Vous êtes sur la page 1sur 200

Biodiversity in the Urucu Petroleum Province Biodiversidad en la Provincia Petrolera de Urucu

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Jos Srgio Gabrielli de Azevedo Presidente President Presidente Renato de Souza Duque Diretor Executivo de Servios
Executive Director of Service Director Ejecutivo de Servicios

Guilherme de Oliveira Estrella Diretor Executivo de Explorao e Produo


Executive Director of Exploration and Production Director Ejecutivo de Exploracon y Produccin

Carlos Tadeu da Costa Fraga Gerente Executivo do Centro de Pesquisa e Desenvolvimento Leopoldo A. Miguez de Mello (CENPES)
Executive Manager of Research and Development Center Leopoldo A. Miguez de Mello (CENPES) Gerente Ejecutivo del Centro de Investigacin y Desarrollo Leopoldo A. Miguez de Mello (CENPES)

Christovam Penteado Sanches Gerente-Executivo da Explorao e Produo Norte-Nordeste


North-Northeast Exploration and Production Executive Manager Gerente Ejecutivo de Explotacin y Produccin Norte-Nordeste

Ricardo Castello Branco Gerente Geral do P&D Gs, Energia Desenvolvimento Sustentvel
Gas, Energy, Sustainable Development R&D General Manager Gerente General de I&D de Gas, Energa y Desarrollo Sustentable

Joelson Falcao Mendes Gerente Geral da Unidade de Negcio da Amaznia


General Manager of Amazon Business Unit Gerente General de la Unidad de Negocio de la Amazona

Thais Murce Mendes da Silva Coordenadora do Programa Tecnolgico de Mitigao de Mudanas Climticas
Coordinator of the Technological Program for Climate Change Mitigation Coordinadora del Programa Tecnolgico de Mitigacin de Cambios Climticos

Pedro Penido Duarte Guimares Coordenador do Programa Tecnolgico de Meio Ambiente


Environmental Technology Program Coordinator Coordinador del Programa Tecnolgico de Medio Ambiente

Viviana Canho Bernades G. Coelho Gerente da Avaliao Monitoramento Ambiental


Environmental Assessment and Monitoring Manager Gerente de Evaluacin y Monitoreo Ambiental

Rivaldo Alves Bernardes Gerente do Ativo de Produo Urucu


Urucu Production Asset Manager Gerente del Activo de Produccin de Urucu

Instituies Parceiras Partens Instituicions Instituciones

Luis Manuel Rebelo Fernandes Financiadora de Estudos e Projetos FINEP Presidente President Presidente Ima Clia Guimares Vieira Museu Paraense Emlio Goeldi MPEG Diretora Director Directora Adalberto Luis Val Instituto Nacional de Pesquisas da Amaznica INPA Diretor Director Director

Marco Antonio Zago Conselho Nacional do Desenvolvimento Cientfico e Tecnolgico CNPq Presidente President Presidente Alex Bolonha Fiza de Mello Universidade Federal do Par UFPA Reitor Rector Chancellor

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Coordenao geral General coordination Coordinacin general Sirayama de Oliveira Ferreira Lima Produo Editorial Publishing production Produccin editorial Marcello Cardoso Monnerat, Paulo Rubens Cabral Projeto grfico Design Proyecto grfico Folio Criao www.foliocriacao.com.br Editorao Designers Designers Mauro Carvalho, Raphael Heide Tratamento de imagem Image treatment Tratamiento de la imagen Raphael Heide Reviso de texto em portugus Text revision in Portuguese Revisin de texto en portugus Cludio Figueiredo Traduo em ingls Translation/English Versin en ingls Alfredo Chaves Reviso de texto em ingls Text revision in English Revisin de texto en ingls Cory Bunyard Traduo/reviso em espanhol Translation/text revision in Spanish Versin/revisin de texto en espaol Primacy Translations Reviso editorial Editorial review Revisin de proyeto grfico Jau Editora Ilustraes em papel vegetal Acervo da coleo de obras raras do Museu Paraense Emilio Goeldi
Transparent paper illustrations Emilio Goeldi Paraense Museum Collection of Rare Works Ilustraciones en papel vegetal Acervo de la Coleccin de Obras Raras del Museo Paraense Emilio Goeldi

B615 Biodiversidade na Provncia petrolfera de Urucu / Organizado por Sirayama de Oliveira Ferreira Lima... [et al.]. Rio de Janeiro : PETROBRAS. CENPES, 2008. 194 p. : il. ; 27 cm. Bibliografia: p. 179-181 ISBN 978-85-99891-04-9 1. Biodiversidade. 2. Amaznia. 3. Provncia petrolfera de Urucu (AM). 4. Impacto ambiental. 5. Indstria do petrleo. I. Lima, Sirayama de Oliveira Ferreira. CDD 333.9516

Dados Internacionais de Catalogao e Publicao (CIP)

Foto da Capa Cover Photo Foto de Cubierta M. Chicaoka, 2006 Tamaquar (Plica plica - Tropiduridae)

Biodiversity in the Urucu Petroleum Province Biodiversidad en la Provincia Petrolera de Urucu

Organizadores
Organizers Organizadores

Sirayama de Oliveira Ferreira Lima Marlcia Bonifcio Martins Ana Lcia da Costa Prudente Luciano Fogaa Assis Montag Marcello Cardoso Monnerat Paulo Rubens Cabral Denise de Almeida Pires do Rosrio

Rio de Janeiro, 2008

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

ENERGIA E MEIO AMBIENTE


complexo o desafio que as empresas de energia precisam superar neste sculo XXI: por um lado, tm a obrigao de integrar ao sistema uma populao de mais de 1 bilho de pessoas que hoje vive sua margem, sem fontes modernas de energia para se locomover, cozinhar, conservar alimentos, iluminar casas, escolas e hospitais. E para tal, necessrio que haja oferta de energia abundante e acessvel a todos, em termos fsicos e econmicos. Por outro lado, a sociedade exige que esta oferta seja feita sem agravar os problemas ambientais, em especial os de alcance planetrio, como as mudanas climticas, a presso sobre os recursos hdricos e a perda da biodiversidade. E nesse contexto que a Petrobras se posiciona de modo corajoso ao explicitar sua viso de futuro: ser, em 2020, uma das cinco maiores empresas de energia do mundo, e a preferida dos pblicos de interesse. Ou seja: o resultado empresarial s far sentido para ns se, ao alcan-lo, conseguirmos ter o respeito e a preferncia dos clientes, dos acionistas, dos empregados, das pessoas que vivem prximas das nossas instalaes, daquelas que so potencialmente afetadas pelas nossas operaes ou pelos nossos produtos. Em outras palavras, queremos ser reconhecidos pela sociedade em geral como a mais respeitvel dentre as empresas de energia. Para se propor um alvo to arrojado, necessrio acreditar, como a Petrobras acredita, que responsabilidade ambiental e social no so de modo algum conflitantes com o resultado econmico. E nossa crena no baseada somente nos slidos princpios ticos que norteiam nossa atuao: ela vem tambm da prxis. Foi o que demonstramos a ns mesmos e sociedade em mais de vinte anos de operao responsvel na provncia de Urucu. E foi o que reafirmamos, a partir do final da dcada passada, ao transformarmos a Petrobras na referncia mundial em termos de respeito ao meio ambiente, preveno de acidentes, cuidado com a sade e segurana da sua fora de trabalho. Resultados obtidos ao mesmo tempo em que levvamos a empresa a alcanar valores inditos de mercado, atingindo o patamar mximo de credibilidade na comunidade financeira internacional.

E para ns, como maior empresa brasileira, o valor simblico da Amaznia inestimvel. No admitimos nada menos que a excelncia no que se refere ao cuidado ambiental em qualquer das nossas operaes na regio. Por isso criamos, este ano, o Centro de Excelncia da Petrobras na Amaznia (CEAP), que vai coordenar, de modo sinrgico, a atuao das mais importantes instituies de pesquisa do pas em projetos ambientais de alto interesse para a empresa, para a regio e para o Brasil. O Centro de Pesquisas da Petrobras, em parceria com a Unidade de Negcios da Amaznia, vem estabelecendo e implantando padres de ecoeficincia e sustentabilidade para as atividades de explorao e produo na Amaznia que sero referncias mundiais de excelncia. Da a importncia da publicao deste Biodiversidade na Provncia Petrolfera de Urucu. Produto da cooperao de longo prazo de pesquisadores das sete instituies que compem a Rede CTPetro Amaznia com profissionais da Petrobras, o livro, com seu magnfico tratamento grfico, colocar um pblico mais amplo em contato com a extraordinria riqueza da biodiversidade amaznica. E, para aqueles diretamente envolvidos com a atuao da Petrobras na regio, servir a um s tempo como subsdio para a elaborao de planos e programas de gesto ambiental essenciais s nossas operaes, fornecendo a base de conhecimento necessria preservao da biodiversidade na rea de interesse, e como registro histrico para comparaes que, no futuro, confirmaro que fomos capazes de produzir na provncia de Urucu sem provocar qualquer efeito adverso aos ecossistemas sensveis existentes na regio.

Ricardo Castello Branco Gerente Geral de P&D de Gs, Energia e Desenvolvimento Sustentvel

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

ENVIRONMENT AND ENERGY


Energy enterprises must face a complex challenge during the XXI century. On one hand they are obliged to meet the needs of over 1 billion people presently without the benefit of modern sources of energy for cooking and food conservation, for lighting, transportation, schools, or hospitals. To succeed, there must be an abundant and accessible physical supply of energy that can be exploited economically, for all. On the other hand, society demands that the energy be supplied without adding to the already severe environmental problems such as climate change, water shortage and diminishing biodiversity . Petrobras faces the future with a corageous vision: it intends to be one of the five leading energy enterprises in the world by 2020, as well as the publics favourite. We shall only consider that our enterprise achieved its goal when we obtain respect from those who live near our installations and are potentially affected by our products, as well as public, consumer, shareholder, and employee preference. That is, we want to be recognized as the most respectable energy enterprise by society as a whole. One must believe, to propose such a daring mark, as Petrobras does, that social and environmental responsibility and positive economic results are not contradictory. Our belief is founded on praxis itself and on solid ethical principles which guide our actions. During more than twenty years of responsible operation in the Urucu province, we have become aware of and shown society, this attitude. It was ascertained, as of the end of the last decade, when we made Petrobras world reference in respect for the environment, accident prevention, health care and employee safety, while we led the enterprise to expand its markets and reach higher levels of credibility in the international finance community. The Amazon region has inestimable symbolic value for the largest Brazilian enterprise. That is why only excellence will serve the cause of caring for the environment in any of our operations in the region. That is why we founded, this year, the Petrobras Center of Excellency in Amazonia CEAP, to coordinate the synergy of the countrys most renowned research institutions working on environmental projects of interest for the region, for the country, and for the enterprise. And that is why the Petrobras Research Center and the Amazonia Business Unit came together in a partnership to establish and install patterns (standards) of sustainability and ecoefficiency for its exploration and production activities in the Amazon region which can serve as world references of excellency. These are the reasons for the publication of Biodiversity in the Urucu Petroleum Province and its importance. It is the product of long term cooperation between the seven institutions that form the CTPetro Amazon Network with Petrobras staff. The book, which has a magnificent graphic effect (presentation), will allow the general public to see the extraordinary wealth in Amazonian biodiversity. And, for those who are involved with Petrobrasactivities in the region, it wil subsidize project and program development for environmental management, essential for our operations, supplying the fundamental knowledge needed for preservation of biodiversity in the indicated areas. It will serve as a historical register for future comparisons as well, to confirm whether we were capable of production without adverse effects on the sensitive ecossystems existing in the Urucu province.

Ricardo Castello Branco Gas, Energy, Sustainable Development R&D General Manager

ENERGA Y MEDIO AMBIENTE

Es complejo el desafo que las empresas de energa han de superar en este Siglo XXI: por una lado, tienen la obligacin de integrar una poblacin de ms de 1.000 millones de personas que hoy viven al margen del sistema, y que no disponen de fuentes modernas de energa para desplazarse, para cocinar, para conservar alimentos o para alumbrar sus casas, escuelas y hospitales. Y para ello se necesita que haya una oferta de energa abundante y accesible a todos, en trminos fsicos y econmicos. Por otro lado, la sociedad exige que esta oferta se realice sin contribuir con el agravamiento de los problemas ambientales, especficamente los de alcance planetario, como los cambios climticos, la presin sobre los recursos hdricos y la prdida de la biodiversidad. Es en este contexto que Petrobras asume una posicin valerosa al revelar su visin de futuro: la de ser, en 2020, una de las cinco mayores empresas de energa del mundo, y la preferida de los pblicos de inters. Es decir: el resultado empresarial slo tendr sentido para nosotros si, al alcanzarlo, logramos tener el respeto y la preferencia de los clientes, de los accionistas, de los empleados, de las personas que viven prximas a nuestras instalaciones, de aqullos potencialmente afectadas por nuestras operaciones o por nuestros productos. En otras palabras, queremos ser reconocidos como la ms respetable entre las empresas de energa por la sociedad en general. Para proponerse un objetivo tan arrojado es necesario creer, as como Petrobras cree, que responsabilidad ambiental y social no estn de ningn modo en conflicto con el resultado econmico. Y nuestra creencia no se basa solamente en los slidos principios ticos que orientan nuestra actuacin: sta viene tambin de la praxis. Es lo que demostramos a nosotros mismos y a la sociedad en ms de 20 aos de operacin responsable en la provincia de Urucu. Y es lo que reafirmamos, desde fines de la dcada pasada, al transformar a Petrobras en la referencia mundial que es hoy, en trminos de respeto al medio ambiente, prevencin de accidentes, y cuidado con la salud y la seguridad de su fuerza laboral, al tiempo que llevamos a la empresa a alcanzar valores inditos de mercado y el nivel mximo de

credibilidad en la comunidad financiera internacional. Y para nosotros, como la mayor empresa brasilea, el valor simblico de la Amazonia es inestimable. Por ello no admitimos nada menos que la excelencia en lo que se refiere al cuidado ambiental en cualquiera de nuestras operaciones en la regin. Por ello creamos, este ao, el Centro de Excelencia de Petrobras en la Amazonia CEAP, que coordinar, de manera sinrgica, la actuacin de las ms importantes instituciones de investigacin del pas en proyectos ambientales de alto inters para la empresa, para la regin y para Brasil. Por ello, en una asociacin entre el Centro de Investigaciones de Petrobras y la Unidad de Negocios de la Cuenca del Solimes, estamos estableciendo e implantando estndares de ecoeficiencia y sustentabilidad para las actividades de explotacin y produccin en la Amazona que sern referencias mundiales de excelencia. Y por ello la publicacin de Biodiversidad en la Provincia Petrolera de Urucu es tan importante. Producto de la cooperacin de largo plazo de los investigadores de las siete instituciones que componen la Red CTPetro Amazonia con profesionales de Petrobras, el libro, con su magnfico tratamiento grfico, permitir al lector en general tener un estrecho contacto con la extraordinaria riqueza de la biodiversidad amaznica. Y, para aquellos directamente involucrados con la actuacin de Petrobras en la regin, servir como subsidio para la elaboracin de planes y programas de gestin ambiental esenciales a nuestras operaciones, proporcionando la base de conocimiento necesaria a la preservacin de la biodiversidad en el rea de inters, y al mismo tiempo como registro histrico para comparaciones que, en el futuro, confirmarn lo que hemos sido capaces de producir en la provincia de Urucu sin provocar ningn efecto adverso a los ecosistemas sensibles existentes en la regin.

Ricardo Castello Branco Gerente Geral de P&D de Gas, Energa y Desarrollo Sostenible

10

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

O HOMEM E SEU TERRITRIO

Como ser a sociedade deste planeta daqui a 25 anos? Poucos acertaro se quiserem descer a detalhes do cotidiano, das ferramentas, dos utenslios, das facilidades com que crianas, homens e mulheres contaro para seu conforto, seu lazer, sua formao e para exercer sua atividade produtiva. Mas todos esto certos de que est a nascer uma nova forma de cidadania, a cidadania da informao e da comunicao e que as tecnologias de que disporemos consolidar a atuao do cidado global, antenado e informado, em tempo real, a respeito de tudo o que estar a acontecer entre os dois plos e em todas as longitudes. No parece haver dvidas de que as unidades nacionais permanecero fortes e inabalveis, pois, o homem e seu territrio, nas palavras e conceitos do gegrafo Milton Santos, que formam as naes, as nacionalidades em todas as suas faces culturais, ticas, econmicas, religiosas. O novo cidado global de meados deste sculo repousar sua ateno e sua ao sobre a tica das relaes sociais e do respeito e preservao dos ambientes naturais em que plantas e animais habitam e perpetuam suas espcies. Vamos nos ater, aqui, ao quesito ambiental, objeto deste livro. Em poucas palavras, o cidado do futuro estar permanente e inteiramente comprometido com a exterminao da misria e com a preservao do meio ambiente. Ser um lutador, um combatente que usar a informao e a comunicao como armas, em tempo real, para que suas exigncias sejam atendidas por governos, governantes, empresas e empresrios, instituies de todos os tipos e seus responsveis. Usar seu poder de compra e investimento para fazer valer sua opinio e suas posies a respeito destas questes. Em relao ao chamado setor produtivo, como o petrolfero, o cidado global brasileiro, tcheco, australiano, coreano, panamenho, islands enfim de todas as nacionalidades, atuar de forma direta na escolha para o consumo de produtos originrios de todas as operadoras do mundo. As empresas sero julgadas de forma contnua, ininterrupta e imediata pelos consumidores-cidados que decidiro comprar ou evitar, adquirir aes ou redirecionar seus investimentos, consumir ou rejeitar bens de consumo que tragam a marca desta ou daquela produtora e distribuidora de petrleo e derivados, at sua linha de produo mais a jusante de seu processo industrial. Ainda mais porque todos os habitantes deste planeta estaro conscientes de que, mesmo no sobrevivendo sem a energia e os produtos da nossa atividade petroqumica, so as empresas petrolferas que produzem os combustveis fsseis de maior impacto no meio ambiente global e que, justamente por isso, devero ser muito mais cobradas por sua responsabilidade social. Este comportamento ainda que acanhado pelas prprias ineficincias tecnolgicas atuais j nitidamente visvel, em muitas ocasies. Est na lembrana de todos o boicote nos E.U.A. e Canad, em 1989, aos produtos de um gigante da indstria petrolfera responsvel pelo derramamento de petrleo no canal de Valdez, no Alaska. Tremeu a poderosa corporao, sofreu severos impactos de imagem, despendeu bilhes de dlares na tentativa de remediao e limpeza da rea e conseguiu livrar-se, afinal, aps 2 anos de inferno astral. Mas esteve beira de uma crise financeira, provavelmente catastrfica se ocorresse nos dias atuais, e certamente falimentar, caso se repita daqui a poucos anos. Fica inquestionvel, portanto, a imperativa necessidade de as empresas petrolferas se conscientizarem de que sua responsabilidade, como colaboradora concreta da preservao e restaurao do meio ambiente terrestre, ser o mais

importante fator de sustentabilidade corporativa. E que o super consciente consumidor-cidado, permanentemente ligado informao global, em tempo real, que ser o juiz, quem decidir, em ltima anlise, a prpria existncia das corporaes. No foi por menos que a Petrobras, em sua ltima reviso de Plano Estratgico, colocou em sua viso para 2025 a expresso de ser a preferida dos seus pblicos de interesse. Inserida profundamente nesta questo, como um dos maiores patrimnios naturais do planeta, esto as florestas tropicais e dentre elas, a Floresta Amaznica , de longe, aquela na qual se concentram as atenes de todos os cidados conscientes da Terra. Um gigantesco e complexo ecossistema equatorial super-mido, extremamente sensvel a mudanas climticas, abrangendo vrios territrios nacionais, a Floresta Amaznica com certeza, ainda muito pouco conhecida. Fauna e flora escondem espcies e gneros ainda no identificados pela comunidade cientfica mundial. No ser exagero imaginar concretamente que espcies, talvez gneros de animais e plantas tenham sido extintos ou estejam beira da extino antes mesmo de serem conhecidos pelos pesquisadores de todo o mundo. O conhecimento da Floresta Amaznica , portanto, premissa bsica, fundamental para a preservao deste vasto sistema ecolgico, iniciativa imprescindvel para que a humanidade presente e futura continue a desfrutar deste monumental e majestoso patrimnio natural, cuja existncia crtica para a manuteno do clima do nosso planeta, mesmo at para a preservao da existncia do Homo sapiens sapiens sobre a Terra. Esta publicao uma contribuio da Petrobras, uma das maiores e mais importantes empresas de energia do mundo que opera um grande processo industrial encravado na Floresta Amaznica. Biodiversidade na Provncia Petrolfera de Urucu contribui para avanarmos no conhecimento deste extenso territrio verde que cobre regies de vrios pases da Amrica do Sul. a Petrobras cumprindo seu compromisso scio-ambiental com os cidados deste Pas e deste planeta.

Guilherme de Oliveira Estrella Diretor Executivo de Explorao e Produco

11

12

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

MAN AND HIS TERRITORY


How will our planets social relations be in 25 years? Few of us will guess the details of daily events the tools, utensils and facilities at ones disposal to make life easier for men, women and children, more comfortable and leisurely, as well as more practical for ones professional activities. But we are sure that a new form of citizenship is being born, information and communication-based citizenship, and that the technologies we will have at our disposal will coin the model of the global citizen, logged-on and well informed, in real time, of everything going on between the two poles and in all longitudes. There doesnt seem to be any doubt that national units will remain strong and unshakeable because man and his territory, as the geographer Milton Santos would say, form nations and nationalities composed of cultural facets: ethical, economic or religious. The new mid-century global citizen will direct his attention and action to ethics in social relations and to respect and preservation of natural environments where plants and animals live and perpetuate their species. Lets focus on the environmental factor, our object in this book. The citizen of the future will be entirely and permanently devoted to exterminating misery and preserving the environment. He will fight, information and communication in arms, in real time, for his demands to be recognized by governments and their governors, enterprises and their executives, and by institutions of all kinds and their managers. He will use his buying power to ascertain his opinion and his positions. Regarding the production sector, such as the petroleum production sector, the global citizen whether Brazilian, Australian, Korean, Panamanian, Irish, all nationalities alike will be a direct actor and choose products from operators all over the world. Enterprises will be judged, constantly and immediately, by consumer citizens who will decide to buy or avoid buying, buy bonds or redirect investments, consume or reject goods with traces of certain brands of petroleum producers and distributors, going all the way to the final products of its industrial process. Ever more so, since all citizens on the planet will be aware that although they may not survive without energy and other products derived from our petrochemical activities, petroleum enterprises are responsible for the largest impact on the environment caused by fossil fuels, and for this reason must be charged for their share of social responsibility. This behavior can already be observed with some frequency, although rather timidly because of present-day technological shortcomings. Many still remember the boycotts in USA and Canada, in 1989, to goods produced by a giant of the petroleum industry, because of an oil spill in the Valdez Canal in Alaska. The powerful enterprise trembled and suffered severe damage to its image; spent billions of dollars trying to remedy the situation and clean the area, before it finally freed itself from two years of disgrace. Although it underwent a heavy financial crisis, nevertheless, had it been today it probably would have been catastrophic, or even mean bankruptcy had it happened a few years in the future. There is no question of the imperious demand that petroleum enterprises become aware of their responsibilities, and effectively collaborate to preserve and restore the worlds natural environment, being certain that this is the way to corporative sustainability. The super-conscious and permanently linked to global real-time information consumer will be the judge, he will decide, ultimately, as to the existence of such corporations. This serves to explain why, in the last edition of its Strategic Plan, Petrobras included in its Vision of 2025, the expression Be its publics favorite. Deeply linked to this question is the state of one of the greatest heritages of our planet, the tropical forests in the world, the Amazon Rain Forest in particular, the region on which the attention of all conscious citizens is focused. It is a gigantic and yet unknown, complex equatorial super-humid ecosystem, extremely sensitive to climatic variations, ranging over various national territories. Its fauna and flora conceal unidentified species and genera. We can safely assume that some of these are already on the verge of extinction before even having been submitted to scientific inquiry and description and announced to the world. Knowledge pertaining to the Amazon Forest is fundamental for its preservation, an initiative which must necessarily be undertaken, so humanity, present and future, may continue to cherish this monumental and majestic natural heritage. Its existence is critical to the maintenance our planets climate, and thence to the survival of Homo sapiens sapiens on Earth. This publication is a contribution from Petrobras, one of the largest and most important energy enterprises in the world, which operates a great industrial compound in the Amazon Forest. iodiversity in the Urucu Petroleum Province contributes to knowledge concerning this huge green territory that covers the regions of various countries in South America. This is Petrobras, fulfilling its social and environmental duty to our countrys citizens and to the citizens of the world. Guilherme de Oliveira Estrella Executive Director of Exploration and Production

EL HOMBRE Y SU TERRITORIO
Cmo ser la sociedad de este planeta de aqu a 25 aos? Pocos acertaran al querer entrar en detalles de lo cotidiano, de las herramientas, de los utensilios, de las facilidades que nios, hombres y mujeres dispondrn para su comodidad, recreacin, formacin y para ejercer su actividad productiva. Pero todos estn seguros de que est por nacer una nueva forma de ciudadana, la ciudadana de la informacin y de la comunicacin, y que las tecnologas a nuestro alcance consolidarn la actuacin del ciudadano global, actualizado e informado, en tiempo real, a respecto de todo lo habr de suceder entre los dos polos y en todas las longitudes. Parece no haber duda de que las unidades nacionales permanecern fuertes e inamovibles pues, el hombre y su territorio, en las palabras y conceptos del gegrafo Milton Santos, son los que constituyen las naciones, las nacionalidades en todos sus aspectos culturales, ticos, econmicos y religiosos. El nuevo ciudadano global de mediados de este siglo dirigir su atencin y su accin a la tica de las relaciones sociales y al respeto y la preservacin de los ambientes naturales, donde plantas y animales habitan y perpetan las especies. Atengmonos, aqu, al aspecto ambiental, objeto de este libro. En pocas palabras, el ciudadano del futuro estar permanente y completamente comprometido con la eliminacin de la miseria y con la preservacin del medio ambiente. Ser un luchador, un combatiente que usar la informacin y la comunicacin como armas, en tiempo real, para que sus exigencias sean llevadas a cabo por gobiernos, gobernantes, empresas y empresarios, por instituciones de todo tipo y sus responsables. Usar su poder de compra e inversin para hacer valer su opinin y sus posiciones a respecto de esos asuntos. Con relacin al llamado sector productivo, como el petrolero, el ciudadano global brasileo, checo, australiano, coreano, panameo, islands en fin, de todas las nacionalidades, actuar de manera directa en la eleccin para el consumo de productos oriundos de todas las operadoras del mundo. Las empresas sern juzgadas de forma continua, ininterrumpida e inmediata por los consumidores ciudadanos que decidirn comprar o evitar, adquirir acciones o reorientar sus inversiones, consumir o rechazar bienes de consumo que lleven la marca de esta o aquella productora y distribuidora de petrleo y derivados, alcanzando la lnea de produccin ms primaria en su proceso industrial. Incluso porque todos los habitantes de este planeta sern conscientes de que, aun sin poder sobrevivir sin la energa y los productos de nuestra actividad petroqumica, son las empresas petrolera las que producen los combustibles fsiles de mayor impacto en el ambiente global y que, justamente por eso, debern ser mucho ms exigidas con relacin a su responsabilidad social. Este comportamiento aun atenuado por las propias ineficiencias tecnolgicas actuales ya es ntidamente visible en muchas ocasiones. Todos recordamos el boicot en los EE.UU. y Canad, en 1989, a los productos de un gigante de la industria petrolera responsable por el derrame de petrleo en el canal de Valdez, en Alaska. La poderosa corporacin fue sacudida hasta los cimientos, sufri severos impactos en su imagen, gast miles de millones de dlares en tentativas de remediacin y limpieza del rea, y logr salir adelante despus de 2 aos de infierno astral. Pero estuvo al borde de una crisis financiera, probablemente catastrfica si ocurriera en los das actuales, y una bancarrota segura, si se repitiera dentro de algunos aos. Es incuestionable, por lo tanto, la necesidad imperativa de que las empresas petroleras tomen consciencia de que sus responsabilidades, como colaboradoras concretas en la preservacin y restauracin del medio ambiente terrestre, ser el factor ms importante de sustentabilidad corporativa. Y que el consumidor ciudadano super consciente, permanentemente conectado a la informacin global, en tiempo real, es quien ser el juez y quien decidir, en ltima instancia, la propia existencia de las corporaciones. No en vano Petrobras, en su ltima revisin del Plan Estratgico, coloc en su visin para 2025 la expresin de ser la preferida de sus pblicos de inters. Profundamente inmerso en este asunto, como uno de los mayores patrimonios naturales del planeta, estn las selvas tropicales y entre ellas, la Selva Amaznica es por lejos aquella donde se concentran las atenciones de todos los ciudadanos conscientes de la Tierra. Gigantesco y complejo ecosistema ecuatorial super hmedo, extremadamente sensibles a los cambios climticos, abarcando varios territorios nacionales, la Selva Amaznica seguramente es aun muy poco conocida. Su fauna y su flora esconden especies y gneros todava no identificados por la comunidad cientfica mundial. No es exagerado imaginar concretamente qu especies, tal vez gneros de animales y plantas se hayan extinguido o estn al borde de la extincin, antes incluso de ser conocidos por los investigadores de todo el mundo. El conocimiento de la Selva Amaznica es por lo tanto, premisa bsica, fundamental para la preservacin de este vasto sistema ecolgico, iniciativa imprescindible para que la humanidad presente y futura contine disfrutando de este monumental y majestuoso patrimonio natural, cuya existencia es crtica para el mantenimiento del clima en nuestro planeta, incluso para preservacin de la existencia misma del Homo sapiens sapiens sobre la Tierra. Esta publicacin es una contribucin de Petrobras, una de las mayores y ms importantes empresas de energa del mundo que opera un gran proceso industrial enclavado en la Selva Amaznica. Biodiversidad en la Provincia Petrolera de Urucu contribuye para avanzar en el conocimiento de este extenso territorio verde que cubre regiones de varios pases de Sudamrica. Es Petrobras cumpliendo su compromiso socio ambiental con los ciudadanos de este Pas y de este planeta. Guilherme de Oliveira Estrella Director Ejecutivo de Explotacin y Produccin

13

14

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Sumrio Summary Sumario

17 25 37 45

Introduo Introduction Introduccin Histrico e Conservao History and Preservation Meio Fsico Physical Environment Flora
Medio Fsico Resea Histrica y Conservacin

101 Fauna

157 Listagem das Espcie List of Species Lista de las Especies 186 Bibliografia Bibliography Bibliografa 191 Autores Authors Autores 193 Crditos Fotogrficos Photo Credits Crditos Fotogrficos 195 Agradecimentos Acknowledgments Agradecimientos

15

16

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

INTRODUO

A organizao de projetos em Redes Temticas Cooperativas um instrumento utilizado na atualidade para maximizar a eficincia do uso dos recursos financeiros, humanos e de infraestrutura na rea de cincia e tecnologia nacional. Dentro do Programa de Fundos Setoriais do Petrleo, em 2001 foi organizado pela Financiadora de Estudos e Projetos (FINEP) e pelo Conselho Nacional de Desenvolvimento Cientfico e Tecnolgico (CNPq), um edital para pesquisas nas Regies Norte e Nordeste. Treze redes foram contempladas, sendo uma para a regio Norte (Amaznia) e outras doze atuando no Nordeste brasileiro. A Rede Norte, denominada Rede CTPetro Amaznia Tecnologias para a recuperao de ecossistemas e conservao da biodiversidade na Amaznia brasileira, tem como proposta intensificar a troca de informaes, conhecimentos, intercmbio de profissionais, treinamento e capacitao, alm de obter e divulgar novos conhecimentos que permitam identificar, avaliar, eliminar ou minimizar os efeitos negativos ao meio ambiente, das atividades de prospeco e transporte do gs natural e petrleo na Amaznia brasileira. Esta Rede formada por cooperao das seguintes instituies de ensino superior e de cincia e tecnologia da Amaznia: Instituto Nacional de Pesquisas da Amaznia (INPA); Museu Paraense Emlio Goeldi (MPEG); Embrapa Amaznia Ocidental (Embrapa/CPAA); Universidade Federal do Amazonas (UFAM); Universidade Federal do Par (UFPA); Universidade Federal Rural da Amaznia (UFRA) e Universidade do Estado do Amazonas (UEA). A estrutura e a organizao so compostas por um projeto administrativo, dois temticos (PT1 Dinmica de clareiras sobre impacto da explorao petrolfera e PT2 Tcnicas de regenerao artificial em clareiras abertas pela explorao e transporte de petrleo e gs natural) e dois integradores (PI1 Caracterizao e anlise da dinmica do solo e PI2 Anlise de sensibilidade ambiental e previso de impactos). As atividades de pesquisa da Rede concentram-se na Base Operacional Gelogo Pedro de Moura (BOGPM), bacia do Rio Urucu, municpio de Coari, estado do Amazonas, Brasil. Esta regio apresenta uma grande variao de ambientes, com uma alta heterogeneidade ambiental e singularidade na composio e riqueza de espcies animais e vegetais, sendo considerada uma regio importante para a biodiversidade amaznica.

17

18

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

O projeto PT1 gera conhecimento e metodologia de diagnstico para subsidiar a recuperao de clareiras causadas pela atividade da indstria petroleira na bacia do Rio Urucu. Para chegar a estes objetivos foram realizados inventrios da fauna e flora, caracterizao da estrutura e dinmica das comunidades de animais e vegetais, estudos dos processos de colonizao e recolonizao da fauna e flora, identificao de indicadores bioecolgicos que permitam monitorar o grau de recuperao florestal e o monitoramento do microclima na regio. A equipe de pesquisadores envolvidos no projeto utiliza-se de um sistema de inventrio estruturado para a avaliao da biodiversidade local. Tais inventrios consistem na padronizao e explicitao dos mtodos de coleta de dados biolgicos, de forma a permitir comparaes entre os estudos existentes para os diversos grupos taxonmicos. A padronizao dos mtodos exige a integrao de eclogos e sistematas para a gerao de novas idias e novos mtodos analticos. Essa metodologia permite potencializar as informaes contidas nos dados coletados no campo e nos acervos cientficos zoolgicos e botnicos. A realizao desses inventrios hoje essencial para diagnosticar a biodiversidade amaznica, principalmente frente grande riqueza de espcies e ao alto grau de desconhecimento existente sobre a regio. O inventrio estruturado permite no s reconhecer as espcies presentes, como tambm estimar de forma comparvel a riqueza e diversidade locais, sempre considerando padres de distribuio das espcies, de forma a caracterizar de maneira mais eficiente raridades e endemismos, contribuindo para a elaborao de planos de ao em conservao, formas de uso da biodiversidade e estabelecimentos de unidades de conservao. Os grupos envolvidos procuraram coletar os dados, na medida do possvel nas mesmas reas, com o objetivo de integrao dos dados biticos e abiticos. O mtodo de inventrio compreende tcnicas qualitativas e quantitativas, que permitem a obteno do maior nmero possvel de dados biolgicos, levando em considerao as particularidades de cada grupo-alvo. O estabelecimento de um protocolo mnimo de amostragem que integre os diferentes componentes da fauna exigiu uma grande diversificao das tcnicas utilizadas, uma vez que parmetros como histria natural, hbitat e comportamento so variveis que podem interferir na amostragem. Para o inventrio faunstico foram enfocados os grupos-alvo compostos por aranhas, dpteros, heterpteros, peixes, rpteis e aves.

REDE CTPETRO AMAZONIA

Para os inventrios florsticos foram selecionadas clareiras naturais e artificiais, atravs de amostragem por transecto. A composio da flora foi analisada pelo nmero de indivduos por famlia dos grupos de mono e dicotiledneas. Aps a identificao das espcies, foram estudados os parmetros de estrutura, diversidade e posio sociolgica. Para estudar o microclima, a estratgia de trabalho teve por base duas escalas espao-temporais. Uma escala envolveu o estudo microclimtico de propriedades biticas e abiticas na interao gua-solo-planta-atmosfera e outra regional, em que foram analisadas as sries climatolgicas de precipitao, evaporao, temperatura do ar, velocidade e direo do vento, umidade relativa, insolao e distribuio de radiao solar. Este livro sintetiza os resultados obtidos entre os anos de 2004 e 2006 e representa a integrao de conhecimento cientfico da equipe de pesquisadores que atuam na regio, estando estruturado em cinco captulos. No primeiro captulo apresentando um histrico da ao da Petrobras na bacia do Rio Urucu e, no segundo captulo, uma caracterizao fsica da BOGPM. A biodiversidade da Provncia Petrolfera de Urucu apresentada nos dois captulos subseqentes, sendo a flora e a fauna descritas e ilustradas. O ltimo captulo foi reservado lista preliminar de espcies animais e vegetais nativas registradas na regio. O material exposto neste livro apresenta, de forma indita, dados sobre a biodiversidade da regio e aponta para a grande importncia das aes de conservao desenvolvidas pela Petrobras na bacia do Rio Urucu e seu entorno, apoiadas mais recentemente por esta rede de pesquisa.

19

20

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

INTRODUCTION
The organization of projects into Cooperative Thematic Networks is an instrument presently used to maximize the efficiency of financial, human and infrastructure resources in the national science and technology domain. In 2001, within the Program of Sectorial Funds of Petroleum, Financier of Studies and Projects (FINEP) and the National Advisory Board of Scientific and Technological Development (CNPq) sent out a proclamation supporting research in the North and Northeastern Regions of Brazil. Thirteen networks were considered, one for the North (Amazon region) and twelve others for the Northeast of Brazil. The Northern Network, called CTPetro Amazon Network Technologies for recuperation of ecosystems and conservation of biodiversity in the Brazilian Amazon, proposes to intensify the exchange of information and knowledge, professional personnel exchange programs, training and qualification, and, furthermore, to obtain and divulge new developments that allow for the identification, evaluation and elimination or minimization of negative effects to the environment which are a result of prospecting and transporting natural gas and petroleum in the Brazilian Amazon region. This network is the result of cooperation between the following institutions recognized for superior education in the field of science and technology in the Amazon: National Research Institute of Amaznia (INPA); Emilio Goeldi Paraense Museum (MPEG); Embrapa Amaznia Occidental (Embrapa/ CPAA); Federal University of Amazonas (UFAM); Federal University of Par (UFPA); Federal Rural University of Amaznia (UFRA); and Amazonas State University (UEA). The structure and organization come from one administrative project, two thematic projects (PT1 Dynamics of cleared areas in relation to the impact of petroleum exploration and PT2 Artificial regeneration techniques for cleared areas opened for exploration and transportation of petroleum and natural gas) and two integrated projects (PI1 Characterization and analysis of soil dynamics and PI2 - Analysis of environmental sensitivity and impact forecast).

INTRODUCCIN
La organizacin de proyectos en Redes Temticas Cooperativas es un instrumento utilizado en la actualidad para maximizar la eficiencia del uso de los recursos financieros, humanos y de infraestructura en el rea de Ciencia y Tecnologa nacional. Dentro del Programa de Fondos Sectoriales del Petrleo, en 2001 fue organizado por FINEP y CNPq un llamado para investigaciones en la Regiones Norte y Noreste. En ese llamado trece redes fueron contempladas, siendo una para la regin Norte (Amazonia) y otras doce actuando en el Noreste brasileo. La Red Norte, denominada Red CTPetro Amazonia Tecnologas para la recuperacin de ecosistemas y conservacin de la biodiversidad en la Amazonia brasilea, tiene como propuesta intensificar el intercambio de informaciones, conocimientos, intercambio de profesionales, entrenamiento y capacitacin, adems de obtener y divulgar nuevos conocimientos que permitan identificar, evaluar, eliminar o minimizar los efectos negativos al medio ambiente, de las actividades de prospeccin y transporte de gas natural y petrleo en la Amazonia brasilea. Esta Red est formada por la cooperacin de las siguientes Instituciones de Enseanza Superior y de Ciencia y Tecnologa de la Amazonia: Instituto Nacional de Pesquisas da Amaznia (INPA), Museo Paraense Emlio Goeldi (MPEG); Embrapa Amaznia Ocidental (Embrapa/CPAA); Universidade Federal do Amazonas (UFAM); Universidade Federal do Par (UFPA); Universidade Federal Rural da Amaznia (UFRA); y Universidade do Estado do Amazonas (UEA). Su estructura y organizacin est compuesta por un proyecto administrativo, dos temticos (PT1 Dinmica de claros bajo el impacto de la explotacin petrolera y PT2 Tcnicas de regeneracin artificial en claros abiertos por la explotacin y el transporte de petrleo y gas natural), y dos integradores (PI1 Caracterizacin y anlisis de la dinmica del suelo y PI2 Anlisis de sensibilidad ambiental y previsin de impactos).

The networks research activities are concentrated in the Geologist Pedro de Moura Operational Base (BOGPM), Urucu River basin, Coari Municipality, Amazonas State, Brazil. This region presents a large variety of environments, with high environmental heterogeneity and singularity in the richness and composition of animal and plant species, and is thus considered important region for biodiversity in the Amazon. Project PT1 generates knowledge and diagnostic methodology to subsidize the recuperation of areas cleared for the petroleum industrys activities in the Urucu River Basin. In order to reach this objective, inventories of flora and fauna, characterization of the structure and dynamics of animal and plant communities, studies of colonization and re-colonization by fauna and flora, identification of bioecological indicators which allow monitoring of the degree of forest recovery and monitoring of the regional microclimate were done.

Las actividades de investigacin de la Red se concentran en la Base Operacional Gelogo Pedro de Moura (BOGPM), cuenca del Ro Urucu, Municipio de Coari, Estado de Amazonas, Brasil. Esta regin presenta una gran variedad de ambientes, con una alta heterogeneidad ambiental y singularidad en la composicin y riqueza de especies animales y vegetales, siendo considerada una regin importante para la biodiversidad amaznica. El proyecto PT1 genera conocimiento y metodologa de diagnstico para subsidiar la recuperacin de claros causados por la actividad de la industria petrolera en la cuenca del Ro Urucu. Para realizar estos objetivos fueron realizados inventarios de fauna y flora, caracterizacin de la estructura y dinmica de las comunidades de animales y vegetales, estudios de los procesos de colonizacin y recolonizacin de la fauna y flora, identificacin de indicadores bioecolgicos que permitan monitorear el grado de recuperacin forestal y el microclima en la regin.

21

22

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

The research team involved in the project uses a system of inventory built to evaluate local biodiversity. Such inventories consist of standardization and explanation of the methods of biological data collection in order to allow comparisons between the various existing studies of the diverse taxonomical groups. The standardization of the methods demands integration between ecologists and systematists for the generation of new ideas and new analytic methods. This methodology allows for the potential of the information contained in the data collected in the field and in the zoological and botanical scientific quantities. These inventories are essential to diagnose Amazon biodiversity, considering the great species richness and the enormous lack of knowledge of the region. A structured inventory allows one not only to recognize the species that are present, but also to estimate, by comparison, the local species richness and diversity, always taking into consideration the distribution patterns of different species in order to characterize more efficiently rarity and endemism, and contributes to the development of conservation action plans, biodiversity use and of establishment of conservation units. The groups involved attempted to collect data, through measurement of the same areas when possible, in order to integrate biotic and abiotic data. The inventory method includes quantitative and qualitative techniques that allow for the collection of the greatest amount of biological data, considering the particularities of each target group. The establishment of a minimum sample protocol that integrates the different components of fauna demanded a great diversity of techniques, since parameters such as natural history, habitat and behavior are variables that can interfere in the sampling. In the fauna inventory the focus was set on the target groups composed of spiders, dipterans, heteropterans, fish, reptiles and birds. For the flora inventories, natural and artificial clearings were selected through transect sampling. The composition of flora was analyzed by the number of individuals per family, from the dicotyledon and monocotyledon groups. Once the species

El equipo de investigadores involucrados en el proyecto utiliza un sistema de inventario estructurado para la evaluacin de la biodiversidad local. Tales inventarios consisten en la normalizacin y explicacin de los mtodos de recoleccin de datos biolgicos, de forma de permitir comparaciones entre los estudios existentes para los diversos grupos taxonmicos. La normalizacin de los mtodos exige la integracin de eclogos y taxnomos, para la generacin de nuevas ideas y nuevos mtodos analticos. Esta metodologa permite potenciar las informaciones contenidas en los datos recolectados en el campo y en los acervos cientficos zoolgicos y botnicos. La realizacin de estos inventarios es hoy esencial para diagnosticar la biodiversidad amaznica, principalmente frente a la gran riqueza de especies y al alto grado de desconocimiento existente sobre la regin. El inventario estructurado permite no slo reconocer las especies presentes, como tambin estimar de forma comparable la riqueza y la diversidad local, siempre considerando patrones de distribucin de las especies, de forma de caracterizar de manera ms eficiente rarezas y endemismos, y contribuyendo para la elaboracin de planes de accin en conservacin, formas de uso de la biodiversidad y establecimientos de unidades de conservacin. Los grupos involucrados buscaron recolectar los datos, en la medida de lo posible, en las mismas reas, con el objetivo de integrar los datos biticos y abiticos. El mtodo de inventario comprende tcnicas cualitativas y cuantitativas, que permiten la obtencin del mayor nmero posible de datos biolgicos, tomando en consideracin las particularidades de cada grupo objetivo. El establecimiento de un protocolo mnimo de muestreo que integre los diferentes componentes faunsticos exigi una gran diversificacin de las tcnicas utilizadas, una vez que parmetros como historia natural, hbitat y comportamiento son variables que pueden interferir en el muestreo. Para el inventario faunstico se enfocaron los grupos-objetivo compuestos por araas, dpteros, heterpteros, peces, reptiles y aves. Para los inventarios florsticos se realizaron muestreos en claros naturales y artificiales, a travs de muestreo por transecto. La composicin florstica fue analizada por el nmero de

REDE CTPETRO AMAZONIA

were identified, other parameters such as structure, diversity and sociological position were studied. The strategy employed to study the microclimate was based on two spatial-temporal scales. One scale involved the microclimatic study of biotic and abiotic properties considered the interaction of water-soil-plant-atmosphere and another regional climate analysis of precipitation, evaporation, air temperature, wind speed and direction, relative humidity and solar radiation distribution. This book consists of five chapters, which synthesize the research results obtained from 2004 to 2006, and represents the integration of scientific knowledge produced by the research team working in the region. In the first chapter the history of Petrobras work in the Urucu River basin is presented and, in the second chapter, a physical characterization of the BOGPM. The biodiversity of the Petroleum Province of Urucu appears in the two subsequent chapters, with illustrations of flora and fauna. The last chapter has been reserved for a preliminary list of native animal and plant species registered in the region. This book assembles and presents, for the first time, data on the region biodiversity and demonstrates the importance of preservation efforts employed by Petrobras in the Urucu River basin and entourage, more recently supported by this research network.

individuos por familia de grupos de mono y dicotiledneas. Se analizaron los parmetros de estructura, diversidad y posicin sociolgica, despus de la identificacin de las especies. Para estudiar el microclima la estrategia de trabajo tuvo por base dos escalas espacio-temporales. Una escala involucr el estudio microclimtico de propiedades biticas y abiticas en la interaccin agua-suelo-planta-atmsfera y otra regional, en la cual se analizaron las series climatolgicas de precipitacin, evaporacin, temperatura del aire, velocidad y direccin del viento, humedad relativa, insolacin y distribucin de radiacin solar. Este libro sintetiza los resultados obtenidos entre los aos 2004 y 2006 y representa la integracin de conocimiento cientfico del equipo de investigadores que acta en la regin, estando estructurado en cinco captulos. En el primer captulo se presenta una resea histrica de la accin de Petrobras en la cuenca del Ro Urucu y en el segundo captulo, una caracterizacin fsica de la BOGPM. La biodiversidad de la Provincia Petrolera de Urucu se presenta en los dos captulos siguientes, siendo la flora y la fauna descritas e ilustradas. El ltimo captulo se reserv para la lista preliminar de especies animales y vegetales nativas registradas en la regin. El material expuesto en este libro presenta en forma indita datos sobre la biodiversidad de la regin y apunta para la gran importancia de las acciones de conservacin desarrolladas por Petrobras en la cuenca del Ro Urucu y su entorno, apoyado ms recientemente por esta red de investigacin.

23

24

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

HISTRICO E CONSERVAO

A aliana entre desenvolvimento econmico, conservao ambiental e eqidade social, que constitui o desafio da sustentabilidade, foi buscada desde a descoberta da Provncia Petrolfera de Urucu pela Petrobras, no municpio de Coari (AM), em 1986, no corao do Bioma Amaznico, o maior domnio de florestas tropicais remanescentes do planeta. Desta forma, epopia da busca por petrleo na Amaznia, seguiu-se o grande esforo para garantir a preservao ambiental desde a fase de planejamento das operaes de explorao e produo de leo e gs da Petrobras na Amaznia. A busca por petrleo na Amaznia remonta ao ano de 1917, porm os primeiros indcios de leo e gs foram encontrados apenas em 1925, o que levou intensificao das pesquisas. A criao da Petrobras, em 1953, inaugurou uma nova era da pesquisa, porm todas as descobertas revelavam-se subcomerciais. Contudo, somente em 1978 ocorreu a primeira descoberta significativa de gs natural, no municpio de Carauari, s margens do Rio Juru, no estado do Amazonas, e, em julho de 1986, foram descobertos indcios de petrleo associados a outra grande reserva de gs natural, desta vez nas proximidades das cabeceiras do Rio Urucu, um pequeno rio de guas avermelhadas, prximo ao divisor de guas das bacias do Juru e do Purus, contrariando as previses tericas, graas capacitao e ao desempenho de tcnicos da Petrobras. A possibilidade de escoar o petrleo, ao contrrio do que acontecia com o gs natural, deu impulso ao processo de produo, iniciando o planejamento para o desenvolvimento da atividade e para a construo da Base de Operao Gelogo Pedro de Moura (BOGPM). A BOGPM constitui o nico Ativo de Produo de petrleo e gs da Petrobras na Regio Amaznica e pertence Unidade de Explorao e Produo da Amazonia (UN-AM). A BOGPM situa-se numa rea isolada, a 680km a sudoeste de Manaus, no municpio de Coari (AM), e, atualmente, compreende mais de 60 poos produtores, distribudos em trs campos, denominados de Rio Urucu (RUC), Leste do Rio Urucu (LUC) e Sudoeste do Rio Urucu (SUC). A produo mdia de petrleo em Urucu de 56,5 mil barris por dia, enquanto a de gs natural de 9,7 milhes de metros cbicos por dia. Esse volume faz do Amazonas o segundo produtor terrestre de petrleo e o terceiro produtor nacional de gs natural, e, do municpio de Coari, o maior produtor terrestre. O petrleo de Urucu de alta qualidade, resultando em seu aproveitamento

25

26

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

especialmente para a produo de gasolina, nafta petroqumica, leo diesel e GLP (gs de cozinha). O processamento de GLP, que supera 1,5 mil toneladas dirias, equivale a 115 mil botijes de 13kg. A BOGPM possui uma infra-estrutura formada por instalaes industriais, aeroporto, portos, estradas, alojamentos, refeitrios, escola, reas de lazer, esporte e telecomunicaes para garantir o conforto das quase duas mil pessoas que trabalham em regime embarcado. A Base de Urucu auto-suficiente em energia e o gs natural, que produzido junto com o petrleo, o principal componente de sua matriz energtica. A energia eltrica gerada por quatro turbogeradores locais e fornecida para a rea industrial do Plo Arara, os alojamentos, a iluminao das vias e demais instalaes. Os veculos so abastecidos principalmente com gs natural veicular e diesel produzido no prprio local, sendo que h um estudo piloto em andamento para a substituio de pelo menos 5% do diesel por biodiesel. O comprometimento com a preservao ambiental e com as comunidades na rea de influncia da atividade esteve presente desde o incio da concepo da atividade e, para subsidiar o planejamento, foram convidados dez eminentes cientistas de diversas reas do conhecimento ambiental. As recomendaes oriundas desta consultoria de notveis para minimizar os impactos sociais e ambientais da atividade de explorao e produo foram consolidadas no Plano Diretor de Gerenciamento Ambiental para a Regio Amaznica, no qual foi contemplado o ciclo de vida da atividade, com a incorporao da preocupao ambiental e social nas fases de implementao, operao, descomissionamento e psdescomissionamento. O Plano Diretor foi estruturado em diretrizes gerais de gerenciamento ambiental, programas especficos para a Regio Amaznica e na orientao para um sistema de monitoramento. As diretrizes recomendavam a utilizao dos melhores recursos tecnolgicos, materiais e humanos para evitar e controlar impactos ambientais e sociais negativos, a articulao com o poder pblico para atendimento das populaes nas reas de influncia, a avaliao prvia de impactos para planejamento adequado e a garantia da sustentabilidade dos benefcios sociais gerados pela atividade quando ela for encerrada. As diretrizes tambm contemplavam a elaborao de planos de contingncia, incentivo e apoio a atividades de pesquisa visando ampliao do conhecimento cientfico

HISTORICO E CONSERVAAO

sobre a regio, transferncia a partes interessadas das informaes, potencializando o desenvolvimento econmico, social e a preservao ambiental, e com a conscientizao da fora de trabalho para atuao responsvel e em harmonia com as diretrizes. Na implantao e na operao do empreendimento, foram definidas diversas aes concretas com base no Plano Diretor de Gerenciamento Ambiental. As medidas implementadas para evitar assentamentos e abertura de acessos na floresta foram a construo das instalaes em rea isolada, o trabalho em sistema de confinamento, com turnos de 14 dias de atividades e 21 dias de folga, com transporte areo dos trabalhadores, a racionalizao na abertura de estradas internas e implantao de projetos de reflorestamento e recuperao de reas degradadas com apoio de instituies cientficas. Outras aes foram a realizao de estudos prvios de impacto ambiental para o Complexo Inicial de Urucu, Oleoduto Urucu-Tef, aeroporto, acessos e demais estruturas para apoio dos servios de explorao, produo e transporte, gerenciamento de resduos e efluentes, a proibio da caa e da pesca, o controle de vetores de doenas nas reas de trabalho, a priorizao de contratao de trabalhadores das cidades vizinhas e o desenvolvimento de projetos sociais compensatrios. Da mesma forma, o sistema de monitoramento foi implantado e os resultados das pesquisas realizadas fornecem informaes para a gesto ambiental da rea. Os principais impactos ambientais potenciais da instalao e operao da Base de Operaes Gelogo Pedro de Moura (BOGPM) e das atividades de explorao e produo relacionam-se infra-estrutura fsica, como a construo de instalaes, de estradas de circulao interna e acessos aos poos de leo e gs, s reas de poos e s jazidas que fornecem matria-prima para a construo das estradas e acessos, e poluio, como os riscos de acidente, de contaminao com resduos, efluentes e emisses atmosfricas. Os programas sociais e ambientais, planejados antes do incio das atividades, em conjunto com os estudos ambientais e o procedimento de licenciamento ambiental, vm garantindo o adequado gerenciamento ambiental da rea. Pelo desempenho ambiental na BOGPM, a Petrobras foi a primeira empresa de petrleo do mundo a receber simultaneamente os certificados ISO 14.001 e BS 8800. Contudo, a gesto dos impactos sociais e ambientais no um processo estanque e, alm das medidas rotineiras de aprimoramento das operaes, a Petrobras iniciou, em 2006, um grande processo de reviso de suas atividades de explorao e produo na Amaznia, buscando o aprimoramento dos seus processos com o objetivo de estruturar, luz das concepes e tecnologias mais avanadas, o novo Plano Diretor de Sustentabilidade. Para subsidiar o novo Plano Diretor foi realizado um diagnstico social e ambiental da BOGPM no qual foram identificados os aspectos que podem ser aprimorados e elaboradas as Diretrizes de Sustentabilidade para a Atividade de Explorao e Produo da Petrobras na Amaznia, as quais foram submetidas a uma consulta a entidades e personalidades com reconhecida atuao na construo de uma sociedade ecolgica, econmica e socialmente sustentvel, especialmente na Regio Amaznica. A elaborao do Plano Diretor de Sustentabilidade tem como temas prioritrios a proteo da biodiversidade, a ecoeficincia das atividades e operaes, o controle de contingncias e a interface social, econmica e cultural das atividades de explorao e produo, as quais incluem todo o suporte logstico necessrio, como transporte areo, terrestre e fluvial, o suprimento e a infra-estrutura. Em relao gesto de impactos sobre a biodiversidade na BOGPM, as principais preocupaes relacionam-se aos efeitos diretos sobre os hbitats, decorrentes da abertura de clareiras para a construo de poos e obteno de material de emprstimo para construo e manuteno de estradas, dutos e instalaes, uma vez que todas as precaues so tomadas para prevenir contaminaes qumicas, por meio de uma gesto eficiente de efluentes lquidos, resduos slidos e emisses atmosfricas. Assim, a recuperao das reas degradadas extremamente importante para a reduo destes impactos e para garantir a proteo da biodiversidade. O processo de recuperao de reas em Urucu envolve uma

27

28

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

relao permanente entre a Petrobras e os diversos grupos de pesquisa que atuam no local ao longo destes 20 anos. As pesquisas desenvolvidas na unidade subsidiam a definio das bases ecolgicas do processo de recuperao, a seleo das espcies que sero produzidas no viveiro e utilizadas nos plantios, as tcnicas de controle de eroso e manejo do solo, as metodologias para o plantio, o nmero de mudas, os grupos ecolgicos e proporo das espcies, bem como o aprimoramento das prticas de coleta e beneficiamento de sementes e produo de mudas no viveiro. Para a recomposio das clareiras abertas para explorao e produo, h um viveiro com aproximadamente 86 mil mudas de espcies nativas da Regio Amaznica e constitui a base do programa de replantio intensivo que pode chegar a mais de mil mudas plantadas por dia. So 60 espcies diferentes, sendo que, para algumas delas, a multiplicao em viveiro obtida em larga escala. Essas espcies foram selecionadas pelos pesquisadores contemplando os diferentes grupos ecolgicos, considerando as caractersticas de velocidade de crescimento, tolerncia insolao e s condies de solo. Na BOGPM, alm do plantio inicial, feita a manuteno e, sempre que necessrio, o adensamento do plantio, com a introduo de espcies secundrias, na medida em que aumenta o sombreamento e as caractersticas do solo ficam mais favorveis. A eficcia das tcnicas que potencializam os processos naturais depende das condies de conservao do entorno. Neste particular, as reas degradadas da bacia do Rio Urucu esto em vantagem, por estarem inseridas em uma matriz florestal consideravelmente bem preservada. Atualmente, existe um convnio entre a Petrobras e a Rede CTPetro Amaznia, que congrega sete instituies cientficas com pesquisas sobre a dinmica de clareiras, impactos das clareiras sobre o solo e corpos hdricos, desenvolvimento de tcnicas de restaurao das reas abertas pela explorao e produo e transporte de leo e gs natural, com uma caracterizao da biodiversidade. Os resultados contribuem para a avaliao das aes de reduo de impactos, permitindo a reviso das tcnicas e o aprimoramento dos processos. Estes estudos so de extrema importncia para o conhecimento da biodiversidade e do estado de conservao desta regio aps vrios anos de operao. Os levantamentos de fauna e flora realizados na bacia do Rio Urucu trouxeram contribuies e avanos no estudo da biodiversidade em vrios aspectos, como a coleta e registro de grupos megadiversos e/ou mal amostrados na Amaznia, no Brasil e na regio neotropical, diminuindo lacunas de conhecimento dos respectivos grupos para a regio da Amaznia oriental, como aranhas, insetos, peixes, rpteis, aves e plantas (mono e dicotiledneas). O grau de conservao da rea, considerando a biodiversidade local e na escala de paisagem, indica que a regio mantm-se bem preservada. Isto significa que as aes planejadas para minimizar os impactos indiretos, ou seja, as atividades de extrao do petrleo e gs em si, obtiveram sucesso at o momento em relao reduo de impactos sobre a biodiversidade, pois a regio ainda retm a diversidade original de suas plantas e animais, com poucos elementos exgenos registrados. Os resultados dos estudos desenvolvidos na BOGPM revelam que esta rea ainda bastante ntegra e de grande importncia para a conservao da biodiversidade amaznica. Tantos os dados deste projeto e dos projetos de pesquisa j realizados, como os futuros projetos previstos para a rea, relacionados ao desdobramento das diretrizes de sustentabilidade e ao Plano Diretor de Sustentabilidade, permitiro que as operaes da Petrobras na regio incorporem, cada vez mais, medidas para a conservao da biodiversidade nas suas reas de influncia.

HISTORICO E CONSERVAAO

HISTORY AND CONSERVATION


The alliance between economic development, environmental conservation and social equity, which constitute the challenge of sustainability, has been sought since the discovery of the Petroleum Province of Urucu by Petrobras, in the Coari Municipality (AM) in 1986, in the heart of the Amazonian Biome, the largest domain of tropical forest remaining on Earth. Thus, the epic search for petroleum in the Amazon region was followed by a great effort to guarantee environmental preservation from the beginning of Petrobras planning of exploration and production of oil and gas in the Amazon. The quest for petroleum in the Amazon region began in 1917, but the first signs of its existence was only found in 1925, leading to more intense studies. The foundation of Petrobras in 1953 opened a new research era, but early discoveries proved to be commercially unprofitable. It was only in 1978, on the banks of the Jurua River in the Carauari Municipality in the Amazon State, that the first significant discovery of natural gas was made. Then, in July 1986, contrary to theoretical hypotheses and thanks to Petrobras technicians, signs of petroleum associated with another large natural gas reserve were found, this time near the source of the Urucu River, a small river with red water not far from the watershed of the Jurua and Purus basins. The possibility of draining the petroleum, contrary to what happened to natural gas, instigated the production process and led to the planning and construction of the Geologist Pedro de Moura Operation Base (BOGPM). The BOGPM is Petrobras only active petroleum and gas production asset in the Amazon region and belongs to the Amazonia Basin Exploration and Production Unit (UN-AM). The BOGPM is located in an isolated area, 680km southeast of Manaus, in the Municipality of Coari (AM) and, at present, is comprised of over 60 productive wells distributed in three fields: Urucu River (RUC), East Urucu River (LUC) and Southeast Urucu River (SUC). The daily petroleum production average is 56.5 thousand barrels, while the natural gas

RESEA HISTRICA Y CONSERVACIN


La alianza entre desarrollo econmico, conservacin ambiental y equidad social, que constituyen el desafo de la sustentabilidad, fue buscada desde el descubrimiento de la Provincia Petrolera de Urucu por parte de Petrobras, en el Municipio de Coari (AM), en 1986, en el corazn del Bioma Amaznico, el mayor dominio de selvas tropicales remanentes del planeta. De esta forma, a la epopeya de la bsqueda por petrleo en la Amazonia le sigui un gran esfuerzo para asegurar la preservacin ambiental desde la fase de planificacin de las operaciones de explotacin y produccin de petrleo y gas de Petrobras en la Amazonia. La bsqueda por petrleo en la Amazonia se remonta al ao 1917, aunque los primeros indicios de petrleo y gas fueron encontrados slo en 1925, lo que llev a la intensificacin de las investigaciones. La creacin de Petrobras, en 1953, inaugur una nueva era en la bsqueda, aunque todos los hallazgos se revelaron sub-comerciales. Sin embargo, slo en 1978 tuvo lugar el primer descubrimiento significativo de gas natural, en el municipio de Carauari, a las mrgenes del Ro Juru, en el Estado de Amazonas, y en julio de 1986, se descubrieron indicios de petrleo asociados a una otra gran reserva de gas natural, esta vez en las proximidades de las cabeceras del Ro Urucu, pequeo ro de aguas rojizas prximo al divisor de aguas de las cuencas del Juru y del Purus, contrariando las previsiones tericas, gracias a la capacitacin y al desempeo de tcnicos de Petrobras. La posibilidad de transportar el petrleo, al contrario de lo que suceda con el gas natural, dio impulso al proceso de produccin, iniciando la planificacin para el desarrollo de la actividad y para la construccin de la Base de Operacin Gelogo Pedro de Moura (BOGPM). La BOGPM constituye el nico Activo de Produccin de petrleo y gas de Petrobras en la Regin Amaznica y pertenece a la Unidad de Explotacin y Produccin de la Amazonia (UN-AM). La BOGPM se sita en un rea aislada, a 680 km al suroeste de Manaus, en el Municipio de Coari (AM), y actualmente comprende ms de 60 pozos productores, distribuidos en

29

30

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

production is 9.7 million cubic meters. That volume makes the Amazon State the second largest petroleum producer and third natural gas producer in Brazil. Together they make the Coari Municipality the largest national land production site. Urucu produces high quality petroleum, used mainly for gasoline, petrochemical naphta, diesel oil and LPG (liquefied petroleum gas cooking fuel). Over 1.5 thousand tons of LGP are processed daily, the equivalent of 115 thousand 13 kg pressurized steel bottles. The BOGPMs infrastructure includes industrial plants, an airport, ports, roads, housing, mess halls, a school, and recreational, sports and telecommunication facilities, to provide comfort for the almost two thousand workers on shift there. The Urucu Base is self-sufficient in terms of energy needs and the natural gas, produced along with petroleum, is the main component of the energy matrix. Electrical energy is produced by four local turbo-generators and furnished to the Arara Industrial Pole area, living quarters, street lighting and other installations. Vehicles run mainly on natural gas and diesel produced locally, and there is a study underway to substitute at least 5% of the diesel by biodiesel. The commitment to the local communities and environmental preservation has been present from the beginning, and ten eminent scientists from diverse areas of environmental sciences were invited to participate in the planning. Recommendations arising from this consultancy, to diminish social and environmental impact from exploration and production, were drawn up in the Amazon Region Environmental Management Directive Plan, in which the lifecycle of the activities were contemplated and environmental and social care was present during all phases: implementation, operation, end of commission, and post end of commission. The Directive Plan included general directives for environmental management, specific programs for the Amazon region and orientations for monitoring systems. The directives set guidelines for use of the best technological, human and material resources to ward off and control negative environ-

tres campos, denominados de Ro Urucu (RUC), Este de Ro Urucu (LUC) y Suroeste del Ro Urucu (SUC). La produccin promedio de petrleo en Urucu es de 56,5 mil barriles por da, mientras que la de gas natural es de 9,7 millones de metros cbicos por da. Este volumen hace del Amazonas el segundo productor terrestre de petrleo y el tercer productor nacional de gas natural, y del municipio de Coari, el mayor productor terrestre de Brasil. El petrleo de Urucu es de alta calidad resultando en su aprovechamiento especialmente para la produccin de gasolina, nafta petroqumica, diesel y GLP (gas de cocina). El procesamiento de GLP, que supera las 1,5 mil toneladas diarias, equivale a 115 mil envases de 13 kg. La BOGPM posee una infraestructura formada por las instalaciones industriales, aeropuerto, puertos, carreteras, alojamientos, comedores, escuela, reas de recreacin, deporte y telecomunicaciones para asegurar el confort de los casi dos mil trabajadores que trabajan en rgimen de embarcado. La Base de Urucu es autosuficiente en energa, y el gas natural producido junto con el petrleo es el principal componente de su matriz energtica. La energa elctrica es generada por cuatro turbogeneradores locales y suministrada al rea industrial del Polo Arara, alojamientos, iluminacin de vas y dems instalaciones. Los vehculos son abastecidos principalmente con gas natural vehicular y el diesel se produce en el propio local, siendo que hay un estudio piloto en proceso para la substitucin de por lo menos 5% del diesel por biodiesel. El compromiso con la preservacin ambiental y con las comunidades en el rea de influencia de la actividad estuvo presente desde el inicio de la concepcin de la actividad y, para subsidiar la planificacin, fueron invitados diez eminentes cientficos de diversas reas del conocimiento ambiental. Las recomendaciones oriundas de esta consultora de notables para minimizar los impactos sociales y ambientales de la actividad de explotacin y produccin fueron consolidadas en el Plan Director de Gestin Ambiental para la Regin Amaznica, en el cual se contempl el ciclo de vida de la actividad, con la incorporacin de la preocupacin

HISTORICO E CONSERVAAO

mental and social impact. They proposed articulation with public authorities to provide care for the population within the areas under Petrobras influence. They also set preliminary evaluation measures to foresee possible impact to develop reaction measures accordingly. Finally, they served to guarantee the sustainability of social benefits gained during the flourishing activity once it ended. The directives also foresaw elaboration of contingency plans, support and incentive given to research to widen scientific knowledge about the region, and transfer of information to the interested parties, acting as a catalyst for economic and social development as well as for environmental preservation. They considered the need to develop conscience in the task force to act in a responsible way and follow the guidelines printed in the directives. During the installation and operation of the enterprise, various concrete measures were defined, based on the Directive Plan of Environment Management. These measures included avoiding settlements and the opening of access through the forest by placing the buildings in an isolated area, working in confinement with 14-day shifts in alternation with 21-day intervals, by offering air transportation for all employees, by rationalizing road construction within the premises and by participating in reforestation of depleted areas in cooperation with scientific institutions. Other initiatives included prior environmental impact studies for the Initial Urucu Complex, Urucu-Tefe Oil Duct, airport, access and other structures to support exploration, production and transportation, residue and effluent management, prohibition of hunting and fishing, control of disease vectors in the work areas, priority to contracting manpower from neighboring towns and the development of compensatory social projects. A monitoring system was also installed so the research results could provide information for the environmental management of the area. The main potential environmental impacts related to the construction and operation of the Geologist Pedro de Moura Operation Base (BOGPM) with its exploration and production activities are related to physical infrastructure, such as the construction of the installations and internal roads and

ambiental y social en las fases de implementacin, operacin, desmantelamiento y post desmantelamiento. El Plan director se estructur en directrices generales de gestin ambiental, programas especficos para la regin amaznica y en la orientacin para un sistema de monitoreo. Las directrices orientaban a la utilizacin de los mejores recursos tecnolgicos, materiales y humanos para evitar y controlar impactos ambientales y sociales negativos, articulacin con el poder pblico para atencin de las poblacin en las reas de influencia, la evaluacin previa de impactos para la planificacin adecuada, garanta de sustentabilidad de los beneficios sociales generados por la actividad cuando sta sea clausurada. Las directrices tambin contemplaban la elaboracin de planes de contingencia, incentivo y apoyo a actividades de investigacin apuntando a la ampliacin del conocimiento cientfico sobre la regin, transferencia a partes interesadas de las informaciones, potenciando el desarrollo econmico, social y la preservacin ambiental, y con la concienciacin de la fuerza de trabajo para actuacin responsable y en armona con las directrices. En la implantacin y tambin en la operacin del emprendimiento, se definieron diversas acciones concretas con base en el Plan Director de Gestin Ambiental para la Regin Amaznica. Las medidas implementadas para evitar asentamientos y apertura de accesos en la selva fueron la construccin de las instalaciones en rea aislada, el trabajo en sistema de confinamiento, con turnos de 14 das de actividades y 21 das de licencia, con transporte areo para los trabajadores, racionalizacin en la apertura de carreteras internas e implantacin de proyectos de reforestacin y recuperacin de las reas degradadas con apoyo de instituciones cientficas. Otras acciones fueron la realizacin de estudios previos de impacto ambiental para el Complejo Inicial de Urucu, Oleoducto Urucu Tef, aeropuerto, accesos y dems estructuras para apoyo de los servicios de explotacin, produccin y transporte, la gestin de residuos y efluentes, la prohibicin de la caza y de la pesca, el control de vectores de enfermedades en las reas de trabajo, la prioridad en

31

32

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

accesses to oil and gas wells, as well as the areas where the wells are located and the deposits which supply the crude elements for the construction of roads and access routes. Alongside this are problems related to pollution, such as the risk of accidents, contamination by residues or effluents and atmospheric emissions. The social and environmental program planning, which anteceded the beginning of the activities, along with studies of the environment and the environmental licensing procedures have converged to guarantee adequate environmental management of the area. For its performance at BOGPM regarding the environment, Petrobras was the first petroleum enterprise in the world to receive simultaneously the ISO 14.001 and BS 8800 certificates. Social and environmental impact management, however, is an ongoing process and so, besides the routine improvement operations, in 2006, Petrobras began an extensive revision of its exploration and production activities in the Amazon region, seeking to improve its procedures in order to structure, in light of the most modern technological advancements, a new Directive Plan of Sustainability. A social and environmental diagnosis was carried out to subsidize a new Directive Plan for the BOGPM - in which aspects that could be improved were indicated - and Sustainability Directives for Petrobras Exploration and Production Activities in the Amazon Region were drawn up. These were submitted to individual experts and institutions

la contratacin de trabajadores de las ciudades vecinas y el desarrollo de proyectos sociales compensatorios. De igual manera, el sistema de monitoreo fue implantado y los resultados de las investigaciones realizadas proporcionan informaciones para la gestin ambiental del rea. Los principales impactos ambientales potenciales de la instalacin y operacin de la Base de Operaciones Gelogo Pedro de Moura (BOGPM) y de las actividades de explotacin y produccin se relacionan a la infraestructura fsica, como la construccin de instalaciones, de carreteras de circulacin interna y accesos a los pozos de petrleo y gas, las reas de pozos y los yacimientos que suministran materia prima para la construccin de las carreteras y accesos, y a la contaminacin, como los riesgos de accidente, de contaminacin con residuos, efluentes y emisiones atmosfricas. Los programas sociales y ambientales, planificados antes del inicio de las actividades, conjuntamente con los estudios ambientales y el procedimiento de licenciamiento ambiental, viene asegurando la adecuada gestin ambiental del rea. Por el desempeo ambiental en la BOGPM, Petrobras fue la primera empresa de petrleo del mundo en recibir simultneamente los certificados ISO 14.001 y BS 8800. Con todo, la gestin de los impactos sociales y ambientales no es un proceso estacionarios y, adems de las medidas rutinarias de mejoramiento de las operaciones, Petrobras inici en 2006 un gran proceso de revisin de sus actividades de explotacin y produccin en la Amazonia, buscando el mejoramiento de sus procesos y con el objetivo de estructurar, a la luz de las concepciones y tecnologas ms avanzadas, el nuevo Plan Director de Sustentabilidad. Para subsidiar la elaboracin del nuevo Plan Director se realiz un diagnstico social y ambiental de la BOGPM,- en el cual se identificaron los aspectos que pueden mejorarse, - y elaboradas las Directrices de Sustentabilidad

HISTORICO E CONSERVAAO

renowned for their efforts to build an economically and socially sustainable green environment, mainly in the Amazon region. Themes given priority during the elaboration of the Directive Plan of Sustainability were: protection of biodiversity, ecoefficiency of activities and operations, contingency control, and control over social, economic and cultural interfaces of exploration and production activities, which include all necessary logistic support, such as air, land and fluvial transportation, supplies and infrastructure. The BOGPMs main concerns with management of impacts on biodiversity are linked to the direct effects on habitats arising from the opening of clearings for well construction and extraction of substrate for road, duct and installation maintenance, since every precaution is taken to prevent chemical contamination by an efficient management of liquid effluents, solid residues and atmospheric emissions. Thus, recovering deteriorated areas is extremely important to reduce negative impacts and to guarantee that the biodiversity is protected. The recovery process of deteriorated areas in Urucu involves a permanent relationship between Petrobras and the various research groups working in Urucu over the last 20 years. Researches in the unit contribute to determine the basis of ecological recovery process, the selection of species to be produced in the plant nurseries and used in planting, soil erosion control and management techniques, planting methodology, the number of seedlings to be reared, ecological groups and species ratio, as well as the improvement of methods for collecting and processing the seeds and production in the nursery. There is a nursery with approximately 86 thousand native seedlings from the Amazon region to restore the clearings opened for exploration and production purposes. It is the basis of the intensive reforestation program that reaches one thousand units per day. Sixty species are produced in the nurseries, some on a large scale. The species were selected by researchers regarding the different ecological groups, considering characteristics such as growth, speed and tolerance to sun exposure and soil conditions. At the BOGPM, besides planting the seedlings, there is a follow up with maintenance and, if necessary, the plantings may

para la Actividad de Explotacin y Produccin de Petrobras en la Amazonia, las cuales fueron sometidas a una consulta con entidades y personalidades con reconocida actuacin en la construccin de una sociedad ecolgica, econmica y socialmente sustentable, especialmente en la Regin Amaznica. La elaboracin del Plan Director de Sustentabilidad tiene como temas prioritarios la proteccin de la biodiversidad, la ecoeficiencia de las actividades y operaciones, el control de contingencias y la interfase social, econmica y cultural de las actividades de explotacin y produccin, las cuales incluyen todo el soporte logstico necesario, como transporte areo, terrestre y fluvial, el suministro y la infraestructura. Con relacin a la gestin de impactos a la biodiversidad en la BOGPM, las principales preocupaciones se relacionan con los impactos directos sobre los hbitats, derivados de la apertura de claros para la construccin de pozos y obtencin de material de prstamo para construccin y mantenimiento de carreteras, la construccin de carreteras, ductos e instalaciones, una vez que todas las precauciones son tomadas para prevenir contaminaciones qumicas, por medio de una gestin eficiente de efluentes lquidos, residuos slidos y emisiones atmosfricas. As, la recuperacin de las reas degradadas es extremadamente importante para la reduccin de estos impactos y para asegurar la proteccin de la biodiversidad. El proceso de recuperacin de reas degradadas en Urucu involucra una relacin permanente entre Petrobras y los diversos grupos de investigacin que han actuado en Urucu a lo largo de estos 20 aos. Las investigaciones desarrolladas en la unidad subsidian la definicin de las bases ecolgicas del proceso de recuperacin, la seleccin de las especies que sern producidas en el vivero y utilizadas en los plantos, las tcnicas de control de erosin y manejo de suelo, las metodologas para el planto, el nmero de mudas, los grupos ecolgicos y proporcin de las especies, as como el mejoramiento de las prcticas de recoleccin y tratamiento de semillas y produccin de mudas en el vivero. Para la recomposicin de los claros abiertos para explotacin y produccin, hay un vivero con aproximadamente 86

33

34

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

be made denser by the introduction of secondary species as the shade augments and soil conditions become more favorable. The efficiency of these techniques that enhance natural processes depends on the state of conservation of the surrounding areas. The deteriorated areas of the Urucu River, for instance, have the advantage of being situated in a considerably well-preserved forest matrix. There is now an agreement between Petrobras and the CTPetro Amazonia Network, assembling seven scientific institutions with research on the dynamics of cleared areas, the impact of the clearings on soil and water bodies and on development of restoration techniques in areas cleared for exploration and production or for oil and natural gas transportation, with biodiversity characterization. The results serve to evaluate the impact-reducing procedures, contributing to techniques review and procedures refining.

mil mudas de especies nativas de la regin amaznica y constituye la base del programa de replanto intensivo que puede llegar a ms de mil mudas plantadas por da. Son 60 especies diferentes, siendo que, para algunas de ellas, la multiplicacin en vivero se obtiene en larga escala. Estas especies fueron seleccionadas por los investigadores contemplando los diferentes grupos ecolgicos, considerando las caractersticas de velocidad de crecimiento, tolerancia a insolacin y a las condiciones del suelo. En la BOGPM, adems del planto inicial, se realiza el mantenimiento y, siempre que es necesario, el adensamiento del planto, con la introduccin de especies secundarias, en la medida que aumenta el sombramiento y las caractersticas del suelo se hacen ms favorables. La eficacia de las tcnicas que potencian los procesos naturales depende de las condiciones de conservacin del entorno. En este sentido, las reas degradadas de la cuenca del Ro Urucu estn en ventaja, por estar incluidas en una matriz forestal considerablemente bien preservada. Actualmente, existe un convenio entre Petrobras y la Red CTPetro Amazonia, que congrega siete instituciones cientficas con investigaciones sobre la dinmica de claros, impactos de los claros sobre suelo y cuerpos hdricos, desarrollo de tcnicas de restauracin de las reas abiertas por la explotacin, produccin y transporte de petrleo y gas natural, con una caracterizacin de la biodiversidad. Los resultados contribuyen para la evaluacin de las acciones de reduccin de impactos, permitiendo la revisin de las tcnicas y el mejoramiento de los procesos.

HISTORICO E CONSERVAAO

The results of the studies are of extreme importance for knowledge in the field of biodiversity and state of conservation of this region after several years in operation. The fauna and flora surveys in the Urucu River basin have brought many contributions of information for biodiversity studies in various ways such as collecting and recording mega diverse groups or poorly sampled groups in a Neotropical zone and reducing the gaps of what is known of these groups: spiders, insects, fishes, reptiles, birds and plants (mono and dicotyledons). Considering local biodiversity and the landscape scale, the degree of area preservation indicates that the region is well preserved. This means that actions planned to reduce indirect impact caused by activities related to petroleum and gas extraction have been successful, so far, in reducing impact on biodiversity. The region, thus, still maintains its original diversity of plants and animals with few exogenous elements registered. The results obtained from the studies carried out by the BOGPM show that the area is still very much preserved and is very important for the maintenance of biodiversity in the Amazon region. Data from this project, from prior research projects and future projects already designed, related to the deployment of the sustainability directives of the Directive Plan of Sustainability, will allow Petrobras operations in the region to include more and more conservation measures to guarantee biodiversity preservation in Petrobras influence zone.

Estos estudios son de extrema importancia para el conocimiento de la biodiversidad y del estado de conservacin de esta regin despus de varios aos de operacin. Los levantamientos de fauna y flora realizadas en la cuenca del Ro Urucu trajeron contribuciones y avances en el estudio de la biodiversidad en varios aspectos como, la recoleccin y registro de grupos megadiversos y/o mal muestreados en la Amazonia, en Brasil y en la regin neotropical, disminuyendo las lagunas de conocimiento de los respectivos grupos para la regin de la Amazonia oriental, como araas, insectos, peces, reptiles, aves y plantas (mono y dicotiledneas). El grado de conservacin del rea, considerando la biodiversidad local y en la escala de paisaje, indica que la regin se mantiene bien preservada. Esto significa que las acciones planificadas para minimizar los impactos indirectos, o sea, las actividades de extraccin de petrleo y gas en s mismas, obtuvieron xito hasta el momento con relacin a la reduccin de impactos sobre la diversidad, pues la regin an retiene la diversidad original de sus plantas y animales, con pocos elementos exgenos registrados. Los resultados de los estudios desarrollados en la BOGPM revelan que esta rea es an bastante ntegra y de gran importancia para la conservacin de la biodiversidad amaznica. Tanto los datos de estos proyectos y de los proyectos de investigacin ya realizados, como los futuros proyectos previstos para el rea, relacionados al desdoblamiento de las directrices de sustentabilidad y al Plan Director de Sustentabilidad, permitirn que las operaciones de Petrobras en la regin incorporen, cada vez ms, medidas para la conservacin de la biodiversidad en sus reas de influencia.

35

36

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

MEIO FSICO

A Base Operacional Gelogo Pedro de Moura (BOGPM), comumente chamada de Base Petrolfera de Urucu (430S / 6430W), fica a 653km em linha reta de Manaus, localizada na bacia do Rio Urucu, afluente da margem direita do Rio Solimes, no municpio de Coari, no estado do Amazonas. A bacia do Rio Urucu est encaixada no interflvio dos rios Juru e Purus, em uma grande rea de baixada, com muitas reas alagadas intercaladas por trechos de terra firme. A rede hidrogrfica formada por uma infinidade de rios, igaraps, crregos e nascentes. Esta bacia pertence Regio Hidrogrfica Amaznica, que detm 74% dos recursos hdricos superficiais do pas. A bacia do Rio Urucu apresenta um ciclo sazonal de distribuio da precipitao bem caracterstico, alternando uma estao seca de junho a novembro com uma estao chuvosa de dezembro a maio. O perodo chuvoso representa 66,1% da precipitao total anual. A mdia da distribuio da precipitao anual em torno de 2.300mm, ou seja, aproximadamente 2.300 litros de chuva por metro de chuva so despejados anualmente nessa regio, o que contribui para equilbrio do ciclo hidrolgico. O balano hdrico representa a diferena entre a gua que entra (precipitao) e a gua que sai do solo, rios e floresta, para a atmosfera, pelo processo de evapotranspirao. Assim, quando h mais chuva do que evapotranspirao, h mais gua disponvel no solo e vice-versa. O perodo em que h mais gua disponvel, ou seja, em que o balano fica positivo, estende-se de janeiro a junho e de novembro a dezembro, perfazendo 921,5mm. J o perodo que apresenta deficincia de gua no solo, perdura de julho a outubro. O Quadro 1 apresenta este balano, mostrando que em Urucu h maior disponibilidade de gua do que deficincia e destaca tambm a pequena variao das temperaturas mdias do ar entre os meses do ano, oscilando entre 25,2C e 26,2C. Com base nas informaes apresentadas no Quatro 1 (pgina 43), possvel realizar o balano hdrico e a classificao climtica para a bacia do Rio Urucu, usando-se o mtodo clssico de Thornthwaite & Matter. Segundo este mtodo, Urucu do tipo B4rAa, que significa clima mido, megatrmico, com pequena deficincia de gua no perodo seco.

37

38

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Os solos da BOGPM tm como material de origem os sedimentos da Formao Solimes. De acordo com o Mapa Exploratrio de Solo elaborado pelo Projeto RADAMBRASIL (1978), no local ocorrem duas associaes de classes de solos predominantes. A primeira a associao de Podzlico Vermelho Amarelo lico e Podzlico Vermelho Amarelo Plntico. A outra associao possui como classes de solos: Laterita Hidromrfica lica, Podzlico Vermelho Amarelo lico plntico e Hidromrfico Cinzento lico. A Laterita Hidromrfica (Plinthaquult) tem como caracterstica solos pouco profundos de terrenos baixos, onde h ocorrncia localizada de ferro que atua como agente cimentante, com potencial consolidao irreversvel. O solo Podzlico Vermelho Amarelo (Paleudult) apresenta um aumento significativo nos teores de argila na parte mais profunda. Todas as classes citadas so solos minerais com pouca matria orgnica e apresentam baixa reteno de nutrientes. A maioria dos solos possui uma alta saturao por alumnio e textura argilosa. Em relao geomorfologia, na BOGPM existem as seguintes formas de relevo: as plancies e os terraos fluviais, as superfcies aplainadas, as colinas e os interflvios tabulares. As plancies so formas de acumulao de sedimentos onde ocorre a permanncia temporria ou permanente da lmina da gua. Os terraos possuem topografia plana eventualmente sulcadas por pequenos cursos dgua, com declive voltado para o leito fluvial. Enquanto que as superfcies aplainadas so formadas por processos antigos de flutuaes climticas dotadas de uma baixa densidade de drenagem e baixa dissecao. Tanto as colinas como os interflvios so formas de relevo muito dissecadas com alta densidade de drenagem, encostas ngremes e fundos dos vales configurados em V. A condio climtica da bacia do Rio Urucu, tais como, temperatura, precipitao, umidade e balano hdrico, associada a diferentes formas de relevo e de solo locais, tornam o ambiente favorvel para o desenvolvimento e o crescimento de uma vegetao de floresta tropical com grande diversificao e abundncia de espcies. As caractersticas do meio fsico so importantes pela sua interao com os elementos biticos, nos ciclos de nutrientes e da gua que influenciam na sustentabilidade dos sistemas naturais.

MEIO FISICO

39

40

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

PHYSICAL ENVIRONMENT
The Geologist Pedro de Moura Operation Base (BOGPM), known as the Urucu Petroleum Base (430S/ 6430W), is 653Km from Manaus, following a straight line, in the Urucu River Basin, a right-margin affluent of the Solimoes River, Coari District, State of Amazonas. The Urucu River basin lies between the Jurua and Purus Rivers in a large lowland area with many flooded parts separated by nonflooded zones. The hydrographic network consists of a myriad of rivers, canals (igaraps), creeks and springs. The basin is a part of the Amazon Hydrographic Region with 74% of Brazils hydric resources. The Urucu River basin has a strongly characteristic seasonal precipitation distribution cycle. The dry season lasts from June through November, while the rainy season is from December to May, 66,1% of the total annual precipitation falling during the rainy season. The average annual precipitation distribution is around 2,300mm, which is approximately 2,300 liters of rain per square meter, poured annually on this region, contributing to the balance of the hydrologic cycle. Hydrologic balance is the amount of water that enters the system (precipitation) and the water which leaves the soil, rivers and forest into the atmosphere by evapotranspiration. In this way, when there is more rain than evapotranspiration, more water is available in the soil, and vice-versa. The period when there is more water, and a positive balance, is between January and June and from November to December, with a total of 921.5mm. On the other hand, the season presenting water deficiency extends from July to October. Table 1 shows this balance and demonstrates that there is a larger availability of water than deficiency in Urucu and highlights the small average temperature variation during the months of the year, wavering between 25.2C and 26.2C.

MEDIO FSICO
La Base Operacional Gelogo Pedro de Moura (BOGPM), comnmente llamada Base Petrolera de Urucu (430S/6430W), se situa a 653Km en lnea recta de Manaus, localizada en la Cuenca del Ro Urucu, afluente de la margen derecha del Ro Solimes, en el Municipio de Coari, en el Estado de Amazonas. La cuenca del Ro Urucu est situada en el interfluvio de los Ros Juru y Purus, en una gran rea de llanura, con muchas reas inundadas intercaladas por tramos de tierra firme. La red hidrogrfica est formada por una infinidad de ros, arroyos, canales y nacientes. Esta cuenca pertenece a la Regin Hidrogrfica Amaznica, que posee 74% de los recursos hdricos superficiales del pas. La cuenca del Ro Urucu presenta un ciclo estacional de distribucin de precipitaciones bien caracterstico, alternando una estacin seca de junio a noviembre, y una estacin lluviosa de diciembre a mayo. El perodo lluvioso representa 66,1% de la precipitacin total anual. El promedio de la distribucin anual est en torno de los 2.300mm, o sea, aproximadamente 2.300 litros de lluvia por metro cuadrado son vertidos anualmente en esta regin, lo que contribuye para el equilibrio del ciclo hidrolgico. El balance hdrico representa la diferencia entre el agua que entra (precipitacin) y el agua que sale del suelo, ros y selva, para la atmsfera, por el proceso de evapotranspiracin. As, cuando hay ms lluvia que evapotranspiracin, hay ms agua disponible en el suelo y viceversa. El perodo en que hay ms agua disponible, o sea, el balance es positivo, se extiende enero a junio y de noviembre a diciembre, resultando en 921,5mm. Ya el perodo que presenta deficiencia de agua en el suelo, perdura de julio a octubre. Cuadro 1 presenta este balance, mostrando que en Urucu hay mayor disponibilidad de agua que deficiencia y destaca tambin la poca variacin de las temperaturas medias del aire entre los meses de ao, oscilando entre 25,2C y 26,2C.

MEIO FISICO

With the information presented in this table one can describe the hydric balance and climatic classification for the Urucu River basin by applying the classical Thornthwaite & Matter method. According to this method, Urucu is B4rAa, which means a humid, megathermal climate with a slight water deficiency during the dry period. The BOGPM original soil materials are sediments from the Solimoes Formation. According to the Soil Exploration Map plotted during the RADAMBRASIL Project (1978), in that area there are two main associations of classes of soil: the first is the association of Podzlico Vermelho Amarelo lico and Podzolico Vermelho Amarelo Plntico, while the second association is composed of Laterita Hidromrfica lica, Podzlico Vermelho Amarelo lico plntico and Hidromrfico Cinzento lico. Laterita Hidromrfica (Plinthaquult) will qualify shallow soils from lowlands, with occurrence of iron acting as a cement agent with irreversible consolidation potential. Podzlico Vermelho Amarelo(Paleudult) presents a significant rise in quantity of clay in the deepest area. All classes cited are mineral soils with little organic matter and present low nutrient retention. Most soils possess high aluminum saturation levels and clay texture. The geomorphology of the BOGPM describes the following relief: river terraces and plains, pediplain surfaces,

Con base en las informaciones presentadas en esta tabla, es posible realizar el balance hdrico y la clasificacin climtica para la Cuenca del Ro Urucu, usando el mtodo clsico de Thornthwaite & Matter. Segn este mtodo, Urucu es del tipo B4rAa, que significa clima hmedo, megatrmico, con pequea deficiencia de agua en el perodo seco. Los suelos de la BOGPM tienen como material de origen los sedimentos de la Formacin Solimes. De acuerdo con el Mapa Exploratorio de Suelo elaborado por el Proyecto RADAMBRASIL (1978), en el local ocurren dos asociaciones de clases de suelos predominantes: la primera es la asociacin de Podzlico Vermelho Amarelo lico y Podzlico Vermelho Amarelo Plntico, la otra asociacin posee como clases de suelos: Laterita Hidromrfica lica, Podzlico Vermelho Amarelo lico plntico e Hidromrfico Cinzento lico. La Laterita Hidromrfica (Plinthaquult) son suelos poco profundos de terrenos bajos, donde hay ocurrencia localizada de hierro que actan como agente cimentante, con potencial consolidacin irreversible. Los suelos Podzlico Vermelho Amarelo (Paleudult) presentan un aumento significativo en los niveles de arcilla en la parte ms profunda. Todas las clases citadas son suelos minerales con poca materia orgnica y presentan baja retencin de nutrientes. La mayora de los suelos posee una alta saturacin por aluminio y textura arcillosa.

41

42

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

hills and tabular interfluves. The plains are accumulation forms of sediments where temporary or permanent stream occurs. The terraces have plain topography, eventually sculptured by small courses of water, where as the pediplains were formed by the action of ancient climatic changes that have low draining density and low dissection The hills and interfluves are relief forms highly dissected and with high density of draining, steeps slopes and bottom of valleys with V-shaped. The climatic conditions existing in the Urucu River basin, considering temperature, precipitation, humidity and hydric balance in association with different relief forms, create a favorable environment for the growth of vegetation of the tropical forest type, with ample diversification and abundance of species. The characteristics associated with the physical environment are important because they interact with the biotic elements of the nutrient and water cycles, and influence the sustainability of the natural systems.

Con relacin a la geomorfologa, en la BOGPM existen las siguientes formas de relieve: las llanuras y las terrazas fluviales, los pediplanos, las colinas y los interfluvios tabulares. Las llanuras son formas de acumulacin de sedimentos donde ocurre la permanencia temporaria o permanente de agua. Las terrazas poseen topografa plana, eventualmente surcadas por pequeos cursos de agua, con taludes orientados para el lecho fluvial. Mientras que las superficies pediplanadas estn formadas por procesos antiguos de fluctuaciones climticas y posuen una baja densidad de drenaje y baja desecacin, las colinas como los interfluvios son formas de relieve muy desecadas con alta densidad de drenaje, taludes pronunciados y con los fondos de los valles configurados em V. La condicin climtica de la cuenca del Ro Urucu, tal como, temperatura, precipitacin, humedad y balance hdrico asociada a diferentes formas de relieve y de suelo locales, hacen el ambiente favorable para el desarrollo y crecimiento de una vegetacin de selva tropical con gran diversidad y abundancia de especies. Las caractersticas del medio fsico son importantes por su interaccin con los elementos biticos, en los ciclos de nutrientes y del agua que influencian la sustentabilidad de los sistemas naturales.

MEIO FISICO

Meses
Months Meses

Tar (C)

Prp (mm)

Etp (mm)

Bal. hdrico (mm)

Janeiro
January Enero

25,5

293,5

126,7

+ 166,8

Fevereiro
February Febrero

25,6

243,4

117,0

+ 126,4

Quadro 1 Mdias mensais de temperatura do ar (Tar), precipitaes pluvial (Prp), evapotranspiranao potencial (Etp) e resultados do balano hdrico (Bal. hdrico) para Urucu - AM, na mdia climatolgica de 2000 a 2005.

Maro
March Marzo

25,6

283,7

128,0

+ 155,7

Abril
April Abril

*Somatria dos excedentes hdricos e deficincias hdricas, respectivamente.

25,6

291,8

123,0

+ 168,8

Maio
May Mayo

25,5

226,4

123,3

+ 103,1 Table 1 Average monthly air temper-

Junho
June Junio

25,3

140,7

116,3

+ 24,4

ature (Tar) pluvial precipitation (Prp) potential evapotranspiration (Etp) and hydric balance results (Bal. hidrico) for Urucu AM, for the climatological averages from 2000 to 2005.

Julho
July Julio

25,2

94,7

120,3

- 25,7

Agosto
August Agosto

25,9

85,2

129,0

- 43,8

Setembro
Septemer Septiembro

*Sum of hydric excess and deficiency,


26,0 125,4 128,0 - 2,6 respectively.

Outubro
October Octubre

26,2

125,6

137,0

- 11,4

Novembro
November Noviembro

26,1

198,5

131,0

+ 67,5 Quadro 1 Promedios mensuales de (Prp), evapotranspiracin temperatura del aire (Tar), precipitacin pluvial potencial (Ttp) y resultados del balance hdrico (Bal. Hdrico) para Urucu AM, en el promedio climatolgico de 2000 a 2005. -83,5* * Sumatorias de los excedentes hdricos y deficiencias hdricas, respectivamente.

Dezembro
December Diciembre TOTAL

25,8

240,8

132,0

+ 108,8

25,7

2.349,6

1.511,7 Total

+ 921,5*

Total

43

44

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

FLORA

FLORA

As florestas cobrem em torno de um tero da superfcie terrestre. So os maiores, mais complexos e produtivos ecossistemas da Terra. Seus componentes dominantes so as rvores, os arvoretos e os arbustos. As rvores pertencem a um grande nmero de gneros e espcies de diferentes famlias. As Florestas midas Neotropicais so consideradas as mais ricas em espcies no mundo, com padres de distribuio de espcies influenciados principalmente pela variao ambiental da regio. Essas variaes esto ligadas a fatores como a quantidade de chuvas, a formao de mosaicos de solos e a variedade de tipos de hbitat que, associados dinmica da floresta, contribuem para a diversidade e distribuio das espcies vegetais. As Florestas Tropicais possuem processos dinmicos de regenerao. A queda das rvores de dossel, no interior da floresta, provoca a formao de clareiras naturais, de tamanhos variados, que so ocupadas por novos indivduos de diferentes espcies. A variao na intensidade deste processo no espao e no tempo d origem a um mosaico de diversas ilhas de outros tipos de vegetao. Esse processo considerado um mecanismo de manuteno da diversidade de plantas nas florestas tropicais e constitui a base para a renovao da composio florstica ao proporcionar condies ambientais especiais, principalmente no que diz respeito maior intensidade luminosa, acompanhada de maiores temperaturas e menor umidade, formando ambientes preferenciais para a colonizao e a manuteno de populaes vegetais dependentes dessas condies em ao menos um dos estdios de seu ciclo de vida, o que garante a conservao destas espcies. Para conhecer a diversidade da floresta necessrio estudar a sua dinmica de sucesso, identificando as espcies que iniciam o processo de colonizao e as que se desenvolvem em diversos estgios, at atingir o dossel. A regio da bacia do Rio Urucu tem uma vegetao caracterizada por floresta alta e densa de terra firme. Este captulo rene estudos sobre a composio florstica de reas florestais, clareiras naturais e antrpicas da Base Petrolfera de Urucu. At o presente foram registradas 913 espcies vegetais, sendo 807 dicotiledneas pertencentes a 69 famlias e 106 monocotiledneas, pertencentes a 7 famlias.

45

46

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Entre as dicotiledneas, destacou-se a famlia Leguminosae, considerada uma das famlias mais naturais do sistema botnico, descendendo de um ancestral comum. Possui vrias formas de vida vegetal (rvores, arbustos, ervas e lianas) e composta de trs sub-famlias, Caesalpinoideae, Papilionoideae e Mimosoideae. Sua distribuio documentada para todos os continentes, porm sua maior riqueza est concentrada nos trpicos. Na regio de Urucu esta famlia concentrou a maior riqueza especfica, representada por 129 espcies. A segunda famlia mais bem representada foi Sapotaceae, composta por 58 espcies de rvores, caracterizadas pela presena de ltex, geralmente brancos em todas as partes da planta. Possui algumas espcies cultivadas por seus frutos comestveis, como o abiu e o sapoti, e tem ampla distribuio nos trpicos, com a maior concentrao de exemplares na Amaznia. Na seqncia, encontram-se as Chrysobalanaceae (54 espcies), Melastomataceae (43 espcies) e Lecythidaceae (41 espcies). Estas cinco famlias juntas detm aproximadamente 40% de todas as espcies amostradas na regio. Dentre as monocotiledneas, as famlias que apresentaram maior nmero de espcies nativas foram as Araceae (48 espcies) e Arecaceae, famlia das palmeiras (34 espcies). As duas detiveram 68% das espcies amostradas, as demais famlias registradas com espcies exclusivamente nativas foram Bromeliaceae, Heliconiaceae, Cyclantaceae e Smilaceae. A famlia Orquidaceae no foi estudada neste trabalho, apesar de ocorrer na regio. A maioria das monocotiledneas registradas at o momento possui distribuio ampla na Amaznia, porm algumas peculiaridades podem ser destacadas, como as Araceae Alloschemone occidentallis (Poepp.) Engl. & K. Krause, encontradas apenas na regio do Urucu, Rio Madeira e Santa Isabel do Rio Negro, e Anturium moonenii Croat com a primeira ocorrncia registrada para a Amaznia brasileira. A regio de estudo apresenta uma flora exuberante muito rica em espcies, importantes para a preservao da biodiversidade, com alto valor econmico e esttico, em especial no seu sub-bosque, como o caso de muitas espcies de valor ornamental, destacando-se as famlias Araceae, Bromeliaceae, Heliconiaceae e Orquidaceae. Atualmente, estudos florsticos na Amaznia sugerem que a diversidade de plantas cresce no sentido leste-oeste. A regio do Urucu, que est na poro Ocidental, apresenta uma diversidade especfica quase inigualvel, com grande nmero de espcies representadas por poucos indivduos, com presena marcante de espcies raras, ameaadas e outras s assinaladas para aquela regio.

FLORA

Forests cover approximately one third of our planets surface. They are the Earths largest, most complex and productive ecosystems. The dominant elements are trees, arboretum and shrubs. Trees encompass a great number of genera and species from different families. The Neotropical rain forests are considered to be the richest in the world for their variety of species, and the distributions patterns of its species are influenced mainly by environmental variation in the region. These variations are related to factors such as rainfall distribution, formation of soil mosaics and variety of habitats. Together with forest dynamics, they contribute to the diversity and distribution of the plant species. Tropical forests have dynamic regeneration processes. The fall of canopy trees in the midst of a forest forms natural clearings of different sizes, which will later be occupied by new individuals of different species. The variations in intensity of this process, in time and space, create a mosaic of islands with a variety of vegetation types. This process is considered to be the main mechanism for maintaining plant diversity in tropical forests and is the basis of flora composition renewal. During the process, special environmental conditions, such as greater light intensity, higher temperature and lower humidity create environments which will be colonized by vegetation requiring these conditions during part of its life span, thus guaranteeing the preservation of the species. In order to understand the existing diversity in the forest, the succession dynamics must be studied, identifying the species that initiate the process of colonization and those that develop in diverse stages until they finally reach the canopy. The Urucu River basin region is characterized by tall dense jungle on dry soil. This chapter presents studies of flora composition in the forest and in the natural or man-made clearings of the Urucu Petroleum Base. Until now, 913 plant species have been recorded, of which 807 are dicotyledons

Las selvas cubren alrededor de un tercio de la superficie terrestre. Son los mayores, ms complejos y productivos ecosistemas de la tierra. Sus componentes dominantes son los rboles y los rbustos. Los rboles pertenencen a un gran nmero de gneros y especies de diferentes familias. Las Selvas Hmedas Neotropicales son consideradas las ms ricas en especies en el mundo, con patrones de distribucin de especies influenciados principalmente por la variacin ambiental de la regin. Estas variaciones estn vinculadas a factores como la cantidad de lluvias, la formacin de mosaicos de suelos y la variedad de tipos de hbitats que, asociados a la dinmica de la selva contribuyen para la diversidad y distribucin de las especies vegetales. Las Selvas Tropicales poseen procesos dinmicos de regeneracin. La cada de rboles de dosel, en el interior de la selva, provoca la formacin de claros naturales, de tamaos variados, que son ocupadas por nuevos individuos de especies diferentes. La variacin en la intensidad del proceso en el espacio y en el tiempo da origen a un mosaico de diversas islas de otros tipos de vegetacin. Este proceso es considerado un mecanismo de mantenimiento de la diversidad de plantas en las selvas tropicales y constituye la base para la renovacin de la composicin florstica, al proporcionar condiciones ambientales especiales, principalmente en lo que respecta a la mayor intensidad luminosa, acompaada de mayores temperaturas y menor humedad, formando ambientes preferenciales para la colonizacin y mantenimiento de poblaciones vegetales dependientes de estas condiciones en, por lo menos, uno de los estadios de su ciclo de vida, lo que garantiza la conservacin de estas especies. Para conocer la diversidad de la selva es necesario estudiar su dinmica de sucesin, identificando las especies que inician el proceso de colonizacin y las que se desarrollan en los diversos estadios, hasta alcanzar el dosel. La regin de la cuenta del Ro Urucu tiene una vegetacin caracterizada por selva alta y densa de tierra firme. Este

47

48

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

from 69 families and 106 are monocotyledons belonging to 7 families. Among the dicotyledons there is a preponderance of the Leguminosae family, considered one of the most natural groups in the botanical system, descending from a common ancestor. It includes various forms of plant life (trees, shrubs, herbs and lianas) and consists of three sub-families, Caesalpinoideae, Papilionoideae, and Mimosoideae. Its distribution has been documented on every continent, but its richness is most concentrated in the tropics. The family has the largest species richness in the Urucu region, represented by 129 species. The second most represented family was Sapotaceae, comprising 58 tree species characterized by the presence of latex, usually white, found in all parts of the plant. Some species are grown for their edible fruits, such as the abiu and sapoti, which are widely distributed in tropical regions with a higher concentration in the Amazon region. The other well represented families are: Chrysobalanaceae (54 species), Melastomataceae (43 species) and Lecythidaceae (41 species). These five families hold approximately 40% of all species sampled in the region. Within the monocotyledons, the families that represented the largest number of native species are the Araceae (48 species) and Arecaceae, the palm tree family (34 species). Together, they represent 68% of the sampled species, the remainder of the native species belonging to the Bromeliaceae, Heliconiaceae, Cyclantaceae and Smilaceae families. The Orquidaceae family was not studied for the present publication, although it is present in the region. The majority of the monocotyledons recorded at this time are largely distributed in the Amazon region, but some peculiarities can be pointed out, such as the Araceae Alloschemone occidentallis (Poepp.) Engl. & K. Krause, found only in the Urucu region, Madeira River and Santa Isabel of Rio Negro, and Anturium moonenii Croat which was recorded for the first time in the Brazilian Amazon region. The region studied here presents an exuberant flora very rich in species important for the preservation of biodiver-

captulo rene estudios sobre la composicin florstica de reas forestales, claros naturales y antrpicas de la Base Petrolera de Urucu. Hasta el presente fueron registradas 913 especies vegetales, siendo 807 dicotiledneas pertenecientes a 69 familias y 106 monocotiledneas, pertenecientes a 7 familias. Entre las dicotiledneas, se destac la familia Leguminosae, considerada una de las familias ms naturales del sistema botnico, descendiendo de un ancestral comn. Posee varias formas de vida vegetal (rboles, arbustos, hierbas y lianas) y est compuesta por tres sub-familias, Caesalpinoideae, Papilionoideae y Mimosoideae. Su distribucin est documentada para todos los continentes, aunque su mayor riqueza est concentrada en los trpicos. En la regin de Urucu esta familia concentr la mayor riqueza especfica, representada por 129 especies. La segunda familia mejor representada fue Sapotaceae, compuesta por 58 especies de rboles, caracterizada por la presencia de ltex, generalmente blanco en todas las partes de la planta. Posee algunas especies cultivadas por sus frutos comestibles, como abiu y sapoti. Esta tiene amplia distribucin en los trpicos con mayor concentracin de ejemplares en la Amazonia. En la secuencia, se encuentra las Chrysobalanaceae (54 especies), Melastomataceae (43 especies) y Lecythidaceae (41 especies). Estas cinco familias juntas poseen aproximadamente 40% de todas las especies muestreadas en la regin. Entre las monocotiledneas las familias que presentaron mayor nmero de especies nativas fueron las Araceae (48 especies) y Arecaceae, familia de las palmeras (34 especies). Las dos tuvieron 68% de las especies muestreadas, las dems familias registradas con especies exclusivamente nativas fueron Bromeliaceae, Heliconiaceae, Cyclantaceae, y Smilaceae. La familia Orquidaceae no fue estudiada en este trabajo, a pesar de presentarse en la regin. La mayora de las monocotiledneas registradas hasta el momento tienen amplia distribucin en la Amazonia, aunque pueden ser destacadas algunas peculiaridades como las Araceae Alloschemone occidentallis (Poepp.) Engl. & K. Krause, encontrada slo en la regin del Urucu, Ro Madeira y

FLORA

sity and of great economic and esthetic value, especially in the sub-forest, such as many species with ornamental value, mainly the Araceae, Bromeliaceae, Heliconiaceae and Orquidaceae families. At present, flora studies in the Amazon region suggest that the diversity of plants increases from east to west. The Urucu region, located in the occidental portion, presents an almost unequaled specific diversity, with a great number of species represented by a few individuals, with the remarkable presence of rare, endangered, and endemic species.

Santa Isabel do Rio Negro, y Anturium moonenii Croat con la primera ocurrencia registrada para la Amazonia brasilea. La regin de estudio presenta una flora exuberante muy rica en especies, importantes para la preservacin de la biodiversidad, con alto valor econmico y esttico, especialmente en su sub-bosque, como es el caso de muchas especies de valor ornamental, destacndose las familias: Araceae, Bromeliaceae, Heliconiaceae y Orquidaceae. Actualmente, estudios florsticos en la Amazonia sugieren que la diversidad de plantas crece en sentido Este Oeste. La regin de Urucu, que estn en la fraccin Occidental presenta una diversidad especfica casi inigualable, con gran nmero de especies representadas por pocos individuos, con presencia marcante de especies raras, amenazadas y otras slo sealadas para aquella regin.

49

50

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Dicotiledneas Dicotyledons Dicotiledneas

Famlia Annonaceae Nome da espcie Guatteria recurvisepala R.E. Fr. Nome popular Envieira rvore de porte mdio, com ramos cilndricos e negros. Suas folhas so pecioladas, simples e alternas. Apresenta flores com spalas e ptalas cobertas com plos marrons. Polinizada por besouros. Ocorre de maneira esparsa na floresta densa de terra firme, em solos argilosos e arenosos, portanto importante sua conservao local.

Family Annonaceae (Soursop Family) Species Guatteria recurvisepala R.E. Fr. Common name Envieira Medium-sized tree with cylindrical black branches. Its leaves are petiolated, simple and alternate. The flowers present sepals and petals covered with brown hairs. Pollinated by beetles. Occur scattered in dense terra firme forests, on clay or sandy soil and their preservation is, therefore, important.

Familia Annonaceae Nombre de la especie Guatteria recurvisepala R.E. Fr. Nombre popular Cirricillo rbol de porte medio, con ramas cilndricas y negras. Sus hojas son pecioladas, simples y alternas. Presenta flores con spalos y ptalos cubiertos por pelos marrones. Polinizada por escarabajos. Ocurre de manera repartida en la selva densa de suelos arcillosos y arenosos, por lo tanto es importante su conservacin local.

FLORA

Famlia Apocynaceae Nome da espcie Odontadenia cognata Woodson Trepadeira encontrada na copa das rvores, lenhosa com ramos cilndricos e esverdeados. As folhas so pecioladas, simples e opostas. Apresenta flores tubulares amarelas e botes verdes claro, com presena de ltex branco abundante. Esta espcie possivelmente polinizada por borboletas e mariposas. Apresenta ampla distribuio, porm sensvel a qualquer interveno antrpica. Numerosa em floresta de vrzea com solos argilosos.

Family Apocynaceae (Dogbane or Milkweed Family) Species Odontadenia cognata Woodson Creeping vine usually found on treetops, fibrous with cylindrical greenish bark. Its leaves are petiolated, simple and alternate. Presents tubular yellow flowers and light green buds; white latex abundantly present. Species pollinators are probably butterflies and moths. Large distribution but very sensitive to human intervention. Abundant in seasonally flooded forests with argillaceous soils.

Familia Apocynaceae Nombre de la especie Odontadenia cognata Woodson Enredadera encontrada en la copa de los rboles, leosa con ramas cilndricas y verdosas. Las hojas son pecioladas, simples y opuestas. Presenta flores tubulares amarillas y pimpollos verde claro, con presencia de ltex blanco abundante. Especie posiblemente polinizada por mariposas. Presenta amplia distribucin, aunque es sensible a cualquier intervencin antrpica. Numerosa en bosques inundados con suelos arcillosos.

51

52

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Bignoniaceae Nome da espcie Anemopaegma floridum Mart. ex DC. Trepadeira lenhosa com ramos estriados, folhas compostas com gavinhas. Apresenta flor tubular amarela com lbulos brancos e botes florais esverdeados. Possivelmente polinizada por borboletas e mariposas. Espcie com preferncia por ambientes com alta luminosidade, como a copa das rvores. abundante na floresta de vrzea. Pode ser usada na ornamentao de cercas vivas e caramanches.

Family Bignoniaceae (Trumpet-Creeper Family) Species Anemopaegma floridum Mart. ex DC Woody lianas with ridged branches, compound leaves with tendrils. Tubular yellow flowers with white lobes and green flower buds. Butterflies and moths may be responsible for pollination. The species prefers environments with high exposure to light, as tree canopy. Abundant in seasonally flooded forests. Can be used to ornament hedges or summerhouses.

Familia Bignoniaceae Nombre de la especie Anemopaegma floridum Mart. ex DC Enredadera leosa con ramas estriadas, hojas compuestas con zarcillos. Presenta flor tubular amarilla con lbulos blancos y pimpollos verdosos. Posiblemente polinizada por mariposas. Especie con preferencia por ambientes con alta luminosidad como la copa de los rboles. Es abundante en bosques inundados. Puede ser utilizada en la ornamentacin de cercas vivas y enramadas.

FLORA

Famlia Bignoniaceae Nome da espcie Arrabidaea florida A. DC. Trepadeira lenhosa de copa de rvore. Apresenta folhas compostas, flor tubular e botes florais, ambos de cor lils. Possivelmente polinizada por borboletas e mariposas. Devido sua exuberncia e quantidade de flores produzidas, esta espcie pode fornecer alimento no s para os seus polinizadores, como tambm para outros tipos de insetos. abundante em floresta densa de terra firme e em florestas secundrias, sobre solos argilosos. Podem tambm ser freqentes em margens de estradas.

Family Bignoniaceae Species Arrabidaea florida A. DC. Woody lianas found on treetops. Compound leaves and lilac tubular flowers and buds. Butterflies and moths may be responsible for pollination. Due to its vigor and large amount of flowers, this species offers a reward of nectar for pollinators as well as other insects. They are abundant in dense upland terra firme forests and in secondary forests, on argillaceous soil. They are often found along roadsides.

Familia Bignoniaceae Nombre da especie Arrabidaea florida A. DC. Nombre popular Laurel Enredadera leosa de copa de rbol. Presenta hojas compuestas, flor tubular y pimpollos florales, ambos de color lila. Posiblemente polinizada por mariposas. Debido a su exuberancia y cantidad de flores producidas, esta especie puede proporcionar alimento no slo para sus polinizadores, como tambin para otros tipos de insectos. Es abundante en selva densa de tierra

53

54

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Bignoniaceae Nome da espcie Arrabidaea nigrescens Sandw. Nome Popular Guaranarana Trepadeira lenhosa, com folhas compostas e gavinhas. Apresenta flor tubular lils e botes florais esbranquiados. Possivelmente polinizadas por borboletas e mariposas. abundante em floresta densa de terra firme. Utilizada na ornamentao de cercas vivas e caramanches.

Family Bignoniaceae Species Arrabidaea nigrescens Sandw. Common name Guaranarana Woody liana with compound leaves and tendrils. It presents tubular lilac flower and white buds. It is possibly pollinated by butterflies and moths. It is abundant in dense upland terra firme forests. Can be used to ornament hedges or summerhouses.

Familia Bignoniaceae Nombre de la especie Arrabidaea nigrescens Sandw. Nombre popular Bejuco de mono, bejuco de cucharn Enredadera leosa, con hojas compuestas y zarcillos. Presenta flor tubular lila y pimpollos blanquecinos. Posiblemente polinizada por mariposas. Es abundante en selva densa de tierra firme. Utilizada en la ornamentacin de cercas vivas y enramadas.

FLORA

Famlia Bignoniaceae Nome da espcie Jacaranda copaia (Aublet) D. Don. Subespcie spectabilis (Mart. ex A. DC) Gentry Nome popular Par-par, caroba rvore de dossel com folhas duplamente compostas. Apresenta flores tubulares, lilases na parte externa e branca na parte interna. Possivelmente polinizada por vespas e abelhas. abundante em floresta primria de terra firme e floresta secundria (capoeira). A germinao de suas sementes necessita de muita luz, que uma caracterstica de espcies pioneiras. Possui madeira leve que utilizada pela populao amaznica no preparo de balsas, carpintaria e caixotaria.

Family Bignoniaceae Species Jacaranda copaia (Aublet) D. Don. Subspecies spectabilis (Mart. ex A. DC) Gentry Common name Par-par, caroba Canopy trees with double compound leaves. Flowers are tubular, lilac on the external portion and white inside. Possible pollinators could be bees and wasps. Abundant in dense forest with dry, nutrient poor soil and in secondary forest (brushwood) Seed germination requires large amounts of light, which is a characteristic of pioneer species. Its lightweight wood is used by local Amazonian population to build rafts, in carpentry and for crates.

Familia Bignoniaceae Nombre de la especie Jacaranda copaia (Aublet) D. Don. Subespecie spectabilis (Mart. ex A. DC) Gentry Nombre popular Copaya rbol de dosel con hojas doblemente compuestas. Presenta flores tubulares, lila en la parte externa y blanca en la parte interna. Posiblemente polinizada por avispas y abejas. Es abundante en selva primaria de tierra firme y selva secundaria (barbecho). La germinacin de sus semillas necesita mucha luz, lo que es una caracterstica de especies pioneras. Posee madera leve utilizada por la poblacin amaznica en la preparacin de balsas y carpintera.

55

56

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Bignoniaceae Nome da espcie Paragonia pyramidata (L. Rich.) Bur. Trepadeira lenhosa de copa de rvore, com ramos cilndricos e delgados. Folhas compostas, com um par de fololos e gavinha delgada, saindo da base do fololo. Apresenta flor tubular e botes florais, ambos de cor lils. Possivelmente polinizada por vespas e abelhas. Devido inflorescncia ser vistosa, esta espcie visitada no s pelos seus polinizadores, como tambm por outros insetos. Abundante em floresta primria de terra firme e floresta secundria (capoeira).

Family Bignoniaceae Species Paragonia pyramidata (L. Rich) Bur. Woody liana found on tree tops, with lean cylindric branches. Compound leaves, 2-foliate, slim tendril sprouting from leaflet base. Tubular lilac flowers and buds. Possible pollinators could be bees and wasps. Due to a spectacular inflorescence, this species is sought not only by its pollinators but also by other insects. Abundant in areas of primary terra firme forests and secondary forests (brushwood).

Familia Bignoniaceae Nombre de la especie Paragonia pyramidata (L. Rich.) Bur. Enredadera leosa de copa de rbol, con ramas cilndricas y delgadas. Hojas compuestas con un par de fololos y zarcillo delgado, saliendo de la base del fololo. Posiblemente polinizada por avispas y abejas. Debido a la inflorescencia vistosa, esta especie es visitada no slo por sus polinizadores, como tambin por otros insectos. Abundante en selva primaria de tierra firma y selva secundaria (barbecho).

FLORA

Famlia Boraginaceae Nome da espcie Cordia nodosa Lam. Nome popular Gro-de-galo Planta arbustiva. Apresenta folhas simples com plos finos e curtos na face superior e spera na face inferior. Frutos cobertos por plos translcidos e brilhantes, consumidos por pequenos animais. Abundante em floresta primria de terra firme e floresta secundria (capoeira).

Family Boraginaceae (Borage Family) Species Cordia nodosa Lam. Common name Gro-de-galo Shrub with simple leaves with short fine hairs on superior side and coarse on underside. Its fruit are covered by shiny translucent hairs and are coveted by small animals. Abundant in areas of primary terra firme forests and secondary forests (brushwood).

Familia Boraginaceae Nombre de la especie Cordia nodosa Lam. Nombre popular Grano de gallo Planta arbustiva. Presenta hojas simples con pelos finos y cortos en la cara superior y spera en la cara interior. Frutos cubiertos por pelos traslcidos y brillantes, consumidos por pequeos animales. Abundante en selva primaria de tierra firme y selva secundaria (barbecho).

57

58

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Chrysobalanaceae Nome da espcie Parinari montana Aublet Nome popular Castanha-de-cutia rvore de dossel. Apresenta folhas simples e alternas, com a face superior verde escuro e inferior marrom aveludado. Os ramos apresentam muitos plos. Os frutos fazem parte da dieta de grandes roedores. Suas sementes so dispersas por cutias e pacas. Ocorre em floresta densa de terra firme.

Family Chrysobalanaceae (Cocoa Plum Family) Species Parinari montana Aublet Common name Castanha-de-cutia Canopy trees. Simple and alternate leaves with a dark green front side and velvet brown back side. The branches have many hairs. Fruit are part of the diet of large rodents. Its seeds are scattered by pacas and cutias. Can be found in dense terra firme forests.

Familia Chrysobalanaceae Nombre de la especie Parinari montana Aublet Nombre popular Toeca propia rbol de dosel. Presenta hojas simples y alternas, con la cara superior verde oscuro e inferior marrn aterciopelado. Las ramas presentan muchos pelos. Los frutos forman parte de la dieta de grandes roedores. Sus semillas son dispersadas por aguts y guantas. Ocurre en selva densa de tierra firme.

FLORA

Famlia Combretaceae Nome da espcie Combretum laurifolium Mart. Trepadeira com folhas simples e opostas. Inflorescncia do tipo cacho composto, em que os ramos vo crescendo da base para o pice, assumindo uma forma de pirmide. Frutos secos.
Family Combretaceae (Indian Almond Family) Species Combretum laurifolium Mart. Liana with simple alternate leaves. Inflorescences in compound clusters, where the branches grow from the base to the apex in a pyramidal form. Dry fruit. Familia Combretaceae Nombre de la especie Combretum laurifolium Mart. Enredadera con hojas simples y opuestas. Inflorescencias de tipo racimo compuesto, donde las ramas van creciendo de la base para el pice, asumiendo una forma de pirmide. Frutos secos.

59

60

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Euphorbiaceae Nome da espcie Mabea paniculata Spr. ex Benth. Arbusto com folhas simples e alternas. Presena de ltex leitoso. Flores em cacho de forma piramidal. Fruto tipo cpsula tri-lobada, com trs sementes.

Family Euphorbiaceae (Euphorb Family) Species Mabea paniculata Spr. ex Benth. Shrub with simple alternate leaves bearing milky latex. Flowers in a pyramidal cluster. Capsulated, tri-lobed fruit with three seeds.

Familia Euphorbiaceae Nombre de la especie Mabea paniculata Spr. ex Benth.. Arbusto con hojas simples y alternas. Presencia de ltex lechoso. Flores en racimo de forma piramidal. Fruto tipo cpsula trilobada, con tres semillas.

FLORA

Famlia Gesneriaceae Nome da espcie Codonanthopsis ulei Mansfeld Epfita de ramos delgados com folhas simples, alternas e carnosas. Flores alvas, com manchas lilases e botes florais brancos. Possivelmente polinizada por beija-flores ou borboletas. Epfita de sub-bosque, associada a ninhos de formigas. Amplamente distribuda na Amaznia, freqente em floresta densa de terra firme, baixio e campinarana.

Family Gesneriaceae (African Violet Family) Species Codonanthopsis ulei Mansfeld Epiphytic, thin stems with simple, alternate and thick leaves. White flowers with lilac stains and white buds. Hummingbirds and butterflies are probable pollinators. Epiphyte of sub forests, associated with ant nests. Largely distributed in the Amazon region, frequently found in dense terra firme forest, sand banks and prairies.

Familia Gesneriaceae Nombre de la especie Codonanthopsis ulei Mansfeld Epfita de ramas delgadas con hojas simples, alternas y carnosas. Flores blancas, con manchas lilas y pimpollos florales blancos. Posiblemente polinizada por colibres o mariposas. Epfita de sub-bosque, asociada a nidos de hormigas. Ampliamente distribuida en la Amazonia, frecuentemente en selva densa de tierra firme, bajo y campinarana.

61

62

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Hippocrateaceae Nome da espcie Cheiloclinium belizense (Standl.) AC. Cip com folhas simples e alternas. Inflorescncia axilar com ramificao dicotmica. Suas flores perfumadas podem ser brancas, cremes ou verdes, com a base das ptalas cor de vinho. Fruto escamoso, seco e globoso de 4 a 5cm de dimetro, cor caf ou alaranjado plido.

Family Hippocrateaceae (Hippocratea Family) Specie Cheiloclinium belizense (Standl.) AC. Liana with simple, alternate leaves. Axillary inflorescences, dichotomously branched. Perfumed flowers usually white, cream or green, with winecolored base of petals. Woody, dry and globular fruit,, 4 to 5cm in diameter, either pale orange or brown.

Familia Hippocrateaceae Nombre de la especie Cheiloclinium belizense (Standl.) AC. Liana con hojas simples y alternas. Inflorescencia axilar con ramificacin dicotmica. Sus flores perfumadas pueden ser blancas, crema o verdes, con la base de los ptalos de color vino. Fruto escamoso, seco y globoso de 4 a 5cm de dimetro, color caf o anaranjado plido.

FLORA

Famlia Lauraceae Nome da espcie Aniba affinis (Meisn.) Mez. Nome popular Louro rvore de dossel, com ramos delgados, folhas simples e alternas. Frutos verdes azulados, possivelmente dispersos por tucanos ou pequenos roedores, fazem parte da dieta de vrias espcies de animais habitantes de dossel. Rara em floresta densa de terra firme.

Family Lauraceae (Avocado Family) Species Aniba affinis (Meisn.) Mez Common name Louro Canopy tree, thin branches with simple, alternate leaves. Bluish-green fruits, possibly scattered by toucans and small rodents, are part of the diet of various species inhabiting the canopy. Found rarely in dense terra firme forest.

Familia Lauraceae Nombre de la especie Aniba affinis (Meisn.) Mez Nombre popular Laurel rbol de dosel, con ramas delgadas, hojas simples y alternas. Frutos verde azulados, posiblemente dispersados por tucanes o pequeos roedores, forman parte de la dieta de varias especies de animales habitantes de dosel. Rara en selva densa de tierra firme.

63

64

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Lauraceae Nome da espcie Ocotea canaliculata (Rich.) Mez. Nome popular Louro-preto-abacate, louro-pimenta rvore com at 7m de altura. Inflorescncia cor ferrugem e flores com ptalas brancas e perfumadas.
Family Lauraceae Species Ocotea canaliculata (Rich.) Mez. Common name Louro-preto-abacate, louro-pimenta Tree reaches 7 meters. Rust-colored inflorescence and perfumed flowers with white petals. Familia Lauraceae Nombre de la especie Ocotea canaliculata (Rich.) Mez. Nombre popular Laurel comino rbol con hasta 7 m de altura. Inflorescencia color herrumbre y flores con ptalos blancos y perfumados.

FLORA

Famlia Lecythidaceae Nome da espcie Eschweilera atropetiolata S. A. Mori Nome popular Matamat-branco rvore de dossel, de ramos negros e delgados. Suas folhas so simples e alternas. Apresenta flores com ptalas brancas, capuz amarelo, clice marrom avermelhado e botes florais verde-amarelados. Possivelmente polinizadas por abelhas. O tronco pode ser utilizado na fabricao de estacas e moures. Freqente em floresta densa de terra firme.

Family Lecythidaceae (Brazil Nut Family) Species Eschweilera atropetiolata S.A. Mori Common name Matamat-branco Canopy tree with thin dark branches. Simple, alternate leaves. Flowers with white petals, yellow hood, reddish cuplike calyx and yellow-green buds. Possibly most important pollinators are bees. Timber may be used for posts and stakes. Abundant in terra firme forests.

Familia Lecythidaceae Nombre de la especie Eschweilera atropetiolata S. A. Mori Nombre popular Matamat-branco rbol de dosel, de ramas negras y delgadas. Sus hojas son simples y alternas. Presentan flores con ptalos blancos, capuchn amarillo, cliz marrn rojizo y pimpollos florales verde amarillentos. Posiblemente polinizada por abejas. El tronco puede ser utilizado en la fabricacin de estacas y postes. Frecuente en selva densa de tierra firme.

65

66

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Leguminosae Subfamlia Caesalpinioideae Nome da espcie Heterostemon ellipticus Mart ex Benth. Nome popular Ingarana rvore de subdossel, com ramos enegrecidos. Apresenta folhas compostas e fololos alternos. Suas flores possuem ptalas e spalas lilases. Possivelmente polinizada por beija-flores. Ocorre em floresta densa de terra firme, prxima s margens de rios e igaraps.

Family Leguminosae Subfamily Caesalpinioideae Species Heterostemon ellipticus Mart ex Benth. Common name Ingarana Sub canopy tree with dark branches. Compound leaves and alternate leaflets. Flowers with lilac petals and sepals. Probably pollinated by humming birds. Found in dense terra firme forest, near river margins or natural canals.

Familia Leguminosae Subfamilia Caesalpinioideae Nombre de la especie Heterostemon ellipticus Mart ex Benth. Nombre popular Ingarana rbol de subdosel, con ramas ennegrecidas y hojas compuestas y fololos alternados. Sus flores poseen ptalos y spalos lilas. Posiblemente polinizada por colibres. Ocurre en selva densa de tierra firme, prxima a mrgenes de ros y arroyos.

FLORA

Famlia Leguminosae Subfamlia Caesalpinioideae Nome da espcie Dimorphandra macrostachya Benth. Nome popular Atan, arariuba, arara branca rvore de 35 a 40m de altura com folhas compostas e alternas. Inflorescncia em forma de espiga de 20 a 40cm de comprimento, com flores com ptalas em forma de esptula. Fruto tipo baga, retos e lenhosos. Espcie de floresta de terra firme.

Family Leguminosae Subfamily Caesalpinioideae Species Dimorphandra macrostachva Benth. Common name Atan, arariuba, arara branca Tree reaching 35 to 40 meters with compound alternate leaves. Spicate inflorescence, 20 to 40 centimeters long, its flowers have spatula shaped petals. Pod-shaped fruit with hard seed coat. Found in dense terra firme forest.

Familia Leguminosae Subfamilia Caesalpinioideae Nombre de la especie Dimorphandra macrostachya Benth. Nombre popular Fava atan rbol de 35 a 40m de altura con hojas compuestas y alternas. Inflorescencia en forma de espiga de 20 a 40 cm de longitud, con flores con ptalos en forma de esptula. Frutos tipo baya, rectos y leosos. Especie de selva de tierra firme.

67

68

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Leguminosae Subfamlia Caesalpinioideae Nome da espcie Tachigali myrmecophila (Ducke) Ducke Nome popular Tachi preto rvore com razes tabulares (sapopemas) curtas, com a casca do tronco preta. Apresenta folhas compostas, alternas com trs pares de fololos com plos dourados. Inflorescncia com flores amarelas. Ocorrncia de domceas na base das folhas, que podem servir como abrigo para formigas.

Family Leguminosae Subfamily Caesalpinioideae Species Tachigali myrmecophila (Ducke) Ducke Common name Tachi preto Tree with short tabular roots (sapopemas), black bark and compound, alternate leaves with three pairs of foliates with golden hairs. Yellow-flowered inflorescence. Domatia at leaf base may shelter ants.

Familia Leguminosae Subfamilia Caesalpinioideae Nombre de la especie Tachigali myrmecophila (Ducke) Ducke Nombre popular Tachi preto rbol con races tabulares (sapopemas) cortas, con la cscara del tronco negra. Presenta hojas compuestas, alternas con tres pares de fololos con pelos dorados. Inflorescencia con flores amarillas. Ocurrencia de domaceas en la base de las hojas, que pueden servir de abrigo para hormigas.

FLORA

69

70

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Leguminosae Subfamlia Mimosoideae Nome da espcie Inga calantha Ducke Nome popular Ing-peluda Arvoreta com ramos pilosos, folhas compostas com quatro pares de fololos alternos tambm com plos. Os frutos jovens so densamente cobertos de plos dourados. Geralmente, suas sementes so dispersas por primatas. Desempenha o papel de espcie pioneira, sendo indicada na recuperao de reas degradadas. Ocorre em floresta secundria aberta.

Family Leguminosae Subfamily Mimosoidea Species Inga calcantha Ducke Common name Ing-peluda Small tree with hairy branches, compound leaves, with four pairs of alternate leaflets with many hairs. Young fruit is densely covered with golden hair. Seeds generally spread by primates. Indicated for recovery of deteriorated areas, acting as a pioneer species. Found in open secondary forests.

Familia Leguminosae Subfamilia Mimosoideae Nombre de la especie Inga calantha Ducke Nombre popular Ing-peluda Arboleta con ramas pilosas, hojas compuestas con cuatro pares de fololos alternos tambin con muchos pelos. Los frutos jvenes son densamente cubiertos de pelos dorados. Generalmente, sus semillas son dispersadas por primates. Desempea el papel de especie pionera, siendo indicada en la recuperacin de reas degradadas.

FLORA

Famlia Leguminosae Subfamlia Mimosoideae Nome da espcie Inga nobilis Willdenow Nome popular Ing-xixica rvore de sub-bosque com folhas compostas. Botes florais verdes claros e flores com numerosos falsos estames de cor branca, ultrapassando a corola. Possivelmente polinizada por insetos. Seus frutos so comestveis, consumidos principalmente por primatas. Ocorre em floresta de vrzea, principalmente ao longo das margens dos rios. Espcie importante para a recuperao de reas degradadas.

Family Leguminosae Subfamily Mimosoidea Species Inga nobilis Willdenow Common name Ing-xixica Sub-forest tree with compound leaves. Light green flower buds and flowers with a number of false white stamen that go beyond the corolla. Possible pollinators are insects. Edible fruit, generally consumed by primates Can be found in lowland, seasonally flooded forests, mainly along river margins. Species is important for recuperation of deteriorated areas.

Famlia Leguminosae Subfamilia Mimosoideae Nombre de la especie Inga nobilis Willdenow Nombre popular Guabo rbol de sub-bosque con hojas compuestas. Pimpollos florales verde claros y flores con numerosos falsos estambres de color blanco, sobrepasando la corola. Posiblemente polinizada por insectos. Sus frutos son comestibles, consumidos principalmente por primates. Ocurre en bosques inundados, principalmente a lo largo de las mrgenes de los ros. Especie importante para la recuperacin de reas degradadas.

71

72

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Leguminosae Subfamlia Mimosoideae Nome da espcie Parkia panurensis Bentham ex H. C. Hopkins Nome popular Faveira rvore de dossel e sub-bosque, normalmente com razes tabulares (sapopemas). Ramos resistentes, com folhas opostas e duplamente compostas. As flores masculinas so avermelhadas e as femininas amareladas. Apresenta frutos marrons com hastes. Possivelmente polinizada por morcegos. Suas sementes so utilizadas como alimento por pequenos roedores. Freqente nas florestas de baixio e campinarana.

Family Leguminosae Subfamily Mimosoidea Species Parkia panurensis Bentham ex H.C. Hopkins Common name Faveira Ranges from canopy to sub forest tree, usually with tabular roots (sapopemas). Resistant branches, with opposite, double-compound leaves. Masculine flowers are red and feminine flowers are yellow. Brown fruit with stems. Seeds serve as food for small rodents. Frequent in sand bank and lowland forests.

Famlia Leguminosae Subfamilia Mimosoideae Nombre de la especie Parkia panurensis Bentham ex H. C. Hopkins Nombre popular Casabe murcilago rbol de dosel y sub-bosque, normalmente con races tabulares (sapopemas). Ramas resistentes, con hojas opuestas y doblemente compuestas. Las flores masculinas son rojizas y las femeninas amarillentas. Presentan frutos marrones con tallos. Posiblemente polinizada por murcilagos. Sus semillas son utilizadas como alimento por pequeos roedores. Frecuente en selvas de bajo

FLORA

73

74

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Leguminosae Subfamlia Papilionoideae Nome da espcie Taralea oppositifolia (Willd) Aubl. Nome popular Cumarurana, muiracandeia, cumaru-da-praia. rvore de dossel com folhas compostas e alternas. Apresenta inflorescncia terminal com flores de clice tubular e corola lils com a ptala superior larga e pequena reentrncia no pice. Fruto ovide levemente comprimido. Espcie com ocorrncia rara, geralmente em baixio, e de ampla distribuio na Amaznia.

Family Leguminosae Subfamily Papilionoidea Species Taralea oppositifolia (Willd) Aubl. Common name Camarurana, muiracandeia, cumaru-da-praia Canopy tree with compound, alternate leaves. Terminal inflorescence, flowers with tubular calyx, lilac corolla with a wide superior petal ending in an invagination. Slightly compressed, oval shaped fruit. Rare species, generally in sand banks, and amply distributed throughout the Amazon region.

Familia Leguminosae Subfamilia Papilionoideae Nombre de la especie Taralea oppositifolia (Willd) Aubl. Nombre popular Almendrillo rbol de dosel con hojas compuestas y alternas. Presentan inflorescencia terminal con flores de cliz tubular y corola lila, con el ptalo superior ancho, presentando una pequea entrada en el pice. Fruto ovoide levemente comprimido. Especie de rara ocurrencia, generalmente en bajo, y de amplia distribucin en la Amazonia.

FLORA

Famlia Marcgraviaceae Nome da espcie Norantea guianensis Aublet Nome popular Rabo-de-arara Hemiepfita lenhosa, com folhas simples, opostas e alternas. Brcteas de cor laranja, transformadas em nectrios em forma de sacos. Possui flores e botes florais vermelhos. Os frutos quando jovens so esverdeados. Possivelmente polinizada por beija-flores e suas sementes so dispersas por aves que se alimentam da polpa que as envolve. Ocorrem em todos os sistemas amaznicos.

Family Marcgraviaceae (Shingle Plant Family) Species Norantea guianensis Aublet Common name Rabo-de-arara Hemiepiphytic lianas or shrubs with often slender stems and simple, opposite, alternate leaves. Orange bracteal transformed into bag-shaped nectaries. Red buds and flowers. The young fruit are greenish in color. Possibly pollinated by humming birds and the seeds are dispersed by birds who eat the nourishing pulp of the fruit. Occur in all Amazonian systems.

Familia Marcgraviaceae Nombre de la especie Norantea guianensis Aublet Nombre popular Rabo-de-arara Hemiepfita leosa, con hojas simples, opuestas y alternas. Brcteas de color naranja, transformadas en nectarios en forma de bolsas. Posee flores y pimpollos florales rojos. Los frutos jvenes son verdosos. Posiblemente es polinizada por colibres y sus semillas son dispersadas por aves que se alimentan de la pulpa que las envuelve. Ocurren en todos los sistemas amaznicos.

75

76

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Melastomataceae Nome da espcie Miconia tomentosa (Rich.) D.Don. ex DC. Arbusto com at 3m de altura. Possui folhas simples e opostas, com a face dorsal com cor de ferrugem. Sua inflorescncia apresenta clice floral rseo e ptalas rosa claro com lobos brancos, estames falciformes roxos. Apresenta frutos tipo baga de cor rosada quando imaturos.

Family Melastomataceae (Black Mouth Family) Species Miconia tomentosa (Rich.) D.Don. ex DC. Three meter tall shrub. Simple, opposite leaves, rusty-colored underside. Inflorescence presents pink flower calyx with pink-colored petals, subtended by white bracts, purple falciform stamens. Fruit are pinkish berries when young.

Family Melastomataceae (Black Mouth Family) Nombre de la especie Miconia tomentosa (Rich.) D.Don. ex DC. Arbusto con hasta 3m de altura. Posee hojas simples y opuestas, con la cara dorsal de color herrumbre. Su inflorescencia presenta cliz floral rosado y ptalos rosa claro con lbulos blancos, estambres falciformes morados. Presenta frutos tipo baya de color rosado cuando no estn maduros aun.

FLORA

Famlia Meliaceae Nome da espcie Guarea grandifolia DC. Arbusto de sub-bosque, com ramos marrom-claros e folhas compostas. Possui fruto capsular de cor vermelha, com manchas brancas e sementes carnosas. Esta espcie contribui na oferta de frutos e sementes para vrios animais que desempenham papel de dispersores. Ocorre de maneira esparsa no subbosque da floresta de terra firme.

Family Meliaceae (Mahogany Family) Species Guarea grandifolia DC. Understory shrub with light brown branches and compound leaves. Capsular red fruit with white stains and fleshy seeds. The species offers fruit and seeds to many animals that contribute to their dispersal. Sparsely scattered in the understory of terra firme forests.

Familia Meliaceae Nombre de la especie Guarea grandifolia DC. Arbusto de sub-bosque, con ramas marrn claro y hojas compuestas. Posee fruto capsular de color rojo, con manchas blancas y semillas carnosas. Esta especie contribuye con la oferta de frutas y semillas para varias especies de animales que desempean el papel de dispersores. Ocurre de manera repartida en el sub-bosque de la selva de tierra firme.

77

78

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Ochnaceae Nome da espcie Cespedesia sprucei Tiegh. rvore de dossel. Possui grandes razes tabulares (sapopemas) e ramos cilndricos. Suas folhas so simples com at 25cm de comprimento, coriceas e com margens serrilhadas. Apresentam flores com ptalas amarelas, spalas verdes e botes florais amarelos. Espcie pouco conhecida quanto sua ecologia e polinizadores.

Family Ochnaceae Species Cespedesia sprucei Tiegh. Canopy tree. Large tabular roots (sapopemas) and cylindrical branches. Simple leaves reaching 25 centimeters long, coarse, generally with serrated margins. Flowers with yellow petals, green sepals and yellow flower buds. Little is known about its ecology and pollinators.

Family Ochnaceae Nombre de la especie Cespedesia sprucei Tiegh. rbol de dosel. Posee grandes races tabulares (sapopemas) y ramas cilndricas. Sus hojas son simples con hasta 25 cm de longitud, coriceas y con bordes en forma de sierra. Presentan flores con ptalos amarillos, spalos verdes y pimpollos florales amarillos. Especie poco conocida en cuanto a su ecologa y polinizadores.

FLORA

Famlia Passifloraceae Nome da espcie Passiflora longiracemosa Ducke Nome Popular Maracuj-poranga Trepadeira lenhosa de copa de rvores. Suas folhas so simples e alternas. Possui flores tubulares vistosas, de cor salmo com corona amarela, reunidas em glomrulos e dispostas ao longo dos ramos. Possivelmente polinizada por beija-flores. Espcie que ocorre em vrzea e com distribuio restrita a algumas reas da Amaznia. Apresenta potencial para utilizao em paisagismo.

Family Passifloraceae (Passion Flower Family) Species Passiflora logiracemosa Ducke Common name Maracuj-poranga Woody treetop liana with simple alternate leaves. Showy tubular, salmon-colored flowers with yellow corolla, reunited in glomerules deposited along the branches. Possibly pollinated by hummingbirds. Species can be found only in certain Amazonian lowlands. Can be used in landscaping.

Familia Passifloraceae Nombre de la especie: Passiflora longiracemosa Ducke Nombre popular Maracuj-poranga Enredadera leosa de copa de rbol. Sus hojas son simples y alternas. Posee flores tubulares vistosas, de color salmn, con corona amarilla, reunidas en glomrulos y dispuestas a lo largo de las ramas. Posiblemente polinizada por colibres. Especie que ocurre en bosque inundado y con distribucin restringida a algunas reas de la Amazonia. Presenta potencial para utilizacin en paisajismo.

79

80

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Rubiaceae Nome da espcie Psychotria humboldtiana (Cham. & Schltdl.) Mll. Arg. Arbusto de sub-bosque, com ramos quadrangulares. Suas folhas so simples e opostas. Possui brctea vermelha-rosada e flores brancas. Espcie freqente em baixio e campinarana, porm pouco conhecida quanto sua ecologia e seus polinizadores.

Family Rubiaceae (Coffee or Quinine Family) Species Psychotria humboldtiana (Cham. & Schiltdl.) Mll. Arg. Sub-forest shrub with quadrangular branches and simple, opposite leaves. Its bracts are reddish-pink and its flowers are white. Frequently found on sand banks and seasonally flooded lowlands. Little is known of its ecology or pollinators.

Familia Rubiaceae Nombre de la especie Psychotria humboldtiana (Cham. & Schltdl.) Mll. Arg. Arbusto de sub-bosque, con ramas cuadrangulares. Sus hojas son simples y opuestas. Posee brctea rojo-rosado y flores blancas. Especie frecuente en bajo y campinarana, aunque poco conocida en cuanto a su ecologa y sus polinizadores.

FLORA

81

82

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Rubiaceae Nome da espcie Psychotria spectabilis Steyerm. Arvoreta de sub-bosque, com ramos esverdeados pilosos. Suas folhas so simples e opostas. Possui brcteas laranja-avermelhada e flores tubulares avermelhadas. Ocorre de forma esparsa em floresta de terra firme. Sua ecologia pouco conhecida, principalmente quanto aos seus polinizadores.

Family Rubiaceae Species Psychotria spectabilis Steyerm. Small tree of the understory with hairy green branches and simple, opposite leaves. Its bracts are red-orange with tubular red flowers. Sparsely distributed in terra firme forest. Little is known of its ecology, especially pollinators.

Familia Rubiaceae Nombre de la especie Psychotria spectabilis Steyerm. Arbolete de sub-bosque, con ramas verdosas pilosas. Sus hojas son simples y opuestas. Posee brcteas naranja rojizo y flores tubulares rojizas. Ocurre de forma repartida en selva de tierra firme. Su ecologa es poco conocida, principalmente en cuanto a sus polinizadores.

FLORA

Famlia Rubiaceae Nome da espcie Psychotria poeppigiana Muell. Arg. Arbusto com at 3m de altura. Suas folhas so simples e opostas. Possui inflorescncia terminal com pednculo de 1,5 a 8cm de comprimento. Apresenta brcteas vermelhas, de 3 a 6cm de comprimento, com corola amarela. Seus frutos so carnosos e azulados quando maduros, contendo uma semente de 10 a 12mm de comprimento.

Family Rubiaceae Species Psychotria poeppigiana Muell. Arg. This shrub reaches 3 meters in height and has simple, opposite leaves. Terminal inflorescence with 1,5 to 8cm long peduncle. Colorful red bracts, 3 to 6cm long and yellow corolla. Fleshy blue fruit when ripe, containing one seed, 10 to 12mm. long.

Familia Rubiaceae Nombre de la especie Psychotria poeppigiana Muell. Arg. Arbusto con hasta 3m de altura. Sus hojas son simples y opuestas. Posee inflorescencia terminal con pednculo de 1,5 a 8 cm de longitud. Presenta brcteas rojas, de 3 a 6 cm de longitud, con corola amarilla. Sus frutos son carnosos y azulados cuando estn maduros, conteniendo una semilla de 10 a 12 mm de longitud.

83

84

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Verbenaceae Nome da espcie Petrea volubilis L. Nome Popular Viuvinha Trepadeira lenhosa, com ramos cobertos por lenticelas. Suas folhas coriceas so simples e opostas. Possui flores vistosas de cor lils. Espcie freqente em todos os ambientes e com ampla distribuio na Amaznia. Utilizada para ornamentao.

Family Verbenaceae (Verbena Family) Species Petrea volubilis L. Common name Viuvinha Woody liana, branches covered with lenticels. Its rough leaves are simple and opposing. Showy lilac flowers. Species can be frequently found in all environments and is widely distributed in the Amazon region. Used as an ornamental flower.

Familia: Verbenaceae Nombre de la especie Petrea volubilis L. Nombre popular Capitn lila, lazo de amor Enredadera leosa, con ramas cubiertas por lenticelas. Sus hojas coriceas son simples y opuestas. Posee flores vistosas de color lila. Especie frecuente en todos los ambientes y con amplia distribucin en la Amazonia. Utilizada para ornamentacin.

FLORA

Famlia Vochysiaceae Nome da espcie Qualea acuminata Spruce ex Warm. rvore de dossel, com ramos enegrecidos, folhas simples. Flores tubulares brancas dispostas no pice dos ramos e botes florais prpura. Polinizada por borboletas. Frutos dispersos pela gua. Freqente em floresta de vrzea da Amaznia.

Family Vochysiaceae (Vochysia Family) Species Qualea acuminata Spruce ex Warm. Canopy tree with dark branches and simple leaves. Terminal inflorescence with tubular white flowers and purple flower buds. Pollinated by butterflies. Its fruits are dispersed by water. Frequently found in seasonally flooded lowland forests in the Amazon.

Familia Vochysiaceae Nombre de la especie Qualea acuminata Spruce ex Warm. rbol de dosel, con ramas ennegrecidas, hojas simples. Flores tubulares blancas dispuestas en el pice de las ramas y pimpollos florales prpura. Polinizada por mariposas. Frutos dispersados por el agua. Frecuente en bosques inundados de la Amazonia.

85

86

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Vochysiaceae Nome da espcie Vochysia floribunda Mart. rvore de dossel. Possui ramos com poucos plos e folhas semicoriceas. Flores amarelas com esporas. Freqente em floresta de vrzea, porm pouco conhecida quanto sua ecologia e seus polinizadores.

Family Vochysiaceae Species Vochysia floribunda Mart Canopy tree. Branches with some hairs and semi-leathery leaves. Yellow flowers with spurs. Frequently found in lowland forest but little is known of its ecology and pollinators.

Familia Vochysiaceae Nombre de la especie Vochysia floribunda Mart. rbol de dosel. Posee ramas con pocos pelos y hojas semi-coriceas. Flores amarillas con esporas. Frecuente en bosques inundados, aunque poco conocida en cuanto a su ecologa y polinizadores.

FLORA

Monocotiledneas Monocotelydons Monocotiledneas


Famlia Araceae Nome da espcie Anthurium gracile Croat Planta epfita. Possui folhas lanceoladas com pice e base atenuados e pecolos longos. Suas razes servem como ninho de formigas. As infrutescncias pendentes, com bagas vermelhas, so estratgicas para disperso. Potencial para utilizao no paisagismo e na ornamentao.
Family Araceae (Aroid or Philodendron Family) Species Anthurium gracile Croat Epiphytic plant. Leaves are lanceolate, tapering towards apex and base, long petioles. Its roots serve as nests for ants. Pendant like infructescences with red berries are a dispersal strategy. Potential for use in landscaping and as an ornamental plant. Familia Araceae Nombre de la especie Anthurium gracile Croat Planta epfita. Posee hojas lanceoladas con pice y base atenuados y pecolos largos. Sus races sirven como nido de hormigas. Las infructescencias pendientes, con bayas rojas, son estrategias para dispersin. Potencial para uso en paisajismo y ornamentacin.

87

88

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Araceae Nome da espcie Monstera adansonii var. klotzchiana (Schott) Madison Planta hemiepfita com inflorescncia vistosa. Possui lmina foliar perfurada e brilhosa quando adulta. Ocorre geralmente em reas midas, apresentando melhor desenvolvimento associada a rvores de grande porte. Sua folhagem utilizada para ornamentao.
Family Araceae Species Monstera adansonii var. klotzchiana (Schott) Madison (Windowleaf) Hemiepiphytic plant, generally associated to large trees in humid areas, showy inflorescence. Shiny leaf blades may have large fenestrations in adult plant and are used in ornamentation. Familia Araceae Nombre de la especie Monstera adansonii var. klotzchiana (Schott) Madison Planta hemiepfita con inflorescencia vistosa. Posee lmina foliar perforada y brillosa cuando es adulta. Ocurre generalmente en reas hmedas, presentando mejor desarrollo asociado a rboles de gran porte, su follaje es utilizado para ornamentacin.

FLORA

Famlia Araceae Nome da espcie Philodendron fragrantissimum (W.J. Hooker) G. Don. Planta hemiepfita. Possui a primeira folha de um broto apical persistente e fibroso. A inflorescncia com brctea vermelha uma estratgia para atrair besouros polinizadores. Com grande ocorrncia em reas de terra-firme e vrzea. utilizada no paisagismo e em arranjos florais.

Family Araceae Species Philodendrum fragrantissimum (W.J. Hooker) G. Don. Hemiepiphytic plant. The first leaf of the apical shoot is persistent and fibrous. Inflorescence with colorful red bracts, a strategic attraction for pollinator beetles. Frequent in terra firme and seasonally flooded lowland regions. Used in landscaping and for floral arrangements.

Familia Araceae Nombre de la especie Philodendron fragrantissimum (W.J. Hooker) G. Don. Planta hemiepfita. Tiene la primera hoja de un brote apical persistente y fibroso. La inflorescencia con brctea roja es una estrategia para atraer a los escarabajos polinizadores. Con gran ocurrencia en reas de tierra firme y bosque inundado. Se utiliza en paisajismo y en arreglos florales.

89

90

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Araceae Nome da espcie Philodendron solimoesense A.C. Smith Nome popular Amb Planta hemiepfita geralmente encontrada em copas de rvores. Razes areas que, quando partidas, liberam uma mucilagem cor de ferrugem de aroma forte. polinizada por besouros. uma espcie muito utilizada no paisagismo de jardins tropicais.

Family Araceae Species Philodendrum solimoesense A.C. Smith Common name Amb Hemi epiphytic plant, usually found in treetops. Aerial roots with rust-colored, pungent, strongly scented sap. Pollinated by beetles. Species is often used in tropical garden landscapes.

Familia Araceae Nombre de la especie Philodendron solimoesense A.C. Smith Nombre popular Huamb Planta hemiepfita generalmente encontrada en copas de rboles. Races areas que al partirse liberan un muclago color herrumbre de fuerte aroma. Es polinizada por escarabajos. Es una especie muy utilizada en paisajismo de jardines tropicales.

FLORA

91

92

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Araceae Nome da espcie Philodendron tortum M.L. Soares & Mayo Planta hemiepfita, muitas vezes encontrada na mesma rvore suporte associada s bromlias. Possui a primeira folha de um broto apical torta. Apresenta folha cor verde-oliva com lobos em forma de pena. Planta com potencial ornamental.

Family Araceae Species Philodendrum tortum M.L. Soares & Mayo Hemiepiphytic plant, often found associated with bromeliads on same tree support. The first leaf of the apical shoot is twisted. Olive green leaves derived from a continuous blade that splits into leaflets. Potential ornamental plant.

Familia Araceae Nombre de la especie Philodendron tortum M.L. Soares & Mayo. Planta hemiepfita, muchas veces encontrada en el mismo rbol soporte asociado a las bromelias. Posee la primera hoja de un brote apical torcida. Presenta hoja color verde oliva con lbulos en forma de pluma. Planta con potencial ornamental.

FLORA

Famlia Araceae Nome da espcie Philodendron venezuelense Bunting Planta hemiepfita de dossel, mas muitas vezes encontrada no cho devido queda da rvore suporte ou por causa do seu excesso de peso. A primeira folha do broto apical de cor marrom persistente e resistente. Suas folhas, em forma de seta e com margens onduladas so exuberantes. Possui vrias inflorescncias, tambm exuberantes. Utilizada em jardins externos.

Family Araceae Species Philodendrum venezuelense Bunting Hemiepiphytic canopy plant, often found on the ground due to the fall of its tree support or excessive weight. The first leaf of the apical shoot is persistent and fibrous. Exuberant lanceolate leaves with undulated blade. Various exuberant inflorescences. Often found in gardens.

Familia Araceae Nombre de la especie Philodendron venezuelense Bunting Planta hemiepfita de dosel, aunque muchas veces es encontrada en el suelo debido a la cada del rbol soporte o por causa de su exceso de peso. La primera hoja del brote apical de color marrn es persistente y resistente. Sus hojas, en forma de flecha y bordes ondulados son exuberantes. Posee varias inflorescencias, tambin exuberantes. Utilizada en jardines externos.

93

94

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Bromeliaceae Nome da espcie Guzmania lingulata (L.) Mez Epfita herbcea, muitas vezes encontrada no cho, formando populaes terrestres, devido queda da rvore suporte. As brcteas, que variam do vermelho intenso ao rosa claro, so eretas e envolvem as flores. O arranjo de suas folhas em forma de tanque e esta estrutura cria micro-hbitats para bactrias, larvas de insetos, ninhos de formigas e pequenos sapos. Freqentemente polinizada por beija-flores. Abundante em floresta densa de terra firme.

Family Bromeliaceae (Bromeliad Family) Species Guzmania lingulata (L.) Mez Epiphytic herb, often found on the ground in clusters due to fall of tree support. Erect, intense red to pink bracts envelop the flower. Tank-type leaf disposition, forming a basin that creates a microclimate for bacteria, larvae and insects, as well as small frogs. Frequently pollinated by hummingbirds. Abundant in dense terra firme forests.

Familia Bromeliaceae Nombre de la especie Guzmania lingulata (L.) Mez Epfita herbcea. Muchas veces encontrada en el suelo, formando poblaciones terrestres, debido a la cada del rbol soporte. Las brcteas que varan del rojo intenso al rosa claro, son erectas y envuelven las flores. El arreglo de sus hojas es en forma de tanque. Esta estructura crea micro hbitats para bacterias, larvas de insectos, nidos de hormigas y pequeos sapos. Frecuentemente polinizada por escarabajos. Abundante en selva densa de tierra firme.

FLORA

95

96

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Bromeliaceae Nome da espcie Guzmania vittata (Mart. ex. Schult. F.) Mez Nome popular Zebrinha Epfita herbcea, muitas vezes encontrada no cho devido queda da rvore suporte. Suas folhas dispostas em forma de rosetas so verdes com listras horizontais marrons. Apresenta flores com ptalas brancas. Possivelmente polinizada por insetos. A inflorescncia em forma de roseta, propcia um micro-hbitat excelente para sobrevivncia de outras formas de vida vegetal e animal. Ocasional em floresta primria de terra firme e rara na bacia do Rio Urucu.

Family Bromeliaceae Species Guzmania vittata (Mart. ex. Schult. F.) Mez Common name Zebrinha Epiphytic herb, often found on the ground due to fall of tree support. Green leaves forming basal rosette with horizontal brown stripes. Flowers with white petals. Possibly pollinated by insects. Rosette inflorescence creates a wonderful microclimate for various other life forms. Occasional in primary terra firme forest and rare in the Urucu River Basin.

Familia Bromeliaceae Nombre de la especie Guzmania vittata (Mart. ex. Schult. F.) Mez Nombre popular: Guzmania Epfita herbcea, muchas veces encontrada en el suelo debido a la cada del rbol soporte. Sus hojas dispuestas en forma de rosetas son verdes con rayas horizontales marrones. Presenta flores con ptalos blancos. Posiblemente polinizada por insectos. La inflorescencia en forma de roseta, propicia un micro hbitat excelente para supervivencia de otras formas de vida vegetal y animal. Ocasional en selva primaria de tierra firme y rara en la cuenca del Ro Urucu.

FLORA

Famlia Heliconiaceae Nome da espcie Heliconia lasiorachis L. Andersson Erva terrestre com aproximadamente 2m de altura, evidente no sub-bosque. Apresenta brcteas vistosas de cor vermelha e flores verdes, coberta de plos incolores. Possui frutos jovens verdes amarelados. polinizada por beija-flores e rara em floresta densa de terra firme. Inflorescncia muito utilizada na ornamentao de jardins e arranjos florais.

Family Heliconiaceae (Heliconia Family) Species Heliconia lasiorachis L. Andersson Land herb approximately 2 meters high, evident in the understory. Showy red bracts and green flowers, covered with colorless hairs. Young fruit are yellow green. Pollinated by hummingbirds. Rarely found in dense terra firme forest. Inflorescence much used in garden ornamentation and floral arrangements.

Familia Heliconiaceae Nombre de la especie Heliconia lasiorachis L. Andersson Hierba terrestre con aproximadamente 2m de altura, evidente en el sub-bosque. Presenta brcteas vistosas de color rojo y flores verdes, cubierta de pelos incoloros. Posee frutos jvenes verde amarillentos. Es polinizada por colibres y rara en selva de tierra firme. Inflorescencia muy utilizada en ornamentacin de jardines y arreglos florales.

97

98

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Heliconiaceae Nome da espcie Heliconia velutina L. Andress Nome popular Bico-de-tucano Erva terrestre com aproximadamente 1,5m de altura, evidente no sub-bosque. Apresenta brcteas rosa-avermelhadas e flores verde-amareladas, coberta de plos incolores. Suas brcteas acumulam gua, propiciando micro-hbitat para larvas de insetos. polinizada por beija-flores e rara no subbosque na floresta densa de terra firme. Inflorescncia muito utilizada na ornamentao de jardins e em arranjos florais.

Family Heliconiaceae Species Heliconia velutina L. Andress Common name Bico-de-tucano Terrestrial herb, approximately 1.5 meters high, evident in sub-forests. Red-pink bracts and yellow-green flowers, covered with colorless hairs. Bracts accumulate water, creating a microclimate for insect larvae. Pollinated by hummingbirds. Rare in the understory of dense terra firme forest.

Familia Heliconiaceae Nombre de la especie Heliconia velutina L. Andress Nombre popular Platanillo Hierba terrestre con aproximadamente 1,5m de altura, evidente en el subbosque. Presenta brcteas rosado rojizas y flores verde amarillentas, cubiertas de pelos incoloros. Sus brcteas acumulan agua propiciando un micro hbitat para larvas e insectos. Es polinizada por colibres y rara en el sub-bosque en la selva densa de tierra firme. Inflorescencia muy utilizada en la ornamentacin de jardines y en arreglos florales.

FLORA

99

100

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

FAUNA

FAUNA

A Bacia Amaznia, com seus sete milhes de quilmetros quadrados, detm uma das maiores biodiversidades do planeta e a sua fauna considerada uma das maiores reservas de biomassa viva do mundo. A grande diversidade ecolgica presente na Amaznia uma das causas que interferem no grau de conhecimento da fauna. Segundo o Primeiro Relatrio para a Conveno da Diversidade Biolgica, somente no Bioma Amaznia foram classificadas 34 unidades fisiogrficas, 23 eco-regies, trs regies zoogeogrficas e 18 bacias hidrogrficas. A megadiversidade de alguns grupos zoolgicos, associada escassez de especialistas e/ou pesquisas concentradas em algumas regies, faz com que o nmero de espcies seja subestimado e ocasiona lacunas de conhecimento para a Bacia Amaznica. O estudo da fauna realizado na Base Petrolfera de Urucu teve como grupos alvos invertebrados (como moscas varejeiras, moscas de frutas, percevejos e aranhas) e vertebrados (como peixes, rpteis e aves). Os resultados dos inventrios faunsticos contriburam de forma significativa para o conhecimento da regio oriental da Amaznia, ampliando o conhecimento biogeogrfico; identificando o uso de recursos, tipos de ambiente, hbitos e composio de guildas de alguns grupos; registrando novas ocorrncias e novas espcies para a cincia; estimando a riqueza local e abundncia das espcies e ampliando os acervos cientficos das instituies envolvidas. O nvel de conhecimento dos grupos alvos estudados na Base de Urucu foi diferenciado, principalmente pelo status de conhecimento atual de cada grupo, que ser apresentado a seguir. A fauna de moscas varejeiras est representada por 1.020 espcies em todas as regies biogeogrficas, sendo que apenas 100 delas esto presentes na regio Neotropical. Na Amaznia, j foram registradas 23 espcies de moscas varejeiras, sendo 14 da famlia Calliphoridae e 9 da famlia Mesembrinellidae. O primeiro estudo sobre a fauna de moscas califordeas na Base de Urucu foi efetuado em 1996, quando sete espcies foram listadas, incluindo duas espcies invasoras (Chrysomya putoria e C. albiceps). No presente estudo foram inventariadas 9 espcies de Calliphoridae, 5 de Mesembrinellidae e 14 de Sarcophagidae. Assim como ocorreu em 1996, as espcies exticas foram raras na regio, repetindo-se o registro de C. albiceps e o novo registro de C. megacephala.

101

102

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Mais de 2 mil espcies da famlia Sarcophagidade so conhecidas no mundo, mas as informaes sobre as espcies que compem a fauna de sarcofagdeos da Amaznia so escassas. A partir do estudo em Urucu, a espcie Peckia (Euboettcheria) subducta foi registrada pela primeira vez na Bacia Amaznica e a espcie Tricharaea (Sarcophagula) ramirezi teve seu primeiro registro para o Brasil. A famlia Drosophilidae, popularmente conhecida como mosca-de-fruta, composta por aproximadamente 3.800 espcies presentes em praticamente todas as regies do mundo, exceto os crculos polares. Na regio Neotropical ocorrem cerca de 720 espcies e na Amaznia estima-se que o nmero de espcies esteja em torno de 170. Para a Base Petrolfera de Urucu foram registradas, at o momento, 22 espcies de drosofildeos, sendo a maioria nativa da regio e estreitamente associadas s reas florestadas. Esta famlia diferencia-se das moscas-de-fruta da famlia Tephritidae por freqentarem substratos em diferentes estados de decomposio. Os tefritdeos alimentam-se principalmente de frutos verdes, enquanto que os drosofildeos tm preferncia por frutos j maduros e em fase de decomposio no solo. Dentre as espcies da floresta foram registradas duas novas ocorrncias para a Amaznia: Drosophila anulosa, do grupo canalinea, e D. neomorpha, do grupo cardini. Algumas espcies invasoras foram detectadas para as reas de clareiras (D. malerkotliana, D. ananassae e Scaptodrosophila latifasciaeformis), entretanto, essas ocorrncias no so consideradas preocupantes do ponto de vista ecolgico, uma vez que o nmero de indivduos foi baixo, significando que estas espcies esto mais associadas s reas desmatadas e com interferncia humana. Com base nos registros de drosofildeos, pode-se perceber que a rea de Urucu, apesar de apresentar certo impacto pela presena de clareiras de poos e jazidas, encontra-se ainda em bom estado de preservao. Tratando-se da fauna de percevejos, a famlia Pentatomidae composta atualmente por mais de 4.100 espcies, sendo que destas, pouco mais de 600 so registradas para o Brasil. O nmero total de espcies na Amaznia desconhecido, mas devem ocorrer aproximadamente 300 espcies conhecidas e centenas de espcies ainda no descritas. Pouco se sabe sobre a fauna de Pentatomidae que ocorre na bacia do Rio Urucu, sendo que o nico material conhecido da regio foi coletado no incio dos anos 90 e est atualmente em estudo. Duas espcies novas foram descritas (Edessa amazonica e Antiteuchus exiguus), entretanto, pelo menos uma dezena de espcies aguarda descrio, incluindo uma pertencente a um gnero novo. Este material foi obtido com armadilha luminosa e apresenta uma pequena sobreposio com as espcies coletadas nas expedies de 2005 e 2006, que usaram tcnicas de rede para coleta em reas abertas. Assim, foram reconhecidas at o momento cerca de 70 espcies, sendo 28 identificadas em nvel especfico. Destas, vrias so amplamente distribudas na Amaznia e quatro delas so claramente indicadoras de reas alteradas, ocorrendo em quase todo o Brasil. No podemos dizer ao certo quantas espcies de aranhas existem na Amaznia, embora se estime que haja cerca de 1.000 na rea da Amaznia legal. No maior estudo efetuado na Bacia Amaznica, em termos de esforo e variedades de tcnicas de coleta, realizado na Reserva Adolfo Ducke, em Manaus (AM), foram listadas 506 morfoespcies de aranhas. Desta forma, as 393 morfoespcies de aranhas encontradas na base de Urucu constituem um nmero expressivo. Destas, apenas 47 espcies j foram identificadas at o nvel especfico, pois a atividade dificultada pela falta de estudos sobre a taxonomia da maioria das famlias de aranhas, bem como pela carncia de especialistas no Brasil. Duas espcies (Enna igarape e E. bonaldoi) da famlia Trechaleidae foram recentemente descritas com base em material coletado em 2003. Alm disso, outras duas espcies novas de Corinnidae esto em processo de descrio. De acordo com uma anlise de estimativa de riqueza de espcies feita a partir dos dados j coletados na base de Urucu, cerca de 250 espcies de aranhas ainda podem vir a ser registradas para a regio, totalizando aproximadamente 640.

FAUNA

Estudos do final da dcada de 80 indicam que o nmero estimado de espcies de peixes de gua doce neotropicais estaria em torno de 5 mil espcies. Entretanto, estimativas mais recentes indicam um nmero impressionante de cerca de 8 mil espcies de peixes para o neotrpico, e a Bacia Amaznica detm uma parte expressiva deste total, contabilizando mais de 1.500 espcies. Esses nmeros destacam a Bacia Amaznica como a maior em riqueza de espcies de peixes do mundo. No entanto, ainda grande o desconhecimento taxonmico dessa fauna, sendo estimado que cerca de 40% das espcies ainda no estejam descritas. A ictiofauna da bacia do Rio Urucu, at o presente momento, composta por 117 espcies/morfoespcies de peixes sseos, estando 81 destas devidamente identificadas at o nvel especfico. A composio taxonmica segue o padro amaznico com a dominncia dos Characiformes (52% das espcies), que inclui as piabas, aracus, piranhas e traras; seguido pelos Siluriformes (24% das espcies), que engloba os acaris e bagres. Dentre as espcies encontradas destacamos duas novas ocorrncias para a Amaznia brasileira (Denticetopsis praecox e Gasteropelecus sternicla), o registro de uma espcie rara em acervos ictiolgicos do mundo (Thalassophryne amazonica) e uma nova espcie de Corydoras. Em 1979, foram listadas 550 espcies de rpteis para a Bacia Amaznica, sendo 62% destes endmicos. Para a regio de Manaus, foram registradas em 1998 cerca de 100 espcies de rpteis Squamata (serpentes, lagartos e anfisbnias). Nos estudos realizados em Urucu foram registradas 53 espcies de rpteis, sendo 11 de lagartos, uma de anfisbnia (cobrade-duas-cabeas), 39 de serpentes e duas de jacars. Foram registradas seis famlias de lagartos: Polychrotidae, Tropiduridae, Gekkonidae, Gymnophthalmidae, Teiidae e Scincidae. Das nove famlias de serpentes que ocorrem na Amrica do Sul, seis esto presentes em Urucu: Typhlopidae, Aniliidae, Boidae, Colubridae, Viperidae e Elapidae. Embora no tenham sido utilizados mtodos adequados para coleta de jacars, exemplares de jacar-coroa (Paleosuchus trigonatus) e jacarau (Melanosuchus niger) foram avistados em reas alagadas da regio. Na dcada de 80, as aves, juntamente com os primatas, foram os primeiros animais a serem estudados de forma sistemtica na regio da bacia do Rio Urucu. Aps trs anos de estudos, foram registradas 377 espcies de aves para a regio, um nmero elevado quando se considera a relativa uniformidade da vegetao da rea, caracterizada pelo predomnio de florestas de terra-firme e pela baixa representatividade de formaes florestais sazonalmente alagadas. Os resultados desse projeto permitiram a identificao de duas espcies de aves consideradas novas para a cincia, cujas descries esto sendo preparadas por pesquisadores do Museu Paraense Emlio Goeldi e do Instituto Nacional de Pesquisas da Amaznia. Alm da identificao de novas espcies, os estudos revelaram que a avifauna local ainda se encontra em excelente estado de conservao e que as intervenes humanas em curso at agora no prejudicaram esse grupo animal.

103

104

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

The seven million square kilometers of the Amazon Basin shelter one of the biggest biodiversities on the planet, and its fauna is considered one of the largest living biomass reserves in the world. The huge ecological diversity in the Amazon region is a factor one must consider in terms of the overall knowledge concerning local fauna. According to the First Report for the Biological Diversity Convention, in the Amazon biome alone, 34 physiographical units, 23 eco-regions, 3 zoogeographic regions and 18 hydrographic basins were classified. The megadiversity of some zoological groups, the shortage of research specialists and/or the concentration of research in only some areas lead to an underestimation of the number of species present and leave blanks in the scientific knowledge about the Amazon Basin. The fauna study carried out in the Urucu Petroleum Base concentrated on the following groups: invertebrates (such as blowflies, fruit flies, stink bugs and spiders) and vertebrates (such as fish, reptiles and birds). The results of the fauna inventories contributed significantly to knowledge of the eastern region of the Amazon, widening biographical knowledge; identifying the use of resources, types of environments, habits and guild composition of some animal groups; registering new occurrences and new species for science; estimating local richness and abundance of species and contributing to the scientific collections of those institutions that participated in the study. The level of the knowledge of the target-groups studied at Urucu Base varied, mainly due to the status of current knowledge of each group, which will be presented as follows. The blowflies are represented by 1,020 species in all the biogeographic regions, but only 100 are present in the Neotropical region. In the Amazon region, 23 species of blowflies have been recorded, 14 of which belong to the Calliphoridae family and 9 to the Mesembrinellidae family. The first study on the caliphorids at the Urucu Base was done in 1996, with 7 species recorded, including two invasive species (Chrysomya putoria and C. albiceps). In the present inventory, 9 species of Calliphoridae, 5 of Mesembinellidae and 14 of Sarcophagidae were recorded. The presence of exotic species was, once again, rare, in the region, as was the case in 1996. C. albiceps

La Cuenca Amaznica con sus siete millones de km2 posee una de las mayores biodiversidades del planeta y su fauna es considerada una de las mayores reservas de biomasa viva del mundo. La gran diversidad biolgica presente en la Amazonia es uno de los aspectos que interfieren en el grado de conocimiento de la fauna. Segn el Primer Informe para la Convencin de la Diversidad Biolgica slo en el Bioma Amazonia fueron clasificadas 34 unidades fisiogrficas, 23 ecorregiones, tres regiones zoogeogrficas y 18 cuencas hidrogrficas. La megadiversidad de algunos grupos zoolgicos asociada a la escasez de especialistas y/o investigaciones concentradas en algunas regiones, resulta en nmero subestimado de especies y ocasionan lagunas de conocimiento para la Cuenca Amaznica. El estudio de la fauna realizado en la Base Petrolera de Urucu tuvo como grupos objetivo, invertebrados (como moscas verdes, moscas de frutas, chinches y araas) y vertebrados (como peces, reptiles y aves). Los resultados de los inventarios faunsticos contribuyeron en forma significativa para el conocimiento de la regin Oriental de la Amazonia, ampliando el conocimiento biogeogrfico; identificando el uso de recursos, tipos de ambiente, hbitos y composicin de guildas de algunos grupos, registrando nuevas ocurrencias y nuevas especies para la ciencia; estimando la riqueza local y abundancia de las especies; y ampliando los acervos cientficos de las instituciones involucradas. El nivel de conocimiento de los grupos objetivo estudiados en la Base de Urucu se diferenci, principalmente por el status de conocimiento actual de cada grupo, que se presentar a continuacin La fauna de moscas verdes est representada por 1.020 especies en todas las regiones biogeogrficas, siendo que slo 100 de ellas estn presentes en la regin Neotropical en la Amazonia, ya fueron registradas 23 especies de moscas verdes, siendo 14 de la familia Calliphoridae y nueve de la familia Mesembrinellidae. El primer estudio sobre la fauna de moscas califridas en la Base de Urucu fue realizado en 1996, cuando se listaron siete especies, incluyendo dos especies invasoras (Chrysomya putoria y C. albiceps). En el presente estudio se inventariaron nueve especies de Calliphoridae, cinco de Mesembrinellidae y 14 de Sarcophagidae. Al igual que en 1996, las especies exticas fueron raras en la regin, repitindose el registro de C. albiceps y el nuevo registro de C. megacephala.

FAUNA

was registered again, and a new register for C. megacephala was made. Over 2,000 species of the Sarcophagidae family are known in the world, but information on the species within the Sarcophagidae family in the Amazon region is scarce. In the study at Urucu, the presence of Peckia (Euboettcheria) subducta was recorded for the first time in the Amazon Basin and Tricharaea (Sarcophagula) ramierzi for the first time in Brazil. The Drosophilidae family, commonly known as the fruit fly, is composed of approximately 3,800 species, present in practically all regions of the world, except on the polar circles. In the Neotropical region there are nearly 720 species and, in the Amazon region, there are an estimated 170 species. At the Urucu Petroleum Base, until now, 22 species of drosophilids have been recorded, the greater part native and strongly associated to forest areas. This family differs from the fruit flies of the Tephritidae family in that they can be found on substrates in different stages of decomposition. The Tephritidae feed mainly on immature fruits, while the drosophilids prefer ripe fruit beginning to decompose on the ground. Two new occurrences were recorded in the Amazon forest: Drosophila anulosa from the Canalinea group and D. neomorpha, from the cardini group. Some invasive species were detected in clearings (D. malerkotliana, D. ananassae and Scaptodrosophila latifasciaeformis). These occurrences are not considered alarming from the ecological point of view, since the number of individuals was low, indicating that these species were mainly associated with cleared land and human interference. Based on the reports of drosophilids, one may conclude that although there is certain impact in the Urucu area, due to clearings for wells and extraction, it is still well preserved. Regarding the stinkbug population, the Pentatomidae family is presently composed of over 4,100 species, of which a little over 600 have been recorded in Brazil. The total of species in the Amazon region is unknown, but one may assume there are approximately 300 known species and, probably, hundreds more not yet described. Little is known about the Pentatomidae fauna in the Urucu River basin, the only information collected so far dates back to the early 90s and is currently being studied. Two new species have been de-

Ms de 2.000 especies de la familia Sarcophagidae son conocidas en el mundo, pero las informaciones sobre las especies que componen la fauna de sarcofgidos de la Amazonia son raras. A partir del estudio en Urucu, la especie Peckia (Euboettcheria) subducta fue registrada por primera vez en la Cuenca Amaznica y la especie Tricharaea (Sarcophagula) ramirezi tuvo su primer registro para Brasil. La familia Drosophilidae, popularmente conocida como mosca de la fruta, est compuesta por aproximadamente 3.800 especies presentes en prcticamente todas las regiones del mundo, con excepcin de los crculos polares. En la regin Neotropical ocurren cerca de 720 especies y en la Amazonia se estima que el nmero de especies sea de alrededor de 170. En la Base Petrolera de Urucu se registraron, hasta el momento, 22 especies de drosofilidos, siendo la mayora nativa de la regin y estrechamente asociadas a las reas de selva. Esta familia se diferencia de las moscas de la fruta de la familia Tephritidae por frecuentar substratos en diferentes estados de descomposicin. Los tefrtidos se alimentan principalmente de frutos verdes, mientras que los drosofilidos tienen preferencia por frutos ya maduros y en fase de descomposicin en el suelo. Entre las especies de selva se registraron dos nuevas ocurrencias para la Amazonia: Drosophila anulosa del grupo canalinea y D. neomorpha del grupo cardini. Se detectaron algunas especies invasoras para las reas de claros (D. malerkotliana, D. ananassae y Scaptodrosophila latifasciaeformis), sin embargo, estas ocurrencias no son consideradas preocupantes desde el punto de vista ecolgico, puesto que el nmero de individuos fue bajo, significando que estas especies estn ms asociadas a las reas deforestadas y con interferencia humana. Con base en los registros de drosofilidos, se puede ver que el rea de Urucu, a pesar de presentar cierto impacto por la presencia de claros de pozos y yacimientos, se encuentra aun en buen estado de preservacin. Tratndose de la fauna de chinches, la familia Pentatomidae est compuesta actualmente por ms de 4.100 especies, siendo que de stas, poco ms de 600 son registradas para Brasil. El nmero total de especies en la Amazonia es desconocido, pero deben ocurrir cerca de 300 especies conocidas y centenas de especies aun no descritas. Poco se sabe sobre la fauna de Pentatomidae que ocurre en la cuenca del Ro Urucu, siendo que el nico material conocido de la regin fue recolectado en el inicio de los

105

106

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

scribed Edessa amazonica and Antiteuchus exiguus and at least 10 species await description, including one from a new genus. The samples were collected with light traps and there is a slight overlap with species collected in 2005 and 2006 using nets in open areas. Up to now around 70 species have been recognized, 28 of which were identified at the species level. Several of these species are widely distributed in the Amazon region and four of them clearly indicate altered areas, occurring all over Brazil. It is hard to precise the number of species of spiders in the Amazon region although an estimated 1,000 species exist within the legal Amazonian region. A total of 506 morphospecies of spiders were recorded in the largest study carried out in the Amazon basin, in terms of collecting effort and sampling technical variety, carried out the Adolfo Ducke Reserve in Manaus (AM). Thus, the 393 morphospecies of spiders found in Urucu Base constitutes an impressive number. Only 47 of these have been identified at the species level, because work advances slowly due to the lack of information on the taxonomy of most families of spiders, as well as the lack of specialists on the subject in Brazil. Two species (Enna igarape and E. bonaldoi), from the Trechaleidae family, were recently described using material collected in 2003. Besides these, two other new Corinnidae species are presently being described. According to an analysis of species richness estimative based on data collected in the Urucu Base, about 250 species of spiders may remain to be recorded in the region, bringing the total up to 640. Studies carried out in the late 80s indicate that the estimated amount of fresh water Neotropical fish would be approximately 5,000 species. However, recent studies bring that estimate up to an impressive 8,000 species for the Neotropical region, and the Amazon Basin shelters an impressive 1,500 of these. These numbers place the Amazon Basin as the richest in the world in terms of variety of species. However there still exists a great lack of taxonomic knowledge of this fauna, and it is believed that 40% of those species have not yet been described. Up to now, the ichtyofauna in the Urucu River basin is composed of 117 species/morphospecies of bony fish, 81 of which are duly classified at the species level. The taxonomic composition follows the same pattern as the Amazon regions pattern, with the Characiform species including pia-

aos 90 y est actualmente en estudio donde dos especies nuevas fueron descritas (Edessa amazonica y Antiteuchus exiguus). Por otro lado, hay por lo menos una decena de especies que aguarda descripcin, incluyendo una perteneciente a un gnero nuevo. Este material se obtuvo con trampa luminosa y presenta una pequea sobreposicin con las especies recolectadas en las expediciones de 2005 y 2006 que usaron tcnicas de red para la recoleccin en reas abiertas. De esta manera, fueron reconocidas hasta el momento cerca de 70 especies, con 28 identificadas en nivel especfico. De ellas, varias especies son ampliamente distribuidas en la Amazonia y cuatro de ellas son claramente indicadoras de reas alteradas, ocurriendo en casi todo Brasil. No podemos decir con exactitud cuntas especies de araas existen en la Amazonia, aunque se estima que haya cerca de 1.000 especies en el rea de la Amazonia legal. En el mayor estudio efectuado en la cuenca amaznica, en trminos de esfuerzo y variedades de tcnicas de recoleccin, realizada en la Reserva Adolfo Ducke, en Manaus (AM), fueron listadas 506 morfoespecies de araas. De esta forma, las 393 morfoespecies de araas encontradas en la base de Urucu constituyen un nmero expresivo. De ellas, slo 47 ya fueron identificadas hasta el nivel especfico, pues la actividad se ve dificultada por la falta de estudios taxonmicos de la mayora de las familias de araas, as como por la carencia de especialistas en Brasil. Dos especies (Enna igarape y E. bonaldoi) de la familia Trechaleidae fueron recientemente descritas con base en material recolectado en 2003. Adems de ello, otras dos especies nuevas de Corinnidae estn en proceso de descripcin. De acuerdo con un anlisis de estimativa de riqueza de especies de los datos ya recolectados en la base de Urucu, cerca de 250 especies de araas aun pueden ser registradas para la regin, totalizando aproximadamente 640. Estudios del final de la dcada de 80 indican que el nmero estimado de especies de peces de agua dulce neotropicales estara en torno de las 5.000 especies. Aunque, estimativas ms recientes indican un nmero impresionante de cerca de 8.000 especies de peces para el Neotrpico, y que la Cuenca Amaznica poseera una parte expresiva de ese total. Contabilizando ms de 1.500 especies. Estas cifras destacan la Cuenta Amaznica como la mayor en riqueza de especies de peces del mundo. Sin embargo, aun es grande el desconocimiento taxonmico de esta fauna, estimndose que cerca de 40% de las especies aun no estn descritas. La ictiofauna de la cuenca del Ro Urucu, hasta el presente

FAUNA

bas, aracus, piranhas and trairas predominating, with 52% of the species, followed by the Siluforms including catfish and acaris with 24 % of the total. Among the species that were identified, two new occurrences for the Brazilian Amazon were detected (Denticetopsis praecox and Gasteropelecus sternicla), and the report of a rare species in ichthyologicalcollections of the world (Thalassophryme amazonica), as well as a new species of Corydoras. In 1979, 550 species of reptiles were listed in the Amazon basin, 62% of which are endemic. In 1998, nearly 100 species of Squamata reptiles were identified in the Manaus area (snakes, lizards and amphisbaenians). In studies carried out in Urucu, 53 species of reptiles were recorded, 11 of which were lizards, one amphisbaena (worm lizard), 39 snake species and 2 caiman. Six lizard families were recorded: Polychrotidae, Tropiduridae, Gekkonidae, Gymnophthalmidae, Teiidae and Scincidae. Of the nine snake families found in South America, six exist in Urucu: Typhlopidae, Aniliidae, Boidae, Colubridae, Viperidae, and Elapidae. Although adequate methods for caiman sampling were not employed, specimens of Paleosuchus trigonatus (jacar-coroa) and Melanosuchus niger (jacar-au) were sighted in wetlands in the area. In the 80s, birds and primates were the first animals studied in a systematic way in the Urucu River basin. After 3 years of studies, 377 species of birds were recorded in the area, a high number if one considers the relative uniformity of the vegetation in the region, predominantly with terra firme forests, with few seasonally flooded forest formations. The results of this study allowed for the identification of two new species of birds, which descriptions are being prepared by researchers from the Emilio Goeldi Paraense Museum and the Amazon National Research Institute. Besides identifying new species, studies revealed that the local bird fauna is still in an excellent state of preservation and that human intervention, currently underway, has not yet harmed this animal group.

momento, est compuesta por 117 especies/morfoespecies de peces seos, estando 81 de stas debidamente identificadas hasta el nivel especfico. La composicin taxonmica sigue el patrn amaznico con predominancia de los Characiformes (52% de las especies), que incluye las camiguanas, bogas, piraas y tarariras; seguidos por los Siluriformes (24% de las especies), que engloba las carachamas y los bagres. Entre las especies encontradas destacamos dos nuevas ocurrencias para la Amazonia brasilea (Denticetopsis praecox y Gasteropelecus sternicla), el registro de una especie rara en acervos ictiolgicos del mundo (Thalassophryne amazonica) y una nueva especie de Corydoras. En 1979, fueron listadas 550 especies de reptiles para la Cuenca Amaznica, siendo 62% de stos endmicos. Para la regin de Manaus, se registraron en 1998 cerca de 100 especies de reptiles Squamata (serpientes, lagartos y anfisbnidos). En los estudios realizados en Urucu se registraron 53 especies de reptiles, siendo 11 de lagartos, una de anfisbnidos (culebra ciega). 39 de serpientes y dos de caimanes. Se registraron seis familias de lagartos, Polychrotidae, Tropiduridae, Gekkonidae, Gymnophthalmidae, Teiidae y Scincidae. De las nueve familias de serpientes que ocurren en Sudamrica, seis estn presentes en Urucu: Typhlopidae, Aniliidae, Boidae, Colubridae, Viperidae y Elapidae. Aunque no hayan sido utilizados mtodos adecuados para recoleccin de caimanes, ejemplares de yacar coroa (Paleosuchus trigonatus) y caimn negro (Melanosuchus niger) fueron avistados en reas inundadas de la regin. En la dcada de 80, las aves, conjuntamente con los primates, fueron los primeros animales a ser estudiados de forma sistemtica en la regin de la cuenca del Ro Urucu. Despus de tres aos de estudios, fueron registradas 377 especies de aves para la regin, un nmero elevado cuando se considera la relativa uniformidad de vegetacin del rea, caracterizada por el predominio de selvas de tierra firme y por la baja representatividad de formaciones selvticas inundadas estacionalmente. Los resultados de este proyecto permitieron la identificacin de dos especies de aves consideradas nuevas para la ciencia, cuyas descripciones estn siendo preparadas por investigadores del Museo Paraense Emlio Goeldi y el Instituto Nacional de Investigaciones Amaznicas. Adems de la identificacin de nuevas especies, los estudios sobre las aves revelaron que la avifauna local todava se encuentra en excelente estado de conservacin y que las intervenciones humanas en curso, hasta ahora no perjudicaron este grupo animal.

107

108

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Anfisbnias Amphisbaenians Anfisbnido

Famlia Amphisbaenidae Nome da espcie Amphisbaena fuliginosa Nome popular Cobra-de-duas-cabeas Apresenta corpo cilndrico, preto com manchas brancas. No possui patas, caracterstica que as leva a ser confundidas com serpentes. Por isso, popularmente conhecida como cobra-de-duas-cabeas. Por ter hbito subterrneo, apresenta olhos pequenos e alimenta-se de pequenos invertebrados.

Family Amphisbaenidae Species Amphisbaena fuliginosa Common name Worm Lizard Black cylindrical body with white patches. Do not have legs, which often leads them to be mistaken for snakes, hence their common name in Portuguese, which means two-headedsnake. Due to its underground living habit, it has small eyes and feeds on small invertebrates.

Familia Amphisbaenidae Nombre de la especie Amphisbaena fuliginosa Nombre popular Culebra ciega Presenta cuerpo cilndrico, negro con manchas blancas. No tiene patas, caracterstica que las lleva a ser confundidas con serpientes. Por eso, es conocida popularmente como culebra ciega. Por tener hbito subterrneo, presenta ojos pequeos y se alimenta de pequeos invertebrados.

FAUNA

Aranhas Spiders Araas


Famlia Araneidae Nome da espcie Micrathena schreibersi Nome popular Aranha-espinhosa Aranha com projees abdominais muito fortes, que so confundidas com espinhos ou chifres. Essas projees servem para que a aranha no seja predada por vespas solitrias. Constroem teias e se alimentam de insetos alados. Apresentam colorao chamativa e as fmeas so bem maiores que os machos.
Family Araneidae Species Micrathena schreibersi Common name Thorny spider Very strong abdominal projections are often mistaken for thorns or horns and serve to prevent the spiders from predated by solitary wasps. Weave webs and feed mainly on winged insects. Showy colors; females are larger than males. Familia Araneidae Nombre de la especie Micrathena schreibersi Nombre popular Araa espinosa Araa con proyecciones abdominales muy fuertes, que son confundidas con espinas o cuernos. Estas proyecciones sirven para que la araa no sea depredada por avispas solitarias. Construyen telas y se alimentan de insectos alados. Presntan coloracin llamativa y las hembras son bastante mayores que los machos.

109

110

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Ctenidae Nome da espcie Ancylometes rufus Nome popular Aranha-de-solo Aranha de grande porte com oito olhos e carapaa de cerca de 5cm de comprimento. Dentro dos artrpodes considerada uma predadora de topo, podendo predar pequenos vertebrados

Family Ctenidae Species Ancylometes rufus Common name Aranha-de-solo Large spider with eight eyes and 5cm long carapace. Among arthropods it is considered a appex predator and is able to feed even on small vertebrates.

Familia Ctenidae Nombre de la especie Ancylometes rufus Nombre popular Aranha-de-solo Araa de gran porte con ocho ojos y coraza de cerca de 5 cm de largo. Dentro de los artrpodos es considerada una depredadora de cima de cadena alimentaria, pudiendo depredar pequeos vertebrados.

FAUNA

Famlia Zodariidae Nome da espcie Tenedos hoeferi Espcie tpica de serapilheira. No fazem teias, utilizando estratgias de busca ativa para capturar suas presas. Pode ser reconhecida pelo caracterstico padro de manchas brancas no abdmen e por detalhes da morfologia da genitlia. Dentro do gnero, espcie mais comum na Amaznia Brasileira, tendo sido registrada em diversas localidades nos estados do Par, Amap, Amazonas e Acre.

Family Zodariidae Species Tenedos hoeferi Typical ground spider; does not weave webs, uses active hunting strategies to capture their prey. Can be recognized by its characteristic pattern of white spots on its abdomen and certain morphological details on its genitals. It is the most common spider of the genus in the Brazilian Amazon and has been spotted in different parts of the states of Para, Amapa, Amazonas and Acre.

Familia Zodariidae Nombre de la especie Tenedos hoeferi Especie tpica de hojarasca. No hacen telas, utilizan estrategias de bsqueda activa para la captura de sus presas. Pueden reconocerse por el patrn caracterstico de manchas blancas en el abdomen y por detalles de la morfologia de los genitales. Dentro del gnero, es la especie ms comn en la Amazonia Brasilea, siendo registrada en diversas localidades en los estados de Par, Amap, Amazonas y Acre.

111

112

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Aves Birds Aves

Famlia Pipridae Nome da espcie Pipra rubrocapilla Nome popular Cabea-encarnada Mede cerca de 10cm de comprimento e pesa aproximadamente 12g. Utiliza-se de pequenos vos para alcanar frutos de que se alimenta. Essa espcie realiza uma elaborada corte com exibies das partes coloridas para atrair as fmeas. Ocorre em quase toda a Amaznia ao sul do Rio Amazonas e com uma populao disjunta na Mata Atlntica.

Family Pipridae Species Pipra rubrocapilla Common name Red-headed manakin Approximately 10cm long and weighing approximately 12g. Feeds on small fruit, which it picks during short flights. Elaborate exhibition of colorful feathers to attract females during courtship. Found throughout most of Amazon south to the Amazon River, with a disjunct population in the Atlantic Forest.

Familia Pipridae Nombre de la especie Pipra rubrocapilla Nombre popular Saltarn de cabeza roja Mide cerca de 10cm de longitud y pesa aproximadamente 12g. Se vale de pequeos vuelos para alcanzar los frutos de los que se alimenta. Esta especie realiza un cortejo elaborado con exhibiciones de las partes coloreadas para atraer a las hembras. Ocurre en casi toda la Amazonia al sur del Ro Amazonas y con una poblacin separada en la Mata Atlntica.

FAUNA

113

114

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Thraupidae Nome da espcie Dacnis cayana Nome popular Sa-azul Mede aproximadamente 15cm de comprimento. Espcie de hbito gregrio vivendo em pequenos bandos de 2 a 4 indivduos. Frequentemente associados a bandos mistos nas copas de rvores. Alimenta-se de frutas, insetos e nctar. Ocorre desde o norte da Colmbia at o Uruguai, e em todo o Brasil.

Family Thraupidae Species Dacnis cayana Common name Blue Dacnis Approximately 15cm long. Gregarian habits, lives in groups of 2 to 4 individuals. Frequently associated with mixed bands living in treetops. Feeds on fruit, insects and nectar. Found from the north of Colombia to Uruguay and all over Brazil.

Familia Thraupidae Nombre de la especie Dacnis cayana Nombre popular Mielerito azul Mide aproximadamente 15 cm de longitud. Especie de hbitos gregarios, vive en pequeos grupos de 2 a 4 individuos. Frecuentemente asociado a grupos mixtos en las copas de los rboles. Se alimenta de frutas, insectos y nctar. Ocurre desde el norte de Colombia hasta Uruguay, y en todo Brasil.

FAUNA

Famlia Trochilidae Nome da espcie Thalurania furcata Nome popular Beija-flor-tesoura-verde Esse beija-flor mede 10cm de comprimento aproximadamente e pesa cerca de 6g. Alimenta-se de pequenos insetos e nctar. Tem ampla distribuio no Brasil habitando matas midas, vrzeas e capoeiras antigas.

Family Trochilidae Species Thalurania furcata Common name Fork-tailed Woodninph Approximately 10cm long and 6g in weight. Feeds on small insects and nectar. Spread all over Brazil, living in humid forests, lowland seasonal flooded areas and old brush.

Familia Trochilidae Nombre de la especie Thalurania furcata Nombre popular Picaflor zafiro Este colibr tiene aproximadamente 10 cm de longitud y pesa cerca de 6 g. Se alimenta de pequeos insectos y nctar. Tiene amplia distribucin en Brasil habitando bosques hmedos, bosques inundados y antiguos matorrales.

115

116

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Troglodytidae Nome da espcie Cyphorhinus arada Nome popular Uirapuru-verdadeiro Mede em torno de 15 centmetros de comprimento e pesa aproximadamente 20g. Espcie insetvora que normalmente acompanha as formigas-correio no interior de florestas de terra firme e vrzeas. Possui um canto meldico o que fez desse pssaro um dos mais famosos e msticos do pas. Ocorre em quase toda a Amaznia.

Family Troglodytidae Species Cyphorhinus arada Common name Musician Wren Approximately 15cm long and 20g in weight. Insect eating species, usually follows army ants in upland terra firme forests and lowlands. Melodic chant made this bird famous and mystical. Found practically all over the Amazon region.

Familia Troglodytidae Nombre de la especie Cyphorhinus arada Nombre popular Cucarachero musical Mide cerca de 15 cm de longitud y pesa aproximadamente 20g. Especie insectvora que normalmente acompaa las hormigas guerreras en el interior de selvas de tierra firme y bosques inundados. Posee un canto meldico que hace de este pjaro uno de los ms famosos y msticos del pas. Ocurre en casi toda la Amazonia.

FAUNA

Famlia Tyrannidae Nome da espcie Corythopis torquatus Nome popular Estalador-do-norte Mede aproximadamente 10cm de comprimento e pesa cerca de 15g. Tem o hbito de bater o bico provocando um estalo, da a origem de seu nome popular. Habita o cho das matas de terra firme em busca de artrpodes, sempre solitrio ou aos pares. Ocorre em quase toda a Amaznia at o norte do Mato Grosso e o oeste do Maranho.

Family Tyrannidae Species Corythopis torquatus Common name Ringed Antpipit Approximately 10cm long and 15g in weight. Has the habit of snapping its beak, making a peculiar sound which gives it its name. Lives on the ground in upland terra firme forests searching for arthropods. Found alone or in pairs. Found all over the Amazon region, to the north of Mato Grosso and the west of Maranhao.

Familia Tyrannidae Nombre de la especie Corythopis torquatus Nombre popular Mosquero terrestre norteo Mide cerca de 10 cm de longitud y pesa aproximadamente 15 g. Tiene el hbito de golpear con el pico provocando una crepitacin caracterstica. Habita el suelo de bosques de tierra firme en busca artrpodos, siempre solitario o de a pares. Ocurre en casi toda la Amazonia hasta el norte de Mato Grosso y el oeste de Maranho.

117

118

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Insetos Insects Insectos

Famlia Calliphoridae Nome popular Mosca varejeira As moscas da famlia Calliphoridae so vulgarmente conhecidas como moscas varejeiras e apresentam cor verde ou azul metlico brilhante. Alimentam-se de restos animais e vegetais em decomposio, mas as larvas de algumas espcies podem se instalar na pele e feridas de homens e animais, causando as miases, vulgarmente conhecidas como bicheiras. As moscas adultas podem tambm transportar microorganismos que causam doenas como diarrias, febre tifide e outras. Por isso so importantes sob o ponto de vista mdico-sanitrio e veterinrio. Esto quase sempre associadas a ambientes antropizados, sendo um indicador da interferncia humana sobre os ambientes naturais.

Family Calliphoridae Common name Blowfly The flies from the Calliphoridae family, known as blowflies, are a flashy metallic green or blue. They feed on decomposing animal and plant remains but the larvae of some species may breed in the skin or wounds of men and animals, causing maggot-infested wounds. Adult flies may transmit diseases such as diarrhea, typhoid fever and others, giving them medical and veterinary importance. Usually found in human altered environments, serving as an indicator of human interference in natural environments.

Familia Calliphoridae Nombre popular Mosca verde Las moscas de la familia Calliphoridae son vulgarmente conocidas como moscas verdes y presentan color verde o azul metlico brillante. Se alimentan de restos de animales y vegetales en descomposicin, pero las larvas de algunas especies pueden instalarse en la piel y en las heridas de hombres y animales, causando myasis, vulgarmente conocidas como bicheras. Las moscas adultas pueden tambin transportar microorganismos que causan enfermedades como diarrea, tifus y otras. Por eso son importantes desde el punto de vista mdico sanitario y veterinario. Casi siempre estn asociadas a ambientes antropizados, siendo un indicador de la interferencia humana sobre los ambientes naturales.

FAUNA

Lucilia eximia

Paralucilia adespota

Cochliomyia macellaria

Chloroprocta idioidea

Hemilucilia semidiaphana

119

120

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Drosophilidae Nome do gnero Drosophila Nome popular Mosca da fruta Os drosofildeos so moscas pequenas, amarelas, marrons ou pretas e com olhos vermelhos brilhantes. O corpo e asas podem ter manchas formando desenhos, que s vezes diferenciam machos e fmeas. A diferenciao entre espcies usualmente feita pelo aparelho genital masculino. As fmeas de diferentes espcies podem apresentar variaes em seu ovipositor. Alguns so transparentes e imperceptveis, outros podem ser longos e serreados. Geralmente, as variaes no ovipositor esto ligadas ao tipo de local onde as fmeas pem seus ovos, pois as serrinhas servem para escavar o fruto antes de introduzir os ovos. Apesar de serem chamadas de moscas de fruta, essas no tm s os frutos como fonte de alimento e local de criao. Algumas espcies podem usar flores, enquanto outras pem seus ovos em cogumelos. Como estas espcies tm nos materiais vegetais em decomposio sua principal fonte de alimento, elas so classificadas como saprfitas. Os insetos saprfitos auxiliam na decomposio da matria orgnica no solo e por isso so de grande importncia para o funcionamento dos ecossistemas. Alm disso, so muito sensveis s condies especficas do ambiente onde vivem e por isso podem ser utilizados como indicadores do estado de preservao de uma rea. Na pesquisa realizada em Urucu, foram identificadas 26 espcies tpicas da floresta intacta, que serviram para comprovar o grau de preservao e a alta biodiversidade da regio.

Family Drosophilidae Genus Drosophila Common name Fruit-fly The drosophilids are small, yellow, brown or black flies with bright red eyes. The body may have different colored patches forming patterns which may distinguish male and female. The differences in species are usually detected in the male genital organs. Females from different species may present differences in their ovipositor some are transparent and hard to be seen, others may be long and serrate. The differences in the ovipositor are usually linked to where the females lay their eggs, the saw-like teeth aiding to escavate the fruit before introducing the eggs. Although they are called fruitflies, they do not feed or reproduce exclusively on fruit. Some species may use flowers, while others deposit their eggs on mushrooms. Also classified as saprophytes when they feed on decomposing organic matter, they are very important for the ecosystem. Very sensitive to specific environmental conditions; can be used as indicators of the state of preservation of an environment. In the Urucu study 26 species living in untouched forest habitat served to indicate preservation and high regional biodiversity.

FAUNA

Familia Drosophilidae Nombre del gnero Drosophila Nombre popular Mosca de la fruta Los drosofilidos son moscas pequeas, amarillas, marrones o negras y con ojos rojos brillantes. El cuerpo y las alas tambin pueden tener manchas formando diseos, que a veces diferencian los machos de las hembras. La diferenciacin entre especies se suele hacer por el aparato genital masculino. Las hembras de diferentes especies pueden presentar variaciones en su ovipositor. Algunos son transparentes e imperceptibles, otros pueden ser largos y en forma de sierra. Generalmente, las variaciones en el ovipositor estn vinculadas al tipo de local donde las hembras ponen sus huevos, pues las sierras sirven para excavar el fruto antes de introducir los huevos. A pesar de ser llamadas moscas de la fruta, stas no tienen slo los frutos como fuente de alimentos y local de cra. Algunas especies pueden usar flores, mientras que otras ponen sus huevos en hongos. Como la principal fuente de alimento de estas especies son materiales vegetales en descomposicin, stas son clasificadas como saprfitas. Los insectos saprfitos auxilian en la descomposicin de la materia orgnica en el suelo y por ello son de gran importancia para el funcionamiento del ecosistema. Adems de ello, son muy sensibles a las condiciones especficas del ambiente donde viven y por eso pueden utilizarse como indicadores del estado de preservacin de un rea. En al investigacin realizada en Urucu, se identificaron 26 especies tpicas de la selva intacta, que sirvieron para comprobar el grado de preservacin y la alta biodiversidad de la regin. Drosophila neomorpha

Drosophila sturtevanti

Drosophila willistoni

Neotanygastella sp

121

122

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Mesembrinella bicolor

Eumesembrinella quadrilineata

Eumesembrinella randa

Famlia Mesembrinellidae Nome popular Mosca varejeira de mata As espcies da famlia Mesembrinellidae podem ser consideradas como as moscas varejeiras de floresta. So atradas tanto por frutos em decomposio como por restos animais. So moscas grandes, com cerca de 2 a 3cm e geralmente possuem o abdmen azul ou verde metlico. O trax marrom brilhante pode ser liso ou com listras claras bem evidentes. A famlia possui cerca de 15 espcies registradas para a Amaznia. Todas as espcies so restritas ao ambiente de mata e sua presena um bom indicador da integridade do ecossistema.

Family Mesembrinellidae Common name Blow-fly The species belonging to the Mesembrinellidae family may be considered as the forest blow-fly. They are attracted to decomposing fruits and animals. They are large flies, 2 to 3cm long, usually with metallic blue or green abdomen. The bright brown thorax may be plain or with light stripes. There are 15 species registered in the Amazon region. All species are exclusive to the forest environment and serve as good indicators of the ecosystems integrity.

Familia: Mesembrinellidae Nombre popular Mosca verde Las especies de la familia Mesembrinellidae pueden ser consideradas como moscas verdes de selva. Son atradas por frutos en descomposicin as como por restos de animales. Son moscas grandes, con cerca de 2 a 3 cm y generalmente poseen el abdomen azul o verde metlico. El trax marrn brillante puede ser liso o con rayas claras bien evidentes. La familia posee cerca de 15 especies registradas para la Amazonia. Todas las especies estn restrictas al ambiente de bosque y su presencia es un buen indicador de la integridad del ecosistema.

FAUNA

Famlia Pentatomidae Nome da espcie Antiteuchus pallescens Nome popular Percevejo-do-mato Apresentam o corpo arredondado e achatado dorso-ventralmente, de 12 a 15mm de comprimento. Possuem colorao marrom, com ntida pontuao escura. Cabea grande, com aparelho bucal inserido atrs da linha dos olhos. Vrias espcies deste gnero vivem em grupos na base dos frutos jovens de cacaueiros.

Family Pentatomidae Species Antiteuchus pallescens Common name Stink bug Round body, 12 to 15mm long, flattened dorso-ventrally. Brown, clear dark spots. Large head, mouth inserted behind the line of the eyes. Various species belonging to this genus live in groups at the base of young cocoa fruit.

Familia Pentatomidae Nombre de la especie Antiteuchus pallescens Nombre popular Chinche hediondo Presentan el cuerpo redondeado y achatado dorsoventralmente, de 12 a 15 mm de longitud. Posee coloracin marrn, con ntidos puntos oscuros. Cabeza grande, con aparato bucal insertado detrs de la lnea de los ojos. Varias especies de este gnero viven en grupos en la base de los frutos jvenes de cacaoteros.

123

124

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Pentatomidae Nome da espcie Chinavia ubica Nome popular Percevejo-verde Corpo ovalado de 15 a 20mm de comprimento e colorao geral verde clara. Vivem em plantas de baixo e mdio porte que crescem na rea de transio entre o campo e a mata. Esto fortemente associadas a espcies das famlias Passifloraceae e Leguminosae. Ocorre em grande parte do Brasil e algumas espcies so consideradas pragas da cultura de soja no pas.

Family Pentatomidae Species Chinavia ubica Common name Stink Bug Oval shaped, 15 to 20mm long, light green color. Dwell in small to medium-sized plants growing in the transition area between field and brush , strongly associated to species belonging to Passifloraceae and Leguminosae families. Found in most parts of Brazil, some species are considered plagues in the cultivation of soybeans in the country.

Familia Pentatomidae Nombre de la especie Chinavia ubica Nombre popular Chinche verde Cuerpo ovalado de 15 a 20mm de longitud y coloracin general verde clara. Vive en plantas de bajo y medio porte que crecen en el rea de transicin entre el campo y el bosque. Estn fuertemente asociadas a especies de las familias Passifloraceae y Leguminosae. Ocurre en gran parte de Brasil y algunas especies son consideradas plagas del cultivo de soja en el pas.

FAUNA

Famlia Pentatomidae Nome da espcie Mormidea collaris Nome popular Percevejo-do-campo Corpo ovalado de 6 a 9mm de comprimento. Possuem colorao dorsal negra com uma rea amarelada na parte anterior e algumas manchas brancas esparsas e colorao ventral verde clara. Vivem em reas abertas onde se alimentam de sementes de espcies de capins e podem ser encontradas em plantaes de arroz. Ocorrem por todo o Brasil e so bons indicadores de reas antropizadas.

Family Pentatomidae Species Mormidea collaris Common name Stink bug Oval shape, 6 to 9mm long. Black back with yellow on top and a few white spots, light green ventral color. Live in open spaces and feed on grass seeds; can be found in rice plantations. Found all over Brazil and indicate human altered areas.

Familia Pentatomidae Nombre de la especie Mormidea collaris Nombre popular Chinche del prado Cuerpo ovalado de 6 a 9mm de longitud. Posee coloracin dorsal negra con un rea amarilla en la parte anterior y algunas manchas blancas repartidas y coloracin ventral verde clara. Viven en reas abiertas donde se alimentan de semillas de especies de pasto y pueden ser encontradas en plantaciones de arroz. Ocurren en todo Brasil y son buenos indicadores de reas antropizadas.

125

126

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Pentatomidae Nome da espcie Oebalus ypsilongriseus Nome popular Percevejo-do-campo Corpo alongado e estreito de 8 a 12mm de comprimento. Possui colorao marrom clara, com uma rea amarelada na parte dorsal que lembra um Y, caracterstica que d nome espcie. Apresenta dimorfismo sazonal de cor: indivduos que nascem no final do vero so mais plidos e no apresentam o Y muito visvel, j os indivduos que nascem na primavera apresentam colorao marcante e um Y amarelo. Vive em reas de campo e se alimenta de sementes de capim. Devido a esta caracterstica, se tornou uma importante praga de arroz no Brasil, principalmente na regio Sul.

Family Pentatomidae Species Oebalus ypsilongriseus Common name Stink bug Long, thin body, 8 to 12mm long. Light brown, Y-shaped yellow form on back gives it its name. Seasonal color dimorphism: individuals born late in summer, are paler and do not present a clear Y, individuals born in spring have a clear yellow Y. Live in fields and feed on grass seeds. This habit makes it one of the most significant rice plagues in Brazil, mainly in the south.

Familia Pentatomidae Nombre de la especie Oebalus ypsilongriseus Nombre popular Chinche vaneador Cuerpo alargado y estrecho de 8 a 12 mm de longitud. Posee coloracin marrn clara, con un rea amarillenta en la parte dorsal que recuerda una Y, caracterstica que da nombre a la especie. Presenta dimorfismo estacional de color: individuos que nacen al final del verano son ms plidos y no presentan la Y muy visible, ya los individuos que nacen en primavera presentan coloracin marcante con una Y amarilla. Vive en reas de campo y se alimenta de semillas de pasto. Debido a esta caracterstica, se volvi una importante plaga de arroz en Brasil, principalmente en la regin Sur.

FAUNA

127

128

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Lagartos Lizards Lagartos

Famlia Scincidae Nome da espcie Mabuya nigropunctata Corpo cilndrico e alongado, com membros bem desenvolvidos e cauda longa. Apresenta dorso marrom com faixa lateral escura de cada lado do corpo. Prefere os locais moderadamente ensolarados e utiliza como abrigo e lugar de reproduo espaos sob casca de rvores, buracos sob rochas, troncos cados e cupinzeiros. Sua dieta composta por pequenos invertebrados.

Family Scincidae Species Mabuya nigropunctata Cylindrical, long body, well-developed limbs and long tail. Brown back with dark lateral stripe on each side of the body. Prefers moderately sunny habitats and finds shelter and reproduction area under tree bark, holes under rocks, fallen trunks and termite nests. Feeds on small invertebrates.

Familia Scincidae Nombre de la especie Mabuya nigropunctata Cuerpo cilndrico y alargado, con miembros bien desarrollados y cola larga. Presenta dorso marrn con franja lateral oscura de cada lado del cuerpo. Prefiere locales moderadamente soleados. Utiliza como abrigo y locales de reproduccin, espacios bajo la corteza de rboles, agujeros bajo rocas, troncos cados y termiteros. Su dieta est compuesta por pequeos invertebrados.

FAUNA

Famlia Teiidae Nome da espcie Ameiva ameiva Nome popular Calango Apresenta colorao esverdeada no dorso e cabea e ombros marrons, com pequenos pontos negros. A parte dorsal e lateral das patas posteriores, assim como a parte posterior da cauda, tem colorao azulada. Possui cauda longa, corpo e membros robustos. O item mais importante de sua dieta so os invertebrados.

Family Teiidae Species Ameiva ameiva Common name Amazon race runner Green back and head, brown shoulders with small black spots. Blue back, sides of hindquarters and end of tail. Long tail, strong body and limbs. Feeds mainly on invertebrates.

Familia Teiidae Nombre de la especie Ameiva ameiva Nombre popular Jausi Presenta coloracin verdosa en dorso y cabeza, y hombros marrones, con pequeos puntos negros. La parte dorsal y lateral de las patas posteriores, as como la parte posterior de la cola, presenta coloracin azulada. Posee cola larga, cuerpo y miembros robustos. El tem ms importante de su dieta son los invertebrados.

129

130

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Tropiduridae Nome da espcie Uranoscodon superciliosus Nome popular Tamaquar Lagarto de pequeno porte com colorao marrom ou cinza escuro que favorece sua camuflagem. Apresenta a cabea bem destacada do corpo, membros posteriores bem delgados e alongados com cauda longa e afilada. Encontrado em florestas primrias e secundrias prximo a cursos dgua e florestas de igap. Escapa de predadores saltando na gua e por isso desenvolveu uma boa habilidade natatria.

Family Tropiduridae Species Uranoscodon superciliosus Common name Tamaquar Small, brown or grey lizard, easily camouflaged. Head is easily differentiated from body, long, thin back, limbs and tail. Found in primary and secondary forests near water and in Amazonian flood land. Escapes from predators jumping into the water; has good swimming skills.

Familia Tropiduridae Nombre de la especie Uranoscodon superciliosus Nombre popular Tamaquar Lagarto de pequeo porte, con coloracin marrn o gris oscuro que favorece su camuflaje. Presenta la cabeza bien destacada del cuerpo, miembros posteriores bien delgados y alargados con cola larga y afilada. Encontrados en selvas primarias y secundarias prximas a cursos de agua y bosques inundados. Escapan de depredadores saltando en el agua y por eso desarrollaron una gran habilidad natatoria.

FAUNA

131

132

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Tropiduridae Nome da espcie Plica plica Nome popular Tamaquar Apresentam colorao dorsal verde com manchas escuras de tamanhos variados. A cauda apresenta uma colorao cinza com manchas transversais claras. Possui membros desenvolvidos, o que facilita sua locomoo em rvores.

Family Tropiduridae Species Plica plica Common name Tamaquar Green back with dark patches of different sizes. Gray tail with light transversal stripes. Strong limbs make movement on trees easier.

Familia Tropiduridae Nombre de la especie Plica plica Nombre popular Tamaquar Presenta coloracin dorsal verde con manchas oscuras de tamaos variados. La cola presenta una coloracin gris con manchas transversales claras. Posee miembros desarrollados lo que facilita su locomocin en rboles.

FAUNA

Famlia Polychrotidae Nome da espcie Anolis punctatus Lagarto de pequeno porte com dorso esverdeado e pequenos pontos brancos formando listras transversais, nem sempre visveis. Uma caracterstica marcante desses lagartos apresentar uma prega alaranjada na regio da garganta. O principal item de sua dieta so os invertebrados.

Family Polychrotidae Species Anolis punctatus Small-sized green-backed lizard with white spots forming transversal stripes (not always visible). An orange fold on the throat is their distinctive characteristic. Feed mainly on invertebrates.

Familia Polychrotidae Nombre de la especie Anolis punctatus Lagarto de pequeo porte, con dorso verdoso y pequeos puntos blancos formando rayas transversales, no siempre visibles. Una caracterstica marcante de estos lagartos es presentar un pliegue anaranjado en la regin de la garganta. El principal tem de su dieta son los invertebrados.

133

134

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Peixes Fish Peces

Famlia Crenuchidae Nome da espcie Ammocryptocharax elegans Nome popular Piaba Espcie de pequeno porte com menos de 10cm de comprimento padro (ponta do focinho ao inicio da nadadeira caudal). Segundo trabalhos de pesquisadores do INPA, a espcie costuma ficar parada em meio s plantas submersas. Possui a capacidade de mudar de cor conforme o tipo de ambiente e variaes de luz no igarap, como ttica de defesa e, principalmente, de caa.

Family Crenuchidae Species Ammocryptocharax elegans Common name Piaba Small fish, less than 10cm long (tip of the nose to beginning of caudal fin). According to INPA researches, they tend to stand still amid submerged plants. Change color according to the environment and light variation, mainly for self-defense and hunting purposes.

Familia Crenuchidae Nombre de la especie Ammocryptocharax elegans Nombre popular Voladorita Especie de pequeo porte, con menos de 10 cm de longitud estndar (punta de la nariz hasta el inicio de la aleta caudal). Segn trabajos de investigadores del INPA, la especie suele quedarse parada en medio de las plantas sumergidas. Tiene capacidad para cambiar de color de acuerdo con el tipo de ambiente y las variaciones de luz en el arroyo, como tctica de defensa y, principalmente, de caza.

FAUNA

Famlia Lebiasinidae Nome da espcie Copella nigrofasciata Nome popular Piaba Apresenta faixa horizontal escura sobre o corpo e uma mancha vermelha logo acima desta faixa. passvel de ser explorada legalmente como espcie ornamental ou de aquariofilia. Algumas espcies do gnero apresentam um complexo sistema de acasalamento onde macho e fmea saltam fora da gua at as folhas prximas da superfcie, onde depositam e fecundam seus ovos.

Family Lebiasinidae Species Copella nigrofasciata Common name Piaba Dark horizontal stripe along body with a red spot above it. Can be legally sold as ornamental species for aquariums. Some species present a complex courtship system where the male and female jump onto leaves near water surface to deposit and fertilize the eggs.

Familia Lebiasinidae Nombre de la especie Copella nigrofasciata Nombre popular Urquisho Presenta franja horizontal oscura sobre el cuerpo y una mancha roja encima de esta franja. Esta especie es pasible de ser explotada legalmente como especie ornamental o de acuariofilia. Algunas especies del gnero presentan un complejo sistema de apareamiento en el cual el macho y la hembra saltan fuera del agua hasta las hojas prximas de la superficie, donde depositan y fecundan sus huevos.

135

136

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Lebiasinidae Nome da espcie Nannostomus marginatus Nome popular Peixe-lpis Apresentam trs faixas longitudinais escuras, conferindo grande beleza e por conseqncia adquirindo grande importncia na aquariofilia.

Family Lebiasinidae Species Nannostomus marginatus Common name Peixe-lpis Three longitudinal dark stripes decorate this species which is much appreciated by aquarium lovers.

Familia Lebiasinidae Nombre de la especie Nannostomus marginatus Nombre popular Pez lpiz Presenta tres franjas longitudinales oscuras que le otorgan gran belleza, y en consecuencia, mucha importancia en acuariofilia.

FAUNA

Famlia Curimatidae Nome da espcie Cyphocharax helleri Nome popular Branquinha No possuem dentes, assim como as outras espcies da famlia. uma espcie detritvora, habitante dos fundos dos rios com pouca correnteza.

Family Curimatidae Species Cyphocharax helleri Common name Branquinha Toothless family, feeds on detritus on the bottom of rivers with little current.

Familia Curimatidae Nombre de la especie Cyphocharax helleri Nombre popular Branquinha No tiene dientes, as como las otras especies de la familia. Es una especie detritvora, habitante de los fondos de los ros con poca corriente.

137

138

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Cetopsidae Nome da espcie Denticetopsis praecox Nome popular Candiru-au Pode ser distinguido de outros membros do gnero pelo padro da colorao, composio dos dentes e a presena de linha lateral completa. A ocorrncia na bacia do Rio Urucu amplia a distribuio dessa espcie para o Brasil, sendo os registros anteriores somente para o Alto Rio Negro na Venezuela.

Family Cetopsidae Species Denticetopsis praecox Common name Candiru-au Can be distinguished from other members of the genus by the color pattern, teeth and presence of a complete lateral stripe. Its occurrence in the Urucu River expands its distribution area, previously recorded only in the Alto Rio Negro in Venezuela.

Familia Cetopsidae Nombre de la especie Denticetopsis praecox Nombre popular Candiru-au Puede distinguirse de otros miembros del gnero por el patrn de la coloracin, composicin de los dientes y la presencia de lnea lateral completa. La ocurrencia en la cuenca del Ro Urucu ampla la distribucin de esta especie en Brasil, siendo los registros anteriores solamente para el Alto Ro Negro y en Venezuela.

FAUNA

Famlia Gasteropelecidae Nome da espcie Gasteropelecus sternicla Nome popular Peixe-borboleta Os membros dessa famlia possuem um corpo comprimido com regies peitoral e abdominal circulares. Esta rea de seu corpo contm um grupo de msculos peitorais bem desenvolvidos que podem compor 25% de seu peso. Esses msculos so importantes na fuga contra os predadores, permitindo que a espcie salte pequenas distncias fora da gua. Espcie muito popular no aquarismo. Alimenta-se somente perto da superfcie, principalmente de insetos terrestres alados.

Family Gasteropelecidae Species Gasteropelecus sternicla Common name Peixe-borboleta (Hatchetfish) Their bodies are compressed with round pectoral and abdominal regions. They have well-developed pectoral muscles, responsible for 25% of their weight. These muscles serve to escape from predators by allowing them to jump out of the water for short distances. This species is very popular with aquarium lovers. Feed only near the surface, mainly on small, winged terrestrial insects.

Familia Gasteropelecidae Nombre de la especie: Gasteropelecus sternicla Nombre popular Pechito Los miembros de esta familia poseen un cuerpo comprimido con regiones pectoral y abdominal circulares. Esta rea de su cuerpo contiene un grupo de msculos pectorales bastante desarrollados que pueden componer 25% de su peso. Estos msculos son importantes en la fuga de otros depredadores, permitiendo que la especie salte pequeas distancias fuera del agua. Especie muy popular en acuarismo. Se alimenta solamente cerca de la superficie del agua, principalmente de insectos terrestres alados.

139

140

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Erythrinidae Nome da espcie Hoplias malabaricus Nome popular Trara ou sulamba Essa famlia tem como caracterstica marcante a presena de dentes caniniformes, a ausncia de nadadeira adiposa e uma nadadeira caudal arredondada. As traras so carnvoras, com comportamento sedentrio e ampla distribuio na Amrica do Sul e Central. Entre os especialistas no h consenso quanto taxonomia dentro do gnero Hoplias, com divergncias sobre o nmero de espcies.

Family Erythrinidae Species Hoplias malabaricus Common name Trara or sulamba Main characteristics of this family are the presence of canine-type teeth, lack of adipose fin and round caudal fin. Carnivorous, sedentary behavior. Ample distribution in South and Central America. Specialists do not agree as to their taxonomy within the Hoplias genus and number of species.

Familia Erythrinidae Nombre de la especie Hoplias malabaricus Nombre popular Tararira Esta familia tiene como caractersticas marcantes la presencia de dientes caninos, la ausencia de aleta adiposa y de una aleta redondeada. Las tarariras son carnvoras, con comportamiento sedentario y amplia distribucin en Sudamrica y Centroamrica. Entre los especialistas no hay consenso en cuanto a la taxonoma dentro del gnero Hoplias, con divergencias sobre al nmero de especies.

FAUNA

Famlia Anostomidae Nome da espcie Leporinus affinis Nome popular Aracu ou amani Apresenta colorao amarelada, com 8 ou 9 faixas escuras transversais sobre o corpo e trs faixas na cabea. A regio inferior da cabea geralmente avermelhada e as nadadeiras so amareladas. Em geral as espcies da famlia so onvoras, com tendncia carnivoria, consumindo principalmente insetos. So encontradas nas margens de rios, em locais com fundo arenoso e com pedras. So importantes para a pesca de subsistncia local.

Family Anostomidae Species Leporinus affinis Common name Aracu or amani Yellow-colored with 8 or 9 transversal stripes along the body and 3 stripes on the head. The inferior part of the head is usually red and the fins are yellow. The species in this family are usually omnivorous, with carnivorous tendency, feeding mainly on insects. Found near river banks where the bottom is sandy and rocky. Important for local subsistence fishing.

Familia Anostomidae Nombre de la especie Leporinus affinis Nombre popular Boga Presenta coloracin amarillenta, con 8 o 9 franjas oscuras transversales sobre el cuerpo y tres franjas en la cabeza. La regin inferior de la cabeza es generalmente rojiza y las aletas son amarillentas. En general las especies de la familia son omnvoras, con tendencia a carnvoras, consumiendo principalmente insectos. Se encuentran a las mrgenes de los ros, en locales con fondo arenoso y con piedras. Son importantes para la pesca de subsistencia local.

141

142

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Characidae Nome da espcie Moenkhausia latissima Nome popular Piaba Esta espcie tem como caracterstica marcante a presena de uma mancha escura alongada horizontalmente. Poucos dados ecolgicos esto disponveis, sabendo-se somente que se alimentam de insetos e pequenos peixes.

Family Characidae Species Moenkhausia latissima Common name Piaba Dark long horizontal stain is its main characteristic. Little ecological information. Known to feed on insects and small fish.

Familia Characidae Nombre de la especie Moenkhausia latissima Nombre popular Sardina Esta especie tiene como caracterstica marcante la presencia de una mancha oscura alargada horizontalmente. Hay pocos datos ecolgicos disponibles, sabindose solamente que se alimentan de insectos y pequeos peces.

FAUNA

Famlia Auchenipteridae Nome da espcie Tatia creutzbergi Nome popular Cachorrinho-de-padre Esta espcie apresenta manchas arredondadas sobre o corpo. Membros do gnero esto presentes em rios de mdio porte (5m de largura), de guas claras ou levemente turvas e de corredeira moderada.

Family Aucheniptreridae Species Tatia creutzbergi Common name Cachorrinho-de-padre Round stains cover the body. Members of the genus can be found in mediumsized, clear or slightly muddy-watered rivers (5m wide) with slow current.

Familia Auchenipteridae Nombre de la especie Tatia creutzbergi Nombre popular Novia Esta especie presenta manchas redondeadas sobre el cuerpo. Miembros del gnero estn presentes en ros de medio porte (5 m de ancho), de aguas claras o levemente turbias o de corriente moderada.

143

144

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Batrachoididae Nome da espcie Thalassophryne amazonica Os peixes do gnero possuem um dos mais perfeitos aparatos de veneno, permitindo que seja injetado sob presso. Possuem as nadadeiras dorsal, caudal e anal contnuas, como se fossem uma. Vivem no fundo areno-lodoso, em guas lentas de at 1m de profundidade.

Family Batrachoididae Species Thalassophryne amazonica The fishes in this genus have one of the most perfect poison apparatus to inject poison under pressure. Continuous dorsal, caudal and anal fins, as if they were just one fin. Bide in 1m deep muddy-sand, slow-flowing water.

Familia Batrachoididae Nombre de la especie Thalassophryne amazonica Los peces del gnero poseen uno de los ms perfectos dispositivos de veneno, permitiendo que sea inyectado a presin. Posee las aletas dorsal, caudal y anal continuas como si fueran una sola. Viven en el fondo arenoso lodoso, en aguas lentas de hasta 1m de profundidad.

FAUNA

Serpentes Snakes Serpientes


Famlia Aniliidae Nome da espcie Anilius scytale Nome popular Cobra coral falsa, cobra-de-duas-cabeas Apresentam alternncia de anis pretos e vermelhos, caracterstica que faz ser confundida com uma cobra coral. Ocupa principalmente ambiente terrestre, com hbito fossorial e, eventualmente, o ambiente aqutico. Os principais itens de sua dieta so vertebrados fossoriais, como anfisbnias, e aquticos, como peixes.
Family Aniliidae Species Anilius scytale Common name Red Pipesnake Present alternating black and red rings, which may lead to confusion with the coral snake. Land snake with fossorial habits, sometimes found in water. Feed mainly on fossorial vertebrates such as amphisbaenians or aquatic, such as fishes. Familia Aniliidae Nombre de la especie Anilius scytale Nombre popular Falsa coral Presenta alternancia de anillos negros y rojos, caracterstica que la confunde con una serpiente coral. Ocupa principalmente ambiente terrestre, con hbito fosorial y, eventualmente, ambiente acutico. Los principales tems de su dieta son vertebrados fosoriales, como anfisbnidos, y acuticos, como peces.

145

146

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Boidae Nome da espcie Epicrates cenchria Nome popular Jibia-vermelha, surucucu-de-fogo, salamanta, suau Apresenta cabea triangular. Tem colorao marrom-avermelhada com crculos e manchas negras pelo corpo. Possui hbito terrestre onde se camufla entre o folhio e, eventualmente, arborcola, de hbitos diurnos ou noturnos. Alimenta-se de pequenos vertebrados.

Family Boidae Species Epicrates cenchria Common name Rainbow Boa Triangular head. Red-brown with black circles and patches on its body. Land snake, camouflaging itself in leaves, sometimes in trees. Nocturnal or diurnal habits; feeds on small vertebrates.

Familia Boidae Nombre de la especie Epicrates cenchria Nombre popular Boa arco iris Presenta cabeza triangular. Posee coloracin marrn rojiza con crculos y manchas negras por el cuerpo. Posee hbito terrestre donde se camufla entre el follaje, y eventualmente arborcola, de hbitos diurnos o nocturnos. Se alimenta de pequeos vertebrados.

FAUNA

Famlia Boidae Nome da espcie Corallus hortulanus Nome popular Suauboia, cobra-de-veado Serpente de mdio porte que apresenta variao da colorao de acordo com a idade, variando do amarelo ao alaranjado. Apresenta fossetas labiais bem evidentes. Habita florestas e pode ser encontrada durante o dia dormindo enrolada em galhos e bainha de folhas de palmeiras. Muito comum ao longo de cursos dgua e tem como principais itens de sua dieta pequenos vertebrados.

Family: Boideae Species Corallus hortulanus Common name Amazon Tree Boa Medium-sized snake, color changes with age from yellow to orange. Evident labial fossae. Live in forests and can be found sleeping during the day, coiled on branches or palm leaves. Very common along waterways, feeds mainly on small vertebrates.

Familia Boidae Nombre de la especie Corallus hortulanus Nombre popular Boa arborcola Serpiente de porte medio que presenta variacin de coloracin de acuerdo con la edad, variando del amarillo al anaranjado. Presenta fosetas labiales bien evidentes. Habita selvas y puede ser encontrada durante el da durmiendo enroscada en ramas y hojas de palmeras. Muy comn a lo largo de cursos de agua y tiene como principales tems de su dieta pequeos vertebrados.

147

148

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Colubridae Nome da espcie Chironius fuscus Nome popular Sacaibia, cobra-cip Apresenta colorao cinza na regio dorsal e amarela na ventral e olhos bem desenvolvidos. Possui hbito semi-arborcola e terrestre sendo exclusivamente diurna. Alimentase de pequenos vertebrados. Em situaes de perigo, retorce o corpo e vibra a cauda.

Family Colubridae Species Chironius fuscus Common name Olive Whipsnake Gray dorsal and yellow ventral regions, well-developed eyes. Exclusively diurnal, with terrestrial and semi-arboreal habits. Feeds on small vertebrates. When in danger will coil its body and rattle its tail.

Familia Colubridae Nombre de la especie Chironius fuscus Nombre popular Afaninga Presenta coloracin gris en la regin dorsal y amarilla en la ventral, y con ojos bien desarrollados. Tiene hbito semi-arborcola y terrestre siendo exclusivamente diurna. Se alimenta de pequeos vertebrados. En situaciones de peligro retuerce el cuerpo y hace vibrar la cola.

FAUNA

Famlia Colubridae Nome da espcie Leptodeira annulata Nome popular Cobra dormideira, surucucu-faco Colorao amarelada com manchas negras no dorso, o que leva em algumas regies a ser chamada de surucucu-faco. Apresenta o corpo delgado e cauda longa. A cabea e os olhos so bem destacados do corpo. Indivduos jovens diferenciam-se dos adultos pela colorao branca na regio posterior da cabea. Possuem hbitos noturnos ou crepusculares. Durante o dia so comumente encontradas dormindo em galhos ou bainhas de folhas de palmeiras, em matas primrias e secundrias (capoeira). Em caso de se sentir em perigo, comum esta espcie realizar descarga cloacal (defecar). Alimentase de pequenos lagartos e anfbios.

Family Colubridae Species Leptodeira annulata Common name Common Cat-Eyed Snake Yellow with black dorsal spots. Long body, thin tail. Head and eyes distinct from body. Young individuals differ in color from adults, with white region on back of head. Crepuscular and nocturnal habits. Often found sleeping on branches and sheathes of palm leaves during the day, in primary or secondary forests (underbrush). When in danger, will give a cloacal discharge (defecate). Feed on small lizards and amphibians.

Familia Colubridae Nombre de la especie Leptodeira annulata Nombre popular Culebra ojo de gato Coloracin amarillenta con manchas negras en el dorso, lo que lleva en algunas regiones a ser llamada surucucu-faco. Presenta cuerpo delgado y cola larga. La cabeza y los ojos estn bien destacados del cuerpo. Los individuos jvenes se diferencian de los adultos por la coloracin blanca en la regin posterior de la cabeza. Poseen hbitos nocturnos o crepusculares. Durante el da son comnmente encontradas durmiendo en ramas y hojas de palmeras, en bosques primarios y secundarios (matorral). Cuando se siente en peligro, es comn que esta especie realice descarga cloacal (defecar). Se alimenta de pequeos lagartos y anfibios.

149

150

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Colubridae Nome da espcie Leptophis ahaetulla Nome popular Cobra-cip, cobra-verde Serpente diurna, arborcola, com corpo delgado e cauda longa. Ocorre tanto em vegetao primria quanto em reas alteradas, utilizando a vegetao para forragear e dormir. Alimentase principalmente de anfbios e pequenos lagartos. Quando ameaada, ergue-se e abre a boca para intimidar o predador.

Family Colubridae Species Leptophis ahaetulla Common name Green tree snake Arboreal and diurnal snake, thin body and long tail. Found in primary vegetation as well as in altered areas, using the vegetation as forage and to sleep. Feeds on small amphibians and lizards. When in danger, rises and opens its mouth to intimidate predators.

Familia Colubridae Nombre de la especie Leptophis ahaetulla Nombre popular Culebra verde Serpiente diurna, arborcola, con cuerpo delgado y cola larga. Ocurre tanto en vegetacin primaria como en reas alteradas, utilizando la vegetacin para alimentarse y dormir. Se alimenta principalmente de anfibios y pequeos lagartos. Cuando es amenazada, se levanta y abre la boca para intimidar al depredador.

FAUNA

151

152

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Colubridae Nome da espcie Liophis typhlus Nome popular Cobra-verde, cobra-de-capim Serpente de pequeno porte. Apresenta colorao dorsal com gradientes do verde claro ao marrom, com manchas negras em forma de V. Possui escamas supralabiais e ventre claro.

Family Colubridae Species Liophis typhlus Common name Velvety Swampsnake Small snake, dorsal colors going from green to brown with dark V-shaped spots. Supra-labial scales and light abdomen.

Familia Colubridae Nombre de la especie Liophis typhlus Nombre popular Culebra olivcea Serpiente de pequeo porte. Presenta coloracin dorsal con gradientes del verde claro al marrn, con manchas negras en forma de V. Posee escamas supralabiales y vientre claro.

FAUNA

Famlia Elapidae Nome da espcie Micrurus spixii Nome popular Cobra-coral verdadeira Serpente peonhenta de mdio porte com dentio proterglifa. Apresenta trs anis pretos alternadas por anis vermelhos e brancos. Quando ameaadas, achatam o corpo, enrolam a cauda, escondem a cabea e realizam movimentos bruscos. Possui importncia mdica, pois acidentes com corais verdadeiras so muito perigosos e podem deixar seqelas graves.

Family Elapidae Species Micrurus spixii Common name Coral snake Poisonous medium-sized proteroglyphous snake. Present 3 black rings alternating with red and white rings. When in danger, flatten their body, curl their tail, hide their head and execute sudden movements. Medical importance coral snake bites are very dangerous and may leave serious sequels.

Familia Elapidae Nombre de la especie Micrurus spixii Nombre popular Serpiente coral Serpiente venenosa de medio porte con denticin proteroglifa. Presenta tres anillos negros alternados por anillos rojos y blancos. Cuando se sienten amenazadas achatan el cuerpo, enroscan la cola, esconden la cabeza y realizan movimientos bruscos. Tienen importancia mdica pues accidentes con serpientes coral son muy peligrosos y pueden dejar secuelas graves.

153

154

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Famlia Viperidae Espcie Lachesis muta Nome popular Surucucu verdadeira, surucucu-pico-de-jaca Serpente peonhenta de grande porte, considerada a maior serpente peonhenta da regio neotropical. Apresenta colorao amarelada com manchas negras em forma de losangos irregulares na regio dorsal, que se estendem at a parte lateral do corpo. Possui fosseta loreal e poro terminal da cauda com escamas eriadas. Tem hbito crepuscular e noturno. Alimenta-se preferencialmente de mamferos.

Family Viperidae Species Lachesis muta Common name Amazon Bushmaster Large-sized poisonous snake, the largest in the Neotropical region. Yellow with irregular black diamondshaped spots on dorsal and lateral parts of body. Fosseta loreal and bristled caudal scales. Crepuscular and nocturnal habits. Feeds preferably on mammals.

Familia Viperidae Especie Lachesis muta Nombre popular Cuaima Serpiente venenosa de gran porte, considerada la mayor serpiente venenosa de la regin Neotropical. Presenta coloracin amarillenta con manchas negras en forma de rombos irregulares en la regin dorsal, que se extienden hasta la regin lateral del cuerpo. Posee foseta loreal y porcin terminal de la cola con escamas erizadas tiene hbito crepuscular y nocturno. Se alimenta preferentemente de mamferos.

FAUNA

Famlia Viperidae Espcie Bothrops atrox Nome popular Jararaca, jararaca-do-rabo-branco, combia Serpente peonhenta de porte mdio com dentio solenglifa. Apresenta colorao com gradiente do cinza escuro ao marrom, propiciando sua camuflagem no cho da floresta. Regio dorsal com desenhos trapezoidais e retangulares que se estendem at a regio ventral. Ventre cinza claro com pontos negros. Fosseta loreal presente. Quando ameaada, costuma vibrar a cauda em sinal de alerta. Muito comum na Amaznia, pela sua grande facilidade de adaptao a diversos ambientes. Dieta variada incluindo invertebrados e vertebrados.

Family Viperidae Species Bothrops atrox Common name Common Lancehead Poisonous solenoglyphous snake. Color gradient going from dark gray to brown, for easy camouflage in forest ground. Dorsal diamond-shaped and rectangular patterns, reaching the ventral region. Light gray abdomen with black spots. Presents Fosseta loreal. When in danger vibrates its tail as a warning signal. Very common in the Amazon region and adapts easily to different environments. Diet includes invertebrates and vertebrates.

Familia Viperidae Especie Bothrops atrox Nombre popular Cuatronarices Serpiente venenosa de medio porte denticin solenoglifa. Presenta coloracin con gradiente del gris oscuro al marrn, propiciando su camuflaje en el suelo de la selva. Regin dorsal con diseos trapezoidales y rectangulares que se extienden hasta la regin ventral. Vientre gris claro con puntos negros. Foseta loreal presente. Cuando es amenazada suele hacer vibrar la cola en seal de alerta. Muy comn en la Amazonia, por su gran facilidad de adaptacin a diversos ambientes. Dieta variada incluyendo invertebrados y vertebrados.

155

156

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

LISTAGEM DE ESPCIES

LISTAGEM DE ESPCIES
LIST OF SPECIES LISTA DE ESPECIES

A lista de espcies da flora e fauna da bacia do Rio Urucu, apresentada a seguir, composta de 1.551 espcies, sendo 913 espcies da flora (807 dicotiledneas e 106 monocotiledneas) e 638 espcies da fauna (aves, aranhas, insetos, peixes e rpteis). Os grandes grupos de flora e fauna, com suas respectivas famlias e espcies, esto organizados em ordem alfabtica. As espcies que apresentam fotos nos captulos Flora e Fauna esto destacadas em vermelho.

The following list presents 1551 species of flora and fauna recorded in the Urucu River basin: 913 species of flora (807 dicotyledons and 106 monocotyledons) and 638 species of fauna (birds, spiders, insects, fish and reptiles). The large flora and fauna groups, along with their families and species, are organized in alphabetical order. The species accompanied by photos in the chapters on Flora and Fauna are printed in red.

La lista de especies de la flora y fauna de la cuenca del Ro Urucu presentada a continuacin est compuesta de 1551 especies, siendo 913 especies de flora (807 dicotiledneas y 106 monocotiledneas) y 638 especies de fauna (aves, araas, insectos, peces y reptiles). Los grandes grupos de flora y fauna, con sus respectivas familias y especies estn organizados en orden alfabtico. Las especies que presentan fotos en los captulos de flora y fauna estn destacadas en rojo.

157

158

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Flora
Dicotiledneas
Acanthaceae
Mendoncia hoffmannseggiana Nees

Anacardiaceae
Anacardium giganteum W. Hancock ex Engl. Anacardium tenuifolium Ducke Tapirira guianensis Aubl. Thyrsodium paraense Huber Thyrsodium spruceanum Benth.

Annonacaeae
Ana xagorea acuminata (Dun.) A. DC. Anaxagorea phaeocarpa Mart. Annona ambotay Aubl. Annona coriacea Mart. Annona guaricensis Pittier Annona tenuipe R. E. Fr. Bocageopsis multiflora (Mart.) R.E. Fr. Duguetia calycina Benoist Duguetia cauliflora R.E. Fr. Duguetia echinophora R.E. Fr. Duguetia flagellaris Huber Duguetia macrophylla R.E. Fr. Duguetia marcgraviana Mart. Duguetia stelechantha (Diels) R.E. Fr. Fusaea longifolia (Aubl.) Saff. Guatteria cf. recurvisepala R.E. Fr. Guatteria chrysopetala (Steudel) Miq. Guatteria discolor R.E. Fr. Guatteria guianensis (Aubl.) R.E. Fr. Guatteria insculpta R.E. Fr. Guatteria megalophylla Diels Guatteria olivacea R.E. Fr. Guatteria poeppigiana Mart. Guatteria procera R.E. Fr. Guatteria schomburgkiana Mart. Guatteria scytophylla Diels Guatteriopsis blepharophylla (Mart.) R.E. Fr. Onychopetalum amazonicum R.E. Fr. Oxandra euneura Diels Oxandra xylopioides Diels Pseudoxandra polyphleba (Diels) R.E. Fr. Unonopsis guatterioides (A. DC.) R.E. Fr. Unonopsis rufescens (Baill.) R.E. Fr. Unonopsis stipitata Diels Xylopia amazonica R.E. Fr. Xylopia benthamii R.E. Fr.

Anysophylleaceae
Anisophyllea manausensis Pires & W.A.Rodrigues

Apocynaceae
Ambelania acida Aubl. Aspidosperma araracanga MarcondesFerreira Aspidosperma desmanthum Benth. ex Mll. Arg. Aspidosperma excelsum Benth. Aspidosperma oblongum A. DC. Aspidosperma obscurinervium Azambuja Aspidosperma schultesii Woodson Aspidosperma spruceanum Benth.ex Mll. Arg. Couma macrocarpa Barb. Rodr. Himatanthus attenuatus (Benth.) Woodson Himatanthus sucuuba (Spruce & Mll. Arg.) Woodson Lacmellea aculeata (Ducke) Monach. Lacmellea arborescens (Mll. Arg.) Markgr. Lacmellea floribunda (Poepp.) Benth. Odontadenia puncticulosa (Rich.) Pulle Odontadenia cognata Woodson Parahancornia cf. peruviana Monach. Rhigospira quadrangularis (Mll. Arg.) Miers Tabernaemontana angulata Mart. ex Mll. Arg.

Araliaceae
Schefflera morototoni (Aubl.) Maguire, Steyerm. & Frodin

LISTAGEM DE ESPCIES

Bignoniaceae
Anemopaegma floridum Mart. ex DC. Arrabidaea cinnamomea (A. DC.) Sandwith Arrabidaea florida A.D.C. Arrabidaea nigrescens Sandwith Arrabidaea trailii Sprague Arrabidaea triplinervia (Mart. ex DC.) Baill. ex Bureau Callichlamys latifolia (Rich.) K. Schum. Jacaranda copaia (Aubl.) D. Don subsp. spectabilis (Mart. ex A. DC.) A.H. Gentry Jacaranda obtusifolia Bonpl. Memora allamandiflora Bureau ex K. Schum. Pleonotoma jasminifolia (Kunth) Miers Paragonia pyramidata (L. Rich.) Bur. Tabebuia barbata (E. Mey.) Sandwith Tabebuia serratifolia (Vahl) G. Nicholson

Bixaceae
Bixa arborea Huber

Bombacaceae
Bombacopsis macrocalyx (Ducke) A. Robyns Bombacopsis nervosa (Uittien) A. Robyns Bombax longipedicellatum Ducke Catostemma sclerophyllum Ducke Matisia ochrocalyx K. Schum. Quararibea guianensis Aubl. Scleronema micranthum (Ducke) Ducke

Boraginaceae
Cordia exaltata Lam. Cordia fulvescens I.M. Johnst. Cordia goeldiana Huber Cordia nodosa Lam. Cordia scabrifolia A. DC. Cordia sellowiana Cham.

Burseraceae
Crepidospermum goudotianum (Tul.) Triana & Planch. Crepidospermum rhoifolium (Benth.) Triana & Planch. Dacryodes cuspidata (Cuatrec.) D.C. Daly Dacryodes microcarpa Cuatrec. Dacryodes nitens Cuatrec. Dacryodes peruviana (Loes.) H.J. Lam Dacryodes roraimensis Steyerm. & Maguire Protium altsonii Sandwith Protium apiculatum Swart Protium decandrum (Aubl.) Marchand Protium divaricatum subsp. divaricatum Engl. Protium giganteum var. giganteum Engl. Protium hebetatum D.C.Daly Protium heptaphyllum (Aubl.) Marchand Protium opacum Swart Protium paniculatum Engl. Protium pilosissimum Engl. Protium pilosum (Cuatrec.) D.C. Daly Protium robustum (Swart.) D.M.Porter Protium sagotianum Marchand Protium spruceanum (Benth.) Engl. Protium tenuifolium (Engl.) Engl. Tetragastris altissima (Aubl.) Swart Tetragastris panamensis (Engl.) Kuntze Trattinnickia burserifolia Mart. Trattinnickia rhoifolia Willd.

Caryocaraceae
Anthodiscus amazonicus Gleason & A.C. Sm. Caryocar glabrum (Aubl.) Pers. Caryocar villosum (Aubl.) Pers.

Cecropiaceae
Cecropia distanchya Huber Cecropia ficifolia Warb. ex Snethl. Cecropia leucocoma Miq. Cecropia palmata Willd. Cecropia purpurascens C. C. Berg Cecropia sciadophylla Mart. Coussapoa orthoneura Standl. Pourouma bicolor Mart. Pourouma cucura Standl. & Cuatrec. Pourouma ferruginea Standl. Pourouma formicarum Ducke Pourouma guianensis Aubl. Pourouma melinonii Benoist Pourouma minor Benoist Pourouma ovata Trcul Pourouma tomentosa Mart. Ex Miq. Pourouma villosa Trcul

159

160

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Celastraceae
Goupia glabra Aubl. Maytenus myrsinoides Reissek

Chrysobalanaceae
Couepia bracteosa Benth. Couepia canomensis (Mart.) Benth.ex Hook. f. Couepia elata Ducke Couepia excelsa Ducke Couepia glabra Prance Couepia guianensis Aubl. Couepia obovata Ducke Couepia robusta Huber Couepia spicata Ducke Hirtella bicornis Mart. & Zucc. Hirtella duckei Huber Hirtella elongata Mart. & Zucc. Hirtella eriandra Benth. Hirtella excelsa Standl.ex Prance Hirtella latifolia Prance Hirtella racemosa Lam. Hirtella rodriguesii Prance Hirtella schultesii Prance Licania apetala (E.Mey.) Fritsch Licania blackii Prance Licania bracteata Prance Licania canescens Benoist Licania caudata Prance Licania densiflora Kleinhoonte Licania discolor Pilg. Licania egleri Prance Licania elata (Pilg.) Pilg. ex L. Williams Licania emarginata Spruce ex Hook. f. Licania floribunda Benth. Licania heteromorpha Benth. Licania hirsuta Prance Licania hypoleuca Benth. Licania klugii Prance Licania kunthiana Hook. f. Licania laevigata Prance Licania latifolia Benth. ex Hook. f. Licania licaniiflora (Sagott) S.F.Blake Licania longistyla (Hook. F.) Fritsch Licania macrophylla Benth. Licania marleneae Prance Licania membranacea Sagot ex Laness. Licania micrantha Miq. Licania oblongifolia Standl. Licania octandra (Hoffmanns ex Roem. & schult.) Kuntze Licania pallida Spruce ex Sagot Licania parviflora Benth. Licania reticulata Prance Licania rodriguesii Prance Licania silvae Prance Licania sothersiae Prance Licania sprucei (Hook. F.) Fritsch. Licania urceolaris Hook. f. Parinari excelsa Sabine Parinari montana Aubl.

Clusiaceae
Calophyllum brasiliense Cambess. Caraipa punctulata Ducke Clusia columnaris Engl. Clusia insignis Mart. Moronobea coccinea Aubl. Rheedia gardneriana Planch. & Triana Rheedia macrophylla (Mart.) Planch. & Triana Symphonia globulifera L. f. Tovomita cephalostigma Vesque Tovomita weddelliana Planch. & Triana Vismia cauliflora A.C. Sm. Vismia glaziovii Ruhland Vismia Japurensis Reichardt Vismia macrophylla Kunth

Cochlospermaceae
Cochlospermum orinocense (Kunth) Steud.

Combretaceae
Combretum laurifolium Mart. Buchenavia congesta Ducke Buchenavia grandis Ducke Buchenavia ochroprumna Eichler Buchenavia parvifolia Ducke Buchenavia viridiflora Ducke Terminalia amazonia (J.F. Gmel.) Exell Terminalia pauciflora Tul.

LISTAGEM DE ESPCIES

Connaraceae
Connarus fasciculatus (DC.) Planch. Rourea cuspidata Benth. ex Baker

Convolvulaceae
Maripa reticulata Ducke

Cucurbitaceae
Gurania acuminata Cogn.

Dichapetalaceae
Tapura amazonica Poepp. Tapura singularis Ducke

Dilleniaceae
Davilla latifolia Casar. Davilla nitida (Vahl.) Kubitzkii Doliocarpus amazonicus Sleumer Doliocarpus dentatus (Aubl.) Standl. Doliocarpus magnificus Sleumer Pinzona coriacea Mart. & Zucc. Tetracera willdenowiana Steud

Elaeocarpaceae
Sloanea cf. brevipe Benth. Sloanea eichleri K. Sckum Sloanea floribunda Spruce ex Benth Sloanea grandiflora Sm. Sloanea guianensis (Aubl.) Benth. Sloanea inermis Ducke

Erythroxylaceae
Erythroxylum micranthum Bong. ex Peyr.

Euphorbiaceae
Alchornea discolor Poepp. Alchornea glandulosa subsp. Glandulosa Poepp. Carpotroche crispidentata Ducke Casearia decandra Jacq. Codonanthe calcarata (Miq.) Hanst. Codonautopsis agreggata (Mart.) Hoehne Conceveiba guianensis Aubl. Conceveiba martiana Baill. Croton lanjouwii Jabl. Drypetes acacia Steyerm. Drypetes variabilis Uittien Gavarretia terminalis Baill. Glycydendron amazonicum Ducke Hevea brasiliensis (Willd. Ex A. Juss.) Mll. Arg. Hevea guianensis Aubl. Hieronyma laxiflora (Tul.) Mll. Arg. Jatropha gossypiifolia L. Mabea angustifolia Spruce ex Benth. Mabea caudata Pax & K. Hoffm. Mabea montana Mll. Arg. Mabea nitida Spruce ex Benth. Mabea paniculata Spruce ex Benth. Mabea piriri Aubl. Mabea speciosa Mll. Arg. Maprounea guianensis Aubl. Micrandra rossiana R.E. Schult. Neoptychocarpus apodanthus (Kuhlm.) Buchheim Pausandra macropetala Ducke Phyllanthus niruri L. Pogonophora schomburgkiana Miers ex Benth. Sagotia guianensis Lanj. Senefeldera macrophylla Ducke

161

162

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Gesneriaceae
Codonanthopsis ulei Mansfeld

Hippocrateaceae
Cheiloclinium belizense (Standl.) AC. Salacia impressifolia (Miers.) A.C. Sm. Salacia juruana Loes.

Humiriaceae
Endopleura uchi (Huber) Cuatrec. Humiriastrum colombianum (Cuatrec.) Cuatrec. Humiriastrum excelsum (Ducke) Cuatrec. Saccoglotis guianensis Aubl. Saccoglotis guianensis Benth. Schistostemon macrophyllum (Benth.) Cuatrec. Vantanea guianensis Aubl. Vantanea parviflora Lam.

Icacinaceae
Discophora guianensis Miers

Lacistemaceae
Lacistema aggregatum (P.J. Bergius) Rusby Lacistema grandifolium Schnizl. Lacistema pubescens Mart.

Lauraceae
Acrodiclidium aureum Huber Aniba accia Kubitzki Aniba affinis (Meisn.) Mez Aniba canelila (Kunth) Mez Aniba guianensis Aubl. Aniba hostmanniana (Nees) Mez Aniba megaphylla Mez Aniba parviflora (Meisn.) Mez Aniba terminalis Ducke Licaria canella (Meisn.) Kosterm. Licaria guianensis Aubl. Mezilaurus duckei van der Werff Nectandra amazonum Nees Nectandra globosa (Aubl.) Mez Ocotea accia (Meisn.) Mez Ocotea aciphylla (Nees) Mez Ocotea argyrophylla Ducke Ocotea brachybotrya (Meisn.) Mez Ocotea canaliculata (Rich.) Mez. Ocotea caudata (Nees) Mez Ocotea cernua (Nees) Mez Ocotea cujumari Mart. Ocotea glomerata (Nees) Mez Ocotea grandifolia (Nees) Mez Ocotea rubra Mez Ocotea scabrella van der Werff

LISTAGEM DE ESPCIES

Lecythidaceae
Bertholletia excelsa Bonpl. Cariniana decandra Ducke Cariniana micrantha Ducke Corythophora alta R. Knuth Corythophora rimosa W.A. Rodrigues Couratari guianensis Aubl. Couratari oligantha A.C. Sm. Couratari stellata A.C. Sm. Eschweilera albiflora (DC.) Miers Eschweilera apiculata (Miers) A.C. Sm. Eschweilera atropetiolata S.A. Mori Eschweilera bracteosa (Poepp. Ex O. Berg) Miers Eschweilera carinata S.A. Mori Eschweilera cf. apiculata (Miers) A.C.Sm. Eschweilera chartaceifolia S. A. Mori Eschweilera collina Eyma Eschweilera coriacea (DC) S.A.Mori Eschweilera cyathiformis S.A. Mori Eschweilera decolorans Sandwith Eschweilera grandiflora (Aubl.) Sandwith Eschweilera itayensis R. Knuth Eschweilera juruensis R. Knuth Eschweilera longipedicellata S.A. Mori Eschweilera micrantha (O. Berg.) Miers Eschweilera ovata (Cambess.) Miers Eschweilera parviflora (Aubl.) Miers Eschweilera pedicellata (Rich.) S.A. Mori Eschweilera rankiniae S.A. Mori Eschweilera rodriguesiana S. A. Mori Eschweilera sagotiana Miers Eschweilera subglandulosa (Steud. Ex O. Berg) Miers Eschweilera tenuifolia (O. Berg.) Miers Eschweilera tessmannii R. Knuth Eschweilera wachenheimii (Benoist) Sandwith Lecythis chartacea O. Berg Lecythis corrugata Poit.subsp.rosea (Spr.ex Berg) S.A. Mori Lecythis holcogyne (Sandwith) S.A. Mori Lecythis jarana (Huber ex Dicke) A.C. Smith Lecythis parvifructa S.A. Mori Lecythis poiteaui O. Berg Lecythis retusa Spruce ex O. Berg.

Leguminosae Caesalpinioideae
Acacia leiandra Benth. Bauhinia cinnamomea DC. Bauhinia coronata Benth. Bauhinia guianensis Aubl. Bauhinia stenocardia Standl. Campsiandra comosa Benth. Campsiandra comosa var. laurifolia (Benth.) Cowan Copaifera cf. guyanensis Desf. Copaifera multijuga Hayne Crudia acacia Benth. Dialium guianense (Aubl.) Sandwith Dimorphandra gigantea Ducke Dimorphandra macrostachya Benth Dimorphandra parviflora Benth. Elizabetha duckei Huber Heterostemon ellipticus Benth. Hymenaea adenotricha Ducke Hymenaea courbaril L. Macrolobium acaciifolium (Benth.) Benth. Macrolobium angustifolium (Benth.) Cowan Macrolobium gracile Benth. Macrolobium huberianum Ducke Macrolobium limbatum Benth. Macrolobium microcalyx Ducke Peltogyne paniculata Benth. Peltogyne venosa (M. Vahl) Benth. Schizolobium parahyba var. amazonicum (Huber ex Ducke) Barneby Sclerolobium guianense Benth. Sclerolobium paniculatum Vogel Sclerolobium paraense Huber Senna alata (L.) Roxb. Senna reticulata (Willd.) H.S. Irwin & Barneby Senna silvestris (Vell.) H.S. Irwin & Barneby Tachigali myrmecophila (Ducke) Ducke Tachigali paniculata Aubl. Tachigali venusta Dwyer

163

164

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Leguminosae Mimosoideae
Abarema adenophorum (Ducke) Barneby & J.W. Grimes Abarema auriculata (Benth.) Barneby & J.W. Grimes Abarema campestris (Benth.) Barneby & J.W. Grimes Abarema jupunba (Willd.) Britton & Killip Abarema laeta (Benth.) Barneby & J.W Grimes Abarema piresii Barneby & J.W. Grimes Dinizia excelsa Ducke Enterolobium schomburgkii (Benth.) Benth. Inga alba (Sw.) Willd. Inga bicoloriflora Ducke Inga brachyrhachis Harms Inga brevialata Ducke Inga bullatorugosa Ducke Inga calantha Ducke Inga capitata Desv. Inga chrysantha Ducke Inga cinnamomea Benth. Inga crassiflora Ducke Inga disticha Benth. Inga edulis Mart. Inga glomeriflora Ducke Inga gracilis Jungh. ex Miq. Inga ingoides (Rich.) Willd. Inga lateriflora Miq. Inga laurina (Sw.) Willd. Inga nobilis Willd. Inga panurensis Benth. Inga paraensis Ducke Inga pezizifera Benth. Inga punctata Willd. Inga semialata (Vell.) Mart. Inga splendens Willd. Inga stipularis DC. Inga thibaudiana DC. Inga velutina Willd. Macrosamanea spruceana (Benth.) Killip ex Record Mimosa rufescens Benth. Parkia decussata Ducke Parkia igneiflora Ducke Parkia multijuga Benth. Parkia nitida Miq. Parkia panurensis Spruce ex H. C. Hopkhins Parkia pendula (Willd.) Benth. ex Walp. Parkia velutina Benoist Pseudopiptadenia suaveolens (Miq.) J.W. Grimes Stryphnodendron foreroi Martins Stryphnodendron guianense (Aubl.) Benth. Zygia juruana (Harms) L. Rico Zygia racemosa (Ducke) Barneby & J.W. Grimes Zygia ramiflora (Benth.) B. & E.

Leguminosae Papilionoideae
Andira micrantha Ducke Andira trifoliolata Ducke Bowdichia nitida (Spruce) ex Benth. Bowdichia virgilioides Kunth. Cedrelinga cateniformis (Ducke) Ducke Dalbergia riparia (Mart.) Benth. Dalbergia volubilis Roxb. var. cuspidigera Hoehne Derris amazonica Killip. Derris trifoliata Lour Dialium guianense (Aubl.) Sandwith Dioclea macrocarpa Huber Diplotropis purpurea (Rich.) Amshoff Diplotropis purpurea var. brasiliensis (Tul.) Amshoff Dipteryx odorata (Aubl.) Willd. Dipteryx rosea Spruce ex Benth. Hymenolobium excelsum Ducke Hymenolobium flavum Kleinhoonte Hymenolobium petraeum Ducke Machaerium acutifolium Vogel Machaerium ferox (Mart. ex Benth.) Ducke Machaerium macrophyllum Benth. Machaerium madeirense Pittier Machaerium multifoliolatum Ducke Monopteryx inpae W.A. Rodrigues Ormosia coccinea (Aubl.) Jacks. Ormosia flava (Ducke) Rudd Ormosia holerythra Ducke Ormosia paraensis Ducke Platymiscium ulei Harms Pterocarpus officinalis Jacq. Pterocarpus rohrii Vahl. Pueraria phaseoloides (Roxb.) Benth. Swartzia arborescens (Aubl.) Pittier Swartzia cf. reticulata Ducke Swartzia laurifolia Benth. Swartzia panacoco (Aubl.) Cowam Swartzia polyphylla DC. Swartzia racemosa Benth. Swartzia recurva Poepp. Swartzia ulei Harms Taralea oppositifolia Aubl. Vatairea erythrocarpa (Ducke) Ducke Vatairea sericea (Ducke) Ducke

LISTAGEM DE ESPCIES

Linaceae
Hebepetalum humiriifolium (Planch.) Ducke Roucheria punctata (Ducke) Ducke

Loganiaceae
Potalia amara Aubl. Strychnos amazonica Krukoff Strychnos cf. rondeletioides Spruce ex Benth

Malpighiaceae
Banisteriopsis pubipetala (A. Juss.) Cuatrec. Byrsonima amazonica Griseb. Byrsonima duckeana W.R. Anderson Byrsonima frondosa A. Juss. Byrsonima japurensis A.Juss. Mascagnia macrodisca (Triana & Planch.) Nied. Mascagnia sepium (A. Juss.) Griseb.

Marcgraviaceae
Norantea guianensis Aubl. Norantea guianensis var. japurensis (Mart.) Bedel

Melastomataceae
Adelobotrys klugii Wurdack Adelobotrys rotundifolia Triana Bellucia axinanthera Triana Bellucia dichotoma Cogn. Bellucia grossularioides (L.) Triana Clidemia alternifolia Wurdack Clidemia bullosa DC. Henriettella sylvestris Gleason Loreya ovata O. Berg ex Triana Maieta guianensis Aubl. Miconia abbreviata Markgr. Miconia affinis DC. Miconia biglandulosa Gleason Miconia bracteata (DC) Triana Miconia chrysophylla (Rich.) Urb. Miconia ciliata (Rich.) DC. Miconia elata (Sw.) DC. Miconia grandiflora Cogn. Miconia gratissima Benth. Ex Triana Miconia hypoleuca (Benth.) Triana Miconia cus Benth. Miconia lateriflora Cong. Miconia longispicata Triana Miconia longistyla Seem. Miconia nervosa (Sm.) Triana Miconia nervosa (Sm.) Triana Miconia phaeophylla Triana Miconia platypoda Gleason Miconia prancei Wurdack Miconia prasina (Sw.) DC. Miconia punctata (Desr.) D. Don ex DC. Miconia regelii Cogn. Miconia sessilifolia Naudim Miconia tomentosa (Rich.) D.Don. ex DC. Mouriri angulicosta Morley Mouriri brachyanthera Ducke Mouriri cauliflora Mart. Ex DC. Mouriri collocarpa Ducke Mouriri dimorphandra Morley Mouriri ficoides Morley Mouriri lunatanthera Morley Myrmidone macrosperma (Mart.) Meisn. Tococa guianensis Aubl.

Meliaceae
Carapa guianensis Aubl. Guarea grandifolia DC. Guarea guidonia (L.) Sleumer Guarea macrophylla Vahl Guarea pubescens (Rich.) A.Juss. Guarea silvatica C. DC. Trichilia guianensis Klotzsch ex C. DC. Trichilia micrantha Benth. Trichilia rubra C. DC. Trichilia silvatica C. DC.

165

166

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Menispermaceae
Abuta grandifolia (Mart.) Sandwith Abuta panurensis Eichler Abuta rufescens Aubl. Sciadotenia paraensis (Eichl.) Diels.

Monimiaceae
Siparuna cristata (Poepp. Et Endl.) A. DC. Siparuna decipiens (Tul.) a.DC. Siparuna guianensis Aubl.

Moraceae
Brosimum guianense (Aubl.) Huber Brosimum lactescens (S. Moore) C.C. Berg. Brosimum lactescens (S. More) C.C.Berg. Brosimum parinarioides Ducke Brosimum potabile Ducke Brosimum rubescens Taub. Brosimum utile (Kunth) Oken ex J. Presl Clarisia ilicifolia (Spreng.)Lanj. & Rossberg Clarisia racemosa Ruiz & Pav. Fcus caballina Standl. Ficus paraensis (Miq.) Miq. Helianthostylis sprucei Baill. Helicostylis elegans (J.F. Macbr.) C.C.Berg Helicostylis scabra (J.F. Macbr.) C.C.Berg Helicostylis tomentosa (Poepp.& Endl.) Rusby Maquira guianensis Aubl. Maquira sclerophylla (Ducke) C.C.Berg. Naucleopsis caloneura (Huber) Ducke Naucleopsis krukovii (Standl.) C.C. Berg Naucleopsis macrophylla Miq. Naucleopsis ulei (Warb.) Ducke Perebea guianensis Aubl. Perebea mollis (Poepp. & Endl.) Huber Pourouma guianensis subsp. Guianensis Aubl. Pourouma minor Benoist. Pourouma ovata Trcul Pseudolmedia laevigata Trcul Pseudolmedia laevis (R.&P.) Macbr. Pseudolmedia laevis (Ruiz & Pav.) J.F. Macbr. Pseudolmedia murure Standl. Sorocea muriculata Miq.

Myristicaceae
Iryanthera dialyandra Ducke Iryanthera juruensis Warb. Iryanthera laevis Markgr. Iryanthera lancifolia Ducke Iryanthera macrophylla (Benth.) Warb. Iryanthera paradoxa (Schwacke) Warb. Iryanthera paraensis Huber Iryanthera polyneura Ducke Iryanthera sagotiana (Benth.) Warb. Iryanthera tricornis Ducke Iryanthera ulei Warb. Osteophloeum platyspermum (Spruce ex A.DC). Warb. Virola calophylla (Spruce) Warb. Virola carinata (Benth.) Warb. Virola divergens Ducke Virola elongata (Benth.) Warb. Virola loretensis A.C. Sm. Virola venosa (Benth.) Warb.

Myrsinaceae
Cybianthus macrophyllus Miq.

Myrtaceae
Calyptranthes crebra McVaugh Calyptranthes cuspidata DC. Calyptranthes densiflora Poepp. Ex O. Berg Eugenia anastomosans DC. Eugenia coffeifolia DC. Eugenia cumini (L.) Druce Eugenia diplocampta Diels Eugenia omissa Mc Vaugh Eugenia patrisii Vahl Eugenia stipitata Mc Vaugh Myrcia atramentifera Barb. Rodr. Myrcia bracteata (Rich.) DC. Myrcia deflexa (Poir.) DC. Myrcia eximia DC. Myrcia fallax (Rich.) DC. Myrciaria floribunda (H. West. Ex Willd.) O. Berg Psidium guajava L.

LISTAGEM DE ESPCIES

Nyctaginaceae
Neea floribunda Poepp & Endl. Neea madeirana Standl. Neea oppositifolia Ruiz & Pav. Neea venosa (Choisy) Lundel

Ochnaceae
Cespedesia sprucei Tiegh. Minquartia punctata (Radlk.) Sleumer Ouratea discophora Ducke Ouratea paraensis Huber

Olacaceae
Cathedra acuminata (Benth.) Miers. Curupira tefeensis G.A. Black Dulacia candida (Poepp.) Kuntze Heisteria barbata Cuatrec. Heisteria densifrons Engl. Heisteria duckei Sleumer Heisteria insculpta Sleumer Heisteria laxiflora Engler Heisteria ovata Benth. Minquartia guianensis Aubl. Minquartia punctata (Radlk.) Sleumer

Opiliaceae
Agonandra silvatica Ducke

Passifloraceae
Passiflora glandulosa Cav. Passiflora longiracemosa Ducke Passiflora nitida Kunth Passiflora riparia Mart. ex Mast.

Piperaceae
Peperomia nematostachya Link Piper baccans (Miq.) C. DC. Piper bullatilimbum C. DC. Piper cf nigrispicum C.DC. Piper cf. piresii Kunth. Piper hostmannianum (Miq.) C. DC. Piresia goeldii Swallen

Polygalaceae
Bredemeyera myrtifolia A.W.Benn. Coccoloba pichuana Huber Metaxia rostrata (H.B.K.)Presl Securidaca diversifolia (L.) S.F. Blake Triplaris americana L.

Quiinaceae
Lacunaria cf opositifolia Pires Lacunaria crenata (Tul.) A.C. Sm. Lacunaria grandiflora Ducke Lacunaria jenmanii (Oliv.) Ducke Lacunaria pulchrinervis Ducke Quiina amaznica A.C. Sm. Quiina florida Tul. Quiina pteridophylla (Radlk.) Pires

Rhamnaceae
Ampelozizyphus amazonicus Ducke

Rhizophoraceae
Cassipourea peruviana Alston Sterigmapetalum obovatum Kulhm.

167

168

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Rubiaceae
Alibertia edulis (Rich.) A. Rich. Ex DC Amaioua corymbosa Kunth Amaioua guianensis Aubl. Duroia aqutica (Aubl.) Bremek. Duroia macrophylla Huber Duroia saccifera (Mart. Ex Roem. & Schult.) Hook. F. ex Schumann Genipa americana L. Kutchubaea insignis Fisch. Ex DC. Pagamea macrophylla Spruce ex Benth. Palicourea amapaensis Steyerm. Palicourea corymbifera (Mell. Arg.) Standl. Palicourea lasiantha K. Krause Palicourea quadriflia (Rudge) DC. Palicourea roseiflora K. Schum. & K. Krause Psychotria brachybotrya Mull. Arg. Psychotria cincta Standl. Psychotria egensis Mell. Arg. Psychotria humboldtiana (Cham. & Schltdl.) Mll. Arg. Psychotria klugii Standl. Psychotria majaruniensis Standl. Psychotria mathewsii Standl. Psychotria nudiceps Standl. Psychotria pacimonica Mell. Arg. Psychotria podocephala (Mll. Arg.) Standl. Psychotria poeppigiana Mull. Argl.subsp. Barcellana (Mll. Arg.) Steyerm. Psychotria prancei Steyerm. Psychotria spectabilis Steyerm. Psychotria variegata Steyerm. Remijia glomerata Huber Sickingia tinctoria (Kunth.) K. Schum.

Sabiaceae
Ophiocaryon manausense (W.A. Rodrigues) Barneby

Sapindaceae
Cupania hirsuta Radlk. Cupania hispida Radlk. Matayba elegans Radlk. Matayba oligandra Sandwith Paullinia caloptera Radlk. Paullinia latifolia Benth. ex Radlk. Paullinia pinnata L. Talisia eximia K.U. Kramer Talisia longifolia (Benth.) Radlk. Talisia macrophylla (Mart.) Radlk. Talisia marleneana (Guarim) Acev.-Rodr. Talisia reticulata Radlk.

LISTAGEM DE ESPCIES

Sapotaceae
Achrouteria pomifera Eyma Chromolucuma rubriflora Ducke Chrysophyllum amazonicum T.D. Penn. Chrysophyllum auratum Miq. Chrysophyllum lucentifolium Cronquist. subsp. pachycarpum Pires & T.D. Penn. Chrysophyllum prieurii A. DC. Chrysophyllum sanguinolentum (Pierre) Baehni Chrysophyllum ucuquirana-branca (Aubrv. & Pellegr.) T.D. Penn. Ecclinusa abbreviata Ducke Ecclinusa bacuri Aubrv. & Pellegr. Ecclinusa balata Ducke Ecclinusa guianensis Eyma Ecclinusa ramiflora Mart. Ecclinusa spuria Ducke Elaeoluma schomburgkiana (Miq.) Baill. Franchetella crassifolia (Radlk.) Pires & W.A. Rodrigues Manilkara amazonica (Huber) A. Chev. Manilkara bidentata (A. DC.) A. Chev. Manilkara cavalcantei Pires & W.A. Rodrigues ex T.D. Penn. Manilkara paraensis (Huber) Standl. Manilkara surinamensis (Miq.) Dubard. Micropholis acutangula (Ducke) Eyma Micropholis acutangula (Ducke) Eyma Micropholis casiquiarensis Aubrv. & Pellegr. Micropholis cyrtobotrya (Mart. ex Miq.) Baill. Micropholis egensis (A. DC.) Pierre Micropholis guyanensis (A. DC.) Pierre Micropholis madeirensis (Baehni) Aubrv. Micropholis mensalis (Baehni) Aubrv. Micropholis splendens Gilly ex Aubrv. Micropholis venulosa (Mart. & Eichler) Pierre Micropholis williamii Aubrv. & Pellegr. Pouteria anibifolia (A.C.Sm.) Baehni Pouteria anomala (Pires) T.D. Penn. Pouteria caimito (Ruiz & Pav.) Radlk. Pouteria cladantha Sandwith Pouteria crassiflora Pires & T.D. Penn. Pouteria cuspidata (A. DC.) Baehni Pouteria egregia Sandwith Pouteria elegans (A. DC.) Baehni Pouteria espuria (Ducke) Pittier Pouteria eugeniifolia (Pierre) Baehni Pouteria filipes Eyma Pouteria gabrielensis (Gilly ex Aubrv.) T.D.Penn. Pouteria gongrijpii Eyma Pouteria guianensis Aubl. Pouteria hispida Eyma Pouteria jariensis Piers & T. D. Penn. Pouteria jenmanii (Pittier) Sandwith Pouteria krukovii (A.C.Sm.) Baehni Pouteria lasiocarpa (Mart.) Radlk. Pouteria opposita (Ducke) T.D.Penn. Pouteria oppositifolia (Ducke) Baehni Pouteria petiolata T.D. Penn Pouteria ramiflora (Mart.) Radlk. Pouteria reticulata (Engl.) Eyma Pouteria retinervis T.D. Penn. Pouteria torta (Mart.) Radlk.

Simaroubaceae
Picramnia magnifolia J.F. Macbr. Simarouba amara Aubl. Simaruba polyphylla (Cav.) Thomas

Sterculiaceae
Sterculia elata Ducke Sterculia frondosa Rich. Sterculia pruriens (Aubl.) K. Schum. Sterculia speciosa K. Schum. Theobroma glaucum H. Karst. Theobroma grandiflorum (Willd. Ex Spreng.) K. Schum. Theobroma speciosum Willd. Ex Spreng. Theobroma subincanum Mart. In Buchner Theobroma sylvestre Aubl. Ex Mart. In Buchner

Tiliaceae
Luehea cymulosa Spruce ex Benth Luehea speciosa Willd. Lueheopsis rosea (Ducke) Burret Mollia speciosa Mart.

Ulmaceae
Ampelocera edentula Kuhlm.

169

170

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Verbenaceae
Petraea martiana Schauer Petrea insignis Schauer Petrea volubilis L. Vitex sprucei Briq.

Viloaceae
Leonia cymosa Mart. Leonia glycycarpa Ruiz & Pav. Paypayrola confertiflora Tul. Paypayrola grandiflora Tul. Rinorea guianensis Aubl. Rinorea neglecta Sandwith Rinorea passoura Kuntze Rinorea racemosa (Mart.) Kuntze

Vochysiaceae
Erisma bicolor Ducke Erisma fuscum Ducke Erisma uncinatum Warm. Qualea acuminata Spruce ex Warm. Qualea paraensis Ducke Vochysia expansa Ducke Vochysia floribunda Mart. Vochysia splendens Spruce ex Warm. Vochysia vismiifolia Spruce ex Warm.

Monocotiledoneas
Araceae
Alloschemone occidentallis (Poepp.) Engl. & K. Krause Anthurium bonplandii G.S. Bunting Anthurium clavigerum Poepp. Anthurium eminens Schott Anthurium gracile (Rudge) Schott Anthurium moonenii Croat. Anthurium plowmanii Croat. Anthurium sinuatum Benth. ex Schott Anthurium trinerve Miq. Dieffenbachia elegans A.M.E. Jonker & Jonker Dieffenbachia gigantea Verschaff. Dieffenbachia picta Schott Heteropsis flexuosa (Kunth) G.S. Bunting Heteropsis oblongifolia Kunth Heteropsis spruceana Schott Heteropsis steyermarkii G.S. Bunting Heteropsis tenuispadix G.S. Bunting Monstera adansonii Schott Monstera obliqua Miq. Monstera spruceana (Schott) Engl. Montrichardia arborescens (L.) Schott Philodendron applanatum G. M. Barroso Philodendron asplundii Croat & M.L.C. Soares Philodendron billietiae Croat Philodendron brevispathum Schott Philodendron elaphoglossoides Schott Philodendron fragrantissimum (Hook.) G.Don. Philodendron goeldii G.M. Barroso Philodendron gracile Schott Philodendron guttiferum Kunth. Philodendron hopkinsianum M.L.C. Soares & S. Mayo Philodendron hylaeae G.S. Bunting Philodendron linnaei Kunth. Philodendron maximum K. Krause Philodendron megalophyllum Schott Philodendron muricatum Willd. ex Schott Philodendron ornatum Schott Philodendron pedatum (Hook.) Kunth Philodendron platypodum Gleason Philodendron revillanum Croat Philodendron rudgeanum Schott Philodendron solimoesense A.C. Sm. Philodendron sphalerum Schott Philodendron surinamense (Miq.) Engl. Philodendron tortum M.L.C. Soares & Mayo Philodendron venezuelense G.S. Bunting Philodendron wittianum Engl. Rhodospatha oblongata Poepp.

LISTAGEM DE ESPCIES

Arecaceae
Astrocaryum aculeatum G. Mey. Astrocaryum gynacanthum Mart. Astrocaryum jauri (Mart.) Henderson. Astrocaryum murumuru Mart. Astrocaryum sociale Barb. Rodr. Astrocaryum vulgare Mart. Bactris acanthocarpa Mart Bactris concinna Mart. Bactris elegans Barb. Rodr. Bactris hirta Mart. Bactris maraja Mart. Bactris simplicifrons Mart. Bactris tomentosa Mart. . Chamaedorea cf. pauciflora Mart. Euterpe oleracea Mart. Euterpe precatoria Mart. Geonoma aspidiifolia Spruce Geonoma leptospadix Trail Geonoma macrostachys Mart. Geonoma maxima var. chelidonura (Spruce) Henderson Geonoma maxima var. maxima Henderson Geonoma maxima var. spixiana (Mart.) Henderson Geonoma piscicauda Dammer Geonoma stricta (Poit.) Kunth. Hyospathe elegans Mart. Iriartella setigera (Mart.) H. Wendl. Lepidocaryum tenue Mart. Mauritia flexuosa L.f. Mauritiella aculeata (Kunth) Burret Maximiliana maripa (Aubl.) Drude Oenocarpus bacaba Mart. Oenocarpus bataua Mart. Oenocarpus mapora H. Karst. Socratea exorrhiza (Mart.) H. Wendl.

Bromeliaceae
Anans ananassoides (Baker) L.B. Sm. Billbergia venezuelana Mez Guzmania lingulata (L.) Mez Guzmania lingulata var.minor (Mez) L.B. Sm. & Pittendr. Guzmania vittata (Mart. Ex Schult.f.) Mez

Cyclanthaceae
Cyclanthus bipartitus Poit. Ex A. Rich. Evodianthus funifer (Poir.) Lindm. Diplosia karataefolia Rich. Scleria bracteata Cav.

Heliconiaceae
Heliconia acuminata Rich. Heliconia bihai (L.) L. Heliconia lasiorachis L. Andersson Heliconia velutina L. Andersson

Marantaceae
Calathea acuminata Steyerm. Ischnosiphon arouma (Aubl.) Korn. Ischnosiphon leucophaeus (Poepp. & Endl.) Kern. Monotagma juruanum Loesn. Ichnanthus pallens (Sw.) Munro ex. Benth. Ichnanthus panicoides P. Beauv. Olyra longifolia H.B.K. Orthoclada laxa (Rich.) P. Beauv. Orthoclada laxa (Rich.) P. Beauv. Pariana radiciflora Sagot ex Dll

Smilacaceae
Smilax siphilitica Humb. & Bonpl. ex Willd.

171

172

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Fauna
Anfisbnia
Amphisbaenidae
Amphisbaena fuliginosa Linnaeus, 1758

Aranhas
Araneidae
Alpaida bicornuta (Taczanowski, 1878) Alpaida delicata (Keyserling, 1892) Alpaida leucogramma (White, 1841) Argiope argentata (Fabricius, 1775) Chaetacis aureola (C. L. Koch, 1836) Cyclosa fililineata Hingston, 1932 Cyclosa longicauda (Taczanowski, 1878) Kapogea sexnotata (Simon, 1895) Micrathena clypeata (Walckenaer, 1805) Micrathena pungens (Walckenaer, 1842) Micrathena schreibersi (Perty, 1833) Micrathena triangularispinosa (De Geer, 1778) Parawixia kochi (Taczanowski, 1873) Parawixia tarapoa Levi, 1992 Spilasma duodecimguttata (Keyserling, 1879) Wagneriana lechuza Levi, 1991 Wagneriana silvae Levi, 1991 Wagneriana undecimtuberculata (Keyserling, 1865)

Corinnidae
Abapeba taruma Bonaldo, 2000 Stethorrhagus lupulus Simon, 1896

Ctenidae
Ancylometes amazonicus Simon, 1898 Ancylometes rufus (Walckenaer, 1837) Centroctenus auberti (Caporiacco, 1954) Ctenus amphora Mello-Leito, 1930 Ctenus crulsi Mello-Leito, 1930 Ctenus inaja Hfer, Brescovit & Gasnier, 1994 Ctenus villasboasi Mello-Leito, 1949 Ctnenus minor F. O. P.-Cambridge, 1897 Phoneutria fera Perty, 1833 Phoneutria reidyi (F. O. P.-Cambridge, 1897)

Hersiliidae
Ypypuera crucifera (Vellard, 1924)

Miturgidae
Teminius insularis (Lucas, 1857)

Nephilidae
Nephila clavipes (Linnaeus, 1767)

Oxyopidae
Tapinillus longipes (Taczanowski, 1872)

Pholcidae
Carapoia ocaina Huber, 2000 Mesabolivar aurantius (Mello-Leito, 1940) Metagonia samiria Huber, 2000

LISTAGEM DE ESPCIES

Scytodidae
Scytodes auricula Rheims & Brescovit, 2000 Scytodes romitti Caporiacco, 1947

Theridiidae
Coleosoma acutiventer (Keyserling, 1884) Thwaitesia bracteata (Exline, 1950)

Thomisidae
Onocolus echinatus (Taczanowski, 1873)

Trechaleidae
Trechalea macconnelli Pocock, 1900

Zodariidae
Tenedos hoeferi Jocqu & Baert, 2002

Aves
Accipitridae
Accipiter superciliosus (Linnaeus, 1766) Busarellus nigricollis (Latham, 1790) Buteo nitidus (Latham, 1790) Buteo platypterus (Vieillot, 1823) Buteogallus urubitinga (Gmelin, 1788) Chondrohierax uncinatus (Temminck, 1822) Elanoides forficatus (Linnaeus, 1758) Harpagus bidentatus (Latham, 1790) Harpia harpyja (Linnaeus, 1758) Ictinia plumbea (Gmelin, 1788) Leptodon cayanensis (Latham, 1790) Leucopternis albicollis (Latham, 1790) Leucopternis kuhli Bonaparte, 1850 Leucopternis schistaceus (Sundevall, 1851) Morphnus guianensis (Daudin, 1800) Rupornis magnirostris (Gmelin, 1788) Spizaetus melanoleucus (Vieillot, 1816) Spizaetus ornatus (Daudin, 1800) Spizaetus tyrannus (Wied, 1820)

Alcedinidae
Ceryle torquatus (Linnaeus, 1766) Chloroceryle aenea (Pallas, 1764) Chloroceryle amazona (Latham, 1790) Chloroceryle americana (Gmelin, 1788) Chloroceryle inda (Linnaeus, 1766)

Anatinae
Cairina moschata (Linnaeus, 1758) Nomonyx dominica (Linnaeus, 1766)

Anhingidae
Anhinga anhinga (Linnaeus, 1766)

Apodidae
Chaetura cinereiventris Sclater, 1862 Chaetura spinicaudus (Temminck, 1839) Chaetura viridipennis Cherrie, 1916 Panyptila cayennensis (Gmelin, 1789)

173

174

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Aramidae
Aramus guarauna (Linnaeus, 1766)

Ardeidae
Ardea alba Linnaeus, 1758 Ardea cocoi Linnaeus, 1766 Bubulcus ibis (Linnaeus, 1758) Butorides striata (Linnaeus, 1758) Cochlearius cochlearius (Linnaeus, 1766) Egretta thula (Molina, 1782) Pilherodius pileatus (Boddaert, 1783) Tigrisoma lineatum (Boddaert, 1783)

Bucconidae
Bucco capensis Linnaeus, 1766 Bucco macrodactylus (Spix, 1824) Bucco tamatia Gmelin, 1788 Chelidoptera tenebrosa (Pallas, 1782) Malacoptila rufa (Spix, 1824) Malacoptila semicincta Todd, 1925 Micromonacha lanceolata (Deville, 1849) Monasa morphoeus (Hahn & Kster, 1823) Monasa nigrifrons (Spix, 1824) Nonnula ruficapilla (Tschudi, 1844) Notharchus hyperrhynchus (Sclater, 1856) Notharchus ordii (Cassin, 1851) Nystalus striolatus (Pelzeln, 1856)

Capitonidae
Capito auratus (Dumont, 1816) Eubucco richardsoni (Gray, 1846)

Caprimulgidae
Chordeiles minor (Forster, 1771) Lurocalis semitorquatus (Gmelin, 1789) Nyctidromus albicollis (Gmelin, 1789) Podager nacunda (Vieillot, 1817)

Cardinalidae
Cyanocompsa cyanoides (Lafresnaye, 1847) Saltator maximus (Statius Muller, 1776)

Cathartidae
Cathartes aura (Linnaeus, 1758) Cathartes melambrotus Wetmore, 1964 Coragyps atratus (Bechstein, 1793) Sarcoramphus papa (Linnaeus, 1758)

Charadriidae
Vanellus cayanus (Latham, 1790)

Columbidae
Columbina passerina (Linnaeus, 1758) Geotrygon montana (Linnaeus, 1758) Leptotila rufaxilla (Richard & Bernard, 1792) Patagioenas plumbea (Vieillot, 1818) Patagioenas subvinacea (Lawrence, 1868)

Conopophagidae
Conopophaga aurita (Gmelin, 1789)

LISTAGEM DE ESPCIES

Corvidae
Cyanocorax violaceus Du Bus, 1847

Cotingidae
Cephalopterus ornatus Geoffroy Saint-Hilaire, 1809 Cotinga cayana (Linnaeus, 1766) Gymnoderus foetidus (Linnaeus, 1758) Lipaugus vociferans (Wied, 1820) Phoenicircus nigricollis Swainson, 1832 Querula purpurata (Statius Muller, 1776) Xipholena punicea (Pallas, 1764)

Cracidae
Aburria cumanensis (Jacquin, 1784) Mitu tuberosum (Spix, 1825) Ortalis guttata (Spix, 1825) Penelope jacquacu Spix, 1825

Cuculidae
Coccycua minuta (Vieillot, 1817) Crotophaga ani Linnaeus, 1758 Crotophaga major Gmelin, 1788 Neomorphus pucheranii (Deville, 1851) Piaya cayana (Linnaeus, 1766) Piaya melanogaster (Vieillot, 1817) Tapera naevia (Linnaeus, 1766)

Dendrocolaptidae
Deconychura longicauda (Pelzeln, 1868) Deconychura stictolaema (Pelzeln, 1868) Dendrexetastes rufigula (Lesson, 1844) Dendrocincla fuliginosa (Vieillot, 1818) Dendrocincla merula (Lichtenstein, 1829) Dendrocolaptes certhia (Boddaert, 1783) Dendrocolaptes picumnus Lichtenstein, 1820 Glyphorynchus spirurus (Vieillot, 1819) Hylexetastes stresemanni Snethlage, 1925 Lepidocolaptes albolineatus (Lafresnaye, 1845) Nasica longirostris (Vieillot, 1818) Sittasomus griseicapillus (Vieillot, 1818) Xiphocolaptes promeropirhynchus (Lesson, 1840) Xiphorhynchus elegans (Pelzeln, 1868) Xiphorhynchus guttatus (Lichtenstein, 1820) Xiphorhynchus obsoletus (Lichtenstein, 1820) Xiphorhynchus ocellatus (Spix, 1824)

Emberizidae
Arremon taciturnus (Hermann, 1783) Paroaria gularis (Linnaeus, 1766) Sporophila angolensis (Linnaeus, 1766) Sporophila bouvronides (Lesson, 1831) Sporophila lineola (Linnaeus, 1758) Sporophila nigricollis (Vieillot, 1823)

Eurypygidae
Eurypyga helias (Pallas, 1781)

Falconidae
Daptrius ater Vieillot, 1816 Falco rufigularis Daudin, 1800 Herpetotheres cachinnans (Linnaeus, 1758) Ibycter americanus (Boddaert, 1783) Micrastur gilvicollis (Vieillot, 1817) Micrastur mirandollei (Schlegel, 1862) Micrastur ruficollis (Vieillot, 1817)

Formicariidae
Chamaeza nobilis Gould, 1855 Formicarius analis (dOrbigny & Lafresnaye, 1837) Formicarius colma Boddaert, 1783

175

176

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Fringillidae
Euphonia chrysopasta Sclater & Salvin, 1869 Euphonia laniirostris dOrbigny & Lafresnaye, 1837 Euphonia minuta Cabanis, 1849 Euphonia rufiventris (Vieillot, 1819)

Furnariidae
Ancistrops strigilatus (Spix, 1825) Automolus infuscatus (Sclater, 1856) Automolus ochrolaemus (Tschudi, 1844) Hyloctistes subulatus (Spix, 1824) Philydor erythrocercum (Pelzeln, 1859) Philydor erythropterum (Sclater, 1856) Philydor ruficaudatum (dOrbigny & Lafresnaye, 1838) Xenops milleri (Chapman, 1914) Xenops minutus (Sparrman, 1788) Xenops tenuirostris Pelzeln, 1859

Galbulidae
Galbula cyanescens Deville, 1849 Galbula cyanicollis Cassin, 1851 Galbula dea (Linnaeus, 1758) Jacamerops aureus (Statius Muller, 1776)

Heliornithidae
Heliornis fulica (Boddaert, 1783)

Hirundinidae
Atticora fasciata (Gmelin, 1789) Neochelidon tibialis (Cassin, 1853) Progne chalybea (Gmelin, 1789) Progne tapera (Vieillot, 1817) Stelgidopteryx ruficollis (Vieillot, 1817) Tachycineta albiventer (Boddaert, 1783)

Icteridae
Cacicus cela (Linnaeus, 1758) Icterus cayanensis (Linnaeus, 1766) Psarocolius bifasciatus (Spix, 1824) Psarocolius viridis (Statius Muller, 1776) Sturnella militaris (Linnaeus, 1758)

Momotidae
Baryphthengus martii (Spix, 1824) Electron platyrhynchum (Leadbeater, 1829)

Nyctibiidae
Nyctibius aethereus (Wied, 1820) Nyctibius grandis (Gmelin, 1789) Nyctibius leucopterus (Wied, 1821)

Odontophoridae
Odontophorus gujanensis (Gmelin, 1789) Odontophorus stellatus (Gould, 1843)

Opisthocomidae
Opisthocomus hoazin (Statius Muller, 1776)

LISTAGEM DE ESPCIES

Parulidae
Phaeothlypis fulvicauda (Spix, 1825)

Phalacrocoracidae
Phalacrocorax brasilianus (Gmelin, 1789)

Picidae
Campephilus melanoleucos (Gmelin, 1788) Campephilus rubricollis (Boddaert, 1783) Celeus elegans (Statius Muller, 1776) Celeus flavus (Statius Muller, 1776) Celeus grammicus (Natterer & Malherbe, 1845) Celeus torquatus (Boddaert, 1783) Dryocopus lineatus (Linnaeus, 1766) Melanerpes cruentatus (Boddaert, 1783) Piculus chrysochloros (Vieillot, 1818) Piculus flavigula (Boddaert, 1783) Veniliornis affinis (Swainson, 1821)

Pipridae
Chiroxiphia pareola (Linnaeus, 1766) Dixiphia pipra (Linnaeus, 1758) Heterocercus linteatus (Strickland, 1850) Lepidothrix coronata (Spix, 1825) Machaeropterus striolatus (Bonaparte, 1838) Pipra rubrocapilla Temminck, 1821 Piprites chloris (Temminck, 1822) Tyranneutes stolzmanni (Hellmayr, 1906)

Polioptilidae
Polioptila guianensis Todd, 1920 Ramphocaenus melanurus Vieillot, 1819

Psittacidae
Amazona farinosa (Boddaert, 1783) Amazona ochrocephala (Gmelin, 1788) Ara ararauna (Linnaeus, 1758) Ara chloropterus Gray, 1859 Ara macao (Linnaeus, 1758) Ara severus (Linnaeus, 1758) Brotogeris chrysoptera (Linnaeus, 1766) Brotogeris cyanoptera (Pelzeln, 1870) Deroptyus accipitrinus (Linnaeus, 1758) Forpus modestus (Cabanis, 1848) Gypopsitta barrabandi (Kuhl, 1820) Pionites leucogaster (Kuhl, 1820) Pionus menstruus (Linnaeus, 1766) Pyrrhura lucianii (Deville, 1851) Touit purpuratus (Gmelin, 1788)

Psophiidae
Psophia leucoptera Spix, 1825

Rallidae
Aramides cajanea (Statius Muller, 1776) Laterallus exilis (Temminck, 1831) Laterallus viridis (Statius Muller, 1776)

Ramphastidae
Pteroglossus beauharnaesii Wagler, 1832 Pteroglossus inscriptus Swainson, 1822 Pteroglossus mariae Gould, 1854 Ramphastos tucanus Linnaeus, 1758 Ramphastos vitellinus Lichtenstein, 1823 Selenidera reinwardtii (Wagler, 1827)

Rynchopidae
Rynchops niger Linnaeus, 1758

177

178

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Scleruridae
Sclerurus caudacutus (Vieillot, 1816) Sclerurus mexicanus Sclater, 1857

Scolopacidae
Actitis macularius (Linnaeus, 1766) Bartramia longicauda (Bechstein, 1812) Tringa solitaria Wilson, 1813

Strigidae
Glaucidium brasilianum (Gmelin, 1788) Glaucidium hardyi Vielliard, 1990 Megascops usta (Sclater, 1858) Pulsatrix perspicillata (Latham, 1790) Strix huhula Daudin, 1800

Thamnophilidae
Cercomacra cinerascens (Sclater, 1857) Cercomacra serva (Sclater, 1858) Cymbilaimus lineatus (Leach, 1814) Dichrozona cincta (Pelzeln, 1868) Frederickena unduligera (Pelzeln, 1868) Gymnopithys salvini (Berlepsch, 1901) Hylophylax naevius (Gmelin, 1789) Hylophylax poecilinotus (Cabanis, 1847) Hypocnemis cantator (Boddaert, 1783) Megastictus margaritatus (Sclater, 1855) Myrmeciza fortis (Sclater & Salvin, 1868) Myrmeciza hemimelaena Sclater, 1857 Myrmeciza hyperythra (Sclater, 1855) Myrmoborus leucophrys (Tschudi, 1844) Myrmoborus myotherinus (Spix, 1825) Myrmotherula axillaris (Vieillot, 1817) Myrmotherula brachyura (Hermann, 1783) Myrmotherula haematonota (Sclater, 1857) Myrmotherula hauxwelli (Sclater, 1857) Myrmotherula leucophthalma (Pelzeln, 1868) Myrmotherula longipennis Pelzeln, 1868 Myrmotherula menetriesii (dOrbigny, 1837) Myrmotherula sclateri Snethlage, 1912 Phlegopsis erythroptera (Gould, 1855) Pygiptila stellaris (Spix, 1825) Rhegmatorhina melanosticta (Sclater & Salvin, 1880) Schistocichla leucostigma (Pelzeln, 1868) Sclateria naevia (Gmelin, 1788) Terenura humeralis Sclater & Salvin, 1880 Thamnomanes caesius (Temminck, 1820) Thamnomanes saturninus (Pelzeln, 1878) Thamnophilus aethiops Sclater, 1858 Thamnophilus amazonicus Sclater, 1858 Thamnophilus murinus Sclater & Salvin, 1868 Thamnophilus schistaceus dOrbigny, 1835

Thraupidae
Chlorophanes spiza (Linnaeus, 1758) Cissopis leverianus (Gmelin, 1788) Cyanerpes caeruleus (Linnaeus, 1758) Cyanerpes cyaneus (Linnaeus, 1766) Cyanerpes nitidus (Hartlaub, 1847) Cyanicterus cyanicterus (Vieillot, 1819) Dacnis cayana (Linnaeus, 1766) Dacnis flaviventer dOrbigny & Lafresnaye, 1837 Dacnis lineata (Gmelin, 1789) Eucometis penicillata (Spix, 1825) Habia rubica (Vieillot, 1817) Hemithraupis flavicollis (Vieillot, 1818) Lamprospiza melanoleuca (Vieillot, 1817) Lanio versicolor (dOrbigny & Lafresnaye, 1837) Piranga rubra (Linnaeus, 1758) Ramphocelus carbo (Pallas, 1764) Tachyphonus cristatus (Linnaeus, 1766) Tachyphonus surinamus (Linnaeus, 1766) Tangara callophrys (Cabanis, 1849) Tangara chilensis (Vigors, 1832) Tangara mexicana (Linnaeus, 1766) Tangara schrankii (Spix, 1825) Tangara velia (Linnaeus, 1758) Tersina viridis (Illiger, 1811) Thraupis episcopus (Linnaeus, 1766) Thraupis palmarum (Wied, 1823)

LISTAGEM DE ESPCIES

Threskiornithidae
Mesembrinibis cayennensis (Gmelin, 1789)

Tinamidae
Tinamus guttatus Pelzeln, 1863 Crypturellus cinereus (Gmelin, 1789) Crypturellus soui (Hermann, 1783) Crypturellus undulatus (Temminck, 1815) Crypturellus variegatus (Gmelin, 1789) Tinamus major (Gmelin, 1789) Tinamus tao Temminck, 1815

Tityridae
Iodopleura isabellae Parzudaki, 1847 Laniocera hypopyrra (Vieillot, 1817) Pachyramphus castaneus (Jardine & Selby, 1827) Pachyramphus marginatus (Lichtenstein, 1823) Pachyramphus minor (Lesson, 1830) Schiffornis turdina (Wied, 1831) Tityra cayana (Linnaeus, 1766) Tityra semifasciata (Spix, 1825)

Trochilidae
Amazilia versicolor (Vieillot, 1818) Anthracothorax nigricollis (Vieillot, 1817) Campylopterus largipennis (Boddaert, 1783) Chlorostilbon mellisugus (Linnaeus, 1758) Florisuga mellivora (Linnaeus, 1758) Heliodoxa aurescens (Gould, 1846) Heliothryx auritus (Gmelin, 1788) Phaethornis hispidus (Gould, 1846) Phaethornis malaris (Nordmann, 1835) Phaethornis philippii (Bourcier, 1847) Phaethornis ruber (Linnaeus, 1758) Thalurania furcata (Gmelin, 1788) Threnetes leucurus (Linnaeus, 1766) Topaza pyra (Gould, 1846)

Troglodytidae
Campylorhynchus turdinus (Wied, 1831) Cyphorhinus arada (Hermann, 1783) Microcerculus marginatus (Sclater, 1855) Thryothorus genibarbis Swainson, 1838 Troglodytes musculus Naumann, 1823

Trogonidae
Pharomachrus pavoninus (Spix, 1824) Trogon curucui Linnaeus, 1766 Trogon melanurus Swainson, 1838 Trogon rufus Gmelin, 1788 Trogon violaceus Gmelin, 1788 Trogon viridis Linnaeus, 1766

Turdidae
Turdus albicollis Vieillot, 1818

179

180

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Tyrannidae
Attila cinnamomeus (Gmelin, 1789) Attila citriniventris Sclater, 1859 Attila spadiceus (Gmelin, 1789) Cnipodectes subbrunneus (Sclater, 1860) Conopias parvus (Pelzeln, 1868) Contopus virens (Linnaeus, 1766) Corythopis torquatus (Tschudi, 1844) Elaenia parvirostris Pelzeln, 1868 Empidonomus varius (Vieillot, 1818) Griseotyrannus aurantioatrocristatus (dOrbigny & Lafresnaye, 1837) Hemitriccus griseipectus (Snethlage, 1907) Hemitriccus minimus (Todd, 1925) Hemitriccus minor (Snethlage, 1907) Legatus leucophaius (Vieillot, 1818) Lophotriccus vitiosus (Bangs & Penard, 1921) Mionectes oleagineus (Lichtenstein, 1823) Myiarchus ferox (Gmelin, 1789) Myiobius barbatus (Gmelin, 1789) Myiodynastes maculatus (Statius Muller, 1776) Myiopagis caniceps (Swainson, 1835) Myiopagis gaimardii (dOrbigny, 1839) Myiophobus fasciatus (Statius Muller, 1776) Myiornis ecaudatus (dOrbigny & Lafresnaye, 1837) Myiozetetes luteiventris (Sclater, 1858) Neopipo cinnamomea (Lawrence, 1869) Ochthornis littoralis (Pelzeln, 1868) Onychorhynchus coronatus (Statius Muller, 1776) Ornithion inerme Hartlaub, 1853 Pitangus sulphuratus (Linnaeus, 1766) Platyrinchus coronatus Sclater, 1858 Platyrinchus platyrhynchos (Gmelin, 1788) Pyrocephalus rubinus (Boddaert, 1783) Ramphotrigon ruficauda (Spix, 1825) Rhynchocyclus olivaceus (Temminck, 1820) Rhytipterna simplex (Lichtenstein, 1823) Sirystes sibilator (Vieillot, 1818) Terenotriccus erythrurus (Cabanis, 1847) Todirostrum chrysocrotaphum Strickland, 1850 Tolmomyias assimilis (Pelzeln, 1868) Tolmomyias poliocephalus (Taczanowski, 1884) Tyrannopsis sulphurea (Spix, 1825) Tyrannulus elatus (Latham, 1790) Tyrannus melancholicus Vieillot, 1819 Tyrannus savana Vieillot, 1808 Tyrannus tyrannus (Linnaeus, 1766) Zimmerius gracilipes (Sclater & Salvin, 1868)

Vireonidae
Cyclarhis gujanensis (Gmelin, 1789) Hylophilus hypoxanthus Pelzeln, 1868 Hylophilus ochraceiceps Sclater, 1859 Hylophilus thoracicus Temminck, 1822 Vireo olivaceus (Linnaeus, 1766) Vireolanius leucotis (Swainson, 1838)

Crocodilianos
Alligatoridae
Melanosuchus niger (Spix, 1825) Paleosuchus trigonatus (Schneider, 1801)

Insetos
Calliphoridae
Chloroprocta idioidea (Robineau-Desvoidy, 1830) Cochliomyia hominivorax (Coquerel 1858) Cochliomyia macellaria (Fabricius 1775) Hemilucilia segmentaria (Fabricius, 1805) Hemilucilia semidiaphana (Rondani, 1850) Lucilia eximia (Wiedemann, 1819) Paralucilia adespota Dear, 1985

LISTAGEM DE ESPCIES

Drosophilidae
Drosophila annulosa Vilela & Bachli,1990 Drosophila canalinea Patterson & Mainland,1944 Drosophila cardini Sturtevanti,1916 Drosophila dacunhai Mouro & Bicudo,1967 Drosophila equinoxialis Dobzhansky,1946. Drosophila fumipennis Duda,1925 Drosophila impudica Duda,1927 Drosophila magalhaesi Mouro & Bicudo,1967 Drosophila nebulosa Sturtevant, 1916 Drosophila neomorpha Heed & Wheeler,1957 Drosophila paulistorum Dobzhansky & Pavan, 1949 Drosophila polymorpha Dobzhansky and Pavan,1943 Drosophila prosaltans Duda,1927 Drosophila sellata Sturtevant,1942 Drosophila sturtevanti Duda, 1927 Drosophila tropicalis Burla & Cunha,1949 Drosophila willistoni Sturtevant,1916 Neotanygastrella brasiliensis Duda 1925

Mesembrinellidae
Eumesembrinella 1805) quadrilineata (Fabricius, Mesembrinella batesi Aldrich, 1922 Mesembrinella bellardiana Aldrich, 1922 Mesembrinella bicolor (Fabricius, 1805)

Eumesembrinella randa (Walker, 1849)

Pentatomidae
Abascantus lobatus Stl, 1864 Alcaeorrhynchus grandis (Dallas, 1851) Antiteuchus exiguus Fernandes & Grazia, 2006 Antiteuchus macraspis (Perty, 1834) Antiteuchus pallescens Stl, 1868 Chinavia runaspis (Dallas, 1851) Chinavia ubica (Rolston, 1983) Colpocarena complanata (Burmeister, 1835) Dinocoris gibbus (Dallas, 1852) Edessa amazonica Fernandes & Doesburg, 2000 Edessa bubalus (Lepeletier & Serville, 1825) Edessa limbolaria Stl, 1872 Edessa loxdalli Westwood, 1835 Edessa rufomarginata (De Geer, 1773) Edessa rugifera Stl, 1872 Edessa trabeata Burmeister, 1835 Eurystethus macroconus Ruckes, 1966 Eurystethus parvulus Ruckes, 1966 Loxa melanita Eger, 1978 Loxa virescens Amyot & Serville, 1843 Loxa viridis (Palisot de Beauvois, 1805) Mormidea collaris Dallas, 1851 Mormidea maculata Dallas, 1851 Neotibilis compascens (Bergroth, 1914) Neotibilis fulvicornis (Walker, 1867) Oebalus ypsilongriseus (De Geer, 1773) Phoeacia gibba (Fieber, 1851)

Sarcophagidae
Nephochaetopteryx pallidiventris Townsend, 1934 Oxysarcodexia amorosa (Schiner, 1868) Oxysarcodexia fringidea (Curra & Walley, 1934) Oxysarcodexia thornax (Walker, 1849) Peckia (Euboettcheria) collusor (Curran & Walley, 1934) Peckia (Euboettcheria) subducta (Lopes, 1935) Peckia (Pattonella) intermutans (Thomson, 1869) Peckia (Peckia) chrysostoma (Wiedemann, 1830) Peckia (Squamatodes) ingens (Walker, 1849) Peckia (Squamatodes) trivittatus (Curran, 1927) Sarcodexia lambens (Townsend, 1892) Sarcofahrtiopsis cuneata (Townsend, 1935) Tricharaea (Sarcophagula) occidua (Fabricius, 1794) Tricharaea (Sarcophagula) ramirezi (Lopes, 1990)

181

182

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Lagartos
Gekkonidae
Coleodactylus amazonicus (Andersson, 1818)

Gymnophthalmidae
Leposoma osvaldoi vila-Pires, 1995 Leposoma snethlageae vila-Pires, 1995

Polychrotidae
Anolis fuscoauratus Dumril & Bibron, 1837 Anolis ortonii Cope, 1869 Anolis punctatus Daudin, 1802

Scincidae
Mabuya nigropunctata (Spix,1825)

Teiidae
Ameiva ameiva (Linnaeus, 1758)

Tropiduridae
Plica plica (Linnaeus, 1758) Plica umbra (Linnaeus, 1758)

Peixes
Acestrorhynchidae
Acestrorhynchus falcatus (Bloch, 1794) Acestrorhynchus falcirostris (Cuvier, 1819) Acestrorhynchus microlepis (Schomburgk, 1841)

Anostomidae
Leporinus affinis Gnther, 1864 Leporinus friderici (Bloch, 1794) Pseudanos gracilis (Kner, 1858)

Auchenipteridae
Tatia creutzbergi (Boeseman, 1953)

Batrachoididae
Thalassophryne amazonica Steindachner, 1876

Callichthyidae
Corydoras Gr. Arcuatus Corydoras blochi Nijssen, 1971

LISTAGEM DE ESPCIES

Cetopsidae
Denticetopsis praecox Ferraris & Brown, 1991 Helogenes marmoratus Gnther, 1863

Characidae
Astyanax abramis (Jenyns, 1842) Brachychalcinus copei (Steindachner, 1882) Bryconops alburnoides Kner, 1858 Bryconops caudomaculatus (Gnther, 1864) Bryconops inpai Knppel, Junk & Gry, 1968 Hemigrammus ocellifer (Steindachner, 1882) Hyphessobrycon copelandi Durbin, 1908 Hyphessobrycon vilmae Gry, 1966 Jupiaba abramoides (Eigenmann, 1909) Jupiaba anteroides (Gry, 1965) Jupiaba asymmetrica (Eigenmann, 1908) Jupiaba zonata (Eigenmann, 1908) Microschemobrycon casiquiare Bhlke, 1953 Moenkhausia collettii (Steindachner, 1882) Moenkhausia dichroura (Kner, 1858) Moenkhausia intermedia Eigenmann, 1908 Moenkhausia latissima Eigenmann, 1908 Moenkhausia sanctaefilomenae (Steindachner, 1907) Myleus asterias (Mller & Troschel, 1844) Myleus rubripinnis (Mller & Troschel, 1844) Phenacogaster pectinatus (Cope, 1870) Tetragonopterus argenteus Cuvier, 1816

Chilodontidae
Chilodus punctatus Mller & Troschel, 1844

Cichlidae
Crenicichla hemera Kullander, 1990 Crenicichla inpa Ploeg, 1991 Crenicichla regani Ploeg, 1989 Krobia guianensis (Regan, 1905) Satanoperca jurupari (Heckel, 1840)

Crenuchidae
Ammocryptocharax elegans Weitzman & Kanazawa, 1976 Ammocryptocharax minutus Buckup, 1993 Crenuchus spilurus Gnther, 1863 Elachocharax pulcher Myers, 1927 Melanocharacidium nigrum Buckup, 1993 Microcharacidium eleotrioides (Gry, 1960) Microcharacidium weitzmani Buckup, 1993

Curimatidae
Cyphocharax helleri (Steindachner, 1910) Cyphocharax notatus (Steindachner, 1908) Cyphocharax pantostictos Vari & Barriga S., 1990 Cyphocharax plumbeus (Eigenmann & Eigenmann, 1889) Cyphocharax vexillapinnus Vari, 1992

Doradidae
Physopyxis lyra Cope, 1871

Erythrinidae
Hoplerythrinus unitaeniatus (Spix & Agassiz, 1829) Hoplias malabaricus (Bloch, 1794)

183

184

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Gasteropelecidae
Carnegiella strigata (Gnther, 1864) Gasteropelecus sternicla (Linnaeus, 1758)

Hemiodontidae
Hemiodus semitaeniatus Kner, 1858

Heptapteridae
Mastiglanis asopos Bockmann, 1994 Myoglanis koepckei Chang, 1999 Nemuroglanis pauciradiatus Ferraris, 1988

Hypopomidae
Steatogenys duidae (La Monte, 1929) Steatogenys ocellatus Crampton, Thorsen & Albert, 2004

Lebiasinidae
Copella nigrofasciata (Meinken, 1952) Nannostomus beckfordi Gnther, 1872 Nannostomus digrammus (Fowler, 1913) Nannostomus eques Steindachner, 1876 Nannostomus marginatus Eigenmann, 1909 Nannostomus trifasciatus Steindachner, 1876

Loricariidae
Farlowella oxyrryncha (Kner, 1853) Farlowella platoryncha Retzer & Page, 1997 Limatulichthys griseus (Eigenmann, 1909) Loricaria cataphracta Linnaeus, 1758 Rineloricaria lanceolata (Gnther, 1868)

Pimelodidae
Pimelodus albofasciatus Mees, 1974

Polycentridae
Monocirrhus polyacanthus Heckel, 1840 Polycentrus schomburgkii Muller & Troschel, 1849

Synbranchidae
Synbranchus marmoratus Bloch, 1795

Trychomycteridae
Ituglanis amazonicus (Steindachner, 1882) Ochmacanthus reinhardtii (Steindachner, 1882) Paracanthopoma parva Giltay, 1935

LISTAGEM DE ESPCIES

Serpentes
Aniliidae
Anilius scytale (Linnaeus, 1758)

Boidae
Boa constrictor Linnaeus, 1758 Corallus hortulanus (Linnaeus, 1758) Epicrates cenchria (Linnaeus, 1758)

Colubridae
Atractus alphonsehogei Cunha & Nascimento, 1983 Atractus latifrons (Gnther, 1868) Atractus torquatus (Dumril, Bibron & Dumril, 1854) Chironius exoletus (Linnaeus, 1758) Chironius fuscus (Linnaeus, 1758) Chironius multiventris (Schmidt & Walker, 1943) Chironius scurrulus (Wagler, 1824) Dendrophidion dendrophis (Schlegel, 1837) Dipsas catesbyi (Sentzen, 1796) Drepanoides anomalus (Jan, 1863) Helicops angulatus (Linnaeus, 1758) Hydrops martii Wagler, 1824 Hydrops triangularis (Wagler, 1824) Imantodes cenchoa (Linnaeus, 1758) Leptodeira annulata (Linnaeus, 1758) Liophis reginae (Linnaeus, 1758) Liophis typhlus (Linnaeus, 1758) Oxybelis fulgidus (Daudin, 1803) Oxyrhopus formosus (Wied, 1820) Oxyrhopus petola (Linnaeus, 1758) Philodryas viridissimus (Linnaeus, 1758) Pseudoboa coronata Schneider, 1801 Pseustes poecilonotus (Gnther, 1858) Pseustes sulphureus (Wagler, 1824) Rhinobothryum lentiginosum (Scopoli, 1785) Siphlophis compressus (Daudin, 1803) Spilotes pullatus (Linnaeus, 1758) Tantilla melanocephala (Linnaeus, 1758) Xenodon rhabdocephalus (Wied, 1824) Xenopholis scalaris (Wucherer, 1861) Xenoxybelis boulengeri (Procter, 1923)

Elapidae
Micrurus spixii Wagler, 1824

Typhlopidae
Typhlops brongersmianus Vanzolini, 1976

Viperidae
Bothrops atrox (Linnaeus, 1758) Lachesis muta (Linnaeus, 1766)

185

186

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

LISTAGEM DE ESPCIES

Bibliografia
Bibliography Bibliografa

ABSABER, A.N. Amaznia: do discurso prxis. 300 p.2 ed., So Paulo: Edusp, 2004. __________. Ecossistemas do Brasil. 300p. 1 ed. So Paulo: Metalivros, 2006.300p ADIS, J.; HARVEY M.S. How many Arachnida and Myriapoda are there worldwide and in Amazonia? Studies on Neotropical Fauna and Environment, 35(2): 139-141, 2000. AMARAL, I.L. Diversidade florstica em floresta de terra firme, na regio de Urucu AM. Dissertao (Mestrado) Instituto Nacional de Pesquisas da Amaznia (INPA) Manaus: Fundao Universidade do Amazonas, 1996. ALMEIDA, J. T. de; PITA, F. A. de O. e MANNARINO, R. P. Petrobras and the Amazon: can an oil company and the rainforest live together? Petrobras Magazine, n. 2, p. 14-19, 1993. ARYA, S.P. Introduction to micrometeorology. 307p.1 ed. London: Academic Press, 1988. AVILA-PIRES, T.C.S. Lizards of the Brazilian Amazonia (Reptilia: Squamata). Zoologische Verhandelingen. Leiden v. 299: 706 p. 1995. BARROS, N.P.; PADULA, R.C.; BAETA, G.N. Plano de Gerenciamento Ambiental para a Amaznia: um instrumento de planejamento e conscientizao. Rio de Janeiro: PETROBRAS GAPRE. DESEMA. 1990. BASTABLE, H.G.; SHUTTLEWORTH, W.J.; DALLAROSA, R.L.G.; FISCH, G.; NOBRE, C.A. Observations of climate, albedo and surface radiation over cleared and undisturbed Amazonian Forest. International Journal of Climatology, v.13, n.7, p. 78396, Nov. 1993. BOCK, I.R. & PARSONS, P.A. The subgenus Scaptodrosophila (Diptera: Drosophilidae). Departament of Genetics and Human Variation, Australia. Systematic Entomology 3, p. 91-102. 1978. BRESCOVIT, A.D.; BONALDO, A.B.; BERTANI, R. & RHEIMS, C.A. Araneae. In: ADIS, J. (org.). Amazonian Arachnida and Myriapoda. Identification keys to all classes, orders, families, some genera, and lists of known terrestrial species. SofiaMoscow: Pensoft Publishers, p. 303-343, 2002. BUCKUP, P.A.; MENEZES, N.A.; GHAZZI, M.S. (Ed.). Catlogo das espcies de peixes de gua doce do Brasil. Rio de Janeiro: Museu Nacional p. 197, 2007 (Srie Livros; 23). CARDOSO, B. A saga do leo e do gs na Amaznia. Bremen magazine. So Paulo, volume 2, n7,p. 16-22, 24, jul./ago., 2003. CAMPBELL, J.A. & LAMAR, W.W. The venomous reptiles of Western Hemisphere. Volume1. 476+28pp. 2 ed. New York. Cornell University Press, 2004. DENSLOW, J.S. Tropical rainforest gaps and tree species diversity. Annual Review of Ecology and Systematics, Palo Alto: Annual Reviews, v.18, p. 431-451, 1988.

187

188

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

DUCKE, A.. Notas sobre a flora Neotrpica II: As leguminosas da Amaznia Brasileira. Boletim Tcnico do Instituto Agronmico do Norte, 2 ed. Belm: Instituto Agronmico do Norte, n.18, p. 248, 1949. ESPOSITO, M.C.; LINHARES, A.X. Califordeos e outros muscideos da estao cientfica Ferreira Penna.. In: Lisboa, P.L.B. (Ed.) in: Caxiuan. Populaes Tradicionais, Meio Fsico & Diversidade Biolgica. Belm: CNPq-Museu Paraense Emlio Goeldi, p. 579-585, 2002. FERNANDES, J.A.M.; GRAZIA, J. Reviso do gnero Antiteuchus Dallas (Heteroptera, Pentatomidae, Discocephalinae). Revista Brasileira de Entomologia, Curitiba: Sociedade Brasileira de Entomologia, 50(2): 165-231, 2006. GENTRY, A.H.. A field guide to families and genera of woody plants of Northwest South America (Colombia, Ecuador, Peru) with supplementary notes on herbaceous taxa. 895p.Washington: Conservation International, 1993. GUERRA, A.T.; GUERRA, AJ.T. Novo dicionrio geolgico-geomorfolgico. 625p.2 ed. Rio de Janeiro: Bertrand Brasil, 2001. GUIMARES, J.H.. A systematic revision of the Mesembrinellidae, stat. nov. (Diptera, Cyclorrafa). Arquivos. Zoologicos (So Paulo) 29: 1-109, 1977. GUIMARES, J.H.; Prado A.P.; BURALLI, G.M. Dispersal and distribution of three newly introduced species of Chrysomya Robineau-Desvoid in Brazil (Diptera, Calliphoridae). Revista Brasileira de Entomologia, n. 23, Curitiba: Sociedade Brasileira de Entomologia, p. 245-255, 1979. HORTON, R.; WIERENGA, P.J. Estimating the soil heat flux from observations of soil temperature near the surface. Soil Science Society American Journal, v. 47, p.14-20, 1983. KRAFSUR, E.S.; CUMMINGS, M.A.; ENDSLEY, M.A.; MARQUEZ, J. G.; NASON, J. D. Geographic Differentiation in the house fly estimated by microsatellite and Mitochondrial variation. Journal of Heredity, 96(5): p. 502-512, 2005. LEWIS, G.P.; SCHRIRE, B.; MACKINDER, B.; LOCK, M. Legumes of the world. London: Royal Botanic Gardens, Kew.. 577p, 2005. LIMA-FILHO, D.A; MATOS, F.D.A.; AMARAL, I.L.Do; REVILLA, J.; COELHO, L.S.; RAMOS, J.F.; SANTOS, J.L. Inventrio florstico da Floresta Ombrfila densa de Terra Firme, na regio do Rio Urucu, Amazonas, Brasil. Acta Amaznica. 31(4): 565-579, 2001. LIMA-FILHO, D.A; REVILLA, J.; COELHO, L.S.; RAMOS, J.F.; OLIVEIRA, J.G. Regenerao natural de trs hectares de Floresta Ombrfila Densa de Terra Firme na regio do Rio Urucu, Amazonas, Brasil. Acta Amaznica. 32:555-570. 2002. MAYO, S.J.; BOGNER, T.; BOYCE, P.C. The genero of Araceae. London: Royal Botanic Garden, Kew. 370 p. 1997. MINISTRIO DAS MINAS E ENERGIA. Programa de integrao nacional: Projeto Radam Brasil. Levantamentos de recursos naturais. Rio de Janeiro, v. 17, Folha SB. 20 Purus. 566 p. 1978. PARALUPPI, N.D. Calliphoridae (Diptera) da Bacia do Alto Rio Urucu, Amaznia Central, Brasil. Revista Brasileira de Zoologia, 13(3): 553-559, 1996. PERES, C.A. & WHITTAKER, A. Annotated checklist of the bird species of the upper Rio Urucu, Amazonas, Brazil. Bulletin of the British Ornithological Club. London. 111: 156-171, 1991. PETERS, J.A. & OREJAS-MIRANDA, B. Catalogue of the Neotropical Squamata: Part I. Snakes. Bulletin of the United States Natural Museum, Washington, 297: p. 1-347, 1970.

LISTAGEM DE ESPCIES

REIS, R.E.; KULLANDER, S.O.; FERRARIS-JR. (Org.) Check list of the freshwater fishes of South and Central America. Porto Alegre: EDIPUCRS, 742p, 2003. RIBEIRO, J.B.M. Anlise comparativa das caractersticas microclimticas entre reas de floresta e de pastagem na Amaznia. Dissertao (Mestrado em Engenharia Agrcola), Viosa: Universidade Federal de Viosa, 1993. RIBEIRO, J.E.L.S, HOPKINS, M.J.G.; VICENTINI, A.; SOTHERS, C.A.; COSTA, M.A.S.; BRITO, J.M.; SOUZA, M.A.D.; MARTINS, L.H.P.; LOHMANN, L.G.; ASSUNO, P.A.C.L.; PEREIRA, E.C.; SILVA, C.F.; MESQUITA, M.R.; PROCPIO, L.C. Flora da Reserva Ducke: Guia de identificao das plantas vasculares de uma floresta de terra firme na Amaznia Central, Manaus: Instituto Nacional de Pesquisas da Amaznia, 800p, 1999. SANTOS ALVAL, R.C. Estudo da partio de energia em terrenos complexos (reas desflorestadas e florestas). Tese (doutorado) So Jos dos Campos: Instituto Nacional de Pesquisas Espaciais, 1993. SCHUH, R.T. & SLATER, J.A. True bugs of the world (Hemiptera: Heteroptera): classification and natural history. New York. Cornell University Press, 336p, 1995. SICK, H.. Ornitologia brasileira. 2 ed. Edio revista e ampliada por Jos. Fernando Pacheco. Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 862p, 1997. SOUZA, V.C.; LORENZI, H. Botnica sistemtica: Guia ilustrado para identificao de famlias de Angiospermas da flora brasileira, baseado em APG II. Nova Odessa: Instituto Plantarum, 640 p. il. 2005. THORNTHWAITE, C.W.; MATHER, J.R. The water balance: publications in climatology. New Jersey: Drexel Institute of Technology, 104p, 1955. THORNTHWAITE, C.W. An approach towards a rational classification of climate. Geographical Review, n.38, p. 55-94, 1948.

189

190

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

LISTAGEM DE ESPCIES

Autores
Authors Autores

Introduo Introduction Introduccin Prudente, Ana Lcia da Costa e Oliveira, Luiz Antnio Histria e Conservao History and Preservation Resea Histrica y Conservacin Lima, Sirayama de Oliveira Ferreira e Rosrio, Denise de Almeida Pires do Meio Fsico Physical Environment Medio Fsico Ribeiro, Joo Batista Miranda; Rocha, Edson Jos Paulino da; Atade, Kleber Renato da Paixo; Segundo, Eliude Introvini da Cruz; Santos, Daniel Meninea; Rolim, Pedro Alberto Moura; Ferreira, Marco Antnio Vieira; Machado, Frederico do Santos. Flora Amaral, Ieda Leo do; Bastos, Maria de Nazar; Formiga, Kianny Martins; Gurgel, Ely Simone Cajueiro; Lima Filho, Digenes de Andrade; Matos, Francisca Dionzia de Almeida; Oliveira, Ingrid Regina Pereira; Oliveira, Rina Ftima Maranho; Rocha, Antnio Elielson Souza; Santos, Joo Ubiratan M. dos; Silva e Silva, Ary Eduardo; Soares, Maria de Lourdes Fauna Prudente, Ana Lcia da Costa; Montag, Luciano Fogaa de Assis; Martins, Marlcia Bonifcio; Aleixo, Alexandre Padovan; Bonaldo, Alexandre Bragio; Carvalho-Filho, Fernando da Silva; Dantas-Santos, Marcos Prsio; Dias, Sidclay Calaa; Espsito, Maria Cristina; Fernandes, Jos Antnio Marin; Santos-Costa, Maria Cristina dos; Tavares, Darlan Feitosa; Wosiacki, Wolmar Benjamin Listagem de espcies List of species Lista de Especies Montag, Luciano Fogaa de Assis; Prudente, Ana Lcia Costa; Martins, Marlcia Bonifcio; Aleixo, Alexandre Padovan; Amaral, Ieda Leo do; Bastos, Maria de Nazar; Bastos, Nayane do Carmo; Bonaldo, Alexandre Bragio; Candiani, David F.; Carvalho-Filho, Fernando da Silva; Costa, Joana Cristina Evagelista; Dantas-Santos, Marcos Prsio; Dias, Sidclay Calaa; Espsito, Maria Cristina; Fernandes, Jos Antnio Marin; Formiga, Kianny Martins; Furtado, Ivaneide da Silva; Gurgel, Ely Simone Cajueiro; Lo-Man-Hung, Nancy Frana; Lima-Filho, Digenes de Andrade; Maschio, Gleomar Fabiano; Matos, Francisca Dionzia de Almeida; Mendona, Marina Barreira; Oliveira, Ingrid Regina Pereira; Oliveira, Rina Ftima Maranho; Pena, Jos Antonio Nunes; Poletto, Fabiola; Rendeiro, Ana Carolina; Rocha, Antnio Elielson Souza; Santos, Joo Ubiratan M. dos; Santos-Costa, Maria Cristina dos; Silva, Ary Eduardo Silva e; Soares, Maria de Lourdes; Sousa, Jos Roberto Pereira; Tavares, Darlan Feitosa; Whittaker, Andrew; Wosiacki, Wolmar Benjamin.

191

192

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

LISTAGEM DE ESPCIES

Crditos Fotogrficos
Photo Credits Crditos Fotogrficos

Solo de Floresta em Urucu Forest Soil in Urucu Suelo de selva en Urucu


M. Chikaoka p. 03

Vista area da Floresta Amaznia Aerial View of Amazon Forest Vista area de la Selva Amaznica
Banco de Imagens da Petrobras (BIP) p. 6, 44, 186 Bianca de Castro Leyen p. 18 e 19

Floresta na Bacia do Rio Urucu (AM) Forest in Urucu River basin (AM) Selva de la Cuenca do Rio Urucu (AM) Banco de Imagens da Petrobras (BIP) p. 16, 21, 34 Rio Urucu (AM) Urucu River (AM) Ro Urucu (AM)
Foto de Satlite IKonos 2001 p. 14 e 15 Banco de Imagens da Petrobras (BIP) p. 36, 37, 38, 41, 42, 49, 100

Vista area da Base de Operaes Gelogo Pedro de Moura (BOGPM)


Aerial View of Geologist Pedro de Moura Operation Base (BOGPM) Vista area de la Base de Operacin Gelogo Pedro de Moura (BOGPM) Banco de Imagens da Petrobras (BIP) p. 24

Aranha nativa da Bacia do Rio Urucu Urucu River Basin native spider
Arna nativa de la Cuenca del Ro Urucu M. Chikaoka p. 26

Zygosepalum lindenii orqudea nativa da Bacia do Rio Urucu Urucu River Basin native orchid
Orqudea nativa de la Cuenca del Ro Urucu Banco de Imagens da Petrobras (BIP) p. 32

Flora
M.L.Soares p. 51, 52, 56, 57, 61, 63, 65, 66, 70, 71, 73, 75, 77, 78, 79, 81, 82, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 91, 92, 93, 95, 96 M. Chikaoka p. 59, 60, 62, 64, 67, 69, 74, 76, 83 I.L.Amaral p. 54, 58 I.R. Oliveira p. 53

Fauna
C.F. Maschio p. 108, 145, 146, 152, 153, 154, 155 C.S.Dias p. 109, 111 L.T.Miglio p. 110 M.Chikaoka p. 119, 121, 122, 131, 132, 133, 151 M.P.Dantas-Santos p. 113, 114, 115, 116, 117 J.A.M. Fernandes p.123, 124, 125, 127 M.C. dos Santos-Costa p. 128, 129, 147, 148, 149 L.F.A. Montag p.134, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144

193

194

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

LISTAGEM DE ESPCIES

Agradecimentos
Acknowledgments Agradecimientos

Bianca de Castro Leyen Bruno Csar Ladeira Celio Roberto Jonck Fernando Luiz Prado de Moura Gislaine Garbelini Ins Cristina Oliva Guimares Jorge Eduardo Paes Santos Jos Nazareno Rodrigues dos Santos Kristine Cabral Gomes Luiz Antnio de Oliveira Luiz Fabiano Nericke Correia de S Luis Fernando Maia Nery Marcelo Benites Ranuzia Maria Patricia Curbelo Fernandez Marinus S. Hoogmoed Nelson Cabral de Carvalho Paulo Negrais Carneiro Seabra Rosane Beatriz J. Aguiar Figueiredo Simone da Rocha Bastos Talita de Azevedo Aguiaro Pereira Teresa Cristina Sauer de vila Pires Vanessa Pereira dos Santos Wilson Santarosa

195

196

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

LISTAGEM DE ESPCIES

197

198

BIODIVERSIDADE NA PROVINCIA PETROLIFERA DE URUCU

Impresso no ... em paple couch 170gr fonte Lucida Sans 2008

Vous aimerez peut-être aussi