefele~
leerve $e leJe ef$eYegJeve eYeglee, yeleueeles nQ meoe eie~~57~~
efoJeOJeefve leJe Fke eespeve leke, nes iebYeerj keCe& cevenj~
mepeuecesIe mece OJeefve kej efKejleer, Jeehle efkeee meye efoMe Deblej~~58~~

(30)

veboerMJejYeefe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mhegefjleebMeg-jlveoerefOeefle-heefjefJegefjlee cejsveeheeeced~
efOeeles ce=iesvJeez, mheefkeefMeuee-Ieefleefmebn-efJej-celegueced~~59~~
emesn elegefmb$eMeled-eJejiegCee eeeflenee&-ue#ceeeew~
lemcew vecees YeieJeles, ef$eYegJeve-hejcesejen&les iegCecenles~~60~~
Debeefuekee-Feefce Yebles! CeboermejYeefe-keeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb Ceboermejoer-Jeefcce,
eGefome-efJeefomeemeg DebpeCe-oefOecegn-jefokej-heg-CeieJejsmeg peeefCe efpeCeesFeeefCe leeefCe meJJeeefCe eflemegefJe
ueesSmeg YeJeCeJeeefmee-JeeCeefJeblej-peesFefmee-kehheJeeefmeeefe eGefJene osJee meheefjJeeje efoJJesefn iebOesefn,
efoJJesefn heghhesefn, efoJJesefn OetJJesefn, efoJJesefn egCCesefn, efoJJesefn Jeemesefn, efoJJesefn CneCesefn, Deemee{-keefeeheeiegCeceemeeCeb DeefceceeFb keeTCe peeJe hegefCCecebefle efCeekeeueb Debebefle, hetpebefle, Jebobefle, Cecebmebefle
Ceboermej-cenekeuCeeCeb kejbefle, DenceefJe Fn meblees lelLemebleeFb efCeekeeueb Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,
Cecebmeeefce, ogkeKekeKeDees, keccekeKeDees yeesefnueenes megieFieceCeb meceeefncejCeb efpeCeiegCemebheefe nesGb cepPeb~
jlve efkejCe mes efeef$ele megboj, FbOeveg<e efJe efmebnemeve~
yevee Delegue mheefke efMeuee mes, ce=ieheefle Oe=le megboj Deemeve~~59~~
efpevekes es eeQefleme iegCe DeefleMee, eeeflenee& ue#ceer nQ Dee"~
Gve ef$eYegJeve hejcesej YeieJeved, Den&le eYeg kees JebotB Deepe~~60~~
DebeefuekeeYeieJeved! veboerej Yeefe kee, keeeeslmeie& efkeee ceQves~
Gmekes Deeueeseve kejves keer, Fe kejlee ntB cego mes~~1~~
erhe veboerej ceW eGefoMe-efJeefoMee ceW Debpeveefieefj oefOecegKe~
jeflekej heJe&le lesjn-lesjn, Gve hej yeeJeve efpeve Deeuee~~2~~
Gve meyekees leerveeW ueeskeeW kes, YeJeveJeeefme Jeblej peesefle<e~
keuheJeeefme megj eGefJeOe es meye, efvepe-efvepe heefjJeejeW mebegle~~3~~
efoJe iebOe heg<heeW OetheeW mes, etCe& Jeeme DeefYe<eJe efJeefOe mes~
ceeme keeefle&ke De<ee{ heeuiegve, ceW Deefce efleefLe mes kejkes~~4~~
hetCe&ceeefme leke efvele ner Dee&ve, hetpeve Jebove veceve kejW~
veboerej keer cenekeueeCeke, hetpee kej yeng hegCe YejW~~5~~
ceQ Yeer eneB hej Gve efpeveJej, Deeuee keer efvele Dee&vee keB~
hetpeve Jebove keB Yeefe mes, vecemkeej Yeer efvele keB~~6~~
ogKeeW kee #ee keceeX kee #ee, nes cece yeesefOe ueeYe nesJes~
megieefleieceve nes meceeefOe cejCeb, cece efpeve iegCe mebheefle nesJes~~7~~

N: M

leerveueeske efpevecebefoj

$ewueeskee ewleJebovee

$ewueeskee ewleJebovee
(ieefCeveer %eeveceleer efJejefele)
(Deeee& mkebOe vo)
eerJeOe&ceeveosJeb, ef$eueeskeJebeb ef$eMegefle eefCehele~
ef$eYegJeveefpeveYeJeveeefve, eefleceeeeefhe mlegJes ef$eefJeOeceuenevew~~1~~
YeJeveeuees<eg mehle - keesefemehleefle-eefceleue#es<eg~
YeJeves<eg efpeveeeflecee, veceeefce YeJeYeeefJenevees efJeveesve~~2~~
hebemeg cebojMewues - <JeMeerefleefveuees<eg ceejnjefpeveefyecyeeved~
Jevos ef$ekejCeMegee, mebmeejheefjYeceCeheefjnejeLe&ced~~3~~
kegueMewues<eg ef$ebMeled-jlveceeie=ns<eg keeceefJepeefeefpeveeeflecee~
Yekelee mlegJes ef$emebOeb, keefuekeueg<eceueeke<e&CeeLe ef#eeced~~4~~
efJepeeeOe&efieefj<eg mehleefle-Meleeces<Jeeuees<eg efpeveheeefCe~
kebohe&ohe&njefpeve-jepeeveeb leeefve veewefce meleleb eerlee~~5~~
Je#eejveieeMeerefle - eces<eg meJex<eg efpeveeefleke=lee~
megjieCecegefveieCehetefpele-ejCeeypeemlee meoe vecemkejesefce~~6~~

$ewueeskee ewleJebovee
(heeevegJeeoieefCeveer %eeveceleer)
ceneJeerj eYet kees Jebove kej, ef$eYegJeve kes efpeveYeJeveeW keer~
keB Jebovee YeefeYeeJe mes, jeefpele meye eefleceeDeeW keer~~1~~
YeJeveJeeefme osJeeW ceW efpeveie=n, mehle kejes[ yenej ueeKe~
YeJeefJepeeer keer eeflecee GveceW, veceve keB nes ogKe efJeveeMe~~2~~
hebeces kes Demmeer efpeveie=n, kece& efJepeefe eeflecee efleveceW~
hebeceieefle kes eehle kejve kees, YeeJeYeefe mes Jebotb ceQ~~3~~
kegueheJe&le kes leerme efpeveeuee, jlveceeer eeflecee YeJenj~
YeJeYee ogKenjve kes nslet, keB Jebovee ceve Jee kej~~4~~
jpeleeeue kes Fke meew meej, ceoveefJepeefe efpevejepemeove~
efleveceW eeflecee veceve keB ceQ, Melesv efveleeefle kejW veceve~~5~~
Je#eejefiejer hej Demmeer efpeve-YeJeveeW ceW eeflecee jepe jneR~
keB Jebovee YeefeYeeJe mes, megjvej cegefveieCe hetpe keneR~~6~~
1. efpevemlees$e mebenhe=. 187 mes 197 leke

(31)

(32)

$ewueeskee ewleJebovee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

iepeobleeeueefJebMeefle-efpeveiesns<Jeeceseefeefpeveke=lee~
ceerveOJepeiepeceonj - efpevesMJejeCeeb YeJebleg ces YeJeMeevlew~~7~~
pecyetMeeuceefueYetn-MeeKeemeg oMemeg ceefCeceeefpeveefveuees<eg~
keblegefJepeefeefpeveeeflecee, megjvejJebee DeJebleg ceeb YeJekeuesMeeled~~8~~
F<Jeekeejveies<eg e, eleg<e&g meoves<eg efJeMJe<gMeee~
$ewueeskeesMJejhetpee, veceeefce efveleb njbleg ces YeJeoes<eeved~~9~~
cevegpeesejMewuesefhe e, elegefo&#eg efpeveJejeueee jepebles~
les<eg kece&peefeke=leees, obefleefjhegheer"efmLeleee lee eJevos~~10~~
veboerMJejJejerhes, ehebeeMeefppeveeueee MeesYevles~
veeveemegjlveceefCecee-kevekeceeemleeved veceeefce efMejmee meleleced~~11~~
le$e elegefo&#Jeefhe eleg-jbpeveefieefj<eg efvej_peveke=leees Yeebefle~
kecee&_peveeglemeewcee, veceesmleg leeYees ogefjlee_peveveeMeee~~12~~
<ees[MeoefOecegKeefieefj<eg, <ees[Memeoves<eg mebefle megjvegleeeflecee~
ceefCekevekeeefoceeemlee, eCeewefce ceesoeod YeJeeefiveMeevlew efMejmee~~13~~
iepeobleefiejer kes yeerme YeJeve ceW, jlveceeer nQ eEmenemeve~
Gve hej ceejobefle ceonlee&, efpeveefyecyeeW kees keB veceve~~7~~
pebyet Meeuceefue oMe Je=#eeW keer, MeeKeeDeeW hej oMe cebefoj~
keblegefJepeefe efpeve keer eeflecee kees, Jebotb meoe YeeJe Megefe kej~~8~~
F<Jeekeej eej heJe&le hej, eej efpeveeuee ceW eeflecee~
neLe pees[kej vecetb meoe ceQ, efpevekeer Delegue DekeLe ceefncee~~9~~
cevegpeesej veie hej eGefoMe ceW, eej efpevemeove MeesYe jnW~
Gve hej obefleJewefj efJej hej, jeefpele ke=efle nce veceve kejW~~10~~
veboerMJejJej erhe Dee"JeeB, yeeJeve eerefpeveYeJeve JeneB~
ceefCecee keveke jpelecee, cevenj eeflecee Jebotb MeerMe veceeb~~11~~
JeneR elegefo&ke Debpeveefieefj ceW, keceepeveegle eer efpeveiesn~
efleveceW efvele efvejbpeve eeflecee, Jebotb ogefjleebpeve nj nsle~~12~~
oefOecegKe heJe&le meesuen efleve hej, megjvegle ewleeuee MeesYeW~
ceesnefJepeefe keer JeneB cetefle&eeB, Jebotb ceQ megjieCe hetpeW~~13~~

leerveueeske efpevecebefoj

$ewueeskee ewleJebovee

(33)

jeflekejveieeef$ebMeled - les<eg mcejnjie=ns<eg Yeevleke=les<eg~

jefleheefleefJepeefeefpeveeee&-mleeYees Yekelee veceesmleg keuce<enevew~~14~~
kegb[ueeew elegefo&ked - efpevemeemeg ceesnefleefcejIeveceele[eved~
ceveefmepeceonjefpeveJej - efyebyeeved yeebpeefueMe veewefce meoenb~~15~~
ekeJejefiejew elegefo&ked-elegjvebieefpeodie=neefCe jlveceeeefve~
les<eg efJeOeglekeefueueeveeb, heeefCe efpevesefMeveeb meoe Jebosnb~~16~~
ceOeceueeskes Yeeefvle, mcejpeefeewleeueee Deke=lekee jcee~
mebKee<ehebeeMeelegMelecelee YeJebleg cesefceleefmeew~~17~~
JeblejefvekeeeceOes, JeleerlemebKee efpevesvefveueeemles<eg~
Pe<ekeslegefJepeefeefpeveheefle-eeflecee DeveghecemegKeeoe eCeceeefce~~18~~
peesefleueexkesieefCelee, Yeemebles Yeemeceevemegjvegleefveueee~
les<eg efpevemete&efyecyeeved, jefJeMeefMeMeesYeeefleMeeefeve mebmleewefce~~19~~
TOJe&ueeskes<eg Yeeefvle, efpevemeoveeefve e megjsvYeefevegleeefve~
les<eg YeJepeefeeee, keb"erjJeheer"eefmLeleee lee veceeefce~~20~~
meewOecex
eef$ebMeuue#eeefceles<eg
JeerlejeieYeJeves<eg~
efJeefpeleke<eeeefpeveeveeb, eefleefyebyeeefve eCeewefce efeeefJeMegew~~21~~
jeflekejeef yeeerme peneB hej, efpeveYeJeveeW ceW efpeveeeflecee~
ceesnefleefcej nj Yeemkej efpevekeer, Jebove keB cene ceefncee~~14~~
kegb[ueefieefj kes elegefo&Mee ceW, eG efpeveie=n MeesYee heeles~
keeueefJepeefe kes efpeveefyecyeeW kees, Jebove kej YeJe ogKe peeles~~15~~
ekeefiejer kes elegefo&ke eleg-Devebiepeefe efpevecebefoj nQ~
efJeOeglekece& eerefpeveefyecyeeW kees, Jebove YeeJeYeefe kej nw~~16~~
ceOeueeske kes eej Meleke, Ded"eJeve Deke=ef$ece ceefvoj~
mcejefJepeefe efpevekeer Deeke=efleeeB, Jebotb ceQ cemleke vele kej~~17~~
JeblejJeemeer osJeeW ceW Jeleerle, mebKee efpevejepe YeJeve~
ceerveheleekeeefJepeeer efpevekeer, eeflecee Deveghece keB veceve~~18~~
peesefle<e megj kes DeieefCele efpeveie=n, ceW ewleeuee Yeeme jns~
jefJe MeefMe oerefhle efJeefpele lespeescee, efpeveeeflecee keer mlegefle kenW~~19~~
TOJe&ueeske ceW MeesYe jns nQ, Fv Yeefeegle ewlemeove~
eEmenheer" hej mebefmLele YeJeefJepeeer eeflecee kees keB veceve~~20~~
TOJe&ueeske kes eLece mJeie& ceW, yeefeme ue#e YeJeve cevenj~
efpeleke<eeeefjheg efpeveJej eeflecee, Jebotb ceQ YeJe heeleke nj~~21~~

(34)

$ewueeskee ewleJebovee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

F&MeevemJeiex<e - efJebMeefleue#eeefceleceoveefjhegmeemeg~
$ewueeskeeYeJehetefpele - ejCemejesnefpevesMJejeee& mleewefce~~22~~
meevelkegceejmJeiex, eoMeue#eeces<eg
efpevemeoves<eg~
keeueefJepeefeveeb eeflecee meneveecvee mlegleee lee eCeceeefce~~23~~
ceensvmJeiex<meg, ue#es<eg efpeveeuees<eg efpeveeefleceeYe~
efveleb veceesmleg MeeMJeledcetefle&Yees ces efoMebleg MeeMJelemeewKeb~~24~~
yeeegieues efJeefpeleYeJe - efpeveefveuees<eg eefleleelegue&#es<eg~
hejyeeCeeb eeflecee, YeJevleg ces yeemeewKemebeehleLe&ced~~25~~
ueebleJeegies hebeeMeled - meneefveuees<eg obefleefjhegheer"s<eg~
keeueefJepeefeefpeveke=leemleem$esOee mebmleJeerefce Yekelee meleleced~~26~~
Megeegies YeJeves<eg e, elJeeeEjMeledmenemebKeefceles<eg~
jepevles kevlegpeefe-eeemleeYees vecees YeJeevceeb heebleg~~27~~
Meleejegieues meemeg, mene<edmJeefhe ceesnefJepeefemeceepeeb~
efovekejkejeYeeefOeke-eefleceeveeb Jeboveeb meoe kegJexnced~~28~~
F&Meeve mJeie& ceW Ded"eFme-ue#e eefcele efpevemeoveeW ceW~
ef$eYegJeve hetefpele efpeveeeflecee kes, Mele Mele Jebove ejCeeW ceW~~22~~
meevelkegceej efoJe ceW efpeveie=n, yeejn ue#e eceeCe kens~
ece kes Debleke efpeveefyecyeeW kees, Jebotb ceQ YeJeheehe yens~~23~~
ceensv mJeie& ceW Dee" ue#e, efpeveYeJeveeW ceW efpeveeefleceeeW~
YeefeYeeJe mes vecemkeej kej, nce Yeer MeeMJele megKe heeeW~~24~~
yeeegieue mJeieeX ceW efpeveie=n, elegue&#e ceefncee Deveghece~
hejceyee efpeve eeflecee efleveceW, yeemeewKe kes efuees veceve~~25~~
ueebleJe egieue ceW menme heeeme, efpeveeueeeW ceW MeesYe jner~
keeueefJepeefe efpeveJej keer eeflecee, Jebotb megj ceve ceesn jneR~~26~~
Mege egieue mJeieeX ceW eeefueme-npeej efpeveie=n MeesYe jns~
GveceW keblegefJepeefe efpeveefyecyeeW-kees Jebole efMeJemeewKe uens~~27~~
Meleej egie mJeieeX ceW eerefpeve, YeJeve n menme efleveceW nQ~
efovekej efkejCe eYeeefOeke megvoj, efpeveeEyeyeeW kees Jebotb ceQ~~28~~

leerveueeske efpevecebefoj

$ewueeskee ewleJebovee

(35)

DeeveleeeCeleegieues, leLeejCeeegleegies e mehleMeleeefve~

ef$eYegJevevegleleerLexMeeb, ie=neefCe cetleeaMe veewefce efMejmee meleleced~~29~~
SkeeoMeesejMelee - veOeesewJesekes<eg e ef$e<eg YeJeveeefve~
les<egceoveceoceo&ke - eefleke=leemlee Yepeeefce YeJeYeeMeevlew~~30~~
mehleesejMeleefveueee, ceOeceewJesekes<eg ef$e<eg Yeemebles~
le$e eefleboeefve, leerLe&kejeCeeceJevleg ceeb YeJeefJeefheveeled~~31~~
SkeveJeefle efpeveYeJevee - vetOJe&ewJeseke$ees<eg jepebles~
elegie&efleYeceefveie&le efpeveJej eeflecee veceesmleg leeYe efMejmee~~32~~
veJeevegefoMeYeJeves<eg e, IeveIeeefleefJeIeelekeefpevemeemJeefhe veJemeg~
ef$eYegJevepeveoeecyegpe-YeemkejcetleeammlegJes ef$emebOeb Yekelee~~33~~
hebemJevegejs<Jeefhe,
hebehejeJele&veelecegeefpeveeveeb~
hebeeueee efJeYeebefle, hebekeueeCekeheefle-efpeveleerLe&Ye=leeb e~~34~~
le$e efpeveeefleceemlee, YeJehebeefJenevees mleJeerefce megYekelee~
hebeebiesve veceeefce, hebeceieefleueyOees lJejb ces mebleg~~35~~
Deevele eeCele DeejCe Deegle, JeneB meeleMele YeJeve kenW~
efleveceW ef$eYegJeve vegle leerLekej keer eefleke=efle nce veceve kejW~~29~~
leerve DeOeesewJeseke ceW Fke-meew ieejn efpeveYeJeve vecetb~
leneB ceoveceoceo&ve efpeve-eeflecee kees Jebotb heehe Jecetb~~30~~
ceOece ewJeseke leerveeW ceW, Fke meew meele efpeveeuee nQ~
GveceW leerLe&kejeW keer eeflecee, YeJeYee nefjes Jebotb ceQ~~31~~
TOJe& ewJeseke $ee ceW efpeve-ceefvoj FkeeeveJes eceeCe~
elegie&efle ogKe veeMe nsleg ceQ, efpeveefyebyeeW kees keB eCeece~~32~~
veJeDevegefoMe ceW veJe cebefoj Ieve, Ieeefle DeIeeefle efJeIeeleke kes~
ef$eYegJeve peve oeecyegpe Yeemkej, eeflecee JebotB efe Oejkes~~33~~
hebe Devegej ceW heCe efpeveie=n, hebekeueeCekeheefle efpevekes~
hebe hejeJele&ve mes efJejefnle, leerLekej efpeveJej eYeg kes~~34~~
GveceW efpeveJej eeflecee jepeW, ceQ Gvekees hebeebie veceBt~
heeBe hejeJe=le mes Pe ttb, hebeceieefle kees eehle keB~~
Dee" keesef hheve megue#e, meeeveJes npeej eej Meleke~
Fkeeemeer efpeveie=n Deke=ef$ece, ceve Jee leve mes vecetb melele~~35~~

(36)

$ewueeskee ewleJebovee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

De<keesef<edhebee - Meuue#emehleveJeeflemeneegleeefve e~
elegMelewkeeMeerefle - efceleeke=ef$eceeefCe ewlemeoveeefve meg~~36~~
DeefYe<eskees#eeie=n - eer[vemebieerleveeeueeskeie=negee~
jlveceeJesefoceb[he - cebieueIeOetheIemegceefCeceeueeew~~37~~
IJepeleesjCeIebemJeve- Ye=bieejeYe=eflecebieuee<kewYee&efvle~
eekeej$eeceevemlebYemlethewJe&veeefve
heefjleMe eglee~~38~~
ef$eMeleesegbieelegMeleoerIe&efMeleefJemle=leeMe eesMew eefcelee~
YeJeelcekeefueueefJeueee, efpeveeueee megefJe&efe$eMeesYeeefveueee~~39~~
GeceeceeCecesleled, lemeeOe ceOeceefpeveheefleefveueeeveeced~
peIeveefveuees yenJees, Yesoe mevleeieces eLeeeesieb e~~40~~
le$e OeveghebeMelew-mlegbiee eeflecee Deke=ef$ecee Glke=<s-~
<Jehejs<eg eLeeeesieb, eefleie=nce<esejMeleefcelee eefleceeMe~~41~~
ieYe&ie=ns<eg leLee efpeve-heeMJex eceefjnnmlee#ecetle&e~
eerosJeeregleosJeer - meJee&Cnmevelkegceejke=leeMe meg~~42~~
DeefYe<eske es#eeie=n eer[ve, mebieerle veeke ueeskeie=n~
jlveKeefele Jesoer ceb[heceefCe, cebieueIe Deewj OethemegIe~~36~~
ceefCeceeuee OJepe leesjCe MeesefYele, Iebe efkebkeefCe OJeveermeefnle~
Meeue$ee ceevemlebYe-mletheeefo GheJeveeW mes Jesef<le~~37~~
Fleeefo efJeefJeOe Deveghece JewYeJe-egle ewleeuee MeesYee heeles~
YeJe peveeW kee heehe otj kej, efJeefe$e ceefncee yeleueeles~~38~~
eesMe eej meew uebyes oes meew, eew[s GBes leerve Meleke~
efpeveie=n Fvekes DeOe&-ceOe kee, peIeve efceefle kes Yeso efJeefJeOe~~39~~
eefle efpeveie=n ceW Fke meew De" ece, nmle oes menme GBeeF&~
ceOece ueIeg efpeveie=n ceW eeflecee, eLeeeesie heefjceeCe keneR~~40~~
ieYee&uee ceW efpeveJej meefVeOe, e#e cetefle&eeB eecejegle~
eerosJeer egleosJeer meevelkegceej, De meJee&Cn e#e~~41~~
De<cebieue De" eeeflenee&egle, iebOekeger ceW MeesefYele nQ~
kece&peeer efpeveeeflecee Jebotb, megjvej cegefveieCe Jebefole nQ~~42~~

leerveueeske efpevecebefoj

$ewueeskee ewleJebovee

(37)

De<eeeflenee&MeesefYele-iebOekegerieleeEmenefJe<js eeflecee~
Yeepevles le$e meoe, lee YeJeeyOesefmleleer<e&ee eCeceeefce~~43~~
veJeMelehebeefJebMeefle-keesees ue#eem$eeesejhebeeMee~
mehleefJebMeeflemenee-Ce<elJeeefjbMeo-efOekeveJeMeleeefve e~~44~~
Deke=leeefve e efpevehee-CesleeJeblesJe ieCeleecegheeebefle~
peesefleJelejOeecemeg, mebKeeleerleeefve meefvle eeve$eeefhe~~45~~
ceevemlebYes<eg leLee, ewleefmeeLe&le<eg e keebeveeef<eg e~
efJeebles e$eeefhe e, eeflecee meJee&Me veewefce efMejmee ceesoeled~~46~~
iebieeeheelekegb[s, eersosJe meewOeleues peecegkegegleeb~
efpevecetefle Jebos eeb, mveheebleerJe heleefle efnceefiejsieiee~~47~~
efpevemeceJeme=leew e leLee, ceevemlebYes<eg ewleefmeeLe&le<eg~
eefleceeMe iebOekegeeb, mee#eeod osJeeefOeosJe-cenceefYeJebos~~48~~
pebyetOeeleefkeerhes, eeOe&heg<kejs ke=lee cevegpejepeeew~
megjvejJebefoleefveueee, mJepevcecejCeesheMeeblees Jebosnb~~49~~
veJe meew heeerme keesef $esheve, ueeKe meleeFme menme eceeCe~
veJe meew De[leeefueme efpeveeeflecee, efMeJemegKe nslet keB eCeece~~43~~
Deke=ef$ece efpeveeeflecee Fleveer, ner mebKee ceW Deeleer nQ~
peesefleJelej YeJeveeW ceW Jes, mebKeeleerle keneleer nQ~~44~~
ceevemlebYeeW ceW leLee ewle, efmeeLe&Je=#e keebeveefieefj hej~
Deewj peneB Yeer eEyeye jepeles, vecetb meoe ceQ Debpeefue kej~~46~~
iebiee eheele kegv[ ceW iebieeosJeer, kes ie=n keer le hej~
peepet kess cegkeg meefnle efpeve-eeflecee Jebotb heeleke nj~~47~~
efnceefieefj mes he[leer iebiee JeneB, kejleer ngF& DeefYe<eske cene~
Fmeerefuees ueewefkekepeve ves Gme, iebiee kees Yeer hetpe kene~~47~~
efpeveJej meceJemejCe ceW ceevemlebYe ewle - efmeeLe&le~
FveceW eeflecee vecetb iebOekegef ceW, mee#eeled eYeg oMe& keB~~48~~
pecyetOeeleefke heg<kejeOe&, {eF& erheeW ceW efpevecebefoj~
cevegpeeeJelee&efoke efvecee&efhele, ke=ef$ece Jebotb DeIenj~~49~~

(38)

$ewueeskee ewleJebovee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YejlewjeJeleoMemeg
e,
<e<"egejMeleefJeosn#es$es<Jeefhe~
mehleefleMeleleerLe&kejeved, eoMeieCehetefpeleeved eJebos ceesoeled~~50~~
YetleYeefJe<eledmebeefle-ef$ekeeuepeeleeved ef$eueeskeefleuekees<"eved~
ef$ebMeelegefJeMeleerved, leerLe&Ye=le eefCeoOes ceveefme efmeeLe&ced~~51~~
meercebOejeefoefJebMeefle - leerLe&kejsYe
meleleefJenjceeCesYe~
YeJeecyegpemetexYees, veceesmleg ceeb YeJes YeJes Meb efoMeg~~52~~
DevegheceieYee&JelejCe-pevceeslmeJevegle-megjef<e&heefjefve<eceCe-~
kewJeueyeesOeefveJee&Ce-keueeCeeefve mlegJes YeJeeefyOeefleleer<eg&~~53~~
kewueemes ebheeeeb, heeJeeee-cetpe&ebleefieefjefMeKejs
e~
meccesoMewueefMeKejs, cegefeieleeved leerLe&kejJejeved Jebosnced~~54~~
e$e ieCeYe=leesvesefhe e, yenJees cegvee megefmeheoJeeR peiceg~
efveJee&CeYetefcemeJee&-lee veewefce meoe ceceeefhe ceve hegvebleg~~55~~
hebekeueeCehetlee, YegJe eefmee efpevesefMeveeefcen ueeskes~
leemmeJee& mebmleewefce e, hebehejeJele&veeled ecees#ees Yeteeled~~56~~
oMe YejlewjeJele efJeosn ceW, Fke meew mee" veieefjeeW kes~
Fke meew meej Oece&leerLe&kej, Jebotb ef$ekejCe Megefe kejkes~~50~~
Yetle YeefJe<eled Jele&ceeve $ewkeeefueke, ef$eYegJeve efleueke ceneved~
eewyeermeer leermeeW Jebotb ceQ, heehe kece& keer nesJes neve~~51~~
meercebOej Deeefoke leerLekej, efJenjceeve yeermeeW meblele~
YeJekeceue yeesOeve efovekej kees, Jebotb ceQ #ee nes heeleke~~52~~
Deveghece ieYee&JelejCe-pevceeslmeJe, megjef<evegle efve<eceCe~
kewJeue%eeve efveJee&Ce hebe-keueeCeke kee efvele keB veceve~~53~~
kewueeMeefiejer ebhee heeJeehegjer, Tpe&eble meccesoeeue~
efme#es$e Jebove mes nesTB, kece&veeMe kej hetCe& efJeceue~~54~~
ieCeOej cegefveieCe Deefcele peneB hej, cegefeOeece kees eehle nges~
vecetb meYeer efveJee&CeYetefceeeB, efveleeefle ceve Megef kes efuees~~55~~
hebekeueeCeke mes heefJe$e meye, #es$e Jebovee keB meoe~
hebeceieefle keer MeerIe eeefhle nes, YeJe ogKe efhej veeEn heeGB keoe~~56~~

leerveueeske efpevecebefoj

$ewueeskee ewleJebovee

(39)

DeefleMee#es$eeefCe leLee, ueeskes KeeefleceJeeheg-jefleMeeleiegCele~

meeefleMeehegCenslees - ve&ceecepeeb ceve meceeefOecexmleg~~57~~
ieescceosJeb Jebos, eme emeeoeoke=ef$ecee efpeveeeflecee~
mebmleewefce cegoe Yekelee, leefmceved ces YeJeYeJes efmLeje Yeefe meeled~~58~~
$ewueeskeecetefO&ve hebe- elJeeeEjMelmegue#eeespeveeefceleew~
efmeefMeueeeeb mebefmLele-YetleYeJeodYeeefJemeJe&efmeebmmleewefce~~59~~
ce=legbpeefeveeb eeflecee, ke=ef$eceemleLee e mebefle eeJevleesefhe e~
Deke=ef$ecee Deeeflecee, peiel$ees vebveceerefce leemlee cegkelew~~60~~
Den&eflmeeeeeex - heeOeeeeved veewefce
meJe&meeOetbe~
les<eeb eefleeEyeyeeefve e, mebmleewefce hegve hegve efMeJemegKeefmeew~~61~~
keefueeYeeJeoueveheg - eeefj$e - eeOej - Meebeflemeeiejeeee&~
lelhes JeerjeefyOeb, hejbhejeielemetefjcegveeRe
veceeefce~~62~~
FlLeb YegJeve$eeefpeve-ewle-Jeboveeb he"efle meoe ees Yekelee~
meped %eeveceefle Yeefe, lemcew efoMeefle ef$eYegJeveheeflemegKeceefejeled~~63~~
(Fefle $ewueeskeeewleJebovee)
DeefleMee #es$e meYeer ceQ Jebotb, DeefleMee iegCe mes pees nQ efme~
meeefleMee hegCe nsleg YeefJepeve kees, cegefveieCe kees nes Oeeve meg efme~~57~~
ieescceosJe meoe Jebotb, efpevekes oMe&ve mes Yeefe peieer~
Deke=ef$ece efpeveefyebye oMe& keer, leLee leere efe mleJeve keer~~58~~
ef$eueeske cemleke hej heQleeefueme, ue#e megeespeve efmeefMeuee~
YetleYeJeodYeeJeer Deveble meye, efme vecetb ceve keceue efKeuee~~59~~
ce=legbpeefe keer eeflecee ke=ef$ece, leLee Deke=ef$ece Deeeflece nQ~
YegJeve$ee ceW efpeleveer Yeer, Gvekees ceve efMejmee Jebove nw~~60~~
Den&eflme Deeeee& GheeOeee, Deewj DeefKeue meeOet Jebotb~
Gvekes eefleefyecyeeW kees Yeer ceQ, vecetb kece&heJe&le Keb[tb~~61~b
keefueeYeeJe oueveheg eer-eeefj$e eeJeleea $e+ef<eJej~
MeebefleefmebOeg Gve he efMe<e eer-JeerjeEmeOeg Deeeee& eJej~~
hejbhejeiele DeeeeeeX kees, cegefveieCe kees Yeer vecetb ef$eyeej~
meceied %eeveceleer Yeeer mes, heeGB MeeMJele meewKe Deheej~~62~~
en ef$eueeske efpeve ewleJebovee, efe mes pees efvele he{les nQ~
mees mep%eeveceleer Yeeer mes, ef$eYegJeveheefle megKe ueYeles nQ~~63~~
(Fefle $ewueeskeeewleJebovee)

(40)

cebieueeejCe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

cebieueeejCe
efpeCeefmeeCeb heef[cee Deefkeefcee efkeefcee leg Deefomeesne~
jeCeceee nsceceee hheceee leeefCe Jeboeefce~~1~~
efmeebm$ewueeskeecetOe&mLeeb-m$ewkeeefuekeeveefhe mlegce~
Devevleevevleceeveebmleeved, meJee&ved jlve$eeehlees~~2~~
$ewueeskeeske=leewleeefve, eke=ef$ecee efpeveeueee~
DemebKeeleeMe leeefve leeved, Jevos $esOee ef$eMeges~~3~~
$ewkeeefuekeke=leeved Jevos, efpeveewleefpeveeueeeved~
Devevleevevleeeskeleebmlee-vevevleiegCeueyOees~~4~~
leerLe&ke=eeYe=lkeece-osJeef$eheoOeeefjCe~
MeebeflekegbLJejleerLexMee YeJeodYeesvevleMees vece~~5~~

cebieueeejCe
efpeve-DenleeW keer Deewj efmeeW keer eefleceeeW Deeflemebgoj Deke=ef$ece Deewj ke=ef$ece nQ~ es jlveceeer nQ, megJeCe&ceeer
nQ Deewj eeBoer keer yeveer nQ DeLeJee Oeeleg-heerleue, hee<eeCe Deeefo keer nQ Gve meYeer keer ceQ Jevovee kejlee ntB~~1~~ leerve
ueeske kes cemleke hej efmLele-efJejepeceeve, Yetle, Jele&ceeve Deewj YeefJe<eled keeue ceW Yeer nges nQ, nesles nQ Deewj nesJeWies Ssmes
Devevleeveble eceeCe meYeer efmeeW keer nce jlve$ee keer eeefhle kes efuees mlegefle kejles nQ-vecemkeej kejles nQ~~2~~ leerveeW
ueeskeeW ceW efpeleveer Yeer Deke=ef$ece efpeveeefleceeeW nQ Deewj efpeleves Yeer Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ, es DemebKeeleeW nQ Gve
efpeveeefleceeDeeW kees Deewj efpeveeueeeW kees ceve, Jeeve, keee keer Megef kes efuees nce ceve, Jeeve, keee mes Jebove kejles
nQ~~3~~ Yetle, Jele&ceeve Deewj YeefJe<eled Ssmes leerveeW keeueeW ceW yeveJeees iees Ssmes $ewkeeefueke efpeveefyebye SJeb efpevecebefoj
Devevleeveble nesles nQ Gve meyekeer nce DevebleiegCeeW keer eeefhle kes efuees Jebovee kejles nQ~~4~~ leerLekej, eeJeleea Deewj
keeceosJe Fve leerve-leerve heo kes Oeejke Ssmes eer MeebefleveeLe, eer kegbLegveeLe Deewj eer DejveeLe es leerve leerLekej nges nQ Fve
leerveeW YeieJebleeW kees nceeje Deveble-Deveble yeej vecemkeej nesJes~~5~~

leerve ueeske jevee

leerveueeske-leerve ueeske keer TBeeF& 14 jepet eceeCe nw SJeb ceeseF& meJe&$e 7 jepet nw~
leerve ueeske kes pe[ Yeeie mes ueeske keer TBeeF& kee eceeCe-DeOeesueeske keer TBeeF& 7 jepet nw~ FmeceW 7
YetefceeeB nQ~
TOJe&ueeske keer TBeeF& 7 jepet nw~ FmeceW eLece mJeie& mes ueskej efmeefMeuee heele JeJemLee nw~
DeOeesueeske kes leue Yeeie ceW ueeske keer eew[eF& 7 jepet nw~ en eew[eF& Ieles-Ieles ceOeueeske ceW 1 jepet jn ieF&
nw~ ceOeueeske mes Thej ye{les-ye{les yeeueeske (5JeW mJeie&) leke 5 jepet nes ieF& nw hegve: yeemJeie& mes Thej Ieles-

leerveueeske efpevecebefoj

leerve ueeske jevee

(41)

Ieles efmeefMeuee leke eew[eF& 1 jepet jn ieF&~ Fme ekeej en ueeske hewj hewueekej Ke[s ngS SJeb kecej hej neLe jKes
ngS heg<e kes meceeve yeve ieee nw~
$emeveeueer-leerveeW ueeskeeW kes yeereeWyeere ceWs 1 jepet eew[er-ceeser leLee 14 jepet GBeer-uecyeer $emeveeueer nw~
Fme $emeveeueer ceW ner $emepeerJe-oes Fefve, leerve Fefve, eej Fefve Deewj hebesefve peerJe heees peeles nQ~ Mes<e
mechetCe& ueeske ceW mLeeJej-Skesefve peerJe ner jnles nQ~
DeOeesueeske-DeOeesueeske ceW 7 he=LJeer nQ, Gvekes veece-jlveeYee, Meke&jeeYee, yeeuegkeeeYee, hebkeeYee,
OetceeYee, lece:eYee Deewj cenelece:eYee~ jlveeYee he=LJeer kes leerve Yeeie nQ-KejYeeie, hebkeYeeie Deewj DeyyengueYeeie~
Fme DeyyengueYeeie ceW eLece vejke nQ~
DeOeesueeske ceW meyemes veeres efveieeso mLeeve nw~ JeneB en Deveeefokeeue mes Skesefve DeJemLee ceW nw~ JeneB Ske eebme
ceW De"ejn yeej pevce-cejCe neslee nw~ Fleveer leg-Deuhe Deeeg nw~ nce Deewj Deehe meYeer JeneR mes Deekej $eme
heee&e kees eehle kej ceveg<e ngS nQ~
hegve: meeleJeeB vejke nw~ Ssmes ece mes "e, heeBeJeeB, eewLee, leermeje, otmeje SJeb henuee vejke nw~ Fve vejkeeW ceW
veejkeer peerJe eefle#eCe og:Ke Yeesie jns nQ~ Deejs mes eerjs peevee, ke{eF& ceW leues peevee, efleue-efleue yejeyej gke[s efkees
peevee Deeefo ke Deeheme ceW Ske-otmejs kees osles jnles nQ~ pees eneB efnbmee, Pet", eesjer, JeefYeeej, efMekeej, hejeermesJeve
Deeefo heehe kejles nQ Jes vejkeeW ceW peekej og:Ke Yeesieles nQ~ Fve veejefkeeeW kes og:KeeW kees osKekej Deehe heehe ve kejves keer
eefle%ee kejW~
DeOeesueeske ceW eLece he=LJeer kes leerve Yeeie ceW mes KejYeeie ceW YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeve nQ~ YeJeveJeemeer osJeeW kes 10 Yeso
nQ
-Demegjkegceej Deeefo~ Fvekes eceMe: 64 ueeKe Deeefo YeJeve nQ~ eleske YeJeveeW ceW efJeMeeue efpevecebefoj nQ~ Fve eleske
YeJeveJeemeer osJeeW ceW Fb, meeceeefveke, $eeeefebMe, heeefj<eo, Deelcej#e, ueeskeheeue, Deveerke, ekeerCe&ke,DeeefYeeesie Deewj efkeefuJe<eke
Ssmes oMe Yeso ceeves nQ~
YeJeveJeemeer kes 10 Yeso SJeb Gvekes efJeceeveeW keer mebKee
YeJeveJeemeer kes 10 Yeso efJeceeve mebKee
YeJeveJeemeer kes 10 Yeso efJeceeve mebKee
Demegjkegceej kes
64 ueeKe
mleefvelekegceej kes
76ueeKe
veeiekegceej kes
84 ueeKe
efJeeglkegceej kes
76 ueeKe
megheCe&kegceej kes
72 ueeKe
efokekegceej kes
76 ueeKe
erhekegceej kes
76 ueeKe
Deefivekegceej kes
76 ueeKe
GoefOekegceej kes
76 ueeKe
Jeeegkegceej kes
96 ueeKe
Fve YeJeveJeemeer kes 10 YesoeW ceW Ske-Ske ceW Fv kes YeJeve ceW DeesueieMeeuee kes Deeies Ske-Ske ewleJe=#e nw~
Demegjkegceejsv kee ewleJe=#e heerheue nw~ Fmekeer keveer hej efpeveeefleceeSB nQ~ Ssmes ner veeiekegceejsv kee mehleheCe&,
megheCe&kegceej kee Meeuceefue, erhekegceej kee peecegve, GoefOekegceej kee JeWleme, mleefvelekegceej kee keobye, efJeeglkegceej kee
efeebieg, efokekegceej kee efMejer<e, Deefivekegceej kee heueeMe Deewj Jeeegkegceej kee efejeQpeer ewleJe=#e nw~
kegue efceueekej YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeve 7 kejes[ 72 ueeKe nQ~ Fve eleske YeJeveeW ceW 1-1 efpevecebefoj nQ~
Dele: YeJeveJeemeer kes 7,72,00,000 efpevecebefoj nQ~ Fvekes ewleJe=#eeW ceW Yeer efpeveeefleceeSB efJejepeceeve nQ~

(42)

leerve ueeske jevee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eneB DeOeesueeske kes KejYeeie ceW Demegjkegceej kees es[kej Mes<e 9 ekeej kes osJeeW kes 7 kejes[ 8 ueeKe YeJeve nQ~
efleere hebkeYeeie ceW Demegjkegceej kes 64 ueeKe YeJeve nQ~
Jeblej osJeeW kes Yeso Je YeJeve Deeefo-Jeblej osJe kes efkeVej, efkebheg<e Deeefo 8 Yeso nQ~ eleske kes
DemebKeeleeW YeJeve nQ~ Fvekes YeJeve, YeJevehegj Deewj DeeJeeme Ssmes leerve ekeej kes mLeeve ceeves iees nQ~ DeOeesueeske kes
KejYeeie ceW je#eme kees es[kej meele ekeej kes Jeblej osJeeW kes YeJeve nQ leLee hebkeYeeie ceW je#eme peeefle kes Jeblej osJeeW
kes YeJeve nQ~
ceOeueeske ceW erhe, mecegeW ceW Fvekes YeJevehegj nQ SJeb heJe&le, mejesJej, Je=#e Deeefo kes Thej Fvekes DeeJeeme ceeves
iees nQ~ es meYeer JeblejosJe DemebKeeleeW nQ~
Jeblej osJeeW kes 8 Yeso kes veece-1. efkeVej osJe, 2. efkebheg<e osJe, 3. cenesjie osJe, 4. iebOeJe& osJe,
5. e#e osJe, 6. je#eme osJe, 7. YetleosJe, 8. efheMeee osJe~
Fve Jeblej osJeeW kes FbeW kes cenue kes Deeies ewleJe=#e ceeves iees nQ~ efkeVejW kee ewleJe=#e DeMeeske, eEkeheg<esv
kee ebheke, cenesjieW kee veeiegce, iebOeJexv kee legbye, e#eW kee Je, je#emeW kee kebke, Yetlesv kee leguemeer SJeb
efheMeeesv kee keobye ewleJe=#e nw~ Fve meYeer ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB efJejepeceeve nQ~
ceOeueeske-Ske jepet eceeCe efJemle=le SJeb Ske ueeKe eespeve TBee ceOeueeske nw~ FmeceW DemebKeele erhemeceg nQ~ eLece erhe kee veece pebyeterhe nw~ en Ske ueeKe eespeve Jeeme Jeeuee, ieesue Leeueer kes meceeve nw~ Fmekees
eejeW lejhe mes Iesjkej ueJeCemeceg, Gmekees eejeW lejhe mes Iesjkej OeelekeerKeC[ erhe, Fmes eejeW lejhe mes Iesjkej
keeueesoefOe meceg, Fmes Iesjkej heg<kejerhe Deeefo erhe-meceg nQ~
lesjnerhe mecegeW kes veece
pebyeterhe
- ueJeCe meceg
OeelekeerKeC[ erhe
- keeueesoefOe meceg
heg<kejJej erhe
- heg<kejJej meceg
JeeCeerJejerhe
- JeeCeerJej meceg
#eerjJej erhe
- #eerjJej meceg
Ie=leJej erhe
- Ie=leJej meceg
#eewJej erhe
- #eewJej meceg
veboerej erhe
- veboerej meceg
DeCeJej erhe
- DeCeJej meceg
DeCeeYeeme erhe
- DeCeeYeeme meceg
kegC[ueJej erhe
- kegC[ueJej meceg
MebKeJej erhe
- MebKeJej meceg
ekeJej erhe
- ekeJej meceg

leerveueeske efpevecebefoj

leerve ueeske jevee

(43)

Ssmes DemebKeeleeW erhe-mecegeW kes yeeo Debeflece mJeebYetjceCe erhe SJeb mJeebYetjceCe meceg nw~ Fme ceOeueeske
ceW {eF&erhe leke kece&Yetefce nw~ eneR leke ceveg<e nQ~ Deeies meYeer erheeW ceW efleee-egieue jnles nQ~ Debeflece
mJeebYetjceCe erhe ceW yeereeW-yeere ceW mJeebeYe heJe&le nw~ Gmekes FOej leke efleeeeW keer YeesieYetefce nw hegve: DeeOes
mJeebYetjceCeerhe ceW Deewj hetjs mJeebYetjceCe meceg ceW kece&&YetefceeeB efleee nQ~ FveceW mes keesF&-keesF& efleee
peeeflemcejCe DeLeJee osJeeW kes mebyeesOeve Deeefo mes mecekelJe leLee heeBe DeCegele enCekej osMeeleer yeve peeles nQ, Jes
cejCekej osJeieefle kees eehle kej uesles nQ~
pebyeterhe kes yeereeW-yeere ceW megoMe&veces heJe&le nw~ en Ske ueeKe eespeve TBee nw~ Fmekeer etefuekee 40
eespeve keer nw~ FmeceW efnceJeeve Deeefo n heJe&le, Yejle#es$e Deeefo meele #es$e nQ~ FmeceW Deke=ef$ece 78 efpevecebefoj
nQ~ meejer jevee Deehe nefmleveehegj ceW Kegues cewoeve ceW efveefce&le pecyeterhe ceW osKe mekeles nQ~
Deeies heg<kej erhe ceW yeere ceW et[er kes meceeve Deekeej Jeeuee ceeveg<eesej heJe&le nw Dele: Fme erhe kes oes Yeeie
nes iees~ Fme lejn pebyeterhe, OeelekeerKeC[, DeeOee heg<kej-heg<kejeOe&erhe, Fme ekeej ceeveg<eesej heJe&le kes
henues-henues ceveg<eeW kee DeefmlelJe nw~ eneR leke heeBe ces, 170 kece&Yetefce Deeefo JeJemLee nw~ eneB leke 398
Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ~ Fve meyekees Deehe nefmleveehegj ceW efveefce&le lesjnerhe efpeveeuee ceW osKe mekeles nQ~
ceeveg<eesej heJe&le mes Deeies Dee"JeeB erhe-veboerej erhe nw~ FmeceW 52 efpevecebefoj SJeb ieejnJeW kegC[ueJej
erhe leLee lesjnJeW ekeJej erhe kes yeere-yeere ceW kegC[ueJej-ekeJej heJe&leeW hej eej-eej efpevecebefoj, Ssmes
3985244458 Deke=ef$ece efpevecebefoj ceOeueeske ceW nQ~ Fvekes oMe&ve Deehe lesjnerhe jevee ceW kej
mekeles nQ~
peesefleueexke-eneB ceOeueeske ceW efe$ee he=LJeer mes 790 eespeve Thej DeekeeMe ceW DeOej peesefle<eer osJeeW
kes efJeceeve nQ~ mete&, evcee, en, ve#e$e Deewj leeje Ssmes peesefle<eer osJeeW kes heeBe Yeso nQ~ leejeDeeW kes efJeceeve Yetefce
mes 31 ueeKe mee" npeej ceerue keer TBeeF& hej nQ~ mete& kes efJeceeve 32 ueeKe, evcee kes ef Jeceeve 35 ueeKe 20
npeej ceerue keer TBeeF& hej nQ~ es efJeceeve DeOe&ieesueke kes meceeve nQ~ FveceW meceleue Yeeie ceW yeere ceW efpevecebefoj
Je eejeW lejhe osJeeW kes YeJeve yeves ngS nQ~ mete& kee efJeceeve 3147 ceerue kee SJeb meyemes ese leeje kee efJeceeve
250 ceerue kee nw~ es mete&, ev Deeefo DemebKeele erhe-mecegeW ceW DemebKeeleeW nQ~ {eF&er he leke es mete&, ev
Deeefo ces eoef#eCee kes ece mes YeceCe kejles jnles nQ~ Fmeer mes efove-jele kee efJeYeeie neslee nw~ {eF&erhe mes Deeies
meYeer metee&efo efJeceeve efmLej nQ~ eleske ceW efpevecebefoj nesves mes peesefle<eer osJeeW kes efpevecebefoj DemebKeele nQ~ Fvekee
efJeMes<e efJeJejCe pewve peesefleueexke hegmleke mes ee ef$eueeskemeej Deeefo mes peeve mekeles nQ~
TOJe&ueeske-megces keer etefuekee kes Thej Ske yeeuecee$e kes Deblej mes eLece mJeie& nw~ TOJe&ueeske ceW16 mJeie&, veJe ewJeseke, veJe DevegefoMe Deewj heeBe Devegej nQ~ hegve: meyemes Thej efmeefMeuee nw~
16 mJeieeX kes veece1. meewOece&-F&Meeve mJeie&
2. meevelkegceej-ceensv mJeie&
3. yee-yeeesej mJeie&
4. ueebleJe-keeefhe mJeie&
5. Mege-ceneMege mJeie&
6. Meleej-meneej mJeie&

(44)

leerve ueeske jevee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

7. Deevele-eeCele mJeie&
8. DeejCe-Deegle mJeie&
es 16 mJeie& oes-oes Ske meeLe nQ~
meewOece& mJeie& kes 32 ueeKe efJeceeve nQ~ F&Meeve mJeie& kes 28 ueeKe, meevelkegceej kes 12 ueeKe, ceensv kes 8
ueeKe, yee-yeeesej kes 4 ueeKe, ueebleJe-keeefhe kes 50 npeej, Mege-ceneMege kes 40 npeej, Meleej-meneej kes
6 npeej, Deevele-eeCele, DeejCe-Deegle kes 7 meew efJeceeve nQ~ FveceW eleske Fb kes cenue kes Deeies JeJe=#e veece kes
ewleJe=#e nQ~ FveceW keveer hej efpeveeefleceeSB efJejepeceeve nQ~ Gvekes Deeies ceevemlebYe nQ~
meesuen mJeieeX leke osJe-osefJeeeB oesveeW nQ~ FveceW Fb, meeceeefveke, heeefj<eo, $eeeefebMe, Deelcej#e, ueeskeheeue,
Deveerke, ekeerCe&ke, DeeefYeeesie Deewj efkeefuJe<eke es 10 Yeso nQ~ 16 mJeie& kes Thej meYeer Denefceb nQ~ JeneB osefJeeeB
veneR nQ~
meewOece&-F&Meeve, meevelkegceej Deewj ceensv Fve eej mJeieeX ceW Ssmes ceevemlebYe yeves ngS nQ, efpeveceW jlveeW kes efheejs
nQ~ JeneB GveceW leerLekej YeieJevleeW kes efueS Jee, Deuebkeej Deeefo JemlegSB GlheVe nesleer jnleer nQ~ osJeieCe JeneB mes ueekej
eneB leerLekej YeieJevleeW kees ieen&mLe DeJemLee ceW eoeve kejles nQ~
veJe ewJeseke kes veece-megoMe&ve, DeceesIe, megeyeg, eMeesOej, megYe, megefJeMeeue, megceveme, meewceveme Deewj
eereflebkej~
FveceW mes leerve DeOemleve ewJeseke kes 111, leerve ceOece kes 107, leerve Gheefjce kes 91 efJeceeve nQ~
veJe DevegefoMe kes veece-Deefe&, Deefe&ceeefueveer, Jewj, Jewjeseve, meesce, meescehe, Debke, mheefke Deewj Deeefole,
es 1-1 efJeceeve nQ~
heeBe Devegej kes veece-efJepee, Jewpeeble, peeble, Dehejeefpele Deewj meJee&Le&efmeef, es Yeer 1-1 efJeceeve nQ~
Ssmes meewOece& mJeie& mes ueskej 32 ueeKe meye efceuekej 8497023 efJeceeve nQ~ Fve meyeceW 1-1 ef pevecebefoj nQ
Dele: TOJe&ueeske kes 84 ueeKe 97 npeej lesF&me efpevecebefoj nQ~ eleske efJeceeve keesF& mebKeele eespeve kes Deewj keesF&
DemebKeele eespeve kes nQ~ Fve meyeceW DemebKeeleeW osJe jnles nQ~
mJeieeX ceW ceelee-efhelee mes pevce veneR nw~ JeneB GheheeoMeee yeveer ngF& nQ, efpeveceW osJe 48 efceve ceW ner eewJeve
Mejerj eehle kej pevce ueskej G"kej yew" peeles nQ~ pees efnbmee Deeefo heeheeW kees es[kej osJehetpee, iegYeefe, oeve,
leerLe&ee$ee, leheejCe Deeefo hegCe kejles nQ~ Jes osJeeesefve kees eehle kejles nQ Dele: Deehekees meowJe hegCe mebheeove kejvee
eeefnS~
efmeefMeuee-ueeske kes DeeYeeie hej ceveg<eueeske-{eF&erhe eceeCe efJemle=le- 45 ueeKe eespeve eceeCe
efmeefMeuee nw~ es ceOe ceW Dee" eespeve TBeer nww Deewj ece mes Ieles ngS Ske DeCeg eceeCe jn ieF& nw~ en
Geevee<ekeefceJe1-meerOes jKes ngS keesjs kes meceeve nw-DeOe&eb kes meceeve nw~ {eF&erhe mes Deveeefokeeue mes
ueskej Deepe leke Devebleeveble efme hejceser ngS nQ Dele: JeneB hej Ske DeCegcee$e Yeer peien Keeueer veneR nw~
es efme YeieJeeve efmeefMeuee kes Thej IeveesoefOeJeeleJeuee, IeveJeeleJeuee mes Thej levegJeeueJeuee ceW efJejepeceeve
nQ~ meYeer efmeeW kes cemleke levegJeeleJeuee kes Debeflece Yeeie mes mheefMe&le nQ~ Deeies ueeskeekeeMe kes yeenj Oecee&efmlekeee kee
DeYeeJe nesves mes SJeb DeueeskeekeeMe ceW peerJe Je kes veneR nesves mes efme YeieJeeve JeneR leke ueeske kes DeeYeeie ceW
efJejepeceeve nQ~ Gve Devebleeveble efmeeW kees nceeje Deveble-Deveble yeej vecemkeej nesJes~

leerveueeske efpevecebefoj

(45)

DeOeesueeske
kes
efpevecebefoj
T

(46)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Ceceeskeej ceneceb$e SJeb eeeefjcebieue hee"

Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~

Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe meentC eb~~
eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefue heCCeees Oeccees cebieueb~
eeeefj ueesiegecee-Deefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees
Oeccees ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng
mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefue heCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~ eQ Meebefleb keg keg mJeene~
Deveeefo efmeceb$e:~
(nmleefueefKele Jemegvebefo eefleemeej meben)
-ieefCeveer %eeveceleer
FmeefueS es ceneceb$e Deewj eeeefj cebieue hee" Deveeefo efveOeve nw, Ssmee mhe nw~
Jele&ceeve ceW efJeYeefe ueieekej eeeefjcebieue hee"-veee hee" he{e pee jne nw~ pees efke
efJeeejCeere nw~ en hee" meved 1974 kes yeeo ceW Deheveer efoiecyej pewve hejcheje ceW Deeee nw~ osKeW
eceeCe-%eeveeCe&Je pewmes eeeerve ebLe ceW efyevee efJeYeefe kee eeeerve hee" ner nw~ en efJeece mecJeled
1963 mes uesskej keF& mebmkejCeeW ceW efJe.meb. 2054 leke ceW ekeeefMele nw~ he=. 309 hej ener eeeerve
hee" nw~ eefleeefleueke pees efke Jeerj meb. 2451 ceW meesueehegj mes ekeeefMele nw, GmeceW he= 40 hej ener
eeeerve hee" nw~ Deeeee& eer JemegefJebog-Dehejveece peemesveeeee& eje jefele eefleehee" pees efke Jeerj
meb. 2452 ceW ekeeefMele nw~ GmeceW he=. 81 hej eeeerve hee" ner nw~ nmleefueefKele eer Jemegvebefoeefleehee"
meben ceW Yeer eeeerve hee" nw~ eefleemeejesej pees efke Jeerj meb. 2443 ceW hee nw, GmeceW Yeer ener
hee" nw~ efeeekeueehe pees efke Jeerj meb. 2462 ceW hee nw, GmeceW Yeer leLee pees meeceeefekeYee<e eer
eYeeebeeee& eje osJeJebovee keer mebmke=le erkee nw, GmeceW Yeer Dejnble cebieueb-Dejnble ueesiegecee,.......
Dejnble mejCeb heJJeppeeefce, ener hee" nw hegve: en mebMeesefOele veee hee" keeeW he{e peelee nw~ keee es
hetJe& kes Deeeee& JeekejCe kes %eelee veneR Les ? Fve DeeeeeeX keer ke=efle ceW heefjJele&ve, heefjJeOe&ve Je
mebMeesOeve keneB leke Gefele nw ?
veee hee"eeeefj cebieueb-Dejnblee cebieueb...., Dejnblee ueesiegecee......, Dejnbles mejCeb heJJeppeeefce,
efmes mejCeb heJJeppeeefce.....~
en hee" meved 1974 mes Deeee nw Ssmee heb. heVeeueeue peer meeefnleeeee& Deeefo efJeeveeW ves kene
Lee~ pees Yeer nes, nceW Deewj Deehekees eeeerve hee" ner he{vee eeefnS~ meYeer hegmlekeeW ceW eeeerve hee" ner
heevee eeefnS Je ceevevee eeefnS~ veee heefjJeef&le hee" veneR he{vee eeefnS~

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(47)

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj
(efleueeseheCCeefe mes)
YeJJepeCeceeskeKepeCeCeb cegefCeboosefJeboheCeoheekeceueb~ Ceefcee DeefYeCeboCesmeb YeeJeCeueeseb heJescees1~~1~~
jeCehhenheg{JeerS KejYeeS hebkeyengueYeeieefcce~ YeJeCemegjeCeb YeJeCeeFb nesefleb JejjeCemeesneefCe~~7~~
meesueemenmmecesees KejYeeiees hebkeyengueYeeiees efJe~ eGmeerefomenmmeeefCeb peeseCeuekeKe ogJes efceefueoe~~8~~
16000~84000~
Demegje CeeiemegJeCCee oerDeesJeefnLeefCeoefJeppegefomeDeiieer~ JeeGkegceeje hejee omeYesoe neWefle YeJeCemegje~~9~~~
et[eceefCeDeefnie[e keefjceeje JeceeCeJeppenjer~ keuemees legjJees ceG[s kecemees efeCneefCe SoeefCe~~10~~
eGmeer eGmeeroer yeeJeeefj neWefle mmeg "eCesmeg~
eneefj CCeGoer uekeKeeefCeb YeJeCeJeeefmeYeJeCeeefCeb~~11~~
6400000~ 8400000~ 7200000~ 7600000~ 7600000~ 7600000~
7600000~ 7600000~ 7600000~ 9600000~
SoeCeb YeJeCeeCeb Seefmbme cesefueoeCe heefjceeCeb~ yeeneefj uekeKeeefCeb kees[erDees meeceseeDees~~12~~
7,7200000~

YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj

(efleueeseheCCeefe mes)
pees YeJe peerJeeW kees cees#e eoeve kejves Jeeues nQ leLee efpevekes ejCekeceueeW ceW cegveerv DeLee&led ieCeOej SJeb osJeeW
kes FveW ves vecemkeej efkeee nw, Ssmes DeefYevevove mJeeceer kees vecemkeej kejkes YeeJeve-ueeske kee efveheCe kejles
nQ~~1~~ jlveeYee he=LJeer kes KejYeeie Deewj hebkeyengueYeeie ceW Glke= jlveeW mes MeesYeeeceeve YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeve
nQ~~7~~ Fve oesveeW YeeieeW ceW mes Kej Yeeie meesuen npeej eespeve Deewj hebkeyengueYeeie eewjemeer npeej eespeve eceeCe ceese
nw~ Ge oesveeW YeeieeW keer ceeseF& efceuekej Ske ueeKe eespeve eceeCe nw~~8~~
KejYeeie keer ceeseF& 16000hebkeyengueYeeie 84000100000 eespeve ~
Demegjkegceej, veeiekegceej, megheCe&kegceej, erhekegceej, GoefOekegceej, mleefvelekegceej, efJeeglkegceej, efokekegceej,
Deefivekegceej Deewj Jeeegkegceej, Fme ekeej YeJeveJeemeer osJe oMe ekeej kes nQ~~9~~ Gheeg&e oMe YeJeveJeemeer osJeeW kes
cegkeg ceW ece mes et[eceefCe, mehe&, ie[, neLeer, ceiej, Je&ceeve (mJeefmleke), Jee, efmebn, keueMe Deewj legjie, es
(oMe) efe nesles nQ~~10~~ eeQme" ueeKe, eewjemeer ueeKe, yenej ueeKe, n mLeeveeW ceW efeej ueeKe Deewj efeeveyes
ueeKe, Fme ekeej ece mes oMe mLeeveeW ceW Gve YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW keer mebKee nw~~11~~ Demegjkegceej
6400000, veeiekegceej 8400000, megheCe&kegceej 7200000, erhekegceej 7600000, GoefOekegceej 76000000,
1. efleueeseheCCeefe, DeefOekeej 3, he=. 110 mes 118 leke~

(48)

YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

omemeg keguesmegb hegn hegn oes oes Fboe nJebefle efCeecesCe~ les Seefmbme efceefueoe Jeerme efJejepebefle Yetoerefnb~~13~~
YeJeCee YeJeCehegjeefCeb DeeJeemee De megjeCe neseof efleefJene Ceb~
jeCehheneS YeJeCee oerJemecegeCe GJeefj YeJeCehegje~~22~~
onmesueogceeoerCeb jcceeCeb GJeefj neWefle DeeJeemee~ CeeieeoerCeb kesefmeb efleeefCeueee YeJeCecesecemegjeCeb~~23~~
DehhecenefececeefpPeceYeeJeCeosJeeCe neWefle YeJeCeeefCe~ ogieyeeoeuemenmmee uekeKeceOeesOees efKeoere iebleeG~~24~~
2000~ 42000~ b100000~
DehhecenefeceefpPeceYeeJeCeosJeeCe JeemeefJelLeejes~ meceeGjmmee YeJeCee Jeppeeceeejefppeee meJJes~~25~~
yenuees eflemeeeefCeb mebKeemebKesppepeeseCee Jeemes~ mebKesppeboYeJeCesmeg YeJeCeosJee Jemebefle mebKesppee~~26~~
mebKeeleeroe meseb eermemegje e nesefo mebKesppee (?)~ YeJeCemeJee Sos efJelLeeje nesF peeefCeppees ~~27~~

Jesoer-hejkeess ceW YeJeveeW kes eejeW lejhe ewleJe=#e nQ

lesefmeb eGmeg efomeemegb efpeCeefoheceeCepeeseCes ieblee~ cepPeefcce efoJJeJesoer hegn hegn Jessefo Skekeskekee~~ 28~~
oes keesmee Gsne JesoerCecekeefceeCe meJJeeCeb~ hebemeeeefCeb ob[e Jeemees JejjeCeCCeeCeb~~29~~

mleefvelekegceej 7600000, efJeeglkegceej 7600000, efokekegceej 7600000, Deefivekegceej 7600000, Jeeegkegceej

9600000~ Fve meye YeJeveeW kes eceeCe kees Ske$e efceueeves hej meele kejes[ yenej ueeKe nesles nQ~~12~~ 7,7200000~
Gheeg&e oMe YeJeveJeeefmeeeW kes efveece mes he=Leked-he=Leked oes-oes Fv nesles nQ~ Jes meye efceuekej yeerme Fv nesles
nQ , pees Deheveer-Deheveer efJeYetefle mes MeesYeeeceeve nQ~~13~~
YeJeveJeemeer osJeeW kes efveJeememLeeve YeJeve, YeJevehegj Deewj DeeJeeme kes Yeso mes leerve ekeej kes nesles nQ~ FveceW
jlveeYee he=LJeer ceW efmLele efveJeememLeeveeW kees YeJeve, erhe-mecegeW kes Thej efmLele efveJeememLeeveesb kees YeJevehegj Deewj
jceCeere leeueeye, heJe&le leLee Je=#eeefoke kes Thej efmLele efveJeeme mLeeveeW kees DeeJeeme kenles nQ~ veeiekegceejeefoke osJeeW ceW
mes efkevneR kes lees YeJeve, YeJevehegj Deewj DeeJeemehe leerveeW ner lejn kes efveJeememLeeve nesles nQ hejvleg DemegjkegceejeW kes
kesJeue Ske YeJevehe ner efveJeememLeeve nesles nQ~~22-23~~ Deuheef&ke, cenef&ke Deewj ceOece $e+ef kes Oeejke
YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeve eceMe efe$ee he=efLeJeer kes veeres-veeres oes npeej, yeeeueerme npeej Deewj Ske ueeKe
eespevehee&vle peekej nQ~~24~~ Deuheef&ke 2000, cenef&ke 42000, ceOe $e+efOeejke 100000~ Deye Deuheef&ke,
cenef&ke Deewj ceOece $e+ef kes Oeejke YeJeveJeemeer osJeeW kes efveJeememLeeveeW kee efJemleej kene peelee nw~ es meye YeJeve
meceeleg<keesCe leLee Jeecee ejeW mes MeesYeeeceeve nQ~~25~~ es YeJeve yeenue ceW (TBeeF& ceW) leerve meew eespeve Deewj
efJemleej ceW mebKeele Je DemebKeele eespeve eceeCe nesles nQ~ FveceW mes mebKeele eespeve efJemleej Jeeues YeJeveeW ceW mebKeele
Deewj Mes<e DemebKeele eespeve efJemleej Jeeues YeJeveeW ceW DemebKeele YeJeveJeemeer osJe jnles nQ, Ssmee YeJeveeW kee mJehe
Deewj efJemleej peevevee eeefnS~~26-27~~

Jesoer-hejkeess ceW YeJeveeW kes eejeW lejhe ewleJe=#e nQ

Gve YeJeveeW keer eejeW efoMeeDeeW ceW efpeveYeieJeeved mes Gheefo eespeve eceeCe peekej Ske-Ske efoJe Jesoer (kees)
he=Leked-he=Leked Gve YeJeveeW kees ceOe ceW Jesefle Jejleer nw~~28~~ Geceesece jlveeW mes Jeehle Fve meye Deke=ef$ece JesefoeeW

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(49)

ieesGjoejpegoeDees GJeefjefcce efpeefCeboiesnmeefnoeDees~ YeJeCemegjjefkeKeoeDees JesoerDees leeDees meesnbefle~~30~~

leyyeeefnjs DemeesebmeeoebbheetoJeCe hegCCee~ efCeeCeeCeelepegee esbefle eselemeefnoe~~31~~
eseogcelLeuebob oesefCCe meee peeseCeeefCe heCCeemee~ eeejes cepPeefcce e Debles keesmecegsnes~~32~~
je

esYetcegnboe eGpeeseCeGefoeefCe heer{eefCe~ heer{esJeefj yengcepPes jccee esbefle eseogcee~~33~~

~ 6~2~4~
heeskekeb keKeeCeb DeJeiee{b keesmeceskekecegefb~ peeseCe Kebogsnes meeneoerneCeb e eeeefj~~34~~
kees 1 ~ pees 1 ~ 4~
efJeefJenJejjeCemeene efJeefeekegmegceesJemeesefYeoe meJJes~ JejcejieeJejheee efoJJele les efJejeebefle~~35~~
efJeefJenbkegeWeFee efJeefJenheuee efJeefJenjeCeheefjCeecee~ eeefoepegee IebepeeueeefojceefCeppee~~36~~
DeeefoefCenCesCe nerCee hegef{efJeceee meJJeYeJeCeeseogcee~ peerJeghheefeueeeCeb neWefle efCeefceeeefCe les efCeecee~~37~~
eseleCeb cetues heeskekeb eGefomeemeg hebesJe~ esbefle efpeCehheef[cee heefueebkeef"ee megjsefnb cenefCeppee~~38~~

keer TBeeF& oes keesme Deewj efJemleej heebe meew Oeveg<e eceeCe neslee nw~~29~~ ieeshegjejeW mes ege Deewj Gheefjce Yeeie ceW
efpeveceefvojeW mes meefnle Jes Jesefoeeb YeJeveJeemeer osJeeW mes jef#ele nesleer ngF& megMeesefYele nesleer nQ~~30~~ JesefoeeW kes yeee
Yeeie ceW ewleJe=#eeW mes meefnle Deewj Deheves veevee Je=#eeW mes ege heefJe$e DeMeeske Jeve, mehleoJeve, ebhekeJeve Deewj
DeeceJeve efmLele nQ~~31~~ ewleJe=#eeW kes mLeue kee efJemleej oes meew heeeme eespeve leLee TBeeF& ceOe ceW eej eespeve
Deewj Devle ceWs DeOe& keesme eceeCe nesleer nw~~ 32~~ heer"eW keer Yetefce kee efJemleej n eespeve, cegKe kee efJemleej oes
eespeve Deewj TBeeF& eej eespeve nesleer nw~ Fve heer"eW kes Thej yengceOeYeeie ceW jceCeere ewleJe=#e efmLele nesles
nQ~~ 33~~ YetefJemleej 6, ceg. efJe. 2, TBeeF& 4 ees.~ eleske Je=#e kee DeJeiee{ Ske keesme, mkebOe kee GlmesOe Ske
eespeve Deewj MeeKeeDeeW keer uebyeeF& eej eespeve eceeCe kener ieeer nw~~34~~ DeJeiee{ kees. 1, mkevOe keer TBeeF& ees.
1, MeeKeeDeeW keer uebyeeF& ees. 4~ Jes meye efoJe Je=#e efJeefJeOe ekeej kes Gece jlveeW keer MeeKeeDeeW mes ege, efJeefe$e heg<heeW
mes Deuebke=le Deewj Glke= cejkele ceefCecee Gece he$eeW mes Jeehle nesles ngS DeefleMee MeesYee kees eehle nQ~~35~~
efJeefJeOe ekeej kes DebkegjeW mes cebef[le, Deveske ekeej kes heueeW mes ege, veevee ekeej kes jlveeW mes efveefce&le, $e kes
Thej $e mes mebege, Iebepeeueeefo mes jceCeere Deewj Deeefo-Devle mes jefnle, Ssmes Jes he=efLeJeer kes heefjCeecehe meye
YeJeveeW kes ewleJe=#e efveece mes peerJeeW keer Glheefe Deewj efJeveeMe kes efveefcee nesles nQ~~36-37~~ ewleJe=#eeW kes cetue ceW
eejeW efoMeeDeeW ceW mes eleske efoMee ceW heeemeve mes efmLele Deewj osJeeW mes hetpeveere heebe-heebe efpeveeefleceeSB

(50)

YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eGleesjCeeefYejecee Decenecebieuesefn meesefnuuee~ JejjeCeefCeefcceosefnb ceeCelLebYesefn DeFjccee~~39~~

YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW ceW efpevecebefoj

JesoerCeb yengcepPes peeseCemeecegefoe ceneket[e~ JeseemeCemeb"eCee jeCeceee neWefle meJJe ~~40~~
leeCeb cetues GJeefjb mecebleoes efoJJeJesoerDees~ hegefJJeuueJesefoeeCeb meeefjbb JeCCeCeb meJJeb ~~41~~
JesoerCeyYeblejS JeCemeb{e JejefJeefeeleefCeeje~ hegkeKeefjCeerefnb meceiiee lehhejoes efoJJeJesoerDees ~~42~~
ket[esJeefj heeskekeb efpeCeJejYeJeCeb nJesefo Skekeskekeb~ JejjeCekebeCeceeb efJeefeeefJeCCeemejceefCeppeb~~43~~
eGieesGje eflemeeuee Jeerefnb heef[ ceeCeLebYeCeJeLetne~ JeCeOeeeseefKeoerDees meJJesmegb efpeCeefCekesosmegb~~44~~
CeboeefoDees eflecesnue efleheer{hegJJeeefCe OecceefJeYeJeeefCe~ eGJeCecepPesmeg ef"oe esele lesmeg meesnbefle~~45~~
nefjkeefjJemenKeieeefnJeefmeeqnmeefmejefJenbmeheGceekekeOeee~Skekeskekecepegomeeceskekeskekeb Demee Keguuee~~46~~
JeboCeefYemeseCeeCemebieerDeeueeseceb[Jesefnb pegoe~ keer[CeiegCeCeefiensefnb efJemeeueJejhemeeuesefnb ~~47~~
efmeefjosJeermegoosJeermeJJeeCemeCekekegceejpekeKeeCeb~ JeeefCe Decebieue osJeboefcce efpeCeefCekesosmegb~~48~~
efYebieejkeuemeohheCeOeeeecejeefJeeCemegheFe~ Fe DecebieueeefCeb heeskekeb DeDeefnemeeb~~49~~
efohheblejeCeoerJee efpeCeYeJeCee hebeJeCCejeCeceee~ ieesmeermeceueeeboCekeeueeieOetJeiebOee~~50~~

efJejepeceeve nesleer nQ~~38~~ es efpeveeefleceeSB eej leesjCeeW mes jceCeere, Dee" cenecebieue JeeW mes megMeesefYele Deewj
Geceesece jlveeW mes efveefce&le ceevemlecYeeW mes DeefleMee MeesYeeeceeve nesleer nQ~~39~~

YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW ceW efpevecebefoj

Fve JesefoeeW kes yengceOe Yeeie ceW meJe&$e Ske meew eespeve Tbes, Jes$eemeve kes Deekeej Deewj jlvecee ceneket efmLele
nQ~~40~~ Fve keteW kes cetue Yeeie cesb Deewj Thej eejeW lejhe efoJe Jesefoeeb nQ ~ Fve JesefoeeW kee mechetCe& JeCe&ve JesefoeeW
pewmee ner mecePevee eeefnes~~41~~ Fve JesefoeeW kes Yeerlej Gece SJeb efJeefJeOe ekeej kes Je=#e mecetn mes Jeehle Deewj
JeeefhekeeDeeW mes heefjhetCe& Jevemecetn nQ, efhej Fvekes Deeies efoJe Jesefoeeb nQ~~42~~ eleske ket kes Thej Ske-Ske
efpevesv YeJeve nw, pees Gece jlve SJeb megJeCe& mes efveefce&le leLee efJeefe$e efJeveeme mes jceCeere nw~~43~~ meye efpeveeueeeW
ceWb eej-eej ieeshegjeW mes mebege leerve kees, eleske JeerLeer ceW Ske ceevemlebYe Je veew mlethe leLee (keeseW kes Devlejeue ceW)
ece mes JeveYetefce, OJepeYetefce Deewj ewleYetefce nesleer nQ~~44~~ Gve efpeveeueeeW ceW eejeW JeveeW kes ceOe ceW efmLele leerve
cesKeueeDeeW mes ege vevoeefoke JeeefhekeeeW Deewj leerve heer"eW mes mebege Oece& efJeYeJe leLee ewleJe=#e MeesYeeeceeve nesles
nQ~~45~~ OJepeYetefce ceW efmebn, iepe, Je=<eYe, ie[, ceetj, ev, mete&, nbme, hee Deewj ee, Fve efeeW mes Debefkele
eleske efe Jeeueer Ske meew Dee" ceneOJepeeSB Deewj Ske-Ske ceneOJepee kes Deeefele Ske meew Dee" #egOJepeeeW nesleer
nQ~~46~~ Gheeg&e efpeveeuee JeboveceC[he, DeefYe<eskeceC[he, vele&veceC[he, mebieerleceC[he Deewj Deeueeske (es#eCe)
ceb[he, Fve ceC[heeW leLee eer[eie=n, iegCeveie=n DeLee&led mJeeOeeeMeeuee SJeb efJeMeeue Je Gece heMeeueeDeeW (efe$eMeeueeDeeW
mes) mes ege nesles nQ~~47~~ efpeveceefvojeW ceW osJebo kes Yeerlej eerosJeer, egleosJeer leLee meJee&Cn Deewj mevelkegceej e#eeW
keer cetefle&eeb SJeb Dee" cebieue Je nesles nQ~~48~~ Peejer, keueMe, ohe&Ce, OJepee, eecej, $e, Jepeve Deewj megeefle Fve
Dee" cebieue JeeW ceW mes Jeneb eleske Ske meew Dee" nesles nQ~~49~~ es efpeveYeJeve ecekeles nges jlveoerhekeesb mes meefnle,
heebe JeCe& kes jlveeW mes efveefce&le, ieesMeer<e&, ceueeebove, keeueeie Deewj Oethe kes ievOe mes Jeehle leLee YebYee, ce=obie, ceo&ue,

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(51)

YebYeecegFbieceuepeeIebekebmeleeueefleJeueerCeb~ ogbogefnhe[neoerCeb mesefnb efCeenueyeesuee ~~51~~

efmebnemeCeeefomeefnoe eecejkejCeeiepekeKeefcengCepegoe~ CeeCeeefJenjeCeceee efpeCeheef[cee lesmeg YeJeCesmegb~~52~~

YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj keer mebKee

yeeneefj uekeKeeefCeb kees[erDees mee efpeCeefCekesoeefCeb~ DeeefoefCenCegefpPeoeefCeb YeJeCemeceeFb efJejepebefle~~53~~
~ 7,7200000 ~
mecceejeCepegee efCeyYejYeeere efCeeceebefle~ keccekeKeJeCeefCeefceeb osJee efpeCeCeenheef[ceeDees~~54~~
kegueosJee Fefo ceefCCee DeCCesefnb yeesefnee yengheeejb~ efceeFer efCeeb hetpebefble efpeefCeboheef[ceeDees~~55~~
ket[eCe mecebleeoes heemeeoe neWefle YeJeCeosJeeCeb~ CeeCeeefJenefJeCCeemee JejkebeCejeCeefCeejceee~~56~~
meeCeJeomeeefoeefJeefeeYetceerefnb Yetefmeoe meJJes~ uebyeblejeCeceeuee efohhebleceefCehheoerekebefleuuee~~57~~
pecceeefYemeseYetmeCecesngCeDeesueiieceblemeeueeefnb~ efJeefJeOeeefnb jceefCeppee ceefCeleesjCemegob jogJeeje~~58~~
meeceCCeieyYekeoueerefeeemeCeCeeueeeefoefienpegee~ kebeCeheeeejpegoe efJemeeueJeuenerefJejepeceeCee e~~59~~
OegJJebleOeeJe[eee heeskeKej CeerJeeefJeketJemeb[eefnb~ meJJes keer[Cepegee CeeCeeJejceeJeejCeesheslee~~60~~
ceCenjpeeuekeJee[e CeeCeeefJenmeeueYebefpekeeyenguee~ DeeefoefCenCesCe nerCee efkeb yengCee les efCeJecee Cesee~~61~~

peeIebe, keebmeleeue, efleJeueer, ogbogefYe SJeb heneefoke kes MeyoeW mes efvele ner Meyoeeceeve jnles nQ~~50-51~~ Gve
YeJeveeW ceW eEmenemeveeefoke mes meefnle, neLe ceW eBJej efuees nges veeiee#eegieue mes ege Deewj veevee ekeej kes jlveeW mes
efveefce&le Ssmeer efpeveeefleceeeW efJejepeceeve nQ~~52~~

YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj keer mebKee

Deeefo-Devle mes jefnle (DeveeefoefveOeve) Jes efpeveYeJeve YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW keer mebKee eceeCe meele kejes[
yenej ueeKe megMeesefYele nesles nQ~~53~~ 7,72,00000~ pees osJe meceioMe&veheer jlve mes ege nQ DeLee&led meceief
nQ, Jes kece&#ee kes efveefcee efvele ner Fve efpeveeefleceeDeeW keer Yeefe mes hetpee kejles nQ~~54~~ Fmekes Deefleefje Deve
meceief osJeeW mes mecyeesefOele efkees iees efceLeeef osJe Yeer kegueosJelee ceevekej Gve efpevesvcetefle&eeW keer efvele ner
yengle ekeej mes hetpee kejles nQ~~55~~ keteW kes eejeW lejHe veevee ekeej keer jeveeDeeW mes ege Deewj Gece megJeCe& SJeb
jlvemecetn mes efveefce&le YeJeveJeemeer osJeeW kes eemeeo nQ~~56~~
meye YeJeve meele, Dee", veew, oMe Fleeefoke efJeefe$e YetefceeeW mes Yetef<ele; uebyeeeceeve jlveceeueeDeeW mes meefnle;
ecekeles ngS ceefCecee oerhekeeW mes megMeesefYele; pevceMeeuee, DeefYe<eskeMeeuee, Yet<eCeMeeuee,cewLegveMeeuee, DeesueieMeeuee
(heefjeee&ie=n) Deewj ceb$eMeeuee, Fve efJeefJeOe ekeej keer MeeueeDeeW mes jceCeere; ceefCecee leesjCeeW mes megboj ejeW Jeeues;
meeceeveie=n, ieYe&ie=n, keoueerie=n, efe$eie=n, Deemeveie=n, veeoie=n Deewj ueleeie=n Fleeefo ie=nefJeMes<eeW mes meefnle;
megJeCe&cee eekeej mes mebege; efJeMeeue ppeeW mes efJejepeceeve; Henjeleer ngF& OJepeeheleekeeDeeW mes meefnle ; heg<keefjCeer,
Jeeheer Deewj kethe, Fvekes mecetneW mes ege; eer[veege; Deveske Gece ceeJeejCeeW mes mebege; ceveesnj ieJee#e Deewj keheeeW
mes megMeesefYele ; veevee ekeej keer hegeefuekeeDeeW mes meefnle Deewj Deeefo-Devle mes nerve DeLee&led DeveeefoefveOeve nQ~ yengle kenves
mes keee ? es meye eemeeo Ghecee mes jefnle DeLee&led Deveghece nQ Ssmee peevevee eeefnes~~57-61~~ Gve YeJeveeW kes eejesb

YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj

(52)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eGheemeeefCeb lesmegb efJeefeeJeeefCe DeemeCeeefCeb e~ yejjeCeefJejefeoeefCeb meeCeeefCe nJebefle efoJJeeefCeb~~62~~

Seseefmbme Fbos heefjJeejmegje nJebefle ome Sos~ heef[Fboe leseermeefeomee meeceeCeereefomeeFboe~~63~~
leCegjkeKee eflehheefjmee meeeCeeree heFCCeieefYeeesiee~ efkeefyyemeee Fefo kecemees heJeefCCeoe FboheefjJeeje~~64~~

FveW kes eneB DeesueieMeeuee kes Deeies ewleJe=#e

meJJesefmeb FboeCeb efeCneefCe eflejercesJe ceefCeKeefpeob~ heef[FboeefoeGCnb efeCnb ceG[b cegCesoJJee1~~134~~
Deesueiemeeueehegjoes eseogcee neWefle efJeefJenjeCeceee~ DemegjhhengefokegueeCeb les efeCneFb Fcee neWefle~~135~~
DemmelLemeeJeCCee mebceuepegyet e Jeslemeke[byee~ len heerebiet efmejmee heueemejeeodogcee kecemees~~136~~
eseogceecetuesmegb heeseb eGefomeemeg esbles~ hebe efpeefCebohheef[cee heefueebkeef"oer hejcejccee~~137~~
heef[ceeCeb Deiiesmegb jeCelLebYee nJebefle Jeerme Heg[b~ heef[ceeheer{meefje heer[e LebYeeCe CeeoJJee~~138~~
SeseceeCeLebYes DeeJeermeb efpeefCeboheef[ceeDees~ eGmeg efomeemegb eEmenemeCeefJeCCeemepegeeDees~~139~~
mesmeeDees JeCCeCeeDees eGJeCecepPelLeeselemeefjmee~ eeefoehengoerpegoeCe efpeCeCeenheef[ceeCeb~~140~~
mebKeeleeroe mes{er YeeJeCeosJeeCe omeefJekehheeCeb~ leerS heceeCeb mes{er efyeobieguehe{cecetuenoe~~143~~

heeMJe& YeeieeW ceW efJeefe$e he Jeeues Deemeve Deewj Gece jlveeW mes jefele efoJe MeeeeW ef mLele nQ~~62~~ eleerv,
$eeeefebMe osJe, meeceeefveke, efoMeeFv (ueeskeheeue), levegj#eke, leerve heeefj<eo, meele Deveerke, ekeerCe&ke, DeeefYeeesie
Deewj efkeefuJeef<eke, es oMe eleske Fv kes heefjJeej osJe nesles nQ ~ Fme ekeej ece mes Fv kes heefjJeej osJe kens iees
nQ~~63-64~~

FveW kes eneb DeesueieMeeuee kes Deeies ewleJe=#e

meye FveW kes efevn ceefCeeeW mes Keefele efkejer (leerve efMeKej Jeeuee cegkeg ) Deewj eleerveefoke eej osJeeW kee
efevn meeOeejCe cegkeg ner peevevee eeefnes ~~134~~ DeesueieMeeueeDeeW kes Deeies efJeefJeOe ekeej kes jlveeW mes efveefce&le
ewleJe=#e nesles nQ ~ es (DeefeceieeLee ceW efveefo&) ewleJe=#e Demegjeefoke kegueeW mes efevnhe nesles nQ ~~135~~ DeelLe
(heerheue ), mehleheCe&, Meeuceefue, peecegve, Jesleme, keobye leLee efeebieg, efMejer<e, heueeMe Deewj jepegce, es oMe ewleJe=#e
ece mes Gve Demegjeefoke kegueeW kes efevnhe nesles nQ~~136~~ eleske ewleJe=#e kes cetue Yeeie ceW eejeW Deesj
heuebkeemeve mes efmLele hejce jceCeere heebe-heebe efpevesveefleceeeW efJejepeceeve nesleer nQ~~137~~ eefleceeDeeW
kes Deeies yeerme jlvecee mlecYe (ceevemlecYe) nesles nQ ~ mlecYeeW keer heeref"keeeW eefleceeDeeW keer heeref"keeDeeW kes meMe
peevevee eeefnes~~138~~ Ske-Ske ceevemlecYe kes Thej eejeW efoMeeDeeW ceW efmebnemeve kes efJeveeme mes ege
DeeF&me efpevesveefleceeeW nesleer nQ ~~139~~
Fme ekeej yeerme ceevemlecYeeW ceW kegue 560 eefleceeSb nesleer nQ~
$e kes Thej $e Fleeefoke mes ege efpevesveefleceeDeeW kee Mes<e JeCe&ve eej JeveeW kes ceOe ceW efmLele ewleJe=#eeW
kes meMe peevevee eeefnes ~~140~~ oMe Yesohe YeJeveJeemeer osJeeW kee eceeCe DemebKeele peieesCeerhe nw~ Gmekee
eceeCe Ieveebiegue kes eLece Jeie&cetue mes iegefCele peieesCeercee$e nw ~~143~~
1. efleueeseheCCeefe he=. 128~

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(53)

YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj

(ef$eueeskemeej mes)
DeLe le$eleosJeeveecewee&ceenDeiegefCeefefJeefmee CeeCeeceefCeYetmeCesefn efoebiee~ Yegbpebefle Yeesieefceb meiehegJJeleJesCe lelLe megje1~~219~~
DeiegCeefOe&efJeefMee: veeveeceefCeYet<eCew: oerhleee:~ Yegeles Yeesieefceb mJekehetJe&lehemee le$e megje:~~219~~
De ~ eeecee$ecesJeeLe&:~~219~~

DeLe les<eeb YeJeveeveeb Yetie=nesheceeveeveeb Jeemeeefokeceen peeseCemebKeemebKeekees[er leefJJelLe[b leg eGjmmee~ eflemeeb yenueb cepPeb heef[ meelegbieskekeket[b e~~220~~
eespevemebKeemebKekeesde: leefmleejmleg elegjee:~ ef$eMeleb yeenueb ceOeb eefle Melelegwkekete~~220~~
peeseCe~ peIevesve eespeveeveeb mebKeelekeesde: Glke<exCe DemebKeelekeesde: leefmleejmleg elegjee:
ef$eMeleeespeveyeenueb~ le$e eefleceOeb Melelegwkeketmleogheefj ewleeueeMe~~220~~

YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj

(ef$eueeskemeej mes)
YeJeveJeemeer osJeeW kee SsMJee&ieeLeeLe& -veevee ekeej keer ceefCeeeW kes DeeYet<eCeeW mes oerhle leLee DeiegCe $e+efeeW mes efJeefMe Jes YeJeveJeemeer osJe
Deheves hetJe& leheejCe kes HeuemJehe Deveske ekeej kes F Yeesie Yeesieles nQ~~219~~ efJeMes<eeLe&:-pees peerJe ceveg<e heee&e
ceW leheejCe kej hegCe meee kejles nQ Deewj efpevekes osJeeeg kee yevOe nes peelee nw leLee pees yeeo ceW mecekelJeeefo mes egle nes
peeles nQ, Jes peerJe Deveske iegCe $e+efeeW mes ege YeJeveJeemeer osJe neskej ceveesnj F Yeesie Yeesieles nQ~
Yetefceie=n keer Ghecee kees OeejCe kejves Jeeues YeJeveeW kee Jeemeeefo kenles nQ :ieeLeeLe& :- YeJeveeW keer uecyeeF&-eew[eF& kee peIeve eceeCe mebKeele kejes[ eespeve Deewj Glke= eceeCe
DemebKeele kejes[ eespeve nw~ Jes mecemle YeJeve eewkeesj nQ leLee Gvekee yeengue (TBeeF&) leerve meew eespeve nw~ eleske
YeJeve kes yeere ceW meew eespeve TBee Ske-Ske heJe&le nw Deewj Gve heJe&leeW kes Thej ewleeuee nQ~~220~~
efJeMes<eeLe& :-YeJeveeW kee peIeve efJemleej mebKeele kejes[ eespeve Deewj Glke= efJemleej DemebKeele kejes[
eespeve nw~ Gvekee Deekeej eewkeesj nw~ TBeeF& leerve meew eespeve nw~ eleske YeJeve kes "erke ceOe ceW meew eespeve TBee
Ske heJe&le nw Deewj eleske heJe&le hej Ske ewleeuee nw~
Mebkee :-YeJeveeW kees Yetefceie=n keer Ghecee keeeW oer ieF& nw ?
meceeOeeve :pewmes eneB cekeeve ceW he=LJeer kes veeres pees keceje yeveeles nQ, Gmes lenKeevee, leueIeje ee Yetefceie=n
kenles nQ,Jewmes ner YeJeveJeeefmeeeW kes YeJeve jlveeYee he=LJeer ceW efe$ee he=LJeer kes veeres KejYeeie Deewj heYeeie ceW nQ Dele:
FvnW Yetefceie=n keer Ghecee oer ieF& nw~
1. ef$eueeskemeej he=. 206-207~

YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj

(54)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeJeveJeemeer Je Jeblej osJeeW kes DeeJeeme

(pebyetoerJeheCCeefe mes)
efees JeFjs Jesefue ueesefneDebkes cemeejieuues e~ ieesceppeS heJeeues e len peesFjmesefe e1~~117~~
CeJeces DebpeCes Jeges omeces DebpeCecetuees~ Debkes Skekeejmes Jeges heefuenbkes yeejmesefe e~~118~~
eboCes Jeeies eeefJe yengues heCCeejmesefe e~ efmeueeceS efJe DekeKeeS meesuemes heg{Jeer leues~~119~~
meesueme esJe menmmee jeCeeFb neWefle esJe yeesJJee~ leueGJeefjceefcce Yeeies pesCe og jeCehheYee Ceece~~120~~
DeJemesmee heg{JeerDees yeesJJee neWefle hebkeyengueeDees~ JesngefueSefn e lesemE e Cnb efhe Fceb keceb peeCes~~121~~
yeeermeb e menmmee DeeJeermee lensJe eGJeermee~ Jeermee meesueme De e DeesmejCekecesCe yengeuf eeb~~122~~
hebkeyengueefcce Yeeies yeesJJee jkeKemeeCeceeJeemee~ DemegjeCe e esJe lene DeJemesmeeCeb Kejs Yeeies~~123~~
Demegje CeeiemegJeCCee oerJeesoefOeLeefCeDeefJeppegefomeCeecee~ DeiieerJeeokegceeje omeOee YeefCeoe YeJeCeJeemeer~~124~~
eogmeefb eguemeeroer yeeJeeefj esJe meomenmmeeefCe~ eJeeeEj e Cnb Jeeefoob eCeb e CCeGeEo~~125~~

Mebkee :-vejke efyeue Yeer Fmeer ekeej jlveeYee he=LJeer ceW efe$eeefo he=efLJeeeW kes veeres Deyyengue Yeeie ceW yeves ngS
nQ, efHej GvnW YeJeve meb%ee ve oskej efyeue meb%ee keeeW oer ieF& nw ?
meceeOeeve :-efpeme ekeej eneB mehee&efo heeheer peerJeeW kes mLeeveeW kees efyeue kenles nQ Deewj hegCeJeeved ceveg<eeW kes
jnves kes mLeeveeW kees Yetefceie=n Deeefo kenles nQ Gmeer ekeej efve:ke= heehe kes Heue kees Yeesieves Jeeues veejkeer peerJeeW kes jnves
kes mLeeveeW keer meb%ee efyeue nw Deewj hegCeJeeved osJeeW kes mLeeveeW keer meb%ee YeJeve nw ~

YeJeveJeemeer Je JeblejosJeeW kes DeeJeeme

(pebyetoerJeheCCeefe mes)
efeee, Jeee, Jew[tee&, ueesefnleebkee, cemeejieuuee, ieescesokee, eJeeuee, peeseflejmee, veJeceer Debpevee, oMeJeeR Debpevecetuekee,
ieejnJeeR Debkee, yeejnJeeR mheefkee, evovee, Jee&kee (meJee&Le&kee), hevnJeeR yenguee (yekeguee) Deewj efMeueecee, Fme
ekeej leueYeeie ceW meesuen npeej eespeve keer ceeseF& ceW es meesuen he=efLeefJeeeB nQ~ etBefke Fmekes leue Je Gheefjce Yeeie ceW
jlveeefo nQ FmeerefueS Fmekee veece jlveeYee peevevee eeefnS~~117-120~~ Mes<e n he=efLeefJeeeB hebkeyengue peevevee
eeefnS~ Gve neW he=efLeefJeeeW kes yeenue kee ece en nw~~121~~ yeeerme npeej, DeeF&me npeej, eewyeerme npeej, yeerme
npeej, meesuen npeej Deewj Dee" npeej, Fme ekeej en veeres-veeres ece mes Ge he=efLeefJeeeW kee yeenue peevevee
eeefnS~~122~~ hebkeyengue Yeeie ceW je#emeeW Deewj DemegjkegceejeW kes DeeJeeme leLee KejYeeie ceW Mes<e Jevlej Je YeJeveJeemeer
osJeeW kes DeeJeeme peevevee eeefnS~~123~~ Demegjkegceej, veeiekegceej, megheCe&kegceej, erhekegceej, GoefOekegceej, mleefvelekegceej,
efJeeglkegceej, efokekegceej, Deefivekegceej Deewj Jeelekegceej, es oMe ekeej kes YeJeveJeemeer kens ieS nQ~~124~~ eeQme"
ueeKe (3400000 3000000) eewjemeer ueeKe (4400000 4000000), yenej ueeKe (3800000
3400000), n kes efeej ueeKe (4000000 3600000) Deewj JeeegkegceejeW kes efeeveyes ueeKe (5000000
4600000), en Gve oMe ekeej kes YeJeveJeeefmeeeW kes YeJeveeW kee eceeCe nw~~125~~
1. pecyeterJeheCCeefe, DeefOekeej-12, he=. 197~

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(55)

YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW ceW efpevecebefoj

(efmeevlemeej oerheke mes)
ceueeejCeb

meemehleefleue#eebe mehlekeesefefpeveeueeeved~ YeeJeveecejJeveeee&ved Jevos leleeflecee: mlegJes1~~1~~

DeLe Je#es meceemesve YeeJeveeefohegjmmejeved~ osJeebelege|JeOeeved ve=Ceeb mece&HeueJekelees~~2~~
YeeJevee Jevleje peesefle<kee: keuheJeeefmeveesceje:~ Fces elege|JeOee: eesee: eehleOece&Heuee efpevew:~~3~~
YeeJeveJevlejeCeeb eeOeesueeskes YeeJeveeefve Jew~ ceOeueeskes ie=ne: meefvle eeJelmegoMe&veeekeced~~4~~
oMeesveeMeleevetOJe ielJee efe$eecenerleueeled~ eespeveeveeb efJeceeveeefve peesefle<keeCeeb YeJeefvle e~~5~~
efe$eeYetefceleueel#es$eb meewOece&mJeie&mebefeleced~ leoeeeevceleemlesefhe mJeie&ueeskeeefelee: megje:~~6~~
DeLeJee osJeueeske lJeeotOJe&ueeskeeefelee: mce=lee:~ eLeemLeeveefmLeleeved Je#es eceeled leeved men veeefkeefYe:~~7~~

YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW ceW efpevecebefoj

(efmeevlemeej oerheke mes)
cebieueeejCe
DeLe& :-YeJeveJeemeer osJeeW kes eje Jevoveere Deewj hetpeveere meele kejes[ yenej ueeKe efpeveeueeeW keer ceQ
Jevovee kejlee nBt leLee Gvecesb efmLele eefleceeDeeWs keer mlegefle kejlee nBt~~1~~
eefle%ee met$e kenles nQ
DeLe& :-eehle efkeee nw meceereerve Oece& kee Heue efpevneWves, Ssmes ceveg<eeW kes efuees YeJeveJeemeer Deeefo nQ Deeies
efpevekes, Ssmes eej ekeej kes osJeeW kee meb#eshe mes JeCe&ve keBiee~~2~~
Deye osJeeW kes cetue eej Yeso Deewj Gve eejeW kes DeJemLeeve kee mLeeve kenles nQ :DeLe& :- efpevesv YeieJeeve ves Oece& kee Heue eehle kejves Jeeues osJe eej ekeej kes kens nQ-1-YeJeveJeemeer,
2-JevlejJeemeer, 3-peesefle<eer Deewj keuheJeemeer (efJeceeveJeemeer)~~3~~ YeJeveJeemeer Deewj JevlejeW kes YeJeve
DeOeesueeske ceW nQ efkevleg JevlejeW kes ie=n-DeeJeeme ceOeueeske ceW ces heJe&le kes DeeYeeie hee&vle Yeer nQ~
efJeMes<eeLe& -ef$eueeskemeej ceW JevlejeW kes efveJeeme leerve ekeej kes kens nQ-1-YeJevehegj, 2-DeeJeeme Deewj
3-YeJeve ~ erhe-mecegeW ceW pees mLeeve nQ GvnW YeJevehegj kenles nQ~ leeueeye, heJe&le Deeefo hej pees efveJeeme nQ GvnW
DeeJeeme kenles nQ Deewj efe$ee he=efLeJeer kes veeres pees efmLele nQ GvnW YeJeve kenles nQ~~4~~ peesefle<eer osJeeW kes efJeceeve efe$ee
he=efLeJeer kes (Thejer) leue mes 790 eespeve keer TBeeF& mes ueskej Thej (veew meew eespeve ) leke nQ~~5~~ efe$ee he=efLeJeer
kes leue mes meewOece& Deeefele #es$e nw, Gmekes Deeee mes jnves Jeeues osJe Yeer mJeie& ueeske Deeefele peevevee eeefnS DeLeJee
efe$ee he=efLeJeerleue hej osJe jnles nQ Fmeefuees Fmekees TOJe&ueeske Deeefele kene ieee nw~ osJeeW kes mLeeve keneb hej efmLele
nQ Gmekee Deewj Gvekes meeLe osJeeW kee eLeeece mes JeCe&ve keBiee ~~6-7~~
1. efmeevlemeej oerheke DeefOekeej-12, he=. 430 mes 433 leke, 435 mes 437 leke~

(56)

YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efe$eeYetefceb efJeneeeOe: KejebMes YeJevesefMeveeced~ veeieeoerveeb veJeeveeb megce&neefvle YeJeveeefve e~~8~~

leleesmegjkegceejeCeeb mHegjlveceeeveefhe~ YeJeveevesJe efJeevles heYeeies efleerekes~~9~~
efe$eeYetcesjOees Yeeiesuhee|ege megOeeefMeveeced~ eespeveefmeneevleb YeJeefvle Meeelee ie=ne:~~10~~
eespeveeveeb efelJeeefjbMelmeneevleYetleues~ cene|egleosJeeveeb efJeevles eJeje ie=ne:~~11~~
ue#eeespevehee&vleb efe$eeYetcesjOemleues~ ceOecee|egleeveeb megoxJeeveeb efJehegueeueee:~~12~~
Ieveeueme evcetueb eLeceb esefCemebiegCeced~ lelmecee peeefleYesosve oMeOee YeeJeveeceje:~~13~~
DemegjeveeieosJee: megheCee&erheemleLeeyOee:~ efJeegle: mleefveleeKee efoegceeje Deefivemeb%ekee:~~14~~
JeeleeefYeOee Fces osJee oMeYesoe: mJepeeeflele:~ veevee mecheeglee: eesee YeeJevee Deeieces efpevew:~~15~~
kegceeje FJe meJe&$e keer[vlesles lelees celee:~ Demegjeefokegceejee meJex meeLe&keveecekee:~~16~~
Demegje: ke=<CemeCee& veeieeyOeee heeC[gje:~ mleefvelee efoegceeje: meg: megheCee&: keeeveeYee:~~17~~
efJeegod erheeiveees veerueJeCee& Delevlemegvoje:~ DeCee celees$esefle JeCe&YesoeefvJelee Fces~~18~~

Deye YeJeveJeemeer osJeeW kes mLeeve efJeMes<e kee JeCe&ve kejles nQ :DeLe& :- efe$ee Yetefce kees es[kej (efe$ee kes) veeres KejYeeie ceW veeiekegceej Deeefo veJe ekeej kes YeJeveJeemeer
osJeeW kes ceneve JewYeJeMeeueer (efJeceeve) YeJeve nQ Deewj Demegjkegceej peeefle Jeeues YeJeveJeemeer osJeeW kes jlveceeer YeJeve
otmejs heYeeie ceW nQ~~8-9~~ efe$ee he=LJeer kes DeOeesYeeie mes oes npeej eespeve veeres leke Deuhe $e+efOeejke YeJeveJeemeer osJeeW kes
Meeele YeJeve nQ~~10~~ Yetleue ceW yeeeueerme npeej leke cene$e+efOeejke YeJeveJeemeer osJeeW kes Gece YeJeve nQ Deewj efe$ee
Yetefce mes veeres Ske ueeKe eespeve leke ceOece $e+efOeejke efJeceeveJeemeer osJeeW kes efJehegue YeJeve nQ~~11-12~~
Deye YeJeveJeemeer osJeeW kee eceeCe oMee&les nQ :DeLe& :- Ieveebiegue kes eLeceJeie& cetue kees peiel^sCeer mes iegefCele kejves hej pees eceeCe eehle neslee nw Gleves ner
oMe ekeej keer peeefle Yeso mes ege YeJeveJeemeer osJeeW kee eceeCe nw~~13~~
Deye YeJeveJeeefmeeeW kes osMe, peeefleeeW kes veece Deewj Gvekeer kegceej meb%ee keer meeLe&kelee kee efoioMe&ve
kejles nQ :DeLe& :-efpevesv YeieJeeve ves Deeiece ceW Deveske ekeej keer mebheefe mes ege YeJeveJeemeer osJeeW kes Demegjkegceej,
veeiekegceej, megheCe&kegceej, erhekegceej, GoefOekegceej, efJeeglekegceej, mleefvelekegceej, efokekegceej, Deefivekegceej Deewj Jeeegkegceej
veeceke oMe Yeso kens nQ~~14-15~~ es meYeer osJe kegceejeW kes meMe meJe&$e eer[e kejles nQ Fmeefuees Fvekes Demegjkegceej
Deeefo omeeW kegueeW kes Devle ceW kegceej Meyo meeLe&ke veeceJeeeer nw~~16~~
Deye omeeW kegueeW ceW DeJeefmLele Demegjkegceejeefo osJeeW kes JeCe& Deewj efevn kenles nQ :DeLe& :-meYeer Demegjkegceej osJe ke=<Ce JeCe& kes, veeiekegceej Deewj GoefOekegceej heeC[g JeCe& kes, mleefvele kegceej,
efokekegceej Deewj megheCe&kegceej kee_eve JeCe& kes, efJeeglekegceej, erhekegceej SJeb Deefivekegceej es meYeer osJe Delevle
megvoj veerueJeCe& kes nQ Deewj Jeeegkegceej kes osJe ueeueJeCe& kes nesles nQ FveceW Fme ekeej JeCe& Yeso nQ~~17-18~~

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(57)

ceefCevee&iemlelees oerhlees ie[es iepemeece:~ cekej: mJeefmlekeb Jeeb eEmene keueMemlele:~~19~~

legjieescetefve efeeefve jepevles cegkegs eceeled~ oMeYesoeefve oereeefCe oMeeveeb YeeJeveelceveeced~~20~~
DemegjeCeeb eleg:<eef ue#eeefCe YeJeveeefve e~ veeieeveeb elegjeeMeerefleue#eeefcelee ie=ne:~~21~~
emehleeflee ue#eeefCe megheCee&veeb ie=nemlele:~ erheeveecegoOeerveeb e efJeegleeb mleefveleelceveeced~~22~~
efoieeKeeveeb leLeeiveerveeb eleskeb YeJeveeefve e~ meg: <edmehleefle ue#eeefCe Jeeleeveeb ie=nmeecee:~~23~~
meg: <eCCeJeefle ue#eeCeceer meJex efheefC[lee ie=ne:~ emehleeflee ue#eeefCe mehlekeesefegleeefve e~~24~~
YeJeveeefve e <e[delJeeeEjMeuue#eeefCe meefvle Jew~ FlegemebKeegeeefve veeveejlveceeeefve e~~43~~
Skewkeefpeveewleeueeeue*dke=leesVeleeveefhe~ efoJewewlegcewcee&vemlecYew: ketOJepeeslkejw:~~44~~
Yetef<eleeefve Ye=leeefve eerJe=vomewveecejeefoefYe:~ ieerlevele&veJeeeeefo efpeveeeexlmeJekeesefefYe:~~45~~
jceeefCe efJemHegjgceefCeefYeefeceeeveefhe~ efoJeeceesoehetCee&efve meJee&#emegKeoeefve Jew~~46~~
pecyeterheeceJeemee peIevee meodie=ne celee:~ mebKeeespeveefJemleeje: kesefee ceOecee: MegYee:~~49~~
DemebKeeespeveJeemee Glke=e YeJeveeslkeje:~ ecesCewlesmegjeoerveeb oMeOee ewleheeohee:~~50~~
DeelLe: mehleheCee&Ke: Meeele: Meeuceueer gce:~ pebyete JeslemeesJe=#eesLeefee: heueeMeke:~~51~~

omeeW kegueeW ceW GlheVe Demegjkegceej Deeefo YeJeveJeemeer osJeeW kes cegkegeW ceW ece mes et[eceefCe, veeie, ie[, Gece
neLeer, ceiej, mJeefmleke, Jee, efmebn, keueMe Deewj Dee es osoerheceeve oMe efe megMeesefYele nesles nQ~~19-20~~
Deye YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW keer he=Leked-he=Leked mebKee kenles nQ :DeLe& :-Demegjkegceej osJeeW kes eewbme" ueeKe YeJeve nQ~ veeiekegceej osJeeW kes eewjemeer ueeKe, megJeCe&kegceej kes 72
ueeKe, erhekegceej kes 76 ueeKe, GoefOekegceej kes 76 ueeKe, efJeeglkegceej kes 76 ueeKe, mleefvelekegceej kes 76 ueeKe,
efokekegceej kes 76 ueeKe, Deefivekegceej kes 76 ueeKe Deewj Jeeegkegceej kes 96 ueeKe YeJeve nQ~~21-23~~ Fve ome
kegueeW kes meJe& YeJeveeW kee Skeef$ele eesie (64 uee. 84 uee. 72 uee. (76uee. 6)96) 7,72,00000
DeLee&led meele kejes[ yenej ueeKe nw~~24~~ Fme ekeej Gheeg&e (7 kejes[ 72 ueeKe) mebKee mes ege es meYeer YeJeve
jlvecee nQ~~43~~ es eleske YeJeve GVele ewleeueeesb mes Deuebke=le nQ, efoJe ewleJe=#eeW, ceevemlecYeeW, keteW Deewj OJepee
mecetneW mes efJeYetef<ele nQ, osJeebieveeDeeW kes mecetneW mes SJeb osJeeW kes mewve mecetneW mes Yejs jnles nQ, ieerle, ve=le SJeb Jeee
Deeefo mes Deewj efpevehetpeve kes kejes[eW GlmeJeeW mes jce nQ, osoerheceeve Gece ceefCeeeW keer efYeefeeeW mes efvee|cele nQ, efoJe
DeeceesoeW mes heefjhetCe& nQ Deewj heeBeeW Fefve kes mechetCe& megKeeW kees osves Jeeues nQ~~44-46~~
Deye Glke=, ceOece Deewj peIeve YeJeveeW kee eceeCe leLee efpevesveefleceeege ome ekeej kes
keuheJe=#eeW kee JeCe&ve kejles nQ :DeLe& :-YeJeveJeeefmeeeW kes peIeve YeJeveeW kee Jeeme pebyeterhe eceeCe DeLee&led Ske ueeKe eespeve nw ~ ceOece
YeJeveeW kee Jeeme mebKeele eespeve Deewj Glke= YeJeveeW kee efJemleej DemebKeele eespeve eceeCe nw ~ Demegjkegceej Deeefo
ome kegueeW kes ece mes DeelLeheerheue, mehleheCe&,Meeuceefuemesceue, pecyetpeecegve, JeslemeyeWle kee Je=#e,
efeebbieg,heueeMe{eke, efMejer<eefmejme, keocye Deewj jepegceke=leceeue es oMe ewleJe=#e nQ~ jlveheer" hej

(58)

YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efMejer<eeKe: keocyee jepegce Fces MegYee:~ jlveheer"eefelee jlveceee jlveebMegoerefhelee:~~52~~

DemegjeefooMeeveeb oMeefJeOee ewleheeohee:~ jlveeshekejCeesheslee oerhlee YeJeefvle Meeelee:~~53~~
cetuesceer<eeb elege|o#egeleskeb megjhetefpelee:~ hee hee ecee: meefvle efpevesveeflecee: heje:~~54~~
heeheeeceeCee: megcee&vemlecYee cenesVelee:~ jlveheer"eefelee nsceIeCeOJepeeefo MeesefYelee:~~55~~
leerLexMeeefleceemeejw: efMejesYeeieefJejeefpelee:~ ceefCeoerhleee meJex<eeb YeJeveeveeb efoMeb eefle~~56~~

YeJeveJeemeer Je JeblejosJeeW kes DeeJeeme

(ueeskeefJeYeeie mes)
meneceJeieeeeOees Je [Jee] veevlejmegjeueee~ Deeueeskeevleeod ielee Jesee efmenesuheYeeJevee1~~94~~
~ 1000 ~
efelJeeeEjMeleb ielJee meneeCeeefcele hejced~ cenefYeeJevee osJeemle$e efle<"efvle meJe&le~~95~~
~ 42000~
eespeveeveeefcelees ielJee efveegleb YeeJeveeueee~ leleesleerle meneb e le$eeee vejkeeueee~~96~~
~100000~
jlveketkeceOeeefve meJe&jlveceeeefve e~ ef$eMeleeseeefve jceeefCe YeJeveevewvkeeefCe e~~97~~

efmLele jlvecee, jlveefkejCeeW mes osoerheceeve, ekeeMeceeve jlve kes GhekejCeeW mes ege, Delevle jceCeerke Deewj MeeMJele
es ome ekeej kes ewleJe=#e Demegjkegceej Deeefo ome kegueeW ceW mess eceMe: eleske kes Ske-Ske nQ~~49-53~~ Fve
eleske ewleJe=#eeW kes cetue ceW eejeW efoMeeDeeW ceW mes eleske efoMee ceW osJemecetneW mes hetpe hejceeslke= heebe-heebe
efpevesv eefleceeSB nQ~~54~~
Deye ceevemlecYeeW kee JeCe&ve kejles nQ :DeLe& :-mebhetCe& YeJeveeW (ewleJe=#eeW) keer eleske efoMee ceW leerLekejeW keer meJeexlke= eefleceeDeeW mes efpevekes
efMejesYeeie efJeYetef<ele nQ Ssmes osoerheceeve ceefCeeeW mes efveefce&le, mJeCe&cee IeCeDeeW SJeb OJepeeDeeW mes megMeesefYele, jlveheer"
hej efmLele ceneGVele heeBe-heeBe ceevemlecYe nQ~~55-56~~

YeJeveJeemeer Je JeblejosJeeW kes DeeJeeme

(ueeskeefJeYeeie mes)
efe$ee he=efLeJeer mes veeres Ske npeej (1000) eespeve peekej ueeskehee&vle Jevlej osJeeW kes DeeMee&peveke YeJeve
efmLele peevevee eeefnS~ Deuheef&ke YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeve Gmemes oes npeej (2000) ees peve veeres peekej
DeJeefmLele nQ~~94~~ Gmemes yeeeueerme npeej (42000) eespeve veeres peekej JeneB meye Deesj cenef&ke YeJeveJeemeer
osJe efmLele nQ~~95~~ Fmemes Ske ueeKe (100000) eespeve veeres peekej ceOecee|ke YeJeveJeemeer osJe efmLele
nQ~~96~~ Jes jceCeere Ssvke YeJeve ceOe ceW jlvecee ket mes mebege, meJe& jlveeW mes efveefce&le Deewj leerve meew (300)
eespeve TBes nQ~~97~~ DemegjkegceejeW kee ieceve Thej SsMeeve mJeie& leke neslee nw~ en Gheeg&e efJeJejCe efyevogcee$e
1. ueeskeefJeYeeie efJeYeeie-7, he=. 144~

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(59)

DemegjeCeeb ieefleMeesOJe&cewMeeveelKeueg keuhele~ efyevogcee$eefceob Mes<eb eeeb ueeskeevegeesiele~~98~~

$e+efe|oJee meblelejcee YeJeveeveeceeew hegCewn&mleielew<ee cevegpeeveeced~
SJeb celJee meeOeg ejvleMeefjleeefve jbjcevles ceeceetje FJe les<eg~~99~~
Feb jlveeYee Yetefcem$esOee meeefoefle JeefCe&lee~ KejYeeie he*keYeeieMe YeeieMeeyyengueeefoke1~~1~~
eLece <ees[MeeYemlemeneyengue mce=le~ efleereMelegjMeerefleIvemeneyenguees YeJesled~~2~~
~ 16000~ 84000~
meneiegefCeleesMeerefleyengueesyyenguees YeJesled~ hetJe&eesYe&JeveeJeemeemle=leeres vejkee mce=lee~~3~~
~80000~
DeOeMeesOJe& meneb megmlekelJeemeeb eleje YegefJe~ vejkeeJeemekes<Jes<eg eLecee vejkee mce=lee~~4~~
Meke&jeJeeuegkeeheeYee OetceeYesefle e~ leceeYee e <e<"er Yet mehleceer e cenelece~~5~~
Iecee& JebMee e Mewuee e Deeveeefj<meb%ekee~ ceIeJeer ceeIeJeer esefle iees$eveeceeefve mehle e~~6~~
eef$ebMeo<eeEJeMeefleMelegjee e eEJeMeefle~ eEJeMeefle <ees[Mee<ew e meneeefCe eceeod Ievee~~7~~
eflee&iueeskeeefJemleejmebefceleevevlejeefCe e~ mehleeveeceefhe Yetceerveeceengueexkeleueme e~~8~~
IeveesoefOeIeveeefveuemlevegJeelem$eeesefveuee~ Yetceerveeb e leues ueeskeyeefnYee&ies YeJevleceer~~9~~

DeLee&led yengle mebef#ehle nw~ Mes<e keLeve ueeskeevegeesie mes peevevee eeefnS~~98~~ efvejvlej jceCeere en YeJeveJeemeer osJeeW
keer $e+ef ceveg<eeW kes efueS hetJe&eehle hegCe mes nmleiele nesleer nw, Ssmee mecePekej meeOeg DeeejCe kejves Jeeues eeCeer Gve
YeJeveeW ceW cee ceetjeW kes meceeve yeej-yeej jceles nQ~~99~~
en jlveeYee Yetefce KejYeeie, hebkeYeeie Deewj DeyyengueYeeie kes Yeso mes leerve ekeej keer kener ieF& nw~~1~~ FveceW
KejYeeie veece kee eLece Yeeie meesuen npeej (16000) eespeve, efleere Yeeie eewjemeer npeej (84000) eespeve Deewj
leermeje Deyyengue Yeeie Demmeer npeej (80000) eespeve eceeCe ceese nw~ GveceW mes hetJe& kes oes YeeieeW (KejYeeie Deewj
hebkeYeeie) ceW YeJeveJeemeer osJeeW kes DeeJeeme nQ leLee leermejs Deyyengue Yeeie ceW vejke ceeves ieS nQ~~2-3~~ Fme he=efLeJeer ceW
veeres Deewj Thej Ske-Ske npeej (1000) eespeve es[kej veejke heue efmLele nQ~ Fme vejkeeJeemeeW ceW eLece vejke
kes efyeue ceeves ieS nQ~~4~~ Gme jlveeYee he=efLeJeer kes veeres ece mes Meke&jeeYee, yeeuegkeeeYee, hebkeeYee, OetceeYee, "er
leceeYee Deewj meeleJeeR ceneleceeYee he=efLeJeer efmLele nw~~5~~ Fve he=efLeefJeeeW kes ece mes Iecee&, JebMee, Mewuee, Debpevee,
Deefj<e, ceIeJeer Deewj ceeIeJeer; es meele iees$eveece nQ~~6~~ Meke&jeeYee kees Deeefo ueskej Fve he=efLeefJeeeW keer ceeseF& ece
mes yeeerme npeej (32000), DeeF&me npeej (28000), eewyeerme npeej (24000), yeerme npeej (20000),
meesuen npeej (16000) Deewj Dee" npeej (8000) eespeve eceeCe nw~~7~~ Fve meeleeW he=efLeefJeeeW leLee ueeskeleue kes
ceOe ceW eflee&iueeske kes efJemleejeceeCe DeLee&led Ske-Ske jepet kee Devlej nw~~8~~ Fve he=efLeefJeeeW kes leueYeeie ceW leLee ueeske kes
yeee Yeeie ceW ece mes IeveesoefOe, IeveJeele Deewj levegJeele es leerve JeeleJeuee efmLele nQ~~9~~ FveceW IeveesoefOe kee JeCe& ieescet$e
pewmee, IeveJeele kee cetbie kes meceeve Deewj levegJeele kee JeCe& Deveske ekeej kee nw~~10~~ Gheeg&e he=efLeefJeeeW kes leueYeeie ceW
1. ueeskeefJeYeeie, De<ce efJeYeeie, he=. 145~

(60)

YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

IeveesoefOeMe ieescet$eJeCe& meeod IeveJeeleke~ cegodieJeCe&efveYees veeveeJeCe&Me levegJeeleke~~10~~

YetueeskeleueJeeetveeb efnleeegleeespeveced~ yeenueb e he=LeicetueeeeJeppegeceeCekeced~~11~~
~ 20000~

YeJeveJeemeer SJeb JeblejosJeeW kes efveJeememLeeve

(leJeeLe&Jeee|leke mes1)
Demee: jlveeYeeee: heyengueYeeiesmegjkegceejeCeeb YeJeveeefve eleg:<eefMelemeneeefCe~ Demceeppecyeterheeled
eflee&ieheeiemebKeseeved erhemecegeved Deleerle heyengueYeeies ecejmeemegjsvme elegefm$ebMeJeveMelemeneeefCe,
eleg<eef<meeceeefvekemeneeefCe, $eeefm$ebMel$eeeeEm$eMee, eflee heefj<eo, mehleeveerkeeefve elJeejes ueeskeheeuee,
he_eeeceefn<e, elJeeefj eleg<e<degejeefCe Deelcej#emeneeefCe, SJeb efJeYeJeheefjJeej oef#eCeeOe&heefle efoJeeved
Yeesieeved DevegYeJeefle~ leLeesejmeeb efoefMe Jewjeseveme ef$ebMeJeveMelemeneeefCe <eef<meeceeefvekemeneeefCe,
$eeeEm$eMel$eeeeEm$eMee, eflee heefj<eo, mehleeveerkeeefve, elJeejes ueeskeheeuee, he_eeeceefn<e, elJeeefj
eleg<e<degejeefCe Deelcej#emeneeefCe, SJeb efJeYeJeheefjJeej GejeOe&heefle efoJeeved Yeesieeved DevegYeg*des~
Kejhe=LJeerYeeies Ghee&Oeewkewkeeespevemeneb Jepe&efelJee Mes<es veJeeveeb kegceejeCeeb YeJeveeefve YeJeefvle~ leeLeeDemceeppecyeterheeefee&ieheeiemebKeseeved erhemecegeveleerle OejCeme veeiejepeme elegelJeeeEjMeled YeJeveMelemeneeefCe,

leLee ueeske kes Yeer leueYeeie ceW efmLele Fve JeeleJeueeeW ceW mes eleske kee yeenue he=Leked-he=Leked ogiegCes ome DeLee&led yeerme
npeej (20000) eespeve eceeCe nw en Gvekee yeenueeceeCe ueeske kes GYee heeMJe&YeeieeW ceW cetue mes ueskej Ske
jepetcee$e Thej peeves leke nw~~11~~

YeJeveJeemeer SJeb JeblejosJeeW kes efveJeememLeeve

(leJeeLe&Jeee|leke mes)
Fme jlveeYee he=LJeer kes hebkeyengue Yeeie ceW Demegjkegceej osJeeW kes eeQme" ueeKe YeJeve nQ~ Fme pecyeterhe mes eflejs
oef#eCe efoMee ceW DemebKeele erhe mecegeW kes yeeo heyengue Yeeie ceW ecej veeceke Demegjsv kes eeQleerme ueeKe YeJeve nQ~
Fme Demegjsv kes eeQme" npeej meeceeefveke, lesleerme $eeeeEm$eMe, leerve meYee, meele ekeej keer mesvee, eej ueeskeheeue, heeBe
Deeceefn<eer (hejeveer) Deewj eej npeej eeQme" Deelcej#eke nQ~ Fme efoJe JewYeJe Deewj heefjJeej kes meeLe oef#eCeeefOeheefle
ecej veeceke Demegjsv efoJe YeesieeW kee DevegYeJe kejlee nw~ pecyeterhe keer GejefoMee ceW eflejs DemebKeele erhe mecegeW
kes yeeo heyengue Yeeie ceW Jewjeseve veeceke Demegjsv kes leerme ueeKe YeJeve nQ~ Gmekes mee" npeej meeceeefveke nQ, lesleerme
$eeeeEm$eMe, leerve heefj<eod, meele Deveerke, eej ueeskeheeue, heeBe Deeceefn<eer Deewj eej npeej eeQme" Deelcej#eke nQ~ Fme
ekeej kes efJeYeJe SJeb heefjJeej kes meeLe GejeefOeheefle Jewjeseve veeceke Demegjsv efJeef JeOe ekeej kes efoJe YeesieeW kee
DevegYeJe kejlee nw~ ecejsv kes 34 ueeKe Deewj Jewjeseve kes leerme ueeKe, oesveeW kes efceueekej heyengue Yeeie ceW kegue
eeQme" ueeKe YeJeve nQ~
1. leJeeLe&Jeeefle&ke-he=. 602 mes 606 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(61)

<eef<meeceeefvekemeneeefCe, $eeeEm$eMel$eeeeEm$eMee, ef$ee heefj<eo, mehleeveerkeeefve, elJeejes ueeskeheeuee,

<e[eceefn<e, <e[elcej#emeneeCeeKeeevles~ leLee Demceeppecyeterheeefee&iegoiemebKeseeved erhemecegeved Deleerle
Yetleevevome veeiesvme elJeeeEjMeJeveMelemeneeefCe, DeJeefMe<b OejCesvJep%eseced~ leevesleeefve veeiekegceejeCeeb
elegjMeerefleYeJeveMelemeneeefCe~
leLee megheCe&kegceejeCeeb efmehleefleYe&JeveMelemeneeefCe~ le$e JesCegosJeme oef#eCeeefOeheles: Deef$ebMeJeveMelemeneeefCe~ FlejjCesvJeVeseced~ GejeefOehelesJexCegOeeefjCe: elegefm$ebMeleJeveMelemeneeefCe~ DeJeefMeb OejCesvJeVeseced~
efJeegoefivemleefveleesoefOeerheefokekegceejeCeeb <eCCeeceefhe eleskeb <edmehleefleYe&JeveMelemeneeefCe~ le$e oef#eCesveCeeb
nefjefmebneefiveefMeKemegIees<epeuekeevlehetCee&efceleieleerveeb eleskeb elJeeefjbMeJeveMelemeneeefCe~ nefjkeevleeefiveceeCeJeceneIees<epeueeYeJeefMeeefceleJeenveeveeb GejeefOeheleerveeb eleskeb <edef$ebMeodYeJeveMelemeneeefCe ~ JeelekegceejeCeeb
<eCCeJeefleYe&JeveMelemeneeefCe ~ le$e Jewuecyeme oef#eCesvme heeeMeodYeJeveMelemeneeefCe ~ GejeefOeheles: eYe_peveme
<edelJeeefjbMeodYeJeveMelemeneeefCe ~ meJex<eeces<eeb OejCesvJeVeseced ~ leevesleeefve YeJeveeefve mecegefoleeefve mehlekeesdees
efmehleeflee MelemeneeefCe ~
efleereefvekeeeme meeceeveefJeMes<emeb%eeJeOeejCeeLe&ceen-

Jevleje: efkeVejefkecheg<ecenesjieievOeJe&e#eje#emeYetleefheMeeee:~~11~~
Kej he=LJeer Yeeie kes Thej veeres Ske-Ske npeej eespeve es[kej Mes<e YeeieeW ceW Mes<e veJekegceejeW kes YeJeve nQ~
pewmesFme pecyeterhe mes eflejer Deesj oef#eCeefoMee ceW DemebKeele erhe-mecegeW kee GuuebIeve kej OejCe veeiejepe kes
eJeeueerme ueeKe YeJeve nQ~ Fmekes mee" npeej meeceeefveke, lesleerme $eeeeEm$eMe, leerve heefj<eod, meele Deveerke, eej
ueeskeheeue, n Deeceefn<eer Deewj n npeej Deelcej#eke osJe nQ~ Fme pecyeterhe mes eflejer Deesj GejefoMee ceW
DemebKeele erhe mecegeW kee GuuebIeve kejkes Yetleevevo veeiesv kes eeueerme ueeKe YeJeve nQ~ Fmekee Mes<e JewYeJe OejCesv
kes meceeve peevevee eeefnes~ es meye efceueekej veeiekegceejeW kes eewjemeer ueeKe YeJeve nQ~
megheCe&kegceejeW kes yenej ueeKe YeJeve nQ~ GveceW oef#eCeefoMee kes DeefOeheefle JesCegosJe kes De[leerme ueeKe Deewj
GejeefOeheefle JesCegOeejer Fv kes eeQleerme ueeKe YeJeve nQ~ Fvekee JewYeJe Deewj heefjJeej OejCesv kes meceeve nw~
efJeeglkegceej, Deefivekegceej, mleefvelekegceej, GoefOekegceej, erhekegceej Deewj efokekeg ceej FveceW mes eleske kes efnej
ueeKe YeJeve nQ~ FveceW oef#eCesv nefjefmebn, DeefiveefMeKe, megIees<e, peuekeevle, hetCe&Ye Deewj Deefceleieefle Fve eleske kes
eeueerme-eeueerme ueeKe YeJeve nQ~ nefjkeevle, DeefiveceeCeJe, ceneIees<e, peueeYe, JeefMe Deewj DeefceleJeenve Fve eleske
Gejsv kes eerme-eerme ueeKe YeJeve nQ~ JeelekegceejeW kes efeeveJes ueeKe YeJeve nQb ~ FveceW oef#eCesv Jewuecye kes
heeeme ueeKe YeJeve nQ Deewj GejeefOeheefle eYe_peve kes efeeueerme ueeKe YeJeve nQ~ efJeeglkegceej Deeefo meeleeW ekeej kes
YeJeveJeeefmeeeW kee meeceeefveke osJe Deeefo heefjJeej OejCesv kes meceeve nw~ Fme ekeej meye efceueekej YeJeveJeemeer osJeeW kes
meele kejes[ yenej ueeKe YeJeve nQ~~8~~
efleere efvekeee (JevlejeW) keer meeceeve efJeMes<e meb%eeDeeW keer DeJeOeejCee kes efueS met$e kenles nQ
eqkeVej, efkecheg<e, cenesjie, ievOeJe&, e#e, je#eme, Yetle Deewj efheMeee es JevlejeW kes Dee" Yeso
nQ~~11~~

(62)

YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efJeefJeOeosMeevlejefveJeeefmelJeeod Jevleje:~1~ efJeefJeOeosMeevlejeefCe es<eeb efveJeemeemles Jevleje FlevJeLee&:~

meeceevemeb%eseceeveeceefhe efJekeuheeveeced~
efkeVejeoemleefkeuhee:~2~ les<eeb JevlejeCeeceew efJekeuhee: efkeVejeoees Jee:~
veecekeceexoeefJeMes<elemleefMes<emeb%ee:~3~ osJeieefleveecvees cetueme Gejesej-eke=efleYesomeesoeeefMes<emeb%ee
YeJeefvle~ efkeVejveecekeceexoeeled efkeVeje:, efkecheg<eveecekeceexoeeled efkecheg<ee: Fleeefo~
efeeeefveefceee SJesefle esled; ve; GelJeeled~4~ meeosleled-efeeeefveefceee: SJewlee: meb%ee:, efkeVejeved
keeceevle Fefle efkeVeje:, efkecheg<eeved keeceevle Fefle efkecheg<ee:, efheefMeleeMeveeled efheMeeee Fleeefo; leVe; efkeb
keejCeced ? GelJeeled~ GecesleledDeJeCe&Jeeo S<e osJeeveeceghejerefle~ keLeced ? ve efn les MegefeJewefeefekeosne
DeMegeewoeefjke Mejerjeved vejeved keeceevles, veeefhe efheefMeleceMveefvle ~ ceebmeceefojeefo<eg e ueeskes eJe=efeefjefle esled ;
ve ; eer[emegKeefveefceelJeeled , ceevemeeneje efn les~ keJe hegvemles<eeceeJeemee: Fefle ? De$eeselesDemceeppecyeterheeefee&ieheeiemebKeseeved erhemecegeved Deleerle Deewheefjs Kejhe=efLeJeerYeeies efkeVejme efkeVejsvme DemebKeseeefve veiej-MelemeneeefCe
JeCe& vles~ leme elJeeefj meeceeefv ekemeneeefCe, ef lee: heef j<eo:, mehleeveerk eeef ve, eleees eceef n<e:,
<ees[Meelcej#emeneeefCe~ Goereeb efoefMe hetJe&JeosJe efkeVejsv: efkecheg<emleeefiJeYeJeheefjJeej:~ SJeb Mes<eeCeeb <eCCeeb

efJeefJeOe osMeeW ceW efveJeeme kejves Jeeues nesves mes es Jevlej kenueeles nQ~ efJeefJeOe osMeevlejeW ceW efpevekee efveJeeme nw,
Jes Jevlej nQ~ en Fvekee meeLe&ke veece nw, efkeVej Deeefo Dee"eW efJekeuheeW keer meeceeve meb%ee Jevlej nw~~1~~ efkeVejeefo
Gmekes efJekeuhe nQ~ Gve JevlejeW kes efkeVejeefo Dee" efJekeuhe peeveves eeefnes~~2~~ veecekece& kes Goe efJeMes<e mes Gvekeer
efkeVejeefo efJeMes<e meb%ee nw~ cetue osJeieefle veecekece& kes Gejesej eke=efle Yeso kes Goe mes efkeVejeefo efJeMes<e meb%ee nesleer nw~
efkeVej veecekece& kes Goe mes efkeVej, efkecheg<e veecekece& kes Goe mes efkecheg<e , Fleeefo~~3~~
efeeeefveefceeke Fvekeer meb%ee kenvee Gefele veneR nw keeeWefke Fmekee hetJe& ceW KeC[ve efkeee nw~
eMveKeess ceveg<eeW kees eenves kes keejCe efkeVej, kegeflmele heg<eeW keer keecevee kejves kes keejCe efkecheg<e,
ceebme Keeves mes efheMeee Deeefo keejCeeW mes es meb%eeeW keeeW veneR ceeveles ?
GejJevlejeW ceW efkecheg<e Deeefo keer efeeeefveefceeke meb%ee ceevevee Gefele veneR, en meye lees osJeeW kee
DeJeCe&Jeeo nw~ es osJe heefJe$e Jewefeefeke MejerjOeejer nesles nQ~ es keYeer DeMegefe Deewoeefjke Mejerj Jeeues ceveg<e Deeefo keer
keecevee veneR kejles nQ Deewj ve ceebme-ceefojeefo kes Keeve-heeve ceW ner eJe=e nesles nQ~ ueeske ceW pees JeblejeW keer ceebmeeefo
enCe keer eJe=efe megveer peeleer nw, Jen kesJeue Gvekeer eer[e cee$e nw~ Gvekes lees ceeveefmeke Deenej neslee nw~
eMveGve JevlejeW kes jnves kes mLeeve keneB nQ ?
GejFme pecyeterhe mes eflejs oef#eCe efoMee ceW DemebKeele erhe-mecegeW kes yeeo veeres Kej he=LJeer kes Thejer
Yeeie ceW oef#eCeeefOeheefle efkeVejsv kee efveJeeme nw~ JeneB Gmekes DemebKeele ueeKe veiej nQ~ Fmekes eej npeej meeceeefveke
osJe, leerve heefj<eod (meYee), meele ekeej keer mesvee ,eej Deeceefnef<eeeB Deewj meesuen npeej Deelcej#eke osJe nQ~
GejeefOeheefle efkeVejsv, efkecheg<e kee Yeer Flevee ner efJeYeJe Deewj heefjJeej nw~ Gmekee DeeJeeme Gej efoMee ceW nw~ Mes<e
n oef#eCeeefOeheefle-melheg<e, Deeflekeee, ieereflejefle, hetCe&Ye, mJehe Deewj keeue veeceke FveW kes DeeJeeme oef#eCe
efoMee ceW nQ leLee GejeefOeheefle ceneheg<e, cenekeee, ieerleeMe, ceefCeYe, Deeeflehe Deewj cenekeeue veeceke JevlejsveW

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(63)

oef #eCes veCeeb melheg<eeef lekeeeieer eflejeflehetC e& YemJehekeeueeKeeveeb oef #eCes Yeeies DeeJeemee:~ leLee
ceneheg<ecenekeeeieerleeMeesceefCeYeeeeflehecenekeeueeKeeveeb leg GejeefOeheleerveeced GejYeeies DeeJeemeemleeJevle
SJe JesefoleJee:~ je#emesvme Yeerceme oef#eCemeeb efoefMe heyengueYeeiesmebKeseeefve veiejMelemeneeefCe DeeKeeevles~
Gejmeeb efoefMe ceneYeerceme je#emesvme heyengueYeeiesmebKeseeefve veiejMelemeneeefCe JeCe&vles~ <ees[Meeveeceefhe
S<eeb JevlejsveCeeb meeceeefvekeeefo heefjJeejemleguee:~ Yetefceleuesefhe erheeefmecegosMeeeceveiejef$ekeeleg<keelJejie=neCejLeepeueeMeeeseeveosJekegueeoerefve DemebKeseeefve DeeJeemeMelemeneeefCe les<eeceeKeeevles ~

YeJeveJeemeer SJeb JeblejosJeeW kes mLeeve keneB nQ ?

(leJeeLe&Je=efe mes1)

YeJeveJeeefmeveesmegjveeieefJeeglmegheCee&efiveJeelemleefveleesoefOeerheefoegceeje:~~10~~
DemegjkegceejeCeeb heyengueYeeies YeJeveeefve Jele&vles ~ Mes<eeCeeb veJeeveeb KejyengueYeeies YeJeveeefve meefvle ~
DeLesoeveeR efleereme efvekeeeme Glmeiee&heJeeomeb%eeefJe%eeheveeLe met$eefceoceeng-

Jevleje: efkeVejefkecheg<ecenesjieievOeJe&e#eje#emeYetleefheMeeee:~~11~~
kes DeeJeeme GejefoMee ceW nQ Deewj Gvekes jnves kes mLeeve-veiej DemebKeele ueeKe nw~ oef#eCe efoMee ceW hebkeyengue Yeeie
ceW Yeerce veeceke je#emesv kes DemebKeele ueeKe veiej kens iees nQ Deewj GejeefOeheefle ceneYeerce veeceke je#emesv kes Gej
efoMee ceW hebkeyengue Yeeie ceW DemebKeele ueeKe veiej nQ~ Fve meesueneW Jevlej-FveW kes meeceeefveke Deeefo efJeYeJe-heefjJeej
legue nQ DeLee&led eej npeej meeceeefveke , leerve heefj<eod, meele Deveerke, eej Deeceefnef<eeeB Deewj meesuen npeej
Deelcej#eke osJe eleske Fv kes nQb ~ Yetefceleue hej Yeer erhe, heJe&le, meceg, osMe, eece, veiej, ef$eke (eflejene),
eewjene, Iej, Deebieve, ieueer, peueeMee, Geeve Deewj osJeceefvoj Deeefo mLeeveeW ceW Jevlej osJeeW kes DemebKeele ueeKe
DeeJeeme kens iees nQ~~4~~

YeJeveJeemeer SJeb JeblejosJeeW kes mLeeve keneB nQ ?

(leJeeLe&Je=efe mes)
YeJeveJeemeer osJeeW kes Demegjkegceej,veeiekegceej,efJeeglkegceej, megheCe&kegceej, Deefivekegceej, Jeelekegceej,
mleefvelekegceej, GoefOekegceej, erhekegceej Deewj efokekegceej es ome Yeso nQ~~10~~ eqJeefMe veecekece& Goepeefvele
osJelJe mJeYeeJe nesves hej Yeer Fvekeer JesMe-Yet<ee, eeve-Jeenve Deewj eer[e Deeefo ve=hekegceejeW kes meceeve nesleer nw Fmeefuees
meye YeJeveJeeefmeeeW ceW kegceej Meyo { nw~ jlveeYee kes heyengue Yeeie ceW DemegjkegceejeW kes YeJeve nQ Deewj Kej he=LJeer
Yeeie ceW Thej veeres Ske-Ske npeej eespeve es[kej Mes<e veew ekeej kes kegceejeW kes YeJeve nQ~
Deye otmejs efvekeee keer meeceeve Deewj efJeMes<e meb%ee kee efveee kejves kes efuees Deeies kee met$e kenles nQJevlej osJe Dee" ekeej kes nQ- efkeVej, efkecheg<e, cenesjie, ievOeJe&, je#eme, Yetle, Deewj efheMeee~~11~~
1. leJeeLe&Je=efe he=.-337-338~

(64)

YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Jevleje: efJeefJeOeosMeevlejeefCe efveJeemee es<eeb les Jevleje: Feb meeceevemeb%ee DevJeLee& Jele&les meleeLee& Jele&les~
keeefve osMeevlejeefCe les<eeb efveJeeme Fefle esled ? efveheeeefceSlemceeppecyeterheeled Deme*dKeseerhemecegeled Jeefleece
efmLeles Kejhe=LJeerYeeies efkeVejefkecheg<ecenesjieievOeJe&e#eje#emeYetleefheMeeeeveeb mehleekeejeCeeb JevlejeCeeb efveJeemee:
meefvle je#emeeveevleg efveJeemee: leodYeeiemeces KejYeeiemeceheyengueYeeies Jele&vles~~ efkeVejee efkecheg<eee cenesjieee
ievOeJee&e e#eee Yetleee efheMeeeeesefle v: les leLeesee:~ Sles Deekeeje Jevleje efJeMes<emeb%ee %eeleJee:,
osJeieefleefJeefMeveecekecceexoemeceglheVee FleLe&:~

efpevekee veevee ekeej kes osMeeW ceW efveJeeme nw Jes Jevlej osJe kenueeles nQ~ en meeceeve meb%ee meeLe&ke nw~
eMve-keewve-keewve mes osMe ceW Gvekee efveJeeme nw ?
Gej-Fme pecyeterhe kes DemebKeele erheeW Deewj mecegeW kees ueeBIekej eLece Yetefce kes Kej he= efLeJeer Yeeie ceW
efkeVej, efkecheg<e, cenesjie, ievOeJe&, e#e, Yetle Deewj efheMeee es meele ekeej kes Jevlej jnles nQ leLee Kej Yeeie kes
meceeve ner heyengue Yeeie ceW je#emeeW kee efveJeeme nw ~ Fve efkeVej Deeefo MeyoeW ceW v meceeme nw~ en efkeVej Deeefo
Dee" ekeej kes JevlejeW keer efJeMes<e meb%ee peeveveer eeefnes ~ en meb%ee osJeieefle veecekece& kes Goe mes nesleer nw ~

eer kegbLegefpeve mlegefle

-ieefCeveer %eeveceleer
-MebYeg voefpeleves Yeer hegodieue Fme peie ceW, meyekees Yeesiee es[e ceQves~
Deye meye Gef meMe cegPekees, ne efhej Yeer cecelee nw FveceW~~
veYe kes eleske eosMeeW kees, ceQ pevce-cejCe mes hetCe& efkeee~
ef$eYegJeve ceW peer Yej Ietce egkee, veefnb keg Yeer #es$e DehetCe& jne~~1~~
Deye keeue ueefyOe kees heekej ceQ, YeJe YeceCeeW mes Dekegueeee ntB~
efvepe Meg mJeYeeJe eie kejkes, efmLej heo heeves Deeee ntB~~
ns kegbLegveeLe! ceQ vecetB legcnW, Deye oee kejes YeJe hesj njes~
legce ner nes MejCeeiele j#eke, Deye cesjer yeej ve osj kejes~~2~~
en nefmleveeiehegj leerLe& yevee, eYeg metjmesve kes Iej pevceW~
eerkeeblee ceelee cegefole ngF, peye ieeso ceW Kesuee Lee legceves~~
eeJeCe Jeefo oMeceer ieYe& efleLeer, JewMeeKe megoer Skece peefve keer~
efhej Jener efleLeer oer#ee efove keer, efmele ew$e le=leeree kesJeue keer~~3~~
Fke meew eeefueme kej osn legbie, Deeet hebeeveJes menme yejme~
Depe ueebve keveke JeCe& megvoj, legce keeceosJe eesej eYeg~~
JewMeeKe megoer Skece efleefLe ceW, meccesoeeue mes cegefe Jejer~
cegPe %eeveceleer kewJeue kejes, yeme ener eeLe&vee nw cesjer~~4~~

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(65)

JeblejosJeeW kes efpevecebefoj

(efleueeseheCCeefe mess)
eeseermeeefomeSefnb efJecnepeCeCeb megefjbohengoerCeb~ CeefceTCe meeroueefpeCeb JeWlejueeseb efCeJescee1~~1~~
jppegkeoer iegefCeoJJee CeJeCeGefomenjmeDeefOeeuekeKesCeb~ leccepPes efleefJeehhee JeWlejosJeeCe neWefle hegje~~5~~

49~ 1,99000~
YeJeCeb YeJeCehegjeefCeb DeeJeemee Fe YeJebefle efleefJeehhee~ efpeCecegnkeceueefJeefCeiieoJeWlejheCCeefeCeeceeS~~6~~
jeCehhenheg{JeerS YeJeCeeefCeb oerJeGJeefnGJeefjefcce~ YeJeCehegjeefCeb onefieefjhengoerCeb GJeefj DeeJeemee~~7~~
yeejmemenmmepeeseCeheefjceeCeb nesefo pesYeJeCeeCeb~ heeseb efJekeKebYee efleefCCe meeeCeb e yenueeb~~8~~
12000~300~~
heCegJeerme peeseCeeefCeb boheceeCeb penCCeYeJeCeeCeb~ heeseb yenueeb efleeGyYeeiehheceeCeb e~~9~~
DenJee boheceeCeb hegn hegn keesmees penCCeYeJeCeeCeb~ leJJesoerGsnes keesob[eefCeb efhe heCegJeermeb~~10~~
kees 1~ ob 25~~ hee"evlejced~
yenueefleYeeieheceeCee ket[e YeJeCeeCe neWefle yengcepPes~ Jesoer eGJeCeleesjCeogJeejhengoerefnb jceefCeppee~~11~~
ket[eCe GJeefj Yeeies esbles efpeCeJeefjboheemeeoe~ keCeeceee jpeoceee jeCeceee efJeefJenefJeCCeemee~~12~~

Jeblej osJeeW kes efpevecebefoj

(efleueeseheCCeefe mess)
eeQleerme DeefleMeeeW mes osJeW Deeefo peveeW kees Deeee& GlheVe kejves Jeeues Meerleue efpevesv kees vecemkeej kejkes
Jeblejueeske kee efveheCe kejles nQ~~1~~ jepet kes Jeie& kees Ske ueeKe efveveeveJes npeej mes iegCee kejves hej pees eehle nes
Gmekes ceOe ceW Jeblej osJeeW kes leerve ekeej kes hegj nesles nQ~~5~~ efpeve YeieJeeved kes cegKehe keceue mes efvekeues ngS
Jebleje%eefhle veeceke DeefOekeej ceW YeJeve, YeJevehegj Deewj DeeJeeme Fme ekeej kes YeJeve kens iees nQ~~6~~ FveceW mes
jlveeYee he=LJeer ceW YeJeve, erhe-mecegeW kes Thej YeJevehegj Deewj n SJeb heJe&leeefokeeW kes Thej DeeJeeme nesles nQ ~~7~~
Glke= YeJeveeW ceW mes eleske kee efJemleej yeejn npeej eespeve Deewj yeenue leerve meew eespeve eceeCe nw~~8~~12000~300~~
peIeve YeJeveeW ceW mes eleske kes efJemleej kee eceeCe heeerme eespeve Deewj yeenue Ske eespeve kes eej YeeieeW ceW mes leerve
Yeeie cee$e nw~~9~~
DeLeJee peIeve YeJeveeW kes efJemleej kee eceeCe he=Leked-he=Leked Ske keesMe Deewj Gvekeer Jesoer keer TBeeF& heeerme
Oeveg<e nw~~10~~ kees.1~ob.25~~ hee"evlej~ YeJeveeW kes yengceOe Yeeie ceW Jesoer, eej Jeve Deewj leesjCe ejeefokeeW mes
jceCeere Ssmes yeenue kes leermejs YeeieeceeCe ket nesles nQ~~11~~ Fve keteW kes Gheefjce Yeeie hej efJeefJeOe ekeej kes
efJeveeme mes mebege megJeCe&, ebeoer Deewj jlvecee efpevesveemeeo DeLee&led efpevecebefoj nQ~~12~~ eleske
1. efleueeseheCCeefe DeefOekeej 6, he=. 641 mes 645, 655~

(66)

Jevlej osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efYebieej-keueme-ohheCe-Oee-eecej-efJeeCe-e-megheFe~ Fe Ded"gejmeeJejcebieuepegee e heeskekeb~~13~~

ogbogefn-ceebie-cenue-peeIebe-he[n-kebmeleeueeCeb~ JeerCee-JebmeeoerCeb mesefnb efCeenueyeesuee~~14~~
meernemeCeeefomeefnoe eecejkejCeeiepekeKeefcengCepegoe~ lesmegb DeefkeefceeDees efpeefCeboheef[ceeDees efJepeebles~~15~~
keccekeKeJeCeefCeefceeb efCeyYejYeeerS efJeefJenoJJesefn~ mecceeFer osJee efpeefCeboheef[ceeDees hetpebefle~~16~~
Sos kegueosJee Fe ceCCeblee osJeyeesnCeyeuesCe~ efceeFer osJee hetebefle efpeefCeboheef[ceeDees~~17~~
SoeCeb ket[eCeb mecebleoes JeWlejeCe heemeeoe~ meehengefoYetceer
efJeCCeemeefJeefeemeb"eCee~~18~~
uebyeblejeCeceeuee JejleesjCejFomebgbojogJeeje~ efCecceueefJeefeeceefCeceemeeCeemeCeefCeJenheefjhegCCee~~19~~
SJebefJenJeeefCeb leermemenmmeeefCe neWefle YeJeCeeefCeb~ hegJJeesefooYeJeCeecejYeJeCemeceb JeCCeCeb meyeueb~~20~
JeeefomeJeeCeb YeJeCehegjeCeb ngJesefo peseCeb~ SeeJeCeuekeKeeCeb peeseCeceseb penCCeeCeb~~21~~
5,100000 pees~1~
ket[e efpeefCeboYeJeCee heemeeoe Jesefoee JeCehhengoer~ YeJeCemeefjb meJJeb YeJeCehegjsmegb efhe oJJeb~~22~~
yeejmemenmmeyesmeepeeseCeJeemee e pesDeeJeemee~ neWefle penCCeeyeemee eflekeesmeheefjceeCeefJelLeeje~~23~~
12200~ kees. 3~
ket[e efpeefCeboYeJeCee heemeeoe Jesefoee JeCehhengoer~ YeJeCehegjeCe meefjb DeeJeemeeCeb efhe CeeoJJee~~24~
efkebCejefkebhegmecenesjiee e iebOeJJepekeKejkeKeefmeee~ Yetoefhemeeee SJeb DeefJene JeWleje neWefle~~25~~

efpevesveemeeo Peejer, keueMe, ohe&Ce, OJepee, ebJej, yeerpevee, $e Deewj "esvee, Fve Ske meew Dee"-Dee" Gece cebieue
JeeW mes mebege nQ~~13~~ Gheeg&e efpevesveemeeo ogvogYeer, ce=obie, ceo&ue, peeIebe, Yesjer, PeebPe, JeerCee Deewj yeebmegjer
Deeefo Jeeefo$eeW kes MeyoeW mes ncesMee cegKeefjle jnles nQ ~~14~~ Gve efpevesv YeJeveeW ceW efmebnemeveeefo eeefleneeeX mes meefnle
Deewj neLe ceW eecejeW kees efuees ngS veeiee#e osJeegieueeWW mes mebege Ssmeer Deke=ef$ece efpevesveefleceeeW peeJevle nesleer
nQ~~15~~ meceief osJe kece&#ee kes efveefcee iee{ Yeefe mes efJeefJeOe JeeW kes eje Gve efpevesveefleceeDeeW keer hetpee
kejles nQ~~16~~ Deve osJeeW kes GheosMeJeMe efceLeeef osJe Yeer es kegueosJelee nQ Ssmee mecePekej Gve efpevesveefleceeDeeW
keer hetpee kejles nQ~~17~~ Fve keteW kes eejeW Deesj meele-Dee" Deeefo YetefceeeW kes efJeveeme Deewj efJeefe$e Deeke=efleeeW mes
meefnle JeblejeW kes eemeeo nQ~~18~~ es eemeeo uecyeeeceeve jlveceeueeDeeW mes meefnle, Gece leesjCeeW mes jefele megvoj
ejeW Jeeues Deewj efvece&ue SJeb efJeefe$e ceefCecee MeeveeW leLee DeemeveeW kes mecetn mes heefjhetCe& nQ~~19~~ Fme ekeej kes
mJehe Jeeues es eemeeo leerme npeej eceeCe nQ~ Fvekee mechetCe& JeCe&ve hetJe& ceW kens ngS YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW kes
meceeve nw~~20~~ Je=e Fleeefo mJehe mes mebege Glke= YeJevehegjeW kee efJemleej FkeeeJeve ueeKe eespeve Deewj peIeve
YeJevehegjeW kee efJemleej Ske eespeve cee$e nw~~21~~ees.5100000~1~ ket, efpevesvYeJeve, eemeeo, Jesefokee Deewj Jeve
Deeefo meye YeJeveeW kes meMe YeJevehegjeW ceW Yeer peevevee eeefnes ~~22~~ Glke= DeeJeeme yeejn npeej oes meew eespeve eceeCe
efJemleej Jeeues Deewj peIeve DeeJeeme leerve keesMe eceeCe efJemleej Jeeues nQ ~~23~~ ket, efpevesvYeJeve,eemeeo, Jesefokee
Deewj Jeve Deeefo YeJevehegjeW kes meMe DeeJeemeeW kes Yeer peevevee eeefnes ~~24~~ efkeVej, efkecheg<e, cenesjie, ievOeJe&, e#e,
je#eme, Yetle, Deewj efheMeee, Fme ekeej Jevlej osJe Dee" ekeej kes nesles nQb~~25~~ YetleeW kes eewon npeej eceeCe Deewj

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(67)

eesmemenmmecesee YeJeCee YetoeCe jkeKemeeCeb efhe~ meesuememenmmemebKee mesmeeCeb CeeflLe YeJeCeeefCbe~~26~~

14000~16000~

Jeblej osJeeW kes ewleJe=#e

efkebCejefkebhegmeeefoeJeWlejosJeeCe DeYeseeCeb~ efleefJeehheefCeueehegjoes eseogcee neWefle Skekeskekee~~27~~
kecemees DemeeseebheeCeeie[gcelebgyeg e Ceiieesns~ kebekeKees leguemeer keobye efJeoDees efe les Deb~~28~~
les meJJes esele YeeJeCemegjeslekeKemeeefje~ peerGhheefeueeeCeb nsT heg{JeermeJee e~~29~~
cetueefcce eGefomeemegb eseleCeb efpeefCeboheef[ceeDees~ eeejes eeejes eGleesjCemeesnceeCeeDees~~30~~
heuuebkeDeemeCeeDees meheeef[nsjeDees jeCeceFeeDees~ obmeCeceseefCeJeeefjoogefjleeDees oWbleg Jees ceeskeKeb~~31~~
mebKesppepeeseCeeefCeb mebKesppeeT e SemeceesCeb~ peeefo DemebKesppeeefCeb leeefCe DemebKesppeDeeT e~~97~~
DeeCe efJe heeskekeb efkebCejhengoerCe JeWlejmegjeCeb~ Gsnes CeeoJJees omekeesob[hheceeCesCeb~~98~~
eGuekeKeeefOeelesJeermekeesef[DebiegueemetFJeiiesefnb~YeefpeoeS mes{erS Jeiies YeesceeCe heefjceeCeb~~99~~

4~ 53084160000000000~
mebKeeleeroefJeYees efJeblejJeemeefcce ueheefjceeCee~ Ghheppeblee osJee cejceeCee neWefle lecceee~~100~~

je#emeeW kes meesuen npeej eceeCe YeJeve nQ~ Mes<e JevlejeW kes YeJeve veneR nQ~~26~~ 14000~16000~~

Jeblej osJeeW kes ewleJe=#e

efkeVej-efkecheg<eeefoke Dee" ekeej kes Jevlej osJeeW mebyebOeer leerveeW ekeej kes (YeJeve, YeJevehegj, DeeJeeme)
YeJeveeW kes meeceves Ske-Ske ewleJe=#e nw~~27~~ DeMeeske, echeke, veeiegce, legcye, veeesOe (Je), keCkeJe=#e,
leguemeer Deewj keocye Je=#e, Fme ekeej ece mes Jes ewleJe=#e Dee" ekeej kes nQ~~28~~ es meye ewleJe=#e YeJeveJeemeer
osJeeW kes ewleJe=#eeW kes meMe peerJeeW keer Glheefe Je efJeveeMe kes keejCe Deewj he=efLeJeermJehe nQ~~29~~ ewleJe=#eeW kes
cetue ceW eejeW Deesj eej leesjCeeW mes MeesYeeeceeve eej-eej efpevesveefleceeeW efJejepeceeve nQ~~30~~ heuebke
Deemeve mes efmLele, eeefleneeeX mes meefnle Deewj oMe&vecee$e mes ner heehe kees otj kejves Jeeueer Jes jlveceeer efpevesveefleceeeW
Deehe ueesieeW kees cees#e eoeve kejW~~31~~ mebKeele Je<e& eceeCe Deeeg mes ege Jeblej osJe Ske mecee ceW mebKeele eespeve
Deewj DemebKeele Je<e& eceeCe Deeeg mes ege Jen DemebKeele eespeve peelee nw~~97~~ efkeVej eYe=efle Dee"eW Jeblej osJeeW ceW
mes eleske keer TbeeF& oMe Oeveg<eeceeCe peevevee eeefnes ~~98~~ lesF&me kejes[ eej ueeKe metebiegueeW kes Jeie& kee
(DeLee&led leerve meew eespeve Jeie& kee ) peieesCeer kes Jeie& ceW Yeeie osves hej pees ueyOe DeeJes Glevee Jevlej osJeeW kee eceeCe
nw DemebKeeleeW nQQ ~~99~~ JevlejeW kes DemebKeele kee Yeeie osves hej pees ueyOe DeeJes Gleves osJe GlheVe nesles nQ Deewj Gleves ner
cejles nQ ~~100~~

N: M

(68)

Jevlej osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

JeblejosJeeW kes efpevecebefoj

(ef$eueeskemeej mes)
DeLe les<eeb YeJeveeJeefmLelemLeeveeefve ieeLeeesveenJeWlej DehhecenefeceefpPeceYeJeCeecejeCe YeJeCeeefCe~ YetceeroesOees FefieogieJeeoeuemenmmeFefieuekeKes1~~221~~
JevlejeCeeb DeuhecenefOe&keceOeceYeJeveecejeCeeb YeJeveeefve~ YetefceleesOe: SkeefkeeelJeeeEjMelmeneSkeue#eeefCe~~221~~
Jelej~ JevlejeCeeb Deuheef Oe& cene|OekeceOecee|OeYeJeveecejeCeeb e YeJeveeef ve efe$eeYetefcele: DeOeesO e:
SkemeneefmeneeelJeeeEjMelmeneSkeue#eeefCeeespeveeefve ielJee YeJeefvle ~~221~~
jeCehhenhebkes Yeeies DemegjeCe neWefle DeeJeemee~ Yeewccesmeg jkeKemeeCeb DeJemesmeeCeb Kejs Yeeies ~~222~~
jlveeYeehee{des Yeeies DemegjeCeeb YeJeefvle DeeJeemee:~ Yeewces<eg je#emeeveeb DeJeMes<eeCeeb Kejs Yeeies ~~222~~
jceCe~ Yeewces<eg Jevlejs<eg, DeJeMes<eeCeeb veeieeoerveeb FleLe&: ~ Mes<eb eeecee$ecesJeeLe&:~~222~~

DeLe JevlejeCeeb efveueeYesoceenefJeblejefCeueeefleeeefCe e YeJeCehegjeJeemeYeJeCeCeeceeefCe~ oerJemecegs onefieefjleefcn efeeeJeefCeefcn keces ~~294~~

Jevlejefveuee$eeeefCe e YeJevehegjeJeemeYeJeveveeceeefve~ erhemecegs nefieefjlejew efe$eeJeveeb ecesCe ~~294~~

JeblejosJeeW kes efpevecebefoj

(ef$eueeskemeej mes)
Deye Gve YeJeveeW ceW efmLele mLeeveeW kee JeCe&ve oes ieeLeeDeeW ceW efkeee peelee nw ieeLeeLe& :-efe$ee he=LJeer mes Ske npeej eespeve veeres Jevlej osJeeW kes DeeJeeme nQ ~ oes npeej eespeveoes
npeej eespeve veeres peekej Deuhe$e+ef kes Oeejke YeJeveJeemeer osJeeW kes efJeceeve nQ~ yeeeueerme npeej eespeve veeres peekej
cene$e+ef kes Oeejke YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeve nQ leLee Ske ueeKe eespeve veeres peekej ceOece $e+efOeejke osJeeW kes
YeJeve nQ~~221~~
efJeMes<eeLe& :-Jevlej osJe leLee Deuhee|, cene|ke Deewj ceOece $e+ef kes Oeejke YeJeveJeemeer osJeeW kes
DeeJeeme Deewj YeJeve eceMe: efe$ee he=LJeer kes veeres Ske npeej, oes npeej, yeeeueerme npeej Deewj Ske ueeKe eespeve
peekej nQ~
DeeJeeme Deewj YeJeve ceW Devlej:-jceCeerke leeueeye, heJe&le leLee Je=#eeefoke kes Thej efmLele efveJeememLeeveeW kees
DeeJeeme kenles nQ leLee jlveeYee he=LJeer ceW efmLele efveJeememLeeveeW kees YeJeve kenles nQ~
ieeLeeLe& :-jlveeYee he=LJeer kes heYeeie ceW DemegjkegceejeW kes YeJeve nQ; Yeewces<eg DeLee&led JevlejeW ceW kesJeue
je#emeeW kes DeeJeeme heYeeie ceW nQ, Mes<e YeJeveJeemeer SJeb JeblejeW kes DeeJeeme KejYeeie ceW nQ~~222~~
efJeMes<eeLe& :-jlveeYee he=LJeer kes eOeevele: leerve Yeeie nQ; henues KejYeeie ceW veeiekegceejeefo veew ekeej kes
YeJeveJeeefmeeeW kes YeJeve leLee je#emeeW kes Deefleefje Mes<e meele ekeej kes JevlejeW kes DeeJeeme nQ ~ en Yeeie 16000
1. ef$eueeskemeej he=. 207-208, 247 mes 250 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(69)

efJeblej ~ JevlejeCeeb efveuee$eeeefCe e YeJevehegjb DeeJeemeb YeJeveefceefle veeceeefve~ Fn keg$e keg$esefle esled~
erhemecegs oefieefjlejew efe$eeJeveeb e ecesCe YeJeefvle~~294~~

DeLe efveuee$eeb efJeJe=CeesefleGieee DeeJeemee DeOeesieee efJeblejeCe YeJeCeeefCe~ YeJeCehegjeefCe e ceefpPeceYeeieieee Fefo efleeb efCeueeb~~295~~
TOJe&ielee: DeeJeemee DeOeesielee JevlejeCeeb YeJeveeefve~ YeJevehegjeefCe e ceOeceYeeieieleeveerefle $eeb efveueeced~~295~~
Gieee ~ eeecee$ecesJeeLe&: ~~295~~

DeLe meJex<eeb JevlejeCeeb eLeemecYeJeb efveJeemeeosMecegheefoMeefleefeeJeFjeog peeJee cesoeb efleefjeueeseefJelLeejb~ Yeesccee nJebefle YeJeCes YeJeCehegjeJeemeies peesiies~~296~~
efe$eeJeeele: eeJeled cesoeb eflee&iueeskeefJemleejb~ Yeewcee YeJeefvle YeJeves YeJevehegjeJeemekes eesieb~~296~~

eespeve ceese nw ~ otmeje heYeeie 84000 eespeve ceese nw Deewj FmeceW DemegjkegceejeW kes YeJeve Deewj je#eme osJeeW
(Jevlej) kes DeeJeeme nQ~ leermeje DeyyengueYeeie 80000 eespeve ceese nw, Fme Yeeie ceW veejkeer peerJe nQ~
veereesheheeo Jevlej osJeeW keer Deeeg kee eceeCe ome npeej Je<e&, efoiJeemeer kee yeerme npeej, DevlejJeemeer kee leerme
npeej, ket<ceeC[ kee eeueerme npeej, GlheVe kee heeeme npeej, DeveglheVe kee mee" npeej, eceeCeke kee meej npeej,
ievOe kee Demmeer npeej, ceneievOe kee eewjemeer npeej , Yegpe osJeeW kee heue kes Dee"JeW Yeeie, eerefleke kee heue kes
elegLe& Yeeie eceeCe Deewj DeekeeMeeslheVe osJeeW keer Deeeg kee eceeCe heue kes DeOe&Yeeie eceeCe nw ~
JevlejosJeeW kes efveuee Yeso ieeLeeLe& :-JevlejosJeeW kes efveJeeme mLeeveeW kes leerve veece nQ -YeJevehegj, DeeJeeme Deewj YeJeve ~ es leerveeW
eceMe: erhemeceg, leeueeye, heJe&le Deewj efe$ee he=LJeer ceW efmLele nQ~~294~~
efJeMes<eeLe&& :-JevlejosJeeW kes efveJeeme mLeeve leerve ekeej kes nQ -YeJevehegj, DeeJeeme Deewj YeJeve ~ YeJevehegj
erhe-mecegeW ceW efmLele nQ ~ DeeJeeme leeueeye, heJe&le Deewj Je=#eeefo hej leLee YeJeve efe$ee he=LJeer kes veeres efmLele nQ~
leerveeW ekeej kes efveueeeW kee JeCe&ve kejles nQieeLeeLe& :-Jevlej osJeeW kes pees efveJeememLeeve ceOeueeske keer meceYetefce hej nQ, GvnW YeJevehegj kenles nQ ~ pees
mLeeve he=LJeer mes TBes nQ GvnW DeeJeeme leLee pees mLeeve he=LJeer mes veeres nQ, GvnW YeJeve kenles nQ~~295~~
Deye eLeemecYeJe meYeer JevlejosJeeW kes efveJeeme#es$e kenles nQieeLeeLe& :-efe$ee Deewj Jeee he=LJeer keer ceOe meefvOe mes eejcYe kej ces heJe&le keer TBeeF& hee&vle leLee
eflee&iueeske kes efJemleej hee&vle JevlejosJe Deheves-Deheves eesie YeJevehegjeW ceW, YeJeveeW ceW Deewj DeeJeemeeW ceW efveJeeme kejles
nQ~~296~~
efJeMes<eeLe& :-efe$ee Deewj Jeee he=LJeer keer meefvOe mes eejcYe kej ces heJe&le keer TBeeF& leke kes leLee
ceOeueeske kee efJemleej peneB leke nw JeneB leke kes mecemle #es$e ceW JevlejosJe eLeeeesie YeJevehegjeW, DeeJeemeeW SJeb
YeJeveeW ceW jnles nQb~

(70)

Jevlej osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efee ~efe$eeJeeeceOeeoejYe eeJevcesoeb eeJeefee&iueeskeefJemleejb leeJeefle #es$es Yeew cee YeJeefvle

mJemJeeesieYeJevehegjs DeeJeemes e ~~296~~

DeLe efveueemebececeeJesoeefleYeJeCeb YeJeCehegjeefCe e YeJeCehegjeJeemeeeefCe kesefmebefhe~ YeJeCeecejsmeg Demegjs efJenee kesefmeb efleeb efCeueeb~~297~~
YeJeveb YeJevehegjs e YeJevehegjeJeemekeeefve kes<eebefeled~ YeJeveecejs<eg Demegjeved efJenee kes<eeb $eeb efveueeced~~297~~
YeJeCeb~ kes<eebefeled YeJevecesJe, kes<eebefeJeveYeJevehegjs e YeJele:, kes<eebefeJeveYeJeve hegjeJeemekeeefve e
YeJeefvle ~ YeJeveecejs<eg Demegjeved efJenee kes<eebefeled $eeb efveueeced~~297~~

DeLe efveuee$eeeCeeb Jeemeeefokeb ieeLee$eesCe keLeeeflepeseJejYeJeCeeCeb yeejmenmmeb leg meg heCegJeermeb~ yenueb eflemee efleheeob yenueefleYeeiegoeket[b e~~298~~
peseJejYeJeveees: eoMemeneb leg MegheeefJebMeefle:~ yeengueb ef$eMeleb ef$eheeob yeengueef$eYeeieesoeketb e~~298~~
pese ~ pes<" peIeveYeJeveeese|Jemleejew eoMemeneeespeveeefve Mege heeefJebMeefle:, leeesyee&ngueb ef$eMeleeespeveeefve
ef$eheeoeespeveb leeesce&Oes leodyeengueef$eYeeieesoeketb eeefmle~~298~~
pesYeJeCeeCe heefjoes Jesoer peeseCeouegefee nesefo~ DeJejeCeb YeJeCeeCeb ob[eCeb heCCegJeermegoee~~299~~
pesYeJeveeveeb heefjle: Jesoer eespeveoueesef^lee YeJeefle~ DeJejeCeeb YeJeveeveeb oC[eveeb heeefJebMelegoee~~299~~
pes ~ Jesoer Meyo: efoJeejb mecyeOeles ~ Develed eeecee$ecesJeeLe&:~~299~~
JeeoerCe hegjeCeb peeseCeuekeKeb kecesCe Skekeb e ~ DeeJeemeeCeb efyemeeeefneyeejmenmme e efleheeob ~~300~~

Deye efveueeeW kee ece kenles nQieeLeeLe& :- keg JevlejosJeeW kes cee$e YeJeve ner nQ, keg kes YeJeve Deewj YeJevehegj nQ leLee keg kes YeJeve,
YeJevehegj Deewj es leerveeW nQ~ YeJeveJeemeer osJeeW ceW DemegjkegceejeW kees es[kej Mes<e ceW efkevneR-efkevneR kes YeJeve, YeJevehegj Deewj
DeeJeeme es leerveeW nesles nQ~~297~~ efJeMes<eeLe& :- Jevlej osJeeW ceW mes keesF&-keesF& JevlejosJe cee$e YeJeveeW ceW jnles nQ; keesF&
YeJeve Deewj YeJevehegj Fve oesveeW cesb jnles nQ leLee keesF&-keesF& YeJeve, YeJevehegj Deewj DeeJeeme Fve leerveeW ceW jnles nQ~
YeJeveJeemeer osJeeW ceW DemegjkegceejeW kees es[kej Mes<e ceW mes efkevneR-efkevneR kes leerveeW ekeej kes efveJeememLeeve nQ~
leerve ieeLeeDeeW eje leerveeW efveueeeW kee Jeemeeefo kenles nQ :ieeLeeLe& :- Glke= Deewj peIeve YeJeveeW kee efJemleej eceMe: yeejn npeej (12000) Deewj Meg heeerme eespeve
cee$e nw leLee Gvekee yeengue leerve meew Deewj efleheeo DeLee&led heewve (3/4) eespeve nw~ yeengue kes leermejs Yeeie eceeCe TBes ket
nQ ~~298~~ efJeMes<eeLe& :- YeJeveeW kee Glke= efJemleej yeejn npeej eespeve Deewj yeengue leerve meew eespeve nw~ peIeve
efJemleej cee$e 25 eespeve Deewj yeengue 3/4 DeLee&led heewve eespeve (leerve keesme) nw~ YeJeveeW kes ceOe ceW yeengue kes leermejs Yeeie
(3001/3) DeLee&led 100 eespeve SJeb Ske keesme TBes ket nQ ~ ieeLeeLe& :- Glke= YeJeveeW kes eejeW Deesj DeeOee
eespeve TBeer Jesoer nw leLee peIeve YeJeveeW kes eejeW Deesj heeerme Oeveg<e TBeer Jesoer nw~~299~~
ieeLeeLe& :- ieesueeefo YeJevehegjeW kee Glke= efJemleej eceMe: Ske ueeKe eespeve Deewj Ske eespeve nw~
DeeJeemeeW kee Glke=eefo efJemleej eceMe: yeejn npeej oes meew (12,200) eespeve Deewj heewve eespeve nw ~~300~~

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(71)

Je=eeoerveeb hegjeCeb eespeveue#eb ecesCe Skeb e~ DeeJeemeeveeb efMeleeefOekeeoMemeneeefCe e ef$eheeoced~~300~~

Jee ~ Je=eeoerveeb hegjeCeebb eespeveue#eceglke=efJemleej: ecesCe peIeveceskeeespeveb~ Je=eeoerveeceeJeemeeveeb
efMeleeefOekeeoMemeneeCeglke=efJemleej: peIeveb ef$eheeoeespeveb 3/4 ~~300~~

DeLe YeJeve$ees GlheeceevepeerJeeveenGcceiieeeefj meefCeoeCeCeueeefocegoe DekeeceefCeppeefjCees~

kegoJee meyeueeefjee YeJeCeefee pebelf e les peerJee1~~450~~
Gvceeie&eeefjCe meefveoevee Deveueeefoce=lee Dekeeceefvepe&jCe~ kegleheme Meyeueeeefj$ee YeJeve$ees eebefle les peerJee~~450~~
Gcceiieeeefj~ Gvceeie&eeefjCe meefveoevee Deveueeefoce=lee Dekeeceefvepe&efjCe kegleheme Meyeueeeefj$ee es les
peerJee YeJeve$ees eeefvle~~450~~

efJeMes<eeLe& :-ieesueeefo Deekeej Jeeues YeJeveHegjeW kee Glke=< efJemleej Ske ueeKe eespeve Deewj peIeve efJemleej
Ske eespeve eceeCe nw~ Fmeer ekeej ieesue Deeefo DeeJeemeeW kee Glke= efJemleej yeejn npeej oes meew (12,200) eespeve
leLee peIeve efJemleej heewve eespeve DeLee&led leerve keesme nw~
YeJeve$ee ceW pevce uesves Jeeues peerJeeW kees kenles nQ :ieeLeeLe& :-Gvceeie& kee DeeejCe kejves Jeeues, efveoeve meefnle lehe Deeefo kejves Jeeues, peue, Deefive Deeefo mes cejves Jeeues,
Dekeeceefvepe&je kejves Jeeues, Keese leheejCe Deewj meoes<e eeefj$e heeueve kejves Jeeues peerJe YeJeve$ee ceW pevce uesles nQ~~450~~
efJeMes<eeLe& :- efpevecele mes efJehejerle Oece& kee DeeejCe, efveoevehetJe&ke lehe, Deefive, peue Deeefo mes cejCe,
Dekeeceefvepe&je, heeeefive Deeefo lehe Deewj meoes<e eeefj$e kees OeejCe kejves Jeeues peerJe YeJeve$ee ceW pevce uesles nQ~

eer Dejefpeve mlegefle

-ieefCeveer %eeveceleer
-MebYeg voDejveeLe! mJeeb Deefj keceeX kees, Ieelee Den&lheoJeer heeeer~
ef$eYegJeve kes veeLe Goj efles, efce$emesvee ceelee n<ee&eer~~
megjhetpe megoMe&ve peveke Denes, nw Oeve nefmleveehegjer Dene~
heeuiegve Jeefo leerpe ieYe& cebieue, ceieefmej megefo eewome pevce uene~~1~~
ceieefmej efmele oMeceer oer#ee ueer, yeeeeYeblej lehe leheles Les~
keeefle&ke efmele yeejme kes efove ceW, kesJeue%eeveer jefJe ecekes Les~~
eewjeefme npeej Je<e& Deeet, leveg Fke meew yeerme neLe megvoj~
ceueer uee_ve egle keveke JeCe&, eYeg keeceosJe Deew eesej~~2~~
MegYe ew$e DeceeJeme kes eYegJej, meccesoeeue mes ce=legpeeer~
efvepe Yeso efJe%eeve eie kejkes, Deheves kees heeee Deehe mener~~
ceQ Yeer eYeg ejCe keceue JebotB, en ke=hee emeeo efceues cegPekees~
ceQ kesJeue %eeveceleer heeTB, cegPemes ner efmeef efceues cegPekees~~3~~
1. ef$eueeskemeej, he=. 397, 398~

(72)

Jevlej osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

JevlejosJeeW kes efpevecebefoj

(efmeevlemeej oerheke mes)
DemebKeJevlejeJeemeefmLeleeved meJee&ved efpeveeueeeved~ JevlejecejJeveeee&ved eefleceeefYe: men mlegJes1~~1~~
DeLe heeiegVelJee efJeekeueeCeefmeefoeved~ keefj<es JeCe&veb efmees eOeeJevlejelceveeced~~2~~
Deeefocee: efkeVejeosJee: efkecheg<ee cenesjiee:~ ievOeJee&Keemlelees e#ee je#emee Yetleefvepe&je:~~3~~
efheMeeeee eceer %esee DeOee Jevlejeceje:~ Deceer<eeb JeCe&Yesoeoerved he=LeiJe#esOegveeefeos~~4~~
efee*diegHeueYee: efkeVejee efkecheg<ee: efmelee:~ cenesjiee efn ke=<Ceee ievOeJe&e#eje#emee:~~5~~
nsceeYeem$eees Yetlee: ke=<CeJeCee&: efheMeeekee:~ yengueeYemeodiee$ee Deceer<eeb Yeso Geles~~6~~
jlveeYeeef#eles: meefvle KejYeeies ceneie=ne:~ elego&MemeneeefCe YetleeveeceefJeveeje: 2~~39~~
jlveeYeeJeves: heYeeies jlveceee: MegYee:~ DeeJeemee je#emeeveeb meg: mene<ees[Meecee:~~40~~
Mes<eJevlejosJeeveeb ceOeueeskeseueeefo<eg~ meJe&le: meefvle eeJeemeeewleeueeefJejeefpelee:~~41~~
Deevees JeeOeelege erhe: megJeCe&veeceke:~ erhees ceve:efMeueeefYeKees erhees Jeemeceee:~~42~~

JevlejosJeeW kes efpevecebefoj

(efmeevlemeej oerheke mes )
ceueeejCe SJeb eefle%ee
DeLe& :-Jevlej osJeeW mes Jevoveere Deewj Jevlej osJeeW kes DemebKeele DeeJeemeeW ceW efmLele eefleceeDeeW meefnle mechetCe&
efpeveeueeeW kee ceQ mleJeve kejlee nBt ~~1~~ Fmekes yeeo efJee kee keueeCe kejves Jeeues Deewj efmeef eoeve kejves Jeeues
hebehejcesefeeW kees vecemkeej kejkes Deye ceQ Deelceefmeef kes efuees Dee" ekeej kes Jevlej osJeeW kee JeCe&ve keBiee~~2~~
JevlejosJeeW kes Dee" Yeso
DeLe& :-efkeVejosJe, efkecheg<eosJe, cenesjie, ievOeJe&, e#e, je#eme, Yetle Deewj efheMeee es Dee" ekeej kes
Jevlej osJe nQ~ Deye %eeve eeefhle kes efuees Fvekes Mejerj kee JeCe& Deewj Fvekes Yeso Deueie-Deueie kejlee nBt ~~3-4~~
Deye Jevlej osJeeW kes Mejerj kee JeCe& kenles nQ :DeLe& :- efkeVej osJeeW kes Mejerj kee JeCe& efeebiegheue meMe veerue JeCe&, efkecheg<eeW kee OeJeueJeCe&, cenesjieeW kee
ke=<Ce JeCe&, ievOeJe&, e#e Deewj je#emeeW kee mJeCe& meMe JeCe&, YetleeW kee ke=<Ce JeCe& Deewj efheMeee peeefle kes osJeeW kee hebke
meMe JeCe& neslee nQ~~5-6~~
Deye Jeblej osJeeW kes efveJeeme kee SJeb Gvekes hegjeW (veiejeW) Deeefo kee JeCe&ve kejles nQ :DeLe& :- jlveeYee he=efLeJeer kes KejYeeie ceW Yetle veeceke Jevlej osJeeW kes MeeMJele eewon npeej ceneie=n
nQ~~39~~ jlveeYee he=efLeJeer kes hebkeYeeie ceW je#eme kegue JeblejeW kes jlveceeer Deewj Delevle jceCeerke meesuen npeej
eceeCe DeeJeeme nQ~~40~~ Mes<e Jeblej osJeeW kes ewleeueeeW mes efJeYetef<ele DeeJeeme eflee&iueeske kes heJe&leeW hej meJe&$e
nQ~~41~~ Debpeve, JeeOeeleg, megJeCe& , erhe, ceve:efMeue erhe, Jee erhe, jpele erhe, efnbiegue erhe Deewj nefjleeue erhe, Fve Dee"
1-2. efmeevlemeejoerheke-DeefOekeej-13, he=. 456, 457, 460 mes 467 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(73)

jpelees efn*diegueerhees nefjleeueeefYeOeeveke:~ Deerhes<eg ewles<eg meceYeeies meceeJeveew~~43~~

Deeveeb JevlejsveCeeb eleskeb Meeeleeefve e~ pecyeterhemeceeveeefve
heeheehegjeCeefhe~~44~~
hetJee&efoefo#eg efJeevles ceevemlecYeefpeveeueew:~ ewleJe=#ewe egeeefve mJemJesvveeceefYe: mHegced~~45~~
Deceer<eeb ceOeYeeiemLeb mJesvveeceegleb hegjced~ eYeb eeJele&keb keevleb ceOeceb esefle efo#Jeefhe~~46~~
Sles<eeb he=Leiveeceeefve eesebles :S<eeb hegjeCeeb ceOemLehegjme efkeVejhegjeKeb veece meeled~ hetJe&YeeieefmLelehegjme efkeVejeYeeeb veeceeefmle~
oef#eCeefoied YeeiemLehegjme efkeVejeJele&hegjeefYeOeb veece meeled~ heefeceeMeemLehegjme efkeVejkeevlehegjmeb%eb veeceeefmle~
Gejeefoied efmLelehegjme efkeVej ceOeceeeb veece YeJesled~ leLee Deves<eeb mehleerhemLe meJe&hegjeCeeb Deveee jerlee mJe
mJesvveecehetJee&efCe eYeeJele&keevle ceOeceevleeefve veeceeefve YeJeefvle~
eekeeje veiejs<eg meg: Meeelee: eesVelee: MegYee:~ efeesMeeefOekemehleeE$eMeeespevewe efJemle=lee:~~47~~
cetues eesMeeeeeoMemebKewe eespevew:~ meeOe&efeespeve Jeemee cete|Ove ejeefoYetef<elee:~~48~~
ejeeCeecegoeesceer<eeb meeOe&ef<eefeespeve:~ efJemleej: keesMemebegewkeeE$eMeeespeveece:~~49~~
ejeCeeb cemlekesceer<eeb eemeeoeceefCeme*dkeguee:~ efJeevles eesVelee jcee: heemehleefleeespevew:~~50~~
efJemle=lee: eesMemebegewkeef$ebMeeespevew: MegYee:~ les<eeb ceOes megOecee&Kees jepeles ceefCeceC[he:~~51~~
eespeveeveeb veJeeseg: meeOe&eoMeeespevew:~ Deeelees efJemle=le: keesMeeefOeke<e[defYee eespevew:~~52~~

erheeW ceW efe$ee Yetefce hej meceYeeie ceW DeLee&led Yetefce kes veeres ee heJe&leeW kes Thej veneR pecyeterhe meMe meceleue Yetefce hej Dee"
ekeej kes Jevlej osJeeW ceW mes eleske Fv kes pecyeterhe meMe eceeCe Jeeues heebe-heebe veiej nQ~~42-44~~
es veiej ceevemlecYeeW, efpeveeueeeW Deewj ewleJe=#eeW mes ege leLee Deheves-Deheves FveW kes veece mes mebege hetJee&efo
eejeW efoMeeDeeW ceW nQ ~ Fve veiejeW ceW mes Deheves-Deheves FveW kes veece mes ege hegj veece kee veiej ceOe ceW efmLele nw,
DeJeMes<e efkeVejeYe, efkeVejeJele&, efkeVejkeevle Deewj efkeVejceOe es eejeW veiej eceMe: hetJe& Deeefo eejeW efoMeeDeeW ceW
DeJeefmLele nQ~~45-46~~
Deye Fve veiejeW kes he=Leked-he=Leked veece kenles nQ :DeLe& :-Debpeve erhe kes ceOe efmLele veiej kee veece efkeVejhegj nw~ hetJe& efoMee efmLele veiej kee veece efkeVejeYe
nw~ oef#eCeefoied efmLele veiej kee veece efkeVejeJele& nw~ heefece efoMed efmLele veiej kee veece efkeVejkeevle nw Deewj Gej efoied
efmLele veiej kee veece efkeVejceOe nw~ Fmeer ekeej meeleebs erheeW ceW Deheves-Deheves FveW kes veece nQ hetJe& ceW efpevekes, Ssmes
hegj, eYe, DeeJele&, keevle Deewj ceOe veece kes veiej Fmeer jerefle mes hetJee&efo efoMeeDeeW ceWs DeJeefmLele nQ~
Deye eekeej, ej, eemeeo, meYeeceC[he SJeb ewleJe=#eeW Deeefo kee eceeCehetJe&ke JeCe&ve kejles nQ :DeLe& :-Gve eleske veiejeW ceW 37 eespeve 2 keesme TBes, cetue ceW 12-1/2 eespeve eew[s, Thej 2-1/2
eespeve eew[s, Meeele, MegYe Deewj ejeW Deeefo mes efJeYetef<ele eekeej nQ~~47-48~~ Fve eekeejeW ceW efmLele ejeW ceW mes
eleske ej keer TBeeF& 62-1/2 eespeve leLee eew[eF& 31-1/4 eespeve eceeCe nw~~49~~ Fve ejeW kes Thej 75
eespeve TBes Deewj 31-1/4 eespeve eew[s ceefCecee eemeeo nQ~ efpevekes ceOe ceW megOecee& veece kes ceefCecee ceC[he
megMeesefYele nesles nQ ~~50-51~~ pees 9 eespeve TBes, 12-1/2 eespeve eew[s Deewj 6-1/4 eespeve eew[s nQ~~52~~ Gme

(74)

Jevlej osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leme ejeefCe jceeefCe efeespeveesVeleeefve e~ eespeveJeemeegeeefve ceC[heme YeJevleefhe ~~53~~

FlesJeb JeCe&vee %esee meJexveCeeb hegjs<eg e~ veiejeCeeb elege|o#eg elJeejewleheeohee: ~~54~~
jlveheer"eefelee cetues elege|o#eg efJejeefpelee:~ Yeewcesv hetefpeleeefYe: mege|pevesvefoJecete|leefYe:~~55~~
ceevemlecYeee elJeejes ceefCeheer"ef$ekeesOJe&iee:~ Meeue$ee eglee meefvle efmeefyecyee{deMesKeje:~~56~~
DeMeeskeechekees veeiemlegcyege Jegce:~ yeojer leguemeer Je=#e: keocyeesebefhee Fces~~57~~
ceefCeheer"eeYeeiemLee: he=LJeermeejceeesVelee:~ YeJeves<eg eceelmeefvle eeveeb Jevlejelceveeced~~58~~
les<eeb cetues elege|o#eg elee: eeflecee: he=Leked~ elegmleesjCemebegee oerhlee efoJee efpeveseMf eveeced~~59~~
ceevemlecYeesefmle ewwkewke: Skewkeeb eefleceeb eefle~ cegeeeiceefCeIeCe{eefm$eheer"MeeueYete<f ele:~~60~~
hegjeCeeb e elege|o#eg lekelJee s e menekes~ eespeveeveeb efn elJeeefj Jeveeefve MeeMJeleeveefhe~~61~~
ue#eeespeveoerIee&efCe ue#eeOe&efJemle=leeefve Jew~ DeMeeskemehleheCee&ce-echekee{eeefve meefvle e ~~62~~
ceOesceer<eeb efn elJeejes jepevles ewleheeohee:~ DeMeeske-mehleheCee&ce-echekeeKee efpeveee&vew:~~63~~
efJeefo#eg veiejeCee megie&efCekeeveeb hegjeefCe e~ meneelegjMeerefleeespevewe|Jemle=leeefve Jew~~64~~
Je=eekeejeefCe efveleeefve eekeejeefoegleeveefhe~ hegjeefCe Mes<e YeewceeveeceveskeerheJeee|Oe<eg~~65~~

meYeeceC[he kes ej Delevle jceCeerke, oes eespeve TBes Deewj Ske eespeve eew[s nQ~~53~~ Fmeer ekeej kee JeCe&ve meJe&
FveW (oef#eCesveW Deewj GejsveW) kes veiejeW ceW peevevee eeefnes~ veiejeW keer eejeW efoMeeDeeW ceW (Ske-Ske) eej
ewleJe=#e nQ~ efpevekes cetue ceW eejeW efoMeeDeeW ceW jlveheer" kes Deeefele, Jevlej osJeeW mes hetefpele efpevesv YeieJeeve keer
efoJe cete|leeeB nQ~~54-55~~ FvneR eejeW Je=#eeW kes meeceves leerve-leerve ceefCecee heer" kes Thej, leerve kees mes ege eej
ceevemlecYe nQ, efpevekes efMeKej efme YeieJeeved kes efyecyeeW mes ege nQ~~56~~
Deye efheMeeeeefo Jevlej osJeeW kes ewleJe=#eeW kes efYeVe-efYeVe veece, GveceW efmLele eefleefyebye SJeb ceevemlecYeeW
kee JeCe&ve kejles nQ :DeLe& :-efkeVej, efkecheg<e, cenesjie, ievOeJe&, e#e,je#eme, Yetle Deewj efheMeee Fve Dee"eW Jevlej osJeeW kes ece
mes DeMeeske, echeke, veeie(kesmej), legcye, Je, Jeojer, leguemeer Deewj keocye veece Jeeues ewleJe=#e nesles nQ~ es TBesTBes Je=#e he=LJeer kes meejcee (he=LJeerkeeefeke) Deewj ceefCeheer" kes DeeYeeie hej efmLele nesles nQ~ Fve Je=#eeW kes cetue ceW
eejeW efoMeeDeeW ceW efpevesv YeieJeeve keer eej-eej leesjCe ejeW mes ege, osoerheceeve Deewj efoJe he=Leked-he=Leked eej
eefleceeSB nQ leLee Ske-Ske eeflecee kes eefle cegeeoeceeW SJeb ceefCecee IeCeDeeW mes ege, ceefCecee leerve-leerve heer" Deewj
eekeej mes ege Ske-Ske ceevemlecYe nQ~~57-60~~
Deye veiejeW keer eejeW efoMeeDeeW ceW efmLele JeveeW SJeb efJeefoMeeDeeW ceW efmLele veiejeW kee keLeve kejles nQ:DeLe& :-veiejeW keer eejeW efoMeeDeeW ceW oes-oes npeej eespeve es[kej DeMeeske, mehleheCe&, Deece Deewj echeke
veece kes eej-eej MeeMJele Jeve nQ, pees Ske-Ske ueeKe eespeve uecyes leLee heeeme-heeeme npeej eespeve eew[s nQ~ Fve
JeveeW kes ceOe ceW efpevesv YeieJeeve keer eefleceeDeeW mes ege DeMeeske, mehleheCe&, Deece Deewj echeke veece kes eej-eej
ewleJe=#e MeesYeeeceeve nesles nQ~~61-63~~ veiejeW keer eejeW efJeefoMeeDeeW ceW ieefCekeeDeeW (eOeeve osefJeeeW) kes Jeueeekeej,
Meeele Deewj eekeej Deeefo mes ege veiej nQ, pees 84000 eespeve uecyes Deewj 84000 eespeve ner eew[s nQ~ Mes<e Jevlej
osJeeW kes veiej Deveske erheeW SJeb Deveske mecegeW ceW nQ~~64-65~~

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(75)

eoMe&veer efn YeesieeKee YeesieeJeleer Yegpeefveer~ veeieefeee meglees<eeLe Iees<eeKee efJeceueefeee~~68~~

megmJejeefveefvoleeosJeer osJeer Yee megYekee~ ceeefueveer heeceeueeKee meJe&eer meJe&mewefvekee~~69~~
eLe oMee&Kee Yetlekeevlee meceeee~ YetleYetleefeee osJeer oee ceneYegpeefveer~~70~~
DeefcJekeeLe kejeueeKee megjmesvee megoMe&vee~ FveCeeb megefjcee osJees eeE$eMeefeefheefC[lee:~~71~~
Deeveeb JevlejeCeeb meg: hegjeefCe YeJeveeefve e~ DeeJeemee Fefle efJe%eseeefm$eefJeOee: mLeevekee: MegYee:~~72~~
ceOeueeskemLeerheeefyOecener<eg meg hegjeefCe e~ KejebMes heYeeies eeOeesueeskes YeJeveeveefhe~~73~~
DeeJeemee: meefvle ewles<eecetOJe&ueeskes #eeesefpPelee:~ heJe&leees<eg kets<eg Je=#eees<eg oeefo<eg~~74~~
Je=eeslke=hegjeCeeb meeod Jeemees ue#ewkeeespeve:~ peIeveveiejeCeeb efkeuewkeeespeveefJemlej:~~75~~
Glke=YeJeveeveeb efn mekeuees lke=efJemlej:~ eespeveef MeleeemLemeneeoMeece:~~76~~
peIeveYeJeveeveeb meeod efJemlejeseflepeIeveke:~ eespeveeveeceOeesueeskes heeefJebMeefleceeveke:~~77~~
efJe<kecYees efveefKeueeslke=eJeemeeveeb eerefpeveeieces~ eespeveeveeb efpevew: eese: meneeoMeece:~~78~~
DeeJeemeeveeb peIeveeveeb Jeeme: keesMe$eeb YeJesled~ Glke=YeJeveeoerveeb ceOes ketes peIeveke:~~80~~
SkeieJetefleefJemleejes nscejlveceees#ee:~ eesMewkeme ef$eYeeieeveeceskeYeeiemecegVele:~~81~~
Deceer<eeb meJe&keteveeb ceOeYeeies e cetOe&efve~ mHegjlveceemleg Skewke: eerefpeveeuee:~~82~~
peseveeb YeJeveeoerveeceglke=e Jesefokee celee~ eleesueerleesjCeeee{ee keesMeeesef^leese|pelee~~83~~

DeLe& :-meesuen FveW ceW mes eleske keer ieefCekee veece keer oes-oes eOeeve osJeebieveeSB nQ, FveceW mes eleske keer
Deeeg Ske-Ske heue eceeCe nw~~66~~ ceeOegjer, ceOegjeueehe, ceOegjmJeje, heg<eefeee, he=Legkee, meescee, eoMe&veer, Yeesiee,
YeesieJeleer, Yegpeefveer, veeieefeee, meglees<ee, Iees<ee, efJeceueefeee, megmJeje, DeeEveefolee, Yee, megYekee, ceeefueveer, heeceeuee,
meJe&eer, meJe&mewefvekee, e, oMee&, Yetlekeevlee, Yetleefeee, oee, ceneYegpeefveer, Deef cyekee, kejeuee, megjmesvee Deewj
megoMe&vee es 32 ieefCekee ceneefjkeeSB JevlejJeemeer FveW keer nQ~~67-71~~
Deye Jevlej osJeeW kes leerve ekeej kes efveJeememLeeveeW kee DeJemLeeve metefele kej Gvekes veiejeW SJeb keteW
kee eceeCe kenles nQ :DeLe& :-Dee"eW ekeej kes Jevlej osJeeW kes jnves kes MegYe mLeeve hegj, YeJeve Deewj DeeJeeme kes Yes o mes leerve
ekeej kes peevevee eeefnes~~72~~ ceOeueeske ceW (mece) he=LJeer hej efmLele erhe-mecegeW ceW Jevlej osJeeW kes efveJeeme
mLeeve nQ GvnW hegj kenles nQ~ DeOeesueeske ceW Kej Deewj heYeeie ceW pees mLeeve nQ GvnW YeJeve kenles nQ leLee TOJe&ueeske
ceW DeLee&led he=LJeer mes Thejer YeeieeW ceW heJe&leeW kes DeeYeeieeW hej, keteW hej, Je=#eeW kes DeeYeeieeW hej Deewj heJe&lemLe mejesJejeW
Deeefo ceW pees mLeeve nQ GvnW DeeJeeme kenles nQ~ es leerveeW ekeej kes efveJeememLeeve neefve-#ee mes jefnle DeLee&led MeeMJele
nQ~~73-74~~ Glke= hegj Je=eekeej Deewj Ske ueeKe eespeve efJemleej Jeeues nQ leLee peIeve hegj Ske eespeve efJemleej Jeeues
nQ~~75~~ mecemle Glke= YeJeveeW kee Glke= efJemleej 12,200 eespeve eceeCe nw~~76~~ DeOeesueeske efmLele peIeve
YeJeveeW kee peIeve efJemleej 25 eespeve eceeCe nw~~77~~ efpeveeiece ceW efpevesv YeieJeeve kes eje mechetCe& Glke=
DeeJeemeeW kee efJe<kecYe 12000 eespeve kene ieee nw leLee peIeve DeeJeemeeW kee Jeeme leer ve keesme kene ieee nw~
Glke= YeJeve Deeefo kes ceOe ceW osoerheceeve ket nQ, pees 300 eespeve eew[s Deewj 100 eespeve TBes nQ~ peIeve YeJeveeW

(76)

Jevlej osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ueIetveeb YeJeveeoerveeb ueIJeer mesefokee YeJesled~ heeeEJeMeefleeeheesee ieeshegjeefoefJeYetef<elee~~84~~

kes<eeefeod YeewceosJeeveeceeJeemee: meefvle kesJeueced~ kes<eeefeod YeJevew: meeOe&ceeJeemee: meg: megOeeYegpeeced~~85~~
hegjeefCe YeJeveevegeeJeemee Sles $ee: MegYee:~ YeJeefvle JemeeflemLeevee: kes<eeefelhegCeheekele:~~86~~
leLesefleef$eefJeOemLeeveeefve megYe&JeveJeeefmeveeced~ veJeeveecemegjeCeeb e kesJeueb YeJeveeveefhe~~87~~

Deeefo kes ceOe ceW peIeve ket nQ pees mJeCe& Deewj jlvecee nQ, Meeele nQ leLee Ske keesme eew[s Deewj 1/3 keesme TBes
nQ~~78-81~~
Deye keteW kee DeJeMes<e JeCe&ve kejles ngS JevlejosJeeW kes efveJeeme (DeeJeemeeW Deeefo kee ) mLeeveeW kee
efJeYeeie oMee&les nQ :DeLe& :-Fve Glke= SJeb peIeve meJe& keteW kes Thej ceOe Yeeie ceW osoerheceeve jlvecee Ske-Ske Geg
efpeveeuee nw~~82~~ Glke= YeJeveeW Deeefo keer Glke= JesefoeeB eleesueer leLee leesjCeeW Deeefo mes ege oes keesme TBeer nQ leLee
peIeve YeJeveeW Deeefo keer peIeve JesefoeeB ieeshegj Deeefo mes efJeYetef<ele Deewj 25 Oeveg<e TBeer nQ~~83-84~~ hetJe& hegCeesoe
mes efkevneR-efkevneR Jevlej osJeeW kes cee$e DeeJeeme ner nQ, efkevneR kes DeeJeeme Deewj YeJeve oesveeW nQ~~85~~ leLee efkevneRefkevneR Jevlej osJeeW kes DeeJeeme , YeJeve Deewj hegj es leerveeW ekeej kes Delevle MegYe efveJeememLeeve nesles nQb~~86~~
YeJeveJeemeer osJeeW ceW DemegjkegceejeW kes cee$e YeJeve nesles nQ, Deve Mes<e YeJeveJeeefmeeeW kes leerveeW ekeej kes efveJeememLeeve
nesles nQ~~87~~

N: M

eeefj$e keer Jebovee

eeefj$eb meJe&efpeveweefjleb, eeseb e meJe&efMe<esYe~
eCeceeefce
hebeYesob,
hebeceeeefj$eueeYeee~~6~~
-eer ieewlece mJeeceer efJejefele
meYeer efpevesej ves YeJeogKenj, eeefjle kees heeuee efe mes~
meye efMe<eeW kees Yeer GheosMee, efJeefOeJeled meceked eeefjle es~~
heeBe Yeso egle meceked eeefjle, kees eCecetB ceQ Yeeer mes~
hebece eLeeKeele eeefjle keer, eeefhle nsleg JebotB cego mes~~6~~

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(77)

erheeW ceW Jeblej osJeeW kes veiej

jlveeYeeef#eles meefvle KejYeeies ceneie=ne~ elego&MemeneeefCe YetleeveeceefJeveMJeje 1~~39~~
jlveeYeeJeves heYeeies jlveceee MegYee~ DeeJeemee je#emeeveeb meg mene<ees[Meecee~~40~~
Mes<eJevlejosJeeveeb ceOeueeskeseueeefo<eg~ meJe&le meefvle eeJeemeeMewleeueeefJejeefpelee~~41~~
Deevees JeeOeelegMe erhe megJeCe&veeceke~ erhees ceveefMeueeefYeKees erhees Jeemeceee~~42~~
jpelees efn*di egueerhees nefjleeueeefYeOeeveke~ De<erhes <eg ewles<eg meceYeeies meceeJeveew~ ~43~~
De<eveeb JevlejsveCeeb eleskeb MeeMJeleeefve e~ pecyeterhemeceeveeefve he_ehe_ehegjeCeefhe~~44~~
hetJee&efoefo#eg efJeevles ceevemlecYeefpeveeueew~ ewleJe#ewMe egeeefve mJemJesvveeceefYe mhegced~~45~~
Deceer<eeb ceOeYeeiemLeb mJesvveeceegleb hegjced~ eYeb eeJele&keb keevleb ceOeceb esefle efo#Jeefhe~~46~~
Sles<eeb he=Leiveeceeefve eesebles
S<eeb hegjeCeeb ceOemLehegjme efkevvejhegjeKeb veece meeled~ hetJe&YeeieefmLelehegjme efkevvejeYeeeb veeceeefmle~
oef#eCeefoied YeeiemLehegjme efkevvejeJele&hegjeefYeOeb veece meeled~ heefMeceeMeemLehegjme efkevvejkeevlehegjmeb%eb veeceeefmle~
Gejefoied efmLelehegjme efkevvej ceOeceeeb veece YeJesled~ leLee Deves<eeb mehleerhemLe meJe&hegjeCeeb Deveee jerlee mJe
mJesvveecehetJee&efCe eYeeJele&keevle ceOeceevleeefve veeceeefve YeJeefvle~

erheeW ceW Jeblej osJeeW kes veiej

DeLe&jlveeYee he=efLeJeer kes KejYeeie ceW Yetle veeceke Jevlej osJeeW kes MeeMJele eewon npeej ceneie=n nQ~~39~~
jlveeYee he=efLeJeer kes hebkeYeeie ceW je#eme kegue JevlejeW kes jlveceeer Deewj Delevle jceCeerke meesuen npeej eceeCe
DeeJeeme nQ~~40~~ Mes<e Jevlej osJeeW kes ewleeueeeW mes efJeYetef<ele DeeJeeme eflee&iueeske kes heJe&leeW hej meJe&$e nQ~~41~~
Debpeve, JeeOeeleg, megJeCe&, erhe, ceveefMeue erhe, Jee erhe, jpele erhe, eEniegue erhe Deewj nefjleeue erhe, Fve Dee"
erheeW ceW efe$ee Yetefce hej meceYeeie ceW DeLee&led Yetefce kes veeres ee heJe&leeW kes Thej veneR pecyeterhe meMe meceleue Yetefce hej Dee"
ekeej kes Jevlej osJeeW ceW mes eleske Fv kes pecyeterhe meMe eceeCe Jeeues heeBe-heeBe veiej nQ~~42-44~~
es veiej ceevemlecYeeW, efpeveeueeeW Deewj ewleJe=#eeW mes ege leLee Deheves-Deheves FveW kes veece mes mebege hetJee&efo
eejeW efoMeeDeeW ceW nQ~ Fve veiejeW ceW mes Deheves-Deheves FveW kes veece mes mebege hegj veece kee veiej ceOe ceW efmLele nQ,
DeJeMes<e efkevvejeYe, efkevvejeJele&, efkevvejkeevle Deewj efkevvejceOe es eejeW veiej eceMe hetJe& Deeefo eejeW efoMeeDeeW ceW
DeJeefmLele nQ~~45-46~~
Deye Fve veiejeW kes he=Leked-he=Leked veece kenles nQ
DeLe&Debpeve erhe kes ceOe efmLele veiej kee veece efkeVejhegj nw~ hetJe& efoMee efmLele veiej kee veece efkeVejeYe nw~
oef#eCeefoied efmLele veiej kee veece efkeVejeJele& nw~ heefMece efoMed efmLele veiej kee veece efkeVejkeevle nw Deewj Gej efoMed
efmLele veiej kee veece efkeVejceOe nw~ Fmeer ekeej meeleeW erheeW ceW Deheves-Deheves FveW kes veece nQ hetJe& ceW efpevekes, Ssmes
hegj, eYe, DeeJele&, keevle Deewj ceOe veece kes veiej Fmeer jerefle mes hetJee&efo efoMeeDeeW ceW DeJeefmLele nQ~
1. efmeevlemeej oerheke, DeefOekeej-13 he=. 461 mes 463 leke~

(78)

Jevlej osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eekeeje veiejs<eg meg MeeMJelee eesvvelee MegYee~ efeesMeeefOekemehleef$ebMeeespevewMe efJemle=lee~~47~~

cetues eesMeeeeeoMemebKewMe eespevew~ meeOe&efeespeve Jeemee cete|Ove ejeefoYetef<elee~~48~~
ejeCeecegoeesceer<eeb meeOe&ef<eef<eespeve~ efJemleej eesMemebegewkeef$ebMeeespeveece~~49~~
ejeCeeb cemlekesceer<eeb eemeeoeceefCeme*dkeguee~ efJeevles eesvvelee jcee he_emehleefleeespevew~~50~~
efJemle=lee eesMemebegewkeef$ebMeeespevew MegYee~ les<eeb ceOes megOecee&Kees jepeles ceefCeceC[he~~51~~
eespeveeveeb veJeeseg meeOe&eoMeeespevew~ Deeelees efJemle=le eesMeeefOeke<e[defYeMe eespevew~~52~~
leme ejeefCe jceeefCe efeespeveesvveleeefve e~ eespeveJeemeegeeefve ceC[heme YeJeveefhe~~53~~
FlesJeb JeCe&vee %esee meJexveCeeb hegjs<eg e~ veiejeCeeb elegefo&#eg elJeejMewleheeohee~~54~~
jlveheer"eefelee cetues elegefo&#eg efJejeefpelee~ Yeewcesv hetefpeleeefYe megefpe&vesvefoJecetefle&efYe~~55~~
ceevemlecYeeMe elJeejes ceefCeheer"ef$ekeesOJe&iee~ Meeue$ee eglee meefvle efmeefyecyee{eMesKeje~~56~~

Jeblej osJeeW kes ewleJe=#e

DeMeeskeechekees veeiemlegcyegMe Jegce~ yeojer leguemeer Je=#e keocyees<ebefhee Fces1~~57~~
ceefCeheer"eeYeeiemLee he=LJeermeejceeesvvelee~ YeJeves<eg eceelmeefvle e<eveeb Jevlejelceveeced~~58~~
les<eeb cetues elegefo&#eg eleeeeflecee he=Leked~ elegmleesjCemebegee oerhlee efoJee efpevesefMeveeced~~59~~

Deye eekeej, ej, eemeeo, meYeeceC[he SJeb ewleJe=#eeW Deeefo kee eceeCehetJe&ke JeCe&ve kejles nQ
DeLe&Gve eleske veiejeW ceW 37 eespeve 2 keesme GBes, cetue ceW 12-1/2 eespeve eew[s, Thej 2-1/2 eespeve
eew[s, MeeMJele, MegYe Deewj ejeW Deeefo mes efJeYetef<ele eekeej nQ~~47-48~~ Fve eekeejeW ceW efmLele ejeW ceW mes eleske
ej keer GBeeF& 62-1/2 eespeve leLee eew[eF& 31-1/4 eespeve eceeCe nw~~49~~ Fve ejeW kes Thej 75 eespeve GBes
Deewj 31-1/4 eespeve eew[s ceefCecee eemeeo nQ~ efpevekes ceOe ceW megOecee& veece kes ceefCecee ceC[he megMeesefYele nesles
nQ~~50-51~~ pees 9 eespeve GBes, 12-1/2 eespeve eew[s Deewj 6-1/4 eespeve eew[s nQ~~52~~ Gme meYeeceC[he kes
ej Delevle jceCeerke, oes eespeve GBes Deewj Ske eespeve eew[s nQ~~53~~
Fmeer ekeej kee JeCe&ve meJe& FveW (oef#eCesveW Deewj GejsveW) kes veiejeW ceW peevevee eeefnS~ veiejeW keer eejeW
efoMeeDeeW ceW (Ske-Ske) eej ewleJe=#e nQ~ efpevekes cetue ceW eejeW efoMeeDeeW ceW jlveheer" kes Deeefele, Jevlej osJeeW mes
hetefpele efpevesv YeieJeeve keer efoJe cetefle&eeB nQ~~54-55~~ FvneR eejeW Je=#eeW kes meeceves leerve-leerve ceefCecee heer" kes
Thej leerve kees mes ege eej ceevemlecYe nQ, efpevekes efMeKej efme YeieJeeve kes efyecyeeW mes ege nQ~~56~~

Jeblej osJeeW kes ewleJe=#e

Deye efheMeeeeefo Jevlej osJeeW kes ewleJe=#eeW kes efYevve-efYevve veece, GveceW efmLele eefleefyecye SJeb
ceevemlecYeeW kee JeCe&ve kejles nQ
DeLe&efkeVej, efkecheg<e, cenesjie, ievOeJe&, e#e, je#eme, Yetle Deewj efheMeee Fve Dee"eW Jevlej osJeeW kes ece
mes DeMeeske, echeke, veeie (kesmej), legcye, Je, Jeojer, leguemeer Deewj keocye veece Jeeues ewleJe=#e nesles nQ~ es GBes1. efmeevlemeej oerheke, DeefOekeej-13 he=. 463 mes 464 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

DeOeesueeske kes efpevecebefoj

(79)

ceevemlecYeesefmle ewkewke Skewkeeb eefleceeb eefle~ cegeeeiceefCeIeCe{eefm$eheer"MeeueYetef<ele~~60~~

osJeeW kes veiej kes yeenj Jeve-Geeve ceW ewleJe=#e ceW efpeveeefleceeeW
hegjeCeeb e elegefo&#eg lekelJee s e menekes~ eespeveeveeb efn elJeeefj Jeveeefve MeeMJeleeveefhe~~61~~
ue#eespeveoerIee&efCe ue#eeOe&efJemle=leeefve Jew~ DeMeeskemehleheCee&ce-echekee{eeefve meefvle e~~62~~
ceOesceer<eeb efn elJeejes jepevles ewleheeohee~ DeMeeske-mehleheCee&ce-echekeeKee efpeveee&vew~~63~~
efJeefo#eg veiejeCeeb megie&efCekeeveeb hegjeefCe e~ meneelegjMeerefleeespevewe|Jemle=leeefve Jew~~64~~
Je=eekeejeefCe efveleeefve eekeejeefoegleeveefhe~ hegjeefCe Mes<e YeewceeveeceveskeerheJeeefOe&<eg~~65~~

JeblejosJeeW kes ewleJe=#e

(ueeskeefJeYeeie mes)
leseEme DemeeseebheeCeeiee legbyeg Je[es e keble~ leguemeer ke[byeCeecee esele neWefle ng kecesCe1~~7~~
keocyemleg efheMeeeeveeb je#emee keCkegcee~ Yetleeveeb leguemeerewleb e#eeCeeb e Jees YeJesled~~55~~
eEkevejeCeeceMeeske mJeeeElkeheg<es<eg e echeke~ cenesjieeCeeb veeieesefhe ievOeJee&Ceeb e legcye~~56~~
he=efLeJeerheefjCeeceemles Deeeeieefveeglegcee~ pecyetceeveeOe&ceeveeMe keere|leleemles eceeCele~~57~~

GBes Je=#e he=LJeer kes meejcee (he=LJeerkeeefeke) Deewj ceefCeheer" kes DeeYeeie hej efmLele nesles nQ~ Fve Je=#eeW kes cetue ceW
eejeW efoMeeDeeW ceW efpevesv YeieJeeve keer eej-eej leesjCe erheege, osoerheceeve Deewj efoJe he=Leked-he=Leked
eej eefleceeSB nQ leLee Ske-Ske eeflecee kes eefle cegkelee SJeb ceefCecee IeCeDeeW mes ege, ceefCecee leerve-leerve heer"
Deewj eekeej mes ege Ske-Ske ceevemlecYe nQ~~57-60~~

osJeeW kes veiej kes yeenj Jeve-Geeve ceW ewleJe=#e ceW efpeveeefleceeeW
Deye veiejeW keer eejeW efoMeeDeeW ceW efmLele JeveeW SJeb efJeefoMeeDeeW ceW efmLele veiej kee keLeve kejles nQ
DeLe&veiejeW keer eejeW efoMeeDeeW ceW oes-oes npeej eespeve es[kej DeMeeske, mehleheCe&, Deece,echeke veece kes eej-eej
MeeMJele Jeve nQ, pees Ske-Ske ueeKe eespeve uecyes leLee heeeme-heeeme eespeve eew[s nQ~ Fve JeveeW kes ceOe ceW efpevesv YeieJeeve
keer eefleceeDeeW mes ege DeMeeske, mehleo Deewj echeke veece kes eej-eej ewleJe=#e MeesYeeeceeve nesles nQ~~61-63~~ veiejeW keer
eejeW efJeefoMeeDeeW ceW eOeeve osefJeeeW kes Jeueeekeej, MeeMJele Deewj eekeej Deeefo mes ege veiej nQ, pees 84000 uecyes Deewj 84000
eespeve ner eew[s nQ~ Mes<e Jevlej osJeeW kes veiej Deveske erheeW SJeb Deveske mecegeW ceWnQ~~64-65~~

JeblejosJeeW kes ewleJe=#e

(ueeskeefJeYeeie mes)
Jeblej osJeeW kes ece mes DeMeeske, echeke, veeie (veeiekesmej), legbye, Je, keCle, leguemeer Deewj keocye; Fve
veeceeW Jeeues ewleJe=#e nesles nQ~~7~~ ewleJe=#e efheMeeeeW kee keocye, je#emeeW kee keCkegce, YetleeW kee leguemeer, e#eeW kee
Je, efkevvejeW kee DeMeeske, efkebheg<eeW kee echeke, cenesjieeW kee veeie (veeiekesmej) Deewj ievOeJeeX kee legbye neslee
nw~~55-56~~ Deeeeie hej efveele Jes ewleJe=#e he=efLeJeer kes heefjCeecemJehe nesles ngS eceeCe ceW pecyetJe=#e kes eceeCe kes
1. ueeskeefJeYeeie DeefOekeej-9, he=. 170~

(80)

Jevlej osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efoJejlveefJeefe$eb e $eef$eleeceskeMe~ MegYeOJepeheleekeemles efJeYeevleeeeieceeefelee~~58~~

leesjCeeefve e elJeeefj veeveejlveceeeefve e~ DeemeeceeueOeeceeefve ewleeveeb efn elege|oMeced~~59~~
eleskeb e eleeesee& meewJeCeex$e elege|oMeced~ Yetefcepeeveeb eLee Je=#ee leLee Jeeveevlejgcee~~60~~

DeOe& eceeCe Jeeues kens ieSs nQ~~57~~ GveceW mes eleske kes efoJe jlveeW mes efJeefe$e leerve $e nesles nQ~ Deeeeie kes
Deeefele Jes Je=#e Gece OJepee heleekeeDeeW mes mebege nesles ngS MeesYeeeceeve nesles nQ~~58~~ ewleJe=#eeW keer eejeW efoMeeDeeW
ceW ceeueeDeeW kes lespe mes meefnle Deveske jlvecee eej leesjCe nesles nQ~~59~~ eleske Je=#e keer eejeW efoMeeDeeW ceW eej
megJeCe&cee efpeveeefleceeSB efmLele nesleer nQ~ es Je=#e pewmes YetefcepeeW (YeJeveJeeefmeeeW) kes nesles nQ Jewmes ner Jes JevlejeW kes
Yeer nesles nQ~~60~~

N: M

Oece& keer Jebovee

Oece& meJe&megKeekejes efnlekejes, Oece yegOeeefevJeles~
OecexCewJe meceeheles efMeJemegKeb, Oecee&e lemcew vece~
Oecee&Veemlehej megodYeJeYe=leeb, Oece&me cetueb oee,
Oecex efeecenb oOes eefleefoveb, ns Oece&! ceeb heeuee~~7~~
Oeccees cebieuecegefb (cegefkekeb), DeeEnmee mebecees leJees~
osJee efJe lemme heCecebefle, pemme Oecces meee ceCees~~8~~
-eer ieewlece mJeeceer efJejefele
Oece& meJe&megKe Keeefve efnlebkej, yegOepeve kejW Oece& mebee~
efMeJemegKeeehle Oece& mes neslee, Gmeer Oece& kes efueS veceve~~
Oece& mes Deve efce$e veefnb peie ceW, oeeOece& kee cetue kene~
ceve kees OeB Oece& ceW efvele, ns Oece&! kejes cesjer j#ee~~7~~
Oece& cene cebieuecee nw en, kene Jeerj eYeg ves peie ceW~
ecegKe DeeEnmee mebece lehecee, Oece& meoe Gece meye ceW~~
efpemekes ceve ceW meoe Oece& nw, megjieCe Yeer Gmekees eCeceW~
ceQ Yeer vecetb Oece& kees meblele, Oece& yemees cesjs ceve ceW~~8~~
heeevegJeeo-ieefCeveer %eeveceleer

leerveueeske efpevecebefoj

(81)

e
k
s
e
e
u
e

ec O es
k foj
e
b
e
c
e
v
e
efp
T

(82)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eewyeerme leerLekejeW keer meesuen pevceYetefceeeW keer veeceeJeueer

cenevegYeeJeeW! Deheves veiej kes efpevecebefojeW ceW eewyeerme leerLekejeW keer meesuen pevceYetefceeeW kesveece
efvecveevegmeej efueKeJeeSb SJeb Fve leerLeeX keer ee$ee kejkes hegCeueeYe eehle kejW~
1. DeeesOee (hewpeeyeeo-G.e.)
-eer $e+<eYeosJe YeieJeeve
-eer DeefpeleveeLe YeieJeeve
-eer DeefYeveboveveeLe YeieJeeve
-eer megceefleveeLe YeieJeeve
-eer DevebleveeLe YeieJeeve
2. eeJemleer (yenjeFe-G.e.)
-eer mebYeJeveeLe YeieJeeve
3. keewMeecyeer (G.e.)
-eer heeeYeg YeieJeeve
4. JeejeCemeer (G.e.)
-eer megheee&veeLe YeieJeeve
-eer heee&veeLe YeieJeeve
5. evhegjer (JeejeCemeer) G.e.
-eer eveYeg YeieJeeve
6. keekevoer (osJeefjee efve.-ieesjKehegj) G.e. -eer heg<heobleveeLe YeieJeeve
7. Yeefkeehegjer
-eer MeerleueveeLe YeieJeeve
8. efmebnhegjer (meejveeLe) G.e.
-eer eseebmeveeLe YeieJeeve
9. echeehegjer (Yeeieuehegj-efyenej)
-eer JeemeghetpeveeLe YeieJeeve
10. keefcheuehegjer (he&keKeeyeeo-G.e.)
-eer efJeceueveeLe YeieJeeve
11. jlvehegjer (hewpeeyeeo-G.e.)
-eer Oece&veeLe YeieJeeve
12. nefmleveehegj (cesj"-G.e.)
-eer MeebefleveeLe YeieJeeve
-eer kegvLegveeLe YeieJeeve
-eer DejveeLe YeieJeeve
13. efceefLeueehegjer
-eer ceefuueveeLe YeieJeeve
-eer veefceveeLe YeieJeeve
14. jepeie=ner (veeueboe-efyenej)
-eer cegefvemegeleveeLe YeieJeeve
15. Meewjerhegj (yesej-G.e.)
-eer vesefceveeLe YeieJeeve
16. kegC[uehegj (veeueboe-efyenej)
-eer ceneJeerj YeieJeeve
-efveJesoke-

DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLekej pevceYetefce efJekeeme keceser

eOeeve keeee&uee-pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e., heesve veb.-01233-280184

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(83)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(ef$eueeskemeej mes)
Fle hejb eehleeJemejb vejeflee&iueeskeb efveheefelegceveemleeJeuueeskeeefmLeleefpeveYeJevemlegeflehetJe&keb lelmebKeeceen
Cecen CejueeseefpeCeIej eeeefj meeeefCe oesefJenerCeeefCe~ JeeJeCCeb eG eGjes Ceboermej kegb[ues eies1~~561~~
vecele vejueeskeefpeveie=neefCe elJeeefj Meleeefve efefJenerveeefve~ eheeeMeled elJeeefj elJeeefj vevoerMJejs kegC[ues ekes~~561~~
Cecen~ vejueeskes elegMeleeefve efefJenerveeefve 398 efpeveie=neefCe vevoerMJejerhes kegC[ueerhes ekeerhes e
eflee&iueeskemecyevOeerefve eLeemebKeb eheeeMeefppeveie=neefCe 52 elJeeefj efpeveie=neefCe 4 elJeeefj efpeveie=neefCe 4
vecele~~561~~

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(ef$eueeskemeej mes)
Fmekes Deeies eehle efkeee nw DeJemej efpevneWves, Ssmes vejeflee&iueeske kes efveheCe keer DeefYeuee<ee mes mebege
Deeeee&osJe meJe&eLece oesveeW ueeskeeW ceW efmLele efpeveceefvojeW keer mlegeflehetJe&ke mebKee kenles nQ
ieeLeeLe&&ceveg<eueeske mecyevOeer oes kece eej meew (398) efpeveceefvojeW kees leLee eflee&iueeske mecyevOeer
vevoerMJej erhe, kegC[ueefieefj Deewj ekeefieefj ceW ece mes efmLele yeeJeve, eej Deewj eej efpeveceefvojeW kees vecemkeej
kejes~~561~~
efJeMes<eeLe&&ceveg<eueeske DeLee&led De{eF& erhe ceW 398 Deke=ef$ece efpeveewleeuee nQ leLee vevoerMJej erhe ceW
52, kegC[ueefieefj hej 4 Deewj ekeefieefj hej eej Fme ekeej eflee&iueeske ceW 60 Deke=ef$ece efpeveewleeuee nQ~ Fve meJe&
(398 60 458) efpeveceefvojeW kees vecemkeej kejes~
Fve Deke=ef$ece efpeveewleeueeeW kee efe$eCe efvecve ekeej nQ
veesFme pecyeterhe kes Gheeg&e efe$eCe ceW megoMe&veces kes
eej JeveeW ceW efmLele 16 Deke=ef$ece efpevecebefoj
34 efJepeeeOeeX ceW efmLele 34 ,, ,, ,,
16 Je#eej heJe&leeW hej efmLele 16 ,, ,, ,,
4 iepeoblees heJe&leeW hej efmLele 4 ,, ,, ,,
6 kegueeeueeW hej efmLele 6 ,, ,, ,,
pebyet Meeuceefue 2 Je=#eeW hej efmLele 2 ,, ,, ,, nQ
78 Ske ces mecyevOeer Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ~
1. ef$eueeskemeejhe=. 477 mes 482 leke~

78 5 390 Deke=ef$ece ewleeuee 5 ces

mebyebOeer ngS Dele
hebeces mecyevOeer 390 Deke=ef$ece ewleeuee nQ~
eej F<Jeekeej kes 4 Deke=ef$ece ewleeuee-ieeLee 562
ceeveg<eesej kes 4 Deke=ef$ece ewleeuee-ieeLee 940
vevoerMJej kes 52 Deke=ef$ece ew leeuee-ieeLee 973
ekeefieefj kes 4 Deke=ef$ece ewleeuee-ieeLee 947
kegC[ueefieefj kes 4 Deke=ef$ece ewleeuee-ieeLee 944
458 vejeflee&iedueeske kes mechetCe& Deke=0 ewleeuee~

(84)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

vejueeske kes Deke=ef$ece efpeveewleeueeeW keer mebKee

DeLe vejueeskeefpeveie=neefCe keg$e keg$e efle<"efvle Fleges Deen
cebojkegueJekeKeeefjmegceCegmegejhhepebyegmeeefuemeg~ meeroer leermeb leg meeb eG eG meeefjmeeb ogheCeb~~562~~
cevojkegueJe#eejs<eg ceeveg<eesejhepecyetMeeuceefue<eg~ DeMeerefle ef$ebMeled leg Meleb elJeeefj elJeeefj mehleefleMeleb efhee~~562~~
ceboj~ cevojs<eg 5 kegueheJe&les<eg 30 Je#eejs<eg 100 F<Jeekeejs<eg 4 ceeveg<eesejs 1 efJepeeeOex<eg 170 pecyetJe=#es<eg
5 MeeuceueerJe=#es<eg 5 eLeemebKeb efpeveie=neCeMeerefle 80 ef$ebMeled 30 Meleb 100 elJeeefj 4 elJeeefj 4 mehlelegejMeleb
170 efJeejhee 5-5 YeJeefvle~~562~~

heeBeeW cesheJe&le keneB-keneB nQ ?

DeLe Dees Je#eceeCeeveeceLee&veeb cevojeeelJeeeevesJe eLeceb eefleheeoeefle
pebyetoerJes Skekees FmegkeehegJJeJejeeJeoerJeogies~ oes es cevojmesuee yengcepPeieefJepeeyengcepPes~~563~~
pecyeterhes Ske F<egke=lehetJee&hejeeheerheefkes~ ew ew cevojMewueew yengceOeieefJepeeyengceOes~~563~~
pebyet~ pecyeterhes Skees cevoj F<JeekeejheJe&leke=lehetJee&hejeeheerheefkes ew ew cevojMewueew~ le$eeefhe les cevoje
keJe efle<"efvle ? YejleeefoosMeeveeceefleMeesve ceOeefmLelees efJepee osMe FleLe&~ lemeelevleceOeeosMes efle<"efvle~~563~~

vejueeske kes Deke=ef$ece efpeveewleeueeeW keer mebKee

vejueeske kes ewleeuee keneB-keneB efmLele nQ ? GvnW kenles nQ
ieeLeeLe&&megces, kegueeeue, Je#eejefieefj, F<Jeekeej, ceeveg<eesej, heefieefj (efJepeeeOe&) pecyetJe= #e Deewj
Meeuceefue Je=#eeW hej ece mes Demmeer, leerme, meew, eej, eej, Ske meew meej, heeBe Deewj heeBe efpeveceefvoj nQ~~562~~
efJeMes<eeLe&heeBe megces heJe&leeW hej 80 efpevecebefoj nQ, leerme kegueeeueeW hej 30, iepeovle meefnle meew
Je#eejefieefj hej 100, eej F<Jeekeej hej 4, ceeveg<eesej hej 4, Ske meew meej efJepeeeOeeX hej 170, heeBe pecyetJe=#eeW
hej 5 Deewj heeBe Meeuceefue Je=#eeW hej 5 efpeveceefvoj efmLele nQ~ Fme ekeej vejueeske ceW kegue (80 30 100 4
4 170 5 5 ) 398 efpeveceefvoj nQ~

heeBeeW cesheJe&le keneB-keneB nQ ?

Deie Deeies kene peeves Jeeuee meJe& DeLe& ces kes Deeee nw Dele meJe&eLece cesefieefj kee eefleheeove kejles nQ
ieeLeeLe&&pecyeterhe ceW Ske cesefieefj nw~ oes erheeW ceW F<Jeekeej heJe&leeW kes eje efkeS ngS hetJe&-heefMece ceW
oes-oes Oeveg<eekeej #es$eeW ceW oes-oes cesheJe&le nQ, Fve ces heJe&leeW kee DeJemLeeve Gve Oeveg<eekeej #es$eeW kes "erke ceOe ceW
efmLele efJeosneW kes "erke ceOe ceW nw~~563~~
efJeMes<eeLe&&pecyeterhe ceW Ske cesefieefj nw leLee OeelekeerKeC[ Deewj heg<kejeOe& erheeW ceW F<Jeekeej heJe&leeW kes
eje hetJe& heefMece efoMeeDeeW ceW efkeS ngS oes-oes Oeveg<eekeej #es$e nQ DeLee&led OeelekeerKeC[ ceW oes F<Jeekeej heJe&leeW ves
Oeveg<eekeej oes #es$e yeveees nQ Deewj heg<kejeOe& erhe ceW Yeer oes F<Jeekeej heJe&leeW ves Oeveg<eekeej oes #es$e yeveeS nQ~ FvneR eej
#es$eeW ceW eej megcesefieefj efmLele nQ~ Gve #es$eeW ceW Yeer Jes cevojefieefj keneB DeJeefmLele nQ ? F<Jeekeej heJe&leeW kes eje yeveeS
ngS pees YejlewjeJeleeefo #es$e nQ, Gvekes "erke ceOe Yeeie ceW efJeosn#es$eeW keer DeJeefmLeefle nw, efJeosn#es$eeW kes Delevle ceOe
ceW es eejeW megces heJe&le efmLele nQ~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(85)

pecyeterhe kes 7 #es$eeW kes veece

DeLe les<eeb cevojeCeecegYeeheeMJe&efmLele#es$eeCeeb veeceeefve keLeeefle
oefkeKeCeefomeemeg Yejnes nsceJeoes nefjefJeosnjccees e~ nFjCCeJeosjeJeoJemmee kegueheJJeebleefjee~~564~~
oef#eCeefoMeemeg Yejlees nwceJele nefjefJeosnjceMe~ nwjCeJeowjeJeleJe<ee& kegueheJe&leevleefjlee~~564~~
oefkeKeCe~ les<eeb cevojeCeeb oef#eCeefoMeeee DeejYe Yejle nwceJele nefj efJeosn jceke nwjCeJele SsjeJele
Flesles Je<ee& efnceJeoeefokegueheJe&leevleefjlee~~564~~

n kegueeeueeW kee JeCe&ve

DeLe les<eeb heJe&leeveeb veeceeefokeb ieeLeeesveen
eqnceJeb ceneefoefnceJeb efCemenes Ceeruees e efcce efmenjer e~ cetueesJeefj meceJeemee ceefCeheemee peueefCeefnb hege~~565~~
efnceJeeved ceneefoefnceJeeved efve<eOe veerueMe keceer efMeKejer e~ cetueesheefj meceJeemee ceefCeheeMJee& peueefveefOeb mhe=<e~~565~~
efnceJeb~ efnceJeeved ceneefnceJeeved efve<eOees veerueMe keceer efMeKejer e, Sles meJex cetueesheefj meceeveJeemee
ceefCeceeheeMJee& peueefveefOeb mhe=<e~~565~~

pecyeterhe kes 7 #es$eeW kes veece

Gve megces heJe&leeW kes oesveeW heeMJe&YeeieeW ceW efmLele #es$eeW kes veece kenles nQ
ieeLeeLe&&Gve cevoj cesDeeW keer oef#eCe efoMee mes ueieekej eceMe (1) Yejle (2) nwceJele (3) nefj
(4) efJeosn (5) jceke (6) nwjCeJele Deewj (7) SsjeJele es meele #es$e nQ, pees kegueheJe&leeW mes Devleefjle nQ DeLee&led
efpevekes yeere ceW kegue heJe&leeW kes nesves mes Devlej eehle nw~~564~~
efJeMes<eeLe&&Gve megces heJe&leeW keer oef#eCe efoMee mes eejcYe kej eceMe Yejleeefo meele #es$e nQ~ efpeveceW yeereyeere ceW kegue heJe&leeW kes keejCe Devlej nw DeLee&led Fve #es$eeW kes Devlejeue ceW kegue heJe&le nQ~ eLeeYejle Deewj nwceJele
kes yeere ceW efnceJeeved heJe&le nw~ nwceJele Deewj nefj kes yeere ceW ceneefnceJeeved, nefj Deewj efJeosn kes yeere efve<eOe, efJeosn
Deewj jceke kes yeere ceW veerue, jceke Deewj nwjCeJele kes yeere ceW keceer leLee nwjCeJele Deewj SsjeJele kes yeere ceW
efMeKeefjved heJe&le nQ~

n kegueeeueeW kee JeCe&ve

oes ieeLeeDeeW eje Gve kegueeeueeW kes veeceeefo kenles nQ
ieeLeeLe&&efnceJeeved, ceneefnceJeeved, efve<eOe, veerue, keceer Deewj efMeKeefjved es n kegueheJe&le cetue ceW Je Thej
meceeve Jeeme-efJemleej mes ege nQ~ ceefCeeeW mes Keefele Fvekes oesveeW heeMJe&Yeeie mecegeW kee mheMe& kejves Jeeues
nQ~~565~~
efJeMes<eeLe&&(1) efnceJeeved (2) ceneefnceJeeved (3) efve<eOe (4) veerue (5) keceer Deewj (6) efMeKeefjved es
n kegueeeue heJe&le nQ~ oerJeeue meMe Fve kegueeeueeW kee Jeeme-eew[eF& veeres mes Thej leke meceeve nw~ Fve
kegueeeueeW kes oesveeW heeMJe&Yeeie ceefCecee nQ Deewj mecegeW kees mheMe& kejves Jeeues nQ~ pecyeterhe ceW kegueeeueeW kes oesveeW
heeMJe&Yeeie ueJeCemeceg kees mheMe& kejles nQ~ OeelekeerKeC[ ceW ueJeCeesoefOe Deewj keeueesoefOe kees mheMe& kejles nQ efkevleg
heg<kejeOe&erhe ceW keeueesoefOe Deewj ceeveg<eesej heJe&le kees mheMe& kejles nQ~

(86)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kegueeeueeW kes JeCe&

nsceppegCeleJeCeeree kecemees Jesuegefjejpeonsceceee~ FefieogieeGeGogieFefiemeelegbiee neWefle ng kecesCe~~566~~
nsceepeg&veleheveeree eceMe Jew[te&jpelensceceee~ SkeefkeelegMelegef&kewkeMelelege YeJeefvle efn ecesCe~~566~~
nsce~ nsceJeCe& Depeg &veJeCe& MJesle FleLe& ~ leheveereJeCe& kegkekeet[ef JeefjleLe& , Jew[ te&JeCe&
ceetjkeC"efJeefjleLe&, jpeleJeCe& nscecee Sles eceMe les<eeb heJe&leeveeb JeCee& SkeMele efMele elegMele
elegMele efMele SkeMele ecesCe les<eeceglmesOee YeJeefvle~~566~~

megces heJe&le kee JeCe&ve

meeceleb efJeosnceOeefmLelecevojefiejs mJeheceee<s
ces efJeosncepPes CeJeCeGefoonskekepeeseCemenmmee~ Goeb Ye=cegnJeemeb GJeJeefjieJeCeeGkekepegoes1~~606~~
ces efJeosnceOes veJeveJeefleoMewkeeespevemeneeefCe~ Goe YetcegKeJeeme Gheeg&heefjieJeveeleg<keegle~~606~~
ces~ efJeosnme ceOeeosMes cesjefmle, lemeesoeYetcegKeJeemee eLeemebKeb veJeveJeeflemene 99000 oMemene
10000 Skemene 1000 eespeveeefve meg~ me e hegveheeg&heefj keCeeieleJeveeleg<keegle~~606~~

kegueeeueeW kes JeCe&

ieeLeeLe&&Fve kegueeeueeW kee JeCe& eceMe nsce (mJeCe&) Depeg&ve (eeBoer meMe MJesle) leheveere (leheees ngS
mJeCe& meMe) Jew[te&ceefCe (veeruee) jpele (MJesle) Deewj nsce (mJeCe&) meMe nw~ Fvekeer GBeeF& kee eceeCe Yeer
eceMe Ske meew, oew meew, eej meew, eej meew, oes meew Deewj Ske meew eespeve nw~~566~~
efJeMes<eeLe&&efnceJeeved heJe&le kee JeCe& mJeCe& meMe Deewj GBeeF& 100 eespeve (400000 ceerue) nw~
ceneefnceJeeved kee Depeg&ve DeLee&led MJesle JeCe& leLee GBeeF& 200 eespeve (800000 ceerue) nw~ efve<eOe heJe&le kee JeCe&
leheveere-leheees ngS mJeCe& kes meceeve leLee GBeeF& 400 eespeve (1600000 ceerue) nw~ veerue heJe&le kee JeCe& Jew[te&
DeLee&led ceetjkeC" meMe veeruee nw, Fmekeer GBeeF& 400 eespeve nw~ keceer heJe&le kee JeCe& jpele DeLee&led MJesle leLee
GBeeF& 200 eespeve nw~ Fmeer ekeej efMeKeefjved heJe&le kee JeCe& mJeCe& meMe SJeb GBeeF& 100 eespeve nw~

megces heJe&le kee JeCe&ve

Deye efJeosn#es$e kes ceOe ceW efmLele cevoj ces kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe&-eqJeosn#es$e kes ceOe eosMe-mLeeve ceW megoMe&ve ces efmLele nw, efpemekee Goe, Yet Jeeme Deewj
cegKeJeeme eceMe 99000, 10000 Deewj 1000 eespeve nw~ en ceefvoj ces kes Thej-Thej eej JeveeW mes mebege
nQ~~606~~
efJeMes<eeLe&-efJeosn#es$e kes ceOe efmLele megoMe&ve ces 99000 eespeve GBee nw; cetue ceW Gmekeer eew[eF& ome
npeej Deewj Thej Ske npeej eespeve nw leLee Jen Thej-Thej keveer ceW eej JeveeW mes mebege nw~
1. ef$eueeskemeejhe=. 510 mes 513 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(87)

FoeveeR Jeveeleg<keme meb%ee leovlejeueb e eefleheeoeefle

Yet Yemeeue meeCegie CeboCemeesceCemeheeb[gkeb e JeCeb~ FefieheCeIeCeyeeyeeefjnohebemeeeefCe iebletCeb~~607~~
YegefJe YeMeeueb meevegieb vevovemeewcevemeheeC[gkeb e Jeveced~ Ske heeIeveemehleeflenleheeMeleeefve ielJee~~607~~
YetYe~ Yetieleb Jeveb YeMeeueeKeb meeveg$eeieleeefve eLeemebKeb vevovemeewcevemeheeC[gkeeKeJeveeefve, leeefve Ske
1 heeIeve 125 emehleefle 72 nle heeMeleeespeveeefve 500~ 62500~ 36000 ielJee ielJee efle<"efvle~~607~~
DeLe levemLeJe#eeveen
ceboejetoebheeeboCeIeCemeejceeseeesesefnb~ lebyetefuehetiepeeoerhengoermegjleefn keemeesnb~~608~~
cevoejetleechekeevoveIevemeejceeseeesew~ leecyetueerhetiepeeefleeYe=eflemegjleefYe ke=leMeesYeeefve~~608~~
ceboej~ cevoejetleechekeevoveIevemeejceeseeesew leecyetueerhetiepeeefleeYe=efleefYe megjleefYeMe ke=leMeesYeeefve
leeefve Jeveeefve~~608~~

efJepeeces Deeefo eej ces kee JeCe&ve

meeceleefcelejcevojeCeeb JeJeOeeveefveheCeeJeepesveeslmesOeb keLeeefle
heCemee heCemeemeefneb heCeJeCCemenmmeeb menmmeeCeb~ DeeJeerefmeojeCeb menmmeiee{b leg cesCeb1~~609~~

eejeW JeveeW kes veece Deewj Gvekes Devlejeue kee eefleheeove kejles nQ
ieeLeeLe&-ces keer cetue he=LJeer hej YeMeeue Jeve nw leLee Fmekes meeveg eosMe DeLee&led keveer hej vevove Jeve,
meewceveme Jeve Deewj heeC[gke Jeve nQ~ Fvekeer DeJeefmLeefle Ske mes iegefCele heeBe meew, heeBe kes Ieve (125) mes iegefCele heeBe
meew Deewj yenej mes iegefCele heeBe meew eespeve eceeCe Deeies peekej nw~~607~~
efJeMes<eeLe&-megces heJe&le kes cetue ceW (Yetefceiele) YeMeeue veece kee Jeve nw~ en Jeve cevoj ceneeuesv kes
eejeW Deesj nw~ Fme Jeve mes 500 1 DeLee&led 500 eespeve Deeies peekej keveer hej otmeje vevove veece kee Jeve nw~
Fmemes 500 ( 5 5 5 125) DeLee&led 62,500 eespeve Thej peekej meewceveme veece kee Jeve nw~ Fme Jeve
mes 500 72 DeLee&led 36000 eespeve Thej peekej megces kes Meer<e& hej eewLee heeC[gke veeceke Jeve nw~ es leerveeW Jeve
Yeer cevoj efiejerv kes eejeW Deesj nQ~ cevoj ces keer kegue TBeeF& 99000 eespeve nw~ eejeW ceneJeveeW kes leerve DevlejeueeW
kee Skeef$ele (500 62500 36000) eceeCe megoMe&ve ces keer GBeeF& 99000 eespeve eceeCe nw~
Gve JeveeW ceW efmLele Je=#eeW kees kenles nQ
ieeLeeLe&-keuheJe=#eeW keer MeesYee eehle kejves Jeeues Gve eejeW JeveeW ceW cevoej, Deece, echeke, evove, Ievemeej,
kesuee, eerheue, leecyetueer, megheejer Deewj peeehe$eer Deeefo kes Deveske Je=#e nQ~~608~~

efJepeeces Deeefo eej ces kee JeCe&ve

Deye Deve cesheJe&leeW hej efmLele JeveeW kes Devlejeue efveheCe kes yeneves mes Gve cevoj cesDeeW keer GBeeF& kee
eceeCe kenles nQ
ieeLeeLe&-Deve eej ces heJe&leeW hej Yeer ces kes cetue DeLee&led he=LJeer hej YeMeeue Jeve nw, Fmekes Thej ece
mes heeBe meew eespeve, heeheve npeej heeBe meew Deewj DeeF&me npeej eespeve pee-peekej Deve JeveeW keer DeJeefmLeefle nw~
1. ef$eueeskemeejhe=. 513 mes 514 leke~

(88)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heeMeleb heeMelemeefnleb heeheeeMelemenekeb meneeCeeb~ De<eefJebMeefleefjlejs<eeb meneieeOemleg cesCeeced~~609~~

heCemee~ heeMeleeespeveeefve 500 heeMelemeefnleb heeheeeMelmeneeespeveeefve 55500 De<eefJebMeeflemeneeespeveeefve 28000 Flejs<eeb cesCeeb JeveeveevlejeefCe heeeveeb cesCeeb meneeespeveeJeieeOees 1000
%eeleJe~~609~~
DeLe les<eeb Jeveeveeb efJemleejb efveheeefle
yeeJeermeb e menmmee heCeheCekekeesCeheCemeeb Jeemeb~
he{ceJeCeb Jeefppeee meJJeCeieeCeb JeCeeefCe meefjmeeefCe~~610~~
eefJebMeefle e meneb heehee<edkeesveheeMeleb Jeemeb~ eLeceJeveb Jepe&efelJee meJe&veieeveeb Jeveeefve meMeeefve~~610~~
yeeJeermeb~ megoMe&vecesjesYe&MeeueJeveb hetJee&hejsCe eleskeb eefJebMeeflemeneeespeveJeemeb, vevoveb heeMeleeespeveJeemeb,
meewcevemeb heeMeleeespeveJeemeb, heeC[gkeb <e[tveheeMeleeespeveJeemeb 494~ megoMe&veme eLeceJeveb Jepe&efelJee meJe&cesCeeb
vevoveeefo Jeveeefve meMeeceeCeeefve~~610~~
DeLe leveeleg<eefmLele ewleeueemebKeeceen
SkekeskekeJeCees heef[efomeceskekeskekeefpeCeeueee megmeesnbefle~ heef[cescegheefj lesemE e JeCCeCeceCegJeCCeFmmeeefce~~611~~
SkewkeJeves eefleefoMeceskewkeefpeveeueee megMeesYevles~ eeflecescegheefj les<eeb JeCe&vecevegJeCe&efe<eeefce~~611~~
Skekes~ eeflecesb Skewkeefmceved Jeves eefleefoMeceskewkeefpeveeueee megMeesYevles~ Gheefj les<eeb ewleeueeeveeb JeCe&veceveg
heMeevvevoerMJejerheJeCe&veeJemejs JeCe&efe<eeefce~~611~~

FvneR DevlejeueeW kes eesie kee eceeCe ces heJe&leeW keer GBeeF& kee eceeCe nw~ heeBeeW ces heJe&leeW kee ieeOe-veeRJe kee
eceeCe Ske npeej eespeve nw~~609~~
efJeMes<eeLe&-pecyeterhe mecyevOeer efJeosn efmLele ces kes Deefleefje oes ces OeelekeerKeC[ ceW Deewj oes ces
DeOe&heg<kej erhe ceW efmLele nQ~ eejeW ces heJe&leeW kes cetue ceW YeMeeue Jeve nw; Fme Jeve mes 500 eespeve Thej vevoveJeve,
55,500 eespeve Thej peekej meewcevemeJeve Deewj 28000 eespeve Thej peekej heeC[gke Jeve keer DeJeefmLeefle nw~ Fve
eejeW JeveeW kes Devlejeue kee eesie (500 55500 28000) 84000 eespeve nw~ ener 84000 ees peve
eleske ces heJe&le keer GBeeF& kee eceeCe nw~ heeBeeW ces heJe&leeW kee ieeOe DeLee&led veeRJe 1000 eespeve ner nw~
Gve JeveeW kes efJemleej kee JeCe&ve kejles nQ
ieeLeeLe&-megoMe&ve ces kes YeMeeue Jeve keer (hetJe& heefMece efoMee keer) eew[eF& 22000 eespeve, vevove Jeve
keer 500 eespeve, meewceveme Jeve keer 500 eespeve Deewj heeC[gke Jeve keer 494 eespeve nw~ megoMe&ve ces kes YeMeeue
Jeve kees es[kej meYeer ces heJe&leeW kes vevoveeefo leerveeW JeveeW keer eew[eF& kee eceeCe meMe ner nw~~610~~
efJeMes<eeLe&-megoMe&ve ces kes YeMeeue Jeve keer eew[eF& hetJe& efoMee ceW 22000 eespeve, heefMece efoMee ceW
22000 eespeve (oef#eCe ceW 250 Deewj Gej ceW Yeer 250 eespeve) nw~ heeBeeW ces heJe&leeW kes vevove JeveeW keer eejeW
efoMee keer eew[eF& kee eceeCe 500 eespeve nw~ heeBeeW meewceveme JeveeW keer eejeW efoMee keer eew[eF& kee eceeCe Yeer 500
eespeve ner nw leLee heeBeeW heeC[gke JeveeW keer eejeW efoMee keer eew[eF& kee eceeCe 494 eespeve nw~ leelhee& en ngDee efke
megoMe&ve ces kes YeMeeue Jeve kees es[kej heeBeeW ces heJe&leeW kes vevoveeefo JeveeW kee eceeCe meMe ner nw~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(89)

OeelekeerKeC[erhe Deewj heg<kejeOe&erhe ceW oes-oes F<Jeekeej heJe&le kes efpevecebefoj

meeceleb OeelekeerKeC[heg<kejeOe& eesj skeekeejlJeeoes Je#eceeCe#es$eefJeYeeiens letv ed leees YeeheeMJe&efmLeleefce<JeekeejheJe&leeveen
eGefjmegieeje nscee eGket[ menmmeJeeme efCemengoee~ meieoerJeJeemeoerne FefieFefieJemeoer ng oefkeKeCegejoes1~~925~~
elegefj<Jeekeeje nscee elegkete meneJeemee efve<eOeesoee~ mJekeerheJeemeoerIee& SkewkeJemelee efn oef#eCeesejle~~925~~
eG~ OeelekeerK eC[heg<kejeOe&eesef ce&efuelJee nsceceeeMeleg ket e meneJeemee ef ve<eOeesoee 400
JemkeereerheJeemeowOee& SkewkeJemeleeMelJeej F<JeekeejheJe&leemleeeseaheeeso&ef#eCeesejleefmle<"efvle~~925~~

Oeelekeer Je heg<kejeOe& erhe ceW efnceJeeve Deeefo heJe&leeW keer mebKee

DeLe leoderheeeJeefmLeleeveeb kegueefieefjeYe=leerveeb mJeheb efveheeefle
kegueefieefjJekeKeejCeoeronJeCekegb[eefCe hegkeKejoueesefe~ DeesJesOegmmesnmecee ogiegCee ogiegCee og efJeeflLeCCee~~926~~

Gve eejeW JeveeW ceW efmLele ewleeueeeW keer mebKee kenles nQ

ieeLeeLe&-eleske ces heJele& kes Thej eleske Jeve keer eleske efoMee ceW Ske-Ske efpeveeuee MeesYeeeceeve
nQ, efpevekee JeCe&ve ceQ (eer vesefceeveeee&) Deeies keBiee~~611~~
efJeMes<eeLe&-eleske ces heJe&le hej YeMeeue Deeefo eej-eej Jeve nQ Deewj eleske Jeve keer eejeW efoMeeDeeW ceW
Ske-Ske efpeveewleeuee nw~ Fme ekeej heeces mecyevOeer 16 JeveeW kes 80 efpeveewleeuee MeesYeeeceeve nQ; efpevekee
JeCe&ve Deve ewleeueeeW kes JeCe&ve kes yeeo vevoerMJej erhe kes JeCe&ve kes DeJemej hej evLekelee& kejWies~

OeelekeerKeC[erhe Deewj heg<kejeOe&erhe ceW oes-oes F<Jeekeej heJe&le kes efpevecebefoj

OeelekeerKeC[ Deewj heg<kejeOe& ceW #es$e Je heJe&leeefo Ske ekeej kes nQ~ FveceW #es$eeW kee efJeYeeie kejves Jeeues oesveeW
heeMJe& YeeieeW ceW efmLele F<Jeekeej heJe&leeW kees kenles nQ
ieeLeeLe&oesveeW erheeW kes oef#eCeesej efoMee ceW eej F<Jeekeej heJe&le nQ pees mJeCe&cee Deewj eej-eej
keteW mes mebege nQ~ efpevekee Ske npeej eespeve Jeeme, efve<eOe kegueeeue meMe Goe Deewj Deheves-Deheves erheeW kes
Jeeme eceeCe uecyeeF& nw leLee pees oef#eCe Deewj Gej efoMee ceW Ske-Ske efmLele nQ SJeb oef#eCeesej uecyes nQ~~925~~
efJeMes<eeLe&OeelekeerKeC[ Deewj heg<kejeOe& erheeW keer oef#eCeesej efoMee ceW mJeCe&cee eej F<Jeekeej heJe&le nQ~
es eejeW heJe&le eej-eej keteW mes mebege nQ, Gvekeer hetJe& heefMece eew[eF& 1000 eespeve eceeCe nw~ efve<eOe kegueeeue
meMe 400 eespeve GBes nQ leLee Deheves-Deheves erheeW kes Jeeme meMe eej Deewj Dee" ueeKe eespeve eceeCe uecyes nQ~
es oef#eCe Deewj Gej efoMee ceW Ske-Ske efmLele nQ leLee oef#eCeesej uecyes nQ~

Oeelekeer Je heg<kejeOe& erhe ceW efnceJeeve Deeefo heJe&leeW keer mebKee

Deeies oesveeW erheeW ceW DeJeefmLele kegueeeue Deeefo kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe&OeelekeerKeC[ mes heg<kejeOe& hee&vle DeJeefmLele kegueeeue, Je#eejefieefj, veoer, n, Jeve Deewj kegC[eW
keer ienjeF& SJeb GBeeF& pecyeterhemLe kegueeeueeefo kes meMe nw leLee efJemleej ogiegvee-ogiegvee nw DeLee&led pecyeterhemLe
1. ef$eueeskemeejhe=. 707 mes 708 leke~

(90)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kegueefieefjJe#eejveoernJevekegC[eefve heg<kejoue Fefle~ DeJeieeOeeslmesOemecee efiegCee efiegCee leg efJemleerCee&~~926~~

kegue~ OeelekeerKeC[eoejYe heg<kejeOe&hee&vle le$e le$emLee kegueefieje 12 Je#eeje 40 vee 180 oe
52 Jeveeefve ? kegC[eefve 180~ Sles meJex pecyeterhemLekegueefieefjeYe=leerveeceJeieeOeeslmesOeeYeeb meceevee Sles<eeb
efJemleejemleg pecyeterhemLeefJemleejsYees efiegCeefiegCee~~926~~

OeelekeerKeC[ erhe-heg<kejeOe& erhe kes efnceJeeve heJe&le Deeefo kes Deekeej kee JeCe&ve
DeLe eOe&erheefmLeleJe<e&Je<e&OejheJe&leeveeceekeejb efveheeefle
meeuegefefCeYee Jemmee efoJeoerJeefcn lelLe mesueeDees~ Debles DebkecegneDees Kegjhhemeb"eCeee yeeefnb~~927~~
MekeesefefveYee Je<ee& eOe&erhes le$e Mewuee~ Devle DecegKee #egjemebmLeevekee yeefn~~927~~
meeueg~ eeOe&erhes Je<ee& MekeesodefOekeeefveYee le$e Mewuee DeYevlejs DecegKee yeees #egjemebmLeevee~~927~~

kegueeeueeefoke kes Jeeme mes OeelekeerKeC[ efmLele kegueeeueeefokeeW kee Jeeme ogiegvee nw Deewj OeelekeerKeC[ keer Dehes#ee
heg<kejeOe& kee efJemleej ogiegvee nw~~926~~
efJeMes<eeLe&OeelekeerKeC[ mes eejcYe kej heg<kejeOe& hee&vle Ske-Ske erhe ceW oes-oes ces mecyevOeer kegueeeue
12, iepeovleeW meefnle Je#eej heJe&le 40, iee efmevOeg Deewj efJeYee Deeefo leLee keeefo efJeos n mecyevOeer oes-oes
veefoeeB Deewj meye efceueekej kegue veefoeeB 180, kegueeeueeW Deewj YeMeeue JeveeW ceW efmLele n 52, heJe&leeW Deewj veefoeeW
kes heeMJe&YeeieeW ceW efmLele Jeve mebKeele leLee ieeefo veefoeeW kes efiejves kes Deewj efJeYeeefo veefoeeW kes efvekeueves kes kegue
kegC[ 180 nQ~ Fve meyekeer ienjeF& Deewj GBeeF& lees pecyeterhemLe kegueeeueeefokeeW kes meMe nw efkevleg pecyeterhemLe
kegueeeueeefokeeW kes efJemleej mes OeelekeerKeC[mLe kegueeeueeefokeeW kee efJemleej otvee nw leLee Oeelekeer KeC[ keer Dehes#ee
heg<kejeOe&erhemLe kegueeeueeefokeeW kee efJemleej otvee nw~

OeelekeerKeC[ erhe-heg<kejeOe& erhe kes efnceJeeve heJe&le Deeefo kes Deekeej kee JeCe&ve
Deye [s{ erhe ceW efmLele #es$e Deewj kegueeeueeW kee Deekeej kenles nQ
ieeLeeLe&eOe&erhes DeLee&led [s{ erhe ceW efmLele #es$eeW kee Deekeej lees Mekeesef^kee DeLee&led iee[er kes heefnes kes
meMe nw leLee JeneB kes kegueeeueeW kee DeYevlej Deekeej DecegKe SJeb yeee Deekeej #egjemebmLeeve meMe nw~~927~~
efJeMes<eeLe&OeelekeerKeC[ Deewj DeOe& heg<kejJej erhe ceW #es$e kee Deekeej iee[er kes heefnes kes oes DeejeW kes yeere
kes Deekeej meMe nw leLee heJe&leeW kee Deekeej heefnes kes DeejeW meMe nw~ efpevekes DeYevlej keer Deesj kee Deekeej De
cegKe Deewj yeee keer Deesj kee Deekeej Kegjhee cegKe nw~

N: M

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(91)

ceeveg<eesej heJe&le kes efpevecebefoj SJeb keteW keer mebKee

Devevlejb ceeveg<eesejmJeheb ieeLee$eesCeen
Debles bkeefCCees yeeefnb keceJeefneefCe keCeeefCenes~ CeefoefCeiieceheneesmeiegnepegoes ceeCegmegejiees1~~937~~
Devle efVees yeees eceJe=efneefveke kevekeefveYe~ veoerefveie&ceheLeelego&Meiegneegle ceeveg<eesej~~937~~
Deb les~ DeYevlejs ef Vees yeees efM eKejeled eceJe= cet u eeled eceneef veeg e kevekeef v eYe
veoerefveie&ceheLewMelego&MeiegneefYee&glees ceeveg<eesejeKeMewuees %eeleJe~~937~~
ceCegmegeoeYetcegnefceefieJeermeb meiemeeb menmmeb e~ yeeJeermeefnemenmmeb eGJeermeb eGmeeb kecemees~~938~~
ceeveg<eesejesoeYetcegKeceskeefJebMeb mehleMeleb meneb e~ eefJebMeefOekemeneb elegefJeMeefle elegMeleb eceMe~~938~~
ceCeg meg ~ ceeveg< ees ejes oeYet c eg KeJeemee eces Ce Skeef Jeb Meef lemehleMeleesejmeneeesp eveeef v e 1721
eefJebMeleefOekemeneeespeveeefve 1022 elegefJeMelegejeleg Meleeespeveeefve 424 YeJeefvle~~938~~
leCCeieefmenjs Jesoer eeJeeCeb eogmmenmmelegbiepegoe~ meesnF yeueeeeeje ejCeefCCeokeesmeefJelLeeje~~939~~
leVeieefMeKejs Jesoer eeheeveeb eleg menelegeglee~ MeesYeles yeueeekeeje ejCeeefvJeleeesMeefJemleeje~~939~~
leCCeie~ levceeveg<eesejveieme efMeKejs eeheeveeb eleg menelegeglee elegLeeMeeefvJeleeesMeefJemleeje 2500
Jeueeekeeje Jesoer MeesYeles~~939~~

ceeveg<eesej heJe&le kes efpevecebefoj SJeb keteW keer mebKee

Deye ceeveg<eesej heJe&le kee mJehe leerve ieeLeeDeeW eje kenles nQ
ieeLeeLe&heg<kej erhe kes ceOe ceW ceeveg<eesej heJe&l e nw~ Jen DeYevlej ceW efvve Deewj yeee Yeeie
ceW eefceke Je=ef SJeb neefve kees efueS ngS nw~ mJeCe& meMe JeCe& Jeeuee SJeb veoer efvekeueves kes eewon iegheeejeW
mes ege nw~~937~~
efJeMes<eeLe&heg<kej erhe kes ceOe ceW ceeveg<eesej veece kee heJe&le efmLele nw~ Jen DeYevlej ceveg<eueeske keer
Deesj efVe DeLee&led veeres mes Thej leke Ske meMe nw leLee yeee-eflee&iueeske keer Deesj efMeKej mes eefceke Je=ef Deewj
cetue mes eefceke neefve kees efueS ngS nw~ Gmekee JeCe& mJeCe& meMe nw leLee eewon ceneveefoeeW kes efveie&ce mJehe eewon
iegheeejeW mes ege nw~
ieeLeeLe&ceeveg<eesej heJe&le kee Goe, Yet Jeeme Deewj cegKe Jeeme eceMe Ske npeej meele meew Fkekeerme
eespeve, Ske npeej yeeJeerme eespeve Deewj eej meew eewyeerme eespeve eceeCe nw~~938~~
efJeMes<eeLe&ceeveg<eesej heJe&le keer GBeeF& 1721 eespeve, YetJeeme DeLee&led cetue ceW eew[eF& 1022 eespeve
Deewj cegKe Jeeme DeLee&led Thej keer eew[eF& 424 eespeve eceeCe nw leLee Fmekeer veeRJe 1721/4 430 eespeve
1 keesMe nw~
ieeLeeLe&Gme ceeveg<eesej heJe&le kes efMeKej hej eej npeej Oeveg<e GBeer Deewj meJee keesme (1-1/4) eew[er
Jeueeekeej Jesoer MeesYeeeceeve nw~~939~~
1. ef$eueeskemeejhe=. 729-730 leke~

(92)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceeveg<eesej heJe&le kes keteW keer mebKee

DeLee$e efmLeleeefve keteefve keLeeefle
CeFefjefoJeeeJJeefomeb Jeefppee mmegefJe efomeemeg ket[eefCe~
efleeefleeceeJeefueeeS leeCeyYeblejefomeemeg eGJemeF&1~~940~~
vew$e+leeR JeeeJeefoMeb Jepe&efelJee <edmJeefhe efoMeemeg keteefve~ ef$ekeef$ekeceeJeuee les<eeceYevlejefoMeemeg eleg<keJemele~~940~~
CeF~ vew$e+leeR JeeeJeeR e efoMeb Jepe&efelJee <edmJeefhe efoMeemeg hebefeecesCe $eerefCe $eerefCe keteefve meefvle~
les<eeceYevlejefoMeemeg elegjee Jemele meefvle~~940~~
DeLe lelketJeeefmeosJeeveen
DeiieermeeCeket[s ie[kegceeje Jemebefle mesmes og~ efoiieeyeejmeket[s megJeCCekegueefokekegceejerDees~~941~~
DeiveerMeeve<edkets ie[kegceeje Jemeefvle Mes<eg<eg leg~ efoiieleeoMekets<eg megJeCe&kegueefokekegceee&~~941~~
Deiieer~ DeeivesewMeeveefokedmLes<eg <edmeg kets<eg ie[kegceeje Jemeefvle~ Mes<es<eg hegveef o&iiele eoMekets<eg
megheCe&kegueefokekegceeeex Jemeefvle~~941~~
DeLe ceeveg<eesejme mLeeveeefokeceen
heCeoeueuekeKeceeCegmeKeseb heefjJesef{TCe mees nesefo~ GoeeGlLeesiee{es hegkeKejefyeefoehe{ceefcn~~942~~
heeelJeeefjbMeuue#eceeveg<e#es$eb heefjJes<e me YeJeefle~ GoeelegLee&JeieeOe heg<kejefleereeOe&eLeces~~942~~
heCe~ heeesejelJeeefjbMeuue#eeespeve 4500000 eefceleceeveg<e#es$eb heefjJes<e heg<kejerheefleereeOe&me eLece
Yeeies me ceeveg<eesejes YeJeefle~ lemeeJeieeOe GoeelegLeeMe 430-1/4 meeled~~942~~

ceeveg<eesej heJe&le kes keteW keer mebKee

Deye Fme heJe&le kes Thej efmLele ket kenles nQ
ieeLeeLe&vew$e+le Deewj JeeeJe Fve oes efJeefoMeeDeeW kees es[kej DeJeMes<e n efoMeeDeeW ceW hebefehe leerveleerve ket nQ leLee Gve keteW kes DeYevlej keer Deesj eej efoMeeDeeW ceW eej Jemeeflekee nQ~~940~~
efJeMes<eeLe&Gme ceeveg<eesej heJe&le hej vew$e+le Deewj JeeeJe Fve oes efoMeeDeeW kees es[kej DeJeMes<e n
efoMeeDeeW ceW hebefemJehe leerve-leerve ket nQ leLee Gve keteW kes DeYevlej DeLee&led ceveg<eueeske keer Deesj eej efoMeeDeeW
ceW eej Jemeeflekee DeLee&led efpeveceefvoj nQ~
Gve keteW ceW yemeves Jeeues osJeeW kees kenles nQ
ieeLeeLe&Deeivese Deewj F&Meeve efoMee mecyevOeer n keteW ceW ie[kegceej osJe leLee DeJeMes<e efoMeeiele yeejn
keteW ceW megheCe&kegceej osJe SJeb efokekegceejer osJeebieveeSB efveJeeme kejleer nQ~~941~~
Deeies ceeveg<eesej heJe&le kee mLeeve Deeefo kenles nQ
ieeLeeLe&heg<kej erhe kes efleere DeOe& Yeeie kes eLece Yeeie ceW 4500000 eespeve eceeCe ceveg<eueeske kees
Jesef<le efkeS ngS ceeveg<eesej heJe&le nw~ efpemekee DeJeieeOe GBeeF& kee elegLe& Yeeie eceeCe nw~~942~~
1. ef$eueeskemeejhe=. 730 mes 731 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(93)

veboerMJej erhe kes efpevecebefoj

FoeveeR vevoerMJeerheb meefJeMes<eb eefleheeoeved leeJeeme JeueeJeemeceen
Deeoeroes Keueg DeceCeboermejoerJeJeueeefJekeKebYees~ meemeceefnelesJeerkees[er eguemeerefouekeKee es1~~966~~
Deeefole Keueg De<cevevoerMJejerheJeueeefJe<kecYe~ MelemeceefOekeef$e<eef<keesef elegjMeerefleue#eMe~~966~~
Deeoeroes~ pecyeterheeoejYee<cevevoerMJejerheJeueeefJe<kecYe MelemeceefOekeef$e<eef<keesef elegjMeerefleue#eeespeveeefcele Keueg 1638400000 SleeJelkeLeb vevoerMJejerhemeefnleeeeveerhemecegeCeeb mebKee 15 ke=lJee
TCeeefneheoefceleeefovee ke=les meefle YeJeefle~~966~~
DeLee$e efokedeleg<eefmLeleeveeb heJe&leeveeceeKeeb mebKeeceJemLeeveb e efveheeefle
SkekeeGkekeb peCeoefncegnjFejCeiee heef[efomeefcn~ cepPes eGefomeJeeJeercepPes leyyeeefnjogkeesCes~~967~~
Skeeleg<kee<eeveoefOecegKejeflekejveiee eefleefoMeb~ ceOes elegefo&iJeeheerceOes leodyeeeefkeesCes~~967~~
Skeke~ eefleefoMeb ceOes elegefo&kemLeJeeheerceOes leeheeryeeeefkeesCes e eLeemebKeb Ske eleg<kee<mebKeekee
De_peveoefOecegKejeflekejeKee veiee vevoerMJejerhes %eeleJee~~967~~

efJeMes<eeLe&4500000 eespeve eceeCe ceveg<e ueeske kees Iesjs ngS heg<kej erhe kes efleere DeOe& Yeeie kes eLece
Yeeie kee pees Deeefo #es$e nw GmeceW ceeveg<eesej heJe&le nw~ Fmekeer veeRJeieeOe GBeeF& kee elegLeeMe DeLee&led (1721/
4) 430-1/4 eespeve nw~

veboerMJej erhe kes efpevecebefoj

Deye vevoerMJej erhe kee meefJeMes<e JeCe&ve kejles ngS meJe&eLece Gmekee Jeuee Jeeme kenles nQ
ieeLeeLe& pecyeterhe mes eejcYe kej Dee"JeW vevoerMJej erhe hee&vle kee Jeuee Jeeme Ske meew $esme" kejes[
eewjemeer ueeKe eespeve eceeCe nw~~966~~
efJeMesMeeLe& pecyeterhe mes eejcYe kej vevoerMJej erhe kee Jeuee Jeeme Ske meew $esme" kejes[ eewjemeer
ueeKe eespeve eceeCe nw~ Flevee eceeCe kewmes neslee nw ? pecyeterhe mes vevoerMJej erhe hee&vle kes mecemle erhe mecegeW keer
mebKee 15 nw~ Fmes TCeeefne heoefceo ieeLee 309 kes efveeceevegmeej heo (ie) mJehe kejkes heo ceW mes Ske
kece kejkes (151) DeJeMes<e 14 kee efJejueve kej eleske kes Thej oes kee De ose mJehe oskej hejmhej ceW
iegCee kej, ueyOe ceW mes 0 (Metve) Iee osves hej leLee 5 MetveeW mes meefnle kejves hej vevoerMJej erhe kee Jeuee Jeeme
1638400000 eespeve eceeCe nw~ eLeebheo 15 1 14 2/1 2/1 2/1 2/1 2/1 2/1 2/1 2/1 2/1
2/1 2/1 2/1 2/1 2/1 16384 Debke eehle ngS FvnW 5 MetveeW mes meefnle kej Ske Metve Iee osves hej
(1638400000 0) 1638400000 eespeve vevoerMJej erhe kes Jeuee Jeeme kee eceeCe eehle neslee nw~
Deeies Fme erhe keer eejeW efoMeeDeeW ceW efmLele heJe&leeW kes veece, mebKee Deewj DeJemLeeve kee efveheCe kejles nQ
ieeLeeLe& vevoerMJej erhe keer eleske efoMee kes ceOe ceW Ske, eejeW efoMee mecyevOeer yeeJeef[eeW kes ceOe ceW eej Deewj
yeeJeef[eeW kes yeee oes oes keesveeW ceW Ske-Ske DeLee&led 8 eceMe Deeve, oefOecegKe Deewj jeflekej veece kes heJe&le nQ~~967~~
1. ef$eueeskemeejhe=. 742~

(94)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLe leodefiejerCeeb JeCe heefjceeCeb e eefleheeoeefle

DebpeCeoefnkeCeeefCene eguemeerefoonskekepeeseCemenmmee~ Jee JeemegoSCee meefjmee yeeJeCCemesueeDees~~968~~
DeeveoefOekevekeefveYee elegjMeerefleoMewkeeespevemenee~ Je=ee Jeemeesoesve meMee eheeeMewuee~~968~~
DebpeCe~ De_peveeoem$ee heJe&lee eLeemebKeb De_peveoefOekevekeeYee les<eeb eceeCeb elegjMeereflemene 84000
oMemenew 10000 Skemene 1000 eespeveeefve~ les e Je=ee Jeemeesoesve meMee meJex efceefuelJee eheeeMewuee
52 YeJeefvle~~968~~
FoeveeR leeheerveeb veeceeefve ieeLeeesveen
Ceboe CeboJeoer hegCe Cebogej CebefomesCe DejefJejee~ ieeJeeromeesieefJepeee JeF&peebleer peebleer e~~969~~
DeJejeefpeoe e jccee jceCeeree meghheYee e hegJJeeoer~ jeCele[e uekeKehecee eefjcee hegCe meJJeoesYee~~970~~
vevoe vevoJeleer hegve vevoeseje veefvo<esCee DejefJejpes~ ieleJeerleMeeskeeefJepeee Jewpeevleer peevleer e~~969~~
Dehejeefpelee e jcee jceCeeree megeYee e hetJee&efole~ jlvelee ue#eecee ejcee hegve meJe&leesYee~~970~~
Ceboe~ vevoe vevoJeleer hegveve&voeseje veefvo<esCee Dejpee efJejpee ieleMeeskee JeerleMeeskee efJepee Jewpeevleer
peevleer e~~969~~
DeJeje~ Dehejeefpelee e jcee jceCeeree megeYee e ejcee hegve meJe&leesYee~ Slee meJee& jlveleees
ue#eeespeveeefcelee hetJe&efoiYeeieeefolees %eeleJee~~970~~

efJeMes<eeLe& vevoerMJej erhe keer eleske efoMee kes ceOe Yeeie ceW Deeve veece kee Ske-Ske heJe&le nw~ Fme
heJe&le keer eejeW efoMeeDeeW ceW eej yeeJeef[eeB nQ efpevekes ceOe ceW oefOecegKe veece kee Ske-Ske DeLee&led 4 oefOecegKe heJe&le
nQ leLee Fve yeeJeef[eeW kes oes-oes yeee keesveeW hej Ske-Ske DeLee&led Dee" jeflekej heJe&le nQ~ Fme ekeej Ske efoMee ceW
(Deeve 1, oefOecegKe 4 Deewj jeflekej 8) 13 heJe&le Deewj 4 yeeJeef[eeB nQ Dele eejeW efoMeeDeeW ceW (Deeve 4,
oefOecegKe 16 Deewj jeflekej 32) 52 heJe&le Deewj 4 yeeJeef[eeB nQ~
Deye Gve heJe&leeW kes JeCe& Deewj eceeCe kee eefleheeove kejles nQ
ieeLeeLe& Deeve, oefOecegKe Deewj jeflekej heJe&le eLeeece Deeve, oefOe Deewj mJeCe& meMe JeCe& Jeeues nQ~ es
eceMe eewjemeer npeej, ome npeej Deewj Ske npeej eespeve eceeCe Jeeues nQ~ Fvekee Goe (GBeeF&) Deewj Jeeme
meMe nw~ Deekeej ieesue nw~ Fme ekeej es yeeJeve heJe&le nQ~~968~~
efJeMes<eeLe& eej Deeve heJe&le Deeve-keppeue meMe, 16 oefOecegKe heJe&le oefOe meMe (MJesle) Deewj
32 jeflekej heJe&le leheeS ngS mJeCe& meMe JeCe& Jeeues nQ~ Deeve heJe&leeW keer GBeeF& SJeb YetcegKe Jeeme 84000
eespeve, oefOecegKeeW kee 10000 eespeve Deewj jeflekejeW kee 1000 eespeve nw DeLee&led Fve heJe&leeW keer efpeleveer GBeeF& nw,
Gleveer ner veeres Thej eew[eF& nw~ es Ke[s ngS {esue kes meMe ieesue Deekeej Jeeues nQ~ Fvekeer mechetCe& mebKee 52 nw~
Deye Gve JeeefheeeW kes veece oes ieeLeeDeeW eje kenles nQ
ieeLeeLe& hetJee&efo eejeW efoMeeDeeW ceW eceMe vevoe, vevoJeleer, vevoeseje, veefvo<esCee, Dejpee, efJejpee,
ieleMeeskee, JeerleMeeskee, efJepeee, Jewpeevleer, peevleer, Dehejeefpelee, jcee, jceCeeree, megeYee Deewj meJe&leesYee jlvecee
le mes ege es meJe& JeeefhekeeSB Ske ueeKe eespeve eceeCe Jeeueer nQ~~969-970~~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(95)

Devevlejb leemeeb Jeeheerveeb mJeheceen

meJJes meceeGjmmee bkegefkekeCCee menmmeceesiee{e~ JesefoeeGJeCCepegoe peueejGccegkepeuehegCCee~~971~~
meJee& meceelegjee eslkeerCee& meneceJeieeOee~ JesefokeeelegJe&Ce&eglee peueejesvcegepeuehetCee&~~971~~
meJJes~ lee meJee& meceelegjee<eslkeerCee& meneeespeveeJeieeOee JesefokeeefYeMelegJe&vewMe egee
peueejesvcegepeuehetCee& meg~~971~~
DeLe leeheerveeb JevemJeheceen
JeeJeerCeb hegJJeeefomeg Demeesemeeob e ebheJeCeb~ etoJeCeb e kecesCe e meieJeeJeeroernoueJeemee~~972~~
Jeeheerveeb hetJe&efo<eg DeMeeskemehleob e echeJeveb~ etleJeveb e ecesCe e mJekeJeeheeroerIe&oueJeemeeefve~~972~~
JeeJeerCeb~ leeheerveeb hetJee&efoefo#eg eLeeecesCe mJekeeremJekeereJeeheeroerIee&efCe 1 ue0 leueJeemeeefve 50000
DeMeeskemehleoechekeetleJeveeefve YeJeefvle~~972~~
Foeveerceeveeefoefiejervs<eg eleskeceskewkeb ewleeueeb eefleheeoeved les<eg elegefCe&keeeecejw keeueefJeMes<eeeesCe
efeeceeCehetpeeefJeMes<eb eefleheeoefelegb ieeLeeheekesveen
leJJeeJeCCeCeiesmegefJe yeeJeCCeefpeCeeueee nJebefle leefnb~ meesncceeoer yeejmekeeEhheoe memegjYeJeCeefleee~~973~~

efJeMes<eeLe& vevoerMJej erhe keer hetJe& efoMee ceW vevoe, vevoJeleer, vevoeseje Deewj veefvo<esCee es eej JeeefhekeeSB
nQ~ oef#eCe efoMee ceW Dejpee, efJejpee, ieleMeeskee Deewj JeerleMeeskee; heefMece efoMee ceW efJepeee, Jewpeevleer, peevleer Deewj
Dehejeefpelee leLee Gej efoMee ceW jcee, jceCeeree, megeYee Deewj meJe&leesYee es eej JeeefhekeeSB nQ~ Fve meye JeeefhekeeDeeW
kes le jlvecee nQ leLee es 100000 eespeve eceeCe Jeeueer nQ~
Deye Gve JeeefhekeeDeeW kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe& Jes meJe& JeeefhekeeSB meceelegje, eslkeerCe&, Ske npeej eespeve DeJeieen ege, eej-eej JeveeW
mes meefnle, peueej peerJeeW mes jefnle Deewj peue mes heefjhetCe& nQ~~971~~
efJeMes<eeLe& Jes meJe& JeeefhekeeSB Ske ueeKe eespeve uecyeer Deewj Ske ueeKe eespeve eew[er DeLee&led meceelegje
Deekeej Jeeueer nQ~ eslkeerCe& DeLee&led Thej veeres Ske meMe nQ~ Gvekeer ienjeF& 1000 eespeve eceeCe nw, es JesefokeeSB
eejeW efoMeeDeeW ceW Ske-Ske Jeve DeLee&led eleske eej-eej JeveeW mes mebege nQ~ es peueej peerJeeW mes jefnle Deewj peue
mes heefjhetCe& nQ~
Deye Gve JeeefhekeeDeeW kes JeveeW kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe& Gve JeeefhekeeDeeW keer hetJee&efo efoMeeDeeW ceW eceMe Deheveer Jeeheer keer oerIe&lee kes meMe uecyes (100000
ees0) Deewj uecyeeF& kes DeOe&eceeCe eew[s (50000 ees0) DeMeeske, mehleo, echeke Deewj Deece kes Jeve nQ~~972~~
Deye Deeveeefo eleske heJe&le kes Thej Ske-Ske ewleeuee kee eefleheeove kejles ngS Deeeee& Gve ewleeueeeW
ceW elegefve&keee osJeeW eje keeueefJeMes<e ceW keer ngF& hetpeeefJeMes<e kees heeBe ieeLeeDeeW eje kenles nQ
ieeLeeLe& Gme veboerMJejerhe ceW yeeJeve heJe&leeW hej yeeJeve ner efpeveeuee nQ, GveceW Deve keuheJeemeer osJeeW Deewj
YeJeveef$eke osJeeW meefnle meewOecee&efo yeejn keuheeW kes Fv, neLeer, Iees[e, eEmen, yewue, meejme, keeseue, nbme, ekeJee,
ie[, ceiej, ceesj, keceue Deewj heg<heke efJeceeve Deeefo hej mecee{ nes (Deheves heefjJeej osJeeW meefnle) neLeeW ceW efoJe
heue Deewj efoJe heg<he OeejCe kej eMemle DeeYejCeeW, eecejeW, mesveeDeeW, OJepeeDeeW SJeb Jeeefo$eeW kes MeyoeW mes mebege nesles

(96)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ieenekesmeefjJemens meejmeefhekenbmekeeskeie[s e~ ceejefmeefnkeceueheghheeefJeceeCehengefob mecee{e~~974~~

efoJJeheueheghhenlLee melLeeYejCee meeecejeCeeree~ yengOeeletjejeJee ieee kegJJebefle keuueeCeb~~975~~
heef[Jeefjmeb Deemee{s len keefeeheiiegCes e Deefceoes~ hegCCeefoCeesefe eefYekeKeb oes es henjb leg memegjsenf ~b ~976~~
meesnccees F&meeCees ecejes JeFjeseCees heoefkeKeCeoes~ hegJJeJejoefkeKeCegejefomeemeg kegJJebefle keuueeCeb~~977~~
leodeheeeMeVeies<Jeefhe eheeeMeefppeveeueee YeJeefvle les<eg~ meewOecee&oees eoMekeuhesve memegjYeJeveef$ekee~~973~~
iepenekesmeefjJe=<eYeeved meejmeefhekenbmekeeskeie[eved e~ cekejefMeefKekeceueheg<hekeefJeceeveeYe=efle mecee{e~~974~~
efoJeheueheg<henmlee MemleeYejCee meeecejeveerkee~ yengOJepeletee&jeJee ielJee kegJe&efvle keueeCeb~~975~~
eefleJe<e&cee<ee{s leLee keee|lekes heeuiegves e De<ceerle~ hetCe&efoveevleb eeYeer#Ceb ew ew enjew leg mJemegjw~~976~~
meewOece& F&Meeve ecejes Jewjeeve eoef#eCele~ hetJee&hejoef#eCeesejefoMeemeg kegJe&efvle keueeCeb~~977~~
leyyeeJe~ les<eg eheeeMe 52 Veies<Jeefhe eheeeMe 52 efppeveeueee YeJeefvle~ les<eg Flejmegjw YeJeve$eeosJewMe
meefnlee meewOecee&oees eoMekeuhesve~~973~~
iee~ iepenekesmeefjJe=<eYeeved meejmeefhekenbmekeeskeie[ebMe cekejefMeefKekeceueheg<hekeefJeceeveeYe=efle
mecee{e~~974~~
efoJJe~ efoJeheueheg<henmlee MemleeYejCee meeecejeveerkee yengOJepeletee&jeJee mevlees ielJee SsvOJepeeefokeueeCeb
kegJe&efvle~~975~~
heef[~ eefleJe<e&cee<ee{ceemes leLee keeefle&keceemes heeuiegveceemes ee<ceerle DeejYe hetefCe&ceeefovehee&vleceYeer#Ceb
ew ew enjew mJemJemegjw men~~976~~
meesn~ meewOece& F&Meeveecejes JewjeseveMe eoef#eCele hetJee&hejoef#eCeesejefoMeemeg keueeCeb hetpeeb kegJe&efvle~~977~~

ngS, vevoerMJej erhe ceW peekej eleske Je<e& keer Dee<ee{, keeefle&ke Deewj heeuiegve ceeme keer De<ceer mes eejcYe kej
hetefCe&cee hee&vle efvejvlej oes-oes henj leke keueeCe DeLee&led SsvOJepe Deeefo hetpeve kejles nQ~~973-976~~
efkeme ekeej kejles nQ ?
ieeLeeLe& meewOecesv, F&Meevesv, ecej Deewj Jewjeseve es eoef#eCeehe mes hetJe&, oef#eCe, heefMece Deewj Gej
efoMeeDeeW ceW hetpee kejles nQ~~977~~
efJeMes<eeLe& vevoerMJej erhe kes (4 16 32) 52 heJe&leeW hej 52 ner efpeveceefvoj nQ~ GveceW Deve
osJeeW Deewj YeJeveef$eke kes meeLe meewOecee&efo keuheeW kes yeejn Fv neLeer, Iees[e, eEmen, yewue, meejme, keeseue, nbme,
ekeJee, ie[, ceiej, ceesj, keceue Deewj heg<heke efJeceeve Deeefo hej Dee{ nes, neLeeW ceW efoJe heue SJeb heg<he OeejCe
kej eMemle DeeYejCeeW, eecejeW, mesveeDeeW, OJepeeDeeW SJeb Jeeefo$eeW kes MeyoeW mes meefnle nesles ngS vevoerMJej erhe peekej
eleske Je<e& keer Dee<ee{, keeefle&ke Deewj heeuiegve ceeme keer De<ceer mes eejcYe kej hetefCe&cee hee&vle efvejvlej oes-oes henj
leke hetpee kejles nQ~
eLece egieue kes meewOecezMeeve SJeb DemegjkegceejeW kes ecej Deewj Jewjeseve es eejeW Fv eoef#eCee he mes hetJe&,
oef#eCe, heefMece SJeb Gej efoMeeDeeW ceW hetpee kejles nQ DeLee&led hetJe& efoMee ceW hetpeve kejves Jeeues osJe peye oef#eCe ceW Deeles
nQ leye oef#eCe efoMee Jeeues osJe heefMece ceW Deewj heefMece Jeeues Gej ceW leLee Gej efoMee Jeeues hetJe& ceW Deekej SsvOJepe
Deeefo cenehetpee kejles nQ~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(97)

kegb[ueJej heJe&le kes keteW keer mebKee

DeLe kegC[ueekeeeueeesoeeefo$eeceen
kegb[ueiees omeiegefCeDees heCemeoefjmenmme legbieDees peies~ eGjemeereof menmmee meJJelLegYeeb megJeCCeceeb1~~943~~
kegC[ueieew oMeiegefCeleew heemehleeflemeneb leges ekes~ elegjMeereflemeneeefCe meJe&$eesYeeew megJeCe&ceeew~~943~~
kegb[ue~ ceeveg<eesejYetcegKeJeemeeled kegC[ueheJe&leme YetcegKeJeemeew oMeiegefCeleew Yet 10220 cegKe 4240
leegmleg heemehleeflemeneeespeveeefve 75000 ekes meJe&$eGoes Jeemes e elegjMeereflemeneeespeveeefve 84000~
GYeeew kegC[ueekeew megJeCe&ceeew meeleeb~~943~~
meeceleb kegC[uemeesheefjceketeefve ieeLee$eesCeen
eG eG ket[e heef[efomeefcen kegb[ueheJJeomme efmenefjefcce~ leeCeyYeblejefoiiee eeeefj efpeefCeboket[eefCe~~944~~
Jeppeb lehhen keCeeb keCeehhen jpeoket[ jpeoenb~ megcenhhen Debkebkehhen ceefCeket[b e ceefCeheneb~~945~~
peiepeieen efnceJeb cebojefcen eeefj efmeket[eefCe~ DelLebefle mesefme ket[s ket[keKemegje keoeJeemee~~946~~
elJeeefj elJeeefj keteefve eefleefoMeefcen kegC[ueheJe&leme efMeKejs~ les<eeceYevlejefoiieleeefve elJeeefj efpevesvketeefve~~944~~
Jeeb leleYeb kevekeb kevekeeYeb jpeleketb jpeleeYeb~ megceneYeb DeceeYeb ceefCeketb e ceefCeeYeb~~945~~

kegb[ueJej heJe&le kes keteW keer mebKee

Deye kegC[ueefieefj Deewj ekeefieefj kes Goeeefo leerveeW kenles nQ
ieeLeeLe&kegC[ueefieefj kee YetJeeme Deewj cegKe Jeeme ceeveg<eesej kes YetcegKe Jeeme kes oMeiegCee nw Deewj GBeeF&
heenej npeej eespeve nw leLee ekeefieefj meJe&$e eewjemeer npeej eespeve eceeCe nw~ es oes veeW heJe&le mJeCe&cee
nQ~~943~~
efJeMes<eeLe&ceeveg<eesej heJe&le kes YetcegKe Jeeme mes kegC[ueefieefj kee Yet Jeeme, cegKe Jeeme oMeiegCee nw DeLee&led
kegC[ueefieefj kee YetJeeme 10220 eespeve, cegKeJeeme 4240 eespeve Deewj GBeeF& 75000 eespeve nw leLee ekeefieefj
kee Goe, Yet Jeeme Deewj cegKe Jeeme es leerveeW 84000 eespeve eceeCe nQ~ oesveeW heJe&le mJeCe&cee nQ~
Deye kegC[ueefieefj kes Thej efmLele keteW kees leerve ieeLeeDeeW eje kenles nQ
ieeLeeLe&Fme kegC[ueefieefj kes efMeKej hej Ske-Ske efoMee ceW eej-eej ket nQ~ Fvekes DeYevlej keer Deesj
eejeW efoMeeDeeW ceW (Ske-Ske) eej ket efpevesv YeieJeeve mecyevOeer nQ~ Gvekes veece1 Jee, 2 JeeeYe, 3
keveke, 4 kevekeeYe, 5 jpeleket, 6 jpeleeYe, 7 megeYe, 8 ceneeYe, 9 De, 10 DeeYe, 11 ceefCeket, 12
ceefCeeYe, 13 eke, 14 ekeeYe, 15 efnceJele Deewj cevoj es meesuen ket nQ~ Deve eej efmeket nQ efpeveceW
YeieJeeve kes ewleeuee nQ~ DeJeMes<e 16 keteW ceW Deheves-Deheves ket meMe veece Jeeues osJe efveJeeme kejles nQ~~944,
945,946~~
efJeMes<eeLe&Fme kegC[ueefieefj kes efMeKej hej hetJe& efoMee ceW Jee, JeeeYe, keveke Deewj kevekeeYe es eej SJeb
Ske efmeket Fme ekeej kegue heeBe ket nQ~ Fmeer ekeej oef#eCe ceW jpeleket, jpeleeYe, megeYe, ceneeYe Deewj Ske
1. ef$eueeskemeejhe=. 742~

(98)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ekeekeeYeb efnceJeled cevojefcen elJeeefj efmeketeefve~ Deemeles Mes<es<eg kets<eg keteKemegje ke=leeJeemee~~946~~
eG~ Fn kegC[ueheJe&leme efMeKejs eefleefoMeb elJeeefj 4 elJeeefj 4 keteefve~ les<eeceYevlejefoiieleeefve
elJeeefj 4 efpevesvketeefve~~944~~
Jeppeb~ Jeeb JeeeYeb kevekeb kevekeeYeb jpeleketb jpeleeYe megeYeb ceneeYeb Deb DeeYeb ceefCeketb
ceefCeeYeb~~945~~
peie~ ekeb ekeeYeb efnceJeled cevojb 4 SYe ketsYe mekeeMeeoveeefve Fn elJeeefj efmeketeefve meefvle~
Mes<ekets<eg 16 keteKee megje ke=leeJeemee YetlJee Deemeles 16~~946~~

ekeJej heJe&le kes keteW keer mebKee

FoeveeR ekeesheefjceketeefve leefVeJeeefmeveerosJeermlelke=leb e $eeesoMeieeLeeefYejen
hegJJeeefomeg hegn De[ De[ Debles eG eeefj eeefj ket[eefCe~ peies meJJeyYeblejeeeefj efpeefCeboket[eefCe~~947~~
hetJee&efo<eg he=Leked De<ew De<ew Devle eleme=<eg elJeeefj elJeeefj keteefve~ ekes meJee&YevlejelJeeefj efpevesvketeefve~~947~~
hegJJee~ ekeefiejew hetJee&efo<eg eleme=<eg efo#eg he=Leked hebefeecesCee<eJe<ew keteefve~ les<eeceYevlejs eleme=<eg
efo#eg SkeJeejb elJeeefj keteefve~ leoYevlejs hegvejheskeJeejb elJeeefj keteefve leoYevlejs e hegvejheskeJeejb elJeeefj
keteefve SJeceYevlejs eefleefoMeb $eerefCe $eerefCe keteefve les<eg meJee&YevlejeefCe elJeeefj efpevesvketeefve~~947~~
keCeeb kebeCe leJeCeb meeseflLeeket[b megcecebpeCeeb~ DebpeCecetueb Jeppeb lelLesoe efokekegceejer Dees~~948~~
efJepeeee JeFpeebleer peebefle DeJejefpeoee Cebosefe~ CeboJeoer Cebogej Ceeceeblees CebefomesCesefe~~949~~
kevekeb keeeveb leheveb mJeefmlekeketb megYeceevekeb~ Deevecetueb Jeeb le$ewlee efokekegceee&~~948~~

efmeket, heefMece ceW De, DeeYe, ceefCeket, ceefCeeYe Deewj Ske efmeket leLee Gej ceW eke, ekeeYe,
efnceJeled, cevoj Deewj Ske efmeket nQ~ Fme ekeej kegue ket 20 nQ~ efpeveceW 4 efmeketeW ceW ewleeuee nQ Deewj
DeJeMes<e meesuen keteW ceW Deheves ket veeceOeejer osJe efveJeeme kejles nQ~

ekeJej heJe&le kes keteW keer mebKee

Deye eke heJe&le kes Thej efmLele ket, GveceW efveJeeme kejves Jeeueer osJeebieveeSB Deewj Gve osJeebieveeDeeW kes keee&
lesjn ieeLeeDeeW eje kenles nQ
ieeLeeLe&ekeefieefj heJe&le kes Thej hetJee&efo eejeW efoMeeDeeW ceW he=Leked-he=Leked Dee"-Dee" ket nQ~ efpevekes
DeYevlej keer Deesj eejeW efoMeeDeeW ceW eej ket nQ~ Gve eej keteW keer DeYevlej eej efoMeeDeeW ceW hegve eej ket nQ
Deewj meJe& DeYevlej eej efoMeeDeeW ceW eej efpevesv ket nQ~~947~~
efJeMes<eeLe&eke heJe&le hej hetJe&, oef#eCe, heefMece Deewj Gej Fve eej efoMeeDeeW ceW mes he=Leked-he=Leked efoMee
ceW hebefeece mes DeLee&led hebefeye Dee"-Dee" ket nQ~ Fve Dee" keteW keer DeYevlej eejeW efoMeeDeeW ceW eej ket nQ
DeLee&led eleske efoMee ceW Ske-Ske ket nw~ Fve eejeW keteW kes DeYevlej ceW eej ket nQ pees Ske-Ske efoMee ceW SkeSke nQ~ Fme ekeej eleske efoMee ceW Dee" keteW kes DeYevlej ceW leerve-leerve ket Deewj nQ efpeveceW eej meJe& DeYevlej
ket efpevesv mecyevOeer nQ DeLee&led Fve eejeW keteW hej efpevesvYeJeve nQ, osefJeeeW kee Jeeme veneR nw~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(99)

efJepeee Jewpeevleer peevleer Dehejeefpelee vevoe Fefle~ vevoJeleer vevoeseje veecveecevles veefvo<esCee Fefle~~949~~
keCeeb~ kevekeb keeeveb leheveb mJeefmlekeketb megYece_pevekeb De_pevecetueb Jeeefcelesleeefve hetJe&efoMe<ew keteefve~
le$ewlee Dees Je#eceeCee efokekegceeeex efveJemeefvle~~948~~
efJepeee~ efJepeee Jewpeevleer peevlehejeefpelee vevoe vevoJeleer vevoeseje veefvo<esCesle<ew lee efokekegceee&~~949~~
heefuen jpeob Je kegcegob CeefueCeb heGceb memeere JesmeJeCeb~ Jesuegefjeb osJeerDees Fehe{cee meceeneje~~950~~
megheFCCeee pemeesnj ueer mesmeJeefo efeeiegeesefe~ eefjce JemegbOejosJeer Deceesncen meeself Leeb ket[b~~951~~
lees ceboj nsceJeob jppeb jppegeceb e eboceefJe~ heefce megobmeCeb hegCe FueeefoosJeer megjeosJeer~~952~~
heg{Jeer heGceJeoer FefieCeemees osJeer e CeJeefceee meeroe~ Yee lees efJepeeeoer eGket[b kegb [ueb peieb~~953~~
lees jeCeJeble meJJeeoerjeCeb Gejs Deuebyetmee~ efyeefoee og efcemmekesmeerosJeer hegCe hegb[jerefieefCe mee~~954~~
JeeefCe Deemeemeee efnefjmeefj hegJJeieeefokekegceejerDees~ efYebieejb OeefjotefCen oefkeKeCeosJeerG cegkegbo~b ~955~~
heefMeceiee eleeb Gejiee eecejb heceesopegoe~ eflelLeejpeCeefCemesJeb efpeCepeefCekeeues hekegJJebefle~~956~~
mheefkeb jpeleb Jee kegcegob veefueveb hee jeefMe JeweJeCeb~ Jew[te osJe FeeLecee meceeneje~~950~~
megekeerCee& eMeesOeje ue#ceer Mes<eJeleer efe$eieghlee Fefle~ ejcee JemegvOeje osJe, DeceesIeceLe mJeefmlekeb keb~~951~~
lelees cevojb nwceJeleb jepe jepeeseceb e evceefhe~ heefMece megoMe&veb hegve Fueeefokee megjeosJeer~~952~~
he=LJeer heeeJeleer Skeveemee osJeer e veJeefcekee meerlee~ Yee lelees efJepeeeefoeleg<keteefve kegC[ueb ekeb~~953~~
lelees jlveJeled meJee&efojlveb Gejs DeuebYet<ee~ efleeree leg efceekesMeer osJeer hegve hegC[jerefkeveer mee~~954~~
JeeCeer DeeMeemelee er eer hetJe&ieleefokekegceee&~ Ye=ejb Oe=lJee Fn oef#eCeosJees cegkegvo~~955~~
heefMeceiee $e$eeb Gejiee eecejb eceesoeglee~ leerLe&kejpeveveermesJeeb efpevepeefvekeeues ekegJe&efvle~~956~~
heefuen~ mheefkeb jpeleb kegcegob veefueveb heeb MeefMe JeweJeCeb Jew[te Fle<ew 8 oef#eCeefokeketeefve De$emLee
osJe Femeceeneje~~950~~

ieeLeeLe&eke heJe&le kes Thej hetJe& efoMee ceW 1 keveke, 2 keeeve, 3 leheve, 4 mJeefmleke ket, 5 megYe,
6 Deeveke, 7 Deevecetue Deewj 8 Jee veece kes ket nQ, efpeveceW ece mes efJepeee, Jewpeevleer, peevleer, Dehejeefpelee,
vevoe, vevoJeleer, vevoeseje Deewj veefvo<esCee es Dee" osJekegceeefjeeB efveJeeme kejleer nQ~~948, 949~~
efJeMes<eeLe&eke heJe&le kes Thej hetJe& efoMee kes kevekeket ceW efJepeee, keeeve ceW Jewpeevleer, leheve ceW
peevleer, mJeefmleke ceW Dehejeefpelee, megYe ceW vevoe, Deeveke ceW vevoJeleer, Deevecetue ceW vevoeseje Deewj Jeeket ceW
veefvo<esCee osJekegceejer efveJeeme kejleer nQ~ es Ye=ej OeejCe kej ceelee keer mesJee kejleer nQ~
ieeLeeLe&oef#eCe efoMee ceW 1 mheefke, 2 jpele, 3 kegcego, 4 veefueve, 5 hee, 6 MeefMe, 7 JeweJeCe Deew j
8Jew[te&, es Dee" ket nQ~ FveceW ece mes Fe, meceeneje, megekeerCee&, eMeesOeje, ue#ceer, Mes<eJeleer, efe$eieghlee Deewj
JemegvOeje es Dee" osJeebieveeSB jnleer nQ leLee 1 DeceesIe, 2 mJeefmleke ket, 3 cevoj, 4 nwceJele, 5 jepe, 6
jepeesece, 7 ev Deewj 8 megoMe&ve es heefMece efoMee kes Dee" ket nQ Deewj Fve hej ece mes FueeosJeer, megjeosJeer,
he=LJeer, heeeJeleer, Skeveemee, veJeefcekee, meerlee Deewj Yee es Dee" osJekegceeefjeeB jnleer nQ~ Fmekes yeeo 1 efJepee,
2 Jewpeevle, 3 peevle, 4 Dehejeefpele, 5 kegC[ue, 6 eke, 7 jlveJeled Deewj 8 jlve es Gej efoMee mecyevOeer Dee"

(100)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

megheF~ megekeerCee& eMeesOeje ue#ceer Mes<eJeleer efe$eieghlee JemegvOeje Fle<ew 8 osJe DeceesIeceLe mJeefmlekeb
ketb~~951~~
lees~ lelees cevojb nwceJeleb jepeb jepeeseceb evceefhe megoMe&veefcele<ew 8 heefMeceefokedketeefve le$e efmLelee
osJe FueeJeleer megjeosJeer~~952~~
heg{Jeer~ he=LJeer heeeJeleer Skeveemee osJeer veJeefcekee meerleeYee Fle<ew lee osJe~ lelees efJepee-Jewpeevlepeevleehejeefpeleeveerefle elJeeefj keteefve kegC[ueb ekeb~~953~~
lees~ lelees jlveJeled meJe&jlveefcele<ew 8 Gejefokeketeefve, le$e efmLeleemleg osJe DeuebYet<ee efceekesMeer osJeer
hegC[jerefkeCeer~~954~~
JeeefCe~ JeeCeer DeeMeemelee er eerle<ew osJe~ Sleemeg leeJelhetJe&ieleefokekegceeeex Ye=ejb Oe=lJee Fn
oef#eCeosJees cegkegvob Oe=lJee~~655~~
heefMece~ heefMeceefoiielee osJeM$e$eeb Oe=lJee Gejefoiielee osJeMeecejeefCe Oe=lJee eceesoeglee melemlee
meJe& osJees efpevepevevekeeues leerLe&kejpeveveermesJeeb ekegJe&les~~656~~
hegJJes efJeceueb ketueb efCeeeueeseb meebhenb DeJejs~ efCeegppeesob osJeer kecemees keCeee meoeefoone~~957~~
keCeeeefoefee meesoeceefCe meJJeefomehhemeCCeob oWefle~ eflelLeejpeccekeeues ketueb Jesuegefjepeieceoes~~958~~
ceefCeket[b jppegeceefcen peiee peieefkeefe peieeoer~ keblee peieeefohene efpeCepeeoekeccekeefokegmeuee~~959~~
hetJe&ees efJeceueb ketb efveleeueeske Dehejees~ efveleeseesleb osJe eceMe kevekee Meleeefooe~~957~~
kevekeeefoefe$ee meewoeefceveer meJe&efoMeeemeVeleeb oOeles~ leerLe&kejpevcekeeues ketb Jew[te ekecele~~958~~

ket nQ, FveceW ece mes DeuebYet<ee, efceekesMeer, hegC[jerefkeCeer, JeeCeer, DeeMee, melee, er Deewj eer es Dee" osJekegceeefjeeB
efveJeeme kejleer nQ~ hetJe& efoMee mecyevOeer osJekegceeefjeeB Ye=ej OeejCe kej, oef#eCeiele osefJeeeB cegkegvo (ohe&Ce),
heefMeceiele osefJeeeB leerve $e Deewj Gejiele osefJeeeB ecej OeejCe kej ceneeceeso mes eg e nesleer ngF& leerLe&j kes
pevcekeeue ceW leerLe&j keer ceelee keer mesJee kejleer nQ~~950 mes 956~~
efJeMes<eeLe&oef#eCe efoMee ceW mheefke ket ceW Fe veece keer osJekegceejer Jeeme kejleer nw~ jpele ket ceW
meceeneje, kegcego ceW megekeerCee&, veefueve ceW eMeesOeje, hee ceW ue#ceer, MeefMe ceW Mes<eJeleer, JeweJeCe ceW efe$eieghlee Deewj
Jew[te& ceW JemegvOeje es Dee" osJeebieveeSB jnleer nQ~ es Dee"eW osJekegceeefjeeB neLe ceW ohe&Ce ueskej ceelee keer mesJee kejleer
nQ~ heefMece efoMee kes DeceesIe ket ceW FueeosJeer, mJeefmleke ceW megjeosJeer, cevoj ceW he=LJeer, nwceJele ceW heeeJeleer, jepe
ceW Skeveemee, jepeesece ceW veJeefcekee, ev ceW meerlee Deewj megoMe&ve ceW Yee veece keer osJekegceeefjeeB jnleer nQ~ es neLe
ceW leerve $e OeejCe kej Deefle eceesoege nesleer ngF& efpeveceelee keer mesJee kejleer nQ~
Fmekes yeeo GejefoMeeiele efJepeeket ceW DeuebYet<ee, Jewpeevle ceW efceekesMeer, peevle ceW hegC[jerefkeCeer, Dehejeefpele
ceW JeeCeer, kegC[ue ceW DeeMee, eke ceW melee, jlveJeled ceW er Deewj jlve ceW eer osefJeeeB jnleer nQ~ es meYeer efpevesv
YeieJeeve kes pevcekeeue ceW eBJej OeejCe kej DeefleeceesohetJe&ke efpeveceelee keer mesJee kejleer nQ~
1. ef$eueeskemeejhe=. 731 mes 734 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(101)

ceefCeketb jepeeseceefcen ekee ekekeerefle& ekeeefo~ keevlee ekeeefoeYee efpevepeelekekece&ke=eflekegMeuee~~959~~

hegJJes~ ekemeeYevlejkets<eg leeJelhetJee&efoefMe efJeceuebketb oef#eCeefoefMe efveleeueeskeb DehejefoefMe mJeebeYeb
GejefoefMe efveleeseesleefceefle elJeeefj keteefve~ De$eefmLelee osJe eceMe kevekee Meleoe~~957~~
keCeee~ kevekeefe$ee meewoeefceveer eleemlee osJe leerLe&kejpevcekeeues meJe&efoMeeb emeVeleeb oOeles~ Delees
DeYevlejs hetJee&efoefo#eg Jew[te ekeb~~958~~
ceefCe~ ceefCeketb jepeeseceefceefle elJeeefj keteefve, FnmLee osJe ekee ekekeerefle& ekekeevlee ekeeYee
eleees osJees efpevepeelekece&ke=leew kegMeuee~~959~~

ieeLeeLe&eke heJe&le kes DeYevlej keteW ceW mes hetJe& Deewj oef#eCe ceW eceMe efJeceue Deewj efveleeueeske leLee
heefMece Deewj Gej ceW eceMe mJeeceYe Deewj efveleeseesle veece kes ket nQ~ FveceW ece mes kevekee, Meleoe,
kevekeefe$ee Deewj meewoeefceveer es eej osefJeeeB jnleer nQ~ es leerLej kes pevcekeeue ceW meJe&efoMeeDeeW kees efvece&ue kejleer nQ~
Fve keteW kes DeYevlej keer Deesj eejeW efoMeeDeeW ceW ece mes Jew[te&, eke, ceefCeket Deewj jepeesece es eej ket nQ~
FveceW ece mes ekee, ekekeerefle&, ekekeevlee Deewj ekeeYee es eej osefJeeeB jnleer nQ~ es leerLej kes pevce
mecee peele kece& kejves ceW kegMeue nesleer nQ~~957-958-959~~
efJeMes<eeLe&eke heJe&le kes DeYevlej keteW ceW hetJe&efoMee ceW efJeceue ket nw efpemeceW kevekee osJeer Jeeme kejleer
nQ~ oef#eCe kes efveleeueeske ket ceW Meleoe, heefMece kes mJeeceYe ket ceW kevekeefe$ee Deewj Gej kes efveleeseesle ket
ceW meewoeefceveer osJeer jnleer nQ~ es eejeW osefJeeeB leerLe&j kes pevcekeeue ceW mechetCe& efoMeeDeeW kees emeVe jKeleer nQ~ Fve
keteW kes DeYevlej keer Deesj hetJe& kes Jew[te& ket ceW ekee, oef#eCe efoMee kes eke ket ceW ekekeerefle&, heefMece
efoMee kes ceefCeket ceW ekekeevlee Deewj Gej efoMee kes jepeesece ket ceW ekeeYee es eej osefJeeeB jnleer nQ~
leerLe&j kes pevce mecee ceW es peelekece& kejleer nQ~ es meYeer peelekece& ceW DeefleefvehegCe nesleer nQ~

N: M

eerheee&veeLe efpevemlegefle:
-GhepeeeflebokeueeCekeuhegcemeejYetleb,
efebleeceefCeb efebefleleoeveo#eced~
eerheee&veeLeme megheeoheeb,
veceeefce Yekelee hejee cegoe e~~1~~
pees keueeCe keuhele meej-Yetle efebleeceefCe efebefleleoe~
eerheejme eYeg heeokeceue kees, YeefeYeeJe mes vecetB cegoe~~
-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer

(102)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(efleueeseheCCeefe mes)

pebyeterhe ceW 311 heJe&le nQ

kekeguemesuee meJJes efJepeee neWefle leerme eGpegee~ meesueme JekeKeejefiejer JeejCeobleeF eeejes1~~2394~~
6~ 34~ 16~ 4~
len De efoiieFboe CeeefYeefieefjboe nJebefle eeeefj~ eeseerme Jemenmesuee kebeCemesuee meeeCe ogJes~~2395~~
8~ 4~ 34~ 200~
Skek ees e ces ket [e heb emeee Demeef DeyYeefn ee~ mee ef ee cenef Jepeee ees eer me nJebef le
kecceYetceerDees~~2396~~
1~ 568~ 7~ 34~
meeefj DeyYeefnemeeb cesefKeoer e YeesieYetceerDees~ eeeefj peceuemesuee pebyetoerJes mecegefodoe~~2397~~

heeb[gkeJeve kes efpeveceefvoj

leJJeCecepPes etefueehegJJeefomeeS efpeefCeboheemeeoes~ GejoefkeKeCeoernes keesmemeeb hebenejer GoDees2~~1855~~
keesme 100 ~ 75 ~

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(efleueeseheCCeefe mes)

pebyeterhe ceW 311 heJe&le nQ

pecyeterhe ceW meye kegueheJe&le n, efJepeee& eeQleerme, Je#eejefieefj meesuen Deewj iepeovle eej nQ~~2394~~
kegueMewue 6~ efJepeeeOe& 34~ Je#eejefieefj 16~ iepeovle heJe&le 4~
efoiiepesv heJe&le Dee", veeefYeefiejerv eej, Je=<eYeMewue eeQleerme leLee keebeveMewue oes meew nQ~~2395~~
efoiiepesv 8~ veeefYeefieefj 4~ Je=<eYeMewue 34~ keebeveMewue 200~
kegue efceueekej1 6 34 16 4 8 4 34 200 4 311
Ske ces, heeBe meew De[me" ket, meele cene#es$e Deewj eeQleerme kece&YetefceeeB nQ~~2396~~
ces 1~ ket 568~ cene#es$e 7~ kece&YetefceeeB 34~
pecyeterhe ceW Ske meew meej cuesKeC[, n YeesieYetefceeeB Deewj eej ecekeMewue yeleueees iees nQ~~2397~~

heeb[gkeJeve kes efpeveceefvoj

Gme heeb[gkeJeve kes ceOe ceW etefuekee mes hetJe& keer Deesj meew keesme eceeCe Gej-oef#eCe oerIe& Deewj heenej keesme
eceeCe TBee efpevesveemeeo nw~~1855~~ keesme 100 ~ 75~~
1. efleueeseheCCeefe he=. 444, 445~ 2. efleueeseheCCeefe, ceneefOekeej-4 he=. 384 mes 393 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(103)

hegJJeeJejYeeSmegb keesmee heCCeeme lelLe efJelLeejes~ keesmeb DeJeiee{es DekeefceefCenCeheefjnerCees~~1856~~

kees 50 ~ iee 1 ~ 2~
Smees hegJJeeefncegnes eGpeeseCe pesoejGsnes~ oespeeseCe leJJeemees JeememeceeCees heJesmees e~~1857~~
4 ~ 2 ~ 2~
GejoefkeKeCeYeeS KeguueeoejeefCe oesefCCe esbefle~ leueheefjceeCeeefCeb JejleesjCeLebYepegeeefCeb~~1858~~
2~1~1~
mebKeWogkegboOeJeuees ceefCeefkejCekeuehheCeeefmeeleceesIees~ efpeCeJeFheemeeoJejes eflengJeCeefleueDees efe CeecesCeb~~1859~~
oejmeefjgmmesne JeppekeJee[e efJeefeeefJeeflLeCCee~ peceuee lesmegb meJJes peuecejieekekekeseCeeefopegoe~~1860~~
efJecnekejJeeefnb CeeCeeefJenmeeueYebefpeeeefnb pegoe~ heCeJeCCejeCejFoe LebYee leeEmme efJejeebefle~~1861~~
efYeeerDees efJeefJeneDees efCecceueJejheefuenjeCejFoeDees~ efeesefnb efJeefeesenf b efJecnepeCeCesenf b pegeeDees~~1862~~
LebYeeCe cepPeYetceer mecebleoes hebeJeCCejeCeceF&~ leCegceCeCeeCeeCeboCemebpeCeCeer efCecceuee efJejpee~~1863~~
yengefJenefJeoeCeSefnb cegeenueoeceeecejpegosefnb~ JejjeCeYetmeCesefnb mebpegees mees efpeefCeboheemeeoes~~1864~~
JemenerS ieyYeefiens osJeboes ogpeeseCegsnes~ FefiepeeseCeefJelLeejes eGpeeseCeoernmebpegees~~1865~~
pees 2 ~ 1 ~ 4 ~
meesuemekeesmegsnb meceeGjmmeb leoefJelLeejb~ ueeseefJeefCeekeee osJebob heJesF~~1866~~
kees 16 ~ 8 ~
hee"evlejced!

en Deke=ef$ece SJeb DeefJeveeMeer (DeveeefoefveOeve) efpevesveemeeo hetJe&-heefece YeeieeW ceW efJemleej ceW heeeme eespeve
Deewj DeJeieen ceW DeOe& keesme cee$e nw ~~1856~~ kees. 50 ~ DeJeieen 1/2 ~
en efpeveYeJeve hetJee&efYecegKe nw ~ Fmekes pes ej keer TBeeF& eej eespeve, efJemleej oes eespeve Deewj eJesMe Yeer
efJemleej kes meceeve oes eespeve cee$e nw ~~1857~~ 4 ~ 2 ~ 2 ~ Gej-oef#eCe Yeeie ceW oes #eg ej efmLele nQ, pees
pes ej keer Dehes#ee DeOe&YeeieeceeCe GBeeF& Deeefo mes meefnle Deewj Gece leesjCemlecYeeW mes ege nQ ~~1858~~ ~
2 ~ 1 ~ 1 ~ MebKe, ebcee DeLeJee kegboheg<he kes meceeve OeJeue Deewj ceefCeeeW kes efkejCekeueehe mes DebOekeej mecetn kees
ve kejves Jeeues en Gece efpevesveemeeo ef$eYegJeveefleueke veece mes efJeKeele nw ~~1859~~ Fve ejeW ceW ejeW
kes meceeve GBeeF& mes meefnle Deewj efJeefe$e SJeb efJemleerCe& meye egieue Jeekehee peuekeevle, cejkele Deewj kekexleveeefo
ceefCeefJeMes<eeW mes mebege nQ ~~1860~~ Gme efpevesveemeeo ceW efJemceepeveke he Jeeueer veevee ekeej keer MeeueYebefpekeeDeeW
mes ege Deewj heebe JeCe& kes jlveeW mes jes iees mlecYe efJejepeceeve nQ ~~1861~~ efvece&ue SJeb Gece mheefke jlveeW mes
jeer ieF& efJeefJeOe ekeej keer efYeefeeeb efJeefe$e Deewj efJemceepeveke efe$eeW mes ege nQ ~~1862~~ KecYeeW keer ceOeYetefce
eejeW Deesj heebe JeCe& kes jlveeW mes efveefce&le, Mejerj, ceve SJeb ves$eeW kees Deevevooeeke, efvece&ue Deewj Oetefue mes jefnle
nw~~1863~~ Jen efpevesveemeeo ceesefleeeW keer ceeuee leLee eecejeW mes ege SJeb Gece jlveeW mes efJeYetef<ele yengle ekeej
kes efJeleeveeW mes mebege nw~~1864~~ Jemeeflekee ceW ieYe&ie=n kes Yeerlej oes eespeve Tbee, Ske eespeve efJemleej Jeeuee Deewj
eej eespeve eceeCe uecyeeF& mes mebege osJebo nw ~~ 1865 ~~ eespeve 2 ~ 1 ~ 4 ~ ueeskeefJeefveMee kes kelee&
osJebo kees meceeleg<keesCe meesuen keesme Tbee Deewj Fmemes DeeOes efJemleej mes mebege yeleueeles nQ ~~ 1866 ~~ kees.

(104)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

uebyeblekegmegceoecees heejeJeeceesjkeb"JeCCeefCenes~ cejieeheJeeueJeCCees kekekeseCeFboCeerueceDees~~1867~~

eesmekeceueceeuees eecejIebeheeejjceefCeppees~ ieesmeerjceueeeboCekeeueeieOetJeiebOees~~1868~~
efYebieejkeuemeohheCeCeeCeeefJen OeeJe[sefnb meesefnuuees~ osJeboes jccees peuebleJejjeCeoerJepegoes~~1869~~
DeejmeemebKee efpeCeJejheemeeocepPeYeeeefcce~ efmebnemeCeeefCe legbiee meheeeheer{e e heefuenceee~~1870~~
eEmenemeCeeCe GJeefjb efpeCeheef[ceeDees DeCeeFefCenCeeDees~ DeejmeemebKee heCemeeeeJeeefCe legbieeDees~~1871~~
efYeefCbCeoCeeruecejieekegbleueYetJeiieefoCCemeesneDees~ heefueefnboCeerueefCeefcceoOeJeueeefmeoCesepegeueeDees~~1872~~
JeppeceeoblehebleerheneDees heuueJemeefjDeOejeDees~ nerjceeJejCeneDees heGceeCeheeefCeejCeeDees~~1873~~
DeyYeefnemenmmehheceeCeJebpeCemecetnmeefnoeDees~ yeeermeuekeKeCesefnb pegeeDees efpeCesmeheef[ceeDees~~1874~~
peernemenmmepegiepegoOejefCebomenmmekeesef{kees[erDees~ leeCeb Ce JeCCeCesmegb mekekeeDees ceeCemg eeCe kee meeer~~1875~~
heeskekeb meJJeeCeb eGmeer osJeefcengCeheef[ceeDees~ JejeecejnlLeeDees meesnbefle efpeefCeboheef[ceeCeb~~1876~~
eeeeefopegee heef[ebkeemeCemeceefCCeoe efCeeb ~ meceeGjmmeeeeje pebeefle efpeCeCeenheef[ceeDees~~1877~~
Kesejmegjjeesefnb YeeerS CeefceeeueCepegieueeDees~ yengefJenefJeYetemf eoeDees efpeCeheef[ceeDees Cecebmeeefce~~1878~~
les meJJes GJeejCee IebehengoerDees len e efoJJeeefCeb~ cebieueoJJeeefCe heg{b efpeefCeboheemesmeg jsnbefle~~1879~~
efYebieejkeuemeohheCeeecejOeeefJeeCeemegheee~ DeejmeemebKee heeskekeb cebieuee lesmegb~~1880~~

16 ~ 8 ~ hee"evlej~ en jceCeere osJebo uekeleer ngF& heg<heceeueeDeeW mes meefnle, keyetlej Je ceesj kes keC"iele JeCe&
kes meMe cejkele Je eJeeue pewmes JeCe& mes mebege, kekexleve SJeb Fvveerue ceefCeeeW mes efveefce&le, eeQme" keceueceeueeDeeW
mes MeesYeeeceeve, veevee ekeej kes eBJej Je IebeDeeWs mes jceCeere, ieesMeerj, ceueeevove SJeb keeueeie Oethe kes ievOe mes
Jeehle, Peejer, keueMe, ohe&Ce Je veevee ekeej keer OJepee-heleekeeDeeW mes megMeesefYele Deewj osoerheceeve Gece jlveoerhekeeW
mes ege nw~~1867-1869~~ efpevesveemeeo kes ceOe Yeeie ceW heeoheer"eW mes meefnle mheefkeceefCecee Ske meew Dee"
GVele efmebnemeve nQ~~1870~~ efmebnemeveeW kes Thej heebe meew Oeveg<eeceeCe Tbeer Ske meew Dee" DeveeefoefveOeve
efpeveeefleceeeW efJejepeceeve nQ~~1871~~ es efpevesveefleceeeW efYeVe FvveerueceefCe Je cejkeleceefCecee kegbleue leLee
Ye=kegefeeW kes DeeYeeie mes MeesYee kees eoeve kejves Jeeueer, mheefkeceefCe Deewj FvveerueceefCe mes efveefce&le OeJeue Je ke=<Ce
ves$eegieue mes meefnle, Jeecee ovlehebefe keer eYee mes mebege, heuueJe kes meMe DeOejes<" mes megMeesefYele, nerjs mes efveefce&le
Gece veKeeW mes efJeYetef<ele, keceue kes meceeve ueeue neLe-hewjeW mes efJeefMe<, Ske npeej Dee" Jebpevemecetn mes meefnle
Deewj yeeerme ue#eCeeW mes ege nQ~~1872-1874~~ peye meneeW egieueefpeeDeeW mes ege OejCesveW keer meneeW npeej
kees[ekeesef[eeb Yeer Gve eefleceeDeeW kes JeCe&ve kejves ceW meceLe& veneR nes mekeleeR, leye ceveg<eeW keer lees Meefe ner keee
nw~~1875~~ meye efpevesv eefleceeDeeW ceW mes eleske eeflecee kes meceerhe neLe ceW Gece eB JejeW kees efuees ngS eeQme"
osJeegieueeW keer eefleceeeW MeesYeeeceeve nQ~~1876~~ leerve $eeefo mes meefnle, heuebkeemeve mes meceefvJele Deewj meceelegje
Deekeej Jeeueer Jes efpeveveeLe-eefleceeeW efvele peeJevle nesJeW~~1877~~ efpevekes ejCeegieueeW kees efJeeeOej Deewj osJesv
Yeefe mes vecemkeej kejles nQ, Gve yengle ekeej mes efJeYetef<ele efpeveeefleceeDeeW kees ceQ vecemkeej kejlee nBt~~1878~~
IebeeYe=efle Jes meye GhekejCe leLee efoJe cebieueJe he=Leked-he=Leked efpevesveefleceeDeeW kes heeme ceW megMeesefYele nesles
nQ~~1879~~ Ye=bieej, keueMe, ohe&Ce, eBJej, OJepee, yeerpevee, $e Deewj megeefle, es Dee" cebieueJe nQ~ FveceW mes

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(105)

efmeefjmegoosJeerCe lene meJJeeCnmeCekekegceejpekeKeeCeb~ JeeefCeb heeskekeb heef[ JejjeCeeF jFoeefCeb~~1881~~

osJebomme hegjes CeeCeeefJenjeCekegmegceceeueeDees~ hegefjoefkekejCekeueeDees uebyeleeDees efJejeebles~~1882~~
yeeermemenmmeeefCeb kebeCejpeosefnb efCeefcceoe efJeGuee~ meesnbefle hegCCekeuemee Keefeoe JejjeCeefCeejsenf b~~1883~~
eGJeermemenmmeeefCeb OetJeIe[e keCeejpeoefCecceefJeoe~ kehhetjeiegeboCehengefomecegbleOetJeiebOee~~1884~~
efYebieejjeCeohheCeyegyyegoJejecejekeke keemeesnb~ Iebehe[eeheGjb efpeefCeboYeJeCeb efCeJeceeCeb leb~~1885~~
efpeCeheemeeomme hegjes pesejmme oesmeg heemesmegb~ hegn eeeefjmenmmee uebyebles jeCeceeueeDees~~1886~~
4000 ~
leeCeb efhe Deblejsmegb DekeefceeDees hegjbleefkejCeeoer~ yeejmemenmmemebKee uebyeles keCeeceeueeDees~~1887~~
~12000 ~
DemenmmeeefCeb OetJeIe[e oejDeiieYetceermegb~ DemenmmeeDees leeCe hegjs keCeeceeueeDees~~1888~~
~ 8000 ~
hegn Keguueeoejsmegb leeCeb neWefle jeCeceeueeDees~ kebeCeceeueeDees len OetJeIe{e keCeeceeueeDees ~~1889~~
eGJeermemenmmeeefCeb efpeCehegjhegerS keeCeceeueeDees~ leeCeb e Deblejsmegb DemenmmeeefCe jeCeceeueeDees~~1890~~
cegnceb[Jees efn jccees efpeCeJejYeJeCemme DeiieYeeieefcce~ meesuemekeesmegsnes meeb e heCCeemeoernJeemeeefCeb~~1891~~
keesmees Deesiee{es CeeCeeJejjeCeefCeejefCecceefJeoes~ OegJJebleOeeJe[eDees efkeb yengCee mees efCeJeceeCees~~1892~~
cegnceb[Jemme hegjoes DeJeueeseCeceb[Dees hejcejccees~ DeefOeee meesuemekeesmee GoDees boeW meeb meeb oernb~~1893~~
16~ 100 ~

eleske Jeneb Ske meew Dee" nesles nQ~~1880~~ eleske eeflecee kes eefle Gece jlveeefokeeW mes jefele eerosJeer, egleosJeer
leLee meJee&Cn Je mevelkegceej e#eeW keer cetefle&eeb jnleer nQ ~~ 1881 ~~ osJebo kes mevcegKe veevee ekeej kes jlve Deewj
heg<heeW keer ceeueeeW ekeeMeceeve efkejCemecetn mes meefnle uekeleer ngF& efJejepeceeve nQ~~1882~~ megJeCe& SJeb jpele mes
efveefce&le Deewj Gece jlvemecetneW mes Keefele yeeerme npeej eceeCe efJeMeeue hetCe& keueMe megMeesefYele nQ~~1883~~ kehet&j,
Deieg Deewj evoveeefoke mes GlheVe ngF& Oethe kes ievOe mes Jeehle Deewj megJeCe& SJeb eeboer mes efveefce&le eewyeerme npeej
OetheIe nQ~~1884~~ Peejer, jlveohe&Ce, yegodyego, Gece ecej Deewj e$e mes MeesYeeeceeve leLee eegj Iebe Deewj
heleekeeDeeW mes ege Jen efpevesvYeJeve Deveghece nw~~1885~~ efpeveeemeeo kes mevcegKe pes ej kes oesveeW heee& YeeieeW ceW
he=Leked-he=Leked eej npeej jlveceeueeeWs uekeleer nQ~~1886~~ 4000~ Fvekes Yeer yeere ceW ekeeMeceeve efkejCeeefo mes meefnle
yeejn npeej Deke=ef$ece megJeCe&ceeueeeW uekeleer nQ~~1887~~ 12000~ ej keer DeeYetefceeeW ceW Dee"Dee" npeej
OetheIe Deewj Gve OetheIeeW kes Deeies Dee"-Dee" npeej megJeCe&ceeueeeW nQ~~1888~~ 8000~ #eg ejeW ceW he=Leked-he=Leked
Fmemes DeeOeer jlveceeueeeW, kebeveceeueeeW, OetheIe leLee megJeCe&ceeueeeW nQ~~1889~~ efpevehegj kes he=<"Yeeie ceW eewyeerme
npeej kevekeceeueeeW Deewj Fvekes yeere ceW Dee" npeej jlveceeueeeW nQ~~1890~~ efpevesvYeJeve kes DeeYeeie ceW meesuen
keesme Tbee, meew keesme uecyee Deewj heeeme keesme eceeCe efJemleej mes ege jceCeere cegK eceC[he nw~~1891~~ Jen
cegKeceC[he DeeOes keesme DeJeieen mes ege, veevee ekeej kes Gece jlvemecetneW mes efveefce& le Deewj henjeleer ngF& OJepeeheleekeeDeeW mes meefnle nww~ yengle JeCe&ve mes keee, Jen ceC[he efvehece nw~~1892~~ cegKeceC[he kes Deeies hejce jceCeere

(106)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efCeepeesiegsnpegoes lehhegjoes esos DeefOeeCees~ keesmeemeeroer Jeemees lesefeecesomme oerneb~~1894~~

80 ~
lemme yengcepPeosmes meYeehegjb efoJJejeCeJejjFob~ DeefOeee meesueme GoDees keesmee eGmeef oernJeemeeefCeb~~1895~~
16~ 64 ~ 64 ~
meernemeCeYeemeCeJeseemeCehengefoefJeefJenheer{eefCeb~ JejjeCeefCeefcceoeefCeb meYeehegjs hejcejcceeefCeb~~1896~~
nesefo meYeehegjhegjoes heer{es eeueermekeesmeGsnes~ CeeCeeefJenjeCeceDees GCCees lemme JeemeGJeSmees~~1897~~
40kees
heer{mme eGefomeemegb yeejme JesoerDees neWefle Yetefceeues~ JejieesGjeDees lesefeeceseeDees heer{Gefcce~~1898~~
heer{esJeefj yengcepPes meceJees esos jeCeLetnes~ efJelLeesnsefnb kecemees keesmeeefCe oesenf eGmeer~~1899~~
kees 64 ~ 64 ~
leees efJe emeefnDees keCeeceDees heppeuebleceefCeefkejCees~ Letnes DeCeeFefCenCees efpeCeefm
e heef[ceheef[hegCCees~~1900~~
lemme e hegjoes hegjoes DelLettne meefjJeemeeoer~ leeCeb Deiies efoJJeb heer{b essefo keCeeceeb~~1901~~
leb boeeeceesefnb oesefCCe meee peeseCeeefCe heCCeemee~ heer{mme GoeceeCes GJeSmees Decn GCCees~~1902~~
250 ~ 250 ~ 0 ~
heer{mme eGefomeemegb yeejme JesoerDees neWefle Yetefceeues~ JejieesGjeDees lesefeeceseeDees heer{Gefcce~~1903~~
heer{mmegJeefjceYeeies meesuemeieJJetefoceseGsnes~ efmeblees CeecesCeb eseogcees efoJJeJejlesDees ~~1904~~
kees 16 ~

DeJeueeskeveceC[he nw, pees meesuen keesme mes DeefOeke Tbee, meew keesme efJemle=le Deewj meew keesme uebyee nw~~1893~~ 16~~ 100~
Gmekes Deeies Deheves eesie GBeeF& mes ege DeefOeeve efmLele nw~ Fmekee efJemleej Demmeer keesme Deewj uecyeeF& Yeer
Fleveer ner nw~~1894~~ 80 ~ Gmekes yengceOe Yeeie ceW Gece efoJe jlveeW mes jee ieee meYeehegj nw, efpemekeer TBeeF&
meesuen keesme mes DeefOeke Deewj uecyeeF& Je efJemleej eeQme" keesme eceeCe nw ~~1895~~ 16 ~ 64 ~ 64~ meYeehegj ceW
efmebnemeve, Yeemeve Deewj Jes$eemeveeYe=efle efJeefJeOe heer" Gece jlveeW mes efveefce&le hejce jceCeere nQ~~1896~~ meYeehegj kes
Deeies eeueerme keesme Tbee Deewj veevee ekeej kes jlveeW mes efveefce&le heer" nw~ Fmekes ef Jemleej kee GheosMe ve nes ieee
nw~~1897~~ 40 ~ heer" kes eejeW Deesj Gece ieeshegjeW mes ege yeejn Jesefoeeb he=LJeerleue hej Deewj Fleveer ner heer" kes
Thej nQ~~1898~~ heer" kes Thej yengceOe Yeeie ceW meceJe=e jlvemlethe efmLele nw, pees ece mes eeQme" keesme eceeCe
efJemleej Je TBeeF& mes meefnle nw~~1899~~ kees. 64 ~ 64 ~ Fmekes Yeer Deeies $e mes meefnle, osoerheceeve ceefCeefkejCeeW
mes efJeYetef<ele Deewj efpeve Je efme eefleceeDeeW mes heefjhetCe& DeveeefoefveOeve megJeCe&cee mlethe nw ~~1900~~ Fmekes Yeer Deeies
meceeve efJemleejeefo mes meefnle Dee" mlethe nQ~ Fve mletheeW kes Deeies megJeCe&cee efoJe heer" efmLele nw~~1901~~ Fme heer"
kee efJemleej Je uebyeeF& oes meew heeeme eespeve eceeCe nw~ Fmekeer TBeeF& kes eceeCe kee GheosMe nceejs efuees ve< nes ieee
nw~~1902~~ 250 ~ 250 ~0~ heer" kes eejeW Deesj Gece ieeshegjeW mes ege yeejn Jesefoeeb Yetefceleue hej Deewj Fleveer ner
heer" kes Thej nQ~~1903~~ heer" kes Gheefjce Yeeie hej meesuen keesme eceeCe Tbee efoJe Je Gece lespe kees OeejCe
kejves Jeeuee efmeeLe& veeceke ewleJe=#e nw ~~ 1904~~ kees. ~ 16 ~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(107)

KebOegsnes keesmee eeejes yenueceskekeieJJetoer~ yeejmekeesmee meeneoerneb ese efJeeeueb~~1905~~

kees 4 ~ 1 ~ 12 ~ 12 ~
FefieuekeKeb eeueermeb menmmeee Fefiemeeb e Jeermepegob~ lemme heefjJeejkeKee heer{esJeefj lehheceeCeOeje~~1906~~
140120 ~
efJeefJenJejjeCemeene cejieeheee e heGcejeeheuee~ eeceerejjpeoceeekegmegcepegoe meeuekeeueb les~~1907~~
meJJes DeCeeFefCenCee heg{efJeceee efoJJeeseJejkeKee~ peerJeghheefeueeeCeb keejCeYetoe meFb YeJebefle~~1908~~
keKeeCe eGefomeemegb heeskekeb efJeefJenjeCejFoeDees~ efpeCeefmehheef[ceeDees peebleg eeeefj eeeefj~~1909~~
eseleCeb hegjoes efoJJeb heer{b nJesefo keCeeceeb~ GsnoernJeemee lemme e GCCeGJeSmee ~~ 1910
heer{mme eGefomeemegb yeejme Jesoer e neWefle Yetefceeues~ eefjDeeueeieesGjogJeejleesjCeefJeefeeeDees ~~ 1911
eGpeeseCeGsne GJeefjb heer{mme keCeeJejKebYee~ efJeefJenceefCeefCeejKeefeoe eecejIebeheeejpegoe~~1912~~
meJJesmegb LebYesmeggb ceneOeee efJeefJenJeCCejceefCeppee~ CeecesCe ceefnboOeee eeeefmenjmeesefnuuee~~1913~~
hegjoes ceneOeeeCeb cekejhhecegnsefnb cegkekemeefueueeDees~ eeejes JeeJeerDees keceueghheuekegcegoCCeeDees~~1914~~
heCCeemekeesmeGoee kecemees heCegJeerme booernee~ ome keesme DeJeiee{e JeeJeerDees Jeseof eeefopegeeDees~~1915~~
kees 50 ~ 100 ~ iee 10 ~
JeeJeerCeb yengcepPes esefo Skekees efpeefCeboheemeeoes~ efJehhegefjojeCeefkejCees efkeb yengmees mees efCeJeceeCees~~1916~~
leees oneG hegjoes hegJJegejoefkeKeCesmeg Yeeiesmegb~ heemeeoe jeCeceee osJeeCeb keer[Cee neWefle~~1917~~

ewleJe=#e kes mkevOe keer TBeeF& eej keesme, yeenue Ske keesme Deewj MeeKeeDeeW keer uecyeeF& Je Devlejeue yeejn
keesme eceeCe nw~~1905~~ kees. 4 ~ 1~ 12~ 12~ heer" kes Thej Fmeer eceeCe kees OeejCe kejves Jeeues Ske ueeKe
eeueerme npeej Ske meew yeerme Fmekes heefjJeej Je=#e nQ~~1906~~ 140120~ es Je=#e efJeefJeOe ekeej kes Gece jlveeW
mes efveefce&le MeeKeeDeeW, cejkele ceefCecee heeeW, heejeieceefCecee heueeW Deewj megJeCe& SJeb eeBoer mes efveefce&le heg<heeW mes meowJe
mebege jnles nQ~~1907~~ es meye Gece efoJe ewleJe=#e DeveeefoefveOeve Deewj he=LJeerhe nesles ngS peerJeeW keer Glheefe
Deewj efJeveeMe kes mJeeb keejCe nesles nQ~~1908~~ Fve Je=#eeW ceW eleske Je=#e kes eejeW Deesj efJeefJeOe ekeej kes jlveeW
mes jefele eej-eej efpeve Deewj efmeeW keer eefleceeeW efJejepeceeve nQ~ es eefleceeeW peeJevle nesJeW~~1909~~
ewleJe=#eeW kes Deeies megJeCe&cee efoJe heer" nw~ Fmekeer TBeeF&, uecyeeF& Deewj efJemleejeefoke kee GheosMe ve nes ieee
nw~~1910~~ heer" kes eejeW Deesj Yetefceleue hej ceeie& Je DeeefuekeeDeeW, ieeshegjejeW Deewj leesjCeeW mes efJeefe$e yeejn Jesefoeeb
nQ~~1911~~ heer" kes Thej efJeefJeOe ekeej kes ceefCemecetn mes Keefele Deewj Deveske ekeej kes ecej Je IebeDeeW mes ege
eej eespeve Tbes megJeCe&cee KecYes nQ ~~1912~~ meye KecYeeW kes Thej Deveske ekeej kes JeCeeX mes jceCeere Deewj
efMeKejhe leerve $eeW mes megMeesefYele censv veeceke ceneOJepeeeW nQ~~1913~~ ceneOJepeeDeeW kes Deeies ceiej Deeefo
peuepevlegDeeW mes jefnle peue Jeeueer Deewj keceue, Glheue Je kegcegoeW mes Jeehle eej JeeefhekeeeW nQ~~1914~~ Jesefokeeefo mes
meefnle JeeefhekeeeW eleske heeeme keesme eceeCe efJemleej mes ege, Fmemes ogiegveer DeLee&led meew keesme uecyeer Deewj oMe keesme
ienjer nQ~~1915~~ kees. 50 ~ 100 ~ ie. 10 ~ JeeefheeeW kes yengceOe Yeeie ceW ekeeMeceeve jlveefkejCeeW mes
meefnle Ske efpevesveemeeo efmLele nw~ yengle keLeve mes keee, Jen efpevesveemeeo efvehece nw~~1916~~

(108)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heCCeemekeesmeGoee kecemees heCegJeerme booernee~ OetJeIe[sefnb pegee les efCeueee efJeefJenJeCCeOeje~~1918~~

kees 50 ~ 25 ~ 25 ~
JejJesefoeeefnb jccee JejkebeCeleesjCesefnb heefjeefjee~ JejJeppeCeeruecejieeefCeefcceoefYeeerefnb meesnlb es~~1919~~
leeCe YeJeCeeCe hegjoes lesefeeceeCesCe oesefCCe heemeeoe~ OegJJebleOeeJeoeee hegjbleJejjeCeefkejCeesne~~1920~~
50 ~ 25 ~ 25 ~
leees efJeefeeJee heemeeoe efoJJejeCeefCecceefJeoe~
keesmemeeceseGoee kecesCe heCCeemeoernefJeeflLeCCee~~1921~~
pes pesoejhegjoes efoJJecegnceb[Jeeefo keefnoe e~ les Keguueeoejsmegb nJebefle DehheceeCeWefn~~1922~~
leees hejoes Jesoer SoeefCeb Jesef{otCe meJJeeefCeb~ esefo eefjDeeueeieesGjoesjefnb keCeeceF&~~1923~~
leerS hejoes Jeefjee legbiesefnb keCeejeCeLebYesefnb~ esbefle eGefomeemegb omehheeeje OeeefCeyebOee~~1924~~
nefjkeefjJemenKeieeefnJeefmeefnmeefmejefJenbmekeceueekekeOeee~ DeejmeemebKee heeskekeb lesef eee Keguuee~~1925~~
eeceerejJejJesoer SoeefCeb Jesef{otCe essefo~ efJehhegefjojeCeefkejCee eGieesGjoejjceefCeppee~~1926~~
yes keesmeeefCeb legbiee efJelLeejsCeb OeCetefCe hebemeee~ efJehhegefjoOeeJeoeee heef[nceeeCeseJejefYeeer~~1927~~
kees 2 ~ ob 500 ~
leerS hejoes omeefJenkehhele les mecebleoes neWefle~ efpeCeYeJeCesmegb eflengJeCeefJecnepeCeCesenf b Jesefnb ~~1928~~
ieescesoeceeKebOee kebeCeceekegmegceefCeejjceefCeppee~ cejieeceeheeOeje efJeceJesefueeheGcejee heuee~~1929~~

Devevlej JeeefheeeW kes Deeies hetJe&, Gej Deewj oef#eCe YeeieeW ceW osJeeW kes jlvecee eer[eYeJeve nQ~~1917~~ efJeefJeOe
JeCeeX kees OeejCe kejves Jeeues Jes YeJeve heeeme keesme Tbes, ece mes heeerme keesme efJemle=le Deewj heeerme ner keesme
uecyes leLee OetheIeeW mes mebege nQ~~1918~~ kees. 50 ~ 25 ~ 25 ~ Gece JesefokeeDeeW mes jceCeere Deewj Gece
megJeCe&cee leesjCeeW mes ege Jes YeJeve Glke= Jee, veerueceefCe Deewj cejkele ceefCeeeW mes efveefce&le efYeefeeeW mes MeesYeeeceeve
nQ~~1919~~ Gve YeJeveeW kes Deeies Fleves ner eceeCe mes mebege henjeleer ngF& OJepee-heleekeeDeeW mes meefnle Deewj
ekeeMeceeve Gece jlveeW kes efkejCemecetn mes megMeesefYele oes eemeeo nQ~~1920~~ 50 ~~ 25 ~ 25 ~ Fmekes Deeies meew
keesme Tbes, ece mes heeeme keesme uecyes-eew[s efoJe jlveeW mes efveefce&le efJeefe$e he Jeeues eemeeo nQ~~1921~~ pes
ej kes Deeies pees efoJe cegKeceC[heeefoke kens pee egkes nQ, Jes DeeOes eceeCe mes meefnle #eg ejeW ceW Yeer nQ~~1922~~
Fmekes Deeies ceeie&, DeeefuekeeDeeW Deewj ieeshegjejeW mes meefnle megJeCe&ceeer Jesoer Fve meyekees Jesefle kejkes efmLele
nw~~1923~~ Fme Jesoer kes Deeies eejeW efoMeeDeeW ceW megJeCe& SJeb jlvecee GVele KecYeeW mes meefnle oMe ekeej keer es
OJepehebefeeeB efmLele nQ~~1924~~ efmebn, neLeer, yewue, ie[, ceesj, ev, mete&, nbme, keceue Deewj ee, Fve efeeW mes
ege OJepeeDeeW ceW mes eleske Ske meew Dee" Deewj Fleveer ner #egOJepeeeW nQ~~1925~~ ekeeMeceeve jlveefkejCeeW mes
mebege Deewj eej ieeshegjejeW mes jceCeere megJeCe&cee Gece Jesoer Fvekees Jesef<le kejkes efmLele nw~~1926~~ en Jesoer oes
keesme Tbeer, heebe meew Oeveg<e eew[er, henjeleer ngF& OJepeeheleekeeDeeW mes meefnle Deewj mheefke ceefCecee Deveske Gece
efYeefeeeW mes mebege nw~~1927~~ kees. 2 ~ o. 500 ~ Fmekes Deeies efpeveYeJeveeW ceW eejeW Deesj leerveeW ueeskeeW kees Deeee&
GlheVe kejves Jeeues mJehe mes mebege Jes oMe ekeej kes keuheJe=#e nQ~~1928~~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(109)

meJJes DeCeeFefCenCee Dekeefcee kehheheeeJeheeeje~ cetuesmeg eGefomeemegb eeeefj efpeefCeboheef[ceeDees~~1930~~

lehheefuenJeerefncepPes JesefueeceeeefCe ceeCeLebYeeefCeb~ Jeerefnb heef[ heeseb efJeefeeJeeefCe jsnbefle~~1931~~
eecejIebeefkebefkeefCekesleCehengoerefnb GJeefj mebpegee~ meesnbefle ceeCeLebYee eGJesoeroejleesjCesenf b pegoe~~1932~~
leeCeb cetues GJeefjb efpeefCeboheef[ceeDees eGefomeblesmegb~ JejjeCeefCeefcceoeDees peebleg peeLegeCf eoeefjoeDees~~1933~~
kehheceefnb heefjJesef{e meeuee JejjeCeefCeejefCecceefJeoe~ esefo eefjeeueeCeeCeeefJenOeeJe[e[esJee~1934~~
etefueeoefkeKeCeYeeS heefceYeeeefcce GejefJeYeeies~
Skekeskekeb efpeCeYeJeCeb hegJJeefcn Je JeCCeCesefnb pegob~~1935~~
SJeb mebKesJesCeb heb[gieJeCeJeCCeCeeDees YeefCeoeDees~ efJelLeejJeCCeCesmegb mekekees efJe Ce mekekeos lemme~~1936~~

Yejle#es$e kes efJepeeeOe& heJe&le hej efpevecebefoj Je ket

YejnefKeoeryengcepPes efJepeees Ceece YetOejes legbiees~ jpeoceDees essefo ng CeeCeeJejjeCejceefCeppees1~~107~~
heCegJeermepeeseCegoDees Jegees leiegCecetueefJekeKebYees~ Goelegefjcebmeiee{es peueefCeefnheges~ eflemesef{ieDees~~108~~
25~ 50~ 25~
4
omepeeseCeeefCe GJeeEj iebletCeb lemme oesmeg heemesmegb~ efJeppeenjeCe mes{er Skekeskekee peeseCeeefCe ome boe~~109~~
10~

meye ekeej kes keuheJe=#e ieescesoceefCecee mkevOe mes meefnle, megJeCe&cee kegmegcemecetn mes jceCeere, cejkeleceefCecee
heeeW kees OeejCe kejves Jeeues, cetbiee, veerueceefCe SJeb heejeieceefCecee heueeW mes mebege, Deke=ef$ece Deewj DeveeefoefveOeve nQ~
Fvekes cetue ceW eejeW Deesj eej efpevesveefleceeeW efJejepeceeve nQ~~1929-1930~~ Gve mheefkeceefCecee JeerefLeeeW
kes ceOe ceW mes eleske JeerLeer kes eefle efJeefe$e he Jeeues Jew[te&ceefCecee ceevemlecYe megMeesefYele nQ~~1931~~ eej
Jesoerej Deewj leesjCeeWs mes ege es ceevemlecYe Thej eBJej, Iebe, efkebefkeCeer Deewj OJepee Fleeefo mes mebege nesles ngS
MeesYeeeceeve nesles nQ ~~1932~~ Fve ceevemlecYeeW kes veeres Deewj eejeW efoMeeDeeW ceW efJejepeceeve, Gece jlveeW mes efveefce&le
Deewj peie mes keerefle&le eefj$e mes mebege efpevesveefleceeSB peeJevle nesJeW~~1933~~ ceeie& Je DeeefuekeeDeeW mes ege,
veevee ekeej keer OJepee-heleekeeDeeW kes Deeeshe mes megMeesefYele Deewj es jlve mecetn mes efveefce&le kees Fme keuhecener kees
Jesefle kejkes efmLele nQ~~1934~~ etefuekee kes oef#eCe, heefece Deewj Gej Yeeie ceW Yeer hetJe&efoMeeJeleea efpeveYeJeve kes
meceeve JeCe&veeW mes mebege Ske-Ske efpeveYeJeve nQ~~1935~~ Fme ekeej eneb meb#eshe mes heeC[gkeJeve kee JeCe&ve
efkeee ieee nw ~ Gmekee efJemleej mes JeCe&ve kejves kes efuees lees Fv Yeer meceLe& veneR nes mekelee nw~~1936~~

Yejle#es$e kes efJepeeeOe& heJe&le hej efpevecebefoj Je ket

Yejle#es$e kes yengceOe Yeeie ceW jpelecee Deewj veevee ekeej kes Gece jlveeW mes jceCeere efJepeee& veeceke GVele
heJe&le efmLele nw~~107~~ Jen heJe&le heeerme eespeve TBee, Fmemes otves DeLee&led heeeme eespeve eceeCe cetue ceW efJemleej
mes ege, TBeeF& kes elegLe& YeeieeceeCe (6-1/4 ees.) veeRJe mes meefnle, hetJee&hej meceg kees mheMe& kejves Jeeuee Deewj leerve
esefCeeeW ceW efJeYee kene ieee nw~~108~~ TBee 25, cetueefJemleej 50, DeJeieen 25/4 ees.~
1. efleueeseheCCeefe, elegLe&ceneefOekeej, he=0 155 mes 159 leke~

(110)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efJepee^eeecesCeb ngJebefle efJeppeenjeCe mes{erDees~ Skekeskekee len Jesoer CeeCeeefJenleesjCesenE efkeemeesne~~110~~

oefkeKeCeefomemes{erS heCCeeme hegjeefCe hegJJeJejefomeefcce~ Gejmes{erS len CeejeeECe meef esbefle~~111~~
o 50~ G 60~
leCCeecee eEkeCeeefceoeEkeCejieeroeFb len e Cejieerob~ yengkesoghegb[jeree meernemesokesotF~b ~112~~
ie[eb efmeefjhhenefmeefjOejueesniieuee Dee|jpeekeb~
JeFjiieueJeFje efJeceesefpeee peehegjer e meie[cegner~~113~~
eogcegnyengcegnDejpekeKeeeefCe efJejpekeKeCeeceefJekeKeeob~ leees jnCesGjcesnueiieKescebhegjeJejeefpeoee~~114~~
CeecesCe keeceheghheb ieeCeejer efJepeeeefjemegkekehegjer~ len mebpeebleCeejer peebleefJepeeJeFpeebleb e~~115~~
KescebkejeboeYee metjeYehegeceehegjeFb efhe~ efeeceneket[eFb megJeCCeket[e efleket[e e~~116~~
JeFefeecesnket[e leees JeFmeJeCeket[metjhegje~ ebob efCeegppeeseb efJecegner len efCeeJeeefnCeer megcegner~~117~~
50~
DeppegCeDeCeerkeFueemeJeeCeerDees e efJeppeghenCeecee~
efkeueefkeueet[eceefCeeb meefmehenJeb meeueheghheetueeFb~~118~~
CeecesCe nbmeieyYeb yeueenkeefmeJebkeje efmeefjmeGOeb~ ecejb efmeJecebefojJemegJekeKeeJemegceeFcee Ceecee~~119~~
meJJelLehegjb meebgpeeb e CeecesCe kesogceeueb efle~ megjJeFkebleb len ieieCeCeboCeb hegjcemeesieb e~~120~~
leees efJemeeskeeb JeeromeeskeDeuekeeFefleuekeCeeceb e~ Debyejefleuekeb cebojkegcegoe kegbob e ieeCeJeuueYeeb~~121~~
efoJJeefleueeb e Yetceerefleueeb iebOeJJehegjJejb leees~ cegeenjCeFefcemeCeeceb lenefiiepeeuecenpeeuee~~122~~
CeecesCe efmeefjefCekesob peeeJenb efmeefjefCeJeemeceefCeJeppeb~ YemmeJJeOeCebpeeceeeEnoes efJepeeCeejb e~~123~~
len e megiebefOeefCeJesjoje ieesKeerjhesCecekeKeesYee~ efieefjefmenjOejefCeJeejeefCeogiieeFb ogjb megomb eCeeb~~124~~

oMe eespeve Thej peekej Gme heJe&le kes oesveeW heeMJe&YeeieeW ceW oMe eespeve efJemleej mes ege efJeeeOejeW keer SkeSke esCeer nw~~109~~ 10~ efJepeee& kes DeeeeceeceeCe efJeeeOejeW keer esefCeeeB leLee veevee ekeej kes leesjCeeW mes
MeesYeeeceeve Ske-Ske Jesefokee nw~~110~~ hetJe& mes heefMece efoMee keer Deesj oef#eCe efoMee keer esCeer ceW heeeme Deewj
Gej esCeer ceW mee" veiej efmLele nQ~~111~~ o. es. 50~ G. es. 60~ Gve veiejeW kes veece nQekeveeefcele,
efkeVejieerle, vejieerle, yengkesleg, hegC[jerke, eEmenOJepe, eslekesleg, ie[OJepe, eereYe, eerOej, ueesneie&ue, DeeEjpee,
Jeeeie&ue, Jeee{e, efJeceesefelee, peehegjer, MekecegKeer, elegce&gKe, yengcegKe, Dejpemkee, efJejpemkee, jLevethegj, cesKeueee,
#ecehegj, Dehejeefpele,keeceheg<he, ieieveejer, efJepeeejer (efJeveehegjer), Megehegjer, mebpeeble veiejer, peeble, efJepee, Jewpeeble,
#escebkej, eveYe, metee&Ye, hegjesece, efe$eket, ceneket, megJeCe&ket, ef$eket, efJeef e$eket, cesIeket, JeweJeCeket,
mete&hegj,ev, efveleeseesle, efJecegKeer, efveleJeeefnveer Deewj megcegKeer, es heeeme veieefjeeb oef#eCe esCeer ceW nQ~~112-117~~
50~ Depeg&veer, DeCeer, kewueeMe, JeeCeer, efJeegleYe, efkeueefkeue, et[eceefCe, MeefMeeYe, JebMeeue, heg<heetue, nbmeieYe&,
Jeueenke, efMeJebkej, eermeewOe, ecej, efMeJecebefoj, Jemegcelkee, Jemegceleer, meJee&Lee&hegj, (efmeeLe&hegj), Me$egbpee, keslegceeue,
megjheeflekeevle, ieievevevove, DeMeeske, efJeMeeske, JeerleMeeske, Deuekee, efleueke, Debyejefleueke, cevoj, kegcego, kegbo,
ieieveJeuueYe, efoJeefleueke, Yetefceefleueke, ievOeJe&hegj, cegeenj, vewefce<e, DeefivepJeeue, cenepJeeue, eerefvekesle, peeeJen,

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(111)

jeCeeejjeCehegje Gejmes{ere meef CeejerDees~ efJepeeeeecesCeb efJejefeohebleere efCeJemebefle~~125~~

efJeppeenjCeejOeje DeCeeFefCenCee meneJeefCehheCCee~ CeeCeeefJenjeCeceee ieesGjheemeeeleesjCeeefopegoe~~126~~
GppeeCeJeCemebpegee heeskeKejCeerketJeefoiIeeemeefnoe~ OegyJebleOeeJe[eee heemeeoe les e jeCeceee~~127~~
CeeCeeefJenefpeCeiesne efJeppeenjhegjJejsmeg jceefCeppee~ JejjeCekebeCeceee "eCeeCesmeg meesnbefle~~128~~
JeCemeb[JelLeCeene Jesoerkeef[megeSefn kebefleuuee~ leesjCekebkeCepegee efJeppeenjjeeYeJeCeceG[Oejes~~129~~
ceefCeefienkeb"eYejCee euebleeEnoesuekegb[ueseEn pegoe~ efpeCeJejcebefojefleueee CeejCeeEjoe efJejeebefle~~130~~
hegefhheokeceueJeCeseEn JeeJeerefCeeSeEn cebef[ee efJeGuee~ hegjyeeefnjYetYeeiee GppeeCeJeCeseEn jsnbefle~~131~~
keunejkeceuekegJeueekegcegogppeuepeueheJeenhe[nlLee~ efoJJeleueeee efJeGuee lesmeg hegjsmegb efJejeebelf e~~132~~
peceCeeueJeuuelegJejerefleuepeJeieesOegcceceemehengoereEn~ meJJeseEn megOeCCeseEn hegjeFb meesnbefle Yetceerefnb~~133~~
yengefoJJeieecemeefnoe efoJJeceneheCeseEn jceefCeppee~ keyye[oesCecegnsenE mebJeence[byeSefn heefjhegCCee~~134~~
jeCeeCe eeejseEn efJeYetefmeoe heGcejeehengoerCeb~ efoJJeCejseEn hegCCee OeCeOeCCemeefceefjcceseEn~~135~~
pebyekegceejmeefje yengefJenefJeppeeeEn mebpegoe heJeje~ efJeppeenje ceCegmmee kekeccepegoe ngJebelf e meoe~~136~~
DejmeefjJee DeefnCeJeueeJeCCeefoJJejceefCeppee~ efJeppeenjJeefCeleeDees yengeJf enefJeppeemeefceeDees~~137~~
keguepeeF&efJeppeeDees meeefneefJeppee DeCeseYeseeDees~ efJeppeenjhegejf mehegjbeOf eeeCe JejmeeskeKepeCeCeerDees~~138~~

eerefveJeeme, ceefCeJee, Yeee, Oevebpee, ceensv, efJepeeveiej, megieefvOeveer, Jeee&lej, iees#eerjhesve, De#eesYe, efieefjefMeKej,
OejCeer, JeeefjCeer (OeeefjCeer), ogie&, og&j, megoMe&ve, jlveekej Deewj jlvehegj, es GejesCeer ceW mee" veieefjeeB nQ, pees
efJepeee& keer uecyeeF& ceW hebefe mes efmLele nQ~~118-125~~
Gheeg&e efJeeeOejeW kes es<" veiej DeveeefoefveOeve, mJeYeeJeefme, Deveske ekeej kes jlvecee leLee ieeshegj, eemeeo
Deewj leesjCeeefo mes meefnle nQ~~126~~ Gve veiejeW ceW Geeve JeveeW mes mebege; heg<keefjCeer, kethe SJeb oerefIe&keeDeeW mes meefnle
Deewj henjeleer ngF& OJepee-heleekeeDeeW mes megMeesefYele jlvecee eemeeo nQ~~127~~ Fve es<" efJeeeOejhegjeW ceW jceCeere,
Gece jlve Deewj megJeCe&cee veevee ekeej kes efpevecebefoj mLeeve-mLeeve hej MeesYeeeceeve nesles nQ~~128~~
JeveKeb[heer Jem$e mes Deeeefole, Jesefokee he keefmet$e mes keeefvleceeved, leesjCeheer kebkeCe mes ege, efJeeeOejeW kes
jepeYeJevehe cegkeg kees OeejCe kejves Jeeues, ceefCeie=nhe keb"eYejCe mes efJeYetef<ele, ebeue efnb[esueshe kegC[ueeW mes
ege Deewj efpevesvceefvojheer efleueke mes megMeesefYele, Ssmes efJeeeOejveiejheer jepee efJejepeceeve nQ~~129-130~~ veiej
kes yeenjer efJeMeeue eosMe ehegefuuele keceueJeveeW Jeeues Deewj JeeheermecetneW mes ege GeeveJeveeW mes cebef[le nesles ngS
MeesYeeeceeve nQ~~131~~ Gve veiejeW ceW keunej, keceue, kegJeuee Deewj kegcegoeW mes GppJeue peueeJeen mes heefjhetCe& yengle
efoJe leeueeye MeesYeeeceeve nQ~~132~~ eJeveeue (pegJeej), Jeuue, letJej, efleue, peew, iesntB Deewj G[o Fleeefoke mecemle
Gece OeeveeW mes ege YetefceeeW eje Jes veiej MeesYee kees eehle nQ~~133~~ Jes veiej yengle efoJe eeceeW mes meefnle, efoJe
ceneheveeW mes jceCeere; keJe&, esCecegKe, mebJeen Deewj cebyeeW mes heefjhetCe&; heejeieeefoke jlveeW keer KeeveeW mes efJeYetef<ele
Deewj Oeve-Oeeve keer Je=ef mes jceCeere efoJe ceveg<eeW mes heefjhetCe& nQ~~134-135~~ Gve veiejeW ceW jnves Jeeues Gece
efJeeeOej ceveg<e pecyegkegceej (keeceosJe) kes meceeve yengle ekeej keer efJeeeDeeW mes mebege Deewj meoe n keceeX mes
meefnle nQ~~136~~

(112)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

jccegppeeCeseEn pegoe neWefle ng efJeppeenjeCe mes{erDees~ efpeCeYeJeCeYetemf eoeDees kees mekekeF JeefCCeogb meeueb~~139~~
omepeeseCeeefCe leees GJeeEj iebletCe oesmeg heemesmegb~ DeefYeeesieecejmes{er omepeeseCeefJelLeje nesefo~~140~~
JejkehhekeKejcYee heefueoseEn GJeJeCesefn heefjhegCCee~ JeeefJeleueeehheGje JejDejkeer[CesenE pegoe~~141~~
kebeCeJesoermeefnoe JejieesGjmegboje e yengefeee~ ceefCeceecebefojyenguee heefjKeeheeeejheefjeefjee~~142~~
meesnccemegeEjomme e JeenCeosJee ngJebefle eEJelejee~ oefkeKeCeGejheemesmeg efleS JejefoJJeJeOeje~~143~~
DeefYeeesiehegjsefnblees iebletCeb hebepeeseCeeefCe leoes~ omepeeseCeefJeeflLeCCeb Jeseefieefjmme Jejefmenjb~~144~~
efleeeEmeoeeJemeefjmeb efJemeeueJejJesefoeeefn heefjeefjeb~ yengleesjCeoejpegob efJeefeejeCesefn jceefCeppeb~~145~~
lelLe meceYetefceYeeies hegjbleJejjeCeefkejCeefCeejefcce~ esbles CeJe ket[e kebeCeceefCecebef[ee efoJJee~~146~~
CeeceseEn efmeket[es hegJJeefomeblees leoes Yejnket[es~ Keb[hheJeeoCeecees legefjcees len ceeefCeYees efe~~147~~
efJepeekegceejes hegCCeefleefcemmeiegneefYeOeeCees e~ GejYejnes ket[es heefceebleefcce JesmeceCees~~148~~
ket[eCeb Gsnes hegn hegn ppeeseCeeefCe Fefiekeesmeb~ lesefeeceseb efCeecee ngJesefo cetueefcce efJekeKebYees~~149~~
pees 6 kees 1~ pees 6 kees 1~
lemmeb efJelLeejes heeskekeb nesefo ket[efmenjefcce~ cetueefmenjeCe bob cesefuee oefueoefcce cepPemme~~150~~
pees 3 kees 1/2~ pees 4 kees 11/4~

efJeeeOejeW keer efm$eeeB DehmejeDeeW kes meMe he mes ege, veJeerve efoJe ueeJeCe mes jceCeere Deewj yengle ekeej
keer efJeeeDeeW mes mece= nQ~~137~~ Deveske ekeej keer kegueefJeeeSB, peeefle efJeeeSB Deewj meeefOeleefJeeeSB efJeeeOej heg<e
SJeb hegjbefOeeeW kees Gece megKe keer osves Jeeueer nQ~138~~ efJeeeOejeW keer esefCeeeB jceCeere GeeveeW mes ege Deewj efpeveYeJeveeW
mes Yetef<ele nQ~ Fvekee mechetCe& JeCe&ve kejves kes efueS keewve meceLe& nes mekelee nw ?~~139~~ efJeeeOej esefCeeeW mes Deeies
oMe eespeve Thej peekej efJepeeeOe& kes oesveeW heeMJe&Yeeie ceW oMe eespeve efJemleej Jeeueer DeeefYeeesie osJeeW keer esCeer
nw~~140~~ en esCeer Glke=< keuheJe=#eeW mes jceCeere, heefuele GheJeveeW mes heefjhetCe&, eegj Jeeheer SJeb leeueeyeeW mes
meefnle, Gece DehmejeDeeW keer eer[eDeeW mes ege, megJeCe&cee Jesoer mes meefnle, Glke=< ieeshegjeW mes megvoj, yengle efe$eeW mes
ege, yengle mes ceefCecee YeJeveeW mes heefjhetCe& Deewj heefjKee SJeb eekeej mes Jesef<le nw ~~141-142~~ Fme esCeer kes
oef#eCe-Gej heeMJe&Yeeie ceW Gece efoJe he kes Oeejer meewOece& Fv kes Jevlej Jeenve osJe nQ~~143~~ DeefYeeesiehegjeW
mes heeBe eespeve Thej peekej oMe eespeve efJemleej Jeeuee Jewlee{e heJe&le kee Gece efMeKej nw~~144~~ en efMeKej
ef$eoMesveehe DeLee&led FvOeveg<e kes meMe, efJeMeeue Je Gece JesefokeeDeeW mes Jesef<le, yengle leesjCeejeW mes mebege Deewj
efJeefe$e jlveeW mes jceCeere nw~~145~~ JeneB hej mhegjeeceeve Gece jlveeW kes efkejCemecetneW mes ege meceYetefceYeeie ceW
megJeCe& Deewj ceefCeeeW mes cebef[le efoJe veew ket efmLele nQ~~146~~ hetJe& efoMee kes Devle ceW efmeket, Fmekes heMeeled
Yejleket, KeC[eheele, elegLe& ceeefCeYe, efJepeee&kegceej, hetCe&Ye, efleefceeiegn veeceke Gej Yejleket Deewj heefMece efoMee
kes Devle ceW JeweJeCe, es Gve veew keteW kes veece nQ~~147-148~~ Fve keteW keer TBeeF& he=Leked-he=Leked n eespeve Deewj
Ske keesme leLee Flevee ner efveece mes cetue ceW efJemleej Yeer nw~~149~~TBeeF& ees. 6, kees. 1, cetueefJemleej ees. 6 kees.
1~ eleske ket kee efJemleej efMeKej hej Fmemes DeeOee DeLee&led leerve eespeve Deewj DeeOee keesme nw~ cetue Deewj efMeKej kes

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(113)

Deeefoceket[s esefo efpeeECeoYeJeCeb efJeefeeOeeceeueb~ JejkebeCejeCeceeb leesjCepegeb efJeceeCeb e~~151~~

oerneceskekekeesmees efJekeKebYees nesefle keesmemecceseb~ ieeGefleeejCeYeeiees Gsnes efpeCeefCekesomme~~152~~
kees 1~ 1/2~ 3/4~

SsjeJele #es$e kes efJepeeeOe& heJe&le hej efpevecebefoj Je ket

efmenefjmmegejYeeies pebyetoerJemme peieefooefkeKeCeoes~ SjeJeoes efe Jeefjmees esefo Yejnmme meeefjes1~~2365~~
CeJeefj efJemesmees leeEmme meueeiehegefjmee YeJebefle pes kesF&~ leeCeb Ceecehhengefomeg GJeosmees mebheF heCees~~2366~~
DeCCeCCee SoeEmme Ceecee efJepeeket[meefjeeCeb~ efmees jsJeoKeb[e ceeCeer efJepeehegCCee e~~2367~~
efleefcemeiegnes jsJeoJesmeceCeb CeeceeefCe neWefle ket[eCeb~ efmenefjefieeEjoesJeefj cenhegb[efjeonmme hegJJeoejsCeb~~2368~~
jee CeecesCe Ceoer efCemmeefje he[sefo jekegb[efcce~ iebieeCeFmeeefje heefJemeF ueJeCebyegjeefmeefcce~~2369~~
lenheefceleesjCeoejsCeb efCemmejsefo jeesoe~ eEmeOegCeF&S meefjmee efCeJe[F jeesokegb[efcce~~2370~~
heefcecegnsCe leees efCemmeefjotCeb DeCesemeefjmeefnoe~ oerJepeieoereyf euesCeb ueJeCemecegefcce heefJemesefo~~2371~~
iebieejeseEnnefjDees
meeroeCeejermegJeCCeketueeDees~
je efe mee meefjee hegJJeeS efomeeS Jeebefle~~2372~~

efJemleej kees efceueekej DeeOee kejves hej pees eceeCe nes Glevee efJemleej Ge keteW kes ceOe ceW nw~~150~~ efMeKej hej
ees. 3 kees. 1/2, ceOe ceW ees. 4 kees.

1
1
11 6- 4 3 8
(
)
4
2

eLece ket hej efJeefe$e OJepeemecetneW mes MeesYeeeceeve

efpevesvYeJeve leLee Gece megJeCe& Deewj jlveeW mes efveefce&le leesjCeeW mes ege efJeceeve Yeer efmLele nQ~~151~~ Ge
efpeveYeJeve keer uecyeeF& Ske keesme, eew[eF& DeeOee keesme Deewj TBeeF& ieJetefle kes leerve eewLeeF& YeeieeceeCe nw~~152~~
oerIe&lee 1, efJe<kebYe 1/2, GlmesOe 3/4 keesme~

SsjeJele #es$e kes efJepeeeOe& heJe&le hej efpevecebefoj Je ket

efMeKejer heJe&le kes Gej Deewj pecyeterhe keer peieleer kes oef#eCe Yeeie ceW Yejle#es$e kes meMe SsjeJele #es$e efmLele
nw~~2365~~ efJeMes<e en efke Gme #es$e ceW pees keesF& Meueekeeheg<e nesles nQ, Gvekee veeceeefoefJe<eeke GheosMe Fme mecee
ve< nes egkee nw~~2366~~ Fme #es$e ceW efJepeee&heJe&le kes Thej efmLele keteW Deewj veefoeeW kes veece efYeVe nQ~ efme,
SsjeJele, KeC[eheele, ceeefCeYe, efJepeee&, hetCe&Ye, efleefceeiegn, SsjeJele Deewj JeweJeCe es veew ket eneB efJepeee&
heJe&le kes Thej nQ~ efMeKejer heJe&le kes Thej efmLele cenehegC[jerke n kes hetJe& ej mes efvekeuekej jee veeceke veoer
jekegC[ ceW efiejleer nw~ hegve Jen iebieeveoer kes meMe ueJeCemeceg ceW eJesMe kejleer nw~~2367-1369~~ Gmeer n kes
heefMece leesjCeej mes jeesoe veoer efvekeueleer nw Deewj efmevOegveoer kes meMe jeesokegC[ ceW efiejleer nw~~2370~~ heMeeled
Jen Gme kegC[ mes efvekeuekej heefMececegKe nesleer ngF& Deveske veefoeeW mes meefnle neskej erhe keer peieleer kes efyeue mes
ueJeCemeceg ceW eJesMe kejleer nw~~2371~~ iebiee, jesefnled, nefjled, meerlee, veejer, megJeCe&ketuee Deewj jee, es meele veefoeeB
1. efleueeseheCCeefe, elegLe&ceneefOekeej, he=0 441~

(114)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efnceJeeve heJe&le kes efpevecebefoj Je osJeYeJeve

efnceJeblemeefjmeoerne le[Jesoer oesefCCe neWefle Yetefceleues~ Jes keesmee Gegbiee hebeOeCegmmeoheceeCeefJeeflLeCCee1~~1629~~
kees 2 ~ ob 500~
peeseCeoueefJekeKebYees GYeS heemesmeg nesefo JeCemeb[es~ yengleesjCeoejpegoe Jesoer hegeJf JeuueJeseof Sefnb mecee~~1630~~
Je pees ~ 1/2
KeguueefnceJebleefmenjs mecebleoes heGceJesefoee efoJJee~ JeCeYeJeCeJesefomeJJeb hegJJeb efheJe SlLe JeeJJeb~~1631~~
efmeefnceJebleket[e YejnFueeiebieket[efmeefjCeecee~ jesneroemee eEmeOet megjnsceJeob e JesmeceCeb~~1632~~
Goeb YetcegnJeemeb cepPeb heCegJeerme leefeeb oefueob~ megnYetefcepegommeb heeskekeb peeseCeeefCe ket[eCeb~~1633~~
25~25~ 25~ 18~ kees 3~
2
Skekeejme hegJJeeoer meceJee JesefoSefnb jceefCeppee~ JeWlejheemeeopegoe hegJJes ket[efcce efpeCeYeJeCeb~~1634~~
Deeeecees heCCeemeb efJelLeejes leodoueb e peeseCeee~
heCeneefjouecegoDees eflenejpegomme efpeCeefCekesomme~~1635~~
50~ 25~ 75~ 3~
2

hetJe&efoMee ceW peeleer nQ~~2372~~ efmebOeg, jesefnleemee, nefjkeevlee, meerleesoe, vejkeevlee, heketuee Deewj jeesoe, es meele
veefoeeB heefMece efoMee ceW peeleer nQ~~

efnceJeeve heJe&le kes efpevecebefoj Je osJeYeJeve

Yetefceleue hej efnceJeeved heJe&le kes meMe uecyeer Gmekeer oes leJesefoeeB nQ~ es JesefoeeB oes keesme TBeer Deewj heeBe meew
Oeveg<eeceeCe efJemleej mes ege nQ~1629~~ GlmesOe keesme 2~ efJemleej oC[ 500~ heJe&le kes oesveeW heeMJe&YeeieeW ceW DeOe&
eespeveeceeCe efJemleej mes ege JeveKeC[ nw leLee hetJeexe JesefoeeW kes meceeve yengle leesjCeejeW mes mebege Jesoer
nw~~1630~~ ees0 1/2~ #eg efnceJeeved heJe&le kes efMeKej hej eejeW lejhe heejeieceefCecee efoJe Jesefokee nw~ Jeve,
YeJeve Deewj Jesoer Deeefo meyekee, henues kes meceeve eneB hej Yeer keLeve kejvee eeefnes~~1631~~ efme, efnceJeeved, Yejle,
Fuee, iebiee, eer, jesefnleemee, efmevOeg, megje, nwceJele Deewj JeweJeCe, Fme ekeej es ieejn Gme heJe&le kes Thej ket
nQ~~1632~~ FveceW mes eleske ket keer TBeeF& heeerme eespeve, YetefJemleej Yeer Flevee DeLee&led heeerme eespeve, cegKeefJemleej
heeerme kee DeeOee DeLee&led mee{s yeejn eespeve Deewj ceOeefJemleej Yetefce SJeb cegKe kes pees[ kee DeOe&Yeeie cee$e nw~~1633~~
GlmesOe ees. 25~ YetJeeme 25~ cegKeJeeme 25/2~ ceOeJeeme 50/2 25/22 ees. 18, kees. 3~ hetJee&efoece
mes es ieejn ket meceeve ieesue, JesefoeeW mes jceCeere Deewj JevlejeW kes YeJeveeW mes mebege nQ~ FveceW mes hetJe& ket hej
efpeveYeJeve nw~~1634~~ leerve ejeW mes mebege Fme efpeveYeJeve keer uecyeeF& heeeme eespeve, efJemleej Fmekee DeeOee
DeLee&led heeerme eespeve Deewj TBeeF& heenej eespeve kes DeOe&Yeeie eceeCe DeLee&led mee{s meQleerme eespeve nw~~1635~~
Deeeece 50~ efJemleej 25~ GlmesOe 75/2~ ej 3~ Gheeg&e leerve ejeW mes hetJe&cegKe ej keer TB eeF& Dee" eespeve,
1. efleueeseheCCeefe he=0 356 mes 360 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(115)

hegJJecegnoejGoDees peeseCeee De leodoueb bob~ bomeceb leg heJesmeb leeCeb oefkeKeCegejogJeejs~~1336~~

8~4~4~4~2~2~
DesJe e oerneb oerneGYeeie lelLe efJelLeejb~ eGpeeseCeGsnes osJeboes efpeCeefCeJeemes~~1637~~
eEmenemeCeeefomeefnee eecejkejCeeiepekeKeefcengCepegoe~ hegefpeCeheef[cee legbiee DeejmeeOeCeghheceeCeeDees~~1338~~
efmeefjosJeer megoosJeer meJJeeCemeCekekegceejpekeKeeCeb~ JeeefCe Decebieue osJeboefcce esbefle~~1639~~
uebyeblekegmegceoecee heejeJeeceesjkeb"efCenJeCCee~ cejieeheJeeueJeCCee efJeoeCeefCeJene efJejeebefle~~1640~~
YebYeecegebieceuepeeIebekebmeleeueefleJeefuepegoe~ henghe[nmebKekeenuemegjogbogefYemeodoiebYeerje~~1641~~
efpeCehegjogJeejhegjoes heeskekeb JeoCeceb[Jee efoJJee~ heCeJeermepeeseCeeFb Jeemees efJeGCeeF Deeeecees~~1642~~
25 ~ 50~
De efee peeseCeee Deefoefjee nesefo leeCe Gsnes~ DeefYemeseieeroDeJeueeseCeeCe Jejceb[Jee e lehhegjoes~~1643~~
eGieesGjeefCe meeueefeoeb Jeerefnmeg ceeCeLebYee e~ CeJeLetJee len JeCeOeeefeekeKeesCeerDees efpeCeefCeJeemesmegb~~1644~~
meJJes ieesGjoeje jceefCeppee hebeJeCCejeCeceee~ JeeGueleesjCepegee CeeCeeefJenceeJeejCeee~~1645~~
yengmeeueYebefpeeeeEn megjkeesefkeueyejefnCeeefohekeKeereEn~ cengjjJeseEn meefnoe CeebleeCeseOeeJe[eeeeEn~~1646~~

efJemleej Fmemes DeeOee DeLee&led eej eespeve Deewj efJemleej kes meceeve eJesMe Yeer eej eespevecee$e nw~ Mes<e oef#eCe Deewj
Gej ej keer uecyeeF& Deeefo hetJe& ej mes DeeOeer nw~~1636~~ hetJe&cegKeej-GlmesOe 8~ efJemleej 4~ eJesMe 4~ o. G.
ej-GlmesOe 4~ efJemleej 2~ eJesMe 2~ efpeveYeJeve ceW Dee" eespeve uebyee leLee uecyeeF& kes elegLe&Yeeie cee$e efJemleej mes
mebege Deewj eej eespeve TBee Ssmee osJebo nw~~1637~~ JeneB hej eEmenemeveeefo mes meefnle, neLe ceW ecejeW kees efueS
ngS veeiee#eegieue mes mebege Deewj Ske meew Dee" Oeveg<eeceeCe TBeer Gece efpeveeefleceeSB efJejepeceeve nQ~~1638~~
osJebo kes Yeerlej eerosJeer, egleosJeer leLee meJee& Deewj mevelkegceej e#eeW keer cetefle&eeB SJeb Dee" cebieueJe efmLele
nQ~~1639~~ JeneB hej uekeleer ngF& heg<heceeueeDeeW mes mebege Deewj keyetlej Je ceetj kes keb"meMe leLee cejkele SJeb
cetbiee pewmes JeCe& Jeeues eBoesJeeW kes mecetn MeesYeeeceeve nQ~~1640~~ eleske efpevehegjej kes Deeies YebYee (Yesjer), ce=obie,
ceo&ue, peeIebe, keebmeleeue Deewj efleJeueer mes mebege leLee heghen, MebKe, keenue Deewj megjogvogefYe yeepeeW kes MeyoeW mes
iecYeerj Ssmes efoJe cegKeceC[he nQ~ Fve ceC[heeW kee efJemleej heeerme eespeve Deewj uecyeeF& Fmemes otveer DeLee&led heeeme
eespeve cee$e nw~~1641-1642~~ 25~ 50~ Fve ceC[heeW keer TBeeF& Dee" eespeve mes DeefOeke nw~ Fvekes Deeies
DeefYe<eske, ieerle Deewj DeJeueeskeve kes Gece ceC[he nQ~~1643~~ efpeveYeJeveeW ceW eej ieeshegj, leerve eekeej, JeerefLeeeW ceW
ceevemlecYe, veew mlethe, JeveYetefce, OJepeeYetefce Deewj ewleYetefce nesleer nw~~1644~~ heeBe JeCe& kes jlveeW mes efveefce&le meye
ieeshegjej hegleueerege leesjCeeW mes meefnle Deewj veevee ekeej kes ceeJeejCeeW mes jceCeere nQ~~1645~~ Fmekes Deefleefje es
ieeshegjej yengle meer MeeueYebefpekeeDeeW (hegleefueeeW) SJeb ceOegj Meyo kejves Jeeues megjkeesefkeue Deewj ceetj Deeefoke heef#eeeW
meefnle leLee veeeleer ngF& Deveske OJepee-heleekeeDeeW mes mebege nQ~~1646~~ JeneB kes GeeveJeve Fueeeeer, leceeueJeuueer
(Meeue), ueeQie, kebkeesue (Meerleue eerveer kee Je=#e) Deewj kesuee Fleeefo veevee Je=#e-jlveeW mes MeesYeeeceeve nQ~~1647~~
efpeveie=n kes GeeveJeveeW ceW keunej, keceue, kevoue, veeruekeceue Deewj kegcego kes hetueeW mes Jeehle heg<keefjCeer, Jeeheer Deewj

(116)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SueeleceeueJeuueerueJebiekebkeesuekeoefuehengoereEn~ CeeCeelejeCeseEn GppeeCeJeCee efJejepebefle~~1647~~

keunejkeceuekeboueCeerueghheuekegcegokegmegcemebCCee~ efpeCeGppeeCeJeCesmegb heeskeKejCeerJeeefJeJejketJee~~1648~~
CeboeoerDe eflecesnue efleheer{hegJJeeefCe OecceekekeeefCeb~ eGJeCecepPeieeeeECe esefoekeKeeefCe meesneb fle~~1649~~
mesmesmegb ket[smegb JeWlejosJeeCe neWefle heemeeoe~ eGleesjCeJesefopegoe CeeCeeefJenjeCeefCecceefJeoe~~1650~~
nsceJeoYejnefnceJeblemesmeceCeCeeceOeseket[smegb~ efCeeket[CeeceosJee mesmes efCeeket[CeeceosJeerDees~~1651~~
yengheefjJeejseEn pegoe esbles lesmeg osJeosJeerDees~ omeOeCegGsnleCet meesneEcceomme les e heefjJeeje~~1652~~
leeCeb yejheemeeoe mekeesmeFefieleermepeeseCeeboe~ oeskeesmemeefpeeseCeGoee meesnbefle jeCeceee~~1653~~
heeeejJeueefnieesGjOeJeueeceueJesefoeeeEn heefjeefjee~ osJeeCe neWefle Ceeje omehheceeCesmeg ket[efmenjsmegb~~1654~~
OegJ JebleOeeJe[eee ieesGjoejseEn meesefnoe efJeGuee~
JejJeppekeJee[pegoe GJeJeCeheeskeKejefCeJeeefJejceefCeppee~~1655~~
keceueesojJeCCeefCene legnejmeefmeefkejCenejmebkeemee~
efJeeefmeeebheeJeCCee CeerueghheuejekeceueJeCCee e~~1656~~
JeefppeboCeeruecejieekekekeseCeheGcejeemebhegCCee~ efpeCeYeJeCesefn meCeene kees mekekeF JeefCCeogb meeueb~~1657~~

Gece kethe nQ~~1648~~ eejeW JeveeW kes ceOe ceW efmLele leerve cesKeueeege vevoeefoke JeeefhekeeSB, leerve heer"eW mes meefnle
Oece&ee Deewj ewleJe=#e MeesYeeeceeve nQ~~1649~~ Mes<e keteW hej eej leesjCe JesefoeeW mes meefnle Deewj veevee ekeej kes
jlveeW mes efveefce&le Jevlej osJeeW kes YeJeve nQ~~1650~~ nwceJele, Yejle, efnceJeeved Deewj JeweJeCe veeceke keteW hej DehevesDeheves keteW kes veeceke osJe leLee Mes<e keteW hej Deheves-Deheves keteW kes veece keer osefJeeeB jnleer nQ~~1651~~ Fve keteW
hej yengle heefjJeej Deewj oMe Oeveg<eeceeCe TBes Mejerj mes ege pees osJe-osefJeeeB efmLele nQ, Jes meewOece& Fv kes
heefjJeejhe nQ~~1652~~ Fve Jevlej osJe-osefJeeeW kes jlvecee YeJeve efJemleej ceW Fkeleerme eespeve Ske keesme Deewj
TBeeF& ceW yeeme" eespeve oes keesmeeceeCe nesles ngS MeesYeeeceeve nQ~~1653~~ oMe keteW kes efMeKejeW hej eekeej, yeueYeer
(ppee), ieeshegj Deewj OeJeue efvece&ue JesefokeeDeeW mes Jeehle osJeeW kes veiej nQ~~1654~~ es osJeeW kes veiej G[leer ngF&
OJepeeheleekeeDeeW mes meefnle, ieeshegjejeW mes MeesefYele, efJeMeeue, Gece Jeecee keheeeW mes ege Deewj GheJeve, heg<keefjCeer
SJeb JeeefhekeeDeeW mes jceCeere nQ~~1655~~ Fve veiejeW mes efkeleves ner keceueesojJeCe& kes meMe JeCe& Jeeues, efkeleves ner
leg<eej, evefkejCe SJeb nej kes meMe, efkeleves ner efJekeefmele echeke pewmes JeCe& Jeeues Deewj efkeleves ner veerue Je
jekeceue kes meMe JeCe& Jeeues nQ~~1656~~ Gheeg&e veiej JeeceefCe, FvveerueceefCe, cejkeleceefCe, kekexleve (jlveefJeMes<e)
Deewj heejeieceefCeeeW mes heefjhetCe& leLee efpeveYeJeveeW mes meveeLe nQ~ Fvekee hetje JeCe&ve kejves kes efueS keewve meceLe& nes
mekelee nw ?~~1657~~

N: M
eeJeefvle efpeveewleeefve efJeevles YegJeve$ees~
leeJeefvle meleleb Yekelee, ef$e:hejerle veceecenced~~1~~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(117)

veeefYeefieefj hej efpevecebefoj

nsceJeomme e boe eeuemenmmee e TCeJeermeefnoe~ lemme e GejyeeCees Yejnmeueeieeog meeiegCee1~~1698~~
DeJemesmeJeCCeCeeDees meefjmeeDees megmeceogmmecesCeb efhe~ CeJeefj eJeefoJeb heefjnerCeb neefCeJeereEn~~1703~~
leefkeKees yengcepPes esefo meodoeJeefCe efe CeeefYeefiejer~ peeseCemenmmeGoDees lesef eeJeemees meefjmeJees~~1704~~
1000~ 1000~
meJJemme lemme FefieleermemeeeFb len e yeemeer~ mees heuuemeefjme"eCees keCeeceDees yeefJepeees~~1705~~
Skekemenmmeb heCemeeceskekemenmmeb e meiemeee heCCee~ GoDees cegnYetceefpPeceefJelLeeje lemme OeJeuemme~~1706~~
1000~ 500~ 1000~ 750~
hee"evlejced~
cetueesJeefjYeeSmegb mees mesuees JesefoGJeJeCeeseEn pegoes~ JesoerJeCeeCe boe efnceJebleCeie JJe CeeoJJee~~1707~~
yengleesjCeoejpegoe leJJeCeJesoer efJeefeejeceCeceF&~ eefjeeefueeefJeGuee CeebleeCeseOeeJe[eueesee~~1708~~.
leefiieefjGJeefjceYeeies yengcepPes nesefo efoJJeefpeCeYeJeCeb~ yengleesjCeJeseof pegob heef[ceeeEn megbojeefn mebpegeb~~1709~~
Gsnhhengoermegb mebheefn DecneCe CeeflLe GJeosmees~ lemme e eGefmeemegb heemeeoe neWefle jeCeceee~~1710~~
meehhengoereEn Yetceerefnb Yetefmeoe efJeefeeeefnb~ OegJJebleOeeJe[eee CeeCeeefJenjeCekeemeesne~~1711~~

veeefYeefieefj hej efpevecebefoj

nwceJele #es$e kee efJemleej GVeerme mes Yeeefpele eeueerme npeej eespeve Deewj Gmekee GejyeeCe Yejle#es$e keer Meueekee
mes meele iegCee nw~~1698~~ 40000/19~ 3684-4/19~ Fmekee Mes<e JeCe&ve meg<eceog<ecee keeue kes meMe nw~
efJeMes<elee kesJeue en nw efke Jen #es$e neefve-Je=ef jefnle neslee ngDee DeJeefmLelehe DeLee&led Ske mee nw~~1703~~ Fme
#es$e kes yengceOe Yeeie ceW Ske npeej eespeve TBee Deewj Fleves ner efJemleej Jeeuee meMe ieesue MeyoeJeefve (MeyoJeeved)
veeceke veeefYeefieefj efmLele nw~~1704~~ 1000~1000~ Gve meye heJe&le keer heefjefOe Fkeleerme meew yeeme" eespeveeceeCe nw~
en heJe&le heue (kegMetue) kes meMe Deekeej Jeeuee kevekecee Je=e efJepeee& nw~~1705~~ Gme OeJeue heJe&le keer
TBeeF&, cegKeefJemleej, YetefJemleej Deewj ceOeefJemleej ece mes Ske npeej, heeBe meew, Ske npeej Deewj meele meew heeeme
eespeveeceeCe nw~~1706~~ GlmesOe 1000~ cegKeefJe. 500~ YetefJe. 1000~ ceOeefJe. 750~ hee"evlej~
Jen heJe&le cetue Deewj Gheefjce YeeieeW ceW Jesoer SJeb GheJeveeW mes mebege nw~ Jesoer Deewj JeveeW kee efJemleej efnceJeeved
heJe&le kes meceeve ner peevevee eeefnS~~1707~~ Gme heJe&le keer JeveJesoer yengle leesjCeejeW mes mebege, efJeefe$e jlveceeer,
ceeie& Je DeeefuekeeDeeW mes efJehegue Deewj veeeleer ngF& Deveske OJepeeheleekeeDeeW mes Deeueesefkele nw~~1708~~ Gme heJe&le kes
Thej yengceOeYeeie ceW Deveske leesjCe Je JesefoeeW mes ege Deewj megvoj eefleceeDeeW mes meefnle efoJe efpeveYeJeve
nw~~1709~~ Fme efpeveYeJeve keer TBeeF& Deeefo kes efJe<ee ceW Fme mecee nceejs heeme GheosMe veneR nw~ efpeveYeJeve kes
eejeW Deesj jlvecee eemeeo nQ~~1710~~ es eemeeo meele-Dee" Fleeefo efJeefe$e YetefceeeW mes Yetef<ele, henjeleer ngF&
OJepeeheleekeeDeeW mes mebege Deewj veevee ekeej kes jlveeW mes MeesYeeeceeve nQ~~1711~~ JeneB hej oMe Oeveg<e TBee, Ske
heueeceeCe Deeeg mes meefnle Deewj ceneved Mejerj kee Oeejke Meeueer veeceke JevlejosJe yengle heefjJeej mes ege neskej
1. efleueeseheCCeefe he=0 365 mes 367 leke~

(118)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yengheefjJeejseEn pegoes meeueerCeecesCe JeWlejes osDees~ omeOeCeglegbiees esefo heuueefceoeT ceneosnes~~1712~~

heGceodoneDees GejYeeiesmegb jesefnoeme Ceece Ceoer~ yeskeesmeseEn DeheeefJee CeeefYeefieefjb heefces JeueF~~1713~~
yes keesmes efJe e heeefJee Deeueb leb Jeefuee heefceeefncegne~
GejcegnsCe leees kegef[uemeJesCe Sefe mee meefjee~~1714~~
efieefjyengcepPeheosmeb efCeecepPeheosmeeb e keeotCeb~ heefcecegnsCe ieF heefjJeejCeoerenE heefjeefjee~~1715~~.
DeeJeer m emenmmee heef j JeejCeoer C e nes ef o heef j ceeCeb ~
oerJemme e peieefoefyeueb heefJeefmee heefJemesefo ueJeCeJeeefjefCeeEn~~1716~~
28000~

ceneefnceJeeve heJe&le
YejneJeefCeboeoes De[iegCeboes e ogmee Gsnes~ nesefo ceneefnceJeblees efnceJebleefJeeb JeCeseEn keemeesnes1~~1717~~
b 80000~ G 200~
19
cenefnceJebles oesmegb heemesmegb JesefoJeCeeefCe jcceeeECe~ efieefjmeceoerneeefCeb JeemeeoerCeb e efnceJeefieefjb~~1723~~
efmeceneefnceJeblee nsceJeoes jesefnoes e nefjCeecees~ nefjkeblee nefjJeefjmees JesefueDees De[ Fces ket[e~~1724~~
efnceJebleheJJeomme e ket[eoes GoeJeemehengoereECe~ SoeCeb ket[eCeb ogiegCemeJeeefCe meJJeeeECe~~1725~~
pebCeecee les ket[e lebCeecee JeWleje megje neWefle~ DeCegJeceJemejerje yengefJenheefjJeejmebpegee~~1726~~

jnlee nw~~1712~~ jesefnleemee veeceke veoer heen kes GejYeeie mes efvekeuekej veeefYeefieefj hengBeves mes oes keesme hetJe& ner
heefMece keer Deesj ceg[ peeleer nw~~1713~~ Jen veoer oes keesme mes heJe&le kees ve heekej DeLee&led heJe&le mes oes keesme hetJe& ner
jnkej heefMeceeefYecegKe nes peeleer nw~ Fmekes heMeeled efhej GejeefYecegKe neskej kegefuehe mes Deeies peeleer nw Deewj heJe&le
kes yengceOe eosMe kees Dehevee ceOeeosMe kejkes heefjJeej veefoeeW mes ege nesleer ngF& heefMece keer Deesj eueer peeleer
nw~~1714-1715~~ Fmekeer heefjJeejveefoeeW kee eceeCe DeeF&me npeej nw~ Fme ekeej en veoer pecyeterhe keer peieleer
kes efyeue ceW neskej ueJeCemeceg ceW eJesMe kejleer nw~~1716~~ 28000~

ceneefnceJeeve heJe&le
ceneefnceJeeved heJe&le kee efJemleej Yejle#es$e mes Dee" iegCee Deewj TBeeF& oes meew eespeve eceeCe nw~ Jen efnceJevle kes
meceeve ner JeveeW mes MeesYeeeceeve nw~~1717~~ efJe. 80000/11 ~ Gb. 200~ ceneefnceJeeved heJe&le kes oesveeW heeMJe&YeeieeW
ceW jceCeere Jesoer Deewj Jeve nQ~ Fvekeer uecyeeF& Fmeer heJe&le kes yejeyej Deewj efJemleejeefoke efnceJeeved heJe&le kes meceeve
nw~~1723~~ Fme heJe&le kes Thej efme, ceneefnceJeeved, nwceJele, jesefnled, nefj, nefjkeevle, nefjJe<e& Deewj Jew[te&, Fme
ekeej es Dee" ket nQ~~1724~~ efnceJeeved heJe&le kes keteW mes Fve keteW keer TBeeF& Deewj efJemleejeYe=efle meye ogiegCeeogiegCee nw~~1725~~ efpeve veeceeW kes Jes ket nQ, GvneR veece Jeeues JevlejosJe Gve keteW hej jnles nQ~ es osJe Deveghece
heege Mejerj kes Oeejke Deewj yengle ekeej kes heefjJeej mes mebege nQ~~1726~~
1. efleueeseheCCeefe he=0 367, 368 ~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(119)

efve<eOeheJe&le kee JeCe&ve

meesuememenmmeDe[meeyeeoeuee oes keuee efCemenbob~ GCeJeermeefnoe metF& leermemenmmeeefCe uuekeKeb1~~1750~~
16842~ 2~ 630000~
19
19
ket[es efmees efCemenes nefjJemmees len efJeosnnefjefJepeee~ meeroesohejefJeosne peiees e nJesefo efCemenGJeefjefcce~~1758~~
leeCeb Goehhengoer meJJes efnceJeblemesueket[eoes~ eGiegefCeee CeJeefj Fces ket[esJeefj efpeCehegje meefjmee~~1759~~
pebCeecee les ket[e lebCeecee JeWleje megje lesmegb~ yengheefjJeejseEn pegoe heuueeT omeOeCegegbiee~~1760~~

nefj#es$e ceW veeefYeefieefj

DeJemesmeJeCCeCeeDees megmecemme Je neWefle lemme Kesemme~CeJeefj e mebef"oJeb heefjnerCeb neefCeJeerenE 2~~1744~~
lekeKeses yengcepPes esefo efJepeeeJeefoefe CeeefYeefiejer~ meJJeefoJJeJeCCeCepegee Fn efkej eejCee osJee~~1745~~
cenheGceoneG Ceoer GejYeeiesCe leesjCeodoejs~ efCemmeefjotCeb Jeeefo heJJeoGJeefjefcce nefjkeblee~~1746~~
mee efieefjGJeeEj ieF Skekemenmmeb heCegeje meee~ peeseCeee hebe keuee heCeeefueS he[efo kegb[efcce~~1747~~
1605~ 5~
19
JeskeesmesefnceheeefJee CeeefYeefieeEjob heoeefnCeb keeogb~ heefcecegnsCe Jeeefo jesneroes efyeiegCeJeemeeoer~~1748~~

efve<eOe heJe&le kee JeCe&ve

efve<eOe heJe&le kee efJemleej meesuen npeej Dee" meew yeeeueerme eespeve Deewj oes keuee leLee meteer GVeerme mes Yeeefpele n
ueeKe leerme npeej eespeve eceeCe nw~~1750~~ 16842 ~ 6300000/19~ efve<eOe heJe&le kes Thej efme, efve<eOe, nefjJe<e&,
efJeosn, nefj, efJepee, meerleesoe, DehejefJeosn Deewj eke, es veew ket efmLele nQ~~1758~~ Fve keteW keer TBeeF& Deeefo meye
efnceJeeved heJe&le kes keteW mes eewiegCeer nw~ efJeMes<elee kesJeue en nw efke keteW hej efmLele es efpevehegj efnceJeeved heJe&le mecyevOeer
efpevehegjeW kes meMe nQ~~1759~~ efpeme veece kes Oeejke es ket nQ, Gmeer veece kes Oeejke JevlejosJe Gve keteW hej efveJeeme
kejles nQ~ es osJe yengle heefjJeejeW mes ege, Ske heue eceeCe Deeeg Jeeues Deewj oMe Oeveg<e GBes nQ~~1760~~

nefj#es$e ceW veeefYeefieefj

Gme #es$e kee DeJeMes<e JeCe&ve meg<eceekeeue kes meceeve nw~ efJeMes<e en nw efke Jen #es$e neefve-Je=ef mes jefnle neslee
ngDee mebefmLelehe DeLee&led Ske mee ner jnlee nw~~1744~~ Fme #es$e kes yengceOeYeeie ceW efJepeeJeeved veeceke veeefYeefieefj
efmLele nw~ eneB hej meJe& efoJe JeCe&ve mes mebege eejCe osJe jnles nQ~~1745~~ ceneheen kes GejYeeiemecyevOeer
leesjCeej mes nefjkeevlee veoer efvekeuekej heJe&le kes Thej mes peeleer nw~~1746~~ Jen veoer Ske npeej n meew heeBe
eespeve Deewj heeBe keueeeceeCe heJe&le kes Thej peekej veeueer kes eje kegC[ ceW efiejleer nw~~1747~~ 1605-5/19~
heMeeled Jen veoer oes keesme mes veeefYeefieefj kees ve heekej DeLee&led veeefYeefieefj mes oes keesme FOej ner jnkej Gmekeer eoef#eCee
kejkes jesefnled veoer keer Dehes#ee ogiegCes efJemleejeefo mes meefnle nesleer ngF& heefMece keer Deesj peeleer nw~~1748~~ Fme ekeej
1. efleueeseheCCeefe, elegLe&ceneefOekeej he=0 371, 373 ~ 2. efleueeseheCCeefe he=. 371~

(120)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hheCCemenmmeseEn heefjJeejlejbefieCeereEn heefjeefjee~

oerJemme e peieefoefyeueb heefJeefmee heefJemesF ueJeCeefCeeEn~~1749~~
56000~

meesuen Je#eej heJe&le kes efpevecebefoj Je osJeYeJeve

ieeobleefiejer meesueme meeroemeeroesoeeCe leerjsmegb~ heCemeepeeseCeGoee kegueefieefjheemesmeg SkekemeenerCee1~~2307~~
500~ 400~
JekeKeejeCeb oesmegb heemesmebg neWefle efoJJeJeCemeb[e~ hegn hegn efieefjmeceoerne peeseCeoueceseefJelLeeje~~2308~~
meJJes JekeKeejefiejer legjbieKebOesCe neWefle meeefje~ GJeefjefcce leeCe ket[e eeeefj nJebefle heeskekeb~~2309~~
efmees JekeKeeeOeesieoefJepeeCeeceket[e e~ les meJJes jeCeceee heJJeeeGYeeieGsne~~2310~~
meeroemeeroesoeCeb heemes Skekees efpeeECeoYeJeCepegoes~ mesmee e efleefCCe ket[e JeWlejCeejsenE jceefCeppee~~2311~~

veerueefieefj heJe&le kes efpevecebefoj Je ket

Ceerueefieefj efCemenes efheJe Gejheemeefcce oesefJeosneCeb~ CeJeefj efJemesmees DeCCes ket[eCeb osJeoseJf eonCeecee2~~2327~~
efmekeKees CeeruekeKees hegJJeefJeosnes efe meeroefkeeerDees~ Ceejer DeJejefJeosnes jccekeCeeceeJeobmeCees ket[es~~2328~~
Sosmeg he{ceket[s efpeeECeoYeJeCeb efJeefeejeCeceeb~ GsnhhengoereEn meesceCeefme efpeCeeueemeceeCeb~~2329~~

Jen veoer hheve npeej heefjJeejveefoeeW mes meefnle nesleer ngF& erhe kes peieleerefyeue ceW eJesMe kejkes ueJeCemeceg ceW eJesMe
kejleer nw~~1749~~ 56000~

meesuen Je#eej heJe&le kes efpevecebefoj Je osJeYeJeve

meesuen iepeovle heJe&le (Je#eej) meerlee-meerleesoe kes efkeveejeW hej heeBe meew eespeve Deewj kegueeeueeW kes heeMJe&YeeieeW
ceW Ske meew kece DeLee&led eej meew eespeve TBes nQ~~2307~~ Je#eej heJe&leeW kes oesveeW heeMJe&YeeieeW ceW he=Leked-he=Leked heJe&le
kes meceeve uebyes Deewj De&eespevecee$e efJemleej Jeeues efoJe JeveKeC[ nQ~~2308~~ meye Je#eej heJe&le Iees[s kes mkebOe kes
meMe nesles nQ~ FveceW mes eleske heJe&le kes Thej eej ket nQ~~2309~~ FveceW mes eLece efmeket, efleere Je#eej kes
meceeve veece Jeeuee Deewj Mes<e oes ket Je#eejeW kes DeOemleve Deewj Gheefjce #es$eeW kes veeceeW mes ege nQ~ Jes meye jlvecee ket
Deheves heJe&le keer TBeeF& kes elegLe&Yeeie eceeCe TBes nQ~~2310~~ meerlee-meerleesoe kes heeMJe&Yeeie ceW Ske ket
efpevesvYeJeve mes ege Deewj Mes<e leerve ket JevlejveiejeW mes jceCeere nQ~~2311~~

veerueefieefj heJe&le kes efpevecebefoj Je ket

oesveeW efJeosneW kes Gejheee& Yeeie ceW efve<eOe kes ner meceeve veerueefieefj Yeer efmLele nw~ efJeMes<e Flevee nw efke Fme heJe&le
hej efmLele keteW, osJe-osefJeeeW Deewj neW kes veece Deve ner nQ~~2327~~
efmeeKe, veerueeKe, hetJe&efJeosn, meerlee, keerefle&, veejer, DehejefJeosn, jceke Deewj DeheoMe&ve, Fme ekeej Fme
heJe&le hej es veew ket efmLele nQ~~2328~~ FveceW mes eLece ket kes Thej meewcevememLe efpeveeuee kes meceeve TBeeF& Deeefo
mes meefnle efJeefe$e jlvecee efpevesvYeJeve efmLele nw~~2329~~
1. efleueeseheCCeefe he=. 435~ 2. efleueeseheCCeefe he=. 437~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(121)

mesmesmegb ket[smegb JeWlejosJeeCe neWefle CeejerDees~ Ceejermegb heemeeoe efJeefeeJee efCeJeceeCee~~2330~~

JeWlejosJee meJJes efCeeefCeeket[eefYeOeeCemebpegee~ yengheefjJeeje omeOeCeglegbiee heuuehheceeCeeT~~2331~~

jceke #es$e ceW veeefYeefieefj

jccekeefJepeDees jccees nefjJeefjmees Je JejJeCCeCeepegees~
CeJeefj efJemesmees Skekees CeeefYeCeies DeCCeCeeceeeECe1~~2335~~
jccekeYeesieefKeoerS yengcepPes nesefo heGceCeecesCeb~ CeeefYeefiejer jceefCeppees efCeeCeecepegoes En osJeseEn~~2336~~
kesmeefjonmme GejleesjCeoejsCe efCeiieoe efoJJee~ Cejkeblee Ceece Ceoer mee ieefe GejcegnsCeb~~2337~~
Cejkeblekegb[cepPes efCeJeef[e efCemmejefo GejefomeeS~ leees CeeefYeefieeEjob keeotCe heoeefnCeb efhe hegJJeb Je~~2338~~
iebletCeb mee cepPeb jccekeefJepeemme heefcecegnseEn~ heefJemesefo ueJeCepeueeEn heefjJeejCeoereEn mebpegee~~2339~~

keceer heJe&le hej efpevecebefoj Je ket

jccekeYeesieefKeoerS GejYeeieefcce nesefo eficeefiejer~ cenefnceJeblemeefjb meeueb efee JeCCeCeb lemme2~~2340~~
CeJeefj e leeCeb ket[nhegjosJeerCe DeCCeCeeceeeECe~ efmees cceerjccekeCejkebleeyegefhhees efe~~2341~~
nsjCCeJeoes ceefCekebeCeket[es efcceeeCe lene~ ket[eCe Fcee Ceecee lesmegb efpeCecebefojb he{ceket[s~~2342~~
mesmesmegb ket[smegb JeWlejosJeeCe neWefle CeejerDees~ efJekeKeeoe les osJee efCeeefCeeket[eCe CeeceseEn~~2343~~

Mes<e keteW hej JevlejosJeeW keer veieefjeeB Deewj Gve veieefjeeW ceW efJeefe$e he Jeeues Deveghece eemeeo nQ~~2330~~
meye Jevlej osJe Deheves-Deheves keteW kes veeceeW mes mebege, yengle heefjJeejeW mes meefnle, oMe Oeveg<e TBes Deewj Ske
heueeceeCe Deeeg Jeeues nQ~~2331~~

jceke #es$e ceW veeefYeefieefj

jceCeere jcekeefJepee Yeer nefjJe<e& kes meceeve Gece JeCe&vee mes ege nw~ efJeMes<elee kesJeue Ske ener nw efke eneB
veeefYeheJe&le kee veece otmeje nw~~2335~~ jcekeYeesieYetefce kes yengceOeYeeie ceW Deheves veece Jeeues osJeeW mes ege jceCeere
hee veeceke veeefYeefieefj efmLele nw~~2336~~ kesmejer n kes Gej leesjCeej mes efvekeueer ngF& efoJe vejkeevlee veeceke
eefme veoer Gej keer Deesj ieceve kejleer ngF& vejkeevlekegC[ kes ceOe ceW he[kej Gej keer Deesj mes efvekeueleer nw~
heMeeled Jen veoer heefnues kes ner meceeve veeefYeheJe&le kees eoef#eCe kejkes jceke#es$e kes ceOe mes peeleer ngF& heefMececegKe
neskej heefjJeejveefoeeW kes meeLe ueJeCemeceg ceW eJesMe kejleer nw~~2337-2339~~

keceer heJe&le hej efpevecebefoj Je ket

jceke YeesieYetefce kes GejYeeie ceW efkeceheJe&le nw~ Gmekee mechetCe& JeCe&ve ceneefnceJeeved kes meMe mecePevee
eeefnS~~2340~~ efJeMes<e Flevee nw efke eneB Gve ket, n, hegj Deewj osefJeeeW kes veece efYeVe nQ~ efme, efkece, jceke,
vejkeevlee, yegef, heketuee, nwjCeJele Deewj ceefCekeebeve, es efkeceheJe&le hej efmLele Gve Dee" keteW kes veece nQ~ FveceW
mes eLece ket hej efpeveceefvoj Deewj Mes<e keteW hej JevlejosJeeW keer veieefjeeB nQ Jes osJe Deheves-Deheves keteW kes veeceeW mes
efJeKeele nQ~~2341-2343~~
1, 2- efleueeseheCCeefe, elegLe&ceneefOekeej he=0 438~

(122)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

nwjCeJele#es$e ceW veeefYeefieefj

efJepeDees nsjCCeJeoes nsceJeoes JehheJeCCeCeepegees~
CeJeefj efJemesmees Skekees onCeeefYeCeF&Ce DeCCeCeeceeeECe1~~2350~~
lemme yengcepPeYeeies efJepee[d"es nesefo iebOeJeblees efe~ lemmeesJeefjceefCekesos heYeemeCeecees ef"oes osJees~~2351~~

efMeKejer heJe&le hej efpevecebefoj Je ket

leefJJepeGejYeeies efmenjerCeecesCe ejcekeguemesuees~ efnceJeblemme meefjb meeueb efee JeCCeCeb lemme2~~2355~~
CeJeefj efJemesmees ket[neCe osJeeCe osefJemeefjeeCeb~ DeCCeeFb CeeceeFb leeEmme efmees he{ceket[es~~2356~~
efmenjer nsjCCeJeoes jmeosJeerjeueefkebeCeee~ jeJeoer iebOeJeoer jsJeoceefCekebeCeb ket[b~~2357~~
Skekeejmeket[eCeb hegn hegn heCegJeerme peeseCee GoDees~ lesmegb he{ces ket[s efpeeECeoYeJeCeb hejcejcceb~~2358~~
mesmesmegb kegb[smegb efCeeefCeeket[eCe Ceecemebpegee~ JeWlejosJee ceefCeceeheemeeosmegb efJejeebefle~~2359~~

nwjCeJele#es$e ceW veeefYeefieefj

nwjCeJele#es$e nwceJele#es$e kes meceeve JeCe&ve mes ege nw~ efJeMes<elee kesJeue Ske ener nw efke eneB n, veeefYeefieefj
Deewj veefoeeW kes veece efYeVe nQ~~2350~~ Fme #es$e kes yengceOe Yeeie ceW ievOeJeeved veeceke efJepeee& (veeefYeefieefj) nw~
Fmekes Thej efmLele YeJeve ceW eYeeme veeceke osJe jnlee nw~~2351~~

efMeKejer heJe&le hej efpevecebefoj Je ket

Fme #es$e kes GejYeeie ceW efMeKejer veeceke Deefvlece kegueheJe&le efmLele nw~ Fme heJe&le kee mechetCe& JeCe&ve efnceJeeved
heJe&le kes meMe nw~~2355~~ efJeMes<e en nw efke eneB ket, n, osJe, osJeer Deewj veefoeeW kes veece efYeVe nQ~ Gme heJe&le
hej eLece efmeket, efMeKejer, nwjCeJele, jmeosJeer, jee, ue#ceer, keebeve, jeJeleer, ievOeJeleer, jwJele (SsjeJele) Deewj
ceefCekeebeveket, Fme ekeej es ieejn ket efmLele nQ~ Fve ieejn keteW keer TBeeF& he=Leked-he=Leked heeerme eespeve
eceeCe nw~ FveceW mes eLece ket hej hejce jceCeere efpevesvYeJeve Deewj Mes<e keteW hej efmLele ceefCecee eemeeoeW ceW DehevesDeheves keteW kes veeceeW mes mebege JevlejosJe efJejepeceeve nQ~~2356-2359~~

N: M
eele:keeue efpevecegKeeJeueeskeve
meghleeseflLelesve megcegKesve megcebieueee, Jeceefmle eod cebieuecesJe Jemleg~
Devesve efkeb leefon veeLe! leJewJe Jeke$eb, $ewueeskeecebieueefvekesleveceer#eCeereced~~1~~
1. efleueeseheCCeefe, elegLe&ceneefOekeej he=0 439~ 2. efleueeseheCCeefe, elegLe&ceneefOekeej he=0 440~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(123)

OeelekeerKeC[erhe ceW F<Jeekeej heJe&le

(efleueeseheCCeefe mes1)
OeelekeerKeC[erhe Fme mechetCe& ueJeCemeceg kees Jesef<le kejlee nw~ ceC[ueekeej mes efmLele en erhe eej ueeKe
eespeve eceeCe efJemleej mes mebege nw~~2527~~ 400000~ peieleer, efJeveeme, Yejle#es$e, GmeceW keeueYeso, efnceJeeved
heJe&le, nwceJele#es$e, ceneefnceJeeved heJe&le, nefjJe<e&#es$e, efve<eOeheJe&le, efJeosn#es$e, veerue heJe&le, jceke #es$e, efkeceheJe&le,
nwjCeJele#es$e, efMeKejerheJe&le Deewj SsjeJele #es$e, Fme ekeej OeelekeerKeC[erhe kes JeCe&ve ceW es meesuen Yesohe
DevlejeefOekeej nQs~ Deye Devegece mes Fvekes mJehe kee keLeve kejles nQ~~2528-2530~~ Gme OeelekeerKeC[erhe kees
eejeW lejhe mes efoJe jlvecee peieleer Jesef<le kejleer nw~ Fme peieleer kee JeCe&ve pecyeterhe ceW JeefCe&le peieleer kes ner
meceeve nw~~2531~~
OeelekeerKeC[erhe kes oef#eCe Deewj GejYeeie ceW Fme erhe kees efJeYeeefpele kejves Jeeuee Je oef#eCe Gej uecyee
Ske-Ske F<Jeekeej heJe&le nw~~2532~~ ueJeCe Deewj keeueeso meceg mes mebueive Jes oesveeW heJe&le efve<eOeheJe&le kes meceeve
TBes leLee DeYevlej Yeeie ceW DebkecegKe Je yeee Yeeie ceW #egje kes Deekeej kes nQ~~2533~~ Gve oesveeW heJe&leeW ceW mes
eleske kee efJemleej meJe&$e Ske npeej eespeve eceeCe nw~ Ske meew eespeveeceeCe DeJeieen mes meefnle Jes megJeCe&cee heJe&le
efJejepeceeve nQ~~2534~~ Gve heJe&leeW kes oesveeW heeMJe&YeeieeW ceW heeBe meew Oeveg<eeceeCe efJemleej mes meefnle, oes keesme TBeer
Deewj henjeleer ngF& OJepeeDeeW mes mebege Ske-Ske leJesoer nw~~2535~~ Gve JesefoeeW kes oesveeW heeMJe&YeeieeW ceW Jesoer,
leesjCe, heg<keefjCeer SJeb JeeefhekeeDeeW mes ege Deewj efpevesveemeeoeW mes jceCeere JeveKeb[ nQ~~2536~~ Fve JeveKeC[eW ceW
osJe ceveg<eeW kes egieueeW mes meefnle, leJesoer Je leesjCeeW mes ege Deewj efJeefJeOe ekeej kes jlveeW kes mecetneW mes efveefce&le efoJe
eemeeo nQ~~2537~~ F<Jeekeej heJe&leeW kes Thej eejeW Deesj hetJeexe ekeej efJemleej mes heefjhetCe& efoJe leJesoer, Jeve
Deewj JeveJesoer efmLele nw~~2538~~ Gve eleske heJe&leeW hej eej-eej Gece ket nQ~ FveceW mes eLece ket kes
Thej efpeveYeJeve Deewj Mes<e keteW kes Thej JevlejeW kes hegj nQ~~2539~~ Gme erhe ceW efpeveYeJeve Deewj JevlejosJeeW
kes efoJe eemeeo efve<eOeheJe&le kes JeCe&ve ceW efveefo&< efpeveYeJeve Deewj JevlejJeeefmeeeW kes meMe nQ~~2540~~ oesveeW
F<JeekeejeW kes ceOe Jes #es$e oes-oes nQ~ pees #es$e pecyeterhe ceW nQ Gvemes ogiegCes OeelekeerKeC[ ceW nQ~~2541~~ veevee ekeej
kes efJeveeme mes ege efpeleves heJe&le, leeueeye, veefoeeB, #es$e Deewj kegC[ nQ Jes OeelekeerKeC[ ceW Yeer MeesYeeeceeve
nQ~~2542~~ F<Jeekeej heJe&leeW kes Devlejeue ceW veevee ekeej kes efJeefe$e JeCe& Jeeues Jes meye heJe&leeefo OeelekeerKeC[ ceW
efmLele nQ~~2543~~ oesveeW erheeW ceW eefCeefOeiele #es$e #es$eeW kes meMe, efJepeee& efJepeeeeX kes meMe, ces ces kes
meMe, kegueheJe&le kegueheJe&leeW kes meMe, veeefYeefieefj veeefYeefieefjeeW kes meMe Deewj veefoeeB veefoeeW kes meMe nQ~ FveceW mes
ces kes efyevee Mes<e meyeeW kee DeJeieen Je TBeeF& meMe nw~~2544-2545~~ ces kees es[kej efJepeee&eYe=efle heJe&leeW
ceW mes Jes eleske pecyeterhe ceW yeleueees ngS efJemleej keer Dehes#ee ogiegves efJemleej mes meefnle nQ~~2546~~ ces heJe&le kees
es[kej meye heJe&le Deewj kegC[ Deeefo leLee DeJeieen SJeb efJemleejeefo oesveeW erheeW ceW meceeve nQ, Ssmee efkeleves ner DeeeeeeX
kee DeefYeeee nw~~2547~~ hee"evlej~
1. efleueeseheCCeefe, elegLe& ceneefOekeej, he=0 460 mes 462 leke~

(124)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

OeelekeerKeC[erhe ceW efnceJeeved Deeefo Je efJepeeeOe& heJe&le

yeejn kegueheJe&le cetue Je Gheefjce Yeeie ceW meceeve efJemleej mes meefnle nesles ngS oesveeW Deefvlece YeeieeW mes ueJeCeesoefOe Deewj
keeueesoefOe mes mebueive nQ 1~~2548~~ Yejle Je SsjeJele #es$eeW kes yengceOeYeeie ceW efmLele oes-oes oerIe& efJepeee& oesveeW
heeMJe&YeeieeW ceW ueJeCeesoefOe Deewj keeueesoefOe mes mebueive nQ~~2549~~ Jes yeejn kegueheJe&le Deewj eejeW ner oerIe& efJepeee&
DeYevlej Je yeee Yeeie ceW ece mes DebkecegKe Deewj #egje pewmes Deekeej Jeeues nQ~~2550~~ pecyet Deewj Meeuceueer Je=#eeW kes veeceeW
kees es[kej Mes<e pees #es$eeefokeeW kes efJeefJeOe ekeej kes veece pecyeterhe ceW yeleueees iees nQ, Gvekees ner eneB hej Yeer kenvee
eeefnes~~2551~~ Deye OeelekeerKeC[erhe kes #es$eeW kee DeYevlej, ceOe Deewj yeee Yeeie ceW efpelevee efJemleej nw Gmes kenles
nQ~~2555~~ oes npeej Ske meew heeBe eespeve Deewj GVeerme mes Yeeefpele heeBe YeeieeceeCe efnceJeeved heJe&le kee efJemleej mecePevee
eeefnes~~2556~~ 2105-5/19~ ceneefnceJeeved heJe&le kee efJemleej efnceJeeved heJe&le kes efJemleej mes eewiegCee Deewj efve<eOe
heJe&le kee efJemleej ceneefnceJeeved heJe&le kes efJemleej mes eewiegCee nw~~2557~~ 8421-1/19~ 33684-4/19~ Gme erhe
ceW hetJe& Deewj Dehej efJeosn#es$eeW kes yengceOe Yeeie ceW hetJeexe mJehe mes mebege Ske-Ske cevoj heJe&le efmLele nw~~2576~~
Gece SJeb veevee ekeej kes jlveeW kes heefjCeecemJehe Jes eleske heJe&le Ske npeej eespeve eceeCe DeJeieen mes meefnle Deewj
eewjemeer npeej eespeve TBes nQ~~2577~~ DeJeieen 1000~ GlmesOe 84000~ ces kee efJemleej leueYeeie ceW oMe npeej
eespeve Deewj he=efLeJeerhe=<" hej eewjeveyes meew eespeve eceeCe nw~~2578~~ 10000~ 9400~ Fme erhe ceW oesveeW cevoj heJe&leeW
keer etefuekeeeW pecyeterhe kes JeCe&ve ceW kener ngF& cevoj heJe&le etefuekee kes meMe nQ~~2583~~ pecyeterhe ceW kens ngS
cesheJe&le kes meceeve Fve cesDeeW kes Yeer heeC[gke, meewceveme, vevove Deewj YeMeeue veeceke eej Jeve nQ~~2584~~ eneB
efJeMes<elee en nw efke heeC[gkeJeve mes DeeF&me npeej eespevecee$e ner veeres peekej meewceveme veeceke Jeve efmLele nw~~2585~~
28000~ Fmeer ekeej eneb meewceveme Jeve kes veeres heeheve npeej heebe meew eespeve cee$e peekej vevove Jeve nw~~2586~~
55500~ OeelekeerKeC[erhe ceW vevoveJeve mes heebbe meew eespeve cee$e veeres peeves hej YeMeeue veeceke Jeve nw~~ 2587~~
500~ FveceW mes eleske YeMeeue Jeve keer hetJee&hej uebyeeF& Ske ueeKe meele npeej Dee" meew Gveemeer eespevecee$e nw~~2588~~
107879~ cevojheJe&leeW kes Gej-oef#eCe YeeieeW ceW YeMeeueJeveeW kee efpelevee efJemleej nw, Gmekes eceeCe kee GheosMe ve< nes
ieee nw~~2589~~ efJeosn kee ceOeefJemleej 805194 -184/212 ; cesefJemleej 9400; (805194-184/2129400) 2 397897-92/212 eleske keg#es$e kee efJemleej~ OeelekeerKeC[erhe kes Yeerlej Gejkeg Deewj osJekeg
#es$eeW ceW OeelekeerJe=#e efmLele nQ, Fmeer keejCe Fme erhe kee OeelekeerKeC[ en meeLe&ke veece nw~~2600~~ Fme erhe ceW Gve
Oeelekeer Je=#eeW kes heefjJeejJe=#e heebe ueeKe mee" npeej eej meew Demmeer nQ~~2601~~ 560480~ Gve Je=#eeW hej
mecekelJeheer jlve mes mebege Deewj Gece Yet<eCeeW mes Yetef<ele Deeke=efle kees OeejCe kejves Jeeues efeeoMe&ve Deewj eYeeme veeceke
oes DeefOeheefle osJe efveJeeme kejles nQ~~2602~~ Fve oesveeW osJeeW kes heefjJeej osJe Deeoj Deewj Deveeoj osJeeW kes heefjJeejosJeeW keer
Dehes#ee ogiegCes nQ pees hetJeexe JeCe&ve mes mebege nQ~~2603~~ Deye OeelekeerKeC[ ceW efieefj (ces), YeMeeue, efJepee, Je#eej,
efJeYebieveoer Deewj osJeejCe, Fvekee hetJee&hej efJemleej kenvee eeefnes~~2604~~ FveceW mes eleske ces kee efJemleej he=efLeJeer kes
he=<" Yeeie hej eewjeveyes meew eespeve eceeCe nw~~2605~~ 9400~
1. efleueeseheCCeefe, ceneefOekeej-4 he=0 462, 463, 467, 468, 470, 471~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(125)

OeelekeerKeC[ Je heg<kejeOe& kes ces-kegueeeue Deeefo keer mebKee

oesefCCe efJe FmegieejeCeb efJeeeues neWefle oesefCCe efJepeeJeje~ebomeceeeeje Skekeskekee leemeg cesefieefj1~~2785~~
OeeoFmeb[s oerJes pesefeekegb[eefCe pesefeee efJepeee~ pesefeemejJej pesef eemesueJeje pesefeeCeF&Dee~~2786~~
heeskeKejoerJesmegb lesefeeceseeefCe leeefCe esbefle~ oesCCeb FmegieejeCeb efiejerCe efJeeeueYeeSmegb~~2787~~
efJepeee efJepeeeCe lene JeseeCeb nJebefle Jesee~ cesefiejerCeb ces keguemesuee kegueefiejerCeb e~~2788~~
meefjeeCeb meefjeeDees CeeefYeefieeEjoeCe CeeefYemesueeefCeb~ heefCeefOeieoe efleeoerJes e Gmmesnmeceb efJeCee ces~b ~2789~~
SoeCeb boeefCeb pebyetoerJeefcce YeefCeoboeoes~ SlLe eGiiegefCeoeFb CeseeFb pesCe he{ceefJeCee~~2790~~
cegkekee cesefieefjob kegueefieefjhengoerefCe oerJeefleoeefcce~ efJelLeesnmecees kesF& SJeb heJeWefle~~2791~~
efJeotCe ceeCegmegejmesueb keeueesoieb e esbefle~ eeejes efJepeee oerJes yeejme kegueer~~2792~~
oerJeefcce heeskeKejs keguemesueeoer len e oernefJepeee~
DeyYeblejefcce yeeefnb Debkecegne les Keghhemeb"eCee~~2793~~
Jeefppee pebyetmeeceefueCeeceeFb efJepeemejefieefjhhengefob~ pebyetoerJemeceeCeb CeeceeefCeb SlLe JeeJJee~~2794~~

OeelekeerKeC[ Je heg<kejeOe& kes ces-kegueeeue Deeefo keer mebKee

Fve oesveeW F<Jeekeej heJe&leeW kes yeere ceW DeOe&ev kes meceeve (eejbOe kes meceeve) Deekeej Jeeues oes Gece #es$e
Deewj GveceW (oesveeW efJeosneW ceW) Ske-Ske ces heJe&le nw~~2785~~
OeelekeerKeC[erhe ceW efpeleves kegb[, efpeleves efJepee, efpeleves mejesJej, efpeleves es<" heJe&le Deewj efpeleveer veefoeeB nQ,
Gleves ner Jes meye heg<keje&erhe ceW Yeer oesveeW F<Jeekeej heJe&leeW kes Devlejeue YeeieeW ceW efmLele nQ~~2786-2787~~
leerveeW erheeW ceW eefCeefOeiele efJepeeeW kes meMe efJepee, efJepeeeeX kes meMe efJepeee&, cesheJe&leeW kes meMe
cesheJe&le, kegueefieefjeeW kes meMe kegueefieefj, veefoeeW kes meMe veefoeeB leLee veeefYeefieefjeeW kes meMe veeefYeheJe&le nw~ FveceW
mes ces kees es[kej Mes<e meyekeer GBeeF& meceeve nw~~2788-2789~~
meJe&eLece kens ngS efJepeeeW kees es[ Fvekee efJemleej eneB pecyeterhe ceW yeleueees ngS efJemleej mes eewiegCee peevevee
eeefnes~~2790~~
cesheJe&le kees es[kej Mes<e kegueeeue DeeefokeeW kee efJemleej Je GBeeF& leerveeW erheeW ceW meceeve nw Ssmee efkeleves ner
Deeeee& efveheCe kejles nQ~~2791~~ heg<keje&erhe ceW eej efJepeee& Je yeejn kegueheJe&le ceeveg<eesejMewue Deewj
keeueesokemeceg kees tkej efmLele nQ~~2792~~
heg<keje&erhe ceW efmLele Jes kegueheJe&leeefoke leLee oerIe&efJepeee& DeYevlej Je yeee Yeeie ceW ece mes DebkecegKe
Deewj #egjekes meMe Deekeej Jeeues nQ~~2793~~
eneB pecyet Deewj Meeuceueer Je=#eeW kes veeceeW kees es[kej Mes<e #es$e, leeueeye Deewj heJe&leeefoke kes veece pecyeterhe kes
meceeve ner kenves eeefnes~~2794~~
1. efleueeseheCCeefe, he=0 500~

(126)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heg<kejeOe&erhe ceW ceeveg<eesej heJe&le

Fme mechetCe& keeuemeceg kees, meesuen ueeKe eespeve eceeCe efJemleej mes mebege heg<kejJej erhe ceC[ueekeej mes
Jesef<le efkees ngS nw1~~2744~~ 1600000~ Fme heg<kejerhe kes keLeve ceW ceeveg<eesej heJe&le, efJeveeme, Yejle#es$e,
GmeceW keeueefJeYeeie, efnceJeeved heJe&le, nwceJele#es$e, ceneefnceJeeved heJe&le, nefjJe<e&, efve<eOeheJe&le, efJeosn, veerueefieefj,
jcekeJe<e&, efkeceheJe&le, nwjCeJele#es$e, efMeKejerheJe&le Deewj SsjeJele#es$e, Fme ekeej es meesuen DevlejeefOekeej nQ~ Deye
Devegece mes eneB Gvekee mJehe kene peelee nw~~2745-2747~~ keeueesokemeceg keer peieleer mes eejeW Deesj Dee"
ueeKe eespeve peekej ceeveg<eesej veeceke heJe&le Gme erhe kees meye lejhe mes Jesef<le efkees ngS nw~~2748~~ 800000~
Fme heJe&le keer TBeeF& me$en meew Fkekeerme eespeve Deewj DeJeieen eej meew leerme eespeve Je Ske keesmeeceeCe nw~~2749~~
GlmesOe 1721 ees.~ DeJeieen 430 ees. 1 kees.~ Fme heJe&le kee efJemleej cetue, ceOe Je efMeKej hej ece mes Ske npeej
yeeF&me, meele meew lesF&me Deewj eej meew eewyeerme eespevecee$e nw~~2750~~ cetueefJemleej 1022~ ceOeefJemleej 723~
efMeKejefJemleej 424 ees.~ osJe Je efJeeeOejeW kes ceve kees njves Jeeuee, DeveeefoefveOeve Deew j megJeCe& kes meMe en
ceeveg<eesej heJe&le DeYevlej Yeeie ceW bkeeslkeerCe& Deewj yeeeYeeie ceW ece mes nerve nw~~2751~~ Gme heJe&le ceW eejeW Deesj
#es$eeW kes yengceOeYeeie ceW Gvekes heeMJe& YeeieeW ceW ekeeMeceeve efkejCeeW mes mebege efoJe jlvecee eewon iegheeeW
nQ~~2752~~ Fme ceeveg<eesej heJe&le kes Thej yeeF&me efoJe ket efmLele nQ~ FveceW hetJee&efoke eejeW efoMeeDeeW ceW
mes eleske ceW leerve-leerve ket nQ~~2765~~ FveceW mes Jew[te&, DeMceieYe& Deewj meewievOeer es leerve ket hetJe&efoMee ceW leLee
eke, ueesefnle Deewj Debpeve veeceke leerve ket oef#eCeefoMeeYeeie ceW efmLele nQ~~2766~~ Debpevecetue, keveke Deewj jpele
veeceke leerve ket heefMece leLee mheefke, Debke Deewj eJeeue veeceke leerve ket Gejefo Mee ceW efmLele nQ~~2767~~
leheveere Deewj jlve veeceke oes ket DeefiveefoMee ceW leLee eYebpeve Deewj Jee veeceke oes ket F&MeeveefoMeeYeeie ceW efmLele
nQ~~2768~~ JeeeJeefoMee ceW kesJeue Ske yesuebyeket Deewj vew$e+leefoMee Yeeie ceW meJe&jlve veeceke ket efmLele
nw~~2769~~ ceeveg<eesej heJe&le kes Thej hetJee&efoke eej efoMeeDeeW ceW yeleueees ngS keteW keer DeeYetefceeeW ceW Ske-Ske
efmeket Yeer nQ~~2770~~ Fve keteW ceW mes eleske ket keer TBeeF& heJe&le keer TBeeF& kes elegLe& Yeeie eceeCe leLee
Flevee ner Gvekee cetue ceW efJemleej Yeer nw~ efMeKej hej Fmemes DeeOee efJemleej nw~~2771~~ cetue Deewj efMeKej kes efJemleej
kees efceueekej DeeOee kejves hej pees eehle nes Glevee eleske ket kes ceOece efJemleej kee eceeCe nw~~2772~~ 430
1/4 2151/8 2 32211/16 ees. 322, kees. 23/4~ keteW kes cetue ceW Je efMeKej hej ceefCecee
ceefvojeW mes jceCeere Deewj Jesoer DeeefokeeW mes megMeesefYele efoJe JeveKeC[ efmLele nQ~~2773~~ ceeveg<eesej heJe&le kes eejeW
efmeketeW hej efve<eOe heJe&le hej efmLele efpeveYeJeveeW kes meMe eej efpevecebefoj efmLele nQ~~2774~~ Mes<e keteW hej hetJeexe
JeCe&veeDeeW mes mebege Gece jlve SJeb megJeCe&cee JevlejosJeeW kes efoJe eemeeo nQ~~2775~~ ceeveg<eesej Mewue kes
hetJe&efoMee mecyevOeer leerve keteW hej ece mes eMemJeeved, eMemkeevle Deewj eMeesOej veeceke leerve DeefOeheefle osJe yengle
heefjJeej kes meeLe efveJeeme kejles nQ~~2776~~ Fmeer ekeej oef#eCe efoMee kes leerve keteW hej vevo (vevove), vevoesej
Deewj DeMeefveIees<e veeceke leerve JevlejosJe ueerueehetJe&ke efveJeeme kejles nQ~~2777~~ Gme heJe&le kes heefMece efoMee
1. efleueeseheCCeefe, ceneefOekeej-4 he=0 495, 497 mes 499 leke ~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(127)

mecyevOeer leerve keteW hej efmeeLe&, JeweJeCe (eceCe) Deewj ceevemeosJe (ceeveg<e), es leerve JevlejeefOeheefle efveJeeme kejles
nQ~~2778~~ ceeveg<eesej heJe&le kes GejefoMee mecyevOeer leerve keteW hej eceMe megoMe&ve, cesIe (DeceesIe) Deewj megeyeg
veeceke leerve osJe efmLele nQ~~2779~~ DeefiveefoMee kes leheveere veeceke ket hej mJeeefleosJe Deewj jlveket hej JesCeg
veeceke YeJevesv efmLele nQ~~2780~ F&MeeveefoMee kes JeeveeefYeket hej nvegceeve veeceke osJe Deewj eYebpeveket hej
JesCegOeejer (eYebpeve) YeJevesv jnlee nw~~2781~~ JeeeJeefoMee kes Jesuecye veeceke ket hej Jesuecye veeceke Deewj
vew$e+leefoMee kes meJe&jlveket hej JesCegOeejer (JesCegveerle) YeJevesv jnlee nw~~2782~~ Dee" efoMeeDeeW ceW mes vew$e+le
Deewj JeeeJe efoMeeDeeW kees es[kej Mes<e efoMeeDeeW ceW mes eleske ceW leerve-leerve ket nQ~ Mes<e JeCe&ve hetJe& kes ner meceeve
nw, Ssmee efkeleves ner Deeeee& mJeerkeej kejles nQ~~2783~~

heg<keje&erhe ceW F<Jeekeej heJe&leeefo kee JeCe&ve

heg<keje&erhe ceW Yeer OeelekeerKeC[ ceW JeefCe&le F<Jeekeej heJe&leeW kes meMe JeCe&ve Jeeues Deewj Deeeece mes ogiegCes oes
F<Jeekeej heJe&le efmLele nQ1~~2784~~ Fve oesveeW F<Jeekeej heJe&leeW kes yeere ceW DeOe&ev kes meceeve (eejbOe kes
meceeve) Deekeej Jeeues oes Gece #es$e Deewj GveceW (oesveeW efJeosneW ceW) Ske-Ske ces heJe&le nw~~2785~~ OeelekeerKeC[erhe
ceW efpeleves kegb[, efpeleves efJepee, efpeleves mejesJej, efpeleves es<" heJe&le Deewj efpeleveer veefoeeB nQ, Gleves ner Jes meye
heg<keje&erhe ceW Yeer oesveeW F<Jeekeej heJe&leeW kes Devlejeue YeeieeW ceW efmLele nQ~~2786-2787~~ leerveeW erheeW ceW
eefCeefOeiele efJepeeeW kes meMe efJepee, efJepeeeeX kes meMe efJepeee&, cesheJe&leeW kes meMe cesheJe&le, kegueefieefjeeW kes
meMe kegueefieefj, veefoeeW kes meMe veefoeeB leLee veeefYeefieefjeeW kes meMe veeefYeheJe&le nw~ FveceW mes ces kees es[kej Mes<e
meyekeer GBeeF& meceeve nw~~2788-2789~~ meJe&eLece kens ngS efJepeeeW kees es[ Fvekee efJemleej eneB pecyeterhe ceW
yeleueees ngS efJemleej mes eewiegCee peevevee eeefnes~~2790~~ cesheJe&le kees es[kej Mes<e kegueeeue DeeefokeeW kee
efJemleej Je TBeeF& leerveeW erheeW ceW meceeve nw~ Ssmee efkeleves ner Deeeee& efveheCe kejles nQ~~2791~~ heg<keje&erhe ceW
eej efJepeee& Je yeejn kegueheJe&le ceeveg<eesejMewue Deewj keeueesoke meceg kees tkej efmLele nQ~~2792~~ heg<keje&erhe
ceW efmLele Jes kegueheJe&leeefoke leLee oerIe&efJepeee& DeYevlej Je yeee Yeeie ceW ece mes DebkecegKe Deewj #egje kes meMe
Deekeej Jeeues nQ~~2793~~
eneB pecyet Deewj Meeuceueer Je=#eeW kes veeceeW kees es[kej Mes<e #es$e, leeueeye Deewj heJe&leeefoke kes veece pecyeterhe kes
meceeve ner kenves eeefnes~~2794~~ efnceJeeved heJe&le kee efJemleej eej npeej oes meew oMe eespeve Deewj Ske eespeve kes
GVeerme YeeieeW ceW mes oMe Yeeie DeefOeke nw~ Fmekes Deeies efve<eOeheJe&le heele ece mes Gejesej eewiegCee efJemleej
nw~~2798~~ efnceJeeved 4210-10/19~ ceneefnceJeeved 16842-2/19~ efve<eOe 67368-4/19~ Fve leerveeW heJe&leeW
kes efJemleej kees efceueekej eewiegCee kejves hej pees eehle nes Gleves eespeveeceeCe meye kegueheJe&leeW kee mecemle efJemleej
peevevee eeefnes~~2799~~ 4210-10/19 16842-2/19 67368-8/19 4 353684-4/19~ oesveeW
F<Jeekeej heJe&leeW kee efJemleej oes npeej eespeveeceeCe nw~ Fmekees hetJeexe kegueheJe&leeW kes mecemle efJemleej ceW efceuee osves
hej heg<keje&erhe ceW heJe&le#es$e kee eceeCe neslee nw~~2800~~ 2000 353684-4/19 355684-4/19~
1. efleueeseheCCeefe ceneefOekeej-4, he=. 499 mes 501 leke~

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(128)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

veJe erhe mecegeW kes j#eke osJeeW kes veece

DeeojDeCeeojkeKee pebyetoerJemme DeefnJeF& neWefle~ len e heYeemees efheeobmeCees e ueJeCebyegjeefmeefcce1~~38~~
Yegbpesefo efhheeCeecee obmeCeCeecee e OeeoF&meb[b~ keeueesoemme hengCees keeuecenekeeueCeecee e~~39~~
heGcees hegb[efjekeKees oerJeb Yegbpebefle heeskeKejJejkeKeb~ ekeKegmegekeKet hengCees neWelf e e ceCegmegejefieefjmme~~40~~
efmeefjhengefmeefjOejCeecee osJee heeuebefle heeskeKejmecegb~ JeCees JeCehenkeKees Yegbpebles ee JeeCeeroerJeb~~41~~
JeeefCeJejpeueefnhent CeecesCeb cepPeceefpPecee osJee~ heb[gjeheghheoblee oerJeb Yegbpebefle ee KeerjJejb~~42~~
efJeceuehenkeKees efJeceuees KeerjJejbJeeefnCeermeDeefnJeFCees~ meghhenOeoJejosJee OeoJejoerJemme DeefOeCeene~~43~~
GejcenhhenkeKee osJee jkeKebefle KeesoJejeEmeOegb~ Ceboermejefcce oerJes iebOeceneiebOeee hengCees~~45~~
CeboermejJeeefjefCeefnb jkeKebles CebefoCebefohengCeecee~ ebomegYee osJee Yegbpebles DeCeJejoerJ eb~~46~~
DeCeJejJeeefjjeeEme jkeKebles DeCeDeCehenCeecee~ DeCeyYeemeb oerJeb Yegpebefle megiebOemeJJeiebOemegje~~47~~
mesmeeCeb oerJeeCeb JeeefjefCenerCeb e DeefnJeF& osJee~ pes kesF leeCe CeecemmegJeSmees mebheefn heCees~~48~~
he{ceheJeefCCeoosJee oefkeKeCeYeeieefcce oerJeGJenerCeb~ eefjcegeeefjoosJee esbles Gejs YeeS~~49~~

veJeerhe mecegeW kes j#eke osJeeW kes veece

pecyeterhe kes DeefOeheefle Deeoj Deewj Deveeoj veeceke leLee ueJeCemeceg kes eYeeme Deewj ef eeoMe&ve veeceke oes
JevlejosJe nQ~~38~~ efee Deewj oMe&ve veeceke oes osJe OeelekeerKeC[erhe kee GheYeesie kejles nQ leLee keeue Deewj
cenekeeue veeceke oes osJe keeueesoke meceg kes eYeg nQ~~39~~ hee Deewj hegC[jerke veeceke oes osJe heg<kejJejerhe kees
Yeesieles nQ~ e#eg Je mege#eg veeceke oes osJe ceeveg<eesej heJe&le kes eYeg nQ~~40~~
eereYe Deewj eerOej veeceke oes osJe heg<kejmeceg kee leLee JeCe Deewj JeCeeYe veeceke oes osJe JeeCeerJejerhe
kee YeueerYeeBefle j#eCe kejles nQ~~41~~ ceOe Deewj ceOece veeceke oes osJe JeeCeerJej meceg kes eYeg nQ~ heeC[gj Deewj
heg<heovle veeceke oes osJe #eerjJejerhe keer j#ee kejles nQ~~42~~
efJeceueeYe Deewj efJeceue veeceke oes osJe #eerjJejmeceg kes leLee megeYe Deewj Ie=leJej veeceke oes osJe Ie=leJejerhe kes
DeefOeheefle nQ~~43~~ Gej Deewj ceneeYe veeceke oes osJe Ie=leJejmeceg keer leLee keveke Deewj kevekeeYe veeceke oes osJe
#eewJejerhe keer j#ee kejles nQ~~44~~
hetCe& Deewj hetCe&eYe veeceke oes osJe #eewJejmeceg keer j#ee kejles nQ~ iebOe Deewj ceneiebOe veeceke oes osJe
vevoerMJejerhe kes eYeg nQ~~45~~ veefvo Deewj veefvoeYe veeceke oes osJe vevoerMJej meceg keer leLee ev Deewj megYe
veeceke oes osJe DeCeJejerhe keer j#ee kejles nQ~~46~~
DeCe Deewj DeCeeYe veeceke Jevlej osJe DeCeJejmeceg keer leLee megiebOe Deewj meJe&iebOe veeceke osJe DeCeeYeemeerhe
keer j#ee kejles nQ~~47~~ Mes<e erhe-mecegeW kes pees keesF& Yeer DeefOeheefle osJe nQ, Gvekes veeceeW kee GheosMe Fme mecee ve<
nes ieee nw~~48~~ Fve osJeeW ceW mes heefnues (egieueeW ceW mes) kens ngS osJe erhe-mecegeW kes oef#eCeYeeie ceW leLee Devle ceW
1. efleueeseheCCeefe, DeefOekeej-5 he=0 535-536~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(129)

efCeeefCeeoerGJenerCeb GJeefjceleuemebef"osmeg Ceejsmegb~ yengefJenheefjJeejpegoe keer[bles yengefJeCeesosCeb~~50~~

SkekeheefueoesJeceeT heeskekeb omeOeCetefCe Gegbiee~ Yegbpebles efJeefJenmegnb meceeGjmmebiemeb"eCee~~51~~

veboerMJej erhe kes efpevecebefoj

pebyetoerJeeefnblees DeceDees nesefo YegJeCeefJekeKeeoes~ Ceboermejes efe oerDees CeboermejpeefueefnheefjefKeees1~~52~~
Skekemeee lesmeer kees[erDees peeseCeeefCe uekeKeeefCeb~ eguemeeroer leerJes efJekeKebYees ekekeJeeuesCeb~~53~~
1638400000~
heCeJeCCeeefOeemmeekees[erDees peeseCeeefCe leseermee~ uekeKeeefCe lemme yeeefnjmeteerS nesefo heefjceeCeb~~54~~
6553300000~
leefoeheCemeeogKeoesFefieefeemegCCeSkekeDebkekeces~ peeseCeee CeboermejDeyYebblejheefjefnheefjceeCeb~~55~~
10361202753~
yeeneefjpegoogmenmekees[erleseermeuekeKepeeseCeee~ eGJeCCemenmmeeFb FefiemeeCeGoer e yeeefnjs heefjner~~56~~
20723354190~
CeboermejyengcepPes hegJJeefomeeS ngJesefo mesueJejes~ DebpeCeefieefj efe Keeoes efCecceueJejFboCeerueceDees~~57~~
peeseCemenmmeiee{es eguemeerefomenmmeceseGsnes~ meJJeeEmme eguemeeroermenmmeboes e meceJees~~58~~
1000~ 84000~ 84000~

kens ngS osJe GejYeeie ceW efmLele nQ~~49~~ es osJe Deheves-Deheves erhe-mecegeW kes Gheefjce Yeeie ceW efmLele veiejeW ceW yengle
ekeej kes heefjJeej mes ege neskej yengle efJeveeso kes meeLe eer[e kejles nQ~~50~~
FveceW mes eleske keer Deeeg Ske heueeshece Je TBeeF& oMe Oeveg<eeceeCe nw~ es meye meceelegjemebmLeeve mes ege
nesles ngS efJeefJeOe ekeej kes megKe kees Yeesieles nQ~~51~~

veboerMJej erhe kes efpevecebefoj

pecyeterhe mes Dee"Jeeb erhe YegJeveefJeKeele Je vevoerMJej meceg mes Jesef<le vevoerMJej nw~~52~~
Gme erhe kee ceC[ueekeej mes efJemleej Ske meew eflejsme" kejes[ eewjemeer ueeKe eespevecee$e nw~~53~~ 1638400000~
Fme erhe kee yeee meteer kee eceeCe n meew heeheve kejes[ lesleerme ueeKe eespeve nw~~54~~ 6553300000~
vevoerMJejerhe keer DeYevlej heefjefOe kee eceeCe Debkeece mes leerve, heeBe, meele, oes, Metve, oes, Ske, n, leerve,
Metve Deewj Ske Fve DebkeeW mes pees mebKee Glhevve nes Gleves eespeve nw~~55~~ 10361202753~
Fmekeer yeee heefjefOe oes npeej yenej kejes[ lesleerme ueeKe eGJeve npeej Ske meew veyyew eespevecee$e nw~~56~~
20723354190~ vevoerMJejerhe kes yengceOeYeeie ceW hetJe& efoMee keer Deesj Debpeveefieefj Fme veece mes eefme efvece&ue
Gece FvveerueceefCecee es<" heJe&le nw~~57~~ en heJe&le Ske npeej eespeve ienje, eewjemeer npeej eespeve GBee Deewj
meye peien eewjemeer npeej eespevecee$e efJemleej mes meefnle meceJe=e nw~~58~~ DeJeieen 1000~ GlmesOe 84000~
1. efleueeseheCCeefe, DeefOekeej-5, he=0 536 mes 544 leke~

(130)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

cetueefcce e GJeefjefcce e le[JesoerDees efJeefeeJeCemeb[e~ JeCeJesoerDees lemme e hegJJeesefooJeCCeCee neWefle~~59~~

eGmeg efomeeYeeiesmegb eeeefj one YeJebefle leefiieefjCees~ heeskekeceskekepeeseCeuekeKeheceeCee e eGjmmee~~60~~
100000~
peeseCemenmmeiee{e bkegefkekeCCee e peueejefJecegkekee~ heguueblekeceuekegJeueekegcegoJeCeeceesomeesenf uuee~~61~~
1000
CeboeCeboJeoerD ees Cebog ejCebefoIeesmeCeeceeDees~ SoeDees JeeJeerDees hegJJeeefo heoeefnCekecesCeb~ ~62~~
DemeeseJeCeb he{ceb Ceb meeoebheeeCe efJeGCeeefCeb~ etoJeCeb heeskekeb hegJJeeefoefomeemeg eeeefj~~63~~
peeseCeuekeKeeeecee leoJeemee YeJebefle JeCemeb[e~ heeskekeb eseogcee JeCCeCeecepegoe efJe SoeCeb~~64~~
JeeJeerCeb yengcepPes oefOecegnCeecee YeJebefle oefOeJeCCee~ Skekeskekee JejefieefjCees heeskekeb DeegopeeseCegsnes~~65~~
10000~
lecceseJeemepegee menmmeiee{efcce JeppemeceJee~ leeCeesJeefjcele[smegb le[JesoerJejJeCeeefCe efJeefJeneefCeb~~66~~
10000~ 1000~
JeeJeerCe yeeefnjsmegb oesmegb keesCesmeg oesefCCe heeskekeb~ jeflekejCeecee efieefjCees keCeeceee oefncegnmeefje~~67~~
peeseCemenmmeJeemee lesefeeceseesoee e heeskekeb~ DeeFppemeeeFb DeJeiee{e jeflekeje efieefjCees~~68~~
1000~ 1000~ 250~
les eGeGkeesCesmegb Skekeskekeonmme neWefle eeeefj~ ueeseefJeefCeefekeee SJeb efCeecee heJeWefle~~69~~
hee"evlejced~

efJemleej 84000~ Gmekes cetue Je Gheefjce Yeeie ceW leJesefoeeB Je efJeefe$e JeveKeC[ efmLele nQ~ Gmekeer Jeve-JesefoeeW kee
JeCe&ve hetJeexe JesefoeeW kes ner meceeve nw~~59~~ Gme heJe&le kes eejeW Deesj eej efoMeeDeeW ceW eewkeesCe eej n nQ~ FveceW
mes eleske Ske ueeKe eespeve efJemleej Jeeues SJeb eleg<keesCe nQ~~60~~ efJemleej 100000 eespeve~ hetues ngS keceue,
kegJeuee Deewj kegcegoJeveeW keer megievOe mes MeesefYele es n Ske npeej eespeve ienjs, bkeeslkeerCe& SJeb peueej peerJeeW mes
jefnle nQ~~61~~ ienjeF& 1000 eespeve~ vevoe, vevoJeleer, vevoeseje Deewj veefvoIees<ee veeceke es eej JeeefhekeeeW
hetJee&efoke efoMeeDeeW ceW eoef#eCe he mes efmLele nQ~~62~~ hetJee&efoke eejeW efoMeeDeeW ceW mes eleske ceW eLece DeMeeskeJeve,
mehleo Deewj echeke Jeve SJeb DeeceJeve es eej Jeve nQ~~63~~ es JeveKeC[ Ske ueeKe eespeve uecyes Deewj Fmemes
DeeOes efJemleej mes meefnle nQ~ FveceW mes eleske Jeve ceW Jeve kes veece mes mebege ewleJe=#e nQ~~64~~ JeeefheeeW kes
yengceOeYeeie ceW oner kes meceeve JeCe& Jeeues Ske-Ske oefOecegKe veeceke Gece heJe&le nQ~ FveceW mes eleske heJe&le keer
GBeeF& oMe npeej eespeve eceeCe nw~~65~~ 10000~ Gleves cee$e (oMe npeej eespeve) efJemleej mes meefnle Ge heJe&le
Ske npeej eespeve ienjeF& ceW Jeecee Je ieesue nQ~ Fvekes Gheefjce leeW hej leJesefoeeB Deewj efJeefJeOe ekeej kes Jeve
nQ~~66~~ Jeeme 10000~ DeJeieen 1000~ JeeefheeeW kes oesveeW yeee keesveeW ceW mes eleske ceW oefOecegKeeW kes meMe
megJeCe&cee jeflekej veeceke oes heJe&le nQ~~67~~ eleske jeflekej heJe&le kee efJemleej Ske npeej eespeve, Fleveer ner GBeeF&
Deewj De{eF& meew eespeveeceeCe DeJeieen nw~~68~~ Jeeme 1000~ Goe 1000~ DeJeieen 250~ Jes jeflekej heJe&le
eleske n kes eej-eej keesveeW ceW eej nesles nQ, Fme ekeej ueeskeefJeefveMeekelee& efveece mes efveheCe kejles nQ~~69~~
hee"evlej~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(131)

SkekeeGkekebpeCeoefncegnjFejefiejerCe efmenjefcce~ esefo JejjeCeceDees SkekeskekeefpeefCeboheemeeoes~~70~~

peb YemeeueJeCeefpeCehegjeCe Gmmesnhengefo GJeFb~ lesjmeefpeCeYeJeCeeCeb leb SoeCeb efhe JeeJJeb~~71~~
peueiebOekegmegcelebogueJejeheueoerJeOetJehengoerCeb~ Deebles LegCeceeCee efpeefCeboheef[ceeefCe osJeeCeb~~72~~
peesFefmeeJeeCeJeWlejYeeJeCemegjkehheJeeefmeosJeerDees~ Ceebefle e ieeebefle e efpeCeYeJeCesmegb efJeefeeYebiesenf ~b ~73~~
YesjerceueIebehengoerefCeb efJeefJenefoJJeJeppeeefCeb~ Jeeebles osJeJeje efpeCeJejYeJeCesmeg YeeerS~~74~~
SJeb oefkeKeCeheefceGejYeeiesmeg neWefle efoJJeone~ CeJeefj efJemesmees Ceecee heGefceefCemeb[eCe DeCCeCCee~~75~~
hegJJeeefomegb Dejppee efJejpeemeeskee e Jeeromeeske efe~ oefkeKeCeDebpeCemesues eeejes heGefceCeermeb[e~~76~~
efJepee efe JeFpeebleer peebefleDehejeefpeoe e legefjceeS~ heefceDebpeCemesues eeejes keceefueCeermeb[e~~77~~
jcceejceCeereeDees meghhenCeecee e meJJeoesYee~ GejDebpeCemesues hegJJeeefomeg keceefueCeermeb[e~~78~~
Skekeskes heemeeoe eGmeefJeCesmeg DebpeCeefiejerCeb~ OegJJebleOeeJe[eee nJebefle JejjeCekeCeeceee~~79~~
yeemeef peeseCeeefCeb GoDees Fefieleerme leeCe efJelLeejes~ efJelLeejmecees oernes Jeseof eJejieesGjsenf heefjeefjDees~~80~~
JeCemeb[Ceecepegee JeWlejosJee Jemebefle Sosmegb~ ceefCeceeheemeeosmegb yengefJenheefjJeejheefjeefjee~~81~~
CeboermejefJeefomeemegb DebpeCemesuee YeJebefle eeeefj~ jFkejceeCemeefje kesF& SJeb heJeWefle~~82~~
Jeefjmes Jeefjmes eGefJenosJee Ceboermejefcce oerJeefcce~ Deemee{keefeSmegb heiiegCeceemes meceeebefle~~83~~

Ske Debpeveefieefj, eej oefOecegKe Deewj Dee" jeflekej heJe&leeW kes efMeKej hej Gece jlvecee Ske-Ske efpevesv
ceefvoj efmLele nw~~70~~ YeMeeueJeve kes efpevehegjeW keer pees GBeeF& Deeefo yeleueeF& nw, Jener Fve lesjn efpeveYeJeveeW keer Yeer
kenvee eeefnes~~71~~ Fve ceefvojeW ceW osJe peue, ievOe, heg<he, lebogue, Gece vewJese, heue, oerhe Deewj Oetheeefoke JeeW mes
efpevesv eefleceeDeeW keer mlegeflehetJe&ke hetpee kejles nQ~~72~~ peesefle<eer, JeeveJevlej, YeJeveJeemeer Deewj keuheJeemeer osJeeW keer
osefJeeeB Fve efpeveYeJeveeW ceW efJeefe$e jerefle mes veeeleer Deewj ieeleer nQ~~73~~ efpevesvYeJeveeW ceW Gece osJe Yeefe mes Yesjer,
ceo&ue Deewj Iebe Deeefo Deveske ekeej kes efoJe yeepeeW kees yepeeles nQ~~74~~ Fme ekeej hetJee&efoMee kes meceeve ner oef#eCe,
heefMece Deewj Gej YeeieeW ceW Yeer efoJe n nQ~ efJeMes<e Flevee nw efke Fve efoMeeDeeW ceW efmLele keceueege JeeefheeeW kes veece
efYevve-efYevve nQ~~75~~ oef#eCe Debpeveefieefj keer hetJee&efoke efoMeeDeeW ceW Dejpee, efJejpee, DeMeeskee Deewj JeerleMeeskee veeceke
eej JeeefhekeeeW nQ~~76~~ heefMece Debpeveefieefj keer eejeW efoMeeDeeW ceW efJepeee, Jewpeevleer, peevleer Deewj eewLeer
Dehejeefpelee, Fme ekeej es eej JeeefhekeeeW nQ~~77~~ Gej Debpeveefieefj keer hetJee&efoke efoMeeDeeW ceW jcee, jceCeeree,
megeYee Deewj meJe&leesYee veeceke eej JeeefhekeeeW nQ~~78~~ DebpeveefieefjeeW kes eeQme" JeveeW ceW henjeleer ngF& OJepeeheleekeeDeeW
mes mebege Gece jlve SJeb megJeCe&cee Ske-Ske eemeeo nQ~~79~~ Fve eemeeoeW keer GBeeF& yeeme" eespeve Deewj efJemleej
Fkeleerme eespevecee$e nw~ efJemleej kes meceeve uecyeeF& Yeer Fvekeer Fkeleerme eespeve eceeCe ner nw~ es meye eemeeo Gece
JesefokeeDeeW Deewj ieeshegjejeW mes Jeehle nQ~~80~~ Fve ceefCecee eemeeoeW ceW JeveKeC[eW kes veeceeW mes mebege Jevlej osJe
yengle ekeej kes heefjJeej mes Jeehle neskej jnles nQ~~81~~ vevoerMJejerhe keer efJeefoMeeDeeW ceW jeflekej heJe&leeW kes meMe
heefjceeCe Jeeues eej DebpeveMewue nQ, Fme ekeej Yeer keesF& Deeeee& efveheCe kejles nQ~~82~~ eejeW ekeej kes osJe
vevoerMJejerhe ceW eleske Je<e& Dee<ee{, keeefle&ke Deewj heeuiegve ceeme ceW Deeles nQ~~83~~ Fme mecee efoJe efJeYetefle mes

(132)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SjeJeCecee{es efoJJeefJeYetoerS Yetefmeoes jccees~ CeeefueejhegCCeheeCeer meesnccees Sefo YeeerS~~84~~

JejJeejCecee{es JejjeCeefJeYetmeCeseEn meesnblees~ hetieheueieesnlLees F&meeefCeboes efJe YeeerS~~85~~
Jejkesmeefjcee{es CeJejefJemeeefjkegb[ueeYejCees~ etoheueieesnlLees meCekekegceejes efJe Yeefepegoes~~86~~
Dee{es Jejlegjeb JejYetmeCeYetefmeoes efJeefJenmeesnes~ keoueerheuemennlLees ceeefnboes Sefo YeeerS~~87~~
nbmeefcce eboOeJeues Dee{es efJeceueosnmeesefnuuees~ JejkesF&kegmegcekejes Yeefepegoes Sefo yeefcnboes~~88~~
keeWeefJenbiee{es JejeecejefJeefJenemeesefnuuees~ hehheguuekeceuenlLees Sefo ng yecngeeEjoes efJe~~89~~
JejekekeeDee{es kegb[uekesetjhengefoefohheblees~ meeJebefleekegmegcekejes megeEkekeoes YeefeYeefjoceCees~~90~~
keerjefJenbiee{es cenmegefkekeboes efJe Sefo YeeerS~ efoJJeefJeYetefoefJeYetefmeoosnes JejefJeefJenkegmegceoecekejes~~91~~
Ceerueghheuekegmegcekejes keesFueJeenCeefJeceeCecee{es~ JejjeCeYetefmeobiees meoeEjoes Sefo YeeerS~~92~~
ie[efJeceeCee{es oeef[ceheueuegbefyemeesnceeCekejes~ efpeCeeueCeYeefejees Sefo menmmeejFboes efJe~~93~~
efJenieeefnJecee{es heCemebheueuegbefyeuebyeceeCekejes~ JejefoJJeefJeYetoerS Deeieefo DeeCeefoboes efJe~~94~~
heGceefJeceeCee{es heeCeoFboes efJe Sefo YeeerS~ legbyegheueuegbefyekejes Jejceb[Cecebef[eeeejes~~95~~
heefjhekekeGnlLees kegcegoefJeceeCeb efJeefeecee{es~ efJeefJeneuebkeejOejes Deeieefo DeejefCeboes efJe~~96~~

efJeYetef<ele jceCeere meewOece& Fv neLe ceW veeefjeue kees efuees ngS Yeefe mes SsjeJele neLeer hej e{kej eneB Deelee
nw~~84~~ Gece neLeer hej Dee{ Deewj Glke=< jlve-efJeYet<eCeeW mes megMeesefYele F&Meeve Fv Yeer neLe ceW meghee[er heueeW kes
iegs kees efuees ngS Yeefe mes eneB Deelee nw~~85~~ veJeerve mete& kes meMe kegC[ueeW mes efJeYetef<ele Deewj neLe ceW DeeceheueeW
kes iegs kees efuees ngS mevelkegceej Fv Yeer Yeefe mes ege neslee ngDee Gece eEmen hej e{kej eneB Deelee nw~~86~~
Gece Yet<eCeeW mes efJeYetef<ele Deewj efJeefJeOe ekeej keer MeesYee kees eehle ceensv es<" Iees[s hej e{kej neLe ceW kesueeW kees
efuees ngS Yeefe mes eneB Deelee nw~~87~~ ev kes meceeve OeJeue nbme hej Dee{, efvece&ue Mejerj mes megMeesefYele Deewj
Yeefe mes ege yeesv Gece keslekeer heg<he kees neLe ceW ueskej Deelee nw~~88~~ Gece eBJej SJeb efJeefJeOe $e mes
megMeesefYele Deewj hetues ngS keceue kees neLe ceW efuees ngS yeeesej Fv Yeer eeQe he#eer hej Dee{ neskej eneB Deelee
nw~~89~~ kegb[ue SJeb kesetj eYe=efle DeeYejCeeW mes osoerheceeve Deewj Yeefe mes hetCe& ceve Jeeuee Megesv Gece eeJeeke hej
Dee{ neskej mesJebleer heg<he kees neLe ceW efuees ngS eneB Deelee nw~~90~~ efoJe efJeYetefle mes efJeYetef<ele Mejerj kees OeejCe
kejves Jeeuee leLee Gece SJeb efJeefJeOe ekeej kes hetueeW keer ceeuee kees neLe ceW efuees ngS ceneMegesv Yeer leeslee he#eer hej
e{kej YeefeJeMe eneB Deelee nw~~91~~ keeseue Jeenve efJeceeve hej Dee{, Gece jlveeW mes Deuebke=le Mejerj mes mebege
Deewj veeruekeceue heg<he kees neLe ceW OeejCe kejves Jeeuee Meleej Fv Yeefe mes esefjle nesk ej eneB Deelee nw~~92~~
ie[efJeceeve hej Dee{, Deveej heueeW kes iegs mes MeesYeeeceeve neLe Jeeuee Deewj efpeveejCeeW keer Yeefe ceW Devegje
ngDee meneej Fv Yeer Deelee nw~~93~~ efJenieeefOehe DeLee&led ie[ hej Dee{ Deewj heveme DeLee&led kenue heue kes
iegs kees neLe ceW efuees ngS Deevelesv Yeer Gece SJeb efoJe efJeYetefle kes meeLe eneB Deelee nw~~94~~ Gece DeeYejCeeW mes
ceefC[le Deeke=efle mes mebege Deewj legcye heue kes iegs kees neLe ceW efuees ngS eeCelesv Yeer YeefeJeMe hee efJeceeve hej
Dee{ neskej eneB Deelee nw~~95~~ hekes ngS ievves kees neLe ceW OeejCe kejves Jeeuee Deewj efJeefe$e kegcego efJeceeve hej
Dee{ ngDee DeejCesv Yeer efJeefJeOe ekeej kes DeuebkeejeW kees OeejCe kejkes eneB Deelee nw~~96~~ keke, Debieo, cegkeg

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(133)

Dee{es Jejceesjb JeueebieoceG[nejmebpegees~ meefmeOeJeueecejnlLees Deeieefo DeegoeefnJeF&~~97~~

CeeCeeefJenJeenCeee CeeCeeheuekegmegceoeceYeefjokeje~
CeeCeefJeYetefomeefnoe peesFmeJeCeYeJeCe Sbefle Yeefepegoe~~98~~
Deeieefe CeboermejJejoerJeefpeefCeboefoJJeYeJeCeeFb~ yengefJenLegefocegnuecegne heoeefnCeeFb hekegJJebefle~~99~~
hegJJeeS kehheJeemeer YeJeCemegje oefkeKeCeeS JeWlejee~ heefceefomeeS lesmegb peesFefmeee GejefomeeS~~100~~
efCeeefCeeefJeYetefopeesiieb ceefnceb kegJJebefle Oeeseyenuecegne~ CeboermejefpeCecebeof jpeeemegb efJeGueYeefepegoe~~101~~
hegJJeCns DeJejCns hegJJeefCemeeS efJe heefceefCemeeS~ henjeefCe oeseCf Ce oesefCCeb JejYeeerS hemeeceCee~~102~~
kecemees heoeefnCesCeb hegefCCeceeb peeJe Deceerog leoes~ osJee efJeefJenb hetpee efpeefCeboheef[ceeCe kegJJebelf e~~103~~
kegJJebles DeefYemeseb ceneefJeYetoerefnb leeCe osefJeboe~ kebeCeheuemeieosefnb efJeceuepeuesefnb megiebOesefnb~~104~~
kegbkegcekehhetjsefnb eboCekeeueeieefnb DeCCesefnb~ leeCeb efJeuesJeCeeFb les kegJJebles megi ebOesefnb~~105~~
kegboWogmegbojsefnb keesceueefJeceuesefnb megjefYeiebOesefnb~ Jejkeueceleb[guesefnb hetpebefle efpeefCeboheef[ceeDees~~106~~
meeJebleiee e ebheeceeuee hegCCeeeCeeehengoerefnb~ Deebefle leeDees osJee megjnerefnb kegmegceceeueeefnb~~107~~
yengefJenjmeJeblesefnb JejYekeKesefnb efJeefeeJesefnb~ Deceemeefjsenf b megje efpeefCeboheef[ceeDees cenebefle~~108~~
efJehhegefjoefkejCeceb[uecebef[oYeJeCesefnb jeCeoerJesefnb~ efCekekepeuekeuegmesenf b hetpebefle efpeefCeboheef[ceeDees~~109~~
Jeeefmeoefoeblejsefnb keeueeiehecegnefJeefJenOetJesefnb~ heefjceefueocebefojsefnb cenebefle efpeefCeboefyebyeeefCeb~~110~~

SJeb nej mes mebege Deewj evcee kes meceeve OeJeue eBJej kees neLe ceW efuees ngS Deeglesv Gece ceetj hej e{kej
eneB Deelee nw~~97~~ veevee ekeej keer efJeYetefle mes meefnle, Deveske heue Je heg<heceeueeDeeW kees neLeeW ceW efuees ngS Deewj
Deveske ekeej kes JeenveeW hej Dee{ peesefle<eer, Jevlej SJeb YeJeveJeemeer osJe Yeer Yeefe mes mebege neskej eneB Deeles
nQ~~98~~ Fme ekeej es osJe vevoerMJejerhe kes efoJe efpevesvYeJeveeW ceW Deekej veevee ekeej keer mlegefleeeW mes
JeeeeuecegKe nesles ngS eoef#eCeeeW kejles nQ~~99~~ vevoerMJejerhemLe efpeveceefvojeW keer ee$ee ceW yengle Yeefe mes ege
keuheJeemeer osJe hetJe&efoMee ceW, YeJeveJeemeer oef#eCe ceW, Jevlej heefMeceefoMee ceW Deewj peesefle<eer osJe Gej efoMee ceW cegKe
mes yengle mlees$eeW kee GeejCe kejles ngS Deheveer-Deheveer efJeYetefle kes eesie ceefncee kees kejles nQ~~100-101~~ es osJe
Deemeeefee neskej De<ceer mes ueskej hetefCe&cee leke hetJee&, Deheje, hetJe&jeef$e Deewj heefMecejeef$e ceW oes-oes
enj leke Gece YeefehetJe&ke eoef#eCeece mes efpevesv eefleceeDeeW keer efJeefJeOe ekeej mes hetpee kejles nQ~~102103~~ osJesv ceneved efJeYetefle kes meeLe Fve eefleceeDeeW kee megJeCe&-keueMeeW ceW Yejs ngS megieefvOele efvece&ue
peue mes DeefYe<eske kejles nQ~~104~~ Jes Fv kegbkegce, kehet&j, evove, keeueeie Deewj Deve megieefvOele
JeeW mes Gve eefleceeDeeW kee efJeuesheve kejles nQ~~105~~ es kegvoheg<he Je evcee kes meceeve megvoj,
keesceue, efvece&ue Deewj megieefvOele Gece keuece Oeeve kes lebbogueeW mes efpevesv eefleceeDeeW keer hetpee kejles
nQ~~106~~ Jes osJe mesJebleer, echekeceeuee, hegbveeie Deewj veeie eYe=efle megieefvOele heg<heceeueeDeeW mes Gve eefleceeDeeW keer hetpee
kejles nQ~~107~~ es osJeieCe yengle ekeej kes jmeeW mes mebege, efJeefe$e he Jeeues Deewj Dece=le kes meMe Gece Yeespe
heoeLeeX mes (vewJese mes) efpevesv eefleceeDeeW keer hetpee kejles nQ~~108~~ osoerheceeve efkejCemecetn mes efpeveYeJeveeW kees
efJeYetef<ele kejves Jeeues Deewj keppeue SJeb keueg<elee mes jefnle Ssmes jlveoerhekeeW mes Fve eefleceeDeeW keer hetpee kejles

(134)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

okeKeeoeef[cekeoueerCeejbieeceengefuebieetosefnb~ DeCCesefnb efJe hekekesefnb heuesefnb hetpebefle efpeCeCeenb~~111~~

CeebleecejefkebefkeefCeefJeefJenefJeleeCeeefoeeefnb efJeeeefnb~ Deesuebefyeonejsefnb Deebelf e efpeCemesjb osJee~~112~~
ceuecegebieYesjerhe[nhhengoerefCe efJeefJenJeppeeefCeb~ Jeeebefle efpeCeJejeCeb osJee hetpeemeg YeeerS~~113~~
efJeefJeneF CeeCeeFb JejjeCeefJeYetefmeoeDees efoJJeeDees~
kegJJebles keCCeeDees Debefle efpeefCebomme eefjoeefCeb~~114~~
efpeCeeefjeCeeueeb les eGefJJenefYeCeeYebefiemeesefnuueb~ DeeCebosCeb osJee yengjmeYeeJeb hekegJJebefle~~115~~
SJeb pesefeecesee efpeefCeboefCeueee efJeefeehetpeeDees~ kegJJebefle lesefeSmegb efCeyYejYeeerS megjmebIee~~116~~

kebg[ueJej erhe kes efpevecebefoj

Skekeejmecees keeW[ueCeecees oerDees YeJesefo jceefCeppees~ Somme e yengcepPes DeeflLe efiejer keeW[uees Ceece1~~117~~
heCCeejer menmmee Gsnes peeseCeeefCe leefiieefjCees~ Skekemenmmeb iee{b CeeCeeefJenjeCeYeefjomme~~118~~
75000~ 1000~
Jeemees efJe ceeCegmegejJeemeeoes omeiegCees heceeCesCeb~ leefiieefjCees cetueesJeefj le[Jesoerhengefopegemme~~119~~
cet 10220~ cepPe 7230~ efmenj 4240~

nQ~~109~~ osJeieCe cebefoj SJeb efo*dceC[ue kees megieefvOele kejves Jeeues keeueeie eYe=efle Deveske ekeej kes OetheeW mes
efpevesv efyecyeeW keer hetpee kejles nQ~~110~~ oeKe, Deveej, kesuee, veejbieer, ceelegeEueie, Deece leLee Deve Yeer hekes ngS heueeW
mes Jes efpeveveeLe keer hetpee kejles nQ~~111~~ Jes osJe efJemleerCe& SJeb uekeles ngS nejeW mes mebege leLee veeeles ngS eBJej
Je efkebefkebefCeeeW mes meefnle Deveske ekeej kes eBoesJee Deeefo mes efpevesMJej keer het pee kejles nQ~~112~~ osJeieCe hetpee kes
mecee Yeefe mes ceo&ue, ce=obie, Yesjer Deewj heneefo efJeefJeOe ekeej kes yeepes yepeeles nQ~~113~~ Gece jlveeW mes efJeYetef<ele
efoJe keveeeW efJeefJeOe ekeej kes ve=leeW kees kejleer nQ Deewj Devle ceW efpevesv YeieJeeved kes eefjleeW (kee DeefYevee) kees
kejleer nQ~~114~~ Jes eej ekeej kes osJe Deevevo kes meeLe DeefYevee kes ekeejeW mes MeesYeeeceeve yengle ekeej kes jmeYeeJe Jeeues efpeveeefj$e mecyevOeer veeke kejles nQ~~115~~ Fme ekeej vevoerMJej erheeW ceW efpeleves efpevesvceefvoj nQ, Gve
meyeceW osJeieCe iee{ Yeefe mes efJeefe$e hetpeeSB kejles nQ~~116~~

kebg[ueJej erhe kes efpevecebefoj

ieejnJeeB jceCeere kegC[ue veeceke erhe nw~ Fmekes yengceOeYeeie ceW kegC[ue veeceke heJe&le nw~~117~~ veevee
ekeej kes jlveeW mes Yejs ngS Fme heJe&le keer TBeeF& heenej npeej eespeve Deewj DeJeieen Ske npeej eespevecee$e
nw~~118~~ GlmesOe 75000~ DeJeieen 1000 eespeve~ leJesoer Deeefo mes mebege Fme heJe&le kee efJemleej cetue ceW Je
Thej ceeveg<eesej heJe&le kes efJemleej eceeCe mes oMe iegCee nw~~119~~ cetueJeeme 10220~ ceOeJeeme 7230~
GheefjJeeme 4240~ kegC[ueefieefj kes Thej pees efoJe yeerme ket nQ, Gvekes efJeveeme kees Devegece mes kenlee nBt~~120~~
1. efleueeseheCCeefe, DeefOekeej-5 he=0 544 mes 547 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(135)

GJeeEj kegb[ueefieefjCees efoJJeeefCe nJebefle Jeerme ket[eefCeb~ SoeCeb efJeCCeemeb Yeemescees DeeCeghegJJeerS~~120~~
hegJJeeefoeGefomeemegb eG eG ket[eefCe neWefle heeskekeb~ leeCeyYeblejYeeies Skekeskekees efmeJejket[es~~121~~
Jeppeb JeppehenkeKeb keCeeb keCeehhenb e hegJJeeS~ oefkeKeCeefomeeS jpeob jpeohhenmeghheYee cenhheYeeb~~122~~
Debkeb Debkehenb ceefCeket[b heefceefomeeS ceefCeheYeeb~ GejefomeeS ekeb ekeeYeb nsceJeblecebojee~~123~~
Sos meesueme ket[e CeboCeJeCeJeefCCeoeCe ket[eCeb~ GsneefomeceeCee heemeeosefnb efJeefeesefnb~~124~~
Sosefmeb ket[smegb efpeCeYeJeCeefJeYetefmeosmeg jccesmegb~ efCeJemebefle JeWlejmegje efCeeefCeeket[sefnb meceCeecee~~125~~
SkekeheefueoesJeceeT yengheefjJeeje YeJebefle les meJJes~ SoeCeb CeejerDees efJeefeeYeJeCeeDees lesmeg ket[smegb~~126~~
eeeefj efmeket[e eGefpeCeYeJeCesefn les heYeemebles~ efCemenefieefjket[JeefCCeoefpeCehegjmeceJeemehengoerefnb~~127~~
leefiieefjJejmme neWefle efoefme efJeefomeemegb efpeefCeboket[eefCeb~ heeskekeb Skekeskekes kesF& SJeb heJeWefle~~128~~
hee"evlejced~
ueeseefJeefCeekeee kegb[uemesuemme JeCCeCeheeejb~ DeJejsCe meJesCeb JekeKeeCeF leb heJescees~~129~~
ceCegmegejmeceJeemees yeeoeuemenmmepeeseCegsnes~ kegb[ueefiejer menmmebiee{es yengjeCekeemeesnes~~130~~
ket[eCeb leeFb efee CeeceeFb ceeCegmegejefieefjmme~ ket[sefnb meefjeCeb CeJeefj megjeCeb Fces Ceecee~~131~~
hegJJeefomeeS efJeefmees hebeefmejes cenefmejes ceneyeent~
heGcees heGcegejcenheGcees oefkeKeCeefomeeS JeemegefieDees~~132~~

hetJee&efoke eej efoMeeDeeW ceW mes eleske ceW eej-eej ket Deewj Gvekes DeYevlej Yeeie ceW Ske-Ske efmeJej ket
nw~~121~~ Gve meesuen keteW ceW mes Jee, JeeeYe, keveke Deewj kevekeeYe es eej hetJe& efoMee ceW; jpele, jpeleeYe,
megeYe, Deewj ceneeYe es eej oef#eCe efoMee ceW; Debke, DebkeeYe, ceefCeket Deewj ceefCeeYe es eej heefMeceefoMee ceW; leLee
eke, ekeeYe, efnceJeeved Deewj ceboj es eej ket GejefoMee ceW efmLele nQ~~122-123~~ es meesuen ket vevoveJeve
ceW kens ngS keteW keer GBeeF& Deeefo leLee efJeefe$e eemeeoeW mes meceeve nQ~~124~~ efpeveYeJeve mes efJeYetef<ele Fve jceCeere
keteW hej Deheves-Deheves keteW kes meMe veece Jeeues Jevlej osJe efveJeeme kejles nQ~~125~~ Jes meye osJe Ske heueeshece
eceeCe Deeeg Deewj yengle ekeej kes heefjJeej mes meefnle nesles nQ~ Gheeg&e keteW hej efJeefe$e YeJeveeW mes mebege Fve osJeeW keer
veieefjeeB nQ~~126~~ Jes eej efmeket efve<eOe heJe&le kes efmeket hej kens ngS efpevehegj kes meMe efJemleej Je GBeeF&
Deeefo mes meefnle Ssmes eej efpeveYeJeveeW mes MeesYeeeceeve nesles nQ~~127~~ Fme es<" heJe&le keer efoMee Je efJeefoMeeDeeW ceW mes
eleske ceW Ske-Ske efpevesvket nw, Fme ekeej Yeer keesF& Deeeee& yeleueeles nQ~~128~~ hee"evlej~
ueeskeefJeefveeekelee& kegC[ue heJe&le kes JeCe&veekeej kee pees otmejer lejn mes JeeKeeve kejles nQ, Gmekee eneB
efveheCe efkeee peelee nw~~129~~ yengle jlveeW mes keer ieeer MeesYee mes meefnle en kegC[ue heJe&le ceeveg<eesej heJe&le kes
meceeve efJemleej Jeeuee, yeeeueerme npeej eespeve GB@ee Deewj Ske npeej eespeveeceeCe DeJeieen mes meefnle nw~~130~~
ceeveg<eesej heJe&le kes keteW kes meMe Fme heJe&le hej efmLele keteW kes veece lees Jes ner nQ, hejvleg osJeeW kes veece es nQ
hetJe&efoMee ceW efJeefMe<" (ef$eefMej), hebeefMej, ceneefMej Deewj ceneyeeng; oef#eCeefoMee ceW hee, heeesej, cenehee Deewj
Jeemegefke; heefMece ceW efmLej oe, ceneoe, eerJe=#e Deewj mJeefmleke; leLee Gej ceW megvoj, efJeMeeueves$e, heeC[gke Deewj
heeb[gj, Fme ekeej es meesuen osJe Ge ece mes Gve keteW hej efmLele nQ~~131-133~~ Jes veeiesv osJe Ske

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(136)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efLejefnoeceneefnoee efmeefjJees meeflLeDees e heefceoes~ megbojefJemeeueCeseb heb[g eheb[jg e e GejS~~133~~

SkekeheefueoesJeceeT JejjeCeefJeYetefmeboiejceefCeppee~ yengheefjJeejsefnb pegoe les osJee neWefle Ceeefieboe~~134~~
yengefJenosJeerefnb pegoe ket[esJeefj lesmeg YeJeCesmegb~ efCeeefCeeefJeYetefopeesiieb meeskeKeb Yegbpebefle yengYeseb~~135~~
hegJJeeJejefoyYeeeefoeCe ket[eCe DeiieYetceerS~ Skekeskekee Jejket[e le[Jesoerhengefoheefjeefjee~~136~~
peeseCemenmmelegbiee hegn hegn leccesecetueefJelLeeje~ hebemeeefmenjboe meiemeeheCCeemecepPeefJelLeeje~~137~~
1000~ 500~ 750~
leeCeesJeefjcehegjsmegb keeW[ueoerJemme DeefnJeF& osJee~ eEJelejee efCeepeesiieb yengheefjJeejsefnb mebpegee~~138~~
DeyYeblejYeeiesmegb SoeefCe efpeefCeboefoJJeket[eefCeb~ SkekeskekeeCeb DebpeCeefieefjefpeCecebefojmeceeCeeefCeb~~139~~
Skekeskekee efpeCeket[e esbles oefkeKeCegejefomeemegb~ leeefCeb DebpeCeheJJeeefpeefCeboheemeeomeeefje~~140~~
hee"evlejced~

ekeJej erhe kes efpevecebefoj

lesjncees ekeJejes oerJees essefo lemme yengcepPes~ DeeflLe efieefj ekeJejes keCeeceDees ekekeJeeuesCeb1~~141~~
meJJemme lemme boes eGmeerefomenmmepeeseCeheceeCeb~ leccesees Gsnes Skekemenmmeb efhe iee{eb~~142~~
cetueesJeefjefcce Yeeies le[JesoerGJeJeieeFb esbefle~ leefiieefjCees JeCeJesefohhengoerefnb DeefOeejcceeFb~~143~~

heueeshececee$e Deeeg mes meefnle, Gece jlveeW mes efJeYetef<ele Mejerj mes jceCeere Deewj yengle heefjJeejeW mes ege nesles
nQ~~134~~ es osJe yengle ekeej keer osefJeeeW mes ege neskej keteW hej efmLele Gve YeJeveeW ceW Deheveer-Deheveer efJeYetefle kes
eesie yengle ekeej kes megKe kees Yeesieles nQ~~135~~
hetJee&hej efoiYeeie ceW efmLele keteW keer DeeYetefce ceW leJesoer Deeefoke mes Jeehle Ske-Ske es<" ket nQ~~136~~
es ket he=Leked-he=Leked Ske npeej eespeve GB@es, Fleves cee$e cetueefJemleej mes meefnle, heeBe meew eespevecee$e efMeKej
efJemleej Jeeues Deewj meele meew heeeme eespeveeceeCe ceOeefJemleej mes mebege nQ~~137~~ GlmesOe 1000~
cetueefJemleej 1000~ efMeKejefJemleej 500~ ceOeefJemleej 750~ Fve keteW kes Thej efmLele YeJeveeW ceW kegC[ue
erhe kes DeefOeheefle JevlejosJe Deheves eesie yengle heefjJeej mes mebege neskej efveJeeme kejles nQ~~138~~
Fve Ske-Ske keteW kes DeYevlej YeeieeW ceW DebpeveheJe&lemLe efpeveceefvojeW kes meceeve efoJe efpevesvket nQ~~139~~
Gvekes Gej-oef#eCe YeeieeW ceW DebpeveheJe&lemLe efpevesveemeeoeW kes meMe Ske-Ske efpeveket efmLele nQ~~140~~
hee"evlej~

ekeJej erhe kes efpevecebefoj

lesjnJeeB erhe ekeJej nw~ Fmekes yengceOeYeeie ceW ceC[ueekeej mes megJeCe&cee ekeJej heJe&le efmLele nw~~141~~
Gme meye heJe&le kee efJemleej eewjemeer npeej eespeve, Fleveer ner GB@eeF& Deewj Ske npeej eespeveeceeCe DeJeieen
nw~~142~~ Gme heJe&le kes cetue Je Gheefjce Yeeie ceW JeveJesoer Deeefoke mes DeefOeke jceCeere leJesefoeeB Je GheJeve efmLele
1. efleueeseheCCeefe, DeefOekeej-5, he=. 547-548~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(137)

leefiieefjGJeefjceYeeies eGoeuee neWefle efoJJeket[eefCeb~ SoeCeb efJeCCeemeb Yeemescees DeeCeghegJJeerS~~144~~

keCeeb kebeCeket[b leJeCeb meeflLeeefomeemegYeeefCeb~ DebpeCecetueb DebpeCeJeppeb ket[eefCe De hegJJeeS~~145~~
hebemeepeeseCeeFb legbiee leccesecetueefJekeKebYee~ leueGJeefjceboe les ket[e JesefoJeCepegee~~146~~
500~ 500~ 250~
leeCeesJeefj YeJeCeeefCeb ieesoceosJemme iesnmeefjmeeefCeb~ efpeCeYeJeCeYetefmeoeefCeb efJeefeeJeeefCe jsneb fle~~147~~

ekeJej heJe&le keer osefJeeeB leerLekej kes pevcekeueeCeke ceW Deeleer nQ

Sosmeg efomeekeCCee efCeJemebefle efCeJecesefnb Jesefnb~ efJepeee e JeFpeeblee peebleCeecee Jejeefpeoee1~~148~~
CeboeCeboJeoerDees CebogejCebefomesCe efe~ efYebieejOeeefjCeerDees leeDees efpeCepeccekeuueeCes~~149~~
oefkeKeCeefomeeS heefueeb jpeob kegcegob e CeefueCeheGceeefCeb~ ebokeKeb JesmeceCeb Jesefueeb De ket[eefCeb~~150~~
Gsnhhengoerefnb les ket[e neWefle hegJJeket[ JJe~ Sosmeg efomeekeCCee Jemebefle Femeceeneje~~151~~
megheFCCee pemeOejee ueerCeecee e mesmeJeefoCeecee~ len efeeiegeosJeer JemegbOeje ohheCeOejeDees~~152~~
neWefle eceesIeb meeflLeecebojnsceJeojppeCeeceeefCeb~ jppegeceebomegobmeCeeefCeb heefceefomeeS ket[eefCeb~~153~~
hegJJeesefooket[eCeb Jeemehhengoerefnb neWefle meeefje~ Sosmegb ket[smegb kegCebefle Jeemeb efomeekeCCee~~154~~
FueCeecee megjosJeer heg{efJeheGceeDees SkekeCeemee e~ CeJeceer meeroe Yee efpeCepeCeCeerS eOeejerDees~~155~~

nQ~~143~~ Fme heJe&le kes Gheefjce Yeeie ceW pees eJeeueerme efoJe ket nQ, Gvekes efJeveeme kees Devegece mes kenlee
ntB~~144~~ keveke, keebeveket, leheve, mJeefmlekeefoMee, megYe, Debpevecetue, Debpeve Deewj Jee, es Dee" ket hetJe&efoMee
ceW nQ~~145~~ Jesoer Je JeveeW mes mebege es ket heeBe meew eespeve GBes Deewj Fleves cee$e cetueefJemleej Je Fmemes DeeOes
Gheefjce efJemleej mes meefnle nQ~~146~~ GlmesOe 500~ cetueefJe<kecYe 500~ GheefjceefJe<kecYe 250~ Fve keteW kes
Thej efpeveYeJeveeW mes Yetef<ele Deewj efJeefe$e he Jeeues ieewlece osJe kes YeJeve meceeve YeJeve efJejepeceeve nQ~~147~~

ekeJej heJe&le keer osefJeeeB leerLekej kes pevcekeueeCeke ceW Deeleer nQ

Fve YeJeveeW ceW Deveghece he mes mebege efJepeee, Jewpeevlee, peevlee, Dehejeefpelee, vevoe, vevoJeleer, vevoeseje
Deewj veefvo<esCee veeceke efokekeveeeW efveJeeme kejleer nQ~ es efpeveYeieJeeved kes pevcekeueeCeke ceW Peejer kees OeejCe efkeee
kejleer nQ~~148-149~~ mheefke, jpele, kegcego, veefueve, hee, ev, JeweJeCe Deewj Jew[te&, es Dee" ket oef#eCeefoMee
ceW efmLele nQ~~150~~ es meye ket TBeeF& Deeefoke ceW hetJe& keteW kes ner meceeve nQ~ Fvekes Thej Fe, meceeneje,
megekeerCee&, eMeesOeje, ue#ceer, Mes<eJeleer, efe$eieghlee Deewj JemegbOeje veece keer Dee" efokekeveeeW efveJeeme kejleer nQ~ es meye
efpevepevcekeueeCeke ceW ohe&Ce kees OeejCe efkeee kejleer nQ~~151-152~~ DeceesIe, mJeefmleke, cevoj, nwceJele, jepe,
jepeesece, ev Deewj megoMe&ve, es Dee" ket heefMeceefoMee ceW efmLele nQ~~153~~ es ket efJemleejeefoke ceW hetJeexe
keteW kes ner meceeve nQ~ Fvekes Thej Fuee, megjeosJeer, he=efLeJeer, heee, Skeveemee, veJeceer, meerlee Deewj Yee veeceke
efokekeveeeW efveJeeme kejleer nQ~ es efokekeveeeW efpevepevcekeueeCeke ceW efpeveceelee kes Thej $e kees OeejCe efkeee
kejleer nQ~~154-155~~ efJepee, Jewpeeble, peeble, Dehejeefpele, kegC[ueke, eke, jlveket Deewj meJe&jlve, es Dee"
1. efleueeseheCCeefe, DeefOekeej-5 he=0 548 mes 551 leke~

(138)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efJepeeb e JeFpeebleb peeblecehejeefpeob e kegb[ueeb~

peiekeKejeCeket[eefCe meJJejeCe efe GejefomeeS~~156~~
Sos efJe De ket[e meeefje neWefle hegJJeket[eCeb~ lesmegb efhe efomeekeCCee DeuebyegmeeefcemmekesmeerDees~~157~~
len hegb[jerefkeCeer JeeefCe efe Deemee e meeCeecee e~ efnefjee efmeefjee osJeer SoeDees ecejOeejerDees~~158~~
SoeCeb JesoerCeb DeyYeblejeGefomeemeg eeeefj~ cenket[e esbles hegJJeesefooket[meeefje~~159~~
efCeegppeesJeb efJeceueb efCeeeueeseb meebhenb ket[b~ GejhegJJeefomeemegb oefkeKeCeheefceefomeemeg kecee~~160~~
meesoeefJeefCe efe keCeee meoheoosJeer e keCeeese efe~
GppeesJekeeefjCeerDees efomeemeg efpeCepeccekeuueeCes~~161~~
lekeket[yYeblejS ket[e hegJJegeket[meeefje~ JesefueeekeceefCejppeGecee hegJJehengoermegb~~162~~
lesmegb efhe efomeekeCCee Jemebefle ekee lene ekeefkeeer~ ekeeoerkeblehene peeCebelf e efpeCepeelekecceeefCeb~~163~~
heuueheceeCeeGef"oer heeskekeb nesefo meeueosJeerCeb~ efmeefjosJeerS meefje heefjJeeje leeCe CeeoJJee~~164~~

ekeJej heJe&le kes efpevecebefoj

lekeket[yYeblejS eeeefj nJebefle efmeket[eefCeb~ hegJJemeceeCeb efCemenefoefpeCehegjmeefjmeefpeCeefCekesoeefCeb~~165~~
efomeefJeefomeb leyYeeS eG eG DeeefCe efmeket[eefCeb~ GsohhengoerS efCemenmecee kesF Fbelf e~~166~~
ueeseefJeefCeekeee ekeJejefmme JeCCeCeheeejb~ DeCCesCe meJesCeb JekeKeeCeF leb heeemesefce~~167~~

ket GejefoMee ceW efmLele nQ~~156~~ es Yeer Dee" ket hetJe&keteW kes ner meMe nQ~ Fvekes Thej Yeer DeuebYet<ee,
efceekesMeer, hegC[jerefkeCeer, JeeCeer, DeeMee, melee, er Deewj eer veece keer Dee" efokek eveeeW efveJeeme kejleer nQ~
efpevepevcekeueeCeke ceW es meye eBJejeW kees OeejCe efkeee kejleer nQ~~157-158~~ Fve keteW keer JesefoeeW kes DeYevlej
eej efoMeeDeeW ceW hetJeexe keteW kes meMe eej ceneket efmLele nQ~~159~~ efveleeseesle, efJeceue, efveleeueeske Deewj
mJeebeYe es eej ket ece mes Gej, hetJe&, oef#eCe Deewj heefMece efoMee ceW efmLele nQ~~160~~ meewoeefceveer, kevekee,
Meleheoe (Meleoe) Deewj kevekeefe$ee, es eej osefJeeeB Fve keteW hej efmLele nesleer ngF& efpevepevcekeueeCeke ceW efoMeeDeeW
kees efvece&ue efkeee kejleer nQ~~161~~ Fve keteW kes DeYevlej Yeeie ceW hetJeexe keteW kes meMe Jew[te&, eke, ceefCe Deewj
jepeesece veeceke eej ket hetJee&efoke efoMeeDeeW ceW efmLele nQ~~162~~ Gve keteW hej Yeer ekee, ekekeerefle&,
ekekeeblee Deewj ekeeYee, es eej efokekeveeeW efveJeeme kejleer nQ~ es keveeeW ef peveYeieJeeved kes peelekeceeX kees
peeveleer nQ~~163~~ Fve meye osefJeeeW ceW mes eleske keer Deeeg Ske heueeceeCe nesleer nw~ Gvekes heefjJeej eerosJeer kes
meceeve peevevee eeefnes~~164~~

ekeJej heJe&le kes efpevecebefoj

Fve keteW kes DeYevlej Yeeie ceW eej efmeket nQ, efpeve hej henues kes meceeve ner efve<eOeheJe&lemLe efpeveYeJeveeW kes
meMe efpeveceefvoj efJeeceeve nQ~~165~~ keesF& Deeeee& GBeeF& Deeefoke ceW efve<eOe heJe&le kes meceeve Ssmes efoMeeDeeW ceW eej
Deewj efJeefoMeeDeeW ceW eej Fme ekeej Dee" efmeketeW kees mJeerkeej kejles nQ~~166~~ ueeskeefJeefveeekelee& ekeJej
heJe&le kes JeCe&ve ekeej kee Deve ekeej mes JeeKeeve kejles nQ, Gmekees eneB efoKeueelee ntB~~167~~ ekeJej heJe&le
Debpeveefieefj kes meceeve Gbee, yeeeueerme npeej eespeve efJemleej Jeeuee Deewj meJe&$e oMe kes Ieve (Ske npeej)

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(139)

nesefo efieefj ekeJejes boes DebpeCeefieefjbomeceGoDees~

yeeoeuemenmmeeefCeb Jeemees meJJelLe omeOeCees iee{es~~168~~
84000~ 42000~ 1000~
ket[e CeboeJeees meeflLeeefmeefjJeJeceeCekeKee~ leefiieefjhegJJeefomeeS menmmebob leoGsnes~~169~~
Sosmeg efoiieefpeboe osJee efCeJemebefle SkekeheuueeT~ Ceecesefnb heGcegejmegYeCeeruebpeCeefiejerDees~~170~~
lekeket[yYeblejS Jejket[e eGefomeemeg Dee~ esbefle efoJJeJee menmmeboe leoGsne~~171~~
1000~ 500~
hegJJeesefooCeecepegoe Sos yeeerme ekeJejket[e~ lesmeg e efomeeekeCCee leeFb efee leeCe CeeceeefCeb~~172~~
neWefle ng F&meeCeeefomeg efJeefomeemegb oesefCCe oesefCCe Jejket[e~ JesefueeceCeerCeecee ekee jeCehhene Ceecee~~173~~
jeCeb e mebKejeCee ekegecejeCeGekee ket[e~ Sos heoeefnCesCeb hegJJeesefooket[meeefje~~174~~
lesmeg efomeekeCCeeCeb cenejerDees kecesCe efCeJemebefle~ ekee efJepeee ekeeYee JeFpeebelf e ekekeblee~~175~~
len e peebleer ekegecee e Dehejeefpeoe efpeefCebomme~ kegJJebefle peelekecceb SoeDees hejceYeeerS~~176~~
efJeceuee efCeeeueeskee meebhene len e efCeeGppeesJee~ eeejes Jejket[e hegJJeeefoheoeefnCee neWefle~~177~~
lekeket[yYeblejS eeeefj YeJebefle efmeJejket[e~ hegJJeeefomeg hegJJemecee DebpeCeefpeCeiesnmeefjmeefpeCeiesne~~178~~
hee"evlejced~

eespeveeceeCe DeJeieen mes meefnle nw~~168~~ GlmesOe 84000~ Jeeme 42000~ DeJeieen 1000~ Fme heJe&le keer
hetJe&efoMee mes ueskej veveeJele&, mJeefmleke, eerJe=#e Deewj JeOe&ceeve veeceke eej ket nQ~ Fve keteW kee efJemleej Ske npeej
eespeve Deewj TBeeF& Fmemes DeeOeer nw~~169~~ Fve keteW hej Ske heueeceeCe Deeeg kes Oeejke heodceesej, megYe, veerue
Deewj Debpeveefieefj veeceke eej efoiiepesv osJe efveJeeme kejles nQ~~170~~ Fve keteW kes DeYevlej Yeeie ceW Ske npeej
eespeve efJemleej Jeeues Deewj Fmemes DeeOes GBes eejeW efoMeeDeeW ceW Dee"-Dee" efoJe he Jeeues Gece ket efmLele
nQ~~171~~ efJemleej 1000~ GlmesOe 500~ es yeeerme ekeJejket hetJeexe veeceeW mes ege nQ~ Fve hej pees
efokekeveeeW jnleer nQ, Gvekes veece Yeer Jes (hetJeexe) ner nQ~~172~~ Jew[te&, ceefCeeYe, eke, jlveeYe, jlve, MebKejlve
(meJe&jlve), ekeesece Deewj jlveesee, Fve hetJeexe keteW kes meMe keteW ceW oes-oes Gece ket eoef#eCe ece mes
F&Meeveeefo efJeefoMeeDeeW ceW efmLele nQ~~173-174~~ Fve keteW hej ece mes ekee, efJepeee, ekeeYee, Jewpeevleer,
ekekeevlee, peevleer, ekeesecee Deewj Dehejeefpelee, es efokekeveeDeeW keer ceneefjeeB (eOeeve) efveJeeme kejleer nQ~ es
meye Glke=< Yeefe mes efpevesvYeieJeeved kes peelekece& kees efkeee kejleer nQ~~175-176~~ efJeceue, efveleeueeske,
mJeebeYe leLee efveleeseesle, es eej Gece ket hetJee&efoke efoMeeDeeW ceW eoef#eCehe mes efmLele nQ~~177~~ Fve keteW kes
DeYevlej Yeeie ceW eej efmeJej ket nQ, efpevekes Thej henues kes ner meceeve DebpeveheJe&lemLe efpeveYeJeveeW kes meMe
efpeveeuee efmLele nQ~~178~~ hee"evlej~

(140)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

pebyeterhe ceW megces heJe&le keneB nw ?

efJeosn #es$e kee JeCe&ve1
efve<eOe heJe&le kes yeeo Fme heJe&le mes otves efJemleej Jeeuee efJeosn #es$e nw~ efJeosn #es$e kee efJemleej 33684 eespeve,
(134736842-2/19 ceerue) nw~
efve<eOe heJe&le kes Gej Yeeie ceW oesveeW heJe&leeW kes ceOe Yeeie ceW efJeosn #es$e nw~ Fme efJeosn #es$e kes yeereeWyeere ceW
megces heJe&le efmLele nw~ Fmekes megoMe&ve, ces, cevoj heJe&le Deeefo DeveskeeW veece nQ~ Fme megces heJe&le kes efveefcee mes
efJeosn #es$e kes oes Yeso nes iees nQ hetJe& efJeosn Deewj heefMece efJeosn~ hegve meerlee veoer Deewj meerleesoe veoer kes efveefcee mes
hetJe& efJeosn Deewj heefMece efJeosn kes Yeer oef#eCe Gej kes Yeso mes oes-oes Yeso nes iees nQ~

megces heJe&le kee JeCe&ve

efJeosn #es$e kes yeereeWyeere ceW oesveeW keg #es$eeW kes meceerhe mes efveveeveJes npeej eeueerme eespeve GBee megces heJe&le
efmLele nw~ Fmekeer veeRJe Ske npeej eespeve veeres nw~ Fme ces kee efJemleej veeRJe kes leueYeeie ceW 10090-10/11
eespeve eceeCe nw~ Thej ceW YeMeeue Jeve kes heeme ceW Fme ces kee efJemleej ome npeej eespeve nw~
Fme YeMeeue Jeve ceW ces keer heefjefOe 31622 eespeve, 3 keesme, 212 Oeveg<e 3 neLe, 13 Debiegue eceeCe nw~
ces heJe&le kes Thej 500 eespeve peekej vevoveJeve efmLele nw~ Fme vevoveJeve kee efJemleej Yeer eejeW lejhe
(keveer he mes) 500 eespeve eceeCe nw~ vevoveJeve kes 62500 eespeve Thej peekej meewceveme veeceke Jeve efmLele
nw~ Fmekee efJemleej Yeer eejeW lejhe 500 eespeve eceeCe nw~ Fme meewceveme Jeve mes 36000 eespeve Thej peekej ces
kes efMeKej hej heeb[gkeJeve efmLele nw~ Fme heeb[gkeJeve keer keveer kee efJemleej 494 eespeve eceeCe nw, Fmekes "erke ceOe
ceW 40 eespeve eceeCe GBeer ces heJe&le keer etefuekee efmLele nw~
megces heJe&le kee YeMeeue Jeve kes heeme efJemleej
10000 eespeve~
YeMeeue mes veboveJeve leke GBeeF&
500 eespeve~
veboveJeve mes meewceveme keer GBeeF&
62500 eespeve~
meewceveme mes heeb[gke keer GBeeF&
36000 eespeve~
etefuekee keer GBeeF&
40 eespeve nw~
en ces heJe&le ece mes neefvehe neslee ngDee he=LJeer mes 500 eespeve Thej peekej Gme mLeeve ceW egieheled 500
eespeve eceeCe mebkegefele nes ieee nw~ Fme 500 eespeve keer keveer kees ner veboveJeve kenles nQ~ Fmekes Thej ieejn
eespeve leke meceeve efJemleej nw DeLee&led heeBe meew eespeve kes yeeo Deboj ceW heeBe meew eespeve keer keveer nes peeves mes 11
eespeve keer neefve kee ece eneB 11000 eespeve leke veneR jne nw~ hegve Jener Ieves kee ece 51500 eespeve leke neslee
ieee nw~ Fme 51500 eespeve eceeCe Thej peeves hej hegve Jen heJe&le meye Deesj mes egieheled 500 eespeve mebkegefele nes
ieee nw~ Fme keveer kee veece meewceveme Jeve nw~ hegvejefhe Fmekes Deeies 11000 eespeve Thej leke meJe&$e meceeve efJemleej
nw~ efhej ece mes neefvehe neskej 25000 eespeve peeves hej Jen heJe&le egieheled 494 eespeve eceeCe mebkegefele nes ieee
1.ef$eueeskeYeemkej he=. 94 mes 99 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(141)

nw~ Fme ekeej mes mechetCe& heJe&leeW kes mJeeceer Deewj Gece osJeeW kes DeeueemJehe Fme DeveeefoefveOeve ces heJe&le keer
GBeeF& 1 ueeKe 40 eespeve eceeCe nw~
veerJe vebove meceefJemleej meewceveme meceefJemleej heeb[gke
1000 500 11000 51500 11000 25000 100000 eespeve SJeb Fmekeer etefuekee 40
eespeve eceeCe nw~

megces heJe&le kes JeCe& kee keLeve

en megces heJe&le cetue ceW Ske npeej eceeCe Jeecee, he=LJeerleue mes Fkeme" npeej eespeve eceeCe Gece
jlvecee, Deeies De[leerme npeej eespeve eceeCe megJeCe&cee nw SJeb Thej keer etefuekee veerueceefCe mes yeveer ngF& nw~

megces heJe&le keer neefve-Je=ef kee ece

ces kee efJemleej Yetefce kes Thej YeMeeue Jeve ceW 10000 eespeve eceeCe nw~ ener efJemleej 99000 eespeve
Thej peekej eceMe nerve neslee ngDee 1000 eespeve cee$e jn ieee nw~ DeleSJe Yetefce ceW mes cegKe kees kece kejkes Mes<e
kees GBeeF& mes Yeeefpele kejves hej neefve-Je=ef kee eceeCe neslee nw~ Fme efveece kes Devegmeej eneB neefve-Je=ef kee eceeCe
Fme ekeej eehle neslee nwveeres kes eceeCe kees Yetefce SJeb Thej kes eceeCe kees cegKe kenles nQ~ eLee
10000-1000 9000, 9000 99000 1/11 eespeve~ ces kes efJemleej ceW Ske eespeve keer GBeeF& hej
Yetefce keer Deesj mes neefve Deewj cegKe keer Deesj mes Je=ef nesleer ieeer nw~ eneB ces heJe&le kes efJemleej ceW cetuele 1 eosMe mes
ueskej 11 eosMeeW hej 1 eosMe keer neefve nesleer ngF& nw Fmeer ekeej mes cetuele 11 DebiegueeW hej 1 Debiegue keer, 11 neLe
hej 1 neLe keer, 11 eespeve hej 1 eespeve keer neefve nesleer ieeer nw SJeb 11000 eespeve keer GBeeF& hej 1000 eespeve
Ielee nw Dele 99000 eespeve keer GBeeF& hej DeLee&led heeb[gkeJeve kes heeme 1000 eespeve cee$e jn peelee nw~
eLee
etBefke 11000 eespeve ceW Ielee nw 1000 eespeve~
Fmeefuees 1 eespeve ceW Ielee nw 1000/11000
Fmeefuees 99000 eespeve ceW Ielee nw 1000/11000 99000 9000 eespeve

etefuekee kee JeCe&ve

Fme ces heJe&le keer etefuekee keer GBeeF& kee eceeCe 40 eespeve, veeres heeb[gkeJeve ceW eew[eF& 12 eespeve, ceOe
ceW 8 eespeve SJeb efMeKej kes DeeYeeie ceW 4 eespeve cee$e nw~ Ske eespeve 2000 keesMe kee nw Deewj Ske keesMe ceW oes
ceerue ceeveves mes en etefuekee kee DeeYeeie 4 kees 4000 mes iegCee kejves hej 16000 ceerue eceeCe nw~ eLee-4
4000 16000 ceerue~ Fme heJe&le keer heefjefOe eceMe veeres mes nefjleeueceeer, Jew[te&-ceefCeceeer, jlveceeer,
Jeeceeer, Fmekes Thej heeceeer Deewj Fmemes Yeer Thej heejeieceeer nw~ ceboj heJe&le keer Fve 6 heefjefOeeeW ceW mes eleske
heefjefOe kee eceeCe 16500 eespeve cee$e nw~ Fme heJe&le keer meeleJeeR heefjefOe veevee ekeej kes Je=#e mecetneW mes Jeehle Deewj
yeenj mes ieejn ekeej nw~ es ieejn Yeso eceMe es nQYeMeeue Jeve ceW veece mes YeMeeue, ceeveg<eesej, osJejceCe,
veeiejceCe Deewj YetlejceCe es heeBe Jeve nQ~ veboveJeve ceW vebove Deewj Ghevebove Jeve, meewceveme ceW meewceveme Deewj

(142)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Ghemeewceveme Jeve, heeC[gkeJeve ceW heeb[gke Deewj Gheheeb[gke Jeve nQmeewceveme leLee veboveJeve ces heJe&le kes meevegkeveer
eosMeeW ceW Deewj eewLee YeMeeue Jeve Yetefce hej efmLele nw~

ces heJe&le kes efMeKej kee efJemleej

efMeKej kee efJemleej 1000 eespeve Deewj Gmekeer heefjefOe 3162 eespeve mes keg DeefOeke nw~ eneB heeb[gkeJeve keer
keveer 494 eespeve nw Dele yeere ceW yees 12 eespeve pees efke etefuekee keer eew[eF& nw~

megces keer keveer kes mLeeve kee eceeCe

mece Yetefceleue ceW YeMeeue Jeve kes heeme efJemleej 10,000 eespeve eceeCe nw, ece mes Ieles ngS veboveJeve kes
heeme yeee Yeeie ceW 9954-6/11 eespeve nw~ vevove Jeve kes DeYeblej Yeeie ceW 9954-6/11 eespeve eceeCe nw~ Deeies
ece mes Ieles ngS meewceveme Jeve kes heeme yeee Yeeie ceW 4272-8/11 eespeve SJeb Gmeer Jeve kes DeYeblej Yeeie ceW
3272-8/11 eespeve nw~ Deeies Ieles-Ieles heeb[gkeJeve kes yeee Yeeie ceW 1000 eespeve SJeb DeYeblej Yeeie ceW 494
eespeve keer keveer nesves mes 12 eespeve cee$e jn ieee nw pees efke etefuekee kee efJemleej cee$e nw~

heeC[gkeJeve kee JeCe&ve

heeb[gkeJeve ceW eejeW Deesj ceeie& SJeb DeeefuekeeDeeW mes efJeMeeue Deewj Deveske ekeej keer OJepeeheleekeeDeeW mes mebege
Ssmeer DeeflejceCeere efoJe leJesoer nQ DeLee&led heeb[gkeJeve kes le hej eejeW lejhe hejkeess kes meceeve Jesef<le efkees ngS
Jesoer nw Gmekes ieeshegjeW hej jlvecee osJeYeJeve nQ~ Gme Jesoer kes ceOe ceW heJe&le keer etefuekee kees eejeW Deesj mes Jesef<le
efkees nges heeb[gke veeceke JeveKeC[ nQ, Fve JeveKeb[eW ceW kehet&j, leceeue, leeue, keoueer , ueJebie, oeef[ce, heveme,
mehleo, veerue, ebheke, veejbieer, ceelegefuebie, hegvveeie, veeie, kegypeke, DeMeeske Deeefo Je=#e MeesYeeeceeve nQ~
Fme heeC[gkeJeve ceW eejeW efoMeeDeeW ceW eej ewleeuee Deewj eejeW ner efJeefoMeeDeeW ceW eej efMeueeeW efmLele nQ~ Fve
efMeueeDeeW kes veece ece mes heeb[gkeefMeuee, heeC[gkecyeuee, jeeefMeuee Deewj jekebyeuee nQ~
Fmeer ekeej meewceveme, vebove Je YeMeeue Jeve ceW Yeer eej efoMeeDeeW ceW eej-eej ewleeuee nQ~

pebcyeterhe kee mebef#ehle DeJeueeskeve

pebyeterhe kee meeceeve JeCe&ve1
pebyeterhe kes Yeerlej oef#eCe keer Deesj Yejle#es$e nw~ Gmekes Deeies nwceJele,nefj, efJeosn, jceke, nwjCeJele Deewj
SsjeJele es meele #es$e nQ~ efnceJeeve, ceneefnceJeeved, efve<eOe, veerue, efkece Deewj efMeKejer es n heJe&le nQ~
oef#eCe ceW Yejle#es$e kee efJemleej 526- 6/19 eespeve nw~ Yejle#es$e mes otvee efnceJeeve heJe&le nw, Gmemes otvee
nwceJele #es$e nwb~ Ssmes efJeosn#es$e leke otvee-otvee efJemleej nw hegve Deeies DeeOee-DeeOee nw~
Yejle#es$e kes ceOe ceW hetJe&-heefece uebyee meceg kees mheMe& kejlee ngDee efJepeeeOe& heJe&le nw~
efnceJeeve Deeefo n kegueeeueeW hej ece mes hee, cenehee, efleefieb, kesMejer, hegb[jerke Deewj cenehebg[jerke Ssmes n
mejesJej nQ~
1. pecyeterhe hegmleke mes he=0 19~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(143)

Fve n mejesJejeW mes iebiee-efmebOeg, jesefnle-jesefnleemee, nefjle-nefjkeeblee, meerlee-meerleesoe, veejer-vejkeeblee,

megJeCe&ketuee-heketuee Deewj jee-jeesoe es eewon veefoeeb efvekeueleer nQ pees efke Ske-Ske #es$e ceW oes-oes veoer yenleer
ngF& meele #es$eeW ceW yenleer nQ~

efJeosn#es$e kes yeereeWyeere ceW megces heJe&le

Yejle#es$e kes n Keb[-efnceJeeve heJe&le kes heemejesJej mes iebiee-efmebOeg veefoeeb efvekeuekej veeres kegb[ ceW
efiejkej efJepeeeOe& heJe&le keer iegHeeDeeW ceW eJesMe kejkes oef#eCe Yejle ceW Dee peeleer nQ Deewj hetJe&-heefece meceg ceW eJesMe
kej peeleer nQ Fmeefuees Yejle#es$e kes n Keb[ nes peeles nQ~
Fme ekeej mes pebyeterhe keer en meeceeve JeJemLee nw~ Fme pebyeterhe ceW leerve meew ieejn heJe&le nQ efpeveceW Ske
ces, n kegueeeue, eej iepeoble, meesuen Je#eej, eeQleerme efJepeeeOe&, eeQleerme Je=<eYeeeue, eej veeefYeefieefj, eej
ecekeefieefj, Dee" efoiiepeW Deewj oes meew keebeveefieefj nQ~ eLee164163434448200311
me$en ueeKe yeeveJes npeej veyyes veefoeeb nQ~ eeQleerme kece&Yetefce, n YeesieYetefce, pecyet- Meeuceefue Ssmes oes Je=#e,
eeQleerme Deee&KeC[, Ske meew meej cues Keb[ Deewj heebe meew De[me" ket nQ~

leerve meew ieejn heJe&le keneB nQ1

megces heJe&le efJeosn kes ceOe ceW nw~ n kegueeeue-meele #es$eeW keer meercee kejles nQ~ eej iepeoble ces keer
efJeefoMee ceW nQ~ meesuen Je#eej efJeosn #es$e ceW nQ~ yeeerme efJepeeeOe& yeeerme efJeosn osMe ceW nQ Deewj oes efJepeeeOe&, Yejle
Deewj SsjeJele ceW Ske-Ske nQ Dele: eeQleerme eqJepeeeOe& nQ~ yeeerme efJeosn kes 32, Yejle-SsjeJele kes oes Ssmes eeQleerme
Je=<eYeeeue nQ~ nwceJele, nefj leLee jceke Deewj nwjCeJele ceW Ske-Ske veeefYeefieefj Ssmes eej veeefYeefieefj nQ~meerlee veoer kes
hetJe&-heefece le hej Ske-Ske Ssmes eej ecekeefieefj nQ~ osJekeg-Gejkeg ceW oes-oes leLee hetJe&-heefece Yemeeue ceW
oes-oes Ssmes Dee" efoiiepe heJe&le nQ~ meerlee-meerleesoe kes yeere yeerme mejesJejeW ceW eleske mejesJej kes oesveeW leeW hej heeBeheeBe nesves mes oes meew keebeveefieefj nQ~
efJeMes<eFveceW mes megces kes 16, kegueeeue kes 6, iepeoble kes 4, Je#eej kes 16, efJepeeeLe& kes 34 Ssmes
16 6 4 16 34 76 Ssmes 76 efpevecebefojeW ceW pebyet-Meeuceefue Je=#e kes 2 cebefoj uesves mes pebyeterhe kes
Deke=ef$ece 78 efpevecebefoj nesles nQ~ Mes<e heJe&leeW kes Thej osJeYeJeveeW ceW Yeer efpevecebef oj nQ, Jes Jeblej osJeeW kes
efpevecebefoj kenueeles nQ~

pecyeterhe ceW 568 ket nQ

Gvekee mhe<erkejCe
1. efnceJeeved Deeefo n kegueeeue kes eceMe
eqnceJeeve-efMeKejer heJe&le kes 11 11
ceneefnceJeeve-keceer kes 8 8
1. pecyeterhe hegmleke, he=. 54~

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(144)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efve<eOe-veerue kes 9 9
es 22 16 18 56 nQ~
2. efJeosn #es$e kes 32 efJepeeeOe& SJeb Yejle-SsjeJele kes 2 Ssmes 34 efJepeeeOe& heJe&le kes 9-9 ket Ssmes 34
9 306 nQ~
3. meesuen Je#eej heJe&le kes 4 - 4 Ssmes 16 4 64 nQ~
4. eej iepeoble kes eceMe9 7 9 7 Ssmes 32 nQ~
5. megcesheJe&le kes veboveJeve Je meewcevemeJeve ceW 9 9 Ssmes 18 nQ~
6. iebiee-efmebOeg Deeefo eewon veefoeeW kes 14 ket nQ efpeve hej iebiee Deeefo osefJeeeW kes cenue keer le hej peepet
meefnle Deke=ef$ece efpeveeefleceeeW nQ Gve hej ner es iebiee Deeefo veefoeeB DeefYe<eske kejles nges pewmeer efiejleer nQ~ Ssmes iebiee
Deeefo 14 veefoeeW kes 14 nQ~
7. efnceJeeve Deeefo n heJe&leeW kes Thej hee, cenehee Deeefo n mejesJejeW ceW 13 - 13 ket nQ~ Ssmes 6 13
78 nQ~
7. efnceJeeve Deeefo n heJe&leeW kes Thej hee, cenehee Deeefo n mejesJejeW ceW 13 - 13 ket nQ~ Ssmes 6 13
78 nQ~
es meye kegue efceueekej 56 306 64 32 18 14 78 568 ket nesles nQ~
efJeMes<eFveceW mes n kegueeeueeW kes Ske-Ske efmeket, eej iepeoble kes Ske-Ske efmeket, mees uen
Je#eej kes Ske-Ske efmeket Deewj eeQleerme efJepeeeOe& kes Ske-Ske efmeket Ssmes6 4 16 34 60
Ssmes efmeketeW hej pebyeterhe kes 78 efpevecebefoj ceW mes 60 efpevecebefoj nQ~ Mes<e meYeer keteW hej osJeYeJeveeW ceW efpevecebefoj
nQ~ Gvekeer ieCevee Jeblej osJeeW kes cebefojeW ceW nesleer nw~ FvneR 60 efpevecebefojeW ceW megces kes 16 SJeb pebyetJe=#eMeeuceueerJe=#e kes 2 efceueeves mes 78 Deke=ef$ece efpevecebefoj pebyeterhe kes nesles nQ~

pebyeterhe keer mebhetCe& veefoeeb efkeleveer nQ Deewj keneB keneB nQ?1

Yejle#es$e keer iebiee-efmebOeg 2 Fvekeer meneeke veefoeeb 28000nwceJele#es$e keer jesefnle-jesefnleemee 2 Fvekeer
meneeke veefoeeb 56000 nefj#es$e keer nefjled-nefjkeeblee 2 Fvekeer meneeke veefoeeb 1,12000 efJeosn#es$e keer
meerlee-meerleesoe 2 Fvekeer meneeke veefoeeb 16,8000 (840002) efJeYebiee veoer 12 Fvekeer meneeke veefoeeb
33,6000 (2800012) yeeerme efJeosn osMeeW keer iebiee-efmebOeg Deewj jee-jeesoe veece keer 64 Fvekeer meneeke
veefoeeb 896000 (1400064)~ jceke#es$e keer veejer-vejkeeblee 2 Fvekeer meneeke veefoeeb 11,2000
nwjCeJele #es$e keer megJeCe&ketuee 2 Fvekeer meneeke veefoeeb 56000 SsjeJele #es$e keer jee-jeesoe 2 Fvekeer
meneeke veefoeeb 28000 17,92,090~
DeLee&led mechetCe& pebyeterhe ceW me$en ueeKe, yeeveJes npeej, veyyes veefoeeb nQ~ FveceW efJeosn keer veefoeeb eewon ueeKe
De"nej nQ~ meerlee-meerleesoe keer pees heefjJeej veefoeeB nQ, Jes osJekeg-Gejkeg ceW ner yenleer nQ~ Deeies hetJe&efJeosn-heefece
1. pecyeterhe hegmleke mes he=0 54 mes 57 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(145)

efJeosn ceW efJeYebiee leLee iebiee-efmebOeg Deewj jee-jeesoe nQ~ efpeleveer heefjJeej veefoeeb nQ Jes meYeer Deheves-Deheves kegC[eW mes
GlheVe nesleer nQ~

eeQleerme kece&Yetefce
Yejle#es$e kes Deee&Keb[ keer Ske kece&Yetefce, Jewmes ner SsjeJele #es$e kes Deee&Keb[ keer Ske kece&Yetefce leLee yeeerme
efJeosneW kes Deee&Keb[ keer 32 kece&Yetefce Ssmes eeQleerme kece&Yetefce nQ~ FveceW mes Yejle-SsjeJele ceW <edkeeue heefjJele&ve nesves
mes es oes DeMeeele kece&Yetefce nQ SJeb efJeosneW ceW meoe ner kece&Yetefce JeJemLee nesves mes Jes Meeele kece&Yetefce nQ~

n YeesieYetefce
nwceJele Deewj nwjCeJele ceW peIeve kece&Yetefce keer JeJemLee nw~ JeneB hej ceveg<eeW kes Mejerj keer TBeeF& Ske keesme
nw, Ske heue Deeeg nw Deewj egieue ner pevce uesles nQ, egieue ner cejles nQ~ ome ekeej kes keuheJe=#eeW mes Yeesie meeceeer
eehle kejles nQ~
nefjJe<e& #es$e Deewj jceke #es$e ceW ceOece YeesieYetefce keer JeJemLee nw~ JeneB hej oes keesme TBes, oes heue Deeeg
Jeeues ceveg<e nesles nQ~ es Yeer Yeesie meeceeer kees keuheJe=#eeW mes eehle kejles nQ~
osJekeg-Gejkeg #es$e ceW Gece YeesieYetefce keer JeJemLee nw~ eneB hej leerve keesme Tbes, leerve heue keer Deeeg
Jeeues ceveg<e nesles nQ~ es neW YeesieYetefceeeb Meeele nQ,eneB hej heefjJele&ve keYeer veneR neslee nw~

pebyetJe=#e-MeeuceefueJe=#e
Gejkeg ceW F&Meeve efoMee ceW pebyetJe=#e SJeb osJekeg ceW vew$e+le efoMee ceW MeeuceefueJe=#e nQ~

eeQleerme Deee&Keb[
Ske Yejle ceW, Ske SsjeJele ceW Deewj yeeerme efJeosnosMeeW ceW yeeerme Ssmes Deee&Keb[ eeQleerme nQ~

Ske meew meej cuesKeb[

Yejle #es$e kes heeBe, SsjeJele #es$e kes heeBe Deewj yeeerme efJeosn kes eleske kes heeBe-heeBe 55 (325)
170 cues Keb[ nQ~

Jesoer Deewj JeveKeb[

pebyeterhe ceW 311 heJe&le nQ,Gvekes Deepet-yeepet ee eejeW lejHe ceefCeceeer Jesefoeeb nQ Deewj JeveKeb[ nQ~
veyyes kegb[ ecegKe nQ-iebieeefo 14 veefoeeb peneb efiejleer nQ JeneB kes 14, efJeYebiee veefoeeW keer Glheefe kes 12,
efJeosn keer iebieeefo-jeeefo 64 veefoeeW keer Glheefe kes 64 Ssmes 14 12 6490 kegb[ nQ~ Fvekes eejeW lejHe Gleveer
ner Jesoer Deewj JeveKeb[ nQ~

(146)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

26 mejesJej nQ-kegueeeue kes 6 meerlee-meerleesoe kes 2026~ Fvekes eejeW lejHe ner JeveKeb[ nQ~ efpeleveer
veefoeeb nQ Gvekes oesveeW heee& YeeieeW ceW DeLee&led 17920902 3584180 ceefCeceeer Jesefokee nQ Deewj Gleves ner
JeveKeb[ nQ~
Fve JesefoeeW keer TBeeF& DeeOee eespeve Deewj efJemleej heeBe meew Oeveg<e eceeCe nw~ meJe&$e JeveKeb[ DeeOee eespeve eew[s nQ~

pebyeterhe kes De"nej efpeveewleeuee

megces kes eej Jeve mebyebOeer 16 n kegueeeue kes 6 eej iepeoble kes 4 meesuen Je#eej kes 16 eeQleerme
efJepeeeOe& kes 34 pebyet Meeuceefue Je=#e kes 2 78~ es pebyeterhe kes De"nej ewleeuee nQ~ FveceW eleske ceW 108108 efpeveeefleceeeW efJejepeceeve nQ Gvekees cesje ceve, Jeeve, keee mes vecemkeej nesJes~

Fme pebyeterhe ceW nce keneB nQ ?

en Yejle#es$e pebyeterhe kes 190 JeW Yeeie (526-6/19 eespeve) eceeCe nw~ Fmekes n Keb[ ceW pees Deee&Keb[
nw Gmekee eceeCe ueieYeie efvecve ekeej nw~
oef#eCe kee Yejle#es$e 238-3/19 eespeve kee nw~ heemejesJej keer uecyeeF& 1000 eespeve nw leLee iebiee-efmebOeg
veefoeeb 5-5 meew eespeve heJe&le hej hetJe&-heefece yenkej oef#eCe ceW ceg[leer nQ~ en Deee&Keb[ Gej-oef#eCe ceW 238
eespeve eew[e nw~ hetJe&-heefece ceW 1000 5005002000eespeve uecyee nw~ Fvekees Deeheme ceW iegCee kejves mes
2382000 47,6000 eespeve eceeCe Deee&Keb[ kee #es$eHeue nes peelee nw~ Fmekes ceerue yeveeves mes 47,6000
4000 190,40,00,000 (Ske meew veyyes kejes[ eeueerme ueeKe) ceerue eceeCe #es$eHeue nes peelee nw~
Fme Deee&KeC[ kes ceOe ceW DeeesOee veiejer nw~ Fme DeeesOee kes oef#eCe ceW 119 eespeve keer otjer hej ueJeCe
meceg keer Jesoer nw Deewj Gej keer lejHe Fleveer ner otj hej efJepeeeOe& heJe&le keer Jesefokee nw~ DeeesOee mes hetJe& ceW 1000
eespeve keer otjer hej iebieeveoer keer leJesoer nw DeLee&led Deee&Keb[ keer oef#eCe efoMee ceW ueJeCe meceg, Gej efoMee ceW
efJepeeeOe&, hetJe& efoMee ceW iebiee veoer SJeb heefece efoMee ceW efmebOeg veoer nQ,es eejesW Deee&KeC[ keer meerceehe nQ~
DeeesOee mes oef#eCe ceW 4,76000 ceerue (eej ueeKe efnej npeej ceerue) peeves mes ueJeCe meceg nw Deewj Gej
ceW, 4,76000 ceerue peeves mes efJepeeeOe& heJe&le nw~ Gmeer ekeej DeeesOee mes hetJe& ceW 40,00000 (eeueerme ueeKe)
ceerue otj hej iebieeveoer leLee heefece ceW Fleveer ner otj hej efmebOeg veoer nw~
Deepe kee meeje efJee Fme Deee&Keb[ ceW nw~ nce Deewj Deehe meYeer Fme Deee&Keb[ ceW ner YeejleJe<e& ceW jnles nQ~

N: M
efpeCeefmeeCeb heef[cee, Deefkeefcee efkeefcee og Deefomeesne~
jeCeceee nsceceee hheceee, leeefCe Jeboeefce~~1~~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(147)

ceeveg<eesej heJe&le
(ueeskeefJeYeeie mes1)
heg<kejerhe kes yeere ceW pees ceeveg<eesej veeceke megJeCe&cee Gece heJe&le efmLele nw Jen kees kes Iesjs kes meceeve
nw~~66 Jen heJe&le me$en meew Fkekeerme (1721) eespeve TBee nw~ Gmekee DeYevlej le ebkeer mes sos iees kes meceeve
Deewj yeee heeMJe&Yeeie ece mes TBee nw~~67~~ Fme heJe&le kee efJemleej cetue ceW Ske npeej yeeF&me (1022) eespeve,
Thej efMeKej hej eej meew eewyeerme (424) eespeve Deewj ceOe ceW Gve oesveeW kes DeOe&Yeeie DeLee&led meele meew lesF&me
(1022 - 424 723) eespeve eceeCe ceevee ieee nw~~68~~ ceeveg<eesej heJe&le keer heefjefOe Debkeece mes leerve, Ske,
meele, n, leerve, oes, eej Deewj Ske (14236713) Fleves eespeve mes keg DeefOeke nw~~69~~ heef jefOe keer Fme
DeefOekelee kee eceeCe Ske npeej leerve meew leerme Oeveg<e, Ske neLe, ome Debiegue Deewj heeBe peew nwoC[ 1330, neLe
1, Debiegue 10, peew 5~~70~~ Fme heJe&le kes efMeKej hej pees Jesefokee efmLele nw Jen DeeOee eespeve TBeer Deewj heeJe keesme
mes meefnle Ske keesme (oC[ 2500) efJemle=le nw~ en heJe&le eewon iegheeDeeW mes mebege nw~~71~~ heg<kejeOe& erhe ceW
efmLele yeee eewon veefoeeB Fve iegheeDeeW ceW mes peekej heg<kejeso meceg kees eehle ngF& nQ Deewj Mes<e eewon veefoeeB
keeueesoke meceg kees eehle ngF& nQ~~72~~
Fme heJe&le kes Thej eejeW efoMeeDeeW ceW mes eleske efoMee ceW leerve-leerve leLee hetJe& oes efJeefoMeeDeeW (F&Meeve Je
Deeivese) ceW Yeer leerve-leerve ket efmLele nQ~ Fme ekeej Gmekes Thej meye De"ejn (18) ket efmLele nQ~~73~~ Gve
meye keteW kes Thej ie[sv kes veiej nQ efpeveceW ie[JebMeere efieefjkeveeeW Deewj efieefjkegceej jnles nQ~~74~~ GveceW mes
Deefive Deewj F&Meeve keesCe kes keteW hej megheCe& (ie[) kegue ceW Glhevve ngS kegceej (megheCe&kegceej) leLee Mes<e keteW kes
Thej efokekegceeefjeeB jnleer nQ~~75~~ Ge heJe&le keer eejeW efoMeeDeeW ceW eej Den&oeeleve (efpeveYeJeve) efmLele nQ pees
efJemleejeefoke ceW efve<eOe heJe&le kes Thej efpeveYeJeveeW kes meceeve nQ~ Fmeer ekeej kes efpeveYeJeve F<Jeekeej heJe&leeW kes Thej
Yeer efmLele nQ~~76~~

erhemecegeW kes DeefOeheefle osJeeW kes veece

Fme eLece erhe leLee ueJeCemeceg kee mJeeceer ece mes Deveeoj veece kee Jevlej osJe Deewj megefmLej (megefmLele)
osJe es oes Jevlej osJe nQ~ (OeelekeerKeC[ erhe kes DeefOeheefle) eYeeme Deewj efeeoMe&ve veece kes oes Jevlej osJe
nQ~~24~~ oef#eCe Je Gej Yeeie ceW efmLele keeue Deewj cenekeeue veeceke Jevlej osJe keeueeso meceg kes leLee hee Deewj
hegC[jerke veeceke oes osJe heg<kejerhe kes DeefOeheefle nQ~~25~~ e#eg<ceeved Deewj mege#eg veece kes oes Jevlej osJe ceeveg<eesej
heJe&le kes DeefOeheefle nQ~ Fme ekeej oes-oes osJe Deeies kes erhe Deewj meceg ceW Yeer peevevee eeefnes~ eereYe Deewj eerOej
veece kes oes Jevlej osJe heg<kejJej meceg kes, JeCe Deewj JeCeeYe veece kes oes Jevlej osJe JeeCeerJej erhe kes leLee
ceOe Deewj ceOece veece kes oes osJe JeeCeerJej meceg kes DeefOeheefle nQ~~26-27~~ heeC[gj Deewj heg<heovle, efJeceue Deewj
efJeceueeYe, Ie=leerhe kes oef#eCe ceW megeYe Deewj Gej ceW ceneeYe, Deeies keveke Deewj kevekeeYe, hetCe& Deewj hetCe&eYe, ievOe
1. ueeskeefJeYeeie he=. 69, 70~

(148)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deewj ceneievOe, vevoer Deewj veefvoeYe, Ye Deewj megYe leLee DeCe Deewj DeCeeYe; (es oes-oes osJe ece mes #eerjJej
erhe, #eerjJej meceg, Ie=leJej erhe, Ie=leJej meceg, F#egjme (#eewJej) erhe, F#egjme (#eewJej) meceg, vevoerMJej
erhe, vevoerMJej meceg Deewj DeCe erhe; Fve erhe-mecegeW kes DeefOeheefle nQ~) megievOe Deewj meJe&ievOe veece kes oes
JevlejosJe DeefOeheefle ceeves iees nQ~ FveceW eneB eLece kene ieee osJe oef#eCe efoMee kee leLee otmeje osJe Gej efoMee kee
DeefOeheefle nw~~31~~1

vevoerMJej erhe
vevoerMJej erhe kes efJemleej kee eceeCe Ske meew eflejsme" kejes[ eewjemeer ueeKe (163,8400000) eespeve
nw~~32~~ efJeeved ieCeOej Deeefo Gmekeer DeYevlej meteer kee eceeCe leerve meew meeeF&me kejes[ heQme" ueeKe eespeve
yeleueeles nQ1638400000 2 - 300000 3276500000~~33~~ Gmekeer DeYevlej heefjefOe Debkeece
mes leerve, heeBe, meele, oes, Metve, oes, Ske, n, leerve, Metve Deewj Ske (10361202753) DeLee&led Ske npeej
eerme kejes[ yeejn ueeKe oes npeej meele meew eflejsheve eespeve eceeCe kener ieF& nw~~34~~ Gme erhe keer yeee meteer kee
eceeCe n meew heeheve kejes[ lesleerme ueeKe eespeve nw1638400000 4 - 300000 6553300000~~35~~
Gmekeer yeee heefjefOe Debkeece mes Metve, veew, Ske, eej, heeBe, leerve, leerve, oes, meele, Metve Deewj oes (20723354190)
Fleves eespeve eceeCe kener peeleer nw~~36~~
Gme erhe kes ceOe ceW eejeW efoMeeDeeW ceW eej Debpeve heJe&le nQ~ Fve heJe&leeW keer GBeeF& eewjemeer npeej (84000)
eespeve eceeCe nw~~37~~ Fve heJe&leeW kee efJemleej cetue, ceOe Deewj efMeKej hej Yeer GBeeF& kes yejeyej (84000) leLee
DeJeieen Ske npeej (1000) eespeve cee$e nw~ Fvekee cetueYeeie Jeecee kene ieee nw~~38~~
hetJe&efoMeeiele Debpeveefieefj keer hetJee&efoke efoMeeDeeW ceW ece mes vevoe, vevoJeleer, vevoeseje Deewj veefvo<esCee (veefvoIees<ee)
veece keer eej JeeefhekeeeW nQ~~39~~ Fve JeeefheeeW kee efJemleej cetue ceW, ceOe ceW Deewj Devle ceW Ske ueeKe (100000)
eespeve eceeCe nw~ Ge JeeefheeeB Deveske jlveeW mes Keefele Deewj Jeecee Yetefce hej eefleef<"le nQ~~40~~ oef#eCe Debpeve
heJe&le keer hetJee&efo efoMeeDeeW ceW Dejpee, efJejpee, DeMeeskee Deewj JeerleMeeskee veece keer eej JeeefhekeeeW efmLele nQ~~41~~
heefMece Debpeve heJe&le keer hetJee&efoke efoMeeDeeW ceW ece mes efJepeee, Jewpeevleer, peevleer Deewj Dehejeefpelee veece keer eej
JeeefhekeeeW efmLele nQ~~42~~ Gej efoMeeiele DebpeveheJe&le kes Deeefele hetJee&efo ece mes jcee, jceCeeree, megeYee Deewj
meJe&leesYee veece keer eej JeeefhekeeeW nQ~~43~~ efo*dceC[ue kees megJeeefmele kejves Jeeues keceue, keunej Deewj kegcego
heg<heeW mes ege Jes meye JeeefhekeeeW meoe peueej peerJeeW mes jefnle nQ~~44~~
JeeefheeeW kes eleske efkeveejs hej eejeW efoMeeDeeW ceW DeMeeske, mehleheCe&, echeke Deew j Deece es eej Jeve efmLele
nQ~~45~~ meye ner Jeve DeeOee ueeKe (50000) eespeve efJemle=le, Ske ueeKe (100000) eespeve Deeele Deewj Devle
ceW meye Deesj JesefokeeDeeW mes mebege kens peeles nQ~~46~~
meesuen JeeefheeeW kes ceOe ceW ome npeej (10000) eespeve GBes Deewj meye peien Gleves (10000) ner eespeve
efJemle=le oefOecegKe heJe&le efmLele nQ~~47~~ Ske npeej (1000) eespeve DeJeieen kes Yeerlej Jeecee Jes heJe&le JeCe& mes
Megkeue Je ieesue Deekeej mes mebege nQ~ Gvekes Thej JesefoeeB Deewj Deveske ekeej kes Jeve nQ~~48~~
1. ueeskeefJeYeeie he=. 75, 76~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(149)

JeeefhekeeDeeW kes yeee keesveeW ceW oefOecegKe heJe&leeW kes meceeve megJeCe&cee jeflekej heJe&le osKes iees nQ~ Jes meye heJe&le
yeeerme (32) ner nQ~~49~~ kene Yeer nw
jeflekej heJe&leeW ceW mes eleske Ske npeej (1000) eespeve efJemle=le, Gleves (1000 ees.) cee$e TBes Deewj
De{eF& meew (250) eespeve eceeCe DeJeieen mes mebege nQ~~2~~ Jes jeflekej heJe&le efveece mes eleske Jeeheer kes eej-eej
keesveeW ceW eej nQ, Ssmee ueeskeefJeefveMee evLe kes kelee& yeleueeles nQ~~3~~
vevoerMJej erhe keer efJeefoMeeDeeW ceW Deve eej DebpeveheJe&le nQ~ Jes Yeer jeflekej heJe&leeW kes meceeve nw, Ssmee meJe&%e
kee oMe&ve nw~~50~~
Gve meye heJe&leeW kes Thej yeeJeve efpeveeuee nQ pees eceeCe ceW Yemeeue Jeve ceW efmLele efpeveeueeeW kes meceeve nQ~
ceQ meoe Gve efpeveeueeeW keer YeefehetJe&ke mlegefle kejlee nBt~~51~~ eefleJe<e& eneB Dee<ee{, keeefle&ke Deewj heeuiegve ceeme ceW
(Megkeue he#e ceW) De<ceer mes ueskej hetefCe&cee leke DeLee&led De<eefke heJe& ceW Deve osJeeW kes meeLe meewOece&, ecej, F&Meeve
Deewj Jewjeseve es eej Fv nef<e&le neskej ece mes hetJe&, oef#eCe, heefMece Deewj Gej efoMee ceW ceneefJeYetefle kes meeLe
YeefehetJe&ke eoef#eCeece mes oes-oes henj leke efpevesveW keer cenecen hetpee kees kejles nQ1~~52-54~~

kegb[ueJej erhe kes efpevecebefoj

Deeies kegC[ue veeceke ieejnJeW erhe kes ceOe ceW kegC[ue heJe&le efmLele nw~ Jen ceneheJe&le heenej npeej
(75000) eespeve TBee nw~ efJemleej Gmekee ceeveg<eesej heJe&le mes ome iegCee nw~ (cetue efJemleej 1022 10
10220, ceOe efJemleej 723 10 7230, efMeKej efJemleej (424 10 4240 eespeve)~ Gmekes Thej
meesuen ket nQ pees efvecve ece mes eefleefoMee ceW eej-eej nQ-Jee, JeeeYe, keveke, kevekeeYe, jpele, jpeleeYe,
megeYe, ceneeYe, Debke, DebkeeYe, ceefCeket, ceefCeeYe leLee eke, ekeeYe, efnceJeeved Deewj cevoj~~60-63~~ es
ket efJemleejeefo kes eceeCe ceW vevoveJeve ceW efmLele keteW kes meceeve nQ~ eneB pees YeJeve nQ Jes Yeer vevoveJeve kes YeJeveeW
kes meceeve nQ~ Gvekee JeCe&ve otmejs pebyeterhe ceW efmLele efJepee osJe kes veiejeW kes meceeve nw~~64~~
Ge keteW kes ceOe ceW efoMeeDeeW ceW Deveeefoefme eej efpeveYeJeve nQ pees efve<eOe heJe&lemLe efpeveYeJeveeW kes
meceeve nQ~ Fvekeer Deveeefolee Ssmeer nw pewmeer efke mebmeej Deewj cees#e keer~~65~~
Gvekes ceOe ceW efoMeeDeeW ceW eej efmeket nQ pees eceeCe ceW efve<eOe heJe&le kes Thej efmLele efmeket kes meceeve
nQ~ Gvekes Thej eej efpeveeuee nQ~~66~~ hee"evlej~
Gme ceneheJe&le keer efoMeeDeeW ceW eej Deewj efJeefoMeeDeeW ceW eej, Fme ekeej Dee" efpeveeeleve nQ pees eceeCe ceW
efve<eOe heJe&lemLe efpeveYeJeve kes meceeve nQ~~67~~ kene Yeer nwGme efiejerv keer efoMeeDeeW Deewj efJeefoMeeDeeW ceW eleske ceW Ske-Ske efpevesvket nQ, Ssmee efkeleves ner Deeeee&
efveheCe kejles nQ 2~~4~~
1. ueeskeefJeYeeie he=. 76 mes 78 leke~ 2. ueeskeefJeYeeie he=. 79-80~

(150)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ekeJejerhe kes efpevecebefoj

lesjnJeeB erhe eke veece kee nw~ Gmekes ceOe ceW leheees nges megJeCe& kes meceeve keeefvle Jeeuee Jeueeekeej eke
veece kee heJe&le efmLele nw~~68~~ Jen efJemleej Deewj GBeeF& ceW ceneved Debpeveefieefj kes meceeve (84000 ees.) nw~ Gmekes
efMeKej kes Thej hetJe& efoMee ceW es Dee" ket ceeves iees nQ keveke, keebeve, leheve, mJeefmleke, megYe, Debpeve,
Debpevecetue Deewj Jee~~69-70~~ es ket mene kes DeeOes DeLee&led heeBe meew (500) eespeve GBes Deewj cetue ceW Gleves
(500 ees.) ner efJemle=le nQ~ efMeKej hej Gvekee efJemleej Gmemes DeeOee (250) nw~ Fvekes Thej pees eemeeo efmLele nQ
Jes ieewleceosJe kes eemeeoeW kes meceeve nQ~ Fve keteW kes Thej Ge eemeeoeW ceW efJepeee Deeefo (Jewpeevleer, peevleer Deewj
Dehejeefpelee) eej leLee vevoe, vevoJeleer, vevoeseje Deewj veefvo<esCee es Dee" efokekegceejer osefJeeeB jnleer nQ~~72~~
mheefke, jpele, kegcego, veefueve, hee, MeMeer veeceke (ev), JeweJeCe Deewj Jew[te& es Dee" ket hetJe&efoMeeiele
keteW kes ner meceeve neskej oef#eCe efoMee ceW efmLele nQ~ Fve keteW kes Thej efvecve efokekegceejer osefJeeeB efmLele nQFe,
meceenej, megeefle%ee, eMeesOeje, ue#ceer, Mes<eJeleer, efe$eieghlee Deewj JemegbOeje~~73-75~~
DeceesIe, mJeefmleke, leermeje cevoj, nwceJele, jepe, jepeesece, ev Deewj megoMe&ve; es Dee" ket eke heJe&le
kes ceOe ceW heefMece efoMee ceW efmLele peevevee eeefnes~ Gvekes Thej es efokekegceeefjkeeeW efveJeeme kejleer nQFueeosJeer,
megjeosJeer, he=efLeJeer, heeJeleer, Skeveemee, veJeefcekee, meerlee Deewj Dee"JeeR Yee~~76-78~~
efJepee, Jewpeevle, peevle, Dehejeefpele, kegC[ue, eke, jlveJeeved Deewj meJe&jlve; es Dee" ket Gmekes Thej
Gej efoMee ceW efmLele nQ~~79~~ Fvekes Thej es Dee" efokekegceejer osefJeeeB jnleer nQDeuebyetmee, efceekesMeer, le=leere
hegC[jerefkeCeer, JeeCeer, DeeMee, melee, er Deewj eer~~80~~
FveceW mes hetJe& efoMee ceW efmLele Ge Dee" efokekegceeefjkeeeW PeeefjeeW kees, oef#eCeefoMeeiele Dee" osefJeeeB Gece
ohe&CeeW kees, heefMeceefoMeeJeeefmeveer $eeW kees leLee GejefoMee keer Dee" efokekeveeeW eecejeW kees enCe kej; Fme ekeej
Jes megmeefppele yeeerme (32) efokekegceeefjkeeeW leerLekejeW kes pevcekeueeCekeeW ceW meefJevee mesJee kejves kes efuees
GheefmLele nesleer nQ~~81-82~~
Ge keteW kes DeYevlej Yeeie ceW hetJe& (Deeefo efoMeeDeeW ceW ece mes) ceW efJeceue ket, efveleeueeske, mJeebeYe Deewj
efveleeseesle es eej ket efmLele nQ~ Jes meye ie=nceeveeW mes meceeve nQ~~83~~
FveceW mes efJeceue ket kes Thej kevekee, oef#eCe ket kes Thej Meleoe, heefMece ket kes Thej kevekeefe$ee
Deewj Gej ket kes Thej meewoeefceveer osefJeeeB efmLele nQ~~84~~
Jes osefJeeeB leerLekejeW kes pevcekeeueeW ceW efoMeeDeeW kees Geeseflele kejleer nQ~ es meye osefJeeeB heefjJeej Deeefo ceW eerosJeer
kes meceeve ceeveer ieF& nQ~~85~~
Gvekes Yeer DeYevlej Yeeie ceW Jew[te&, ekeket, ceefCeket Deewj Deefvlece jepeesece es eej ket efmLele nQ~
Fvekee eceeCe hetJe& keteW kes meceeve nw~~86~~
Gvekes Thej ekee, ekekeerefle&, ekekeevlee Deewj ekeeYee es eej efokekegceeefjkeeeW jnleer nQ pees leerLekejeW
kes peelekece& kees meceehle efkeee kejleer nQ~~87~~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(151)

Gve keteW kes DeYevlej Yeeie ceW hetJee&efoke efoMeeDeeW ceW eej efmeket efmLele nQ~ Fvekes Thej hetJeexkele
efpeveYeJeveeW kes meceeve eceeCe Jeeues eej efpeveYeJeve nQ~~88~~ Fmekeer efoMeeDeeW ceW, efJeefoMeeDeeW ceW Deewj Dee"
Devleefo&MeeDeeW ceW Yeer meesuen ewleeuee mJeerkeej efkees iees nQ pees eceeCe ceW efve<eOeheJe&lemLe efpeveYeJeveeW kes meceeve
nQ~~89~~ kene Yeer nw
eke heJe&le kes Thej efoMeeDeeW ceW eej, efJeefoMeeDeeW ceW eej Deewj DevleefoMeeDeeW ceW Dee" Fme ekeej meesuen
efmeket efmLele nQ pees TBeeF& Deeefo ceW efve<eOe heJe&le kes efmeket kes meceeve nQ; Ssmee keg Deeeee& mJeerkeej kejles
nQ~~5~~
Deefvlece erhe mJeecYetjceCe nw~ Gmekes ceOe ceW Ske npeej eespeve DeJeieen Jeeuee mJeebeYe heJe&le efmLele
nw~~90~~ jlveefkejCeeW mes efoMeeDeeW kees ekeeefMele kejves Jeeues SJeb Jesoer mes mebege Gme heJe&le kes efJemleej, GBeeF& Deewj
keteW kee eceeCe efpelevee efpevesveW kes eje osKee ieee nw Glevee peevevee eeefnes~ DeefYeeee en nw efke Gmekee GheosMe
ve< nes egkee nw~~91~~ ceeveg<eesej Mewue, kegC[ueefieefj, eke heJe&le Deewj mJeebeYeeeue es eej heJe&le Jeleg&ueekeej
ceeves iees nQ1~~92~~

efpeveJeeCeer Jebovee
egl eos Jeer yeejn Debi eeW mes, ef veefce& le efpeveJeeCeer ceeveer nw~
meceioMe&ve nw efleueke efkeee, eeefj$e Jem$e heefjOeeveer nw~~
eew o n hetJ eeX kes DeeYejCeeW mes, meg b o j mejmJeleer ceelee~
Fme efJeOe mes eoMeebie keefuhele, efpeveJeeCeer mejmJeleer ceelee~~1~~
egle Deeeejebie kene cemleke, cegKe met$eke=leebie mejmJeefle kee~
eerJee nw mLeeveebie kene, eer efpeveJeeCeer egleosJeer kee~~
meceJeee Debie JeeKee e%ehleer, ceeB keer GYee YegpeeSb nQ~
e %eele=keLeebie GheemekeeOeeveebie mleve kenueees nQ~~2~~
veeYeer nw Debleke=odoMeebie Jej efvelebye DevegejoMeebie nw~
Jej eMveJeekejCe Debie ceele kee, peIeveYeeie kenles egle nQ~~
heeoe ef J eheekemet $ eDeb i e ef Jeeoeb i e kenW eg l e ceW ~
mecekelJe efleueke nQ Deuebkeej, eewon hetjye ceeveW mee ceW~~3~~
eewoneW ekeerCe&ke egl e JeeeW ceW, yeves yesue-yets megb oj~
Ss meer es mejmJeleer ceelee, pees eoMeebi eJeeCeer megKekej~~
mebhetCe& heoeLeeX kes %eelee, leerLe kej keer pees efoJeOJeveer~
meye JeeW kes heee&eeW keer, egleosJeer DeefOeeef$e ceeveer~~4~~

-ieefCeveer %eeveceleer
1. ueeskeefJeYeeie he=. 80 mes 82 leke~

(152)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

veboerMJejerhe kes 52 efpevecebefoj

(leJeeLe&Jeeefle&ke mes1)
SJeb efiegCeeefiegCeeJeueeefJe<kecYes<eg erhemecegs<eg ieles<Je<cees vevoerMJejes erhe~ leme JeueeefJe<kecYe keesef Meleb
ef$e<eef<keese elegjMeereflee eespeveMelemeneeefCe~ lelheefjefOe s keesef menes efmehleeflekeese $eeefm$b elemeneeefCe
eleghe_eeMelemeneeCeskeMeleb veJeefleeespeveeefve ieJetleb e meeefOekeced~ leodyengceOeosMeYeeefJeveeleme=<eg efo#eg
elJeejes_peveefiejee eespevemeneeJeieeneelegjMeerefleeespevemeneeslmesOee cetueceOeees<etlmesOemeceeeeceefJe<kecYee
henekeeje~ les<eeb eleme=<eg efo#eg eflee&ieskeb eespeveMelemeneceleerle eleskeb eleees Jeehees YeJeefvle~ le$e
heewjmlee_peveefiejs vevoe-vevoJeleer-vevoesje-veefvoIees<eemeb%ee eespevemeneeJeieene eespeveMelemeneeeeceefJe<kecYeeeleg<keesCee celme keheeefopeueejefJejefnlee heeeslheueeefopeuenkegmegce_eefolemheefkeceefCemJeiecYeerj veerje~
eeeeb efoefMe vevoe Meeme, Deheeeeb vevoeJeleer SsMeeveme, eleereeb vevoeseje ecejme, Goereeb veefvoIees<ee
Jewjeseveme~
oeef#eCeelee_peveefiejse|Jepeee Jewpeevleer peevleer Dehejeefpelee esefle eleees Jeehe hetJeexeeceeCeJeCe&vee
Meeueeskeheeueeveeced~ eeeeb efoefMe efJepeee JeCeme, Deheeeeb Jewpeevleer eceme, eleereeb peevleer meesceme,

veboerMJejerhe kes 52 efpevecebefoj

(leJeeLe&Jeeefle&ke mes)
Fme ekeej efiegCe-efiegCe Jeuee Deewj efJe<kecYe Jeeues erhe Deewj mecegeW kes yeerle peeves hej Dee"JeeB vevoerMJej
erhe Deelee nw~ Gmekee Jeuee Deewj efJe<kecYe Ske meew $esme" kejes[ eewjemeer ueeKe eespeve eceeCe nw~ Fme erhe keer
heefjefOe oes npeej yenej kejes[ lesleerme ueeKe, eewJeve npeej, Ske meew veyyes eespeve Deewj Ske keesme DeefOeke nw~ Fmekes
ceOe ceW eejeW efoMeeDeeW ceW eewjemeer npeej eespeve GBes, Ske npeej eespeve Yetleue ceW ienjs eej De_peveefieefj nQ~ es eejeW
heJe&le cetue, ceOe Deewj DeeYeeie ceW eewjemeer npeej uecyes-eew[s nQ leLee {esue kes Deekeej kes nQ~ Fve heJe&leeW mes eflejs
Ske ueeKe eespeve otj eejeW efoMeeDeeW ceW eej JeeefhekeeeW (yeeJe[er) nQ~ GveceW hetJe& efoMee kes De_peveefieefj keer eejeW
efoMeeDeeW ceW vevoe, veboeJeleer, vevoeseje Deewj veefvoIees<ee es eej JeeefhekeeeW nQ~ Fve JeeefhekeeDeeW keer ienjeF& Ske npeej
eespeve nw~ Fve JeeefhekeeDeeW keer uecyeeF& SJeb efJemleej Ske-Ske ueeKe eespeve eceeCe nw~ es JeeefhekeeeW eleg<keesCe nQ~
FveceW celme, kehe Deeefo peueej peerJe veneR nesles~ es hee, keceue Deeefo peueheg<heeW mes Deeeefole Deewj
mheefkeceefCe kes meceeve efvece&ue veerj mes Yejer ngF& nQ~ De_peveefieefj keer hetJe& efoMee ceW vevoe veeceke Jeeefhekee meewOecexv keer
nw~ oef#eCe efoMee keer vevoeJeleer SsMeeve Fv nw~ heefMece efoMee keer vevoeseje ecejsv keer nw Deewj GejefoMee keer
veefvoIees<ee veeceke Jeeefhekee Jewjeseve osJe keer nw DeLee&led Fve JeeefhekeeDeeW kes es mJeeceer nQ~
oef#eCeefoMee kes De_peveefieefj keer hetJee&efo efoMee ceW eceMe efJepeee, Jewpeevleer, peevleer Deewj Dehejeefpelee es eej
JeeefhekeeeW hetJeexe JeeefhekeeDeeW kes meceeve ienjer Deeefo nQ~ Fvekes mJeeceer Fv kes ueeskeheeue nQ~ pewmesoef#eCeefoMee kes
1. leJeeLe&Jeeefle&ke he=. 548 mes 551 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(153)

Goereecehejeefpelee JeweJeCeme~ heeeelee_peveefiejsjMeeskee megeyege kegcegoe hegC[jerefkeCeer esefle eleees Jeehe

hetJeexeeceeCeJeCe&vee~ hetJe&meeb efoefMe DeMeeskee JesCegosJeme, oef#eCemeeb megeyege JesCegleeues, Dehejmeeb kegcegoe
JeCeme, Gejmeeb hegC[jerefkeCeer Yetleevevome~ Goeree_peveefiejs eYeje, megcevee, Deevevoe, megoMe&vee esefle
eleees Jeehe hetJeexeeceeCeJeCe&vee SsMeeveueeskeheeueeveeced~ eeeeb efoefMe eYeje JeCeme, Deheeeeb megcevee
eceme, eleereeced Deevevoe meesceme, Goereeb megoMe&vee JeweJeCeme~
<ees[MeeveeceheemeeceYevlejevlejeefCe he_e<eef<meneeefCe eespeveeveeb he_eMeleeefve he_eelJeeeEjMeeefve~
ceOeevlejeefCe Skeb Melemeneb eespeveeveeb elJeeeEjMelmeneeefCe <ed e Meleeefve efeespeveesejeefCe~ yeeeevlejeefCe s
Melemenes eespeveeveeb $eeesefJebMeeflemeneeefCe <ed e Meleeveske<e<egejeefCe~ <ees[Meeveeceefhe leemeeb ceOes<eg meneeJeieene
cetueceOeees<eg oMeeespevemeneeeeceefJe<kecYee leeJeoglmesOee henekeeje peecyetveoceee, Depeg&vemegJeCe&efMeKejlJeeod
oefOecegKee Fefle ke=lJee DevJeLe&meb%ee <ees[Me veieJeje~ heefjlemlee Jeeheer elJeeefj Jeveeefve eleskeceMeeske-mehleheCe&echeke-etleveeceeefve Jeeheermeceeeeceeefve leoOe&efJe<kecYeeefCe~

De_peveefieefj keer hetJe& efoMee ceW efJepeee veeceke Jeeefhekee JeCe ueeskeheeue keer nw, oef#eCe efoMee keer Jewpeevleer Jeeefhekee
ece ueeskeheeue keer nw, heefMece efoMee keer peevleer veeceke Jeeefhekee meesce veeceke ueeskeheeue keer nw Deewj GejefoMee ceW
Dehejeefpelee veeceke Jeeefhekee JeweJeCe (kegyesj) ueeskeheeue keer nw~ heefMeceefoMee kes De_peveefieefj keer hetJee&efo efoMeeDeeW ceW
eceMe DeMeeskee, megeyege, kegcegoe Deewj hegC[jerefkeCeer es eej JeeefhekeeeW nQ~ Fvekeer jevee Yeer hetJeexe JeeefhekeeDeeW kes
meceeve nw~ Fme heefMece efoMee kes De_peveefieefj keer hetJe& efoMee keer DeMeeskee Jeeefhekee JesCegosJe keer nw oef#eCe efoMee keer
megeyege Jeeefhekee JesCegleeueosJe keer nw~ heefMece efoMee ceW kegcegoe Jeeefhekee JeCeosJe keer nw Deewj Gej efoMee keer
hegC[jerefkeCeer Jeeefhekee Yetleevevo keer nw~ Gej efoMee kes De_peveefieefj keer hetJee&efo eejeW efoMeeDeeW ceW eceMe eYebkeje,
megcevee, Deevevoe Deewj megoMe&vee es eej JeeefhekeeeW nQ~ Fvekee efJemleej Deeefo hetJeexe JeeefhekeeDeeW kes meceeve nw leLee
Fvekes mJeeceer SsMeeve mJeie& kes ueeskeheeue nw~ Gej efoMee kes De_peveefieefj keer hetJe& efoMee keer eYebkeje veeceke Jeeefhekee
SsMeeve mJeie& kes JeCe ueeskeheeue keer nw~ oef#eCe efoMee keer megcevee veeceke Jeeefhekee SsMeeve mJeie& kes ece ueeskeheeue keer
nw~ heefMece efoMee keer Deevevoe veeceke Jeeefhekee SsMeeve mJeie& kes meesce veeceke ueeskeheeue keer nw Deewj Gej efoMee keer
megoMe&vee veece keer Jeeefhekee SsMeeve mJeie& kes JeweJeCe ueeskeheeue keer nw~
Gheeg&e meesuen JeeefhekeeDeeW kee DeYevlej Devlej hewbme" npeej heeBe meew heQleeueerme ees peve eceeCe nw~ ceOece
Devlej Ske ueeKe eeueerme npeej n meew oes eespeve nw Deewj yeee Devlej oes ueeKe lesF&me npeeme n meew Fkeme"
eespeve eceeCe nw~ Gve meesueneW JeeefhekeeDeeW kes ceOe ceW Ske npeej eespeve eceeCe DeJeieen Jeeues, cetue, ceOe Deewj
DeeYeeie ceW ome-ome npeej eespeve uecyes-eew[s Deewj ome-ome npeej eespeve GBes heJe&le nQ~ Jes {esue kes meceeve ieesue
nQ, megJeCe&cee nQ~ Gvekes efMeKej jpele (eeBoer) Deewj megJeCe&cee nQ Dele Gvekee veece oefOecegKe nw~ Fme ekeej
oefOecegKe (oner kes meceeve MJesle JeCe& kes cegKe Jeeues) Fme meeLe&ke veece kes Oeejer meesuen heJe&le Gve JeeefhekeeDeeW kes
ceOe ceW efmLele nQ~ Gve JeeefhekeeDeeW kes eejeW lejhe mehleheCe&, echeke, DeMeeske Deewj etle veeceke eej Jeve nQ~ es eejeW
GheJeve JeeefhekeeDeeW kes meceeve Ske ueeKe eespeve eceeCe uecyes Deewj Gvemes DeeOes efJe<kecYe Jeeues nQ~

(154)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hetJexCeeMeeskeJeveb oef#eCele mehleheCe&Jeveceeng~

DehejsCe
echekeJevecegejleMetleJe=#eJeveced~~1~~
SleeheerkeesCemeceerhemLee eleskeb elJeejes veiee jeflekejeKee DeOe&le=leereeespeveMeleeJeieene SkeeespevemeneeslmesOee
cetueceOeees<eg leeJeoeeeceefJe<kecYee henekeeje kee_eveceefCeheefjCeecee~ meJex les mecegefoleeeleg<eef<~ le$e es
DeYevlejkeesCemLee eef$ebMeVeieeosJeeveeceeeer[vemLeevewjue*dke=lee~ es yeeekeesCemLee eef$ebMeeflekeje De_peveeees
oefOecegKeee les<eeb efhe_eeMeogheefj yengceOeosMeYeeJeerefve ee*dcegKeeefve eespeveMelee-eeleceoOe&efJe<kecYeeefCe he_emehleefleeespeveeslmesOeeefve De<eespeveeslmesOeleoOe&efJemleejleeJeleJesMe-hetJeexejoef#eCeeejeefCe efhe_eeMeon&oeeleveeefve
Den&oeeleveJeCee&veeshesleeefve eelegcee&efmekeceneceefnleene&efCe~ hetJeexeeleg<eef<Jeve<eC[yengceOeosMeYeeefJevees
ef<eef<eespeveeslmesOee Skeef$ebMeeespeveeeeceefJe<kecYee De<eespeveeslmesOeleoOe&efJemleejejeeleg<eef<jsJe eemeeoe~
Sles<JeMeeskeJeveeJelebmekeeoe heueesheceeeg<e oMekeecet&keeslmesOee mJeYeJeve veeceevees osJee efveJemeefvle~

hetJe& ceW DeMeeskeJeve, oef#eCe ceW mehleheCe&Jeve, heefMece ceW echeke Jeve Deewj GejefoMee ceW Deece Jeve nQ~~1~~
eleske Jeeefhekee kes keesveeW ceW jeflekej veeceke eej-eej heJe&le nQ~ es meJe& heJe&le {eF&-{eF& meew eespeve
DeJeieenve Jeeues nQ DeLee&led oes meew heeeme eespeve peue ceW ienjs nQ, Ske npeej eespeve GBes nQ~ cetue ceW, ceOe ceW
Deewj cegKe (DeeYeeie) ceW Ske npeej eespeve uecyes-eew[s SJeb {esue kes Deekeej kes nQ, meg JeCe& Deewj jlvecee nQ~
meJe& JeeefhekeeDeeW kes kegue heJe&le eeQme" nQ~ Gve eeQme" heJe&leeW ceW pees JeeefhekeeDeeW kes DeYevlej keesCe ceW efmLele
yeeerme heJe&le nQ, Jes osJeeW kes eer[emLeeveeW mes Deuebke=le nQ~ Gve JeeefhekeeDeeW kes yeee keesveeW ceW efmLele yeeerme
jeflekej, eej De_peveefieefj Deewj meesuen oefOecegKe Fme ekeej yeeJeve heJe&leeW hej yengceOeYeeie ceW hetJe& cegKe Jeeues,
meew eespeve uecyes, heeeme eespeve eew[s Deewj heenej eespeve GBes efpeveceefvoj nQ~ Fve efpevecebefojeW kes Dee"
eespeve GBes, eej eespeve eew[s leLee eej eespeve eceeCe eJesMe-ceeie& kes Oeejke hetJe&, Gej Deewj oef#eCe efoMee ceW
eJesMeej nQ~ es meJe& yeeJeve efpeveceefvoj nQ~ Fve efpeveeueeeW keer eeflecee, Jesefokee, OetheIe, eeeflenee&, es#eeie=n
Deeefo keer jevee hetJeexe kegueeeue Deeefo kes efpeveeueeeW kes meceeve nw~ es meJe& efpeveeuee eelegcee&efmeke ceneceefncee
mes Jeehle jnles nQ (keeefle&ke, heeuiegve Deewj Dee<ee{ kes Devle kes Dee" efoveeW kees eelegcee&efmeke ee De<eefke
kenles nQ~ eej cenerves kes yeeo Deeves mes eelegcee&efmeke Deewj Dee" efove kes nesves mes De<eefke kenueeles nQ)~ Fve
efoveeW ceW elegefve&keee kes osJe Fme vevoerMJej erhe ceW peekej cenecen hetpee kejles nQ Fmeefuees eelegcee&efmeke
ceneceefncee kes eesie kenueeles nQ~ hetJeexe eeQme" JeveKeC[eW kes "erke ceOe YeeieeW ceW yeeme" eespeve GBes,
Fkeleerme eespeve uecyes-eew[s eeQme" eemeeo nQ~ Gve eemeeoeW kes Dee" eespeve GBes Deewj eej eespeve eew[s ej
nQ~ Gve eemeeoeW ceW Deheves-Deheves JeveKeC[eW kes veeceeW kes Oeejke DeMeeske, DeJelebme Deeefo osJe jnles nQ pees ome
Oeveg<e GBes Mejerj Jeeues nQ leLee Ske heue eceeCe Deeeg Jeeues nQ~

N: M

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(155)

kegC[ueJej erhe ceW 4 efpevecebefoj

(leJeeLe&Jeeefle&ke mes)
SJeb efiegCeJeueeefJe<kecYes<eg erhemecegs<eg ieles<JeskeeoMece kegC[ueJejerhe~ leodyengceOeosMeYeeefJeJeueeekeej
mechetCee&eJejeMegheceeve kegC[ueveie eespevemeneeJeieen efelJeeefjbMeeespevemeneeslmesOe eefJebMeoMemeneeespevecetueefJemleej $eseeefJebMehlemeneeespeveceOeefJemleej elegefJeMeelegeexpevemeneeeefJemleej1~
lemeesheefj hetJee&efoefoefiJeYeeJeerefve Jee-JeeeYe keveke-kevekeeYe-jpele-jpeleeYe-megeYe-ceneeYe-DeDeeYe-ceefCe-ceefCeeYe-mheefke-mheefkeeYe-efnceJeled-censvketmeb%eeefve <ees[Me keteefve ceeveg<eesekeketlegueeceeCeeefve Skewkemeeb efoefMe elJeeefj elJeee&Jemeseeefve~ hetJe&meeb efoefMe Jees ef$eMeje, JeeeYes he_eefMeje, kevekes
ceneefMeje, kevekeeYes ceneYegpe~ Deheeeeb jpeles hee jpeleeYes heeesej, megeYes cenehee, ceneeYes Jeemegefke~
Dehejmeeces efmLejoe, DeeYes ceneoe, ceefCekets eerJe=#e, ceefCeeYes mJeefmleke~ Goereeb mheefkes
megvoj, mheefkeeYes efJeMeeuee#e, efnceJeefle heeC[gj, censvs heeC[gke~ Sles ef$eefMej eYe=lee heeC[gkeevlee
<ees[Meeefhe veeiesve~ heueesheceeeg<e~ hetJee&hejeesefo&Mees kegC[ueveies SkeeespevemeneeslmesOes leeJevcetueefJe<kecYes
DeOee&<ceMeleceOeefJe<kecYes he_eMeleeeefJe<kecYes kegC[ueJejerheeefOehelesjeJeemeew s kets~ lemewJeeesheefj hetJee&efo<eg
efo#eg elJeee&n&oeeleveeefve De_peveeefefpeveeelevelegueeceeCeeefve~

kegC[ueJej erhe ceW 4 efpevecebefoj

(leJeeLe&Jeeefle&ke mes)
Fme ekeej efiegCe-efiegCe Jeuee efJe<kecYe Jeeues erhe-mecegeW kes Jeleerle nesves hej ieejnJeeB kegC[ueJej erhe
Deelee nw~ Fmekes "erke ceOe ceW Jeueeekeej Deewj DeKeC[ eJeeW keer jeefMe kes meceeve kegC[ue veece kee heJe&le nw~ en
heJe&le Ske npeej eespeve eceeCe he=LJeerleue ceW ienje nw Deewj yeeeueerme npeej eespeve eceeCe GBee nw~ Fme heJe&le kee
Yetefceiele hej (cetue ceW) efJemleej ome npeej yeeJeerme eespeve nw, ceOe Yeeie ceW efJemleej meele npeej lesyeerme eespeve nw
Deewj Thej kes Yeeie kee efJemleej eej npeej eewyeerme eespeve eceeCe nw~
Gme kegC[ue heJe&le kes Thej hetJe& Deeefo efoMeeDeeW ceW eceMe Jee, JeeeYe, keveke, kevekeeYe, jpele,
jpeleeYe, megeYe, ceneeYe, Debke, DeeYe, ceefCe, ceefCeeYe, mheefke, mheefkeeYe, efnceJeled, Deewj censv veece kes
meesuen ket nQ~ Fvekeer GBeeF& Deeefo ceeveg<eesej heJe&le kes keteW kes meceeve nw~ es ket Ske-Ske efoMee ceW eej-eej
peeveves eeefnS~ Fve meesuen keteW hej meesuen veeiesv jnles nQ~ pewmeshetJe& efoMee ceW Jee veeceke ket hej ef$eefMeje,
JeeeYe ket hej he_eefMeje, keveke ket hej ceneefMeje Deewj kevekeeYeket hej ceneYegpe veeceke veeiesv efveJeeme kejlee
nw~ oef#eCe efoMee ceW jpele veeceke ket hej hee, jpeleeYeket hej heeesej, megeYeket hej cenehee Deewj ceneeYeket
hej Jeemegkeer veeiesv Jeeme kejlee nw~ heefMece efoMee ceW De veeceke ket hej efmLeleoe, DebkeeYeket hej ceneoe,
ceefCeket hej eerJe=#e Deewj ceefCeJe=#e ket hej mJeefmleke veeiesv kee Jeeme nw~ GejefoMee ceW mheefke ket hej megvoj,
mheefkeeYe ket hej efJeMeeuee#e, efnceJele ket hej heeC[gj Deewj censv ket hej heeC[gke veeiesv efveJeeme kejlee nw~
ef$eefMeje mes ueskej heeC[gke leke meJe& meesuen veeiesveW keer Deeeg Ske heue eceeCe nw~ kegC[ueefieefj kes Thej hetJe& Deewj
heefMece efoMee ceW Ske-Ske npeej eespeve GBes, cetue ceW Ske-Ske npeej eespeve eew[s, ceOe ceW mee{s meele meew eespeve
Deewj Thej kes Yeeie ceW heeBe meew-heeBe meew eespeve efJe<kecYe Jeeues oes ket nQ~ GveceW kegC[ueJej erhe kes DeefOeheefle
efveJeeme kejles nQ~ Gme kegC[ueefieefj hej hetJee&efo (hetJe&, oef#eCe, heefMece, Gej) efoMeeDeeW ceW eej efpeveeuee
nQ~ Gve efpeveeueeeW keer GBeeF& Deeefo kee meJe& JeCe&ve De_peveefieefj kes efpeveeueeeW kes meceeve nw~
1. leJeeLe&Jeeefle&ke, he=. 551, 552~

(156)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ekeJej erhe ceW 4 efpevecebefoj

(leJeeLe&Jeeefle&ke mes1)
keg C[ueJejer heef iegC eJeueeefJ e<kecYe keg C[ueJejeso , leod ef iegC eJeueeefJ e<kecYe MeJejer he,
leodefiegCeJeueeefJe<kecYe MeJejeso leodefiegCeJeueeefJe<kecYe ekeJejerhe~ leodyengceOeosMeYeeJeer Jeueeekeej
ekeJejveie SkeeespevemeneeJeieenelegjMeerefleeespevemeneeslmesOe, cetueceOeeies<eg efelJeeefj&MeeespevemeneeefJemleej~
lemeesheefj hetJee&efo<eg efo#eg elJeeefj keteefve veveeJele&-mJeefmleke-eerJe=#e-JeOe&ceevemeb%eeefve he_eeespeveMeleeslmesOeeefve
cetueceOeees<eg eespevemeneeeeceefJe<kecYeeefCe~ eeeeb efoefMe veveeJelex heeesej, Deheeeeb mJeefmlekes megnmleer,
eleereeb eerJe=#es veerue, Goereeb JeOe&ceeves_peveefieefj~ le Sles heeeslejeoe elJeejes efoiiepesve heueesheceeeg<e~
lemewJeesheefj hetJe&meeb efoefMe Jew[te&-kee_eve-keveke-Deefj<-efokedmJeefmleke-vevove-De_pevecetuekeveeceeve<ew keteefve
hetJeexeketlegueeceeCeeefve~
Jew[tex efJepeee, kee_peves Jewpeevleer, kevekes peevleer, Deefj<shejeefpelee, efokemJeefmlekes vevoe, vevoves vevoesleje,
De_peves Deevevoe, De_pevecetuekes veevoerJeOe&vee~ Slee efokekegceee& leerLe&kejpevcekeeues Fneieleen&vceele=meceerhes
Ye=ejeved ie=nerlJeeJeefle<"vles~ oef#eCeemeececeesIe-megeyeg-ceefvoj-efJeceue-eke-ekeesej-ev-megeefle<"meb%eeve<ew

ekeJej erhe ceW 4 efpevecebefoj

(leJeeLe&Jeeefle&ke mes)
kegC[ueJej erhe mes efiegCe Jeuee Deewj efJe<kecYe Jeeuee kegC[ueJejeso meceg nw, Gmemes otves Jeuee Deewj
efJe<kecYe Jeeuee MeJejerhe nw~ Gmemes otves Jeuee Deewj efJe<kecYe Jeeuee MebKeJej meceg nw, Gmemes otves Jeuee Deewj
efJe<kecYe Jeeuee ekeJej erhe nw~ ekeJej erhe kes "erke ceOe ceW Jeueeekeej eke heJe&le nw, pees eewjemeer npeej
eespeve GBee nw, Ske npeej eespeve peceerve ceW ienje nw Deewj yeeeueerme npeej eespeve efJemle=le nw~ Fmekee cetue, ceOe
Deewj DeeYeeie meceeve efJemleej Jeeuee (yeeeueerme npeej eespeve) nw~ Gme heJe&le kes Thej hetJee&efo efoMeeDeeW ceW eceMe
veveeJele&, mJeefmleke, eerJe=#e Deewj JeOe&ceeve veeceke eej ket nQ~ es ket heeBe-heeBe meew eespeve eceeCe GBes, cetue,
ceOe Deewj DeeYeeie ceW Ske-Ske npeej eespeve uecyes-eew[s nQ~ hetJe& efoMee ceW vebeeJele& ket hej heeesej veece kee
efoiiepesv, oef#eCe efoMee ceW mJeefmleke ket hej megnmleer, heefMece efoMee ceW eerJe=#eket hej veerue Deewj GejefoMee ceW
Je&ceeveket hej De_peveefieefj efoiiepesv jnlee nw~ es eejeW ner efoiiepesv Ske heue eceeCe Deeeg Jeeues nQ DeLee&led Fve
meyekeer Deeeg Ske-Ske heue keer nw~ Gmeer eke heJe&le kes Thej hetJe&efoMee ceW Jew[te&, kee_eve, keveke, Deefj<,
efoked, mJeefmleke, vevove, De_peve Deewj De_pevecetueke es Dee" ket nQ~ es meye ket vebeeJele& ket kes meceeve GB@es,
uecyes Deewj eew[s nQ~
Jew[te&ket hej efJepeee, kee_eveket hej Jewpeevleer, kevekeket hej peevleer, Deefj<ket hej Dehejeefpelee,
efokedmJeefmleke hej vevoe, vevoveket hej vevoeseje, De_peveket hej Deevevoe Deewj De_pevecetueke ket hej veevoerJeOe&vee
veece keer efokekegceejer jnleer nQ~ es meJe& Dee"eW efokekegceeefjeeB leerLekej kes pevcekeeue ceW Fme ceOeueeske ceW Deekej neLe
1. leJeeLe&Jeeefle&ke he=. 552 mes 555 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske kes efpevecebefoj

(157)

keteefve hetJeexeketlegueeceeCeeefve~ DeceesIes megefmLelee, megeyegs megeefCeefOe, ceefvojs megeye=e, efJeceues eMeesOeje,
ekes ue#ceerceleer, ekeesejs keerefle&celeer, evs JemegvOeje, megeefle<"s efe$ee~ Slee efokekegceee& Fneieleen&vceele=meceerhes DeeoMe&OeeefjCeesJeefle<"vles~
Dehejmeeb ueesefnlee#e-peielkegmegce-hee-veefueve-kegcego-meewceveme-eMeesYeeKeeve<ew keteefve hetJeexeketlegueeceeCeeefve~ ueesefnlee#es FueeosJeer, peielkegmegces megjeosJeer, hees he=efLeJeer, veefueves-heeeJeleer, kegcegos keevevee, meewcevemes
veJeefcekee, eMeefme-eMeefmJeveer, Yekets Yee~ Slee efokekegceee& Fneieleen&vceele=meceerhes $eeefCe Oeejevlees
ieeevle Deemeles~ Goereeb mheefke-De-De_peve-kee_peve-jpele-kegC[ue-efej-megoMe&vemeb%eeve<ew keteefve
hetJeexeketlegueeceeCeeefve~ mheefkes DeuebYet<ee, Des efceekesMeer, De_peves hegC[jerekf eCeer, kee_eves JeeCeer, jpele
DeeMee, kegC[ues er, efejs eer, megoMe&ves Oe=efleefjefle~ Slee efokekegceee& eie=nereeceje Den&vceele= mesJevles~ hetJee&efo<eg
efo#eg hegvejhejeefCe elJeeefj keteefve efJeceue-efveleeueeske-mJeebeYe-efveleeseeslemeb%eeefve~ hetJe&meeb efoefMe efJeceues efe$ee,
oef#eCeemeeb efveleeueeskes kevekeefe$ee, Dehejmeeb mJeebeYes efJeefMeje, Gejmeeb efveleeseesles met$eceefCe~ Slee
efJeegkegceee& Fneiele efpeveceele=meceerhes YeemkejJeogeesleb kegJe&vle Deemeles~

ceW Peejer ueskej leerLekej ceelee kes meceerhe Ke[er jnleer nQ~ Gme eke heJe&le keer oef#eCe efoMee ceW DeceesIe, megeyeg,
ceefvoj, efJeceue, eke, ekeesej, ev Deewj megeefle<" veeceke Dee" ket nQ~ es ket hetJeexe keteW kes meceeve eceeCe
Jeeues nQ~ DeceesIeket hej megefmLelee, megeyegket hej megeefCeefOe, ceefvojket hej megeyege, efJeceueket hej eMeesOeje,
ekeket hej ue#ceerceleer, ekeesej hej keerefle&celeer, evket hej JemegvOeje Deewj megeefle<"ket hej efe$ee veece keer
efokekegceejer jnleer nQ~ es meJe& Dee"eW efokekegceeefjeeB leerLekej kes pevcekeeue ceW eneB Deekej neLe ceW ohe&Ce ueskej
leerLekej ceelee kes meceerhe Ke[er jnleer nQ, ceelee keer mesJee kejleer nQ~
heefMece efoMee ceW ueesefnlee#e, peieledkegmegce, hee, veefueve, kegcego, meewceveme, eMe Deewj Ye es Dee" ket nQ~ Fve
keteW keer GBeeF&, efJemleej Deewj Deeeece veveeJele& ket kes meceeve nw~ Fve keteW ceW ueesefnlee#e ket hej FueeosJeer,
peielkegmegce ket hej megjeosJeer, hee ket hej he=efLeJeerosJeer, veefueve ket hej heeeJeleerosJeer, kegcego ket hej keeveveeosJeer,
meewceveme ket hej veJeefcekeeosJeer, eMe ket hej eMeefmJeveerosJeer Deewj Ye ket hej YeeosJeeres Dee" efokekegceeefjeeB
efveJeeme kejleer nQ~ es Dee"eW efokekegceeefjeeB leerLekej kes pevce-mecee ceW eneB Deekej efpeve-peveveer kes meceerhe $e ueskej
cebieue ieerle ieeles ngS Ke[er jnleer nQ~ Fme eke heJe&le kes Thej GejefoMee ceW mheefke, De, De_peve, kee_eve,
jpele, kegC[ue, efej Deewj megoMe&ve es Dee" ket nQ~ Fvekee GlmesOe, efJe<kecYe Deewj Deeeece hetJeexe veveeJele& ket
kes meceeve nw~ Fve keteW ceW mheefkeket hej DeuebYet<ee, Deket hej efceekesMeer, De_peveket hej hegC[jerefkeCeer,kee_eveket
hej JeeCeer, jpeleket hej DeeMee, kegC[ueket hej er, efekejket hej eer Deewj megoMe&veket hej Oe=efleosJeer efveJeeme
kejleer nQ~ es Dee"eW efokekegceejer osefJeeeB leerLekej kes pevce mecee ceW eneB Deekej neLe ceW eecej ueskej efpeve-peveveer keer
mesJee kejleer nQ~ Fve keteW kes efmeJeee hetJee&efo efoMeeDeeW ceW eceMe efJeceue, efveleeueeske, mJeeceYe Deewj efveleeseesle es
eej ket Deewj nQ~ Fve keteW hej hetJe&efoMee ceW efJeceueket hej efe$eeosJeer, oef#eCeefoMee ceW efveleeueeske ket hej
kevekeefe$eeosJeer, heefMeceefoMee ceW mJeeceYeket hej ef$eefMejeosJeer Deewj GejefoMee ceW efveleeseesleket hej met$eceefCeosJeer

(158)

ceOeueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efJeefo#eg elJeeefj keteefve Jew[te&-eke-ceefCeeYe-ekeeseceveeceeefve~ hetJeexejmeeb Jew[tex ekee, hetJe&oef#eCeemeeb

ekes ekeeYee, Dehej oef#eCeemeeb ceefCeeYes ekeevlee, Dehejesejmeeb ekeeseces ekeeYee Slee
efokekegceejerceneefjkee~ efJeefo#eg hegvejhejeefCe elJeeefj keteefve jlve-jlveeYe-meJe&jlve-jlveeseeeKeeefve~ hetJeexejmeeb
jlves efJepeee, hetJe&oef#eCeemeeb jlveeYes Jewpeevleer, Dehejoef#eCeemeeb meJe&jlves peevleer, Dehejesejmeeb jlveesees
Dehejeefpelee~ Slee efJeefokekegceejer ceneefjkee~ Slee De<eJeefhe ceneefjkee Fn Deeiele leerLe&kejeCeeb peelekeceerefCe
kegJe&efvle~ leevesleeefve efJeefokekegceejerCeeb ceneefjkeeCeeb e keteefve~ eoMeeheskeeespevemeneeslmesOeeefve cetueceOeees<eg
SkemeneeOee& < ceMelehe_eMeleefJ emleejeefC e~ ekeveiemees heefj eleme= <eg efo #eg elJeee& n& oeeleveeefv e
ee*dcegKeeve_peveeef-efpeveeueelegueeceeCeeefve~ SJeb efiegCeefiegCeJeueeefJe<kecYee DemebKesee erhemecege JesefoleJee~

efveJeeme kejleer nQ~ es meye efJeeglkegceeefjeeB eneB Deekej efpevepevcekeeue ceW efpeveceelee kes meceerhe mete& kes meceeve ekeeMe
kejleer efle<"leer nQ~
ekeJej heJe&le keer efJeefoMeeDeeW ceW Yeer eej ket nQJew[te&, eke, ceefCeeYe Deewj ekeesece~ GveceW hetJeexej
(F&MeevekeesCe) efoMee kes Jew[te&ket ceW ekee veece keer efokekegceeefjeeW keer ceneefjkee jnleer nQ~ hetJe& oef#eCe (Deeivese)
efoMee kes ekeket ceW ekeeYee, heefMeceoef#eCe (vew$e+le) efoMee kes ceOe ceW ceefCeeYe ket hej ekeevlee osJeer
Deewj heefMece Gej kes ekeesece ket hej ekeeYee veece keer efokekegceeefjeeW keer ceneefjkee efveJeeme kejleer nQ~
efJeefoMeeDeeW ceW jlve, jlveeYe, meJe&jlve Deewj jlveesee es eej ket Deewj Yeer nQ~ hetJeexej efoMee kes jlve veeceke ket
hej efJepeee veeceke efJeeglkegceeefjeeW keer ceneefjkee jnleer nQ~ hetJe&oef#eCe efoMee kes jlveeYeket hej Jewpeevleer, heefMece
oef#eCeefoMee kes ceOe efmLele meJe&jlveket hej peevleer Deewj heefMeceesej efoMee kes jlveesee ket hej Dehejeefpelee veece
keer efJeeglkegceeefjeeW keer ceneefjkee efveJeeme kejleer nQ~ es Dee"eW efJeefokekegceejer ceneefjkee eneB Deekej leerLekejeW kee
peelekece& kejleer nQ~ efokekegceeefjeeW kes es yeejneW ket Ske-Ske npeej eespeve GBes nQ; cetue ceW Ske npeej eespeve,
ceOe ceW mee{s meele meew eespeve Deewj DeeYeeie ceW heeBe meew eespeve eceeCe efJemle=le nQ~ eke heJe&le hej eejeW efoMeeDeeW
ceW eej efpeveeuee nQ, efpevekee cegKe hetJe& efoMee keer Deesj nw~ Fvekee meeje JeCe&ve De_peveefieefj kes efpeveeueeeW kes meceeve
nw~ Fme ekeej otves-otves Jeuee Deewj efJe<kebYe (efJemleej) Jeeues DemebKeele erhe-meceg peeveves eeefnes~

pecyeterhe Jebovee
ces megoMe&ve kes meesuen efpeveie=n iepeoble efiejer kes eej~
kegueefieefj kes n kens, efJeosn #es$e kes meesuen efieefj Je#eej~~
jeleeeue kes eeQleerme efpeveie=n, pebyet-Meeuceefue kes oes peeve~
es Meeele De"ej efpeveie=n Gvekees vecetB meoe megKeoeve~~1~~
pebyeterhe ceW efpeleves Yeer leerLekej ieCeOej Deewj eefleieCe~
efme ngS nesles Deew neWies GvnW Gve #es$eeW kees Yeer veceve~~
hebekeueeCeke Yetefce leLee DeefleMeeegle #es$e meYeer eCecetB~
ke=ef$ece Deke=ef$ece efpeveeeflecee efpeveie=n kees Yeer efvele vecetB~~2~~
-ieefCeveer %eeveceleer

leerveueeske efpevecebefoj

keteefo kes efpevecebefoj

(159)

keteefo kes efpevecebefoj

megces kes meewcevemeJeve ceW 9 ket nQ~
(efleueeseheCCeefe mes)
meesceCemeyYeblejS hegJJeeefoeGefomeemeg eeejes~ hegJJeb Je meeueJeCCeCeefJelLeejes lesmeg CeeoJJees1~~1968~~
heeskekeb efpeCecebefojmeeueeCeb yeeefnjefcce esbefle~ oesheemesmegb oesodoes ket[e Ceecee efJe leeCe Fces~~1969~~
CeboCeCeecee cebojefCemenefncee jpeopeieCeecee e~ meeejefeee Jeppees hegJJeeefokecesCe DekeKeeoe~~1970~~
heCeJeermeyYeefnemeeb Jeemees efmenjefcce ogiegefCeoes cetues~ cetuemecees Gsnes heeskekeb leeCe ket[eCeb~~1971~~
125~ 250~ 250~
ket[eCeb cetueesJeefjYeeiesmegb JesefoeeDees efoJJeeDees~ JejjeCeefJejFoeDees hegJJeb efheJe JeCCeCepegoeDees~~1972~~
ket[eCe GJeefjYeeies eGJesoerleesjCeseEn jceefCeppee~ CeeCeeefJenheemeeoe esbles efCeJeceeeeje~~1973~~
heCCejmemeee ob[e GoDees bob efhe keesmeeGYeeiees~ leodogiegCeb oerneb hegn hegn meJJeeCe YeJeCeeCeb~~1974~~
1500~ kees 1~ 1~
4 2
Jeemees heCeIeCekeesmee leodogiegCee cebefojeCe Gsnes~ ueeseefJeefCeekeee SJeb ceeCes efCeJesefo~~1975~~
125~ 250~
(hee"evlejced)

megces kes meewcevemeJeve ceW 9 ket nQ~

(efleueeseheCCeefe mes)
meewcevemeJeve kes Yeerlej hetJee&efoke eejeW efoMeeDeeW ceW eej (efpevecebefoj) nQ~ Fvekee mechetCe& JeCe&ve efJemleejhetJe&ke
ner meceeve peevevee eeefnS~~1968~~ eleske efpevecebefoj mecyevOeer keeseW kes yeenj oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW pees oes-oes ket
efmLele nQ, Gvekes veece es nQvevove, cevoj, efve<eo, efnceJeeve, jpele, eke, meeiejefe$e Deewj Jee~ es ket
hetJee&efoece mes kens ieS nQ~~1969-1970~~ Gve eleske keteW kee efJemleej efMeKej hej Ske meew heeerme eespeve Deewj
cetue ceW Fmemes ogiegCee nw~ cetue efJemleej kes meceeve ner TBeeF& Yeer oes meew heeeme eespeve eceeCe nw~~1971~~
efMeKejJeeme 125~ cetueJeeme 250~ GlmesOe 250~ keteW kes cetue Je Gheefjce YeeieeW ceW Gece jlveeW mes jefele Deewj hetJe&
kes meceeve JeCe&ve mes meefnle efoJe JesefoeeB nQ~~1972~~ keteW kes Theefjce Yeeie ceW eej Jesoer leesjCeeW mes jceCeere Deveghece
Deekeej Jeeues veevee ekeej kes eemeeo efmLele nQ~~1973~~ meye YeJeveeW keer TBeeF& he=Leked -he=Leked hevn meew Oeveg<e,
efJemleej Ske keesme kee elegLe& Yeeie Deewj oerIe&lee Fmemes ogiegveer DeLee&led DeeOee keesme eceeCe nw~~1974~~ GlmesOe Oe.
1500~ efJemleej kees. 1/4~ oerIe&lee 1/2~ ceefvojeW kee efJemleej heeBe kes Ieve DeLee&led Ske meew heeerme keesme eceeCe
Deewj TBeeF& Fmemes ogiegCeer nw~ Fme ekeej ueeskeefJeefveee kes kelee& eceeCe kee efveheCe kejles nQ~~1975~~ Jeeme
125~ GlmesOe 250~ (hee"evlej) hetJee&efoke keteW hej ece mes cesIebkeje, cesIeJeleer, megcesIee, elegLe& cesIeceeefueveer,
1. efleueeseheCCeefe, elegLe& ceneefOekeej he=. 397, 398~

keteefo kes efpevecebefoj

(160)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ket[smegb osJeerDees keCCekegceejerDees efoJJeJeeDees~ cesIebkejcesIeJeoer megcesOeee cesIeceeefueCeer legefjcee~~1976~~

leesDebOeje efJeefee heghheeceeuee eeECeefooe eefjcee~ hegJJeeefomeg ket[smegb kecesCe eseb fle SoeDees~~1977~~
yeueYeCeeceket[es F&meeCeeefomeeS leJJeCes nesefo~ peeseCemeecegegbiees cetueefcce Je leefeDees Jeemees~~1978~~
100~ 100~
heCCeemepeeseCeeFb efmenjs ket[mme JeemeefJelLeejes~ cegnYetceerefceefueob ceefpPeceefJelLeejheefjceeCeb~~1979~~
Sme yeueYeket[es menmmepeeseCeheceeCeGsnes~ lesefeeboheceeCees efoCeejeEyeyeb Je meceJees~~1980~~
1000~ 1000~
meesceCememme e Jeemeb efCemmesmeb befYeotCe mees mesuees~ hebemeepeeseCeeFb leees bYesefo eekeemeb~~1981~~
omeefJebob YetJeemees hebemeee peeseCeeefCe cegnJeemees~ SJeb ueeseefJeefCeeceiieeeefCeScegoerjsefo~~1982~~
1000~ 500~
hee"evlejced~

megces kes veboveJeve ceW yeueYe Deeefo 9 ket nQ

yeueYeCeeceket[es F&meeCeefomeeS CeboCeJeCeefcce~ lemmegsnhhengoer meefjmee meesceCemeket[sCeb1~~1997~~
efpeCecebefojket[eCeb JeeJeerheemeeoosJeoeCeb e~ CeeceeFb efJeCCeemees meesncceermeeCeefomeefJeYeeiees e~~1998~~
Fehengefo CeboCeJeCes meesceCemeJeCeb Je nesefo efCemmesmeb~
CeJeefj ef Jemes mees Skekees Jeemehhecegn eef Ce og ieg CeeeE Ce~~1999~~

leesebOeje, efJeefe$ee, heg<heceeuee Deewj Deefvlece Deefveefvolee, Fme ekeej es efoJe he Jeeueer keveekegceejer osefJeeeB efmLele
nQ~~1976-1977~~ meewcevemeJeve kes Yeerlej F&Meeve efoMee ceW Ske meew eespeveeceeCe TBee Deewj cetue ceW Fleves ner
efJemleej Jeeuee yeueYe veeceke ket nw~~1978~~ GlmesOe 100~ Jeeme 100~ Gme ket kee efJemleej efMeKej hej
heeeme eespeve Deewj ceOe ceW cegKe SJeb Yetefce kes meefcceefuele efJemleejeceeCe mes DeeOee nw~~1979~~ en yeueYeket
npeej eespeveeceeCe TBee Deewj Fleves ner efJemleejeceeCe mes meefnle neslee ngDee mete&ceC[ue kes meceeve meceJe=e
nw~~1980~~ GlmesOe 1000~ efJemleej 1000~ Jen Mewue meewcevemeJeve kes mechetCe& efJemleej kees jeskekej hegve heeBe meew
eespeveeceeCe DeekeeMe kees jeskelee nw~~1981~~ Gmekee YetefJemleej oMe kes Ievehe DeLee&led Ske npeej eespeve Deewj
cegKeefJemleej heeBe meew eespeveeceeCe nw~ Fme ekeej ueeskeefJeefveee Je ceiieeeCeer ceW kenles nQ~~1982~~
1000~ 500~
(hee"evlej~

megces kes vevove Jeve ceW yeueYe Deeefo 9 ket nQ

vevoveJeve kes Yeerlej F&MeeveefoMee ceW yeueYe veeceke ket nw~ Fme ket keer TBeeF& Deeefo meewceveme mecyevOeer ket
kes meMe nw~~1997~~ efpeveceefvoj, ket, Jeeheer, eemeeo Je osJeleeDeeW kes veece, efJeveeme Deewj meewOece& Je F&Meevesv keer
efoMeeDeeW kee efJeYeeie, Fleeefoke meye vevoveJeve ceW meewceveme Jeve kes ner meceeve nw~ efJeMes<elee kesJeue Ske en nw efke
Gvekes efJemleejeefoke ogiegCes nQ~~1998-1999~~
1. eqleueeseheCCeefe-DeefOekeej-4, he=. 400~

leerveueeske efpevecebefoj

keteefo kes efpevecebefoj

(161)

efnceJeeve kes heemejesJej ceW lesjn ket

efnceJebleemme cepPes hegJJeeJejceeeoes e heGceones~ heCemeepeeseCeboes leiegCeeeecemeesefnuuees1~~1658~~
500~ 1000~
omepeeseCeeefCe ieefnjes eGleesjCeJesefoCeboCeJeCesefnb~
meefnoes efJeeefmeDekegmegceseEn megnmebeejeCejefeoseEn~~1659~~
JesmeceCeCeeceket[es F&meeCes nesefo hebkeeonmme~ efmeefjefCeeeCeeceket[es efmeefnefomeYeeieefcn efCeefes~~1660~~
KeguueefnceJebleket[es CeFefjefoYeeieefcce lemme efCeefes~ heefceGejYeeies ket[es SjeJeoes Ceece~~1661~~
efmeefjmebeeket[es len YeeS heGcenmme GejS~ SoseEn ket[seEn efnceJeblees hebeefmenefjCeecepegoes~~1662~~
GJeJeCeJesoerpegee JeWlejCeejseEn neWefle jceefCeppee~ meJJes ket[e Sos CeeCeeefJenjeCeefCecceefJeoe~~1663~~
GejefomeeefJeYeeies peueefcce heGcenmme efpeCeket[es~
efmeefjefCeeeb Jesefueeb Debkeceeb Dejere eieb e~~1664~~
efmenjerGhheueket[e heoeefnCee neWefle lemme meefueueefcce~ le[JeCeJesoereEn pegoe JeWlejCeejseEn meesefnuuee~~1665~~

ceneefnceJeeve kes cenehee mejesJej ceW lesjn ket

cenefnceJebles oesmegb heemesmegb JesefoJeCeeefCe jcceeeECe~ efieefjmeceoerneeefCeb JeemeeoerCeb e efnceJeefieefjb2~~1723~~
efmeceneefnceJeblee nsceJeoes jesefnoes e nefjCeecees~ nefjkeblee nefjJeefjmees JesefueDees De[ Fces ket[e~~1724~~

efnceJeeve kes heemejesJej ceW lesjn ket

efnceJeeved heJe&le kes ceOe ceW hetJe&-heefMece uebyee, heeBe meew eespeve efJemleej mes meefnle Deewj Fmemes ogiegCeer DeLee&led
Ske npeej eespeveeceeCe uebyeeF& MeesYeeeceeve hee veeceke n nw~~1658~~ efJe<kebYe 500~ Deeeece 1000~ en hee
n oMe eespeve ienje leLee eej leesjCe, JesefoeeW, vevoveJeveeW Deewj MegYemebeeege jlveeW mes jes ieS efJekeefmele hetueeW mes
meefnle nw~~1659~~ Fme hebkepen kes F&MeevekeesCe ceW JeweJeCe veeceke ket Deewj Deeivese efoMee ceW eerefveee veeceke
ket efveefo&< efkeee ieee nw~~1660~~ Gmekes vew$e+le Yeeie ceW #egefnceJeeved ket Deewj heefMeceesejYeeie ceW SsjeJele
veeceke ket kene ieee nw~~1661~~ heen kes Gej Yeeie ceW eermebee veeceke ket efmLele nw~ Fve heeBe keteW mes
efnceJeeved heJe&le hebeefMeKejer Fme veece mes mebege nw~~1662~~ veevee ekeej kes jlveeW mes efveefce&le es meye ket GheJeveJesefoeeW mes meefnle Deewj JevlejeW kes veiejeW mes jceCeere nQ~~1663~~ heen kes peue ceW GejefoMee keer Deesj mes
eoef#eCehe ceW efpeveket, eerefveee, Jew[te&, Debkecee, DeeMee&, eke, efMeKejer Deewj Glheueket, es ket Gmekes
peue ceW leJesefoeeW Deewj Jeve-JesefoeeW mes meefnle nesles ngS Jevlej-veiejeW mes MeesYeeeceeve nQ~~1664-1665~~

ceneefnceJeeve kes cenehee mejesJej ceW lesjn ket

ceneefnceJeeved heJe&le kes oesveeW heeMJe&YeeieeW ceW jceCeere Jesoer Deewj Jeve nQ~ Fvekeer uecyeeF& Fmeer heJe&le kes yejeyej Deewj
efJemleejeefoke efnceJeeved heJe&le kes meceeve nw~~1723~~ Fme heJe&le kes Thej efme, ceneefnceJeeved, nwceJele, jesefnled, nefj, nefjkeevle,
nefjJe<e& Deewj Jew[te&, Fmeekeej es Dee" ket nQ~~1724~~ efnceJeeved heJe&le kes keteW mes Fve keteW keer TBeeF& Deewj efJemleejeYe=efle
meye ogiegCee-ogiegCee nw~~1725~~ efpeve veeceeW kes Jes ket nQ, GvneR veece Jeeues JevlejosJe Gve keteW hej jnles nQ~ es osJe Deveghece
1. efleueeseheCCeefe elegLe& ceneefOekeej he=. 360~ 2. efleueeseheCCeefe, ceneefOekeej-4 he=. 368, 369~

(162)

keteefo kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efnceJebleheJJeomme e ket[eoes GoeJeemehengoereECe~ SoeCeb ket[eCeb ogiegCemeJeeefCe meJJeeeECe~~1725~~

pebCeecee les ket[e lebCeecee JeWleje megje neWefle~ DeCegJeceJemejerje yengefJenheefjJeejmebpegee~~1726~~
heGceoneG ogiegCees Jeemeeeceesefn ieefnjYeeJesCeb~ nesefo ceneefnceJebles cenheGcees Ceece efoJJeones~~1727~~
Jee 1000~ Dee 2000~ iee 20~
leodonheGcemmeesJeefj heemeeos esos e efnefjosJeer~ yengheefjJeejseEn pegoe efmeefjeeoseJf e JJe JeefCCepeiegCeesne~~1728~~
CeJeefj efJemesmees Smees ogiegCee heefjJeejheGceheefjmebKee~ pesefeecesehemeeoe efpeCeYeJeCee leefeee jccee~~1729~~
F&meeCeefomeeYeeS JesmeceCees Ceece megbojes ket[es~ oefkeKeCeefomeeefJeYeeies ket[es efmeefjefCeeeCeecees e~~1730~~
CeFefjefoYeeies ket[b cenefnceJeblees efJeefeejeCeceDees~ heefceGejYeeies ket[es SjeJeoes Ceece~~1731~~
efmeefjmebeeb efle ket[es GejYeeies onmme essefo~ Sosefn ket[seEn cenefnceJeblees e hebeefmenjes efe~~1732~~
Sos meJJes ket[e JeWlejCeejseEn hejcejceefCeppee~ GJeJeCeJesoerpegee Gejheemes peueefcce efpeCeket[es~~1733~~
efmeefjefCeeeb Jesefueeb Debkeceeb DejerepeieeFb~ Ghheueefmenjer ket[e meefueueefcce heoeefnCee neWelf e~~1734~~

efve<eOe heJe&le kes veew ket

ket[es efmees efCemenes nefjJemmees len efJeosnnefjefJepeee~ meeroesohejefJeosne peiees e nJesefo efCemenGJeefjefcce1~~1758~~
leeCeb Goehhengoer meJJes efnceJeblemesueket[eoes~ eGiegefCeee CeJeefj Fces ket[esJeefj efpeCehegje meefjmee~~1759~~
pebCeecee les ket[e lebCeecee JeWleje megje lesmegb~ yengheefjJeejsefnb pegoe heuueeT omeOeCegegbiee~~1760~~

heege Mejerj kes Oeejke Deewj yengle ekeej kes heefjJeej mes mebege nQ~~1726~~ ceneefnceJeeved heJe&le hej efmLele cenehee veeceke
n heen keer Dehes#ee ogiegCes efJemleej, uebyeeF& Je ienjeF& mes meefnle nw~~1727~~ efJemleej 1000~ Deeeece 2000~ ienjeF&
20~ Gve leeueeye ceW keceue kes Thej efmLele eemeeo ceW yengle mes heefjJeej mes mebege leLee eerosJeer kes meMe JeCe&veere iegCemecetn mes
heefjhetCe& er osJeer jnleer nw~~1728~~ eneB efJeMes<elee kesJeue en nw efke erosJeer kes heefjJeej Deewj heeeW keer mebKee eerosJeer keer Dehes#ee
otveer nw~ Fme leeueeye ceW efpeleves eemeeo nQ Gleves ner jceCeere efpeveYeJeve Yeer nQ~~1729~~ Fme leeueeye kes F&MeeveefoMeeYeeie
ceW megvoj JeweJeCe veeceke ket, oef#eCeefoMeeYeeie ceW eerefveee veeceke ket, vew$e+leefoMeeYeeie ceW efJeefe$e jlveeW mes efveefce&le
ceneefnceJeeved ket, heefMeceesejYeeie ceW SsjeJele veeceke ket Deewj GejYeeie ceW eermebee veeceke ket efmLele nw~ Fve keteW mes
ceneefnceJeeved heJe&le hebeefMeKej kenueelee nw~~1730-1732~~ es meye ket Jevlej veiejeW mes hejce jceCeere Deewj GheJeveJesefoeeW
mes mebege nQ~ leeueeye kes GejheeMJe& Yeeie ceW peue ceW efpeveket nw~~1733~~ eerefveee,Jew[te&, Debkecee, DeeMee&, eke, Glheue
Deewj efMeKejer, es ket peue ceW eoef#eCe he mes efmLele nQ~~1734~~

efve<eOe heJe&le kes veew ket

efve<eOeheJe&le kes Thej efme, efve<eOe, nefjJe<e&, efJeosn, nefj, efJepee, meerleesoe, DehejefJeosn Deewj eke es veew ket
efmLele nQ~~1758~~ Fve keteW keer GBeeF& Deeefo meye efnceJeeved heJe&le kes keteW mes eewiegCeer nw~ efJeMes<elee kesJeue en nw
efke keteW hej efmLele es efpevehegj efnceJeeved heJe&le mecyevOeer efpevehegjeW kes meMe nQ~~1759~~ efpeme veece kes Oeejke
es ket nQ, Gmeer veece kes Oeejke JevlejosJe Gve keteW hej efveJeeme kejles nQ~ es osJe yengle heefjJeejeW mes ege, Ske heue
eceeCe Deeeg Jeeues Deewj oMe Oeveg<e GBes nQ~~1760~~
1. efleueeseheCCeefe DeefOekeej4 he=. 373~

leerveueeske efpevecebefoj

keteefo kes efpevecebefoj

(163)

efve<eOeheJe&le kes efleefieb mejesJej ceW lesjn ket

heGceneG eGiegCebohhengoer YeJesefo efoJJeones~ leerefiees efJekeKeeoes yengcepPes efCemenmesuemme1~~1761~~
Jee 2000, Dee 4000, iee 40, heG 42, mebKee 560464,
Jee 1, ceg 3, he 4, ceefpPe 4, Deb 4 Jee 2~
lenheGcemmeesJeefj heemeeos esos e efOeefoosJeer~ yengheefjJeejsefnb pegoe efCeJeceueeJeCCemebhegCCee~~1762~~
FefieheuueheceeCeeT CeeCeeefJenjeCeYetefmeemejerje~ DeFjccee JeWleefjee meesnefccebomme mee osJeer~~1763~~
pesefeecesee leefmmeb heGceefiene lesefeee efpeefCebohegje~ YeJJeeCeeCeboeje megjefkeCCejefcengCemebekf eCCee~~1764~~
F&meeCeefomeeYeeS JesmeceCees Ceece ceCenjes ket[es~ oefkeKeCeefomeeefJeYeeies ket[es efmeefjefCeeeCeecees e~~1765~~
CeFjefoefomeeefJeYeeies efCemenes CeecesCe megbojes ket[es~ DeFjeJeoes efe ket[es leerefieerheefcegeefJeYeeies~~1766~~
GejefomeeefJeYeeies ket[es efmeefjmebeJees efe CeecesCe~ Sosefnb ket[sefnb efCemenefiejer hebeefmenefj efe~~1767~~
JejJesefoeeefnb pegee JeWlejCeejsefnb hejcejceefCeppee~ Sos ket[e Gejheemes meefueueefcce efpeCeket[es~~1768~~
efmeefjefCeeeb Jesefueeb Debkeceeb DebyejerepeieeFb~ efmeefnjer Ghheueket[es eflebeif e_onmme meefueueefcce~~1769~~

efve<eOeheJe&le kes efleefieb mejesJej ceW lesjn ket

efve<eOe heJe&le kes yengceOeYeeie ceW heen keer Dehes#ee eewiegCes efJemleejeefo mes meefnle Deewj efleefieb veece mes eefme
Ske efoJe leeueeye nw~~1761~~ Jeeme 2000, Deeeece 4000, DeJeieen 40, veeue keer GBeeF& 42, mebKee
560464, yeenue 1, ce=Ceeue 3, hee 4, ceOeJeeme 4, DebleJeeme 2 Jee 4 eespeve~ Gme nmecyevOeer hee kes Thej
efmLele YeJeve ceW yengle heefjJeej mes mebege Deewj Deveghece ueeJeCe mes heefjhetCe& Oe=efle osJeer efveJeeme kejleer nw~~1762~~
Ske heueeceeCe Deeeg keer Oeejke Deewj veevee ekeej kes jlveeW mes Yetef<ele Mejerj Jeeueer DeeflejceCeere Jen JevleefjCeer
meewOece& Fv keer osJeer nw~~1763~~ Gme leeueeye ceW efpeleves heeie=n nQ, Gleves ner YeJepeveeW kees Deeveefvole kejves
Jeeues efkeVejosJeeW kes egieueeW mes mebkeerCe& efpevesvhegj nQ~~1764~~ efleefieb leeueeye kes F&Meeve efoMeeYeeie ceW ceveesnj
JeweJeCe veeceke ket, oef#eCe efoMeeYeeie ceW eerefveee veeceke ket, vew$e+le efoMeeYeeie ceW megvoj efve<eOe veeceke ket,
heefMeceesejkeesCe ceW SsjeJele ket Deewj GejefoMee Yeeie ceW eermebee veeceke ket nw~ Fve keteW mes efve<eOeheJe&le
hebeefMeKejer Fme ekeej eefme nw~~1765-1767~~ es ket Gece JesefokeeDeeW mes meefnle Deew j JevlejveiejeW mes
DeefleMee jceCeere nQ~ GejheeMJe&Yeeie ceW peue ceW efpeveket nw~~1768~~ efleefieb leeueeye kes peue ceW eerefveee,
Jew[te&, Debkecee, Debyejerke (Dejere DeeMee&), eke, efMeKejer Deewj Glheue ket efmLele nQ~~1769~~

iepeoble heJe&le hej ket

meewceveme iepeoble heJe&le hej 7 ket nQ
Fve iepeovleeW keer ienjeF& Deheveer-Deheveer GBeeF& eceeCe kes elegLeeMe cee$e nw~ meewceveme heJe&le kes Thej efme,
meewceveme, osJekeg, cebieue, efJeceue, keebeve Deewj JeefMe<, es meele ket ces mes ueskej efve<eOeheJe&le hee&vle efmLele
1. efleueeseheCCeefe DeefOekeej he=. 373, 374~

keteefo kes efpevecebefoj

(164)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

nQ~2030-2031~~ meewceveme heJe&le keer GBeeF& ceW eej kee Yeeie osves hej pees ueyOe DeeJes Gleveer Fve keteW keer GBeeF&
nw~ Fve keteW kes efJemleej Deewj uecyeeF& kes efJe<ee ceW GheosMe veneR nw~~2032~~ Yetefce ceW mes cegKe kees kece kejkes Goe kee
Yeeie osves hej pees ueyOe DeeJes Glevee Yetefce keer Dehes#ee neefve Deewj cegKe keer Dehes#ee Je=ef kee eceeCe neslee nw~ eneB cegKe kee
eceeCe meew eespeve, Yetefce kee heeBe kes IeveeceeCe DeLee&led Ske meew heeerme eespeve Deewj Goe Ske kece ketmebKeeeceeCe
nw~~2033~~ 100 ~ 125~ 6~ Jen #ee-Je=ef kee eceeCe n mes Yeeefpele heeerme eespeve nw~ Fmekees Yetefce ceW mes kece
kejves Deewj cegKe ceW pees[ves hej keteW keer GBeeF& kee eceeCe Deelee nw~~2034~~ 25/6~ DeLeJee, Fe mes iegefCele #eeJe=ef kees Yetefce ceW mes kece kejves Deewj cegKe ceW efceuee osves hej keteW keer GBeeF& nesleer nw~ FveceW mes eLece ket keer GBeeF& heeBe
kes IeveeceeCe DeLee&led Ske meew heeerme eespeve nw~~2035~~ 125~ efleere ket keer GBeeF& Ske meew yeerme eespeve Deewj n
mes efJeYee heeBe keueeeceeCe leLee le=leere keer GBeeF& Ske meew meesuen eespeve Deewj leerve mes Yeeefpele oes keueeeceeCe
nw~~2036~~ 120-5/6~ 116-2/3~ elegLe& ket keer GBeeF& Ske meew mee{s yeejn eespeve Deewj heeBeJeW ket keer GBeeF&
Ske meew Dee" eespeve leLee Ske eespeve kes leermejs Yeeie mes DeefOeke nw~~2037~~ 112-1/2 ~ 108-1/3~ "s ket keer
GBeeF& Ske meew eej eespeve Deewj n mes Yeeefpele Ske keueeeceeCe leLee meeleJeW ket keer GBeeF& Ske meew eespevecee$e
nw~~2038~~ 104-1/6~ 100~ meewceveme veeceke heJe&le keer uecyeeF& ceW meele kee Yeeie osves hej pees ueyOe DeeJes Glevee
eleske keteW kes Devlejeue kee eceeCe neslee nw~~2039~~ en Devlejeue eceeCe eej npeej leerve meew hevn eespeve Deewj Ske
meew lesleerme mes Yeeefpele Jeemeer keuee nw~~2040~~ 4315-82/133~ eLece ket kes Thej Ske efpeveYeJeve nw~ Fmekes
efJemleej, GBeeF& Deewj uecyeeF& Deeefo kee JeCe&ve heeC[gkeJeve mecyevOeer efpevehegj kes meMe nw~~2041~~ Mes<e keteW
hej Jesoer SJeb leesjCe mes meefnle Deewj Gece jlveeW mes Keefele Ssmes Jevlej osJeeW kes megJeCe&cee eemeeo nQ~~2042~~ keebeve
ket hej Ske heueeceeCe Deeeg mes ege megJelmee osJeer (megefce$ee osJeer) Deewj efJeceue veeceke es<" ket hej eerJelmeefce$ee
osJeer efveJeeme kejleer nw~~2043~~ Mes<e eej keteW hej Deheves ket kes meMe veece Jeeues JevlejosJe efJeefJeOe ekeej kes efJeveeso
mes eer[e kejles nQ1~~2044~~

efJeegleYe iepeoble heJe&le hej 9 ket

efJeegleYe heJe&le kes Thej efme, efJeegleYe veeceke, osJekeg, hee, leheve, mJeefmleke, Mele GppJeue (MelepJeeue),
meerleesoe Deewj nefj, Fve veeceeW mes YegJeve ceW efJeKeele Deewj Deveghece Deekeej Jeeues veew ket nQ~ Fve keteW keer GBeeF& Deheves
heJe&le keer GBeeF& kes elegLe& YeeieeceeCe nw~~2045-2046~~ Gve keteW keer uecyeeF& Deewj efJemleejefJe<eeke GheosMe Fme
mecee ve< nes egkee nw~ FveceW mes eLece ket keer GBeeF& Ske meew heeerme eespeve Deewj Deefvlece ket keer GBeeF& kee
eceeCe Ske meew eespeve nw~ eLece ket keer GBeeF& ceW mes Deefvlece ket keer GBeeF& kees Ieekej Mes<e heeBe kes Jeie& ceW
Dee" kee Yeeie osves mes neefve-Je=ef kee eceeCe efvekeuelee nw~~2047-2048~~ Fe mes iegefCele neefve-Je=ef kes eceeCe
kees Yetefce ceW mes kece kejves DeLeJee cegKe ceW pees[ osves hej ece mes keteW keer GBeeF& nesleer nw~~2049~~ eLece ket keer
GBeeF& Ske meew heeerme eespeveeceeCe peevevee eeefnes leLee Mes<e keteW keer GBeeF& peeveves kes efuees Gejesej Glhevve
eceeCe ceW mes Dee" mes Yeeefpele heeerme eespeve kece kejles peevee eeefnes~~2050~~ efJeegleYe veeceke heJe&le keer uecyeeF&
1. efleueeseheCCeefe he=. 404 mes 408 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

keteefo kes efpevecebefoj

(165)

ceW veew kee Yeeie osves hej pees ueyOe DeeJes Glevee eleske keteW kee Devlejeue eceeCe neslee nw~~2051~~ en Devlejeue
eceeCe leerve npeej leerve meew hheve eespeve Deewj Ske meew Fkenej mes Yeeefpele Ske meew Ske keueecee$e nw~~2052~~
3356-101/171~ Fme heJe&le hej efpeveYeJeveeefoke meewceveme heJe&le kes ner meceeve nQ~ efJeMes<e kesJeue en nw efke
eneB osefJeeeW kes veece Deve nw~~~2053~~ mJeefmleke ket hej yeuee veeceke JevlejosJeer Deewj kevekeket hej Jeeefj<esCee
veeceke Gece osJeer jnleer nw~~2054~~ cevojheJe&le mes DeeOee eespeve peekej efJeegleYe heJe&le ceW heJe&le kes efJemleej
meceeve uecyeer jceCeere ieghee efmLele nw~~2055~~ Fmekes oesveeW heeMJe&YeeieeW ceW Deheves eesie GBeeF& Je efJemleej mes meefnle
leLee veevee Gece jlveeW mes jceCeere Deke=ef$ecehe ej nQ1~~2056~~

ievOeceeove iepeoble heJe&le hej 7 ket

ievOeceeove heJe&le kes Thej meele ket efmLele nQ~ efme veeceke, ievOeceeove, osJekeg, ievOeJeeme (ievOeceeefueveer),
ueesefnle, mheefke Deewj Deevevo, es Gve keteW kes meele veece nQ~ Fve keteW keer GBeeF& Deeefoke meewcevemeheJe&le kes meceeve
ner peevevee eeefnes~~2057-2058~~ efJeMes<e en nw efke ueesefnle ket hej YeesieJeleer Deewj mheefke veeceke ket hej
Yeesiebke=efle ee Yeesiebkeje veeceke osJeer efveJeeme kejleer nw2~~2059~~

ceeueJeeved iepeoble hej veew ket nQ

ceeueJeeved heJe&le kes Thej veew ket efmLele nQ~ efme veeceke, ceeueJeeved, Gejkeg, ke, meeiej, jpele veeceke,
hetCe&Ye, meerlee Deewj nefjmen, es Fve keteW kes veece nQ~ Fvekee efJemleej Je GBeeF& Deeefoke efJeegleYeheJe&le kes keteW kes meMe
mecePevee eeefnes~~2060-2061~~ efJeMes<elee kesJeue en nw efke meeiej ket hej YeesieJeleer Deewj jpeleket hej Yeesieceeefueveer
veeceke osJeer efveJeeme kejleer nw~~2062~~ cevoj heJe&le mes DeeOee eespeve Deeies peekej Fme heJe&le kes Thej heJe&leere efJemleej
kes meMe uebyeer ieghee kener peeleer nw~~2063~~ Gmekes oesveeW heeMJe&YeeieeW ceW Deheves eesie Goe Je efJemleej mes meefnle leLee
ekeeMeceeve Gece jlveefkejCeeW mes mebege Jes Deke=ef$ece SJeb Deveghece ej nQ3~~2064~~

meerleesoe veoer kegC[

efve<eOeheJe&le kes Thej efleefiebn kes Gejej mes YegJeveefJeKeele meerleesoe ceneveoer efvekeueleer nw~~2065~~ en
meerleesoe veoer GejcegKe neskej meele npeej eewj meew Fkekeerme eespeve mes keg DeefOeke efve<eOeheJe&le kes Thej peeleer
nw~~2066~~ heMeeled Jen veoer heJe&le hej mes Deekej Deewj eeflemeerleeso veeceke kegC[ ceW efiejkej Gmekes Gej leesjCeej mes
efvekeueleer ngF& Gece ceeie& mes cesheJe&le hee&vle peeleer nw~ hegve oes keesmeeW mes ces heJe&le kees ve heekej DeLee&led cesheJe&le mes oes
keesme FOej ner jnkej Ge veoer heefMece keer Deesj ceg[ peeleer nw~~2067-2068~~ Devevlej Jen veoer Gleves cee$e (oes
keesme) Deblej mes meefnle nes kegefuehe mes efJeegleYe heJe&le keer ieghee kes GejcegKe mes YeMeeueJeve ceW eJesMe kejleer
nw~2069~~ ces kes yengceOeYeeie kees Dehevee ceOeeefCeefOe kejkes Jen veoer heefMececegKe mes efJeosn#es$e kes yengceOe ceW neskej
peeleer nw~~2070~~ osJekeg#es$e ceW Glhevve ngF& veefoeeB eewjemeer npeej nQ~ FveceW mes yeeeueerme npeej veefoeeB meerleesoe kes oesveeW
leerjeW ceW mes eleske leerj ceW eJesMe kejleer nQ~~2071~~ 84000~ DehejefJeosn #es$e ceW Glhevve ngF& mechetCe& veefoeeB eej ueeKe
De[leeueerme npeej De[leeueerme nQ, pees meerleesoe ceW eJesMe kejleer nQ~~2072~~ 448038~ heMeeled pecyeterhe keer peieleer kes
1. efleueeseheCCeefe 406~ 2. efleueeseheCCeefe he=0 407-408~ 3. efleueeseheCCeefe he=0 408~

(166)

keteefo kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kee efJeosn#es$e ceW efJepeeeOe& heJe&le kes 9 ket

hejekekeYeerefojefnoes DeCCeeeheeCeseEn heefjnerCees~ DeFJeefDeCeeJeerheefjeees meJJekeeuesmegb~~2251~~
DeJeogbyejheuemeefjmee OecceeYeemee Ce lelLe megJJebefle~ efmeJeJecceefJeCngeb[erjefJemeefmeyegeCe Ce hegjeeECe~~2252~~
heemeb[meceeeees mecceeFerpeCeesOemebCCees~ CeJeefj efJemesmees keseEme heeos YeeJeefceeb~~2253~~
ceeieOeJejleCegJesefn e heYeemeoerJeseEn keefJepeemme~ meesnsefo GJemeceges JesoereGleesjCeseEn pegoes~~2254~~
DebleescegngeceJejb kees[er hegJJeeCe nesefo Gkekemmeb~ DeeGmme e heefjceeCeb CejeCe CeejerCe keefcce~~2255~~
hegJJe 10000000~
Gsnes ob[eeECe hebemeee efJeefJenJeCCeceeJeCCeb~ eGmeer heger Debiesmeg CejeCe CeejerCeb~~2256~~
500~ 64~
kemme e yengcepPes mesuees CeecesCe oernefJepeees~ peeseCemeeJeemees meceoernes osmeJeemesCeb~~2257~~
50~ 2212~ 7~
8
meJJeeDees JeCCeCeeDees YeefCeoe JejYejnKeseefJepe[d"es~ SoeEmme CeeoJJeb CeJeefj efJemesmeb efCeJescees~~2258~~
efJeppeenjeCe leeEmme heeskekeb oesle[smeg CeejeeECe~ hebeeJeCCee neWefle ng ket[eCe e DeCCeCeeceeeECe~~2259~~
efmekeKekeKeb[e hegCCeeefJepeeceeefCeefleefcemeiegne~ kees JesmeceCees CeJe Ceecee Somme ket[eCeb~~2260~~

efyeueej ceW mes peekej Jen veoer heefjJeej veefoeeW mes ege nesleer ngF& ueJeCemeceg ceW eJesMe kejleer nQ~~2073~~ oes leJesefoeeW
Deewj GheJeve KeC[eW mes DeefYejece Gme meerleesoe veoer kee efJemleej Je ienjeF& Deeefo nefjkeevlee veoer mes otveer nw1~~2074~~

kee efJeosn#es$e ceW efJepeeeOe& heJe&le kes 9 ket

en osMe meoe hejee keer Yeerefle mes jefnle, Deveee eJe=efeeeW mes efJenerve Deewj DeefleJe=ef<-DeveeJe=ef< mes
heefjlee nw~~2251~~ GogcyejheueeW kes meMe Oecee&Yeeme JeneB megves veneR peeles~ efMeJe, yeee, efJe<Ceg, eC[er, jefJe,
MeefMe Je yeg kes cebefoj JeneB veneR nQ~~2252~~ Jen osMe hee<eC[ meceoeeeW mes jefnle Deewj meceief< peveeW kes mecetn
mes Jeehle nw~ efJeMes<e Flevee nw efke eneB efkevneR peerJeeW kes YeeJeefceLeelJe efJeeceeve jnlee nw~~2253~~ Jesoer Deewj eej
leesjCeeW mes ege ke#eeosMe kee Ghemeceg ceeieOe, Jejleveg SJeb eYeeme erheeW mes MeesYeeeceeve nw~~2254~~ keeosMe ceW
vej-veeefjeeW keer Deeeg kee eceeCe peIevehe mes Devleceg&ntle& Deewj Glke=<he mes hetJe&keesefcee$e nw~~2255~~ hetJe&
10000000~ JeneB hej efJeefJeOe JeCeeX mes ege vej-veeefjeeW kes Mejerj keer TBeeF& heeBe meew Oeveg<e Deewj he=<"Yeeie keer
nefeeB eeQme" nesleer nQ~~2256~~ 500~ 64~ keeosMe kes yengceOeYeeie ceW heeeme eespeve efJemleej Jeeuee Deewj
osMeefJemleej meceeve uebyee oerIe& efJepeee& veeceke heJe&le nw~~2257~~ 50~ 2212-7/8~ Gece Yejle#es$e mecyevOeer
efJepeee& kes efJe<ee ceW efpeme ekeej mechetCe& JeCe&ve efkeee ieee nw Gmeer ekeej Fme efJepeee& kee Yeer JeCe&ve mecePevee
eeefnS~ Ge heJe&le keer Dehes#ee eneB pees keg efJeMes<elee nw Gmekee efveheCe efkeee peelee nw~~2258~~ Fme heJe&le kes
1. efleueeseheCCeefe, elegLe&ceneefOekeej he=. 408-409~

leerveueeske efpevecebefoj

keteefo kes efpevecebefoj

(167)

meJJesmegb ket[smegb ceefCeceeheemeeomeesnceeCesmegb~ esbefle Deket[s F&meeeeECeomme JeenCee osJee~~2261~~

CeerueeeueoefkeKeCeoes GJeJeCeJesoerS oefkeKeCes heemes~ kegb[eefCe oesefCCe JesoerleesjCepegeeefCe esbefle~~2262~~
leeCeb oefkeKeleesjCeoejsCeb efCeiieoe ogJes meefjee~ jeejeesokeKee hegn hegn iebieee meeefje~~2263~~
jeejeesoeeEn JeseCeiesCe keefJepeeefcce~ meJJelLe meceeCeeDees keKeb[e efCeefcceoe Sos~~2264~~
jeejeesoeDees pegoeDees eesodomemenmmeceseeeEn~ heefjJeejJeeefnCeereEn efCeeb heefJemebefle meeroesob~~2265~~
14000~
meeroeS Gejoes efJepeeefieefjmme oefkeKeCes Yeeies~ jeejeesoeCeb DeppeeKeb[b YeJesefo efJeeeues~~2266~~
CeeCeepeCeJeoefCeefnoes DeejmeosmeYeememebpegees~ kegbpejlegjieeefopegoes CejCeejercebef[oes jccees1~~2267~~

Thej oesveeW leeW ceW mes eleske le hej efJeeeOejeW kes heeheve veiej nQ, Deewj keteW kes veece efYevve-efYevve nQ~~2259~~
efme, kee, KeC[eheele, hetCe&Ye, efJepeee&, ceeefCeYe, efleefceeiegn, kee Deewj JeweJeCe, es eceMe Fme
efJepeee& kes Thej efmLele veew keteW kes veece nQ~~2260~~ ceefCecee eemeeoeW mes MeesYeeeceeve Fve meye keteW ceW mes Dee"
keteW hej F&Meevesv kes JeenveosJe jnles nQ~~2261~~ veerueheJe&le mes oef#eCe keer Deesj GheJeveJesoer kes oef#eCeheeMJe& Yeeie
ceW Jesoer leesjCeege oes kegC[ efmLele nQ~~2262~~ Fve kegC[eW kes oef#eCe leesjCeej mes iebieeveoer kes meMe he=Leked-he=Leked
jee Deewj jeesoe veeceke oes veefoeeB efvekeueer nQ~~2263~~ jee-jeesoe Deewj efJepeee& heJe&le mes keeosMe ceW meJe&$e
meceeve es n KeC[ efveefce&le ngS nQ~~2264~~ eewon npeejeceeCe heefjJeej veefoeeW mes ege es jee-jeesoe veefoeeB
efvele meerleeveoer ceW eJesMe kejleer nQ~~2265~~ 14000~ meerleeveoer kes Gej Deewj efJepeee&efieefj kes oef#eCe Yeeie ceW
jee-jeesoe kes ceOe Deee&KeC[ nw~~2266~~ en Deee&KeC[ Deveske osMeeW mes meefnle, De"ejn osMeYee<eeDeeW mes
mebege, neLeer Je DeeeefokeeW mes ege Deewj vej-veeefjeeW mes ceefC[le ngDee jceCeere nw~~2267~~

N: M

Ghemeie&efJepeefe eerheee&veeLe Jebovee

-Ghepeeeflebohejer<enwJee&leke=lewmleoemeew,
cenecevee OeerjieYeerjheee&:~
Dekecheefee: kevekeeeuees Jew,
leb heee&veeLeb ef$eefJeOeb eJebos~~5~~
Jeeeg Yeebkej GhemeieeX mes, cenecevee heejme eYeg Oeerj~
Deeefuelecevee ces mece heejme, $eeefJeefOe Jebotb ceneieYeerj~~
-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
1. efleueeseheCCeefe DeefOekeej-4, he=. 429-430~

keteefo kes efpevecebefoj

(168)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

keteefo kes efpevecebefoj

megces kes vevoveJeve ceW yeueYe Deeefo 9 ket nQ~
(ef$eueeskemeej mes)
DeLe vevoveJevemLeJevlejb meheefjkejceen
yeueYeCeeceket[s CeboCeies cesheJJeoermeeCes~ Goeceefnemeeoueiees leCCeecees JeWlejes JemeF&1~~624~~
yeueYeveecekets vevoveies cesheJe&lewMeeveeced~ GoecenerkeMeleoueke leVeecee Jevlejes Jemeefle~~624~~
yeueYe~ cesheJe&lewMeeveeb efoefMe vevovemLes MeleesoeMeleYetJeemes leueees yeueYeveecekets yeueYeveecee
Jevlejes Jemeefle~~624~~
DeLe vevoveJevemLeJemeleerveecegYeeheeMJe&mLeketeoerved ieeLee$eesCeen
CeboCe ceboj efCemene efnceJeb jpeoes e peemeeejee~ Jeppees ket[e kecemees CeboCeJemeF&Ce heemeogies~~625~~
nsceceee legbieOeje hebemeeb leueb cegnmme hecee~ efmeefnjefiens efokekeCCee Jemebelf e leeeEme e CeeceefceCeb~~626~~
cesnbkejcesnJeoer megcesncesneefoceeefueCeer leees~ leesebOeje efJeefeee heghheeefoceceeefueeECeefooee~~627~~
vevovees cevoj efve<eOe efnceJeeved jpeleMe ekemeeiejkeew~ Jee kete eceMe vevoveJemeleerveeb heeMJe&efkes~~625~~
nsceceee legOeje heeMeleb leueb cegKele ecee~ efMeKejie=ns efokekevee Jemeefvle leemeebe veeceeveerceeefve~~626~~
cesIeje cesIeJeleer megcesIee cesIeeefoceeefueveer lele~ leesevOeje efJeefe$ee heg<heeefoceceeuee Deefveefvolekee~~627~~
CeboCe~ vevovees cevojes efve<eOees efnceJeeved jpeleMe eke meeiejes JeeeKee Sles kete eceMees
vevovemLeJemeleerveecegYeeheeMJex efle<"efvle~~625~~
nsceceee~ les kete nsceceee les<eecegoeYetJeemeew eleskeb heeMeleeespeveeefve 500 leueb 250 cegKeJeemeeceeCeb
les<eeb efMeKejie=ns<eg efokekevee Jemeefvle~ leemeeb esceeefve veeceevees Je#eceeCeeefve~~626~~
cesnbkej~ cesIeje cesIeJeleer megcesIee cesIeceeefueveer lelemleesevOeje efJeefe$ee heg<heceeuee DeefveefvoleeKee meg~~627~~

megces kes vevoveJeve ceW yeueYe Deeefo 9 ket nQ~

(ef$eueeskemeej mes)
vevoveJeve ceW jnves Jeeues Jevlej osJe SJeb Gmekes heefjkej kee keLeve kejles nQ
ieeLeeLe&ces heJe&le keer SsMeeve efoMee efmLele vevoveJeve ceW meew eespeve TBee leLee Yetefce hej meew eespeve eew[e Deewj
Thej 50 eespeve eew[e yeueYe veece kee ket nw efpemeceW yeueYe veece kee Jevlej osJe efveJeeme kejlee nw~~624~~
vevoveJeve ceW efmLele YeJeveeW kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW pees keteefokeeW keer DeJeefmLeefle nw GvnW leerve ieeLeeDeeW eje kenles nQ
ieeLeeLe&1 vevove, 2 cevoj, 3 efve<eOe, 4 efnceJeeved, 5 jpele, 6 eke, 6 meeiej Deewj 8 Jee es Dee"
ket ece mes vevoveJeve ceW efmLele eej YeJeveeW kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW efmLele nQ~ es Dee"eW ket mJeCe&ceeer nQ, Fvekeer
TBeeF& heeBe meew eespeve, veeres Yetefce Jeeme (eew[eF&) heeBe meew eespeve leLee Thej cegKe Jeeme {eF& meew eespeve nw~ Fve
keteW kes efMeKejeW hej efmLele YeJeveeW ceW efokekegceeefjeeB jnleer nQ efpevekes cesIeje, cesIeJeleer, megcesIee, cesIeceeefueveer,
leesevOeje, efJeefe$ee, heg<heceeuee Deewj Deefveefvolee veece nQ~~625,626,627~~
1. ef$eueeskemeej he=. 526 mes 527 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

keteefo kes efpevecebefoj

(169)

efnceJeeve Deeefo n heJe&le SJeb efJepeeeOe& heJe&le kes keteW kee JeCe&ve
SkekeejmeCeJeCeJe Des kekeejme efnceeefoketueeefCe~ JeseeCeb CeJeCeJe hegJJeieketueefcn efpeCeYeJeCeb1~~720~~
SkeeoMee< veJe veJe De<wkeeoMe efnceeefoketeefve~ efJepeeeOee&veeb veJe veJe hetJeiekets efpeveYeJeveeefve~~720~~
Skekee~ SkeeoMe 11 De< 8 veJe 9 veJe 9 De< 8 SkeeoMe 11 eefceleeefve eLeemebKeb efnceJeoeefokegueheJe&leesheefj efmLeleketeefve efJepeeeOee&veeb letheefj veJe 9 veJe 9 keteefve~ le$e hetJe&efoiielekets efpeveYeJeveeefve
meefvle~~720~~
DeLe& Geketeveeb veeceeefokeb ieeLeeoMekesve efveieoeflekecemees efmeeeoCeb efnceJeb Yejnb Fuee e iebiee e~ efmeefjket[jesefnommee eEmeOeg megje nsceJeoe JesmeJeCeb~~721~~
he{ces efpeefCeboiesnb osJeerDees pegJeefoCeeceket[smeg~ mesmesmeg ket[Ceecee JeWlejosJeeefJe efCeJemebefle~~722~~
Jee meJJes kete jeCeceee meieCeiemme legefjegoee~ leefee YetefJelLeeje leoJeoCee ng meJJelLe~~723~~
eceMe efmeeeleveb efnceJeeved Yejleb Fuee e iee e~ eerketb jesefnleemee efmevOeg megje nwceJelekeb JeweJeCeb~~721~~
eLeces efpevesviesnb osJees egJeefleveecekets<eg~ Mes<es<eg ketveeceevee JevlejosJee Deefhe efveJemeefvle~~722~~
Je=ee meJex kete jlveceee mJekeveieme legeexoee~ leeJeodYetefJemleeje leoOe&Jeovee efn meJe&$e~~723~~

efnceJeeve Deeefo n heJe&le SJeb efJepeeeOe& heJe&le kes keteW kee JeCe&ve
Deye efnceJeved Deeefo kegueeeue Deewj efJepeeeOeeX kes Thej efmLele keteW keer mebKeeefo kenles nQieeLeeLe&-efnceJeoeefo heJe&leesW hej eceMe ieejn, Dee", veew, veew, Dee" Deewj ieejn ket nQ leLee efJepeeeOe&
heJe&leeW kes Thej veew-veew ket nQ~ hetJe& efoMee mecyevOeer keteW hej efpeveYeJeve nQ~~720~
efJeMes<eeLe&-efnceJeved heJe&le kes Thej 11, ceneefnceJeved hej 8, efve<eOe hej 9, veerue kegueeeue hej 9, keceer
kegueeeue hej 8 Deewj efMeKeefjved kegueeeue hej 11 ket DeJeefmLele nQ~ eleske efJepeeeOe& heJe&le hej 9, 9 ket nQ~ es
ket heJe&leeW kes Thej Deewj ieesue Deekeej kes nesles nQ~ es veeres yengle eew[s Deewj Gheefjce Yeeie ceW kece eew[s nesles nQ~ hetJe&
efoMeeiele efmeeeleve veecee keteW kes Thej efpeveceefvoj nQ~
Gheeg&e keteW kes veeceeefoke oMe ieeLeeDeeW eje kenles nQieeLeeLe&-(efnceJeved kegueeeue kes Thej efmLele 11 keteW kes veece) ece mes 1 efmeeeleve, 2 efnceJeeved,
3 Yejle, 4 Fuee, 5 iee, 6 eerket, 7 jesefnleemee, 8 efmevOeg, 9 megjeket, 10 nwceJeleke, Deewj JeweJeCe nQ~ FveceW
eLece ket hej efpevesv YeJeve, m$eer efue veeceOeejer keteW hej Jevlej osefJeeeB Deewj Mes<e keteW hej ket veeceOeejer Jevlej
osJe efveJeeme kejles nQ Jes meJe& ket ieesue Deewj jlvecee nQ~ meJe& keteW keer TBeeF& Deheves-Deheves heJe&leeW keer GBeeF& kee
elegLe& Yeeie nw~ Yet Jeeme Yeer Flevee ner nw leLee cegKeJeeme YetJeeme kee DeOe& eceeCe nw~~721, 722, 723~~
efJeMes<eeLe&-ece mes efmeeeleve, efnceJeeved, Yejle, Fuee, iebiee, eerket, jesefnleemee, efmevOeg, megje, nwceJeleke
Deewj JeweJeCe es 11 ket efnceJeved kegueeeue kes Thej efmLele nQ~ FveceW mes eLece efmeeeleve ket kes Thej efpeve
ceefvoj nQ, leLee m$eer eEueie veece Oeejer Fuee, iebiee eerket, jesefnleemee, efmevOeg Deewj megje keteW hej Jevlej osJeebieveeSB
1. ef$eueeskemeej he=. 571 mes 574 leke~

(170)

keteefo kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kecemees~ eceMemles<eeb veeceeefve efmeeeleveb efnceJeeved Yejleb Fuee e iee e eerketb jesefnleemee efmevOeg megje
nwceJelekeb JeweJeCeb~~721~~
he{ces~ le$e eLecekets efpevesviesnb m$eerefueeKekets<eg JevlejosJees efveJemeefvle~ Mes<es<eg lelketveeceJevlejosJee
efveJemeefvle~~722~~
Jee~ les meJex kete Je=ee jlveceee mJekeere mJekeereveieme elegLeeMeesoee leeJevcee$eYetefJemleejemleoOe&Jeovee
meJe&$e Keueg YeJeefvle~~723~~
lees efme ceneefnceJeb nsceJeob jesefnoe efnjerket[b~ nefjkeblee nefjJeefjmeb Jesuegefjeb heefceb ket[b~~724~~
lele efme ceneefnceJeeved nwceJeleb jesefnlee erketbb~ nefjkeevlee nefjJe<e& Jew[te heefMeceb ketb~~724~~
lees~ heefMeceb ejceb FleLe&~ Mes<eb eeecee$ecesJeeLe&~~724~~
efmeb efCemenb e nefjJeefjmeb hegJJeefJeosn nefjefOeoerket[b~ meerleesoe Ceececeoes DeJejefJeosnb e peiebleb~~725~~
efmeb efve<eOeb e nefjJe<e& hetJe&efJeosnb nefjOe=efleketb~ meerleesoe veece Dele DehejefJeosnb e ekeevleced~~725~~
efmeb~ efmeb efve<eOeb e njefJe<e hetJe&efJeosnb nefjketb Oe=efleketb meerleesoe veece DeleeshejefJeosnb eevleb ekeb~~725~~
efmeb Ceerueb hegJJeefJeosnb meeroe e efkeefe Cejkeblee~ DeJejefJeosnb jcceieceheobmeCecebefleceb Ceerues~~726~~
efmeb veerueb hetJe&efJeosnb meerlee e keerefle& vejkeevlee~ DehejefJeosnb jcekeb DeheoMe&veb Deefvleceb veerues~~726~~
efmeb~ eeecee$ecesJeeLe&~~726~~

efveJeeme kejleer nQ Deewj DeJeMes<e keteW hej Deheves-Deheves ketveeceOeejer Jevlej osJe jnles nQ~ Jes meJe& ket jlvecee Deewj
ieesue Deekeej Jeeues nQ~ Fve keteW keer GBeeF& Deheves heJe&le keer GBeeF& kes eewLeeF& Yeeie eceeCe nQ, GBeeF& eceeCe meMe
ner Yet-Jeeme Deewj Yet-Jeeme kes DeOe&Yeeie eceeCe cegKe Jeeme nw~ efnceJeved heJe&le 100 eespeve GBee nw, Dele keteW keer
GBeeF& 100/4 25 eespeve, peceerve hej eew[eF& 25 eespeve Deewj Thej keer eew[eF& 12-1/2 eespeve eceeCe nw~
ieeLeeLe&-(ceneefnceJeved heJe&le hej) 1 efmeket 2 ceneefnceJeved 3 nwceJele 4 jesefnlee 5 erket
6 nefjkeevlee 7 nefjJe<e& 8 Jew[te& veecekes ket nQ~~724~~
efJeMes<eeLe&-Gheeg&e Dee" keteW ceW mes efme ket hej efpeveYeJeve nw~ m$eerefuebieOeejer keteW hej (Jevlej)
osJeebieveeSB Deewj Mes<e keteW hej Jevlej osJeeW kee efveJeeme nw~ Fve meYeer keteW keer GBeeF& 50 eespeve, YetJeeme 50 eespeve
Deewj cegKeJeeme 25 eespeve nw~
ieeLeeLe&-1 efmeket, 2 efve<eOe, 3 nefjJe<e&, 4 hetJe&efJeosn, 5 nefjket, 6 Oe=efleket, 7 meerleesoe ket,
8 Dehej efJeosn ket Deewj Deefvlece eke ket efve<eOe heJe&le hej nQ~~725~~
efJeMes<eeLe&-efpeveie=n Deewj osJeeW kes efveJeeme Deeefo hetJeexe ekeej ner nQ efkevleg eneB kes keteW keer GBeeF& 100
eespeve, YetJeeme 100 eespeve Deewj cegKeJeeme 50 eespeve nw~
ieeLeeLe&-1 efme 2 veerue 3 hetJe&efJeosn 4 meerlee 5 keerefle& 6 vejkeevlee 7 DehejefJeosn 8 jceke Deewj Deefvlece
9 DeheoMe&ve es 9 ket veerue heJe&le kes Thej nQ~~726~~
efJeMes<eeLe&-Fvekee meJe& efJeMes<e JeCe&ve efve<eOe heJe&le efmLele keteW kes meceeve ner nw~

leerveueeske efpevecebefoj

keteefo kes efpevecebefoj

(171)

efmeb cceer jcceie Ceejer yeger e hheketuekeKee~ nsjCCeb ket[ceoes ceefCekebeCececeb nesefo~~727~~
efmeb keceer jcekeb veejer yegefMe heketueeKee~ nwjCeb ketcelees ceefCekeeevece<ceb YeJeefle~~727~~
efmeb~ eeecee$ecesJeeLe&~~727~~
efmeb efmenefj e nsjCCeb jmeosJeer leoes e jekeKee~ ueer megJeCCe jeJeoer iebOeJeoere ket[ceoes~~728~~
SjeJeoceefCekebeCeket[b efmenefjefcn meJJemesueeCeb~ cetues efmenjsefJe nJes onsefJe JeCemeb[cesomme~~729~~
efieefjoernes peeseCeoueJeemees Jesoer ogkeesmelegbiepegoe~ OeCegheCemeeJeemee CeieJeCeCeefoonhenefoSmeg mecee~~730~~
efmeb efMeKejer e nwjCeb jmeosJeer leleMe jeeKee~ ue#ceer megJeCe jeJeleer ievOeJeleer ketcele~~728~~
SsjeJeleceefCekeeeveketb efMeKejs meJe&Mewueeveeced~ cetues efMeKejsefhe YeJesled osefhe JeveKeC[cesleme~~729~~
efieefjowIe eespeveoueJeemeb Jesoer efeesMelegeglee~ Oeveg heeMeleJeemee veieJeveveoeroeYegefle<eg mecee~~730~~
efmeb~ eeecee$ecesJeeLe&~~728~~
SjeJeo~ SsjeJeleb ceefCekeeeveketb 11 efMeKejs heJe&les meJex<eeb Mewueeveeb cetues efMeKejsefhe osefhe JeveKeC[b
YeJesled~ Sleme JeveKeC[le~~729~~
efieefj~ efieefjowIe&cesJe owIe eespeveeOe&Jeemeb lemeJesoer leg Oeveg heeMeleJeemee eesMeeesegeglee meeled~ mee
Jesoer veieJeveveoeroeYegefle<eg meJe&$e meceevee~~730~~

ieeLeeLe&-1 efme 2 keceer 3 jceke 4 veejer 5 yegef 6 heketuee 7 nwjCeket Deewj 8 ceefCekeeeve es
Dee" ket keceer kegueeeue kes Thej nQ~~727~~
efJeMes<eeLe&-Fvekee meYeer JeCe&ve ceneefnceJeved heJe&le hej efmLele keteW kes meceeve ner nw~
ieeLeeLe&-1 efmeeeleve 2 efMeKejer 3 nwjCe 4 jmeosJeer 5 jeeveece 6 ue#ceer 7 megJeCe& 8 jeJeleer
9 ievOeJeleer 10 SsjeJele 11 ceefCekeeeve, es 11 ket efMeKeefjve heJe&le hej efmLele nw~ meYeer heJe&leeW kes cetue ceW, efMeKej
hej Deewj oeW kes eejeW Deesj Jeve nQ~ Fve JeveKeC[eW keer uecyeeF& Deheves-Deheves heJe&leeW keer uecyeeF& eceeCe nw, leLee
Jeeme (eew[eF&) DeOe& eespeve eceeCe nw~ JeveKeC[eW keer Jesoer oes keesMe GBeer Deewj 500 Oeveg<e eew[er nw~ heJe&le, Jeve
veoer Deewj o Deeefo meYeer keer JesefoeeW kee eceeCe meceeve nw~~728, 729, 730~~
efJeMes<eeLe&-efMeKeefjved heJe&le efmLele Gheeg&e 11 keteW keer GBeeF& Deeefo kee leLee GveceW efveJeeme kejves Jeeues
Jevlej Deeefo osJeeW kee JeCe&ve efnceJeved Mewue efmLele keteW kes meMe ner nw~ mecemle kegueeeueeW kes cetue Yeeie ceW Deewj
efMeKej DeLee&led Gheefjce Yeeie ceW leLee neW kes eejeW Deesj Yeer Jeve nQ~ Fve Jeve KeC[eW keer uecyeeF& kegueeeueeW keer uecyeeF&
eceeCe Deewj eew[eF& DeOe& eespeve nw~ Jeve KeC[eW keer Jesoer oes keesMe GBeer Deewj 500 Oeveg<e eew[er nw~ heJe&le, Jeve, veoer
Deewj o Deeefo meYeer keer JesefoeeW kee eceeCe (GBeeF& Deewj eew[eF&) meMe ner nw~
efJeMes<eeLe&pecyeterhe ceW 311 heJe&leeW keer 311 ner ceefCecee JesefoeeB nQ leLee 90 kegC[eW keer 90 Deewj 26
neW keer 26 ner ceefCecee JesefoeeB nQ~ veefoeeW kes Deheves eceeCe mes JesefoeeW kee eceeCe otvee nw~
Fmeer kens ngS DeLe& kee efJeMes<e JeCe&ve kejles nQpecyeterhe ceW 1 megoMe&ve ces, 6 kegueeeue, 4 ecekeefieefj, 200

keteefo kes efpevecebefoj

(172)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Yejle-SsjeJele kes efJepeeeOe& kes keteW kes veece

DeLe YejlewjeJemLeefJepeeeOe&keteved le$emLeosJeebMe ieeLeeeleg<esveen
efmeb oefkeKeCeDeeefoceYejnb Keb[ehheJeeoceoes~ lees hegCCeYe Jesekegceejb ceeefCeYekeKeb1~~732~~

keeeve heJe&le, 8 efoiiepe heJe&le, 16 Je#eej heJe&le, 4 iepeovle, 34 efJepeeeOe& heJe&le, 34 Je=<eYeeeue Deewj 4 veeefYeefieefj nQ,
Fve meyekee eesie kejves hej (1 6 4 200 8 16 4 34 34 4)311 heJe&le nesles nQ~
iee, efmevOeg, jesefnled, jesefnleemee Deeefo eewon ceneveefoeeB kegueeeue heJe&leeW mes peneB veeres efiejleer nQ JeneB
(veeres) kegC[ nQ efpevekeer mebKee 14 nw~ yeejn efJeYee veefoeeW kes Glheefe kegC[eW keer mebKee 12, yeeerme efJeosn osMeeW
ceW mes eleske osMe ceW iebiee efmevOeg meceeve oes-oes veefoeeB kegC[eW mes efvekeueleer nQ, Dele JeneB kes kegC[eW kee eceeCe 64
nw, Fme ekeej es meye (14 12 64) 90 kegC[ nesles nQ~
n kegueeeueeW hej 6 o, meerlee veoer ceW 10 Deewj meerleesoe veoer ceW Yeer 10 Fme ekeej kegue oeW keer mebKee
(6 10 10) 26 nw~
YejlewjeJele #es$e efmLele iebiee-efmevOeg, jee Deewj jeesoe Fve eej ceneveefoeeW ceW mes eleske keer heefjJeej veefoeeB
14000 nQ Dele Deheves iegCekeej kee iegCee kejves hej kegue eceeCe (14000 4) 56000 ngDee~ nwceJele Deewj
nwjCeJele #es$e efmLele jesefnled jesefnleemee, mJeCe&ketuee Deewj heketuee, Fve eleske keer meneeke 28000 veefoeeB nQ
Dele heefjJeej veefoeeW kee kegue eceeCe (28000 4) 1,12000 ngDee~ nefj Deewj jceke #es$e efmLele nefjled
nefjkeevlee, veejer Deewj vejkeevlee, Fve eleske keer heefjJeej veefoeeB 56000 nQ Dele Gvekee keg eceeCe (56000
4) 2,24000 ngDee~ osJekeg Gejkeg efmLele meerlee-meerleesoe ceW eleske keer heefjJeej veefoeeB 84000 nQ Dele
Gvekee kegue eceeCe (84000 2) 1,68000 ngDee~ yeejn efJeYee veefoeeW ceW eleske keer heefjJeej veefoeeB
28000 nQ Dele 28000 12 3,36000 heefjJeej veefoeeW kee eceeCe ngDee~ yeeerme efJeosn osMeeW ceW iebieeefmevOeg, jee Deewj jeesoe veece keer 64 veefoeeB nQ leLee eleske keer heefjJeej veefoeeB 14000 nQ Dele Fvekeer heefjJeej
veefoeeW kee kegue eceeCe (14000 64) 8,96000 ngDee~ Fve mechetCe& heefjJeej veefoeeW kee eesie kejves hej
(56000 112000 224000 168000 336000 896000) 17,92000 kegue eceeCe eehle
ngDee~ eneB iegCekeejmJehe cegKe veefoeeW kee eceeCe (4 4 4 2 12 64) 90 nw~ heefjJeej veefoeeW
kes eceeCe ceW Fve cegKe veefoeeW kee eceeCe efceuee osves hej (17,92000 900) 17,92,090 pecyeterhe efmLele
mechetCe& veefoeeW kee eceeCe eehle ngDee~

Yejle-SsjeJele kes efJepeeeOe& kes keteW kes veece

YejlewjeJele efmLele efJepeeeOeeX kes ket Deewj Gve hej DeJeefmLele osJeeW kee JeCe&ve eej ieeLeeDeeW eje kejles nQ
ieeLeeLe&&1. efmeket, 2. oef#eCeeOe& Yejleket, 3. KeC[eheele, 4. hetCe&Ye, 5. efJepeeeOe&kegceej,
6. ceefCeYe veecee ket, 7. leefceeiegn ket, 8. GejYejle ket Deewj Deefvlece 9 JeweJeCe ket es Yejle#es$e efmLele
efJepeeeOe& heJe&le hej 9 ket nQ, leLee 1 efmeket, 2 GejeOe& SsjeJele ket, 3 leefceeiegn, 4 ceefCeYe, 5 efJepeeeOe&kegceej,
1. ef$eueeskemeej he=. 577 mes 579 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

keteefo kes efpevecebefoj

(173)

leeefcemmeiegniecegejYeejnket[b e JesmeJeCe eefjceb~ efmeejleeefcemmeeefoceiegnieb e ceeefCeYeceoes~~733~~

lees Jesekegceejb hegCCeeoerYe Keb[eheJeeob~ oefkeKeCejsJeleDeb JesmeJeCeb hegJJeoes ogJeses~~734~~
efm eb oef#eCeeOee& efoceYejleb KeC[eheelecele~ lele hetCe&Yeb efJepeeeOe&keg ceejb ceeefCeYeeKeb~~732~~
leeefceeiegncegejYejleketb e JeweJeCeb ejceb~ efmeesejeOe&leeefceeeefoceiegnb e ceeefCeYecele~~733~~
lelees efJepeeeOe&kegceejb hetCee&efoYeb KeC[eheeleb~ oef#eCewjeJeleeOe JeweJeCeb hetJe&le efefJepeeeOex~~734~~
efmeb~ efmeketb oef#eCeeOe&Yejleb KeC[eheeleb, lele hetCe&Yeb efJepeeeOe&kegceejb ceeefCeYeeKeb~~732~~
leeefcemme~ leeefceeiegnb GejYejleketb ejceb JeweJeCeb~ Fle GheezjeJeleefJepeeeOe&keteefve efmeketb GejeOezjeJeleb
leefceeiegnb ceeefCeYecele~~733~~
lees~ lelees efJepeeeOe&kegceejb hetCe&Yeb KeC[eheeleb oef#eCewjeJeleeOe JeweJeCeb 9 Sleeefve keteefve 18
YejlewjeJelemLeeesefJe&peeeOe&ees YeJeefvle~~734~~
kebeCeeeefCe Keb[hheJeeoS Ceceeue leeefcemmes~ keoceeuees keket[s Jemebefle meieCeeceJeeCemegje~~735~~
eeveceeeefve KeC[eheeles ve=leceeue leefcees~ ke=leceeue <edkegs<eg Jemebefle mJekeveeceJeevemegje~~735~~
kebeCe~ leeefve keteefve keeeveceeeefve, le$e KeC[eheelekets ve=leceeueeKees JevlejosJeesefmle~ leefceekets
ke=leceeueeKe Flejs<eg <edmeg kets<eg mJekeeremJekeereketveece JevlejosJee Jemeefvle~~735~~
DeLe Geeveeb efJepeeeOe&efpeveeueeeveecegoeeefo$eeceen
keesmeeeeceb leueefJelLeejb legefjenerCekeesmegoeb~ efpeCeiesnb ket[gJeefjb hegJJecegnb mebef"eb jcceb~~736~~
eesMeeeeceb leueefJemleejb legjerenerveeesMeesoeb~ efpeveiesnb ketesheefj hetJe&cegKeb mebefmLeleb jceb~~736~~
keesmee~ efmeketmeesheefj eesMeeeeceb 2000 leoOe&efJemleejb 1000~ elegLeeMe 500 nerveeesMeesoeb 1500
hetJe&cegKeb jceb efpevesviesnb mebefmLeleb~~736~~

6 hetCe&Ye, 7 KeC[eheele, 8 oef#eCewjeJeleeOe& Deewj 9 JeweJeCe es SsjeJele #es$e efmLele efJepeeeOe& heJe&le hej hetJe& efoMee
mes ueieekej ecehetJe&ke nQ~~732, 733, 734~~
efJeMes<eeLe&Gheeg&e 9 ket YejlewjeJele efmLele efJepeeeOe& heJe&leeW hej nQ~ es hetJe& efoMee mes eejcYe kej ece mes
efmLele nQ~
ieeLeeLe&YejlewjeJele efmLele efJepeeeOeeX kes meYeer 18 ket keeevecee nQ~ FveceW mes KeC[eheele veeceke ket
hej ve=leceeue Deewj leefcee ket hej ke=leceeue leLee Deve DeJeMes<e keteW hej Deheves-Deheves ket veeceOeejer Jevlej osJe
efveJeeme kejles nQ~~735~~
Ge efJepeeeOe& efmLele efpeveeueeeW kes Goe Deeefo leerve (Goe, Jeeme Deewj uecyeeF&) kenles nQefme keteW
hej Ske keesMe uecyes, DeOe& keesMe eew[s leLee elegLe& Yeeie nerve DeLee&led heewve keesMe GBes, hetJee&efYecegKe DeeflejceCeerke
efpeve ceefvoj nQ~~736~~
efJeMes<eeLe&YejlewjeJele #es$eeW kes oesveeW efJepeeeOeeX hej efmLele efmeketeW kes Thej 2000 Oeveg<e (1
keesMe) uecyes, 1000 Oeveg<e (1/2 keesme) eew[s Deewj 1500 Oeveg<e (3/4 keesMe) GBes, hetJee&efYecegKe jceCeerke
efpeveceefvoj nQ~

(174)

keteefo kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eej iepeoble kes keteW kes veece

DeLe iepeovleeKeeveeb Je#eejeCeeefcelejJe#eejeCeeb e ketmebKeeleeVeeceeefokeb ieeLee<kesveen
CeJemeee CeJemeee F&meeCeefomee ogoblemesueeCeb~ JekeKeejeCeb eGeGket[b leCCeececeCegkecemees1~~737~~
veJe mehle e veJe mehle e F&MeeveefoMe efovleMewueeveeb~ Je#eejeCeeb elJeeefj elJeeefj keteefve leVeeceeefve DevegeceMe~~737~~
CeJe~ F&MeeveefoMe DeejYe iepeovleMewueeveeb ecesCe ketmebKee veJe 9 mehle 7 veJe mehle e meg~ FlejJe#eejeCeeb
elJeeefj 4 elJeeefj keteefve les<eeb veeceevevegeceMe keLeeefle~~737~~
efmeb ceuueJecegejkeGjJe keb e meeiejb jpeob~ hegCCeeefoYe meeroe nefjmenket[b nJes CeJeces~~738~~
lees efmeb meesceCemeb ket[b osJekeg ceueb efJeceueb~ kebeCe Jeefmecebles efmeb efJeppeghhenb leees~~739~~
osJekeg heGce leJeCeb meeseflLeeket[b meoeueb leees~ meerleesoe nefj eefjceb lees efmeb iebOeceeoCeeb~~740~~
Gekeg ieb Oeeoerc eeef u eefC e lees ueesefn oke K eheef u enbles ~
DeeCebob meeejogie efleee megYeesiee e YeesieceeefueefCeee~~741~~
efJeceueogies Jeeoerefcee megefceee e JeeefjmesCe yeuee~
leJeCeogies Yeesiebkej YeesieJeoer heefuenueesefnos osJeer~~742~~
efmeb ceeueJeeved GejkeewjJeb keb e meeiejb jpeleb~ hetCee&efoYeb meerlee nefjmenketb YeJesled veJeceb~~738~~
lele efmeb meewcevemeb ketb osJekeg ceueb efJeceueb~ keeeveb DeJeefMe<cevles efmeb efJeegleYeb lele~~739~~

eej iepeoble kes keteW kes veece

Deye iepeovle nQ veece efpevekes, Ssmes eej Je#eej Deewj Deve 16 Je#eej heJe&leeW hej efmLele keteW keer mebKee Deewj
Gvekes veeceeefoke Dee" ieeLeeDeeW eje kenles nQ
ieeLeeLe&&SsMeeve efoMee mes eejcYe kej eejeW iepeovle heJe&leeW hej ece mes veJe, meele, veJe Deewj meele ket nQ
leLee meesuen Je#eej heJe&leeW hej eej, eej ket nQ Gvekes veece Devegece mes (efvecve ekeej) nQ~~737~~
efJeMes<eeLe&&SsMeeve efoMee mes eejcYe kej eej iepeovle heJe&leeW kes Thej ece mes keteW keer mebKee 9, 7, 9
Deewj 7 nw leLee Deve 16 Je#eej heJe&leeW kes Thej eej-eej ket nQ~ Gve keteW kes veece Devegece mes kenles nQ~
ieeLeeLe&&1 efmeket, 2 ceeueJeeved, 3 Gej keewjJe, 4 ke, 5 meeiej, 6 jpele, 7 hetCe&Ye, 8 meerlee
Deewj 9 nefjmenket nQ~ es veew ket SsMeeve efoMeeiele ceeueJeeved iepeovle hej efmLele nQ~
ieeLeeLe&&Fmekes yeeo 1 efmeket, 2 meewceveme, 3 osJekeg, 4 ceue, 5 efJeceue, 6 keeeve Deewj Deefvlece
7 JeefMe< veece kes meele ket otmejs meewceveme iepeovle heJe&le kes Thej efmLele nQ~ Fmekes yeeo 1 efmeket,
2 efJeegleYe, 3 osJekeg, 4 hee, 5 leheve, 6 mJeefmlekeket, 7 MelepJeeue, 8 meerleesoe Deewj Deefvlece 9 nefjket, es
9 ket leermejs efJeegleeYe iepeovle kes Thej DeJeefmLele nQ~ Fmekes yeeo 1 efmeket, 2 ievOeceeove, 3 Gejkeg,
4 ievOeceeefueveer, 5 ueesefnlee#e, 6 mheefke Deewj Deefvlece 7 Deevevo es meele ket eewLes ievOeceeove iepeovle kes Thej
DeJeefmLele nQ~ Fve Gheeg&e keteW ceW mes meeiej SJeb jpeleketeW hej megYeesiee Deewj Yeesieceeefueveer Jevlej osefJeeeB efveJeeme
1. ef$eueeskemeej he=. 579 mes 581 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

keteefo kes efpevecebefoj

(175)

osJekeg heeb leheveb mJeefmlekeketb MelepJeeueb lele~ meerleesoe nefj ejceb lele efmeb ievOeceeovekeb~~740~~
Gekeg ievOeeefoceeefueveer lelees ueesefnlee#eb mheefkecevles~ Deevevob meeiejefkes efm$eeew megYeesiee e Yeesieceeefueveer~~741~~
efJeceueefkes Jelmeeefoefce$ee megefce$ee e Jeeefj<esCee yeuee~ leheveefkes Yeesiejer YeesieJeleer mheefkeueesefnleees osJeew~~742~~
efmeb~ efmeketb ceeueJeeved GejkeewjJeb keb e meeiejb jpeleb hetCe&Yeb meerlee nefjmenketb veJeceb YeJesled~~738~~
lees~ lele efmeketb meewcevemeketb osJekegketb ceueb efJeceueb keeeveb Devles DeJeefMe<b 7 lele efmeketb
efJeegleYeb~~739~~
osJe~ osJekeg heeb leheveb mJeefmlekeketb MelepJeeueb lele meerleesoe eefjceb nefjketb 9 lele efmeketb
ievOeceeoveb~~740~~
Gej~ Gejkeg ievOeceeefueveer lelees ueesefnlee#eb mheefkeb Devles Deevevob 7 les<eeb ceOes meeiej-jpeleketees
megYeesieeYeesieceeefueveeKes JevlejosJeew efmLeles~~741~~
efJeceue~ efJeceuekeeeveketees Jelmeefce$eemegefce$eeKes JevlejosJeew mle, lehevemJeefmlekeketeesJee&ejf <esCeyeueeKes
JevlejosJeew mle, mheefkeueesefnleketeesYeexiejerYeesieJeleeKes JevlejosJeew mle~~742~~

meesuen Je#eej kes keteW kes veece

efmeb JekeKeejkeKeb ns JeefjceosmeCeeceket[ogieb~ ogieCeJe heCe meesueb ogiekeuee e JekeKeejoerneb1~~743~~
efmeb Je#eejeKeb DeOemleveesheefjceosMeveeceketeb~ efveJe hee <ees[Me efkekeuee e Je#eejoerIe&lJeced~~743~~
efmeb~ Fle Gheefj Je#eejketeefve, efmeketb Je#eejeKeb meJe&Je#eejeCeeceOemleveesheefjceosMeveece keemegkeeefoketeefcelesleevesJe elJeeefj meJe&Je#eejeCeeb ketveeceeefve YeJeefvle~ Je#eejeCeeb owIe leg efveJe hee <ees[Meeespeveeefve
SkeesveefJebMeefleefkeueeefOekeeefve YeJeefvle~ keLecesleled ? eguemeerefoeseermee eeeefjefkeuesefle ieeLeeseefJeosnefJe<kecYes
33684-4/19 meerleemeerleesoees efJeJeef#eleveoerJeeme 500 ceheveere 33184-4/19 DeOeeake=les 165922/19 Je#eejowIe&ceeeeefle~~743~~

kejleer nQb~ efJeceue Deewj keeeve keteW hej Jelmeefce$ee Deewj megefce$ee, leheve Deewj mJeefmleke keteW hej Jeeefj<esCee Deewj
Deyeuee leLee mheefke Deewj ueesefnle keteW hej Yeesieje Deewj YeesieJeleer veece keer Jevlej osefJeeeB efveJeeme kejleer
nQ~~738-742~~

meesuen Je#eej kes keteW kes veece

ieeLeeLe&&eleske Je#eej hej eej-eej ket nQ efpeveceW Ske ket kee veece efme, otmejs kee Deheves-Deheves
Je#eej kee pees veece nw Jener veece ket kee nw leLee Mes<e oes keteW kes veece Je#eej heJe&leeW kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW efmLele
osMeeW kes pees veece nQ, Jen nQ~ eleske Je#eej heJe&leeW keer uecyeeF& meesuen npeej heeBe meew yeeVeJes eespeve Deewj 2/19 Yeeie
DeLee&led 16592-2/19 eespeve nw~~743~~
efJeMes<eeLe&& mees uen Je#eej heJe&le nQ Deewj eleske hej eej-eej ket nQ, Gve ket eW kes veece efvecveefueefKele nQ
1. ef$eueeskemeej he=. 581 mes 585 leke~

keteefo kes efpevecebefoj

(176)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kegueefieefjmeceerJeket[s efokekeCCeeDees Jemebefle mesmesmeg~ JeeCee ket[heceeefno Ceieoernes ket[Deblejeb~~744~~

kegueefieefjmeceerhekets efokekevee Jemeefvle Mes<es<eg~ Jeevee keteceeefnleb veieowIe ketevlejb~~744~~
kegue~ kegueefieefjmeceerhemLeJe#eejes 20 heefjcekets efokekevee Jemeefvle, Mes<es<eg kets<eg 7~5~2 JevlejosJeeefmle<"efvle
mJemJeketeceeCew 9~7~4 leeVeieowIex iepeovleowIex 30209-6/19 FlejJe#eejowIex e 16592-2/19
les mJemJeketevlejb meeled~ veJeketevlejeCeecesleeJeefle iepeovle#es$es 30209-6/19 Skeketevlejme efkeel#es$eefceefle
mecheeleebefMeefve 30209 DebMes e 6/19 Yees 3356 GYeeebMes 5/9 ~ 6/19~ 1/9 mecesosve 95/175~
6/171 cesu eves 101/171 Skeket evlej#es $eb meeled ~ Sleos J e veJeket evlejb~ SJeb mehleket evlejme
$ewjeefMekeefJeefOe&<Je e 7 he 30209-6/19 F 1 ueyOeb mehleketevlejb 4315-82/133 eleg
ketevlejeCeecesleeJeefle Je#eej#es$es 16592-2/19 Skeketevlejme efkeefceefle mecheeleebefMeveebMes e Yees levcesueves
Skeketevlejb meeled 4148-1/38 SleosJe eleg ketevlejb meeled~~744~~
eceebke Je#eej heJe&leeW kes veece

1 ues keteW kes veece

2 js keteW kes veece

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16

efmeket
efmeket
efmeket
efmeket
efmeket
efmeket
efmeket
efmeket
efmeket
efmeket
efmeket
efmeket
efmeket
efmeket
efmeket
efmeket

efe$eket
heeket
veefueve
SkeMewue
ef$eket
JeweJeCe
De_peveelcee
De_peve
eeJeeved
efJepeeJeeved
DeeMeerefJe<e
megKeeJen
evceeue
mete&ceeue
veeieceeue
osJeceeue

efe$eket
heeket
veefueve
SkeMewue
ef$eket
JeweJeCe
De_peveelcee
De_peve
eeJeeved
efJepeeJeeved
DeeMeerefJe<e
megKeeJen
evceeue
mete&ceeue
veeieceeue
osJeceeue

3 js keteW kes veece

kee
cenekee
DeeJelee&
heg<keuee
Jelmee
ceneJelmee
jcee
jceCeeree
heee
ceneheee
Mee
kegcego
Jeee
ceneJeee
ievOee
ieefvOeuee

4 Les keteW kes veece

megkee
keeJeleer
ueeueeJeleer
heg<keueeJeleer
megJelmee
JelmekeeJeleer
megjcekee
ceueeJeleer
megheee
heekeeJeleer
veefueveer
meefjle
megJeee
JeekeeJeleer
megievOee
ievOeceeefueveer

ieeLeeLe&&kegueeeueeW kes meceerheJeleea keteW hej efokekegceeefjeeB Deewj Mes<e keteW hej Jevlej osJe efveJeeme kejles
nQ~ efpeve heJe&leeW hej efpeleves ket nQ, Gve keteW kes eceeCe mes Deheves-Deheves heJe&leeW keer uecyeeF& kes eceeCe kees Yeeefpele
kejves hej Ske ket mes otmejs ket kee Devlej eehle neslee nw~744~~
efJeMes<eeLe&
& eej iepeovle Deewj 16 Je#eejeW kees efceueekej 20 Je#eej heJe&le nQ~ Fvekes Thej ece mes iepeobleeW hej
9, 7, 9, 7 ket nQ Deewj 16 Je#ejeW hej 4, 4 ket nQ~ Fve 96 keteW ceW mes pees Ske-Ske ket kegueeeueeW kes meceerheJeleea
nQ Gve (20 keteW) hej efpeveYeJeve nQ Deewj DeJeMes<e oes iepeovleeW kes meele, meele, oes iepeovleeW kes heeBe-heeBe Deewj 16

leerveueeske efpevecebefoj

keteefo kes efpevecebefoj

(177)

DeLe Je#eejeCeecegVeefleb le$emLeeke=ef$eceewleeueemLeeveefveoxMeb e kejesefle

JekeKeejmeeeCegoDees kegueefieefjheemeefcn eGmeeb Cege~ CeFcesmme e heemes hebemeee lelLe efpeCeiesne~~745~~
Je#eejMeleeveecegoe kegueefieefjheeMJex elegMeleb Je=ee~ veoercesjesMe heeMJex heeMeleeefve le$e efpeveiesne~~745~~
JekeKeej MeleJe#eejheJe&leeveecegoe kegueefieefjheeMJex elegMele 400 eespeveeefve, lele hejcevegecesCe Je=ee
efJeosnieleeveeb veoerheeMJex iepeovleeveeb cesheeMJex heeMele 500 eespeveeveglmesOe le$e heeMeleeespeveeslmesOemLekets
efpeveiesne meefvle~~745~~

Je#eej heJe&leeW kes oes-oes Fme ekeej 56 keteW hej Jevlej osJeeW kee efveJeeme nw~ Mes<e keteW hej osefJeeeW kes efveJeeme nQ~
iepeovle heJe&leeW keer uecyeeF& 30209-6/19 eespeve leLee Je#eej heJe&leeW keer uecyeeF& kee eceeCe 16592-2/
19 eespeve nw~ Fvekees Deheves-Deheves ket eceeCe 9, 7 Deewj 4 mes Yeeie osves hej Ske ket mes otmejs ket kes Devlej kee
eceeCe eehle neslee nw~ eLeepeyeefke 9 keteW kes Devlejeue hej 30209-6/19 eespeve #es$e eehle neslee nw, lees Ske
ket kes Devlej hej efkelevee #es$e eehle nesiee ? Fme ekeej $ewjeefMeke kejves hej (30209-6/19)3356 eespeve
eehle nges Deewj 5/9 eespeve DeJeMes<e jns ~ 6/19 eespeve ceW 9 kee Yeeie oskej 5/9 efceuee osves hej (5/9 6/19
1/9)) 101/171 DeLee&led iepeovle efmLele keteW ceW Ske ket mes otmejs ket kee Devlej 3356-101/171
eespeve nw~ 9 keteW kes hejmhej Devlejeue kee eceeCe Yeer Flevee ner nw~
Fmeer ekeej peyeefke 7 keteW kes Devlejeue hej 30209-6/19 eespeve #es$e nw lees Ske ket kes Devlej hej
efkelevee #es$e eehle nesiee ? Fme ekeej $ewjeefMeke kejves hej (30209-6/19)/7 4315-82/133 eespeve efleere
iepeovle kes Thej Ske ket mes otmejs ket kee Devlej nw~ Fmeer ekeej meeleeW keteW kee peevevee eeefnS~
Ske-Ske Je#eej heJe&leeW keer uecyeeF& 16592-2/19 eespeve nw Deewj Ske-Ske Je#eej kes Thej eej-eej ket
nQ~ peyeefke 4 ketevlejeW hej 16592-2/19 eespeve #es$e nw leye 1 ketevlej hej efkelevee #es$e nesiee ? Fme ekeej
$ewjeefMeke kejves hej (16592-2/19/4) 4148-1/38 eespeve Je#eej efmLele keteW ceW Ske ket mes otmejs ket
kee Devlej nw~ Fmeer ekeej eejeW keteW ceW peevevee eeefnS~
Je#eej heJe&leeW keer GBeeF& SJeb JeneB efmLele Deke=ef$ece ewleeueeeW kes mLeeve kee efveoxMe kejles nQ
ieeLeeLe&&(heeces mecyevOeer iepeovle meefnle) Je#eej heJe&leeW kee kegue eceeCe 100 nw~ kegueeeueeW kes heeMJe&
YeeieeW ceW Gvekeer GBeeF& 400 eespeve nw~ Fmekes Deeies eefceke Je=ef mes ege nesles ngS meerlee-meerleesoe kes efveke Deewj
ces kes heeMJe& YeeieeW ceW 500 eespeve GBes nQ Deewj Gve hej efpeveceefvoj nQ~~745~~
efJeMes<eeLe&&iepeovle meefnle Ske ces kes 20 Je#eej heJe&le nQ Dele heeces mecyevOeer kegue Je#eej heJe&leeW kee
eceeCe 100 nw DeLee&led Je#eej heJe&le 100 nQ~ efpevekeer GBeeF& kegueeeueeW kes heeMJe& YeeieeW ceW 400 eespeve nw~ Fmekes
yeeo Devegece mes Je=ef nesles ngS efJeosniele meerlee-meerleesoe veoer kes efveke Deewj ces kes heeMJe& YeeieeW ceW iepeovleeW keer
GBeeF& 500 eespeve nw~ pees Je#eej 500 eespeve GBes nQ, Gvekes Thej efmLele keteW hej efpeveceefvoj nQ~

N: M

(178)

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej SJeb iebieeefo

kes efiejves kes mLeeve hej efpeveeefleceeSB
iebieeket hej efpeveeeflecee
(iebiee veoer DeefYe<eske kejleer nw)
(efleueeseheCCeefe mes)
JejJesoerheefjKees eGieesGjcebefojefcce heemeeos~ jccegppeeCes leefmmeb iebieeosJeer meeb JemeF1~~228~~
YeJeCeesJeefj ket[efcce e efpeeECeoheef[ceeDeess meemeoefjOeerDees~ esbefle efkejCeceb[ueGppeesFomeeueDeemeeDees~~229~~
DeeefoefpeCehheef[ceeDees leeDees pe[ceG{mesnefjuueeDees~ heef[ceesJeefjefcce iebiee DeefYeefmeegcCee
e Je mee he[efo~~230~~
hegefhheohebkepeheer{e keceueesojmeefjmeCCeJejosne~ he{ceefpeCehheef[ceeDees Yejbefle pes leeCe eWofle efCeJJeeCeb~~231~~
kegb[mme oefkeKeCesCeb leesjCeoejsCe efCeiieoe iebiee~ YetefceefJeYeeies Jekekee nesotCe ieoe e jpeoefieeEj~~232~~
jcceeeeje iebiee mebkegefueotCeb efhe otjoes Smee~ efJepeeefieefjiegneS heefJemeefo ceesefoefCeeyf eues Yegpebieer Je~~233~~
iebieelejbefieCeerS GYeee[JesefoeeCe JeCemeb[e~ DeegmeJesCeb mebheee jpeomesuebleb~~234~~
JejJeppekeJee[eCeb mebJejCeheJesmeCeeFb cegetCeb~ mesmeiegnyYeblejeb iebieele[JesefoJeCemeb[e~~235~~
hheefieefjmme iegneS ieceCeheosmeefcce nesefo efJelLeejes~ iebieelejbefieCeerS Deb efee peeseCeeefCe heg{b~~236~~

iebieeket hej efpeveeeflecee

(iebiee veoer DeefYe<eske kejleer nw)
(efleueeseheCCeefe mes)
Gece Jesoer mes Jesef<le, eej ieeshegj SJeb ceefvoj mes megMeesefYele Deewj jceCeere Geeve mes ege Gme YeJeve ceW mJeeb
iebieeosJeer jnleer nw~~228~~ Gme YeJeve kes Thej ket hej efkejCemecetn mes mechetCe& efoMeeDeeW kees ekeeefMele kejves Jeeueer Deewj
MeeMJele $e+ef kees eehle, Ssmeer efpevesveefleceeSB efmLele nQ~~229~~ Jes Deeefo efpevesv keer eefleceeSB peecegkeghe MesKej mes
meefnle nQ~ Fve eefleceeDeeW kes Thej Jen iebiee veoer ceevees ceve ceW DeefYe<eske keer YeeJevee kees jKekej ner efiejleer nw~~230~~ Jes
Deeefoefpevesv keer eefleceeSB hetues ngS keceueemeve hej efJejepeceeve Deewj keceue kes Goj DeLee&led ceOeYeeie kes meMe JeCe& Jeeues
Gece Mejerj mes ege nQ~ pees YeJe peerJe Fvekee mcejCe kejles nQ GvnW es efveJee&Ce eoeve kejleer nQ~~231~~ iebieeveoer Fme
kegC[ kes oef#eCe leesjCeej mes efvekeuekej YetefceeosMe mes ceg[leer ngF& jpeleefieefj DeLee&led efJepeee& heJe&le kees eehle ngF&
nw~~232~~ en jceekeej iebiee veoer otj mes ner mebkegefele neskej efJepeee& heJe&le keer ieghee ceW Fme ekeej eJesMe kejleer nw
pewmes Yegpebieer cesefoveerefyeue ceW~~233~~ iebiee veoer keer oesveeW ner leJesefoeeW hej efmLele JeveKeb[ De$egeflehe mes efJepeee& heJe&le
leke eues ieS nQ~~234~~ iebieeleJesoermebyebOeer es JeveKeb[ Gece Jeecee keheeeW kes mebJejCe Deewj eJesMeYeeie kees es[kej
Mes<e ieghee kes Yeerlej nQ~~235~~ heeeue keer ieghee ceW eJesMe kejves kes mLeeve hej iebiee veoer kee efJemleej Dee" eespeve eceeCe
nes peelee nw~~236~~
1. efleueeseheCCeefe, elegLe& ceneefOekeej-he=0 170~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB

(179)

meeroe veoer kes ueJeCemeceg kes eJesMe keer lejhe osJeejCeJeve ceW efpevecebefoj
meeroeS Gejoes oerDeesJeJeCemme Jesefoheefceoes~ CeerueeeueoefkeKeCeoes hegJJebles heeskeKeueeJeoereJf emeS1~~2315~~
esefo osJeejCCeb CeeCeelemeb[cebef[ob jcYeb~ heeskeKejCeerJeeJeereEn keceueghheueheefjceefueuueeefnb~~2316~~
leefmmeb osJeejCCes heemeeoe keCeejeCejpeoceee~ JesoerleesjCeOeeJe[hengoereEn cebef[oe efJeGuee~~2317~~
GhheefecebefeeeFb Deefnmesehegje e cesngCeefieneFb~ keer[CemeeueeDees meYeemeeueeDees efpeCeefCekesosmegb~~2318~~
eGefJeefomeemegb iesne F&meeeECeomme DebiejkeKeeCeb~ efohheblejeCeoerJee yengefJenOegJJebleOeeceeuee~~2319~~
oefkeKeCeefomeeefJeYeeies eflehheefjmeeCeb hegjeefCe efJeefJeneefCeb~ meeeCeceCeereeCeb heemeeoe heefceefomeeS~~2320~~
efkeefyyemeDeefYeeesieeCeb mecceesnmegjeCe lelLe efoyYeeies~ kebohheeCe megjeCeb neWelf e efJeefeeeefCe YeJeCeeeECe~~2321~~
Sos meJJes osJee lesmegb keer[befle yengefJeCeesoseEn~ jccesmeg cebefojsmegb F&meeeECeomme heefjJeeje~~2322~~
meeroee oefkeKeCele[s oerJeesJeJeCemme Jesefoheefceoes~ efCemeneeueGejoes hegJJeee efomeeS Jemme~~2323~~
osJeejCCeb DeCCeb esefo hegJJemme meefjmeJeCCeCeeb~ CeJeefj efJemesmees osJee meesnefccebomme heefjJeeje~~2324~~

YetleejCe Jeve ceW efpevecebefoj nQ

meeroesoeogle[smegb oerDeesJeJeCemme JesefohegJJeeS~ CeerueefCemenefcepPes DeJejefJeosnmme DeJejefoyYeeS~~2325~~
yenglejceCeereeFb YetoejCCeeFb oesefCCe meesnbefle~ osJeejCCemeceeCeb meJJeb efee JeCCeCeb leeCeb~~2326~~

meeroe veoer kes ueJeCemeceg kes eJesMe keer lejhe osJeejCeJeve ceW efpevecebefoj
meerleeveoer kes Gej, erheesheJevemebyevOeer Jesoer kes heefMece, veerue heJe&le kes oef#eCe Deewj heg<keueeJeleer osMe kes
hetJee&vle ceW veevee Je=#eeW kes mecetneW mes ceefC[le leLee keceue Je GlheueeW keer megievOe mes mebege Ssmeer heg<keefjCeer SJeb
JeeefhekeeDeeW mes jceCeere osJeejCe veeceke Jeve efmLele nw~~2315-2316~~ Gme osJeejCe ceW megJeCe&, jlve Je eeBoer mes
efveefce&le leLee Jesoer, leesjCe Deewj OJepeheeefokeeW mes ceefC[le efJeMeeue eemeeo nQ~~2317~~ Fve eemeeoeW ceW Glheefecebefekee
(Gheheeo Meee), DeefYe<eskehegj, cewLegveie=n, eer[veMeeuee, meYeeMeeuee Deewj efpeveefvekesle (efpevecebefoj) efmLele nQ~~2318~~
eejeW efJeefoMeeDeeW ceW eoerhle jlveoerhekeeW mes meefnle Deewj yengle ekeej keer henjeleer ngF& OJepeeDeeW kes mecetneW mes megMeesefYele
F&Meevesv kes Debiej#eke osJeeW kes ie=n nQ~~2319~~ oef#eCe efoMee Yeeie ceW leerveeW heeefj<eo osJeeW kes efJeefJeOe YeJeve Deewj
heefMece efoMee ceW meele DeveerkeosJeeW kes eemeeo nQ~~2320~~ Gmeer efoMee ceW efkeefuJe<e, DeeefYeeesie, mebceesnmegj Deewj
kevohe& osJeeW kes efJeefe$e YeJeve nQ~~2321~~ erheesheJevemecyevOeer Jesoer kes heefMece, efve<eOeeeue kes Gej Deewj JelmeeosMe
keer hetJe&efoMee ceW meerlee veoer kes oef#eCe le hej hetJeexe osJeejCe kes meMe JeCe&ve Jeeuee otmeje osJeejCe Yeer efmLele nw~
efJeMes<e kesJeue Flevee nw efke Fme Jeve ceW meewOece& Fv kes heefjJeej osJe eer[e kejles nQ~~2323-2324~~

YetleejCe Jeve ceW efpevecebefoj nQ

erheesheJevemecyevOeer Jesoer kes hetJe& Deewj DehejefJeosn kes heefMece efoiYeeie ceW veerue-ef ve<eOeheJe&le kes ceOe meerleesoe
kes oesveeW leeW hej yengle mes Je=#eeW mes jceCeere YetleejCe veeceke oes Jeve MeesefYele nQ~ Fvekee mecemle JeCe&ve osJeejCeeW kes
meceeve nw~~2325-2326~~
1. efleueeseheCCeefe he=. 436, 437~

(180)

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heg<keefjCeer ceW meewOeceX kee JewYeJe

(heg<keefjCeer ceW meewOecexv Je Gmekes heefjJeej osJeeW kes Deemeve)
heeskeKejCeerCeb cepPes mekekemme nJes efJenejheemeeoes~ heCeOeCekeesmegegbiees leodoueboes efCeJeceeCees1~~1949~~
Skekeb keesmeb iee{es mees efCeueDees efJeefJenkesogkeceefCeppees~ lemmeeeeceheceeCes GJeSmees CeeflLe DecneCeb~~1950~~
meernemeCeceFjcceb meesneEcceomme YeJeCecepPeefcce~ lemme e eGmeg efomeemegb eGheer{e ueeseheeueeCeb~~1951~~
meesnefcceboemeCeoes oefkeKeCeYeeeefcce keCeeefCecceefJeob~
eEmenemeCeb efJejeeefo ceefCeieCeKeefeob heeE[omme~~1952~~
eEmenemeCemme hegjoes DeeCeb neWefle DeiieceefnmeerCeb~ yeeermemenmmeeeECe efJeeeCe heJejeFb heer{eFb~~1953~~
32000~
heJeCeermeeCeefomeemegb heemes meernemeCemme eguemeeroer~ uekeKeeeECe Jejheer{e YeJebefle meeceeefCeemegjeCeb~~1954~~
8400000~
lemmeefiieefomeeYeeS yeejmeuekeKeeefCe he{ceheefjmeeS~ heer{eefCe neWelf e kebeCejFoeeECe jeCeKeefeoeeECe~~1955~~
1200000~
oefkeKeCeefomeeefJeYeeies ceefpPeceheefjmeecejeCe heer{eeECe~
kebeCejeCeceeeeECe
eesodomeuekeKehheceeCeeeECe~~1956~~
1400000~
CeFefjefoefomeeefJeYeeies yeeefnjheefjmeecejeCe heer{eeeECe~ kebeCejeCeceeeeECe meesuemeuekeKeeefCe esbelf e~~1957~~
1600000~

heg<keefjCeer ceW meewOeceX kee JewYeJe

(heg<keefjCeer ceW meewOecexv Je Gmekes heefjJeej osJeeW kes Deemeve)

heg<keefjefCeeeW kes yeere ceW heeBe kes Ieve DeLee&led Ske meew heeerme keesme TBee Deew j Fmemes DeeOes efJemleej Jeeuee
meewOece& Fv kee Deveghece efJenejeemeeo nw~~1949~~ Jen eemeeo Ske keesme ienje Deewj efJeefJeOe ekeej keer OJepeeDeeW
mes jceCeere nw Gmekeer uecyeeF& kes eceeCe kee GheosMe nceejs heeme veneR nw~~1950~~ YeJeve kes ceOe ceW DeeflejceCeere
meewOece& Fv kee eEmenemeve Deewj Fmekes eejeW Deesj eej eEmenemeve ueeskeheeueeW kes nQ~~1951~~ meewOece& Fv kes Deemeve
mes oef#eCe Yeeie ceW megJeCe& mes efveefce&le Deewj ceefCemecetn mes Keefele eleerv kee eEmenemeve efJejepeceeve nw~~1952~~
eEmenemeve kes Deeies Dee" Deeceefnef<eeeW kes eEmenemeve nesles nQ~ Fmekes Deefleefje yeeer me npeej eJej heer" peevevee
eeefnS~~1953~~ 32000~ eEmenemeve kes heeme JeeeJe Deewj F&Meeve efoMee ceW eewjemeer ueeKe meeceeefveke osJeeW kes Gece
Deemeve nQs~~1954~~ 8400000~ Gme eEmenemeve kes DeefiveefoMeeYeeie ceW megJeCe& mes jefele Deewj jlveeW mes Keefele yeejn
ueeKe eLece heeefj<eo osJeeW kes Deemeve nQ~~1955~~ 1200000~ oef#eCeefoMeeYeeie ceW ceOece heeefj<eo osJeeW kes megJeCe&
SJeb jlvecee eewon ueeKeeceeCe Deemeve efmLele nQ~~1956~~ 1400000~ vew$e+leefoMeeefJeYeeie ceW yeee heeefj<eo osJeeW
kes megJeCe& SJeb jlvecee meesuen ueeKe eceeCe Deemeve efmLele nQ~~1957~~ 1600000~ Gmeer efoMeeef JeYeeie ceW
1. efleueeseheCCeefe he=. 395, 396~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB

(181)

lelLe e efomeeefJeYeeies leseermemegjeCe neWefle leseermee~ Jejheer{eefCe efCejblejhegjbleceefCeefkejCeefCeejeeECe~~1958~~

33~
eEmenemeCemme heefceYeeies esbefle mee heer{eeECe~ kekeb cenejeCeb cenejerS nJes Skekeb~~1959~~
7~
eEmenemeCemme eGmeg efJe efomeemeg esbefle DebiejkeKeeCeb~ eGjemeerefomenmmee heer[eefCe efJeefeeJeeeECe~~1960~~
84000~
eEmenemeCeefcce leeEmme hegJJecegns heFefmeotCe meesnccees~ efJeefJenefJeCeesosCe pegoes hesF mesJeeieos osJes~~1961~~
eEYeiee eEYeieefCenkeKee keppeueee keppeuehhene lelLe~ CeFefjefoefomeeefJeYeeies hegJJeheceeCeeefoJeeJeerDees~~1962~~
eGJeeJeercepPehegjs meesnccees YeefeGJeieos osJes~ hesF DelLeeefCejos eecejeeefoheefjeefjoes~~1963~~
efmeefjYee efmeefjkeblee efmeefjceefnoe ceefomeeS efmeefjefCeueee~
hegkeKejCeerDees neWefle ng leseEme cepPeefcce heemeeoes~~1964~~
leeEmme heemeeoJejs F&meeeECeoes megneefCe Yegbpesefo~ yengeecejpegees efJeefJenefJeCeesosCe keer[blees~~1965~~
CeefueCee e CeefueCeiegccee kegcegoe kegcegohhen efe JeeJeerDees~ F&meeCeefomeeYeeS lesmegb cepPeefcce heemeeoes~~1966~~

ceevemlecYeeW ceW veeres Je Thej eefleceeSB nQ

lehheefuenJeerefncepPes JesefueeceeeefCe ceeCeLebYeeefCeb~ Jeerefnb heef[ heeseb efJeefeeJeeefCe jsnbefle1~~1931~~
eecejIeeefkebefkeefCekesleCehengoerefnb GJeefj mebpegee~ meesnbefle ceeCeLebYee eGJesoeroejleesjCesenf b pegoe~~1932~~

$eeeefmb$eMe osJeeW kes efvejvlej ekeeMeceeve ceefCeefkejCemecetn mes meefnle lesleerme Gece Deemeve nQ~~1958~~ 33~ eEmenemeve
kes heefMeceYeeie ceW cenejeW kes n Deewj cenejer kee Ske, Fme ekeej meele Deemeve efmLele nQ~~1959~~ 7~ eEmenemeve
kes eejeW lejhe Debiej#eke osJeeW kes efJeefe$e he Jeeues eewjemeer npeej Deemeve efmLele nQ~~1960~~ 84000~ meewOece&
Fv Gme hetJee&efYecegKe eEmenemeve hej eJesMe kejkes (Dee{ neskej) efJeefJeOe ekeej kes ef Jeveeso mes ege neslee ngDee
mesJeeLe& DeeS ngS osJeeW keer Deesj osKelee nw~~1961~~ meewcevemeJeve kes Yeerlej vew$e+leefoMeeefJeYeeie ceW Ye=biee, Ye=bieefveYee,
keppeuee Deewj keppeueeYee, es eej JeeefhekeeSB hetJe& JeeefhekeeDeeW kes meceeve eceeCeeefo mes mebege nQ~~1962~~ Fve eej
JeeefhekeeDeeW kes ceOe ceW efmLele hegj ceW (YeJeve ceW) eBJej-$eeefo mes Jesef<le meewOece& Fv Yeefe mes meceerhe DeeS ngS Je
DeemLee DeLee&led Deeoj ceW efvejle osJeeW kees osKelee nw~~1963~~ JeeeJe efoMee ceW eerYee, eerkeevlee, eerceefnlee Deewj
eerefveueee, es eej heg<keefjCeer leLee Gvekes ceOe ceW eemeeo nQ~~1964~~ Gme Glke=< YeJeve ceW yengle $e SJeb eBJejeW
mes ege F&Meevesv efJeefJeOe ekeej kes efJeveeso mes eer[e kejlee ngDee megKeeW kees Yeesielee nw~~1965~~ F&MeeveefoMeeYeeie ceW
veefuevee, veefueveiegucee, kegcegoe Deewj kegcegoeYee, es eej JeeefheeeB nQ Deewj Gvekes ceOe ceW eemeeo nQ~~1966~~

ceevemlecYeeW ceW veeres Je Thej eefleceeSB nQ

Gve mheefkeceefCecee JeerefLeeeW kes ceOe ceW mes eleske JeerLeer kes eefle efJeefe$e he Jeeues Jew[te&ceefCecee
ceevemlecYe megMeesefYele nQ~~1931~~ eej Jesoerej Deewj leesjCeeWs mes ege es ceevemlecYe Thej eBJej, Iebe, efkebefkeCeer
1. efleueeseheCCeefe eGlLees ceneefOeeejes, he=. 393~

(182)

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leeCeb cetues GJeefjb efpeefCeboheef[ceeDees eGefomeblesmegb~ JejjeCeefCeefcceoeDees peebleg peeLegeCf eoeefjoeDees~~1933~~

kehheceefnb heefjJesef{e meeuee JejjeCeefCeejefCecceefJeoe~ esd"efo eefjeeueeCeeCeeefJenOeeJe[e[esJee~~1934~~
etefueeoefkeKeCeYeeS heefceYeeeefcce GejefJeYeeies~ Skekeskekeb efpeCeYeJeCeb hegJJeefcn Je JeCCeCesefnb pegob~~1935~~

pebyeterhe kes hejkeess kee SJeb efpevecebefoj kee JeCe&ve

ceeCegmepeieyengcepPes efJekeKeeoes nesefo pebyegoerDees efe~ SkekeppeeseCeuekeKeefJJekeKebYepegoes meefjmeJees1~~11~~
peieoerefJeCCeemeeFb YejnefkeKeoer leefcce keeueYesob e~ efnceefieefjnsceJeoe cenefnceJebnefjJeefjmeefCemener~~12~~
efJepeDees efJeosnCeecees Ceerueefiejer jcceJeefjmeefcceefiejer~ nsjCCeJeoes efJepeDees efmenjer SjeJeoes efe Jeefjmees e~~13~~
SJeb meesuemeYesoe pebyetoerJeefcce Deblejefneeje~ SCnb leeCe meJeb Jeesecees DeeCeghegJJeerS~~14~~
Jes{sefo lemme peieoer Deb efee peeseCeeefCe Gegbiee~ oerJeb leb ceefCeyebOemmeefjmeb nesotCe Je[eefCene~~15~~
~ pees 8~
cetues yeejme cepPes De efee peeseCeeefCe efCeefodod"es~ efmenjs eeeefj heg{b peieoerbomme heefjceeCeb~~16~~
12~ 8~ 4~
oes keesmee DeJeiee{e lesefeecesee ngJesefo Jeppeceeer~ cepPes yengjeCeceeer efmenjs JesefueeheefjhegCCee~~17~~
keesme 2~

Deewj OJepee Fleeefo mes mebege nesles ngS MeesYeeeceeve nesles nQ~~1932~~ Fve ceevemlecYeeW kes veeres Deewj Thej eejeW
efoMeeDeeW ceW efJejepeceeve, Gece jlveeW mes efveefce&le Deewj peie mes keerefle&le eefj$e mes mebege efpevesv eefleceeSB
peeJevle nesJeW~~1933~~ ceeie& Je DeeefuekeeDeeW mes ege, veevee ekeej keer OJepeeheleekeeDeeW kes Deeeshe mes megMeesefYele
Deewj es jlvemecetn mes efveefce&le kees Fme keuhecener kees Jesefle kejkes efmLele nw~~1934~~ etefuekee kes oef#eCe, heefece
Deewj Gej Yeeie ceW Yeer hetJe&efoMeeJeleea efpeveYeJeve kes meceeve JeCe&veeW mes mebege Ske-Ske efpeveYeJeve nw~~1935~~

pebyeterhe kes hejkeess kee SJeb efpevecebefoj kee JeCe&ve

ceveg<e#es$e kes yengceOeYeeie ceW Ske ueeKe eespeve efJemleej mes ege, meMe ieesue Deewj pecyeterhe Fme veece mes
eefme henuee erhe nw~~11~~ Gme pecyeterhe kes JeCe&ve kejves ceW peieleer (Jesefokee), efJeveeme, Yejle#es$e, Gme (Yejle)
#es$e ceW nesves Jeeuee keeueeW kee Yeso, efnceJeeved heJe&le, nwceJele #es$e, ceneefnceJeeved heJe&le, nefj #es$e, efve<eOe heJe&le, efJeosn
#es$e, veerue heJe&le, jceke #es$e, efkece heJe&le, nwjCeJele #es$e, efMeKejer heJe&le Deewj SsjeJele #es$e, Fme ekeej meesuen
DeblejeefOekeej nQ~ Deye Gvekes mJehe kees Devegece mes kenles nQb~~12-14~~ Dee" eespeve TBeer Gmekeer peieleer ceefCeyebOe
kes meMe Gme erhe kees Jeuee DeLee&led ke[s kes meMe neskej Jesef<le kejleer nw~~15~~ ees. 8~ peieleer kes efJemleej kee
eceeCe cetue ceW yeejn, ceOe ceW Dee" Deewj efMeKej hej eej eespeve kene ieee nw~~16~~ peieleer efJemleejcetue ceW
12, ceOe ceW 8, efMeKej hej 4 ees.~ Ge peieleer keer ienjeF& DeLee&led veeRJe oes keesme nw, pees meye ner Jeecee nw~ en
ceOe ceW yengle jlveeW mes efveefce&le Deewj efMeKej hej Jew[te&ceefCeeeW mes heefjhetCe& nw~~17~~ keesme 2~ Gme peieleer kes cetue
1. efleueeseheCCeefe, elegLe& ceneefOekeej, he=. 143 mes 146 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB

(183)

leerS cetueheSmes hegJJeeJejoes e mee mee iegne~ JejleesjCeeefnjecee DeCeeFefCeOeCee efJeefeeeje~~18~~

peieoerGJeefjceYeeS yengcepPes keCeeJesefoee efoJJee~ Jes keesmee Gegbiee efJeeflLeCCee hebemeeob[e~~19~~
kees 2~ ob[ 500~
peieoerGJeefjceboes Jesoerbob Keg meesefOeekeoes~ peb ueceskekeheemes leb efJekeKebYemme heefjceeCeb~~20~~
heCCejmemenmmeeeECe meemeee OeCetefCe heCCeemee~ DeyYeblejefJekeKebYee yeeefnjJeemees efJe leccesee~~21~~
15750~
Jesoeroesheemesmebg GJeJeCemeb[e nJebefle jceefCeppee~ JejJeeJeermebpegee efJeefeeceefCeDeejheefjhegCCee~~22~~
pese oesmeeob[e efJekeKebYepegoe nJesefo ceefpPeceee~
heCCeemeyYeefnemeeb peIeCCeJeeJeer efJe meeceskekeb~~23~~
ob 200~ 150~ 100~
efleefJeneDees JeeJeerDees efCeeboomebmeceseceJeiee{e~ keFDeejkeceuekegJeueekegcegoeceesosenE heefjhegCCee~~24~~
20~ 15~ 10~
heeeejheefjieoeFb JejieesGjoejleesjCeeFb efhe~ DeyYeblejefcce Yeeies cenesjieeCeb e esbefle~~25~~
hee"evlejced~
Ceejsmegb jceefCeppee heemeeoe neWefle efJeefJenefJeCCeemee~ DeyYeblejesejee CeeCeeJejjeCeefCeejceee~~26~~
efohheblejeCeoerJee mecebleoes efJeefJenOetJeOe[pegee~ JeppeceeJejkeJee[e JesoerieesGjogJeejpegoe~~27~~
heCegneefj eeJeeeECe Gegbiee meeOeCetefCe oernpegoe~ heCCeemeob[boe neWefle penCCeefcce heemeeoe~~28~~
75~ 100~ 50~

eosMe ceW hetJe&-heefMece keer Deesj meele-meele iegheeSB nQ, pees Glke=< leesjCeeW mes jceCeere, DeveeefoefveOeve SJeb Delevle
efJeefe$e nQ~~18~~ Fme peieleer kes Gheefjce Yeeie hej "erke yeere ceW efoJe megJeCe&cee Jesefokee nw~ en oes keesme TBeer Deewj
heeBe meew Oeveg<eeceeCe eew[er nw~~19~~ TBeeF& kees. 2, efJemleej ob[ 500~ peieleer kes Gheefjce efJemleej ceW mes Jesoer kes
efJemleej kees Ieekej Mes<e kees DeeOee kejves hej pees eehle nes Glevee Jesoer kes Ske heeMJe&Yeeie ceW peieleer kes efJemleej
nw~~20~~ 32000-500/2 15750 Oeveg<e~ peieleer kee DeYevlej efJemleej hevn npeej meele meew heeeme Oeveg<e
Deewj Flevee ner Gmekee yeee efJemleej Yeer nw~~21~~ 15750~ Jesoer kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW Gece JeeefheeeW mes mebege
Deewj efJeefe$e ceefCeie=neW mes heefjhetCe& jceCeere GheJeveeW kes mecetn nQ~~22~~ FveceW mes Glke=< yeeJeef[eeW kee efJemleej oes
meew Oeveg<e, ceOeceeW kee Ske meew heeeme Oeveg<e Deewj peIeveeW kee Ske meew Oeveg<eeceeCe nw~~23~~ Glke=< 200, ceOe.
150, pe. 100 Oeveg<e~ leerveeW ner lejn keer yeeJeef[eeB Deheves-Deheves efJemleej kes oMeJeW YeeieeceeCe ienjer Deewj kewjJe
(meheso keceue), keceue, veeruekeceue SJeb kegcegoeW keer megievOe mes heefjhetCe& nQ~~24~~ Jesoer kes DeYevlej Yeeie ceW eekeej
mes Jesef<le SJeb Gece ieeshegjej Je leesjCeeW mes mebege Ssmes cenesjie osJeeW kes YeJeve efmLele nQ~~25~~ hee"evlej~ veiejeW ceW
efJeefJeOe ekeej keer jeveeDeeW mes ege, Deveske Geceesece jlvemecetneW mes efveefce&le, DeYevlej Yeeie ceW ewleleDeeW mes
meefnle, eejeW Deesj eoerhle jlveoerhekeeW mes megMeesefYele, efJeefJeOe ekeej kes OetheIeeW mes ege, Jeecee keheeeW mes mebege

(184)

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heemeeoeJeejsmegb yeejme eeJeeefCe neWefle Gsnes~ heeskekeb CCeenb DeJeiee{b leb efhe eeeefj~~29~~
12~ 6~ 4~
heCegJeermeb oesefCCe meee Gsnes nesefo efpeheemeeoe~ oernb eflemeeOeCeteECe heeskekeb me efJekeKebYees~~30~~
225~ 300~ 150~
leeCe ogJeesnes ob[e eerme nesefo heeskekeb~ Deejme efJekeKebYees yeejme efCeecesCe DeJeiee{b~~31~~
ob. 36~ 18~ 12~
ceefpPeceheemeeoeCeb ngJesefo GoDees efoJemeeob[e~ oesefCCe meee oerneb heeskekeb Skekemee bob~~32~~
150~ 200~ 100~
eGJeermeb eeJeeeECe leeCe ogJeejsmeg nesefo Gsnes~ yeejn De kecesCeb ob[e efJelLeejDeJeiee{e~~33~~
24~ 12~ 8~
meeceCCeefeekeoueerieyYeueoeCeeoDeemeCeefieneDees~ iesne neWelf e efJeefeee JeWlejCeejsmeg jceeeje~~34~~
cesngCeceb[CeDeesueieJeboCeDeefYemeseCeeCeeCeb efhe~ CeeCeeefJenmeeueeDees JejjeCeefJeefCeefcceoe neWefle~~35~~
keefjnefjmegkeceesjeCeb ceejheJeeueeCe ie[nbmeeCeb~ meeefjeFb lesmegb jccesmegb DeemeCeeefCe esbles~~36~~
JejjeCeefJejFoeefCe efJeefeemeeCeeefCe ceGJJeheemeeFb~ jsnbefle cebefojsmegb oesheemeef"oesJeOeeCeeefCe~~37~~
keCee JJe efCeJeuesJee efCecceuekebleer megiebOeefCemmeemee~ JejefJeefJenYetmeCeeje jefJeceb[uemeefjmeceG[efmeje~~38~~
jesiepejeheefjnerCee heeskekeb omeOeCetefCe Gegbiee~ JeWlejosJee lesmegb megnsCe keer[befle meboe~~39~~

Deewj Jesoer Je ieeshegjejeW mes meefnle jceCeere eemeeo nQ~~26-27~~ es eemeeo peIevehe mes heenej Oeveg<e TBes, meew
Oeveg<e uebyes Deewj heeeme Oeveg<eeceeCe efJemleejege nQ~~28~~ TBeeF& 75; uebyeeF& 100; efJemleej 50 Oeveg<e~ Fve
eemeeoeW kes ejeW ceW eleske keer TBeeF& yeejn Oeveg<e, Jeeme n Oeveg<e Deewj DeJeiee{ eej Oeveg<eeceeCe nw~~29~~
TBeeF& 12; Jeeme 6; DeJeiee{ 4 Oeveg<e~ Glke=< eemeeoeW ceW eleske keer TBeeF& oes meew heeerme Oeveg<e, uecyeeF& leerve
meew Oeveg<e Deewj efJe<kebYe Fmemes DeeOee DeLee&led Ske meew heeeme Oeveg<eeceeCe nw~~30~~ GBeeF& 225, uecyeeF& 300; efJe.
150 Oeveg<e~ Glke=< eemeeoeW kes ejeW ceW eleske ej keer TBeeF& eerme Oeveg<e, efJe<keb Ye De"ejn Oeveg<e Deewj
DeJeiee{ efveece mes yeejn Oeveg<eeceeCe nw~~31~~ TBeeF& 36; efJe. 18; DeJe. 12 Oeveg<e~ ceOece eemeeoeW ceW eleske
keer TBeeF& [s{ meew Oeveg<e, uecyeeF& oes meew Oeveg<e Deewj eew[eF& Ske meew Oeveg<eeceeCe nw~~32~~ TBeeF& 150; uecyeeF&
200; eew[eF& 100 Oeveg<e~ Fve eemeeoeW kes eleske kes ej keer TBeeF& eewyeerme Oeveg<e, eew[eF& yeejn Oeveg<e Deewj
DeJeiee{ Dee" Oeveg<ecee$e nw~~33~~ TBeeF& 24; eew[eF& 12; DeJe. 8 Oeveg<e~ JeblejeW kes veiejeW ceW meeceeveie=n,
efeeie=n (efe$eMeeuee ee ewleie=n), keoueerie=n, ieYe&ie=n, ueleeie=n, veeoie=n Deewj Deemeveie=n; es jce Deekeej Jeeues
efJeefe$e ie=nefJeMes<e nesles nQ~~34~~ Fmekes Deefleefje JeneB hej cewLegveMeeuee, ceC[veMeeuee, DeesueieMeeuee, JeboveMeeuee,
DeefYe<eskeMeeuee Deewj ve=leMeeuee, Fme ekeej Gece jlveeW mes efveefce&le veevee ekeej keer MeeueeSB nesleer nQ~~35~~ Fve
jceCeere eemeeoeW ceW neLeer, eEmen, Megke, ceetj, ceiej, Jeeue, ie[ Deewj nbme, Fvekes meMe Deemeve jKes ngS nQ~~36~~
cenueeW ceW Gece jlveeW mes efveefce&le, ce=ogue mheMe& Jeeues Deewj oesveeW heeMJe& Yeeie ceW efmLele leefkeeeW mes ege efJeefe$e MeeeSB
MeesYeeeceeve nQ~~37~~ megJeCe& kes meceeve efveuexhe, efvece&ue keeefvle kes Oeejke, megievOecee efveeeme mes ege, Geceesece

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB

(185)

efpeCecebefojpegeeFb efJeefeeefJeCCeemeYeJeCehegCCeeFb~ meoob DeefkeefceeFb JeWlejCeejeefCe jsnbefle~~40~~

efJepeeej kee SJeb GveceW efpeveeefleceeDeeW kee JeCe&ve

efJepeebleJespeebleb peebleDehejepeebleCeeceseEn~~ eeeefj ogJeejeFb pebyetoerJes eGefomeemegb1~~41~~
hegJJeefomeeS efJepeeb oefkeKeCeDeemeee JeFpeebleb efn~ DeJejefomeee peebleb DeJejeefpeocegejemeeS~~42~~
SoeCeb oejeCeb heeskekeb De peeseCee GoDees~ Gsnb bob nesefo heJesmees efJe Jeememeceb~~43~~
8~ 4~ 4~
JejJeppekeJee[pegoe CeeCeeefJenjeCeoecejceefCeppee~ efCeeb jefkeKeppebles JeWlejosJeseEn eGoeje~~44~~
oejesJeefjceheSmes heeskekeb nesefo oejheemeeoe~ meeejnYetefcepegoe CeeCeeJejceeJeejCeee~~45~~
efohheblejeCeoerJee efJeefeeJejmeeueYebefpeDelLebYee~ OegJJebleOeeJe[eee efJeefJeneueesesenE jceefCeppee~~46~~
GyYeblejeCemeeCet mecebleoes efJeefJenJeheg{pegee~ osJejeeEn Yeefpeoe hebmegehengefokeemeesne~~47~~
GsnJeemehengefomeg oejyYeJeCeeCe pesefeee mebKee~ lehheefjceeCeheJeCeGJeSmees mebheefn heCees~~48~~
meernemeCeeeeYeeceb[ueeecejeefojceefCeppee~ jeCeceee efpeCeheef[cee ieesGjoejsmeg meesneb fle~~49~~

efJeefJeOe ekeej kes Yet<eCeeW kees OeejCe kejves Jeeues, efmej hej mete&ceC[ue kes meceeve cegkeg kes Oeejke, jesie SJeb peje mes
jefnle Deewj eleske oMe Oeveg<e TBes, Ssmes Jevlej osJe Gve veiejeW ceW megKehetJe&ke mJebo eer[e kejles nQ~~38-39~~
efpeveceefvojeW mes mebege, efJeefe$e jevee Jeeues YeJeveeW mes heefjhetCe& Deewj Deke=ef$ece Jes Jevlej veiej meowJe
MeesYeeeceeve nesles nQ~~40~~

efJepeeej kee SJeb GveceW efpeveeefleceeDeeW kee JeCe&ve

pecyeterhe keer eejeW efoMeeDeeW ceW efJepeevle (efJepee), Jewpeevle, peevle Deewj Dehejepeevle (Dehejeefpele) Fve
veeceeW mes eefme eej ej nQ~~41~~ FveceW mes efJepee hetJe& efoMee ceW, Jewpeevle oef#eCe efoMee ceW, peevle heefMece efoMee
ceW Deewj Dehejeefpele ej Gej efoMee ceW nQ~~42~~ Gheeg&e ejeW ceW mes eleske ej keer TBeeF& Dee" eespeve, efJemleej
TBeeF& mes DeeOee DeLee&led eej eespeve Deewj eJesMe Yeer efJemleej kes meceeve eej eespeve nw~~43~~ TBeeF& 8; Jeeme 4;
eJesMe 4 eespeve~ Glke=< Jeecee keheeege Deewj veevee ekeej kes jlveeW keer ceeueeDeeW mes jceCeere es eejeW ej
Jevlej osJeeW mes meoe jef#ele nQ~~44~~ eleske ej kes Gheefjce Yeeie ceW me$en YetefceeeW mes ege, Deveskeeveske Gece
yejeceoeW mes megMeesefYele, eoerhle jlveoerhekeeW mes meefnle, veevee ekeej keer Gece hegeef uekeeDeeW mes ege mlecYeeW Jeeues,
uenueneleer ngF& OJepeeheleekeeDeeW mes ege, efJeefJeOe ekeej kes MeeW mes jceCeere, Gegb ie jlveefMeKejeW mes mebege, meye
Deesj veevee ekeej kes mhe< heeW mes ege, osJeeW Je DehmejeDeeW mes mesefJele Deewj heebMeg ke Deeefo mes MeesYeeeceeve ej
eemeeo nQ~~45-47~~ Fve ejYeJeveeW keer TBeeF& leLee efJemleej kee efpelevee eceeCe nw, Gme eceeCe kes eheCe kee
GheosMe Fme mecee ve< nes egkee nw~~48~~ ieeshegjejeW hej eEmenemeve, leerve $e, YeeceC[ue Deewj eecejeefo mes jceCeere
jlvecee efpeveeefleceeSB MeesYeeeceeve nesleer nQ~~49~~
1. efleueeseheCCeefe, elegLe& ceneefOekeej, he=. 147 mes 148 leke~

(186)

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hetJe& kes efJepeeej kee JeCe&ve

efJepeeeefoogJeejeCeb hebemeee peeseCeeefCe efJelLeejes~ heeskekeb Gsnes mee meeeeECe e heCCeemee1~~73~~
pees 500~ 750~
oejesJeefjcehegjeCeb boe oes peeseCeeefCe heeskekeb~ Gsnes eeeeEj kesF& SJeb heJebefle~~74~~
2~ 4~
hee"evlejced~
SoseEme oejeCeb DeefnJeFosJee ngJebefle eEJelejee~ pebCeecee les oeje lebCeecee les efJe jkeKeeoes~~75~~
SkekeheefueoesJeceeT omeob[meceeCelegbieJejosne~ efoyJeeceueceG[Oeje meefnoe osJeermenmmeseEn~~76~~

DeekeeMe ceW DeOej-efJepeeosJe kee veiejGmeceW efpevecebefoj

oejmme GJeefjosmes efJepeemme hegjb nJesefo ieeCeefcce~ yeejmemenmmepeeseCeoernb lemmeefJekeKebYeb~~77~~
12000~ 6000~
eGieesGjmebpegee le[Jesoer leefcce nesefo keCeeceF&~ eefjeeueeee oejesJeefj efpeCehegjsenE jceeeje~~78~~
efJepeehegjefcce efJeefeee heemeeoe efJeefJenjeCekeCeeceee~meceeGjmmee oerne DeCesemeb"eCemeesefnuuee~~79~~
kegboWogmebKeOeJeuee cejieeJeCCee megJeCCemebkeemee~ JejheGcejeemeefjmee efJeefeeJeCCebleje heGje~~80~~
DeesueiiecebleYetmeCeDeefYemesGhheefecesngCeeoerCeb~ meeueeDees efJemeeueeDees jeCeceF&Dees efJejepebefle~~81~~

hetJe& kes efJepeeej kee JeCe&ve

efJepeeeefoke ejeW ceW mes eleske kee efJemleej heeBe meew eespeve Deewj TBeeF& meele meew heeeme eespeveeceeCe
nw~~73~~ efJemleej ees. 500, GlmesOe 750~ ejeW hej efmLele hegjeW ceW mes eleske kee efJemleej oes eespeve Deewj TBeeF&
eej eespevecee$e nw, Ssmee efkeleves ner Deeeee& eheCe kejles nQ~~74~~ efJemleej 2, GlmesOe 4 eespeve~ hee"evlej~ Fve
ejeW kes DeefOeheefle Jevlej osJe nQ~ ejeW kes pees veece nQ, Jes ner veece j#ee kes efveefcee mes Fve osJeeW kes Yeer nQ~~75~~ es
osJe Ske heueeshece eceeCe Deeeg kes Yeesee, oMe Oeveg<e eceeCe GVele Gece Mejerj Jeeues, efoJe efvece&ue cegkeg kes Oeejke
Deewj npeejeW osefJeeeW mes meefnle nQ~~76~~

DeekeeMe ceW DeOej-efJepeeosJe kee veiejGmeceW efpevecebefoj

ej kes Thej DeekeeMe ceW yeejn npeej eespeve uebyee Deewj Fmemes DeeOes efJemleej Jeeuee efJepeeosJe kee veiej nw~
77~~ uebyeeF& 12000; efJemleej 6000 eespeve~ Gme efJepeehegj ceW eej ieeshegjeW mes mebege megJeCe&ceeer leJesoer nw,
pees ceeie& Je DeeefuekeeDeeW mes megvoj Deewj ejeW kes Thej efmLele efpevehegjeW mes jceCeere nw~~78~~ efJepeehegj ceW
veevee ekeej kes jlveeW Deewj megJeCe& mes efveefce&le, meceelegje oerIe& Deewj Deveske Deeke=efleeeW mes MeesYeeeceeve efJeefe$e eemeeo
nQ~~79~~ Jes eemeeo kegvoheg<he, evcee SJeb MebKe kes meceeve OeJeue, cejkele ceefCeeeW pewmes JeCe& Jeeues, megJeCe& kes
meMe, Gece heejeieceefCeeeW kes meceeve Je yengle mes Deve efJeefe$e JeCeeX Jeeues nQ~~80~~ Gheeg&e eemeeoeW ceW
DeesueieMeeuee, ceb$eMeeuee, Yet<eCeMeeuee, DeefYe<eskeMeeuee, GlheefeMeeuee Deewj cewLegveMeeuee, Fleeefoke jlveceeer efJeMeeue
1. efleueeseheCCeefe he=. 151-152~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB

(187)

les heemeeoe meJJes efJeefeeJeCemeb[ceb[Cee jccee~ efohheblejeCeoerJee JejOetJeOe[seEn mebpegee~~82~~

meeCeJeomeeefoeefJeefeeYetceereEn Yetefmeoe efJeGuee~ OegJJebleOeeJe[eee Dekeefcee megd"g meesneb lf e~~83~~
heemejmeJeCCeJejjefCeiebOeseEn yengefJeOeseEn keomeefjmee~ GppeueefJeefeeyengefJeOemeeCeemeCeefCeJenmebhegCCee~~84~~
SoeEmme CeejJejs yengefJenheefjJeejheefjieoes efCeeb~ osJeerpegees Yebgpeefo GJeeejmegneFb efJepeemegjes~~85~~
SJeb DeJemesmeeCeb osJeeCeb hegjJejeefCe jcceeefCe~ oejesJeefjceheosmes Cenefcce efpeCeYeJeCepegeeefCe~~86~~
peieoerS DeyYeblejYeeies JeskeesmeJeememebpegee~ Yetefceleues JeCemeb[e JejleefCeeje efJejepebefle~~87~~
leb GppeeCeb meereueeeb JejmegjefnkegmegceheefjhegCCeb~ efoJJeeceesomegiebOeb megjKesejefcengCeceCenjCeb~~88~~
Jes keesmee GefJJee GppeeCeJeCemme Jesefoee efoJJee~ hebemeeeeJeboe kebeCeJejjeCeefCeejceF&1~~89~~

JeeefhekeeDeeW ceW efpevecebefoj

hegjoes ceneOeeeCeb cekejhhecegnsefnb cegkekemeefueueeDees~ eeejes JeeJeerDees keceueghheuekegcegoCCeeDees1~~1914~~
heCCeemekeesmeGoee kecemees heCegJeerme booernee~ ome keesmee DeJeiee{e JeeJeerDees JesefoeeefopegeeDees~~1915~~
kees 50 ~ 100 ~ iee 10 ~
JeeJeerCeb yengcepPes esefo Skekees efpeefCeboheemeeoes~ efJehhegefjojeCeefkejCees efkeb yengmees mees efCeJeceeCees~~1916~~
leees oneG hegjoes hegJJegejoefkeKeCesmeg Yeeiesmegb~ heemeeoe jeCeceee osJeeCeb keer[Cee neWefle~~1917~~

MeeueeSB MeesYeeeceeve nQ~~81~~ Jes meye YeJeve efJeefe$e JevemecetneW mes megMeesefYele, jceCeere, eoerhle jlveoerhekeeW mes ege,
es<" OetheIeeW mes mebege; meele, Dee", veew Deewj oMe Fleeefo efJeefe$e YetefceeeW mes efJeYetef<ele; efJeMeeue, henjeleer ngF&
OJepeeheleekeeDeeW mes meefnle Deewj Deke=ef$ece nesles ngS Deer lejn MeesYeeeceeve nQ~~82-83~~ Gheeg&e YeJeve veevee
ekeej kes mheMe&, jme, JeCe&, Gece OJeefve SJeb ievOe mes meMelee kees eehle Deewj GppJeue SJeb efJeefe$e yengle ekeej kes
Meeve leLee DeemeveeW kes mecetn mes heefjhetCe& nQ~~84~~ Fme es<" veiej ceW yengle ekeej kes heefjJeej mes heefjhetCe& efJepeeosJe
Deheveer osefJeeeW mes ege neskej meJe&oe Gheeej megKeeW kees Yeesielee nw~~85~~ Fmeer ekeej Deve ejeW kes Gheefjce Yeeie hej
DeekeeMe ceW efpeveYeJeveeW mes ege DeJeefMe< osJeeW kes jceCeere Gece veiej nQ~~86~~ peieleer kes DeYevlej Yeeie ceW
he=LJeerleue hej oes keesme efJemleej mes ege Deewj Gece Je=#eeW kes mecetneW mes heefjhetCe& Jevemecetn MeesYeeeceeve nQ~~87~~ Jen
Geeve Meerleue eee mes ege, Gece megieefvOele heg<heeW mes heefjhetCe&, efoJe megievOe mes megieefvOele Deewj osJe SJeb
efJeeeOejegieueeW kes efee kees njves Jeeuee nw~~88~~ megJeCe& SJeb Geceesece jlveeW kes mecetn mes efveefce&le Gme GeeveJeve keer
efoJe Jesefokee oes keesme TBeer Deewj heeBe meew Oeveg<eeceeCe eew[er nw~~89~~

JeeefhekeeDeeW ceW efpevecebefoj

ceneOJepeeDeeW kes Deeies ceiej Deeefo peuepevlegDeeW mes jefnle peue Jeeueer Deewj keceue, Glheue Je kegcegoeW mes Jeehle
eej JeeefhekeeeW nQ ~~ 1914 ~~ Jesefokeeefo mes meefnle JeeefhekeeeW eleske heeeme keesme eceeCe efJemleej mes ege, Fmemes
ogiegveer DeLee&led meew keesme uecyeer Deewj oMe keesme ienjer nQ~~1915~~ kees. 50 ~ 100~ ie. 10 ~ JeeefheeeW kes yengceOe
Yeeie ceW ekeeMeceeve jlveefkejCeeW mes meefnle Ske efpevesveemeeo efmLele nw~ yengle keLeve mes keee, Jen efpevesv
1. efleueeseheCCeefe, elegLe& ceneefOekeej, he=. 391~

(188)

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heCCeemekeesmeGoee kecemees heCegJeerme booernee~ OetJeOe[sefnb pegee les efCeueee efJeefJenJeCCeOeje~~1918~~

kees 50 ~ 25 ~ 25 ~
JejJesefoeeefnb jccee JejkebeCeleesjCesefnb heefjeefjee~ JejJeppeCeeruecejieeefCeefcceoefYeeerefnb meesnlb es~~1919~~
leeCe YeJeCeeCe hegjoes lesefeeceeCesCe oesefCCe heemeeoe~ OegJJebleOeeJeoeee hegjbleJejjeCeefkejCeesne~~1920~~
50 ~ 25 ~ 25 ~

pebyeterhe keer mecemle veefoeeW kes efveie&ceve Je eJesMe mLeeve kes

leesjCeejeW hej efpeveeefleceeSB
DebyejheCeSkekeeTCeJehheCCemegCCeCeJeemeeb e~ Debkekeces heefjceeCeb pebyetoerJemme Keseheueb1~~2379~~
7905694150~
DeeJeermemenmmeb Yejnmme lejbefieCeerDees ogiemeefnoe~ ogiegCee ogiesCe jefnoe nsceJeokeKesemeefjee Ceb~~2380~~
28002~ 56002~
nsceJeoJeeefnCeerCeb ogiegefCeemebKee e ogieefJenerCee e~ nefjJeefjmeefcce heceeCeb lejbefieCeerCeb e CeeoJJeb~~2381~~
112002~
SoeCe efleKeseeCeb meefjeeDees cesefueotCe ogiegCekeoe~ ......................................................................~~2382~~
392012~

eemeeo efvehece nw~~1916~~ Devevlej JeeefheeeW kes Deeies hetJe&, Gej Deewj oef#eCe YeeieeW ceW osJeeW kes jlvecee
eer[eYeJeve nQ~~1917~~ e efJeefJeOe JeCeeX kees OeejCe kejves Jeeues Jes YeJeve heeeme keesme Tbes, ece mes heeerme keesme
efJemle=le Deewj heeerme ner keesme uecyes leLee OetheIeeW mes mebege nQ~~1918~~ kees. 50~ 25 ~ 25 ~ Gece JesefokeeDeeW
mes jceCeere Deewj Gece megJeCe&cee leesjCeeW mes ege Jes YeJeve Glke= Jee, veerueceefCe Deewj cejkele ceefCeeeW mes efveefce&le
efYeefeeeW mes MeesYeeeceeve nQ~~1919~~ Gve YeJeveeW kes Deeies Fleves ner eceeCe mes mebege henjeleer ngF& OJepeeheleekeeDeeW
mes meefnle Deewj ekeeMeceeve Gece jlveeW kes efkejCemecetn mes megMeesefYele oes eemeeo nQ~~1920~~ 50 ~ 25 ~ 25 ~

pebyeterhe keer mecemle veefoeeW kes efveie&ceve Je eJesMe mLeeve kes

leesjCeejeW hej efpeveeefleceeSB
Metve, heeBe, Ske, eej, veew, n, heeBe, Metve, veew Deewj meele, Fve DebkeeW kes ece mes pees mebKee nes, Gleves
eespeveeceeCe pecyeterhe kee #es$eheue nw~~2379~~ 7905694150~ Yejle#es$e keer veefoeeb DeeF&me npeej oes Deewj
nwceJele#es$e keer veefoeeB oes kece Fmemes otveer DeLee&led hheve npeej oes nQ~~2380~~ 28002 ~ 56002~ nefjJe<e&#es$e
ceW Yeer veefoeeW kee eceeCe nwceJele#es$e keer veefoeeW mes oes kece ogiegefCele mebKeehe DeLee&led Ske ueeKe yeejn npeej oes
peevevee eeefnS~~2381~~ 112002~ Fve leerve #es$eeW keer veefoeeW kees efceueekej otvee kejves mes (leerve ueeKe yeeveJes
npeej yeejn neslee nw~) osJekeg Deewj Gekeg ceW Fve veefoeeW keer mebKee Ske ueeKe De[me" npeej eceeCe
1. efleueeseheCCeefe he=. 443, 444~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB

(189)

DeemeefmenmmeyYeefneb Skeb lejbefieCeeruekeKeb~ osJekegefcce e Keses CeeoJJeb Gejkegefcce~~2383~~

168000~
Deeefjmebpegee eesmeuekeKeeefCe neWefle efoJJeeDees~ meJJeeDees hegJJeeJejefJeosnefJepeeeCe meefjeeDees~~2384~~
1400078~
meejmemeemenmmee yeeCeGefomenmmeee e CeGefopegoe~
meJJeeDees JeeefnCeerDees pebyetoerJeefcce efceefueoeDees~~2385~~
1792090~
CeoermebKeeeqJeos0 meerleemeerleesoe 2, #es$eveoer 64, efJeYebiee 12, meerleemeerleesoeheefjJeej 168000,
#es. ve. he. 896000, efJe. heefj. 336000, Ske$e 1400078~ Yejleeefo 392012~ 1792090~
meefjeeDees pesefeeeDees esbles lesefeeeefCe kegb[eeECe~ efJekeKeeoeDees leeDees efCeeefCeekegb[eCe CeecesenE ~~2386~~
JeWlejosJee yengDees efCeeefCeekegb[eCe CeeceefJeefooeDees~ heuueeGheceeCeeDees efCeJemeblee leeCe efoJJeefieefjYeJeCes~~2387~~
pesefee kegb[e pesefee meefjeeDees pesefeeeDees JeCemeb[e~ pesefee megjCeejerDees pesef ee efpeCeCeenYeJeCeeeECe~~2388~~
pesefee efJeppeenjmesef{eeDees pesefeeeDees hegefjeeDees~ DeppeeKeb[s pesefee CeejerDees pesef eeefodoone~~2389~~
JesoerDees lesefeeeDees efCeeefCeepeesiieeDees leeCe heeskekeb~ peeseCeouecegsnes boe eeJeeefCe hebemeee~~2390~~
1 ~ ob[ 500~
2
CeJeefj efJemesmees Smees osJeejCCemme YetojCCemme~ peeseCeceskekeb GoDees ob[menmmeb e efJelLeejes~~2391~~
kegb[JeCemeb[meefjeemegjCeejermesueleesjCeeje~ efJeppeenjJejmes{erCeejppeeKeb[CeejerDees~~2392~~

nw~~2382-2383~~ hetJee&hej efJeosn#es$eeW keer meye efoJe veefoeeB eewon ueeKe De"nej nQ~~2384~~1400078~
Fme ekeej meye efceuekej pecyeterhe ceW me$en ueeKe yeeveJes npeej veyyes veefoeeB nQ~~2385~~ 792090~ veoermebKee
eqJeosn ceW meerlee-meerleesoe 2, #es$eveoer 64, efJeYebiee 12, meerlee-meerleesoe-heefjJeej 168000, #es. ve. heefjJeej 896000,
efJeYebieeheefjJeej 3,36000, Ske$e 1400078~ Yejleeefoke Mes<e n #es$e 392012~ mecemle1792090~
efpeleveer veefoeeB nQ Gleves ner kegC[ Yeer efmLele nQ~ Jes veefoeeB Deheves-Deheves kegC[eW kes veeceeW mes efJeKeele nQ~~2386~~
Deheves kegC[eW kes veeceeW mes efJeefole yengle mes JevlejosJe Ske heueeceeCe Deeeg mes meefnle nesles ngS Gve kegC[eW kes efoJe
efieefjYeJeve ceW efveJeeme kejles nQ~~2387~~ efpeleves kegC[, efpeleveer veefoeeB, efpeleves Jevemecetn, efpeleveer osJeveieefjeeB, efpeleves
efpevesvYeJeve, efpeleveer efJeeeOejesefCeeeB, efpeleves veiej, Deee&KeC[eW keer efpeleveer veieefjeeB, efpeleves heJe&le Deewj efpeleves n
nQ, GveceW mes eleske kes Deheves-Deheves eesie Gleveer ner JesefoeeB nQ~ Fve JesefoeeW keer TBeeF& DeeOee eespeve Deewj efJemleej
heeBe meew Oeveg<eeceeCe nw~~2388-2390~~ JesefoeeW keer TBeeF& 1/2 ees.~ efJemleej 500 Oeveg<e~ efJeMes<e en nw efke
osJeejCe Deewj YetleejCe keer pees JesefoeeB nQ, Gvekeer TBeeF& Ske eespeve Je efJemleej Ske npeej Oeveg<eeceeCe
nw~~2391~~ kegC[, Jevemecetn, veefoeeB, osJeveieefjeeB, heJe&le, leesjCeej, efJeeeOejesefCeeeW kes veiej, Deee&KeC[eW
keer veieefjeeB, nhebeke (heeBe-heeBe n), hetJee&hejefJeosneW kes eeceeefoke, MeeuceueerJe=#e Deewj pecyetJe=#e

(190)

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

onhebeehegJJeeJejefJeosnieeceeefomecceueerkeKee~pesefeecesee pebyetkeKeeFb e lesef eee efpeCeefCekesoe~~2393~~

kekeguemesuee meJJes efJepeee neWefle leerme eGpegee~ meesueme JekeKeejefiejer JeejCeobleeF eeejes~~2394~~
6~34~16~4~
len De efoiieFboe CeeefYeefieeEjoe nJebefle eeeefj~ eeseerme Jemenmesuee kebeCemesuee meeeCe ogJes~~2395~~
8~ 4~ 34~ 200~

veoer kes le hej efpeveeefleceeSB

heeskekeb hegJJeeJejefJeosnefJepeSmeg DeppeKeb[efcce~ meeroemeeroesoeCeb ogle[smegb efpeefCeboheef[ceeDees1~~2305~~
esbefle efleefCCe efleefCCe e heCeefceeeueCee efleebmeefCeJenseEn~
meJJeeDees CCeGoer eflelLeeCeeefCe efceefueoeDees~~2306~~

veefoeeW kes leesjCeejeW hej efpeveeefleceeSb

jesnerS mecee yeejmeefJeYebiemeefjeeDees JeemehengoereEn~ heefjJeejCeF&Dees len oesmeg efJeosnsmeg heeskekeb2~~2312~~
28000~
kebeCemeesJeeCeeDees megiebOeefJeceueseEn meefueueYeefjoeDees~ GJeJeCeJesoerleesjCepegoeDees CeebleGcceerDees~~2313~~
leesjCeoejeCegJeefjce"eCeefoefpeCeefCekesoefCeefeoeDees~
meesnbefle efCeJeceeCee meeueeDees efJeYebiemeefjeeDees~~2314~~

efpeleves nQ Gleves ner efpeveYeJeve Yeer nQ~~2392-2393~~ pecyeterhe ceW meye kegueheJe&le n, efJepeee& eeQleerme,
Je#eejefieefj meesuen Deewj iepeovle eej nQ~~2394~~ kegueMewue 6~ efJepeeeOe& 34~ Je#eejefieefj 16~ iepeovle heJe&le 4~
efoiiepesvheJe&le Dee", veeefYeefiejerv eej, Je=#eYeMewue eeQleerme leLee keebeveMewue oes meew nQ~~2395~~ efoiiepesv 8~
veeefYeefieefj 4~ Je=<eYeMewue 34~ keebeveMewue 200~

veoer kes le hej efpeveeefleceeSB

hetJee&hej efJeosn #es$eeW ceW mes eleske #es$e kes Deee&KeC[ ceW meerleemeerleesoe kes oesveeW efkeveejeW hej, efpevekes ejCeeW
ceW osJeeW kes mecetn vecemkeej kejles nQ Ssmeer leerve-leerve efpevesveefleceeSB efmLele nQ~ es meJe& leerLe&mLeeve efceuekej
efeeveyes nQ~~2305-2306~~

veefoeeW kes leesjCeejeW hej efpeveeefceleeSb

oesveeW efJeosneW ceW mes jesefnled kes meceeve efJemleejeefo mes meefnle yeejn efJeYebie veefoeeB nQ~ FveceW mes eleske veoer keer
heefjJeej veefoeeB jesefnled kes ner meceeve DeeF&me npeej eceeCe nQ~~2312~~ mechetCe& efJeYebie veefoeeB megJeCe&cee meesheeveeW mes
meefnle, megiebefOele efvece&ue peue mes heefjhetCe&, GheJeve, Jesoer SJeb leesjCeeW mes mebege, ve=le kejleer ngF& uenjeW mes meefnle,
leesjCeejeW kes Gheefjce eosMe ceW efmLele efpeveYeJeveeW mes ege Deewj Ghecee mes jefnle nesleer ngF& MeesYeeeceeve nesleer
nQ~~2313-2314~~
1. efleueeseheCCeefe he=0 435~ 2. efleueeseheCCeefe, elegLe&ceneefOekeej, he=0 435, 436~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB

(191)

heketue kegb[ hej cenue keer le hej efpeveeeflecee nQ

hegb[efjeoneeEnlees GejoejsCe hheketueCeF&~ efCemmeefjotCeb efCeJeoefo kegb[s mee hheketueefcce1~~2352~~
lemmegejoejsCeb efCemmeefjotCeb e Gejcegner mee~ CeeefYeefieefjb keeotCeb heoeefnCeb jesefnmeefje JJe~~2353~~
heefcecegnsCe ieefe heefjJeejlejbefieCeereEn mebpegee~ oerJepeieoereyf euesCeb heefJemeefo keuueesefueCeerCeenb2~~2354~~

megJeCe&ketue kegC[ hej cenue keer le hej efpeveeeflecee

lenoefkeKeCeleesjCeoejsCe megJeCCeketueCeeceCeoer 3~
efCemmeefje oefkeKeCecegner efCeJeosefo megJeCCeketuekegb[efcce~~2362~~
leodoefkeKeCeoejsCeb efCemmeefjotCeb e oefkeKeCecegner mee~ CeeefYeefieeEj keeotCeb heoeefnCeb jesefnmeefje JJe~~2363~~
nsjCCeJeoyYeblejYeeies ieefe efomeeCe hegJJeeS~ oerJepeieoerefyeuesCeb heefJemesefo lejbefieCeerCeenb~~2364~~

heketue kegb[ hej cenue keer le hej efpeveeeflecee nQ

hegC[jerke n kes Gejej mes Jen heketueeveoer efvekeuekej heketue veeceke kegb[ ceW ef iejleer nw~~2352~~
YeeJeeLe&&eneB hej Yeer kegb[ ceW heJe&le hej cenue keer le hej peepet meefnle efpeveeeflecee nw~
lelheMeeled Jen Fme kegC[ kes Gejej mes efvekeuekej Gej keer Deesj ieceve kejleer ngF& jesefnled veoer kes meceeve
veeefYeefieefj keer eoef#eCe kejkes heefMece keer Deesj peeleer nw~ hegve heefjJeej veefoeeW mes mebege neskej Jen veoer pecyeterhe
keer peieleer kes efyeue ceW neskej ueJeCemeceg ceW eJesMe kejleer nw~~2353-2354~~

megJeCe&ketue kegC[ hej cenue keer le hej efpeveeeflecee

Gme n kes oef#eCe leesjCeej mes efvekeuekej megJeCe&ketuee veeceke veoer oef#eCecegKeer neskej megJeCe&ketuekegC[ ceW
efiejleer nw~~2362~~
YeeJeeLe&eneB hej Yeer kegb[ ceW heJe&le hej cenue keer le hej peepet meefnle efpeveeeflecee nw~
lelheMeeled Gme kegC[ kes oef#eCeej mes efvekeuekej Jen veoer oef#eCecegKeer neskej jesefnled veoer kes meceeve
veeefYeefieefj keer eoef#eCee kejleer ngF& nwjCeJele#es$e kes DeYevlej Yeeie ceW mes hetJe& ef oMee keer Deesj peekej pecyeterhe
mecyevOeer peieleer kes efyeue ceW mes meceg ceW eJesMe kejleer nw~~2363-2364~~

ecekeMewue hej osJeYeJeve SJeb heeb[gkeJeve ceW efpevecebefoj

efve<eOeheJe&le kes Gej ceW Ske npeej eespeve peekej meerleesoe veoer kes oesveeW efkeveejeW hej ecekeMewue efmLele
nQ ~~2075~~ veoer kes hetJe& ceW ekeeMeceeve Gece jlveeW kes efkejCemecetn mes meefnle eceket Deewj heefMece ceW cesIeket
nw~~2076~~ Fve oesveeW heJe&leeW kee Devlejeue heeBe meew eespeve cee$e nw~ eleske heJe&le keer GBeeF& oes npeej eespeve Deewj
efJemleej cetue ceW Ske npeej eespeve eceeCe nw~~2077~~ 500~ 2000~ 1000~ Gve eleske heJe&leeW kee ceOe
efJemleej meele meew heeeme eespeve Deewj efMeKejleue ceW efJemleej kee eceeCe heeBe meew eespeve nw~~2078~~ 750~ 500~
3

1. efleueeseheCCeefe he=0 439-440~ 2. efleueeseheCCeefe, elegLe&ceneefOekeej, he=0 440, 441~ 3. efleueeseheCCeefe he=. 409 mes 416 leke~

(192)

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fvekeer heefjefOeeeB efleiegCes efJemleej mes DeefOeke nQ~ eceke heJe&leeW keer ienjeF& Deheveer GBeeF& kes elegLe& Yeeie eceeCe
nw~~2079~~ eleske eceke heJe&le kes Thej yengceOeYeeie ceW heeBe kes Ieve DeLee&led Ske meew heeerme keesme efJemleej mes
meefnle Deewj Fmemes otveer GBeeF& mes mechevve efoJe eemeeo nQ~~2080~~ 125~ 250~ megJeCe&, eeBoer SJeb jlveeW mes
efveefce&le, henjeleer ngF& OJepeeheleekeeDeeW mes mebege Deewj Gece leesjCe ejeW mes jceCeere es meye eemeeo Deheveer GBeeF& kes
DeOe&YeeieeceeCe efJemleej mes meefnle nQ~~2081~~ 125~ eceke heJe&leeW kes Thej Deewj Yeer efoJe eemeeo nQ~ Gvekeer
GBeeF& Je efJemleejeefo kee GheosMe ve< nes ieee nw~~2082~~ GheJeveKeC[eW mes meefnle, heg<keefjCeer, kethe Je JeeefhekeeDeeW
mes jceCeere Deewj ekeeMeceeve Gece jlveoerhekeeW mes mebege Jes eemeeo efJejepeceeve nQ~~2083~~ Fve eemeeoeW ceW heJe&leeW
kes meMe veece Jeeues JevlejosJe efveJeeme kejles nQ, FveceW mes eleske oMe Oeveg<e GBes Deewj Ske heueeceeCe Deeeg mes
meefnle nQ~~2084~~ GveceW mes eleske kes meeceeefveke, levegj#e, mehleeveerke, leerveeW heeefj<eo, efkeefuJeef<eke, DeeefYeeesie
Deewj ekeerCe&ke osJe nesles nQ~~2085~~ megJeCe&, eeBoer SJeb jlveeW mes efveefce&le meeceeefvekeeYe=efle osJeeW kes eemeeo Deewj
Deveghece Deekeej Jeeues Gvekeer osefJeeeW kes YeJeve MeesYeeeceeve nQ~~2086~~ eceke Deewj cesIe megjeW kes YeJeveeW mes hetJe&efoMee
ceW heeC[gkeJeve kes efpeveceefvoj meMe Ske-Ske efpeveYeJeve nQ~~2087~~ henues heeC[gkeJeve ceW efmLele efpeveYeJeveeW
kes cegKeceC[heeefoke kee pees meye JeCe&ve efkeee ieee nw, Jener JeCe&ve Fve efpeveYeJeveeW kee Yeer mecePevee eeefnes~~2088~~
YeMeeueJeve ceW meerleesoe veoer kes oef#eCe efkeveejs hej kegcegoMewue Deewj Gej efkeveejs hej heueeMeefieefj efmLele nw~~2112~~
es mechetCe& JeCe&veeeW efoiiepesv heJe&leeW kes meMe nQ~ efJeMes<e kesJeue en nw efke eneB Gejsv kes ueeskeheeue JeCe kee
efveJeeme nw~~2113~~ Fmekes Deeies heefMece Yeeie ceW veerue Je efve<eOe heJe&le keer GheJeve Jes oer mes mebueive megJeCe&cee
YeMeeueJeveJesoer nw~~2114~~ Jesoer keer uecyeeF& lesleerme npeej n meew eewjemeer eespeve Deewj GVeerme mes Yeeefpele eej
keueeeceeCe nw~~2115~~ veerueheJe&le kes Thej kesmejer veece mes eefme efoJe n nw~ Gmekes oef#eCeej mes meerlee
veeceke Gece veoer efvekeueleer nw~~2116~~ meerlee veoer meerleesoe kes meceeve ner meerleekegb[ ceW efiejkej oef#eCecegKe nesleer
ngF& Gmekes oef#eCeej mes efvekeueleer nw~~2117~~ kegb[ mes efvekeuekej Jen veoer cesheJe&le leke oef#eCe keer Deesj mes peeleer
ngF& oes keesmeeW mes Gme ces heJe&le kees ve heekej Gleves cee$e Devlej meefnle hetJe& keer Deesj ceg[ peeleer nw~~2118~~ Ge
veoer ceeueJeble heJe&le keer oef#eCecegKe Jeeueer ieghee ceW eJesMe kejleer nw~ heMeeled Gme ieghee ceW mes efvekeuekej kegefue he
mes cesheJe&le kes ceOeYeeie leke peeleer nw~~2119~~ Gme heJe&le kes ceOeYeeie kees Dehevee ceOeeosMeeefCeefOe kejkes Jen
meerlee veoer hetJe&efJeosn kes "erke yeere ceW hetJe& keer Deesj peeleer nw~~2120~~ Devevlej pecyeterhe keer peieleer kes efyeueej ceW
mes peekej Jen meerleeveoer heefjJeejveefoeeW mes ege nesleer ngF& ueJeCemeceg ceW eJesMe kejleer nw~~2121~~ meerleeveoer kee
efJemleej Je ienjeF& Deeefo leLee Gmekeer Jesoer Deewj GheJeveeefo meye meerleesoe kes meMe ner peevevee eeefnes~~2122~~ veerue
heJe&le kes oef#eCe ceW Ske npeej eespeve peekej meerlee kes oesveeW heeMJe&YeeieeW ceW oes ecekeefieefj efmLele nQ~~2123~~
1000~ meerlee kes hetJe& ceW efe$eveie Deewj heefMece Yeeie ceW efJeefe$eket nw~ Fvekee meye JeCe&ve eceke Deewj cesIeefieefj kes
meMe ner mecePevee eeefnes~~2124~~

meerleeveoer kes mejesJej ceW efpevecebefoj

eceke heJe&leeW kes Deeies heeBe meew eespeve peekej heeBe n nQ, efpeveceW mes eleske DeOe& mene DeLee&led heeBe meew
eespeveeceeCe otjer hej nQ~~2125~~ 500~~ veerue, keg (Gejkeg), ev, SsjeJele Deewj ceeueJevle, es Gve efoJe

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB

(193)

neW kes veece nQ~ es efoJe n efve<eOeneefoke kes Gece JeCe&veeW mes ege nQ~~2126~~ Deefvlece n mes oes npeej yeeveJes
eespeve Deewj GVeerme mes Yeeefpele oes YeeieeceeCe peekej oef#eCe Yeeie ceW Gece Jesoer nw~~2127~~ Jen Jesoer hetJe&-heefMece
YeeieeW ceW iepeovle heJe&leeW mes mebueive, Ske eespeve GBeer Deewj eespeve kes Dee"JeW Yeeie eceeCe efJemleej mes meefnle
nw~~2128~~ ees. 1~ ob. 1000~ eegj ceeie& Je DeeefuekeeDeeW mes meefnle Deewj veevee ekeej keer OJepeeheleekeeDeeW mes
mebege Jen Jesoer ejeW kes Gheefjce YeeieeW ceW efmLele efpevesv YeJeveeW mes jceCeere nw~~2129~~

efoiiepe heJe&le hej efpevecebefoj

Gece YeMeeueJeve kes ceOe ceW meerlee veoer kes oesveeW efkeveejeW hej mJeefmleke (Je Debpeve) efieefj kes meceeve JeCe&veeW
mes ege jeseke Je DeJelebmeket veeceke efoiiepesvefieefj nQ~~2130~~ efJeMes<elee kesJeue Ske ener nw efke Gve YeJeveeW ceW
F&Meevesv kee JeweJeCe veeceke JeenveosJe ueeruee mes efveJeeme kejlee nw~~2131~~ iepeovle kes DeYevlej Yeeie ceW meerlee
veoer kes hetJe& Deewj cevojheJe&le kes Gej heeMJe& Yeeie ceW efpevesveemeeo efmLele nw~~2132~~ YeMeeueJeve kes ceOe ceW
meerlee kes oef#eCe Deewj cevoj keer hetJe&efoMee ceW hetJeexe JeCe&vee mes meefnle efpeveYeJeve nQ~~2133~~ Fmekes Deeies meerlee
veoer kes Gej Deewj oef#eCe efkeveejeW hej hetJeexe ece mes ege heodceesej Deewj veerue veeceke efoiiepesv heJe&le efmLele
nQ~~2134~~ eneB efJeMes<elee Ske en nw efke Gve heJe&leeW hej meewOece& Fv kes meesce Deewj ece veeceke JeenveosJe jnles
nQ~~2135~~ efkeleves ner Deeeee& cesheJe&le kes hetJe&, oef#eCe, heefMece Deewj Gej, FveceW mes eleske efoMee ceW meerlee leLee
meerleesoe veoer kes heeBe neW kees mJeerkeej kejles nQ~~2136~~ Gvekes GheosMe mes Ske-Ske n kes oesveeW efkeveejesW ceW mes
eleske efkeveejs hej efveece mes heeBe-heeBe keebeveMewue nQ~~2137~~
hee"evlej~

N: M

Ghemeie&efJepeefe eerheee&veeLe Jebovee

-GhepeeeflebohegCeeYeeJeeod efJeeueemeveee,
eele: heCeerveefkele: meYeee&:~
heCeelehe$ewhemeie&keeues,
YeeEe JeOeeled eme veceesmleg lemcew~~6~~
hegCeesoe mes heCeheefle Deemeve, kebhee heeeJeefle kes meeLe~
Deekej heCe kee $e efkeee eYeg, efMej hej Jebotb heejmeveeLe~~
-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer

(194)

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

iebiee Deeefo veefoeeW kes efiejves kes mLeeve hej cenue keer le hej efpeveeefleceeSB
(ef$eueeskemeej mes)
iebieeog jesefnommee heGces jeog megJeCCecebleons~ mesmes oes es peeseCeouecebleefjotCe CeeefYeefieeEj1~~581~~
iees jesefnleemee hees jees megJeCee& Devleos~ Mes<es<eg s s eespeveouecevleefjlJee veeefYeefieefjced~~581~~
iebiee~ iee efmevOeg jesefnleemee e heenos GlheVee, jee jeesoe megJeCe&ketuee eevleos hegC[jerkeeKes
GlheVee~ Mes<es<eg mejmmeg s s veeew GlheVes, le$e iee efmevOet jee jeesosefle elegve&oer heefjlepe Mes<ee veees
veeefYeefieeEj eespeveeOe&cevleefjlJee ielee le$e iebieeefmevOegjeejeesoeveeb veeefYeefiejsjYeeJeeosJeeJee|pelee~~581~~
DeLe le$e iebieeee GlheeEe leodieceveekeejb e ieeLee$eesCeen
Jeppecegnoes peefCeee iebiee hebemeeceslLe hegJJecegnb~ ieee iebieeket[b DeefJeheee peeseCesCe~~582~~
oefkeKeCecegnb yeefueee peeseCelesJeermemeefnehebemeeb~ meeefnekeesmepegob ieee pee efJeefJenceefCeJee~~583~~
keesmeogieoernyenuee Jemeneeeje e efpeefyYeeeboe~ ppeeseCeb mekeesmeb eflemmes iebletCe heef[oe mee~~584~~

JeecegKele: peefvelJee iebiee heeMelece$e hetJe&cegKeb~ ielJee iebieeketb Deeehe eespeveeOexve~~582~~

oef#eCecegKeb yeefuelJee eespeve$eeesefJebMeeflemeefnleheeMeleced~meeefOekeeesMeeOe&egleb ielJee ee efJeefJeOeceefCehee~~583~~
eesMeeoerIe&yeenuee Je=<eYeekeeje e efpeefkeeve~ <e[deesspeveb mekeesMeb lemeeb ielJee heeflelee mee~~584~~

iebiee Deeefo veefoeeW kes efiejves kes mLeeve hej cenue keer le hej efpeveeefleceeSB
(ef$eueeskemeej mes)
ieeLeeLe& : iebieeefo oes Deewj jesefnleemee es leerve veefoeeB hee n mes, megJeCe&ketuee, jee Deewj jeesoe es leerve
veefoeeB Deefvlece hegC[jerke o mes leLee Mes<e neW mes oes-oes veefoeeB GlheVe ngF& nQ~ veefoeeW kee yeneJe veeefYeefieefj kees
DeeOee eespeve es[kej nw~~581~~
efJeMes<eeLe& : hee o mes iebiee, efmevOeg Deewj jesefnleemee es leerve, cenehee o mes jesefnle Deewj nefjkeeblee,
efleefie_ o mes nefjled Deewj meerleesoe, kesmejer o mes meerlee Deewj vejkeevlee, cenehegC[jerke mes veejer Deewj heketuee
leLee Deefvlece hegC[jerke o mes megJeCe&ketuee, jee Deewj jeesoe es leerve veefoeeB efvekeueer nQ~ iee, efmevOeg, jee Deewj
jeesoe Fve eej veefoeeW kees es[kej Mes<e veefoeeB veeefYeefieefj kees DeeOee eespeve es[ kej peeleer nQ~
YejlewjeJele #es$eeW ceW veeefYeefieefj kee DeYeeJe nw Dele: iebiee, efmevOeg, jee Deewj jeesoe Fve eej veefoeeW kees es[kej
Mes<e veefoeeB veeefYeefieefj kees DeeOee eespeve otj mes es[kej eoef#eCeehe peeleer nQ~ eLee
nwceJele #es$e ceW efJepeeJeeved Deewj nefj#es$e ceW heeJeeved heJe&le nQ, pees veeefYeefieefj veece mes eefme nQ Dele: jesefnled,
jesefnleemee Deewj nefjled, nefjkeeblee es oes-oes ceneveefoeeB Fve oesveeW veeefYeheJe&leeW mes DeeOee eespeve FOej jnkej eoef#eCee
he mes peeleer nQ~ efJeosn #es$e ceW megces (veeefYeefieefj) nw ner~ jceke #es$e ceW pees iebOeJeeved Deewj nwjCeJele #es$e ceW
efJepeeeOe& veece kes heJe&le nQ Jes Yeer veeefYeefieefj veece mes eefme nQ Dele: meerlee-meerleesoe megces mes, veejer-vejkeeblee
ievOeJeeved mes Deewj megJeCe&ketuee-heketuee efJepeeeOe& (veeefYeefieefj) mes DeeOee eespeve FOej jnkej DeOe& eoef#eCeehe mes
1. ef$eueeskemeejhe=. 492 mes 497 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB

(195)

Jeppe~ heemejesJejmLeJeeejeppeefvelJee iee heeMeleeespeveeve$e efnceJeefle hetJe&cegKeb ielJee eespeveexve

iebieeketceeehe~~582~~
oef ke K eCe~ lemceeef # eCeceg K eb Jeef uelJee JeeJe= l e $eees ef J eb M eef l emeef nleheeMeleees p eveeef v e
meeefOekeeesMeeOe&egleeefve ielJee~ Deme JeemeveeYejleeceeCeb ees0 526-6/19 efiegCeerke=le 105212/19 le$e veoerJeemeb ees 6 ees 1 Deheveere 1046 DeOe&efelJee 523 Mes<eeespeveb 12/19 elege|Ye:
eesMeb ke=lJee 48/19 YekelJee 2-10/19 Deeieles ueyOes ees 2 Skeb eesMeb veoerJeemeee oeeled ~DeJeefMeb
Mes<eb 10/19 ueyOewkeeesMeb eeOe&esled~5/19~1/2~ SJeb meefle eespeCelesJeermesleeegeceb Jeeb YeJeefle~
ee efpeefkee eCeeefuekee efJeefJeOeceefCehee~~583~~
keesme~ eesMeeoerIe&yeenuee Je=<eYeekeeje keesMemeefnle<e[deespeveve lemeeb eCeeefuekeeeeb ielJee
mee iebiee veoer heeflelee~~584~~
peeleer nQ~
iebiee veoer keer Glheefe Deewj Gmekes ieceve kee ekeej leerve ieeLeeDeeW eje kenles nQ
ieeLeeLe& : iee veoer Jeecee cegKe mes (GlheVe) efvekeuekej heeBe meew eespeve hetJe& keer Deesj peeleer ngF&
ieeket kees ve heekej DeOe&eespeve hetJe& mes oef#eCe keer Deesj ceg[kej meeefOeke DeOe& keesMe DeefOeke heeBe meew lesF&me eespeve
Deeies peekej veevee ekeej kes ceefCeeeW mes jefele, oes keesme uecyeer, oes keesme ceeser Deewj meJee n eespeve eew[er
Je=<eYeekeej efpeefkee (veeueer) ceW peekej (efnceJeeved heJe&le mes) veeres efiejleer nw~~582-584~~
efJeMes<eeLe& :iee veoer heen keer hetJe& efoMee ceW efmLele Jeeej mes efvekeue kej Fmeer heJe&le kes Thej 500
eespeve hetJe& efoMee keer Deesj peekej Fmeer efnceJeeved heJe&le hej efmLele iebieeket kees ve heekej DeOe& eespeve heefnues ner DeLee&led
DeOe& eespeve iebieeket kees es[kej oef#eCe keer Deesj ceg[kej oef#eCe efoMee ceW ner (Fmeer efnceJeeved heJe&le hej) meeefOeke
DeOe&keesMe mes DeefOeke heeBe meew lesF&me (523) eespeve Deeies peeleer nw~ Fmekeer Jeemevee kenles nQ :Yejle#es$e kee
eceeCe 523-6/19 eespeve nw, Fmekees otvee kejves mes 526-6/19 2 1052-12/19 eespeve efnceJeeved heJe&le
kee efJemleej eehle ngDee~ Fme heJe&le kes "erke yeere ceW heen nw Deewj iebiee Yeer heJe&le kes "erke ceOe mes peeleer nw
DeleSJe heJe&le kes efJemleej ceW veoer kee Jeeme 6-1/4 ees0 Ieekej DeeOee kejves hej 1052-12/19-6-1/4
523 eespeve ngS ~ DeJeefMe 12/19 eespeve kes keesMe yeveeves kes efuees 4 mes iegCee kejves hej 12/194/1 48/19
DeLee&led 210/19 keesMe eehle ngS~ FmeceW mes Ske keesMe veoer kes Jeeme ceW os osves hej 1-10/19 DeLee&led 29/19
DeJeMes<e jns, FvnW DeeOee kejves hej 21/19 2 29 / 38 DeLee&led 523-29/38 eespeve (iebiee veoer) oef#eCe
efoMee ceW peeleer nw~ peneB iebiee veoer ceg[er nw JeneB efnceJeeved heJe&le kes Jeeme ceW mes veoer kee Jeeme Ieekej DeJeefMe kee
DeeOee kejves hej DeeOee Yeeie Gej ceW Deewj DeeOee oef#eCe ceW jne Dele: oef#eCe kes Gme DeOe& Yeeie (523-29/
38eespeve) kees heej kejves kes yeeo ner iebiee kees efnceJeeved kee le eehle nes ieee~ efnceJeeved kes Fmeer le hej veevee
ceefCeeeW kes heefjCeecehe efpeefkee veece keer eCeeefuekee (veeueer) nw, pees oes keesme uecyeer, oes keesme ceeser Deewj 6-1/4
eespeve eew[er nw~ en Je=<eYeekeej (ieescegKeekeej) nw~ iebiee veoer Fmeer veeueer ceW peekej efnceJeved heJe&le mes veeres efiejleer nw~

(196)

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

peneB veefoeeb efiejleer nQ Jeneb YeieJeeve keer efpeveeefleceeSB nQ

DeLe eCeeefuekeeee: Je=<eYeekeejlJecevJeLe&eefle
kesmeefjcegnmegefoefpeyYeeefoer YetmeermehengefoCees meefjmee~lesefCen heCeeefueee mee yemeneeejsefe efCeefe~~585~~
kesMeefjcegKeegefleefpeee: YetMeer<e&eYe=lee: ieesmeMee:~ lesvesn eCeeefuekee mee Je=<eYeekeeje Fefle efveefo&e~~585~~
kesmeefj~ cegKeegefleefpee<e: kesmeefjme#ee: YetMeer<e&eYe=lee ieesme#eemlesve keejCesvesn mee eCeeefuekee
Je=<eYeekeejsefle efveefo&e~~585~~
DeLe heefleleeeemlemee: helevemJeheb ieeLeeheekesveen
Yejns heCekeefoceeueb cegee kenueesJecee onyJeemee~ efieefjcetues onieenb kegb[b efJelLeejmeefpegob~~586~~
cepPes oerDees peueoes peeseCeouecegiieDees ogIeCeJeemees~ leccepPes JeppeceDees efiejer omegmmesnDees lemme~~~587~~
YetcepPeiiees Jeemees eogogefie efmeefjiesncegJeefj leJJeemees~ eeJeeCeb efleogieskekeb menmmecegoDees og ogmenmmeb~~588~~
heCemeeoueb leoblees leejb leeue Jeeme ogiegCegoeb~ meJJelLe OeCet Ceseb oesefCCe keJeeuee e Jeppeceee~~589~~
efmeefjefienmeermeefebyegpekeefCCeeefmebnemeCeb pe[eceGueb~ efpeCeceefYemesegceCee Jee Deeseof CCee celLeS iebiee~~590~~

peneB veefoeeb efiejleer nQ Jeneb YeieJeeve keer efpeveeefleceeSB nQ

eCeeueer kes Je=<eYeekeejlJe kees meeLe&ke kejles nQ :
ieeLeeLe& : Gme eCeeefuekee DeLee&led ket kee cegKe, keeve, efpee Deewj ves$eeW kee Deekeej lees efmebn kes meMe nw
efkevleg YeeQn Deewj cemleke kee Deekeej ieew kes meMe nw; Fmeer keejCe Gme veeueer kees (cegKe he mes) Je=<eYeekeej kene
ieee nw~~585~~
Deye efiejer ngF& veoer Deewj Gmekes efiejves kee mJehe heeBe ieeLeeDeeW eje kenles nQ
ieeLeeLe&Yejle #es$e ceW heeke=efle(heeerme eespeve) efnceJeeved heJe&le kees es[kej keenuee (Ske ekeej kee
yeepee) kes Deekeej kees OeejCe kejves Jeeueer leLee oMe eespeve nw efJemleej efpemekee, Ssmeer iebiee efnceJeeved heJe&le kes cetue ceW oMe
eespeve ienjs Deewj mee" eespeve eew[s ieesue kegC[ ceW efiejleer nw~ Gme kegC[ kes ceOe ceW peue mes Thej DeOe& eespeve TBee
efIeveDee" eespeve eew[e ieesue erhe (ehet) nw~ Gme erhe kes ceOe ceW JeeceeeroMe eespeve TBee heJe&le nw~ Gme
heJe&le kee Jeeme DeLee&led veeres, ceOe ceW SJeb Thej eceMe eej, oes Deewj Ske eespeve nw~ Gme heJe&le kes Thej eerosJeer kee
ie=n nw~ Jen ie=n (Yet. ceOe Deewj Dee ceW eceMe) leerve npeej, oes npeej Deewj Ske npeej Oeveg<e Jeeme Jeeuee nw leLee
Gmekeer TBeeF& oes npeej Oeveg<e nw~ Gme eerosJeer kes ie=n kee DeYevlej Jeeme heeBe meew Deewj Gmekes DeeOes Yeeie kees efceueekej
DeLee&led (500 250) mee{s meele meew Oeveg<e eceeCe nw leLee Gme ie=n kes ej kee Jeeme eeueerme Oeveg<e Deewj TBeeF&
Demmeer Oeveg<e nw efpemekes oesveeW efkeJee[ Jeeceeer nQ~ Fme ekeej eerie=n kee eceeCe meJe&$e Oeveg<e eefcele nw~ eerie=n kes Dee
Yeeie hej keceuekee|Cekee ceW eEmenemeve hej efmLele pee ner nw cegkeg efpevekee, Ssmes efpeveefyecye hej ceeveeW DeefYe<eske
kejves kee ner nw ceve efpemekee Ssmeer iebiee cemleke hej efiejleer nw~~586-590~~
efJeMes<eeLe&Yejle#es$e ceW efnceJeeved heJe&le kees 25 eespeve es[kej keenuee keer Ghecee kees OeejCe kejleer ngF&
oMe eespeve Jeeme Jeeueer iebiee veoer, ieesue kegC[ ceW efmLele efpevecemleke hej efiejleer nw~ efnceJeeved heJe&le kes cetue ceW pees

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB

(197)

Yejles heeke=efleceeueb cegkelJee keenueeshecee oMeJeemee~ efieefjcetues oMeieeOeb kegC[b efJemleej<eefegleced~~586~~

ceOes erhe: peuele: eespeveouecegodiele: efIeveJeeme:~ levceOes Jeecee: efieefj: oMeeslmesOe: leme~~587~~
YetceOeeees Jeeme eleg efkeb Skeb eeriesncegheefj leodJeeme~ eeheeveeb ef$eefkewkeb menecegoemleg efmeneced~~588~~
heeMeleoueb leovlejb leodejb elJeeeEjMeled Jeemeb efiegCeesoeb~ meJe&$e Oeveg %eseb ew keheeew e Jeeceeew~~589~~
eerie=nMeer<e&efmLeleecyegpekeefCe&keeeEmenemeveb peecegkegb~ efpeveceefYe<eseg cevee Jee DeJeleerCee& cemlekes iebiee~~590~~
Yejns~ Yejles heeke=efle 25 eespeveceeueb cegkelJee keenueeshecee oMeeespeveJeemee meleer ef ieefjcetues
oMeeespeveeJeieeOe<eef<eespeveefJemleejegleb kegC[ceefmle~~586~~
cepPes~ levceOes peueeogheefj eespeveeOe&cegodiele efIeve 8 Jeeme erheesefmle~ levceOes Jeeceees oMeeespeveeslmesOees
efieefjjefmle leme~~587~~
Yetce~ YetJeemees ceOeJeemees DeeJeemeMe eLeemebKeb eespeveeefve elJeeefj ef Skeb meg~ leme efiejsheefj
eerie=nceefmle~ leodYetceOeeeJeemeMeeheeveeb ef$emeneb efmeneceskemeneb Goemleg efmeneb meeled~~588~~
heCe~ eerie=neYevlejefJemleej heeMeleleueeese|ceefueleeceeCeb meeled~ leme eerie=nmeejb elJeeefjbMeodJeemeb
40 leodefiegCees 80 oeb meeled~ meJe&$e eerie=nceeveb Oeveg eefceleb %eseb, leme ew keheeew Jeeceeew~~589~~
efmeefj~ eerie=nMeer<e&efmLeleecyegpekee|CekeeeEmenemeveb peecegkegb efpeveceefYeef<eegcevee FJe efpevecemlekes
ieeJeleerCee&~~590~~

leesjCeejeW hej efpeveeefleceeSB nQ

CeefoefCeiieces heJesmes kegb[s DeCCelLe eeefJe leesjCeeb~ eEJeyepegob GJeeEj leg efokekeCCeeJeememebpegeb1~~601~~

10 eespeve ienje, 60 eespeve eew[e ieesue kegC[ nw, Gmekes ceOe ceW peue mes Thej DeOe& eespeve TBee Deewj 8 eespeve
eew[e ieesue ehet (erhe) nw~ Gme erhe kes ceOe ceW Jeeceeer 10 eespeve TBee heJe&le nw~ Gme heJe&le kee Jeeme veeres
eej eespeve, ceOe ceW oes eespeve Deewj Thej Ske eespeve eceeCe nw, Gme heJe&le kes Thej eerosJeer kee ie=n DeLee&led iebiee
ket nw, efpemekee Jeeme veeres 3000 Oeveg<e, ceOe ceW 2000 Oeveg<e Deewj Thej 1000 Oeveg<e nw~ Fmekeer TBeeF& kee
eceeCe 2000 Oeveg<e nw leLee Fme ie=n (iebieeket) kee DeYevlej Jeeme heeBe meew Deewj Gmekes DeOe& Yeeie kees efceueekej
DeLee&led (500 250) 750 Oeveg<e nw~ Fme eerie=n kes ej kee Jeeme 40 Oeveg<e Deewj Goe 80 Oeveg<e nw efpemekes
oesveeW efkeJee[ Jeeceeer nQ~ eerie=n kee eceeCe meJe&$e Oeveg<e eefcele peevevee eeefnS~ Fme eerie=n DeLee&led iebieeket kes
DeeYeeie hej efmLele keceuekee|Cekee ceW pees eEmenemeve nw Gme hej nw DeJeefmLeefle efpevekeer leLee pee ner nw cegkeg efpevekee
Ssmes efpevesv eYeg kes DeefYe<eske kejves keer Fe jKeves Jeeueer iebiee veoer Gvekes cemleke hej efiejleer nw~

leesjCeejeW hej efpeveeefleceeSB nQ

ieeLeeLe&veoer, meceg SJeb kegC[ kes efveie&ce mLeeveeW hej, eJesMe mLeeveeW hej SJeb Deve$e Yeer efpeveefyecye nQ Thej
efpevekes, Ssmes efokekeveeDeeW kes DeeJeemeeW mes mebege leesjCe ej nQ~~601~~
1. ef$eueeskemeej he=. 506~

(198)

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

veoerefveie&ces eJesMes kegC[s Deve$e eeefhe leesjCekeced~ efyecyeegleb Gheefj leg efokekeveeJeememebegeced~~601~~
Ceefo~ veoerefveie&ces eJesMes kegC[s Deve$eeefhe e Gheefj efpeveefyecyeegleb efokekeveeJeememebegeced leesjCeceefmle~~601~~

meYeer heJe&le, veoer Deeefo kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW JesefokeeeW nQ
meeceleb heJe&leeefo<eg meJe&$e Jesefokee mebKeeceeneflemeoskekeejmemesues CeGoerkeg[s oneCe JJeermes~ leeJeefoee ceefCeJesoer Ceoermeg meieceeCeoes ogiegCee1~~731~~
ef$eMelewkeeoMeMewues<eg veJeeflekegC[s<eg oeveeb <e[defJebMeleew~ leeJevle ceefCeJese veoer<eg mJekeceevele efiegCee~~731~~
efleme~ pecyeterheme ef$eMelewkeeoMe 311 Mewues<eg leeJevlees ceefCeceeJese veJeeflekegC[s<eg 90 leeJevlees ceefCeceeJese
oeveeb <e[defJebMeleew 26 leeJevlees ceefCeceeJese veoer<eg mJekeereeceeCelees efiegCee ceefCeceeJese meg~~ Fle
GeeLe efJeJe=Ceesefle-le$ewkees cevoj 1 <ed kegueeeuee 6 elJeejes ecekeefieje 4 efMeleb kee_eveheJe&lee 200
De<ew efoiiepeheJe&lee 8 <ees[Me Je#eeje 16 elJeejes iepeovlee 4 elegeEm$eMeefpeeeOee& 34 elegeEm$eMeod
Je=<eYeeeuee 34 elJeejes veeefY eveiee 4 Sles<eg efceefueles <eg ef $eMelew keeoMe 311 Mewu emebKee YeJeefle~
ieeefoceneveoerhelevekegC[eefve elego&Me 14 efJeYeveeglheefekegC[eefve eoMe 12 iebieeefmevOegmeceeveveeglheefekegC[eefve

eqJeMes<eeLe&veoer kes efveie&ce mLeeve DeLee&led neW Deewj kegC[eW kes ej hej leLee pecyeterhe kes kees kes efpeveejeW mes
neskej veoer meceg ceW peeleer nw Gve ejeW hej leLee Deve$e Yeer ieghee Deeefo kes ejeW hej efpeveefyecye nQ Thej efpevekes, Ssmes
efokekegceeefjeeW kes DeeJeemeeW mes ege leesjCeej nQ~

meYeer heJe&le, veoer Deeefo kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW JesefokeeeW nQ
Deye heJe&le Deeefo hej meJe&$e JesefokeeDeeW keer mebKee kenles nQieeLeeLe&-pecyeterhe ceW leerve meew ieejn heJe&le, 90 kegC[ Deewj yyeerme o nQ~ Fvekeer Fleveer-Fleveer ner
ceefCecee JesefoeeB nQ leLee veefoeeW kee efpelevee eceeCe nw, ceefCecee JesefoeeB Gmemes otves eceeCe Jeeueer nQ~ (keeeWefke veefoeeW
kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW JesefoeeB nesleer nQ)~~731~~
efJeMes<eeLe&-pecyeterhe ceW 311 heJe&leeW keer 311 ner ceefCecee JesefoeeB nQ~ leLee 90 kegC[eW keer 90 Deewj 26
neW keer 26 ner ceefCecee JesefoeeB nQ~ veefoeeW kes Deheves eceeCe mes JesefoeeW kee eceeCe otvee nw~
Fmeer kens ngS DeLe& kee efJeMes<e JeCe&ve kejles nQ pecyeterhe ceW 1 megoMe&ve ces, 6 kegueeeue, 4 ecekeefieefj,
200 keeeve heJe&le, 8 efoiiepe heJe&le, 16 Je#eej heJe&le, 4 iepeovle, 34 efJepeeeOe& heJe&le, 34 Je=<eYeeeue Deewj 4
veeefYeefieefj nQ, Fve meyekee eesie kejves hej (1 6 4 200 8 16 4 34 34 4 ) 311 heJe&le
nesles nQ~
iee, efmevOeg, jesefnled, jesefnleemee Deeefo eewon ceneveefoeeB kegueeeue heJe&leeW mes peneB veeres efiejleer nQ, JeneB
(veeres) kegC[ nQ efpevekeer mebKee 14 nw~ yeejn efJeYee veefoeeW kes Glheefe kegC[eW keer mebKee 12, yeeerme efJeosn osMeeW
ceW mes eleske osMe ceW iebiee efmevOeg meceeve oes-oes veefoeeB kegC[eW mes efvekeueleer nQ Dele JeneB kes kegC[eW kee eceeCe 64
nw, Fme ekeej es meye (14 12 64 ) 90 kegC[ nesles nQ~
n kegueeeueeW hej 6 o, meerlee veoer ceW 10 Deewj meerleesoe veoer ceW Yeer 10 Fme ekeej kegue oeW keer mebKee
1. ef$eueeskemeej he=0 575, 576~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB

(199)

eleg <eef< 64 Sles<eg efceefueles<eg veJeeflekegC[eefve 90 YeJeefvle~ kegueefieefjoe <ed 6 meerleeoe oMe 10 meerleesoe
oe oMe 10 Sles<eg efceefueles<eg <e[defJebMeefle oe 26 YeJeefvle~ iebieeefmevOegjeejeesoeveeb 4 eleskeb heefjJeejveoer
14000 mJeiegCekeejsCe 4 iegCeefelJee 56000 jesefnesefnleemeemegJeCe&heketueeveeb 4 eleskeb heefjJeejveoer
28000 mJeiegCekeejsCe 4 iegCeefelJee 112000 nefjefjkeevleeveejervejkeevleeveeb 4 eleskeb heefjJeejveoer 56000
mJeiegCekeejsCe 4 iegCeefelJee 224000 osJeesejkegmLeees meerleemeerleesoees 2 eleskeb heefjJeejveoer 84000
leLee 2 iegCeeefelJee 168000 efJeYeveoerveeb 12 eleskeb heefjJeejveoer 28000 leLee 12 iegCeefelJee 336000
iebieeefmevOegjeejeesoeveeb efJeosnmLeveoerveeb 64 eleskeb heefjJeeoveoer 14000 leLee 64 iegCeefelJee 896000
Sleeef ve meJee& C es k eeef ve cesu eef elJee 1792000~ De$e ieg C ekeejceg K eveoer 90 ces ueves 1792090
pecyeterhemeJe&veoermebKee~ De$e mJeeceeCelees 1792090 efiegCee 3584180 ceefCeceeJesees %eeleJee~~731~~

vevoveJeve kes Jeeheer ceW meewOecexv eemeeo

DeLe levceOeeemeeomJeheb ieeLeeesveen
oefkeKeCeGejJeeJeercepPes meesnccepegieueheemeeoe~ heCeIeCeoueejCegeJeemee oueiee{eGjmmee1~~631~~

(6 10 10 ) 26 nw~
YejlewjeJele #es$e efmLele iebiee efmevOeg, jee Deewj jeesoe Fve eej ceneveefoeeW ceW mes eleske keer heefjJeej veefoeeB
14000 nQ Dele Deheves iegCekeej kee iegCee kejves hej kegue eceeCe (14000 4 ) 56000 ngDee~ nwceJele Deewj
nwjCeJele #es$e efmLele jesefnle-jesefnleemee, mJeCe&ketuee Deewj heketuee, Fve eleske keer meneeke 28000 veefoeeb nQ
Dele heefjJeej veefoeeW kee kegue eceeCe (28000 4 ) 1,12000 ngDee~ nefj Deewj jceke #es$e efmLele nefjled,
nefjkeevlee, veejer Deewj vejkeevlee, Fve eleske keer heefjJeej veefoeeB 56000 nQ Dele Gvekee kegue eceeCe (56000
4) 2,24000 ngDee~ osJekeg Gejkeg efmLele meerlee-meerleesoe ceW eleske keer heefjJeej veefoeeB 84000 nQ, Dele
Gvekee kegue eceeCe (84000 2 ) 168000 ngDee~ yeejn efJeYee veefoeeW ceW eleske keer heefjJeej veefoeeB
28000 nQ, Dele 28000 12 3,36000 heefjJeej veefoeeW kee eceeCe ngDee~ yeeerme efJeosn osMeeW ceW iebieeefmevOeg, jee Deewj jeesoe veece keer 64 veefoeeB nQ leLee eleske keer heefjJeej veefoeeB 14000 nQ Dele Fvekeer heefjJeej
veefoeeW kee kegue eceeCe (14000 64) 896000 ngDee~ Fve mechetCe& heefjJeej veefoeeW kee eesie kejves hej
(56000 112000 224000 168000 336000 896000) 1792000 kegue eceeCe eehle
ngDee~ eneB iegCekeejmJehe cegKe veefoeeW kee eceeCe (14000 64) 896000 ngDee~ Fve (4 4 4
2 12 64) 90 nw~ heefjJeej veefoeeW kes eceeCe ceW Fve cegKe veefoeeW kee eceeCe efceuee osves hej (1792000
90) 1792090 pecyeterhe efmLele mechetCe& veefoeeW kee eceeCe eehle ngDee~

vevoveJeve kes Jeeheer ceW meewOecexv eemeeo

Gve yeeJeef[eeW kes ceOe efmLele eemeeoeW kee mJehe oes ieeLeeDeeW eje kenles nQ
ieeLeeLe& oef#eCe Deewj Gej efoMee keer JeeefheeeW kes ceOe ceW eceMe meewOecezMeeve FveW kes eemeeo nQ~ Gvekeer
hee kes Ieve kee DeOe& eceeCe GBeeF&, Gmekes eewLeeF& eceeCe Jeeme Deewj DeOe& eespeve eceeCe iee{ (veeRJe) nw~ es meYeer
1. ef$eueeskemeejhe=. 529 mes 560 leke~

(200)

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

oef#eCeesejJeeheerceOes meewOece&egieueeemeeoe~ heeIeveoueejCees^eJeemee oueiee{elegjee~~631~~

oefkeKeCe~ cesjesjhes#eee oef#eCeesejJeeheerceOes meewOecezMeeveees eemeeoe heeIeve 125 oue 62-1/2
heeIeveelegLeeMees 31-1/4 ^eJeemee DeOe&eespeveieeOee elegjee meefvle~~631~~
meesefeo"eCeeefmeoheefjJeejsefCeboes ef"oes meheemeeos~ meJJeefceCeb keefneJJeb meesceCemeJeCeseJf e meefJemesmeb~~632~~
mJeesefelemLeeveeefmeleheefjJeejsCe Fv efmLele mJeeemeeos~ meJe&efceob keefLeleJeb meewcevemeJevesefhe meefJeMes<eb~~632~~
meesefeo~ megOece&meYeeeeefceJe mJeesefelemLeeveeefmeleheefjJeejsCe men mJeeemeeos Fvefmle<"efle meewcevemeJevesefhe
meJe&efceob meefJeMes<eb keefLeleJeced~~632~~

pecyeterhe ceW kegue veefoeeB

FoeveeR Yejleeefo#es$eeeesCe heefjJeejveoereceeCeb ieeLeeeleg<kesCeen
YejnFjeJeomeefjoe efJeosnpegieues e eesmemenmmee~ CeFheefjJeeje leees ogiegCee nefjjcceieefKeefoefe1~~747~~
YejlewjeJelemeefjle efJeosnegieues e elego&MemeneeefCe~ veoerheefjJeeje lele efiegCee nefjjceke#es$eevleb~~747~~
Yejn~ YejlewjeJeleees meefjleeb 4 hetJee&hejefJeosneesie&eefomeefjleeb e 64 eleskeb elego&MemeneeefCe 14000
heefjJeejvee lele hejb YejleeefjJe<e&hee&vleb SsjeJeleeceke#es$ehee&vleb efiegCeefiegCeecees %eeleJe~~747~~

eemeeo eewkeesj nQ~~631~~

efJeMes<eeLe& ces keer Dehes#ee oef#eCeesej yeeJeef[eeW kes ceOe ceW meewOecezMeeve FveW kes YeJeve nQ DeLee&led ces
kes oef#eCe keer Deesj Deeivese Deewj vew$e+le efoMee efmLele yeeJeef[eeW ceW meewOece& Fv kes eemeeo Deewj Gej keer Deesj
DeLee&led JeeeJe Deewj SsMeeve efoMee efmLele yeeJeef[eeW ceW SsMeeve Fv kes eemeeo nQ~ es eemeeo heeIeve kes DeOe&eceeCe
DeLee&led 62-1/2 eespeve GBes, 31-1/4 eespeve eew[s Deewj DeOe& eespeve eceeCe ienjer veeRJe mes mebege SJeb eewkeesj nQ~
ieeLeeLe& Deheves eesie mLeeveeW hej efmLele Deheves heefjJeej meefnle Fv Deheves eemeeo ceW "njlee nw~ keteefo
kee pewmee JeCe&ve eneB vevoveJeve ceW efkeee nw Jewmee ner meefJeMes<e JeCe&ve meewceveme Jeve ceW kejvee eeefnS~~632~~
efJeMes<eeLe& Fv peye vevoveeefo JeveeW ceW Deelee nw leye mJeie& keer megOecee& meYee kes meceeve Deheves-Deheves
eesie mLeeveeW ceW heefjJeej meefnle Deheves eemeeo ceW "njlee nw~ vevove Jeve efmLele YeJeveeW kes heeMJe&YeeieeW ceW keteefoke
kee, Deeiveseeefo efoMeeDeeW ceW yeeJeef[eeW kee leLee yeeJeef[eeW kes ceOe efmLele eemeeo Deeefo kee pewmee JeCe&ve eneB efkeee
nw Jewmee ner meJe& JeCe&ve efJeMes<elee meefnle meewceveme Jeve ceW Yeer kejvee eeefnS~

pecyeterhe ceW kegue veefoeeB

ieeLeeLe& YejlewjeJele #es$e ceW hetJe& Deewj heefMece efJeosn egieue efmLele eleske veoer keer eewon-eewon npeej
heefjJeej veefoeeB nQ leLee Yejle mes nefj Deewj SsjeJele mes jceke #es$e hee&vle heefjJeej veefoeeW kee eceeCe otvee-otvee
nw~~747~~
efJeMes<eeLe& YejlewjeJele oes #es$eeW ceW iee efmevOeg Deewj jee jeesoe Fme ekeej 4 veefoeeB nQ~ hetJe& heefMece
oesveeW efJeosn kes 32 osMeeW ceW iee, efmevOeg jesefnle Deewj jesefnleemee es 64 veefoeeB nQ~ Fve (64 4) 68 veefoeeW
ceW eleske veoer keer meneeke veefoeeB 14000 nQ, Dele Fve 34 osMeeW keer kegue heefjJeej veefoeeW keer mebKee (14000
1. ef$eueeskemeej he=. 586 mes 589 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB

(201)

efJeosn #es$e keer mechetCe& veefoeeB

yeeoeuemenmmeb hegn kegogCeoer ogiegogheemepeeoCeoer~ eesmeuekeKe[meojer efJeosnogiemeJJeCeFmebKee~~748~~
eelJeeeEjMelmeneeefCe he=Leked kegevee efkeefheeMJe&peelevee~ elegoM& eue#ee<mehleefle efJeosnefkemeJe&veoermebKee~~748~~
yeeoeue~ osJeesejkegJeex veoereesYeeheeMJe&peelee vee he=Leked-he=Leked eelJeeefjbMelmeneeefCe osJekegpee
vee 48000 Gejkegpee vee 84000 efJeosneielemeJe&veoermebKee De<mehlelegejelegoM& eue#eeefCe 1400078~
lelkeLeb ? efJeosnieleieeefmevOegmeceveoerveeb 64 eleskeb heefjJeejvee 14000 efJeYeveoerveeb 12 eleskeb heefjJeejvee
28000 osJeesejkegJeex meerleemeerleesoees 2 eleskeb heefjJeejvee 84000 Sleemeg mJemJeiegCekeejsCe iegCeefelJee
le$e le$e cegKeveoer 78 meefnleb meJee&meg efceefueleemeg efJeosneielemeJe&veoermebKee~~748~~
uekeKeefleeb yeeCeGoermenmme yeejb e meJJeCeFmebKee~ YejnsjeJeohengoer nefjjcceieKeseDeesef e CeeoJJee~~749~~
ue#e$eeb eveJeeflemeneb eoMe e meJe&veoermebKee~ YejlewjeJeleeYe=efle nefjjceke#es$eevleb %eeleJee~~749~~
uekeKe~ ue#e$eeb eveJeeflemeneeefCe eoMe e 392012 YejlewjeJeleeYe=eflenefjjceke#es$ehee&vleb meJe&veoermebKee

68) 9,52000 nw~ Yejle mes nefjJe<e& hee&vle Deewj SsjeJele mes jceke #es$e hee&vle heefjJeej veefoeeB ogiegves-ogiegves
ece mes nQ DeLee&led nwceJele Deewj nwjCeJele oes #es$e mecyevOeer eej veefoeeW ceW eleske keer meneeke 28 npeej nQ Dele
oesveeW #es$eeW keer kegue heefjJeej veefoeeW kee eceeCe (28000 4) 1,12000 nw~ Fmeer ekeej nefj Deewj jceke Fve
oes #es$e mecyevOeer eej veefoeeW ceW eleske keer heefjJeej veefoeeB 56000 nQ, Dele oesveeW #es$eeW ceW eejeW veefoeeW keer kegue
heefjJeej veefoeeW kee eceeCe (56000 4) 2,24000 nw~

efJeosn #es$e keer mechetCe& veefoeeB

ieeLeeLe& osJekeg, Gejkeg oesveeW #es$eeW keer oes veefoeeW kes oesveeW heeMJe& YeeieeW hej he=Leked-he=Leked 42 npeej,
42 npeej heefjJeej veefoeeB nQ leLee oesveeW efJeosneW keer mechetCe& veefoeeW keer mebKee eewon ueeKe De"ej nw~~748~~
efJeMes<eeLe& osJekeg #es$e ceW meerleesoe veoer kes oesveeW heeMJe& YeeieeW mes Glhevve he=Leked-he=Leked 42000 heefjJeej
veefoeeB Deewj Gej keg#es$e ceW meerlee veoer kes oesveeW heeMJe& YeeieeW mes he=Leked-he=Leked Glhevve 42000 heefjJeej veefoeeB nQ~
Fme ekeej osJekegiele meerleesoe keer meneeke 84000 Deewj Gej kegiele meerlee keer heefjJeej veefoeeB Yeer 84000 nQ~
oesveeW efJeosn #es$eeW ceW mechetCe& veefoeeW kee eceeCe 1400078 nw~ Jen kewmes ? efJeosnmLe 64 iee efmevOeg Deewj jesefnlejesefnleemee keer kegue heefjJeej veefoeeB (14000 64) 896000, 12 efJeYee keer kegue heefjJeej veefoeeB
(28000 2 ) 336000, osJekeg Gejkegiele meerlee-meerleesoe keer heefjJeej veefoeeb (84000 2)
168000 leLee cegKe veefoeeB (64 12 2) 78 nQ~ Fve mechetCe& veefoeeW kee kegue eesie (896000
336000 168000 78) 1400078 nw DeLee&led hetJe&-heefMece oesveeW efJeosn #es$e iele mechetCe& veefoeeW kee
eceeCe 1400078 nw~
ieeLeeLe& Yejle#es$e mes nefj#es$e hee&vle Deewj SsjeJele #es$e mes jceke #es$e hee&vle keer mechetCe& veefoeeW kee
eceeCe leerve ueeKe, yeeVeJes npeej, yeejn nw~~749~~
efJeMes<eeLe& Yejle mes nefj#es$e hee&vle Deewj SsjeJele mes jceke hee&vle kes mecemle #es$eeW keer mechetCe& veefoeeW
kee eceeCe leerve ueeKe yeeVeJes npeej yeejn (3,92,012) nw Jen kewmes ? Yejle#es$e ceW iebiee-efmevOeg eleske keer heefjJeej

(202)

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

%eeleJee~ lelkeLeb ? Yejles ieeefmevOJees 2 eleskeb heefjJeevee 14000 nwceJeles jesefnesefnleemeees 2 eleskeb
heefjJejvee 28000 nefj#es$es nefjefjkeevleees 2 eleskeb heefjJeejvee 56000 SJecewjeJeles jeejeesoees
1400 nwjCeJeles megJeCe&heketueees 2800 jceke#es$es veejervejkeevleees 56000 mJemJeiegCekeejsCe iegCeefelJee
efceefueles Deeeeefvle~~749~~
meejmeb yeeCeGoer CeYeCeJemegCCeb CeF&Ce heefjceeCeb~ iebieeefmebOegcegKeeCeb pebyeterJehheYetoeCeb~~750~~
mehleoMe eveJeefle veYeesveJeMetveb veoerveeb heefjceeCeb~ ieeefmevOegcegKeeveeb pecyeterheeYe=leeveeced~~750~~
meejmeb~ mehleoMe eveJeefleve&YeesveJe Metveb 1792090 pecyeterheesodYetleeveeb ieeefmevOegecegKeeveeb meJe&veoerveeb
eceeCeb meeled~ SleeeseieeLeeesjeveeb cesueves meeled~~750~~

veefoeeB 14000 nQ Dele (14000 2) 28000 kegue eceeCe ngDee~ nwceJele #es$e iele jesefnle-jesefnleemee ceW
eleske keer heefjJeej veefoeeB 28000 nQ Dele (28000 2) 56000, nefj#es$e iele nefjled nefjkeevlee eleske
keer meneeke 56000 nQ Dele (56000 2) 1,12000, SsjeJele ceW jee-jeesoe eleske keer heefjJeej veefoeeB
14000 nQ Dele (14000 2) 28000 nQ~ nwjCeJele ceW megJeCe&ketuee-heketuee eleske keer 28000
heefjJeej veefoeeB nQ Dele (28000 2) 56000 nQ leLee jceke #es$e ceW veejer-vejkeevlee eleske keer meneeke
veefoeeB 56000 nQ, Dele (56000 2 ) 1,12000 nQ~ Fme ekeej efJeosn #es$e kees es[kej Mes<e n #es$eeW
keer mechetCe& veefoeeW kee kegue eesie (28000 56000 1,12000 28000 56000 1,12000
12) 3,92,012 nw~
ieeLeeLe& pecyeterhe ceW Glhevve iee efmevOeg nQ ecegKe efpeveceW Ssmeer mechetCe& veefoeeW kee eceeCe me$en ueeKe
yeeveJes npeej veyyes nw~~750~~
efJeMes<eeLe& hetJee&hejefJeosn #es$eeslhevve 1400078 veefoeeB Deewj Yejleeefo n #es$eeslhevve 392012 veefoeeB
efceueekej 1792090 veefoeeB pecyeterhe ceW nQ~

N: M

kesJeue%eeveeehle eerheee&veeLe Jebovee

-Ghepeeefleboeer heee&veeLe: mJehejelceefJe%e:,
esCeeR efele: mJeelcepeMegkeueeesiew:~
IeeleerefvenlJee peieoskemete&:,
kewJeueceehveesled lecenb mleJeerefce~~7~~
mJehejYesoefJeled heejme mJeelcepe, OeeveMegkeue esCeer hej e{~
Ieele Ieeefleee kesJeue heeees, ef$eYegJevemete& vecetB Megefe kej~~
-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB

(203)

iebieeket hej YeieJeeve keer eefleceeSB

(iebiee veoer eje DeefYe<eske)
(pebyetoerJeheCCeeer mes)
heGcemme efmenefjpemme e efleCCesJe ceneCeoer mecegefe~ DeJemesmeeCe oneCeb meefjeeDees neWself e oes oes og1~~146~~
iebiee heGceoneoes efCemmeefjotCeb leg leesjCeogJeejs~ hegJJeeefYecegnsCe ieee hebesJe e peeseCemeoeefCe~~147~~
iebieeket[ceheee peeseCeDesCe oefkeKeCes Jeefueee~ hebesJe peeseCemeee lesJeermee DekeesmeefOeee~~148~~
efnceJebleDebleceefCeceeJejket[cegnefcce JemenJeefcce~ heefJeefmeeg he[F Oeeje meepeeseCelegbiemeefmeOeJeuee~~149~~
ppeeseCe mekekeesmee heCeeefueee efJelLe[e cegCeseJJee~ DeeeecesCe e Cesee Jes keesmee lesef eee yenuee~~150~~
eEmeiecegnkeCCepeerneCeeCeeYeteeefoSefn ieesmeeefjmee~ Jemen efe lesCe Ceecee CeeCeeceefCejeCeheefjCeecee~~151~~
leees ogiegCee ogiegCee heCeeefueee JemenJemeb"eCee~ leeJe ieee CeeeJJee peeJe og efCemenefieefjefmenjs~~152~~
leees DeKeee JeppeheCeeueerCe jeCeefCeJeneCeb~ efJekeKebYee Deeeecee yenueheceeCee mecegefe~~153~~
iebiee peefcn og heef[oe JebmeOejeoes leeEn nJes kegb[b~ omepeeseCeeJeieenb OejefCeeues meJJeoes Jeb~~154~~

iebieeket hej YeieJeeve keer eefleceeSB

(iebiee veoer eje DeefYe<eske)
(pebyetoerJeheCCeeer mes)
hee n Deewj efMeKejer heJe&le hej efmLele cenehegC[jerke n mes efvekeueer ngF& leerve-leerve ceneveefoeeB leLee Mes<e
neW mes efvekeueer ngF& oes-oes veefoeeB kener ieF& nQ~~146~~ iebieeveoer hee n kes hetJe& leesjCeej mes efvekeuekej heeBe
meew eespeve eceeCe hetJe& keer Deesj peekej iebieeket kees ve heekej DeOe& eespeve hetJe& mes oef#eCe keer Deesj ceg[ peeleer nw~
hegve heeBe meew lesF&me eespeve Deewj DeOe& keesMe mes DeefOeke Deeies peekej efnceJeeved heJe&le kes Devle ceW Je=<eYeekeej
ceefCecee Gece ket (veeefue) kes cegKe mes eJesMe kejkes meew eespeve TBes mes ev kes meceeve OeJeue iebieeveoer keer
Oeeje veeres efiejleer nw~~ 147-149~~
efJeMes<eeLe&eneB heJe&le kes Thej oef#eCe keer Deesj pees iebiee veoer kee 523-1/8 eespeve eceeCe peevee
yeleueeee ieee nw Gmekee keejCe en nw efke iebiee veoer heJe&le kes "erke ceOe ceW mes peeleer nw~ DeleSJe heJe&le kes efJemleej
(1052-12/19 ees.) ceW mes veoer kes efJemleej (6-1/4 ees.) kees Ieekej Mes<e kees DeeOee kejves hej oef#eCe keer
Deesj peeves kee Gheeg&e eceeCe eehle nes peelee nw1052-12/19 - 61/4 2 523-29/152~ veeueer
kee efJemleej n eespeve Ske keesMe, Deeeece oes keesMe Deewj Flevee ner Gmekee yeenue Yeer peevevee eeefnS~~150~~
veevee ceefCeeeW SJeb jlveeW kes heefjCeecehe en veeueer etBefke meeRie, cegKe, keeve, efpee, veeve Deewj Yet DeeefokeeW mes ieew kes
meMe nw, Fme keejCe Gmekee veece Je=<eYe nw~~151~~ Fmekes Deeies efve<eOe heJe&le hee&vle Ge Je=<eYeekeej veeueer kee
efJemleejeefo Gejesej ogiegCee-ogiegCee peevevee eeefnS~~152~~ efve<eOe heJe&le mes Deeies jlvemecetn mes efveefce&le Ge veeefueeeW
kes efJe<kecYe, Deeeece Deewj yeenue kee eceeCe Gejesej DeeOee-DeeOee nerve kene ieee nw~~153~~ iebieeveoer efnceJeeved
1. pecyeterJeheCCeefe DeefOekeej3, he=0 46 mes 48 leke~

(204)

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
meefjcegKeomeiegCeefJeGuee lemme og yengosmecepPeYeeieefcce~ oerJees jeCeefJeefeees efJeeflLeCCees peeseCee De~~155~~
JeppeceeceneoerJes yeskeesmemecegefos efmeopeueeoes~ leefcn yengcepPeYeeies Ceieesecees nesF efCeefes~~156~~
omepeeseCeGefJJees cetues eeeefj peeseCeeeecees~ Jes peeseCe cepPeefcce e GJeeEj Siees mecegefes~~157~~
lemme og cepPes efoJJees heemeeoes keCeejeCeheefjCeecees~ ceefCeieCepeuebleKebYees iebieeket[es efe CeecesCe~~158~~
yesOeCegmenmmelegbiees Deeefoppee OeCetefCe efJeeflLeCCees~ CeJeebheeiebOees mebhegCCeefceebkeefkejCeesnes~~159~~
jeCecee JejogJeejes eeueermeOeCeghheceeCeefJeeflLeCCees~ DeeFeceb[ueefCeYees Demeereof OeCegGCCeDees efoJJees~~160~~
JejJesefoeheefjefKees eGieesGjcebef[S hejcejcces~ efoJJeJeCemeb[peges iebieeosJeer leeEn JemeF~~161~~
efpeCeheef[ceemebCCees YeJeCeesJeefj legbieket[efmenjefcce~ heCegJeermeefJelLe[e mee iebieeOeeje leeEn he[F~~162~~
Jejkegb[kegb[oerJee kegb[Ceiee kegb[efJeGueheemeeoe~ ogiegCee ogiegCee Cesee efCemeOees efe Oejeeuees peece~~163~~
es keesmee yeemee heCeJeerme meob ogDehebemeoe~ iebieeefoekegb[eCeb efJeCCesee peeseCee neWefle~~164~~

heJe&le mes peneB efiejer nw JeneB he=LJeerleue hej meye Deesj mes ieesue oMe eespeve ienje kegC[ nw~154~~ iebiee veoer keer Oeeje mes
oMeiegCes (6-1/4 10 62-1/2 ees.) efJemleej Jeeues Ge kegC[ kes "erke yeere ceW jlveeW mes efJeefe$e Dee" eespeve
efJemle=le erhe nw~~155~~
OeJeue peue mes Thej oes keesMe GBes Gme ceneerhe kes yengceOe Yeeie ceW Gece Jeecee heJe&l e kene ieee
nw~~156~~
en heJe&le oMe eespeve TBee Deewj cetue ceW eej eespeve, ceOe ceW oes eespeve leLee Thej Ske eespeve Deeeece
(efJemleej) Jeeuee kene ieee nw~~157~~
Gmekes ceOe Yeeie ceW megJeCe& Je jlveeW kes heefjCeecemJehe SJeb ceefCeieCeeW mes ekeeMeceeve KecYeeW mes meefnle
iebieeket veeceke efoJe eemeeo nw~~158~~
veJeerve echeke keer ievOe mes Jeehle Deewj mechetCe& evcee kes meceeve efkejCemecetn mes meefnle Jen eemeeo oes
npeej Oeveg<e TBee Je De{eF& (npeej) Oeveg<e efJemleerCe& nw (efle. he. 4-225 Deewj ef$e. mee. 588 ceW Fmekee efJemleej
cetue ceW 3000, ceOe ceW 2000 Deewj Thej 1000 Oeveg<e eceeCe yeleueeee ieee nw)~~149~~
mete&ceC[ue kes meMe Gmekee jlvecee Gece efoJe ej eeueerme Oeveg<e eceeCe efJemleerCe& Deewj Demmeer Oeveg<e
Gvvele nw~~160~~
Gece Jesoer mes Jesef<le, eej ieeshegjeW mes ceefC[le Deewj efoJe JeveKeC[eW mes ege Gme DeefleMee jceCeere eemeeo
ceW iebieeosJeer efveJeeme kejleer nw~~161~~
JeneB YeJeve kes Thej efmLele efpeveeeflecee mes ege GVele ketefMeKej hej Jen iebieeveoer keer Oeeje
heeerme eespeve efJemle=le neskej efiejleer nw~~162~~
efve<eOeheJe&le hee&vle Gece kegC[, kegC[erhe, kegC[veie Deewj efJeMeeue kegC[eemeeo, es meye otves-otves peeveves
eeefnS~~163~~ Ge iebieeefoke kegC[eW kee efJemleej ece mes yeeme" eespeve oes keesMe, Ske meew heeerme eespeve, oes meew
Je DeOe& meew (De{eF& meew) leLee heeBe meew eespeve eceeCe peevevee eeefnS~~164~~ kegC[mLe erheeW kee efJemleej eceMe
Dee", meesuen, yeeerme Deewj eewme" eespeve; leLee GveceW efmLele MewueeW keer TBeeF& eceMe oMe, yeerme, eeueerme Deewj

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB

(205)

De[ meesuee yeeermee eGmee peeseCee nJes oerJee~ ome Jeermee eeueermee Demeerefo legbiee lene mesuee~~165~~
eeeefj De meesueme yeeermee efJelLe[e e cetuesmeg~ oesefCCe eogj meesueme cepPesmeg nJebefle mesueeCeb~~166~~
Se oge eogj De e efJelLeeje neWefle legbieefmenjsmeg~ meefjkegb[CeieeCe lene efCeefodoe neWelf e efCeecesCe~~167~~
heCegJeermee heCCeemee peeseCemeo yesmeoe mecegefe~ iebieeoermeefjeeCeb Cesee Oeeje nJes boe~~168~~
peeseCemeoskeke Jes eG efncekegbocegCeeuemebKemebkeemee~ oerne OeejeJe[Cee iebieeoerCeb mejerCeb leg~~169~~
meJJes efJe JesefoefCeJene JejleesjCecebef[ee hejcejcYee~ heJejjsefn Yeefjee DesjeJemeejeefn~~170~~

keebeveheJe&le hej efpevecebefoj

kehhelemebkegueeefCe e heemeeoe yeueefn leesjCeeoerefCe~ kebeCeCeieeCe Cesee efmenjsmeg nJebflee CeiejeefCe1~~49~~
lesmeg Ceiejsmeg jeee kebeCeosJee nJebefle CeecesCe~ heefueoesJeceeGiee les omeOeCegGegbieJejosne~~50~~
hepeueblejeCeceeuee CeeCeeceefCeefJehhegjbleJejceG[e~ kesTjYetemf eekeje ceefCekegb[uecebef[eeieb[e~~51~~
mesoeoJeeefeCne eEmenemeCemebef"ee cenemeee~ yengosJeosefJemeefnee kebeCeefmenjsmeg efCeefe~~52~~
meJJesmeg Ceiesmeg lene kebeCeCeecesmeg jeCeefCeJensmeg~ efpeCeYeJeCee efCeefe ceefCeleesjCecebe[
f ee jcYee~~53~~
OegJJebleOeeJe[eee CeeCeekegmegceesJenejkeemeesne~ efpeCeefmeeEyeyeefCeJene yengkeesogiecebieuemeCeene~~54~~

Demmeer eespeve eceeCe nw~~165~~ Ge MewueeW kee cetue efJemleej ece mes eej, Dee", meesuen Deewj yeeerme eespeve; leLee
ceOe efJemleej oes, eej, Dee" Deewj meesuen eespeve nw~~166~~ veoerkegC[mLe Ge heJe&leeW kee efJemleej GVele efMeKejeW
hej efveece mes Ske, oes, eej Deewj Dee" eespeve eceeCe kene ieee nw~~167~~ iebieeefoke veefoeeW keer Oeeje kee efJemleej
ece mes heeerme, heeeme, meew Deewj oes meew eespeve eceeCe peevevee eeefnS~ 168~~ efnce, kegvoheg<he, ce=Ceeue Deewj MebKe
pewmes JeCe& Jeeues iebieeefoke veefoeeW kes OeejeheleveeW keer oerIe&lee Gejesej Ske meew, oes meew Deewj eej meew eespeve eceeCe
nw~~169~~ veoerkegC[mLe heJe&leeWs kes Thej efmLele meye ner eemeeo Jesoermecetn mes meefnle, Gece leesjCeeW mes ceefC[le,
DeefleMee jceCeere nQ~~170~~

keebeveheJe&le hej efpevecebefoj

keuheJe=#eeW mes Jeehle Deewj eemeeo, yeueYeer SJeb leesjCeeefokeeW mes meefnle veiej nQ; Ssmee peevevee eeefnS~~49~~
Gve veiejeW ceW DeefOeheeflemJehe pees kebeveosJe nQ Jes heueeshece eceeCe Deeeg kes Oeejke Deewj oMe Oeveg<e GVele
Gece osn mes mebege nesles nQ~~50~~ kebeveefMeKejeW hej efmLele Ge osJe ecekeleer ngF& jlveceeueeDeeW mes meefnle, veevee
ceefCeeeW mes ekeeMeceeve Gece cegkeg mes efJeYetef<ele, kesetjeW mes Yetef<ele neLeeW Jeeues, ceefCecee kegC[ueeW mes ceefC[le keheesueeW
kes Oeejke, DeefOeheeflelJe kes efemJehe, OeJeue Deelehe$e mes mebege, eEmenemeveeW hej efmLele, ceneyeueJeeved Deewj yengle
osJe-osefJeeeW mes meefnle kens ieS nQ~~51-52~~ jlvemecetn mes mebege Gve kebeve veeceke meye heJe&leeW hej ceefCecee
leesjCeeW mes ceefC[le jceCeere efpeveYeJeve efveefo&< efkeS ieS nQ~~53~~ es efpeveYeJeve henjeleer ngF& OJepeeheleekeeDeeW mes
meefnle, veevee kegmegceeW kes Ghenej mes keer ieF& MeesYee mes mebege, efpeveeW Je efmeeW kes efyecyemecetn mes ege Deewj yengle
keewlegke SJeb cebieueeW mes meveeLe nQ~~54~~
1. pecyeterJeheCCeefe DeefOekeej6, he=0 105~

(206)

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceevemlecYeeW kes cetueYeeie ceW efpeveeefleceeSB

(DeeefohegjeCe mes)
efnjCceeerefpe&vesveee&mles<eeb yegOveeefleef<"lee~ osJesve hetpeeefvle mce #eerjesoecYeesefYe<esevew1~~98~~
efveleeleese ceneJeeewefve&lemebieerleceuew~ ve=ewefve&leeJe=ewMe ceevemlecYee mce Yeevleceer~~99~~
heeref"kee peieleerceOes levceOes e ef$ecesKeueced ~ heer"b levceteOf ve& meodyegOvee ceevemlecYee eefleef<"lee~~100~~
efnjCceeee eesege cetefOve&$e$eeeeflee~ megjsvefveefce&lelJeee eehlesv OJepeef{kee~~101~~
ceevemlecYeevceneceeve eesieel$ewueeskeeceeveveeled ~ DevJeLe&me_%eee lep%ewcee&vemlecYee ekeerefle&lee~~102~~
mlecYehee&vleYetYeeieceuebeeg meneslheuee~ emeVemeefueuee Jeehees YeJeeveeefceJe Mege~~103~~
Jeehemlee jsefpejs heguuekeceueeslheuemebheo~ Yekelee pewveeR efeeb <gb YegJesJeesoId eeeflee Me~~104~~
efveueerveeefuekeguew jspeglheuewmlee efJekemJejw~ ceneslheuewMe mebVee meeevewefjJe ueesevew~~105~~
efoMeb eefle eleemlee emlee kee_eerefjJeekeguee~ oOeefle mce Mekegvleeveeb mevleleer mJeleeefelee~~106~~

ceevemlecYeeW kes cetueYeeie ceW efpeveeefleceeSB

(DeeefohegjeCe mes)
meceJemejCe ceW Gve ceevemlecYeeW kes cetue Yeeie ceW efpevesv YeieJeeved keer megJeCe&cee eefleceeSB efJejepeceeve
LeeR efpevekeer Fv ueesie #eerjmeeiej kes peue mes DeefYe<eske kejles ngS hetpee kejles Les~~98~~ Jes ceevemlecYe efvejvlej yepeles
ngS ye[s-ye[s yeepeeW mes efvejvlej nesves Jeeues ceuecee ieeveeW Deewj efvejvlej eJe=e nesves Jeeues ve=leeW mes meoe megMeesefYele
jnles Les~~99~~ Thej peieleer kes yeere ceW efpeme heeref"kee kee JeCe&ve efkeee pee egkee nw Gmekes ceOe Yeeie ceW leerve
keveeroej Ske heer" Lee~ Gme heer" kes DeeYeeie hej ner Jes ceevemlecYe eefleef<"le Les, Gvekee cetue Yeeie yengle ner megvoj
Lee, Jes megJeCe& kes yeves ngS Les, yengle TBes Les, Gvekes cemleke hej leerve $e efhej jns Les, Fv kes eje yeveeS peeves kes
keejCe Gvekee otmeje veece FvOJepe Yeer { nes ieee Lee~ Gvekes osKeves mes efceLeeef< peerJeeW kee meye ceeve ve< nes
peelee Lee, Gvekee heefjceeCe yengle TBee Lee Deewj leerve ueeske kes peerJe Gvekee mecceeve kejles Les FmeefueS efJeeved ueesie
GvnW meeLe&ke veece mes ceevemlecYe kenles Les~~100-102~~ pees Deveske ekeej kes keceueeW mes meefnle LeeR, efpeveceW mJe
peue Yeje ngDee Lee Deewj pees YeJe peerJeeW keer efJeMeglee kes meceeve peeve he[leer LeeR Ssmeer yeeJeef[eeB Gve ceevemlecYeeW kes
meceerheJeleea YetYeeie kees Deuebke=le kej jner LeeR~~103~~ pees hetues ngS meheso Deewj veerues keceueheer mecheoe mes meefnle
LeeR Ssmeer Jes yeeJeef[eeB Fme ekeej megMeesefYele nes jner LeeR ceevees YeefehetJe&ke efpevesvosJe keer ue#ceer kees osKeves kes efueS
he=LJeer ves Deheves ves$e ner GIee[s neW~~104~~ efpeve hej YecejeW kee mecetn yew"e ngDee nw Ssmes hetues ngS veerues Deewj meheso
keceueeW mes {Bkeer ngF& Jes yeeJeef[eeB Ssmeer megMeesefYele nes jner LeeR ceevees Debpeve meefnle keeues Deewj meheso ves$eeW mes ner {Bke
jner neW~~105~~ Jes yeeJeef[eeB Ske-Ske efoMee ceW eej-eej LeeR Deewj Gvekes efkeveejs hej heef#eeeW keer Meyo kejleer ngF&
hebefeeeB yew"er ngF& LeeR efpevemes Jes Ssmeer peeve he[leer LeeR ceevees GvneWves Meyo kejleer ngF& {erueer kejOeveer ner OeejCe keer
nes~~106~~
1. DeeefohegjeCe heJe&22, he=. 516~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB

(207)

megces kes vevoveJeve ceW JeeefhekeeSB SJeb efpevecebefoj

(leJeeLe&Jeeefle&ke mes1)
cesjeso&ef#eCehetJe&meeb efoefMe Glheue iegucee-veefuevee-Glheuee-GlheueespJeueeKeeeleees Jeehe~ oef#eCeehejmeeb
Ye=e-Ye=efveYee-keppeuee-keppeueeYeeMelee heg<keefjCe~ Dehejesejmeeb efoefMe eerkeevlee-eereve-eerefveueeeeerceefnleeMeleees Jeehe~ GejhetJe&meeb efoefMe heee-heeiegucee-kegcegoe-kegcegoeYeeJeMeleees Jeehe~ lee meJee&
heeeMeeespeveeeeceleoOe&efJe<kecYe-oMeeespeveeJeieene eleg<keesCee Deeeleelegjee~ leemeeb ceOes eleskeceskewke
eemeeo ef<eef<eespeveeOe&eespeveeslmesOe meieJetlewkeeE$eMeeespeveefJe<kecYemleeJeleJesMe~ le$e oef#eCemeeb efoefMe efJeefoMees
eemeeoe Meeme YeewceefJeneje~ Gejmeeb efoefMe efJeefoMeesjwMeeveme YeewceefJeneje~ cesjeseleme=<eg efo#eg vevoveJeves
elJeeefj efpeveeeleveeefve <edef$ebMeeespeveeslmesOeeefve heeeMeeespeveeeeceleoOe&efJe<kecYeeefCe leeJeleJesMeeefve De<eespevees^eeleoOe&efJe<kecYeeeece eeiegoieheeiejeefCe Den&oeeleveJeCe&veeshesleeefve~

megces kes vevoveJeve ceW JeeefhekeeSB SJeb efpevecebefoj

(leJeeLe&Jeeefle&ke mes)
ces keer oef#eCehetJe& Deeivese efoMee ceW Glheueiegucee, veefuevee, Glheuee Deewj GlheueespJeuee veeceke eej JeeefhekeeSB
nQ~ vevoveJeve kes Yeerlej ces kes vew$e+le efoMeeefJeYeeie ceW Ye=biee, Ye=bieefveYee, keppeuee Deewj keppeueeYee es eej
JeeefhekeeSB nQ~ vevoveJeve ceW ces keer JeeeJeefoMee ceW eerkeevlee, eereve, eerefveueee Deewj eerceefnlee es eej JeeefhekeeSB
nQ~ vevoveJeve ceW ces kes F&MeeveefoMee efJeYeeie ceW heee, heeiegucee, kegcegoe Deewj kegcegoeYee es eej JeeefhekeeSB nQ~ es meJe&
JeeefhekeeSB heeeme eespeve uecyeer, heeerme eespeve eew[er Deewj ome eespeve ienjer nQ~ es meJe& JeeefhekeeSB eleg<keesCe nQ
Deewj eejeW Deesj efJeMeeue nQ~ eleske Jeeefhekee kes ceOe ceW yeeme" eespeve oes keesme TBee, Fkeleerme eespeve Ske keesme
eew[e leLee Gleves ner eceeCe Jeeues eJesMe ej mes ege Ske-Ske eemeeo nw~ eneB hej oef#eCeefoMee keer efJeefoMeeDeeW kes
eemeeoeW ceW meewOece& Fv kes Deveghece YeewceefJenej nQ Deewj GejefoMee keer efJeefoMeeDeeW ceW SsMeeve Fv kes YeewceefJenej nQ~
ces keer eejeW efoMeeDeeW ceW vevoveJeve ceW eej efpeveceefvoj nQ~ Jes ceefvoj eerme eespeve TBes, heeeme eespeve uecyes Deewj
heeerme eespeve efJemleej Jeeues (eew[s) leLee heeerme eespeve eceeCe eJesMe ceeie& kes Oeejke nQ leLee hetJe&, Gej Deewj
oef#eCeefoMee ceW Dee" eespeve TBes, eej eespeve eew[s Deewj eej eespeve ner uecyes ejeW kes Oeejke nQ~ Gve efpeveeueeeW keer
MeesYee kee JeCe&ve Gheeg&e efpeveceefvojeW kes meceeve nw~ Gve efpeveYeJeveeW ceW efmLele osJevo, cegKeceC[he, es#eeie=n,
mlethe, ewleJe=#e Deeefo kee JeCe&ve Yemeeue Jeve kes meceeve nw hejvleg Fvekee efJemleej uecyeeF& Deeefo ogiegveer nw leLee
efpeveeeflecee kee JeCe&ve hetJeexe eeflecee kes meceeve nw~

N: M
1. leJeeLe&Jeee|leke he=. 490, 491~

(208)

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

pecyeterhe kes hejkeess kes eejeW ejeW kes

DeeYeeie ceW efpeveeefleceeeW nQ
(leJeeLe&Je=efe mes)
levceOes cesveeefYeJe&=ees eespeveMelemeneefJe<kecYees pecyeterhe:1~~9~~
les<eeb erhemecegeCeeb ceOemlevceOe: leefmceved levceOes meJe&erhemecegeCeeb ceOeeosMes pecyeterhees Jele&le FleLe&:~
keLecYetlees pecyeterhe: ? cesveeefYe:, ces: megoMe&veveecee keveke heJe&le: SkemeneeespeveYetefceceOes efmLele:
veJeveJeeflemeneeespeveyeefnVele:~ eerYeMeeueJeveeogheefj heeMeleeespeveueYevevoveJeve:, vevoveJeveeefl$e<eefeespevemeneb
meceehe meewcevemeJeve:~ meewcevemeJeveeled mee&heeeE$eMelmeneeespeveieceheeC[gkeJeve:~ elJeeefjMb eeespeveesVeleetefueke:,
mee etefuekee mee&heeeE$eMelmeneeespeveceOe SJe ieCeveeree~ me SJebefJeOees cesveeefYece&OeeosMees eme pecyeterheme
cesveeefYe:~ hegvejefhe keLecYetlees pecyeterhe: ? Je=e: Jele&gue:~ DeeefoleefyecyeJeleg&ueekeej FleLe&:~ hegvejefhe keLecYetlees
pecyeterhe: ? eespeveMelemeneefJe<kecYe:~ Meleeveeb meneb Melemeneced , eespeveeveeb Melemeneb eespeveMelemeneced ,
eespeveMelemeneb efJe<kecYees efJemleejes eme pecyeterheme me YeJeefle eespeveMelemeneefJe<kecYe:, Skeue#eeespeveefJemleej
FleLe&:~ GheefjefmLeleJesefokesve meeuesve men ue#eeespeveefJe<kecYe: Fefle YeeJe:~ me pecyeterhemeeue: Deeespeveese:,

pecyeterhe kes hejkeess kes eejeW ejeW kes

DeeYeeie ceW efpeveeefleceeeW nQ
(leJeeLe&Je=efe mes)
Gve DemebKeele erhe-mecegeW kes ceOe ceW ces nw veeefYe efpemekeer Ssmee Jele&gueekeej (ieesue) Ske ueeKe
eespeve efJemleej Jeeuee pecyeterhe nw ~~9~~
Gve erhe-mecegeW kes ceOe kees levceOe kenles nQ~ Gve DemebKeele erhe-mecegeW kes ceOe ceW pecyeterhe kewmee
nw ? ces nw veeefYe efpemekeer Ssmee pecyeterhe nw ~ ces-Ske npeej eespeve Yetefce kes ceOe ceW efmLele efveveeveJes npeej
eespeve GVele keveke (megJeCe&) cee megoMe&ve veeceke ces nw~ Gme ces keer Yetefce hej YeMeeueJeve nw, Gme YeMeeueJeve
mes heeBe meew eespeve Thej peeves hej vevoveJeve nw, vevoveJeve mes $esme" npeej eespeve Thej meewcevemeJeve nw Deewj
meewcevemeJeve mes mee{s heQleerme npeej eespeve Thej heeC[gkeJeve nw, Gmekes Thej eeueerme eespeve TBeer ces keer etefuekee
nw ~ Jen etefuekee mee{s heQleerme npeej heeC[gkeJeve ceW iee|Yele nw~ Fme ekeej kee ces efpeme pecyeterhe keer veeefYe nw, Jen
cesveeefYe kenueelee nw ~ Jen pecyeterhe mete& efyecye kes meceeve ieesue nw Deewj Ske ueeKe eespeve efJemleej Jeeuee nw~ Ske
ueeKe eespeve nw efJe<kecYe efpemekee Gmekees eespeve Melemene efJe<kecYe kenles nQ~ Fme peb yeterhe kees Iesjs ngS Ske
Jesefokee (hejkeese ee peieleer ) nw, pees Dee" eespeve TBeer, cetue ceW 12 eespeve, ceOe ceW Dee" eespeve Deewj GheefjYeeie
ceW Dee" eespeve efJemleej Jeeueer nw~ Fmekee 12 eespeve kee efJemleej pebyeterhe kes Ske ueeKe eespeve ceW iee|Yele nw ~ Gme
hejkeese kes Thej oesveeW heee&YeeieeW ceW jlve Deewj megJeCe& efveefce&le Jesefokee nw ~ Jen Jesefokee oes keesme TBeer nw Deewj
Gmekee efJemleej (efJe<kecYe) Ske eespeve Ske keesme Ske npeej mee{s meele meew Oeveg<e nw~ Gme Jesefokee kes ceOe ceW
1. leJeeLe&Je=efe-he=. 264 mes 266 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW veoer, heJe&le, Jesefokee, leesjCeej hej efpeveeefleceeSB

(209)

cetues eoMeeespeveefJemleej:, ceOeseespeveefJemleej:, Gheefj eeeespeveefJemleej:~ lelmeeueesheefj jlvemegJeCe&ceeer

Jesefokee eesYeeheeex Jee&les~ mee Jesefokee eesMeeesVelee Jee&les~ lemee Jesefokeeee efJemleejes eespeveceskeb eesMeewke:
Oeveg<eeb meneb mehleMeleeefve heeeMeegleeefve e~ lesefokeeeceOes meeuemeesheefj cenesjieosJeeemeeoe: meefvle~ les
eemeeoe: jlveceee JeveJe=# eJeeheer le[eieefp eveYeJeveceef C[lee Deveeefo ef veOeveeefm leef vle~ leme ogie&m e hetJ e&
oef#eCeheefeceesejs<eg elJeeefj ejeefCe Jee&vles~ leVeeceeefve-efJepeeJewpeevlepeevleehejeefpeleeefve eceeef%eseeefve~
leodejeselJeceeespeveeefve, efJemleejelegeexpeveeefve, elege&jees efpeveeeflecee Deeeeflenee&mebegee Jele&vles~ leme
pecyeterheme heefj#eshem$eerefCe eespeveue#eeefCe mehleefJebMelees s Meles e eespeveeveeb $ee: eesMee DeeefJebMeleeb
Oeveg:Meleb e De*diegueeeeesoMe e efkeef_eoefOekecee&*diegueb e~

meeue kes Thej cenesjie osJe kes cenue (eemeeo) nQ~ Jes eemeeo jlveeW mes efveefce&le nQ, Jeve, Je=#e, Jeeefhekee, leeueeye
Deewj efpeveYeJeveeW mes cebef[le leLee DeveeefoefveOeve nQ~ Gme peieleer kes hetJe&, oef#eCe, heefece Deewj Gej ceW eej ej
nQ-eceMe: Gvekes veece efJepee, Jewpeevle , peevle Deewj Dehejeefpele peeveves eeefnes ~ Gve ejeW keer TBeeF& Dee"
eespeve Deewj efJe<kecYe eej eespeve nw ~ eejeW ejeW kes DeeYeeie ceW Dee" eeefleneeeX mes ege efpeveeeflecee nw ~
Gme pebyeterhe keer heefjefOe leerve ueeKe oes meew meeeF&me eespeve leerve keesme Ske meew DeeF&me Oeveg<e mee{s 13 Debiegue mes
keg DeefOeke nw ~

efpeveJeeCeer Jebovee
pees hejceyeeheLe DeJeueeskeve, Fgke nQ YeJeelcee Gvekees~
meeeo jnme yelee kejkes, Yegeer cegeer osleer meyekees~~
efevceepeesleer ceesnebOekeej, nefjCeer ns efpeveJeeCeer ceelee~
jefJe Goe hetJe&efoMeer pes$eer, ef$eYegJeve eeseflele kejCeer ceelee~~1~~
pees Deveeefo mes ogue&Ye Deefevle, Deevevle cees#emegKe nw peie ceW~
ns mejmJeleer ceele! Jen Yeer, leJe emeeo mes DeeflemegueYe yeves~~
Deeee&keeefj mJeiee&efoke meye, Ssee& eehle neW YeeeW kees~
cesjs meye Jeeef_le hetCe& kejes, ns ceele! vecemkeej legcekees~~2~~
mebhetCe& eer keer me=er ceW, et[eceefCe nes ns mejmJeleer!
legce mes ner oeeOece& keer Deew, mebhetCe& iegCeeW keer Glheeer~~
cegeer kes efueS ecegKe keejCe, ceeB mejmJeleer! ceQ vecetB legcnW~
leJe ejCe keceue ceW MeerMe OeB, YeeerhetJe&ke efvele vecetB legcnW~~3~~
heeevegJeeo-ieefCeveer %eeveceleer

(210)

Deke=ef$ece Je=#eeW hej efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deke=ef$ece Je=#eeW hej efpevecebefoj

cebieueeejCe
peby etJ e= #eeefo MeeKeemeg,
heefj Jeejgces< Jeefhe~
ef peveeueee efp eveeee& Me, leebm lee veew ef ce efM eJeehlees ~~1~~
MebYeg bo
pebyetJe=#eeefoke oMe le nQ, Fvekes heefjJeej Je=#e Yeer nQ~
eerme ueeKe lesleeefueme menme, Ske meew yeerme meJe& le nQ~~
oMe le ceW Deke=ef$ece cebefoj, heefjJeejJe=#e ceW osJeYeJeve~
Fme meye ceW efpeveie=n efpeveeeflecee, Fve meyekees ceQ efvele keB veceve~~2~~

pebyeterhe ceW yeereeWyeere ceW megoMe&veces heJe&le nw~ Fmekes oef#eCe Deewj Gej ceW osJekeg Deewj Gejkeg veece mes oes
Gece YeesieYetefce nQ~ hetJe& Deewj heefMece ceW efJeosn #es$e nQ~
Gejkeg YeesieYetefce ceW pebyetJe=#e nw~ en DeveeefoefveOeve he=LJeerkeeefeke jlveceeer nw~ efhej Yeer Fvekes hees jlveceeer
nesles ngS Yeer nJee kes Pekeesjs mes efnueles nQ~ Fme Je=#e keer ye[er-ye[er eej MeeKeeSB nQ~ Fme pebyetJe=#e keer Gej keer MeeKee
hej Deke=ef$ece efpevecebefoj nw~
pebyeterhe ceW Deke=ef$ece efpevecebefoj De"ej nQ~ GvneR ceW Fvekeer ieCevee nw~ Fmekes eejeW Deesj yeejn JesefokeeDeeW kes
Deblejeue ceW pebyetJe=#e kes heefjJeej Je=#e nQ~ Fve Je=#eeW ceW Yeer MeeKeeDeeW hej osJeeW kes YeJeve yeves ngS nQ, Gvekes ie=neW ceW Yeer
efpevecebefoj nQ Dele Ske pebyetJe=#e kes heefjJeej Je=#e 1,40,119 nQ lees Gleves ner Jeblej osJeeW kes ie=n ceW efpevecebefoj nQ~
Fmeer ekeej osJekeg YeesieYetefce ceW Meeuceueer Je=#e nw~ Gmekee Yeer JeCe&ve Fmeer kes meceeve nw~ Fvekes ecegKe Jeblej osJeeW
kes veece DeeojosJe SJeb DeveeojosJe nQ~
OeelekeerKeC[ ceW Oeelekeer-Oee$eer DeLee&led DeebJeues kes Je=#e nQ~ OeelekeerKeb[ ceW oef#eCe-Gej ceW F<Jeekeej heJe&le kes
efveefcee mes hetJe&Oeelekeer SJeb heefMeceOeelekeer Ssmes oes Yeso nes ieS nQ~ hetJe&OeelekeerKeb[ ceW efJepeeces Je heefMece Oeelekeer Keb[
ceW Deeueces heJe&le nQ Dele JeneB oes OeelekeerJe=#e Je oes Meeuceueer Je=#e nQ~ Fvekes heefjJeej Je=#eeW keer mebKee otveer-otveer nw~
Fmeer ekeej heg<kejeOe&erhe ceW oef#eCe-Gej ceW F<Jeekeej heJe&le kes efveefcee mes hetJe& heg<kejeOe& Je heefMece
heg<kejeOe& Ssmes oes Keb[ nes ieS nQ~ FveceW Yeer cebojces Je efJeegvceeueerces heJe&le nQ~ JeneB hej Yeer Gejkeg Je osJekeg
YeesieYetefce ceW heg<kejJe=#e Je MeeuceueerJe=#e nQ~ OeelekeerJe=#e mes JeneB kes Je=#e kes heefjJeej Je=#e otves-otves nes ieS nQ~
Fme ekeej-1. pebyetJe=#e, 2. MeeuceueerJe=#e, 3. OeelekeerJe=#e, 4. MeeuceueerJe=#e, 5. OeelekeerJe=#e, 6. MeeuceueerJe=#e,
7. heg<kejJe=#e, 8. MeeuceueerJe=#e, 9. heg<kejJe=#e Je 10. MeeuceueerJe=#e~ Fve ome Je=#eeW keer Ske-Ske MeeKee hej
Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ~ Fvekeer mebKee ceOeueeske kes 458 Deke=ef$ece cebefojeW ceW Dee peeleer nw leLee Fvekes pees heefjJeej Je=#e
nQ Gve hej pees heefjJeej osJe jnles nQ Gvekes YeJeveeW ceW pees efpevecebefoj nQ, Gvekeer ieCevee JeblejosJeeW kes efpevecebefojeW ceW Deeleer nw,
Fme yeele kee nceW Deewj Deehekees Oeeve jKevee nw~
pebyetJe=#e keer Gej MeeKee hej cebefoj nw~ Mes<e leerve efoMeeDeeW keer MeeKeeDeeW hej Deeoj Deewj Deveeoj veece kes Jeblej
osJeeW kes YeJeve nQ~ heefjJeej Je=#eeW ceW FvneR osJe kes heefjJeej osJe nQ ~ efmeeblemeejoerheke Deeefo evLeeW ceW pebyetJe=#e kee

leerveueeske efpevecebefoj

Deke=ef$ece Je=#eeW hej efpevecebefoj

(211)

mJeeceer DeveeJe=le veece kee Jeblej osJe ceevee nw~ MeeuceueerJe=#e keer oef#eCe MeeKee hej efmeeeleve-efpevecebefoj nw Je
Mes<e leerve efoMee keer MeeKeeDeeW hej JesCeg SJeb JesCegOeejer osJe jnles nQ~ heefjJeej Je=#eeW ceW FvneR osJeeW kes heefjJeej osJe jnles
nQ~ Fmeer ekeej OeelekeerJe=#e Je MeeuceueerJe=#e kes DeefOeheefle efeeoMe&ve Je eYeeme veece kes Jeblej osJe nQ~ heg<kejeOe&erhe
ceW heg<kejJe=#e Je MeeuceueerJe=#eeW kes DeefOeheefle Jeblej osJe nQ~ Fvekes veece hee Je hegC[jerke nQ~ Fve Je=#eeW keer Gej Je
oef#eCe MeeKee hej efpevecebefoj leLee Mes<e leerve MeeKeeDeeW hej SJeb heefjJeej Je=#eeW hej Jeblej osJe jnles nQ~
Fve Je=#eeW kes hees-hees ee [eue-[eue hej YeieJeeve keer eefleceeSB veneR nQ en yeele Oeeve ceW jKevee nw~
Fve meYeer oMe efmeeeleve Deke=ef$ece efpevecebefojeW kees, GveceW efJejepeceeve eefleceeDeeW kees cesje keesef-keesef
vecemkeej nesJes leLee {eF& erhe kes Fve oMe Je=#eeW keer leLee heefjJeejJe=#eeW kes osJeYeJeveeW keer kegue mebKee eerme ueeKe
lesleeefueme npeej Ske meew yeerme nw, GveceW mes oMe cegKe Je=#eeW kes oMe cebefoj keer mebKee Ieekej Mes<e 36,43,110
heefjJeej Je=#eeW kes efpevecebefoj Deewj efpeveeefleceeDeeW kees Yeer cesje keesef-keesef vecemkeej nesJes~

pecyeterhe ceW pecyetJe=#e hej efpevecebefoj

(ef$eueeskemeej mes)
veerue kegueeeue kes meceerhe, meerlee veoer kes hetJe& le hej megoMe&ve ces keer F&Meeve efo Mee ceW Gej keg#es$e ceW
pecyetJe=#e keer mLeueer nw efpemekee leueJeeme heeBe meew eespeve nw ~~639~~1 Jen mLeueer Devle ceW DeeOee eespeve
TBeer,yeere ceW Dee" eespeve TBeer , ieesue Deekeej Jeeueer Deewj mJeCe&ceeer nw~ Gmekes yeere ceW Dee" eespeve TBee , yeejn
eespeve YetJeeme SJeb eej eespeve cegKe Jeeme Jeeuee Ske heer" ee heeref"kee nw~~640~~ Gme mLeueer kes Gheefjce Yeeie ceW
yeejn-yeejn Ske otmejss kees Jesefle kejleer ngF& mJeCe& Jeuee meMe DeeOes eespeve TBeer Deewj TBeeF& kes Dee"JeW Yeeie
eceeCe DeLee&led 1/16 eespeve eew[er yeejn Decyegpe JesefokeeSB nQ ~~641~~ Jes 12 Jesefoeeb eej-eej ieeshegjeW
(ojJeepeeW) mes ege nQ~ yeee Jesefokee keer Deesj mes eejcYe kejkes eLece Deewj efleere Devlejeue ceW Metve DeLee&led
heefjJeej Je=#eeefo keg veneR nQ ~ leermejs Devlejeue keer Dee"eW efoMeeDeeW ceW Glke= e#eosJeeW kes 108 Je=#e nQ~~642~~
eewLes Devlejeue ceW hetJe& efoMee ceW e#eer osJeeveeDeeW kes eej pecyetJe=#e nQ~ heeeJeW Devlejeue ceW Jeve nQ Deewj Gve JeveeW ceW
eewkeesj Deewj ieesue Deekeej Jeeueer yeeJeef[eeB nQ ~ "s Devlejeue ceW efkemeer lejn keer jevee veneR nw, JeneB Metve
nw~~643~~ meeleJeW Devlejeue keer eejeW efoMeeDeeW ceW (eleske efoMee ceW eej-eej npeej ) meesuen npeej Je=#e
levegj#ekeeW kes nQ leLee Dee"JeW Devlejeue ceW F&Meeve, Gej Deewj JeeeJe efoMeeDeeW ceW meeceeefveke osJeeW kes eej npeej Je=#e
nQb~~644~~ meeleJeW Devlejeue ceW eejeW efoMeeDeeW kes efceueekej kegue meesuen npeej Je=#e GvneR Ghee&ge e#eeW kes
Dej#eke osJeeW kes Je=#e nQ~ veJece$ees DeLee&led veewJeW, omeJeW Deewj ieejnJeW Devlejeue ceW Deeivese, oef#eCe Deewj vew$e+le
efoMeeDeeW ceW DeYevlej, ceOece Deewj yeee heeefj<eo osJeeW kes eceMe: yeeerme npeej, eeueerme npeej Deewj De[leeueerme
npeej pecyetJe=#e nw~~645~~
efJeMes<eeLe& :-veJece Devlejeue keer Deeivese efoMee ceW DeYevlej heeefj<eo osJeeW kes 32000 Je=#e, omeJeW
Devlejeue keer oef#eCe efoMee ceW ceOece heeefj<eo osJeeW kes eeueerme npeej Je=#e Deewj ieejnJeW Devlejeue keer JeeeJe efoMee
1. ef$eueeskemeej he=.-534 mes 539 leke~

(212)

Deke=ef$ece Je=#eeW hej efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceW yeee heeefj<eo osJeeW kes 48000 pecyetJe=#e nQ~ yeejnJeW Devlejeue keer heefece efoMee ceW mesvee cenejeW kes meele Je=#e
nQ~ Ske cegKe Je=#e meefnle meJe& heefjJeej Je=#eeW kee eceeCe hee kess heefjJeej heeeW kes eceeCe mes heeBe DeefOeke nQ~~646~~
efJeMes<eeLe& :-yeejnJeW Devlejeue ceW heefece efoMee ceW mesvee cenejesW kes meele ner pecyetJe=#e nQ ~ Fme ekeej Ske
cegKe pecyetJe=#e mes ege mechetCe& heefjJeej pecyetJe=#eeW kee eceeCe heen ceW efmLele eerosJeer kes hee heefjJeejeW kes eceeCe
mes heeBe DeefOeke nQ~ eneB eewLes Devlejeue ceW eej Dee osJeebieveeDeeW kes eej Deewj Ske cegKe pecyetJe=#e Fme ekeej heeBe
DeefOeke nw~ Fme ekeej-1108 4 16000 4000 32000 40000 48000
7 1,40,120 DeLee&led mechetCe& pecyetJe=#eeW kee eceeCe Ske ueeKe eeueerme npeej Ske meew yeerme nw~
DeOe& eespeve ienjer Deewj Ske keesMe eew[er pe[ mes ege leLee heer" mes oes eespeve TBes cejkele ceefCecee, meg{
mkevOe mes meefnle pecyetJe=#e nw~ Deheves mkevOe mes Thej Jeecee, DeOe& eespeve eew[er Deewj Dee" eespeve uecyeer Gmekeer
eej MeeKeeSB nQ~~647~~
eqJeMes<eeLe& :-heer" kes yengceOe Yeeie ceW heeoheer" meefnle cegKe pecyetJe=#e nw, efpemekee cejkele ceefCecee meg{
mkevOe heer" mes oes eespeve TBee, Ske keesme eew[e Deewj DeOe& eespeve DeJeieen (veeRJe) meefnle nw~ mkevOe mes Thej Jeecee,
DeOe& eespeve eew[er Deewj Dee" eespeve uecyeer Gmekeer eej MeeKeeSB nQ~
Jen pecyetJe=#e veevee ekeej keer jlveceeer GheMeeKeeDeeW mes ege, eJeeue (cetBiee) meMe JeCe& Jeeues heg<he Deewj ce=o
meMe Heue mes mebege he=LJeerkeeecee nw (Jevemheeflekeee veneR) Gmekeer mechetCe& TbeeF& ome eespeve nw~ ceOe Yeeie keer
Fmekeer eew[eF& 6 eespeve Deewj DeeYeeie keer eew[eF& eej eespeve eceeCe nw~~648~~ Gme pecyetJe=#e keer pees MeeKee
Gejkegiele veerue kegueeeue keer Deesj ieF& nw, Gme hej efpeveceefvoj nw~ DeJeMes<e leerve MeeKeeDeeW hej e#ekegueeslheVe
Deeoj-Deveeoj veeceke osJeeW kes DeeJeeme nQ~~649~~
heefjJeejJe=#eeW kee eceeCe Deewj Gvekee mJeeefcelJe kenles nQpecyetJe=#e kee pees eceeCe kene ieee nw, Gmekee DeOe&eceeCe heefjJeej pecyetJe=#eeW kee kene ieee nw~ es meYeer
heefjJeej pecyetJe=#e Deeoj-Deveeoj osJeeW kes heefjJeejeW kes DeeJeememJehe nQ~~650~~
efJeMes<eeLe& :-heefjJeej pecyetJe=#eeW kee eceeCe cegKe pecyetJe=#e kes eceeCe kee DeeOee nw leLee heefjJeej pecyetJe=#eeW
keer pees MeeKeeSB nQ Gve hej Deeoj-Deveeoj e#e heefjJeejeW kes DeeJeeme yeves ngS nQ~

pecyeterhe ceW MeeuceueerJe=#e hej efpevecebefoj

meerleesoe veoer kes heefece le hej, efve<eOe kegueeeue kes meceerhe, megoMe&ve ces keer vew $e+le efoMeeiele osJekeg#es$e
ceW Meeuceueer Je=#e keer ceveesneefjCeer heceeer mLeueer nw ~ JeneB Deheves 1,40,119 heefjJeej Meeuceueer Je=#eeW meefnle
cegKe Meeuceueer Je=#e nw~~651~~ Meeuceueer Je=#e kee JeCe&ve Yeer pecyetJe=#e meMe ner nw~ Meeuceueer keer oef#eCe MeeKee
hej efpeveYeJeve Deewj Mes<e leerve MeeKeeDeeW hej ie[kegceejeW kes mJeeceer JesCeg Deewj JesCegOeejer osJeeW kes YeJeve nQ~~652~~

pecyeterhe ceW pecyetJe=#e SJeb Meeuceueer Je=#e keer heefjJeej Je=#eeW meefnle mebKee
(1) pecyetJe=#e mebyebOeer kegue Je=#e
1,40,120
(2) Meeuceueer Je=#e mebyebOeer kegue Je=#e 1,40,120
pecyeterhe kes kegue Je=#e 2,80,240 (oes ueeKe Demmeer npeej oes meew eeueerme)

leerveueeske efpevecebefoj

Deke=ef$ece Je=#eeW hej efpevecebefoj

(213)

OeelekeerKeC[ erhe ceW OeelekeerJe=#e SJeb Meeuceueer Je=#eeW hej efpevecebefoj

(efleueeseheCCeefe ebLe mes)
OeelekeerKeC[erhe kes Yeerlej Gejkeg Deewj osJekeg #es$eeW ceW OeelekeerJe=#e efmLele nQ, Fmeer keejCe Fme erhe kee
OeelekeerKeC[ en meeLe&ke veece nw~~2600~~ Fme erhe ceW Gve Oeelekeer Je=#eeW kes heefjJeej Je=#e heebe ueeKe mee"
npeej eej meew Demmeer nQ~~2601~~ 5,60,480~ Gve Je=#eeW hej mecekelJeheer jlve mes mebege Deewj Gece
Yet<eCeeW mes Yetef<ele Deeke=efle kees OeejCe kejves Jeeues efeeoMe&ve Deewj eYeeme veeceke oes DeefOeheefle osJe efveJeeme kejles
nQ~~2602~~ Fve oesveeW osJeeW kes heefjJeej osJe Deeoj Deewj Deveeoj osJeeW kes heefjJeejosJeeW keer Dehes#ee ogiegCes nQ pees
hetJeexe JeCe&ve mes mebege nQ1~~2603~~

De{eF& erhe ceW pecyetJe=#e Deeefo ome ner ceneJe=#e nQ

(ueeskeefJeYeeie mes)
De{eF& erhe ceW ces heJe&le kees es[kej Mes<e pees heJe&le, Je=#e , Je#eej Deewj JesefokeeeW efmLele nQ Gvekee DeJeiee{
Deheveer TbeeF& kes elegLe& Yeeie 1/4 eceeCe nw~~13~~ kegC[eW kee efJemleej Deheves DeJeieen mes n iegCee (pewmes
10660, 206120, 406240) leLee n Deewj veefoeeW kee efJemleej Deheves DeJeieen mes heeeme
iegCee nw~~14~~
ewleJe=#e keer TBeeF& Deheves DeJeieen mes [s{ meew iegCeer nesleer nw~ De{eF& erheeW ceW efmLele ome ner ceneJe=#e
pebbyetJe=#e kes meceeve kens iees nQ ~~15~~
leeueeye, kegC[, ceneveefoeeb leLee heeo Yeer, es DeJeieen keer Dehes#ee hetJe& DeLee&led pebyeterhemLe leeueeye Deeefo kes
meceeve nQ hejvleg efJemleej ceW Jes pebyeterhe kes leeueeye Deeefo mes otves-otves nQ2~~16~~

OeelekeerKeC[ erhe ceW Je=#eeW keer mebKee

hetJe& OeelekeerKeC[ erhe
(1) Oeelekeer Je=#e mebyebOeer kegue Je=#e 2,80,240
(2) Meeuceefue Je=#e mebyebOeer kegue Je=#e 2,80,240
kegue efceueekej 2,80, 240 2,80,240 5,60,480 Je=#e
heefece OeelekeerKeC[ erhe
(1) Oeelekeer Je=#e mebyeOeer kegue Je=#e 2,80,240
(2) Meeuceefue Je=#e mebyebOeer kegue Je=#e 2,80,240
kegue efceueekej 2,80, 240 2,80,240 5,60,480 Je=#e
OeelekeerKeC[erhe mebyebOeer kegue Je=#e 2,80,240 2,80,240 2,80,240 2,80,240
11,20,960 (ieejn ueeKe yeerme npeej veew meew mee")
1. efleueeseheCCeefe he=. 470~ 2. ueeskeefJeYeeie he=. 62~

Deke=ef$ece Je=#eeW hej efpevecebefoj

(214)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heg<kejeOe&erhe ceW

heg<kejJe=#e SJeb Meeuceueer Je=#eeW hej efpevecebefoj

(pecyeterheheCCeefe mes)
oesCnb efieefjjeeepeCeb oesCnb FmegieejCeecemesueeCeb~
meeceef ueleCe oes Cnb oesC nb JejheGceke KeeCeb 1~~75~~

heg<kejJejerhe mecyevOeer oes ces, oes F<Jeekeej veeceke Mewue, oes Meeuceueer Je=#e, oes es<"hee (heg<kej) Je=#e nQ~~75~~

heg<kejeOe& erhe ceW heg<kej Je=#e

(leJeeLe&Jeee|leke mes)
2

met$e-heg<kejeOex e ~~34~~
e$e pecyetJe=#emle$e heg<kejb meheefjJeejb JesefoleJeced~ leefVeJeemeer erheeefOeheefle, lele SJe leme erheme veece {b
heg<kejerhe Fefle~

met$eeLe&DeeOes heg<kejerhe ceW Yeer Yejleeefo#es$e SJeb efnceJeved Deeefo heJe&le oes-oes nQ~~34~~
pecyeterhe ceW efpeme ekeej pecyetJe=#e nQ Gmeer ekeej heefjJeej, TBeeF& Deeefo Jeeuee heg<kejeOe& ceW heg<kej veeceke Je=#e nw~ Gme
Je=#e hej heg<kejerhe kee DeefOeheefle osJe jnlee nw~ heg<kejJe=#e keer Dehes#ee ee ef{ mes Fme erhe kees heg<kej kenles nQ~~5~~

heg<kejeOe& erhe ceW heg<kejJe=#e SJeb Meeuceueer Je=#e kes heefjJeej Je=#eeW meefnle mebKee
hetJe& heg<kejeOe& erhe
(1) heg<kejJe=#e mebyebOeer kegue Je=#e 5,60,480
(2) MeeuceefueJe=#e mebyebOeer kegue Je=#e 5,60,480
kegue eesie 11,20,960

heefece heg<kejeOe& erhe

(1) heg<kejJe=#e mebyebOeer kegue Je=#e 5,60,480
(2) MeeuceefueJe=#e mebyebOeer kegue Je=#e 5,60,480
kegue eesie 11,20,960
heg<kejeOe&erhe mebyebOeer kegue Je=#e 5,60,480 5,60,480 5,60,480 5,60,480
22,41,920 (yeeF&me ueeKe Fkeleeueerme npeej veew meew yeerme)

{eF& erhe kes kegue Je=#eeW keer mebKee

2,80,240 11,20,960 22,41,920 36,43,120
(eerme ueeKe lewleeueerme npeej Ske meew yeerme Je=#e)
es efpeleves Je=#e nQ Gleves ner efpevecebefoj nQ~ Fve meYeer Deke=ef$ece efpevecebefoj Deewj GveceW efJejepeceeve efpeveeefleceeDeeW kees cesje keesef-keesef vecemkeej nesJes~
1. pecyeterheheCCeefe he=. 192~ 2. leJeeLe&Jeeefle&ke he=. 542, 545~

leerveueeske efpevecebefoj

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

(215)

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

-cebieueeejCeeeef o os Jeer k eceues < eg , heef j Jeejkeb pes < Jeef h e~
efpeveeueee efpeveeee&e, leebmlee: mJeelceefeew vegce:~~1~~
eer Deeefo-eer, er, Oe=efle, keerefle&, yegef Deewj ue#ceer Fvekes keceueeW ceW leLee Fvekes heefjJeej keceueeW ceW Yeer
efpevecebefoj nQ Deewj efpeveeefleceeSB nQ~ Gve meYeer efpevecebefoj Je efpeveeefleceeDeeW kees nce Deheveer Deelcee keer eerue#ceer-iegCemebheefe kees eehle kejves kes efueS vecemkeej kejles nQ~~1~~
-MebYeg bokeceueeW keceueeW ceW efpevecebefoj, FveceW efpeveeefleceeSB megboj~
n kejes[ GVeerme ueeKe Fkeleerme npeej oes meew yeenej~~
cegefveieCe megjieCe mes Jebefole es, Meeele jlveeW keer eefleceeSB~
nce Fvekee Jevove kej kejkes, Meeele Deveghece megKe hee peeeW~~2~~
pecyeterhe ceW efnceJeeve, ceneefnceJeeve, efve<eOe, veerue, keceer Deewj efMeKejer Ssmes n kegueeeue heJe&le nQ~ Fvekes
Thej hee, cenehee, efleefieb, kesmejer, cenehegC[jerke Deewj hegC[jerke veece kes n mejesJej nQ~ Gve mejesJejeW ceW ece mes
eer, er, Oe=efle, keerefle&, yegef Deewj ue#ceer veece keer osefJeeeB Deheves heefjJeej meefnle jnleer nQ~
es eer Deeefo osefJeeeB pecyeterhe kes Yejle, SsjeJele Je efJeosn #es$e kes leerLekejeW keer ceelee keer mesJee kes efueS Deeleer nQ~
Gve mejesJejeW ceW Fve osefJeeeW kes efpeleves heefjJeej keceue nQ, Gve meyeceW efpevecebefoj nQ Deewj meYeer efpevecebefojeW ceW
efpeveeefleceeSB efJejepeceeve nQ~
Fmeer ekeej ef$eueeskemeej ebLe kes Devegmeej pecyeterhe ceW meerlee-meerleesoe veoer kes hetJe&, heefece Je oef#eCe leLee
Gej ceW heeBe-heeBe mejesJej Ssmes 20 mejesJej nQ~ GveceW Yeer veeiekegceejer osefJeeeW kes keceue nQ~ Gvekes heefjJeej keceue Yeer
eerosJeer kes heefjJeejkeceue eceeCe nQ~ Gve meYeer 26 mejesJejeW kes keceueeW ceW efpevecebef oj nQ, Gve meYeer ceW efpeveeefleceeSB
efJejepeceeve nQ~
pecyeterhe kes meceeve hetJe& OeelekeerKeC[ ceW eer Deeefo osefJeeeW kes n mejesJej Je meerlee-meerleesoe veoer kes yeerme
mejesJej leLee heefece OeelekeerKeC[ kes Yeer n Deewj yeerme mejesJej, Ssmes ner hetJe& heg<kejeOe& Je heefMece heg<kejeOe& kes
yyeerme-yyeerme mejesJej meYeer efceuekej 265130 mejesJej nes peeles nQ~

OeelekeerKeC[ erhe ceW keceueeW keer mebKee

efleueeseheCCeefe, ef$eueeskemeej Je ueeskeefJeYeeie Deeefo ebLeeW ceW OeelekeerKeC[ erhe kes efnceJeeve Deeefo heJe&leeW kee
efJemleej Deeefo otvee-otvee kenves mes mhe nes peelee nw efke JeneB hej mejesJejeW kes efJemleej Yeer otves-otves nQ leLee eer, er
Deeefo osefJeeeW kes heefjJeej keceue Yeer otves-otves nQ~
Ssmes ner meerlee-meerleesoe kes heefjJeej keceueeW keer mebKee Yeer otveer-otveer nQ~

(216)

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

keceueeW ceW efpevecebefoj

(efleueeseheCCeefe mes)
oncepPes DejeEJeoeCeeueb yeeoeuekeesmecegefJJeb~ Fefiekeesmeb yeeouueb lemme cegCeeueb efle jpeoceeb1~~1667~~
kees 42, yee kees 1~
keboes eefojeCeb Ceeuees JesefueejeCeefCecceefJeoes~ lemmegJeeEj ojefJeeefmeeheGceb eGkeesmecegefJJeb~~1668~~
kees 4~
eGkeesmebocepPeb Debles oeskeesmecenJe eGkeesmee~ heeskekeb Fefiekeesmeb GmmesneeecekeefCCeee lemme~~1669~~
kees 4 ~ 2 ~ kees 4 ~ kees 1 ~
DenJee oesnes keesmee Skekeejmenmmeheemebpegee~ lekekeefCCekeee GJeeEj JesefueekeJee[mebpegees~~1670~~
kees 2 kees 2~
ket[eieejceneefjnYeJeCees JejheefuenjeCeefCecceefJeoes~ DeeeeceJeemelegbiee keesmeb keesmeefleejCee kecemees~~1671~~
kees 1 ~ 1 ~ 3~
2 4

Ssmes ner heg<kejeOe& erhe ceW Yeer efnceJeeve heJe&le Je hee mejesJej Deeefo kee efJemleej Yeer otvee-otvee kene ieee nw Dele: eer
osJeer Deeefo kes heefjJeejkeceueeW keer mebKee leLee meerlee-meerleesoe veefoeeW kes heefjJeej keceueeW keer mebKee Yeer OeelekeerKeC[ keer
Dehes#ee otveer-otveer nw, Ssmee mecePevee eeefnS~
hetJe& Oeelekeer Je heefece Oeelekeer ceW Yejle-SsjeJele Je efJeosn #es$eeW kes leerLekej keer ceelee keer mesJee kes efueS JeneRJeneR keer eer Deeefo osefJeeeB Deeleer nQ, Ssmes ner hetJe& Je heefece heg<kejeOe& kes leerLekejeW keer ceelee keer mesJee kes efueS JeneRJeneR keer osefJeeeB Deeleer nQ~
Fve meyekes keceueeW keer mebKee n kejes[, GVeerme ueeKe, Fkeleerme npeej oes meew yenej6,19,31,272 nes peeleer nw~ Fve keceueeW ceW Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ SJeb meYeer cebefojeW ceW jlveceeer
efpeveeefleceeSB efJejepeceeve nQ~

keceueeW ceW efpevecebefoj

(efleueeseheCCeefe mes)
leeueeye kes ceOe ceW yeeeueerme keesme TBee Deewj Ske keesme ceese keceue kee veeue nw~ Fmekee ce=Ceeue jpelecee
Deewj leerve keesme yeenue mes ege nw~~1667~~ GlmesOe kees. 42, yee. kees. 1~ Gme keceue kee kevo Deefj<jlvecee
Deewj veeue Jew[te&ceefCe mes efveefce&le nw~ Fmekes Thej eej keesme TBee eEkeefeled efJekeefmele hee nw~~1668~~ Gmekes ceOe
ceW eej keesme Deewj Devle ceW oes DeLeJee eej keesme efJemleej nw~ Gmekeer keefCe&kee keer TBeeF& Deewj Deeeece ceW mes eleske
Ske keesmecee$e nw~~1669~~ kees. 4~ 2~ 4~ kees. 1~ DeLeJee keefCe&kee keer TBeeF& Deewj uecyeeF& oes-oes keesme cee$e nw~
en keceuekeefCe&kee ieejn npeej heeeW mes mebege nw~ Fme keefCe&kee kes Thej Jew[te&ceefCecee keheeeW mes mebege Deewj
1. efleueeseheCCeefle he=. 361 mes 364 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

(217)

leeEmme efmeefjeeosJeer YeJeCes heefueoesJecehheceeCeeT~ ome eeJeeeECe legbiee meesnefccebomme menosJeer~~1672~~

efmeefjosJeerS neWefle ng osJee meeceeefCeee e leCegjkeKee~ heefjmeefeoeeCeeree heFCCeDeefYeeesieefkeefJJeefmeee~~1673~~
les meeceeefCeeosJee efJeefJenbpeCeYetmeCeseEn keemeesne~ meghemelLeefJeGuekeeee eGmmenmmeeheceeCee e~~1674~~
4000~
F&meeCemeesceceeoefomeeCe Yeeiesmeg heGceGJeefjefcce~ meeceeefCeeeCe YeJeCee neWefle menmmeeefCe eeeefj~~1675~~
4000~
efmeefjosJeerleCegjkeKee osJee meesuememenmmeee leeCeb~ hegJJeeefomeg heeskekeb eeeefjmenmmeYeJeCeeefCe~~1676~~
16000~
DeyYeblejheefjmeeS DeeFees Ceece megjJejes nesefo~ yeeermemenmmeeCeb osJeeCeb DeefnJeF& Oeerjes~~1677~~
heGceonheGceesJeefj DeefiieefomeeS YeJebefle YeJeCeeFb~ yeeermemenmmeeFb leeCeb JejjeCejFoeFb~~1678~~
32000~
heGceefcce eboCeecees ceefpPeceheefjmeeS DeefnJeF& osDees~ eeueermemenmmeeCeb megjeCe yengeeCemelLeeCeb~~1679~~
40000~
De[oeuemenmmeeCeb megjeCe meeceer mecegiieeheeeDees~ yeeefnjheefjmeeS peogCeecees mesJesefo efmeefjoseEJe~~1680~~
48000~
CeFefjefomeeS leeCeb De[oeuemenmmemebKeheemeeoe~ heGceodoncepPeefcce e meglegbieleesjCeogJeejjceefCeppee~~1681~~
48000~

Gece mheefkeceefCe mes efveefce&le keteieejeW ceW es<" YeJeve nw~ Fmekeer uecyeeF& Ske keesme, efJemleej DeOe& keesme eceeCe
Deewj TBeeF& Ske keesme kes eej YeeieeW ceW mes leerve Yeeiecee$e nw~~1670-1671~~ kees 1~ 1/2 ~ 3/4~ Fme YeJeve ceW
heueeshece eceeCe Deeeg keer Oeejke Deewj oMe Oeveg<e TBeer eer veeceke meewOece& Fv keer menosJeer efveJeeme kejleer
nw~~1672~~ eerosJeer kes meeceeefveke, levegj#e, leerveeW ekeej kes heeefj<eo, Deveerke, ekeerCe&ke, DeeefYeeesie Deewj efkeefuJeef<eke
peeefle kes osJe nQ~~1673~~ efJeefJeOe ekeej kes Debpeve Deewj Yet<eCeeW mes MeesYeeeceeve leLee megeMemle SJeb efJeMeeuekeee
Jeeues Jes meeceeefveke osJe eej npeej eceeCe nQ~~1674~~ 4000~ F&Meeve, meesce (Gej) Deewj JeeeJe efoMeeDeeW kes
YeeieeW ceW heeeW kes Thej Gve meeceeefveke osJeeW kes eej npeej YeJeve nQ~~1675~~ 4000~ eerosJeer kes levegj#eke osJe
meesuen npeej nQ~ Fvekes hetJee&efoke efoMeeDeeW ceW mes eleske efoMee ceW eej npeej YeJeve nQ~~1676~~ 4 4000
16000~ DeYevlej heefj<eod ceW yeeerme npeej osJeeW kee DeefOeheefle Oeerj Deeefole veeceke Gece osJe nw~~1677~~
heen kes keceueeW kes Thej Deeivese efoMee ceW Gve osJeeW kes Gece jlveeW mes jefele yeeerme npeej YeJeve nQ~~1678~~
32000~ heen hej ceOece heefj<eod kes yengle eeve Deewj Mem$eege eeueerme npeej osJeeW kee DeefOeheefle ev veeceke
osJe nw~~1679~~ 32000~ (eneB YeJeveeW keer efoMee Deewj mebKeemeteke ieeLee $egefle eleerle nesleer nw) yeee heefj<eod
kes De[leeueerme npeej osJeeW kee mJeeceer eleeheMeeueer peleg veeceke osJe eerosJeer keer mesJee kejlee nw~~1680~~ 48000~
vew$e+le efoMee ceW Gve osJeeW kes GVele leesjCeejeW mes jceCeere De[leeueerme npeej YeJeve heen kes ceOe ceW efmLele
nQ~~1681~~ 48000~ kegbpej, legjbie, cenejLe, yewue, ievOeJe&, vele&ke Deewj oeme, Fvekeer meele mesveeSB nQ~ FveceW mes

(218)

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kegbpejlegjecenejnieesJeFiebOeJJeCeoemeeCeb~ mee eCeeree meeefn keeeEn lelLe mebpegee~~1682~~

he{ceeCeereheceeCeb meefjmeb meeceefCeeeCe mesmesmegb~ efJeGCee efJeGCee mebKee mmeg JeCeerSmeg heeseb~~1683~~
kegbpejhengefoleCetefnb osJee efJeefkejbefle efJeceuemeefepegoe~ ceeeeueesnefJenerCee efCeeb mesJebefle efmeefjoseEJe~~1684~~
meeeCeer eeCe Oeje heGceod onheef cehheSmeefc ce~
keceuekegmegceeCe GJeeEj mee efee keCeeefCecceefJeoe~~1685~~
Deejmeeceseb heef[neje cebefleCees e otoe e~ yengefJenJejheefjJeeje GeceJeeFb efJeCeepegeeFb~1686~~
DeejmeemebKee heemeeoe leeCe heGceieyYesmegb~ efomeefJeefomeefJeYeeieef"oe oncepPes DeefOeejceefCeppee~~1687~~
neWefle heFCCeehengoer leeCeb eGCeb efJe heGceheghhesmegb~ GefCCees keeueJemee lesmegb heefjceeCeGJeSmees~~1688~~
keceuee Deefkeefcee les heg{efJeceee megboje e FefieuekeKeb~ eeueermemenmmeeeECe Skekemeeb meesuemesenE pegob~~1689~~
SJeb cenehegjeCeb heefjceeCeb leeCe nesefo keceuesmegb~ KeguueehegjmebKeeCeb kees mekekeF keeogceefKeuesCeb~~1690~~
heGceons hegJJecegne Gejiesne nJebefle meJJes efJe~ leeCeefYecegne efJe mesmee Keguueeiesne penepeesiieb~~1691~~
keceuekegmegcesmeg lesmegb heemeeoe pesefeee mecegefodoe~ lesefeecesee neWefle ng efpeCeiesne efJeefJenjeCeceee~~1692~~
eEYeieejkeuemeohheCeyegyyegoIebeOeeeefomebhegCCee~ efpeCeJejheemeoe les CeeCeeefJenleesjCeogJeeje~~1693~~
JeejeecejYeeceb[ueeeekegmegceJeefjmehengoereEn~ mebpegeeDees lesmegb efpeCeJejheef[ceeDees jepebefle~~1694~~

eleske meele ke#eeDeeW mes meefnle nQ~~1682~~ eLece Deveerke kee eceeCe meeceeefveke osJeeW kes meMe nw~ Mes<e n
mesveeDeeW mes eleske kee eceeCe Gejesej otvee-otvee nw~~1683~~ efvece&ue Meefe mes mebege osJe neLeer Deeefo kes MejerjeW
keer efJeefeee kejles nQ Deewj ceeee SJeb ueesYe mes jefnle neskej efvele ner eerosJeer keer mesJee kejles nQ~~1684~~ meele
Deveerke osJeeW kes meele Iej heen kes heefMece eosMe ceW keceuekegmegceeW kes Thej megJeCe& mes efveefce&le nQ~~1685~~ Gece
he Je efJevee mes mebege Deewj yengle ekeej kes Gece heefjJeej mes meefnle Ssmes Ske meew Dee" eleernej, ceb$eer SJeb otle
nQ~~1686~~ Gvekes DeefleMee jceCeere Ske meew Dee" YeJeve n kes ceOe ceW keceueeW hej efoMee Deewj efJeefoMee kes
efJeYeeieeW ceW efmLele nQ~~1687~~ heeheg<heeW hej efmLele pees ekeerCe&ke Deeefoke osJe nQ, Gve eejeW kes eceeCe kee GheosMe
keeueJeMe ve< nes ieee nw~~1688~~ Jes meye Deke=ef$ece he=efLeJeercee megvoj keceue Ske ueeKe eeueerme npeej Ske
meew meesuen nQ~~140116~~ 1689~~
Fme ekeej keceueeW kes Thej efmLele Gve ceneveiejeW kee eceeCe (Ske ueeKe eeueerme npeej Ske meew meesuen) nw~
Fvekes Deefleefje #eghegjeW keer hetCe&he mes efieveleer kejves kes efueS keewve meceLe& nes mekelee nw?~~1690~~ heen ceW meye
ner Gece ie=n hetJee&efYecegKe nQ Deewj Mes<e #egie=n eLeeeesie Gvekes mevcegKe efmLele nQ~~1691~~ Gve keceueheg<heeW hej
efpeleves YeJeve kens ieS nQ, Gleves ner JeneB efJeefJeOe ekeej kes jlveeW mes efveefce&le efpeveie=n Yeer nQ~~1692~~ Jes
efpevesveemeeo veevee ekeej kes leesjCeejeW mes meefnle Deewj Peejer, keueMe, ohe&Ce, yegoyeg od, Iebe SJeb OJepee Deeefo mes
heefjhetCe& nQ~~1693~~ Gve efpeveYeJeveeW ceW Gece ecej, YeeceC[ue, leerve $e Deewj heg<heJe=ef< Deeefo mes mebege efpevesv
eefleceeSB efJejepeceeve nQ~~1694~~

leerveueeske efpevecebefoj

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

(219)

jesefnleemee veoer kee JeCe&ve

heGceodoneog GejYeeiesCeb jesefnCeeceJejmeefjee~ GiieF eJeeefj peeseCeogmeeeFb Deefoefjee1~~1695~~
276~ 6~
19
boeJeiee{leesjCeDeblejket[hheCeeefueee"eCee~ Oeejebob kegb[odoerJeeeueket[bohengoerDees~~1696~~
lelLe e leesjCeoejs leesjCeLebYee De leerS meefjoeS~ iebieeCeFS meefjmee CeJeeEj JeemeeefoSefn les efJeiegCee~~1697~~

cenehee mejesJej ceW keceueeW hej efpevecebefoj

heGceodoneG ogiegCees Jeemeeeceesefn ieefnjYeeJesCeb~ nesefo ceneefnceJebles cenheGcees Ceece efoJJeones2~~1727~~
Jee 1000~ Dee 2000~ iee 20~
leodonheGcemmeesJeefj heemeeos esos e efnefjosJeer~ yengheefjJeejseEn pegoe efmeefjeeoseJf e JJe JeefCCepeiegCeesne~~1728~~
CeJeefj efJemesmees Smees ogiegCee heefjJeejheGceheefjmebKee~ pesefeecesehemeeoe efpeCeYeJeCee leefeee jccee~~1729~~
F&meeCeefomeeYeeS JesmeceCees Ceece megbojes ket[es~ oefkeKeCeefomeeefJeYeeies ket[es efmeefjefCeeeCeecees e~~1730~~
CeFefjefoYeeies ket[b cenefnceJeblees efJeefeejeCeceDees~ heefceGejYeeies ket[es SjeJeoes Ceece~~1731~~
efmeefjmebeeb efle ket[es GejYeeies onmme essefo~ Sosefn ket[seEn cenefnceJeblees e hebeefmenjes efe~~1732~~
Sos meJJes ket[e JeWlejCeejseEn hejcejceefCeppee~ GJeJeCeJesoerpegee Gejheemes peueefcce efpeCeket[es~~1733~~
efmeefjefCeeeb Jesefueeb Debkeceeb DejerepeieeFb~ Ghheueefmenjer ket[e meefueueefcce heoeefnCee neWelf e~~1734~~

jesefnleemee veoer kee JeCe&ve

heen kes Gej Yeeie mes jesefnleemee veeceke Gece veoer efvekeuekej oes meew efeej eespeve mes keg DeefOeke otj
leke (heJe&le kes Thej) peeleer nw~~1695~~ 276-6/19~ Fme veoer kee efJemleej, ienjeF&, leesjCeeW kee Devlej, ket,
eCeefuekeemLeeve, Oeeje kee efJemleej, kegC[, erhe, Deeue Deewj ket kee efJemleej Fleeefo leLee JeneB hej leesjCeej ceW
leesjCemlecYe Fve meyekee JeCe&ve iebieeveoer kes meMe ner peevevee eeefnes~ efJeMes<e en nw efke eneB hej Fve meyekee efJemleej
iebieeveoer keer Dehes#ee otvee nw~~1696-1697~~

cenehee mejesJej ceW keceueeW hej efpevecebefoj

ceneefnceJeeved heJe&le hej efmLele cenehee veeceke n heen keer Dehes#ee ogiegCes efJemleej, uebyeeF& Je ienjeF& mes
meefnle nw~~1727~~efJemleej 1000~ Deeeece 2000~ ienjeF& 20~ Gve leeueeye ceW keceue kes Thej efmLele eemeeo ceW
yengle mes heefjJeej mes mebege leLee eerosJeer kes meMe JeCe&veere iegCemecetn mes heefjhetCe& er osJeer jnleer nw~~1728~~ eneB
efJeMes<elee kesJeue en nw efke er osJeer kes heefjJeej Deewj heeeW keer mebKee eerosJeer keer Dehes#ee otveer nw~ Fme leeueeye ceW
efpeleves eemeeo nQ Gleves ner jceCeere efpeveYeJeve Yeer nQ~~1729~~ Fme leeueeye kes F&MeeveefoMeeYeeie ceW megvoj JeweJeCe
veeceke ket, oef#eCeefoMeeYeeie ceW eerefveee veeceke ket, vew$e+leefoMeeYeeie ceW efJeefe$e jlveeW mes efveefce&le ceneefnceJeeved
ket, heefMeceesejYeeie ceW SsjeJele veeceke ket Deewj GejYeeie ceW eermebee veeceke ket efmLele nw~ Fve keteW mes
1. efleueeseheCCeefe he=. 364~ 2. efleueeseheCCeefe he=0 368-369~

(220)

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leodonoefkeKeCeoejs jesefnCeoer efCemmejseof efJeGuepeuee~

oefkeKeCecegnsCe Jeeefo heCenoFefieJeermeeflemeeceefoefjeb~~1735~~
1605~5~ 19
jesnerS boeoer meefje neWefle jesefnoemeeS~ CeeefYehheoeefnCesCeb nsceJeos peeefo hegJJecegne~~1736~~
leefkeKeefoyengcepPesCeb ieefe oerJemme peieefoefyeueoejs~
heefJemesefoueJeCepeueeEOe De[JeermemenmmeJeeefnCeermeefnoe~~1737~~
28000~

efleeEie mejesJej kes keceueeW ceW efpevecebefoj

heGceodoneG eGiegCebohhengoer YeJesefo efoJJeones~ leerefiees efJekeKeeoes yengcepPes efCemenmesuemme1~~1761~~
Jee 2000, Dee 4000, iee 40, heG 42, mebKee 560464, Jee 1, ceg 3, he 4,
ceefpPe 4, Deb 4 Jee 2~
lenheGcemmeesJeefj heemeeos esos e efOeefoosJeer~ yengheefjJeejseEn pegoe efCeJeceueeJeCCemebhegCCee~~1762~~
FefieheuueheceeCeeT CeeCeeefJenjeCeYetefmeemejerje~ DeFjccee JeWleefjee meesneEcceomme mee osJeer~~1763~~
pesefeecesee leeEmme heGceefiene lesefeee efpeeECeohegje~ YeJJeeCeeCeboeje megjefkeCCejefcengCemebekf eCCee~~1764~~

ceneefnceJeeved heJe&le hebeefMeKej kenueelee nw~~1730-1732~~ es meye ket JevlejveiejeW mes hejce jceCeere Deewj
GheJeveJesefoeeW mes mebege nQ~ leeueeye kes GejheeMJe& Yeeie ceW peue ceW efpeveket nw~~1733~~ eerefveee, Jew[te&,
Debkecee, DeeMee&, eke, Glheue Deewj efMeKejer, es ket peue ceW eoef#eCe he mes efmLele nQ~~1734~~ Fme leeueeye
kes oef#eCeej mes eegj peuemebege jesefnled veoer efvekeueleer nw Deewj heJe&le hej heeBe mes iegefCele leerve meew Fkekeerme eespeve
mes DeefOeke oef#eCe keer Deesj peeleer nw~~1735~~ 321 5 1605-5/19~ jesefnled veoer kee efJemleej Deeefo
jesefnleemee kes meceeve nw~ en veoer nwceJele#es$e ceW veeefYeefieefj keer eoef#eCee kejleer ngF& hetJee&efYecegKe neskej Deeies peeleer
nw~~1736~~
Fme ekeej en veoer Gme nwceJele#es$e kes yengceOeYeeie mes erhe keer Jesoer kes efyeueej ceW peekej DeeF&me npeej
veefoeeW meefnle ueJeCemeceg ceW eJesMe kejleer nw~~1737~~ 28000~

efleeEie mejesJej kes keceueeW ceW efpevecebefoj

efve<eOeheJe&le kes yengceOeYeeie ceW heen keer Dehes#ee eewiegCes efJemleejeefo mes meefnle Deewj efleeEie veece mes eefme
Ske efoJe leeueeye nw~~1761~~ Jeeme 2000, Deeeece 4000, DeJeieen 40, veeue keer TBeeF& 42, meb Kee
560464, yeenue 1, ce=Ceeue 3, hee 4, ceOeJeeme 4, DebleJeeme 2 Jee 4 eespeve~ Gme nmecyevOeer hee kes Thej
efmLele YeJeve ceW yengle heefjJeej mes mebege Deewj Deveghece ueeJeCe mes heefjhetCe& Oe=efle osJeer efveJeeme kejleer nw~~1762~~
Ske heueeceeCe Deeeg keer Oeejke Deewj veevee ekeej kes jlveeW mes Yetef<ele Mejerj Jeeueer DeeflejceCeere Jen JevleefjCeer
meewOece& Fv keer osJeer nw~~1763~~ Gme leeueeye ceW efpeleves heeie=n nQ, Gleves ner YeJepeveeW kees Deeveefvole kejves Jeeues
1. efleueeseheCCeefe-DeefOekeej-4, he=. 373-374~

leerveueeske efpevecebefoj

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

(221)

F&meeCeefomeeYeeS JesmeceCees Ceece ceCenjes ket[es~ oefkeKeCeefomeeefJeYeeies ket[es efmeefjefCeeeCeecees e~~1765~~

CeFjefoefomeefJeYeeies efCemenes CeecesCe megbojes ket[es~ DeFjeJeoes efe ket[es leerefieerheefcegejefJeYeeies~~1766~~
GejefomeeefJeYeeies ket[es efmeefjmebeJees efe CeecesCe~ SoseEn ket[seEn efCemenefiejer hebeefmenefj efe~~1767~~
JejJesefoeeeEn pegee JeWlejCeejseEn hejcejceefCeppee~ Sos ket[e Gejheemes meefueueefcce efpeCeket[es~~1768~~
efmeefjefCeeeb Jesefueeb Debkeceeb DebyejerepeieeFb~ efmeefnjer Ghheueket[es eEleefieefonmme meefueueefcce~~1769~~

hegC[jerke mejesJej ceW keceueeW ceW efpevecebefoj

efcceefieeEjommeesJeefj yengcepPes nesefo hegb[jereones~ heguueblekeceueheGjes efleeEienmme heefjceeCees1~~2344~~
lenkeceueefCekesos osJeer efCeJemesefo yegefCeecesCeb~ leerS nJesefo Dees heefjJeejes efkeefeosJeeroes~~2345~~
efCeJeceueeJeCCeleCet JejjeCeefJeYetmeCeseEn jceefCeppee~ efJeefJenefJeCeesoekeer[Ce F&meeeECeomme mee osJeer~~2346~~
leefkeKeCeleesjCeoejsCeb efCeiieoe CeF& Ceejer~ CeejerCeeces kegb[s efCeJeoefo iebletCe LeesJecegner~~2347~~
leodoefkeKeCeoejsCeb efCemmeefjotCeb e oefkeKeCecegner mee~
heee CeeefYeefieeEjob keeotCe heoeefnCeb nefjCeFb Jee~~2348~~
jccekeYeesieefKeoerS yengcepPesCeb heeeefo hegJJecegner~ heefJemesefo ueJeCepeueeEn heefjJeejlejbefieCeerenE pegoe~~2349~~

efkeVejosJeeW kes egieueeW mes mebkeerCe& efpevesvhegj nQ~~1764~~ efleeEie leeueeye kes F&MeeveefoMeeYeeie ceW megvoj efve<eOe veeceke
ket, heefMeceesejkeesCe ceW SsjeJeleket Deewj GejefoMee Yeeie ceW eermebee veeceke ket nw~ Fve keteW mes efve<eOeheJe&le
hebeefMeKejer Fme ekeej eefme nw~~1765-1767~~ es ket Gece JesefokeeDeeW mes meefnle Deewj JevlejveiejeW mes
DeefleMee jceCeere nw~ GejheeMJe&Yeeie ceW peue ceW efpeveket nw~~1768~~ efleeEie leeueeye kes peue ceW eerefveee,
Jew[te&, Debkecee, Debyejerke (Dejere DeeMee&), eke, efMeKejer Deewj Glheue ket efmLele nQ~~1769~~

hegC[jerke mejesJej ceW keceueeW ceW efpevecebefoj

efkeceheJe&le kes Thej yengceOeYeeie ceW hetues ngS eegj keceueeW mes mebege efleeEien kes meceeve eceeCe Jeeuee
hegC[jerke n nw~~2344~~ Gme nmecyevOeer keceue-YeJeve ceW yegef veeceke osJeer efveJeeme kejleer nw~ Fmekee heefjJeej
keerefle&osJeer keer Dehes#ee DeeOee nw~~2345~~ Deveghece ueeJeCecee Mejerj mes mebege, Gece jlveeW kes Yet<eCeeW mes jceCeere
Deewj efJeefJeOe ekeej kes efJeveeso mes eer[e kejves Jeeueer Jen F&Meevesv keer osJeer nw~~2346~~ Gme n kes oef#eCe
leesjCeej mes efveie&le veejer veoer mleeskecegKeer (Deuhe-efJemleej) neskej veejer veeceke keg C[ ceW efiejleer nw~~2347~~
heMeeled Jen kegC[ kes oef#eCe leesjCeej mes efvekeuekej oef#eCecegKe nesleer ngF& veeefYeefieefj kees heekej Deewj Gmes nefjled
veoer kes meceeve ner eoef#eCe kejkes jceke YeesieYetefce kes yengceOe Yeeie ceW mes hetJe& keer Deesj peeleer ngF& heefjJeej veefoeeW
mes ege neskej ueJeCemeceg ceW eJesMe kejleer nw~~2348-2349~~
1. efleueeseheCCeefe DeefOekeej-4, he=. 439~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(222)

veerueefieefj kes kesmejer mejesJej ceW keceueeW ceW efpevecebefoj

GJeefjefcce CeerueefieefjCees kesmeefjCeecenefcce efoJJeefcce~ essefo keceueYeJeCes osJeer efkeefe efe efJekeKeeoe1~~2332~~
efOeefoosJeere meceeCees leerS meesnsefo meJJeheefjJeejes~ omeeeJeeeECe legbiee efCeJeceueeJeCCemebhegCCee~~2333~~
Deeefocemeb"eCepegoe JejjeCeefJeYetmeCeseEn efJeefJenseEn~ meesefnomegbojcegeer F&meeeECeomme mee osJeer1~~2334~~

cenehegC[jerke mejesJej kes keceueeW ceW efpevecebefoj

cenhegb[jereCeecee efoyJeones efmenefjmesueefmenjefcce~ heGceodonmeeefje JesoerhengoseEn keemeesne2~~2360~~
lemme meeJeeYeJeCes ueefeCeecesCe efCeJemeos osJeer~ efmeefjosJeerS meefjmee F&meeefCebomme mee osJeer~~2361~~

veerueefieefj kes kesmejer mejesJej ceW keceueeW ceW efpevecebefoj

veerueefieefj kes Thej efmLele kesmejer veeceke efoJe n kes ceOe ceW jnves Jeeues keceue-YeJeve hej keerefle& veece mes
efJeKeele osJeer efmLele nw~~2332~~ Gme osJeer kee meye heefjJeej Oe=efleosJeer kes meceeve ner MeesefYele nw~ en osJeer oMe Oeveg<e
TBeer Deewj Deveghece ueeJeCe mes heefjhetCe& nw~~2333~~ Deeefoce mebmLeeve DeLee&led meceelegje mebmLeeve mes meefnle, efJeefJeOe
ekeej kes Gece jlveeW kes Yet<eCeeW mes megMeesefYele megvojcetefle& Jen F&Meevesv keer osJeer nw~~2334~~

cenehegC[jerke mejesJej kes keceueeW ceW efpevecebefoj

Fme efMeKejer Mewue kes efMeKej hej heen kes meMe Jesoer Deeefo mes MeesYeeeceeve cenehegC[jerke veeceke efoJe n
nw~~2360~~ Fme leeueeye kes keceue YeJeve ceW eerosJeer kes meMe pees ue#ceer veeceke osJeer efveJeeme kejleer nw, Jen
F&Meevesv keer osJeer nw~~2361~~

meele Meleke cegefve Jebovee

nefmleveehegefj ceW eer Dekebheveeeee& Deeefo cegefveieCe Deees~
yeefue ves Ghemeie& efkeee Fve hej leye efJe<Ceg kegceej cegefve Deees~~
Fve meele Meleke cegefveeeW kee cegefve Ghemeie& otj kej n<ee&es~
Deeeee& eJej kees meye cegefveJej kees veceve kejW nce iegCe ieeeW~~1~~
-ieefCeveer %eeveceleer

1. efleueeseheCCeefe DeefOekeej-4, he=. 437, 438~ 2. efleueeseheCCeefe DeefOekeej-4, he=. 440~

leerveueeske efpevecebefoj

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

(223)

meerlee-meerleesoe kes mejesJejeW ceW efpevecebefoj

(ef$eueeskemeej mes)
Ceeruegejkegeboe SjeJeoceuueJebleefCemene e~ osJekegmetjmeguemeeefJeppet meeroogieonCeecee1~~657~~
veerueesej kegeve SsjeJele ceeueJevleew efve<eOeMe~ osJekegmetjmeguemeefJeegle meerleeefkeoveeceeefve~~657~~
Ceerueg~ veerueesejkegevwwjeJeleceeueJevle Fleslee hee efve<eOeosJekegmetjmegue-meefJeegle Fleslee hee
meerleemeerleesoees oveeceeefve~~657~~
CeFefCeiiecceoejpegoe les lehheefjJeejJeCCeCeb eseEme~ heGceJJe keceueiesns CeeiekegceejerG efCeJemebelf e~~658~~
veoerefveie&ceejegleeefve leeefve lelheefjJeejJeCe&veb ew<eeb~ heeefceJe keceueiesns<eg veeiekegceeeex efveJemeefvle~~658~~
CeF~ leeefve mejebefme veoereJesMeefveie&ceejegleeefve~ Sles<eeb lelheefjJeejJeCe&veb e heemej FJe le$emLekeceueesheefjceie=ns<eg
meheefjJeeje veeiekegceeeex efveJemeefvle~~658~~
ogle[s heCe heCe kebeCemesuee meemeeleocegoeefleeb~ les oncegne CeiekeKee megje Jemebleern megieJeCCee~~659~~
efles hee hee keeeveMewuee MeleMeleleoOe&cegoe$eeced~ les ocegKee veieeKee megje Jemeefvle Fn MegkeJeCee&~~659~~
ogle[s~ les<eeb mejmeeb efles hee hee keeeveMewuee les<eecegoeYetcegKeJeemee eLeemebKeb Mele 100 Mele 100
heeeMe 50 eespeveeefve e Mew uee omecceg Kee~ keLecesleled~ leogheefjmLeveiejejeCeeb oeefYeceg KelJeeled~
MegkeJeCee&mleeVeieeKee megjemles<eecegheefj Jemeefvle~~659~~

meerlee-meerleesoe kes mejesJejeW ceW efpevecebefoj

(ef$eueeskemeej mes)
ieeLeeLe&veerue, Gejkeg, ev, SsjeJele Deewj ceeueJevle es heeBe n meerlee veoer kes nQ leLee efve<eOe,
osJekeg, metj, megueme Deewj efJeegle es heeBe meerleesoe veoer kes neW kes veece nQ~~657~~
ieeLeeLe&es meYeer mejesJej veoer kes eJesMe SJeb efveie&ce ejeW mes meefnle nQ leLee Fve mejesJejeW kes heefjJeej
Deeefo keceueeW kee JeCe&ve heen kes meMe ner nw efkevleg mejesJej efmLele keceueeW kes ie=neW ceW veeiekegceejer
osefJeeeB efveJeeme kejleer nQ~~658~~
efJeMes<eeLe&oesveeW veefoeeW kes eJeen kes yeere ceW mejesJej nQ Deewj Fve mejesJejeW keer JesefokeeSB nQ, pees veoer kes
eJesMe Deewj efveie&ce ejeW mes ege nQ~ Fve mejesJejeW kes heefjJeej keceueeW kee JeCe&ve heen kes heefjJeej keceueeW kes
meMe ner nw~ efJeMes<elee kesJeue Fleveer nw efke Fve keceueeW hej efmLele ie=neW ceW veeiekegceejer osefJeeeB meheefjJeej efveJeeme
kejleer nQ~
ieeLeeLe&Gve mejesJejeW kes oesveeW leeW hej heeBe-heeBe keeeve heJe&le nQ efpevekee Goe, YetJeeme Deewj
cegKeJeeme eceMe meew eespeve, meew eespeve Deewj heeeme eespeve eceeCe nw~ es meYeer heJe&le oeefYecegKe DeLee&led oeW kes
meccegKe nQ~ Fve heJe&leeW kes efMeKejeW hej heJe&le meMe veece SJeb Megke meMe keeefvle Jeeues osJe efveJeeme kejles nQ~~659~~
1. ef$eueeskemeej he=0 541542~

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

(224)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efnceJeve Deeefo kegueeeueeW hej efmLele mejesJejeW kes veece

FoeveeR efnceJeoeefokegueheJe&leeveecegheefjefmLeleoeveeb veeceeveen
heGceceneheGcee efleefiebe kesmeefj ceneefohegb[efjee~ hegb[efjee e oneDees GJeeEj DeCegheJJeoeeecee1~~567~~
heees cenehee efleefie_ oe kesmeefj ceneefohegC[jerke~ hegC[jerkeMe oe Gheefj DevegheJe&leeeecee~~567~~
heGce~ heees ceneheeefmleefie_ kesmejer cenehegC[jerke hegC[jerke Flesles oemles<eecegheefj heJe&leevegJelee&eeceeefmle<"efvle~~567~~
DeLe les<eeb oeveeb Jeemeeefokeb eefleheeoeve-le$emLeecyegpeeveeb mJeheb efveheeefle
Jeemeeeeceesiee{b heCeoemeomecenoheJJeogoeb Keg~ keceuemmegoDees Jeemees oesefJee ieenmme omeYeeiees~~568~~
JeemeeeeceeieeOee heeoMeoMecenleheJe&leesoee Keueg~ keceuemeesoe Jeeme eJeefhe ieeOeme oMeYeeieew~~568~~
Jeemee~ les<eeb oeveeb JeemeeeeceeieeOee eLeemebKeb heeiegefCeleoMeiegefCeleoMeceYeeie nleleelheJe&leesoee 100~
200~ 400~ 400~ 200~ 100 Keueg~ Jee0 500 Dee0 1000 Jes 10 le$emLekeceuemeesoeJeemeew leg
eJeefhe leeodOeoeveeb ieeOeoMeceYeeieew %eeleJeew~~568~~

efnceJeve Deeefo kegueeeueeW hej efmLele mejesJejeW kes veece

efnceJeled Deeefo kegueeeueeW hej efmLele mejesJejeW kes veece kenles nQ
ieeLeeLe&&eqnceJeled Deeefo heJe&leeW hej eceMe hee, cenehee, efleefie_, kesmejer, cenehegC[jerke Deewj hegC[jerke
es n mejesJej heJe&leeW kes meMe nerveeefOeke Deeeece Jeeues nQ~~567~~
Gve mejesJejeW kes Jeemeeefoke kee eefleheeove kejles ngS JeneB efmLele keceueeW kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe&&heJe&leeW kes (Deheves-Deheves) Goe (GBeeF&) kees heeBe mes iegefCele kejves hej neW kee Jeeme, ome mes
iegefCele kejves hej neW kee Deeeece Deewj ome mes Yeeefpele kejves hej neW keer ienjeF& eehle nesleer nw~ neW ceW jnves Jeeues
keceueeW kee Jeeme SJeb Goe es oesveeW Yeer neW keer ienjeF& kes omeJeW Yeeie eceeCe nQ~~568~~
efJeMes<eeLe&&Gve mejesJejeW kee Jeeme, Deeeece Deewj ienjeF& kee eceeCe Deheves-Deheves heJe&leeW keer GBeeF& kes
eceeCe kees eceMe 5 Deewj 10 mes iegefCele kejves hej leLee 10 mes Yeeefpele kejves hej eehle neslee nw leLee mejesJejeW ceW
efmLele keceueeW kee Jeeme Deewj Goe Yeer mejesJejeW keer ienjeF& kes oMeJeW Yeeie eceeCe nw eLeeeqnceJeeved heJe&le keer
GBeeF& 100 eespeve nw Dele Gme hej efmLele heen keer uecyeeF& (100 10) 1000 eespeve, eew[eF& (100
5) 500 eespeve Deewj ienjeF& (100 10) 10 eespeve eceeCe nw~ Fme heen ceW jnves Jeeues keceue keer
GBeeF& SJeb eew[eF& oesveeW (10 10) Ske-Ske eespeve eceeCe nw~ (2) ceneefnceJeeved heJe&le keer GBeeF& 200
eespeve nw Dele Gme hej efmLele cenehee mejesJej keer uecyeeF& (200 10) 20 eespeve, eceeCe nw~ Fme n ceW
jnves Jeeues keceue keer GBeeF& Deewj Jeeme oesveeW (20 10) 2-2 eespeve eceeCe nw~ efve<eOe heJe&le keer GBeeF&
400 eespeve nw Dele Gme hej jnves Jeeues efleefie_ n keer uecyeeF& (400 10) 4000 eespeve eew[eF& (400
5) 2000 eespeve Deewj ienjeF& (400 10) 40 eespeve eceeCe nw~ FmeceW efmLele keceue keer GBeeF& Deewj
1. ef$eueeskemeej he=0 482 mes 487 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

(225)

keceueeW kee JeCe&ve

DeLe les<eeb keceueeveeb efJeMes<emJeheb ieeLeeesveen
eqCeeiebOeJeeefmeeefomeb JesuegefjeefJeefCeefcceGeCeeuepegob~ Skekeejmenmmeoueb CeJeefJeeefmeeceeflLe oncepPes~~569~~
efvepeievOeJeeefmeleefoMeb Jew[te&efJeefveefce&leeseveeueegleced~ SkeeoMemeneoueb veJeefJekeefmeleceefmle oceOes~~569~~
efCee~ efvepeievOeJeeefmeleefoMeb Jew[te&efJeefveefce&leeseveeueegleb SkeeoMeesejmeneoueb veJeefJekeefmeleb he=LJeermeejheb
keceueb les<eeb oeveeb ceOes Deefmle~~569~~
keceueouepeueefJeefCeiieelegefjegoeb Jeeme keefCCeeb lelLe~
efmeefjjeCeefienb efoiIeefle keesmeb lemmecegYeepeesieoueb~~571~~
keceueouepeueefJeefveie&lelegeexoe Jeeme keefCe&keeee le$e~ eerjlveie=nb owIe&ef$ekeb eesMe lemeeOe&cegYeeeesieoueb~~571~~

1
2
3
4
5
6

kegueeeue

eceebke

Jeeme oesveeW (4010) 4-4 eespeve eceeCe nw~

kegueeeueeW kee Goe SJeb mejesJejeW kes Jeeme Deeefo kee eceeCe
TBeeF&

eespeve
efnce.
100
cene.
200
efve<eOe
400
veerue
400
keceer
200
efMeKeefjved 100

ceerueeW ceW
400000
800000
160000
16000000
800000
400000

uecyeeF&

mejesJej
eespeve
hee
1000
cenehee
2000
efleefie_
4000
kesMejer
4000
cenehegC[jerke 2000
hegC[jerke
1000

ceerueeW ceW
4000000
8000000
16000000
16000000
8000000
4000000

eew[eF&
eespeve
500
1000
2000
2000
1000
500

ienjeF&

ceerueeW ceW eespeve

2000000 10
4000000 20
8000000 40
8000000 40
4000000 20
2000000 10

ceerueeW ceW
40000
80000
160000
160000
80000
400000

keceueeW kee JeCe&ve

oes ieeLeeDeeW eje Gve keceueeW kes efJeMes<e mJehe kees kenles nQ
ieeLeeLe&&Deheveer megievOe mes megJeeefmele keer nQ efoMeeSB efpemeves leLee pees Jew[te&ceefCe mes efveefce&le GBeer veeue mes
mebege nw Ssmee Ske npeej ieejn he$eeW mes ege veJeefJekeefmele keceue kes meMe he=LJeerkeeefeke keceue mejesJej kes ceOe
ceW nw~~569~~
efJeMes<eeLe&&eLece hee mejesJej kes ceOe ceW pees keceue nw Jen he=LJeermJehe nw, Gmekeer veeue GBeer Deewj
Jew[te&ceefCe mes yeveer ngF& nw~ Gmekes he$eeW keer mebKee 1011 nw Deewj Gmekee Deekeej veJeefJekeefmele keceue kes meMe nw~
ieeLeeLe&&keceue kee DeOe& GlmesOe peue kes yeenj efvekeuee ngDee nw~ keceue keer keefCe&kee keer GB eeF& Deewj
eew[eF& keceue kes Goe Deewj Jeeme kee elegLeeMe nw~ Gme keefCe&kee hej eerosJeer kee jlvecee ie=n nw, Gmekeer oerIe&lee,
Jeeme Deewj Goe es leerveeW eceMe Ske keesMe, DeOe& keesMe Deewj oesveeW kes eesie kee DeOe&Yeeie DeLee&led (1 1/2 3/
2 2) heewve keesMe eceeCe nw~~571~~

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

(226)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

keceue~ keceueeslmesOeeOe&cesJe veeueme peueefJeefveie&efle keceueelegLeeMe SJe GoeJeemeew keefCe&keeee~ le$e

eerosJeleeee jlveceeb ie=nceefmle leme owIe&ef$ekeb owIe&Jeemeesoee eLeemebKeb eesMeeceeCeb lemeeOe& leeesYeeeeseexieeOe
e meeled~~571~~
DeLe SleovegiegCeb e#esheieeLeeceen
oncepPes DejefJeboeCeeueb yeeoeuekeesmecegefJJeb~ Fefiekeesmeb yeenuueb lemme cegCeeueb efle jpeoceeb~~570~~
oceOes DejefJevokeveeueb eelJeeefjbMeleesMeeslmesOeced~ SkeeesMeb yeenueb leme ce=Ceeueb ef$e jpeleceeced~~570~~
on~ oceOesjefJevome veeueb eelJeeefjbMeleesMeeslmesOeb SkeeesMeyeenueb leme ce=Ceeueb leg ef$eeesMeyeenueb
jpeleceeb meeled~~570~~

eceebke

efJeMes<eeLe&&keceue kes GlmesOe kee DeOe& eceeCe DeLee&led 1/2 eespeve veeue peue mes Thej efvekeueer ngF& nw~
keefCe&kee kee Goe Deewj Jeeme keceue kes Goe Deewj Jeeme kee elegLeeMe nw DeLee&led keceue kee Goe Deewj Jeeme
Ske-Ske eespeve eceeCe nw Dele keefCe&kee kee Goe Deewj Jeeme (1 4) 1/4 Ske-Ske keesMe eceeCe nw~
Fmeer keefCe&kee hej eerosJeer kee jlvecee ie=n nw efpemekeer uecyeeF& Ske keesMe, eew[eF& 1/2 keesMe Deewj TBeeF& 3/4
(heewve) keesMe eceeCe nw~
keceue kee efJemleej yeleeves Jeeueer e#eshe ieeLee
ieeLeeLe&&heen kes ceOe ceW keceueveeue keer GBeeF& 42 keesme Deewj ceeseF& Ske keesme eceeCe nw~ Gmekee
ce=Ceeue leerve keesme ceese Deewj jpeleJeCe& kee nw~~570~~
efJeMes<eheen keer ienjeF& 10 eespeve nw~ ieeLee 570 ceW kene ieee nw efke keceueveeue peue mes DeOe& eespeve
eceeCe Thej nw, Fmeer mes en efme neslee nw efke keceue veeue keer kegue GBeeF& 10-1/2 ees peve nw, leYeer lees Jen
mejesJej keer 10 eespeve keer ienjeF& kees heej kejleer ngF& DeeOee eespeve peue mes Thej nw~ ener yeele e#eshe ieeLee (570)
ken jner nw~ Fme ieeLee ceW veeue keer GBeeF& 42 keesMe kener ieF& nw efpemekes 10-1/2 eespeve nesles nQ~
keceue, keceueveeue SJeb keceuekeefCe&kee kee GlmesOeeefo

1
2
3
4
5
6

mejesJejeW kes
keceue

hee n kee keceue

cenehee n kee ,,
efleefie_ ,, ,, ,,
kesmejer ,, ,, ,,
cenehegC[jerke ,, ,,
hegC[jerke ,, ,,

keceueeW kee

veeue

keefCe&kee kee

GlmesOe

Jeeme

peueceive

peue kes Thej GlmesOe

ce=Ceeue kee
Jeeme yeengue

1 eespeve
2 eespeve
4 eespeve
4 eespeve
2 eespeve
1 eespeve

1 eespeve
2 eespeve
4 eespeve
4 eespeve
2 eespeve
1 eespeve

10 eespeve
20 eespeve
40 eespeve
40 eespeve
20 eespeve
10 eespeve

1/2 eespeve
1 eespeve
2 eespeve
2 eespeve
1 eespeve
1/2 eespeve

1 keesMe
2 keesMe
4 keesMe
1 keesMe
2 keesMe
1 keesMe

1 keesMe
2 keesMe
4 keesMe
4 keesMe
2 keesMe
1 kees

3 keesMe
6 keesMe
12 keesMe
12 keesMe
6 keesMe
3 keesMe

leerveueeske efpevecebefoj

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

(227)

keceueeW hej efveJeeme kejves Jeeueer osefJeeeB SJeb

heefjJeej keceue keer mebKee
DeLe leefVeJeeefmeveerveeb osJeerveeb veeceeefve leemeeb efmLeeflehetJe&keb lelheefjJeejb een
efmeefjefnefjefOeefoefkeeerefJe e yegerueer e heuueef"efoieeDees~
uekeKeb eemenmmeb meeonheCe heGceheefjJeeje~~572~~
eer er Oe=efle keerefle& Deefhe e yegef ue#ceer e heueefmLeeflekee~ ue#eb elJeeeEjMelmeneb MeleoMehee heeheefjJeej~~572~~
efmeefj~eererOe=eflekeerefle&yegefue#ceeKee osJe heueefmLeeflekee Skeb ue#eb elJeeefjbMelmeneeefCe Meleb oMe
hee eceeCeeefve keceueme heefjJeejheeeefve 140115~~572~~

heemejesJej ceW eleske keceue ceW efpevecebefoj nQ

(pebyeterJeheCCeefe mes)
JejkeefCCeee ogkeesmee keesmeheceeCee nJebefle len heee~ CeeueeCe bo keesmee omepeeseCe meeenf ee oerne1~~125~~
JesefueejeCeCeeuee kebeCeJejkeefCCeee e CeeeJJee~ efJeodogceheeseejmemenmmeiegeCf eoe mecegef e~~126~~
efoJJeeceesomegiebOee CeJeefJeeefmeeheGcekegmegcemebkeemee~ heGce efe lesCe Ceecee efpeeECeoFbosenE efCeefe~~127~~
Seb e meemenmmeb eeueermee len menmmemebiegefCeoe~ Seb e meeb meesueme heGceeCeb neWelf e heefjmebKee~~128~~
meesJe meemenmmee hebemeee len Demeeroe e~ hebeCnb leg ogneCeb heefjceeCeb ngbefle heGceeCeb~~129~~

keceueeW hej efveJeeme kejves Jeeueer osefJeeeB SJeb

heefjJeej keceue keer mebKee
keceueeW hej efveJeeme kejves Jeeueer osefJeeeW kes veece, Deeeg Deewj Gvekes heefjJeej kes mecyevOe ceW kenles nQ
ieeLeeLe&&eer, er, Oe=efle, keerefle&, yegef Deewj ue#ceer es neW osJeeveeSB (osefJeeeB) Ske-Ske heue keer Deeeg
Jeeueer nQ~ es osJeebieveeSB heeeefo n mecyevOeer keceueeW hej efveJeeme kejleer nQ~ GvneR heeeefo neW ceW Ske-Ske
keceue kes 1, 40, 115 heefjJeej keceue nQ~

heemejesJej ceW eleske keceue ceW efpevecebefoj nQ

(pebyeterheheCCeefe mes)
Fvekeer Gece keefCe&kee oes keesMe Deewj he$e Ske keesMe eceeCe nQ~ veeueeW kee efJemleej Ske keesMe Deewj oerIe&lee oMe
eespeve mes DeefOeke nw~~125~~ Fvekes veeue Jew[te&ceefCecee Deewj keefCe&keeSB megJeCe&cee peevevee eeefnS~ Gvekes efJegcecee
hees ieejn npeej kens ieS nQ~~126~~ etBefke Ge (heeefLe&Je) keceue efoJe Deeceeso mes megiebefOele Deewj veJeerve efJekeefmele
hee kegmegce kes meMe nQ FmeerefueS efpevesv YeieJeeved kes eje Fvekes veece hee efveefo&< efkeS ieS nQ~~127~~ heeeW keer
mebKee Ske ueeKe eeueerme npeej Ske meew meesuen (1,40,116) nw~~128~~
heeBeeW neW kes keceuees kee eceeCe meele ueeKe heeBe meew Demmeer (1,40,116 5 7,00,580) nw~~129~~
1. pecyeterJeheCCeefe DeefOekeej6, he=. 112~

(228)

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efpeCeFboJejiegCeb megeEjoJejefOeceG[eueCeeCeb~ jeCeceee Jejheef[cee heGefceefCeheghehesmeg efCeefe~~130~~

lesmeg heGcesmeg Ceseb kebeCeceefCejeCemebOewmebCCee~ uebyeblekegmegceceeuee keeueeiekegmegceiebOee~~131~~
OegJJebleOeeJe[eee cegeeoeceseEn meesefnee jccee~ ieesGjkeyee[pegee ceefCeJesefoefJentefmeee efoJJee~~132~~
ieeGDeoueefJekeKebYee ieeGJeoerne oneCe heGcesmeg~ ieeGeJeGYeeietCee Gegbiee neWsefle heemeeoe~~133~~
efCemeOekegceejer Cesee len esJe e osJekegkegceejer e~ metjkegceejer meguemee efJeppeghhen len kegceejer e~~134~~

meerlee-meerleesoe veoer kes mejesJejeW ceW keceueeW ceW efpevecebefoj

DejnbleeCeb heef[cee hebeOeCegmmeemecegefoe efoJJee~ heefueebkeemeCeyee CeeCeeceefCejeCeheefjCeecee1~~113~~
}keKeCeJebpeCekeefueee mebhegCCeefceebkemeesccecegnkeceuee~ Goekekeceb[ueefCeYee efJeyegmeeJeekejkeceuee~~114~~
DeejekeceueejCee efYeCCebpeCemebefCene nJes kesmee~ DeejekeceueCesee efJecemeceleseJejDenje~~115~~
meernemeCeeeeYeeceb[ueOeJeueeecejepegee~ ceefCekebeCejeCeceee heemeeoJejsmeg les neWefle~~116~~
efeeefJeefeekegceeje les osJee neWefle lesmeg mesuesmeg~ YeesieesJeYeesiepegee yengDejheefjG[e Oeerje~~117~~
GejefomeeefJeYeeieb iebletCeb peeseCeeefCe hebemeoe~ peceiesefnblees hejoes ceneone neWefle meefjcepPes~~118~~

heefeveer heg<heeW hej, efpevekes ejCeeW ceW es<" megjsveW ves Deheves cegkeg kees efIemee nw DeLee&led vecemkeej efkeee nw, Ssmeer es<"
efpevesvosJe keer jlvecee Gece eefleceeSB efveefo&< keer ieF& nQ~~130~~ neW kes Gve keceueeW hej megJeCe&, ceefCe SJeb jlveeW
kes mecetn mes Jeehle, uekeleer ngF& kegmegceceeueeDeeW mes meefnle, keeueeie Je kegmegceeW keer ievOe mes ege, henjeleer ngF&
OJepee-heleekeeDeeW mes mebege, cegeeceeueeDeeW mes MeesefYele, jceCeere, ieeshegjkeheeeW (ieeshegjejeW) mes ege ceefCecee
JesefoeeW mes efJeYetef<ele, efoJe, DeOe& keesMe efJemle=le, Ske keesMe oerIe& Deewj elegLe& Yeeie mes nerve Ske (3/4) keesMe TBes
eemeeo nQ~~131-133~~
efve<eOekegceejer, osJekegkegceejer, metjkegceejer, meguemeekegceejer leLee efJeegleYekegceejer veeceke es veeiekegceejeW keer
Gece kegceeefjeeB nQ~~134~~

meerlee-meerleesoe veoer kes mejesJejeW ceW keceueeW ceW efpevecebefoj

Gve es<" eemeeoeW ceW heeBe meew Oeveg<e TBeer efoJe heuebkeemeve mes ege, veevee ceefCeeeW SJe jlveeW kes heefjCeece he,
ue#eCe SJeb JebpeveeW mes meefnle, mechetCe& ev kes meceeve meewce cegKe-keceueJeeueer, Goekeeueerve mete&ceC[ue kes
meMe, efJekeefmele keceue kes meceeve kej-keceueeW mes mebege, eEkeefeled ueeue keceue kes meceeve ejCeeW Jeeueer, efYevve
Debpeve kes meMe kesMeeW mes mebege, eEkeefeled ueeue keceue kes meceeve ves$eeW mes meefnle, efJegce kes meceeve keeefvle Jeeues
Gece DeOejes<"eW mes efJeYetef<ele leLee eEmenemeve, leerve $e, YeeceC[ue SJeb OeJeue eecejeW mes ege; Ssmeer ceefCe, megJeCe& SJeb
jlveeW kes heefjCeecehe DejnvleeW keer eefleceeeW nQ~~113-116~~ Gve MewueeW hej YeesieesheYeesi e mes ege Deewj yengle
DehmejeDeeW mes Jesef<le Jes Oewe&Meeueer efe$ekegceej Deewj efJeefe$ekegceej osJe jnles nQ~~117~~ eceke heJe&leeW mes Deeies Gej
efoMeeefJeYeeie ceW heeBe meew eespeve peekej meerlee veoer kes ceOe ceW heeBe cenen nQ~~118~~ Gece JesefoeeW mes ege,
1. pecyeterJeheCCeefe DeefOekeej6 he=. 111 mes 113 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

(229)

JejJesefoSefnb pegee leesjCeoejsefn cebef[ee efoJJee~ DekeKeeDeieenleesee hebesJe e neWefle CeeeJJee~~119~~

SkekeskekeeCeb Deblej hebesJe nJebefle peeseCemeeeefCe~ lesJeermee yeeoeuee yes esJe keuee e cesmme~~120~~
lesmeeroe yeeoeuee yes esJe keuee e nesF heefjceeCeb~ oncesCeb Deblej CeeoJJeb nesF efpeCeefob~~121~~
hegJJeeJejefJeeflLeCCee hebesJe nJebefle peeseCemeeeefCe~ GejoefkeKeCeYeeies menmmeceseb efJeeeCeeefn~~122~~
heeeeueefcce heFs omepeeseCe JeefCCeee meceemesCe~ hehheguuekeceuekegJeueeCeerueghheuekegcegomebCCee~~123~~
lesmeg JejheGceheghhee efJekeKebYeeeece peeseCeheceeCee~ yeenuuesCe e keesmee peueeog yes GCCeee keesmee~~124~~
JejkeefCCeee ogkeesmee keesmeheceeCee nJebefle len heee~ CeeueeCe bo keesmee omepeeseCe meeefnee oerne~~125~~
JesefueejeCeCeeuee kebeCeJejkeefCCeee e CeeeJJee~ efJeceheeseejmemenmmeiegeCf eoe mecegef e~~126~~
efoJJeeceesomegiebOee CeJeefJeeefmeeheGcekegmegcemebkeemee~ heGce efe lesCe Ceecee efpeefCeboFbosefnb efCeefe~~127~~
Seb e meemenmmeb eeueermee len menmmemebiegefCeoe~ Seb e meeb meesueme heGceeCeb neWefle heefjmebKee~~128~~
meesJe meemenmmee hebemeee len Demeeroe e~ hebeCnb leg oneCeb heefjceeCeb ngbefle heGceeCeb~~129~~
efpeCeFboJejiegCeb megefjboJejefIeceG[eueCeeCeb~ jeCeceee Jejheef[cee heGefceefCeheghhesmeg efCeefe~~130~~
lesmeg heGcesmeg Ceseb kebeCeceefCejeCemebJewmebCCee~ uebyeblekegmegceceeuee keeueeiekegmegceiebOee~~131~~
OegJJebleOeeJe[eee cegeeoecesefnb meesefnee jccee~ ieesGjkeyee[pegee ceefCeJesefoefJentefmeee efoJJee~~132~~

leesjCeejeW mes ceefC[le efoJe Deewj De#ee DeieeOe peue mes heefjhetCe& Jes n heeBe ner nesles nQ, Ssmee peevevee eeefnS~~119~~
Ske-Ske n kee Devlej heeBe meew eespeve nw~ lesF&me yeeueerme Je oes keuee ces kee nw~~120~~ lesjemeer yeeueerme Je oes
keuee eceeCe, en efpeve YeieJeeve kes eje osKee ieee n Deewj ces kee Devlej peevevee eeefnS~~121~~ Ge n hetJe&heefece ceW heeBe meew eespeve eceeCe efJemleerCe& nQ~ Gej-oef#eCe Yeeie ceW Fvekee efJemleej Ske npeej eespeve eceeCe peevevee
eeefnS~~122~~ ehegefuuele keceue, kegJeuee, veerueeslheue Deewj kegcegoeW mes Jeehle Jes n heeleeue ceW eefJe nesves hej oMe
eespeve DeJeieen mes ege nQ~ Fme ekeej meb#eshe mes Gvekee JeCe&ve efkeee ieee nw~~123~~ GveceW Ske eespeve eceeCe
efJe<kecYe Je Deeeece leLee Ske keesMe yeenue mes meefnle Deewj peue mes oes keesMe TBes Gece keceue heg<he nQ~~124~~
Fvekeer Gece keefCe&kee oes keesMe Deewj he$e Ske keesMe eceeCe nQ~ veeueeW kee efJemleej Ske keesMe Deewj oerIe&lee oMe
eespeve mes DeefOeke nw~~125~~ Fvekes veeue Jew[te&ceefCecee Deewj keefCe&keeSB megJeCe&cee peevevee eeefnS~ Gvekes
efJegcecee hees ieejn npeej kens iees nQ~~126~~
etBefke Ge (heeefLe&Je) keceue efoJe Deeceeso mes megiebefOele Deewj veJeerve efJekeefmele hee kegmegce kes meMe nQ, FmeerefueS
efpevesv YeieJeeve kes eje Fvekes veece hee efveefo& efkees iees nQ~~127~~ heeeW keer mebKee Ske ueeKe eeueerme npeej
Ske meew meesuen (140116) nw~~128~~
heeBeeW neW kes keceueeW kee eceeCe meele ueeKe heeBe meew Demmeer (140116 5700580)
nw~~129~~ heefeefve heg<heeW hej, efpevekes ejCeeW ceW es megjsveW ves Deheves cegkeg kees efIemee nw DeLee&led
vecemkeej efkeee nw, Ssmeer es efpevesv iegDeeW keer jlvecee Gece eefleceeSB efveefo& keer ieF& nQ~~130~~
neW kes Gve keceueeW hej megJeCe&, ceefCe SJeb jlveeW kes mecetn mes Jeehle, uekeleer ngF& kegmegceceeueeDeeW mes meefnle,
keeueeie Je kegmegceeW keer iebOe mes ege, henjeleer ngF& OJepee-heleekeeDeeW mes mebege, cegeeceeueeDeeW mes MeesefYele, jceCeere,
ieeshegj keheeeW (ieeshegjejeW) mes ege, ceefCecee JesefoeeW mes efJeYetef<ele, efoJe, DeOe& keesMe efJemle=le, Ske keesMe oerIe& Deewj

(230)

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ieeGDeoueefJekeKebYee ieeGJeoerne oneCe heGcesmeg~ ieeGeJeGYeeietCee Gegbiee neWefle heemeeoe~~133~~

efCemeOekegceejer Cseee len esJe e osJekegkegceejer e~ metjkegceejer meguemee efJeppeghhen len kegceejer e~~134~~
SoeDees CeeceeDees CeeiekegceejeCe JejkegceejerDees~ SieheuueeGieeDees
omeOeCegGegbieosneDees~~135~~
efCeeb kegceeefjeeDees DeeefnCeJeueeJeCCeJepegeeDees~ DeenjCeYetemf eeeDees efceogkeesceuemengjJeeCeeDees~~136~~
lesmeg YeJeCesmeg Cesee osJeerDees neWefle eeJeeDees~ OeccesCeghheCCeeDees efJemegmeeruemmeYeeJeeDees~~137~~
osJeerCe efleefCCe heefjmee meeeCeeree nJebefle CeeeJJee~ len DeeojkeKeDemegje meeceeCeeree e megjmebIee~~138~~
efleCCesJe e heefjmeeCeb Oetceefomes meernmeeCeYeeiesmeg~ neWefle YeJeCeeefCe Cesee heheguueheGcesmeg meJJesmeg~~139~~
yeeermee eeueermee De[oeuee len menmmemebiegefCeoe~ heefjmebKee efCeefe meceemeoes leeCe meJJeeCeb~~140~~
OeemeernJemenieeJejefomeemeg heGceeefCe neWefle jkeKeeCeb~ heeseb heeseb eogjes eogjes menmmeeefCe~~141~~
meeceeefCeeeCe efJe lene Kejiepe{bKesmeg eogmenmmeeefCe~ mee heGceeefCe Cesee meeeCeereeCe Jemenefcce~~142~~
OeeOetceefmebnceb[ueieesJeFKejCeeie{bKeDeemeemeg~ neWefle heGceeefCe Cesee meob e DeeefCe osJeeCeb~~143~~
SkekeskekeeCe oneCeb oesoesheemesmeg hegJJeheefceoes~ kebeCemesuee ome ome CeeeJJee neWelf e jceCeeree~~144~~

meerleesoe veoer kes mejesJej ceW efpevecebefoj

meesceCememme e DeJejs efJeppeghhenCeeceemme hegJJesCe~ cebojoefkeKeCeheemes osJekeg nesF CeeeJJee1~~81~~
Skekees e efeeket[es efJeefeeket[es e heJJeoes heJejes~ Skekeb e kebeCemeeb efCeecee lelLe og cegCeseJJee~~82~~

elegLe& Yeeie mes nerve Ske (3/4) keesMe TBes eemeeo nQ~~131-133~~ efve<eOekegceejer, osJekegkegceejer, metjkegceejer,
meguemeekegceejer leLee efJeegleYekegceejer veeceke es veeiekegceejeW keer Gece kegceeefjeeB Ske heue eceeCe Deeeg Jeeueer Deewj
ome Oeveg<e GVele osn keer Oeejke nQ~~134~~ Gve YeJeveeW ceW meoe kegceejer jnves Jeeueer es osefJeeeB DeefYeveJe ueeJeCecee he
mes mebege, DeeYejCeeW mes Yetef<ele, ce=og, keesceue SJeb ceOegj JeeveeW kees yeesueves Jeeueer, megvoj he mes meefnle Deewj efJeMeg Meerue
Je mJeYeeJe mes mecheVe nesleer nQ~~136-137~~ Fve osefJeeeW kes leerve heeefj<eo, meele Deveerke leLee Deelcej#eke osJeeW SJeb
meeceeefveke osJeeW kes mecetn nesles nQ, Ssmee peevevee eeefnS~~138~~ leerveeW heeefj<eo osJeeW kes YeJeve Deeivese, oef#eCe Deewj F&Meeve
YeeieeW ceW efmLele meye efJekeefmele heeeW kes Thej nesles nQ~~139~~ Gve meyekeer mebKee meb#eshe mes eceMe: yeeerme npeej, eeueerme
npeej Deewj De[leeueerme npeej efveefo& keer ieF& nw~~140~~ OJepee, efmebn, Je=<eYe Deewj iepe efoMeeDeeW (hetJee&efoke eejeW) ceW mes
eleske efoMee ceW Deelcej#eke osJeeW kes eej-eej npeej keceue nQ~~141~~ leLee meeceeefveke peeefle kes osJeeW kes Yeer eej npeej
keceue Kej, iepe Deewj {bKe DeLee&led keeke (F&Meeve, Gej Je JeeeJe) efoMeeDeeW ceW nw~ meele DeveerkeeW kes meele keceue Je=<eYe
(heefece) efoMee ceW peevevee eeefnS~~142~~ OJepee, Oetce, efmebn, ceC[ue, ieesheefle (Je=<eYe), Kej, veeie (iepe) Deewj {bKe
(OJee*d#e) Fve Dee" efoMeeDeeW ceW (eleernej, ceb$eer Je otle) osJeeW kes Ske meew Dee" hee peevevee eeefnS~~143~~ eleske
n kes hetJe& Je heefece oes-oes heee&YeeieeW ceW jceCeere ome-ome kebeve Mewue peevevee eeefnS~~144~~

meerleesoe veoer kes mejesJej ceW efpevecebefoj

meewceveme kes heefMece ceW efJeegleYe veeceke iepeoble kes hetJe& Deewj cevojefieefj kes oef#eCe-heee& Yeeie ceW osJekeg efmLele
nw~~81~~ JeneB efveece mes Ske efe$eket Je otmeje efJeefe$eket es oes es eceke heJe&le leLee Ske meew kebeve heJe&le
1. pecyeterJeheCCeefe he=. 108~

leerveueeske efpevecebefoj

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

(231)

efCemeOenes e he{cees osJekegones lensJe efyeefoDees e~ metjnes e Cesee megjmen efJeppeglesDees e~~83~~
hebesJe peeseCemeoe efJeeflLeCCee ome e neWefle GJJesOee~ peeseCemenmeeeecee meJJeone neWefle CeeeJJee~~84~~
meerleesoeheCeoerS lelLe one hebe nesefle CeeeJJee~ cesmme meeceueerDees oefkeKeCeheefces nesF~~85~~

meerlee-meerleesoe veoer kes 20 mejesJejeW ceW veeiekegceejer

osefJeeeW kes keceueeW ceW efpevecebefoj
(ueeskeefJeYeeie mes)
oef#eCeehejlees cesjes meerleesoeheefMeces les~ DeemeVeb efve<eOemewJe mLeueb heceeb MegYece1~~142~~
le$e MeeuceefuejeKeelee pecyetmeMeJeCe&vee~ lemee oef#eCeMeeKeeeeb efmeeelevecegececed~~143~~
Mes<eemeg efo#eg JesMceeefve $eerefCe le$e megjeJeefhe~ JesCegMe JesCegOeejer e osJekegJe&efOeJeeefmeveew~~144~~
veeruelees oef#eCemeeb leg menes ketegicekeced~ meerleeee eekedles efe$eb efJeefe$ecehejs les~~145~~
~1000~
efve<eOemeesejmeeb e meerleesoeeemlees~ hegjmleeecekeb ketb cesIeketb leg heefMececed~~146~~
meneb efJemle=leb cetues ceOes leege&nervekeced~ efMeKejsOe&meneb leg meneb Megcegef^leced~~147~~
~1000~ 750~ 500~

peevevee eeefnS~~82~~ eLece efve<eOe n, efleere osJekeg n, metj n, megjme (megueme) n Deewj efJeegespe, es heeBe
n peevevee eeefnS~ meye n heeBe meew eespeve efJemleerCe&, oMe eespeve GodJesOe mes meefnle Deewj Ske npeej eespeve Deeele
peevevee eeefnS~~83-84~~ es heeBe n JeneB meerleesoe kes eefCeefOe Yeeie ceW peevevee eeefnS~ ces kes oef#eCe-heefece
(vew$e+le) ceW Meeuceefue Je=#e nw~~85~~

meerlee-meerleesoe kes 20 mejesJejeW ceW veeiekegceejer

osefJeeeW kes keceueeW ceW efpevecebefoj
(ueeskeefJeYeeie mes)
ces kes oef#eCe-heefMece ceW meerleesoe kes heefMece le hej efve<eOe heJe&le kes meceerhe ceW Gece jpelecee mLeue
nw~~142~~ JeneB hej Meeuceefue Je=#e kee DeJemLeeve yeleueeee ieee nw~ Gmekee JeCe&ve pebyetJe=#e kes meceeve nw~ Gmekeer
oef#eCe MeeKee hej Gece efmeeeleve nw~~143~~ Mes<e efoMeeiele MeeKeeDeeW hej leerve YeJeve nQ~ GveceW osJekeg DeefOeJeemeer
JesCeg Deewj JesCegOeejer osJe jnles nQ~~144~~ veerue heJe&le mes oef#eCe keer Deesj npeej (1000) eespeve peekej meerlee
ceneveoer kes hetJe& le hej efe$e Deewj heefMece le hej efJeefe$e veeceke oes ket nQ~~145~~ efve<eOe heJe&le keer Gej efoMee
ceW Yeer meerleesoe ceneveoer kes oesveeW leeW ceW mes hetJe& le hej ecekeket Deewj heefMece le hej cesIeket efmLele nw~~146~~
Fve keteW kee efJemleej cetue ceW Ske npeej (1000) eespeve, ceOe ceW Gmemes elegLe& Yeeie nerve DeLee&led mee{s meele meew
(750) eespeve Deewj efMeKej hej DeOe& mene (500) eespeve eceeCe nw~ TBeeF& Gvekeer Meg Ske npeej eespeve cee$e
nw~~147~~ Fme ekeej cenef<e&peve Ge keteW ceW mes eleske ket kee eceeCe yeleueeles nQ~ Gvekes Thej meoe megKeer jnves
1. ueeskeefJeYeeie ebLe, he=. 17, 18, 21~

(232)

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eceeCesvewJeceskewkeb ketceengce& n<e&e~ ketmeb %eemegjemle$e ceesovles megefKeve meoe~~148~~

meeOex menes veerueeod s veerueveecee omlele~ kegveecee e evMe lemceeowjeJele hejced~~149~~
~2500~
ceeueJeeved oef#eCees (Ces) veeeb meneeOee&vlejeMe les~ heeomecee ceevewjeelee oef#eCeesejced~~150~~
~500~
efve<eOeeogejmeeb e veeeb leg efve<eOees o~ kegveecee e mete&Me meguemees efJeegosJe ed1~~151~
jlveefe$elee JeecetueeMe efJeheguee oe~ Jemeefvle les<eg veeieeveeb kegceee& heeJesMcemeg~~152~~
DeOe&eespevecegefb eespevees^eefJemle=leced~ heeb ieJetefleefJeheguee keefCe&kee leeJeogef^lee~~153~~
elJeeeEjMeleb ewJe meneeCeecegoeleced~ Meleb heeoMeeeb e heefjJeejescyegpeme me~~154~~
~140115~
lees oeveeb e eleskeb oMemebKekee~ keeeveeKeeeuee meefvle les oeefYecegKeefmLelee~~155~~
Geb e - (efle. he. 4-2049)
Skekeskekemme onmme e hegJJeefomeees e DeJejefoyYeeies~ on on kebeCemesuee peeseCemeeceseGsne~~1~~
~100~
Meleb cetues<eg efJeheguee ceOes heeke=lese|Jevee~ lJees heeeMeleb ve Melees^eeeMe les mecee~~156~~
~100~ 75~ 50~ 100~
Deeeer[eJeemekes<Jes<eeb efMeKejs<eg MegkeeYee~ osJee keeevekee veece Jemeefvle cegefolee meoe~~157~~

Jeeues ket veeceOeejer osJe DeevebohetJe&ke jnles nQ~~148~~ veerue heJe&le kes oef#eCe ceW meeOe& oes npeej DeLee&led De{eF& npeej
(2500) eespeve peekej veerue, keg, ev, Gmekes Deeies SsjeJele Deewj ceeueJeeved es heeBe n meerlee veoer kes ceOe ceW
nQ~ es eceeCe ceW heen kes meceeve nesles ngS oef#eCe-Gej Deeele nQ~~159-150~~ efve<eOe heJe&le kes Gej ceW
meerleesoe veoer kes ceOe ceW efve<eOe, keg, mete&, megueme Deewj efJeegled veece kes heeBe n nQ~151~~ Fve efJeMeeue neW kes
le jlveeW mes efJeefe$e nQ~ cetue Yeeie Fvekee Jeecee nw~ Gvekes Yeerlej heeYeJeveeW ceW veeiekegceeefjeeB jnleer nQ~~152~~
peue mes hee keer TBeeF& DeeOee eespeve nw~ Jen Ske eespeve TBee Deewj Glevee ner efJemle=le nw~ Gmekeer kee|Cekee kee
efJemleej Ske keesme leLee TBeeF& Yeer Gleveer ner nw~~153~~ Gme hee kes heefjJeej kee eceeCe Ske ueeKe eeueerme
npeej Ske meew hevn (1,40,115) kene ieee nw~~154~~ neW kes oesveeW leeW ceW mes eleske le hej ome
keebeve heJe&le nQ pees Ge neW kes DeefYecegKe efmLele nQ~~155~~
kene Yeer nw
eleske n kes hetJe& efoiYeeie Deewj heefMece efoiYeeie ceW Ske meew (100) eespeve cee$e TBes ome-ome keebeve
heJe&le nQ~~1~~ Jes heJe&le cetue ceW meew (100) eespeve, ceOe ceW heeBe kes Jeie&mJehe heeerme mes jefnle DeLee&led heenej
(75) eespeve Deewj DeeYeeie ceW heeeme (50) eespeve efJemle=le leLee meew (100) eespeve TBes nQ~ en eceeCe meceeve
he mes Gve meYeer heJe&leeW kee nw~~156~~ eer[e kes DeeJeemehe Fve heJe&leeW kes efMeKejeW hej leeslee kes meceeve keeefvle Jeeues
keebeve osJe efveJeeme kejles nQ~ pees meoe ecegefole jnles nQ~~157~~

leerveueeske efpevecebefoj

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

(233)

Geb e eced (efle. he. 4-2136-37)

cesefieefjhegJJeoefkeKeCeheefcees Gejefcce heeskekeb~ meeroemeeroesoees hebe one kesF Fbefle~~4~~
leeCeb GJeosmesCe e Skekeskekeonmme oesmeg leerjsmeg~ heCe heCe kebeCemesuee heeskekeb neWefle efCeecesCe~~5~~

eneB oes ieeLeeeW kener ieF& nQ

ces heJe&le kes hetJe&, oef#eCe, heefMece Deewj Gej FveceW mes eleske efoMee ceW meerlee Deewj meerleesoe veefoeeW kes Deeefele
heeBe n nQ, Ssmee efkeleves ner Deeeee& ceeveles nQ~ GveceW GheosMe kes Devegmeej eleske n kes oesveeW efkeveejeW hej efveece
mes heeBe-heeBe keebeve heJe&le efmLele nQ~~4-5~~ DeLee&led Fme DeeOeej mes meerlee-meerleesoe veoer kes 20 n nesles nQ~

OeelekeerKeC[ erhe ceW Oeelekeer Je=#e kes heefjJeej Je=#e SJeb keceueeW keer mebKee
(efleueeseheCCeefe mes)
OeelekeerKeC[erhe kes Yeerlej Gejkeg Deewj osJekeg #es$eeW ceW OeelekeerJe=#e efmLele nQ, Fmeer keejCe Fme erhe kee
OeelekeerKeC[ en meeLe&ke veece nw1~~2600~~
Fme erhe ceW Gve Oeelekeer Je=#eeW kes heefjJeejJe=#e heeBe ueeKe mee" npeej eej meew Demmeer nQ~~2601~~
560480~
Gve Je=#eeW hej mecekelJeheer jlve mes mebege Deewj Gece Yet<eCeeW mes Yetef<ele Deeke=efle kees OeejCe kejves Jeeues
efeeoMe&ve Deewj eYeeme veeceke oes DeefOeheefle osJe efveJeeme kejles nQ~~2602~~
Fve oesveeW osJeeW kes heefjJeejosJe Deeoj Deewj Deveeoj osJeeW kes heefjJeej osJeeW keer Dehes#ee ogiegCes nQ, pees hetJeexe JeCe&ve
mes mebege nQ~~2603~~
efJeMes<e-Fmemes en efme neslee nw efke OeelekeerKeC[ ceW heemejesJej ceW eer osJeer kes heefjJeej keceueeW keer mebKee
pecyeterhe mes otveer nw~ Deeies efve<eOe leke otveer-otveer nw, Ssmes ner heg<kejeOe& erhe ceW Yeer efnceJeeve kes heemejesJej ceW eerosJeer kes
heefjJeej keceueeW keer mebKee OeelekeerKeC[ mes otveer nw, Deeies cenehee Je efleefieb mejesJej kes keceueeW keer otveer-otveer nw~

OeelekeerKeC[erhe Je heg<kejeOe&erhe ceW heJe&le, veoer, mejesJej, kegC[ Deeefo

(ueeskeefJeYeeie mes)
otmeje erhe OeelekeerKeC[ kene peelee nw~ eneB ces (megoMe&ve) kes hetJe& Deewj heefece ceW oes ces kens iees nQ2~~1~~
eneB hej ces kes Gej Deewj oef#eCe ceW oes F<Jeekeej heJe&le efmLele nQ~ es Ske npeej eespeve efJemle=le Deewj erhe kes
efJemleej kes yejeyej (4 ueeKe eespeve) Deeele nQ~~2~~ es oesveeW F<Jeekeej heJe&le DeJeiee{ Deewj TBeeF& ceW efve<eOe heJe&le
kes meceeve ceeves iees nQ~ eneB hej meye heJe&le Deheves-Deheves DeJeiee{ Deewj TBeeF& ceW pecyeterhemLe heJe&leeW kes meceeve
nQ~~3~~OeelekeerKeC[erhe ceWb #es$e kes DeefYecegKe (meeceves) #es$e Deewj heJe&leeW kes DeefYecegKe heJe&le efmLele nQ~ efkevleg eej
(oes OeelekeerKeC[ Deewj oes heg<kejeOe& erhe kes) F<Jeekeej heJe&le Yejle Deewj SsjeJele #es$eeW kes Devlej ceW efmLele nQ~~4~~
efnceJeeved Deeefoke yeejn kegueheJe&leeWs kee efJemleej hetJe& (pecyeterhemLe efnceJeeved Deeef o) mes otvee ceevee peelee nw~ Gmeer
ekeej heg<kejeOe& veeceke erhe ceW Yeer Fve heJe&leeW kee efJemleej OeelekeerKeC[ keer Dehes #ee otvee nw~~5~~ OeelekeerKeC[ ceW
1. efleueeseheCCeefe he=. 470471 leke~ 2. ueeskeefJeYeeie he=. 60 mes 62 leke~

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

(234)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmLele heJe&leeW kee efJemleej meb#eshe ceW Debke ece mes oes, eej, Dee", Dee", meele Deewj Ske (1,78,842) DeLee&led Ske
ueeKe De"ej npeej Dee" meew yeeeueerme eespeve ceevee peelee nw~~6~~ De{eF& erhe ceW ces heJe&le kees es[kej Mes<e pees
heJe&le, Je=#e, Je#eej Deewj JesefokeeSB efmLele nQ, Gvekee DeJeiee{ Deheveer TBeeF& kes elegLe& Yeeie (1/4) eceeCe nw~~13~~
kegC[eW kee efJemleej Deheves DeJeieen mes n iegCee (pewmes-10660, 206120, 406240) leLee n Deewj
veefoeeW kee efJemleej Deheves DeJeieen mes heeeme iegCee nw~~14~~ ewleJe=#e keer TBeeF& Deheves DeJeieen mes [s{ meew
iegCeer nesleer nw~ De{eF& erheeW ceW efmLele ome ner ceneJe=#e pebyetJe=#e kes meceeve kens iees nQ~~15~~ leeueeye,
kegC[, ceneveefoeeB leLee heeo Yeer DeJeieen keer Dehes#ee hetJe& DeLee&led pecyeterhemLe leeueeye Deeefo kes
meceeve nQ~ hejvleg efJemleej ceW Jes pecyeterhe kes leeueeye Deeefo mes otves-otves nQ~~16~~

pecyeterhe mebyebOeer kegue keceueeW keer mebKee

(1) n kegueeeueeW kes mejesJejeW mebyebOeer
eer osJeer kes kegue keceue
er osJeer kes kegue keceue
Oe=efle osJeer kes kegue keceue
keerefle& osJeer kes kegue keceue
yegef osJeer kes kegue keceue
ue#ceer osJeer kes kegue keceue

-1,40,116
-2,80,232
-5,60,464
-5,60,464
-2,80,232
-1,40,116

kegue keceue

-19,61,624

(2) meerlee-meerleesoe veefoeeW kes mejesJejeW mebyebOeer keceue

1,40,1162028,02,320
pecyeterhe mebyebOeer kegue keceue

-19,61,624
-28,02,320
-47,63,944

meQleeefueme ueeKe eflejsme" npeej veew meew eewJeeefueme keceue

OeelekeerKeC[erhe mebyebOeer kegue keceueeW keer mebKee

hetJe& OeelekeerKeC[ mebyebOeer keceue
(1) n kegueeeueeW kes mejesJejeW mebyebOeer
eer osJeer kes kegue keceue
er osJeer kes kegue keceue
Oe=efle osJeer kes kegue keceue

-2,80,232
-5,60,464
-11,20,928

leerveueeske efpevecebefoj

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

keerefle& osJeer kes kegue keceue

yegef osJeer kes kegue keceue
ue#ceer osJeer kes kegue keceue
kegue keceue

-11,20,928
-5,60,464
-2,80,232
-39,23,248

(2) meerlee-meerleesoe veefoeeW kes mejesJejeW mebyebOeer keceue

2,80,2322056,04,640
hetJe& OeelekeerKeC[ mebyebOeer kegue keceue
meerlee meerleesoe veoer kes mejesJejeW mebyebOeer keceue

-39,23,248
-56,04,640
95,27,888

hetJe& OeelekeerKeC[ erhe kes kegue keceue

heefece OeelekeerKeC[ erhe kes kegue keceue
OeelekeerKeC[ erhe kes kegue keceue

-95,27,888
-95,27,888
-1,90,55,776

(Ske kejes[ veyyes ueeKe heeheve npeej meele meew efeej)

heg<kejeOe& erhe mebyebOeer kegue keceueeW keer mebKee

hetJe& heg<kejeOe& erhe mebyebOeer keceue
(1) n kegueeeueeW kes mejesJejeW mebyebOeer
eer osJeer kes kegue keceue
er osJeer kes kegue keceue
Oe=efle osJeer kes kegue keceue
keerefle& osJeer kes kegue keceue
yegef osJeer kes kegue keceue
ue#ceer osJeer kes kegue keceue
kegue keceue

-5,60,464
-11,20,928
-22,41,856
-22,41,856
-11,20,928
-5,60,464
-78,46,496

(2) meerlee-meerleesoe veefoeeW kes mejesJejeW mebyebOeer keceue

5,60,464,201,12,09,280
hetJe& heg<kejeOe& erhe mecyevOeer keceue
-78,46,,496
meerlee meerleesoe oer kes mejesJejeW mebyebOeer keceue
-1,12,09,280
hetJe& heg<kejeOe&erhe kes kegue keceue
-1,90,55,776

(235)

(236)

Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj

hetJe& heg<kejeOe&erhe kes kegue keceue

heefece heg<kejeOe& erhe kes kegue keceue
heg<kejeOe& erhe kes kegue keceue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

-1,90,55,776
-1,90,55,776
-3,81,11,552

(leerve kejes[ Fkeeemeer ueeKe ieejn npeej heeBe meew yeeJeve)

{eF& erhe kes kegue keceueeW keer mebKee

pecyeterhe kes kegue keceue
OeelekeerKeC[ erhe kes kegue keceue
heg<kejeOe& erhe kes kegue keceue

47,63,944
1,90,55,776
3,81,11,552
6,19,31,272

meJe& keceue 6 kejes[ GVeerme ueeKe Fkeleerme npeej oes meew yeenej nQ~
Fve meYeer keceueeW kes efpevecebefoj-efpeveeefleceeDeeW kees cesje keesef-keesef vecemkeej nesJes~

N: M
leerLekej ceelee keer mesJee kejves Jeeueer eer Deeefo osefJeeeB
keneB mes Deeleer nQ ?
pecyeterhe kes efnceJeeve Deeefo n kegueeeueeW kes hee Deeefo mejesJejeW ceW jnves Jeeueer eer, er,
Oe=efle, keerefle&, yegef Deewj ue#ceer osefJeeeB pecyeterhe kes Yejle-SsjeJele Je efJeosn #es$eeW ceW nesves Jeeues
leerLekejeW keer ceelee keer mesJee kes efueS Deeleer nQ~ Ssmes ner hetJe&OeelekeerKeC[ kes mejesJejeW keer eer Deeefo
osefJeeeB JeneB kes Yejle, SsjeJele Deewj efJeosn #es$e ceW nesves Jeeues leerLekejeW keer ceelee keer mesJee kejleer nQ~
heefeceOeelekeerKeC[ ceW JeneR kes mejesJejeW kes keceueeW ceW jnves Jeeueer eer Deeefo osefJeeeB JeneR kes YejleSsjeJele Je efJeosn #es$eeW ceW pevce uesves Jeeues leerLekejeW keer ceelee keer mesJee kejves peeleer nQ~ Fmeer ekeej
hetJe&heg<kejeOe& erhe ceW JeneR kes efnceJeeve Deeefo heJe&leeW kes mejesJejeW ceW jnves Jeeueer eer Deeefo osefJeeeB JeneR
hej Yejle-SsjeJele Je efJeosn #es$eeW ceW nesves Jeeues leerLekejeW keer ceelee keer mesJee kejves peeleer nQ~ Ssmes ner
heefeceheg<kejeOe& erhe ceW kegueeeueeW kes keceueeW keer eer Deeefo osefJeeeB JeneR hej Yejle-SsjeJele Je efJeosneW
ceW pevce uesves Jeeues leerLekejeW keer ceelee keer mesJee kes efueS peeleer nQ~ pecyeterhe keer osefJeeeB OeelekeerKeC[
Je heg<kejeOe& erhe ceW mesJee kejves veneR peeleer nQ~
keg efJeeved hebekeueeCeke eeflee ceW ken osles nQ efke es osefJeeeB mJeieeX mes DeeF& nQ en ieuele
nQ~ es eer Deeefo osefJeeeB ceOeueeske mes ner Deeleer nQ~ en Oeeve jKevee nw~

leerveueeske efpevecebefoj

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

(237)

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

meceg kes ceOe ceW heeleeue
(ef$eueeskeYeemkej mes)
ueJeCe meceg kes ceOe Yeeie ceW eejeW Deesj Glke=<, ceOece Deewj peIeve Ssmes 1008 heeleeue nQ~ pes<" heeleeue
4, ceOece 4 Deewj peIeve 1000 nQ~ Glke=< heeleeue eej efoMeeDeeW ceW 4 nQ~ ceOece heeleeue 4 efJeefoMeeDeeW ceW 4 SJeb
Glke=< ceOece kes ceOe ceW 8 Devlej efoMeeDeeW ceW 1000 peIeve heeleeue nQ1~

4 Glke=< heeleeue
Gme meceg kes ceOe Yeeie ceW hetJee&efo efoMeeDeeW kes ece mes heeleeue, keocyeke, Je[JeecegKe Deewj ethekesmej veeceke
eej heeleeue nQ~ Fve heeleeueeW kee efJemleej cetue ceW Deewj cegKe ceW 10000 eespeve eceeCe nw~ Fvekeer ienjeF& (GBeeF&)
Deewj ceOeefJemleej cetue efJemleej mes ome iegCee-100000 eespeve eceeCe nw~ heeleeueeW keer Jeecee efYeefekee 500
eespeve ceeser nw~ es heeleeue efpevesv YeieJeeve eje Dejbpeve-Ie efJeMes<e kes meceeve kens iees nQ~ heeleeue kes Gheefjce
ef$eYeeie ceW meoe peue jne nw, Gvekes cetue kes ef$eYeeie ceW IeveerJeeeg Deewj ceOe ef$eYeeie ceW ece mes peue, Jeeeg oesveeW jnles
nQ~ meYeer heeleeueeW kes heJeve meJe&keeue Megkeue he#eeW ceW mJeYeeJe mes ye{les nQ SJeb ke=<Ce he#e ceW mJeYeeJe mes Ieles nQ~
Megkeue he#e ceW hetefCe&cee leke eefleefove 2222-2/9 eespeve heJeve keer Je=ef ngDee kejleer nw~ hetefCe&cee kes efove heeleeueeW kes
Deheves-Deheves leerve YeeieeW ceW mes veeres kes oes YeeieeW ceW Jeeeg Deewj Thej kes le=leere Yeeie ceW kesJeue peue jnlee nw~
DeceeJemee kes efove Deheves-Deheves leerve YeeieeW ceW mes eceMe Thej kes oes YeeieeW ceW peue Deewj veeres kes leermejs Yeeie ceW
kesJeue Jeeeg efmLele jnlee nw~ heeleeueeW kes Deble ceW Deheves-Deheves cegKe efJemleej kees 5 iegCee kejves hej pees eehle nes, Gleves
eceeCe DeekeeMe ceW Deheves-Deheves heeMJe& YeeieeW ceW peuekeCe peeles nQ~ leJeeLe&jepeJeeefle&ke ebLe ceW peueJe=ef kee keejCe
efkeVeefjeeW kee ve=le yeleueeee nw~ eLeejlveeYeeKejhe=LJeer-YeeiemeefVeJesefMeYeJeveeueeJeelekegceejleefveleeeer[e peefvelee
efveuemeb#eesYeke=leheeleeueesvceerueve efveceeruevenslegkeew Jeeegleeseefve<eceeJesMeew YeJele~ lelke=lee oMeeespevemeneefJemleej
cegKepeuemeesheefj hebeeMeeespeveeJeOe=lee peueJe=ef~ lele GYeele DeejlveJesefokeeee meJe&$e efieJetefleeceeCe peueJe=ef~
heeleeueesvceerueve-JesieesheMecesve neefve~
DeLe&jlveeYee he=LJeer kes KejYeeie ceW jnves Jeeueer Jeelekegceej osefJeeeW keer eer[e mes #egyOe Jeeeg kes keejCe
500 eespeve peue keer Je=ef nesleer nw DeLee&led Jeeeg Deewj peue kee efve<ece Deewj eJesMe neslee nw Deewj oesveeW lejhe
jlveJesefokee heele meJe&$e oes ieJetefle eceeCe peueJe=ef nesleer nw~ heeleeue kes Gvceerueve kes Jesie Meebefle mes peue keer neefve
nesleer nw~ Fve heeleeueeW kee leermeje Yeeie 100000 3 33333-1/3 eespeve eceeCe nw~
pes<" heeleeue meerceble efyeue kes Gheefjce Yeeie mes mebueive nw DeLee&led es heeleeue TYeer (Ke[er) ce=obie kes Deekeej
pewmee ieesue nw, meceYetefce mes veeres keer ienjeF& kee pees eceeCe nw Jen Fve heeleeueeW keer TBeeF& nw~ eefo eMve en nesJes efke
1 ueeKe eespeve leke Fvekeer ienjeF& meceleue mes veeres kewmeer nesieer ? lees Gmekee meceeOeeve en nw efke jlveeYee he=LJeer
Ske ueeKe Demmeer npeej ceeser nw, JeneB KejYeeie, hebkeYeeie heele es heeleeue hengBes ngS GB[s (ienjs) nQ~
1. ef$eueeskeYeemkej he=. 156, 157~

(238)

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

(efleueeseheCCeefe mes)
GJeefjcepeuemme peeseCe GCeJeermemeeeefCe meenefjoeeECe~
KeeJeerCe heceeCeb CeeoJJeb ueJeCepeueefCeefnefcce1~~2405~~
1900~
7
heeskekeb ogle[eoes heefJeefmee heCCeGefopeeseCemenmmee~ iee{e lemme menmmeb SJeb meesefOeppe DebiegueeoerCeb~~2406~~
95000~ 1000~ 1~
95
ogle[eoes peuecepPes heefJeefmee heCCeGefopeeseCemenmmee~ meemeeeFb GoDees SJeb meesnps pe DebiegueeoerCeb~~2407~~
95000~ 700~ 7~
950

4 ceOece heeleeue
efJeefoMeeDeeW ceW Yeer Fvekes meceeve eej heeleeue nQ, Gvekee cegKe efJemleej Deewj cetue efJemleej 1000 eespeve leLee
ceOe ceW Deewj GBeeF& (ienjeF&) ceW 10000 eespeve nw, Fvekeer Jeecee efYeefe 50 eespeve eceeCe nw~ Fve heeleeueeW kes
Gheefjce le=leere Yeeie ceW peue, veeres kes le=leere Yeeie ceW Jeeeg, ceOe kes le=leere Yeeie ceW peue Deewj Jeeeg oesveeW jnles nQ~
heeleeueeW keer ienjeF&-GBeeF& 10000 eespeve nw, 10000 3 3333-1/3~ heeleeueeW kee le=leere Yeeie leerve npeej
leerve meeQ lesleerme mes keg DeefOeke nw~ FveceW eefleefove nesves Jeeueer peueJeeeg keer neefve-Je=ef kee eceeCe 222-2/9 eespeve
eceeCe nw~

1000 peIeve heeleeue

Gece, ceOece heeleeueeW kes ceOe ceW Dee" Deblej efoMeeDeeW ceW Ske npeej peIeve heeleeue nQ~ Fvekes efJemleej Deeefo kee
eceeCe ceOece heeleeueeW keer Dehes#ee omeJeW Yeeie cee$e nw DeLee&led cegKe Deewj cetue ceW es heeleeue 1000 eespeve nQ~ ceOe ceW eew[s
Deewj ienjs 1000 eespeve eceeCe nQ~ FveceW Yeer Gheefjce ef$eYeeie ceW peue, veeres ceW Jeeeg Deewj ceOe ceW peueJeeeg oesveeW nQ~ Fvekee
ef$eYeeie 333-1/3 eespeve nw Deewj eefleefove peueJeeeg keer neefve-Je=ef 22-2/9 eespeve cee$e nw~

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

(efleueeseheCCeefe mes)
ueJeCemeceg ceW Gheefjce (meceleue Yetefce kes Thej efmLele) peue keer #ee-Je=ef kee eceeCe meele mes Yeeefpele
GVeerme meew eespevecee$e nw~~2405~~ (200000 - 10000) 700 1900/7 ~ oesveeW ceW mes eleske efkeveejs mes
hebeevveJes npeej eespeve eJesMe kejves hej Gmekeer ienjeF& Ske npeej eespevecee$e nw~ Fmeer ekeej Debiegueeefoke kees MeesOe
uesvee eeefnS~~2406~~ 95000 ~ 1000~ 1/15 10000 / 950000~ oesveeW leeW mes peue kes ceOe ceW hebeeveJes
1. efleueeseheCCeefe he=. 446, 451 mes 454~

leerveueeske efpevecebefoj

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

(239)

peueefmenjs efJekeKebYees peueefCeefnCees peeseCee omemenmmee~ SJeb mebieeFefCeS ueeseefJeYeeS efJeefCeefb~~2448~~

10000~
hee"evlejced ~
ogle[eS efmenjefcce e JeueeeeejsCe efoyJeCeejerDees~
peueefCeefnCees esbles yeeoeuemenmmeSkekeuekeKeeeECe~~2449~~
142000~
DeyYeblejJesoeroes meemeeb peeseCeeefCe GJeefnefcce~ heefJeefmee Deeeemesmegb yeeoeuemenmmeCeejerDees~~2450~~
700 Kes~ 42000~
ueJeCeesJeefnyengcepPes meemeee peeseCeeefCe oes keesmee~ iebletCe neWefle ieeCes De[JeermemenmmeCeejerDees~~2451~~
700~ 2~ 28000~
CeejerCe le[e yengefJenJejjeCeceee nJebefle meceJee~ SoeCeb heeskekeb efJekeKebYees peeseCeomemenmmee~~2452~~
10000~
heeskekeb CeejerCeb le[JesoerDees nJebefle efoJJeeDees~ OegJJebleOeeJe[eDees JejleesjCehengefopegeeDees~~2453~~
leeCeb Jejheemeeoe hegjerCe JejjeCeefCeejjceefCeppee~ esbefle ng osJeeCeb JesuebOejYegpeieCeeceeCeb~~2454~~
efpeCecebefojjcceeDees heeskeKejCeerGJeJeCeseEn pegeeDees~ kees JeefCCeogb mecelLees DeCeeFefCenCeeDees CeejerDees~~2455~~
JeefCCeomegjeCe CeejerheefCeOeerS peueefnogle[efmenjsmegb~
Jeppeheg{JeerS GJeeEj lesefeeCeejeefCe kes efJe Yeemebefle~~2456~~
hee"evlejced~

npeej eespeve eceeCe eJesMe kejves hej meele meew eespeve cee$e TBeeF& nw~ Fmeer ekeej DebiegueeefokeeW kees MeesOe uesvee
eeefnS~~2407~~ 95000~ 700~ 7/950 700/95000~
peueefMeKej hej meceg kee efJemleej oMe npeej eespeve nw Fme ekeej mebieeFCeer ceW ueeskeefJeYeeie ceW yeleueeee ieee
nw~~2448~~ 100000~ hee"evlejced~ meceg kes oesveeW efkeveejeW leLee efMeKej hej Jeuee kes Deekeej mes Ske
ueeKe yeeeueerme npeej efoJe veieefjeeB efmLele nQ~~2449~~ 1,42000~ [ GveceW mes yeee Jesoer mes Thej meele
meew eespeve peekej DeekeeMe ceW meceg hej yenej npeej veieefjeeB nQ~~2449 1~~ 700~ 72000~ ] DeYevlej Jesoer mes
Thej meele meew eespeve peekej DeekeeMe ceW meceg hej yeeeueerme npeej veieefjeeB nQ~~2450~~ 700 ees. DeekeeMe ceW ~
42000~ ueJeCemeceg kes yengceOe Yeeie ceW meele meew eespeve Deewj oes keesmeeceeCe Thej peekej DeekeeMe ceW DeeF&me
npeej veieefjeeB nQ~~2451~~ ees. 700 kees. 2~ 28000~ veieefjeeW kes le yengle ekeej kes Gece jlveeW mes efveefce&le
meceeve ieesue nQ~ FveceW mes eleske kee efJemleej oMe npeej eespeveeceeCe nw~~2452~~ 10000~ eleske veieefjeeW ceW
henjeleer ngF& OJepeeheleekeeDeeW mes meefnle Deewj Gece leesjCeeefoke mes mebege efoJe leJesefoeeB nQ~~2453~~ Gve
veieefjeeW ceW Glke=< jlveeW kes mecetneW mes jceCeere JesuebOej Deewj Yegpeie veeceke osJeeW kes eemeeo efmLele nQ~~2454~~
efpevecebefojeW mes jceCeere Deewj JeeefhekeeDeeW Je GheJeveeW mes mebege Fve DeveeefoefveOeve veieefjeeW kee JeCe&ve kejves
kes efueS keewve meceLe& nes mekelee nw ? ~~2455~ meceg kes oesveeW efkeveejeW Deewj efMeKej hej yeleueeF& ieF& osJeeW keer
veieefjeeW kes heeMJe&Yeeie ceW Jeecee he=efLeJeer kes Thej Yeer Fleveer ner veieefjeeB nQ, Ssmee efkeleves ner Deeeee& JeCe&ve kejles
nQ~~2456~~ (hee"evlej)~

(240)

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yeeoeuemenmmeeeECe peeseCeee peueefnoesle[eeEnlees~ heefJeefmee efKeefoefJeJejeCeb heemesmegb neWefle Deefiejer~~2457~~

42000~
meesuememenmmeDeefOeeb peeseCeuekeKeb e efleefjeefJekeKebYees~
heeskekeeCeb peieoerefiejerefCe efceefueotCe oesuekeKee~~2458~~
116000~ 84000~ 200000~
les kegbYemeefje mesuee peeseCemenmmecegegbiee~ SoeCeb CeeceeFb "eCeefJeYeeieb e Yeemesefce~~2459~~
1000~
heeoeuemme efomeeS heefceS keesegYees Demeefo mesuees~ hegJJeeS keeslLegYeemees oeseCf Ce efJe les Jeppeceecetuee~~2460~~
ceefpPecejpeobjefpeoe Deiiesmegb efJeefJenefoJJejeCeceee~ eefjDeeueeee le[JesoerleesjCeseEn pegoe~~2461~~
leeCeb nsefceceefpPeceGJeefjceJeemeeefCe mebheF heCee~ lesmegb Jejheemeeoe efJeefeeJee efJejeebefle~~2462~~
JesuebOejJeWlejee heJJeoCeeceseEn mebpegoe lesmegb~ keer[befle cebefojsmegb efJepeees JJe efCeDeeGhengefopegoe~~2463~~
Gokees CeecesCe efiejer nesefo keobyemme GejefomeeS~ GokeeYeemees oefkeKeCeefomeeS les CeerueceefCeJeCCee~~2464~~
efmeJeCeecee efmeJeosDees kecesCe GJeefjefcce leeCe mesueeCeb~ keeslLegYeosJemeefje DeeGhhengoerenE esbefle~~2465~~
Je[JeecegnhegJJeeS efomeeS mebKe efe heJJeoes nesefo~ heefceS cenmebKees efomeeS les mebKemeceJeCCee~~2466~~
Goiees GoieeJeemees kecemees GJeefjefcce leeCe esbefle~ osJee DeeGhhengefomeg GoieeeueosJemeeefje~~2467~~

meceg kes oesveeW efkeveejeW mes yeeeueerme npeej eespeveeceeCe eJesMe kejkes heeleeueeW kes heeMJe&YeeieeW ceW Dee" heJe&le
nQ~~2457~~ 42000~ eleske heJe&le kee efleje efJemleej Ske ueeKe meesuen npeej eespeve eceeCe nw~ Fme ekeej
peieleer mes heJe&leeW leke leLee heJe&leeW kee efJemleej efceueekej oes ueeKe eespeve neslee nw ~~2458~~ heJe&le efJemleej
1,16000~ peieleer mes heJe&le kee Deblejeue 42000 42000 84000~ 1,16000 84000 2,00000~
DeOe&Ie kes meMe Jes heJe&le Ske npeej eespeve TBes nQ~ Fvekes veece Deewj mLeeve efJeYeeie kees kenles nQ~~2459~~
1000~ heeleeue keer heefMece efoMee ceW keewmlegYe Deewj hetJe&efoMee ceW keewmlegYeeme heJe&le efmLele nw~ Jes oesveeW heJe&le Jeecee
cetueYeeie mes mebege nQ~~2460~~ es heJe&le ceOe ceW jpele mes jefele, DeeYeeieeW ceW efJeefJeOe ekeej kes efoJe jlveeW mes
efveefce&le, ceeie& Je DeeueeeW mes megvoj leLee leJesoer SJeb leesjCeeW mes ege nQ~~2461~~ Fve heJe&leeW kee veeres, ceOe ceW
Deewj Thej pees keg efJemleej nw, Gmekee eceeCe Fme mecee ve< nes ieee nw~ Fvekes Thej efJeefe$e he Jeeues Gece
eemeeo efJejepeceeve nQ~~2462~~ Fve eemeeoeW ceW efJepeeosJe kes meceeve Deheveer Deeeg Deeefoke mes meefnle Deewj heJe&leeW kes
veeceeW mes mebege yesuebOej JevlejosJe eer[e kejles nQ~~2463~~ keobyeheeleeue keer GejefoMee ceW Goke veeceke heJe&le
Deewj oef#eCe efoMee ceW GokeeYeeme veeceke heJe&le efmLele nw~ es oesveeW heJe&le veerueceefCe pewmes JeCe& Jeeues nQ~~2464~~ Gve
heJe&leeW kes Thej ece mes efMeJe Deewj efMeJeosJe veeceke osJe efveJeeme kejles nQ~ Fvekeer DeeegeYe=efle keewmlegYeosJe kes meceeve
nw~~2465~~ Je[JeecegKe heeleeue keer hetJe&efoMee ceW MebKe Deewj heefMece efoMee ceW ceneMebKe veeceke heJe&le nw~ es oesveeW ner

leerveueeske efpevecebefoj

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

(241)

okeCeecees nesefo efieefj oefkeKeCeYeeieefcce petJekesmeefjCees~

okeJeemees GejS YeeS JesefueeceefCeceee oesefCCe~~2468~~
GJeefjefcce leeCe kecemees ueesefnoCeecees e ueesefnobkekeKees~
Goeefieefjmme meefje DeeGhhengoermeg neWefle megje~~2469~~
SoeCeb osJeeCeb CeejerDees DeJejpebyegoerJeefcce~ neWefle efCeeefCeeefomeeS DeJejeefpeoCeejmeeefje~~2470~~
yeeoeuemenmmeeFb peeseCeee pebyegoerJepeieoeroes~ iebletCe De oerJee CeecesCeb metjoerG efe~~2471~~
42000~
hegJJeheJeefCCeokeeslLegnhengoerCeb nJebefle oesmeg heemesmegb~ Sos oerJee ceefCeceeefCeiieefeoerDee heYeemebefle~~2472~~
SjeJeoefJepeDeesefoojeesoeJeeefnCeerS heefCeOeerS~ ceeieOeoerJemeefjes neseof mecegefcce ceeieOees oerDees~~2473~~
DeJejeefpeooejmmehheefCeOeerS nesefo ueJeCepeueefnefcce~ JejleCegCeecees oerDees JejleCegoerJeesJecees DeCCees~~2474~~
SjeJeoefKeefoefCeiieojeeheefCeOeerS ueJeCepeueefnefcce~ DeCCees heYeemeoerDees heYeemeoerDees Je essefo~~2475~~
ceeieOeoerJemeceeCeb meJJeb efee JeCCeCeb heYeememme~ esefo heefjJeejpegoes heYeemeCeecees megjes leeEmme~~2476~~
pes DeyYeblejYeeies ueJeCemecegodomme heJJeoe oerJee~ les meJJes esbles efCeecesCeb yeeefnjs Yeeies~~2477~~
oerJee ueJeCemecegs De[oeue kegceeCegmeeCe eGJeermeb~ DeyYeblejefcce Yeeies lesefeeceseeS yeeefnjS~~2478~~

MebKe kes meceeve JeCe& Jeeues nQ~~2466~~ Fvekes Thej ece mes Goke Deewj GokeeJeeme veeceke osJe efmLele nQ~ es oesveeW
osJe Deeeg DeeefokeeW ceW Goke heJe&le hej efmLele osJe kes meMe nQ~~2467~~ ethekesMejer kes oef#eCe Yeeie ceW oke veeceke
heJe&le Deewj Gej Yeeie ceW okeJeeme veeceke heJe&le efmLele nw~ es oesveeW ner heJe&le Jew[te&ceefCecee nQ~~2468~~ Gvekes Thej
ece mes ueesefnle Deewj ueesefnleebke veeceke osJe efveJeeme kejles nQ~ es osJe Deeeg DeeefokeeW ceW GokeheJe&le hej jnves Jeeues osJe
kes meceeve nQ~~2469~~ Fve osJeeW keer veieefjeeB Dehej pecyeterhe ceW Deheveer-Deheveer efoMee ceW Dehejeefpele veiej kes meceeve
nQ~~2470~~ pecyeterhe keer peieleer mes yeeeueerme npeej eespeve peekej mete&erhe veece mes eefme Dee" erhe nQ~~2471~~
42000~ es erhe hetJe& ceW yeleueeS ngS keewmlegYeeefoke heJe&leeW kes oesveeW heeMJe&Yeeie ceW efmLele neskej efvekeues ngS ceefCecee
oerhekeeW mes ege ekeeMeceeve nQ~~2472~~ SsjeJele #es$e ceW kener ngF& jeesoe veoer kes heeMJe&Yeeie ceW ceeieOeerhe kes meMe
meceg ceW ceeieOeerhe nw~~2473~~ Dehejeefpeleej kes heeMJe&Yeeie ceW Jejlevegerhe kes meMe Deve Jejleveg veeceke erhe
ueJeCemeceg ceW efmLele nw~~2474~~ ueJeCemeceg ceW SsjeJele #es$e ceW mes efvekeueer ngF& jeeveoer kes heeMJe&Yeeie ceW
eYeemeerhe kes meMe Deve eYeemeerhe efmLele nw~~2475~~ eYeemeerhe kee mechetCe& JeCe&ve ceeieOeerhe kes meceeve nw~
Fme erhe ceW heefjJeej mes ege neskej eYeeme veeceke osJe jnlee nw~~2476~~ ueJeCe meceg kes DeYevlej Yeeie ceW pees heJe&le
Deewj erhe nQ, Jes meye efveece mes Gmekes yeee Yeeie ceW Yeer efmLele nQ~~2477~~ ueJeCemeceg ceW De[leeueerme kegceeveg<eeW kes
erhe nQ~ FveceW mes eewyeerme erhe lees DeYevlej Yeeie ceW Deewj Fleves ner yeee Yeeie ceW Yeer nQ~~2478~~
24 24 48~

(242)

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ueJeCe meceg ceW DeOej veiej

(ef$eueeskemeej mes)
Devevlej ueJeCeesokeheefjheeuekeeveeb Yegpeieeveeb efJeceevemebKeeb mLeeve$eeeeesCeen
yesuebOej YegpeieefJeceeCeeCe menmmeeefCe yeeefnjs efmenjs~ Debles yeeJeeefj De[Jeermeb yeeoeueeb ueJeCes1~~903~~
yesuevOejYegpeieefJeceeveeveeb meneeefCe yeees efMeKejs~ Devles emehleefle De<efJebMeefle eelJeeeEjMeled ueJeCes~~903~~
yesueb~ pecyeterheehes#eee ueJeCemecegme yeees efMeKejs DeYevlejs e eLeemebKeb JesuebOejYegpeieeveeb efJeceeveeefve
emehleeflemeneeefCe 72000 De<eefJebMeeflemeneeefCe 28000 eelJeeeEjMelmeneeefCe 42000 meg~~903~~
DeLe leefceeveeveeceJemLeeveefJeMes<eb leodJee een
ogle[eoes meemeeb ogkeesmeDeefneb e nesF efmenjeoes~
CeejeefCe ng ieeCeleues peeseCeomeiegCemenmmeJeemeeefCe~~904~~
efleeled mehleMele efeesMeeefOekeb e YeJeefle efMeKejeled~ veiejeefCe efn ieieveleues eespeveoMeiegCemeneJeemeeefve~~904~~
ogle[e~ ueJeCemecegmeesYeeleelmehleMeleeespeveeefve 700 leefKejee efeesMeeefOekeeefve mehleMeleeespeveeefve
700 ees 2 lekelJee ieieveleues oMemeneeespeveJeemeeefve 10000 veiejeefCe meefvle~~904~~

ueJeCe meceg ceW DeOej veiej

(ef$eueeskemeej mes)
Deye ueJeCeesoke meceg kes eefleheeueke veeiekegceej osJeeW kes efJeceeveeW keer mebKee kees leerve mLeeveeW kes Deeee mes
kenles nQ
ieeLeeLe& ueJeCe meceg kes yeee ceW, efMeKej ceW Deewj DeYevlej ceW yesuevOej peeefle kes veeiekegceej osJeeW kes
efJeceeve ece mes yenej npeej, DeeF&me npeej Deewj yeeeueerme npeej nQ~~903~~
efJeMes<eeLe& pecyeterhe keer Dehes#ee ueJeCe meceg kes yeee ceW, yesuevOej peeefle kes veeiekegceej osJeeW kes
72000 efJeceeve nQ~ efMeKej ceW (16000 GBeer peuejeefMe kes Thej) 28000 Deewj DeYevlej ceW 42000 efJeceeve nQ~
Deye Gve efJeceeveeW kee DeJemLeeveefJeMes<e Deewj Jeeme kenles nQ
ieeLeeLe& }JeCe meceg kes oesveeW (yeee, DeYevlej) leeW mes meele-meele meew eespeve Deewj efMeKej
mes oes keesme DeefOeke meele meew eespeve Thej peekej DeLee&led peue mes Thej cee$e DeekeeMe ceW ome-ome npeej
(eleske) eespeve Jeeme Jeeues veiej nQ~~904~~

1. ef$eueeskemeej, he=. 692-693~

leerveueeske efpevecebefoj

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

(243)

ueJeCe meceg ceW DeYevlej erhe

ueJeCemecegeYevlejerheeved leodJeemeeefokeb e ieeLeeeleg<esveen
le[oes ieee lesefeecesefeeJeemee ng efJeefome Deblejiee~ De[meesueme les oerJee Jee metjkeKeebokeKee1~~909~~
le[le ielJee leeJevcee$eJeemee efn efJeefo#eg Devlejkee~ De<<ees[Me les erhee Je=ee metee&KeeveKee~~909~~
le[oes~ GYeeleeeeJevcee$eeefCe eespeveeefve 42000 ielJee leeJevcee$eJeemee 42000~ efJeefo#Jevlejefo#eg
e eLeemebKeb De< <ees[MemebKee metee&KeeveKeemles erhee Je=ee meg~~909~~

ieewlece erhe
le[oes yeejmenmmeb iebletefCen lesefeegoeefJelLeejes~ ieesoceoerDees efeefo JeeeJJeefomeefcn JedgueDees~~910~~
lelees eoMemeneb ielJesn leeJeogoeefJemleej~ ieewleceerhe efle<"efle JeeeJeefoefMe Jeleg&ue~~910~~
le[~ Fn ueJeCes DeYevlejleeled eoMemene 12000 eespeveeefve ielJee leeJevcee$eesoe 12000
leeJevcee$eefJemleej 12000 Je=eekeejes JeeeJeeb efoefMe ieewleceeKees erheefmle<"efle~~910~~
yengJeCCeCeheemeeoe JeCeJesoermeefne lesmeg oerJesmeg~ lemmeeceer JesuebOejCeeiee meieoerJeCeecee les~~911~~
yengJeCe&veeemeeoe JeveJesoermeefnles<eg les<eg erhes<eg~ lelmJeeefcevees yesuevOejveeiee mJekeerheveeceevemles~~911~~
yeng~ JevewJexefokeeefYe meefnles<eg les<eg erhes<eg meJex<eg yengJeCe&veesheslee eemeeoe meefvle~ leoderhemJeeefcevees es
yesuebOejveeieemles mJekeeremJekeereerheveeceeve~~911~~

ueJeCe meceg ceW DeYevlej erhe

ueJeCe meceg kes DeYevlej erheeW Deewj Gvekes Jeemeeefoke kees eej ieeLeeDeeW eje kenles nQ
ieeLeeLe& efpeleves eespeve Jeeme Jeeues erhe nQ oesveeW leeW mes Gleves ner eespeve otj peekej efJeefoMee Deewj Devlej
efoMeeDeeW ceW mete& veeceke Dee" Deewj ev veeceke meesuen Je=eekeej erhe nQ~~909~~
efJeMes<eeLe& DeYevlej le mes yeenj keer Deesj Deewj yeee le mes Yeerlej keer Deesj yeeeueerme-yeeeueerme npeej
eespeve otj peekej efJeefoMeeDeeW Deewj Devlej efoMeeDeeW ceW 42000 eespeve Jeeme Jeeues erhe nQ~ JeneB eejeW efJeefoMeeDeeW kes
oesveeW heeMJe&YeeieeW ceW Dee" mete& veece kes erhe nQ leLee Devlej efoMeeDeeW kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW meesuen ev veece kes
erhe nQ~ es meJe& erhe ieesue Deekeej Jeeues nQ~

ieewlece erhe
ieeLeeLe& efpeleves eespeve efJemleej Deewj GBeeF& Jeeuee erhe nw, ueJeCe meceg kes DeYevlej le mes yeenj keer
Deesj Gleves ner eespeve otj peekej JeeeJe efoMee ceW ieesue Deekeej Jeeuee ieewlece veece kee erhe nw~~910~~
efJeMes<eeLe& ueJeCe meceg kes DeYevlej le mes yeenj keer Deesj JeeeJe efoMee ceW 12000 eespeve otj peekej
12000 eespeve GBee Deewj 12000 eespeve eew[e ieesue Deekeej Jeeuee ieewlece veece kee erhe nw~
ieeLeeLe& Jes meye erhe JeveeW Deewj JesefokeeDeeW mes ege nQ, GveceW ceneved efJeYetefleege eemeeo nQ, Gve erheeW kes
mJeeceer Deheves-Deheves erhe meMe veece Jeeues JesuevOej peeefle kes veeiekegceej osJe nQ~~911~~
1. ef$eueeskemeej he=. 695-696~

(244)

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceeieOe, Jejleveg, eYeemeerhe

ceeienefleosJeoerJeefeoeb mebKesppepeeseCeb ieee~ leerjeoes oefkeKeCeoes GejYeeiesefJe nesefoefe~~912~~
ceeieOeef$eosJeerheef$eleeb mebKeeleeespeveb ielJee~ leerjeled oef#eCele GejYeeiesefhe YeJeleerefle~~912~~
ceeien~ Yejle#es$es oef#eCelemleerjeled mebKeeleeespeveeefve ielJee ceeieOeJejlevegeYeemeeKeecejeCeeb $eeeCeeb osJeeveeb
leevveeceerhe$eeceefmle, SsjeJeleesejYeeiesefhe leLee erhe$eeceefmle~~912~~

ueJeCemeceg ceW heJe&leeW hej efpevecebefoj

(pebyeterJeheCCeefe mes)
yeeoeueerme menmmee iebletCeb peeseCeeefCe Jesoeroes~ yesuebOejosJeeCeb DesJe e heJJeoe neWefle1~~27~~
peeseCemenmmelegbiee keuememeceeCeYeemegje efJeGuee~ JeCeJesefoSeEn pegee JejleesjCecebef[ee efoJJee~~28~~
JeueeecegneCe Cesee oes oes heemesmeg neWefle CeeeJJee~ DekeKeeDeCeeFefCenCee CeeCeeceefCejeCeheefjCeecee~~29~~
hegJJesCe neWefle Cesee keeslLegYeCeecee Ceiee ng keCeeceee~ keeslLegYeCeecemegejE oe Jemebefle JesuebOeje lesmeg~~30~~
oefkeKeCeefomesCe Cesee oieYeemee DebkejeCeceemesuee~ oieYeemeosJemeefnee yengefJenheemeeomebCCee~~31~~
heefceefomesCe mesuee hheceee mebKepegJeueJejCeecee~ mebKepegieueeefYeOeeCee Jemebelf e JesuebOeje osJee~~32~~

ceeieOe, Jejleveg, eYeemeerhe

ieeLeeLe& meceg kes oef#eCe le mes mebKeele eespeve Deeies peekej ceeieOe Deeefo leerve osJe nQ Deewj FvneR veece
kes Oeejer leerve erhe nQ~ Gej Yeeie DeLee&led SsjeJele #es$e ceW Yeer leerve erhe nQ~~912~~
efJeMes<eeLe& Yejle #es$e keer iee efmevOeg veefoeeW kes eJesMeej Deewj Ske pecyeterhe kee ej Fve leerveeW ejeW kes
meccegKe mebKeele eespeve Deeies peekej ceeieOe, Jejleveg Deewj eYeeme veeceke leerve osJeeW kes Fmeer veece Jeeues leerve erhe nQ~
Fmeer ekeej Gej Yeeie DeLee&led SsjeJele #es$e ceW Yeer leerve erhe nQ~

ueJeCemeceg ceW heJe&leeW hej efpevecebefoj

(pebyeterJeheCCeefe mes)
Jesoer mes yeeeueerme npeej eespeve peekej yesuebOej osJeeW kes Dee" heJe&le nQ~~27~~ Ske npeej eespeve TBes, DeOe&
keueMe kes meceeve Yeemegj, efJeMeeue, JeveJesefoeeW mes ege, efoJe Deewj Gece leesjCeeW mes ceefC[le Jes heJe&le JeueecegKe
(Je[JeecegKe) eYe=efle heeleeueeW kes oes heeMJe& YeeieeW ceW oes-oes nQ, Ssmee peevevee eeefnS~ es heJe&le De#ee, DeveeefoefveOeve
Deewj veevee ceefCeeeW SJeb jlveeW kes heefjCeecehe nQ~~28-29~~ FveceW mes hetJe& keer Deesj keewmlegYe (Deewj keewmlegYeeme)
veeceke megJeCe&cee heJe&le nQ~ Gvekes Thej keewmlegYe (Deewj keewmlegYeeme) veeceke JesuebOej megjsv jnles nQ~~30~~ oef#eCe
efoMee keer Deesj (Goke Deewj) GokeYeeme osJeeW mes meefnle leLee yengle ekeej kes eemeeoeW mes Jeehle Debkejlvecee
(Goke Deewj) GokeYeeme veeceke Mewue peevevee eeefnS~~31~~ heefMece efoMee ceW Gece MebKeegieue (MebKe Je
ceneMebKe) veece Jeeues jpelecee Mewue peevevee eeefnS~ Fvekes Thej MebKeegieue (MebKe Je ceneMebKe) veeceke yesuebOej
1. pecyeterJeheCCeefe, DeefOekeej10, he=. 177178~

leerveueeske efpevecebefoj

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

(245)

GejefomesCe Cesee Jesefueeceee nJebefle Jejmesuee~ oiemeerceosJemeefnee omemeercee neWefle CeecesCe~~33~~

meJJes efJe Jesefomeefnee JejleesjCecebef[ee ceCeefYejecee~ OegJJebleOeeJe[eee efpeCeYeJeCeefJentemf eee efoJJee~~34~~
heeeeueeCeb Cesee GYees heemesmeg len e efmenjsmeg~ Deeeemes efCeefodoe heCCeieosJeeCe CeiejeefCe~~35~~
yeeJeeeEj menmmee yeeefnjceyYeblejb e yeeeee~ Deiieesoieb Oejblee DeeJeermeb menmmeeefCe~~36~~
Seb e meemenmmee Yegpeie menmmeeefCe esJe yeeeee~ Jesueemeg oesmeg Deiieesoies e ueJeCeefcn Deblee~~37~~
leees Jesoeroes hegCe yeeoeuemenmme peeseCee ieblegb~ efJeefomeemeg neWelf e oerJee yeeoeuemenmmeefJeeflLeCCee~~38~~
oerJesmeg lesmeg Cesee CeiejeefCe nJebefle jeCeefCeJeneefCe~ CeeieeCeb efCeefodoe ieesGjheeeejefCeJeneefCe~~39~~

ueJeCemeceg ceW ieewleceerhe ceW efpevecebefoj

Jesoeroes iebetCeb yeejn len peeseCemenmmeeefCe~ JeeeJJeefomesCe hegCees nesF mecegefcce JejoerJees~~40~~
yeejnmenmmelegbiees efJeeflLeCCeeeecelesefeDees esJe~ kebeCeJesoermeeefnDees cejieeJejleesjCegegbiees~~41~~
meefmekeblemetjkeblees kekekeseCeheGcejeeceefCeefCeJenes~ JejJeppekeCeeefJeodogcecejieeheemeeomebpegees~~42~~
ieesogceCeecees oerJees CeeCeeleienCemebkeguees jcYees~ heeskeKejefCeJeeefJeheGjes efpeCeYeJeCeefyentefmeDees efoJJees~~43~~

osJe efveJeeme kejles nQ~~32~~ Gej efoMee ceW Jew[te&ceefCecee Gokemeerce (Goke Deewj GoJeeme) veece Gece Mewue nQ~
Fvekes Thej Gokemeerce (Goke Deewj GoJeeme) veece osJe nQ~~33~~ meye ner efoJe heJe&le Jesoer mes meefnle, Gece
leesjCeeW mes ceefC[le, ceve kees DeefYejece, henjeleer ngF& OJepeeheleekeeDeeW mes meefnle Deewj efpeveYeJeve mes
efJeYetef<ele nQ~~34~~ heeleeueeW kes GYee heeMJe& YeeieeW ceW leLee efMeKejeW hej DeekeeMe ceW heVeie (veeiekegceej) osJeeW kes veiej
efveefo&< efkeS ieS nQ~~35~~
ueJeCe meceg keer yeee (OeelekeerKeb[ keer Deesj) Jesuee kees OeejCe kejves Jeeues yenej npeej, DeYevlej
(pecyeterhe keer Deesj) Jesuee kees OeejCe kejves Jeeues yeeeueerme npeej Deewj Deeesoke (peueefMeKee) kees OeejCe kejves
Jeeues DeeF&me npeej Fme ekeej ueJeCe meceg ceW oesveeW JesueeDeeW kes Thej Je Deeesoke (efMeKej) hej Ske ueeKe
yeeeueerme npeej (72000 42000 28000) veeiekegceej osJe efmLele nQ~~36-37~~ hegve Gme Jesoer mes
yeeeueerme npeej eespeve peekej efJeefoMeeDeeW ceW yeeeueerme npeej eespeve efJemleerCe& (Dee") erhe nQ~~38~~ Gve erheeW ceW
jlvemecetneW mes ege Deewj ieeshegj SJeb eekeej mecetn mes mebege veeiekegceejeW kes veiej efveefo&< efkeS ieS peevevee
eeefnS~~39~~

ueJeCemeceg ceW ieewleceerhe ceW efpevecebefoj

Jesoer mes JeeeJe efoMee keer Deesj yeejn npeej eespeve peekej meceg ceW ieewlece veeceke Gece erhe nw~ en efoJe
erhe yeejn npeej eespeve TBee, Fleves ner efJemleej Je Deeeece mes mebege, megJeCe&cee Jesoer mes meefnle, cejkele ceefCecee
Gece leesjCeeW mes GVele; evkeevle, mete&keevle, kekexleve SJeb heejeie ceefCeeeW kes mecetn mes meefnle; Gece Jee,
megJeCe&, efJegce SJeb cejkele ceefCecee eemeeoeW mes mebege; veevee Je=#eeW kes JeveeW mes Jeehle, jce, eegj heg<keefjefCeeeW SJeb
JeeefhekeeDeeW mes ege Deewj efpeveYeJeveeW mes efJeYetef<ele nw~~40-43~~

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

(246)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ueJeCe meceg kes Deboj uebkee veiejer ceW efpevecebefoj

(heehegjeCe mes1)
Gme Oeee|ceke efe kes keejCe oesveeW kees peeefle-mcejCe Yeer nes ieee~ leovevlej ee mes Yejs cesIeJeenve Deewj
meneveeve DeefpeleveeLe YeieJeeved keer Fme ekeej mlegefle kejves ueies~~142~~ ns YeieJeved ! pees yegef mes jefnle nQ leLee
efpevekee keesF& veeLe-j#eke veneR nw Ssmes mebmeejer eeefCeeeW kee Deehe efyevee keejCe ner Ghekeej kejles nQ Fmemes DeefOeke
DeeMee& Deewj keee nes mekelee nw~~143~~ Deehekee he Ghecee mes jefnle nw leLee Deehe Delegue Jeere& kes Oeejke nQ~ ns
veeLe! Fve leerveeW ueeskeeW ceW Ssmee keewve heg<e nw pees Deehekes oMe&ve mes mevle=hle ngDee nes~~144~~ ns YeieJeved! eeefhe Deehe
eehle kejves eesie mecemle heoeLe& eehle kej egkes nQ, ke=leke=le nQ, meJe&oMeea nQ, megKemJehe nQ, Deefevle nQ, Deewj
peeveves eesie mecemle heoeLe& peeve egkes nQ leLeeefhe peieled kee efnle kejves kes efueS Gele nw~~~145~~ ns efpevejepe!
mebmeejheer DevOekethe ceW he[les ngS peerJeeW kees Deehe es<" OeceexheosMeheer nmleeJeuecyeve eoeve kejles nQ~~146~~ Fme
ekeej efpevekeer JeeCeer ieodieod nes jner Leer Deewj ves$e DeeBmegDeeW mes Yej jns Les Ssmes hejce n<e& kees eehle ngS cesIeJeenve Deewj
meneveeve efJeefOehetJe&ke mlegefle Deewj vecemkeej kej eLeemLeeve yew" iees~~147~~ eEmenJeere& Deeefo cegefve, Fv Deeefo osJe
Deewj meiej Deeefo jepee hejce DeeMee& kees eehle ngS~~148~~
DeLeevevlejeer DeefpeleveeLe efpevesv YeieJeeved kes meceJemejCe ceW je#emeeW kes Fv Yeerce Deewj megYeerc e emevve
neskej cesIeJeenve mes kenves ueies efke ns efJeeeOej kes yeeueke ! let Oeve nw pees meJe&%e Deefpele efpevesv keer MejCe ceW Deeee
nw, nce oesveeW legPe hej mevleg< ngS nQ Dele efpememes lesjer meJe&ekeej mes mJemLelee nes mekesieer Jen yeele nce legPemes Fme
mecee kenles nQ mees let Oeeve mes megve, let nce oesveeW keer j#ee kee hee$e nw~~149-151~~ yengle Yeejer ceiejceeW mes Yejs
ngS Fme ueJeCemeceg ceW Delevle ogie&ce leLee DeefleMee megvoj npeejeW ceneerhe nQ~~152~~ Gve ceneerheeW ceW keneR
ievOeJe&, keneR efkeVejeW kes mecetn, keneR e#eeW kes PegC[ Deewj keneR efkebheg<eosJe eer[e kejles nQ~~153~~ Gve erheeW kes
yeere Ske Ssmee erhe nw pees je#emeeW keer MegYe eer[e kee mLeeve nesves mes je#eme erhe kenueelee nw Deewj meele meew eespeve
uecyee leLee Glevee ner eew[e nw~~154~~ Gme je#eme erhe kes ceOe ceW ces heJe&le kes meceeve ef$eketeeue veeceke efJeMeeue
heJe&le nw~ Jen heJe&le Delevle ogeJesMe nw Deewj Geceesece iegneheer ie=neW mes meyekees MejCe osves Jeeuee nw~~155~~
Gmekeer efMeKej megces heJe&le keer etefuekee kes meceeve ceneceveesnj nw, Jen veew eespeve TBee Deewj heeeme eespeve eew[e
nw~~156~~ Gmekes megJeCe&cee efkeveejs veevee ekeej kes jlveeW keer keeefvle kes mecetn mes meoe Deeeefole jnles nQ leLee
veevee ekeej keer ueleeDeeW mes DeeeEueefiele keuheJe=#e JeneB mebkeerCe&lee kejles jnles nQ~~157~~ Gme ef$eketeeue kes veeres
leerme eespeve efJemleejJeeueer uebkee veiejer nw, GmeceW je#eme JebefMeeeW kee efveJeeme nw, Deewj Gmekes cenue veevee ekeej kes
jlveeW SJeb megJeCe& mes efvee|cele nQ~~158~~ ceve kees njCe kejves Jeeues yeeie yeieereeW, keceueeW mes megMeesefYele mejesJejeW Deewj
ye[s-ye[s efpeve-ceefvojeW mes Jen veiejer Fvhegjer kes meceeve peeve he[leer nw~~159~~ Jen uebkee veiejer oef#eCe efoMee keer
ceeveeW DeeYet<eCe ner nw~ ns efJeeeOej ! let Deheves yevOegJeie& kes meeLe Gme veiejer ceW pee Deewj megKeer nes~~160~~ Ssmee
kenkej je#emeeW kes Fv Yeerce ves Gmes osJeeefOeef<"le Ske nej efoee~ Jen nej Deheveer kejes[eW efkejCeeW mes eeBoveer Glhevve
1. heehegjeCe Yeeie 1 he=. 77 mes 79 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

(247)

kej jne Lee~~161~~ pevceevlej mecyevOeer heg$e keer eerefle kes keejCe Gmeves Jen nej efoee Lee Deewj kene Lee efke ns
efJeeeOej! let ejceMejerjer leLee egie kee es<" heg<e nw FmeefueS legPes en nej efoee nw~~162~~ Gme nej kes efmeJeee
Gmeves he=LJeer kes Yeerlej efhee ngDee Ske Ssmee eeke=efleke veiej Yeer efoee pees n eespeve ienje leLee Ske meew mee{s
Fkeleerme eespeve Deewj [s{ keueeeceeCe eew[e Lee~~163~~ Gme veiej ceW Me$egDeeW kee Mejerj eje eJesMe kejvee lees otj
jne ceve mes Yeer eJesMe kejvee DeMekee Lee~ GmeceW ye[s-ye[s cenue Les, Deuebkeejesoe Gmekee veece Lee Deewj MeesYee mes Jen
mJeie& kes meceeve peeve he[lee Lee~~164~~ eefo legPe hej keoeefeled hejee kee DeeeceCe nes lees Fme veiej ceW Ke[die kee
Deeee ues megKe mes jnvee~ en lesjer JebMe-hejcheje kes efueS jnme-megjef#ele mLeeve nw~~165~~ Fme ekeej je#emeeW kes
Fv Yeerce Deewj megYeerce ves hetCe&Oeve kes heg$e cesIeJeenve mes kene efpemes megvekej Jen hejce n<e& kees eehle ngDee~ Jen
DeefpeleveeLe YeieJeeved kees vecemkeej kej G"e~~166~~ je#emeeW kes Fv Yeerce ves Gmes je#emeer efJeee oer~ Gmes ueskej
Fevegmeej eueves Jeeues keeceie veeceke efJeceeve hej Dee{ nes Jen uebkeehegjer keer Deesj euee~~167~~ je#emeeW kes
Fv ves Fmes JejoevemJehe uebkee veiejer oer nw en peevekej cesIeJeenve kes mecemle YeeF& yeevOeJe Fme ekeej n<e& kees
eehle ngS efpeme ekeej efke eelekeeue kes mecee keceueeW kes mecetn efJekeeme YeeJe kees eehle nesles nQ~~168~~
Fme ekeej ueJeCe meceg keer MeesYee osKeles ngS cesIeJeenve ves ef$eketeeue kes efMeKej kes veeres efmLele uebkeehegjer ceW
eJesMe efkeee~ Jen uebkee yengle Yeejer eekeej Deewj ieeshegjeW mes megMeesefYele Leer, Deheveer ueeue-keeefvle kes eje mebOee kes
meceeve DeekeeMe kees efuehle kej jner Leer, kegvo kes meceeve meheso, GBes heleekeeDeeW mes megMeesefYele, kees Deewj leesjCeeW mes
ege efpeveceefvojeW mes ceefC[le Leer~ uebkeeveiejer ceW eefJe< nes meJe&eLece Gmeves efpevecebefoj ceW peekej efpevesvosJe keer
Jevovee keer Deewj leovevlej cebieueeshekejCeeW mes ege Deheves eesie cenue ceW efveJeeme efkeee~~175-177~~ jlveeW keer
MeesYee mes efpevekes ves$e Deewj ves$eeW kes hebefeeeB Deekee|<ele nes jner Leer Ssmes Deve YeeF&-yevOeg Yeer eLeeeesie cenueeW ceW "nj
iees~~178~~
efJeMes<een efpevecebefoj Deke=ef$ece nes mekelee nw~

ueJeCe meceg ceW Jeevej erhe nw~1

eerkeC" mes Ssmee kenkej keere|leOeJeue ves Deheves efheleecen kes ece mes Deeiele ceneyegefceeved Deevevo veeceke cev$eer
kees yegueekej kene~~58~~ efke legce efejkeeue mes cesjs veiejeW keer meejlee Deewj Demeejlee kees Deer lejn peeveles nes Dele
eerkeC" kes efueS pees veiej meejYetle nes mees kenes~~59~~ Fme ekeej kenves hej Je= cev$eer kenves ueiee~ peye Jen Je=
cev$eer ken jne Lee leye Gmekeer meheso oe{er Je#emLeue hej efnue jner Leer Deewj Gmemes Ssmee peeve he[lee Lee ceevees oe
ceW efJejepeceeve mJeeceer kees ecej ner {esj jne nes~~60~~ Gmeves kene efke ns jepeved! eeefhe Deehekes veiejeW ceW Ssmee Ske
Yeer veiej veneR nw pees megvoj ve nes leLeeefhe eerkeC" mJeeb ner Keespekej Fevegmeejpees FvnW efekej nes, enCe
kej ueW~~61~~ Fme meceg kes yeere ceW Ssmes yengle mes erhe nQ peneB keuheJe=#eeW kes meceeve Deekeej Jeeues Je=#eeW mes efoMeeSB
Jeehle nes jner nQ~~62~~ Fve erheeW ceW Ssmes Deveske heJe&le nQ pees veevee ekeej kes jlveeW mes Jeehle nQ, GBes-GBes efMeKejeW
mes megMeesefYele nQ, ceneosoerheceeve nQ Deewj osJeeW keer eer[e kes keejCe nQ~~63~~ je#emeeW kes Fv Yeerce, DeefleYeerce leLee
1. heehegjeCe Yeeie 1 he=. 101 mes 105 leke~

(248)

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Gvekes efmeJeee Deve meYeer osJeeW ves Deehekes JebMepeeW kes efueS Jes meye erhe leLee heJe&le os jKes nQ Ssmee hetJe& hejcheje mes
megveles Deeles nQ~~64~~ Gve erheeW ceW megJeCe&cee cenueeW mes ceveesnj Deewj efkejCeeW mes mete& kees Deeeefole kejves Jeeues
cenejlveeW mes heefjhetCe& Deveske veiej nQ~~65~~ Gve veiejeW kes veece Fme ekeej nQmevOeekeej, ceveeseo, megJesue,
keebeve, nefj, eesOeve, peueefOeOJeeve, nbmeerhe, Yej#ece, DeOe&mJeieexlke, DeeJele&, efJeIe, jesOeve, Deceue, keevle,
mhegle, jlveerhe, leeseeJeueer, mej, DeuebIeve, veYeesYeeveg Deewj #esce Fleeefo Deveske megvoj-megvoj mLeeve nQ~ Fve
mLeeveeW ceW osJe Yeer GheJe veneR kej mekeles nQ~~66-68~~ pees yengle Yeejer hegCe mes eehle nes mekeles nQ Deewj peneB keer
JemegOee veevee ekeej kes jlveeW mes ekeeMeceeve nw Ssmes Jes mecemle veiej Fme mecee Deehekes DeeOeerve nQ~~69~~ eneB
heefMeceesej Yeeie DeLee&led JeeeJe efoMee ceW meceg kes yeere leerve meew eespeve efJemleej Jeeuee ye[e Yeejer Jeevej erhe nw~
en Jeevejerhe leerveeW ueeskeeW ceW eefme nw Deewj GmeceW ceneceveesnj npeejeW DeJeevlej erhe nQ~~70-71~~ en erhe keneR
lees heg<hejeie ceefCeeeW keer ueeue-ueeue eYee mes Ssmee peeve he[lee nw ceevees peue ner jne nes, keneR njs ceefCeeeW keer efkejCeeW
mes Deeeefole neskej Ssmee megMeesefYele neslee nw ceevees Oeeve kes njs-Yejs heewOeeW mes ner Deeeefole nes~~72~~
Gme Jeevejerhe kes ceOe ceW jlve Deewj megJeCe& keer uecyeer-eew[er efMeueeDeeW mes megMeesefYele efke<keg veece kee ye[e Yeejer
heJe&le nw~~82~~ pewmee en ef$eketeeue nw Jewmee ner Jen efke<keg heJe&le nw mees Gvekeer efMeKejheer uecyeer-uecyeer YegpeeDeeW
mes DeeeEueefiele efoMeeheer efm$eeeB hejce MeesYee kees eehle nes jner nQ~~83~~ Deevevo cev$eer kes Ssmes Jeeve megvekej hejce
Deevevo kees eehle ngDee eerkeC" Deheves yenveesF& keere|leOeJeue mes kenves ueiee efke pewmee Deehe kenles nQ Jewmee cegPes
mJeerkeej nw~~84~~ leovevlej ew$e ceeme kes cebieuecee eLece efove ceW eerkeC" Deheves heefjJeej kes meeLe Jeevejerhe
ieee~~85~~ leovevlej mecemle efoMeeDeeW ceW Deheveer veerueer ef< eueelee ngDee eerkeC" DeeMee& mes Yejs ngS Gme
Jeevejerhe ceW Gleje~~90~~
veevee ekeej kes Je=#eeW mes megMeesefYele JeneB kes eosMe veevee jbie kes efoKeeF& osles Les~ Jes eosMe Fleves megvoj Les efke GvnW
osKekej efhej mJeie& kes osKeves keer Fe veneR jnleer Leer~~101~~ leesleeDeeW kes meceeve mhe< yeesueves Jeeues ekeesj Deewj
ekeesjer kee pees cewveeDeeW kes meeLe Jeelee&ueehe neslee Lee Jen Gme Jeevej erhe ceW meyemes ye[e DeeMee& kee keejCe
Lee~~101~~ leovevlej Jen eerkeC", veevee ekeej kes Je=#eeW keer eee ceW efmLele, hetueeW keer megieefvOe mes Devegefuehle,
jlvecee leLee megJeCe&cee efMeueeleueeW hej mesvee kes meeLe yew"e Deewj JeneR Gmeves Mejerj kees megKe hengBeeves Jeeues mecemle
keee& efkees~~102-103~~ leovevlejeqpeveceW veevee ekeej kes heg<he hetue jns Les, nbme Deewj meejme he#eer Meyo kej jns
Les, mJe peue Yeje ngDee Lee Deewj pees ceefueeeW kes mebeej mes keg-keg keefchele nes jns Les Ssmes ceeueeDeeW keer, leLee
hetueeW kes mecetn keer Je<ee& kejves Jeeues, cenekeeefvleceeved Deewj heef#eeeW keer yeesueer kes yeneves ceevees peesj-peesj mes pee Meyo
kee GeejCe kejves Jeeues Je=#eeW keer SJeb veevee ekeej kes jlveeW mes Jeehle YetYeeieeWeosMeeW keer meg<ecee mes ege Gme Jeevej
erhe ceW eerkeC" peneB-leneB YeceCe kejlee ngDee yengle megKeer ngDee~~104-106~~ leovevlej vevove Jeve kes meceeve
Gme Jeve ceW efJenej kejles ngS eerkeC" ves Fevegmeej eer[e kejves Jeeues Deveske ekeej kes Jeevej osKes~~107~~ me=ef<
keer Fme efJeefe$elee kees osKekej eerkeC" efJeeej kejves ueiee efke osKees es Jeevej efleee eesefve ceW Glhevve ngS nw efhej
Yeer ceveg<e kes meceeve keeeW nw ?~~108~~ es Jeevej cegKe, hewj, neLe leLee Deve DeJeeJe Yeer ceveg<e kes DeJeeJeeW kes
meceeve ner OeejCe kejles nQ~ ve kesJeue DeJeeJe ner, Fvekeer es<e Yeer ceveg<eeW kes meceeve nQ~~109~~ leovevlej Gve

leerveueeske efpevecebefoj

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

(249)

JeevejeW kes meeLe eer[e kejves keer eerkeC" kes yengle Yeejer Fe Glhevve ngF&~ eeefhe Jen efmLej eke=efle kee jepee Lee lees
Yeer Delevle Glmegke nes G"e~~110~~ Gmeves efJeefmcele efee neskej cegKe keer Deesj osKeves Jeeues efvekeJeleea heg<eeW kees
Dee%ee oer efke Fve JeevejeW kees MeerIe ner eneB ueeDees~~111~~ kenves keer osj Leer efke efJeeeOejeW ves mewke[eW Jeevej ueekej
Gvekes meceerhe Ke[s kej efoes~ Jes meye Jeevej n<e& mes keue-keue Meyo kej jns Les~~112~~ jepee eerkeC" Gece
mJeYeeJe kes Oeejke Gve JeevejeW kes meeLe eer[e kejves ueiee~ keYeer Jen leeueer yepeekej GvnW veeelee Lee, keYeer Deheveer
YegpeeDeeW mes Gvekee mheMe& kejlee Lee Deewj keYeer Deveej kes hetue kes meceeve ueeue, eheer veeke mes ege SJeb ecekeerueer
megvenueer keveerefvekeeDeeW mes ege Gvekes cegKe ceW Gvekes meheso oeBle osKelee Lee~~113-114~~
Fmekes yeeo hene[ kes efMeKejeW, ueleeDeeW, efvePe&jveeW Deewj Je=#eeW mes efpemekee ceve nje ieee Lee Ssmee eerkeC" Gve
JeevejeW kees efueJeekej efke<keg heJe&le hej e{e~~120~~ JeneB Gmeves uecyeer-eew[er, efJe<eceleejefnle leLee Devle ceW
GBes-GBes Je=#eeW mes megMeesefYele Gegbie hene[eW mes megjef#ele Yetefce osKeer~~121~~ Gmeer Yetefce hej Gmeves efke<keghegj veece
kee Ske veiej yemeeee~ en veiej Me$egDeeW kes Mejerj keer yeele lees otj jns ceve kes efueS Yeer ogie&ce Lee~~122~~ en
veiej eewon eespeve uecyee-eew[e Lee Deewj Fmekeer heefjefOeieesueeF& yeeeueerme eespeve mes keg DeefOeke Leer~~123~~
Fme veiej ceW efJeeeOejeW ves cenueeW keer Ssmeer-Ssmeer GBeer esefCeeeB yeveekej leweej keer LeeR efke efpevekes meeceves Gegbie
ojJeepes Les, efpevekeer oerJeeuesW ceefCe Deewj megJeCe& mes efvee|cele LeeR, pees Des-Des yejC[eW mes meefnle LeeR, jlveeW kes
KecYeeW hej Ke[er Leer~ efpevekeer keheesleheeueer kes meceerhe kee Yeeie ceneveerue ceefCeeeW mes yevee Lee Deewj Ssmee peeve
he[lee Lee efke jlveeW keer keeefvle ves efpeme DevOekeej kees meye peien mes Keos[kej otj kej efoee Lee ceevees Gmes eneB
DevegkecheeJeMe mLeeve ner efoee ieee Lee~

uebkee veiejer kee JeCe&ve1

leovevlej Delevle Glmegkelee mes Yejs jece ves MeerIe ner hete efke ns efJeeeOejeW! yeleueeDees efke uebkee efkeleveer otj
nw?~~99~~ ns osJe! efkemeer lejn GeejCe efkeee ngDee efpemekee veece ner Yee mes pJej Glhevve kej oslee nw Gmekes
efJe<ee ceW nce Deehekes meeceves keee kenW ?~~103~~ #eg Meefe kes Oeejke nce ueesie keneB Deewj uebkee kee mJeeceer jeJeCe
keneB ? Dele Fme mecee Deehe Fme peeveer ngF& Jemleg keer n" esef[S~~104~~ DeLeJee ns eYees! en megvevee DeeJeMeke
ner nw lees megefveS kenves ceW keee oes<e nw ? Deehekes mece#e lees keg kene pee mekelee nw~~105~~ og< ceiejceeW mes Yejs
ngS Fme ueJeCe meceg cebW Deveske DeeMee&keejer mLeeveeW mes ege eefme je#emeerhe nw~~106~~ pees meye Deesj mes meele
eespeve efJemle=le nw leLee keg DeefOeke Fkekeerme eespeve Gmekeer heefjefOe nw~~107~~ Gmekes yeere ceW megces heJe&le kes
meceeve ef$eket veece kee heJe&le nw pees veew eespeve TBee Deewj heeeme eespeve eew[e nw~~108~~ megJeCe& leLee veevee ekeej
kes ceefCeeeW mes osoerheceeve SJeb efMeueeDeeW kes mecetn mes Jeehle nw~ je#emeeW kes Fv Yeerce ves cesIeJeenve kes efueS Jen efoee
Lee~~109~~ le hej Glhevve ngS veevee ekeej kes efe$e-efJeefe$e Je=#eeW mes megMeesefYele Gme ef$eketeeue kes efMeKej hej
uebkee veece keer veiejer nw pees ceefCe Deewj jlveeW keer efkejCeeW leLee mJeie& kes efJeceeveeW kes meceeve ceveesnj cenueeW SJeb eer[e
Deeefo kes eesie megvoj eosMeeW mes Delevle MeesYeeeceeve nw~~110-111~~ pees meye Deesj mes leerme eespeve eew[er nw leLee
1. heehegjeCe Yeeie 1 he=. 288 mes 289 leke~

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

(250)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yengle ye[s eekeej Deewj heefjKee mes ege nesves kes keejCe otmejer he=efLeJeer kes meceeve peeve he[leer nw~~112~~ uebkee kes
meceerhe ceW Deewj Yeer Ssmes mJeeYeeefJeke eosMe nQ lees jlve, ceefCe leLee mJeCe& mes efvee|cele nQ~~113~~ Jes meye eosMe Geceesece
veiejeW mes ege nQ, je#emeeW keer eer[e-Yetefce nQ leLee ceneYeesieeW mes ege efJeeeOejeW mes meefnle nQ~~114~~ mevOeekeej,
megJesue, keebeve, eove, eesOeve, nbme, nefjmeeiej Deewj De& mJeie& Deeefo Deve erhe Yeer JeneB efJeeceeve nQ pees mecemle
$e+efeeW leLee YeesieeW kees osves Jeeues nQ, Jeve-GheJeve Deeefo mes efJeYetef<ele nQ leLee mJeie& eosMeeW kes meceeve peeve he[les
nQ~~115-116~~ uebkeeefOeheefle jeJeCe Ye=leJeie& mes DeeJe=le nes efce$eeW, YeeFeeW, heg$eeW, efm$eeeW leLee Deve F<peveeW kes
meeLe Gve eosMeeW ceW eer[e efkeee kejlee nw~~117~~ eer[e kejles ngS Gme efJeeeOejeW kes DeefOeheefle kees osKekej ceQ
mecePelee ntB efke Fv Yeer DeeMebkee kees eehle nes peelee nw~~118~~ efpemekee YeeF& efJeYeer<eCe ueeske ceW DeleefOeke yeueJeeved
nw, eg ceW ye[s-ye[s ueesieeW kes eje Yeer Depese nw Deewj jepeeDeeW ceW es<" nw~~119~~ yegef eje Gmekeer meceevelee kejves
Jeeuee osJe Yeer veneR nw efhej ceveg<e lees efveefMele ner veneR nw~ peieleYeg jeJeCe kees Gmeer Ske YeeF& kee mebmeie& eehle nesvee
heee&hle nw~~120~~ Gmekee iegCeheer DeeYet<eCeeW mes meefnle Ske ese YeeF& Yeer nw pees kegcYekeCe& Fme veece mes eefme nw
leLee ef$eMetue veeceke ceneMem$e mes meefnle nw~~121~~

ueJeCe meceg ceW uebkee veiejer ceW DeveskeeW efpevecebefoj SJeb eer MeebefleveeLe cebefoj1
DeLeevevlej je#emeeW kee DeOeerMJej jeJeCe Deheves otle kes Jeeve megvekej #eCeYej cev$e kes peevekeej ceefv$eeeW kes meeLe
cev$eCee kejlee jne~ Gmeves efJeeej efkeee efke ceQ yengefheCeer veece mes eefme Jen efJeee efme kejlee ntB efke efpemeceW meoe
lelhej jnves Jeeues osJe Yeer efJeIve Glhevve veneR kej mekeles~~6~~ Ssmee efJeeej kej Gmeves MeerIe ner eEkekejeW kees yegueekej
DeeosMe efoee efke Meeefvleefpeveeuee keer Gece leesjCe Deeefo mes mepeeJe kejes~~7~~ leLee meye ekeej kes GhekejCeeW mes
ege meJe& ceefvojeW ceW efpeveYeieJeeved keer hetpee kejes~ efkejeW kees Ssmee DeeosMe os Gmeves hetpee keer JeJemLee kee meye Yeej
Geceefee keer Oeejke cevoesojer kes Thej jKee~~8~~ ieewlece mJeeceer kenles nQ efke Jen megj Deewj DemegjeW eje Jeefvole
yeermeJeW cegefvemegele YeieJeeved kee ceneYegoekeejer mecee Lee~ Gme mecee uecyes-eew[s mecemle Yejle #es$e ceW en he=LJeer
Den&vleYeieJeeved keer heefJe$e eefleceeDeeW mes Deuebke=le Leer~~9-10~~ osMe kes DeefOeheefle jepeeDeeW leLee ieeBJeeW kee GheYeesie
kejves Jeeues mes"eW kes eje peien-peien osoerheceeve efpeveceefvoj Ke[s efkees iees Les~~11~~ Jes ceefvoj, meceereerve Oece&
kes he#e keer j#ee kejves ceW efvehegCe, keueeCekeejer, Yeefeege MeemeveosJeeW mes DeefOeef<"le Les~~12~~ osMeJeemeer ueesie meoe
JewYeJe kes meeLe efpeveceW DeefYe<eske leLee hetpeve kejles Les Deewj YeJe peerJe meoe efpevekeer DeejeOevee kejles Les, Ssmes Jes
efpeveeuee mJeie& kes efJeceeveeW kes meceeve megMeesefYele nesles Les~~13~~ ns jepeved! Gme mecee heJe&le heJe&le hej, DeefleMee
megvoj ieeBJe-ieeBJe ceW Jeve-Jeve ceW heeve heeve ceW, cenue cenue ceW, veiej veiej ceW, mebiece mebiece ceW, leLee ceveesnj Deewj
megvoj eewjens eewjens hej ceneMeesYee mes ege efpeveceefvoj yeves nS Les~~14-15~~ Jes ceefvoj Mejod $e+leg kes evcee kes
meceeve keeefvle mes ege Les, mebieerle keer OJeefve mes ceveesnj Les, leLee veevee Jeeefo$eeW kes Meyo mes GveceW #eesYe kees eehle ngS
meceg kes meceeve Meyo nes jns Les~~16~~ Jes ceefvoj leerveeW mebOeeDeeW ceW Jevovee kes efueS Gele meeOegDeeW kes mecetn mes
Jeehle jnles Les, iecYeerj Les, veevee DeeeeeeX mes meefnle Les Deewj efJeefJeOe ekeej kes heg <heeW kes Ghenej mes megMeesefYele
1. heehegjeCe Yeeie3 he=. 9 mes 11 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

(251)

Les~~17~~ hejce efJeYetefle mes ege Les, veevee jkes ceefCeeeW keer keeefvle mes peieceiee jns Les, Delevle efJemle=le Les, GBes Les
Deewj ye[er-ye[er OJepeeDeeW mes meefnle Les~~18~~ Gve ceefvojeW ceW megJeCe&, eeBoer Deeefo keer yeveer $e$ee ecejeefo heefjJeej
mes meefnle heeBe JeCe& keer efpeveeefleceeSB Delevle megMeseefYele LeeR~~19~~ efJeeeOejeW kes veiej ceW mLeeve-mLeeve hej yeves ngS
Delevle megvoj efpeveceefvojeW kes efMeKejeW mes efJepeeeOe& heJe&le Glke=< nes jne Lee~~20~~ Fme ekeej en mecemle mebmeej
yeeie yeieereeW mes megMeesefYele, veevee jlveceeer, MegYe Deewj megvoj efpeveceefvojeW mes Jeehle ngDee DeleefOeke megMeesefYele
Lee~~21~~ Fv kes veiej kes meceeve Jen uee Yeer Yeerlej Deewj yeenj yeves ngS heeheehenejer efpeveceefvojeW mes Delevle
ceveesnj Leer~~22~~
ieewlece mJeeceer kenles nQ efke Je<ee& $e+leg kes cesIemecetn kes meceeve efpemekeer keeefvle Leer, neLeer keer metB[ kes meceeve
efpemekeer uecyeer-uecyeer YegpeeSB LeeR hetCe&ev kes meceeve efpemekee cegKe Lee oghenefjee kes hetue kes meceeve efpemekes ueeue
ueeue DeeW" Les, pees mJeeb megvoj Lee, efpemekes ye[s-ye[s ves$e Les, efpemekeer es<eSB efm$eeeW kes ceve kees Deeke=< kejves
Jeeueer LeeR, ue#ceerOej-ue#ceCe kes meceeve efpemekee Deekeej Lee Deewj pees efoJehe mes meefn le Lee, Ssmee oMeeveve,
keceefueefveeeW kes meeLe mete& kes meceeve Deheveer De"ejn npeej efm$eeeW kes meeLe eer[e kejlee Lee~~23-25~~ efpeme hej
meye ueesieeW kes ves$e ueie jns Les, pees Deve cenueeW keer hebefe mes efIeje Lee, veevee jlveeW mes efvee|cele Lee Deewj
ewleeueeeW mes megMeesefYele Lee, Ssmes oMeeveve kes Iej ceW megJeCe&ceeer npeejeW KecYeeW mes megMeesefYele, efJemle=le,
ceOe ceW efmLele, osoerheceeve Deewj DeefleMee GBee Jen Meeefvle efpeveeuee Lee efpemeceW Meeefvle efpevesv efJejepeceeve
Les~~26~~ ieewlece mJeeceer kenles nQ efke Gece YeeieMeeueer ceveg<e, Oece& ceW { yegef ueieekej leLee mebmeej kes meye
heoeLeeX kees DeefmLej peevekej peieled ceW Gve efpevesv YeieJeeved kes keeefvle mechevve, Gece ceefvoj yeveJeeles nQ pees meyekes
eje Jevoveere nQ leLee Fv kes cegkegeW kes efMeKej ceW ueies jlveeW keer osoerheceeve efkejCeeW kes mecetn mes efpevekes ejCeveKeeW
keer keeefvle DeleefOeke Je=efbiele nesleer jnleer nw~27~~ yegefceeved ceveg<e kenles nQ efke eehle ngS efJeMeeue Oeve kee heue
hegCe keer eeefhle kejvee nw Deewj Fme mecemle mebmeej ceW Ske pewveOece& ner Glke=< heoeLe& nw, ener F< heoeLe& kees mete&
kes meceeve ekeeefMele kejves Jeeuee nw~~28~~

eer jeceeb ves uebkee ceW MeebefleveeLe cebefoj kes oMe&ve efkees1
(Ske npeej KebYeeW meefnle ceefvoj)
DeLeeveblej meceeieceheer mete& mes efpemekee cegKekeceue efKeue G"e Lee Ssmeer meerlee kee neLe Deheves neLe mes heke[
eerjece G"s Deewj Fevegketue eueves Jeeues SsjeJele kes meceeve neLeer hej yew"ekej mJeeb Gme hej Dee{ ngS~
cenelespemJeer leLee mechetCe& keeefvle kees OeejCe kejves Jeeues eerjece efnueles ngS IebeW mes ceveesnj neLeer heer cesIe hej
meerleeheer jesefnCeer kes meeLe yew"s ngS evcee kes meceeve megMeesefYele nes jns Les~~1-3~~ efpevekeer yegef efmLej Leer, pees
DeleefOeke Gvvele eerefle kees OeejCe kej jns Les, yengle Yeejer pevemecetn efpevekes meeLe Lee, pees eejeW Deesj mes yengle ye[er
mecheoe mes efIejs Les, ye[s-ye[s Devegjeieer efJeeeOejeW mes Devegiele, Gece keeefvleege eeheeefCe ue#ceCe mes pees meefnle Les
leLee DeefleMee efvehegCe Les Ssmes eerjece, mete& kes efJeceeve meceeve pees jeJeCe kee YeJeve Lee GmeceW peekej eefJe< ngS~~41. heehegjeCe Yeeie3 he=. 93 mes 94 leke~

(252)

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

6~~ JeneB GvneWves YeJeve kes ceOe ceW efmLele eerMeeefvleveeLe YeieJeeved kee hejce megvoj ceefvoj osKee~ Jen ceefvoj eesie
efJemleej Deewj GBeeF& mes meefnle Lee, mJeCe& kes npeej KecYeeW mes efvee|cele Lee, efJeMeeue keeefvle kee Oeejke Lee, Gmekeer
oerJeeueeW kes eosMe veevee ekeej kes jlveeW mes ege Les, Jen ceve kees Deevevo osves Jeeuee Lee, efJeosn #es$e kes ceOe ceW efmLele
cesheJe&le kes meceeve Lee, #eerj meceg kes hesveheue kes meceeve keeefvleJeeuee Lee, ves$eeW kees yeeBOeves Jeeuee Lee, CePegCe
kejves Jeeueer efkeeqefCeeeW kes mecetn SJeb ye[er-ye[er OJepeeDeeW mes megMeesefYele Lee, cevees%ehe mes ege Lee leLee Gmekee
JeCe&ve kejvee DeMekee Lee~~7-10~~
leovevlej pees ceeiepejepe kes meceeve hejeeceer Les, efvece&ue ves$eeW kes Oeejke Les leLee es<" ue#ceer mes meefnle Les, Ssmes
eerrjece ves neLeer mes Glejkej meerlee kes meeLe Gme ceefvoj ceW eJesMe efkeee~~11~~ lelheMeeled keeeeslmeie& kejves kes efueS
efpevneWves Deheves oesveeW neLe veeres uekee efuees Les Deewj efpevekee oe Delevle Meevle Lee, Ssmes eerjece ves meeceeefeke kej
meerlee kes meeLe oesveeW kejkeceueheer keg[dceueeW kees pees[kej eerMeeefvleveeLe YeieJeeve kee heeheYeeke hegCeJeOe&ke mlees$e
he{e~~12-13~~ mlees$e hee" kejles ngS GvneWves kene efke efpevekes pevce uesles ner mebmeej ceW meJe&$e Ssmeer Meeefvle e ieF&
efke pees meye jesieeW kee veeMe kejves Jeeueer Leer leLee oerefhle kees ye{eves Jeeueer Leer~~14~~
efpevekes Deemeve kecheeeceeve ngS Les leLee pees Gece efJeYetefle mes ege Les Ssmes n<e& mes Yejs Yeefecevle FveW ves Deekej
efpevekee ces kes efMeKej hej DeefYe<eske efkeee Lee~~15~~ efpevneWves jepe DeJemLee ceW yeeeee kes eje yeeeMe$egDeeW kes
mecetn kees peerlee Lee Deewj cegefve nesves hej Oeeveheer ee kes eje Devlej Me$egmecetn kees peerlee Lee~~16~~ pees pevce,
peje, ce=leg Yeeheer Ke Deeefo Mem$eeW mes eeue mebmeejheer Demegj kees ve< kej keueeCekeejer efmeefhegj-cees#e kees
eehle ngS Les~~17~~
efpevneWves Ghecee jefnle, efvele, Meg, Deelceeee, Glke=< Deewj Delevle ogjemeo efveJee&Ce kee meeceepe eehle efkeee
Lee, pees leerveeW ueeskeeW keer Meeefvle kes keejCe Les, pees cene SsMJee& mes meefnle Les leLee efpevneWsves Devevle Meeefvle eehle keer Leer
Ssmes eerMeeefvleveeLe YeieJeeved kes efueS ceve, Jeeve, keee mes vecemkeej nes~~18-19~~ ns veeLe! Deehe mecemle ejeej
efJeMJe mes Delevle mvesn kejves Jeeues nQ, MejCeoelee nQ, hejce j#eke nQ, meceeefOehe lespe leLee jlve$eeheer yeesefOe kees
osves Jeeues nQ~~20~~
legcneR Ske ieg nes, yevOeg nes, eCeslee nes, hejcesMJej nes, Fv meefnle eejeW efvekeeeeW kes osJeeW mes hetefpele nes~~21~~
ns YeieJeved! Deehe Gme Oece&heer leerLe& kes kelee& nes efpememes YeJe peerJe Deveeeeme ner mecemle ogKeeW mes gkeeje osves
Jeeuee hejce mLeeve-cees#e eehle kej uesles nQ~~22~~
ns veeLe! Deehe osJeeW kes osJe nes Fmeefuees Deehekees vecemkeej nes, Deehe keueeCehe keee& kes kejves Jeeues nes
FmeefueS Deehekees vecemkeej nes, Deehe ke=leke=le nQ Dele Deehekees vecemkeej nes Deewj Deehe eehle kejves eesie mecemle
heoeLeeX kees eehle kej egkes nQ Fmeefuees Deehekees vecemkeej nes~~23~~ ns YeieJeved! emeVe nesFes Deewj nce ueesieeW kes efuees
ceneMeeefvlehe mJeYeeJe ceW efmLele, meJe&oes<e jefnle, Glke=< leLee efveleheo-cees#eheo eoeve keerefpees~~24~~ Fme
ekeej mlees$e hee" he{les ngS keceueeeleueeseve leLee hegCe kece& ceW o#e eerjece ves Meeefvleefpevesv keer leerve eoef#eCeeSB
oer~~25~~ efpemekee Mejerj vece Lee, pees mlegefle hee" kejves ceW lelhej Leer leLee efpemeves nmlekeceue pees[ jKes Les Ssmeer YeeJe
Yeerveer meerlee eerjece kes heers Ke[er Leer~~26~~

leerveueeske efpevecebefoj

ueJeCe meceg ceW efpevecebefoj

(253)

eer jeceeb ves uebkee ceW heeeYe YeieJeeve kes cebefoj kes oMe&ve efkees1
(Ske npeej KebYeeW meefnle cebefoj)
DeLeevevlej neLeer mes Glejkej, efpevekee jlveeW kes DeIe& Deeefo mes melkeej efkeee ieee Lee Ssmes meerlee meefnle jece
ue#ceCe ves efJeYeer<eCe kes megvoj YeJeve ceW eJesMe efkeee~~62~~ efJeYeer<eCe kes efJeMeeue YeJeve kes ceOe ceW eer heeeYe
efpevesv kee Jen ceefvoj Lee pees jlveceeer leesjCeeW mes meefnle Lee, mJeCe& kes meceeve osoerheceeve Lee, meceerhe ceW efmLele
cenueeW kes mecetn mes ceveesnj Lee, Mes<e veeceke heJe&le kes ceOe ceW efmLele Lee, esce keer Ghecee kees eehle Lee, mJeCe&ceeer
npeej KecYeeW mes ege Lee, Gece osoerheceeve Lee, eesie uecyeeF& Deewj efJemleej mes meefnle Lee, veevee ceefCeeeW kes
mecetn mes MeesefYele Lee, evcee kes meceeve ecekeleer ngF& veevee ekeej keer JeuueefYeeeW mes ege Lee, PejesKeeW kes meceerhe
uekeleer ngF& ceesefleeeW keer peeueer mes megMeesefYele Lee, Deveske DeodYegle jeveeDeeW mes ege eeflemej Deeefo efJeefJeOe eosMeeW mes
megvoj Lee, Deewj heehe kees ve< kejves Jeeuee Lee~~63-67~~ Fme ekeej kes Gme ceefvoj ceW eer heeeYe efpevesv keer
heejeie ceefCe efvee|cele Jen Deveghece eeflecee efJejepeceeve Leer, pees Deheveer eYee mes ceefCecee Yetefce ceW keceue-mecetn keer
MeesYee eke kej jner Leer~ meye ueesie Gme eeflecee keer mlegefle Jevovee kej eLeeeesie yew" iees~~68-69~~ leovevlej
efJeeeOej jepee, oe ceW jece Deewj ue#ceCe kees OeejCe kejles ngS peneB efpemekes efueS pees mLeeve yeveeee ieee Lee JeneB
eLeeeesie jerefle mes eues iees~~70~~

N: M

Deke=ef$ece-ke=ef$ece efpeve Jebovee

pee pee ef$eYegJeve kes efpevecebefoj Dee" keesef iegCejeMeer~
hheve ueeKe npeej meleeveJes eej Meleke Fkeeemeer~~
pee pee pee efpeveie=n ceW eeflecee veJe meew heefeme keeser~
$esheve ueeKe, npeej meleeFme veJemeew De[leeefueme ner~~17~~
pee pee Deke=ef$ece efpevecebefoj Deke=ef$ece efpeve eeflecee~
ceefCecee jlveceeer heeemeve vecetB vecetB efpeveceefncee~~
pee pee pee ke=ef$ece efpevecebefoj pee ke=ef$ece efpeveeeflecee~
Fke meew meej kece&Yetefce ceW $eekeeefueke efpeve ceefncee~~18~~
-ieefCeveer %eeveceleer
1. heehegjeCe Yeeie3 he=. 97~

(254)

ceOeueeske ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceOeueeske ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB

pecyeterhe kes hejkeess ceW ewleJe=#e
(efleueeseheCCeefe mes)
heeeejheefjieoeFb JejieesGjoejleesjCeeFb efhe~ DeyYeblejefcce Yeeies cenesjieeCeb e esbefle1~~25~~
hee"evlejced ~
Ceejsmegb jceefCeppee heemeeoe neWefle efJeefJenefJeCCeemee~ DeyYeblejesejee CeeCeeJejjeCeefCeejceee~~26~~
efohheblejeCeoerJee mecebleoes efJeefJenOetJeOe[pegee~ JeppeceeJejkeJee[e JesoerieesGjogJeejpegoe~~27~~
heCegneefj eeJeeeECe Gegbiee meeOeCetefCe oernpegoe~ heCCeemeob[boe neWefle penCCeefcce heemeeoe~~28~~
75~ 100~ 50~
heemeeoeJeejsmebg yeejme eeJeeefCe neWefle Gsnes~ heeskekeb CCeenb DeJeiee{b leb efhe eeeefj~~29~~
12~ 6~ 4~
heCegJeermeb oesefCCe meee Gsnes nesefo efpeheemeeoe~ oernb eflemeeOeCeteECe heeskekeb me efJekeKebYees~~30~~
225~ 300~ 150~
leeCe ogJeesnes ob[e eerme nesefo heeskekeb~ Deejme efJekeKebYees yeejme efCeecesCe DeJeiee{b1~~31~~
ob. 36~ 18~ 12~

pecyeterhe kes hejkeess ceW ewleJe=#e

(efleueeseheCCeefe mes)
Jesoer kes DeYevlej Yeeie ceW eekeej mes Jesef<le SJeb Gece ieeshegjej Je leesjCeeW mes mebege Ssmes cenesjie osJeeW kes
(YeJeve) efmLele nQ~~25~~ hee"evlej~ veiejeW ceW efJeefJeOe ekeej keer jeveeDeeW mes ege, Deveske Geceesece jlvemecetneW mes
efveefce&le, DeYevlejYeeie ceW ewle leDeeW mes meefnle, eejeW Deesj eoerhle jlveoerhekeeW mes megMeesefYele, efJeefJeOe ekeej kes
OetheIeeW mes ege, Jeecee keheeeW mes mebege Deewj Jesoer Je ieeshegjejeW mes meefnle jceCeere eemeeo nQ~~26-27~~ es
eemeeo peIevehe mes heenej Oeveg<e TBes, meew Oeveg<e uebyes Deewj heeeme Oeveg<eeceeCe efJemleejege nQ~~28~~ TBeeF&
75; uebyeeF& 100; efJemleej 50 Oeveg<e~ Fve eemeeoeW kes ejeW ceW eleske keer TBeeF& yeejn Oeveg<e, Jeeme n Oeveg<e Deewj
DeJeiee{ eej Oeveg<eeceeCe nw~~29~~ TBeeF& 12; Jeeme 6; DeJeiee{ 4 Oeveg<e~ Glke=< eemeeoeW ceW eleske keer
TBeeF& oes meew heeerme Oeveg<e, uecyeeF& leerve meew Oeveg<e Deewj efJe<kebYe Fmemes DeeOee DeLee&led Ske meew heeeme Oeveg<eeceeCe
nw~~30~~ TBeeF& 225; uecyeeF& 300; efJe. 150 Oeveg<e~ Glke=< eemeeoeW kes ejeW ceW eleske ej keer TBeeF&
eerme Oeveg<e, efJe<kebYe De"ejn Oeveg<e Deewj DeJeiee{ efveece mes yeejn Oeveg<e eceeCe nw~~31~~ TBeeF& 36; efJe. 18,
DeJe. 12 Oeveg<e~
YeeJeeLe&ewleJe=#e kee DeLe& nw efke efpeveJe=#eeW keer keveer hej ewle DeLee&led efpeveeefleceeSB nQ GvnW ner
ewleleewleJe=#e kenles nQ~
1. efleueeseheCCeefe, elegLe&ceneefOekeej, he=. 145, 143~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB

(255)

Deke=ef$ece efpevecebefoj kes hejkeess ceW

ewleJe=#e, efmeeLe&Je=#e Deeefo ceW efpeveeefleceeSB
heer{mme eGefomeemegb yeejmeJesoerDees neWefle Yetefceeues~ JejieesGjeDees lesefeeceseeDees heer{Gefcce1~~1903~~
heer{mmegJeefjceYeeies meesuemeieJJetefoceseGsnes~ efmeblees CeecesCeb eseogcees efoJJeJejlesDees ~~1904~~
kees 16 ~
KebOegsnes keesmee eeejes yenueceskekeieJJetoer~ yeejmekeesmee meeneoerneb ese efJeeeueb~~1905~~
kees 4 ~ 1 ~ 12 ~ 12 ~
FefieuekeKeb eeueermeb menmmeee Fefiemeeb e Jeermepegob~ lemme heefjJeejkeKee heer{esJeefj lehheceeCeOeje~~1906~~
140120 ~
efJeefJenJejjeCemeene cejieeheee e heGcejeeheuee~ eeceerejjpeoceeekegmegcepegoe meeuekeeueb les~~1907~~
meJJes DeCeeFefCenCee heg{efJeceee efoJJeeseJejkeKee~ peerJeghheefeueeeCeb keejCeYetoe meFb YeJebefle~~1908~~
keKeeCe eGefomeemegb heeskekeb efJeefJenjeCejFoeDees~ efpeCeefmehheef[ceeDees peebleg eeeefj eeeefj~~1909~~
eseleCeb hegjoes efoJJeb heer{b nJesefo keCeeceeb~ GsnoernJeemee lemme e GCCeGJeSmee~~1910~~
heer{mme eGefomeemegb yeejme Jesoer e neWefle Yetefceeues~ eefjDeeueeieesGjogJeejleesjCeefJeefeeeDees ~~1911~~

Deke=ef$ece efpevecebefoj kes hejkeess ceW

ewleJe=#e, efmeeLe&Je=#e Deeefo ceW efpeveeefleceeSB
heer" kes eejeW Deesj Gece ieeshegjeW mes ege yeejn Jesefoeeb Yetefceleue hej Deewj Fleveer ner heer" kes Thej nQ~~1903~~
heer" kes Gheefjce Yeeie hej meesuen keesme eceeCe Tbee efoJe Je Gece lespe kees OeejCe kejves Jeeuee efmeeLe&
veeceke ewleJe=#e nw ~~ 1904 ~~ kees. 16 ~ ewleJe=#e kes mkevOe keer TBeeF& eej keesme, yeenue Ske keesme Deewj
MeeKeeDeeW keer uecyeeF& Je Devlejeue yeejn keesme eceeCe nw~~1905~~ kees. 4 ~ 1~ 12~ 12~ heer" kes Thej Fmeer
eceeCe kees OeejCe kejves Jeeues Ske ueeKe eeueerme npeej Ske meew yeerme Fmekes heefjJeej Je=#e nQ~~1906~~
140120~ es Je=#e efJeefJeOe ekeej kes Gece jlveeW mes efveefce&le MeeKeeDeeW, cejkeleceefCecee heeeW, heejeieceefCecee heueeW
Deewj megJeCe& SJeb eeBoer mes efveefce&le heg<heeW mes meowJe mebege jnles nQ~~1907~~
es meye Gece efoJe ewleJe=#e DeveeefoefveOeve Deewj he=LJeerhe nesles ngS peerJeeW keer Glheefe Deewj efJeveeMe kes mJeeb
keejCe nesles nQ ~~ 1908 ~~ Fve Je=#eeW ceW eleske Je=#e kes eejeW Deesj efJeefJeOe ekeej kes jlveeW mes jefele eejeej efpeve Deewj efmeeW keer eefleceeeW efJejepeceeve nQ~ es eefleceeeW peeJevle nesJeW ~~ 1909 ~~
ewleJe=#eeW kes Deeies megJeCe&cee efoJe heer" nw~ Fmekeer TBeeF&, uecyeeF& Deewj efJemleejeefoke kee GheosMe ve nes
ieee nw ~~1910~~ heer" kes eejeW Deesj Yetefceleue hej ceeie& Je DeeefuekeeDeeW, ieeshegjejeW Deewj leesjCeeW mes efJeefe$e yeejn
Jesefoeeb nQ~~1911~~
1. efleueeseheCCeefe he=. 390 mes 393 leke~

(256)

ceOeueeske ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eGpeeseCeGsne GJeefjb heer{mme keCeeJejKebYee~ efJeefJenceefCeefCeejKeefeoe eecejIebeheeejpegoe~~1912~~

meJJesmegb LebYesmeggb ceneOeee efJeefJenJeCCejceefCeppee~ CeecesCe ceefnboOeee eeeefmenjmeesefnuuee~~1913~~
hegjoes ceneOeeeCeb cekejhhecegnsefnb cegkekemeefueueeDees~ eeejes JeeJeerDees keceueghheuekegcegoCCeeDees~~1914~~
heCCeemekeesmeGoee kecemees heCegJeerme booernee~ ome keesmee DeJeiee{e JeeJeerDees JesefoeeefopegeeDees~~1915~~
kees 50 ~ 100 ~ iee 10 ~
JeeJeerCeb yengcepPes esefo Skekees efpeefCeboheemeeoes~ efJehhegefjojeCeefkejCees efkeb yengmees mees efCeJeceeCees~~1916~~
leees oneG hegjoes hegJJegejoefkeKeCesmeg Yeeiesmegb~ heemeeoe jeCeceee osJeeCeb keer[Cee neWefle ~~ 1917
heCCeemekeesmeGoee kecemees heCegJeerme booernee~ OetJeOe[sefnb pegee les efCeueee efJeefJenJeCCeOeje~~1918~~
kees 50 ~ 25 ~ 25 ~
JejJesefoeeefnb jccee JejkebeCeleesjCesefnb heefjeefjee~ JejJeppeCeeruecejieeefCeefcceoefYeeerefnb meesnlb es~~1919~~
leeCe YeJeCeeCe hegjoes lesefeeceeCesCe oesefCCe heemeeoe~ OegJJebleOeeJeoeee hegjbleJejjeCeefkejCeesne~~1920~~
50 ~ 25 ~ 25 ~
leees efJeefeeJee heemeeoe efoJJejeCeefCecceefJeoe~
keesmemeeceseGoee kecesCe heCCeemeoernefJeeflLeCCee~~1921~~
pes pesoejhegjoes efoJJecegnceb[Jeeefo keefnoe e~ les Keguueeoejsmegb nJebefle DehheceeCeWefn ~~1922~~
leees hejoes Jesoer SoeefCeb Jesef{otCe meJJeeefCeb~ esefo eefjDeeueeieesGjoesjefnb keCeeceF&~~1923~~

heer " kes Thej efJeefJeOe ekeej kes ceefCemecetn mes Keef ele Deewj Deveske ekeej kes ecej Je Ieb eDeeW mes
eg e eej ees peve TBes megJeCe&cee KecYes nQ~~1912~~ meye KecYeeW kes Thej Deveske ekeej kes JeCeeX mes jceCeere
Deewj efMeKej hej leerve $eeW mes megMeesefYele censv veeceke ceneOJepeeeW nQ~~1913~~ ceneOJepeeDeeW kes Deeies ceiej Deeefo
peuepevlegDeeW mes jefnle peue Jeeueer Deewj keceue, Glheue Je kegcegoeW mes Jeehle eej JeeefhekeeeW nQ~~1914~~ Jesefokeeefo mes
meefnle JeeefhekeeeW eleske heeeme keesme eceeCe efJemleej mes ege, Fmemes ogiegCeer DeLee&led meew keesme uecyeer Deewj oMe keesme
ienjer nQ~~1915~~ kees. 50 ~ 100 ~ ie. 10~ JeeefheeeW kes yengceOe Yeeie ceW ekeeMeceeve jlveefkejCeeW mes meefnle
Ske efpevesveemeeo efmLele nw~ yengle keLeve mes keee, Jen efpevesveemeeo (efpevecebefoj) efvehece nw~~1916~~
Devevlej JeeefheeeW kes Deeies hetJe&, Gej Deewj oef#eCe YeeieeW ceW osJeeW kes jlvecee eer[eYeJeve nQ~~1917~~ efJeefJeOe JeCeeX
kees OeejCe kejves Jeeues Jes YeJeve heeeme keesme TBes, ece mes heeerme keesme efJemle=le Deewj heeerme ner keesme uecyes leLee
OetheIeeW mes mebege nQ~~1918~~ kees. 50 ~ 25 ~ 25~ Gece JesefokeeDeeW mes jceCeere Deewj Gece megJeCe&cee leesjCeeW
mes ege Jes YeJeve Glke= Jee, veerueceefCe Deewj cejkele ceefCeeeW mes efveefce&le efYeefeeeW mes MeesYeeeceeve nQ~~1919~~ Gve
YeJeveeW kes Deeies Fleves ner eceeCe mes mebege henjeleer ngF& OJepeeheleekeeDeeW mes meefnle Deewj ekeeMeceeve Gece jlveeW kes
efkejCemecetn mes megMeesefYele oes eemeeo nQ~~1920~~ 50 ~~ 25 ~ 25 ~ Fmekes Deeies meew keesme Tbes Deewj ece mes
heeeme keesme uecyes-eew[s efoJe jlveeW mes efveefce&le efJeefe$e he Jeeues eemeeo nQ~~1921~~ pes ej kes Deeies pees efoJe
cegKeceC[heeefoke kens pee egkes nQ, Jes DeeOes eceeCe mes meefnle #eg ejeW ceW Yeer nQ~~1922~~ Fmekes Deeies ceeie&,
DeeefuekeeDeeW Deewj ieeshegjejeW mes meefnle megJeCe&ceeer Jesoer Fve meyekees Jesefle kejkesefmLele nw~~1923~~ Fme Jesoer kes Deeies eejeW

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB

(257)

leerS hejoes Jeefjee legbiesefnb keCeejeCeLebYesefnb~ esbefle eGefomeemegb omehheeeje OeeefCeyebOee~~1924~~

nefjkeefjJemenKeieeefnJeefmeefnmeefmejefJenbmekeceueekekeOeee~
Ded"gejmeemebKee heeskekeb lesefeee Keguuee~~1925~~
eeceerejJejJesoer SoeefCeb Jesef{otCe essefo~ efJehhegefjojeCeefkejCee eGieesGjoejjceefCeppee~~1926~~
yes keesmeeefCeb legbiee efJelLeejsCeb OeCetefCe hebemeee~ efJehhegefjoOeeJeoeee heef[nceeeCeseJejefYeeer~~1927~~
kees 2 ~ ob 500 ~
leerS hejoes omeefJenkehhele les mecebleoes neWefle ~ efpeCeYeJeCesmegb eflengJeCeefJecnepeCeCesenf b Jesenf b ~~1928~~
ieescesoeceeKebOee kebeCeceekegmegceefCeejjceefCeppee~
cejieeceeheeOeje efJeceJesefueeheGcejeeheuee~~1929~~
meJJes DeCeeFefCenCee Dekeefcee kehheheeeJeheeeje~ cetuesmeg eGefomeemegb eeeefj efpeefCeboheef[ceeDees~~1930~~
lehheefuenJeerefncepPes JesefueeceeeefCe ceeCeLebYeeefCeb~ Jeerefnb heef[ heeseb efJeefeeJeeefCe jsnbelf e~~1931~~
eecejIebeefkebefkeefCekesleCehengoerefnb GJeefj mebpegee~ meesnbefle ceeCeLebYee eGJesoeroejleesjCesenf b pegoe~~1932~~
leeCeb cetues GJeefjb efpeefCeboheef[ceeDees eGefomeblesmegb~ JejjeCeefCeefcceoeDees peebleg peeLegeCf eoeefjoeDees~~1933~~
kehheceefnb heefjJesef{e meeuee JejjeCeefCeejefCecceefJeoe~ esefo eefjeeueeCeeCeeefJenOeeJe[e[esJee~1934~~
etefueeoefkeKeCeYeeS heefceYeeeefcce GejefJeYeeies~ Skekeskekeb efpeCeYeJeCeb hegJJeefcnJe JeCCeCesefnb pegob~~1935~~

efoMeeDeeW ceW megJeCe& SJeb jlvecee GVele KecYeeW mes meefnle oMe ekeej keer es OJepehebefeeeB efmLele nQ ~~1924~~ efmebn,
neLeer, yewue, ie[, ceesj, ev, mete&, nbme, keceue Deewj ee, Fve efeeW mes ege OJepeeDeeW ceW mes eleske
Ske meew Dee" Deewj Fleveer ner #egOJepeeeW nQ ~~1925~~ ekeeMeceeve jlveefkejCeeW mes mebege Deewj eej ieeshegjejeW
mes jceCeere megJeCe&cee Gece Jesoer Fvekees Jesef<le kejkes efmLele nw~~1926~~ en Jesoer oes keesme TBeer, heebe meew Oeveg<e
eew[er, henjeleer ngF& OJepeeheleekeeDeeW mes meefnle Deewj mheefke ceefCecee Deveske Gece efYeefeeeW mes mebege nw~~1927~~
kees. 2 ~ o. 500~ Fmekes Deeies efpeveYeJeveeW ceW eejeW Deesj leerveeW ueeskeeW kees Deeee& GlheVe kejves Jeeues mJehe mes
mebege Jes oMe ekeej kes keuheJe=#e nQ~~1928~~ meye ekeej kes keuheJe=#e ieescesoceefCecee mkevOe mes meefnle,
megJeCe&cee kegmegcemecetn mes jceCeere, cejkeleceefCecee heeeW kees OeejCe kejves Jeeues, cetbiee, veerueceefCe SJeb heejeieceefCecee
heueeW mes mebege, Deke=ef$ece Deewj DeveeefoefveOeve nQ~ Fvekes cetue ceW eejeW Deesj eej efpevesveefleceeeW efJejepeceeve
nQ~~ 1929-1930~~ Gve mheefke ceefCecee JeerefLeeeW kes ceOe ceW mes eleske JeerLeer kes eefle efJeefe$e he Jeeues
Jew[te&ceefCecee ceevemlecYe megMeesefYele nQ~~1931~~ eej Jesoerej Deewj leesjCeeWs mes ege es ceevemlecYe Thej eBJej,
Iebe, efkebefkeCeer Deewj OJepee Fleeefo mes mebege nesles ngS MeesYeeeceeve nesles nQ~~1932~~ Fve ceevemlecYeeW kes veeres
Deewj Thej eejeW efoMeeDeeW ceW efJejepeceeve, Gece jlveeW mes efveefce&le Deewj peie mes keerefle&le eefj$e mes mebege
efpevesveefleceeSB peeJevle nesJeW~~1933~~ ceeie& Je DeeefuekeeDeeW mes ege, veevee ekeej keer OJepeeheleekeeDeeW kes
Deeeshe mes megMeesefYele Deewj es jlvemecetn mes efveefce&le kees Fme keuhecener kees Jesefle kejkes efmLele nw~~1934~~
etefuekee kes oef#eCe, heefece Deewj Gej Yeeie ceW Yeer hetJe&efoMeeJeleea efpeveYeJeve kes meceeve JeCe&veeW mes mebege SkeSke efpeveYeJeve nw Gheeg&e JeCe&ve heeb[gkeJeve kes efpevecebefoj kee nw~~1935~~ Fme ekeej eneb meb # es h e mes

ceOeueeske ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB

(258)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SJeb mebKesJesCeb heb[gieJeCeJeCCeCeeDees YeefCeoeDees~ efJelLeejJeCCeCesmegb mekekees efJe Ce mekekeos lemme~~1936~~

heb[gieJeCemme nss eermemenmmepeeseCee ieblegb~ meesceCemeb Ceece JeCeb cesb heefjJesef{otCe essos~~1937~~
36000~
heCemeepeeseCebob eeceerejJesefoeeeEn heefjeefjeb~ eGieesGjmebpegeb KeguueeoejseEn jceefCeppeb~~1938~~
eeeefj menmmeeefCeb yeeneefjpegeogmeepeeseCeee~ Skekejmeefnokeuee efJekeKebYees yeeefnjes lemme1~~1939~~
4272~ 8~
11

meceJemejCe ceW ewleJe=#e Je efmeeLe&Je=#e hej efpeveeefleceeSB

leees eGlLeGJeJeCeYetceerS DemeesemeeJeCCeJeCeb ~ ebheeetoJeCeeCeb hegJJeeefoefomeemeg jepebefle1~~803~~
efJeefJenJeCemeb[ceb[CeefJeefJenCeF&hegefueCekeer[Ceefiejerefnb~ efJeefJenJejJeeefJeDeeefnb GJeJeCeYetceerG jcceeDees~~804~~
SkekeskekeeS GJeJeCeefKeefoS lejJees emeesemeeouee~ ebheeetoe megbojYetoe eeeefj-eeeefj~~805~~
eecejhengefopegoeCeb eseleCeb nJebefle Gsne~ efCeeefCeeefpeCeGoSefnb yeejmeiegefCeosefnb meeefje~~806~~
6000~5400~4800~4200~3600~3000~2400~1800~1200~1080~ 960~ 840~ 720~
600~ 540~ 480~ 420~ 360~ 300~ 240~ 180~ 120~ 27 ~ 21~
ceefCeceeefpeCeheef[ceeDees Deceneheeef[nsjmebpegee~ Skekeskekeefmbme eseodogceefcce eeeefj eeeefj~~807~~
GJeJeCeJeeefJepeuesCeb efmeee hesbefle SkekeYeJepeeFb~ lemme efCeefjkeKeCeceses meeYeJeeleeroYeeefJepeeoerDees~~808~~

heeC[gkeJeve kee JeCe&ve efkeee ieee nw ~ Gmekee efJemleej mes JeCe&ve kejves kes efuees lees Fv Yeer meceLe& veneR nes mekelee
nw~~1936~~ heeC[gkeJeve kes veeres eerme npeej eespeve peekej meewceveme veeceke Jeve ces kees Jesef<le kejkes efmLele
nw~~1937~~ 36000~ en meewceveme Jeve heeBe meew eespeveeceeCe efJemleej mes meefnle, megJeCe&cee JesefokeeDeeW mes
Jesef<le, eej ieeshegjeW mes mebege Deewj #egejeW mes jceCeere nw~~1938~~ Gmekee yeeeefJemleej eej npeej oes meew yenej
eespeve Deewj ieejn mes Yeeefpele Dee" keueeeceeCe nw~~1939~~
4272-8/11~

meceJemejCe ceW ewleJe=#e Je efmeeLe&Je=#e hej efpeveeefleceeSB

Fmekes Deeies eewLeer GheJeve Yetefce nesleer nw, efpemeceW hetJee&efoke efoMeeDeeW kes ece mes DeMeeskeJeve, mehleheCe&Jeve,
echekeJeve Deewj DeeceJeve es eej Jeve MeesYeeeceeve nesles nQ~~803~~ es GheJeveYetefceeeB efJeefJeOe ekeej kes JevemecetneW mes
ceefC[le, efJeefJeOe veefoeeW kes hegefueve Deewj eer[eheJe&leeW mes leLee Deveske ekeej keer Gece JeeefhekeeDeeW mes jceCeere nesleer
nQ~~804~~ Ske-Ske GheJeveYetefce ceW DeMeeske, mehleo, echeke Deewj Deece es eej-eej megvoj Je=#e nesles
nQ~~805~~ eecejeefo (eBJej) mes meefnle ewleJe=#eeW keer TBeeF& yeejn mes iegefCele Deheves-Deheves leerLekejeW keer TBeeF& kes
meMe nesleer nw~~806~~ Ske-Ske ewleJe=#e kes Deeefele Dee" ceneeeefleneeeX mes mebege eej-eej ceefCecee
efpeveeefleceeSB nesleer nQ~~807~~ GheJeve keer JeeefhekeeDeeW kes peue mes DeefYeef<ee pevemecetn Ske YeJepeeefle kees osKeles
nQ Deewj Gmekes efvejer#eCe cee$e kes nesves hej DeLee&led Jeeheer kes peue ceW efvejer#eCe kejves hej meele Deleerle Je Deveeiele
1. efleueeseheCCeefe he=. 248, 253~

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB

(259)

meeueeeheefjDeefjee heer{eeGJeefj ceeCeLebYee e~ eeejes eeejes Skekeskekes esekeKeefcce~~809~~

eeejes eeejes hegJJeeefomeg cene Cecesceboeje~ mebleeCeheeefjpeeoe efmelLee kehheYetceermegb~ ~833~~
meJJes efmelLele eflehheeeeje eflecesnueefmejlLee~ Skekeskekemme e leCees cetues eeeefj eeeefj~~834~~
efmeeCeb heef[ceeDees efJeefeeheer{eDees jeCeceFeeDees~ JeboCeceseefCeJeeefjeogjblemebmeejYeeroerDees~~835~~
meeueeeheefjJesef{eefleheer{GJejefcce ceeCeLebYee e~ eeejes eeejes efmelLeleefcce Skekeskekes~~836~~
keuhele efmelLee keer[CemeeueeDees leemeg heemeeoe~
efCeeefCeeefpeCeGoesefnb yeejmeiegefCeosefnb meceGoee~~837~~
6000~ 5400~ 4800~ 4200~ 3600~ 3000~ 2400~ 1800~ 1200~ 1080~
960~ 840~ 720~ 600~ 540~ 480~ 420~ 360~ 300~ 240~
180~ 120~ 27~ 21~

heeb[gkeJeve ceW efpevecebefoj ceW ewleJe=#e

heer{mme eGefomeemegb yeejme JesoerDees neWefle Yetefceeues~ JejieesGjeDees lesefeeceseeDees heer{Gefcce1~~1903~~
heer{mmegJeefjceYeeies meesuemeieJJetefoceseGsnes~ efmeblees CeecesCeb eseogcees efoJJeJejlesDees ~~1904~~
kees 16 ~
KebOegsnes keesmee eeejes yenueceskekeieJJetoer~ yeejmekeesmee meeneoerneb ese efJeeeueb~~1905~~
kees 4 ~ 1 ~ 12 ~ 12 ~

YeJepeeefleeeW kees osKeles nQ~~808~~ Ske-Ske ewleJe=#e kes Deeefele leerve keeseW mes Jesef<le Je leerve heer"eW kes Thej
eej-eej ceevemlecYe nesles nQ~~809~~ keuheYetefceeeW kes Yeerlej hetJee&efoke efoMeeDeeW ceW veces, ceboej, mebleeveke Deewj
heeefjpeele, es eej-eej ceneved efmeeLe& Je=#e nesles nQ~~ 833~~ es meye efmeeLe& Je=#e leerve keeseW mes ege Deewj leerve
cesKeueeDeeW kes Thej efmLele nesles nQ~ FveceW mes eleske Je=#e kes cetue Yeeie ceW efJeefe$e heer"eW mes mebege Deewj Jevovee
kejves cee$e mes ner ogjvle mebmeej kes Yee kees ve kejves Jeeueer Ssmeer jlvecee eejeej efmeeW keer eefleceeSB
nesleer nQ~~ 834-835~~ Ske-Ske efmeeLe&Je=#e kes Deeefele, leerve keeseW mes Jesef<le heer"$ee kes Thej eej-eej
ceevemlecYe nesles nQ~~836~~ keuheYetefceeeW ceW efmLele efmeeLe& keuheJe=#e, eer[veMeeueeSB Deewj eemeeo yeejn mes iegefCele
Deheves-Deheves efpevesv keer TBeeF& kes meceeve TBeeF& Jeeues nesles nQ~~ 837~~

heeb[gkeJeve ceW efpevecebefoj ceW ewleJe=#e

heer" kes eejeW Deesj Gece ieeshegjeW mes ege yeejn Jesefoeeb Yetefceleue hej Deewj Fleveer ner heer" kes Thej nQ~~1903~~
heer" kes Gheefjce Yeeie hej meesuen keesme eceeCe Tbee efoJe Je Gece lespe kees OeejCe kejves Jeeuee efmeeLe& veeceke
ewleJe=#e nw ~~ 1904 ~~ kees. 16 ~ ewleJe=#e kes mkevOe keer TBeeF& eej keesme, yeenue Ske keesme Deewj MeeKeeDeeW
keer uecyeeF& Je Devlejeue yeejn keesme eceeCe nw~~1905~~ kees. 4 ~ 1~ 12~ 12~ heer" kes Thej Fmeer eceeCe kees
1. efleueeseheCCeefe, he=. 390, 391~

(260)

ceOeueeske ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

FefieuekeKeb eeueermeb menmmeee Fefiemeeb e Jeermepegob~ lemme heefjJeejkeKee heer{esJeefj lehheceeCeOeje~~1906~~

140120 ~
efJeefJenJejjeCemeene cejieeheee e heGcejeeheuee~ eeceerejjpeoceeekegmegcepegoe meeuekeeueb les~~1907~~
meJJes DeCeeFefCenCee heg{efJeceee efoJJeeseJejkeKee~ peerJeghheefeueeeCeb keejCeYetoe meFb YeJebefle~~1908~~
keKeeCe eGefomeemegb heeskekeb efJeefJenjeCejFoeDees~ efpeCeefmehheef[ceeDees peebleg eeeefj eeeefj~~1909~~
eseleCeb hegjoes efoJJeb heer{b nJesefo keCeeceeb~ GsnoernJeemee lemme e GCCeGJeSmee~~1910~~

OeejCe kejves Jeeues Ske ueeKe eeueerme npeej Ske meew yeerme Fmekes heefjJeej Je=#e nQ~~1906~~ 1,40,120~ es
Je=#e efJeefJeOe ekeej kes Gece jlveeW mes efveefce&le MeeKeeDeeW, cejkeleceefCecee heeeW, heejeieceefCecee heueeW Deewj megJeCe&
SJeb eeBoer mes efveefce&le heg<heeW mes meowJe mebege jnles nQ~~1907 ~~ es meye Gece efoJe ewleJe=#e DeveeefoefveOeve Deewj
he=LJeerhe nesles ngS peerJeeW keer Glheefe Deewj efJeveeMe kes mJeeb keejCe nesles nQ~~1908~~ Fve Je=#eeW ceW eleske Je=#e kes
eejeW Deesj efJeefJeOe ekeej kes jlveeW mes jefele eej-eej efpeve Deewj efmeeW keer eefleceeeW efJejepeceeve nQ~ es
eefleceeeW peeJevle nesJeW~~1909~~ ewleJe=#eeW kes Deeies megJeCe&cee efoJe heer" nw~ Fmekeer TBeeF&, uecyeeF& Deewj
efJemleejeefoke kee GheosMe ve nes ieee nw~~1910~~

N: M

ceOeueeske efpeveeuee Jebovee

pee pee ceOeueeske kes efpeveie=n eej Meleke DeeJeve~
pee pee Deke=ef$ece ceefCecee efpevecebefoj peve ceve YeeJeve~~
pee pee heeBeces kes Demmeer efpevecebefoj megKekeejer~
pee pebyetMeeuceefue le Deeefoke oMe efpeveie=n og:Ke nejer~~5~~
pee pee kegueheJe&le kes efpeveie=n leerme Deke=ef$ece MeesYeW~
pee pee iepeobleeW kes efpeveie=n yeerme YeJe ceve ueesYeW~~
pee pee pee Je#eej efiejer kes Demmeer efpeveie=n megboj~
pee pee pee efJepeeeOe& Deeue kes efpeveie=n Fke meew meej~~6~~
pee pee F<Jeekeej Deeue kes eej efpeveeuee Meeele~
peepee cevegpeesej heJe&le kes eej efpeveeuee YeemJele~~
pee pee veboerej kes yeeJeve efpevecebefoj DeefYejecee~
pee pee kegb[ueefieefj eke efiejer kes eej-eej efpeveOeecee~~7~~
-ieefCeveer %eeveceleer

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB

(261)

Deke=ef$ece efpeveceefvoj kes hejkeess ceW ewleJe=#e-efmeeLe& Je=#e SJeb OJepeeSB

(mlethe Je ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeeW nQ)
(pebyetoerJeheCCeeer mes1)
leeCeb meYeeOejeCeb hegjoes LetneefCe neWefle jcceeefCe~ efpeCeJejheef[ceCCee CeeCeeceefCejeCeheefjCeecee~~41~~
jeCeceeefJeGueheer{b Gegbieb peeseCeeefCe eeueermeb~ Letnmme og eGJeermeekebeCeJesoermeceepegeb~~42~~
heer{mmegJeefj efJeefeeb eflecesnueeheefjG[b ceneLetnb~ Deeeeceb efJekeKebYeb Gsnb nesF eGmeer~~43~~
Letneoes hegJJeefomeb iebletCeb nesF keCeeceeheer{b~ efJekeKebYeeeecesCe e menmme len peeseCeeCesee~~44~~
JeejmeJesefomeceiieb JejleesjCecebef[eb hejcejcceb~ ceefCeieCepeuebleefCeJenb yengleieCemebkegueb efoJJeb~~45~~
lemme og heer{mmegJeefjb meesueme len peeseCee mecegegbiee~ esefoekeKee Cesee CeeCeeceefCejeCeheefjCeecee~~46~~
Sieb e meemenmmeb eeueermee len menmme heefjmebKee~ Siemeeb Jeermeefnee efmelLeleCe heefjmebKee~~47~~
G[d{b iebletCe hegCees OejCeeroes peeseCeeefCe eeeefj~ eogmeg efJe efomeeefJeYeeies meeneDees neWefle efCeefe~~48~~
yeejnpeeseCe oerne efmelLeeCeeceOesekeKeeCeb~ efJekeKebYesCe e peeseCe efCeefe meJJeoefjmeerefnb~~49~~
DesJe peeseCesmeg e bosmeg ceneogcesmeg efCeefe~ efpeCeFboeCeb heef[cee Deefkeefcee meemeemeYeeJee~~50~~
heefueebkeemeCeyee jeCeceee heeef[nsjmebpegee~ meJJeeCeb keKeeCeb eogmeg efJe Yeeiesmeg les neWefle~~51~~

Deke=ef$ece efpeveceefvoj kes hejkeess ceW ewleJe=#e-efmeeLe& Je=#e SJeb OJepeeSB

(mlethe Je ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeeW nQ)
(pecyeterhe heCCeefe mes)
Gve meYeeie=neW kes Deeies efpevesveefleceeDeeW mes ege veevee ceefCe SJeb jlveeW kes heefjCeecehe jceCeere
mlethe nesles nQ~~41~~ mlethe kee jlvecee efJeMeeue heer" eewyeerme megJeCe&cee JesefoeeW mes mebege leLee eeueerme eespeve TBee
neslee nw~~42~~ heer" kes Thej leerve cesKeueeDeeW mes Jesefle cenemlethe neslee nw~ Fmekee Deeeece, efJe<kecYe Deewj GlmesOe
eeQme" eespeve eceeCe neslee nw~~43~~mlethe mes Deeies hetJe& efoMee ceW peekej Ske npeej eesp eve eceeCe efJe<kecYe Je
Deeeece mes meefnle megJeCe&cee heer" peevevee eeefnes~~44~~ en efoJe heer" yeejn JesefoeeW mes heefjhetCe&, Gece leesjCeeW mes
ceefC[le, DeefleMee jceCeere, osoerheceeve ceefCeieCeeW kes mecetneW mes ege Deewj yengle mes leieCeeW mes Jeehle neslee
nw~~45~~ Gme heer" kes Thej efmLele meesuen TBes veevee ceefCeeeW SJeb jlveeW kes heefjCeecehe ewleJe=#e peevevee
eeefnes~~46~~ efmeeLe& Je=#eeW keer mebKee Ske ueeKe eeueerme npeej Ske meew yeerme nw~~47~~he=efLeJeer mes eej
eespeve Thej peekej eejeW ner efoMee efJeYeeieeW ceW Gvekeer MeeKeeeW efveefo& keer ieF& nQ~~48~~ meJe&oefMe&eeW eje efmeeLe&
veeceke Je=#eeW keer (MeeKeeSB) yeejn eespeve oerIe& Deewj Ske eespeve efJe<kecYe mes ege efveefo&< keer ieF& nQ~~49~~ Dee"
eespeve bo Jeeues Gve cenegceeW hej Deke=ef$ece Deewj MeeMJeefleke mJeYeeJe Jeeueer efpevesveW keer eefleceeSB efveefo&< keer
ieF& nQ~~50~~ heuebkeemeve mes efJejepeceeve Deewj eeefleneeeX mes mebege Jes jlvecee efpeveeefleceeeW meye Je=#eeW kes eejeW ner
YeeieeW ceW nesleer nQ~~51~~Gme Je=#emecetn mes hegve hetJe& efoMeeYeeie ceW peekej yeejn JesefoeeW mes mebege OJepeemecetneW kee
1. pecyeterJeheCCeefe he=. 91 mes 93 leke~

(262)

ceOeueeske ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leees ogcemeb[eoes iebletCe hegCees efJe hegJJeefomeYeeies~ OeeefCeJeneCeb heer{b JeejmeJesoerefnb mebpegeb~~52~~
leefcce Jejheer{efmenjs meesueme len peespeCee mecegegbiee~ keesmesie neWefle boe Jesefueeceee ceneKebYee~~53~~
KebYesmeg neWefle efoJJee ceneOeee efJeefJenJeCCemebpegee~ eeeJejefmenje DeCeesJecee JemebheCCee~~54~~
OeeefCeJeneCeb hegjoes JeeJeerDees neWefle meefueuehegCCeeDees~ meeeespeCeoerneDees heCCeemeeDees e boeDees~~55~~
omepeespeCeGb[eDees kebeCeceefCeJesefoSefn pegeeDees~ ceefCeleesjCeefCeJeneDees keceueghheuekegmegceCCeeDees~~56~~
SJeb hegJJeefomeeS efpeCeYeJeCeb cebojmme efCeefb~ DeJemesmeeCe efomeeCeb ScesJe kecees cegCeseJJees~~57~~
leees oneog hejoes hegJJegejoefkeKeCesmeg Yeeiesmeg~ heemeeoe CeeeJJee osJeeCeb keer[Cee neWefle~~58~~
keCeeceee heemeeoe heCCeemee peeseCee mecegegbiee~ efJekeKebYeeeecesCe e heCeJeermee neWefle efCeefe~~59~~
keCeeceee heemeeoe Jesefueeceee e cejieeceee e~ meefmekeblemetjkebleekekekeseCehegmmejeieceee~~60~~
JejJesefoSefnb pegee kebeCeceefCejeCepeeueheefjeefjeb~ DekeKeFDeCeeFefCenCee kees mekekeF JeefCCeGb meeueb~~61~~
lesefnblees iebletCeb hegJJeefomeeS hegCees efJe CeeeJJees~ JejleesjCeb efJeefeeb ceefCekebeCejeCemebCCeb~~62~~
peeseCemeeleg bieb leoefJelLeej Yeemegjb efo JJeb ~ cegeeoecesC eb JejIeb epeeuejceCeer eb ~~63~~
leees hejb efJeefeee heemeeoe ieesGjeCe heemesmeg~ peeseCemeeGefJJee oes oes og nJebefle CeeeJJee~~64~~
leees hejb efJeefeee OeeefCeJene efJeefJenJeCCepeeoeree~ Deefmeoer menmme mebKee efCeefe neWefle CeeeJJee~~65~~
leesjCemeemebpegee JejJesoerheefjG[e mecegegbiee~ meeejlejbieYebiee meesnbefle ceneOeee jccee~~66~~
leees hejb efJeeeCen JeCemeb[b efJeefJenheeeJeeFCCeb~ JeCeJesefoSefn pegeb CeeCeeceefCejeCeheefjCeeceb~~67~~

heer" neslee nw ~~52~~ Gme Gece heer" kes efMeKej hej meesuen eespeve TBes Deewj Ske keesMe efJemleej Jeeues Jew[te&ceefCecee
efJeMeeue KecYe nesles nQ~~53~~KecYee hej efJeefJeOe JeCeeX mes mebege, efMeKej hej Gece leerve $eeW mes megMeesefYele Deewj
Deveghece he mes mecheVe efoJe ceneOJepeeeW nesleer nQ~~54~~ OJepeemecetneW kes Deeies meew eespeve oerIe&, heeeme eespeve
efJemle=le, oMe eespeve ienjer, megJeCe& SJeb ceefCecee JesefokeeDeeW mes ege, ceefCecee leesjCe mecetn mes mebege, keceue Je Glheue
kegmegceeW mes Jeehle Deewj peue mes heefjhetCe& Jeeefheeeb nesleer nQ ~~ 55-56 ~~ Fme ekeej cevoj heJe&le keer hetJe& efoMee ceW efmLele
efpeveYeJeve kee mJehe efveefo& efkeee nw ~ Mes<e efoMeeDeeW kes efpeveYeJeveeW kee Yeer ener ece nesvee eeefnes~~ 57~~ Gme n
kes Deeies hetJe&, Gej Deewj oef#eCe YeeieeW ceW osJeeW kes eer[eeemeeo nQ ~~ 58~~ es megJeCe&cee eemeeo heeeme eespeve Gbes Deewj
heeerme eespeve eceeCe efJe<kecYe Je Deeeece mes meefnle efveefo& efkees iees nQ~~59~~ Ge eemeeo megJeCe&, Jew[te&ceefCe,
cejkeleceefCe, evkeevle, mete&keevle, kekexleve SJeb hegKejepe ceefCeeeW mes efveefce&le, Gece JesefokeeDeeW mes ege, megJeCe&, ceefCe
SJeb jlveeW kes mecetn mes Jeehle, De#eeer Je DeveeefoefveOeve nQ~ Gvekee mechetCe& JeCe&ve kejves kes efuees keewve meceLe& nw ?~~6061~~ Gvemes Deeies efhej Yeer hetJe& efoMee ceW peekej ceefCe, megJeCe&, jlveeW mes Jeehle efJeefe$e Gece leesjCe peevevee eeefnes~~62~~
en leesjCe heeeme eespeve Tbee, Fmemes DeeOes (25 ees.) efJemleej mes meefnle, Yeemegj, efoJe, cegeeceeuee mes mebege Deewj
Gece Iebe mecetn mes jceCeere nw~~63~~ Fmekes Deeies ieeshegjeW mes heeMJe& YeeieeW ceW meew eespeve Tbes oes-oes efJeefe$e eemeeo
peevevee eeefnes~~64~~ Fmekes Deeies efJeefJeOe JeCe& Je peeefle kes Ske npeej Demmeer ( 180 10 ) mebKee eceeCe efJeefe$e
OJepeeDeeW kes mecetn efveefo&< efkees iees nQ~~65~~ meew leesjCeeW mes mebege Je Gece Jesoer mes Jesefle Jes Tbeer jceCeere
ceneOJepeeeW meceg keer lejbieeW kes Yebie kes meceeve MeesYeeeceeve nesleer nQ~~66~~ Fmekes Deeies efJeefJeOe heeoheeW mes Jeehle,
JeveJesefokeeDeeW mes ege, veevee ceefCeeeW Je jlveeW kes heefjCeecehe, jlvecee heer" mes megMeesefYele, ceefCecee leesjCeeW mes ceefC[le,

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB

(263)

jeCeceeheer{meesnb ceefCeleesjCecebef[eb ceCeefYejeceb~ keCeeceekegmegcemeesnb cejieeJejheemebCCeb~~68~~

ebheeDemeeseienCeb meeeDebyekehheleefCeJenb~ Jesefueeheuemeefceb efJeodogcemeeneGueefmejereb~~69~~
leeCeb kehheogceeCeb cetuesmeg nJebefle eogmeg efJe efomeemeg~ efpeCeFboeCeb heef[cee meheeef[nsje efJejeebefle~~70~~
meerodoemeCeeeeYeeceb[ueeecejeefomebpegee~ heefueebkeemeCemebieo DeCeesJecee Jemeb"eCee~~71~~

efmeeLe& Je=#eeW ceW efpeveeefleceeeW

(DeeefohegjeCe mes)
heg<heheuueJeesppJeues<eg keuheheeoheeskeeveves<eg neefj<eg
eerceefovJeefvolee mJeyegOvemegefmLelesefmeefyecyekee gcee~
meefvle leeveefhe eCeewcecetb veceeefce e mcejeefce e emeVeOeer
mlethehebefecehecetb meceejlveefJeeneb efpevesvefyeefcyeveerced1~~190~~

meceJemejCe ceW GheJeveYetefce ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeeW

yeYeemes JeveceeMeeskeb Meeskeehevegoceefveeced~ jeieb JeceefoJeelceereceejew heg<heheuueJew2~~180~~
heCee&efve mehle efJeYeeCeb Jeveb mehleob yeYeew~ mehlemLee veeefve yeeYeleg&o&Me&eleefle heJe& eled~~181~~
eechekeb Jevece$eeYeeled megceveesYejYet<eCeced~ Jeves oerheeJe=#eeCeeb efJeYegb YeegefceJeeieleeced~~182~~
kececeeceJeveb jspes keuekeC"erkeuemJevew~ mlegJeeveefceJe YekelewveceerMeeveb hegCeMeemeveced~~183~~

ceveesnj, megJeCe&cee keggmegceeW mes MeesefYele, cejkele ceefCecee Gece heeeW mes Jeehle, ebheke Je DeMeeske Je=#eeW mes ienve,
mehleo Je Deece keuheJe=#eeW mes heefjhetCe&, Jew[te&cee heueeW mes mece= Deewj cetbieecee MeeKeeDeeW keer MeesYee mes mebege
JeveKeC[ peevevee eeefnes~~67-69~~ Gve keuheJe=#eeW kes cetue YeeieeW ceW eejeW ner efoMeeDeeW ceW eeeflenee& meefnle efpevesveW keer
eefleceeeW efJejepeceeve nQ~~70~~ es eefleceeeW efmebnemeve, leerve $e, YeeceC[ue Deewj eecejeefo mes mebege, heuebkeemeve
mes efmLele Deewj Deveghece he Je mebmLeeve mes ege nQ~~71~~

efmeeLe& Je=#eeW ceW efpeveeefleceeeW

(DeeefohegjeCe mes)
hetue Deewj heuueJeeW mes osoerheceeve Deewj DeefleMee ceveesnj keuheJe=#eeW kes ye[s-ye[s JeveeW ceW ue#ceerOeejer FveW kes
eje Jevoveere leLee efpevekes cetueYeeie ceW efme YeieJeeved keer osoerheceeve eefleceeSB efJejepeceeve nQ Ssmes pees
efmeeLe& Je=#e nQ, ceQ emeVeefele neskej Gve meYeer keer mlegefle kejlee nB@t, Gve meYeer kees vecemkeej kejlee nBt Deewj Gve meYeer
kee mcejCe kejlee nBt, Fmekes efmeJeee efpevekee mecemle Mejerj jlveeW kee yevee ngDee nw Deew j pees efpevesv YeieJeeved keer
eefleceeDeeW mes meefnle nQ Ssmes mletheeW keer hebefe kee Yeer ceQ emeVeefele neskej mleJeve, veceve leLee mcejCe kejlee nBt~~190~~

meceJemejCe ceW GheJeveYetefce ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeeW

Gve eejeW JeveeW ceW mes henuee DeMeeske Jeve pees efke eeefCeeeW kes Meeske kees ve< kejves Jeeuee Lee, ueeue jbie kes hetue
Deewj veJeerve heeeW mes Ssmee megMeesefYele nes jne Lee ceevees Deheves Devegjeie (esce) kee ner Jeceve kej jne nes~~180~~
eleske ieeB" hej meele-meele heeeW kees OeejCe kejves Jeeues mehleo Je=#eeW kee otmeje Jeve Yeer megMeesefYele nes jne Lee pees
efke Ssmee peeve he[lee Lee ceevees Je=#eeW kes eleske heJe& hej YeieJeeved kes meppeeeflelJe, meodie=nmLelJe, heeefjeepe Deeefo
1. DeeefohegjeCe he=. 570~ 2. DeeefohegjeCe heJe&-22, he=. 524 mes 526 leke~

(264)

ceOeueeske ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeMeeskeJeveceOesYetoMeeskeeveeskenes ceneved~ nwceb ef$ecesKeueb heer"b mecegegceefOeef<"le~~184~~

elegi eex heg jmeby eef$ emeeueheefj Jes ef< le~ $eeecejYe=ejkeueMeeewhemke= le~~185~~
pecyeterhemLeueerceOes Yeeefle pecyetgcees eLee~ leLee JevemLeueerceOes me yeYeew ewleheeohe~~186~~
MeeKeeeJeehleefJeMJeeMe me jspesMeeskeheeohe~ DeMeeskeceecesJesob peielkeleg&efceJeesele~~187~~
megjYeerke=leefJeMJeeMew kegmegcew mLeefieleecyej~ efmeeOJeeveefceJeevOeved jspesmeew ewleheeohe~~188~~
iee[esheueefvecee&Cew he$ewefMe$ewefMeleesefcele~ heejeieceew heg<hemleyekew heefjlees Je=le~~189~~
efnjCceecenesoeMeeKees JeesyegOveke~ keueeefuekeguePeejwmlepe&eefVeJe cevceLeced ~~190~~
megjemegjvejsvevlej#esceeueeveefJeen~ mJeeYeeheefjJes<esCe eesefleleeefKeueefo*dcegKe~~191~~
jCeoeueefcyeIeCeefYeye&efOejerke=leefJeMJeYet~ YetYe&gJe mJepe&eb Yeleg& elees<eeefoJe Iees<eeved ~~192~~
OJepeebMegkeheje ce=<efvecexIeIeveheefle~ peieppeveemebueiveceeie& heefjce=peefVeJe~~193~~
cetOvee& $e$eeb efyeYevcegeeuecyeveYetef<eleced ~ efJeYeesefm$eYegJevewMJee& efJevee JeeesJe oMe&eved ~~194~~

meele hejce mLeeveeW kees ner efoKee jne nes~~181~~ hetueeW kes Yeej mes megMeesefYele leermeje echeke Je=#eeW kee Jeve Yeer
megMeesefYele nes jne Lee Deewj Jen Ssmee peeve he[lee Lee ceevees YeieJeeve keer mesJee kejves kes efueS oerheebie peeefle kes keuheJe=#eeW
kee Jeve ner Deeee nes~~182~~ leLee keeseueeW kes ceOegj MeyoeW mes ceveesnj eewLee Deece kes Je=#eeW kee Jeve Yeer Ssmee
megMeesefYele nes jne Lee ceevees heefJe$e GheosMe osves Jeeues YeieJeeved keer Yeefe mes mlegefle ner kej jne nes~~183~~ DeMeeske Jeve
kes ceOe Yeeie ceW Ske ye[e Yeejer DeMeeske kee Je=#e Lee pees efke megJeCe& keer yeveer ngF& leerve keveeroej TBeer heeref"kee hej
efmLele Lee~~184~~ Jen Je=#e, efpeveceW eej-eej ieeshegj ej yeves ngS nQ Ssmes leerve keeseW mes efIeje ngDee Lee leLee Gmekes
meceerhe ceW ner $e, ecej, Ye=ej Deewj keueMe Deeefo cebieueJe jKes ngS Les~ 185~~ efpeme ekeej pecyeterhe keer ceOe
Yetefce ceW pecyetJe=#e megMeesefYele neslee nw Gmeer ekeej Gme DeMeeske Jeve keer ceOe Yetefce ceW Jen DeMeeske veeceke ewleJe=#e
megMeesefYele nes jne Lee~~186~~ efpemeves Deheveer MeeKeeDeeW kes DeeYeeie mes mecemle efoMeeDeeW kees Jeehle kej jKee nw Ssmee Jen
DeMeeske Je=#e Ssmee MeesYeeeceeve nes jne Lee ceevees mecemle mebmeej kees DeMeeskecee DeLee&led Meeskejefnle kejves kes efueS ner Gele
ngDee nes~~187~~ mecemle efoMeeDeeW kees megieefvOele kejves Jeeues hetueeW mes efpemeves DeekeeMe kees Jeehle kej efueee nw Ssmee
Jen ewleJe=#e Ssmee megMeesefYele nes jne Lee ceevees efme-efJeeeOejeW kes ceeie& kees ner jes ke jne nes~~188~~ Jen Je=#e
veerueceefCeeeW kes yeves ngS Deveske ekeej kes heeeW mes Jeehle nes jne Lee Deewj heejeie ceefCeeeW kes yeves ngS hetueeW kes iegeW
mes efIeje ngDee Lee~~189~~ megJeCe& keer yeveer ngF& Gmekeer yengle GBeer-TBeer MeeKeeSB LeeR, Gmekee osoerheceeve Yeeie Jee
kee yevee ngDee Lee leLee Gme hej yew"s ngS YecejeW kes mecetn pees ceveesnj Pebkeej kej jns Les Gvemes Jen Ssmee peeve he[lee
Lee ceevees keeceosJe keer lepe&vee ner kej jne nes~~190~~ Jen ewleJe=#e megj, Demegj Deewj vejsv Deeefo kes ceveheer
neefLeeeW kes yeeBOeves kes efueS KebYes kes meceeve Lee leLee Gmeves Deheves eYeeceC[ue mes mecemle efoMeeDeeW kees ekeeefMele kej
jKee Lee~~191~~ Gme hej pees Meyo kejles ngS Iebs ueke jns Les Gvemes Gmeves mecemle efoMeeSB yenjer kej oer LeeR Deewj
Gvemes Jen Ssmee peeve he[lee Lee efke YeieJeeved ves DeOeesueeske, ceOeueeske Deewj mJeie&uees ke ceW pees efJepee eehle keer nw
mevlees<e mes ceevees Jen Gmekeer Iees<eCee ner kej jne nes~~192~~ Jen Je=#e Thej ueieer ngF& OJepeeDeeW kes Jem$eeW mes heeWheeWkej DeekeeMe kees cesIejefnle kej jne Lee Deewj Gvemes Ssmee peeve he[lee Lee ceevees mebmeejer peerJeeW keer osn ceW ueies ngS
heeheeW kees ner heeW jne nes~~193~~ Jen Je=#e ceesefleeeW keer Peeuej mes megMeesefYele leerve $eeW kees Deheves efmej hej OeejCe kej

leerveueeske efpevecebefoj

ceOeueeske ceW ewleJe=#eeW ceW efpeveeefleceeSB

(265)

Yesefpejs yegOveYeeiesme eeflecee efokeeleg<es~ efpevesMJejeCeeefceveew meceJeehleeefYe<esevee~~195~~

ievOeeiOetheoerheeIez heuewjefhe mene#elew~ le$e efveleee&veb osJee efpeveeee&veeb efJelesefvejs~~196~~
#eerjesoesokeOeewleeerjceueemlee efnjCceeer~ eefCeheleen&leeceee& eeveeg&ve=&megjemegje~~197~~
mlegJeefvle mlegefleefYe kesefeoLee&efYe eCeceefvle e~ mce=lJeeJeOeee& ieeeefvle kesefelmce megjmeecee~~198~~
eLeeMeeskemleLeevesefhe efJe%eseeMewleYetne~ Jeves mJes mJes mepeeleeree efpeveefyecyesyegOvekee~~199~~
DeMeeske mehleheCe&Me echekeMetle SJe e~ elJeejesceer Jeves<Jeemeved eesegeMewleheeohee~~200~~
ewleeefOeef<"leyegOvelJeeot{leVeece{e~ MeeefKeveesceer efJeYeeefvle mce megjsvw eehlehetpevee~~201~~
heuewjuebke=lee oeree mJeheeoeeevleYetleuee~ heeefLe&Jee melecesJewles heeefLe&Jee he$emebYe=lee~~202~~
eJeefeleevegjeiee mJew heuueJew kegmegceeslkejw~ emeeob oMe&evleesvleefJe&Yegb Yespegejf ces gcee~~203~~
leCeecesJe leeJeesoerMees efJeYeJeesoe~ efkeceefmle JeeeceerMeme efJeYeJesveerMeelceve~~204~~

jne Lee Deewj Gvemes Ssmee peeve he[lee Lee ceevees YeieJeeved kes leerveeW ueeskeeW kes SsMJee& kees efyevee JeeveeW kes ner efoKeuee jne
nes~~194~~ Gme ewleJe=#e kes cetueYeeie ceW eejeW efoMeeDeeW ceW efpevesvosJe keer eej eefleceeSB LeeR efpevekee Fv
mJeeb DeefYe<eske kejles Les~~195~~ osJe ueesie JeneB hej efJejepeceeve Gve efpeveeefleceeDeeW keer ievOe, heg<heeW keer
ceeuee,Oethe, oerhe, heue Deewj De#ele Deeefo mes efvejvlej hetpee efkeee kejles Les~~196~~ #eerjmeeiej kess peue mes
efpevekes DebieeW kee e#eeueve ngDee nw Deewj pees DeefleMee efvece&ue nQ Ssmeer megJeCe&ceeer Dejnble keer Gve eefleceeDeeW kees
vecemkeej kej ceveg<e, megj Deewj Demegj meYeer Gvekeer hetpee kejles Les~~197~~ efkeleves ner Gece osJe DeLe& mes Yejer ngF&
mlegefleeeW mes Gve eefleceeDeeW keer mlegefle kejles Les, efkeleves ner GvnW vecemkeej kejles Les Deewj efkeleves ner Gvekes iegCeeW kee
mcejCe kej leLee efevleJeve kej ieeve kejles Les~~198~~ efpeme ekeej DeMeeske Jeve ceW DeMeeske veece kee ewleJe=#e nw
Gmeer ekeej Deve leerve JeveeW ceW Yeer Deheveer-Deheveer peeefle kee Ske-Ske ewleJe=#e Lee Deewj Gve meYeer kes
cetueYeeie efpevesv YeieJeeved keer eefleceeDeeW mes osoerheceeve Les~~199~~ Fme ekeej Thej kens ngS eejeW JeveeW ceW ece
mes DeMeeske, mehleheCe&, echeke Deewj Deece veece kes eej yengle ner TBes ewleJe=#e Les~~200~~ cetueYeeie ceW efpevesv YeieJeeved
keer eeflecee efJejepeceeve nesves mes pees ewleJe=#e Fme meeLe&ke veece kees OeejCe kej jns nQ Deewj Fv efpevekeer hetpee efkeee kejles
nQ Ssmes Jes ewleJe=#e yengle ner DeefOeke megMeesefYele nes jns Les~~201~~ heeefLe&Je DeLee&led he=LJeer mes Glhevve ngS Jes Je=#e meecege
ner heeefLe&Je DeLee&led he=LJeer kes mJeeceerjepee kes meceeve peeve he[les Les keeeWefke efpeme ekeej jepee Deveske heueeW mes Deuebke=le
nesles nQ Gmeer ekeej Jes Je=#e Yeer Deveske heueeW mes Deuebke=le Les, jepee efpeme ekeej lespemJeer nesles nQ Gmeer ekeej Jes Je=#e Yeer
lespemJeer (osoerheceeve) Les, jepee efpeme ekeej Deheves heeo DeLee&led hewjeW mes mecemle he=LJeer kees Deeeevle efkeee kejles nQ
(mecemle he=LJeer ceW Dehevee eeleeeele jKeles nQ) Gmeer ekeej Jes Je=#e Yeer Deheves heeo DeLee&led pe[ Yeeie mes mecemle he=LJeer kees
Deeeevle kej jns Les (mecemle he=LJeer ceW Gvekeer pe[W hewueer ngF& LeeR) Deewj jepee efpeme ekeej he$e DeLee&led meJeeefjeeW mes Yejhetj
jnles nQ Gmeer ekeej Jes Je=#e Yeer he$e DeLee&led heeeW mes Yejhetj Les~~202~~ Jes Je=#e Deheves heuueJe DeLee&led ueeue-ueeue veeer
keeWheueeW mes Ssmes peeve he[les Les ceevees Devlejbie kee Devegjeie (esce) ner eke kej jns neW Deewj hetueeW kes mecetn mes Ssmes
megMeesefYele nes jns Les ceevees oe keer emevvelee ner efoKeuee jns neW~ Fme ekeej Jes Je=#e YeieJeeved keer mesJee kej jns
Les~~203~~ peyeefke Gve Je=#eeW kee ner Ssmee ye[e Yeejer ceenelce Lee leye Gheceejefnle YeieJeeved Je=<eYeosJe kes kesJeue%eeveheer
efJeYeJe kes efJe<ee ceW kenvee ner keee nwJen lees meJe&Lee Deveghece ner Lee~~204~~

efleere pecyeterhe

(266)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efleere pebyeterhe
FmeceW Yeer efpevecebefoj Je ewleJe=#e nQ
(efleueeseheCCeefe mes)
pebyeterJeeefnblees mebKesppeeeECe heeesefOeoerJeeeECe~ iebletCe DeeflLe DeCCees pebyetoerDees hejcejccees1~~179~~
lelLe efJe efJepeehhengefomeg YeJebefle osJeeCe efoJJeCeejerDees~ GJeeEj JeppeefKeoerS efeeecepPeefcce hegJJehengoermegb~~180~~
GsnpeeseCesCeb hegjerDees yeejmemenmmeboeDees~ efpeCeYeJeCeYetefmeoeDees GJeJeCeJesoereEn pegeeDees~~181~~
heCCeeefjouelegbiee heeeeje peeseCeceJeiee{e~ meJJeeCeb CeejerCeb CeebleefJeefeeOeeceeuee~~182~~
kebeCeheeeejeCeb JejjeCeefJeefCeefcceeeCe YetJeemees~ peeseCeheCegJeermeoueb leeGYeeiees e cegnJeemees~~183~~
25 25
2~4
SkekeskekeeS efomeeS hegjerCe heCegJeermeieesGjogJeejs~ pebyetCeoefCecceefJeoe ceefCeleesjCeLebYejceefCeppee~~184~~
yeemeef peeseCeeeECe leeCeb nJebefle hegjesJeefjhegjeCeb~ GoDees leouecesees oes iee{es ogyes keesmee~~185~~
62~ 31~ kees 2~
cepPes esefo jeeb efJeefeeyengYeJeCeSefn Deefojcceb~ peeseCemeoeefCe yeejme Jeemepegob SkekekeesmeGsnes~~186~~
1200~ kees 1~

efleere pebyeterhe
FmeceW Yeer efpevecebefoj Je ewleJe=#e nQ
(efleueeseheCCeefe mes)
pecyeterhe mes Deeies mebKeele meceg Je erheeW kes heMeeled DeefleMee jceCeere otmeje pecyeterhe nw~~179~~ JeneB hej
Yeer Jeee he=efLeJeer kes Thej efe$ee kes ceOe ceW hetJee&efoke efoMeeDeeW ceW efJepee eYe=efle osJeeW keer efoJe veieefjeeB
nQ~~180~~ es veieefjeeB GlmesOe eespeve mes yeejn npeej eespeveeceeCe efJemleej mes meefnle, efpeveYeJeveeW mes efJeYetef<ele
Deewj GheJeveJesefoeeW mes mebege nQ~~181~~ efJemleej 1200 ees.~ Fve meye veieefjeeW kes eekeej heenej kes DeeOes
(mee{s meQleerme) eespeve TBes, DeOe& eespeve eceeCe DeJeieen mes meefnle Deewj henjeleer ngF& efJeefe$e OJepeeDeeW kes mecetn
mes mebege nQ~~182~~ GlmesOe 75/2~ DeJeieen 1/2~ Gece jlveeW mes efveefce&le Fve megJeCe&eekeejeW kee YetefJemleej
heeerme kes DeeOes (mee{s yeejn) eespeve Deewj cegKeefJemleej heeerme kee elegLe& Yeeie DeLee&led meJee n eespevecee$e
nw~~183~~ YetefJemleej 25/4~ cegKeefJemleej 25/4~ Fve veieefjeeW keer Ske-Ske efoMee ceW megJeCe& mes efveefce&le Deewj
ceefCecee leesjCe mlecYeeW mes jceCeere heeerme ieeshegjej nQ~~184~~ Fve veieefjeeW kes Gece YeJeveeW keer TBeeF& yeeme"
eespeve, Fmemes DeeOee efJemleej Deewj DeJeieen oes keesMecee$e nw~~185~~ GlmesOe 62~ efJemleej 31~ DeJeieen kees. 2~
veieefjeeW kes ceOe ceW efJeefe$e, yengle YeJeveeW mes DeefleMee jceCeere, yeejn meew eespeveeceeCe efJemleej mes meefnle Deewj Ske
1. efleueeseheCCeefe, Yeeie2 he=. 551 mes 560 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

efleere pecyeterhe

(267)

lemme e Leuemme GJeeEj mecebleoes oesefCCe keesme Gsnb~ hebemeeeeJebob eGieesGjmebpegob Jesoer~~187~~
kees 2 ~ ob[ 500~
jeebieCeyengcepPes keesmemeeb hebeJeermeceJYeefneb~ efJekeKebYees leiegCees GoDees iee{b ogJes keesmee~~188~~
125~ 250~ kees 2~
heemeeoes ceefCeleesjCemebhegCCees DepeeseCegsnes~ eGefJelLeejes oejes JeppkeJee[seEn meesefnuuees~~189~~
8~4~
Somme eGefomeemeg eeejes neWefle efoJJeheemeeoe~ GhheCCeghheCCeeCeb eG eG Jebefle peeJe kekebleb~~190~~
Sees heemeeoeCeb heefjceeCeb ceb[ues heef[YeCeecees~ Skekees nJesefo cegkeKees eeejes ceb[ueefcce he{ceefcce~~191~~
1~ 4~
meesueme efJeefoS leefoS eGmeer yesmeob e hheCCeb~ legefjYes leb eGhenob hebeefceS ceb[ueefcce heemeeoe~~192~~
16~ 64~ 256~ 1024~
eeeefj menmmeeeECe CCeGefopegoeefCe neWefle erS~ Sees heemeeoeCeb GsneeEo heJescees~~193~~
4096~
meJJeyYeblejcegkeKehheemeeogmmesnJeemeiee[mecee~ Deeefoceogieceb[ueS lemme oueb leefoe-legefjceefcce~~194~~
hebeefceS erS leueceseb ngJesefo Goeeoer~ Skekeskekes heemeeos Skekeskekee Jesefoee efJeefeeeje~~195~~
JeskeesmegsneeEo hebemeeeeECe OeCetefCe efJeeflLeCCee~ Deeefouueeheemeeos he{ces efJeefoeefcce leccesee~~196~~

keesMe TBee jepeebieCe efmLele nw~~186~~ efJemleej 1200~ GlmesOe kees. 1~ Fme mLeue kes Thej eejeW Deesj oes keesMe
GBeer, heebe meew Oeveg<e efJemleerCe& Deewj eej ieeshegjeW mes ege Jesoer efmLele nw~~187~~ GlmesOe 2 kees. ~ efJemleej 500
Oeveg<e~ jepeebieCe kes yengceOe Yeeie ceW Ske meew heeerme keesMe efJemleej Jeeuee, Fmemes ot vee GBee, oes keesMe cee$e
DeJeieen mes meefnle Deewj ceefCecee leesjCeeW mes heefjhetCe& eemeeo nw~ Fmekee Jeecee keheeeW mes megMeesefYele ej Dee"
eespeve TBee Deewj eej eespeve cee$e efJemleej mes meefnle nw~~188-189~~ eemeeo efJemleej 125~ GlmesOe 250~
DeJeieen 2 kees.~ ejeslmesOe 8~ efJemleej 4 ees.~ Fmekeer eejeW efoMeeDeeW ceW eej efoJe eemeeo nQ~ (?) Gvemes Deeies
"s ceC[ue leke Gejesej eej-eej iegCes eemeeo nQ~~190~~ eneB mes eleske ceC[ue kes eemeeoeW kes eceeCe kees
kenles nQ~ Ske (ceOe kee) eemeeo cegKe nw~ eLece ceC[ue ceW eej eemeeo nQ~~191~~ efleere ceC[ue ceW meesuen,
le=leere ceW eeQme", elegLe& ceW oes meew hheve Deewj heebeJeW ceC[ue ceW Fmemes eewiegCes DeLee&led oMe meew eewyeerme eemeeo
nQ~~192~~ ef. ceb. 16~ le=. ceb. 64~ e. ceb. 256~ heb. ceb. 1024~ "s ceC[ue ceW eej npeej efeeveJes eemeeo
nQ~ Deye eneB mes Deeies YeJeveeW keer TBeeF& Deeefo kee efveheCe efkeee peelee nw~~193~~ <e<" ceb. 4096~ Deeefo kes oes
ceb[ueeW ceW efmLele eemeeoeW keer TBeeF&, efJemleej Deewj DeJeieen meyekes yeere ceW efmLele cegKe eemeeo keer TBeeF&, efJemleej
Deewj DeJeieen kes meceeve nw~ le=leere Deewj elegLe& ceb[ue kes eemeeoeW keer GBeeF& Deeefo Gmemes DeeOeer nw~ Fmemes Yeer DeeOeer
hebece Deewj "s ceC[ue kes eemeeoeW keer GBeeF& Deeefoke nw~ eleske eemeeo kes efJeefe$elej Ske-Ske Jesefokee nw~~
194-195~~ eLece eemeeo kes Deeefele Jesoer oes keesMe, GBeeF& Deeefo mes meefnle Deewj heeBe meew Oeveg<e efJemleerCe& nw~
eLece Deewj efleere ceb[ue ceW efmLele eemeeoeW keer JesefoeeB Yeer Fleveer cee$e TBeeF& Deeefo mes meefnle nQ~~196~~ le=leere Je

(268)

efleere pecyeterhe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hegefJJeuueJesefoDeb leefoS legefjceefcce neWefle ceb[ueS~ hebeefceS erS lemmeheceeCeJesoerDees~~197~~

iegCemebkeceCemeJeefoeCe meJJeeCe nesefo heefjmebKee~ hebemenmmee eGmeemebpegee Skekemeer e~~198~~
5461~
Deeefoceheemeeoeoes GejYeeies efoe megOeccemeYee~ oefueoheCegJeermepeeseCeoerne lemmeefJelLeeje~~199~~
25/2~ 25/4~
CeJepeeseCeGsne ieeGoiee{e megJeCCejeCeceF&~ leerS GejYeeies efpeCeYeJeCeb nesefo lecceseb~~200~~
9~ kees 1~
heJeCeefomeeS he{cehheemeeoeoes efpeeECeoiesnmecee~ esefo GJeJeeomeYee kebeCeJejjeCeefCeJenceF&~~201~~
25/2 ~25/4~ 9~ kees 1~
hegJJeefomeeS he{cehheemeeoeoes efJeefeeefJeCCeemee~ esefo DeefYemesemeYee GJeJeeomeYeeS meeefje~~202~~
lelLe efee efoyYeeS DeefYemesemeYeemeefjJeemeeoer~ nesefo DeuebkeejmeYee ceefCeleesjCeoejjceefCeppee~~203~~
leeEmme efee efoyYeeS hegJJemeYeemeefjmeGoeefJelLeeje~ ceblemeYee eeceerejjeCeceF& mebgojogJeeje~~204~~
Sos hheemeeoe hegJJeseEn cebefojsefn cesueefJeoe~ hebe menmmee eGmeeDeyYeefnee meemeereEn~~205~~
5467~
les meJJes heemeeoe eGefoccegnefJehhegjbleefkejCeseEn~ JejjeCeheF&JeseEn efCeeefeeefCeeGppeesJee~~206~~
heeskeKejCeerjcceseEn GJeJeCemeb[seEn efJeefJenkeKeseEn~ kegmegceheuemeesefnoseEn megjefcengCepegosefn meesnbefle~~207~~

elegLe& ceC[ue kes eemeeoeW keer Jesefokee keer GBeeF& Je efJemleej kee eceeCe hetJeexe JesefoeeW mes DeeOee Deewj Fmemes Yeer
DeeOee eceeCe heeBeJeW Je "s ceC[ue kes eemeeoeW keer JesefokeeDeeW kee nw~~197~~ iegefCele ece mes efmLele Fve meye YeJeveeW
keer mebKee heeBe npeej eej meew Fkeme" nw~~198~~ 5461~ eLece eemeeo kes Gej Yeeie ceW heeerme eespeve kes DeeOes
DeLee&led mee{s yeejn eespeve uecyeer Deewj Fmemes DeeOes efJemleej Jeeueer megOece& meYee efmLele nw~~199~~ uecyeeF& 25/2~
efJemleej 25/4 eespeve~ megJeCe& Deewj jlveceeer en meYee veew eespeve TBeer Deewj Ske ieJetefle DeLee&led keesMecee$e
DeJeieen mes meefnle nw~ Fmekes GejYeeie ceW Fleves cee$e eceeCe mes mebege efpeveYeJeve nw~~200~~ GlmesOe 9
ees.~ DeJeieen kees.~ eLece eemeeo mes JeeeJeefoMee ceW efpevesv YeJeve kes meceeve megJeCe& SJeb Gece jlvemecetneW mes
efveefce&le Gheheeo meYee efmLele nw~~201~~ uecyeeF& 25/4~ efJemleej 25/4~ GlmesOe 9 eespeve~ DeJeieen 1 kees. 1~
eLece eemeeo kes hetJe& ceW Gheheeo meYee kes meceeve efJeefe$e jevee mes mebege DeefYe<esk e meYee efmLele nw~~202~~ Fmeer
efoMee Yeeie ceW DeefYe<eske meYee kes meceeve efJemleejeefo mes meefnle Deewj ceefCecee leesjCeejeW mes jceCeere Deuebkeej meYee
nw~~203~~ Fmeer efoMeeYeeie ceW hetJe& meYee kes meMe TBeeF& Je efJemleej mes meefnle, megJeCe& SJeb jlveeW mes efveefce&le Deewj
megvoj ejeW mes mebege ceb$emeYee nw~~204~~ Fve n eemeeoeW kees hetJe& ceefvojeW ceW efceuee osves hej YeJeveeW keer
mecemle mebKee heeBe npeej eej meew me[me" nesleer nw~~205~~ 5467~ efpevekeer efkejCeW eejeW efoMeeDeeW ceW
ekeeMeceeve nes jner nQ Ssmes Gece jlveceeer eoerheeW mes Jes meye YeJeve efvele Deefe&le Deewj efvele Geeseflele jnles
nQ~~206~~ heg<keefjefCeDeeW mes jceCeere, heue-hetueeW mes megMeesefYele, Deveske ekeej kes Je=#eeW mes meefnle Deewj osJeegieueeW mes

leerveueeske efpevecebefoj

efleere pecyeterhe

(269)

efJeceJeCCee kesF& kesF& kehhetjkegbomebkeemee~ kebeCeJeCCee kesF& kesF& JeefppeboCeerueefCene~~208~~

lesmegb heemeeosmegb efJepeDees osJeermenmmemeesefnuuees~ efCeepegJeeCee osJee JejjeCeefJeYetefmeomejerje~~209~~
uekeKeCeJebpeCepegee OeeogefJenerCee e Jeeefnheefjeee~ efJeefJenmegnsmegb meee keer[bles yengefJeCeesosCeb~~210~~
meeCeeefCe DeemeCeeeECe jeCeceeeeECe YeJebefle YeJeCesmegb~ ceGJeeefCe efCecceueeeECe ceCeCeeCeeCebopeCeCeeefCeb~~211~~
Deeefoceheemeeomme e yengcepPes nesefo keCeejCeceeb~ efmenemeCeb efJemeeueb meheeoheer{b hejcejcceb~~212~~
eEmenemeCecee{es efJepeDees CeecesCe DeefnJeF& lelLe~ hegJJecegns heemeeos lelLeeCebosefo ueerueeS~~213~~
lemme e meeceeCeeree esbles mmenmmeheefjceeCee~ GejefomeeefJeYeeies efJeefomeeS efJepeeheer{eoes~~214~~
esbefle efCeJeceeCee efee efJepeemme DeiieosJeerDees~ leeCeb heer{e jccee eEmenemeCehegJJeefoyYeeS~~215~~
heefjJeeje osJeerDees efleefCCe menmmee ngJebefle heeskekeb~ meeefneheuueb DeeT efCeeefCee"eCeefcce esbefle~~216~~
yeejme osJemenmmee yeeefnjheefjmeeS efJepeeosJemme~ CeFefjefoefomeeS leeCeb heer{eeECe meeefceheer{eoes~~217~~
12000~
ome osJemenmmeeeECe ceefpPeceheefjmeeS neWefle efJepeemme~ oefkeKeCeefomeeefJeYeeies lehheer{e Ceenheer{enes~~218~~
10000~
DeyYeblejheefjmeeS De menmmeeefCe efJepeeosJemme~ DeefiieefomeeS neWefle ng lehheer{e Ceenheer{eoes~~219~~
8000~

mebege Ssmes GheJeve KeC[eW mes Jes eemeeo MeesYeeeceeve nesles nQ~~207~~ FveceW mes efkeleves ner YeJeve cetbies pewmes JeCe& Jeeues,
efkeleves ner kehetj Deewj kebgoheg<he kes meMe, efkeleves ner megJeCe& JeCe& Deewj efkeleves ner Jee SJeb FvveerueceefCe kes meMe
nQ~~208~~ Gve YeJeveeW ceW npeejeW osefJeeeW mes megMeesefYele efJepee veece kes osJe MeesYeeeceeve nQ Deewj JeneB efveleegJeke,
Gece jlveeW mes efJeYetef<ele Mejerj mes mebege, ue#eCe Je JebpeveeW mes meefnle, OeelegDeeW mes efJenerve, JeeefOe mes jefnle leLee
efJeefJeOe ekeej kes megKeeW ceW Deemee osJe yengle efJeveeso kes meeLe eer[e kejles nQ~~209-210~~ Fve YeJeveeW ceW ce=ogue,
efvece&ue Deewj ceve SJeb ves$eeW kees Deevevooeeke jlvecee MeeeSB Je Deemeve efJeeceeve nQ~~211~~ eLece eemeeo kes
yengceOe Yeeie ceW DeefleMee jceCeere Deewj heeoheer" meefnle megJeCe& SJeb jlvecee efJeMeeue eEmenemeve nw~~212~~ JeneB
hetJe&cegKe eemeeo ceW eEmenemeve hej Dee{ efJepee veeceke DeefOeheefle osJe ueeruee mes Deevevo kees eehle neslee nw~~213~~
efJepee kes eEmenemeve mes GejefoMee Deewj efJeefoMee ceW Gmekes n npeej eceeCe meeceeefveke osJe efmLele jnles nQ~~214~~
cegKe eEmenemeve kes hetJe& efoMeeYeeie ceW efJepeeosJe keer Deveghece neW DeeosefJeeeB efmLele jnleer nQ~ Gvekes efmebnemeve
jceCeere nQ~~215~~ FveceW mes eleske DeeosJeer keer heefjJeej osefJeeeB leerve npeej nQ efpevekeer Deeeg Ske heue mes DeefOeke
nesleer nw~ es heefjJeej osefJeeeB Yeer Deheves-Deheves mLeeve ceW efmLele jnleer nQ~~216~~ efJepeeosJe keer yeee heefj<eod ceW yeejn
npeej osJe nQ~ Gvekes eEmenemeve mJeeceer kes eEmenemeve mes vew$e+le efoMeeYeeie ceW efmLele jnles nQ~~217~~ 12000~
efJepeeosJe keer ceOe heefj<eod ceW oMe npeej osJe nesles nQ~ Gvekes eEmenemeve mJeeceer kes eEmenemeve mes oef#eCe efoMeeYeeie ceW
efmLele jnles nQ~~218~~ 10000~ efJepeeosJe keer DeYevlej heefj<eod ceW pees Dee" npeej osJe jnles nQ, Gvekes eEmenemeve

(270)

efleere pecyeterhe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mesCeecenejeCeb meeeCeb neWefle efoJJeheer{eeECe~ eEmenemeCeheefceoes JejkebeCejeCejFoeFb~~220~~

leCegjkeKee DeejmemenmmemebKee nJebefle heeskekeb~ leeCeb eGmeg efomeemegb esbles eboheer{eeECe~~221~~
18000~ 18000~ 18000~ 18000~
meemejcengjieereb ieeeblee heuenJebmehengoerefCe~ Jeeeblee Ceeblee efJepeeb jbpebefle lelLe megje~~222~~
jeebieCemme yeeefnj heefjJeejmegjeCe neWefle heemeeoe~ efJehhegefjoOeeJe[eee JejjeCepeesFDeefOeeblee~~223~~
yengefJenjFkejCesefnb kegmeueeDees efCeepeesJJeCepegoeDees~ CeeCeeefJeiegJJeCeeDees ceeeeueesneefojefnoeDees~~224~~
GuueefmeoefJeyYeceeDees efeemeneJesCe hescceJebleeDees~ meJJeeDees osJeerDees ueiiebles efJepeeosJemme~~225~~
efCeeCeejeefCe efCeefJee osJee meJJes efJe efJeCeemebhegCCee~ efCeyYejYeefehemeee mesJebles efJepeeceCeJejob~~226~~
leCCeejerS yeeefnj iebletCeb peeseCeeefCe heCeJeermeb~ eeejes JeCemeb[e heeskekeb eselepegee~~227~~
neWefle ng leeefCe JeCeeeECe efoyJeeefCe DemeesemeeJeCCeeCeb~ ebheeetoJeCee len hegJJeeefoheoeefnCekekecesCeb~~228~~
yeejmemenmmepeeseCeoerne les neWefle hebemeeboe~ heeskekeb JeCemeb[e yengefJenkeKesefnb heefjhegCCee~~229~~
12000~ 500~
Sosmegb eseogcee YeeJeCeesehheceeCemeeefje~ leeCe eGmeg efomeemegb eGeGefpeCeCeenheef[ceeDees~~230~~
osJeemegjceefnoeDees meheeef[nsjeDees jeCeceFeeDees~ heuuebkeDeemeCeeDees efpeeECeoheef[ceeDees efJepeebles~~231~~

mJeeceer kes eEmenemeve mes DeefiveefoMee ceW efmLele jnles nQ~~219~~ 8000~ meele mesvee cenejeW kes Gece megJeCe& SJeb jlveeW
mes jefele efoJe heer" cegKe eEmenemeve kes heefMece ceW nesles nQ~~b220~~ efJepeeosJe kes pees De"ejn npeej eceeCe
Mejerjj#eke osJe nQ, Gve eleske kes evheer" eejeW efoMeeDeeW ceW efmLele nQ~~221~~ hetJe& 18000~ oef#eCe 18000~
heefMece 18000~ Gej 18000~ JeneB osJe meele mJejeW mes heefjhetCe& ceOegj ieerle kees ieeles Deew j hen SJeb yeebmegjer
Deeefoke yeepeeW kees yepeeles Je veeeles ngS efJepeeosJe kee ceveesjbpeve kejles nQ~~222~~ jepeebieCe mes yeenj henjeleer ngF&
OJepeeheleekeeDeeW mes meefnle Deewj Gece jlveeW keer peesefle mes DeefOeke jceCeere heefjJeej osJeeW kes eemeeo nQ~~223~~ pees
yengle ekeej keer jefle kes kejves ceW kegMeue nQ, efvele eewJeve mes ege nQ, veevee ekeej keer efJeefeee kees kejleer nQ, ceeee
SJeb ueesYeeefo mes jefnle nQ, Guueemeege efJeueeme meefnle nQ Deewj mJeYeeJe mes ner esce kejves Jeeueer nQ Ssmeer mecemle osefJeeeB
efJepeeosJe keer mesJee kejleer nQ~~224-225~~ Deheves veiejeW ceW jnves Jeeues meye ner osJe efJevee mes heefjhetCe& Deewj
DeefleMee Yeefe ceW Deemee neskej efvejvlej efJepeeosJe keer mesJee kejles nQ~~226~~ Gme veiejer kes yeenj heeerme eespeve
peekej eej JeveKeC[ efmLele nQ, pees eleske ewleJe=#eeW mes mebege nQ~~227~~ DeMeeske, mehleJeCe&, echeke Deewj Deece
Je=#eeW kes es Jeve hetJee&efoke efoMeeDeeW ceW eoef#eCeece mes nQ~~228~~ yengle ekeej kes Je=#eeW mes heefjhetCe& Jes eleske
JeveKeC[ yeejn npeej eespeve uecyes Deewj heeBe meew eespeve eew[s nQ~~229~~ oerIe& 12000~ efJemleerCe& 500 eespeve~
Fve JeveeW ceW YeeJeveueeske kes ewleJe=#eeW kes eceeCe mes meMe pees ewleJe=#e efmLele nQ Gvekeer eejeW efoMeeDeeW ceW
eej efpevesv eefleceeSB nQ~~230~~ osJe Je DemegjeW mes hetefpele, eeefleneeeX mes meefnle Deewj heeemeve mes efmLele Jes
jlvecee efpevesv eefleceeSB peeJeble nQ~~231~~ eleske ewleJe=#e kes F&MeeveefoMeeYeeie ceW Ske keesMe DeefOeke Fkeleerme

leerveueeske efpevecebefoj

efleere pecyeterhe

(271)

eseogcemmeermeeCes Yeeies essefo efoJJeheemeeoes~ FefieleermepeeseCeeefCeb keesmeyYeefneeefCe efJeeflLeCCees~~232~~

31~ kees 1~
Jeemeeefo ogiegCeGoDees ogkeesme iee{e efJeefeeceefCeKebYees~ eG-DepeeseCeeeECe bogsne og leejs~~233~~
62~ kees 2~ 4~ 8
megpeueblejeCeoerDees efJeefeemeeCeemeCeseEn heefjhegCCees~ mejmeJeiebOehheemesefnb megjceCeejccees~~234~~
keCeeceekegefJejefeoefJeefeeefeehheyebOejceefCeppees~
DeefjepeCeCeJees eEke yengCee mees efCeJeceeCees~~235~~
leefmmeb DemeeseosDees jcesefo osJeermenmmemebpegees~ JejjeCeceG[Oeejer eecejeeefomeesefnuuees~~236~~
mesmeefcce JeFpeebleefeoS efJepeeb Je JeCCeCeb meeueb~ oefkeKeCeheefceGejefomeemeg leeCeb efhe CeejeeECe~~237~~

eespeve eceeCe efJemleej Jeeuee efoJe eemeeo efmLele nw~~232~~ eespeve 31, kees. 1~ efJeefe$e ceefCecee KecYeeW mes
mebege Fme eemeeo keer GBeeF& efJemleej mes ogiegCeer DeLee&led mee{s yeeme" eespeve Deewj DeJeieen oes keesMeeceeCe nw~
Gmekes ej kee efJemleej eej eespeve Deewj TBeeF& Dee" eespeve nw~~233~~ GBeeF& eespeve 62, kees. 2~ (DeJeieen
kees. 2)~ efJemleej 4~ GBeeF& 8 eespeve~ Gheeg&e eemeeo osoerheceeve jlveoerhekeeW mes meefnle, efJeefe$e MeeeDeeW
Je DeemeveeW mes heefjhetCe& Deewj Meyo-jme-ievOe SJeb mheMe& mes osJeeW kes ceve kees Deevevopeveke, megJeCe&cee YeerleeW hej
jes ieS efJeefe$e efe$eeW kes mecyevOe mes jceCeere Deewj DeeMee&peveke mJehe mes mebege nQ~ yengle kenves mes keee
? Jen eemeeo Deveghece nw~~234-235~~ Gme eemeeo ceW Gece jlvecegkeg kees OeejCe kejves Jeeuee Deewj ecej$eeefo mes megMeesefYele Jen DeMeeske osJe npeejeW osefJeeeW mes ege neskej jceCe kejlee nw~~236~~ Mes<e Jewpeevleeefo
leerve osJeeW kee mechetCe& JeCe&ve efJepee osJe kes ner meceeve nw~ Fvekes Yeer veiej eceMe oef#eCe, heefMece Deewj Gej
efoMee ceW efmLele nQ~~237~~

mehleef<e& Jebovee
megjceveg, eerceveg $e+ef<eJej, eer efveee, meJe&megboj mJeeceer~
peeJeeve, efJeveeueeueme iegJej peeefce$e mehle$e+ef<e peieveeceer~~
es ceLegjeveiejer ceW Deees, ceneceejer JeeOeer ngF& Meeble~
ceQ vecetB meneeW yeej Fvnsb, es jesie Meeske kee kejW Devle~~1~~
-ieefCeveer %eeveceleer

{eF& erhe ceW ke=ef$ece efpevecebefoj

(272)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

{eF&erhe ceW ke=ef$ece efpevecebefoj

cebieueeejCe
oesne- $ewkeeefueke ke=ef$ece meYeer, efpeveeeflecee efpeveOeece~
kens Devebleeveb le ner, eflevnW Deveble eCeece~~1~~

egie keer Deeefo ceW Fb ves DeeesOee ceW meJe&eLece heeBe efpevecebefoj yeveees
(DeeefohegjeCe mes)
eg lJes ef le leees oerv eb keCeees ef j leeMee~ ceve eef C eoOeeJes J eb YeieJeeveeef ohet<e 1~~142~~
hetJee&hejefJeosns<eg ee efmLeefle meceJeefmLelee~ meee eJee&veeree$e lelees peerJevlecet epee~~143~~
<edkecee&efCe eLee le$e eLee JeCee&eceefmLeefle~ eLee eeceie=neoerveeb mebmleeeee he=LeefiJeOee~~~144~~
leLee$eehegefelee Je=efeheeewjsefYejefveeced~ veesheeeevlejcemles<eeb eeefCeveeb peerefJekeeb eefle~~145~~
kece&Yetje peeleseb Jeleerleew keuheYetneced~ lelees$e kece&efYe <e[defYe epeeveeb peerefJekeesefelee~~146~~
Fleekeuee lel#esceJe=egheeeb #eCeb efJeYeg~ cegngjeMJeemeeeceeme Yee Yew<sefle leoe epee~~147~~
DeLeevegOeevecee$esCe efJeYees Mee menecejw~ eehlemleppeerJeveesheeeeefvelekee<eea efYeeiele~~148~~
MegYes efoves megve#e$es megcegntex MegYeesoes~ mJeesemLes<eg ens<etewjevegketues peieodieg jes~~149~~

egie keer Deeefo ceW Fb ves DeeesOee ceW meJe&eLece heeBe efpevecebefoj yeveees
(DeeefohegjeCe mes)
Fme ekeej epeepeveeW kes oerve Jeeve megvekej efpevekee oe oee mes esefjle nes jne nw Ssmes YeieJeeve DeeefoveeLe
Deheves ceve ceW Ssmee efJeeej kejves ueies~~142~~ efke hetJe& Deewj heefMece efJeosn #es$e ceW pees efmLeefle Jele&ceeve ceW nw Jener
efmLeefle Deepe eneB eJe=e kejves eesie nw Gmeer mes en epee peerefJele jn mekeleer nw~143~~ JeneB efpeme ekeej Deefme,
ce<eer Deeefo n kece& nQ, pewmeer #eef$ee Deeefo JeCeeX keer efmLeefle nw Deewj pewmeer eece-Iej Deeefo keer he=Leked-he=Leked jevee
nw Gmeer ekeej eneB hej Yeer nesveer eeefnS~ FvneR GheeeeW mes eeefCeeeW keer DeepeerefJekee eue mekeleer nw~ Fvekeer DeepeerefJekee
kes efueS Deewj keesF& Gheee veneR nw~~144-145~~ keuheJe=#eeW kes ve< nes peeves hej Deye en kece&Yetefce eke ngF& nw
FmeefueS eneB epee kees Deefme, ce<eer Deeefo n keceeX kes eje ner DeepeerefJekee kejvee Gefele nw~~146~~ Fme ekeej
mJeeceer Je=<eYeosJe ves #eCe Yej epee kes keueeCe kejves Jeeueer DeepeerefJekee kee Gheee meesekej Gmes yeej-yeej
DeeMJeemeve efoee efke legce YeeYeerle cele nesDees~~147~~ DeLeevevlej YeieJeeved kes mcejCe kejves cee$e mes osJeeW kes meeLe
Fv Deeee Deewj Gmeves veeres efueKes Devegmeej efJeYeeie kej epee keer peerefJekee kes Gheee efkees~~~148~~ MegYe efove, MegYe
ve#e$e, MegYe cegntle& Deewj MegYe ueive kes mecee leLee mete& Deeefo eneW kes Deheves-Deheves Ge mLeeveeW ceW efmLele jnves Deewj
peieodieg YeieJeeved kes nj Ske ekeej keer Devegketuelee nesves hej Fv ves eLece ner ceebieefueke keee& efkeee Deewj efhej
Gmeer DeeesOeehegjer kes yeere ceW efpeveceefvoj keer jevee keer~ Fmekes yeeo hetJe&, oef#eCe, heefMece leLee Gej
1. DeeefohegjeCe heJe&16, he=. 359~

leerveueeske efpevecebefoj

{eF& erhe ceW ke=ef$ece efpevecebefoj

(273)

ke=leeLeceeues megjsves efpeveceefvojced~ veJesMeeled hegjmeeme ceOes efo#Jehevegeceeled~~150~~

keesmeueeoerved ceneosMeeved meekesleeefohegjeefCe e~ meejecemeerceefveieceeved KeseoeRe veJesMeeled~~151~~

kewueeMeheJe&le hej Yejleeeer eje yeveJeees iees cebefoj

(GejhegjeCe mes)
je%eehee%eeefhelee eteb kewueemes YejlesefMevee~ ie=ne ke=lee cenejlvewelegefJeMeeflejn& leeced1~~107~~
les<eeb ieeb ekegJeeaOJeb heefjKeeb heefjlees efieefjced~ Fefle lesefhe leLee kegJe&ved oC[jlvesve melJejced~~108~~

Fme ekeej eejeW efoMeeDeeW ceW Yeer eLeeece mes efpeveceefvojeW keer jevee keer~~149-150~~ leovevlej keewMeue
Deeefo ceneosMe, DeeesOee Deeefo veiej, Jeve Deewj meercee meefnle ieeBJe leLee KeseW keer jevee keer Leer~~151~~

kewueeMeheJe&le hej Yejleeeer eje yeveJeees iees cebefoj

(GejhegjeCe mes)
DeelceMegef mes Yejs meiej eeJeleea kes heg$eeW ves kene efke eefo Deehe nce ueesieeW kees keesF& keee& veneR osles nQ lees nce
Yeespeve Yeer veneR kejles nQ~~105~~ heg$eeW kee efveJesove megvekej jepee keg efevlee ceW he[ iees~ Jes meeseves ueies efke FvnW
keewve mee keee& efoee peeJes~ Dekemceeled GvnW eeo Dee ieF& efke DeYeer Oece& kee Ske keee& yeekeer nw~ GvneWves nef<e&le neskej
Dee%ee oer efke Yejle eeJeleea ves kewueeMe heJe&le hej cenejlveeW mes DejnvleosJe kes eewyeerme ceefvoj yeveJeees nQ, legce
ueesie Gme heJe&le kes eejeW Deesj iee veoer kees Gve ceefvojeW keer heefjKee yevee oes~ Gve jepeheg$eeW ves Yeer efhelee keer Dee%eevegmeej
oC[jlve mes Jen keece MeerIe ner kej efoee~~106-108~~

kewueeMeheJe&le hej Yejle eeJeleea ves efpevecebefoj yeveJeees Les

(heehegjeCe mes2)
DeLeevevlej Ske yeej oMeeveve efveleeueeske veiej ceW jepee efveleeueeske keer eerosJeer mes meceglhevve jlveeJeueer veece
keer heg$eer kees efJeJeen kej ye[s n<e& kes meeLe DeekeeMeceeie& mes Deheveer veiejer keer Deesj Dee jne Lee~ Gme mecee Gmekes
cegkeg ceW pees jlve ueies Les Gvekeer efkejCeeW mes DeekeeMe megMeesefYele nes jne Lee~~102-103~~ efpeme ekeej ye[e Yeejer
JeeegceC[ue ces kes le kees heekej menmee ke peelee nw Gmeer ekeej ceve kes meceeve ebeue heg<heke efJeceeve menmee
ke ieee~~104~~ peye heg<heke efJeceeve keer ieefle ke ieeer Deewj IeCe Deeefo mes Glhevve nesves Jeeuee Meyo Yebie nes ieee
leye Ssmee peeve he[lee Lee ceevees lespenerve nesves mes ueppee kes keejCe Gmeves ceewve ner ues jKee Lee~~105~~ efJeceeve kees
kee osKe oMeeveve ves eesOe mes ocekeles ngS kene efke Dejs eneB keewve nw ? keewve nw ?~~106~~ leye meJe& Je=eevle kees
peeveves Jeeues ceejerefe ves kene efke ns osJe! megvees, eneB kewueeme heJe&le hej Ske cegefvejepe eeflecee eesie mes efJejepeceeve
nQ~~107~~ es mete& kes meccegKe efJeeceeve nQ Deewj Deheveer efkejCeeW mes mete& keer efkejCeeW kees FOej-GOej eef#ehle kej jns
nQ~ meceeve efMeueeleue hej es jlveeW kes mlecYe kes meceeve DeJeefmLele nQ~~108~~ Ieesj leheMejCe kees OeejCe kejves Jeeues
es keesF& ceneved Jeerj heg<e nQ Deewj MeerIe ner cees#e eehle kejvee eenles nQ~ FvneR mes Jen Je=eevle ngDee nw~~109~~ Fve
cegefvejepe kes eYeeJe mes peye leke efJeceeve KeC[-KeC[ veneR nes peelee nw, leye leke MeerIe keer Fme mLeeve mes efJeceeve kees
1. GejhegjeCe heJe& 48, he=. 10~ 2. heehegjeCe, heJe& 9, he=. 214 mes 221~

(274)

{eF& erhe ceW ke=ef$ece efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ueewe ueslee nBt~~110~~ DeLeevevlej ceejere kes Jeeve megvekej Deheves hejeece kes ieJe& mes ieefJe&le oMeeveve ves kewueeme
heJe&le keer Deesj osKee~~111~~ oMeeveve ves Gme heJe&le hej Glejkej Gve cenecegefve kes oMe&ve efkees~ Jes cenecegefve
Oeeveheer meceg ceW efveceive Les Deewj lespe kes eje eejeW Deesj ceC[ue yeeBOe jns Les~~126~~ efoiiepeeW kes MegC[eoC[ kes
meceeve Gvekeer oesveeW YegpeeSB veeres keer Deesj ueke jner LeeR Deewj Gvemes Jes Ssmes peeve he[les Les ceevees meheeX mes DeeJesef<le
evove kee ye[e Je=#e ner nes~~127~~ Jes Deeleeheve eesie ceW efMeueeheer" kes Thej efveMeue yew"s Les Deewj eeefCeeeW kes eefle
Ssmee mebMee Glhevve kej jns Les efke es peerefJele nQ Yeer ee veneR~~128~~ leovevlej en yeeefue nw Ssmee peevekej oMeeveve
efheues Jewj kee mcejCe kejlee ngDee eesOeeefive mes epJeefuele nes G"e~~129~~ pees DeeW" eyee jne Lee, efpemekeer DeeJeepe
Delevle keke&Me Leer Deewj pees Delevle osoerheceeve Deekeej kee Oeejke Lee Ssmee oMeeveve Yekeger yeeBOekej ye[er efveYe&elee
kes meeLe cegefvejepe mes kenves ueiee~~130~~ efke Denes! legceves en ye[e Dee lehe kejvee eejcYe efkeee nw efke Deye Yeer
DeefYeceeve mes cesje efJeceeve jeskee pee jne nw~~131~~ Oece& keneB Deewj eesOe keneB ? Dejs ogyeg&ef ! let JeLe& ner ece kej
jne nw Deewj Dece=le leLee efJe<e kees Ske kejvee eenlee nw~~132~~ FmeefueS ceQ lesjs Fme Gle Denbkeej kees Deepe ner
ve< efkees oslee ntB~ let efpeme kewueeme heJe&le hej yew"e nw Gmes GKee[kej lesjs ner meeLe DeYeer meceg ceW heWkelee nBt~~133~~
leovevlej Gmeves mecemle efJeeeDeeW kee Oeeve efkeee efpememes Deekej GvneWves Gmes Iesj efueee~ Deye oMeeveve ves Fv
kes meceeve ceneYeebkej he yeveeee Deewj ceneyeengheer Jeve mes meye Deesj meIeve DevOekeej hewueelee ngDee Jen he=efLeJeer
kees Yesokej heeleeue ceW eefJe< ngDee~ heehe kejves ceW Jen Gele Lee ner~~134-135~~ leovevlej eesOe kes keejCe
efpemekes ves$e Delevle ueeue nes jns Les Deewj efpemekee cegKe eesOe mes cegKeefjle Lee Ssmes eyeue hejeeceer oMeeveve ves Deheveer
YegpeeDeeW mes kewueeme kees G"evee eejcYe efkeee~~136~~ DeeefKej, he=efLeJeer kees Delevle ebeue kejlee ngDee kewueeme
heJe&le mJemLeeve mes eefuele nes ieee~~137~~ leovevlej peye mecemle mebmeej mebJele&ke veeceke Jeeeg mes ner ceevees
Deekegefuele nes ieee Lee leye YeieJeeved yeeueer cegefvejepe ves DeJeefOe%eeve mes oMeeveve veeceke je#eme kees peeve efueee~~145~~
eeefhe GvnW mJeeb keg Yeer heer[e veneR ngF& Leer Deewj henues keer lejn Gvekee mecemle Mejerj efveMeue he mes DeJeefmLele
Lee leLeeefhe Jes Oeerj, Jeerj Deewj eesOe mes jefnle nes Deheves efee ceW Fme ekeej efJeeej kejves ueies efke~~146~~
keeef j leb Yejles v es o b ef p eveeeleveceg ececed ~ meJe& j lveceeb leg b yeng heef J ejeef p eleced ~ ~147~~
elenb Yeefemebegew ke=lehetpeb megjemejw~ Yee efJeveeefMe euelLeefmceved heJe&les efYeVeheJe&efCe~~148~~
OeelJesefle ejCee*dieg<heeref[leb efieefjcemlekeced~ ekeej MeesYeveOeeveeootjerke=leesleve~~149~~

eeJeleea Yejle ves es veevee ekeej kes meJe&jlveceeer GBes-GBes efpeveceefvoj yeveJeees nQ~ Yeefe mes Yejs megj Deewj
Demegj eefleefove Fvekeer hetpee kejles nQ mees Fme heJe&le kes efJeeefuele nes peeves hej keneR es efpeveceefvoj ve< ve nes peeJeW~~147~~ Ssmee
efJeeejkej MegYe Oeeve kes efveke ner efpevekeer eslevee Leer Ssmes cegefvejepe yeeueer vesheJe&le kes cemleke kees Deheves hewj kes DeBiet"s mes oyee
efoee~~148-149~~ leovevlej efpemekeer YegpeeDeeW kee Jeve (yeue) yengle Yeejer yeesPe mes Deeeevle nesves kes keejCe DeleefOeke t
jne Lee, pees ogKe mes Deekegue Lee, efpemekeer ueeue-ueeue ceveesnj DeeBKeW ebeue nes jner LeeRSsmee oMeeveve Delevle Jeekegue nes ieee~
Gmekes efmej kee cegkeg tkej veeres efiej ieee Deewj Gme vebies efmej hej heJe&le kee Yeej Dee he[e~ veeres OeBmeleer ngF& he=efLeJeer hej Gmeves
Iegves ske efoes~ mLetue nesves kes keejCe Gmekeer pebIeeSB ceebmehesefMeeeW ceW efveceive nes ieeeR~~150-151~~ Gmekes Mejerj mes MeerIe ner
hemeerves keer Oeeje yen efvekeueer Deewj Gmemes Gmeves jmeeleue kees Oees efoee~ Gmekee meeje Mejerj kegS kes meceeve mebkegefele nes

leerveueeske efpevecebefoj

{eF& erhe ceW ke=ef$ece efpevecebefoj

(275)

ieee~~152~~ Gme mecee eBtefke Gmeves meJe& eelve mes efeuueekej mecemle mebmeej kees Meyoeeceeve kej efoee Lee FmeefueS Jen heers
euekej meJe&$e eeefuele jeJeCe Fme veece kees eehle ngDee~~153~~ jeJeCe keer efm$eeeW kee mecetn Deheves mJeeceer kes Gme DeeglehetCe&
oerve-nerve Meyo kees megvekej Jeekegue nes efJeueehe kejves ueiee~~154~~ cev$eer ueesie eEkekele&JeefJecet{ nes iees~ Jes eg kes efueS leweej
nes JeLe& ner FOej-GOej efhejves ueies~ Gvekes Jeeve yeej-yeej yeere ceW ner mKeefuele nes peeles Les Deewj nefLeeej Gvekes neLe mes t
peeles Les~~155~~ cegefvejepe kes Jeere& kes eYeeJe mes osJeeW kes ogvogefYe yepeves ueies Deewj Yecej meefnle hetueeW keer Je=ef< DeekeeMe kees
Deeeefole kej he[ves ueieer~~156~~
eer[e kejvee efpevekee mJeYeeJe Lee Ssmes osJekegceej DeekeeMe ceW ve=le kejves ueies Deewj osefJeeeW keer mebieerle OJeefve
JebMeer keer ceOegj OJeefve kes meeLe meJe&$e G"ves ueieer~~157~~ leovevlej cevoesojer ves oerve neskej cegefvejepe kees eCeece kej
eeevee keer efke ns DeodYegle hejeece kes Oeejer! cesjs efueS heefleefYe#ee oerefpeS~158~~ leye cenecegefve ves oeeJeMe hewj kee
DeBiet"e {eruee kej efueee Deewj jeJeCe Yeer heJe&le kees peneb kee leneb es[ keuesMeheer DeJeer mes yeenj efvekeuee~~159~~
leovevlej efpemeves lehe kee yeue peeve efueee Lee Ssmes jeJeCe ves peekej cegefvejepe kees eCeece kej yeej-yeej #ecee
ceeBieer Deewj Fme ekeej mlegefle kejvee eejcYe efkeee~~160~~ efke ns hetpe! Deeheves pees eefle%ee keer Leer efke ceQ efpevesvosJe
kes ejCeeW kees es[kej Deve kes efueS vecemkeej veneR keBiee en Gmeer keer meeceLe& kee heue nw~~161~~ ns YeieJeved!
Deehekes lehe kee ceneheue efveMee mes mechevve nw FmeerefueS lees Deehe leerve ueeske kees DeveLee kejves ceW meceLe&
nQ~~162~~ lehe mes mece= cegefveeeW keer Lees[s ner eelve mes Glhevve pewmeer meeceLe& osKeer peeleer nw ns veeLe! Jewmeer meeceLe&
FveW keer Yeer veneR osKeer peeleer nw~~163~~ Fme ekeej mlegefle kej Gmeves cegefvejepe kees eCeece kej leerve eoef#eCeeSB oeR,
Deheves Deehekeer yengle efvevoe keer Deewj ogKeJeMe cegBn mes met-met Meyo kej ove efkeee~~173~~ cegefvejepe kes meceerhe pees
efpeveceefvoj Lee ueppee mes ege Deewj efJe<eeeW mes efJeje jeJeCe Gmeer kes Devoj euee ieee~~174~~ JeneB Gmeves
evneme veeceke Ke[die kees Deveeoj mes he=efLeJeer hej heWke efoee Deewj Deheveer efm$eeeW mes ege neskej efpevesvosJe keer
hetpee keer~~175~~ Gmekes YeeJe Yeefe ceW Fleves ueerve nes iees Les efke Gmeves Deheveer Yegp ee keer vee[erheer lev$eer kees
KeeRekej JeerCee yepeeeer Deewj mewke[eW mlegefleeeW kes eje efpevejepe kee iegCeieeve efkeee~~176~~
$e+<eYeee veYees efveleYeefpeleee vecees vece~ mebYeJeee veceespeeceefYevevove{es~~185~~
vece megc elees heeeYeee meleleb vece~ megheeMJee&e vece MeMJeVeceevmeceeflJe<es~ ~186~~
veceesmleg heg<heovleee Meerleueee vecees vece~ esemes Jeemeghetpeee vecees ueyOeelcelespemes~~187~~
efJeceueee vecem$esOee veceesvevleee mebleleced~ vecees Oecee&e meewKeeveeb vecees cetueee Meevlees~~188~~
vece kegvLegefpevesvee veceesjmJeeefceves meoe~ vecees ceefuuecensMeee vece megeleoeefeves~ ~189~~
DevesYee YeefJe<eees YetlesYeMe megYeeJele~ veceesmleg efpeveveeLesYe eceCesYee meJe&oe~~190~~
vece mecekelJeegeee %eeveeewkeevleveeefMeves~ oMe&veee veceespeeb efmesYeesveejleb vece~~191~~

$e+<eYe, Deefpele, mecYeJe, DeefYevevove, megceefle, heeeYe, megheeMJe&, eveYe, heg<heovle, Meerleue, eseesveeLe, Jeemeghetpe,
efJeceue, Devevle, Oece&, meewKeeW kes cetue keejCe MeeefvleveeLe, kegvLeg efpevesv, DejveeLe, ceefuue cenejepe Deewj cegefvemegele YeieJeeved
Fve Jele&ceeve leerLekejeW kees ceve-Jeeve-keee mes vecemkeej nes~ Fvekes efmeJeee pees Deve Yetle Deewj YeefJe<eledkeeue mecyevOeer
leerLekej nQ GvnW vecemkeej nes~ meeOegDeeW kes efueS meoe vecemkeej nes~ mecekelJemeefnle %eeve Deewj SkeevleJeeo kees ve<
kejves Jeeues oMe&ve kes efueS efvejvlej vecemkeej nes leLee efme hejcesMJej kes efueS meoe vecemkeej nes~~185-191~~

(276)

{eF& erhe ceW ke=ef$ece efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

megueesevee ves efpevecebefoj Je efpeveeefleceeSB yeveJeeF

(DeeefohegjeCe mes)
keejevleer efpevesveee&efe$ee ceefCeceeerye&nt~ leemeeb efnjCceeevesJe efJeMJeeshekejCeeveefhe1~~173~~
leleefle<"eefYe<eskeevles cenehetpee ekegJe&leer~ cegng mlegefleefYejLee&efYe mlegJeleer Yeefeleesn&le~~174~~
ooleer hee$eoeveeefve ceeveevleer cenecegveerved~ e=CJeleer Oece&ceekeCe& YeeJeevleer cegngceg& ng~~175~~
DeehleeieceheoeLeeMe eehlemecekelJeMegefkee~ DeLe heeuiegvevevoerMJejsmeew Yekelee efpevesefMeveeced~~176~~
efJeOeeee<"eefkeeR hetpeeceYeee&ee& eLeeefJeefOe~ ke=leesheJeemee levJeer Mes<eeb oelegcegheeielee~~177~~
ve=heb eEmenemeveemeerveb meesheglLeee ke=leeeefue~ leeMes<eeceeoee efveOeee efMejefme mJeeced~~178~~
GheJeemeheefjeevlee hegef$ekes lJeb eeeefn les~ MejCeb heejCeekeeue Fefle keveeb Jemepe&eled~~179~~

nefj<esCe eeJeleea ves DeieefCele efpevecebefoj yeveJeees

(heehegjeCe mes)
DeLeemeeJeveoehe= led meg c eeef u eveceg o g le~ Gew i e& i evecee{es ef J eveeeveleef J een 2~~272~~
mejmeerjefnlescegef <ceved hetpeheJe&lecet &efve~ Jeveeef ve heMe heeeveeb peeleeveslevceneg leced~~273~~

megueesevee ves efpevecebefoj Je efpeveeefleceeSB yeveJeeF

(DeeefohegjeCe mes)
Gme megueesevee ves eer efpevesvosJe keer Deveske ekeej keer jlveceeer yengle meer eefleceeSB yeveJeeF& LeeR Deewj Gvekes meye
GhekejCe Yeer megJeCe& ner kes yeveJeees Les~ eefle<"e leLee lelmecyevOeer DeefYe<eske nes peeves kes yeeo Jen Gve eefleceeDeeW keer
cenehetpee kejleer Leer, DeLe&hetCe& mlegefleeeW kes eje eer DenvleosJe keer YeefehetJe&ke mlegefle kejleer Leer, hee$e oeve osleer Leer,
cenecegefveeeW kee mecceeve kejleer Leer, Oece& megveleer Leer leLee Oece& kees megvekej Deehle, Deeiece Deewj heoeLeeX kee yeej-yeej
efevleJeve kejleer ngF& meceioMe&ve keer Meglee kees eehle kejleer Leer~ DeLeevevlej-heeuiegve cenerves keer De<eefvnkee ceW
Gmeves YeefehetJe&ke eer efpevesvosJe keer De<eefkeer hetpee keer, efJeefOehetJe&ke eefleceeDeeW keer hetpee keer, GheJeeme efkeee Deewj
Jen ke=Meebieer hetpee kes Mes<ee#ele osves kes efueS eEmenemeve hej yew"s ngS jepee Dekecheve kes heeme ieeer~ jepee ves Yeer G"kej
Deewj neLe pees[kej Gmekes efoS ngS Mes<ee#ele ueskej mJeeb Deheves cemleke hej jKes leLee en kenkej kevee kees efJeoe
efkeee efke ns hegef$e, let GheJeeme mes efKevve nes jner nw Deye Iej pee, en lesjs heejCee kee mecee nw~~173 mes 179~~

nefj<esCe eeJeleea ves DeieefCele efpevecebefoj yeveJeees

(heehegjeCe mes)
DeLeevevlej Ske efove efJevee mes efpemekee Mejerj Pegke jne Lee, Ssmee oMeeveve DeekeeMe ceW yengle TBes e{kej
Deheves oeoe megceeueer mes DeeMee&eefkele nes hetlee nw efke ns hetpe! FOej Fme heJe&le kes efMeKej hej mejesJej lees veneR nw
1. DeeefohegjeCe heJe& 43, he=. 368, 369~ 2. heehegjeCe heJe&8, he=. 187, 188, 196~

leerveueeske efpevecebefoj

{eF& erhe ceW ke=ef$ece efpevecebefoj

(277)

efle<"efvle efveeuee mJeeefceved keLece$e cenerleues~ heeflelee efJeefJeOeeee megcenevle heeescege~~274~~

vece efmesYe FlegkelJee megYeeuees leceLeeieceled~ veecetefve Melehe$eeefCe ve ewles Jelme leeseoe~~275~~
efmelekeslegke=leeee meneekeejleesjCee~ e=s<eg heJe&lemeeceer efJejepevles efpeveeueee~~276~~
keeefjlee nefj<esCesve meppevesve cenelcevee~ Sleeved Jelme veceme lJeb YeJe hetlecevee #eCeeled~~277~~
lelemle$emLe SJeemeew vecemke=le efpeveeueeeved~ Gheee efJemceeeheVees Oeveome efJeceo&ke~~278~~
Deemeereflkeb leme ceenelceb nefj<esCeme keLeleeced~ eleer#elece esveemeew YeJeefefjefle keerefle&le~~279~~
meg ceeueer veieoew Jeb meeOeg he=<b oMeeveve~ eefjleb nefj<esCeme e=C eg heeheefJeoejCeced~~280~~
keeefcheueveiejs jepee veecvee ce=ieheefleOJepe~ yeYetJe eMemee JeehlemecemleYegJevees ceneved~ ~281~~
ceefn<eer leme Jeeee eceoeiegCeMeeefueveer~ DeYetled meewYeeiele eehlee helveerMeleueueeceleeced~~282~~
nefj<esCe meceglheVe me leeYeeb hejceesoe~ eleg<e<ee MegYeweg&ees ue#eCew #eleog<ke=le~~283~~
Jeeee eeveoe pew v es celes Ye ceef eleg b jLes ~ Dee<eef kecenevevos veiejs Oece& M eeru eee~~284~~
ceneue#ceerefjefle Keelee meewYeeieceoefJeuee~ DeJe=eceJeoemee mehelveer ogefJe&esef<lee~~285~~
het Je& yeejLees eeleg ceoere hegj Jelce&efve~ Ye efce<eefle lele heeeeee keeefjlees jLe~~286~~
Fefle eglJee lelees Jeee kegefueMesvesJe leeef[lee~ oes ogKemeblehlee eefle%eecekejesefoceeced~~287~~

hej keceueeW kee Jeve uenuene jne nw mees Fme ceneDeeMee& kees Deehe osKeW~~272-273~~ eneB he=LJeerleue hej he[s
jbie-efyejbies ye[s-ye[s cesIe efveMeue neskej kewmes Ke[s nQ ?~~274~~ leye megceeueer ves vece efmesYe kenkej oMeeveve
mes kene efke ns Jelme! ve lees es keceue nQ Deewj ve cesIe ner nQ~~275~~ efkevleg meheso heleekeeSB efpeve hej eee kej jner
nQ leLee efpeveceW npeejeW ekeej kes leesjCe yeves ngS nQ Ssmes-Ssmes es efpeveceefvoj heJe&le kes efMeKejeW hej megMeesefYele nes jns
nQ~~276~~ es meye ceefvoj ceneheg<e nefj<esCe eeJeleea kes eje yeveJeees ngS nQ~ ns Jelme! let FvnW vecemkeej
kej Deewj #eCe-Yej ceW Deheves oe kees heefJe$e kej~~277~~ leovevlej JeweJeCe kee ceeveceo&ve kejves Jeeues oMeeveve ves
JeneR Ke[s jnkej efpeveeueeeW kees vecemkeej efkeee Deewj DeeMee&eefkele nes megceeueer mes hete efke hetpeJej! nefj<esCe kee
Ssmee keee ceenelce Lee efke efpememes Deeheves Gvekee Fme lejn keLeve efkeee nw ?~~278-279~~ leye megceeueer ves kene
efke ns oMeeveve! letves yengle Dee eMve efkeee~ Deye heehe kees ve< kejves Jeeuee nefj<esCe kee eefj$e megve~~280~~
keeefcheue veiej ceW Deheves eMe kes eje mecemle mebmeej kees Jeehle kejves Jeeuee eEmenOJepe veece kee Ske ye[e jepee
jnlee Lee~~281~~ Gmekeer Jeee veece keer hejeveer Leer pees efm$eeeW kes eesie iegCeeW mes megMeesefYele Leer leLee Deheves meewYeeie
kes keejCe mewke[eW jeefveeeW ceW DeeYet<eCehevee kees eehle Leer~~282~~ Gve oesveeW mes hejce DeYegoe kees OeejCe kejves Jeeuee
nefj<esCe veece kee heg$e ngDee~ Jen heg$e Geceesece eeQme" ue#eCeeW mes ege Lee leLee heeheeW kees ve< kejves Jeeuee
Lee~~283~~ efkemeer Ske mecee Dee<eefvnke ceneslmeJe Deeee mees Oece&Meerue Jeee jeveer ves veiej ceW efpevesv YeieJeeved kee
jLe efvekeueJeevee eene~~284~~ jepee eEmenOJepe keer ceneue#ceer veeceke otmejer jeveer Leer pees efke meewYeeie kes ieJe& mes meoe
efJeue jnleer Leer~ Deveske Keeser es<eDeeW mes Yejer ceneue#ceer Jeee keer meewle Leer FmeefueS Gmeves Gmekes efJe DeeJeepe
G"eeer efke henues cesje yeejLe veiej keer ieefueeeW ceW Ietcesiee~ Gmekes heers Jeee jeveer kes eje yeveJeeee ngDee pewvejLe Ietce
mekesiee~~285-286~~ en megvekej Jeee kees Flevee ogKe ngDee efke ceevees Gmekes oe ceW Jee keer ner ees ueieer nes~

(278)

{eF& erhe ceW ke=ef$ece efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Yeefce<eef le jLees eb ces eLeceb veiejs eefo~ hetJe&J elhegvejenejb keefj<eslees veLee leg ve~~288~~
FlegkelJee e yeyevOeemeew eefle%eeue#ceJesefCekeeced~ JeeheejjefnleeJemLeeMeeskecueeveemehepee~~289~~
lele keeefcheueceeiele egeeeOejefeee~ eef$ebMelee vejsveCeeb meneeCeeb meceefvJele~~394~~
ef Mejmee cegk eg vemleceefC eekejYeeefm evee~ veveece ejCeew ceelege|J eveerlees jef eleeeef ue~~395~~
lelemleb leefOeb <dJee heg$eb Jeee oMeeveve~ mebYetlee ve mJeiee$es<eg lees<eeegJeehleueesevee~~396~~
lelees Yeeceelee lesve mete&JeCee&ved cenejLeeved~ keeefcheueveiejs ceeleg ke=leb meheueceerefhmeleced~~397~~
eceCeeeJekeeCeeb e peele hejcemebceo~ yenJee heefjeehlee Meemeveb efp eveosefMeleced ~~398~~
les v eeceer keeef jlee Yeeefv le veeveeJeCe& ef p eveeueee~ Yet heJe& leveoer m eheg j eeceeef o Oet V elee~~399~~
ke=lJee efejcemeew jepeb eepe megcenecevee~ lehe ke=lJee hejb eehleefm$eueeskeefMeKejb efJeYeg~~400~~

ogKe mes mevlehle neskej Gmeves eefle%ee keer efke eefo cesje en jLe veiej ceW henues Ietcesiee lees ceQ hetJe& keer lejn hegve
Deenej keBieer DeveLee veneR~~287-288~~ leovevlej eeJeleea keer ue#ceer mes ege neskej Jen nefj<esCe heg$e
keeefcheueveiej Deeee~ yeeerme npeej cegkegye jepee Gmekes meeLe Les~~394~~ Gmeves cegkeg ceW ueies ceefCeeeW kes mecetn
mes megMeesefYele efMej Pegkeekej leLee neLe pees[kej ye[er efJevee mes ceelee kes ejCeeW ceW vecemkeej efkeee~~395~~ megceeueer
oMeeveve mes kenles nQ efke ns oMeeveve! Gme mecee Ge ekeej kes nefj<esCe heg$e kees osKekej Jeee kes n<e& kee heej veneR
jne~ Jen Deheves DebieeW ceW veneR mecee mekeer leLee n<e& kes DeeBmegDeeW mes Gmekes oesveeW ves$e Yej iees~~396~~ leovevlej Gmeves
mete& kes meceeve lespemJeer ye[s-ye[s jLe keeefcheueveiej ceW Iegceees Deewj Fme lejn Deheveer ceelee kee ceveesjLe meheue
efkeee~~397~~ Fme keee& mes cegefve Deewj eeJekeeW kees hejce n<e& ngDee leLee yengle mes ueesieeW ves efpeveOece& OeejCe
efkeee~~398~~ he=efLeJeer, heJe&le, veefoeeW kes meceeiece mLeeve, veiej leLee ieeBJe Deeefo ceW pees veevee jbie kes TBesTBes efpeveeuee MeesefYele nes jns nQ Jes meye Gmeer kes yeveJeees nQ~~399~~ Goej oe kees OeejCe kejves Jeeues
nefj<esCe ves efejkeeue leke jepe kej oer#ee ues ueer Deewj hejce leheMejCe kej leerve ueeske kee efMeKej DeLee&led efmeeuee
eehle kej efueee~~400~~

Ghemeie&efJepeefe eerheee&veeLe efpevemlegefle:

-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
-GhepeeefleboDeMeeskeJe=#ees peveMeeskenejer,
efJeeesiejesieeefle&efJeveeMekeejer~
megJeerpeceeveeecejerneMe,
YeebleerJe les efvePe&jJeeefjOeeje:~~15~~
leDeMeeske peve Meeskenjs, jesieeefle& efJeeesie efJeveeMe kejW~
eeQme" ecej {gjs efvePe&jpeue-mece eYeg hej nce GvnW veceW~~

leerveueeske efpevecebefoj

{eF& erhe ceW ke=ef$ece efpevecebefoj

(279)

eer jeceev ves kegbLeueefieefj hej Deveske efpevecebefoj yeveJeees

(heehegjeCe mes)
le$e JebMeefiejew jepeved jecesCe peieefovogvee~ efvecee&efheleeefve ewleeefve efpevesMeeveeb meneMe1~~27~~
ceneJe<cYemegm lecYee egeefJemleejleglee~ ieJee#ence&JeueYeer eYe=leekeejMeesefYelee~~28~~
meleesjCeceneeje meMeeuee heefjKeeefvJelee~ efmeleeeheleekee{ee ye=nodIeCejJeeefelee~~29~~
ce=oJebMecegjpemebieerleeseceefvemJevee~
PePe&jwjevekew
MeYesjerefYee
cenejJee~~30~~
meleleejyOeefveMes <ejceJemlegc enes lmeJee~ efJ ejspegmle$e jeceeree efp eveeemeeohe*dke lee~~31~~
jsefpejs eefleceemle$e meJe&ueeskevecemke=lee~ heeJeCee& efpevesveCeeb meJe&ue#eCeYetef<elee~~32~~

GhepeeefleJe=eced
S<eefhe leg hejcees cenerOe eerceefVelecyees yengOeevegmeeveg~
efJeuecheleerefYe kegkegYeeb mecetnb Yeemeeekeeppewveie=neJeueereYf e~~44~~
jecesCe emceelhejceeefCe leefmceved pewveeefve JesMceeefve efJeOeeefheleeefve~
efveve&<JebMeeefJeee me lemceeefJeeYees jeceefieefj eefme~~45~~

eer jeceev ves kegbLeueefieefj hej Deveske efpevecebefoj yeveJeees

(heehegjeCe mes)
ieewlece mJeeceer kenles nQ efke ns jepeved! Gme JebMeefieefj hej peieled kes evmJehe jece ves efpevesv YeieJeeved keer
npeejeW eefleceeSB yeveJeeeeR LeeR~~27~~ leLee efpeveceW cenecepeyetle KecYes ueieJeees Les, efpevekeer eew[eF& leLee GBeeF&
eesie Leer, pees PejesKes, cenueeW leLee hejer Deeefo keer jevee mes MeesefYele Les, efpevekes ye[s-ye[s ej leesjCeeW mes ege Les,
efpeveceW Deveske MeeueeSB efveefce&le LeeR, pees heefjKee mes meefnle Les, meheso Deewj megvoj heleekeeDeeW mes ege Les, ye[s-ye[s
IeCeDeeW kes Meyo mes Jeehle Les, efpeveceW ce=obie, yeeBmegjer Deewj cegjpe kee mebieerlecee Gece Meyo hewue jne Lee, pees PeeBPeeW,
veiee[eW, MebKeeW Deewj YesefjeeW kes Meyo mes Delevle Meyoeeceeve Les Deewj efpeveceW meoe mecemle megvoj JemlegDeeW kes eje
ceneslmeJe nesles jnles Les Ssmes jece kes yeveJeees efpeveceefvojeW keer hebefeeeb Gme heJe&le hej peneB-leneB megMeesefYele nes jner
LeeR~~28-31~~
Gve ceefvojeW ceW meye ueesieeW kes eje vecemke=le leLee meye ekeej kes ue#eCeeW mes ege hebeJeCe& keer
efpeveeefleceeSB megMeesefYele LeeR~~32~~
FOej efpemekeer cesKeueeSB MeesYee mes mechevve LeeR leLee efpemekes efMeKej Deveske OeelegDeeW mes ege Les Ssmee en TBee
Gece heJe&le efoMeeDeeW kes mecetn kees efuehle kejves Jeeueer efpeveceefvojeW keer hebefe mes DeefleMee megMeesefYele neslee Lee~~44~~
etBefke Gme heJe&le hej jeceev ves efpevesv YeieJeeved kes Geceesece ceefvoj yeveJeees Les FmeefueS Gmekee JebMeeef veece ve<
nes ieee Deewj mete& kes meceeve eYee kees OeejCe kejves Jeeuee Jen heJe&le jeceefieefj kes veece mes eefme nes ieee~~45~~
1. heehegjeCe, heJe& 40, he=. 196 mes 198 leke~

(280)

{eF& erhe ceW ke=ef$ece efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

OeejeefMeJe veiej ceW 1008 KecYeeW kee efpevecebefoj

(DeejeOevee keLeekees<e mes)
DeejeOevee keLeekees<e ceW kejkeC[g jepee keer keLee ceW 1008 KecYeeW Jeeues efpevecebefoj kee JeCe&ve Deeee nw
ceeiex lesjhegjeYeCex mebefmLele mewvemebegle~ leoeiele e efYeuueeYeeb leb eCece epeefuheleced1~~143~~
Demceeesjhegjeoefmle oef#eCemeeb efoefMe eYees~ ieJeteflekeevlejs ee heJe&lemeesheefjefmLeleced~~144~~
OeejeefMeJehegjb eeefmle menemlebYemebYeJeced~ eerceefppevesvosJeme YeJeveb megceveesnjced~~145~~
lemeesheefj leLee Mewue-cemlekes mebeJee&les~ Jeuceerkeb lee memleer MegYees Yekelee efoveb eefle~~146~~
MegC[eoC[sve meeeseb ie=nerlJee keceueb megOeer~ meceeiele hejerleesew meceYee& veceleueced~~147~~
FleekeCe& en<exCe leeYeeb olJeesefeleb gleced~ kejkeC[gce&nejepees efpeveYeefehejeeCe~~148~~
ielJee le$e meceeueeskee efpevesvYeJeveb MegYeced~ meceYee& efpeveeOeerMeevmJeie&cees#emegKeeoeved~~149~~
mlegeEle ees e mekelee Mece&keesefefJeOeeefeveerced~ eceeoes vewJe meod<s-Oe&ce&kece&efCe meJe&oe~~150~~
lelees <dJee e JeeuceereEke hetpeevleb ceneefheced~ De$eeefmle keejCeb eEkeefeesleefme mebefJeeee& e~~151~~
leuceerkeb mecegvcetue cebpet<eeb le$e mebefmLeleeced~ <dJeesoIeede eelvesve Jeer#e jlveceeeR e me~~152~~
eercelheeMJe&efpevesvme eefleceeb heeheveeefMeveerced~ mevleg<es ceevemes ee-meodef<Oe&ce&Jelmeue~~153~~
lemeeMe YeJeveb ee keejefelJee megYeefkelele~ megOeerjiieueosJeeKeb mLeeheeeceeme le$e leeced~~154~~

OeejeefMeJe veiej ceW 1008 KecYeeW kee efpevecebefoj

DeejeOevee keLeekees<e ceW kejkeC[g jepee keer keLee ceW 1008 KecYeeW Jeeues efpevecebefoj kee JeCe&ve Deeee nw
jemles ceW lesjhegj kes heeme jepee kejkeC[g kee he[eJe he[e~ Fmeer mecee keg YeerueeW ves Deekej vece cemleke mes Fvemes eeLe&vee
keer -jepeeefOejepe, nceejs lesjhegj mes oes-keesme otjer hej Ske heJe&le nw~ Gme hej Ske ese mee OeejeefMeJe veece kee ieeBJe yemee ngDee
nw~ Fme ieeBJe ceW Ske yengle ye[e ner megvoj Deewj YeJe efpeveceefvoj yevee ngDee nw~ GmeceW efJeMes<elee en nw efke GmeceW keesF& Ske
npeej KecYes nQ~ Jen ye[e megvoj nw~ Gmes Deehe osKeves kees eueW~ Fmekes efmeJee heJe&le hej Ske en DeeMee& keer yeele nw efke JeneB
Ske yeeBJeer nw~ Ske neLeer jespe Deheveer metB[ ceW Lees[e mee heeveer Deewj Ske keceue kee hetue efuees JeneB Deelee nw Deewj Gme yeeBJeer keer
heefjecee oskej Jen heeveer Deewj hetue Gme hej e{e oslee nw~ Fmekes yeeo Jen Gmes Dehevee cemleke veJeekej euee peelee nw~ Gmekee
en eefleefove kee efveece nw~ cenejepe, veneR peeve he[lee efke Fmekee keee keejCe nw~ kejkeC[g YeerueeW eje en MegYe meceeeej
megvekej jepee yengle emevve ngDee~ Fme meceeeej kees ueeves Jeeues YeerueeW kees Gefele Fveece oskej Jen mJeeb meyekees meeLe efuees Gme
keewlegkecee mLeeve kees osKeves ieee~ henues Gmeves efpevecebefoj peekej YeefehetJe&ke YeieJeeve keer hetpee keer, mlegefle keer~ mee nw, Oecee&lcee
heg<e Oece& kes keeceeW ceW keYeer eceeo-Deeueme veneR kejles~ yeeo ceW Jen Gme yeeBJeer keer peien ieee~ Gmeves JeneB YeerueeW kes kens
ceeefheke neLeer kees Gme yeeBJeer keer hetpee kejles heeee~ osKekej Gmes ye[e DeecYee ngDe Gmeves meesee efke Fmekee keg ve keg keejCe
nesvee eeefnS~ veneR lees Fme heMeg ceW Ssmee Yeefe YeeJe veneR osKee peelee~ en efJeeej kej Gmeves Gme yeeBJeer kees KegoJeeee~ GmeceW mes
Ske mevotke efvekeueer~ Gmeves Gmes Keesuekej osKee~ mevotke ceW Ske jlveceeer heeMJe&veeLe YeieJeeve keer heefJe$e eeflecee Leer~ Gmes
osKekej Oece&hesceer kejkeC[g jepee kees DeefleMee emevvelee ngF& Gmeves leye JeneB DeiieueosJe veece kee Ske efJeMeeue efpeveceefvoj
yeveJeekej GmeceW ye[s GlmeJe kes meeLe Gme eeflecee kees efJejepeceeve efkeee~2
1. DeejeOevee keLeekees<emebmke=lehe=. 449~ 2. DeejeOevee keLeekees<e efnvoer-he=. 484, 485~

leerveueeske efpevecebefoj

ke=ef$ece efpeveeeflecee

(281)

ke=ef$ece efpeveeeflecee
efpeveeeflecee kee ue#eCe
(e#e-e#eer mecesle)
MeevleemeVeceOemLeveemeeemLeeef Jekeejke= le~
mechetCe&YeeJeheevegefJeebieb ue#eCeeefvJeleced~~
jeweefooes<eefveceg&eeeefleneee - kee#eegked~
efvecee&he efJeefOevee heer"s efpeveefyecyeb efveJesMeesled1~~
DeLe&-efpemekes cegKe keer Deeke=efle Meeble nes, emeVe nes, ceOemLe nes, ves$e efJekeejjefnle nes, ef veeefmekee kes
DeeYeeie hej nes, pees kesJeue%eeve kes mechetCe& YeeJeeW mes megMeesefYele nes, efpemekes Debie Gheebie meye megvoj neW, jew Deeefo
YeeJeeW mes jefnle neW, Dee"eW eeefleneeeX mes efJeYetef<ele neW, efevn mes megMeesefYele neW, e#e-e#eer meefnle neW Deewj OeevemLe neW,
Fme ekeej kes MegYe ue#eCeeW mes megMeesefYele efpeveeeflecee yeveJeevee eeefnS Deewj eeflee kejekej hetpee kejveer eeefnS~ efpeme
eeflecee ceW es ue#eCe ve neW, Jen Dejnvle keer eeflecee veneR kener pee mekeleer~
eeefleneee&keeshesleeb e#ee#eerm eceef vJeleeced~
mJemJeueebvemebegeeb efpeveeee keejeslmegOeer:~~2
DeLe&-pees Dee" eeefleneeeX mes megMeesefYele nw, e#e-e#eer meefnle nw Deewj Deheves-Deheves efevneW mes megMeesefYele nw,
Ssmeer eeflecee yegefceeveeW kees yeveJeeveer eeefnS~
e#eb e oef#eCes heeex Jeeces MeemeveosJeleeced~
uee_veb heeoheer"eOe: mLeeheesod eme eodYeJesled~~3
DeLe&-efpeveeeflecee kes oeF Deesj e#e keer cetefle& nesveer eeefnS, yeeF Deesj Meemeve osJelee DeLee&led e#eer keer cetefle&
nesveer eeefnS Deewj efmebnemeve kes veeres efpevekeer eeflecee nes, Gvekee efevn nesvee eefnS~
mLeeheeson&leeb
$e$eeeMeeskeekeerCe&kes~
heer"b YeeceC[ueb Yee<eeb heg<heJe=efb e ogvogefYeced~~
efmLejslejee&ees: heeoheer"mLeeeew eLeeeLeced~
ueebveb oef#eCes heeex e#ees e#eer e Jeecekes~~4
DeLe&-Dejnvle eeflecee kes efvecee&Ce kes meeLe-meeLe leerve $e, DeMeeske Je=#e, efmebnemeve, YeeceC[ue, ecej,
efoJeOJeefve, ogvogefYe, heg<heJe=ef es Dee" eeeflenee& Debefkele nesves eeefnS~ eeflecee eens eue neW, eens Deeue neW hejvleg
Gvekee efevn efmebnemeve kes veeres nesvee eeefnS~
1.
2.
3.
4.

eefle<"emeejesej DeOeee 1 he=0 7~

efpevesv keueeCeeYegoe~
Jemegvevoer eefle<"ehee"~
eefle<"emeejesej DeOeee 1 he=. 9~

(282)

ke=ef$ece efpeveeeflecee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLe efyecyeb efpevesvme kele&Jeb ue#eCeeefvJeleced~

ke=lJeeelevemebmLeeveb leCeebieb efoiecyejced~~
cetueeceeCeheJee&Ceeb kegee&oesejb Meleced~
DeesheebieefJeYeeiee
efpeveefyecyeevegmeejle:~~
eeefleneee&keeshesleb mechetCee&JeeJeb MegYeced~
YeeJeheevegefJeebieb
keejesodefyecyecen&le:~~
eeeflenee efyevee Megb efmeb efyecyeceheerMeced~
metjerCeeb hee"keeveeb e meeOetveeb e eLeeiececed~~
DeLe&-YeieJeeve efpevesvosJe keer eeflecee ue#eCe meefnle yeveJeeveer eeefnS~ pees meceelegje mebmLeeve nes,
leCeeJemLee keer nes, efoiecyej nes, Gmekee Deekeej JeemlegMeee kes Devegmeej oMeleeue eceeCe nes, Gmekes Deekeej kes Ske
meew Dee" Yeeie neW, Debie-GheebieeW kee efJeYeeie eeflecee kes Devegmeej ner nesvee eeefnS~ pees Dee" eeefleneeeX mes megMeesefYele nes,
efpemekes mechetCe& DeJeeJe neW, pees MegYe nes, Gmekee Mejerj kesJeue%eeve kees ekeeefMele kejves Jeeues YeeJeeW mes heefjhetCe& nes,
Fme ekeej Dejnvle keer eeflecee yeveJeeveer eeefnS~ eefo Gme eeflecee kes meeLe Dee" eeeflenee& ve neW, lees Jen efmeeW keer
eeflecee nes peeleer nw~ Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOegDeeW keer eeflecee Yeer Deeiece kes Devegmeej yeveJeeveer eeefnS~
keejeson&lees efyecyeb eeeflenee&meceefvJeleced~
e#eeCeeb osJeleeveeb e meJee&uebkeejYetef<eleced~~
mJeJeenveeeg O ees hes l eb keg ee& lmeJee iemeg v ojced ~
DeLe&-efpeveeeflecee Dee" eeeflenee& meefnle nesveer eeefnS leLee e#e-e#eer meefnle nesveer eeefnS~ Jes e#e Deewj e#eer
mecemle DeuebkeejeW mes megMeesefYele nesves eeefnS, Deheves-Deheves DeeegOe Deewj Jeenve meefnle neW leLee meJeeie megvoj nes~
mewb veg eeefleneeekee#eegiceesefpPeleb MegYeced~
DeLe&-efpeme eeflecee ceW Dee" eeeflenee& ve neW Deewj e#e-e#eer ve neW, Gvekees efme eeflecee kenles nQ~
Deeeeflenee&meceefvJeleen&leeflecee leodjefnlee efmeeeflecee~
DeLe&-efpeme eeflecee ceW Dee" eeeflenee& nes, Jen Dejnvle keer eeflecee nw leLee efpemeceW eeeflenee& veneR nw Jen
efme eeflecee nw~
eeflee kes mecemle ebLeeWs ceW Dejnvle eeflecee kee ener mJehe yeleueeee nw~ ef$eueeskemeej, jepeJeeefle&ke ceW Yeer
eeflecee kee ener mJehe nw~ eLeeefmebnemeCeeefomeefnee efJeCeereuekegvleue-megJeppeceeoblee~
efJece Denje efkemeueemeesneej nlLeheeeleuee1~~985~~
efmeefj osJeer megDeosJeer meJJeeCnmeCekekegceejpekeKeeCeb~
JeeefCee efpeCeheemes cebieueceefJen ceefJe nesF&~~988~~
1. ef$eueeskemeej he=. 7 ieeLee 985, 988~

leerveueeske efpevecebefoj

ke=ef$ece efpeveeeflecee

(283)

DeLe&-efpeveeeflecee kes efveke Fve eeefj$e kee eefleefyecye nesF& nw~ eneB hej eMve-pees eerosJeer lees Oeveeefoke
he nw Deewj mejmJeleer efpeveJeeCeer nw~ Fvekee eefleefyecye kewmes nesF& nw~ leekee-meceeOeeve-eer Deewj mejmJeleer es oesT
ueeske ceW Glke= nQ leeleW Fvekee osJeebievee kee Deekeej he eefleefyecye nesF& nw~ yengefj oesT e#e efJeMes<e Yee nQ leeleW
eflevekes Deekeej nes nQ~ Dee" cebieue Je neW~
Meemeve osJe-osJeer kes eceeCe
iees JeoCecenepekeKee eflecegnes pekeKesmejes e legbyegjDees~
ceeob ieef JepeeDeef peDees yecnes yecns m ejes e kees ceejes~ ~934~~
ccegnDees heeoeuees ef keCCejefkeb hegmeie[ieb OeJJee~
len e kegyesjes JeCees efYeG[erieescesOeheemeceelebiee~~935~~
iegpPekeDees Fefo Sos pekeKee eGJeerme GmenhengoerCeb~
ef lelLeejeCeb
heemes
es b les Yeef emeb p eg ee~~936~~
pekeKeerDees ekekesmeefjjesefnefCeheCCeefeJeppeefmebKeueee~
Jeppebkeg mee e Dehheefoekekes meefjheg efj meoee e~~937~~
ceCeJes ieekeeueer D ees len peeueeceeef ueCeer cenekeeueer ~
ieGjeriebOeejerDees Jesjes er meesuemee DeCebleceoer~~938~~
ceeCeefmecenceeCeefmeee peee e efJepeeehejeefpeoeDees e~
yengefheefCekegbYeb[er
heGceeefmeeefeCeerDees
efe1~~939~~
ieesJeove, cenee#e, ef$ecegKe, e#esej, legcyegjJe, ceelebie, efJepee, Deefpele, yee, yeesej, kegceej, <eCcegKe,
heeleeue, efkeVej, efkebheg<e, ie[, iebOeJe&, kegyesj, JeCe, Ye=kegef, ieesscesOe, heee&, ceelebie Deewj iegeke, Fme ekeej es Yeefe
mes mebege eewyeerme e#e $e+<eYeeefoke leerLekejeW kes heeme ceW efmLele jnles nQ~~934-936~~
eesejer, jesefnCeer, e%eefhle, Jeee=bKeuee, JeeebkegMee, Deeefleeesejer, heg<eoee, ceveesJesiee, keeueer, pJeeueeceeefueveer,
cenekeeueer, ieewjer, ieebOeejer, Jewjeser, meesuemee, Devevleceleer, ceevemeer, ceneceevemeer, peee, efJepeee, Dehejeefpelee, yengefheCeer,
ket<ceeC[er, heee Deewj efmeeefeveer, es eef#eefCeeeB Yeer eceMe: $e+<eYeeefoke eewyeerme leerLekejeW kes meceerhe ceW jne kejleer
nQ~~937-939~~
ecejkejCeeiepekeKeieyeeermebefcengCeiesefn hegn
pegee~
meefj meerS hebleer S ieyYeef iens meg mees nbefle~~987~~
ef meef j osJeer meg o os Jeer meJJeeCnmeCekekeg ceejpekeK eeCeb ~
Jeeef C e e ef p eCeheemes ceb ieueceef Jenceef J e nes ef o 2~~988~~
1. efleueeseheCCeefe he=. 266367~ 2. ef$eueeskemeej he=. 753, 754~

(284)

ke=ef$ece efpeveeeflecee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ecej~ ecejkejveeiee#eieleeef$ebMeefvceLegvew: he=Leked he=Leked ieYe&ie=ns meMee hebkelee egee: megg

MeesYevles~~987~~
efmeefj~ leefppeveeefleceeheeex eerosJeer egleosJeer meJee&ndvemevelkegceeje#eeCeeb heeefCe DeefJeOeeefve ceueeefve
e YeJeefvle~~988~~
ieeLeeLe&-Jes efpeveeefleceeSB, ecejOeejer veeiekegceejeW kes yeeerme egieueeW Deewj e#eeW kes yeeerme egieueeW meefnle,
he=Leked-he=Leked Ske-Ske ieYe&ie=n ceW meMe hebefe mes Yeueer ekeej MeesYeeeceeve nesleer nQ~ Gve efpeveeefleceeDeeW kes heee&Yeeie
ceW eerosJeer, egleosJeer, meJee& e#e Deewj meevelkegceej e#e kes he DeLee&led eefleceeSB nQ leLee Decebieue Je Yeer nesles nQ~
Peejer, keueMe, ohe&Ce, hee, OJepee, eecej, $e Deewj "esvee es Dee" cebieue Je nQ~ es eleske cebieue Je 108108 eceeCe nesles nQ~~987-988-989~~
Fmeer ekeej efleueeseheCCeeer ceW Yeer kene nwefmeefjmegoosJeerCelenemeJJeeCnmeCekekegceej
pekeKeeCeb~
JeeefCeb
heeskekeb heef[
JejjeCeFjFoeefCeb1~~1881~~
DeLe&-eleske eeflecee kes eefle Gece jlveeefokeeW mes jefele eerosJeer, egleosJeer leLee meJee& Je meevelkegceej e#eeW
keer cetefle&eeB jnleer nQ~~1881~~
efJees ejeoees %es ee os Jelee Meeb ef lens leJes ~
etjemleg osJelee: nsee es<eeb meeodJe= efejeefce<ew: 2~~
DeLe&-efpeveeiece ceW efJeesej, eesejer, heeeJeleer Deeefo osJelee Meeefvle kes efueS yeleueees nQ hejvleg efpeve hej
yeefue e{eF& peeleer nw, peerJe ceejkej e{ees peeles nQ, Ssmes eC[er-cegC[er Deeefo osJelee leeie kejves eesie nQ~ Fmekee Yeer
Kegueemee Fme ekeej nwef ceLeelJehet ef j lee: et je: meMeee: meheef j ene:~
efvebee Deeefce<eJe=efelJee-vceeheeveee nervekee:3~~1~~
kegosJeee
lee%esee
yeeesceeefJe<Cegkeeoe:~
eefleheefee leemeeb efn efceLeelJeme e keejCeced~~2~~
lemceesee:
kegosJeemles efceLeeYes<eOejeJene:~
eeee: mecekelJe mecheVee efpeveOece&eYeeJekee:~~3~~
eeseee&efoefokedheeuee e#eee
MeebeflensleJes~
meceioMe&veegelJeees
hetpee
efpeveMeemeves~~4~~
veeheefmle
cet{lee le$e ieeefohetpeves ele:~
1. efleueeseheCCeefe elegLe&DeefOekeejhe=. 387~
2. 3. GceemJeeceer eeJekeeeejhe=. 29 hej ceb$e eoerhe kes Mueeske

leerveueeske efpevecebefoj

ke=ef$ece efpeveeeflecee

(285)

DeLe&-pees osJe efceLeelJeer, etj, efnbmeke nQ, Mee, heefjen meefnle nQ, ceebme keer Je=efe Deewj cee keer Je=efe nesves
mes efvebe Deewj nerve nQ, Ssmes yeee, efJe<Ceg, Gcee, eC[er, cegC[er Deeefo osJelee kegosJelee keneles nQ~ Gvekeer hetpee kejvee
efceLeelJe kee keejCe nw FmeefueS efceLee Yes<e kees OeejCe kejves Jeeues Ssmes kegosJe leepe nQ hejvleg pees osJe meceief
nQ, pees efpeveOece& keer eYeeJevee kejves Jeeues nQ, Ssmes eesejer, efokedheeue, e#e Deeefo osJelee Meeefvle eoeve kejves Jeeues nQ~
Ssmes osJe meceier nesves kes keejCe hetpe nQ, Ssmee pewve MeeeeW kee DeeosMe nw, Gvekeer hetpee kejves ceW osJecet{lee veneR
nesleer keeeWefke meceief peerJe meoe hetpe neslee nw~

hetpee kes ekejCe ceW eceeCe

eer hetpeheeo Deeeee&osJe ves Deheves DeefYe<eske hee" kes Devle ceW pees e#e-e#eer Deeefo kes DeIe& e{eves kes efueS
kene nw, Gmekee hetje ece Deewj efJeefOe eefleeefleueke ebLe ceW GheueyOe nw~
hetpee eejbYe efJeefOe ceW pees efeee nw Jen meye eer hetpeheeomJeeceer kes DeefYe<eske hee" kes eejbefYeke MueeskeeW kes
Devegmeej ner nw mees osefKeesDeeveceenleceeoeJenceefhe efJeefnlemveeveMegef: heefJe$ew:~
leesew: mevceb$eeb$ewefpe&veheeflemeJeveecYeesefYejheeeMegef:~~
DeeeceeIe e ke=lJee MegefeOeJeueogketueevlejereesejere:~
eerewleeJeemeceeveewceJeveefleefJeefOevee ef$e:hejerle ecesCe~~1~~
ejb eesodIeee Jeke$eecyejceefhe efJeefOevesee&heLeeKeeb e Megef~b
ke=lJeenb efmeYeefkeleb yegOeveglemekeueermeledefeeeb eeojsCe~~
eer pewvesvee&veeLe ef#eefleceefhe epeveJehee$eelceMegefb~
ke=lJee Yekelee ef$eMegdee cencenceOegvee eejYeseb efpeveme1~~2~~
hetpee DeefYe<eske kes eejbYe ceW mveeve kejkes Meg ngDee ceQ Denle osJe kees vecemkeej kejkes heefJe$e peuemveeve mes,
ceb$emveeve mes Deewj elemveeve mes Meg neskej Deeeceve kej, DeIe& oskej, Oegues ngS meheso Oeesleer Deewj oghes kees OeejCe
kej, Jebovee efJeefOe kes Devegmeej leerve eoef#eCee oskej efpeveeuee kees vecemkeej kejlee ntB~
leLee ejesodIeeve kej Deewj cegKe Jee henvekej efJeefOehetJe&ke F&ee&heLe Megef kejkes, efmeYeefe kejkes, mekeueerkejCe
kejkes, efpevesvosJe keer hetpee kes efueS YetefceMegef, hetpee Je keer Megef, hetpee hee$eeW keer Megef Deewj DeelceMegef kejkes
YeefehetJe&ke ceve, Jeeve, keee keer Megef mes Deye efpevesvosJe kee cenecen DeLee&led DeefYe<eske hetpee eejbYe kejlee nttB~
Fme keefLele efJeefOe kes Devegmeej Deeeee& eer vesefceeb ke=le eefleeefleueke ceW ece mes meJe&efJeefOe kee JeCe&ve nw~
eejbYe ceW peuemveeve kes Deveblej ceb$emveeve efJeefOe kee JeCe&ve nw~ Deveblej hetpeecegKe efJeefOe Meer<e&ke ceW cebefoj ceW eJesMe
kejves mes ueskej efmeYeefe leke kee JeCe&ve nw DeLee&led cebefoj ceW eJesMe kejvee, eoef#eCee osvee, efpeveeuee keer leLee
efpevesvosJe keer mlegefle kejvee, F&ee&heLe Megef kejkes mekeueerkejCe kejvee, ejesodIeeve, cegKeJee GlmeejCe (Jesoer kes
1. DeefYe<eske hee" meben he=. 1~

ke=ef$ece efpeveeeflecee

(286)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meeceves kee Jee nevee) hegve: meeceeefeke efJeefOe mJeerkeej kej efJeefOeJeled ke=le efJe%eehevee kejkes meeceeefeke ob[ke,
keeeeslmeie& Deewj Leesmmeeefce kejkes ueIeg efmeYeefe kejvee eneB leke hetpeecegKe efJeefOe nesleer nw~
hegve: efJeefOeJeled DeefYe<eske kejves kee efJeOeeve nw~ Deveblej efvele hetpee kes yeeo Deble ceW pees efJeefOe kejveer eeefnes
Gmekes efuees DeefYe<eske hee" ceW ner Deble ceW eej Mueeske efoes iees nQ GvnW osefKeesefveehewJeb efpeveeveeb meJeveefJeefOejefhe eee&YetYeeiecevebb~
hetJeexewce$eeb$ewefjJe YegefJe efJeefOeveejeOeveeheer"eb$eced~~
ke=lJee meeboveeewJe&megouekeceueb keefCe&keeeeb efpevesveved~
eeeeb mebmLeehe efmeeefvelejefoefMe iegved ceb$eheeved efveOeee~~37~~
pewveb Oecee&ieceeee&efveueeceefhe efJeefokehe$eceOes efueefKelJee~
yeees ke=lJeeLe etCez: eefJeMeomeokew: hebekeb ceb[ueeveeced~~
le$e mLeeheeefmleLeerMee enmegjheleees e#ee#e: ecesCe~
ejsMee ueeskeheeuee efJeefOeJeefon ceee ceb$elees Jeeefevles~~38~~
SJeb hebeesheeejwefjn efpeveepeveb hetJe&Jevcetueceb$esCeeheeeeveskeheg<hewjceueceefCeieCewjbiegueerefYe:
meceb$ew:~~
DeejeOeenleceesejMelececeueb
ewleYekeleeefoefYee~
mleglJee eerMeebefleceb$eb ieCeOejJeueeb hebeke=lJe: heef"lJee~~39~~
hegCeenb Iees<eefelJee leoveg efpeveheles: heeoheeeefe&leeb eerMes<eeb mebOeee& cetOvee& efpeveheefleefveueeb ef$e:hejerle ef$eMegdee~
DeevecesMeb efJeme=peecejieCeceefhe e:hetpeesled hetpeheeob
eehveeslesJeeMeg meewKeb YegefJe efoefJe efJeyegOees osJeveboeref[leeer:~~40~~1
DeLe&-Fme ekeej efpevesvosJe keer hetpeeefJeefOe kees hetCe& kejkes hetJee&se ceb$e-eb$eeW mes efJeefOehetJe&ke DeejeOeveeheer"
eb$e keer hetpee kejs, hegve: ebove Deeefo kes eje Dee" oue kee keceue yeveekej keefCe&kee ceW eer efpevesvosJe kees mLeeefhele
kej hetJe&efoMee ceW efmeeW kees, Mes<e leerve efoMee ceW Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg kees efJejepeceeve kejkes hegve: efJeefoMee kes
oueeW ceW ece mes pewveOece&, efpeveeiece, efpeveeeflecee Deewj efpevecebefoj kees efueKekej yeenj ceW etCe& mes Deewj Oegues nges
GppJeue eeJeue Deeefo mes hebeJeCeea ceb[ue yevee uesJes~ Fme keceue kes yeenj hebeoMe efleefLeosJelee kees, veJeeneW kees,
yeeerme FbeW kees, eewyeerme e#eeW kees, eewyeerme eef#eCeer kees leLee ejheeueeW kees Deewj ueeskeheeueeW kees efJeefOeJeled ceb$ehetJe&ke ceQ
Deeeveve efJeefOe mes yegueelee ntB~
Fme lejn hebeesheeejeW mes ceb$ehetJe&ke efpeve YeieJeeved kee hetpeve kej hetJe&Jeled cetue ceb$eeW eje Deveske ekeej kes heg<heeW
mes, efvece&ue ceefCeeeW keer ceeuee mes ee Debiegueer mes Ske meew Dee" peehe kejkes DejnbleosJe keer DeejeOevee kejs~ hegve:
1. DeefYe<eske hee" meben he=. 1213~

leerveueeske efpevecebefoj

ke=ef$ece efpeveeeflecee

(287)

ewleYeefe Deeefo Meyo mes hebeiegYeefe Deewj MeebefleYeefe kes eje mleJeve kejkes Meebefleceb$e Deewj ieCeOejJeuee ceb$eeW kees
heeBe yeej he{kej hegCeenJeeeve keer Iees<eCee kejvee, Fmekes yeeo efpevesvosJe kes ejCekeceueeW mes hetefpele eerMes<ee/
Deeefmekee kees cemleke hej e{ekej efpevecebefoj keer leerve eoef#eCee oskej, ceve, Jeeve, keee keer MegefhetJe&ke efpevesv
YeieJeeve kees vecemkeej kejkes Deewj DecejieCe DeLee&led hetpee kes efuees yegueeS ieS osJeesb kee efJemepe&ve kejkes pees Jeefe
hetpeheeo efpevesv YeieJeeved keer hetpee kejlee nw Jen osJevevoer mes hetefpele eer efJeeved cele&ueeske Deewj osJeueeske ceW
MeerIe ner megKe kees eehle kejlee nw~ (37 mes 40)
hegve: eefleeefleueke ebLe ceW osefKeSefvele DeefYe<eske hee" ceW henues hebekegceej hetpee Je oMeefokeheeue hetpee oer nw~ hegve: hebeece=le DeefYe<eske hee" nw~
Devevlej DeJe mes YeieJeeve keer hetpee, eglehetpee, ieCeOejosJe hetpee oer nw~ Devevlej e#e-e#eer keer hetpee oer nw~

DeLe e#e hetpee

-Ghepeeefle boe#eb epeecees efpeveceeie&j#ee-o#eb meoe YeJepevewkehe#eced~
efveo&iOeefve:Mes<eefJehe#eke#eb, eleer#ecele#emegKes efJeue#eced~~1~~1
eR ns e#e! De$e Deeie Deeie mebJeew<ed~
eR ns e#e! De$e efle efle ": ":~
eR ns e#e! De$e cece meefVeefnlees YeJe YeJe Je<ed (mLeeheveb)~
eR e#eee FoceIe heeeb iebOeb De#eleb heg<heb oerheb Oetheb eb yeefueb heueb mJeefmlekeb e%eYeeieb e epeecens
eefleie=eleeced eefleie=eleeced mJeene~

DeLe e#eer hetpee

-Ghepeeefle boe#eeR mehe#eerke=leYeJeueeskeeb, ueeskeeefOekewee&efveJeemeYetleeced~
YetleevegkebheeefoiegCeevegceesoeb, ceesoebefeleecee&veceeleveesefce~~1~~2
eR ns eef#e! De$e Deeie Deeie mebJeew<ed~
eR ns eef#e! De$e efle efle ": ":~
eR ns eef#e! De$e cece meefVeefnlees YeJe YeJe Je<ed (mLeeheveb)~
eR ns e#eerosefJe! Fob peueb iebOeb De#eleb heg<heb eb oerheb Oetheb heueb yeefueb mJeefmlekeb e%eYeeieb e epeecens
eefleie=eleeced eefleie=eleeced mJeene~
Deveblej veJeosJelee keer hetpee kes yeeo eceMe: eewyeere e#e Je eewyeerme e#eer-efpeveMeemeve osJe-osefJeeeW kes Yeer
DeIe& nQ~ eLee1-2. eefle<"eefleueke he=. 2728~

(288)

ke=ef$ece efpeveeeflecee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eewyeerme e#e hetpee

-Ghepeeefle boe#eeefOekee jef#eleOece&ceeiee&, es ieescegKeeeeefeiegCeemebKee:~
le=leeremevceb[ueJeefle&vemleeved-mehee&ee
eereflepeg<emleveesefce 1~~13~~
eR ieescegKe-cenee#e-ef$ecegKe-e#esej-legbye-kegmegce-Jejvebefo-efJepee-Deefpele-yeesej-kegceej-<eCcegKeheeleeue-efkeVej-efkebheg<e-ie[-iebOeJe&-Kesv-kegyesj-JeCe-Ye=kegef-meJee&Cn-OejCesv-ceelebieeefYeOeeveelegefJeMeeflee#eosJelee:! De$e Deeiele Deeiele mebJeew<ed~
eR ieescegKe-cenee#e-ef$ecegKe-e#esej-legbye-kegmegce-Jejvebefo-efJepee-Deefpele-yeesej-kegceej-<eCcegKe-heeleeueefkeVej-efkebheg<e-ie[-iebOeJe&-Kesv-kegyesj-JeCe-Ye=kegef-meJee&Cn-OejCesv-ceelebieeefYeOeeveelegefJeMeeflee#eosJelee:! De$e
eflele eflele ": ":~
eR ieescegKe-cenee#e-ef$ecegKe-e#esej-legbye-kegmegce-Jejvebefo-efJepee-Deefpele-yeesej-kegceej-<eCcegKeheeleeue-efkeVej-efkebheg<e-ie[-iebOeJe&-Kesv-kegyesj-JeCe-Ye=kegef-meJee&Cn-OejCesv-ceelebieeefYeOeeveelegefJeMeeflee#eosJelee:! De$e cece meefVeefnlee YeJele YeJele Je<ed~
eR ieescegKeeefoelegefJeMeeflee#esYe FoceIe heeeb peueb iebOeb De#eleeved heg<heb eb oerheb Oetheb heueb yeefueb mJeefmlekeb
e%eYeeieb e epeecens eefleie=eleeb eefleie=eleeb mJeene~
eewyeerme e#eer hetpee
-Ghepeeefle bomecekeeYeeefJeleefpevesejMeemeveeer-eesejereYe=efleMeemeveosJelee ee:~
e#eeceeCekeefuelee iegefCemebIeie=eemleemlege&ceb[ueielee yeefuevee efOeveesefce2~~14~~
eR eesejer-jesefnCeer-e%ehleer-Jeee=bKeuee-heg<eoee-ceveesJesiee-keeueer-pJeeueeceeefueveer-cenekeeueer-ceeveJeerieewjer-ieebOeejer-Jewjeser-Devebleceleer-ceevemeer-ceneceevemeer-peee-efJepeee-Dehejeefpelee-yengefheCeer-eecegb[er-ket<ceebef[veerheeeJeleer-efmeeefeveesefle elegefJeMeefleosJelee:! De$e Deeiele Deeiele mebJeew<ed~
eR eesejer-jesefnCeer-e%ehleer-Jeee=bKeuee-heg<eoee-ceveesJesiee-keeueer-pJeeueeceeefueveer-cenekeeueer-ceeveJeerieewjer-ieebOeejer-Jewjeser-Devebleceleer-ceevemeer-ceneceevemeer-peee-efJepeee-Dehejeefpelee-yengefheCeer-eecegb[er-ket<ceebef[veerheeeJeleer-efmeeefeveesefle elegefJeMeefleosJelee:! De$e eflele eflele ": ":~
eR eesejer-jesefnCeer-e%ehleer-Jeee=bKeuee-heg<eoee-ceveesJesiee-keeueer-pJeeueeceeefueveer-cenekeeueer-ceeveJeerieewjer-ieebOeejer-Jewjeser-Devebleceleer-ceevemeer-ceneceevemeer-peee-efJepeee-Dehejeefpelee-yengefheCeer-eecegb[er-ket<ceebef[veerheeeJeleer-efmeeefeveesefle elegefJeMeefleosJelee:! De$e cece meefVeefnlee YeJele YeJele Je<ed~
eR eeseee&efoMeemeveosJeleeYe FoceIe heeeb peueb iebOeb De#eleeved heg<heb eb oerheb Oetheb heueb yeefueb mJeefmlekeb
e%eYeeieb e epeecens eefleie=eleeb eefleie=eleeb mJeene~
1. 2. eefle<"eefleueke he=. 33~

leerveueeske efpevecebefoj

ke=ef$ece efpeveeeflecee

(289)

efoiheeue hetpee
eer hetpeheeo mJeeceer ves DeefYe<eske hee" ceW oMeefokeheeue kee DeIe& efoee nw hetJee&MeeosMe nJeemeve ceefn<eieles vew$e+&les heeMeheeCes~
Jeeees e#esv eveYejCe heefCeheles jesefnCeerpeerefJelesMe~~
meJexheeeele eeveeegOeegJeeflepevew: meeOe&ceeW YetYeg&Je: mJe:~
mJeene ie=Ceerle eeIe ecece=leefceob mJeefmlekeb e%eYeeieb1~~11~~
eR eeW eMemleJeCe&meJe&ue#eCemechetCe&mJeeegOeJeenveJeOetefevnmeheefjJeeje Fveefiveecevew$e+&leJeCeJeenvekegyesjsMeeveOejCesvmeesceveeceoMeueeskeheeuee Deeiele Deeiele mebJeew<ed, mJemLeeves eflele eflele ": ":, cecee$e
meefVeefnlee YeJele YeJele Je<ed FoceIe heeeb ie=ndCeerOJeb ie=ndCeerOJeb YetYeg&Je: mJe: mJeene mJeOee~
FveefooMeueeskeheeueheefjJeejosJeleee&veced~
ye=nlmveheve-eer iegCeYeYeovle ke=le DeefYe<eske hee" ceWhe=. 25 mes 28 leke oMe efokeheeue kes DeIe& SJeb #es$eheeue kee DeIe& nw~
eer DeYeevebefo Deeeee& efJejefele ueIeg mveheveb keer erkee ceW eer YeeJeMece&ke=le mebmke=le erkee nw~
GmeceW he=. 59-60 hej oMe efokeheeueeW kes DeIe& nQ~ hegve: he=. 66 mes 74 leke oMeeW efokeheeueeW kes he=Leked-he=Leked
DeIe& nQ~ eLee hetJe&meeb efoefMe kegC[ueebMeefveeeJeeueer{ieC[mLeueb
Meeb cetOe&efve
yemeeOegcegkegb
mJee{cewjeJeleced~
helveer y eevOeJeYe= leJeie& m eef nleb
os Jeb
meceeevees
heeeeIee&#eleoerheievOekegmegceb
oeb
ceee ie=eleeced2~~15~~
hetJe&meeb efoefMe FvosJeceeeveeecens mJeene~ DeLe hetpeeceb$e:-ns Fv! Deeie~ Fvee mJeene~
Fvcenejee mJeene~ Fvheefjpeveee mJeene~ Deivees mJeene~ Deefveueee mJeene~ JeCeee mJeene~ meesceee mJeene~
epeehelees mJeene~ mJeene~ Yet: mJeene~ YegJe: mJeene~ mJe: mJeene~ YetYeg&Je:mJe: mJeene~ Fvefokeheeueee
mJeieCeheefjJe=leee heeeb iebOeb heg<heb oerheb Oetheb eb yeeEue mJeefmlekece#eleb e%eYeeieb e YeeJeeefVeJesefoleb epeecens eefleie=eleeb
eefleie=eleeb eefleie=eleeefceefle mJeene~
eer iepeebkegMe keefJe efJejefele pewveeefYe<eske ceW eer eYeeeb osJeke=le mebmke=le erkee nw~ FmeceW he=. 94 hej
oMeefokeheeue kee DeIe& nw3~
heb. eer DeeMeeOej efJejefele efveleceneseesle DeefYe<eske hee" ceW #es$eheeue keer efJeefOeJeled hetpee nw~ eLee#es$eheeueee
e%esefmceVeslel#es$eeefOejef#eCes~
yeefueb efoMeeefce efoMeivesJexeeb efJeIveefJeIeeefleves~~36~~4
1. DeefYe<eske hee" meben he=. 5~ 2. DeefYe<eske hee" meben ueIegmveheveb he=. 6667~ 3. DeefYe<eske hee" meben pewveeefYe<eske he=. 94~
4. DeefYe<eske hee" mebeneqveleceneseesleced he=. 140 mes 144~

ke=ef$ece efpeveeeflecee

(290)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeeB eeW eR De$emLe #es$eheeue! Deeieeie mebJeew<ed, efle efle ": ":, cece meefVeefnlees YeJe YeJe Je<ed,
Fob peueeee&veb ie=neCe ie=neCe mJeene~

#es$eheeue hetpee
efJeecYejececyegkegMeeveueeYeeb mebMeesOe mevlehe& heCeerved megOeeefYe:~
efveef#ehe oYee&efVeefKeueemeg efo#eg eer#es$eheeueee yeefueb ooeefce~~37~~

#es$eheeue kee ue#eCe

leceeuelekeeef v leYeeked ekeef leenemeemeJeeved ,
oeeiegCemeceefvJelees
YegpeieYet<eCewYeea<eCe:~
kevelkevekeefkebkeCeerkeefuelevethegjejeJeJeeved
,
efoiecyejJehegce&ee
efpeveie=nse&les
#es$ehe:~~38~~

#es$eheeue kee mveheve

meemkes ve
mveheveb

megievOesve mJesv e
#es$eheeueme
lewuesve

efmevogjwjeCeekeejw:
ee&veb
#es$eheeueme

heerleJeCez:
efmebotjw:

yenuesve e~
ekejescenced~~39~~
megmebYeJew:~
ekejescenced~~40~~

Yees :
#es $ eheeue!
ef p eveheeef l eceeYeeue,
ob^ekejeue
efpeveMeemeveJewefjkeeue~
lewueeefnpevceieg[evove
heg<heOethew
Yeexieb
eleer
peieoereje%ekeeues~~41~~
Fob peueeefokecee&veb ie=neCe ie=neCe YetYeg&Je:mJe: mJeOee mJeene Fefle #es$eheeueee&veced~
hegve: JeemlegosJe, Jeeegkegceej, cesIekegceej, Deefivekegceej, veeiekegceej Fve hebe kegceejeW kes DeeevehetJe&ke DeIe& nQ~
eLeeGlKeelehetefjlemeceerke=lemebmke=leeeeb, hegCeelceveern YeieJevceKeceC[heesJee&ced~
JeemlJee&veeefoefJeefOeueyOeceKeeefoYeeieb, Jeseeb epeeefce MeefMeYe=efefMe JeemlegosJeced~~42~~
hegve: oMeefokeheeue kes he=Leked-he=Leked DeIe& nQ~ eLee
heeefmheefOe&IebeegiehegejYeiveeefjMegcYeod
Yet<eemeKeeefleefe$eespJeuekegLeefJeuemeuue#ceJe<ce&efhemLeced~
helmeeceeef vekeeefo ef$ eoMeheefj Je=leb eMeeeefoosJeerueesuee#eb JeeYet<eesmegYeieeb eeefiensvb epesnced1~~96~~
1. ef$eueeske Yeemkej, he=. 231~

leerveueeske efpevecebefoj

ke=ef$ece efpeveeeflecee

(291)

eR eeW Fv! Deeie Deeie mebJeew<ed, efle efle ": ":, cece meefVeefnlees YeJe YeJe Je<ed Fvee mJeene~
Fvheefjpeveee mJeene, Fvevegejee mJeene, Fvcenejee mJeene, Deivees mJeene, Deefveueee mJeene, JeCeee
mJeene, meesceee mJeene, epeehelees mJeene, mJeene, Yet: mJeene, YegJe: mJeene, mJe: mJeene, YetYeg&Je: mJe:
mJeene, FvosJeee mJeieCeheefjJe=leee FoceIe heeeb iebOeb heg<heb Oetheb oerheb eeb yeefueb De#eleb mJeefmlekeb e%eYeeieb e
epeecens eefleie=eleeb eefleie=eleeefceefle mJeene~
Meemeve osJe-osJeer, #es$eheeue, efoiheeue Deeefo kes Deeeveve-DeIe&-hetpee Deeefo kes eceeCe eeeerve Deeiece ebLeeW ceW
lees nQ ner, Jele&ceeve ceW Yeer Deefn$e, nefmleveehegj Deeefo Deveske leerLeeX hej leLee lesjnhebLe Deecveee kes eeeerve SJeb
DeJee&eerve cebefojeW ceW efJejepeceeve nQ~ Fvekeer hetpee-Dee&vee Yeer Deeiecemeccele nw~

N: M

DeLe Jeehebpejmlees$eced
hejcesefvecemkeejb, meejb veJeheoelcekeced~
Deelcej#eekejb Jee-hebpejeKeb mcejecenced~~1~~
Cecees DejnbleeCeb, efMejmkevOejmeb efmLeleced~
Cecees efmeeCeb, cegKes cegKeheecyejced~~2~~
Cecees DeeFefjeeCeb, Debiej#eeefleMeeefeveer~
Cecees GJepPeeeeCeb, DeeegOeb nmleesees&{ced~~3~~
Cecees ueesS meJJemeentCeb, ceesekes heoees: MegYes~
Smees hebe Ceceeseejes, efMeuee Jeeceeer leues~~4~~
meJJeheeJehheCeemeCees, Jeees Jeeceees yeefn:~
cebieueeCeb e meJJesefmeb, KeefojebieejKeeeflekee~~5~~
mJeenevleb e heob %eseb, he{ceb nJeF cebieueced~
Jeeesheefj Jeeceeb, efheOeeveb osnj#eCes~~6~~
ceneeYeeJej#eseb, #egesheJeveeefMeveer~
hejceserheoesodYetlee, keefLelee hetJe&metefjefYe:~~7~~
eewJeb kegles j#eeb, hejcesefheow: meoe~
leme ve meeod Yeeb JeeefOe-jeefOeeeefhe keoeeve~~8~~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(292)

leerLekej hebekeueeCeke leerLe&

-ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer

eer $e+<eYeosJe mes ueskej eer ceneJeerj mJeeceer heele eewyeermeeW leerLekejeW keer DeeesOee Deeefo meesuen
(16) pevceYetefceeeB nQ~
Fve eewyeerme leerLekejeW ceW mes eLece leerLekej eer $e+<eYeosJe ves eeeie (Fueeneyeeo) ceW pewvesejer
oer#ee ueer~ JeneR hej GvnW kesJeue%eeve eehle ngDee nw~
eer vesefceveeLe ves efiejveej #es$e hej oer#ee ueer, JeneR hej GvnW kesJeue%eeve eehle ngDee nw~
eer heee&veeLe ves Deefn$e ceW kesJeue%eeve eehle efkeee nw~
eer ceneJeerj mJeeceer kees pe=befYekee eece-pecegF& ceW kesJeue%eeve eehle ngDee nw~
Fme ekeej eewyeerme leerLekejeW ceW mes eer $e+<eYeosJe Deewj vesefceveeLe kes ieYe&-pevce Ss mes oes-oes
keueeCeke pevceYetefce ceW SJeb oes-oes keueeCeke ece mes eeeie Je efiejveej ceW ngS nQ~
YeieJeeve heee&veeLe Je eer ceneJeerj mJeeceer kes ieYe&-pevce Je lehe Ssmes leerve-leerve keueeCeke
pevceYetefce ceW ngS nQ Deewj kesJeue%eeve keueeCeke eceMe: Deefn$e SJeb pecegF& ceW ngS nQ~
Mes<e yeermeeW leerLekejeW kes ieYe&, pevce, oer#ee SJeb kesJeue%eeve es eej-eej keueeCeke Gve-Gve keer
pevceYetefce ceW ner ngS nQ~

leerLekej efveJee&Ce keueeCeke leerLe&

eer $e+<eYeosJe kewueeMeheJe&le mes, eer Jeemeghetpe YeieJeeve Deheveer pevceYetefce ebheehegjer (Yeeieuehegjceboejefieefj) mes, eer vesefceveeLe efiejveej heJe&le mes SJeb eer ceneJeerj mJeeceer heeJeehegjer mes cees#e ieS nQ~
Mes<e yeerme leerLekej YeieJevleeW ves meccesoefMeKej mes efveJee&Ce heo eehle efkeee nw~
Fve hebekeueeCeke leerLeeX kees cesje keesef-keesef vecemkeej nesJes~
elegefJeMeefleleerLexMeeb, <ees[Me pevceYetcee:~ Jebeemlee cebieueb kege&g:, Ivevleg pevcehejchejeb~~5~~
oer#ee%eevemLeueb hetpeb, eeeieeeefn$ekeb~ mebleleb cebieueb kegee&led, hetCe&%eeve&es YeJesled ~~6~~
kewueeMeebheeheeJeespe&-evlemeccesoe=befie<eg~ efveJee&CeYetceees eemlee:, kegJe&vleg cece cebieueced~~7~~
hebekeueeCekew: hetpee, YetefcemejesJejee:~ leemleeved %eeveceleer eees, oeg: efmeefb e ces OegJeced~~8~~

N: M

leerveueeske efpevecebefoj

(293)

ceOeueeske
Devleie&le
peesefleueexke kes
efpevecebefoj
T

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(294)

Yepeve
-Deeefe&kee evoveeceleer

lepe&pebieue pebieue Oetce ceeer nw......

pecyeterhe-nefmleveehegj mes, yeele megveer nw~
leerve ueeske keer jevee megvoj, JeneB yeveer nw~-2
pecyeterhe mes helee eueer nw, yeele megveer nw, yeele megveer nw~
leerve ueeske keer jevee megvoj, JeneB yeveer nw, JeneB yeveer nw~~ske.~~
%eeveceleer, ceeleepeer keer, esjCee efceueer nw~
Fmeerefuees, YeeeW ceW veJe, eslevee efKeueer nw~-2
ceQves er.Jeer. kes ceeOece mes, yeele megveer nw~
Dejs, leerve ueeske keer jevee megvoj JeneB yeveer nw~-2
leerve ueeske keer jevee megvoj, JeneB yeveer nw, JeneB yeveer nw~~1~~
DeOeesueeske ceW, vejke YeeeJen, osKees efkeleves~
heehekece&, kejves Jeeues, peeles nQ GveceW~~
ceOeueeske mes cees#eieceve keer, yeele megveer nw~
Dejs, leerve ueeske keer jevee megvoj JeneB yeveer nw~-2
leerve ueeske keer jevee megvoj, JeneB yeveer nw, JeneB yeveer nw~~2~~
TOJe&ueeske ceW, mJeie& osKekej, ceve ueueeelee~
hegCekece&, kejves mes ceeveJe, mJeie& ceW peelee~~
DeOe&evmece efmeefMeuee keer, yeele megveer nw~
Dejs, leerve ueeske keer jevee megvoj JeneB yeveer nw~-2
leerve ueeske keer jevee megvoj, JeneB yeveer nw, JeneB yeveer nw~~3~~
etB lees efmeefMeuee mes Jeeheme, keesF& ve Deelee~
Meeelekeeue, JeneR Deelcee, megKe-Meebleer heelee~~
Gme megKe keer leguevee mebmeej ceW, keneR veneR nw~
leerve ueeske keer jevee megvoj JeneB yeveer nw~-2
Dejs, leerve ueeske keer jevee megvoj JeneB yeveer nw~-2
leerve ueeske keer jevee megvoj, JeneB yeveer nw, JeneB yeveer nw~~4~~
ke=ef$ece efmeefMeuee kee YeeJe mes, oMe&ve kejvee~
meoe oe ceW, efme eYet kee, megefcejve kejvee~~
ener eboveeceleer Deepe, YeeJevee yeveer nw~
Dejs, leerve ueeske keer jevee megvoj JeneB yeveer nw~-2
leerve ueeske keer jevee megvoj, JeneB yeveer nw, JeneB yeveer nw~~5~~

leerveueeske efpevecebefoj

peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj

(295)

peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj

(ef$eueeskemeej mes)
DeLe JevlejueeskeeefOekeejb efvehe leovevlejessMeYeepeb peesefleueexkeeefOekeejb efveheef elegkeecemleoeoew
peesefleefye&yemebKeeeoMe&veieYe peesefleueexkeewleeueeJevoveeue#eCeb ceueceenyesmeohheCCebieguekeefoefnoheojmme mebKeYeeieefceos~ peesFmeefpeefCeboiesns ieCeCeeleeros Cecebmeeefce1~~302~~
efMele<edheeeMeo ueke=efleleelejme mebKeeleYeeieefceleeved~ peesefle<keefpevesviesneved ieCeveeleerleeVecemeeefce~~302~~
yesmeo~ eeecee$ecesJeeLe&:~~302~~
DeLe lesnmLepeesefle<keYesoceeneboe hegCe DeeFee ien CekeKeee heFCCeleeje e~ hebeefJene peesFieCee ueesebleIeCeesoefnb hege~~303~~
eve: hegve: Deeefolee ene ve#e$eeefCe ekeerCe&keleejee~ heeefJeOee peesefleie&Cee ueeskeevleIeveesoefOeb mhe=Jevle:~~303~~
eboe ~ eeecee$ecesJeeLe&:~~303~~

peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj

(ef$eueeskemeej mes)
JevlejueeskeeefOekeej kee efveheCe kejkes Gmekes Devevlej GsMe kees eehle peesefleueexkeeefOekeej kes efveheCe keer
Fe jKeves Jeeues Deeeee& meJe&eLece peesefle<eosJeeW kes efyecyeeW keer mebKee efoKeeves kes efuees peesefleueexke kes ewleeueeeW
kees vecemkeej kejves he cebieue kenles nQ :ieeLeeLe& :- peielelej kees oes meew hheve (256) DebiegueeW kes Jeie& (25625665536) kee Yeeie osves
hej peesefle<e osJeeW kee eceeCe eehle neslee nw~ peesefle<e osJeeW kes mebKeele Yeeie eceeCe peeseflee|yecye SJeb ewleeuee nQ,
pees DemebKeele nQ ~ GvnW ceQ (vesefceeveeee&) vecemkeej kejlee ntB ~~302~~
efJeMes<eeLe& :- oes meew hheve DebiegueeW kee Jeie& kejves mes (256256)65536 Jeie& Debiegue DeLee&led heCCeer
eehle nesleer nw Dele: peielelej 65536 Jeie& Debieguepeesefle<e osJeeW kee eceeCe ~ peesefle<eosJe mebKeelepeeseflee|yecye
Deewj ewleeuee efpevekeer mebKee DemebKeele nw, GvnW ceQ vecemkeej kejlee nBt~
efyecyeeW ceW efmLele peesefle<eer osJeeW kes Yeso kenles nQ
ieeLeeLe& - ev,mete& en, ve#e$e Deewj ekeerCe&ke leeje, Fme ekeej peesefle<e osJeeW kes mecetn heeBe ekeej kes
nQ~ es heeBeeW ueeske kes Devle ceW IeveesoefOeJeeleJeuee kee mheMe& kejles nQ ~~303~~
efJeMes<eeLe& :- hetJe& heefece Dehes#ee IeveesoefOe JeeleJeuee hee&vle peesefle<eer osJeeW kes efyecye efmLele nQ~
1. ef$eueeskemeej he=0 251-252~

(296)

peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj

(efleueeseheCCeefe mes)
eboe efoJeeeje ienCekeKeeeefCeb heFCCeleejeDees~ hebeefJene peesefoieCee ueesebleIeCeesJeefnb hege1~~7~~
CeJeefj efJemesmees hegJJeeJejoefkeKeCeGejsmeg Yeeiesmegb~ DeblejceeflLe efe Ce les efJebefle peesFiie mees JeeT~~8~~
Yeefpeoefcce mesef{Jeiies yesmeehheCCeDebieguekeoerS~ peb ueb mees jemeer peesefoefmeemegjeCe meJJeeCeb~~11~~
DeeGogefleeflemeee mee e "eCesmeg CeJemeg megCCeeefCeb~ eermemeeogCeJeDeeefleeGee neWelf e Debkekecee~~12~~
Sosefn iegefCeomebKesppeJeheojbieguesefnb YeefpeoeS~ mesef{keoerS ueb ceeCeb eboeCe peesFefmeboeCeb~~13~~
4~4383892736000000000733248~
lesefeecesee jefJeCees ngJebefle eboeCe les heef[bo efe~ Deemeerefo ieneefCeb SeseeCeb ceebkeeCeb~~14~~
4~ 43838927360000000007733248~
yegnmegeefyenhheFCees cebieuemeefCekeeueueesefnoe keCeDees~ CeerueefJekeeuee kesmees keJeeJeDees keCeemeb"eCee~~15~~
~13~
ogogbYeiees jeefCeYees CeerueyYeemees Demeesemeb"eCees~ kebmees JeefCeYekeKees kebmeeJeCCees e mebKeheefjCeecee~~16~~
~8~

peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj

(efleueeseheCCeefe mes)
ev, mete& , en, ve#e$e Deewj ekeerCe&ke leeje, Fme ekeej peesefle<eer osJeeW kes mecetn heebe ekeej kes nQ ~ es
peesefle<eer osJe ueeske kes Devle ceW IeveesoefOe JeeleJeuee kees tles nQ~~7~~ efJeMes<e Flevee nw efke hetJe&, heefece, oef#eCe Deewj
Gej YeeieeW ceW Devlej nw Fmeefuees Jes peesefle<eer osJe Gme IeveesoefOe JeeleJeuee kees veneR tles ~~8~~ oes meew hheve DebiegueeW
kes Jeie& kee peieesCeer kes Jeie& ceW Yeeie osves hej pees ueyOe DeeJes Gleveer mechetCe& peesefle<eer osJeeW keer jeefMe nwDemebKeele
nQ~~11~~ peieesCeer 65536~ Dee", eej, oes, leerve, leerve, meele, meele,veew mLeeveeW ceW Metve, eerme, meele, oes, veew,
Dee", leerve, Deewj eej, es ece mes Debke nesles nQ ~ Fvemes iegefCele mebKeelehe elejebiegueeW kee peieesCeer kes Jeie& ceW Yeeie
osves hej pees ueyOe DeeJes Glevee ev peese fleef<eeeW kee eceeCe nw ~~12-13~~ pe.es.(meb.e.Deb.
438927360000000007733248). Fleves ner (eveW kes yejeyej ) mete& Yeer nQ ~ es eveW kes eleerv nesles nQ~
eleske ev kes Ded"emeer en nesles nQ ~~14~~ pe.es.(meb.e.Deb. 438927360000000007733248 ).
yegOe, Mege, ye=nmheefle, cebieue, Meefve, keeue, ueesefnle, keveke, veerue, efJekeeue, kesMe, keJeeJe, kevekemebmLeeve, ogbogYeke,
jeefveYe, veerueeYeeme, DeMeeskembemLeeve, kebme, heefveYe, kebmekeJeCe&, MebKeheefjCeece, ef leueheg, MebKeJeCe&, GokeJeCe&,
hebeJeCe&, Glheele, Oetcekesleg, efleue, veYe , #eejjeefMe, efJeefpe<Ceg, meMe, mebefOe, keuesJej, DeefYeVe, eefvLe, ceeveJeke,
keeueke, keeuekesleg, efveuee, Devee, efJeegefppe, efmebn,Deueke, efveog&:Ke,keeue, cenekeeue, , cene, mebleeve,
1. efleueeseheCCeefe DeefOekeej7, he=. 658 mes 667 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj

(297)

efleuehegmebKeJeCCeesoeJeCCees hebeJeCCeCeecekeKee~ GhheeeOetcekesot efleuees e CeYeejjemeer e ~~17~~

~9~
JeereCnmeefjmemebOeer keuesJejeefYeCCeiebefOeceeCeJeee~ keeuekekeeuekekesot efCeeueeCeeefJeppegpeerne e~~18~~
~12~
efmebneuekeefCeodogkeKee keeuecenekeeuecenodoe~ mebleeCeefJeGuemebYeJemeJJeer Kesceeboes e~~19~
~13~
efCecceblepeesFceblee efomemebef"eefJejoJeerlemeeskee e~ efCeeueheuebyeYeemegjmeebheYee efJepeeJeFpeebles e~~20~
~11~
meercebkejeJejeefpeepeebleefJeceueeYeebkejes efJeemees~ keer efJee[es keppepeefue Deiieerpeeuees Demeeskeees kesot~~21~~
~12~
KeerjmeIemmeJeCeppeuekesogkesogDeblejeSemeb"eCee~ Demmees e yYeeJeiien eefjcee e ceniiene Ceecee~~22~~
~10~
hheCCe e eb CCeJe megCCeeefCe neWefle ome"eCee~ oesCeJehebeeeb DeeGhebeDebkekeces~~23~~
SosCe iegefCeomebKesppeJeheojbieguesefn YeefpeotCeb~ mesef{keoer Seejmenoefcce meJJeiieneCe heefjmebKee~~24~~
11~4~ 54865920000000000966656~
SesememebkeeCeb DeeJeermee ngJebefle CekeKeee~ SoeCeb CeeceeFb kecepegeerS heJescees~~25~~
efkeefeejesefnefCeefceieefmejDeeDees hegCeJJemeg lene hegmmees~
Deefmeuesmeeoer ceIeDees hegJJeeDees GejeDees e nlLees e~~26~~
efeeeDees meeoerDees neWefle efJemeeneCegjenpeseDees~ cetueb hegJJeemee{e leees efJe e Gejemee{e~~27~~
DeefYepeermeJeCeOeefCee meoefYemeCeeceeDees hegJJeYeheoe~ GlejYeheoe jsJeoerDees len DeefmmeCeer YejCeer~~28~~

efJehegue, mebYeJe, meJee&Leea, #esce, ev, efvece&v$e, peesefle<ceeved , efoMemebefmLele, efJejle, JeerleMeeske, efveeue, euebye, Yeemegj,
mJeebeYe, efJepee, Jewpeevle, meercebkej, Dehejeefpele, peevle, efJeceue, DeYeebkej, efJekeme, keeer, efJeke, keppeueer,
Deefie>pJeeue, DeMeeske, kesleg, #eerjme, DeIe, eJeCe, peuekesleg, kesleg, Devlejo, SkemebmLeeve, Dee, YeeJeen Deewj Deefvlece
ceneen, Fme ekeej es De"emeer eneW kes veece nQ~~15-22~~ n, heebe, n, n, n, veew, oMe mLeeveeW ceW Metve,
oes, veew, heebe, n, Dee", eej Deewj heebe, Fve DebkeeW kes ece mes pees mebKee GlheVe nes Gmemes iegefCele mebKeelehe
elejebiegueeW kee peieesCeer kes Jeie& ceW Yeeie osves hej ueyOe DeeJes Gmes ieejn mes iegCee kejves hej mechetCe& eneW keer mebKee
nesleer nw ~~23-24~~ pe.es.(meb.e.Deb. 54865920000000000966656) 11. Ske-Ske ev kes
DeeF&me ve#e$e nesles nQ~ eneBb eceegefe mes Gvekes veeceeW kees kenles nQ~~25~~ ke=efekee, jesefnCeer, ce=ieMeer<ee&, Deee&,
hegveJe&meg, heg<e, DeeMues<ee, ceIee, hetJee& Heeuiegveer, Geje Heeuiegveer, nmle, efe$ee, mJeeefle, efJeMeeKee, DevegjeOee, pese,
cetue, hetJee&<ee{e, Geje<ee{e, DeefYeefpeled , eJeCe, Ieefvee, MeleefYe<eped, hetJe& Yeeheoe, Gej Yeeheoe, jsJeleer, Deefeveer
Deewj YejCeer, es Gve ve#e$eeW kes veece nQ~~26-28~~ oes, Ske, leerve, leerve,leerve, veew, Ske, veew mLeeveeW ceW Metve, eej,
Dee", Ske, leerve, meele, veew, Metve Deewj Ske, Fve DebkeeW kes ece mes pees mebKee GlheVe nes Gmemes iegefCele mebKeelehe

(298)

peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ogieFefieefleeefleefleCeJeee See "eCesmeg CeJemeg megCCeeefCeb~ eGDeSeefleemeeCeJeeieeCeseDebkekeces~~29~~

Sosefn iegefCeomebKesppeJeheojbieguesefnb YeefpeotCeb~ mesef{keoer meenos heefjmebKee meJJeefjkeKeeCeb~~30~~
7~4~ 109731840000000001933312 ~
SeseceebkeeCeb ngJebefle leejeCe keesef[kees[erDees~ eJeefmenmmeeCeb CeJemeee hebeneefjpegoeefCeb~~31~~
leejeieCemebKee 66975000000000000~
mebheefn keeueJemesCeb leejeCeeceeCe CeeflLe GJeosmees~ SoeCeb meJJeeCeb hejceeCeeefCeb heJescees~~32~~
ogiemeeeGeeFb Seejme"eCeSmeg megCCeeFb~ CeJemeeieeFb DebkeeCe kecesCe SosCeb~~33~~
mebiegefCeosefnb mebKesppeJeheojbieguesefnb YeefpeoJJees~ mes{erJeiiees leees heCemeeefeeeGee~~34~~
CeJeDehebeCeJeogieDeemeeCeJeeGeeefCeb~ Debkekeces iegefCeoJJees heefjmebKee meJJeleejeCeb~~35~~
498782958984375~4~267900000000000472~

evcee kes efJeceeve

iebledCeb meerefopegob Demeee peeseCeeefCe efeeeS~ GJeefjefcce ceb[ueeFb eboeCeb neWefle ieeCeefcce~~36~~
~880~
GeeCeeJeefoieesueiemeefjmeeefCe meefmeceefCeceeeefCeb~ leeCeb hegn hegn yeejmemenmmeefmeefmejejceboefkejCeeefCeb~~37~~
lesmeg efoheg{efJepeerJee pegee GppeesJekecceGoSCeb~ pecne lecne leeefCeb HegjbleefmeefmejejceboefkejCeeefCeb~~38~~
SeefeYeeiekeos peeseCeS leeCe nesefo hheCCee~ GJeefjceleueeCe bob oefueoyenueb efhe heeseb~~39~~
~56~28~
~61~61~

elejebiegueeW kee peieesCeer kes Jeie& ceW Yeeie osves hej pees ueyOe DeeJes Gmes meele mes iegCee kejves hej meye ve#e$eeW keer mebKee
nesleer nw~~29-30~~ pe.es.(meb.e.Deb.109731840000000001933312) 7. Ske-Ske ev kes efeeme"
npeej veew meew heenej kees[erkees[er leejs nesles nQ~~31~~ Fme mecee keeue kes JeMe mes leejeDeeW kes veeceeW kee GheosMe veneR
nw~ Fve meyekes eceeCeeW kees kenles nQ~~32~~ oes, meele, eej, ieejn mLeeveeW ceW Metve, veew, meele, n Deewj oes, Fve DebkeeW kes
ece mes pees mebKee GlheVe nes Gmemes iegefCele mebKeele he elejebiegueeW kee peieesCeer kes Jeie& ceW Yeeie osves hej pees ueyOe DeeJes Gmekees
heebe, meele, leerve, eej, Dee", veew, Dee", heeBe, veew, oes, Dee", meele, Dee", veew Deewj eej, Fve DebkeeW mes iegCee kejves hej meye
leejeDeeW keer mebKee nesleer nw ~~33-35~~pe.es. (meb. e. Deb. 267900000000000472)498782958984375

evcee kes efJeceeve

efe$ee he=efLeJeer mes Thej Dee" meew Demmeer eespeve peekej DeekeeMe ceW eveW kes ceC[ue nQ~~36~~880~
Geeve DeLee&led TOJe&cegKehe mes DeJeefmLele DeOe&ieesueke kes meMe eveW kes ceefCecee efJeceeve nQ~ Gvekeer he=Lekedhe=Leked DeefleMee Meerleue SJeb cebo efkejCeW yeejn npeej eceeCe nQ~~37~~ GveceW efmLele he=efLeJeer peerJe eBtefke Geesle
veecekece& kes Goe mes mebege nQ, Fmeerefuees Jes ekeeMeceeve DeefleMee Meerleue cevo efkejCeeW mes mebege nesles nQ~~38~~
Ske eespeve kes Fkeme" Yeeie kejves hej hheve Yeeie eceeCe Gve evefJeceeveeW ceW mes eles ke kes Gheefjce leue kee
efJemleej Je Fmemes DeeOee yeenue nw~~39~~
~56~28~
~61~61~

leerveueeske efpevecebefoj

peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj

(299)

SoeCeb heefjnerDees hegn hegn yes peeseCeeefCe Deefojskees~ leeefCeb DeefkeefceeefCeb DeCeeFefCenCeeefCe efyebyeeefCeb~~40~~
eGieesGjmebpegee le[Jesoer lesmeg nesefo heeseb~ leccepPes JejJesoermeefnob jeebieCeb jcceb~~41~~

peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj

jeebieCeyengcepPes JejjeCeceeeefCe efoJJeket[eefCeb~ ket[smeg efpeCehegjeefCeb JesoereGleesjCepegoeFb~~42~~
les meJJes efpeCeefCeueee cegeenuekeCeeoecekeceefCeppee~ JejJeppekeJee[pegoe efoJJeefJeoeCesenf b jsnbefle~~43~~
efohheblejeCeoerJee Decenecebieuesefnb heefjhegCCee~ JeboCeceeueeeecejefkebefkeefCeeepeeuemeesefnuuee~~44~~
Sosmegb CemeYee DeefYemesemeYee efJeefeejeCeceF&~ keer[Cemeeuee efJeefJene "eCeeCesmeg meesneb fle~~45~~
ceodouecegFbiehe[nhhengoerefnb efJeefJenefoJJeletjsefnb~ GJeefnmeefjjJesefnb efpeCeiesne efCeenueyeesuee~~46~~
eeeefmebnemeCeYeeceb[ueeecejsefnb pegeeFb~ efpeCeheef[ceeDees lesmegb jeCeceF&Dees efJejepebe fle~~47~~
efmeefjosJeer megoosJeer meJJeeCe meCekekegceejpekeKeeCeb~ JeeefCe ceCenjeefCebb jsnbefle efpeefCeboheemesmegb~~48~~
peueiebOekegmegcelebogueJejYekeKehheoerJeOetJeHeuehegCCeb~ kegJJebefle leeCe hegppeb efCeyYejYeeerS meJJemegje~~49~~
SoeCeb ket[eCeb mecebleoes neWefle eboheemeeoe~ meceeGjmmee oerne CeeCeeefJeCCeemejceefCeppee~~50~~
cejieeJeCCee kesF& kesF& kegboWognejefnceJeCCee~ DeCCes megJeCCeJeCCee DeJejs efJe heJeeueefCenJeCCee~~51~~

Fvekeer heefjefOeeeb he=Leked-he=Leked oes eespeve mes keg DeefOeke nQ~ Jes efyecye Deke=ef$ece Je DeveeefoefveOeve nQ~ ~~40~~
GveceW mes eleske keer leJesoer eej ieeshegjeW mes mebege nesleer nw~ Gmekes yeere ceW Gece Jesoer meefnle jceCeere jepeebieCe
neslee nw ~~41~~

peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj

jepeebieCe kes "erke yeere ceW Gece jlvecee efoJe ket Deewj Gve keteW hej Jesoer Je eej leesjCeeW mes
mebege efpevehegj-efpevecebefoj nesles nQ ~~42~~ Jes meye efpeveYeJeve ceesleer Je megJeCe& keer ceeueeDeeW mes jceCeere Deewj
Gece Jeecee efkeJee[eW mes mebege nesles ngS efoJe evoesJeeW mes megMeesefYele jnles nQ~~43~~ es efpeveYeJeve osoerheceeve
jlveoerhekeeW mes meefnle, De cenecebieue JeeW mes heefjhetCe& Deewj Jevoveceeuee, ebJej Je #eg IebefkeeDeeW kes mecetn mes
MeesYeeeceeve nesles nQ~~44~~ Fve efpeveYeJeveeW ceW mLeeve-mLeeve hej efJeefe$e jlveeW mes efveefce&le veedemeYee, DeefYe<eskemeYee
Deewj efJeefJeOe ekeej keer eer[eMeeueeeW megMeesefYele nesleer nQ~~45~~ Jes efpeveYeJeve meceg kes meceeve iecYeerj Meyo kejves
Jeeues ceo&ue, ce=obie Deewj hen Deeefo efJeefJeOe ekeej kes efoJe Jeeefo$eeW mes efvele Meyoeeceeve jnles nQ~~46~~ Gve
efpeveYeJeveeW ceW leerve $e, efmebnemeve, YeeceC[ue Deewj eecejeW mes mebege jlveceeer efpeveeefleceeeW efJejepeceeve nQ~~47~~efpevesveemeeoeW
ceW eerosJeer, egleosJeer Deewj meye mevelkegceej e#eeW keer ceveesnj cetefle&eeb MeesYeeeceeve nesleer nQ~~48~~ meye osJe iee{ Yeefe
mes peue, ievOe, hetue, levogue, Gece Ye#e(vewJese), oerhe, Oethe Deewj HeueeW mes heefjhetCe& Gvekeer hetpee kejles nQ~~49~~ Fve
keteW kes eejeW Deesj meceeleg<keesCe uebyes Deewj veevee ekeej kes efJeveeme mes jceCeere eveW kes eemeeo nesles nQ~~50~~
FveceW mes efkeleves ner eemeeo cejkeleJeCe&, efkeleves ner kegvoheg<he, ev, nej SJeb yeHe& pewmes JeCe& Jeeues; keesF& megJeCe& kes
meceeve JeCe& Jeeues Deewj otmejs cetbies kes meMe JeCe& mes meefnle nQ~~51~~ Fve YeJeveeW ceW Gheheeocebefoj, DeefYe<eskehegj,

(300)

peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

GJeJeeocebefojeFb DeefYemesehegjeefCe YetmeCeefieneefCeb~ cesngCekeer[CemeeueeDees cebleDelLeeCemeeueeDees~~52~~

les meJJes heemeeoe Jejheeeeje efJeefeeieesGjee~ ceefCeleesjCejceefCeppee pegee yengefeeefYeeerefnb~~53~~
GJeJeCeheeskeKejCeerefnb efJejepeceeCee efJeefeeJeeefnb~ keCeeceeefJeGueLebYee meeCeemeCehengeof hegCCeeefCeb~~54~~
megjmeJeiebOehheemesefn efCeJecesefnb meeskeKeeefCeb~ oWefle efJeefJeneefCe efoJJee heemeeoe OetJeiebOee~~55~~
meehhengoerDees YetceerDees YetefmeoeDees ket[sefnb~ efJehHegefjojeCeefkejCeeJeueerDees YeJeCesmeg jsnbefle~~56~~
leccebefo jcepPesmeg b ebo e ef menemeCeemecee{e~ heeseb ebo eCeb eeejes Deiieceef nmeerD ees~ ~57~~
eboeYemegmeerceeDees henbkeje DeefeceeefueCeer leeCeb~ heeseb heefjJeeje eeeefjmenmmeosJeer Dees~~58~~
efCeeefCeeheefjJeejmeceb efJeefkekeefjeb oefjefmeebefle osJeerDees~ eboeCeb heefjJeeje DeefJeehhee e heeseb~~59~~
heef[Fboe meeceeefCeeleCegjkeKee len nJebefle eflehheefjmee~ meeeCeereheFCCeeDeefYeeesiee efkeefJJemee osJee~~60~~
meeefueboeCe heef[boe Sesee neWefle les efJe DeeFee~ meeceeefCeeleCegjkeKehhengoer mebKesppeheefjceeCee~~61~~
jeebieCeyeeefnjS heefjJeejeCeb nJebefle heemeeoe~ efJeefJenJejjeCejFoe efJeefeeefJeCCeemeYetoerefnb~~62~~
meesuememenmmecesee DeefYepeesiemegje nJebefle heeseb~ eboeCe hegjleueeFb efJeefeefjeemeeefJeCees efCeeb~~63~~
~16000~
eGeGmenmmecesee hegJJeeefoefomeemeg kegbomebkeemee~ kesmeefjkeefjJemeneCeb peef[uelegjbieeCe JeOeje~~64~~

Yet<eCeie=n, cewLegveMeeuee, eer[eMeeuee, ceb$eMeeuee Deewj DeemLeeveMeeueeeW (meYeeYeJeve) efmLele jnleer nQ~ ~52~~ Jes meye
eemeeo Gece keeseW mes meefnle, efJeefe$e ieeshegjeW mes mebege, ceefCecee leesjCeeW mes jceCeere, yengle ekeej kes efe$eeW Jeeueer
oerJeeueeW mes ege, efJeefe$e he Jeeueer GheJeve-JeeefhekeeDeeW mes efJejepeceeve, megJeCe&cee efJeMeeue KecYeeW mes meefnle Deewj
Meeveemeve Deeefo mes heefjhetCe& nQ~~53-54~~ es efoJe eemeeo Oethe kes ievOe mes Jeehle nesles ngS Deveghece SJeb Meg jme,
he, ievOe Deewj mheMe& mes efJeefJeOe ekeej kes megKeeW kees osles nQ~~55~~ YeJeveeW ceW keteW mes efJeYetef<ele Deewj ekeeMeceeve
jlveefkejCehebefe mes mebege meele, Dee" Deeefo Yetefceeeb MeesYeeeceeve nesleer nQ~~56~~ Fve YeJeveeW kess yeere ceW ev
efmebnemeveeW hej efJejepeceeve jnles nQ~ GveceW mes eleske ev kes eej Deeceefnef<eeeb (heosefJeeeb ) nesleer nQ~~57~~
eveYee, megmeercee, eYebkeje Deewj Deefe&ceeefueveer, es Gve DeeosefJeeeW kes veece nQ~ FveceW mes eleske keer eej npeej eceeCe
heefjJeej osefJeeeB nesleer nQ~~58~~ DeeosefJeeeb Deheveer-Deheveer heefjJeej osefJeeeW kes meceeve DeLee&led eej npeej heeW eceeCe
efJeefeee efoKeueeleer nQ~ eleerv, meeceeefveke, levegj#e, leerveeW heeefj<eo , meele Deveerke, ekeerCe&ke , DeeefYeeesie Deewj
efkeefuJe<e, Fme ekeej eleske ev kes heefjJeej osJe Dee" ekeej kes nesles nQ ~~59-60~~ meye FveW kes Ske-Ske
eleerv nesles nQ~ Jes (eleerv) mete& ner nQ~ meeceeefveke Deewj levegj#e eYe=efle osJe mebKeele eceeCe nesles nQ~~61~~ jepeebieCe
kes yeeefnj efJeefJeOe ekeej kes Gece jlveeW mes jefele Deewj efJeefe$e efJeveemehe efJeYetefle mes meefnle heefjJeej osJeeW kes
eemeeo nQ~~62~~ eleske Fv kes meesuen npeej eceeCe DeeefYeeesie osJe nesles nQ pees efvele ner efJeefeee OeejCe kejles
ngS eveW kes hegjleueeW kees Jenve kejles nQ~~63~~ 16000~ FveceW mes efmebn, neLeer , yewue Deewj peeege Iees[eW kes he
kees OeejCe kejves Jeeues leLee kegvoheg<he kes meMe meHeso eej-eej npeej eceeCe osJe ece mes hetJee&efoke efoMeeDeeW ceW
evefyebyeeW kees Jenve kejles nQ~~64~~

leerveueeske efpevecebefoj

peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj

(301)

mete& kes efJeceeve

efeeesJeefjceleueeoes GJeefjb iebletCe peeseCemeS~ efoCeejCeejleueeFb efCeeb esbefle ieeCeefcce~~65~~
800~~
GeeCeeJeefoieesueemeefjmeeefCe jefJeceefCeceeeefCeb~ leeCeb hegn hegn yeejmemenmmeGCnejefkejCeeefCeb~~66~~
12000~
lesmeg ef"oheg{efJepeerJee pegee DeeoeJekecceGoSCeb~ pecne lecne leeefCeb HegjbleGCnejefkejCeeefCeb~~67~~
FefiemeefeYeeiekeos peeseCeS leeCe neWefle De[oeueb~ GJeefjceleueeCe bob leueyenueb efhe heeseb ~~68~~
48~ 24~
61~ 61~
SoeCeb heefjnerDees hegn hegn yes peeseCeeefCe Deefojsiee~ leeefCeb DekeefceeefCeb DeCeeFefCenCeeefCe efyebyeeefCeb~~69~~
hees eb le[Jes o er eGiees G joejmeg b oje leeCeb ~ leccepPes JejJes oer meef nob jeebi eCeb nes ef o~~70~~
jeebieCemme cepPes JejjeCeceeeefCe efoJJeket[eefCeb~ lesmegb efpeCeheemeeoe esbles metjkebleceee~~71~~
SoeCe cebefojeCeb ceebkehegjket[YeJeCemeeefjb~ meJJeb efee JeCCeCeeb efCeGCesefnb SlLe JeeJJeb~~72~~
lesmeg efpeCehheef[ceeDees hegJJeesefooJeCCeCehheeejeDees~ efJeefJeneCeoJJesefnb leeDees hetpebelf e meJJemegje~~73~~
SoeCeb ket[eCeb neWefle meceblesCe metjheemeeoe~ leeCeb efhe JeCCeCeeDees meefmeheemeeosefnb meefjmeeDees~~74~~

mete& kes efJeceeve

efe$ee he=efLeJeer kes Gheefjce leue mes Thej Dee" meew eespeve peekej DeekeeMe ceW efvele met e& veiejleue efmLele
nQ~~65~~ 800~
meteeX kes ceefCecee efyebye TOJe& DeJeefmLele DeOe& ieesueke kes meMe nQ~ Fvekeer he=Leked-he=Leked yeejn npeej eceeCe
G<Celej efkejCeW nesleer nQ~~66~~12000~
etbefke GveceW efmLele he=efLeJeer peerJe Deeleehe veecekece& kes Goe mes mebege nesles nQ Fmeerefuees Jes ekeeMeceeve G<Celej
efkejCeeW mes ege nesles nQ~~67~~
Ske eespeve kes Fkeme" Yeeie kejves hej De[leeueerme Yeeie eceeCe GveceW mes eleske mete& kes efyebye kes Gheefjce leueeW
kee efJemleej Deewj leueeW mes DeeOee yeenue Yeer neslee nw~~68~~ 48~ 24~ 61~61~ Fvekeer heefjefOeeeb he=Leked-he=Leked oes
eespeve mes DeefOeke nesleer nQ~ Jes mete&efyebye Deke=ef$ece SJeb DeveeefoefveOeve nQ~~69~~ GveceW mes eleske leJesoer eej ieeshegjejeW
mes megvoj nesleer nw~ Gmekes yeere ceW Gece Jesoer mes mebege jepeebieCe neslee nw~~70~~
jepeebieCe kes ceOe ceW pees Gece jlvecee efoJe ket nesles nQ GveceW mete&keevle ceefCecee efpeveYeJeve efmLele nQ ~~71~~
efvehegCe heg<eeW kees Fve cebefojeW kee mechetCe& JeCe&ve evhegjeW kes keteW hej efmLele efpeveYeJeveeW kes meMe eneb hej Yeer
kejvee eeefnes~~72~~ GveceW pees efpeveeefleceeeW efJejepeceeve nQ Gvekes JeCe&ve kee ekeej hetJeeXe JeCe&ve kes ner meceeve nw~
mecemle osJe efJeefJeOe ekeej kes hetpee JeeW mes Gve eefleceeDeeW keer hetpee kejles nQ~~73~~
Fve keteW kes eejeW lejHe pees mete&eemeeo nQ Gvekee Yeer JeCe&ve eveemeeoeW kes meMe nw~~74~~

(302)

peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leefCCeueeeCeb cepPes efoJeeeje efoJJeefmebOeheer{smegb~ Jejeecejpegee esbles efoJJeejlesee~~75~~

pegefomegefoohenbkejeDees metjheneDeefeceeefueCeerDees efJe~ heeseb eeejes ogceCeerCeb DeiieosJeerDees~~76~~
osJeerCeb heefjJeeje heeseb eGmenmmeosJeerDees~ efCeeefCeeheefjJeejmeceb efJeefeefjeb leeDees iesCnbefle ~~77~~
meeceeefCeeleCegjkeKee eflehheefjmeeDees heFCCeeeCeeree~ DeefYeeesiee efkeefyyeefmeee meeefJene metjheefjJeeje~~78~~
jeebieCeeyeeefnjS heefjJeejeCeb ngJebefle heemeeoe~ JejjeCeYetefmeoeCeb HegjbleleseeCe meJJeeCeb~~79~~
efCeeefCeejeefmeheceeCeb SoeCeb peb ceebkehengoerCeb~ efCeeefCeeCeejheceeCeb lesefeecesebe ket[efpeCeYeJeCeb1~~114~~
peesFiieCeCeejerCeb meJJeeCeb boceeCemeeefjb~ yenueeb ceCCebles ueesieefJeYeeemme DeeFefjee~~115~~

leejeDeeW kee JeCe&ve

mesmeeDees JeCCeCeeDees pebyetoerJemme JeCCeCemeceeDees~ CeJeefj efJemesmees mebKee DeCCeCCee KeerueleejeCeb2~~603~~
Semeeb GCeoeueb ueJeCemecegefcce KeerueleejeDees~ omeGejb menmmee oerJeefcce e OeeoF&meb[s~~604~~
139~1010~~
Seeeuemenmmee yeermegejefceefiemeeb e keeueesos~ lesJeCCemenmmee yesmeeeefCe leermeb e hegkeKejefcce~~605~~
41120~53230~~

Gve YeJeveeW kes ceOe ceW Gece $e-eBJejeW mes mebege Deewj DeefleMee efoJe lespe kees OeejCe kejves Jeeues mete&
efoJe efmebnemeveeW hej efmLele nesles nQ~~75~~
egefleegefle, eYebkeje, mete&eYee Deewj Deefe&ceeefueveer, es eej eleske mete& keer DeeosefJeeeb nesleer nQ~~76~~ FveceW mes
eleske DeeosJeer keer eej npeej heefjJeej osefJeeeb nesleer nQ ~ Jes Deheves-Deheves heefjJeej kes meceeve DeLee&led eej npeej
heeW keer efJeefeee enCe kejleer nQ~~77~~
meeceeefveke, levegj#e, leerveeW heeefj<eo, ekeerCe&ke , Deveerke, DeeefYeeesie Deewj efkeef uJeef<eke , Fme ekeej meteeX kes
meele ekeej kes heefjJeej osJe nesles nQ~~78~~ jepeebieCe kes yeeefnj Gece jlveeW mes efJeYetef<ele Deewj ekeeMeceeve lespe kees
OeejCe kejves Jeeues mecemle heefjJeej osJeeW kes eemeeo nesles nQ~~79~~
Fve eveefokeeW keer efvepe-efvepe jeefMe kee pees eceeCe nw Glevee ner Deheves-Deheves veiejeW, keteW Deewj efpeveYeJeveeW kee
eceeCe nw ~~114~~ ueeskeefJeYeeie kes Deeeee& mecemle peesefleie&CeeW keer veieefjeeW kes efJemleejeceeCe kes meMe ner Gvekes
yeenue kees Yeer ceeveles nQ ~~115~~
hee"evlej ~

leejeDeeW kee JeCe&ve

Fvekee Mes<e JeCe&ve pebyeterhe kes JeCe&ve kes meceeve nw ~ efJeMes<elee kesJeue en nw efke efmLej leejeDeeW keer mebKee
efYeVe-efYeVe nw~~603~~ es efmLej leejs ueJeCe meceg ceW Ske meew Gveleeueerme Deewj OeelekeerKeC[ erhe ceW Ske npeej oMe
nQ~~604~~ 139~1010~~ keeueeso meceg ceW Fkeleeueerme npeej Ske meew yeerme Deewj heg<keje& erhe ceW eflejsheve npeej
oes meew leerme efmLej leejs nQ ~~605~~41120~53230~
1. efleueeseheCCeefe DeefOekeej-7, he=. 672~ 2. efleueeseheCCeefe DeefOekeej-7, he=. 760~

leerveueeske efpevecebefoj

peesefleJee&meer osJeeW kes efpevecebefoj

(303)

ceveg<eueeske kes ev-meteeX keer mebKee

ceeCegmeKeses meefmeCees emeer neWefle Seheemeefcce~ oesheemesmegb ogiegCee lesefeeceseeDees ceeb[e~~606~~
~66~132~
SejmemenmmeeefCeb neWefle iene meesuemegeje meee~ efjkeKee efleefCCe menmmee mmeeCCeGefoDeefoefjee~~607~~
~91616~3696~
DeemeeroeruekeKee eeueermemenmmemeiemeeeefCeb efhe~ neWefle ng ceeCegmeKeses leejeCeb kees[kees[erDees~~608~~
~884070007000000000000~
hebeeCeGefomenmmeb hebemeee hebeleermeDeyYeefnee~ Keseefcce ceeCegmeeCeb esbles KeerueleejeDees~~609~~
~95535~~
meJJes meefmeCees metje CekeKeeeefCeb iene e leejeefCeb~ efCeeefCeehenheefCeOeermegb hebleerS ejbelf e CeYeKeb[~s ~610~~

ceveg<eueeske kes ev-meteeX keer mebKee

ceveg<eueeske kes Yeerlej Ske heee&Yeeie ceW deeme" Deewj oesveeW heee& YeeieeW ceW Fmemes otves ev leLee Fleves cee$e ner
mete& Yeer nQ~~606~~ 66~132~~ ceveg<eueeske ceW ieejn npeej n meew meesuen en Deewj leerve npeej n meew efeeveyes
ve#e$e nQ~~607~~ 11616~3696~~ ceveg<e#es$e ceW De"emeer ueeKe eeueerme npeej meele meew kees[ekees[er leejs nQ~~608~~
884070000000000000000~ ceveg<eeW kes #es$e ceW hebeeveJes npeej heeBe meew heQleerme efmLej leeje efmLele nQ~~609~~
95,535~ ev, mete&, ve#e$e, en Deewj leeje, es meye Deheves-Deheves heLeeW keer eefCeefOeeeW ceW hebefe he mes veYeKeC[eW
ceW mebeej kejles nQ~~610~~

N: M

leerve ueeske ceb$e

eR Den $ewueeskeemebyebefOeDen&eflmeeeeeexheeOeeemeJe&meeOegefpeveOece&efpeveeiece-efpeveewleewleeueesYees vece:~

leerLekej$ee ceb$e
eR Den leerLekej-eeJeefle&-keeceosJeheo-meceefvJeleeer MeebefleveeLekegbLegveeLeDejveeLesYees vece:~

(304)

peesefle<eer osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

peesefle<eer osJeeW kes efpevecebefoj

(efmeevlemeej oerheke mes)
-ceueeejCepeesefleoxJeefJeceevemLeemebKeeleeerefpeveeueeeved~ efpeveefyecyeeefvJeleeved Jevos mlegJes efveleeved efMeJeee e1~~1~~
eve: metee& ene ve#e$eeefCe ekeerCe&leejkee:~ Sles heeefJeOee: eesee peeself e<keosJeleeieCee:~~2~~
oMeesveeMeleevemceeeespeveeefve cenerleueeled~ lekelJee meefvle efJeceeveeefve leejkeeCeeb veYeeWieCes~~3~~
leleeshetOJe&veYees cegkelJee oMeeespevemeefcceleced~ Deeefoleeveeb efJeceeveeefve efJeevles Meeeleeveefhe~~4~~
DeMeerefleeespeveevetOJe hegvemlekelJee YeJeefvle Kes~ eveCeb meodefJeceeveevelees eespeveelegeced~~5~~
cegkelJee ve#e$eosJeeveeb efJeceeveeefve e mevleveg~ lekelJee eespeveeJeeefj yegOeeveeb mege|Jeceevekee:~~6~~
cegkelJeeleeseespeve$eerefCe MegeeCeeb mege|Jeceevekee:~ lekelJeeLe eespeve$eereCf e Je=nmheefleefJeceevekee:~~7~~
cegkelJeeveg eespeve$eerefCe ceueeveeb efJeceevekee:~ lekelJeelees eespeve$eerefCe MevewejefJeceevekee:~~8~~
peesefle: heueyeenggueefcelLeb oMeesejb Meleced~ eespeveeveeb YeJeslmeJe efJeceeveJeehleKeeCes~~9~~
eqe$eecenerleueeeespeveeveeb veJeMeleevlejs~ meJe&peesefle<keosJeeveeb efJeevles efn efJeceevekee:~~10~~

peesefle<eer osJeeW kes efpevecebefoj

(efmeevlemeej oerheke mes)
-cebieueeejCe
DeLe& :-peesefleoxJeeW kes efJeceeveeW ceW efmLele pees DemebKeele efpeveeuee nQ, Gve efpeveeueeeW ceW efmLele efpeveeefleceeDeeW
kes mecetn keer ceQ cees#e eeefhle kes nsleg efvele ner Jevovee kejlee nBt Deewj Gvekee mleJe kejlee nBt~~1~~
Deye peesefle<eer osJeeW kes YesoeW kee eheCe kejles nQ :DeLe& :- ev, mete&, en, ve#e$e Deewj ekeerCe&ke leeje, Fme ekeej peesefle<eosJeeW kes mecetn heeBe ekeej kes kens nQ~~2~~
Deye leeje Deeefo peesefleoxJeeW kes mLeeve kee efveoxMe kenles nQ :DeLe& :-efe$ee he=LJeer mes 790 eespeve Thej peekej DeekeeMe ceW leejeDeeW kes efJeceeve nQ~~3~~
veYe ceW leejeieCeeW mes oMe eespeve Thej mete& kes Meeele efJeceeve nQ, Fvemes 80 eesp eve Thej DeekeeMe ceW
ev efJeceeve nQ ~ ev mes eej eespeve Thej ve#e$e efJeceeve, Fmemes eej eesp eve Thej yeg Oe ef Jeceeve, Fmemes 3
ees peve Thej Mege ef Jeceeve, Fmemes leerve eespeve Thej ieg ef Jeceeve, Fmemes leerve eespeve Thej cebieue efJeceeve
Deew j cebi eue mes leer ve ees peve Thej Meefve kee efJeceeve nQ~~4-8~~ Fme ekeej peesef lehe&ue kes meJe& efJeceeve
DeekeeMe ceW ef heC[ he mes 110 eespeve #es$e kees Jeehle kejkes jnles nQ ~~9~~ mecemle peese fle<eer os Je efe$ee
he=L Jeer kes leue mes (790 eespeve keer TBeeF& mes eejcYe kej ) 900 ees peve (790 110 900) keer
TBeeF& leke efmLele nQ~~10~~
1. efmeevlemeej oerheke, DeefOekeej-14, he=0 473 mes 475 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

peesefle<eer osJeeW kes efpevecebefoj

(305)

efe$ee he=LJeer mes peesefleefye&cyeeW keer TBeeF& keer leeefuekee

e.meb.

peesefleefye&cyeeW kes veece

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

leejeieCe
mete&
ev
ve#e$e
yegOe
Mege
ieg
cebieue
Meefve

he=LJeer mes eespeveeW ceW TBeeF&

efe$ee he=LJeer mes 790 eespeve Thej
79010800 eespeve Thej
80080880 eespeve Thej
8804884 eespeve Thej
8844888 eespeve Thej
8883891 eespeve Thej
8913894 eespeve Thej
8943897 eespeve Thej
8973900 eespeve Thej

ceerueeW ceW TBeeF&

3160000 ceerue Thej
3200000 ceerue Thej
3520000 ceerue Thej
3536000 ceerue Thej
3552000 ceerue Thej
3564000 ceerue Thej
3576000 ceerue Thej
3588000 ceerue Thej
3600000 ceerue Thej

GeeveieesuekeeOexve meceeveeke=lee: MegYee:~ Je=eekeejeefJeceevee: meg: eslejlveceeesVelee:~~11~~

ceOessceer<eeb hegjeefCe megYet&ef<eleeefve efpeveeueew:~ osJeerosJeYe=leeefve eermeewOeeveerkeeefleeefve e~~12~~

Deye peesefleefJe&ceeveeW kee mJehe kenles nQ

DeLe& :-TOJe&cegKe DeOe& ieesue (ieWo) kes Deekeej meMe MegYe Deeke=efle Jeeues meJe& peeseflee|Jeceeve ieesueekeej,
eslejlvecee Deewj GVele nQ~~11~ Fve efJeceeveeW kes ceOe ceW efpeveeueeeW mes efJeYetef<ele, osJe-osefJeeeW mes Yejer ngF& Deewj
ue#ceerege eemeeoeW mes Deuebke=le jceCeerke veieefjeeB nQ ~~12~~

eewyeerme leerLekej Jebovee

$e+<eYe, Deefpele, mebYeJe, DeefYevevove, megceefleveeLe kee kej Jebove~
heeeYe efpeve eer megheee& eYeg, eveYe kee keB veceve~~
megefJeefOe veeceOej heg<heoble, Meerleue eseebme efpeve meoe vecetB~
Jeemeghetpe efpeve efJeceue Deveble, Oece&eYeg MeeefvleveeLe eCecetB~~1~~
efpeveJej kegvLeg Dejn ceefuueeYeg, cegefvemegele veefce kees OeeTB~
Deefjvesefce eYeg eer heejme, JeOe&ceeve heo efMej veeTB~~
Fme efJeOe mebmlegle efJeOegle jpeesceue, peje cejCe mes jefnle efpevesMe~
eewyeermeeW leerLekej efpeveJej, cegPe hej neW emeVe hejcesMe~~2~~
-ieefCeveer %eeveceleer

peesefle<eer osJeeW kes efpevecebefoj

(306)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

{eF& erhe leke mete&, ev, en, ve#e$e Deewj leejeDeeW keer mebKee
(leJeeLe&Jeee|lekeebLe mes1)
le=leereme efvekeeeme meeceeveefJeMes<emeb%eemebkeerle&veeLe&ceen
SkeeoMeefYe eespeveMelewkeefJebMewcesceeehe peesefle<kee eoef#eCeeMejefvle~
le$e pecyet erhes ew meteez, ew evcemeew, <ed heeeMeVe#e$eeefCe, <edmehleleefOekeb enMeleced, Skeb
keeserkeesefMelemeneb $eeeEm$eMeled keeserkeesefmeneeefCe veJekeeserkeesef Meleeefve heeeMee keeserkeesemleejkeeCeeced~
ueJeCeesos elJeej: metee&:, elJeejeve:, ve#e$eeCeeb Meleced, eoMeced enCeeced, $eerefCe Meleeefve eheeeMeeefve s
keeserkeesefMelemenes mehle<eefkeeserkeesefmeneeefCe veJe e keeserkeesefMeleeefve leejkeeCeeced~ OeelekeerKeC[s
eoMemetee&:, eoMe eve:, ve#e$eeCeeb $eerefCe Meleeefve <edeE$eMeeefve, eneCeeb meneb <edheeeMeced, Deew
keeserkeesefMelemeneeefCe mehleef$ebMee keeserkeesefMeleeefve leejkeeCeeced ~
keeueesos eelJeeeEjMeoeefolee:, eelJeeeEjMeeve:, SkeeoMe ve#e$eMeleeefve <edmehleleefOekeeefve, <edeE$eMeled
enMeleeefve <eCCeJeleefOekeeefve, DeeefJebMeeflekeeserkeesefMele meneeefCe eoMekeeserkeesef meneeefCe veJekeeserkeesef Meleeefve
heeeMee keeserkeesemleejkeeCeeced~ heg<kejeOex emehleefle: metee&:, emehleefleeve:, s ve#e$emenes <ees[Mes,
ef$e<eef: enMeleeefve <edef$ebMeeefve~ DeelJeeefjbMelkeeserkeesefMelemeneeefCe eefJebMeefle: keeserkeesefmeneeefCe s
keeserkeesefMeles leejkeeCeeced~ yeees heg<kejeOex e peesefle<eeefceecesJe mebKee~ leleelegieg&Cee: heg<kejJejesos, lele: heje
efiegCee efiegCee peesefle<eeb mebKee DeJemessee~

{eF& erhe leke mete&, ev, en, ve#e$e Deewj leejeDeeW keer mebKee
(leJeeLe&Jeee|lekeebLe mes)
leermejs efvekeee (peesefle<ke) keer meeceeve-efJeMes<e meb%eeDeeW kee JeCe&ve kejves kes efueS met$e kenles nQ
es peesefle<eer osJe Ske npeej Ske meew Fkekeerme eespeve otj mes ces keer eoef#eCee osles nQ~
pebyeterhe ceW oes mete& Deewj oes evcee nQ, hheve ve#e$e nQ, Ske meew efnej en Deewj Ske kees[ekees[er ueeKe,
leQleerme kees[ekees[er npeej, veew kees[ekees[er mewke[e, heeeme kees[ekees[er eceeCe leejeieCe nQ~ ueJeCe meceg ceW eej mete&,
eej evcee, Ske meew yeejn ve#e$e, leerve meew yeeJeve en, oes kees[ekees[er ueeKe me[me" kees[ekees[er npeej veew meew
kees[ekees[er leejeieCe nQ~ OeelekeerKeC[ ceW yeejn mete&, yeejn evcee, leerve meew eerme ve#e$e, Ske npeej hheve en
Deewj Dee" kees[ekees[er meQleerme meew kees[ekees[er leeje nQ~
keeueesoefOe meceg ceW yeeeueerme mete&, yeeeueerme evcee , Ske npeej Ske meew me[me" ve#e$e, leerve npeej
n meew efeeveJes en, DeeF&me kees[ekees[er ueeKe yeejn kees[ekees[er npeej veew kees[ekees[er mewke[e heeeme
kees[ekees[er leejeieCe nQ~ heg<kejeOe& ceW yenej mete&, yenej evcee, oes npeej meesuen ve#e$e, n npeej leerve meew
eerme en Deewj De[leeueerme kees[ekees[er ueeKe, yeeJeerme kees[ekees[er npeej, oes kees[ekees[er mewke[e leeje nQ~
yeee heg<kejeOe& ceW Yeer Fleves ner peesefle<ke osJe nQ~ heg<kejJej meceg ceW Fmemes eewiegv eer mebKee nw~ Gmemes Deeies
eleske erhe-meceg ceW otveer-otveer nw~
1. leJeeLe&Jeeefle&ke he=0 614-615~

leerveueeske efpevecebefoj

peesefle<eer osJeeW kes efpevecebefoj

(307)

peIeveb leejkeevlejb ieJetlemehleYeeie:, ceOeb heeeMeled ieJetleeefve, Glke=b eespevemeneced~ peIeveb metee&vlejb evevlejb
e veJeveJeefle: meneeefCe eespeveeveeb <edMeleeefve elJeeeEjMeoefOekeeefve~ Glke=ceskeb eeps eveMelemeneb <edMeleeefve <e<degejeefCe~
pecyeterheeefo<eg Skewkeme evceme: <ed<eefkeeserkeesefmeneeefCe veJekeeserkeesef Meleeefve heemehleeflee keeserkeese:
leejkeeCeeced~ DeeMeereflece&neene:, DeeefJebMeefleve&#e$eeefCe heefjJeej:~ mete&me elegjMeerefleceC[ueMeleced DeMeerefle:
eespeveMeleb pecyeterheme DevlejceJeieee ekeeMeeefle~ le$e hee<eef<jYevlejceC[ueeefve ueJeCeesomeevlem$eerefCe
ef$ebMeeefve eespeveMeleeveJeieee ekeeMeeefle~ le$e ceC[ueeefve yeeeeveskeeVeefJebMeefleMeleced~ efeespeveceskewkeceC[ueevlejced~
s eespeves DeelJeeefjbMeeespevewke<eefYeeieee Skewkecegoeevlejce~ elegelJeeefjbMeeespevemenew: DeeefYee
Melewe\JeMesjeehe cesb meJee&YevlejceC[ues mete&: ekeeMeefle~

leejeDeeW kee peIeve Devlej Ske keesme kee meeleJeeB Yeeie nw, ceOece Devlej heeeme ieJetefle (keesme) Deewj Glke=
Devlej Ske npeej eespeve nw~ mete& mes mete& kee Deewj ev mes ev kee peIeve Devlej efveveeveJes npeej n meew
eeueerme eespeve nw~
pecyeterhe Deeefo ceW Ske-Ske evcee kes efeeme" npeej kees[ekees[er veew meew kees[ekees[er Deewj heenej
kees[ekees[er leeje, De"eemeer (88) ceneen Deewj DeeF&me ve#e$e heefjJeej nQ~ mete& kes Ske meew eewjemeer ceC[ue nQ~
mete& Ske meew Demmeer eespeve pecyeterhe kes Yeerlej Iegmekej ekeeefMele kejlee nw~ Fmekes heQme" DeYevlej ceC[ue nQ leLee
ueJeCemeceg kes Yeerlej leerve meew leerme eespeve Iegmekej ekeeefMele kejlee nw, JeneB yeee ceC[ue Ske meew GVeerme nQ~ SkeSke ceC[ue kee Devlej oes-oes eespeve nw leLee Fvekee Goeevlej oes eespeve Deewj De[leeueerme eespeve ceW Fkeme" kee
Yeeie osves hej pees ueyOe Deelee nw Glevee DeefOeke nw DeLee&led 2-48/61 Yeeie eceeCe nw ~ meyemes Yeerlejer ceC[ue ceW
eJeeueerme npeej Dee" meew yeerme eespeve ces heJe&le mes otj jnkej mete& ekeeefMele kejlee nw~

N: M
eR eer $e+<eYeosJeee meJe&efmeefkejee meJe&meewKeb keg keg eR vece:~

meJe&efmeef ceb$e
eR meJe&efmeefkejee eerMeebefleveeLeee vece:~
eR eeR Jeo Jeo JeeiJeeefoefve YeieJeefle mejmJeefle eR vece:~

mJeemLe ceb$e
eR Den Cecees meJJeesmeefnheeeCeb DeejesieueeYeb keg keg mJeene~

peesefle<eer osJeeW kes efpevecebefoj

(308)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

peesefleueexke kes efpevecebefoj

(pewve peesefleueexke mes)

efe$ee he=LJeer mes Thej leeje, mete&, ev kes efJeceeve

Fme efe$ee he=LJeer mes 760 eespeve kes Thej eLece ner leejeDeeW kes efJeceeve nQ ~ veblej 10 eespeve peekej DeLee&led
he=LJeerleue mes 800 eespeve peekej mete& kes efJeceeve nQ leLee 80 eespeve DeLee&led he=LJeerleue mes 880 eespeve (35,20000
ceerue ) hej evcee kes efJeceeve nQ~1

mete&, ev Deeefo kes efJeceeveeW kee eceeCe

mete& kee efJeceeve 48/61 eespeve kee nw ~ eefo 1 eespeve ceW 4000 ceerue kes Devegmeej iegCee efkeee peeJes lees
3147-33/61 ceerue kee neslee nw~
SJeb ev kee efJeceeve 56/61 eespeve DeLee&led 3672-8/61 ceerue kee nw ~
Mege kee efJeceeve 1 keesMe kee nw ~ en ye[e keesMe ueIeg keesMe mes 500 iegCee nw~ Dele: 5002 ceerue mes iegCee
kejves hej 1000 ceerue kee Deelee nw~ Fmeer ekeej Deeies leejeDeeW kes efJeceeveeW kee meyemes peIeve eceeCe 1/4 keesMe DeLee&led 250 ceerue kee nw ~
Fve meYeer efJeceeveeW keer yeenue (ceeseF&) Deheves-Deheves efJeceeveeW kes efJemleej mes DeeOeer-DeeOeer ceeveer nw~
jeng kes efJeceeve ev efJeceeve kes veeres SJeb kesleg kes efJeceeve mete& efJeceeve kes veeres jnles nQ DeLee&led 4 eceeCeebiegueb (2000
GlmesOeebiegue) eceeCe Thej ev-mete& kes efJeceeve efmLele neskej ieceve kejles jnles nQ~ es jeng-kesleg kes efJeceeve 6-6 cenerves ceW
hetefCe&cee SJeb DeceeJemee kees ece mes ev SJeb mete& kes efJeceeveeW kees Deeeefole kejles nQ~ Fmes ner enCe kenles nQ~

peesefle<ke osJeeW kes efyecyeeW kee eceeCe

efyebyeeW kee eceeCe
mete&
ev
Mege
yegOe
cebieue
Meefve
ieg
jeng
kesleg
leejs
1. pewve peesefleueexke he=. 18 mes 23 leke~

eespeve mes
48/61 eespeve
56/61 ,,
1 keesMe
keg kece DeeOee keesMe
keg kece DeeOee keesMe
keg kece DeeOee keesMe
keg kece 1 keesMe
keg kece 1 keesMe
keg kece 1 keesMe
1/4 keesMe

ceerue mes
3147-33/61
3672-8/61
1000
keg kece500ceerue
kegkece500ceerue
kegkece500ceerue
keg kece 1000ceerue
keg kece4000ceerue
keg kece4000 ceerue
250 ceerue

efkejCeW
12000
12000
2500
cebo efkejCeW
,,
,,
,,
,,
,,
,,

leerveueeske efpevecebefoj

peesefle<eer osJeeW kes efpevecebefoj

(309)

peesefle<ke efJeceeveeW keer efkejCeeW kee eceeCe

mete& SJeb ev keer efkejCeW 12000-12000 nQ~ Mege keer efkejCeW 2500 nQ~ yeekeer meYeer en, ve#e$e SJeb
leejkeeDeeW keer cebo efkejCeW nQ~

Jeenve peeefle kes osJe

Fve mete& Deewj ev kes eleske (efJeceeveeW kees) DeeefYeeesie peeefle kes 4000 osJe efJeceeve kes hetJe& ceW efmebn kes
Deekeej kees OeejCe kej, oef#eCe ceW 4000 osJe neLeer kes Deekeej kees, heefece ceW 4000 osJe yewue kes Deekeej kees SJeb
Gej ceW 4000 osJe Iees[s kes Deekeej kees OeejCe kej (Fme ekeej 16000 npeej osJe) melele KeeReles jnles nQ~
Fmeer ekeej enesW kes 8000, ve#e$eeW kes 4000 SJeb leejeDeeW kes 2000 Jeenve peeefle kes osJe nesles nQ~
ieceve ceW evcee meyemes cebo nw~ mete& Gmekeer Dehes#ee MeerIeieeceer nw~ mete& mes MeerIelej en, eneW mes MeerIelej ve#e$e
SJeb ve#e$eeW mes Yeer MeerIelej ieefle Jeeues leejeieCe nQ~

Meerle SJeb G<Ce efkejCeeW kee keejCe

he=LJeer kes heefjCeecemJehe (he=LJeerkeeefeke) ecekeerueer Oeeleg mes mete& kee efJeceeve yevee ngDee nw, pees efke
Deke=ef$ece nw ~
Fme mete& kes efyebye ceW efmLele he=LJeerkeeefeke peerJeeW kes Deelehe veece kece& kee Goe nesves mes Gmekeer efkejCeW ecekeleer
nQ leLee Gmekes cetue ceW G<Celee ve neskej mete& keer efkejCeeW ceW ner G<Celee nesleer nw Fmeefuees mete& keer efkejCeW G<Ce nQ ~
Gmeer ekeej evcee kes efyebye ceW jnves Jeeues he=LJeerkeeefeke peerJeeW kes Geesle veece kece& kee Goe nw efpemekes
efveefcee mes cetue ceW leLee efkejCeeW ceW meJe&$e ner Meerleuelee heeF& peeleer nw~ Fmeer ekeej en, ve#e$e, leeje Deeefo meYeer kes
efyebye-efJeceeveeW kes he=LJeerkeeefeke peerJeeW kes Yeer Geesle veece kece& kee Goe heeee peelee nw~

mete&-ev kes efJeceeveeW ceW efmLele efpevecebefoj kee JeCe&ve

meYeer peesefleoxJeeW kes efJeceeveeW ceW yeereeWyeere ceW Ske-Ske efpevecebefoj nw Deewj eejeW Deesj peesefleJee&meer osJeeW kes
efveJeeme mLeeve yeves nQ~
efJeMes<e-eleske efJeceeve keer leJesoer eej ieeshegjeW mes ege nw ~ Gmekes yeere ceW Gece Jesoer meefnle jepeebieCe nw~
jepeebieCe kes "erke yeere ceW jlvecee efoJe ket nw ~ Gme ket hej Jesoer SJeb eej leesjCe ejeW mes ege efpeveewleeuee
(cebefoj) nQ ~ Jes efpevecebefoj ceesleer Je megJeCe& keer ceeueeDeeW mes jceCeere Deewj Gece Jeecee efkeJee[eW mes mbeege efoJe
eveshekeeW mes megMeesefYele nQ~ Jes efpeveYeJeve osoerheceeve jlveoerhekeeW mes meefnle De cenecebieue JeeW mes heefjhetCe&,
Jeboveceeuee, ecej, #eg IebefkeeDeeW kes mecetn mes MeesYeeeceeve nQ~ Gve efpeveYeJeveeW ceW mLeeve-mLeeve hej efJeefe$e jlveeW mes
efveefce&le veeemeYee, DeefYe<eske meYee SJeb efJeefJeOe ekeej keer eer[eMeeueeeW yeveer ngF& nQ ~
Jes efpeveYeJeve meceg kes meMe iebYeerj Meyo kejves Jeeues ceo&ue, ce=obie, hen Deeefo efJeefJeOe ekeej kes efoJe
Jeeefo$eeW mes efvele Meyoeeceeve nQ ~ Gve efpeveYeJeveeW ceW leerve $e, eEmenemeve, Yeeceb[ue Deewj eecejeW mes ege
efpeveeefleceeeW efJejepeceeve nQ~

peesefle<eer osJeeW kes efpevecebefoj

(310)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Gve efpevesveemeeoeW ceW eerosJeer Je egleosJeer e#eer SJeb meJee&Cn Je mevelkegceej e#eeW keer cetefle&eeb YeieJeeve kes
Deepet-yeepet ceW MeesYeeeceeve nesleer nQ~ meye osJe iee{ Yeefe mes peue, evove, lebogue, heg<he, vewJese, oerhe, Oethe Deewj HeueeW
mes heefjhetCe& efvele ner Gvekeer hetpee kejles nQ ~
jeng kee efJeceeve eefleefove Ske-Ske ceeie& ceW evefyebye keer 15 efove leke Ske-Ske keueeDeeW kees {kelee jnlee
nw~ Fme ekeej jengefyebye kes eje ev keer 1 ner keuee oerKeleer nw Jen DeceeJemee kee efove neslee nw ~
efHej Jen jeng eefleheoe kes efove mes eleske ieueer ceW 1-1 keuee kees es[les nges hetefCe&cee kees hevneW keueeDeeW kees
es[ oslee nw leye evefyebye hetCe& efoKeves ueielee nw, Gmes ner hetefCe&cee kenles nQ~ Fme ekeej ke=<Cehe#e SJeb Megkeuehe#e kee
efJeYeeie nes peelee nw ~

evenCe-mete&enCe kee ece1

Fme ekeej 6 ceeme ceW hetefCe&cee kes efove ev efJeceeve hetCe& Deeeefole nes peelee nw Gmes evenCe kenles nQ
leLewJe n ceeme ceW mete& kes efJeceeve kees DeceeJemee kes efove kesleg kee efJeceeve {ke oslee nw Gmes mete&enCe kenles nQ~
efJeMes<e-enCe kes mecee oer#ee, efJeJeen Deeefo MegYe keee& Jeefpe&le ceeves nQ leLee efmeeble evLeeW kes mJeeOeee
kee Yeer efve<esOe efkeee nw ~

mete& eveefokeeW kee leere-cevo ieceve

meyemes cevo ieceve evcee kee nw ~ Gmemes MeerIe ieceve mete& kee nw ~ Gmemes lespe ieceve eneW kee, Gmemes lespe
ieceve ve#e$eeW kee SJeb meyemes leere ieceve leejeDeeW kee nw ~

eeJeleea kes eje mete& kes efpeveefyecye kee oMe&ve

peye mete& henueer ieueer ceW Deelee nw leye DeeesOee veiejer kes Yeerlej Deheves YeJeve kes Thej efmLele eeJeleea mete&
efJeceeve ceW efmLele efpeveefyecye kee oMe&ve kejles nQ~ Fme mecee mete& DeYeblej ieueer keer heefjefOe 315089 eespeve kees 60
cegntle& ceW hetje kejlee nw~ Fme ieueer ces bmete& efve<eOe heJe&le hej Gefele neslee nw JeneB mes Gmes DeeesOee veiejer kes Thej Deeves
ceW 9 cegntle& ueieles nQ~ Deye peye Jen 315089 eespeve eceeCe Gme JeerLees kees 60 cegntle& ceW hetCe& kejlee nw peleye Jen
9 cegntle& ceW efkeleves #es$e kees hetje kejsiee~ Fme ekeej $ewjeefMeke kejves hej - 315089/60 9 47263 7/20
eespeve DeLee&led ceerue neslee nw~

Ske ev kee heefjJeej

Fve peesefle<eer osJeeW ceW evcee ev Fv nw leLee mete& eleerv nw Dele Ske ev (Fv) kes1 mete&
(eleerv), 88 en, 28 ve#e$e, 66 npeej 975 kees[ekees[er leejs es meye heefjJeej osJe nQ~

kees[ekees[er kee eceeCe

1 kejes[ kees 1 kejes[ mes iegCee kejves hej kees[ekees[er mebKee Deeleer nw~
10000000 10000000 10, 0000000000000~
1. pewvepeesefleueexke he=. 44 mes 49 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

peesefle<eer osJeeW kes efpevecebefoj

(311)

1 leejs mes otmejs leejs kee Devlej

Ske leejs mes otmejs leejs kee peIeve Deblej 142-6/7 ceerue DeLee&le 1/7 cenekeesMe nw Fmekee ueIeg keesMe 500
iegCee nesves mes 500/7 ngDee, Gmekee ceerue yeveeves hej 500 iegCee nesves mes 500/7 ngDee, Gmekee ceerue yeveeves hej 500/
7 2 142 - 6/9 ngDee~
ceOece Devlej50 eespeve (2,00000 ceerue) kee nw SJeb
Glke=< Devlej100 eespeve (4,00000 ceerue) kee nw~

{eF&erhe SJeb oes meceg mecyevOeer mete& eveefokeeW kee eceeCe

erhe-meceg ceW

evcee

mete&

pecyeterhe ceW
ueJeCe meceg
OeelekeerKeC[
keeueesoefOe meceg
heg<keje& erhe

2
4
12
42
72

2
4
12
42
72

veesmeJe&$e ner 1-1 mete& (eleerv) 88-88 en, 28-28 ve#e$e SJeb 66 npeej 975 kees[ekees[er leejs
nQ Fleves eceeCe heefjJeej osJe mecePevee eeefnes~
Fme {eF&erhe kes Deeies-Deeies DemebKeele erhe SJeb mecegheele otves-otves mete& nesles iees nQ~

ceeveg<eesej heJe&le kes hetJe& kes ner peesefle<ke osJeeW kee YeceCe
ceeveg<eesej heJe&le mes FOej-GOej kes ner peesefleJee&meer osJeieCe ncesMee ner ces keer eoef#eCee osles nges ieceve kejles
jnles nQ Deewj FvneR kes ieceve kes ece mes efove, jeef$e, he#e, ceeme, mebJelmej Deeefo kee efJeYeeiehe JeJenejkeeue peevee
peelee nw ~

28 ve#e$eeW kes veece

(1) ke=efekee (2) jesefnCeer (3) ce=ieMeer<ee& (4) Deee& (5) hegveJe&met (6) heg<e (7) DeeMues<ee (8) ceIee (9)
hetJee&Heeuiegveer (10) GejeHeeuiegveer (11) nmle (12) efe$ee (13) mJeeefle (14) efJeMeeKee (15) DevegjeOee
(16) pese (17) cetue (18) hetJee&<ee{e (19) Geje<ee{e (20) DeefYeefpeled (21) eJeCe (22) Ieefvee (23)
MeleefYe<eped (24) hetJee& Yeeheoe (25) Geje Yeeheoe (26) jsJeleer (27) Deefeveer (28) YeefjCeer~

ve#e$eeW keer ieefueeeb

evcee keer 15 ieefueeeB nQ ~ Gvekes ceOe ceW 28 ve#e$eeW keer 8 ner ieefueeeB nQ~
ev keer eLece ieueer ceWDeefYeefpele, eJeCe, Ieefvee, MeleefYe<eped , hetJee& Yeeheoe, jsJeleer, Geje Yeeheoe,
Deefeveer, YeefjCeer, mJeeefle, hetJee& Heeuiegveer SJeb Geje Heeuiegveer es 12 ve#e$e mebeej kejles nQ~
le=leere ieueer ceW hegveJe&met SJeb ceIee mebeej kejles nQ~

peesefle<eer osJeeW kes efpevecebefoj

(312)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

"er ieueer ceW-ke=efekee kee ieceve neslee nw Deeefo~

efJeMes<e-heg<kejeOe& erhe keer yeee heefjefOe-1,42,30,249 eespeve keer nw ~ Fmemes keg kece JeneB kes mete&
kes Deefvlece ieueer keer heefjefOe nesieer Dele: FmeceW 60 cegntle& kee Yeeie osves mes 2,70,504-1/20 eespeve eceeCe ngDee ~
Jeneb kes mete& kes Ske cegntle& keer ieefle kee en eceeCe nw~
DeLee&led peye mete& pebyeterhe ceW eLece ieueer ceW nw leye Gmekee 1 cegntle& ceW ieceve kejves kee eceeCe 210,059331/3 ceerue neslee nw leLee heg<kejeOe& kes Debeflece Jeuee keer Debeflece ieueer ceW Jeneb kes mete& kee 1 cegntle& ceW ieceve 64,86,83,266-2/3 ceerue kes ueieYeie nw ~

ceveg<e #es$e kee JeCe&ve1

ceeveg<eesej heJe&le kes FOej-GOej 45 ue#e eespeve leke kes #es$e ceW ner ceveg<e jnles nQ~ DeLee&ledpebyeterhe kee efJemleej
1 ue#e eespeve
ueJeCe meceg kes oesveeW Deesj kee efJemleej
4 ,, ,,
Oeelekeer KeC[ kes oesveeW Deesj kee efJemleej
8 ,, ,,
keeueesoefOe meceg kes oesveeW Deesj kee efJemleej
16 ,, ,,
heg<kejeOe& erhe kes oesveeW Deesj kee efJemleej
16 ,, ,,
pebyeterhe kees Jesefle kejkes Deeies-Deeies erhe-meceg nesves mes otmejer lejHe mes Yeer ueJeCe meceg Deeefo kes eceeCe
kees uesves mes 124888424500000 eespeve nesles nQ~
ceeveg<eesej heJe&le kes yeenj ceveg<e veneR pee mekeles nQ ~ Deeies-Deeies DemebKeele erhe mecegeW leke DeLee&led Debeflece
mJeebYetjceCe meceg hee&vle hebesefve eflee&e heees peeles nQ~ JeneB leke DemebKeeleeW Jevlej osJeeW kes DeeJeeme Yeer yeves
nges nQ~ meYeer osJeieCe Jeneb ieceveeieceve kej mekeles nQ~
ceOeueeske 1 jepet eceeCe nw ~ ces kes ceOe Yeeie mes ueskej mJeebYetjceCe meceg leke DeeOee jepet neslee nw DeLee&led
DeeOes kee DeeOee (1/4) jepet mJeebYetjceCe meceg keer DeYevlej Jesoer leke neslee nw Deewj 1/4 jepet ceW mJeebYetjceCe
erhe Je meYeer DemebKeele erhe meceg Dee peeles nQ~

De{eF& erhe kes ev (heefjJeej meefnle )

erhe, mecegeW kes veece
pebyeterhe ceW
ueJeCe meceg ceW
Oeelekeer Keb[ ceW
keeueesoefOe meceg ceW
heg<kejeOe& ceW

ev
2
4
12
42
72

kegue eesie

132 132

1. pewvepeesefleueexke he=. 60 mes 61 leke~

mete&
2
4
12
42
72

en
176
352
1056
3696
6336

ve#e$e
56
112
336
117
2016

leejs
666752 kees[ekees[er
666754
,,
6667512
,,
6697542
,,
6697572
,,

11616 3696 8840700 kees[ekees[er

leerveueeske efpevecebefoj

peesefle<eer osJeeW kes efpevecebefoj

(313)

{eF& erhe kes yeenj efmLele peesefle<ke osJeeW kee JeCe&ve

ceeveg<eesej heJe&le kes yeenj pees DemebKeele erhe Deewj meceg nQ GveceW ve lees ceveg<e GlheVe ner nesles nQ Deewj ve Jeneb
pee ner mekeles nQ~
ceeveg<eesej heJe&le mes hejs (yeenj) DeeOee heg<kej erhe 8 ueeKe eespeve kee nw~ Fme heg<kejeOe& ceW 1264 mete& SJeb
Fleves ner (1264) evcee nQ~ DeLee&led ceeveg<eesej heJe&le mes Deeies 50000 eespeve keer otjer hej eLece Jeuee nw~ Fme
eLece Jeuee keer meteer1 kee efJemleej 4600000 eespeve nw~ Gmekeer heefjefOe 1,45,46,477 eespeve eceeCe nw ~
Fme ekeej Jeuee (DeYevlej heg<kejeOe& mes 72 mes ogiegves ) 144 mete& SJeb 144 evcee nQ~ Fme eLece Jeuee
keer heefjefOe ceW 144 kee Yeeie osves mes mete& mes mete& kee Deblej eehle neslee nw~ eLee-14546477144
101017-26/144 eespeve nw~ FmeceW mes mete&efyebye Deewj evefyebye kes eceeCe kees kece kej osves hej Gvekee efyebye
jefnle Deblej Fme ekeej eehle neslee nw-48 / 61 144 6912 / 8784, 101017-29/144-6612/
8784101016-3641/8784 eespeve Ske mete&efyebye mes otmejs mete& kee Devlej nQb~
Fme ekeej heg<kejeOe& ceW 8 Jeuee nQ~ eLece Jeuee mes 1 ueeKe eespeve peekej otmeje Jeuee nw~ Fme otmejs Jeuee
ceW eLece Jeuee kes 144 mes 4 mete& DeefOeke nQb Fmeer ekeej Deeies kes 6 JeueeeW ceW 4-4 mete& SJeb 4-4 ev DeefOekeDeefOeke nesles iees nQ~ efpeme ekeej eLece Jeuee mes 1 ueeKe eespeve otjer hej efleere Jeuee nw ~ Gmeer ekeej 1-1 ueeKe
eespeve otjer hej Deeies-Deeies kes Jeuee nQ~ Fme ekeej ece mes mete& , eveW keer mebKee Yeer ye{leer ieF& nw~ efpeme ekeej
eLece Jeuee ceeveg<eesej heJe&le mes 50 npeej eespeve hej nw Gmeer ekeej Deefvlece Jeuee mes heg<kejeOe& keer Deefvlece Jesoer
50 npeej eespeve hej nw yeekeer ceOe kes meYeer Jeuee 1-1 ueeKe eespeve kes Devlej mes nQb~
eLece Jeuee ceW 144, otmejs ceW 148, leermejs ceW 152, Fme ekeej 4-4 ye{les nges Deefvlece Jeuee ceW 172 mete& SJeb
172 evcee nQ ~ Fme ekeej heg<kejeOe& kes Dee"eW JeueeeW kes kegue efceueekej 1264 mete& SJeb 1264 evcee nQ~ es ieceve
veneR kejles nQ, Deheveer-Deheveer peien hej ner efmLele nQb Fmeefuees JeneB efove-jele kee Yeso veneR efoKeeF& oslee nw~

heg<kejJej meceg kes mete& eveefoke

heg<kejJej erhe kees Iesjs nges heg<kejJej meceg 32 ueeKe eespeve kee nw FmeceW eLece Jeuee heg<kejJej erhe keer
Jesoer mes 50000 eespeve Deeies nw~ Fme eLece Jeuee mes 1-1 ueeKe eespeve keer otjer hej Deeies -Deeies kes Jeuee nQ~
Debeflece Jeuee mes 50000 eespeve peekej meceg keer Debeflece le Jesoer nw~
Fme heg<kejJej meceg ceW 32 Jeuee nQ~ eLece Jeuee ceW 2528 mete& SJeb Fleves ner evcee nQb DeLee&led yeee
heg<kej erhe kes kegue efceuekej 1264 mete& Les Gmekes ogiegves 2528 nesles nQ~ hegve: eleske JeueeeW ceW 4-4 mete&-ev
ye{les iees nQ ~ Fme ekeej ye{les-ye{les Deefvlece yeeermeJeW Jeuee ceW 2652 mete& SJeb 2652 evcee nesles nQ~
heg<kejJej meceg kes 32 JeueeeW kes meYeer meteeX kee pees[ 82,880 nw SJeb ev Yeer Fleves ner nQ~
1. heg<kejeOe& kes eLece Jeuee kes Fme Deesj mes yeere ceW pecyeterhe Deeefo kees kejkes Gme Deesj leke kes hetjs ceehe kees meteer kees Jeeme kenles
nQ~ eLee-ceeveg<eesej heJe&le kes Fme Deesj mes Gme Deesj leke 45 ueeKe SJeb 50 npeej FOej Je 50 npeej GOej kee efceueekej 46 ueeKe
neslee nw~

(314)

peesefle<eer osJeeW kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DemebKeele erhe mecegeW ceW mete&-eveefoke

Fmeer ekeej Deeies kes erhe ceW 82,880 mes otves mete&, ev eLece Jeuee ceW nQ Deewj Deeies kes JeueeeW ceW 4-4
mes ye{les peeles nQ~ Jeuee Yeer 32 mes otves 64 nQ~
hegve: Fme erhe ceW 64 JeueeeW kes meteeX keer pees mebKee nw Gmemes ogieves Deieues meceg kes eLece Jeuee ceW neWies ~
hegve: 4-4 keer Je=ef mes ye{les nges Deefvlece Jeuee leke peeeWies ~ Jeuee Yeer hetJe& erhe mes ogiegves ner neWies ~ Fme ekeej
ener ece Deeies kes DemebKeele erhe mecegeW ceW meJe&$e Deefvlece mJeebYetjceCe erhe Je meceg leke peevevee eeefnes ~
ceeveg<eesej heJe&le mes Deeies kes (mJeebYetjceCe meceg leke) meYeer peesefleJee&meer osJeeW kes efJeceeve Deheves-Deheves
mLeeveeW hej ner efmLej nQ, ieceve veneR kejles nQ~
Fme ekeej DemebKeele erhe-mecegeW ceW DemebKeele erhe-mecegeW keer mebKee mes Yeer DeleefOeke DemebKeeleeW mete&,
ev nQ SJeb Gvekes heefjJeej osJe-en, ve#e$e, leejeieCe Deeefo Yeer hetJe&Jeled Ske ev keer heefjJeej mebKee kes meceeve
ner DemebKeeleeW nQ~ Fve meYeer peeesefleJee&meer osJeeW kes efJeceeveeW ceW eleske ceW 1-1 efpevecebefoj nQ~ Gve DemebKeele
efpevecebefoj SJeb GveceW efmLele meYeer efpeveeefleceeDeeW kees cesje ceve, Jeeve, keee mes vecemkeej nes~

peesefleJee&meer osJeeW ceW Glheefe kes keejCe

osJeieefle kes 4 Yeso nQ-YeJeveJeemeer, JevlejJeemeer, peesefleJee&meer SJeb Jewceeefveke ~ meceief peerJe Jewceeefveke
osJeeW ceW ner GlheVe nesles nQ~ YeJeveef$eke (YeeJeve, Jevlej, peesefle<ke osJe) ceW GlheVe veneR nesles nQ keeeWefke es efpevecele
kes efJehejerle Oece& kees heeueves Jeeues nQ, Gvceeie&eejer nQ, efveoevehetJe&ke cejves Jeeues nQ, Deefiveheele, PebPeeJeele Deeefo mes cejves
Jeeues nQ, Dekeeceefvepe&je kejves Jeeues nQ, hebeeefive Deeefo keglehe kejves Jeeues nQ ee meoes<e eeefj$e heeueves Jeeues nQ SJeb
meceioMe&ve mes jefnle Ssmes peerJe Fve peesefle<ke Deeefo osJeeW ceW GlheVe nesles nQ~
es osJe Yeer YeieJeeve kes hebekeueeCeke Deeefo efJeMes<e GlmeJeeW kes osKeves mes ee Deve osJeeW keer efJeMes<e $e+]ef
(efJeYetefle) Deeefo kees osKeves mes ee efpeveefyebye oMe&ve Deeefo keejCeeW mes meceioMe&ve kees eehle kej mekeles nQ leLee
Deke=ef$ece ewleeueeeW keer hetpee SJeb YeieJeeve kes hebekeueeCeke Deeefo ceW Deekej ceneve hegCe kee mebee Yeer kej mekeles
nQ~ Deveske ekeej keer DeefCecee, ceefncee Deeefo $e+efeeW mes ege Fevegmeej Deveske YeesieeW kee DevegYeJe kejles nges
e$e-le$e eer[e Deeefo kes efuees heefjYeceCe kejles jnles nQ ~ es osJe leerLe&j osJeeW kes hebe keueeCeke GlmeJe ceW ee
eer[e Deeefo kes efuees Deheves cetue Mejerj mes keneR Yeer veneR peeles nQ~ efJeefeee kes eje otmeje Mejerj yeveekej ner
meJe&$e peeles Deeles nQ~
eefo keoeefeled Jeneb hej mecekelJe kees veneR eehle kej heeles nQ lees efceLeelJe kes efveefcee mes cejCe kes 6 cenerves
henues mes ner Deleble og:Keer nesves mes Deele&OeevehetJe&ke cejCe kejkes ceveg<eieefle ceW ee hebesefve eflee&_eeW ceW pevce uesles
nQ~ eefo DeleefOeke mebkeuesMe heefjCeece mes cejles nQ lees Skesefve-he=LJeer, peue, Jevemheeflekeeefeke Deeefo ceW Yeer pevce
ues uesles nQ~

N: M

leerveueeske efpevecebefoj

(315)

TOJe&ueeske
kes
efpevecebefoj
T

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(316)

Leesmmeeefce mleJe

mleJeve keB efpeveJej leerLekej, kesJeefue Deveble efpeve eYeg kee~

cevegpe ueeske mes hetpe kece&jpe, ceue mes jefnle cenelceved kee~~1~~
ueeskeeseesleke Oece& leerLekej, eer efpeve kee ceQ veceve keB~
efpeve eGJeerme Denle leLee, kesJeefue ieCe kee iegCeieeve keB~~2~~
$e+<eYe, Deefpele, mebYeJe, DeefYevevove, megceefleveeLe kee kej Jebove~
heeeYe efpeve eer megheee& eYeg, eveYe kee keB veceve~~3~~
megefJeefOe veeceOej heg<heoble, Meerleue eseebme efpeve meoe vecetB~
Jeemeghetpe efpeve efJeceue Deveble, Oece& eYeg MeeefvleveeLe eCecetB~~4~~
efpeveJej kegvLeg Dejn ceefuue eYeg, cegefvemegele veefce kees OeeTB~
Deefj vesefce eYeg eer heejme, JeOe&ceeve heo efMej veeTB~~5~~
Fme efJeOe mebmlegle efJeOegle jpeesceue, peje cejCe mes jefnle efpevesMe~
eewyeermeeW leerLekej efpeveJej, cegPe hej neW emeVe hejcesMe~~6~~
keerefle&le Jebefole ceefnle ngS es, ueeskeesece efpeve efme ceneved ~
cegPekees oW Deejesie%eeve De, yeesefOe meceeefOe meoe iegCeKeeve~~7~~
ev efkejCe mes Yeer efvece&uelej, jefJe mes DeefOeke eYeeYeemJej~
meeiej mece iebYeerj efmeieCe, cegPekees efmeer oW megKekej~~8~~

N: M

leerveueeske efpevecebefoj

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(317)

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

Jewceeefveke osJeeW kes efpevecebefoj
(ef$eueeskemeej mes)
DeLeeveg eces C eeJeleer C e&Jew ceeef vekeuees keb JeeJeCe& efeleg keecemleeJeef ceeve meb K eeeefleheeoveeLe
les<JeJeefmLeleeveeceefJeveejeCeeb efpevesejie=neCeeb eceeCehetJe&keb eCeececeen eguemeerefouekeKemeeeCeGefomenmmes lensJe lesJeermes~ meJJes efJeceevemeceiesefpeefCeboiesns Cecebmeeefce1~~451~~
elegjMeerefleue#emehleveJeeflemeneeved leLewJe $eeesefJebMeeved~ meJee&ved efJeceevemeceeveefpeveWiesneved vecemeeefce~~451~~
eguemeerefo~ elegj Meerefleue#emehleveJeeflemeneeved leLee $eeesefJebMeeflemeefnleeved meJee&v ed efJeceevemeceeveefpevesviesneVecemeeefce~~451~~

leeefve efJeceeveeefve keuhekeuheeleerlelJesve efJekeuhe leeJelkeuheeveeb veeceeefve ieeLeeesveen :meesncceermeeCekekegceejceeefnboiee ng kehhee ng~ yeeJyeegejiees ueebleJekeeefheiees d"es~~452~~
megkekecenemegkekeieoes meojmenmmeejiees ng leees og~ DeeCeoheeCeoDeejCeDeegoiee neWefle kehhee ng~~453~~
meewOecezMeevemevelkegceejceensvkee efn keuhee efn~ yeeyeeesejkeew ueevleJekeeefhekeew <e:~~452~~
MegeceneMegeiele: Meleejmeneejiees efn lelemleg~ DeeveleeeCeleejCeeegleiee YeJeefvle keuhee efn~~453~~
meesncceer ~ meewOecezMeevemevelkegceejceensvkeeelJeej: keuhee: yeeyeeesejkeew ew efceefuelJee Skesvehes#eee
Ske keuhe: ueevleJekeeefheeJeefhe leLee <ekeuhe:~~452~~

Jewceeefveke osJeeW kes efpeveceefvoj

(ef$eueeskemeej mes)
Deye Devegece eehle Jewceeefvekeueeske kee JeCe&ve kejves keer Fe jKeves Jeeues Deeeee& meJe&eLece efJeceeveeW keer mebKee kee
eefleheeove kejves kes efueS Gve efJeceeveeW ceW DeJeefmLele DeefJeveej efpevecebefojeW kee eceeCehetJe&ke eCeece kenles nQ :ieeLeeLe& :-eewjemeer ueeKe meeeVeJes npeej lesF&me meJe& efJeceeveeW keer mebKee eceeCe efpevecebefojeW kees ( ceQ
vesefceeveeee& ) vecemkeej kejlee nBt~~451~~
efJeMes<eeLe& :-TOJe&ueeske ceW mechetCe& efJeceeveeW keer mebKee 8497023 nw~ eleske efJeceeve ceW Ske-Ske
efpevecebefoj nw Dele: TOJe&ueeske kes mechetCe& efpeveceefvojeW kee eceeCe Yeer 8497023 nw~ Gve meye efJeceeveeceeCe meMe
efpevecebefojeW kees vecemkeej kejlee nBt ~
Gve efJeceeveeW kes keuhe Deewj keuheeleerle mJehe oes Yeso kejkes meJe&eLece keuheeW kes evece oes ieeLeeDeeW eje kenles nQ :ieeLeeLe& :- meewOecezMeeve, meevelkegceej-ceensv (es eej ), yee-yeeesej (heeBeJeeB), ueevleJe-keeefhe<"
("e), Mege-ceneMege (meeleJeeB), Meleej-meneej (Dee"JeeB), Deevele-eeCele, DeejCe Deewj Deegle (kes SkeSke) keuhe nesles nQ ~~452,453~~
1. ef$eueeskemeej he=. 399 mes 405 leke~

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(318)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

megkekecene~ MegeceneMegeeJeefhe leLee Ske: keuhe: MeleejmeneejkeeJeefhe leLewke: keuhe:~ lelemleg

DeeveleeeCeleejCeeeglee Fefle elJeej: keuhee YeJeefvle~~453~~

Foeveerefcevehes#eee keuhemebKeeceen ceefpPeceeGpegieueeCeb hegJJeejpegcceiesmeg mesmesmeg~ meJJelLe neWefle Fboe Fefo yeejme neWefle kehhee ng~~454~~
ceOeceelegeg&ieueeveeb hetJee&hejegiceees: Mes<es<eg~ meJe&$e YeJeefvle Fve Fefle eoMe YeJeefvle keuhee efn~~454~~
ceefpPece~ ceOeceelegeg&ieueeveeb hetJe&egiceeesye&eueevleJeeesjskewkesvew~ Dehejegiceees: ceneMegemeneejeesjskewkesvew~
Mes<es<Je<meg keuhes<eg meJe&$esve YeJeefvle~ Fleervehes#eee keuhee eoMe YeJeefvle~~454~~

efJeMes<eeLe& :- meewOece&, SsMeeve, meevelkegceej Deewj ceensv Fvekes Ske-Ske Fv nQ Dele: es eej keuhe ngS ~
yee-yeeesej oesveeW kee efceuekej Ske Fv nw Dele: en Ske ner (heeBeJeeB) keuhe ngDee ~ Fmeer ekeej ueevleJekeeefhe "e, Mege-ceneMege meeleJeeB Deewj Meleej-meneej Dee"JeeB keuhe nw keeeWefke Fve oes-oes kee efceuekej SkeSke ner Fv neslee nw~ Deevele, eeCele, DeejCe Deewj Deegle es eej keuhe nQ keeeWefke Fvekes Ske-Ske Fv nesles nQ~
Deye Fv keer Dehes#ee keuhemebKee kenles nQ :ieeLeeLe& :-ceOe kes eej egieueeW ceW mes hetJe& Deewj Dehej kes oes-oes egieueeW ceW Ske-Ske Fv nesles nQ~ Mes<e eej

egieueeW kes Dee" Fv nesles nQ~ Fme ekeej yeejn FveW keer Dehes#ee yeejn keuhe nesles nQ ~~454~~
efJeMes<eeLe& :-meesuen mJeieeX kes kegue Dee" egieue nQ ~ efpemeceW ceOe kes eej egieueeW ceW mes hetJe& egieue yee,
ueevleJe Deewj Dehej egieue ceneMege Deewj meneej DeLee&led yee yeeesej, ueevleJe keeefhe, Mege ceneMege Deewj Meleej
meneej Fve eej egieueeW DeLee&led Dee" mJeieeX kes eej ner Fv nQ Dele: es eej keuhe nQ ~ Mes<e Thej veeres kes oes-oes
egieueeW DeLee&led Dee" mJeieeX kes Dee" Fv nQ Dele: es Dee" keuhe ngS~ Fme ekeej meesuen mJeieeX kes yeejn FveW keer
Dehes#ee yeejn keuhe nQ~ eLee :mJeie& veece

Fv

Fv mebKee

Deegle
eeCele
meneej
ceneMege
keeefhe
yeeesej
ceensv
SsMeeve

Fv
Fv
Fv
Fv
.
.
Fv
Fv

1
1
1
1
.
.
1
1

heue
6
.
1
1
2
4
7
13

Fv mebKee

Fv

mJeie&veece

1
1
.
.
1
1
1
1

Fv
Fv
.
.
Fv
Fv
Fv
Fv

DeejCe
Deevele
meleej
Mege
ueevleJe
yee
meevelkegceej
meewOece&

leerveueeske efpevecebefoj

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(319)

DeLe keuheeleerleefJeceeveveeceeveenefnefceceefpPeceGJeefjceefleefee iesJesppe CeJe DeCegefmeiee~ hebeeCegejiee efJee kehheeoeroe ng Denefceboe~~455~~

DeOemleveceOeceesheefjceef$eefekeeefCe ewJeseeefCe veJe DevegefoMeeefve~ heeevegejkeeefCe Deefhe e keuheeleerlee efn Denefceve:~~455~~

efnefce~ DeOemleveceOeceesheefjceef$eef ekeeefCe ewJesekeeef Ce veJeevegefoMeeef ve heeeveg ejeefC e e

keuheeleerleefJeceeveeefve les<eg efmLelee: Denefceve: YeJeefvle ~~455~~
veJeevegefoMeefJeceeveeveeb heeevegejefJeceeveeveeb e veeceeefve ieeLeeesveenDeeere DeefeceeefueefCe JeFjs JeFjeseCee DeCegefmeiee~ meescees e meesceJes Debkes Heefuekes e DeeFes~~456~~
Dee|e: Dee|eceeefueveer Jewjes Jewjeseveeefve DevegefoMekeeefve~ meescee meescehe: De: mHeefke: e Deeefoleb~~456~~
Deeer e~ Dee| eje| eceeef u eveer Jew j e Jew j es eveeKeeef v e elJeeef j es C eer y eeef v e ef o iieleeef v e~
meesc emees ceheemHeef keeKeeef v e elJeeefj efJ eef oiieleeef ve ekeerC e& k eeefv e~ Deeefo leb ceOesv keb Sleeefv e
veJeevegefoMeeKeeefve~~456~~
efJepeees og Jewpeeblees peeble DeJejeefpeoes e hegJJeeFb~ meJJeefmeefCeecee cepPeefcce DeCegeje hebe~~457~~
efJepeemleg Jewpeevle: peevle: Dehejeefpelee hetJee&oe:~ meJee&Le&efmeefveecee ceOes Devegeje: hee~~457~~
efJepeees og~ efJepeees Jewpeevlees peevle Dehejeefpelee hetJee&efoefoiieleefJeceeveeKee: ceOes meJee&Le&efmeefveecesvkeb~
Sles hee DevegejefJeceevee: ~~457~~

Deye keuheeleerle efJeceeveeW kes veece kenles nQieeLeeLe& :- DeOemleve, ceOece Deewj Gheefjce leerve-leerve ewJeseke DeLee&led veJe ewJeseke nQ~ Gvekes Thej veJe
DevegefoMe Deewj heeBe Devegej efJeceeve nQ~ es meye keuheeleerle efJeceeve nQ, FveceW Denefcev jnles nQ~~455~~
efJeMes<eeLe& :- DeOeesewJeseke, ceOeceiewJeseke Deewj GheefjceewJeseke kes Yeso mes cegKe ceW iewJeseke leerve ekeej
kes nQ~ FveceW mes eleske kes TOJe&, ceOe Deewj DeOe: kes veece mes leerve-leerve Yeso nQ, Fme ekeej veJe iewJeseke nQ~ Fvekes
Thej veJe DevegefoMe Deewj Gvekes Thej heeBe Devegej efJeceeve nQ~ ener meye keuheeleerle efJeceeve nQ, FveceW Denefcev jnles
nQ~ Fve efJeceeveeW ceW meYeer Denefcev nQ, Fv keer keuhevee kee DeYeeJe nw Fmeerefuees Fve efJeceeveeW keer keuheeleerle meb%ee nw~
oes ieeLeeDeeW eje veJe DevegefoMe Deewj heeBe DevegejeW kes veece kenles nQ :ieeLeeLe& :- Dee|e, Dee|eceeefueveer, Jewj, Jewjeseve, meesce, meesceeYe, De, mHeefke Deewj Deeefole es veJe
DevegefoMe efJeceeve nQ ~~456~~
efJeMes<eeLe& :- Dee|e, Dee|eceeefueveer, Jewj Deewj Jewjeseve es eej esCeerye efJeceeve ece mes hetJe&, oef#eCe, heefece
Deewj Gej efoMeeDeeW ceW efmLele nQ~ meesce, meesceeYe, De Deewj mHeefke es eej esCeerye efJeceeve ece mes eej
efJeefoMeeDeeW ceW efmLele nQ~ Fve meyekes ceOe ceW Deeefole veeceke Fvke efJeceeve efmLele nw~ Fme ekeej es veJe DevegefoMe
efJeceeve nQ~
ieeLeeLe& :- efJepee, Jewpeevle, peevle Deewj Dehejeefpele es eej esCeerye efJeceeve eceMe: hetJee&efo efoMeeDeeW ceW
(Ske, Ske) nQb Fvekes ceOe ceW meJee&Le&efmeef veeceke Fvke efJeceeve nw~ Fme ekeej heeBe Devegej efJeceeve nQ~~457~~
efJeMes<eeLe& :-megiece nw~

(320)

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLeesekeuhekeuheeleerleefJeceeveeveeceJemLeeveceencesleueeog efoJeb efoJeouekekeSkekejppegefcn~ kehheeCecepegieuee iesJesppeeoer e neWefle keces~~458~~

cesleueeled eOe eOe&oue<edkewkejppeew~ keuheeveeb Deegieueeefve ewJeseeoee YeJeefvle ecesCe~~458~~
cesleuee~ cesleueeod efleeree&jppeew efleeree&jppeew oue<edkejppeew e keuheeveeceegieueeefve ecesCe
YeJeefvle~ Skemeeb jppeew veJeewJesekeeoerefve ecesCe YeJeefvle~~458~~
meeceleb meewOecee&efo<eg efJeceevemebKeeb ieeLee$eesCe keLeeefleyeeermeeyeermeb yeejme DesJe neWefle uekeKeeefCe~ meesncceeefoeGkekes uekeKeeGkekeb leg yeeogies~~459~~
leees pegcceeCe efleS heCCeemeb leeue mmenmmeeCeb~ meemeeeefCe e DeeCeokehheeGkekesmeg efheb[sCe~~460~~
SkekeejmeemeceefnemeeceskekeeCeGoer CeJe e heesJe~ iesJesppeeCeb efleefemeg DeCegefommeeCegejs neWefle~~461~~
eef$ebMeoeefJebMeefle: eoMe DewJe YeJeefvle ue#eeefCe~ meewOecee&efoeleg<kes ue#eeleg<keb leg yeeefkes~~459~~
lelees egiceeveeb $ees heeeMeled elJeeefjbMeled <edmeneeCeeb~ mehleMeleeefve e Deevelekeuheeleg<kes<eg efheC[sve~~460~~
SkeeoMemehlemeceefOekeMeleb SkeveJeefle: veJe e heewJe~ ewJeseeCeeb ef$eefm$e<eg DevegefoMeevegejs YeJeefvle~~461~~
yeeermee~ eeE$eMeuue#ee<eeEJeMeefleue#eeoMeue#ee<ue#eeCesJe eLeemebKeb meewOecee&efoeleg<kes efJeceeveeefve
YeJeefvle~ yeeesejs efceefuelJee ue#eeleg<keeefceleeefve efJeceeveeefve YeJeefvle~~459~~
leees pegccee~ lelees ueevleJeeefoegice$ees eLeemebKeb heeeMelmeneeefCe elJeeeEjMelmeneeefCe <edmeneeefCe
efJeceeveeefve Deeveleeefokeuheeleg<kes efheC[sve mehleMeleeefve efJeceeveeefve YeJeefvle~~461~~
Ske k eejmee~ SkeeoMeceef O ekeMeleb mehlemeceef O ekeMeleb SkeveJeef le: veJe e heew J e eLeemeb K eb
DeOemleveeefoewJesekeeCeeb ef$eefe<eg DevegefoMeeeecevegejs e efJeceeveeefve YeJeefvle~~461~~

Ge keuhe Deewj keuheeleerle efJeceeveeW kee DeJemLeeve kenles nQieeLeeLe& :- ces leue mes [s{ jepet , [s{ jepet Deewj n DeOe& jepegDeeW ceW ece mes keuhe mJeieeX kes Dee" egieue
nQ~ Fvekes Thej Ske jepet ceW keuheeleerle veJeewJeseke Deeefo efJeceeve nQ~~458~~
efJeMes<eeLe& :- cesleue mes [s{ jepet ceW meewOece& SsMeeve, Fmekes Thej [s{ jepet ceW meevelkegceej-ceensv, Fmekes
Thej-Thej DeOe&-DeOe& jepet kes eceeCe ceW ece mes Deve n egieue DeJeefmLele nQ~ Fme ekeej n jepet ceW meesuen
mJeie& efmLele nQ~ meesuen mJeieeX kes Thej Ske jepet ceW veJe ewJeseke, veJe DevegefoMe Deewj heeBe Devegej efJeceeveeW kee
DeJemLeeve nw~
leerve ieeLeeDeeW eje meewOecee&efokeeW kes efJeceeveeW keer mebKee kenles nQieeLeeLe& :- yeeerme ueeKe, DeeF&me ueeKe, yeejn ueeKe Deewj Dee" ueeKe ece mes meewOecee&efoke eej keuheeW kes
efJeceeveeW kee eceeCe nw leLee yee Deewj yeeesej Fve oesveeW kes (efceueekej) efJeceeveeW kee eceeCe eej ueeKe nw~ Fmekes yeeo
kes leerve egieueeW ceW ece mes heeeme npeej, eeueerme npeej Deewj n npeej nQ leLee Deeveleeefo eej keuheeW kes efJeceeveeW
kee eceeCe meefcceefuele he mes meele meew nw~ Ske meew ieejn, Ske meew meele, FkeeeveJes, veJe Deewj heeBe es ece mes leerveleerve ewJesekeeW, DevegefoMe Deewj Devegej efJeceeveeW kee eceeCe nw~~459,460,461~~

leerveueeske efpevecebefoj

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(321)

JewceeefvekeosJeeW kes veiej kes yeenj Geeve ceW ewleJe=#e

meeceleefceveCeeb veiejmLeeveb efJemleejb e ieeLeeesveenmeesncceeefoeGkekes pegcceeGkekes e mesmekehhes e~ meieosefJepegefoboeCeb CeejeefCe nJebelf e CeJeeheos1~~488~~
meewOecee&efoeleg<kes egiceeleg<kes e Mes<ekeuhes e~ mJekeosJeereglesveCeeb veiejeefCe YeJeefvle veJekeheos~~488~~
meesncceeefo~ meewOecee&efoeleg<kes yeeeefoegiceeleg<kes DeeveleeefoMes<ekeuhes e Deeveleeoerveeb veiejs<eg eleskeb
eEJeMeeflemeneeespeveJeememeeOeejCeelkeuheelegeceskeb mLeueb ke=leb Fefle veJemeg mLeeves<eg mJemJeosJeereglesveCeeb veiejeefCe
YeJeefvle~~488~~

(leerveeWs ieeLeeDeeW kee) efJeMes<eeLe& :- mJeieeX kes mechetCe& efJeceeveeW keer mebKee-

JewceeefvekeueeskeeefOekeej
eb.

mJeieeX kes veece efJeceeveeW keer mebKee

eb.

mJeieeX kes veece

efJeceeveeW keer mebKee

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

meewOece&
SsMeeve
meevelkegceej
ceensv
yee
yeeesej
ueevleJe
keeefh e
Mege
ceneMege

11
12
13
14
15
16
17
18
19

Meleej
meneej
DeeveleeeCele
DeejCe Deegle

3019 (6 npeej)
2981 (6npeej)
440ee400(700)

3 DeOemleveewJeseke

111

32 ueeKe(3200000)
28 ueeKe(2800000)
12ueeKe(1200000)
8ueeKe (800000)
200096(4ueeKe)
199904(4ueeKe)
25042(50npeej)
24958 (50npeej)
20020 (40npeej)
19980(40 npeej)

3 ceOece ,,
3Gheefjce ,,
DevegefoMe
Devegej

260ee300(700)

107
91
9
5

eesieHeue- 8497023 nw~

JewceeefvekeosJeeW kes veiej kes yeenj Geeve ceW ewleJe=#e

oes ieeLeeDeeW eje FveW kes veiej mLeeve Deewj efJemleej kee JeCe&ve kejles nQ :ieeLeeLe& :- meewOecee&efo eej keuheeW kes eej, yeeeefo eej egieueeW kes eej Deewj Deeveleeefo DeJeMes<e keuheeW kee
Ske, Fme ekeej Fve veew mLeeveeW ceW Deheveer-Deheveer osJeeveeDeeW mes ege FveW kes veiej nQ~~488~~
efJeMes<eeLe& :- meewOecee&efo eej keuheeW kes eej mLeeve, yeeeefo eej egieueeW kes eej mLeeve Deewj Deeveleeefo
keuheeW kes veiejeW ceW eleske veiej yeerme npeej eespeve Jeeme keer meceevelee Jeeuee nw Dele: Fvekee Ske mLeeve, Fme ekeej
kegue veew mLeeveeW ceW Deheveer-Deheveer osJeeveeDeeW mes ege osJeeW kes veiej nQ~
1. ef$eueeskemeej he=. 424, 434, 435~

(322)

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

keLeefceefle esledmegjhegjJeefnb Demeeseb meeoebheetoJeCeKeC[e~ heGcenmececeeCee heeseb esekeKepegoe~~502~~

megjhegjyeefn: DeMeeskeb mehleoecheetleJeveKeC[e:~ heeomececeevee: eleskeb ewleJe=#eeglee:~~502~~
megjhegj ~ megjhegjeod yeefn: hetJee&efoefo#eg DeMeeskeJeveKeC[e: mehleoJeveKeC[e: echekeJeveKeC[eetleJeveKeC[e:heeomeceeceeCee: meneeespeveeeeceemleo&Jeemee FleLe&:~ eleskeceskewkeewleJe=#eeglee:~~502~~
DeLe leveceOemLeewleJe=#emJeheb efveheeved leewlevecemkeejceeneGeseogcee pebyetceeCee kehhesmeg leeCe eGheemes~ heuuebkeieefpeCeheef[cee heeseb leeefCe Jeboeefce~~503~~
elegewlegcee: pecyetceevee: keuhes<eg les<eeb eleg:heeex<eg~ heueieefpeveeeflecee: eleskeb leeefve Jevoeefce ~~503~~
eGese ~ elJeejewlegcee pecyetJe=#eeceeCee: meewOecee&efo<eg keuhes<eg les<eeb eleg<eg& heeex<eg heueefpeveeeflecee:
eleskeb lee: Jevos~~503~~

Fve keeseW kes Devlejeue ceW efmLele osJeeW kes Yeso oes ieeLeeDeeW ceW kenles nQ :ieeLeeLe& :- mesveeheefle Deewj levegj#eke osJe eLece Devlejeue ceW, leerveeW heefj<eo osJe otmejs Devlejeue ceW, leermejs
Devlejeue ceW meeceeefveke osJe leLee eewLes Devlejeue ceW Deejesnke, DeeefYeeesie Deewj efkeefuJeef<ekeeefo osJe Deheves-Deheves
eesie eemeeoeW ceW jnles nQ~ heeBeJeW Devlejeue mes DeOe&ueeKe (50 npeej) eespeve Deeies peekej vevoveJeve nQ Fvekes
efJeMes<e veece Deeies kenWies ~~~500-501~~
efJeMes<eeLe& :- keeseW (eekeejeW) kes eLece Devlejeue ceW mesveeheefle Deewj levegj#eke osJe jnles nQ ~ efeerle Devlejeue ceW leerveeW
heeefj<eo, le=leere Devlejeue ceW meeceeefveke osJe leLee elegLe& Devlejeue ceW Je=<eYe, legjeefo hej meJeejer kejves Jeeues Deejesnke,
DeeefYeeesie SJeb efkeefuJeef<ekeeefo osJe Deheves-Deheves eesie YeJeveeW ceW jnles nQ~ heeBeJeW kees mes 50 npeej eespeve Deeies peekej
vevoveJeve nQ, es Jeve Deevevo osves Jeeues nQ Fmeefuees FvnW vevoveJeve kenles nQ~ Fvekes efJeMes<e veece Deeies kenWies ~
JeveeW kes efJeMes<e veece SJeb eceeCe :ieeLeeLe& :-osJeeW kes veiej mes yeenj heemejesJej kes eceeCe kees OeejCe kejves Jeeues leLee Ske-Ske ewleJe=#e mes
mebege DeMeeske JeveKeC[, mehleo JeveKeC[, echeke JeveKeC[ Deewj Deece JeveKeC[ nQ~~502~~
efJeMes<eeLe& :- osJeeW kes veiejeW mes yeenj hetJee&efo eejeW efoMeeDeeW ceW ece mes DeMeeske , mehleo, echeke Deewj
Deece JeveKeC[ nQ~ eleske kee eceeCe-heen veeceke mejesJej kes meMe Ske npeej eespeve uecyes Deewj heeBe meew
eespeve eew[s nQ leLee eleske JeveKeC[ Ske-Ske ewleJe=#e mes mebege nQ~
Jeve kes yeere ceW efmLele ewleJe=#eeW kes mJehe kee efveheCe kejles ngS Gve ewleJe=#eeW kees vecemkeej kejles nQieeLeeLe& :- meewOecee&efo keuheeW ceW eejeW Jeve mecyevOeer eej ewleJe=#e, pecyetJe=#e eceeCe Jeeues nQ~ eleske
ewleJe=#e kes eejeW heee&YeeieeW ceW heueemeve mes Ske-Ske efpeveeeflecee nw, GvnW ceQ (vesefceeveeee& )
vecemkeej kejlee nttB ~~503~~
efJeMes<eeLe& :-meewOecee&efo keuheeW ceW DeMeeskeeefo eejeW JeveKeC[eW ceW pees eej ewleJe=#e nQ, Gvekee eceeCe
pecyetJe=#e kes eceeCe meMe nw~ Gve eejeW Je=#eeW ceW mes eleske Je=#e kes eejeW heee& YeeieeW ceW heueemeve efmLele SkeSke efpeveeeflecee nw, GvnW ceQ vecemkeej kejlee nBt~

leerveueeske efpevecebefoj

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(323)

leerLekej YeieJeeve kes efuees JeeeYejCeeefo kes ceevemlebYe

FvmeemLeeveceC[hemJeheceenDecejeJeefohegjcepPes LebYeefienermeeCeoes megOeccekeKeb~ DeeCeceC[Jeb meeleueoernog leogYeeoue Goeb1~~515~~
DecejeJeleerhegjceOes mlecYeie=nwMeevele: megOecee&Keced~ DeemLeeveceC[heb MeleleueoerIe&ef: leogYeeoue: Goe:~~515~~
DecejeJeefo~ DecejeJeleerhegjceOes FvmeeJeemeie=nmesMeevele: megOecee&KeceemLeeveceC[heb Deefmle~ leme owIe&Jeemeew
Meleeespeveleueew leeese|ceefueleesYeeeeso&ue GlmessOe: meeled~~515~~
levceC[heeemLeceevemlecYemJeheceenlemmeeiies FefieJeemees eermegoDees meyeer{ JeppeceDees~ ceeCelLebYees ieeso efJelLeeje yeejkeesef[pegoes~~519~~
lemeees SkeJeeme: <edeE$eMeogoe: meheer": Jeecee:~ ceevemlecYe eesMeefJemleej: eoMekeesefegle:~~519~~
lemmeeiee~ levceC[hemeees SkeeespeveJeeme: <edeE$eMeeespeveesoe: heer"meefnlees Jeecee: eesMe efJemleejes
eoMeOeejeegees ceevemlecYeesefmle~~519~~

leerLekej YeieJeeve kes efuees JeeeYejCeeefo kes ceevemlebYe

Fv kes DeemLeeveceC[he kee mJehe kenles nQieeLeeLe& :-DecejeJeleer veiej kes ceOe ceW Fv kes efveJeememLeeve mes F&Meeve efoMee ceW megOecee& veeceke DeemLeeve
ceC[he (meYeemLeeve) nw~ Gmekeer uecyeeF& meew eespeve, eew[eF& uecyeeF& kes DeOe&Yeeie Deewj TBeeF&, uecyeeF& eew[eF&
oesveeW kes eesie kes DeOe&Yeeie eceeCe nw~~515~~
efJeMes<eeLe& :-Fv DecejeJeleer veeceke veiej ceW jnlee nw~ DecejeJeleer kes "erke ceOe ceW Gmekes efveJeeme kejves
kee eemeeo nw~ eemeeo keer F&Meeve efoMee ceW megOecee& veeceke DeemLeeve ceC[he nw; efpemekeer uecyeeF& 100 eespeve (800
ceerue), eew[eF& 50 eespeve (400 ceerue) Deewj GBeeF& (100 50 / 2) 75 eespeve (600 ceerue) eceeCe nw~
Gme DeemLeeveceC[he kes Dee efmLele ceevemlecYe kee mJehe kenles nQieeLeeLe& :-Gme DeemLeeveceC[he kes Deeies Ske eespeve efJemleerCe&, 36 eespeve TBee heeo heer" mes meefnle Deewj
Ske keesMe efJemleej Jeeueer yeejn OeejeDeeW mes mebege Jeecee ceevemlecYe nw~~519~~
efJeMes<eeLe& :-Gme meYeeceC[he kes Deeies Ske eespeve (8 ceerue) efJemleerCe& (eew[e), 36 eespeve (288
ceerue) TBee, heeoheer" mes ege Jeecee ceevemlecYe nw~ Fmekee Deekeej ieesue Deewj Jeeme Ske eespeve DeLee&led 4 keesMe
nw~ FmeceW Ske-Ske keesMe efJemleej Jeeueer yeejn OeejeSB nQ~

1. ef$eueeskemeej, he=. 442, 446 mes 449 leke~

(324)

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLe levceevemlecYekejC[kemJeheb ieeLee$eesCeeneqebefle lelLe ieesoeGlLeefJelLeej keesmeoernpegoe~ eflelLeejeYejCeefeoe kejC[ee jeCeefmekekeefOeee~~520~~

efle<"befle le$e eesMeelegLe&efJemleeje: eesMeowIe&eglee:~ leerLe&kejeYejCeefelee: kejC[kee jlveefMekeeOe=lee:~~520~~
efebefle~ le$e ceevemlecYes eesMeelegLeeMeefJemleeje: eesMeowIe&eglee: leerLe&kejeYejCeefelee jlveefMekeeOe=lee:
kejC[keeefmleefvle~~520~~
legefjepegoefJepeggoppeeseCeeefCe GJeeEj DeOeesefJe Ce kejC[e~ meesncceogies YejnsjeJeoeflelLeejheef[yee~~521~~
meeCekekegceejpegieues hegJJeJejefJeosneflelLeejYetmee~ "efJeoefeoe megjseEn kees[erheefjCeen yeejbmees~~522~~
legjereegleefJeegle<e[eespeveeveeb Gheefj DeOeesefhe ve kejC[e:~ meewOece&efkes YejlewjeJeleleerLe&kejeefleyeew~~521~~
meevelkegceejegieues hetJee&hejefJeosnleerLe&kejYet<ee:~ mLeeheefelJeee|elee: megjw: keesefheefjCeen: eoMeebMe:~~522~~
legefje~ levceevemlecYemeesheefj eespeveelegLeeMeege 1/4 <e[eespeves<eg 25/4 lemeeOee eespeveelegLeeMe
1/4 efJeege<e[eespeves<eg 23/4 kejC[e ve meefvle~ meewOece&efkes leew ceevemlecYeew YejlewjeJeleleerLe&jeefleyeew
meeleeced~~521~~
meeCekekegceej ~ meevelkegceejegieues ceevemlecYeees: hetJee&hejefJeosnleerLe&kejYet<ee: mLeeheefelJee megjwje|elee
levceevemlecYeOeejevlejb heefjOesefoMeebMees YeJeefle~~522~~

Gme ceevemlecYe hej efmLele kejC[eW kee mJehe leerve ieeLeeDeesW eje kenles nQieeLeeLe& :-Gme ceevemlecYe hej Ske keesme uecyes Deewj heeJe keesme efJemle=le jlveceeer meeRkeeWb kes Thej leerLekejeW
kes heefnveves eesie Deveske ekeej kes DeeYejCeeW mes Yejs ngS kejC[ (efheejs) efmLele nQ~~520~~
efJeMes<eeLe& :-ieeLeeLe& keer YeeBefle ner nw~
ieeLeeLe& :- ceevemlecYeeW kes elegLe& Yeeie mes ege Deewj efJeege n eespeve DeLee&led heewves n eespeve veeres Deewj
meJee n eespeve Thej kejC[ veneR nQ ~ meewOecezMeeve keuheeW ceW efmLele ceevemlecYe kes Thej mLeeefhele kejC[
YejlewjeJele kes leerLekejeW kes efveefcee nQ leLee meevelkegceej-ceensv keuheeW ceW efmLele ceevemlecYeeW hej osJeeW eje mLeeefhele
SJeb hetefpele kejC[eW ceW hetJe& Deewj DehejefJeosn #es$eeW kes leerLekejeW kes DeeYet<eCe nQ ~ Gve ceevemlecYeeW keer OeejeDeeW kee
Devlej heefjefOe kes yeejnJeW Yeeie (Ske keesMe) eceeCe nw~~521,522~~
efJeMes<eeLe& :-ceevemlecYeeW keer TBeeF& 36 eespeve nw~ 1/4 Yeeie mes meefnle 6 eespeve DeLee&led (25/4 eespeve)
6-1/4 eespeve kes Gheefjce Yeeie ceW Deewj 1/4 Yeeie jefnle 6 eespeve (6-1/4) 23/4 DeLee&led heewves n eespeve veeres
kes Yeeie ceW kejC[ veneR nQ~ meewOece& keuhe ceW efmLele ceevemlecYe hej mLeeefhele kejC[eW kes DeeYejCe Yejle#es$e mebyebOeer
leerLekejeW kes efuees nQ~ SsMeeve keuhe ceW efmLele ceevemlecYe hej mLeeefhele kejC[eW kes DeeYejCe SsjeJele #es$e kes leerLekejeW
kes efueS nQ~ Fmeer ekeej meevelkegceej keuhe ceW efmLele ceevemlecYe kes kejC[eW kes DeeYejCe hetJe&efJeosn #es$e mebyebOeer
leerLekejeW kes efuees Deewj ceensv keuhe ceW efmLele ceevemlecYe hej mLeeefhele kejC[eW kes DeeYejCe heefece efJeosn#es$e mebyebOeer
leerLekejeW kes efueS nQ~ es meYeer kejC[ osJeeW eje mLeeefhele Deewj hetefpele nQ~ Fve ceevemlecYeeW keer OeejeDeeW kee Devlej
ceevemlecYe keer heefjefOe (3412 keesMe) kee yeejnJeeB Yeeie DeLee&led Ske keesMe kee nw~

leerveueeske efpevecebefoj

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(325)

DeLe Fveslheefeie=nmJeheceenheemes GJeJeeoefienb nefjmme De[Jeeme oernoepegob~ ogiejeCemeeCe cepPeb JejefpeCeeiesnb yengket[b~~523~~
heeex Gheheeoie=nb njs: DeJeemeowIeexoeegleced~ efkejlveMeeveb ceIeb Jejefpeveiesnb yengketced~~523~~
heemes~ levceevemlecYeme heeex DeeespeveJeemeowIeexoeegleb ceOes efjlveMeeveegleb njsheheeo ie=nceefmle~
Sleme heeex yengketb Jejefpeveiesnceefmle~~523~~

osJeeW kes pevce kes mecee

DeLe osJeeveeceglheefemJeheceen
megnmeeCeiies osJee peeebles efoCeejesJJe hegJJeCeies~ Debleescegnge hegCCee megiebefOemegnheememegefeosne1~~550~~
megKeMeeveees osJee peeebles efovekej FJe hetJe&veies~ Devleceg&nglex hetCee& megiebefOemegKemheMe&Megefeosne~~550~~
megnmeeCe~ hetJee&eues efovekej FJeevleceg&ntlex <edheee&hlee hetCee& megieefvOemegKemheMe&Megefeosnemles osJeemmegKeMeeveees
peeevles~~550~~

Fv kes Glheefeie=n kee mJehe kenles nQ

ieeLeeLe& :- Gme ceevemlecYe kes heeme Fv kee Gheheeoie=n nw~ pees Dee" eespeve uecyee, eew[e Deewj TBee nw~
Gmekes ceOe ceW jlveeW keer oes Meee nQ leLee Gheheeoie=n kes heeme ner yengle keteW (efMeKejeW) mes ege Glke=
efpeveceefvoj nw~~523~~

osJeeW kes pevce kes mecee

osJeeW keer Glheefe kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe& efpeme ekeej hetJee&eue hej mete& kee Goe neslee nw Gmeer ekeej mJeieeX ceW osJe megKehe Meee hej
pevce ueskej Devlegceg&ntle& ceW n heee&efhleeeW kees hetCe& kej, megieefvOele megKehe mheMe& mes ege SJeb heefJe$e Mejerj kees
OeejCe kej uesles nQ~~550~~
efJeMes<eeLe& :- ceevemlecYe kes heee& Yeeie ceW 8 eespeve uecyee, 8 eespeve eew[e Deewj 8 eespeve TBee Gheheeo
ie=n nw, efpemekes ceOe Yeeie ceW jlveceeer oes Meee nQ leLee efpemekes heeme ner yengle keteW (efMeKejeW) mes meefnle
Glke= efpeveceefvoj nw~
efJeMes<eeLe& :- DeevevomJehe Jeeefo$eeW kes, pee kes Deewj mlegefleeeW kes MeyoeW mes Deheves osJepevce kees peeve
kej, eehle ngS JewYeJe SJeb Deheves heefjJeej kees osKekej Jes osJe DeJeefOe%eeve mes Deheves hetJe& YeJe kees peevekej Oece& keer
eMebmee kejles nQ leLee mejesJej ceW mveeve kejves kes yeeo hemJehe DeefYe<eske SJeb DeuebkeejeW kees eehle kej meceief<
osJe mJeeb efpevesv YeieJeeved kee DeefYe<eske hetpeve kejles nQ leLee efceLeeef< osJe Deve osJeeW kes eje mecyeesOes peeves kes
Ghejevle efpevehetpeve kejles nQ~ es (meceief, efceLeeef) meYeer osJe megKemeeiej ceW efveceive nesves kes keejCe Deheves
Deleerle keeue kees veneR peeveles~
1. ef$eueeskemeej he=. 471~

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(326)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

osJeeW kes keee&

DeLe les<eeb osJeeveeb melke=leceencenhetpeemeg efpeCeeCeb keuueeCesmeg e hepeebefle kehhemegje~ Denefceboe lelLe ef"ee Cecebelf e ceefCeceGefueIeef[okeje1~~554~~
cenehetpeemeg efpeveeveeb keueeCes<eg e eeeefvle keuhemegje:~ Denefceve: le$e efmLelee veceefvle ceefCeceewefueIeeflekeje:~~554~~
cen~ efpeveeveeb cenehetpeemeg les<eeb heecenekeueeCes<eg e keuhepee: megje: eeeefvle~ Denefcevemleg le$e efmLelee
SJe ceefCeceewefueIeeflekeje: meblees veceefvle~~554~~
DeLe megjeefomecheled kes<eeb YeJeleerleges DeenefJeefJenleJejeCeYetmee CeeCemegeer meerueJelLemeesccebiee~ pes lesefmecesJe Jemmee megjueer efmeefueer e~~555~~
efJeefJeOeleheesjlveYet<ee: %eeveMegee: MeerueJeemeewceee:~ es les<eecesJe JeMee megjue#ceer: efmeefue#ceere~~555~~
efJeefJen~ es efJeefJeOeleheesjlveYet<ee: %eeveMegee: MeerueJeemeewceeemles<eecesJe megjue#ceer: efmeef ue#ceere
JeMee YeJeefle~~555~~

osJeeW kes keee&

Gve osJeeW kes meceereerve keeeeX kees kenles nQ :ieeLeeLe& :-keuheJeemeer osJe efpevesveW keer cenehetpee Deewj Gvekes heekeueeCekeeW ceW peeles nQ efkevleg Denefcev
osJe JeneR efmLele jnkej ceefCecee cegkegeW mes Deheves neLeeW kees ueieekej vecemkeej kejles nQ~~554~~
efJeMes<eeLe& :- keuheJeemeer osJe leerLekejeW keer cenehetpee Deewj Gvekes heekeueeCeke ceneslmeJeeW ceW peeles nQ efkevleg
Denefcev osJe (lees) Deheves ner mLeeve hej efmLele jnkej ceefCecee cegkegeW hej Deheves neLe jKekej vecemkeej kejles nQ~
osJeeefoke mecheefe efkeve peerJeeW kees eehle nesleer nw, Gmes kenles nQieeLeeLe& cees#eue#ceer SJeb megjue#ceer GvneR peerJeeW kes JeMe ceW nesleer nw, efpevekes De efvejvlej veevee ekeej kes
leheeW mes efJeYetef<ele, %eeve mes heefJe$e Deewj Meerueheer Jem$e kes mebeesie mes meewce jnles nQ~~555~~
efJeMes<eeLe& pees veevee ekeej kes lehe jlveeW mes efJeYetef<ele, %eeve mes heefJe$e Deewj Meerueheer Jem$e kes mecheke& mes
meewce Mejerj Jeeues nQ, Jes ner peerJe megjue#ceer SJeb cees#eue#ceer kees JeMe ceW kejles nQ~

eR $eeesoMeerhemebyebefOemeJe&efpeveeefleceeYees vece:~
eR meJe&efmeefkejee eer MeebefleveeLeee vece:~
eR De#eerCeceneveme$e+efYees vece:~
1. ef$eueeskemeej he=. 471, 473, 474~

leerveueeske efpevecebefoj

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(327)

Jewceeefveke osJeeW kes efpevecebefoj

(efleueeseheCCeefe mes)
meesncceermeeCemeCekekegceejceeefnboyecnuebleJeee~ cenmegkekemenmmeeje DeeCeoheeCeoeDeejCeegoee1~~120~~
SJeb yeejme kehhee kehheeleerosmeg CeJe e iesJesppee~ nsefd"censefd"ceCeecees nsef d"ceceefpPeuue nsef d"ceesJeefjcees~~121~~
ceefpPecensefceCeecees ceefpPececeefpPece e ceefpPeceesJeefjcees~
GJeefjcensefceCeecees GJeefjceceefpPece e GJeefjceesJeefjcees~~122~~
DeeFeFboemme e hegJJeeefomeg ueefueefceeefueefCeee~ JeFjes JeFjesFefCeee eeejes JejefJeceeCeeFb~~123~~
DeCCeefoeeefJeefomeemegb meesceppeb meesceJeDebkeeFb~ heef[nb heFCCeeeefCe e eeejes lemme CeeoJJee~~124~~
efJepeebleJeFpeebleb peebleDehejeefpeob e CeeeceeefCeb~ meJJeefmeefCeeces hegJJeeJejoefkeKeCegejefomeeS~~125~~
meJJeefmeefCeeces hegJJeeefoheoeefncesCe efJepeeeoer~ les neWefle JejefJeceeCee SJeb kesF& heJeWbefle~~126~~
hee"evlejced~
meesnccees F&meeCees meCeegceejes lensJe ceeefnboes~ yecne yecngejeb uebleJekeeefhemegecenmegee~~127~~
meojmenmmeejeCeoheeCeoDeejCeeDeegoe Ceecee~ Fe meesueme kehheeefCeb ceCCebles kesF DeeFefjee~~128~~
hee"evlejced~

Jewceeefveke osJeeW kes efpevecebefoj

(efleueeseheCCeefe mes)
meesuen mJeieeX kes veece-meewOece&, F&Meeve, meevelkegceej, ceensv, yee, yeeesej, ueebleJe, keeefhe, Mege,
ceneMege, Meleej, meneej, Deevele, eeCele, DeejCe Deewj Deegle, Fve meesuen mJeieeX kees keuhe SJeb Thej kes ewJeseke
Deeefo kees keuheeleerle kenles nQb~ meewOece&, F&Meeve, meevelkegceej, ceensv, yee, ueebleJe, ceneMege, meneej, Deevele,
eeCele, DeejCe Deewj Deegle, Fme ekeej es yeejn keuhe nQ~ keuheeleerleeW ceW DeOemleve-DeOemleve, DeOemleve ceOece,
DeOemleve-Gheefjce, ceOece-DeOemleve, ceOece-ceOece, ceOece-Gheefjce, Gheefjce-DeOemleve, Gheefjce-ceOece Deewj
Gheefjce-Gheefjce, es veew ewJeseke efJeceeve nQ~~120-122~~ Deeefole Fvke keer hetJee&efoke efoMeeDeeW ceW ue#ceer,
ue#ceerceeefueveer, Jee Deewj Jewjesefeveer, es eej Gece esCeerye efJeceeve leLee Deve efoMee-efJeefoMeeDeeW ceW meesceee&,
meescehe, Debke Deewj mHeefke, es eej Gmekes ekeerCe&ke efJeceeve peevevee eeefnes ~~123-124~~ meJeeLe&efmeef veeceke
Fvke kes hetJe&, heefece, oef#eCe Deewj Gej efoMee ceW efJepee, Jewpeeble, peeble Deewj Dehejeefpele veeceke efJeceeve
nQ~~125~~ meJee&Le&efmeef veeceke Fvke keer hetJee&efo efoMeeDeeW ceW eoef#eCehe Jes efJepeeeefoke Gece efJeceeve nQ~ Fme
ekeej keesF& Deeeee& eheCe kejles nQ~~126~~ hee"evlej~ meewOece&, F&Meeve, meeevelkegceej, ceensv, yee, yeeesej,
ueebleJe, keeefhe, Mege, ceneMege, Meleej, meneej, Deevele, eeCele, DeejCe Deewj Deegle veeceke es meesuen keuhe nQ,
Ssmee keesF& Deeeee& ceeveles nQ~~127-128~~
hee"evlej~
1. efleueeseheCCeefe DeefOekeej8 he=. 787 mes 791~

(328)

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

keCeeefetueGJeefjb efkebetCeefoJejppegyenueefcce~ meesncceermeeCekeKeb kehheogieb nesefo jceefCeppeb~~129~~

3~
14~
TCemme e heefjceeCeb eeuepegob peeseCeeefCe FefieuekeKeb~ GejkegceCegJeeCeb yeeueiiesCeeefoefjesCeb~~130~~
100040~
meesncceermeeCeeCeb ejefceboekesogob[efmenjeoes~ Gb DemebKekees[erpeeseCeefJejefnoefoJejppetS~~131~~
efesefo kehhepegieueb Ceecesefn meCeegceejceeefnboe~ leeefjefceboekesoCeob[eF DemebKepeeseCetCesCeb~~132~~
jppetS DesCeb kehhees essefo lelLe yecnkeKees~ lecceses heeskekeb uebleJecenmegeee menmmeejes~~133~~
DeeCeoheeCeoDeejCeDeegDekehhee ngJebefle GJeJeefjb~ leees DemebKepeeseCekees[erDees GJeefj Debleefjoe~~134~~
kehheeleeroe he[uee Sejmee neWefle TCejppetS~ he{ceeS Deblejeoes GJeJeefjb neWefle DeefOeeeDees~~135~~
kehheeCeb meerceeDees efCeeefCeeeefjefceboeeCe Oeeob[e~ efkebetCeeueeseblees kehheeleeroeCe DeJemeeCeb~~136~~
G[ghengefoSeleermeb Sosmegb hegJJeDeJejoefkeKeCeoes~ mes{eryee CeFjefoDeCeueefomeeef"oheFCCee e~~137~~
meesnccekehheCeecee lesmegb GejefomeeS mesef{ieee~ ceF&meeCeefomeefoheFCCeee neWefle F&meeCes~~138~~
DebpeCehengoer mee e Sosefmeb hegJJeDeJejoefkeKeCeoes~ mes{eryee CeFefjefoDeCeueefomeefoheFCCee e~~139~~
Ceeces meCekekegceejes lesmegb GejefomeeS mesef{ieee~ heJeCeermeeCes mebef"oheFCCeee neWefle ceeefnbos~~140~~
efjeoer eeejes SoeCeb eGefomeemeg mesef{ieee~ efJeefomeeheFCCeeeefCeb les kehhee yecnCeecesCeb~~141~~

kevekeeef DeLee&led ces heJe&le keer etefuekee kes Thej keg kece [s{ jepet kes yeenue ceW jceCeere meewOece&-F&Meeve
veeceke keuheegieue nQ~~129~~ je.1-1/2 ~ Fme Tvelee kee eceeCe Gej keg kes ceveg<eeW kes yeeueee mes DeefOeke
Ske ueeKe eeueerme eespeve nw~~130~~ 100040~~ meewOece&-F&Meeve mebyebOeer Deefvlece Fvke kes OJepeoC[ kes efMeKej
mes Thej DemebKeele kejes[ eespeveeW mes jefnle [s{ jepet ceW meevelkegceej-censv veeceke keuheegieue efmLele nw~ Fmekes
Deefvlece Fvke mebyebOeer OJepeoC[ kes Thej DemebKeele eespeveeW mes kece DeeOes jepet ceW yee veeceke keuhe efmLele nw ~
Fmekes Deeies Fleves cee$e DeLee&led DeeOes-DeeOes jepet ceW Thej-Thej ueevleJe,ceneMege, meneej, Deevele-eeCele Deewj
DeejCe-Deegle keuheesb ceW mes eleske nw~ Fmekes Deeies DemebKeele kejes[ eespeveeW kes Devlej mes Thej keg kece Ske
jepet ceW Mes<e ieejn keuheeleerle heue nQ~ FveceW eLece kes Devlej mes Thej-Thej Devlej DeefOeke nw~~131-135~~
keuheeW keer meerceeeW Deheves-Deheves Deefvlece FvkeeW kes OJepeoC[ nQ Deewj keg kece ueeske kee Devle keuheeleerleeW
kee Devle nw~~136~~ $e+leg Deeefo Fkeleerme Fvkes SJeb GveceW hetJe&, heefece Deewj oef#eCe kes esCeerye; leLee vew$e+le Je
Deefive efoMee ceW efmLele ekeerCe&ke, FvneR kee veece meewOece& keuhe nw ~ Gheeg&e Gve efJeceeveeW keer Gej efoMee ceW efmLele
esCeerye Deewj Jeeeg SJeb F&Meeve efoMee ceW efmLele ekeerCe&ke, es F&Meeve keuhe ceW nQ~~137-138~~ Debpeve Deeefo meele
Fvke SJeb Gvekes hetJe&, heefece Deewj oef#eCe kes esCeerye leLee vew$e+le SJeb Deefive efoMee ceW efmLele ekeerCe&ke, Fvekee
veece mevelkegceej keuhe nw~ FvneR keer Gej efoMee ceW efmLele esCeerye Deewj heJeve SJeb F&Meeve efoMee ceW efmLele ekeerCe&ke,
es ceensv keuhe ceW nQ~~139-140~~ Deefjeefoke eej Fvke leLee Fvekeer eejeW efoMeeDeeW kes esCeerye Deewj
efJeefoMeeDeeW kes ekeerCe&ke, Fvekee veece yee keuhe nw~~141~~ yeeoeeefoke oes Fvke Deewj Fvekeer eejeW efoMeeDeeW ceW

leerveueeske efpevecebefoj

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(329)

yecnefnoeeefoogoeb SoeCeb eGefomeemeg mesef{ieee~ efJeefomeeheFCCeeeFb CeeecesCeb uebleDees kehhees~~142~~

cenmegeFboDees len Somme e eGefomeemeg mesef{ieee~ efJeefomeeheFCCeeeFb kehhees cenmegkekeCeecesCeb~~143~~
Fboemenmmeeeje Somme eGefomeemeg mesef{ieee~ efJeefomeeheFCCeeeFb neWefle menmmeejCeecesCeb ~~144~~
DeeCeohengoer eb Somme e hegJJeDeJejoefkeKeCeoes~ mes{eryee CeFefjefoDeCeueefomeefoheFCCeeefCeb~~145~~
DeeCeoDeejCeCeecee oes kehhee neWefle heeCeoegoee~ Gejefomemese{f ieee meceerjCeermeeCeefomeheFCCee e~~146~~
nsefcensefcehecegne Sese megobmeCeeDees he[ueeefCeb~ neWefle ng SJeb kecemees kehheeleeroe ef"oe meJJes~~147~~
pes meesuemekehheeFb kesF& Fbefle leeCe GJeSmes~ yecneefoeGogiesmebg meesncceogieb Je efoyYesoes~~148~~
~~hee"evlejced~~
yeeermeeJeermeb yeejme Deb kecesCe uekeKeeefCeb~ meesncceeefo eGes neWbefle efJeceeCeeefCe efJeefJeneefCeb~~149~~
3200000~2800000~1200000~800000~
eGuekeKeeefCeb yecns heCCeememenmmeeeefCe uebleJeS~ eeueermemenmmeeefCeb kehhes cenmegkekeCeeceefcce~~150~~
400000~50000~40000~
esJe menmmeeefCeb neWefle menmmeejkehheCeeceefcce~ meemeeeefCe efJeceeCee kehheeGeefcce DeeCeohhecegn~s ~151~~
~~6000~700~~
KeieeCemeeCCeJeeGDebkekecesCe FboeeefoefleS~ heefjmebKee CeeoJJee yeeJeCCeekehhehe[uesmegb~~152~~
8496700~~

efmLele esCeerye leLee efJeefoMeeDeeW kes ekeerCe&ke, Fvekee veece ueevleJe keuhe nw~~142~~ ceneMege Fvke leLee Fmekeer
eejeW efoMeeDeeW ceW efmLele esCeerye Je efJeefoMeeDeeW kes ekeerCe&ke, Fvekee veece ceneMeg e keuhe nw~~143~~ meneej
Fvke Deewj Fmekeer eejeW efoMeeDeeW ceW efmLele esCeerye Je efJeefoMeeDeeW kess ekeerCe&ke, Fvekee veece meneej keuhe nw
~~144~~ Deevele Deeefo n Fvke Deewj Fvekeer hetJe&, heefece Je oef#eCe efoMee ceW efmLele esCeerye leLee vew$e+le SJeb
Deefive efoMee ceW efmLele ekeerCe&ke, Fvekee veece Deevele Deewj DeejCe oes keuhehe nw~ Ge FvkeeW keer Gej efoMee ceW
efmLele esCeerye leLee Jeeeg Je F&Meeve efoMee kes ekeerCe&ke,Fvekee veeece eeCele Deewj Deegle keuhe nw~~145-146~~
DeOemleve-DeOemleve Deeefo Ske-Ske ceW megoMe&veeefoke heue nQ~ Fme ekeej ece mes meye keuheeleerle efmLele nQ~~147~~
pees keesF& Deeeee& meesuen keuheeW kees ceeveles nQ Gvekes GheosMeevegmeej yeeeefoke eej egieueeW ceWW meewOece& egieue kes meceeve
efoMeeYeso nw~~148~~ ~ hee"evlej~ meewOecee&efo eej keuheeW ceW leerveeW ekeej kes efJeceeve ece mes yeeerme ueeKe, DeeF&me
ueeKe, yeejn ueeKe Deewj Dee" ueeKe nQ~~149~~ meew. keuhe. 32 ueeKe, F&. ke. 28uee., me. ke. 12 uee.,
cee.ke.8uee.~ Fvkeeefoke leerveeW ekeej kes efJeceeve yee keuhe ceW eej ueeKe, ueevleJe keuhe ceW heeeme npeej Deewj
ceneMege veeceke keuhe ceW eeueerme npeej nQ~~150~~ ye.e.4 ueeKe, ueeb. ke. 50000, ceneMege 40000 ~ Ge
efJeceeve meneej veeceke keuhe ceW n npeej Deewj Deevele ecegKe eej keuheeW ceW meele meew nQ ~~151~~ meneej
6000, Deevele ecegKe 4 keuhe 700~ Metve, Metve, meele, n , veew, eej Deewj Dee" , Fve DebkeeW kes ece mes DeLee&led
eewjemeer ueeKe efeeveyes npeej meele meew, en yeeJeve keuheheueeW ceW Fveefoke leerve efJeceeveeW keer mebKee nw~~152~~

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(330)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Seejmegejmeeb nsefceiesJeppeefleeefJeceeCeeefCeb~ ceefpPeceiesJeppeefleS meeyYeefneb meeb nesefo~~153~~

111~107~
SeyYeefnee CeGoer GJeefjceiesJeppeefleeefJeceeCeeefCeb~ CeJehebeefJeceeCeeefCeb DeCegefmeeCegejsmeg kecee~~154~~
91~9~5~

meewOece&-F&Meeve mJeie& ceW leerLekej kes Jem$eeYejCe

nsleg mlebYeeW kee JeCe&ve
FbohheneCeheemeeohegJJeefoyYeeiehengefomeb"eCee~ eeejes heemeeoe hegJJeesefooJeCCeCesefnb pegoe1~~396~~
Jesefueejpeomeeskee efcemeemeejb e oefkeKeefCebbosmegb~ ekeb cebojmeeskee meeoeb e Geefjbosmegb~~397~~
meeermeeCeefieneCeb hegjoes eermepeeseCegsne~ peeseCeyenueefJeKebYee yeejmeOeeje ngJebefle Jeppeceee~~398~~
heeseb OeejeCeb Jeemees SesekeesmeheefjceeCeb~ ceeCelLebYemeefjb mesmelLebYeeCe JeCCeCeeb~~399~~
YejnsjeJeoYetieoeflelLeejyeeueeeCeeYejCeeCeb~ JejjeCekejb[sefnb uebyeblesefnb efJejeebles~~400~~
cetueeoes GJeefjleues hegn hegn heCeJeermekeesmeheefjceeCee~ iebletCeb efmenjeoes lesefeeceesoefje neWefle ng kejb[e~~401~~
25~25~
hebemeeeeJeboe heeseb Sekeesmeoernee~ les neWefle Jejkejb[e CeeCeeJejjeCejeefmeceee~~402~~
500~kees 1~

32 uee. 28 uee. 12 uee. 8 ueeKe 4 ueeKe 50 mene. 40 me. 6 me. 700 8496700~
DeOemleve leerve ewJesekeeW kes efJeceeve Ske meew ieejn Deewj ceOece leerve ewJesekeeW ceW Ske meew meele efJeceeve nQ~~153~~
DeOe. ew.111, ce.ew.107 ~ Gheefjce leerve ewJesekeeW kes efJeceeve FkeeeveJes Deewj DevegefoMe Je DevegejeW ceW ece mes veew
Deewj heebe ner efJeceeve nQ~~154~~ efpevecebefoj-es efpeleves efJeceeve nQ Gleves ner efpevecebefoj nQ~

meewOece&-F&Meeve mJeie& ceW leerLekej kes JeeeYejCe

nsleg mlebYeeW kee JeCe&ve
FvebW kes eOeeve eemeeo kes hetJe& efoMee Yeeieeefo ceW efmLele Deewj hetJeexe JeCe&veeW mes ege eej eemeeo nesles
nQ~~396~~ oef#eCe FveW ceW Jew[te&, jpele, DeMeeske Deewj ce=<elkemeej leLee Gej FveW ceW eke, cevoj, DeMeeske Deewj
mehleo, es eej eemeeo nesles nQ~~397~~ meewOece& Deewj F&Meeve Fv kes ie=neW kes Deeies eerme eespeve Tbes, Ske
eespeve yeenue Je efJe<kecYe mes meefnle yeecee yeejn OeejeDeeW Jeeues (mlecYe) nesles nQ~~398~~ Gve OeejeDeeW ceW eleske
Oeeje kee Jeeme Ske-Ske keesMe eceeCe nw~ Mes<e mlecYeeW kee JeCe&ve ceevemlecYeeW kes meMe nw~ ~399~~ (es mlecYe)
Yejle Deewj SsjeJele Yetefce kes leerLekej yeeuekeeW kes DeeYejCeeW kes uekeles ngS Gece jlvecee efheejeW mes efJejepeceeve
nQ~~400~~ cetue mes Gheefjce leue ceW he=Leked-he=Leked heeerme keesMe eceeCe peekej Deewj efMeKej mes Fleves ner Glejkej es
kejC[ nesles nQ~~401~~ cetue 25, efMeKej 25 ~ veevee Gece jlveeW keer jeefMemJehe Gve es kejC[eW ceW mes eleske
heebe meew Oeveg<e efJemle=le Deewj Ske keesMe uecyee neslee nw~~402~~ efJemleej 500 Oe., oerIe&lee 1 kees.~ jlvecee meeRkeeW kes
1. efleueeseheCCeefe he=. 826, 827, 830~

leerveueeske efpevecebefoj

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(331)

les mebKesppee meJJes uebyeblee jeCeefmeepeeuesmebg~ meeeefohetpeefCeppee DeCeeefoefCenCee cenejccee~~403~~

DeeYejCee hegJJeeJejefJeosneflelLeejyeeueeeCeb e~ LebYeesJeefj eslb es YeJeCesmeg meCeegceejpegieuemme~~404~~

meewOece& Deeefo mJeieeX ceW ewleJe=#e SJeb efpevecebefoj

meeefuebocebefojeCeb hegjoes CeiieesnheeeJee neWefle~ Seseb heg{efJeceee hegJJeesefoopebyegogcemeefjmee~~405~~
leccetues Sesee efpeefCeboheef[cee e heef[efomeb nesefo~ mekekeeefoCeefceoeueCee megcejCeceses efJe ogefjonje~~406~~
meemme cebefojeoes F&meeCeefomes megOecceCeecemeYee~ eflemenmmekeesmeGoee eGmeeoerne leoefJelLeeje~~407~~
3000~400~200~~
leerS ogJeejsnes keesmee eGmeef leueb boes~ mesmeeDees JeCCeCeeDees mekekehheemeeoomeefjmeeDees ~~408~~
64~32~
jcceeS megOecceeeS efJeefJenefJeCeesosefn keer[os mekekees~ yengefJenheefjJeejpegoes Yegbpeblees efJeefJenmeeskeKeeefCeb~~409~~
lelLesmeeCeefomeeS GJeJeeomeYee ngJesefo hegJJemecee~ efohheblejeCemesppee efJeCCeemeefJemesmemeesefnuuee~~410~~
leerS efomeeS esefo JejjeCeceDees efpeefCeboheemeeoes~ hegJJemeefjes DenJee heb[ig eefpeCeYeJeCemeeefjes ~~411~~

mecetneW ceWs uekeles ngS Jes meye mebKeele kejC[ Meeeefo mes hetpeveere, DeveeefoefveOeve Deewj cene jceCeere nesles
nQ~~403~~
meevelkegceej egieue kes YeJeveeW ceW mlecYeeW kes Thej hetJe& Je heefece efJeosn mecyevOeer leerLekej yeeuekeeW kes DeeYejCe
efmLele nesles nQ~~404~~

meewOece& Deeefo mJeieeX ceW ewleJe=#e SJeb efpevecebefoj

mecemle FvceefvojeW kes Deeies veeesOe Je=#e nesles nQ ~ FveceW Ske-Ske Je=#e he=efLeJeermJehe Deewj hetJeexe pebyetJe=#e
kes meMe nesles nQ ~~405~~
Fvekes cetue ceW eleske efoMee ceW Ske-Ske efpevesv eeflecee nesleer nw efpemekes ejCeeW ceW Meeeefoke eCeece kejles nQ
leLee pees mcejCe cee$e ceW ner heehe kees njves Jeeueer nw ~~406~~
meewOece& Fv kes ceefvoj mes F&Meeve efoMee ceW leerve npeej (leerve meew) keesMe TBeer, eej meew keesMe uebyeer Deewj Fmemes
DeeOes efJemleej Jeeueer megOecee& veeceke meYee nw~~407~~ G. 3000, oer. 400, efJe.200 keesme~
megOecee& meYee kes ejeW keer TBeeF& eewme" keesMe Deewj efJemleej Fmemes DeeOee nw~ Mes<e JeCe&ve meewOece& Fv kes
eemeeo kes meMe nw ~~408~~
GlmesOe 64, efJemleej 32 keesMe~ Fme jceCeere megOecee& meYee ceW yengle ekeej kes heefjJeej mes ege meewOece& Fv
efJeefJeOe megKeeW kees Yeesielee ngDee Deveske efJeveesoeW mes eer[e kejlee nw~~409~~
JeneB F&Meeve efoMee ceW hetJe& kes meceeve Gheheeo meYee nw~ en meYee osoerheceeve jlveMeeeDeeW mes meefnle Deewj
efJeveemeefJeMes<e mes MeesYeeeceeve nw~~410~~
Gmeer efoMee ceW hetJe& kes meceeve DeLeJee heeC[gkeJeve mecyevOeer efpeveYeJeve kes meMe Gece jlvecee
efpevesveemeeo nw ~~411~~

(332)

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eleske Fvveiej kes eejeW lejHe ewleJe=#e

lehhejoes iebletCeb heCCeememenmmepeeseCeeCeb e~ neWefle ng efoJJeJeCeeefCeb FbohegjeCeb eGefomeemegb1~~429~~
hegJJeeefomeg les kecemees DemeesemeeoeCe JeCemeb[e~ ebheeetoeCe lene heGcenmeefjmeheefjceeCee~~430~~
Skekeskekee esele lesmeg DemeeseeefoCeecemebpegee~ Ceiieesnlemeefje Jejeecejehengefopegoe~~431~~
heeskeKejCeerJeeJeerefnb ceefCecee YeJeCesefnb mebpegoe efJeGuee~ meJJeG[gpeesiieheuueJekegmegceHeuee Yeebelf e JeCemeb[e~~432~~

veJeewJeseke Deeefo ceW Yeer ewleJe=#e nQ~

GJeJeeomeYee efJeefJene kehheeleeroeCe neWefle meJJeeCeb~ efpeCeYeJeCee heemeeoe CeeCeeefJenefoJJejeCeceee2~~453~~
DeefYemesemeYee mebieerehengefomeeueeDees efeekeKee e~ osJeerDees Ce oermebefle kehheeleerosmeg keFee efJe~~454~~

eleske Fb veiej kes eejeW lejHe ewleJe=#e

Fmekes Deeies heeeme npeej eespeve peekej FvhegjeW keer eejeW efoMeeDeeWb ceW efoJe Jeve nQ~~429~~
hetJee&efoke efoMeeDeeW ceW ece mes Jes DeMeeske, mehleo, ebheke Deewj Deece Je=#eeW kes JeveKeC[ nQ~ Fve JeveeW kee
eceeCe hee n kes JeveeW kes meceeve nw~~430~~ Gve JeveeW ceW DeMeeskeeefo veeceeW mes mebege Deewj Gece ecej -$eeefo mes
ege veeesOe le kes meMe Ske-Ske ewleJe=#e nw~~431~~ heg<keefjCeer JeeefheeeW Je ceefCecee YeJeveeW mes mebege leLee
meye $e+legDeeW kes eesie he$e , kegmegce SJeb HeueeW mes heefjhetCe& efJehegue JeveKeC[ MeesYeeeceeve nQ~~432~~

veJeewJeseke Deeefo ceW Yeer ewleJe=#e nQ~

meye keuheeleerleeW kes efJeefJeOe ekeej keer Gheheeo meYeeSB, efpeveYeJeve, veevee ekeej kes efoJe jlveeW mes efveefce&le
eemeeo, DeefYe<eskemeYee, mebieerle Deeefo MeeueeSB Deewj ewleJe=#e Yeer nesles nQ hejvleg keuheeleerleeW kes osefJeeeB keoeefhe veneR
efoKeleeR~~453-454~~

Deefn$e leerLe& Jevovee

-Ghepeeefleboveeshemeiex jefJekesJeueeslLes,
peeleb lJeefn#es$eefceob megleerLe~
#es$eb heefJe$eb peieefle eefmeb,
Yekelee meoe YeJepevee: mlegJebefle~~22~~
otj ngDee Ghemeie& legjle, kewJeue%eeve jefJe Gefole ngDee~
leerLe& heefJe$e Deefn$eb YeefJepeve, mebmlegle peie efme ngDee~~
-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
1. efleueeseheCCeefe DeefOekeej 7, he=. 830~ 2. efleueeseheCCeefe DeefOekeej 7, he=. 833~

leerveueeske efpevecebefoj

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(333)

Jewceeefveke osJeeW kes efpeveceefvoj

(efmeevlemeej oerheke mes)
eq$emeneesvehe_eeMeerefle ue#eeerefpeveeueeeved~ ef$eeeseEJeMeeflemebegeeved Jevos JeveeVejecejw1~~1~~
DeLeesOJe&ueeskeYeeiemLeeved mJeie&ewJesekeeefokeeved~ Fveefoveeefkeveeb YetefleefmLeefleegkeleeefokeeved yegJes~~2~~
meewOecezMeevekeuheew ew oef#eCeesejees efmLeleew~ mevelkegceejceensvew yeeyeeesejeeew ~~3~~
mJeieez ueevleJekeeefhe<ew oef#eCeesejefokedefeleew~ ew e MegeceneMegeew egiceheJeJeefmLeleew~~4~~
ew MeleejmeneejeJeeveleeeCeleeefYeOeew~ DeejCeeegleveeceeveew ewles mJeiee&Me <ees[Me~~5~~
elegCee&ceeeveekeeveeb eJeejes JeemeJee he=Leked~ eleg mJece&Oeegiceeveeb eJeej mJeie&veeekee~~6~~
elegmleoeveekeeveeefceveMelJeej Tefpe&lee~ FleervmebKeee keuhee keLevles eoMeeieces~~7~~

Jewceeefveke osJeeW kes efpeveceefvoj

(efmeevlemeej oerheke mes)
ceueeejCe

DeLe&ceveg<eeW Deewj osJeeW kes eje Jevoveerke eewjemeer ueeKe meeeVeJes npeej lesF&me efpeveeueeeW kees ceQ
(mekeuekeerlee&eee&) vecemkeej kejlee ntB~~1~~
eefle%ee

DeLe&Deye TOJe&ueeske ceW efmLele meewOecee&efo mJeie& Deewj ewJeseke Deeefo keer efmLeefle Deeefo kees leLee Fveefoke osJeeW
keer efJeYetefle SJeb efmLeefle Deeefo kees kenlee ntB~~2~~
Deye meesuen mJeieeX kes veece Deewj Gvekee DeJemLeeve kenles nQ

DeLe&meewOece& Deewj SsMeeve keuhe eceMe oef#eCe Deewj Gej ceW DeJeefmLele nQ, meevelkegceej-ceensv, yeeyeeesej leLee ueevleJe Deewj keeefhe< es mJeie& Yeer oef#eCe-Gej efoMeeDeeW kes Deeefele DeJeefmLele nQ~ Mege Deewj ceneMege
es egice he mes DeJeefmLele nQ~~3-4~~
Meleej-meneej, Deevele-eeCele leLee DeejCe Deewj Deegle es Yeer Ske kes yeeo Ske egice he mes DeJeefmLele nQ,
Fme ekeej es meesuen mJeie& TOJe&ueeske ceW DeJeefmLele nQ~~5~~
Deye FveW kee eceeCe oMee&les nQ

DeLe&Deeefo kes eej mJeieeX kes he=Leked-he=Leked eej Fv nQ DeLee&led meewOece&, SsMeeve, meevelkegceej Deewj ceensv
mJeieeX ceW mes eleske ceW Ske-Ske Fv nQ~ ceOe kes eej egieueeW (Dee" mJeieeX) kes eej Fv nQ DeLee&led yee, ueevleJe,
ceneMege Deewj meneej mJeieeX ceW mes eleske ceW Ske-Ske Fv nQ~ yeeesej, keeefhe<, Mege Deewj Meleej mJeieeX ceW Fv
veneR nQ~ Mes<e Thej kes Deevele, eeCele, DeejCe Deewj Deegle ceW mes eleske ceW Ske-Ske Fv nQ~ Fme ekeej Deeiece
ceW yeejn Fv Deewj yeejn ner keuhe kens ieS nQ~~6-7~~
1. efmeevlemeej oerheke he=. 503 mes 505 leke~

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(334)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Jewceeefveke osJeeW kes efpeleves efJeceeve nQ Gleves ner efpevecebefoj nQ~

meewOecexvee Mee mevelkegceejosJejed~ yeesves ueevleJesvMeevelesv DeejCeeefOehe1~~8~~
<e[sles oef#eCesve megv e&tveceskeeJeleeefjCe~ hetJee&e| pelecenehegCeefp eveYeefeYejeeflee~~9~~
F&Meevesves efn ceensv Megesv MegeveekeYeeked~ Meleejsvmlele eeCelesveseglesv Gece~~10~~
Sles <e[gejs ve mege| pevehetpeehejeeCee~ meceioMe&vemebMeg e meJee&c ejveleecee~~11~~
Gheeg&heefj mevlesles mJeiee& <ees[Memeefccelee~ oef#eCeesejefoiYeeiemLee egiceefheCe MegYee~~12~~
mJeiee&Ceecegheefj megMeeeeOeesewJesekeem$ee~ les<eecegheefjmevlesJe ceOeewJesekeem$ee~~13~~
S<eecegheefj efle<"efvle eesOJe&ewJesekeem$ee~ Deceer<eecegheefj meee veJeevegefoMeveecekeced~~14~~
leme meefvle elege|o#eg eJeejMe efJeceevekee~ efJeefo#eg lesefheleeJevlees ceOes eskeb efJeceevekeced~~15~~
lemeesheefj e he_eevegejeKeb heueb YeJesled~ leelege|o#eg elJeeefj efJeceeveeefve YeJeefvle Jew~~16~~
ceOes meJee&Le&efmeeeLeeKeb meeefceeveb egleeshececed~ lelees cegefeefMeueeefoJee ielJee eoMeeespeveeved~~17~~

Jewceeefveke osJeeW kes efpeleves efJeceeve nQ Gleves ner efpevecebefoj nQ~

Deye FveW kes veece Deewj Gvekeer oef#eCesv meb%ee Deeefo kee efJeJeseve kejles nQ
DeLe&meewOece&, meevelkegceej, yee, ueevleJe, Deevele Deewj DeejCe veece kes es n Fv oef#eCesv nQ~ es neW Ske

YeJeeJeleejer, hetJeexheeefpe&le cenehegCe mes ege Deewj efpevesv YeieJeeve keer DehetJe& Yeefe kes jme mes meefnle nesles nQ~~8-9~~
meJe& osJeeW mes vecemke=le, meceioMe&ve mes Meg Deewj efpevesv keer hetpee ceW leuueerve jnves Jeeues F&Meeve, ceensv,
Mege mJeie& kee Mege, Meleej, eeCele Deewj Deegle veece kes es n Fv Gejsv nQ~~10-11~~
Deye keuhe-keuheeleerle efJeceeveeW kee Deewj efmeefMeuee kee DeJemLeeve yeleueeles nQ
DeLe&oef#eCe Deewj Gej efoMeeDeeW ceW <ees[Me mJeie& egice he mes Thej-Thej DeJeefmLele nQ DeLee&led Ske egieue

kes Thej otmeje, otmejs kes Thej leermeje Fleeefo~~12~~

meesuen mJeieeX kes Thej leerve DeOeesewJesekeeW keer (Ske kes Thej Ske) DeJeefmLeefle nw~ Fvekes Thej leerve ceOece
ewJeseke Deewj Gvekes Thej leerve TOJe& ewJeseke efmLele nQ~ Fve ewJesekeeW kes Thej eej efoMeeDeeW ceW eej, eej
efJeefoMeeDeeW ceW eej Deewj Ske ceOe ceW Fme ekeej veJe DevegefoMeeW keer DeJeefmLeefle nw~~13-15~~
veJe DevegefoMeeW kes Thej heeBe Devegej efJeceeve nQ, pees eej efoMeeDeeW ceW eej nQ Deewj ceOe ceW Gheceejefnle
meJee&Le&efmeef veeceke efJeceeve DeJeefmLele nw~ meJee&Le&efmeef efJeceeve mes yeejn eespeve Thej peekej efoJe he Jeeueer
efmeefMeuee DeJeefmLele nw~~16-17~~

1. efmeevlemeej oerheke he=. 504~

leerveueeske efpevecebefoj

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(335)

Fv kes veiej
Fveer[eefveJeememe ekeejeleLeceeefn~ DeeefoMeeue meceJeemeeslmesOeeMelJeej Tefpe&lee1~~132~~
cenevleesves e efJeevles eekeeje Devlejevlejs~ eekeejmeeefocemewJe eespeveeveeb efkeueevlejced~~133~~
$eeesoMewJe ue#eeefCe efleeremeeme eevlejced~ ef$e<eef<jsJe ue#eeefCe le=leereme leLeevlejced~~134~~
eleg<eef<mleg ue#eeefCe lege&Meeueme eevlejced~ ue#eeefCe eespeveeveeb elegjMeerefleeceeefCe Jew~~135~~
DeeeeekeejYetceOes mewveveeLee Jemeefvle e~ Meeueevlejs efleeremeej#ekemegOeeYegpe~~136~~
le=leereMeeueYetYeeies efvepe&je heefj<eeflmLelee~ Devlejs lege&Meeueme meeceeefvekee Jemeefvle e~~137~~
meewOecee&efo mJeieeX kes efJeceeveeW kee eceeCe2
eceebke mJeieeX kes veece
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

meewOece&
SsMeeve
meevelkegceej
ceensv
yee
yeeesej
ueevleJe
keeefhe<"
Mege
ceneMege

efJeceeveeW keer mebKee

eceebke

32 ueeKe (3200000)
28 ueeKe (2800000)
12 ueeKe (1200000)
8 ueeKe (800000)
2,96000 (4 ueeKe)
1,04000
25042 (50 npeej)
24958
20020 (40 npeej)
19980

11
12
13
14
15
16
17
18
19

mJeieeX kes veece

efJeceeveeW keer mebKee

Meleej
meneej
Deevele eeCele
DeejCe Deegle
3 DeOemleve ewJeseke
3 ceOece
2 Gheefjce
DevegefoMe
Devegej

3019 (6 npeej)
2981
440
(700)
260
111
107
91
9
5

eesieheue -

84,97,023 nw~

Fv kes veiej
Fv kes veiej mecyevOeer eekeejeW keer mebKee Deewj Gvekes heejmheefjke Devlej kee eceeCe kenles nQ
DeLe&Fv kes eer[e efveJeeme (DeLee&led veiej) kes eLece eekeej mes yeenj mecegVele (Jeeme kes meceeve GVele) SJeb
ceneved Ske otmejs kes Devlejeue mes eej eekeej Deewj nQ~ efpevekee Jeeme SJeb GlmesOe eLece eekeej kes meMe nw~ eLece kees
(eekeej) mes otmejs kees kee Devlej 13 ueeKe eespeve (10400000 ceerue) nw~ otmejs kees mes leermejs kees kee Devlej
63 ueeKe eespeve (50400000 ceerue) nw~ leermejs kees mes eewLes kees kee Devlej 64 ueeKe eespeve (51200000
ceerue) nw Deewj eewLes kees mes heebeJeW kees kee Devlejeue 84 ueeKe eespeve (67200000 ceerue) eceeCe nw~~132-135~~
keeseW kes DevlejeueeW ceW efmLele osJeeW kes Yeso kenles nQ
DeLe&eLece kees kes ceOe ceW mesveeheefle Deewj otmejs kees kes ceOe mes Dej#eke osJe jnles nQ~~136~~ leermejs
kees kes ceOe ceW heefj<eod osJe leLee eewLes kees kes Devlejeue ceW meeceeefveke osJe efveJeeme kejles nQ~~137~~
1. efmeevlemeej oerheke he=. 533 mes 534 leke~ 2. efmeevlemeej oerheke, he=. 508~

(336)

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fv kes veiej kes yeenj Geeve ceW ewleJe=#e SJeb efpeveeeflecee

lele Fvhegjeodyeees elege|o#eg efJecege e~ ue#eeOe eespeveeveeb megMelJeeeEjMeveeveefhe1~~149~~
DeMeeskeb mehleheCee&Keb echekeeeceecekeced~ Fefle veeceeefleevesJe MeeMJeleeefve Jeveeveefhe~~150~~
eespeveeveeb menesCeeeleeefve efJemle=leeefve e~ meneeOexve jceeefCe YeJeefvle meheueeefve Jew~~151~~
Deceer<eeb ceOeYeeies<eg elJeejMewleheeohee~ pecyetgcemeceevee megjMeeskeeee ceveesnje~~152~~
S<eeb cetues elege|o#eg efpevesveeflecee MegYee~ osJeeee& yehee&e meefvle YeemJejcetle&e~~153~~
S<eg Jeves<eg meJex<eg mevleeJeemee ceveesnje~ Jeenveeefoke osJeeveeb eesef<eodJe=vomeceeefelee~~154~~
ceOescejeJeleermeb%es hegjmewMeevemeefefMe~ FvmlecYeie=nmeeefmle meYeemLeevemegceC[he2~~174~~
megOece&meb%ekemleg he_emehleefleeespevew~ Melewkeeespeveeeece he_eeMeodefJemlejeefvJele~~175~~
hetJeexejefoMeeso&ef#eCeeMeeeeb leme meefvle e~ e<eespevelegeefve efJemle=leeve<eespevew~~176~~
jlveejeefCe osJeesIewog&ie&ceeefCe megjeslkejw~ levceOes mJeie&veeLeme efoJeb meeefjefJe<jced~~177~~

Fv kes veiej kes yeenj Geeve ceW ewleJe=#e SJeb efpeveeeflecee

DeLe&FveW kes veiejeW mes yeenj hetJee&efo eejeW efoMeeDeeW ceW heeeme-heeeme npeej eespeve es[kej DeMeeske,
mehleheCe&, echeke Deewj Deece veece kes MeeMJele eej Jeve nQ~~149-150~~
Gece heueeW mes ege Fve eleske jceCeerke JeveeW keer uecyeeF& Ske npeej eespeve Deewj eew[eF& heeBe meew eespeve
eceeCe nw~~151~~
Fve eejeW JeveeW kes ceOe Yeeie ceW pecyetJe=#e meMe eceeCe Jeeues, Delevle ceveesnj DeMeeske Deeefo eej
ewleJe=#e nQ~~152~~
Fve eejeW Je=#eeW ceW mes eleske Je=#e kes cetue ceW eejeW efoMeeDeeW ceW, osJe mecetneW mes hetpe, heeemeve SJeb osoerheceeve
Mejerj keer keeefvle mes ege efpevesv YeieJeeved keer Ske-Ske eefleceeSB nQ~~153~~
Fve eejeW JeveeW ceW osJeeveeDeeW kes mecetn mes ege Jeenve Deeefo peeefle kes osJeeW kes ceveesnejer DeeJeeme nQ~~154~~
Fv kes DeemLeeve ceC[he kee DeJemLeeve SJeb eceeCe
DeLe&DecejeJeleer veeceke veiej kes ceOe ceW FvmlecYe eemeeo keer F&Meeve efoMee ceW meYeemLeeve veeceke megvoj
ceC[he nw, efpemekee veece megOece& meYee nw~ Fme megOece& meYee keer TBeeF& 75 eespeve (600 ceerue), uecyeeF& 100
eespeve (800 ceerue) Deewj eew[eF& 50 eespeve (400 ceerue) eceeCe nw~~174-175~~
DeemLeeve ceC[he kes ej, Gvekee eceeCe SJeb Fv kes eEmenemeve kee DeJemLeeve
DeLe&DeemLeeve ceC[he keer hetJe&, Gej Deewj oef#eCe efoMee ceW 16 eespeve TBes Deewj 8 eespeve eew [eF& kes
eceeCe kees efueS ngS Ske-Ske ojJeepee nw~ es ej jlveeW mes efveefce&le Deewj osJe-osefJeeeW kes mecetn mes Deueveere nQ~
ceC[he kes ceOe Yeeie ceW Fv kee Ske efoJe eEmenemeve nw~~176-177~~
1. efmeevlemeej oerheke he=. 540~ efmeevlemeej oerheke, he=. 547 mes 550 leke~

leerveueeske efpevecebefoj

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(337)

leme emenemevemee$e efle<"efvle mevcegKeeefve e~ De<eveeb levceneosJeerveeb cenevleemeveeveefhe~~178~~

hetJee&efoefo#eg efle<"efvle ueeskeheeueemeveeefve e~ Deves<eeb osJemeeveeb eLeen&ceemeveeveefhe~~179~~
lemeees jleveheer"mLees ceevemlecYeesefmle ceeveled~ <e[deE$eMeeespeveeseges eespeveJeeme Tefpe&le~~180~~
Jeekeee mhegjlkeeefvlece&neOJepeefJeYetef<ele~ cemlekes efpeveefyecyee{de mJeebMetodeeself ele efoicegKe~~181~~
eewMewkeeceefJemleerCe& keesefeoMejeefpele~ DeOeesYeeies efJeneeeme eesMeesve eespeveeefve <ed~~182~~
TOJe&Yeeies heefjlepe eesMeeeeespeveeefve <ed~ efle<"efhle ceefCece_pet<ee jlvejppeg efJeueefcyelee~~183~~
eesMeeeece eglee eesMeelegLe&YeeieefJemle=lee~ megYet<eCee efpevesveCeeb efJeevles leemeg meefelee~~184~~
YejlewjeJeleeslheVeeveeb megjlveceee hejs~ efvejewhecee eceeeelee meewOecezMeevekeuheees~~185~~
hetJee&hejefJeosneslLeen&leeb efJeYet<eCee Fefle~ mevelkegceejceensvees meefvle jlveMeeefueve~~186~~

ceneosefJeeeW kes, ueeskeheeueeW kes Deewj Deve osJeeW kes eEmenemeveeW kee DeJemLeeve kenles nQ
DeLe&Gme eEmenemeve kes meccegKe (Deeies) De< ceneosJeebieveeDeeW kes ceneved Deemeve DeJeefmLele nQ~~178~~
ceneosefJeeeW kes DeemeveeW mes yeenj hetJee&efo efoMeeDeeW ceW eejeW ueeskeheeueeW kes Deemeve nQ leLee oef#eCe Deeefo efoMeeDeeW
ceW Deve osJeeW kes eesie Deemeve nQ DeLee&led Fv kes eEmenemeve keer Deeivese, oef#eCe Deewj vew$e+le efoMee ceW DeYevlej
Deeefo heefj<eoeW kes, vew$e+le ceW $eeeefmb$eMe osJeeW kes, heefMece ceW mesveeveeekeeW kes, JeeeJe SJeb F&Meeve ceW meeceeefveke osJeeW
kes leLee hetJee&efo eejeW efoMeeDeeW ceW Dej#eke osJeeW kes Deemeve nQ~~179~~
DeemLeeve ceC[he kes Dee efmLele ceevemlecYe kee mJehe, eceeCe SJeb Gme hej efmLele kejC[eW kee
DeJemLeeve
DeLe&Gme meYeeceC[he kes Deeies jlveceeer heer" hej ceeve kees njCe kejves Jeeuee, 36 eespeve (288
ceerue) TBee, Ske eespeve (8 ceerue) eew[e, Jeeceeer osoerheceeve keeefvle Jeeueer ceneOJepee mes efJeYetef<ele, efMeKej
(cemleke) hej efpeveefyecyeeW mes ege SJeb Deheveer efkejCeeW mes oMeeW efoMeeDeeW kees ekeeefMele kejves Jeeuee Ske
ceevemlecYe nw~~180-181~~
FmeceW eceMe Ske-Ske keesMe efJemleej Jeeueer mete& meMe ekeeMeceeve yeejn OeejeSB nQ~ Fve 36 eespeve TBeeF&
Jeeues ceevemlecYeeW kes DeOeesYeeie ceW heewves n eespeve Deewj Gheefjce Yeeie ceW meJee n eespeve es[kej Mes<e ceOe Yeeie
ceW jlveceeer jefmmeeeW kes menejs uekeles ngS ceefCecee kejC[ (efheejs) nQ~~182-183~~
Fve efheejeW keer uecyeeF& Ske keesMe SJeb eew[eF& heeJe keesMe eceeCe nw~ Fve kejC[eW ceW efpevesvosJeeW (leerLekejeW)
kes heefnveves eesie Deveske ekeej kes DeeYejCe Deeefo mebefele jnles nQ~~184~~
Yejle#es$e ceW GlheVe nesves Jeeues leerLekejeW kes Gece jlveceeer SJeb Gheceejefnle DeeYet<eCe meewOece& mJeie&mLe
ceevemlecYe hej, SsjeJele #es$eeslheVe leerLekejeW kes SsMeeve mJeie&mLe ceevemlecYeeW hej, hetJe& efJeosn #es$eeslheVe leerLekejeW kes
meevelkegceej mJeie&mLe ceevemlecYe hej SJeb heefMece efJeosn #es$eeslheVe leerLekejeW kes jlveceeer DeeYet<eCe ceensv mJeie&mLe
ceevemlecYeeW hej efmLele ce_pet<eeDeeW ceW DeJeefmLele jnles nQ~~185-186~~

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(338)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meewOece& mJeie& ceW efpevecebefoj-ewleJe=#e

(ueeske efJeYeeie mes)
meewOecex Je meYewMeeves Mes<esveCeeb meYeemleLee~ GheheelemeYeeMewJe Den&oeeleveeefve e1~~263~~
MeleeOee&eeceefJemleerCee& hegjmleevcegKeceC[hee~ JesefokeeefYe heefjef#ehlee veeveejlveMeleesppJeuee~~264~~
~100~ 50~
meeceeefvekeeefoefYe meeOe&ced Fve heJe&meg meeoje~ hetpeevlen&leeb les<eg keLeeefYejefhe eemeles~~265~~
keuhes<eg hejleMeeefhe efmeeeleveJeCe&vee~ Deeeeiee Keueg keuhes<eg meYee ewJesele mce=lee~~266~~
eespevee<kecegefe leeJeosJe e efJemle=lee~ GheheelemeYesveCeeb $eeeeEm$eMeJeleeb mce=lee~~267~~
DeMeeskeb mehleheCe e echekeb etlecesJe e~ hetJee&eeefve JeveeveengoxJejepeyeefnhegjeled~~268~~
Deeeleeefve meneb e leoOe efJemle=leeveefhe~ eekeej heefjlemles<eeb ceOes ewlegcee Deefhe~~269~~
~ 1000 ~ 500~
Den&leeb eefleefyecyeeefve peecyetveoceeeefve e~ les<eeb eleg<e&g heeMJex<eg efve<eCCeeefve ekeemeles~~270~~
Jeeuegkeb heg<hekeb ewJe meewcevemeb lele hejced~ eerJe=#eb meJe&leesYeb eerefleke=cekeb leLee~~271~~
ceveesnjefJeceeveb e Dee|eceeueer e veecele~ efJeceueb e efJeceeveeefve eevekeeveerefle ue#eesled~~272~~
efveegleJeemeoerIee&efCe JewefeeeCeerlejeefCe e~ JewefeeeefCe efJeveeMeerefve mJeYeeJeeefve OegJeeefCe e~~273~~
meewOecee&efoeleg<kes e yeeeefo<eg leLee eceeled~ DeeveleejCeeesMewJe Geevesleeefve eespeesled~~274~~

meewOece& mJeie& ceW efpevecebefoj-ewleJe=#e

(ueeske efJeYeeie mes)
meewOece& keuhe kes meceeve SsMeeve keuhe ceW Yeer meYeeie=n nw~ Gmeer ekeej Mes<e FveW kes Yeer meYeeie=n, GheheelemeYee Deewj
efpeveeeleve nesles nQ~~263~~ Gvekes Deeies meew (100) eespeve oerIe&, Fmemes DeeOes (50 ees.) efJemleerCe&, JesefokeeDeeW mes Jesef<le
Deewj mewke[eW veevee ekeej kes jlveeW mes GppJeue cegKeceC[he nesles nQ~~264~~ GveceW Fv heJe& kes efoveeW ceW meeceeefveke Deeefo
osJeeW kes meeLe Yeefe mes efpeve YeieJeeved keer hetpee kejles nQ leLee keLeeDeeW kes meeLe (leJeeee& kejles ngS) JeneB efmLele nesles
nQ~~265~~ keuheeW ceW leLee Deeies ewJeseke Deeefo ceW Yeer efmeeeleve kee JeCe&ve kejvee eeefnS~ Deeeeie (veeesOe Je=#e) keuheeW
ceW leLee meYeeYeJeve ewJeseke ceW ceeves ieS nQ~~266~~ $eeeeEm$eMeeW kes meeLe FveW keer Gheheele meYee Dee" eespeve TBeer Deewj
Gleveer ner efJemle=le kener ieF& nw~~267~~ Fvhegj kes yeenj hetJee&efo efoMeeDeeW ceW ece mes DeMeeske, mehleJeCe&, echeke Deewj Deece
es eej Jeve efmLele nQ~~268~~ Jes Jeve npeej (1000) eespeve uebyes Deewj Fmemes DeeOes (500 ees.) efJemle=le nQ~ Gvekes eejeW
Deesj eekeej Deewj ceOe ceW ewleJe=#e efmLele nQ~~269~~ Ge ewleJe=#eeW kes eejeW heeMJe&YeeieeW ceW heuebkeemeve mes efmLele
megJeCe&cee efpeveefyecye MeesYeeeceeve nQ~~270~~ Jeeuegke, heg<heke, meewceveme, eerJe=#e, meJe&leesYe, eerefleke=led, jceke,
ceveesnj, Deefe&ceeueer Deewj efJeceue es eeveefJeceeve peevevee eeefnS~ es Ske ueeKe (eespeve) uebyes-eew[s eeveefJeceeve efJeefeeeefveefce&le
Deewj eeke=efleke Yeer nesles nQ~ GveceW efJeefeeeefveefce&le efJeceeve veMJej Deewj mJeeYeeefJeke efJeceeve efmLej nesles nQ~~271-273~~ es
Gheeg&e efJeceeve ece mes meewOece& Deeefo eej keuheeW, yeeeefo eej egieueeW leLee Deevele Je DeejCe keuhe; Fme ekeej Fve ome
mLeeveeW ceW kens ieS eesefpele kejvee eeefnS~~274~~
1. ueeskeefJeYeeieeqJeYeeie10 he=. 205~

leerveueeske efpevecebefoj

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

(339)

mJeieeX ceW ewleJe=#e SJeb ceevemlecYe ceW leerLekej kes Jem$eeYejCeeefo

le$e eEmenemeves efoJes meJe&jlvecees MegYes~ mJewjb efve<eCCees efJemleerCex peeMeyoeefYeveefvole1~~254~~
Je=le meeceeefvekewoxJewm$eeeeEm$eMewmleLewJe e~ megKeemevemLew eerceefmlevcegKeesvcegKeef<efYe~~255~~
efe$eYeemevemLeeefYeJee&ceoef#eCeheeMJe&ees~ mebeer[eceevees osJeerefYe eer[ejeflehejeeCe~~256~~
le$e eespeveefJemleerCe& <edke=efleb e mecegef^le~ mlecYees ieesleefJemleejOeejeeoMemebegle~~257~~
Jeecetefle& meheer"esefmceved eesMelelheeooerIe&ke~ JeemeeMe jlveefMekeemLeeefmle<"efvlee mecegodiekee~~258~~
~ 1 ~ 1/4~
meeesMeeefve efn<ed letOJe eespeveevemecegodiekee~ eesMevetveeefve leeJeefvle DeOeMeehemecegodiekee~~259~~
~25/4~ 23/4~
efpeveeveeb ekeemles<eg megjw mLeeefhelehetefpelee~ YejlewjeJelesMeeveeb meewOecezMeeveees& ees~~260~~
hetJee&hejefJeosns<eg efpeveeveeb ekee hegve~ mevelkegceejceensvkeuheeesve&mlehetefpelee~~261~~
veeesOee eeflekeuheb e Deeeeiee heeohee MegYee~ pecyetceeveeMelegheeMJex heueeefleceeeglee~~262~~
Geb e (efle. he. 8,405-6)
meeeEueocebefojeCeb hegjoes CeiieesnheeeJee neWefle~ Skekeskekeb heg{efJeceee hetJJeesefoopebyegogcemeefjmee~~9~~
leccetues Skekeskekee efpeeECeoheef[cee e heef[efomeb neWefle~ mekekeeefoCeefceeeueCee megcejCeceses efJe ogejf onje~~10~~

mJeieeX ceW ewleJe=#e SJeb ceevemlecYe ceW leerLekej kes Jem$eeYejCeeefo

Gme meYeeYeJeve ceW pee-pee Meyo mes DeefYeveefvole Fv efoJe, meJe&jlveeW mes efveefce&le, MegYe SJeb efJemleerCe& eEmenemeve
kes Thej mJesehetJe&ke efJejepeceeve neslee nw~ Jen megKekeejke DeemeveeW hej efmLele SJeb Gmekes cegKe keer Deesj ef< jKeves
Jeeues Ssmes keeefvleege meeceeefveke Deewj $eeeeEM$eme osJeeW mes Jesef<le neskej eer[e ceW Devegjeie jKelee ngDee Deheves Jeece Deewj
oef#eCe YeeieeW ceW Deveske ekeej kes YeemeveeW hej efmLele osefJeeeW kes meeLe eer[e efkeee kejlee nw~~254-256~~ JeneB Ske
eespeve efJemleerCe&, n kes Jeie&Yetle eerme eespeve TBee, Ske keesme efJemleej Jeeueer yeejn OeejeDeeW mes mebege Deewj heeoheer"
mes meefnle Jeecee mlecYe nw~ Fmekes Thej Ske keesme uebyes Deewj heeJe (1/4) keesme efJemle=le jlvecee meeRkes kes Thej efmLele
kejC[ke nw~~257-258~~ ceevemlecYe kes Thej meJee n (6-1/4) eespeve Thej Deewj heewves n (5-3/4) eespeve
veeres Jes kejC[ke veneR nQ~~259~~ meewOece& Deewj SsMeeve Fve oes keuheeW ceW efmLele Gve mlecYeeW kes Thej osJeeW kes eje mLeeefhele
Deewj hetefpele Yejle SJeb SsjeJele #es$eeW kes leerLekejeW kes DeeYet<eCe jnles nQ~~260~~ mevelkegceej Deewj ceensv Fve oes keuheeW ceW
efmLele Gve mlecYeeW kes Thej osJeeW eje mLeeefhele SJeb hetefpele hetJe& Deewj Dehej efJeosn #es$eeW kes leerLekejeW kes DeeYet<eCe jnles
nQ~~261~~ eleske keuhe ceW Deheves eejeW heeMJe&YeeieeW ceW efJejepeceeve Ssmeer heuebkeemeve ege eefleceeDeeW mes
megMeesefYele Gece veeesOe Deeeeie Je=#e nesles nQ~ es Je=#e eceeCe ceW pecyetJe=#e kes meceeve nQ~~262~~
efleueeseheCCeefe ebLe ceW kene Yeer nw
mecemle FveemeeoeW kes Deeies he=efLeJeer kes heefjCeecemJehe Ske-Ske veeesOe Je=#e nesles nQ~ Jes eceeCe Deeefo ceW hetJeexe
pecyetJe=#e kes meceeve nQ~~9~~ Gvekes cetue Yeeie ceW eleske efoMee ceW Ske-Ske efpeveeeflecee nesleer nw~ mcejCe cee$e mes
ner heehe kees ve< kejves Jeeueer Gve eefleceeDeeW kes ejCeeW ceW Fveefo vecemkeej kejles nQ~~10~~
1. ueeske efJeYeeie, DeefOekeej-10, he=. 204

(340)

TOJe&ueeske kes efpevecebefoj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

TOJe& ueeske kes ewleeueeeW keer mebKee

(ef$eueeske Yeemkej mes1)
Fme GOJe& ueeske ceW efpeleves Jewceeefveke osJeeW kes efJeceeve nQ~ GveceW Ske-Ske cebefoj nesves mes Gleves ner efpevecebefoj nQ~
eLeemeewOece& mJeie& kes
3200000 Deevele, eeCele, mJeie& kes
F&Meeve mJeie& kes
2800000 DeejCe, Deegle mJeie& kes
700
meevelkegceej mJeie& kes
1200000 DeOemleve leerve ew. mJeie& kes
111
ceensv mJeie& kes
800000
ceOece leerve ew. mJeie& kes
107
yee, yeeesej mJeie& kes
400000
Gheefjce leerve ew. mJeie& kes
91
ueebleJe, keeefhe mJeie& kes
50000
veJe DevegefoMe mJeie& kes
9
Mege, ceneMege mJeie& kes
40000
hebe Devegej mJeie& kes
5
meleej, meneej mJeie& kes 6000
32000002800000120000080000040000050000400006000700
11110791958497023 nesles nQ~
Fve eewjemeer ueeKe meeeveJeW npeej lesF&me efpeveewleeueeeW kees cesje ceve Jeeve keee hetJe&ke yeejcyeej vecemkeej
nesJes~

N: M

eerheee&veeLe Jebovee
-Ghepeeefleboeerheee&veeLeee veceesmleg legYeb~
og:Keeefle&veeMeee veceesmleg legYeb~~
DeYeerefhmeleeLee&e veceesmleg legYeb~
$ewueeskeeveeLeee veceesmleg legYeb~~~23~~
veceesmleg heejmeveeLe! legcnW, og:Keeefle& efJeveeefMe veceesmleg legcnW~
veceesmleg F&efhmele nsleg legcnW, ns ef$eYegJeveveeLe! veceesmleg legcnW~~
-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
1. ef$eueeske Yeemkej, he=. 231~

leerveueeske efpevecebefoj

efmeueeske Deewj efmeefMeuee

(341)

efme ueeske Deewj efme efMeuee

(ef$eueeske Yeemkej mes)
meJee&Le&efmeef veeceke Fbke kes OJepe mes 12 eespeve cee$e Thej peekej F&<eleeiYeej veece keer Dee"JeeR he=LJeer
efmLele nw~ leerve YegJeve kes cemleke hej efmLele Fme he=LJeer keer hetJe&-heefece eew[eF& 1 jepeg nw, Gej-oef#eCe uecyeeF& 7
jepeg nw SJeb ceeseF& Dee" eespeve cee$e nw~ Dele: en he=LJeer ueeske kes Deble leke Dee" eespeve ceeser nw~ Fme he=LJeer kes
Thej leerve JeeleJeuee nQ pees keg kece Ske eespeve cee$e nQ~ IeveesoefOe JeeleJeuee 2 keesme, IeveJeeleJeuee 1 keesme,
levegJeeleJeuee 425 Oeveg<e kece 1 keesme nw~ Ske keesMe 2000 Oeveg<e kee nw~1
Fme Dee"JeeR he=LJeer kes ceOe ceW jpeleceeer, DeOe&ev kes Deekeej Jeeuee ceveg<e #es$e meceeve, ieesue, heQleeueerme ueeKe
eespeve efJemle=le efme#es$e nw~ Fme #es$e kes ceOe keer ceeseF& Dee" eespeve nw SJeb ece mes Ieles-Ieles Deble ceW 1 Debiegue
cee$e nw~ DeLee&led en efme efMeuee Gheefjce Yeeie ceW lees meceeve he nw Deewj veeres neefve Je=efhe nw~ ef$eueeskemeej ceW Fme
efmeefMeuee kees Geeve e<ekeefceJe2-meerOes jKes ngS keesjs meMe kene nw~ en efMeuee 45,00000 eespeve efJemle=le nw
Deewj Fmekeer heefjefOe 14230249 eespeve eceeCe nw~ meYeer efme YeieJeeve efme#es$e kes Gheefjce Yeeie-levegJeele kes elegLe&
Yeeie ceW efJejepeceeve nQb, Debeflece Mejerj kes eceeCe mes eEkeefeled vetve DeelceeosMe Jeeues nQ~
levegJeeleJeuee 425 Oeveg<e kece Ske keesMe kee nw~ Ske keesMe ceW 2000 Oeveg<e nesles nQ~ Dele: levegJeeleJeuee
ceW-2000-4251575 Oeveg<e~ levegJeeleJeuee kes keesme eceeCeebieggue keer Dehes#ee mes nw Deewj efmeeW keer DeJeieenvee
JeJenejebiegue keer Dehes#ee mes nw~ Fmeefuees 1575 kees 500 mes iegCee kejkes JeJenej Oeveg<e yevee ueerefpees
1575500787500 levegJeele keer ceeseF& kees heeBe meew mes iegCee kejkes 1500 kee Yeeie osves hej efmeeW keer Glke=
DeJeieenvee kee eceeCe neslee nw~ pewmes-15755001500525 Oeveg<e SJeb 900000 kee Yeeie osves hej peIeve
DeJeieenvee nesleer nw~ 1575500 9000007/8 Oeveg<e3/1/2 neLe~ FmeceW efmeeW keer peIeve DeJeieenvee meele
Oeveg<e kes Dee"JeW Yeeie nw~ Oeveg<e kes 4 neLe nesles nQ Dele: 7428; 2883-1/2~ efmeeW keer peIeve DeJeieenvee
3-1/2 neLe nw SJeb Glke= DeJeieenvee 525 Oeveg<e nw3~
DeLeJee mejuelee mes mecePeves kes efueS otmejer efJeefOe en nwIeveesoefOe JeeleJeuee
4000 Oeveg<e
IeveJeeleJeuee
2000 Oeveg<e
levegJeeleJeuee
1575 Oeveg<e~
es ceneOeveg<e kee eceeCe nw~ Fve meYeer kees 500 mes iegCee kejkes ueIeg Oeveg<e yeveeFes-4000200015757575
kees 500 mes iegCee-75755003787500 ueIeg Oeveg<e ngS~
FveceW efmeeW keer Glke= DeJeieenvee 525 kees IeeFes~ leye 3787500-5253786975 ngDee~
Glke= 525 Oeveg<e keer DeJeieenvee Jeeues efme YeieJeeve-efmeefMeuee mes meQleerme ueeKe, eemeer npeej
veJe meew heenej ueIeg Oeveg<e Thej peekej Glke= DeJeieenvee Jeeues efme YeieJeeve efJejepeceeve nQ, pewmes efke Fme egie
kes eejbYe ceW Glke= DeJeieenvee Jeeues eer yeengyeueer YeieJeeve nQ~
1. ef$eueeske Yeemkej, he=. 231 mes 234 leke~ 2. GeeveefmLelehee$eefceJe e<ekeefceJeleLe&:~ 3. ef$eueeskemeej ieeLee 141-142 (ef$eueeskemeej
ieeLee 558 keer erkee kee DebMe)~

(342)

efmeueeske Deewj efmeefMeuee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ueIeg mee{s 3 neLe keer DeJeieenvee Jeeues efme YeieJeeve-Ske Oeveg<e ceW eej neLe nesles nQ~ Dele:
3787499 ueIeg Oeveg<e Je De& neLe Thej peekej mee{s leerve neLe keer DeJeieenvee Jeeues efme YeieJeeve efJejepeceeve nQ~
ceOece DeJeieenvee Jeeues efme YeieJeeve-mee{s leerve neLe mes Thej Je 525 Oeveg<e mes veeres keer meYeer
DeJeieenvee Jeeues efme ceOece DeJeieenvee Jeeues nQ~ pewmes efke YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer 7 neLe keer DeJeieenvee Jeeues nQ
Dele: Jes efmeefMeuee mes 3787498 Oeveg<e Ske neLe Thej peekej meele neLe keer DeJeieenvee mes efJejepeceeve nQ~
meYeer efme YeieJevleeW kes cemleke levegJeeleJeuee kes Deble mes mheefMe&le nQ~ YeieJeeve $e+<eYeosJe, Jeemeghetpe Deewj
vesefceveeLe es leerve leerLekej heeemeve mes cees#e iees nQ Deewj Mes<e Fkekeerme leerLekej Ke[dieemeve mes cees#e iees nQ~1
Jes efme peerJe peneB leke Oecee&efmlekeee nw JeneR leke peekej efmLele nes iees nQ Deeies veneR peeles nQ~ Ske peerJe mes
DeJeieeefnle #es$e kes Yeerlej peIeve, Glke= Deewj ceOece DeJeieenvee mes meefnle Deveble efme nesles nQ~ ceveg<e ueeske
eceeCe efmLele levegJeele kes Gheefjce Yeeie ceW meye efmeeW kes cemleke meMe nesles nQ DeOemleve Yeeie ceW keesF& efJemeMe nesles
nQ~ efpelevee ceeie& ceOeueeske kes Thej peeves eesie nw Glevee peekej ueeske efMeKej hej meye efme he=Leked he=Leked ceesce mes
jefnle cet<eke kes DeYeblej DeekeeMe kes meMe nes peeles nQ~ es efme YeieJeeve Dee" keceeX mes tkej mecekelJe, oMe&ve,
%eeve Deeefo DevebleiegCeeW kes meeiej mJehe, Deheer, DeMejerjer, efvele, efvejbpeve, ke=leke= le neskej Ske ner mecee ceW
egieheled leerveueeske, leervekeeueJeleea mecemle heoeLeeX kees peeve uesles nQ Deewj Deveble megKe meeiej ceW meoe kes efuees efveceive nes
peeles nQ~ DemebKeeW keuhe keeueeW kes yeerle peeves hej Yeer Jes Jeeheme mebmeej ceW veneR Deeles nQ~ mebmeej kes mebhetCe& og:KeeW mes
tkej Deelceerke Deveble efMeJe meewKe kee DevegYeJe kejles nQ~
ueeske ceW Ske Meee ee mebhetCe& Meee kees Deer lejn mes peeve uesves hej ceveg<e kees yengle ner meblees<e megKeDeevebo GlheVe neslee nw~ hegve: mechetCe& ueeskeeueeske kees peeveves JeeueeW kees efkelevee megKe nesiee Fmekee Devegceeve kejvee Yeer
DeMekee nw~ efpevnW Jen %eeve Deewj megKe eehle ngDee nw Jes ner Gme Deevebo kee DevegYeJe kej mekeles nQ~ Deve peve veneR
kej mekeles~ ef$eueeskemeej ceW kene nw efkeeefkekekegheefCemegefjos menefcevos peb megnb eflekeeueYeJeb~ leees DeCebleiegeqCeob efmeeCeb KeCemegnb nesefo~~560~~
DeLe&-eeJeleea kes megKe mes YeesieYetefceeeW kee megKe DevebleiegCee nw YeesieYetefceeesb mes OejCesv kee megKe DevebleiegCee
nw Gmemes osJesv kee megKe DevebleiegCee nw~ Gmemes DenefceveW kee megKe DevebleiegCee nw~ Fve meYeer kes Devebleeveble iegefCele
Deleerle, Deveeiele Deewj Jele&ceeve keeue mebyebOeer mechetCe& megKeeW kees Skeef$ele keefjes Gmekeer Dehes#ee Yeer DevebleiegCee DeefOeke
megKe efmeeW kees Ske #eCe cee$e ceW GlheVe neslee nw en lees kesJeue GoenjCe cee$e nw mebmeejer meYeer peerJeeW kee megKe
Deekeguelee meefnle nw Deewj efmeeW kee megKe efvejekegue nw Fmeefuees efmeeW kee megKe Jeeve kes Deieesej nw~
mebmeej ceW keesF&-keesF& YeJe peerJe meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj meceked-eeefj$ehe jlve$ee kes yeue mes keceeX kee veeMe
kejkes mJeeb ner Deheves mJehe kees eehle kej uesles nQ~ Gmeer kee veece efmeeJemLeenw efmeeq: mJeelceesheueefyOe: kes Devegmeej Deheves
Deelcee kes mJehe kees eehle kej uesvee ner efmeef nw Sssmes efme hejceser Devebleeveble eceeCe nQ Jele&ceeve ceW Yeer efJeosn Deeefo mes efkeleves
ner YeJe pees jlve$eehe heg<eeLe& kes yeue mes Deheves Deveble iegCeeW kees Deewj Meeele meewKe, hetCe& %eeve kees eke kejWies~ Gve
Deleerleeveeiele Jele&ceevekeeueerve mechetCe& efmeeW kees efmeYeefehetJe&ke cesje ceve Jeeve keee mes yeejcyeej vecemkeej nesJes~
efmeebewueeskeecetOe&mLeeved, Deke=leeefve ke=leeefve e~ efpeveewleeefve ueeskesefmceved Jebos meJee&efCe efmees~~
~~meceehleeseb ebLe~~
1. nefjJebMehegjeCe, he=. 726~

leerveueeske efpevecebefoj

ewleJeboveeke

ewleJebovee<ke
(ieefCeveer %eeveceleer efJejefele)
ef$eYegJeve kes efpeleves ewleeuee, Deke=ef$ece Gvekees efvele Jebotb~
YeJe YeJe kes mebefele heehe hegbpe, Gve meyekees Fke #eCe ceW Keb[tb~~
DemegjeW kes eeQme" ueeKe veeiemegj, kes eewjemeer ueeKe kens~
Jeeegmegj kes deeveJes ueeKe meghejCe kes yeenej ue#e kens~~1~~
efJeegled Deiveer mleefvele GoefOe, efoked erhekegceej YeJeveJeemeer~
Fve n ceW he=Leked-he=Leked efpeveie=n, ereej ue#e megiegCe-jeMeer~~
meye ue#e yenej meele keesef, es efpeveie=n YeJeveeuee megj kes~
es DeOeesueeske kes efpevecebefoj, efveleeefle Jebotb Debpeefue kejkes~~2~~
Fme ceOeueeske kes heebe ces, kes Demmeer leerme kegueeeue kes~
jpeleeeue kes Fke meew meej, Demmeer nQ Je#eejeeue kes ~~
iepeoble efiejer kes yeerme YeJeve, pebyet Meeuceefue kes oMe ceeveW~
F<Jeeke=efle veie kes eej eej, cevegpeesej kes Yeer YeJe neveW~~3~~
Debpeveefieefj kes eG oefOecegKe kes, meesuen jeflekej kes yeefeme nQ~
veboerMJej erhe efpeveeuee es, yeeJeve DeefleMee iegCecebef[le nQ~~
kegb[ueefieefj ekeefiejer kes Yeer, nQ eej eej meye efceue kejkes~
es eej Meleke Ded"eJeve nQ, efpevecebefoj ceOeueeske Yej kes~~4~~
JeblejJeemeer peesefle<e megj kes, meye mebKeeleerle efpeveeuee nQ~
Fke Thej TOJe&ueeske ceW Yeer, Jewceeefveke Jebefole Deeuee nQ~~
meewOece& mJeie& ceW efpevecebefoj, yeeerme ueeKe MeeMJele ceevees~
F&M eeve mJeie& ceW Ded "eFme, nQ ueeKe efp eveeuee mejOeevees~~5~~
meevelkegceej ceW yeejn ueKe, ceensv mJeie& ceW Dee" ue#e~
efoJe yeeegieue ceW eej ueeKe, ueebleJe egie ceW heeeme menme~~
eeefueme npeej efoJe Mege egieue ceW, n npeej egie Meleej ceW~
efpeveefveuee meele meew Deevele Deew, eeCele DeejCe Deegle efoJe ceW~~6~~
ewJeseke leerve DeOees ceW nQ, Fke meew ieejn ceOece $ee ceW~
nQ Fke meew meele leLee efpeveie=n, nQ efveveeveJes TOJe& $ee ceW~~

(343)

(344)

ewleJeboveeke

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

veJe DevegefoMe ceW veJe efpevecebefoj, hebeevegej ceW heebe kenW~

Fve meyekee Jebove kejles ner, YeefJepeve ceveJeebefle efmeef uenW~~7~~
leerveeW ueeskeeW kes es efpeveie=n, meye Dee" keesef hheve megue#e~
meeeveJes menme eej meew Deew, Fkeeemeer eefcele kens MeeMJele~~
veJe meew heeerme keesef $esheve, nQ ueeKe meleeFme menme mener~
veJe meew De[leeefueme efpeveeeflecee, eefle efpeveie=n Fke meew Dee" keneR~~8~~
meye efpeveie=n ceW Deveghece MeeMJele, ceevemlebYeeefoke jeveeeW~
JeCe& ve he{les ner peve ceve ceW, oMe& ve keer Fe ekeeeW ~~
efpeveefyebye heebe Mele Oeveg<e lebgie, Gve Jeerlejeie efJe cevenejer~
ceQ kesJeue %eeveceleer nslet, efvele vecetB efpeveeuee megKekeejer~~9~~
-oesne$ewkeeefueke ke=ef$ece meYeer, efpeveeeflecee efpeveOeece~
kens Devebl eevebl e ner , efl evnW Devebl e eCeece~~10~~

N: M

Ghemeie&efJepeefe eerheee&veeLe Jebovee

-Meeot&ueefJeeeref[le vo-

ees ueeskeebleYet&leJemlegmekeueb ve#e$eJeled ueeskeles~

ees efpelJee eghemeie&keb efpeve Fefle eKee kecee&Ceefhe~~
Jeeceevebove S<e SJe YeieJeeved ueeskewkekeuhegce:~
Yeteeled ces lJejceemesveve=hepe: eer %eevecelew efeew~~24~~
pees meye ef$eYegJeve keer Jemlet kees, Fke ve#e$e meMe osKeW~
pees Ghemeie& kece&Me$eg kees, peerlee efpeve Fme efJeefOe mes nQ~~
Deemesve megle Jeeceevebove, Jes ueeskewkekeuhele nQ~
Gve heejme eYeg kes hemeeo mes, %eeveceleer eer cece nesJes~~
-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer

leerveueeske efpevecebefoj

eMeefmle

(345)

eMeefmle
efmeebm$ewkeeefuekeevvelJee, meJeemleerLekejeveefhe~
ke=ef$eceeke=ef$eceeved Jevos, efpeveewleefpeveeueeeved~~1~~
FvYetefleieCeervee, veceesmleg meJe&meeOeJes~
mejmJeefle! vecemlegYe, efo ces efle<"leelmeoe~~2~~
pebyeterhes$e #es$es eeied, Yejlesheee&KeC[kes~
eerJeerjMeemeves metefj, kegbokegboiegce&neved~~3~~
cetuemebIes e levveecvee, kegbokegboevJeeessYeJeled~
ies mejmJeleerveeefcve, yeueelkeejieCes MegYes~~4~~
Deefmceved efJebMeMeleeyoew e, eLeceeeee& F<eles~
eeefj$e eeJeleea e, ieg eerMeebeflemeeiej~~5~~
eerJeerjmeeiejeeee&mleme heeefOeheesYeJeled~
leme %eeveceleer efMe<eenb ieefCeveeefe&keeYeJeced~~6~~
veJeef$ehebedebkesefmceved, Jeerjeyos heeuiegves efmeles~
hebeceer cees#ekeueeCes, evLeeseb hee&hete&le~~7~~
eer MeeefvlekegvLJejleerLexMeeb, $eeeCeeb efpevecetle&e:~
ef$eueeskejeveeeeb e, jepevles efpevecetle&e:~~8~~
Sleemeeb meJe&cetleerveeb, le=leeree eefleehevee~
efleefLe: keueeCeoeeeefmle, emeeb evLe: mecehe&les1~~9~~
ke=ef$eceeke=ef$eceeee es, efpeveewleefpeveeueee~
les<eeb YekeleevegjeiesCe, $ewueeskeeefpevecebefojced~~10~~
ieefCeveer %eevecelesob, Meem$eb mebkeefueleb ceee~
eeJevcesJee&oemleeJeled mLeseeod evLeeefMejb YegefJe~~11~~
cebieueb MeeefvleveeLeesn&ved kegbLegveeLeesmleg cebieueced~
cebieuecejveeLeesefhe, pevceYetefceMe cebieueced~~12~~
$ewueeskeeb cebieueb kegee&led, cebieueb veJeosJelee~
cebieueb efpeveewleeefve, pewveOeceexmleg cebieueced~~13~~

N: M
1. eer MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejveeLe keer efJeMeeue eeflecee SJeb leerve ueeske jevee keer efpeveeefleceeDeeW kee Deepe le=leere eefleehevee efoJeme nw~

(346)

leerveueeske kee Oeeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerveueeske kee Oeeve

-ieefCeveer Deee|ekee %eeveceleer
Oeeveceskeeeefeeb meeod, Oeelee emeVeefeeYeeked~
leerLe&ke=odYeieJeeved Oese:, heueb meewKeceleerefveced~~1~~
Oeeve kee ue#eCe nw efee kee Skeee nesvee, emeVecevee YeJeelcee Oeelee-Oeeve kejves Jeeuee nw~ leerLekej YeieJeeve OeseOeeve kejves eesie-Oeeve kes efJe<ee nQ Deewj Deleerefve megKe-cees#emegKe eehle nesvee en Oeeve kee heue nw~
Fme ekeej Oeeve, Oeelee, Oese Deewj Oeeve kee heue Fve eejeW efJe<ee kees mecePevee eeefnS~
efJeMes<eeLe&-eneB Oese ceW leerLekej YeieJeeve kees efueee nw~ FmeceW Gvemes mebyebefOele Gvekeer eefleceeSb, efpevecebefoj, hebehejceser
Deeefo leLee , eR, Den Deeefo yeerpee#ej meYeer Dee peeles nQ~ eneB leerveueeske kee Oeeve efJeJeef#ele nw GmeceW meYeer hetpe-leerveueeske
kes veJeosJelee Deeefo Dee peeeWies~
leerveueeske kee Deekeej yeveekej DeLee&led Ke[s neskej oesveeW hewj hewueekej kecej hej neLe jKekej Ke[s Deekeej ceW leerveueeske kee
Deekeej yevee uesJeW~ hegve: efebleve kejvee eejbYe kejW(1)
jppegelego&Meesegbie:, heg<eeke=efleJeeveeced~
Deefmceved ueeskess efyevee %eeveeled, peerJee Yeecevleveeefole:~~1~~
oesneeewon jepeg Gegbie veYe, ueeske heg<e meb"eve~
leeceW peerJe Deveeefo leW, Yejcele nw efyeve %eeve~~
en ueeske-leerveueeske eewon jepeg TBee nw, meJe&$e eewon jepeg ceese nw leLee veeres eewon jepeg eew[ e nw Deewj Ieles-Ieles
ceOeueeske meele jepeg kes heeme Ske jepeg eew[e jn ieee nw~ hegve: ye{les ngS mee{s leerve jepeg leke Thej peekej kegnveer kes heeme heeBe jepeg
nes ieee nw hegve: Ieles-Ieles Thej mee{s leerve jepeg Thej efmeefMeuee kes heeme Ske jepeg jn ieee nw~ FmeceW yeere-yeere ceW Ske jepeg
eew[er Je ceeser $emevee[er nw~
Deye FmeceW megefJeOee mes mecePeves kes efueS ceOeueeske mes veeres meele jepeg ceW Fme $emevee[er ceW oMe Yeeie-efnmmes kej oerefpeS~
veeres Ske Yeeie ceW efveieeso hegve: meeleJeW vejke mes ueskej eLece vejke leke meele Yeeie ngS, Ssmes Dee" Yeeie nes iees~ hegve: Deheves
Mejerj ceW veeefYe mes veeres ueieYeie eej-heeBe Debiegue ceW oes Yeeie keerefpeS~ es KejYeeie Je hebkeYeeie nQ~ DeLee&led Meeeere Yee<ee ceW eLece
he=LJeer kes leerve Yeeie nesles nQ-KejYeeie, hebkeYeeie Deewj DeyyengueYeeie~ FmeceW mes le=leere Yeeie ceW lees eLece vejke nQ~ Thej kes oes YeeieeW
ceW YeJeveJeemeer Je Jeblej osJeeW kes YeJeve yeves nQ~
en meYeer ekejCe Fmeer ebLe ceW Dee egkee nw he=. 41 mes 44 leke Kegueemee nw~
FmeceW KejYeeie ceW YeJeveJeemeer osJeeW kes Demegjkegceej kees es[kej Mes<e veJe ekeej kes osJeeW kes meele kejes[ Dee" ueeKe YeJeve nQ
leLee hebkeYeeie ceW Demegjkegceej osJeeW kes eeQme" ueeKe YeJeve nQ, Ssmes meYeer ceW cebefoj nesves mes es oesveeW YeeieeW ceW 7,72,00000 efpevecebefoj
nQ~ Fve meYeer cebefojeW kees Deheves Mejerj ceW mLeeefhele kej Oeeve kejes~
Thej kes TOJe&ueeske kes meele jepeg ceW Fkekeerme (21) Yeeie keerefpeS~ Deheves Mejerj ceW keef-kecej kes heeme kee eLece Yeeie
ceOeueeske nw~ en megcesheJe&le keer TBeeF&-Ske ueeKe eespeve eceeCe TBee nw Je Ske jepeg eew[e nw~ FmeceW Leeueer kes meceeve Deekeej
Jeeues DemebKeele erhe-meceg nQ~ eLece pecyeterhe mes ueskej lesjnJeW ekeJej erhe leke ceOeueeske kes Deke=ef$ece efpevecebefoj eej meew
DeeJeve nQ~ eLeeeesie-eLeemLeeve Fvekee efebleve kejles ngS Oeeve kejW~
hegvee Thej kes Dee" YeeieeW ceW oes-oes Ssmes meewOece&-F&Meeve, meevelkegceej-ceensv Deeefo meesuen mJeieeX keer mLeehevee kejW~ Thej
ece mes veJe YeeieeW ceW veJeewJeseke keer keuhevee-mLeehevee kejW~ Fmekes Thej Ske Yeeie ceW Ske yeere ceW eej efoMee Je eej efJeefoMee ceW

leerveueeske efpevecebefoj

leerveueeske kee Oeeve

(347)

Ssmes veJe mLeeveeW ceW veJe DevegefoMe keer mLeehevee kejW leLee Fmekes Thej Ske Yeeie ceW eejeW efoMeeDeeW ceW Ske-Ske Je yeere ceW Ske, Ssmes
heeBe Devegej-efJepee, Jewpeeble, peeble, Dehejeefpele Deewj meJee&Le&efmeef kees mLeeefhele kejW~ Fve meyekes veece he=. 43-44 mes keb"ee
kej ueW~ Fme ekeej TOJe&ueeske ceW 16 mJeieeX kes 8 Yeeie, veJeewJeseke kes 9 Yeeie, veJe DevegefoMe kee 1 Yeeie Je hebe Devegej kee Ske
Yeeie Ssmes 891119 Yeeie nes iees~ TOJe&ueeske kes Fkekeerme Yeeie ceW 1 Yeeie ceOeueeske, 19 Yeeie TOJe&ueeske kes Ssmes 20 Yeeie
nes iees~ Deye FkekeermeJeW (21JeW) Yeeie ceW efmeefMeuee yeveevee nw~ TOJe&ueeske kes eewjemeer ueeKe meeeveJeW npeej lesF&me efpevecebefoj nQ~
DeOeesueeske ceW YeJeveJeemeer kes efpevecebefoj 7,7200000, ceOeueeske kes 458 SJeb TOJe&ueeske kes 84,97023, es meJe& leerveueeske kes
Deke=ef$ece efpevecebefoj Dee" kejes[, hheve ueeKe, meeeveJeW npeej, eej meew Fkeeemeer (8,56,97,481) nQ~ Fvekees vecemkeej
keerefpeS~ Fve meyeceW 108-108 efpeveeefleceeSb efJejepeceeve nQ Dele: veJe meew heeerme kejes[, $esheve ueeKe, meeeF&me npeej, veJe meew
De[leeefueme (925,53,27,948) Fve meYeer efpevecebefoj, efpeveeefleceeDeeW kee Oeeve kejW~ eLece ejCe ceW en Oeeve neslee nw~
(2)
DeOeesueeske ceW Jeblej osJeeW kes DemebKeele efpevecebefoj nQ~
Jeblej osJeeW kes KejYeeie ceW efkeVej, efkebheg<e Deeefo Dee" YesoeW ceW je#emepeeefle kes JeblejeW kees es[kej Mes<e meele YesoeW kes
DemebKeeleeW YeJeve nQb leLee hebkeYeeie ceW je#eme peeefle kes Jeblej osJeeW kes DemebKeeleeW YeJeve nQ~ Fve meyekees Deheves Mejerj ceW mLeeefhele kej
efpevecebefoj kee efebleve kej Oeeve kejes~ etBefke meYeer ceW efpevecebefoj nQ~
JeblejosJeeW kes YeJeve, YeJevehegj Deewj DeeJeeme es leerve ekeej kes mLeeve nQ~ GveceW mes es YeJeve DeOeesueeske ceW nQ leLee YeJevehegj Je
DeeJeeme es ceOeueeske ceW DemebKeeleeW erhe-mecegeW leke nQ~ Fve meYeer ceW Gleves ner efpevecebefoj nQ~
leLee YeJeveJeemeer osJeeW kes Yeer Demegjkegceej kees es[kej Mes<e veJe YesoeW kes YeJeveJeemeer kes ceOeueeske ceW DemebKeeleeW erhe-mecegeW
leke DemebKeeleeW YeJevehegj, DeeJeeme nesves mes Fvekes Yeer ceOeueeske ceW DemebKeele efpevecebefoj nes peeles nQ~
Fme ceOeueeske ceW he=LJeer mes 790 eespeve keer TBeeF& mes peesefleJee&meer osJeeW kes leejeDeeW kes efJeceeve Deeefo Ssmes 900 eespeve leke
Thej ceW DeekeeMe ceW DeOej mete&, ebcee, en, ve#e$e Deewj leejeDeeW kes efJeceeve DemebKeeleeW erhe-mecegeW leke DemebKeeleeW nQ~ Gve meYeer
ceW 1-1 efpevecebefoj nesves mes peesefleJee&meer osJeeW kes DemebKeeleeW efpevecebefoj nes peeles nQ~ Fve meYeer Deke=ef$ece efpevecebefoj Je GveceW
efJejepeceeve 108-108 efpeveeefleceeDeeW kees vecemkeej kejW-Fvekee Oeeve kejW~
Fme ekeej eejeW ekeej kes osJeeW kes efpevecebefoj Je efpeveeefleceeSb DemebKeeleeW nes ieF& nQ~ leLee eceOeueeske ceW {eF&erhe leke ke=ef$ece efpevecebefoj Je efpeveeefleceeSb leerveeW keeueeW keer Dehes#ee Devebleeveble nes peeleer nQ~
$ewkeeefueke ke=ef$ece meYeer, efpeveeeflecee efpeveOeece~
kens Devebleeveble ner, eflevnW Deveble eCeece~~1~~
Fve meYeer kee Je Deheves-Deheves cebefoj Je eefleceeDeeW kee Yeer Oeeve kejW~ eneB leke Oeeve kee efleere ejCe neslee nw~
(3)
ceOeueeske kes eLece pecyeterhe ceW 1 Yejle, 1 SsjeJele Je 32 efJeosn #es$eeW ceW Ssmeer 34 kece&YetefceeeB nQ~ Ssmes hetJe&Oeelekeer KeC[,
heefece OeelekeerKeC[, hetJe&heg<kejeOe&erhe Je heefece heg<kejeOe&erhe Fve eejeW peien Yeer 34-34 Ssmes 345170 kece&YetefceeeB Fve {eF&
erheeW leke nQ~ Fve meYeer 170 kece&YetefceeeW ceW Yetle, Jele&ceeve Je YeefJe<ekeeue keer Dehes#ee Devebleeveble Deefjnble, efme, Deeeee&,
GheeOeee, meJe&meeOeg, efpeveOece&, efpeveeiece, efpeveewle Deewj efpeveewleeuee es veJeosJelee ngS nQ, nesles nQ Je nesJeWies~ Gve meYeer kees
ceOeueeske ceW mLeeefhele kej vecemkeej kejW~
Ssmes ner Fve 170 kece&YetefceeeW ceW ef$ekeeue keer Dehes#ee Devebleeveble leerLekej nes peeles nQ~ Gve meYeer kee Oeeve kejW~ Devebleeveble
ieCeOejosJe ef$ekeeueehes#ee nesles nQ~ Gve meYeer kees SJeb Jele&ceeve eewyeerme leerLekejeW, $ewkeeefueke ieCeOejeW kees leLee eewyeerme leerLekejeW kes
1459 ieCeOej osJeeW kee Oeeve kejles ngS vecemkeej kejW~ 170 kece&Yetefce kes efoiecyej pewve cegefveieCe ef$ekeeue keer Dehes#ee Devebleeveble nes
peeles nQ~ FveceW Debleke=lkesJeueer nesves Jeeues Ghemeie& efJepeeer Deeefo meYeer cegefveeeW kees SJeb eewyeerme leerLekej kes meceJemejCe kes 2848000

(348)

leerveueeske kee Oeeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

cegefveeeW kees vecemkeej nesJes~

hegve: Deeefe&kee ceeleeSb meJe&kece&Yetefce ceW ef$ekeeue keer Dehes#ee Devebleeveble SJeb eewyeerme leerLekej kes meceJemejCe keer ieefCeveer yeeeer
Deeefo meYeer Deeefe&keeSb 50 ueeKe, 56 npeej oes meew heeeme nQ Gvekees Jeboeefce kejles ngS Oeeve kejW~ hegve: Ske meew meej kece&YetefceeeW
keer meJe& hebekeueeCekeYetefce, efveJee&CeYetefce Je DeefleMee #es$eeW kees vecemkeej kej Gvekee Oeeve kejles ngS Jele&ceeve ceW Fme Yejle#es$e kes
Deee&Keb[ ceW 16 leerLekej pevceYetefce, eeeie, Deefn$e, pe=befYekee, kesJeue%eeveYetefce SJeb kewueeMeheJe&le, ebheehegjer, efiejveej, heeJeehegjer Je
meccesoefMeKej efveJee&CeYetefceeeW keer Jebovee kejles ngS Fvekee Oeeve kejW~ eneB leke Oeeve kee le=leere ejCe neslee nw~
(4)
Deye efebleve kejW-cesjs cemleke kes Deboj ner Debeflece Yeeie ceW (henues kens ngS 21 Yeeie ceW mes 21JeW Yeeie ceW) efmeefMeuee nw
pees efke heQleeefueme ueeKe eespeve (4500000 eespeve) efJemle=le DeOe&ebekeej nw~ en yeere ceW 8 eespeve ceeser nw~ {eF&erhe eceeCe Fme
efmeefMeuee hej Devebleeveble efme hejceser efJejepeceeve nQ~ es efmeefMeuee kes Thej IeveesoefOeJeeleJeuee, IeveJeeleJeuee kes Thej leLee
levegJeeleJeuee kes Deble ceW efJejepeceeve nQ~ Fmeer ebLe ceW he=. 341-342 leke henues he{kej mecePe uesvee eeefnS~
es efme YeieJeeve efmeefMeuee mes 37 ueeKe 86 npeej 975 Oeveg<e Thej peekej, 525 Oeveg<e keer Glke= DeJeieenvee Jeeues efme
nQ~ hegvee 37,87,250 Oeveg<e Thej peekej, YeieJeeve $e+<eYeosJe 500 Oeveg<e keer DeJeieenvee Jeeues heeemevecege ceW efmeefMeuee mes
Thej efJejepeceeve nQ~
YeieJeeve MeebefleveeLe 37 ueeKe, 87 npeej 460 Oeveg<e Thej peekej 40 Oeveg<e keer DeJeieenvee ceW Ke[dieemeve cege ceW efJejepeceeve
nQ~ Ssmes meYeer Glke= Je ceOece DeJeieenvee kes $ewkeeefueke Devebleeveble efmeeW kee Oeeve kejW~
hegve: efmeefMeuee mes 37 ueeKe, 87 npeej 499 Oeveg<e DeOe& neLe Thej peekej peIeve DeJeieenvee-mee{s leerve neLe keer
DeJeieenvee Jeeues efme YeieJeeve efJejepeceeve nQ, Fve Devebleeveble $ewkeeefueke efmeeW kees vecemkeej kejles ngS meYeer efmeeW kee Oeeve kejW~
hegve: Deble ceW efebleve kejWFve meYeer DeOeesueeske, ceOeueeske, TOJe&ueeske kes DemebKeeleeW Deke=ef$ece efpeveewle, ewleeueeeW kees, ke=ef$ece Devebleeveble efpeveewle,
ewleeueeeW kees Je ceOeueeske ceW {eF&erhe ceW efmLele Devebleeveble veJeosJeleeDeeW kees Deheves Mejerj ceW efJejepeceeve kej vecemkeej kejkes Oeeve
ceW efebleve kejWFve meyekee Fme leerveueeske kes Deekeej mes yeveees ngS Mejerj ceW Oeeve kejles ngS cesje ceve heefJe$e nes ieee, cesjs Jeeve heefJe$e nes
iees~ cesje Mejerj heefJe$e nes ieee SJeb cesjer Deelcee heefJe$e nes ieF&~
Deye Deheveer Deelcee kees TOJe&ieceve mJeYeeJe nesves mes ueeske kes DeeYeeie ceW efmeeW kes ceOe efmeefMeuee hej efJejepeceeve kej
efebleve kejWefmeesnb, yegesnb, efvejbpeveesnb, efveefJe&keejesnb, efvejekeejesnb, ueeskeeeefmLeleesnb, Devebleefme-ceOeefJejeefpeleesnb~
hegve: Deble ceW DeeBKe Keesuekej oesveeW hewj meces kej oesveeW neLe keer nLesueer Keesuekej neLe keer jsKeeDeeW ceW efmeefMeuee kee Deekeej
osKeW Deewj Deeies efueKee Mueeske he{kej oesveeW neLe kees cegkegefuele pees[kej vecemkeej kejWosnosJeeuees Yeeefvle, $ewueeskees veJeosJelee:~
mJeelceeeb levceees YetlJee, ueeskemeesheefj jepeles~~1~~
hegveeef$eYegJeve kes cemleke hej, efmeefMeuee hej efme Devebleeveble~
vecetB vecetB ef$eYegJeve kes meYeer, leerLe& kees efpememes nes YeJe Devle~~2~~
Fme ekeej en leerve ueeske kee Oeeve eej ejCe ceW DeLee&led eej yeej ceW efkeee pee mekelee nw Deewj peye DeYeeme heefjhekeJe nes
peeJes, leye Ske yeej ceW Yeer efkeee pee mekelee nw~