Golicyn Anatolij - Nowe Klamstwa W Miejsce Starych, R. 1-25

Anatolij Golicyn
Anatolij Golicyn Nowe kamstwa w miejsce starych
Nowe kamstwa
w miejsce starych
Biblioteka Suby Kontrwywiadu Wojskowego
Nowe kamstwa w miejsce starych
II
Anatolij Golicyn
Nowe kamstwa
w miejsce starych
komunistyczna strategia
podstpu i dezinformacji
Biblioteka Suby Kontrwywiadu Wojskowego Tom Pierwszy Warszawa 2007
III
Tumaczenia dokonano wedug pierwszego wydania: Anatoliy Golitsyn, New Lies for Old, New York 1984, Dodd, Mead & Company za zezwoleniem na publikacj w jzyku polskim dla celw edukacyjnych otrzyman od: GSG & Associates, Publishers, USA Jakakolwiek cz tej pracy lub jej cao moe by publikowana w j. polskim z podaniem rda amerykaskiego (jak wyej) oraz polskiego: Suby Kontrwywiadu Wojskowego RP, Warszawa Egzemplarz bezpatny ISBN 0-396-08194-0
Do druku przygotowa: ZESP W tre pracy Autora nie ingerowano, z nielicznymi wyjtkami uwag zawartych przewanie w: [nawiasach kwadratowych], zawierajcymi najczciej przypomnienie, e praca Anatolija Golicyna zostaa wydana w 1984 r. Skrtw i modyfikacji dokonano poza zasadnicz treci ksiki w: spisie treci, sowniku skrtw i terminw i w indeksie.
IV
Ku pamici ANNY ACHMATOWEJ Sumienia i Duszy literatury rosyjskiej
VI
SPIS TRECI
XI XVII XIX 1 3
Od Wydawcy Amerykaskiego Od Autora Od Wydawcy Polskiego, Pierwszego Szefa Suby Kontrwywiadu Wojskowego CZ I Dwie metodologie Rozdzia 1 Gwne problemy z ktrymi borykaj si zachodni analitycy ... Rozdzia 2 Wzorce Dezinformacji: Sabo i Ewolucja ... Rozdzia 3 Wzorce Dezinformacji: Fasada i Sia ... Rozdzia 4 Wzorce Dezinformacji: Przemiany ... Rozdzia 5 Nowa doktryna polityczna i nowa strategia Dezinformacji ... Rozdzia 6 Raport Szelepina i zmiany w organizacji ... Rozdzia 7 Nowa rola sub wywiadowczych ... Rozdzia 8 rda informacji ...
12 23 29 42
60 68 76
VII
85 92
Rozdzia 9 Wady zachodnich ocen wywiadowczych... Rozdzia 10 Sukcesy wywiadu komunistycznego, poraki Zachodu i kryzys w zachodnich studiach nad komunizmem... Rozdzia 11 Bdy Zachodu... Rozdzia 12 Nowa metodologia... CZ II Program Dezinformacji i jego wpyw na wiat zachodni Rozdzia 13 Pierwsza Operacja Dezinformacyjna: spr sowiecko-jugosowiaski, lata 1958-1960 ... Rozdzia 14 Druga Operacja Dezinformacyjna: ewolucja sowieckiego systemu wadzy. Cz I: gwne zmiany w ZSRR ... Rozdzia 15 Trzecia Operacja Dezinformacyjna: sowieckoalbaski konflikt i rozam... Rozdzia 16 Czwarta Operacja Dezinformacyjna: rozam chisko-sowiecki...
106 117 143
145
164
196
211
VIII
263
Rozdzia 17 Pita Operacja Dezinformacyjna: rumuska niezaleno ... Rozdzia 18 Szsta Operacja Dezinformacyjna: rzekomo powtarzajce si walki o wadzw partiach sowieckiej, chiskiej i innych ... Rozdzia 19 Sidma Operacja Dezinformacyjna: demokratyzacja w Czechosowacji, 1968 r. ... Rozdzia 20 Druga Operacja Dezinformacyjna: ewolucja reimu sowieckiego. Cz II: ruch dysydencki... Rozdzia 21 sma Operacja Dezinformacyjna: kontynuacja kontaktw eurokomunistw z Sowietami - nowa interpretacja eurokomunizmu ... Rozdzia 22 Potencja wywiadu i rola Dezinformacji w realizowaniu strategii komunistycznych Rozdzia 23 Dowody kompleksowej koordynacji dziaa pomidzy rzdami komunistycznymi i partiami ... Rozdzia 24 Oddziaywanie programu Dezinformacji ...
289
301
329
353
383
431
453
IX
479 481 522 540 545
CZ III Faza finaowa i zachodnia kontrstrategia Rozdzia 25 Faza finaowa ... Rozdzia 26 Dokd teraz ? ... Sownik uytych skrtw i terminw ... Indeks
PRZEDMOWY
Od Wydawcy Amerykaskiego
Bardzo rzadko ujawnienie informacji zza elaznej Kurtyny [pisane w 1984 r.] rzuca nowe wiato na korzenie komunistycznej myli i dziaa oraz kwestionuje powszechnie uznane pogldy na temat funkcjonowania systemu komunistycznego. Wierzymy, e niniejsza ksika ma obie te zalety. Mona o niej powiedzie wiele, ale nie to, e nie jest kontrowersyjna. Odrzuca konwencjonalne spojrzenie na szerokie spektrum tematw, od obalenia Chruszczowa po rewizjonizm Tity, przez liberalizm Dubczeka, niezaleno Ceausescu, ruch dysydencki, czy rozam midzy Chinami a Zwizkiem Radzieckim. Analiza autora ma wiele oczywistych konsekwencji dla polityki Zachodu. Prawdopodobnie nie zostanie atwo zaakceptowana przez tych, ktrzy od duszego czasu przywizani byli do przeciwnego punktu widzenia. Mimo wszystko mamy nadziej, e debaty, ktre z pewnoci wzbudzi, doprowadz do gbszego zrozumienia natury zagroenia ze strony midzynarodowego komunizmu i, by moe, do bardziej zdecydowanego wobec niego oporu. Dziki pracy dla Partii i KGB, a take wieloletnim studiom na Uniwersytecie Marksizmu-Leninizmu oraz Akademii Dyplomatycznej ZSRR, autor ksiki, bdcy zarazem obywatelem Zachodu, jest wyjtkowo dobrze przygotowany do wypowiadania si na tematy poruszone w ksice.
XI
NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH
Anatolij Golicyn urodzi si w 1926 roku niedaleko Potawy na Ukrainie i wychowa si w pokoleniu porewolucyjnym. Od 1933 roku mieszka w Moskwie. W wieku 15 lat, jako kadet w szkole wojskowej, zosta czonkiem Komsomou. W 1945 roku, w czasie studiw w oficerskiej szkole artylerii w Odessie, wstpi do Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego (KPZR). W tym samym okresie rozpocz prac w kontrwywiadzie wojskowym. Po ukoczeniu moskiewskiej szkoy kontrwywiadu w 1946 roku, wstpi do sowieckich sub wywiadowczych. Pracujc w kwaterze gwnej tyche, uczestniczy w wieczorowych kursach marksizmu-leninizmu, ktre ukoczy w 1948 roku. W latach 1948-1950 studiowa na Wydziale Kontrwywiadu w Wyszej Szkole Wywiadu, pniej w latach 1949-1952 ukoczy korespondencyjny kurs Wyszej Szkoy Dyplomacji. W latach 1952-1953 by zaangaowany w prace nad projektem reorganizacji sowieckiego wywiadu, przygotowywanego dla Komitetu Centralnego KPZR. Proponowane zmiany przewidyway wzmocnienie kontrwywiadu, szersze zastosowanie sub wywiadowczych pastw satelickich i ponowne wprowadzenie stylu aktywnego w pracy wywiadowczej. W zwizku z propozycj, wzi udzia w spotkaniu sekretariatu KC, ktremu przewodniczy Stalin, a take w spotkaniu z prezydium KC, kierowanym przez Malenkowa, z udziaem Chruszczowa, Breniewa i Buganina. Przez trzy miesice na przeomie 1952 i 1953 roku Golicyn pracowa jako szef sekcji departamentu amerykaskiego w sowieckim kontrwywiadzie. W 1953 roku zosta wysany na placwk w Wiedniu, gdzie suy przez dwa lata pod przykrywk jako czonek aparatu sowieckiej Wysokiej Komisji. Przez pierwszy rok pracowa przeciwko rosyjskim emigrantom, a przez drugi dziaa przeciwko wywiadowi brytyjskiemu . W 1954 roku zosta wybrany na zastpc sekretarza organizacji partyjnej w li-
XII
PRZEDMOWY
czcej siedemdziesiciu oficerw rezydenturze KGB w Wiedniu. Po powrocie do Moskwy przez cztery lata uczszcza na zajcia w Instytucie KGB (obecnie [pisane w 1984 r.] Akademia KGB).Studiowa dziennie, ukoczy kierunek prawa w 1959 roku. Jako student instytutu i jako czonek partii mia dobr pozycj do obserwacji walki o wadz w so wieckim kierownictwie, ktr odzwierciedlay tajne listy, odprawy i konferencje. W latach 1959-1960, w czasie gdy formuowano now, dugoterminow strategi Bloku, a KGB przechodzia reorganizacj, majc na celu dostosowanie jej do nowej roli, suy jako starszy analityk w sekcji ds. NATO w Departamencie Informacji sowieckiego wywiadu. Wtedy to zosta przeniesiony do Finlandii, gdzie pod przykryciem, jako wicekonsul sowieckiej ambasady w Helsinkach, pracowa w kontrwywiadzie, a do zerwania z reimem komunistycznym w 1961 roku. Ju od 1956 roku Golicyn zacz traci zudzenia co do sowieckiego systemu. Rewolucja wgierska jeszcze pogbia jego rozczarowanie. Doszed do wniosku, e waciwe jedynym sposobem walki z reimem bya walka z zagranicy i e uzbrojony w dogbn wiedz na temat wewntrznych spraw KGB, mgby robi to skutecznie. Podjwszy t decyzj, zacz systematycznie zdobywa i zapamitywa wiadomoci, o ktrych przypuszcza, e mogy by cenne i przydatne dla Zachodu. Przyjcie przez komunistw nowej, agresywnej, dugoterminowej strategii przyspieszyo jego decyzj o zerwaniu z reimem. Czu, e konieczno ostrzeenia Zachodu o nowych wymiarach zagroenia, ktrym mia stawi czoa, usprawiedliwiay jego opuszczenie kraju i osobiste powicenie. Jego zerwanie z reimem byo wiadomym i z dawna planowanym aktem politycznym. Natychmiast po przybyciu do Stanw Zjednoczonych, szuka sposobu ostrzeenia najwyszych czynnikw rzdu USA o nowym zagroeniu politycznym wynikajcym z zaangaowania wszystkich zasobw
XIII
politycznych bloku komunistycznego, wczajc wywiad i suby bezpieczestwa, w now dugoterminow strategi. Od 1962 roku autor powici du cz czasu na studia nad komunizmem jako zewntrzny obserwator, czytajc zarwno zachodni, jak i komunistyczn pras. Zacz prac nad ponisz ksik. Piszc j, wci zwraca uwag wadz amerykaskich i innych pastw zachodnich na swoje pogldy, ktrych praca dotyczya, a w 1968 roku pokaza rkopis przyszej ksiki w wersji roboczej brytyjskim i amerykaskim urzdnikom. Mimo e od tamtej pory manuskrypt zosta rozszerzony, aby uwzgldni wydarzenia ostatniej dekady oraz przejrzany pod ktem coraz lepiej rozumianej strategii komunistw, sedno spraw niewiele zmienio si od 1968 roku. Ze wzgldu na rozmiary rkopisu, dua jego cz zostaa zatrzymana do publikacji w pniejszym terminie. Poza kilkoma wyjtkami, zachodni urzdnicy, ktrzy zapoznali si z pogldami wymienionymi w rkopisie, szczeglnie dotyczcymi rozamu chisko-sowieckiego, odrzucili je. Rzeczywicie, z biegiem lat autor zdawa sobie coraz bardziej spraw z faktu, e nie byo sensownej nadziei na powane potraktowanie jego analiz przez zachodnie krgi oficjalne. Tymczasem coraz bardziej przekonywa si, e bieg wydarze potwierdza jego analiz, e zagroenie ze strony midzynarodowego komunizmu nie byo waciwie rozumiane i e zagroenie wkrtce miao wej w now, jeszcze bardziej niebezpieczn faz. Kierujc si zamiarem ostrzeenia szerszej wiatowej opinii publicznej o zagroeniach, ktrych sam dowiadczy, Anatolij Golicyn zdecydowa si na opublikowanie swojej pracy. Mia te przy tym nadziej na zapocztkowanie nowego podejcia w badaniach nad komunizmem i na wpynicie na bardziej zwart, zdecydowan i skuteczn odpowied ze strony tych, ktrzy wci byli zainteresowani zachowaniem wolnych spoeczestw w wiecie niekomunistycznym.
XIV
PRZEDMOWY
By to uczyni, autor poprosi nas czterech byych pracownikw administracji pastwowej Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii o pomoc i porady edytorskie. Trzech z nas osobicie znao autora i jego pogldy od dwunastu i wicej lat. Moemy potwierdzi jego syzyfowe wysiki, majce na celu przekonanie innych do susznoci tego, co chcia przekaza. Osobicie za niezwykle powaamy i szanujemy jego zawodow i osobist uczciwo. Zasugi Golicyna dla bezpieczestwa narodowego zostay uznane przez rzdy licznych krajw na Zachodzie. Mimo odrzucenia jego pogldw przez wielu z naszych dawnych kolegw, cigle wierzymy, e zawarto tej ksiki ma ogromne znaczenie dla prawidowego zrozumienia wspczesnych wydarze. Dlatego te, bardziej nawet ni chcc odpowiedzie na proby autora o pomoc w edycji manuskryptu w celach wydawniczych, polecamy t ksik wszystkim, ktrzy interesuj si stosunkami panujcymi midzy wiatem komunistycznym i niekomunistycznym. Przygotowania rkopisu podj si sam autor z nasz pomoc, ktrej w miar naszych moliwoci zawsze staralimy si mu udzieli. Autor jest obywatelem Stanw Zjednoczonych i Komandorem Orderu Imperium Brytyjskiego (CBE). Stephen de Mowbray Arthur Martin Wasia C. Gmirkin Scott Miler
XV
XVI
PRZEDMOWY
Od Autora
Ta ksika to efekt niemal dwudziestu lat mojego ycia. Prezentuje moje przekonanie, e przez cay ten okres Zachd nie rozumia natury zmian w wiecie komunistycznym i e zosta zwiedziony i wymanewrowany przez komunistyczn przebiego. Moje badania nie tylko wzmocniy to odczucie, ale take doprowadziy mnie do wypracowania nowej metodologii analizy dziaa komunistw. Metodologia ta bierze pod uwag dialektyczny charakter strategicznego mylenia komunistw. Mam nadziej, e w przyszoci bdzie wykorzystywana przez badaczy komunizmu z caego zachodniego wiata. Chciabym zaznaczy, e ponosz wyczn odpowiedzialno za tre tej ksiki. Podczas jej pisania nie otrzymaem pomocy od adnego rzdu, czy organizacji. Tekst zosta przedstawiony do oceny waciwym wadzom Stanw Zjednoczonych, ktre nie zgosiy zastrzee do jej publikacji w oparciu o priorytet zagadnie bezpieczestwa narodowego. Nazwy rosyjskie tumaczone byy wedug systemu przyjtego przez amerykaskie agencje rzdowe. Nazwy chiskie podano wedug starego systemu. Pragn podzikowa moim przyjacioom, Stephenowi de Mowbray i Arthurowi Martinowi, ktrzy wykonali lwi cz prac
XVII
edytorskich i pomogli mi swoimi poradami. Dzikuj take Wasi (Vasia) C. Gmirkinowi i Scottowi Milerowi za ich wkad w prace edytorskie i ich rady. Jestem wdziczny PC, PW, RH, PH i AK za ich powicenie w przepisywaniu rkopisu, onom moich przyjaci za wyrozumiao podczas jego czasochonnych przygotowa, a w szczeglnoci mojej onie Swietanie, za zacht i wyrozumiao. Pragn wyrazi gbok wdziczno moim dwm amerykaskim przyjacioom, ktrzy woleli pozosta anonimowi, za ich pomoc i wysiki doprowadzajce do zainteresowania si wydawnictwa Dodd, Mead & Company moim rkopisem. Wydawcy zasuguj na mj podziw za to, e zrozumieli jego znaczenie i za to, e mieli odwag wyda niewtpliwie budzc emocje ksik. Jestem te szczeglnie wdziczny Allenowi Klotsowi z Dodd, Mead & Company, ktry wykaza gbokie osobiste zainteresowanie rkopisem i ktry osobicie zadba o jego kocow redakcj. Wreszcie dzikuj te rzdowi sowieckiemu i Partii za znakomite przygotowanie merytoryczne, bez ktrego ta ksika by nie powstaa. Dzikuj te rosyjskiej historii i literaturze za inspiracj, ktra doprowadzia mnie do wiadomej decyzji, aby suy raczej ludziom, ni Partii.
XVIII
PRZEDMOWY
Od Wydawcy Polskiego
Nie ma zapewne waniejszej ksiki dla naszej wiedzy o celach i metodach dziaania sub sowieckich i rosyjskich jak praca Anatolija Golicyna Nowe kamstwa w miejsce starych. Ukazaa si wpierw w niewielkim nakadzie w 1984 r. ale od tamtego czasu jej tezy dziel spoeczno sub specjalnych na caym wiecie. Wikszo odrzuca tezy Golicyna, mniejszo podzielajc je wskazuje na to, e jak mao ktre zostay one zweryfikowane przez bieg wydarze. Golicyn pisa swoj ksik przez kilkanacie lat i kiedy wyda j w 1984 r. skoncentrowa si wok kilku tez: po pierwsze wskazywa na fakt, i niezmiennym celem systemu sowieckiego jest panowanie nad wiatem i temu podporzdkowane s wszystkie dziaania. Po drugie przypomina, e najwaniejszym sowieckim i rosyjskim narzdziem oddziaywania na Zachd jest systematyczna dezinformacja, ktrej celem jest wprowadzenie w bd spoeczestw i rzdw zachodnich tak by zrealizowa cel strategiczny. Po trzecie podkrela, i Zachd nie rozumie natury systemu sowieckiego i zamiast analizowa jego rzeczywiste dziaania komentuje podrzucane treci dezinformacyjne. Zachd bowiem wierzy w ewolucj, przemiany itd. systemu sowieckiego podczas gdy ten bez wzgldu na oficjaln nazw pastwa i tytuy sprawujcych wadz od czasu rewolucji sowieckiej nie ulega zasadniczym zmianom a jedynie doskonali swoje
XIX
metody podboju wiata. Do takich metod naleao wykreowanie w latach 50-tych opinii o konflikcie chisko-sowieckim a take stworzenie caego systemu ruchw dysydenckich. O ile operacja pierwsza suy miaa dezinformacji geopolitycznej i zmierzaa do zmiany koncentracji si strategicznych Zachodu to operacja druga, nie mniej grona miaa na celu przygotowanie teatru do zasadniczego uderzenia. Tezy te w roku 1984, gdy ksika ta si ukazaa, mogy zdumiewa i prowokowa do kpin. Dzi nawet najbardziej zagorzali zwolennicy pierestrojki itp. musz przyzna, e to Golicyn mia racj. Tak gboko analizowany i warunkujcy wiatow geopolityk konflikt chisko-sowiecki zosta zastpiony oczywistym ju sojuszem strategicznym, ktry poszerzony o Iran tworzy dzi najbardziej niebezpieczny sojusz ofensywny wiata. Podobnie stao si z pierestrojk na obszarze europejskich pastw dawnego imperium sowieckiego. Wyzwolone spod bezporedniej okupacji sowieckiej, przyjte do NATO i UE wci pozostaj pod dominujcym wpywem dawnego okupanta. Nie ma te wtpliwoci, e stao si tak wanie dlatego, e Rosji sowieckiej udao si w latach 60-tych i pniej zastpi autentyczn opozycj niepodlegociow ruchami dysydenckimi, ktrych celem bya nie niepodlego lecz socjalizm z ludzk twarz. Oczywicie procesy, ktre sprawiy, i niepodlego pastw okupowanych niegdy przez Rosj sowieck jest wci kwestionowana w praktycznym dziaaniu polityki rosyjskiej, s o wiele bardziej skomplikowane. Ale ich istot jest wci olbrzymi wpyw elit uksztatowanych i kontrolowanych przez system sowiecki. atwo to zauway przygldajc si trudnociom z odrzuceniem sowieckiego bagau, dekomunizacj i lustracj, odbudow prawdziwych narodowych i niepodlegociowych elit przywdczych. Przykad polskich sub specjalnych a zwaszcza WSI, ktre do 2006 r. kierowane byy przez kadry uksztatowane przez GRU,
XX
PRZEDMOWY
mwi sam za siebie. A przecie Polska to kraj o najsilniejszych deniach niepodlegociowych na tym obszarze! Jak trudna wic jest sytuacja gdzie indziej. Golicyn w 1984 r. dziki precyzyjnej analizie przewidzia powstanie rzdu grubej kreski Tadeusza Mazowieckiego, porozumienie rosyjsko-niemieckie, powrt sojuszu chisko-rosyjskoiraskiego. Ju chociaby z tego powodu ksika ta powinna sta si obowizkowym podrcznikiem polskich sub specjalnych. Stworzenie nowych sub wojskowych a zwaszcza SKW, po likwidacji WSI, otwaro drog do nowego systemu ksztatowania kadr uniezalenionych wreszcie od wpyww sowieckich. Dla nich przygotowano to pierwsze polskie wydanie ksiki Anatolija Golicyna. Jej studiowanie pomoe lepiej rozumie zagroenia jakie stoj przed Polsk, a ktre suba kontrwywiadu ma obowizek zwalcza. Antoni Macierewicz Szef Suby Kontrwywiadu Wojskowego Warszawa 5.11.2007 r.
XXI
XXII
PRZEDMOWY
Musz szczerze co wyzna: wrogowie nie mwi ludziom prawdy a i z rzadka mog j oni pozna nawet od przyjaci. Alexis de Toqueville, Demokracja w Ameryce
Nowe kamstwa miast starych przypisywane Annie Achmatowej
XXIII
XXIV
PRZEDMOWY
CZ PIERWSZA
Dwie metodologie
XXV
XXVI
CZ PIERWSZA. ROZDZIA 1
1
Gwne problemy z ktrymi borykaj si zachodni analitycy
wiat Zachodu powica duo uwagi studiom nad reimami komunistycznymi. To dobrze, biorc pod uwag, e polityka krajw, ktre same nigdy nie dowiadczyy istoty komunizmu, opiera si na ocenie sytuacji w krajach socjalistycznych, widzianej wanie z perspektywy zachodniej. W Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji i wielu innych pastwach powstay liczne instytucje zajmujce si studiami nad ustrojem komunistycznym. Oprcz tradycyjnych studiw historycznych nad Rosj przedrewolucyjn i Chinami, w ramach prowadzonych bada zostay wyodrbnione nowe specjalizacje, takie jak sowietologia lub nieco bardziej zawona kremlinologia, zajmujca si zakresem ksztatowania polityki w Zwizku Sowieckim. Analogiczne specjalizacje powstay take w ramach studiw nad Chinami oraz studiw wschodnioeuropejskich. Rezultaty zachodnich bada mona uzna za poprawne i wiarygodne przy zaoeniu, e przy ich przeprowadzaniu uwzgldniono dwa zasadnicze typy trudnoci. Pierwsze wynikaj z faktu, e wadze reimw komunistycznych od zawsze utrzymyway swoje dziaania w cisej tajemnicy. Drugi rodzaj utrudnie w
analizowaniu polityki ustrojw komunistycznych stanowi ich praktyki dezinformacyjne. Fiasko poniesione przez zachodnie studia nad komunizmem w duej mierze wynika z niedostatecznej wiadomoci wagi tej drugiej grupy przeszkd.
Trudnoci oglne
Oglne trudnoci i przeszkody w sposobie prowadzenia bada na Zachodzie wynikaj z natury reimw komunistycznych i s szeroko znane. Najwaniejsze z nich to: stworzenie zespou specjalnych rodkw, majcych na celu zapobieganie przeciekom tajnych informacji zwizanych z problemami polityki i jej realizacji, takie jak wypacanie 15% dodatku do pensji oficerw KGB za utrzymywanie dyskrecji; istnienie potnych zasobw materiaowych i kadrowych sub bezpieczestwa przeznaczonych do ochrony tajemnic pastwowych i tumienia prawdziwej wolnoci sowa; partyjny i pastwowy monopol na dziaalno wydawnicz, funkcjonowanie mediw i rozpowszechnianie informacji, zarwno na uytek wewntrzny, jak i zewntrzny; skuteczna kontrola i obserwacja zagranicznych ambasad, dziennikarzy i turystw przebywajcych w krajach komunistycznych, jak rwnie ich kontaktw na obszarze wadzy komunistycznej. Co do zasady, te rodki nie s niczym nowym. S bowiem waciwe wszystkim systemom totalitarnym, ktre co prawda z rn skutecznoci, ale stosuj je od lat. Mimo, e powysze utrudnienia w znacznym stopniu komplikuj zachodnie badania nad reimami komunistycznymi i ich polityk, to na szczcie ich nie uniemoliwiaj. Zachodni ucze-
ni zdobyli ju bowiem dowiadczenie w radzeniu sobie z nimi. Ponadto, w studiach nad reimami i ich problemami w przeszoci bardzo pomocne okazay si zeznania naocznych wiadkw wielu byych mieszkacw wiata komunistycznego, ktrzy obecnie mieszkaj na Zachodzie.1 Gdyby wspomniane wyej ogromne trudnoci byy jedynymi, zachodnie oceny sytuacji w wiecie komunistycznym byyby w duym stopniu odbiciem rzeczywistoci. Niestety, istniej jeszcze inna grupa problemw, ktre naley uwzgldni analizujc reimy komunistyczne. S to tzw. trudnoci szczeglne.
Trudnoci szczeglne: Dezinformacja

Trudnoci szczeglne wynikaj ze wiadomych dziaa rzdw komunistycznych, majcych na celu wprowadzenie w bd i kierowanie w z stron zachodnich studiw i analiz. Te wiadome dziaania s nazywane dezinformacj. Wielka Encyklopedia Sowiecka (GSE) wyjania, e to pojcie stanowi poczenie francuskiego przedrostka, d(s), oznaczajcego usunicie lub eliminacj, oraz sowa information, oznaczajcego wiedz.2 Encyklopedia definiuje dezinformacj jako rozprowadzanie przez pras i radio faszywych danych w celu wprowadzenia w bd opinii publicznej. Dalej twierdzi, e kapitalistyczna prasa i radio nagminnie korzystaj z praktyk dezinformacji, aby zwodzi ludno wiata i informowa o nowej wojnie, ktr szykuje angloamerykaski blok imperialistyczny przedstawiajc j jako defensywn, a pokojow polityk Zwizku Sowieckiego i pastw demokracji ludowych pokazujc jako agresywn. Byaby to bardzo dokadna definicja dezinformacji, gdyby zamieni role przypisywane blokom imperialistycznemu i sowieckiemu. W rzeczy samej, dezinformacja bya w rnym stopniu stosowana na przestrzeni caej historii Zwizku Sowieckiego.
Niniejsza ksika w pierwszej kolejnoci zajmuje si wykorzystaniem przez komunistw strategicznej dezinformacji. Termin ten oznacza systematyczne wysiki zmierzajce do rozprzestrzeniania nieprawdziwych informacji i do zafaszowania lub zablokowania informacji dotyczcych rzeczywistej sytuacji i polityki wiata komunistycznego. W konsekwencji praktyki dezinformacyjne miay doprowadzi do zmylenia, wprowadzenia w bd i wpywania tendencyjnie na wiat niekomunistyczny, do podwaania jego polityki oraz do skonienia przeciwnika z Zachodu do niewiadomego przyczyniania si do realizacji celw komunizmu. Program takiej strategicznej Dezinformacji by wcielany w ycie od 1958 roku. Jego gwnym celem byo stworzenie warunkw do realizacji dugoterminowej, dalekosinej polityki Bloku Komunistycznego, uniemoliwienie podjcia skutecznych przeciwdziaa przez wiat niekomunistyczny i zabezpieczenie strategicznych zdobyczy wiatowego komunizmu. Cho zrozumienie programu dezinformacji jest kluczowe dla prawidowej analizy sytuacji w wiecie komunistycznym, to jego istnienie byo albo ignorowane, albo dezawuowane przez Zachd. Na kartach tej ksiki podjto prb wyjanienia roli tego programu i zast osowanych w jego ramach technik, w oparciu o wasne informacje autora i now metodologi.
Dezinformacja w reimach komunistycznych

Naley pamita, e dezinformacja nie jest praktykowana wycznie przez reimy komunistyczne. Jednak wanie tam odgrywa najwiksz rol. Jest to spowodowane szczeglnoci metod, przy pomocy ktrych rzdy komunistyczne odpowiadaj na kryzysy wewntrzsystemowe, jak rwnie nieograniczonymi celami zewntrznymi, ktre komunizm sobie stawia, oraz zdolnoci realizowania wiatowej, dalekosinej i of ensywnej strategii politycznej.
Rol dezinformacji w reimach komunistycznych najlepiej wyjania porwnanie systemw komunistycznych i demokratycznych w aspekcie ich reakcji na kryzysy wewntrzne i natur ich polityki zewntrznej. W spoeczestwach demokratycznych kryzysy wewntrzne s z reguy otwarte i ograniczone w swoim zasigu. System demokratyczny pozwala bowiem na absorpcj spoecznych resentymentw poprzez wybory, procesy sdowe i elastyczne reakcje w postaci mediacji i negocjacji. Z tej przyczyny protesty polityczne i spoeczne nie prowadz zwykle do rewolt caej populacji przeciw reimowi. Kryzysy z reguy kocz si pewnymi zmianami przystosowawczymi w systemie i cho mog przypiecztowa los pojedynczych politykw, grup czy partii, to podstawowa stabilno systemu pozostaje nienaruszona. Tego typu demokratyczne reakcje mona byo zaobserwowa w Stanach Zjednoczonych podczas kampanii przeciw wojnie w Wietnamie i podczas kryzysu Watergate, a we Francji podczas wydarze z Maja 1968 roku. W reimach komunistycznych kryzysy s z reguy ukryte przed wiatem zewntrznym. Poniewa brakuje procesw demokratycznych i przeladuje si wewntrzn opozycj, niezadowolenia spoeczne, polityczne i ekonomiczne akumuluj si i gro przerodzeniem si w powane wstrzsy lub rewolty caej ludnoci przeciw systemowi w ogle. Tak zdarzyo si np. na Wgrzech w 1956 roku. Sposb rozwizywania podobnego kryzysu w systemie komunistycznym jest zwykle arbitralny i autorytarny. Jeli chodzi o polityk zewntrzn, w krajach niekomunistycznych jest ona zwykle z reguy dyktowana interesem narodowym i ma ograniczone cele krtkoterminowe. Z wyjtkiem okresu wojny, s one z reguy defensywne. Demokratyczne rzdy wsppracuj bezporednio z rzdami innych pastw i s ograniczone w swoich dziaaniach przeciw opozycji, z wyjtkiem sytuacji
wojny domowej. Rzdy demokratyczne s z reguy sabiej przygotowane do wykorzystywania kryzysw w innych pastwach, ktrych nie uwaaj za swoich przeciwnikw. Z drugiej strony, komunistyczna polityka zewntrzna jest globalna, ideologiczna i dugofalowa dalekosina - a jej celem kocowym jest dominacja nad wiatem. Ma skonnoci do przejmowania inicjatywy, chyba e jest zmuszona do defensywy przez niezwyk kombinacj okolicznoci zewntrznych. Cho moe to dziwi, komunistyczna polityka zagraniczna ma take tendencj do silnego akcentowania swoich dziaa wobec skrajnie lewicowej opozycji do istniejcych rzdw oraz stosunku do samych wadz. Komunizm niemal zawsze stara si wykorzysta potencjalne kryzysy w pastwie niekomunistycznym i jest do tego dobrze przygotowany, gdy takiego podejcia wymagaj jego dugoterminowe, nieograniczone cele. Rnice midzy stosunkiem systemw komunistycznych i niekomunistycznych do kryzysw wewntrznych i polityki zewntrznej determinuj rne role dezinformacji. Systemy demokratyczne, jako bardziej otwarte i przez to stabilniejsze politycznie, nie potrzebuj dezinformacji, aby ukry wewntrzne kryzysy, ktre od czasu do czasu maj miejsce, jak rwnie specjalnych rodkw, przy pomocy ktrych s rozwizywane. Kryzysy staj si spraw oczywist i nie mona ich ukry. Wspomniana amerykaska afera Watergate jest tu dobrym przykadem. Gwnym warunkiem udanego rozwizania takiego kryzysu jest jego upublicznienie, co nie pozostawia miejsca na dezinformacj. Mimo e rzdy demokratyczne do pewnego stopnia zarzdzaj informacj w celu promowania lepszego wizerunku ich dziaa, stosowanie specjalnych, tajnych metod na wewntrzne potrzeby jest atwe do odkrycia i wykorzystania przez opozycj w nastpnej kampanii wyborczej. W polityce zewntrznej rzdy demokratyczne stosuj dezinformacj na niewielk skal w celu
osignicia ograniczonych celw narodowych, zwykle defensywnych i ograniczonych do pola wojskowoci i kontrwywiadu. W reimach komunistycznych rola dezinformacji jest cakowicie odmienna. Czciowo jest to warunkowane wewntrzn niestabilnoci systemw komunistycznych. Ich polityczna wraliwo, obawy o stabilno i niedemokratyczne metody rozwizywania konfliktw wewntrznych, zmuszaj do stosowania dezinformacji na du skal, w celu ukrycia i rozwiania zagroe dla ich istnienia oraz prezentowania si w korzystnym wietle jako stabilne formy spoeczne. Wewntrzna rola dezinformacji polega z jednej strony na ukrywaniu niedemokratycznych, antynarodowych, bezprawnych i nawet kryminalnych metod rozwizywania konfliktw wewntrznych, z drugiej za na minimalizowaniu i neutralizowaniu wewntrznych dziaa wymierzonych w reim. Tym samym zapobiega si jakimkolwiek prbom wykorzystania tych ruchw z zewntrz. Szczeglna rola dezinformacji jest dodatkowo wzmocniona agresywnym i ambitnym charakterem komunistycznej polityki zewntrznej. Jej celem jest promowanie i ustanowienie reimw komunistycznych na caym wiecie, poprzez wspieranie skrajnie lewicowej opozycji, pozyskiwanie tymczasowych sojusznikw politycznych, wykorzystywanie i pogbianie wszelkich moliwych kryzysw wewntrznych i nawet tworzenie sztucznych. Aby by skuteczn, taka polityka potrzebuje odpowiedniego przykrycia albo maski, ktra ukryje lub rozmyje jej konkretne cele, taktyk i manewry, a jednoczenie stworzy korzystne warunki dziaania w krajach, w ktrych cele te maj by osignite. Dezinformacja zapewnia to przykrycie, a take rodki rozszerzania wpyww. To wanie kombinacja agresji i dezinformacji nadaje polityce komunistycznej jej spiskowy charakter. Kombinacja ta nie jest obiektem spekulacji, tylko codzienn rzeczywistoci dziaalnoci komunistw i nie moe by arbitralnie ignoro-
wana przez zachodnie rzdy i uczonych, bez negatywnego wpywu na dokadno i realno ich ocen wiata komunistycznego. Zakres i skala dziaalnoci dezinformacyjnej w reimach komunistycznych jest waciwie nieograniczona. Nie ma adnych prawnych czy politycznych przeszkd dla dziaa dezinformujcych. W porwnaniu z systemami demokratycznymi, pastwo polityczne ze scentralizowan wadz, cakowit kontrol zasobw, nieograniczon zdolnoci do prowadzenia dziaa i nagych zmian polityki i odpornoci na nacisk zorganizowanej opinii publicznej stwarza ogromne moliwoci prowadzenia operacji dezinformacyjnych. Majc totaln kontrol nad rodkami komunikacji, rzdy komunistyczne nie musz si obawia niekorzystnych reakcji mediw; mog gosi publicznie jedne rzeczy, zupenie bezkarnie robic co dokadnie odwrotnego. Do celw dezinformacji mog take korzysta z potencjau ich sub wywiadowczych i bezpieczestwa, dziaajcych zupenie bezkarnie na skal nieporwnywaln z Zachodem. Nic dziwnego, e dysponujc tak przewag, reimy komunistyczne angauj du cz swoich rodkw w dziaalno dezinformacyjn na poziomie pastwowym. Maj nieograniczone moliwoci uprawiania dezinformacji totalnej, co oznacza wykorzystywanie wszystkich moliwych rodkw i kanaw dezinformacji. Operacje dezinformacyjne komunistw s kontrolowane przez najwysze szczeble rzdu. Wspieraj one interesy dalekosinej polityki, tak wic ich formy, wzorce i cele s determinowane przez natur polityki w danym okresie. Oceniajc potencja komunistycznej strategii dezinformacyjnej, musimy pamita, e podczas drugiej wojny wiatowej zachodni alianci okazali si zdolni do opracowywania przemylnych i skutecznych wojskowych i strategicznych operacji myl-
10
cych przeciwnika. Trzema gwnymi warunkami powodzenia tych operacji byy: istnienie jasno zdefiniowanych i uzgodnionych alianckich celw wojennych; wojenny system cenzury prasy i radia; wgld w niemieck dziaalno wywiadowcz, szczeglnie dziki moliwoci deszyfrowania niemieckiej cznoci [Enigma]. W latach 1958-1960 reimy komunistyczne cieszyy si podobnie sprzyjajcymi warunkami dziaania i podobn przewag w swoich stosunkach z Zachodem.
Przypisy do Rozdziau 1
1
Spostrzega to Leonard Schapiro, [w:] The Communist Party of the Soviet Union, New York 1960, Random House, na stronie 542: ...Atmosfera tajemnicy, jak otacza si Zwizek Sowiecki, zostaa przeniknita w duej mierze dziki wiadectwom tysicy sowieckich obywateli, ktrzy znaleli si poza terytorium ZSRR podczas II wojny [wiatowej] i do kraju nie powrcili. Po raz pierwszy mona byo prowadzi powane studia akademickie nad sowieck histori, polityk i ekonomi, zdobyto te podstawy do zaprzeczenia sowieckiej propagandzie.
Wielka Encyklopedia Sowiecka (GSE), tom 13, 1952, str. 566 (dalej: Encyklopedia, GSE), opublikowana przez Pastwow Agencj Naukow i wyd. Wielka Encyklopedia Sowiecka w Moskwie. Wydanie drugie ukazao si na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych. Od roku 1957 publikowano coroczne suplementy. W dalszym tekcie kolejne tomy bd cytowane jako Encyklopedia, z rokiem wydania, jako ze suplementy nie byy numerowane.
11
2 Wzorce Dezinformacji: Sabo i Ewolucja
Mona wyrni trzy wzorce strategicznej dezinformacji stosowane przez komunistw: wzorzec dla okresu, w ktrym realizowane s cele konkretnej dalekosinej doktryny politycznej, wzorzec na czas kryzysu reimu komunistycznego lub jego polityki i wreszcie wzorzec na okres przejciowy.
Wzorzec Saboci i Ewolucji

Wzorzec dezinformacji wykorzystywany podczas realizacji dalekosinej doktryny politycznej mona nazwa wzorcem saboci i ewolucji lub te wykalkulowanego umiaru ideologicznego. Jego celem jest rozwianie obaw przeciwnika midzynarodowego komunizmu, poprzez zanianie jego rzeczywistej siy i utrudnianie im dziaa poprzez maskowanie rzeczywistych postpw komunizmu. Dezinformacyjne zastosowanie tego wzorca oznacza zatem odzwierciedlanie rzeczywistych lub wymylonych saboci, rozamw i kryzysw wiata komunistycznego, oraz stwarzanie wraenia ewolucji od systemu ideologicznego w stron jakiego systemu konwencjonalnego, narodowo-pastwowego. Zamiarem
12
jest spowodowanie sytuacji, w ktrej niekomunistyczne pastwa, przyjmujce rzekom niespjno i ewolucj wiata komunistycznego za pewnik, nie bd w stanie zareagowa odpowiednio na strategi ofensywn i w zamieszaniu zostan zmuszone do podjcia bdnych decyzji i przyjcia nietrafnych analiz w sferze wspistnienia ze wiatem komunistycznym. Gwn rol w tym wzorcu dezinformacji odgrywa ukrywanie i mylne przedstawianie prawdziwej natury, celw, taktyki i technik prowadzenia polityki. Podejmowane s wysiki w celu ukrycia lub zanienia prawdziwej siy i agresywnoci komunizmu w celu pozyskania i wykorzystania taktycznych sojusznikw politycznych i uniknicia wzbudzenia ich podejrze. Prawdziwe pozytywne informacje o reimach komunistycznych s zatajane lub dezawuowane, niekorzystne s ujawniane, wymylane, bd przekazywane w formie przeciekw kontrolowanych. Wiedzc, e w odrnieniu od rzdw demokratycznych, reimy komunistyczne nie musz si martwi o perspektywy wyborcze, mog sobie pozwoli na ujawnianie prawdziwej bd faszywej informacji o samych sobie. Podkrelane s prawdziwe i faszywe saboci systemw niekomunistycznych; rodki dostosowawcze i rozwizania przedstawiane s jako poraki, znaczenie rnic ideologicznych midzy wiatem komunistycznym a niekomunistycznym ulega pomniejszeniu. Pozwala si rozwaa wykalkulowane zagodzenie systemu, a nawet pewne odejcia od dogmatw komunizmu. Wyolbrzymia si wsplne cechy i interesy pastw demokratycznych i komunistycznych, za dugofalowe cele komunizmu i ich skoordynowana realizacja s ukrywane. Jednak gwn cech tego wzorca jest podkrelanie rzekomych podziaw w wiecie komunistycznym i ewolucji pastw komunistycznych w kierunku niepodlegych pastw narodowych, dziaajcych gwnie zgodnie ze swoimi interesami narodowymi. Wzorzec saboci i ewo-
13
lucji okrela zastosowane formy i rodki. Gwn rol odgrywaj specjalne operacje dezinformacyjne, znaczenie propagandy za ulega pomniejszeniu i zaczyna ona odgrywa rol pomocnicz.
Precedens NEP-u
Wzorzec saboci i ewolucji zosta z powodzeniem zastosowany przez Lenina w latach dwudziestych. W roku 1921 Rosja Sowiecka staa w obliczu nieuchronnej zapaci, wrcz upadku. Przemys zosta zniszczony przez wojn, rolnictwo znajdowao si w kryzysie. Rosjanie, rozczarowani surow polityk komunizmu wojennego byli na krawdzi rewolty, polityka terroru okazywaa si nieskuteczna. Na Syberii i wzdu Wogi wybuchay powstania chopskie. Ruchy narodowe na Ukrainie, w Gruzji, Armenii i w Azji Centralnej otwarcie gosiy separatyzm i stanowiy powane zagroenie dla jednoci pastwowej, zbuntowali si marynarze w bazie w Kronsztadzie. Upady nadzieje na wiatow rewolucj po porakach komunistw w Niemczech, Polsce i na Wgrzech. Gwne mocarstwa europejskie, chocia podzielone, wszystkie byy wrogie komunizmowi i nowemu pastwu sowieckiemu, wielka rosyjska emigracja, rozproszona po caej Europie, spiskowaa w celu obalenia reimu. Rosja Sowiecka znajdowaa si w cakowitej izolacji politycznej i gospodarczej. Wanie w tych wybitnie niekorzystnych warunkach, w warunkach niekorzystnej nierwnowagi si, Lenin wymyli i uruchomi dugofalow polityk, ktra po omiu latach miaa si zakoczy spektakularnym sukcesem. Specjalnie nadano jej mylc nazw Nowej Polityki Gospodarczej (NEP Nowaja Ekonomiczeskaja Politika). W rzeczywistoci sigaa ona znacznie szerzej, ni tylko sfera gospodarcza, definiujc take podstawowe cele polityczne i ideologiczne, taktyk wewntrzn i zewntrz-
14
n reimu oraz strategi dla midzynarodowego ruchu komunistycznego. W okresie trwania NEP przywdcy sowieccy mieli wyeliminowa separatyzmy, poprzez stworzenie federacji republik narodowych, czyli Zwizku Socjalistycznych Republik Sowieckich. Mieli wprowadzi dugoterminowe planowanie gospodarki na skal pastwa. Mieli zaplanowa i zbudowa sie pocze elektrycznych w celu poczenia ze sob caego kraju. Mieli zacz zmienia rwnowag si na korzy komunizmu. Dla wiata w oglnoci NEP oznacza, e przemysowcy z zagranicy otrzymali koncesje w sowieckim przemyle i zezwolono im na otwarcie interesw w Rosji Sowieckiej. Sowieckie przedsibiorstwa przemysowe zostay zorganizowane w trusty i dziaay na zasadach osigania zysku, rachunku ekonomicznego; mniejsze przedsibiorstwa mogy sta si wasnoci spdzielni lub osb prywatnych. Ponownie w uytku znalazy si pienidze i zezwolono na prywatny handel. Rozluniono restrykcje wyjazdowe, ogoszono amnesti i zachcano do powrotu emigrantw, zezwalajc jednoczenie na emigracj czci obywateli sowieckich. Sowiecka dyplomacja poszukiwaa form pokojowego wspistnienia z Zachodem. Sowieccy przywdcy postrzegali to w inny sposb. Liczyli, e NEP nie tylko spowoduje oywienie gospodarcze, ale take umierzy wewntrzny bunt, rozszerzy handel zagraniczny, przycignie obcy kapita i wiedz specjalistyczn. Mia take pozwoli na pozyskanie uznania dyplomatycznego wrd pastw niekomunistycznych, uchroni od konfliktu z mocarstwami europejskimi, pomc w wykorzystaniu konfliktw wewntrz i midzy pastwami kapitalistycznymi, zneutralizowa ruch emigracyjny i wesprze promocj rewolucji wiatowej poprzez ruch komunistyczny. Lenin wierzy, e ta zasadniczo agresywna i ideologiczna polityka okae si skuteczna, jeli bdzie jej towarzyszyo systema-
15
tyczne wprowadzanie w bd opinii wiatowej i przedstawianie mylnych informacji lub, uywajc sowa na wskro wspczesnego: dezinformacji. Cechami charakterystycznymi tej dezinformacji byy pozorowane zagodzenie ideologii komunistycznej, unikanie odniesie do przemocy w metodach dziaania, przesada w przedstawianiu stopnia przywrcenia kapitalizmu w Rosji Sowieckiej, stosowanie trzewego i biznesowego stylu w negocjacjach dyplomatycznych i handlowych z Zachodem, a take nacisk na rozbrojenie i pokojowe wspistnienie. Wszystko to byo obliczone na wywoanie wraenia, e system komunistyczny by saby i straci swj rewolucyjny impet. Pozostawiony sam sobie, albo miaby si rozpa, albo w jaki sposb uoy z systemem kapitalistycznym. Sowiecka suba bezpieczestwa zostaa zreorganizowana, i przyja nazw OGPU (Zwizkowy Pastwowy Zarzd Polityczny) i otrzymaa nowe zadania polityczne. Zlecono jej montowanie operacji politycznych i dezinformacyjnych. Stworzono podstawione, faszywe ruchy opozycyjne, sterowane potajemnie przez OGPU. Zaplanowano je w celu wcigania w swoje szeregi prawdziwych opozycjonistw w kraju i zagranic. Reim uywa tych niewinnych osb do rnych celw. Mogy funkcjonowa jako kanay dezinformacji, szantaowano ich i rekrutowano jako agentw, aresztowano i wytaczano publiczne procesy. Charakterystycznym (cho nie jedynym) przykadem tej techniki bya tak zwana operacja Trust. W 1921 roku, na samym pocztku NEP-u, OGPU stworzya w Rosji Sowieckiej faszyw organizacj antysowieck, Sojusz Monarchistyczny Rosji rodkowej. Zaoona przez carskich generaw w Moskwie i Leningradzie, niegdy istniaa naprawd, zostaa jednak zlikwidowana przez tajne suby w latach 1919-1920. Organizacj nominalnie kierowali jej byli czonkowie, w tym dawni carscy generaowie, a take czonkowie starej arystokracji, kt-
16
rzy przeszli na stron Sowietw. Ich lojalno wobec reimu sowieckiego nie podlegaa wtpliwoci, poniewa zdradzili dawnych przyjaci z podziemia antykomunistycznego. Byli to carscy generaowie Brusiow i Zajonczkowskij, byy carski attach wojskowy w Jugosawii [Serbii], gen. Potapow, a t ake b. carski urzdnik z ministerstwa transportu Jakuszew. Najbardziej aktywnym czonkiem Trustu by dawny oficer wywiadu Sztabu Generalnego w carskiej Rosji, ktry uywa wielu nazwisk, a jedno z nich to Opperput. Agenci Trustu podrowali za granice i ustanawiali poufne kontakty z prawdziwymi przywdcami antykomunistycznej emigracji, rzekomo w celu koordynacji dziaa przeciw reimowi sowieckiemu. Wrd wanych przedstawicieli emigracji, z ktrymi si spotykali, byli Borys Sawinkow oraz generaowie Wrangel i Kutiepow. Agenci przekonywali swoje kontakty, e monarchistyczny ruch antysowiecki, ktry reprezentowali, dobrze ju okrzep i spenetrowa wysze szczeble w armii, subach bezpieczestwa, a nawet w rzdzie i e w swoim czasie bdzie mg przej wadz i przywrci monarchi. Przekonali przywdcw emigracji, e system przeszed radykaln przemian: komunizm zawid, ideologia bya martwa, aktualni przywdcy nie mieli nic wsplnego z fanatycznymi rewolucjonistami z przeszoci. W gbi serca byli nacjonalistami, a ich reim ewoluowa w stron umiarkowanego reimu narodowego i mia wkrtce upa. NEP mia by pierwszym powanym ustpstwem na drodze do przywrcenia w Rosji kapitalizmu. Wkrtce miay nastpi koncesje polityczne. Z tego powodu, jak przekonywali agenci Trustu, kada interwencja czy wrogi gest ze strony mocarstw europejskich lub ruchu emigracyjnego byyby co najmniej zymi pomysami, jeli nie tragicznymi, jako e zjednoczyyby tylko Rosjan wok rzdu i w ten sposb przeduyyby jego trwanie. Rzdy europejskie i
17
przywdcy emigracji powinni przerwa antysowieck dziaalno terrorystyczn i zmieni swoj postaw z wrogiej reimowi sowieckiemu na biernie go akceptujc. Powinny uzna jego pastwowo i zwikszy obroty handlowe. W ten sposb bardziej mogliby si przysuy ewolucji systemu. Przywdcy opozycji powinni wrci do Rosji i tam mie swj wkad w proces przemian. Oczywicie wrd emigracji znaleli si nieufni, ale presti przywdcw organizacji (w szczeglnoci generaa Brusiowa) wikszo przekona. Przyjli na wiar dezinformacj Trustu i przekazali j do wpywowych przyjaci w europejskich subach wywiadowczych. Kiedy po jakim czasie trafia ona do rzdw jako tajny materia wywiadowczy, brzmiaa bardzo imponujco, a kiedy ta sama historia zacza by potwierdzana przez jedno rdo po drugim, staa si tajna i wiarygodna. Zaangaoway si w ni liczne suby specjalne w caej Europie i wydawao si niemoliwe, aby wszystkie si myliy. W czasie kiedy Trust rozkwita, OGPU przeja kontrol, cakowicie lub czciowo, nad dwoma dalszymi ruchami obliczonymi na wpywanie na klimat polityczny sprzyjajcy dla NEP. Byy to ruch Zmiana Znakw Drogowych i ruch Euroazjatycki. Pierwszy by wykorzystywany przez sowieckie tajne suby w celu zwodzenia emigracji i europejskich intelektualistw, e ideologia komunistyczna bya w odwrocie, a reim sowiecki ewoluowa w stron umiarkowanego pastwa narodowego. Ruch publikowa w Paryu i Pradze, przy nieoficjalnym wsparciu obu rzdw, tygodnik Zmiana Znakw Drogowych , a w Berlinie gazet W Przeddzie. W 1922 roku, nieco ryzykownie, rzd sowiecki zezwoli na wydawanie w Moskwie i Leningradzie dwch czasopism, Rosja i Nowa Rosja. Miay one na celu wywiera podobny wpyw na inteligencj wewntrz kraju.
18
Do 1926 roku wszystkie publikacje ruchu Zmiana Znakw Drogowych zostay skonfiskowane, ruch rozbity, a cz jego przywdcw w Zwizku Sowieckim aresztowana. Jedna z oficjalnych sowieckich publikacji czciowo potwierdza wykorzystanie ruchu w celach dezinformacyjnych i opisuje jego koniec. Nieco pniej operacja Trust zakoczya si aresztowaniem tych przeciwnikw reimu, ktrzy byli na tyle nierozwani, e ujawnili si, wic si z Trustem. W celu wywarcia wraenia na sowieckim spoeczestwie, przeprowadzono procesy przeciw opozycjonistom niektrym prawdziwym, innym faszywym na obszarze caego pastwa. Za granic stosowano wiele rnych rodkw w celu rozbicia, rozproszenia i dyskredytacji ruchu emigracyjnego i europejskich sub wywiadowczych. Agenci obu rodzajw, niektrzy prawdziwi, inni faszywi, byli zaocznie sdzeni, przywdcy emigracji, dziennikarze, biznesmeni, dyplomaci i czonkowie rzdw byli szantaowani w celu skonienia ich do wsppracy z sowieckim wywiadem. Pojedynczych przywdcw ruchu emigracyjnego i ich zwolennikw porywano, wczajc w to Borysa Sawinkowa, generaa Kutiepowa i estoskiego ambasadora w Moskwie Adu Birka. Spalonych agentw wymieniono na innych. Wybrane osoby i rzdy omieszano jako gupcw, ktrzy ulegli sprytnej prowokacji OGPU, bd te szantaowano grob dyskredytacji. Dla przykadu, jeszcze w 1944 roku, podczas sowieckiej okupacji Finlandii, danow straszy fiskiego prezydenta Mannerheima, e jeli nie zgodzi si na sowieckie dania, zostanie publicznie osdzony za swoj antysowieck dziaalno podczas operacji Trust i w ten sposb zostanie wykluczony z polityki. NEP zosta oficjalnie zakoczony przez Stalina w 1929 roku czym, co nazwano socjalistyczn ofensyw na wszystkich frontach. Cofnito koncesje dla zagranicznych przemysowcw, zabroniono dziaalnoci prywatnych przedsibiorstw, skonfiskowa-
19
no prywatn wasno, skolektywizowano rolnictwo, zintensyfikowano represje wobec opozycji politycznej. Rwnie dobrze NEP-u mogo nigdy nie by.
Skutki NEP-u
Podczas NEP-u nastpia wielka poprawa sytuacji w rolnictwie, w przemyle i handlu. Mimo e NEP nie przycign wielkich kredytw z Zachodu, w jego skutku sprowadzono technologi i no woczesny, wydajny sprzt. Tysice zachodnich technikw i inynierw pomogo uprzemysowi Zwizek Sowiecki, zachodnie firmy wybudoway najwaniejsze fabryki. Mona powiedzie, e podwaliny pod sowiecki przemys ciki i zbrojeniowy zostay pooone w latach dwudziestych z amerykask, brytyjsk, czechosowack, a po Traktacie z Rapallo (1922), take z niemieck pomoc. Niemcy odegray szczeglnie wan rol w procesie militaryzacji Zwizku Sowieckiego. Zgodnie z tajnymi klauzulami traktatu, Niemcy pomogli zbudowa nowoczesne fabryki sprztu lotniczego i pancernego. Komunici nazywali cynicznie obcych przemysowcw i biznesmenw pomocnikami socjalizmu. Rozpoczto epok dugofalowego planowania i industrializacji. Uznanie Zwizku Sowieckiego de iure przez pastwa zachodnie pomogo reimowi pokona opozycj wewntrzn i ustabilizowa si politycznie. Niedobitki innych partii politycznych (eserowcy [Socjalici-Rewolucjonici], mienszewicy i syjonici) zostay zdawione, zlikwidowane lub wygnane. Chopw spacyfikowano. Zamano niezaleno kociow, zaoono nowe yjce kocioy, kontrolowane przez reim. Zmiadono ruchy narodowe i separatystyczne w Gruzji, Armenii, na Ukrainie i w republikach azjatyckich, narody zostay cakowicie inkorporowane do zwizku federalnego. Podczas NEP-u nie powstaa adna nowa opozycja polityczna. Regularne czystki w partii komuni-
20
stycznej utrzymay ideologiczn czysto, tylko mniejszo jej czonkw ulega pokusom kapitalizmu i zostaa wyrzucona. Partia i tajne suby zdobyy dowiadczenie w aktywnej dziaalnoci i kontrolowaniu kontaktw z Zachodem. Suby bezpieczestwa zaczy sprawowa efektywn kontrol nad sowieckim spoeczestwem. Antysowiecki blok pastw europejskich, ktrego powstania si spodziewano, nigdy si nie zici. Wszystkie waniejsze pastwa (poza USA), uznay de iure Zwizek Sowiecki. Rosyjski ruch emigracyjny zosta skutecznie spenetrowany, zdyskredytowany i pozostawiony samu sobie w rozkadzie. Traktat z Rapallo, podpisany z Niemcami w 1922 roku (ukoronowanie aktywnej dyplomacji Lenina) podnis presti Sowietw, pomg zwikszy potencja militarny, uniemoliwi powstanie wsplnego frontu antykomunistycznego w Europie i osabi Republik Weimarsk. Midzy 1921 a 1929 rokiem do Kominternu doczyo dwanacie nowych partii komunistycznych, co w sumie dao czterdzieci sze. Stosujc legaln taktyk, partie komunistyczne zwikszay swoje wpywy w zwizkach zawodowych i parlamentach. Mimo e haso stworzenia zjednoczonego frontu z Midzynarodwk Socjalistyczn nie zostao zrealizowane, niektre partie socjalistyczne (niemiecka, francuska, hiszpaska i czechosowacka) podzieliy si pod wpywem usilnych stara komunistw: frakcje skrajnie lewicowe przyczay si do partii komunistycznych lub zakaday nowe partie. Komintern zdoby cenne dowiadczenie w jednoczesnym stosowaniu taktyki legalnej i rewolucyjnej, w umiejtnoci zmieniania jednej na drug or az w koordynowaniu dziaa z dyplomacj sowieck. Poczone taktyki zostay skutecznie wykorzystane przez komunistw w nacjonalistycznych Chinach. Mongolia zostaa pierwszym pastwem satelickim ZSRR.
21
Wnioski z NEP-u
Dezinformacja w okresie NEP-u okazaa si sukcesem. Patrzc oczami Zachodu, zagroenie komunizmem podczas jego trwania wydawao si zaegnane. Lk przed bolszewizmem zosta rozwiany. Osaba pozycja antykomunistw. Wzrosy nadzieje na odprenie. Zachodnia opinia publiczna, niechtna powiceniom, naciskaa na swoje rzdy w sprawie dalszego ukadania si z reimem sowieckim. Oczywicie, w rzeczywistoci zagroenie komunizmem wzroso: zachodnie nadzieje za jaki czas miay zosta cakowicie zburzone. Niemniej stratedzy komunizmu nauczyli si, e przywdcy Zachodu mog by oszukiwani i skaniani do podejmowania bdnych decyzji w zakresie ich ocen i polityki wobec Zwizku Sowieckiego. Rzeczywicie, dezinformacja stworzya korzystne warunki dla skutecznego funkcjonowania sowieckiej polityki wewntrznej, dyplomacji i dziaalnoci Kominternu.
22
3 Wzorce Dezinformacji: Fasada i Sia

Jeli reim komunistyczny znajduje si w kryzysie, wadza jest saba, kierownictwo podzielone lub skompromitowane, logicznym wzorcem dezinformacji jest ukrycie samego faktu kryzysu i jego rozmiarw, przycignicie uwagi do innych problemw i prezentowanie sytuacji w kraju i za granic w jak najkorzystniejszym wietle. To wanie wzorzec dezinformacji fasada i sia, znany rwnie jako wioska potiomkinowska.1 Stosowano go w kadym systemie komunistycznym, np. w Chinach i Rumunii, nie wyczajc samego Zwizku Sowieckiego. Oglny wzorzec dezinformacji okrela formy, jakie przybiera, i stosowane techniki. We wzorcu fasady i siy informacje mogce zaszkodzi reimowi s umniejszane, a informacje korzystne wyolbrzymiane. Rzeczywiste zagadnienia s poruszane w prasie tylko pobienie, jeli w ogle. Statystyki zwykle si ukrywa, bd zawya. Propaganda odgrywa tak istotn rol, e sama w sobie staje si gwn form dezinformacji. Aby zwikszy jej wiarygodno, prowadzone s specjalne operacje, ktre maj za zadanie wprowadzi odbiorc w bd. Saboci i wpadki systemu s przedstawiane jako jego mocne punkty i sukcesy, a polityczna i ideologiczna pasywno jako zwycistwo. Niepew-
23
no wzgldem przyszoci prezentuje si jako wiar w to, co ma nadej. Obawy wiata zewntrznego s podsycane, zagroenie ze strony komunizmu jest za nieproporcjonalnie wyolbrzymiane w stosunku do rzeczywistego potencjau, celem skutecznego zniechcania od interwencji w jego wewntrzne sprawy. Masowy uycie powyszego wzorca dezinformacji miao miejsce podczas stalinowskich czystek oraz w ostatnich latach ycia dyktatora. Na przykad, podczas masowych represji z lat trzydziestych reim przedstawia si wiatowi zachodniemu (nie bez sukcesu) jako model demokratyczny z silnym liderem. Armia Czerwona, ktrej korpus oficerski niemal w caoci zosta wyeliminowany (czyli: wymordowany), bya przedstawiana jako najpotniejsza armia wiata. W okresie powojennym ukrywano spadek wpyww ideologii komunistycznej i stopie spoecznego niezadowolenia w Zwizku Sowieckim i w Europie Wschodniej, znaczenie opozycji wobec Stalina, jakie stanowi danow i jego grupa leningradzka w 1948 zostay skutecznie zatajone, podobnie jak napicia midzy Sowietami, Chinami i innymi pastwami satelickimi. Blok by niesusznie przedstawiany jako monolit. Sia polityczna, wojskowa i gospodarcza tego rzekomego monolitu byy znacznie wyolbrzymiane przez komunistyczn propagand, ktrej gwnym koem zamachowym bya dezinformacja. Aby uniemoliwi Zachodowi odkrycie skali wewntrznego kryzysu bloku, ktry propaganda za wszelk cen staraa si ukry, kontakty midzy wiatami komunistycznym i niek omunistycznym zostay zredukowane do absolutnego minimum. Obywatelom ZSRR i pastw sat elickich, poza czonkami oficjalnych delegacji, zabroniono wyjazdw zagranicznych. Oficjalnych delegatw z kolei dokadnie sprawdzano przed wypuszczeniem z kraju i poddawano dokadnej obserwacji za granic. Jedynymi gomi w Bloku z krajw niekomunistycznych byli komunici lub ich towarzysze podry [sojusznicy, gwnie z krgw le-
24
wicowych i liberalnych], a nawet ich dokadne lustrowano, zanim wyraono zgod na wizyt. Kiedy przyjedali, trasa ich podry bya cile nadzorowana, du cz programu wizyty stanowiy pokazy w kolektywnych fabrykach i gospodar stwach rolnych. Zagraniczni dyplomaci i dziennikarze poddawani byli surowym ograniczeniom i pozwalano im podrowa wycznie w promieniu dwudziestu piciu kilometrw od stolicy. Ustanowiono cise procedury kontaktw oficjalnych midzy zachodnimi dyplomatami i komunistycznymi oficjelami, w latach 19461947 wprowadzono specjalne dekrety definiujce odpowiedzialno sowieckich urzdnikw wobec informacji stanowicych tajemnic pastwow. Prawie nie istniay kontakty przedstawicieli Zachodu ze zwykymi obywatelami, a jeli nawet tak si zdarzao, to byy one cile kontrolowane. Za pomoc takich wanie rodkw kraje komunistyczne byy w dosownym znaczeniu odcite od wiata. Gazety w krajach komunistycznych praktycznie nie zawieray prawdziwych wiadomoci. Artykuy traktoway niemal wycznie o potdze reimu, osigniciach przywdcw i niedoskonaoci wiata niekomunistycznego. Tylko ludzie wprawieni w analizie komunistycznej propagandy i dezinformacji, mogli czasem co wyczyta midzy wierszami i odkry skrawek prawdy na temat tego, co naprawd si dziao.
Oficjalne przemwienia i dokumenty partyjne

Przykady zastosowania wzorca fasady i siy z tego okresu mona znale w raporcie Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Zwizku Sowieckiego (KPZR) na XIX Zjazd w padzier niku 1952 roku. Traktowa on o sytuacji gospodarczej i politycznej w Zwizku Sowieckim i w Bloku Komunistycznym po wojnie. Oto kilka cytatw:
25
Problem zboa [w Zwizku Sowieckim] zosta rozwizany, definitywnie i ost atecznie; Osignicia we wszystkich dziedzinach gospodarki narodowej doprowadziy do dalszej poprawy standardw materialnych i kulturowych spoeczestwa ZSRR; Wprowadzajc bez adnych uchybie narodow myl polityczn Lenina i Stalina, nasza partia wzmocnia wielonarodowe pastwo sowieckie, promowaa przyja i wspprac midzy ludami Zwizku Sowieckiego, zrobia wszystko, aby wesprze, zapewni i zachci rozkwit kultur narodowych mieszkacw naszego kraju, a take wydaa bezkompromisow walk wszystkim bez wyjtku elementom nacjonalistycznym. Sowiecki system polityczny, ktry przeszed cik prac podczas wojny i sta si dla caego wiata przykadem i modelem prawdziwie rwnych praw i wsppracy narodw, jest dowodem wielkiego triumfu pogldw Lenina i Stalina na kwesti narodowoci; Stosunki ZSRR z tymi krajami [satelitami komunistycznymi] s przykadem zupenie nowych stosunkw midzy pastwami, wczeniej nie spotykanymi w dziejach. S oparte na zasadzie rwnych praw, wsppracy gospodarczej i szacunku dla niepodlegoci narodowej. Wierny podpisanym przez siebie traktatom o wzajemnej wsppracy, ZSRR udziela i bdzie nadal udziela wsparcia i pomocy w dalszej konsolidacji i rozwoju tych krajw.
Ten raport to trawestacja prawdziwego stanu rzeczy. To, co w nim napisano, byo cakowitym przeciwiestwem prawdy. Co wicej, ci, ktrzy go stworzyli, zatwierdzili i wygosili, doskonale wiedzieli, e by on cakowicie faszywy.
26
Celowe operacje dezinformacyjne

W 1947 roku stworzono specjaln Sub Dezinformacji (Suba 5), ktra bya czci sowieckiego wywiadu, funkcjonujcego wwczas pod nazw Komitetu Informacji (KI). Jej szefem by pukownik Grauehr.2 Celowe operacje dezinformujce nigdy nie byy traktowane przez wywiad sowiecki jako cel sam w sobie. Miay suy celom politycznym, przewanie poprzez tworzenie i ksztatowanie warunkw do ich udanej realizacji. Poczwszy od ostatnich lat ycia Stalina, kiedy to Zwizek Sowiecki znajdowa si w powanym kryzysie, na ktry nie znajdywano lekarstwa, operacje Suby 5 miay zasig ograniczony, do nie do koca okrelonych akcji propagandowych, majcych na celu ukry kryzys i usprawiedliwi kilka co bardziej racych i nieracjonalnych przykadw zachowania Stalina. Jednym z przykadw jest dziaanie majce na celu rozpowszechnienie podejrzenia, e Tito i inni przywdcy Jugosawii to wieloletni agenci Zachodu. Dodatkowym czynnikiem ograniczajcym zakres celowych operacji dezinformujcych by kult jednostki, ktry umacnia dyktatur Stalina i uniemoliwia szczero w przedstawianiu rzeczy nawet wtedy, kiedy bya bezwzgldnie wymagana, po to eby doda wiarygodnoci zafaszowaniu. Ilustruj to dwa przykady. Na Zachd wysano radzieckiego agenta. Mia udawa politycznego odstpc, dysydenta, szukajcego azylu politycznego na Zachodzie. Kraj, w ktrym znalaz schronienie, pozwoli mu zorganizowa konferencj prasow, na ktrej w sposb naturalny krytykowa sowiecki reim. Kiedy Stalin przeczyta raport z konferencji, wezwa oficera prowadzcego agenta i spyta: gdzie on pracowa przed przyjciem do wywiadu? W kochozie, odpowiedzia szef suby. W takim razie odelijcie go z powro-
27
tem do kochozu, skoro nie potrafi zrozumie, jak niszczce s sformuowania, ktre gosi. Wskazuj na nasz polityczn niestabilno. Innym razem polska suba bezpieczestwa rozpowszechnia fikcyjn informacj, e zlikwidowana w rzeczywistoci podziemna organizacja, cigle dziaa, chcc j tym sposobem wykorzysta jako kana dezinformacji wojskowej i politycznej. Kiedy poproszono Stalina o autoryzacj przekazania materiau dezinformacyjnego, ten odmwi, wyjaniajc, e to stworzy ze wraenie niestabilnoci Polski. W roku 1951, kiedy sowiecki wywiad zosta przeniesiony z Komitetu Informacji (KI) do Ministerstwa Bezpieczestwa Pastwowego [pol. MBP, ros. MGB], Suba 5 staa si zarzdem w ramach nowego KI w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, zajmujc si tylko dezinformacj dyplomatyczn. Podczas antysemickiej kampanii z lat 1951-1953, Suba 5 ulega takiej samej demoralizacji, jak reszta sowieckiego wywiadu. Jej dawny szef, Grauehr, w istocie, zwariowa. Zosta zastpiony przez Iwana Iwanowicza Tugarinowa, ktry pniej zosta szefem KI.
1
W XVIII wieku ksi Potiomkin zorganizowa podr rzeczn dla carycy Katarzyny II i ambasadorw przy jej dworze. Aby pokaza wysoki poziom ycia, jakim mieli cieszy si chopi pod jej wadz, rozkaza zbudowa sztuczne dostatnie wioski, przenone makiety, wzdu brzegw rzeki. Gdy carskie barki mijay owe bogate wsie, makiety byy popiesznie demontowane i skadane w nastpnym miejscu, wzdu kursu statkw.
Byy szef sowieckiego wywiadu w Szwecji i innych pastwach.
28
Wzorce Dezinformacji: Przemiany
Walka o wadz pomidzy nastpcami Stalina trwaa od jego mierci w 1953 roku do ostatecznego zwycistwa Chruszczowa w czerwcu 1957 roku. W duym stopniu nie bya to tylko walka midzy rnymi osobami, ale te midzy doktrynami politycznymi. Wobec braku ustalonej i spjnej wizji politycznej, nie dziwi, e w tym czasie nie istnia scentralizowany wydzia dezinformacji w radzieckim wywiadzie. Stosowano j sporadycznie na szczeblu szefa wydziau, dziaajcych wedug instrukcji szefa suby. W tym czasie celami dezinformacji byy: ukrycie przed Zachodem rozmiaru kryzysu wewntrznego wiata komunistycznego, zamazanie rnic politycznych midzy rywalami o nastpstwo po Stalinie, utajnienie stopnia zdziczenia w procesie rywalizacji i zafaszowanie obrazu procesu destalinizacji. Skuteczne utajenie wewntrznego kryzysu mona dobrze zilustrowa na przykadzie zarzdzania informacj na temat wydarze w Gruzji. 5 marca 1956 roku, w rocznic mierci Stalina, w stolicy Gruzji Tbilisi miay miejsce pierwsze masowe niepokoje. Tumy ludzi, zwaszcza studentw, zebray si spontanicznie na gwnym placu na antysowieckim wiecu. Przemawiajcy domagali si znie-
29
sienia systemu jednopartyjnego, rozwizania sub bezpieczestwa, wolnoci sowa i uniezalenienia Gruzji od Zwizku Sowieckiego. Studenci apelowali do tumu o przyczenie si do rewolty, czego wielu Gruzinw posuchao. Na rozkaz Chruszczowa na ulice wysano oddziay specjalne, z rozkazem strzelania do tumu. Byo wielu zabitych i rannych. Liczni studenci zostali aresztowani. W cigu jednej nocy rozbrojono i zdemobilizowano gruziskie i ormiaskie narodowe w swym skadzie etnicznym jednostki wojskowe z miejscowego okrgu wojskowego. Wydarzenia gruziskie z wiosny 1956 roku mona porwna do Krwawej Niedzieli (9 stycznia 1905 r.), niesawnego dnia z historii Rosji, kiedy to na rozkaz cara ludowa demonstracja zostaa utopiona we krwi. W 1905 roku Krwawa Niedziela bya gwn wiadomoci w kadej gazecie w Rosji, wzbudzajc ogromne wzburzenie w caym kraju. W 1 956 roku wydarzenie w Tbilisi zostao kompletnie zignorowane. adna gazeta o nim nie wspomniaa, zupenie tak, jakby si nigdy nie wydarzyo. Tajemnic pastwow pozostaje fakt, e Chruszczow i Sierow, szef KGB, byli w tym czasie w Gruzji, by osobicie kierowa zdawieniem niepokojw. Gruzja zostaa cakowicie odizolowana od reszty kraju. Obszar, ktry zwykle przyciga wczasowiczw z caego Zwizku Sowieckiego do synnych miejscowoci wypoczynkowych, latem 1956 roku by cakowicie opuszczony. Wobec podrnych przeprowadzano szczegowe i surowe kontrole. Poficjalnie tumaczono, e potpienie Stalina urazio gruziskie odczucia narodowe. Wiadomoci o niepokojach w Gruzji pniej przebiy si na Zachd, ale zostay zinterpretowane jako wybuch nacjonalizmu, spowodowany niezadowoleniem z potraktowania Stalina, a nie zgodnie z rzeczywistoci, e bya to spontaniczna demonstracja wymierzona w cay system sowiecki.
30
Faszowanie obrazu procesu destalinizacji

Jeli chodzi o walk o wadz, Komitet Centralny, KI w ramach MSZ i KGB zostay zaangaowane przez Chruszczowa w skuteczne dziaania dezinformujce, w celu przedstawienia faszywych przyczyn odsunicia jego rywali i prawdziwego charakteru jego stanowiska i polityki. Poniewa operacja czya si take z faszowaniem obrazu zagadnie zwizanych ze stalinizmem i destalinizacj i staa si podstaw programu dezinformacji strategicznej uruchomionego w 1959 roku, zasuguje na szczegowe wyjanienie. Aby unikn nieporozumie, naley zacz od nakrelenia rnic midzy antykomunizmem i antystalinizmem i od okrelenia stopnia, do jakiego destalinizacja bya rzeczywistym zjawiskiem.
Antykomunizm
Antykomunizm nie jest wyranie zwizany z wrogoci wobec konkretnego przywdcy komunistycznego. Oznacza sprzeciw wobec zasad i praktyk komunizmu; jest krytyczny wobec komunizmu w najszerszym sensie. Istnia w rnych formach w Zwizku Sowieckim jeszcze przed 1917 rokiem. Rozwin si w czasach Lenina, rozkwit za Stalina i przetrwa, cho nieco tracc na wietnoci, za jego nastpcw. Mona rozrni w nim trzy nurty: konserwatywny, ktry jest mniej lub bardziej nieustpliwy i stay w swoim opozycjonizmie; liberalny , od czasu do czasu opowiadajcy si za ukadaniem si, do pewnego stopnia, z komunizmem oraz neutralny, obecny szczeglnie wrd niekomunistycznych ssiadw Bloku Komunistycznego, prbujcy zawiera praktyczne porozumienia z reimami komunistycznymi, aby zapewni sobie bezpieczestwo i przetrwanie.
31
Antykomunizm wrd inteligencji moe wynika z odrzucenia intelektualnych podstaw dogmatycznych marksizmu jako filozofii. We wszystkich warstwach spoecznych ywi si wiar, e komunizm jest nienaturalnym, nietolerancyjnym i nieludzkim systemem, ktry ponia jednostk, utrzymuje si gwnie dziki przemocy i terrorowi oraz realizuje agresywn polityk, ktrej ostatecznym celem jest dominacja nad wiatem. W przeszoci komunistyczna teoria i praktyka w takich dziedzinach jak zdobycie wadzy, naduywanie i niszczenie instytucji demokratycznych, duszenie wolnoci osobistych i stosowanie terroru, prowokoway zbrojn odpowied socjaldemokratw, ktra pogbiaa przepa midzy socjalistami i komunistami oraz podziay w midzynarodowym ruchu pracowniczym. Sia midzynarodowego antykomunizmu na zmian rosa i malaa. Dwoma jej szczytowymi momentami byy angielsko-francuska prba stworzenia europejskiej koalicji antysowieckiej podczas wojny domowej w Rosji w latach 1918-1921 oraz powstanie NATO pod drugiej wojnie wiatowej. Od 1917 roku antykomunizm przejawia si w rnych formach, zarwno wewntrz, jak i na zewntrz Zwizku Sowieckiego. Typowymi przykadami tej postawy byy wojna domowa w Rosji w latach 1918-1921, ruchy separatystyczne w nierosyjskich republikach sowieckich, rewolty kaukaskich i rodkowo-azjatyckich narodw w latach dwudziestych, pniejszy ruch oporu na Ukrainie i w republikach batyckich oraz dziaalno organizacji emigracyjnych, uchodcw politycznych i osb, ktre zerway z zachodnimi partiami komunistycznymi. Opozycja tego rodzaju istniaaby niezalenie od tego, czy Stalin kiedykolwiek doszedby do wadzy, mimo e jego represyjna polityka bardzo j wzmocnia i usztywnia. Rzeczywicie, rzdy Stalina byy tak bezporednio despotyczne, e na jaki czas stali-
32
nizm sta si niemal synonimem komunizmu i opozycja wobec pierwszego bya mylona z opozycj wobec drugiego, zwaszcza e Stalin przeladowa oba rodzaje z jednakow bezwzgldnoci i okruciestwem. W latach 30. zmiady prawdziw i domnieman opozycj wobec swojej osoby poprzez masowe represje, nawet wobec czonkw partii. Niektrzy z przywdcw Trzeciej Midzynarodwki, tacy jak Zinowiew, Bucharin i Bela Kun, zostali rozstrzelani. Trocki, ktry wraz z innymi przywdcami socjaldemokracji by uwaany przez Stalina za jednego z najgroniejszych wrogw Zwizku Sowieckiego, zosta zamordowany w 1940 r. [w Meksyku], przez tajnych agentw bdcych na usugach Stalina. Przywdcy socjaldemokracji w Europie Wschodniej po drugiej wojnie wiatowej zostali fizycznie wyeliminowani.
Antystalinizm
Warto zacz od tego, e wszyscy antykomunici s antystalinowcami. Wane, aby zauway, e wielu komunistw przyjo postaw antystalinizmu, poniewa starao si nie tyle obali system komunistyczny, co wzmocni go i oczyci poprzez usunicie niektrych elementw stalinowskich teorii i praktyk. Antystalinizm w tej formie krytykuje komunizm tylko w bardzo wskim sensie. Istnia w ruchu komunistycznym od roku 1922. Po mierci Stalina sta si elementem oficjalnego ycia i doktryny partyjnej i sta si podstaw prawdziwej destalinizacji. Pod wieloma wzgldami doktryna Stalina bya kontynuacj leninizmu: gosia dyktatur proletariatu i partii komunistycznej, industrializacj, kolektywizacj rolnictwa, eliminacj klasy kapitalistw, budow socjalizmu w Zwizku Sowieckim i wspieranie rewolucji socjalistycznych za granic. Pod pewnymi
33
wzgldami Stalin jednak odszed od praktyk i zasad leninizmu, zwaszcza tworzc swoj osobist dyktatur, bezwzgldnie eliminujc opozycj i represjonujc lojalne elementy wewntrz partii, pogbiajc przepa midzy klas rzdzc a pozbawionymi praw robotnikami i kochonikami i manipulujc or az dyskredytujc ideologi komunistyczn. Na przestrzeni lat miay miejsce nastpujce manifestacje opozycji komunistw wobec Stalina: krytyka grubiastwa i nietolerancji Stalina wyraona w testamencie Lenina, w ktrym sugerowa on odsunicie Stalina z funkcji sekretarza generalnego partii; publiczne podkrelanie rnic w polityce Stalina midzy leninizmem a stalinizmem przez Trockiego i jego zwolennikw w latach dwudziestych i trzydziestych; publiczna krytyka przez Tit i Komunistyczn Parti Jugosawii, w czasie i po zerwaniu ze Stalinem w 1948 roku; potajemna krytyka Stalina przez danowa i jego grup leningradzk w 1948 roku; potajemna krytyka dyktatora sowieckiego przez kierownictwo Chiskiej Partii Komunistycznej w latach 1950-1953 i ju jawna w 1956; raczej czyny ni sowa przywdcw KPZR i innych partii komunistycznych w latach 1953-1956 i od 1956 roku. Krytyka wyraona przez powysze osoby i ugrupowania rnia si intensywnoci i otwartoci, ale wszyscy oni, mimo rnych wizji, pozostali komunistami i zachowali swoj lojalno wobec leninizmu. Byli wyrazicielami prawdziwej destalinizacji wierzyli w przywrcenie komunizmu leninowskiego, bez stalinowskich dewiacji.
34
Zagroenie, jakie dla ruchu komunistycznego przedstawia stalinizm byo ignorowane i umniejszane w latach trzydziestych i czterdziestych, ze wzgldu na zagroenie faszyzmem i niebezpieczestwem, jakie przedstawia w wymiarze tworzenia frontw ludowych z partiami socjalistycznymi w latach trzydziestych i sojuszu wojennego z mocarstwami zachodnimi. Niemniej jednak w latach 1953-1956 szkody, jakie stalinizm wyrzdzi sprawie komunistycznej, byy ju oczywiste. Ich przejawami byy: wypaczenie, degradacja i dyskredytacja ideologii komunistycznej. Marksizm jako filozofia zosta skompromitowany w oczach zachodnich intelektualistw; pogbienie niezadowolenia w Zwizku Sowieckim i krajach satelickich, ktre doprowadzio do wybuchw rewolucji we Wschodnich Niemczech, w Polsce i na Wgrzech; osabienie wpyww komunistw i izolacja komunistycznych partii i reimw; wzrost prestiu i wpyww antykomunizmu; silny sprzeciw rnych ruchw religijnych, z uwzgldnieniem katolicyzmu i islamu; powstanie zachodnich sojuszy wojskowych, takich jak NATO, SEATO i Pakt Bagdadzki (pniejsze: CENTO); wrogo umiarkowanych przywdcw z rozwijajcych si pastw niezaangaowanych, takich jak [przywdca Indii] Nehru; wsppraca zachodnich rzdw demokratycznych z antykomunistycznymi organizacjami emigracyjnymi; wsppraca partii socjaldemokratycznych i konserwatywnych przeciw zagroeniu sowieckiemu; wyamanie si Jugosawii z Bloku Komunistycznego i jej zblienie z Zachodem w latach 1948-1955;
35
powane napicia midzy Zwizkiem Sowieckim i komunistycznymi Chinami, ktre grozio rozamem midzy nimi w latach 1950-1953; opozycja danowa przeciw Stalinowi; walka o wadz wewntrz sowieckiego kierownictwa po mierci Stalina. W niektrych obszarach stalinizm zbliy do siebie dwa rodzaje opozycji: antykomunizm i antystalinizm. W przypadku Jugosawii, ktra po 1948 roku znalaza si bliej Zachodu ni Bloku Komunistycznego, stay si niemal jednoci. W aktualnym kontekcie, najwaniejszym epizodem w historii nieskutecznej opozycji wobec Stalina za jego ycia bya prba stworzenia grupy wok danowa w 1948 roku. Mimo e zakoczya si niepowodzeniem, bya ona znana bezporednim nastpcom Stalina w gronie sowieckiego kierownictwa. Bya czci ich zakumulowanej wiedzy o rnych formach opozycji wobec komunizmu i stalinizmu i wanym argumentem w procesie przekonywania ich do potrzeby skorygowania stalinowskich wypacze w systemie, w celu uniknicia katastrofy. Destalinizacja bya oczywistym kierunkiem i naley wyjani, w jaki sposb zostaa wcielona w ycie po mierci Stalina.
Destalinizacja w praktyce
Mona wyrni trzy gwne fazy destalinizacji: pierwsza, pocztkowa, nieprzygotowana, le zaplanowana ale prawdziwa, przeprowadzana w latach 1953-1956 przez podzielone, skonfundowane i rywalizujce ze sob kierownictwo, znajdujce si pod presj ludnoci i braku jakiejkolwiek perspektywicznej polityki dla bloku komunistycznego; druga, czyli nawrt do destalinizacji w latach 1956-57, kiedy Chruszczow ucieka si do sta-
36
linowskich metod w dawieniu rewolty na Wgrzech i opozycji wymierzonej w niego osobicie, w celu zapewnienia sobie prymatu; wreszcie trzecia, stopniowe oywienie od roku 1958, z pewnymi prawdziwymi elementami destalinizacji (np. stopniowe zwalnianie i r ehabilitacja czci ofiar Stalina) poczona z wykalkulowanym politycznym wykorzystaniem procesu, w ktrym niektre z elementw byy rozmylnie prezentowane w nieprawdziwy sposb.
Improwizowana destalinizacja w latach 1953-1956

Destalinizacja nie zacza si, jak to czsto jest przyjmowane, od tajnego referatu Chruszczowa, wygoszonego na XX Zjedzie KPZR w lutym 1956 roku, ale zaraz po mierci Stalina w marcu 1953 roku. Kady z pretendentw do spucizny: Beria, Malenkow, Mootow, Buganin i Chruszczow, by w jakim sensie antystalinowcem. Wszyscy bez wyjtku wiedzieli o kr yzysie systemu komunistycznego i wszyscy zgadzali si co do pilnej potrzeby odejcia od doktryn Stalina. Z drugiej strony, istnia spr co do rodzaju i zakresu niezbdnych zmian. aden z pretendentw nie dziery prymatu, aden z nich nie wypracowa w szczegach wasnej doktryny, a take yjc w cieniu Stalina, nie byo midzy nimi adnych porozumie co do polityki. Rnice osobowociowe i doktrynalne pretendentw wpyny na przebieg destalinizacji. Beria myla o najgbszych i najbardziej nieortodoksyjnych zmianach, wczajc likwidacj kolektywnego rolnictwa. Malenkow, najbardziej ufajcy swoim siom, posun si dalej ni inni w otwartej krytyce metod postpowania tajnej policji i poparciu ustpstw wobec da ludu. Destalinizacja nie zostaa zainicjowana przez Chruszczowa,
37
a przez Malenk owa, Beri i Mootowa, ktrzy zdominowali prezydium Partii po mierci Stalina. Do szybko podjto pierwsze kroki. Dokonano rewizji spraw kilku prominentnych postaci osdzonych i uwizionych za czasw Stalina. Uwolniono lekarzy kremlowskich. Wprowadzono zakaz masowych aresztowa. Rozadowano napicie midzynarodowe, zawierajc ugod w sprawie wojny koreaskiej. Odwoano rozkaz Stalina z grudnia 1952 roku o reaktywacji sowieckiego wywiadu zagranicznego w zakresie, w ktrym nie odpowiada on nowemu umiarkowanemu kursowi polityki zagranicznej. Pierwszy znak pomniejszania znaczenia osoby Stalina i uznania jego bdw przyszed w lipcu 1 953 roku, kiedy w tajnym licie do czonkw partii poinformowano o dymisji Berii i jej przyczynach. Odnoszono si w nim do Stalina nie jako do wielkiego wodza, ale po prostu jako do J. W. Stalina, umieszczajc go w jednym nawiasie z Beri. Pisano, e faworyzowanie Berii przez Stalina uniemoliwiao jego wczeniejsze zdemaskowanie. To byo pierwsze tak wyrane przedstawienie bdw Stalina czonkom partii. Pniej krgi partyjne dowiedziay si o dyskusji, ktra miaa miejsce w prezydium na temat inicjatywy Malenkowa z lipca 1953 roku po aresztowaniu Berii. Jednogonie zdecydowano o wprowadzeniu zmian w stalinowskich praktykach w partii i administracji, aczkolwiek bez publicznej krytyki Stalina. Prezydium zalecio w szczeglnoci przegld i r eform dziaa sub specjalnych z sugesti, e w przyszoci, gdy sytuacja w Partii i kraju si uspokoi, wyjanione zostan stalinowskie wypaczenia w doktrynie, takie jak niesprawiedliwe represjonowanie ludnoci i czonkw Partii. Cae prezydium, cznie z Chruszczowem, zgadzao si, e naleao podda krytyce tylko Stalina i Beri, i e nie bdzie przyznawania si do bdw innych jego czonkw.
38
W tym wanie sensie, tajny referat o zbrodniach Stalina, wygoszony przez Chruszczowa w lutym 1956 roku na XX Zjedzie, ktry pniej znalaz si na Zachodzie, cho nigdy nie opublikowano go w Zwizku Sowieckim, by tak naprawd konsekwencj decyzji prezydium. Referat zosta przygotowany przez Pospieowa, szefa partyjnego Instytutu Bada nad Myl Marksa, Engelsa, Lenina i Stalina. Fakty zaczerpnito z archiww tajnych sub, a wiele pomysw z opowieci leninowskiej Starej Gwardii przeladowanej przez Stalina. Odnaleziono je we wspomnieniach dawnych przywdcw komunistycznych publikowanych na Zachodzie w latach trzydziestych, w szczeglnoci Trockiego. Szkic referatu Pospieowa zosta przedyskutowany i zatwierdzony przez prezydium w przeddzie zjazdu Partii.1 W czasie jego wygaszania, Chruszczow doda kilka osobistych uwag. Najwaniejsze w referacie byo jednak to, e Chruszczow uniemoliwi przeksztacenie destalinizacji w atak na zasady komunizmu jako takie. Zmiany, ktre mieli na myli Beria i Malenk ow w rewizjonistycznej wersji destalinizacji, mogy doprowadzi do zasadniczej zmiany reimu. Wicej nawet, wziwszy pod uwag kryzys wiata komunistycznego i int ensywno walki o wadz midzy przywdcami sowieckimi, mogy one same nabra impetu i przynie radykaln transformacj spoeczestwa sowieckiego bez wzgldu na zamiary inicjatorw. To z kolei mogoby przynie nieprzewidzialne konsekwencje dla Zwizku Sowieckiego, reszty wiata komunistycznego i niekomunistycznego. Nie bez powodu Beria zosta rozstrzelany jako agent wiatowego imperializmu, a Malenkowa zdymisjonowano z funkcji premiera w 1955 roku za odstpstwo od teorii Stalina i Lenina. Ich pogldy rzeczywicie zagraay reimowi i mogy doprowadzi do sytuacji, ktrej przywdcy komunistyczni nie byliby w stanie kontrolowa. Przypisujc win wszystkich bdw przeszoci
39
przestpstwom jednej osoby, czyli Stalina, kierownictwo Partii byo w stanie zachowa esencj reimu komunistycznego, wprowadzajc tylko kilka taktycznych zmian.
Restalinizac c ja
Demaskacja bdw Stalina istotnie wzmocnia antykomunizm i antyst alinizm, zarwno w pastwach komunistycznych Bloku Sowieckiego, jak i poza nim. Wybuchy rewolty w Gruzji, Polsce i na Wgrzech. Kryzys w wielu innych partiach komunistycznych pogbi si. Reakcja Chruszczowa polegaa na powrocie do metod stalinizmu. Wzmocniono suby specjalne, uyto si zbrojnych do zdawienia rewolt w Zwizku Sowieckim i Europie Wschodniej. Denie Chruszczowa do swojej wasnej formy osobistej dyktatury niepokoio jego wsppracownikw z kierownictwa. Mootow i Malenkow wyroli na liderw opozycji. W tym czasie Mootow formowa swoje wasne pogldy na destalinizacj. Wraz ze swoimi zwolennikami jasno dawa do zrozumienia, e chcia odsun Chruszczowa w celu zapewnienia kontynuacji procesu destalinizacji, ktr Chruszczow w rzeczywistoci wstrzyma. Jako komunici chcieli stabilizacji systemu i z niesmakiem obserwowali, jak Chruszczow budowa swj wasny kult jednostki. Zagraa tym ich pozycji. Z ich punktu widzenia, powrt do polityki represji mg doprowadzi do jeszcze wikszych wybuchw ni powstanie wgierskie, co cakowicie zaprzeczao kursowi obranemu po mierci Stalina. Chruszczow by nowym Stalinem, ktrego naleao usun. Karty odkryto w czerwcu 1957 roku. Z pomoc armii i si bezpieczestwa, Chruszczow o wos pokona grup antypartyjn. Gdyby opozycja odniosa sukces, szansa na prawdziwy i niekon-
40
trolowany proces destalinizacji i liberalizacji systemu otwaraby si ponownie. Publiczna demaskacja metod stalinowskich dokonana przez Chruszczowa w celu uzyskania wadzy osobistej w poczeniu z pokazaniem represji tajnej policji i publicznym procesem szefa KGB Sierowa doprowadziaby do da dalszych zmian. Gdyby podzielona opozycja dosza do wadzy, musiaaby i na ustpstwa, niezalenie od woli jej indywidualnych czonkw. Jeszcze intensywniejsza walka o wadz uniemoliwiaby przyjcie nowej, dugoterminowej strategii. Zwycistwo Chruszczowa nad opozycj w czerwcu 1957 roku zostawio go na niezagroonej pozycji, pozwalajc przeanalizowa sytuacj w Zwizku Sowieckim i caym bloku bez wtrcania si kogokolwiek z kierownictwa. Jego pierwszym posuniciem byo nieprawdziwe, ale skuteczne przypicie opozycji atki stalinowcw. Udao mu si przypisa sobie ca zasug za ujawnienie zbrodni Stalina, ukry stosowanie stalinowskich metod w deniu do wadzy i odcign uwag od natury zarzutw, jakie stawiali mu przeciwnicy. Zwycistwo nad opozycj, faszywie prezentowane jako triumf nad stalinizmem, wygldao jak bogosawiestwo dla opinii publicznej w Zwizku Sowieckim i na wiecie. Mimo, e na pocztku istniaa pewna doza sceptycyzmu w kraju, a nawet w kilku organizacjach partyjnych, ostatecznie presja na rzd w sprawach wewntrznych i zagranicznych ulega zmniejszeniu.
Przypis do Rozdziau 4
1
Powysze tezy znajduj potwierdzenie w oficjalnych zapisach przemwie, wygoszonych przez rnych czonkw Prezydium, na XX Zjedzie KPZR, w tym Chruszczowa, Mootowa, Malenkowa i Kaganowicza.
41
5 Nowa doktryna polityczna i nowa strategia Dezinformacji

Zwycistwo Chruszczowa w walce o wadz w czerwcu 1957 roku oznaczao pocztek koca kryzysu w wiecie komunistycznym. Rozpocz si okres stabilnoci, w trakcie trwania ktrego stosunki midzy czonkami Bloku Komunistycznego miay by odtworzone na nowych i trwalszych podstawach. W planach byo take opracowanie nowych dugoterminowych doktryn i strategii dla ruchu komunistycznego. W dniach swojego triumfu, Chruszczow podj now prb odbudowania stosunkw partyjnych i pastwowych z Jugosawi. Tak decyzj podj podczas wizyty u Tito w maju 1955 roku. Ju w czerwcu 1957 roku przywdcy sowieccy i chiscy doszli do porozumienia, jeli chodzi o ocen Stalina i jego wypacze komunizmu. Chiski wkad w t ocen mona odnale w dwch artykuach napisanych przez Mao i opublikowanych przez pras sowieck w kwietniu i grudniu 1956 roku.1 Podczas VIII Zjazdu Komunistycznej Partii Chin (KPCh) we wrzeniu 1956 roku, chiscy przywdcy przyczyli si do potpienia kultu jednostki, ogoszonego na XX Zjedzie KPZR w lutym 1956 roku.2
42
Pod koniec 1957 roku doszo do pojednania pomidzy przywdcami wszystkich pastw komunistycznych. Podczas konferencji w Moskwie w listopadzie 1957 roku wszyscy zgodzili si, e Stalin odpowiada za szkodliwe wypaczenia w teorii i praktyce komunizmu. Cho w rnym stopniu, wszyscy liderzy partii komunistycznych negatywnie odczuwali fakty interweniowania Stalina w sprawy wewntrzne ich pastw i bezwzgldnego posuszestwa, ktrego od nich wymaga. Wszyscy jednak (cznie z Jugosowianami, ktrych uczestnictwo w konferencji nie byo jawne) byli gotowi do wsppracy na leninowskich zasadach partnerstwa rwnych uczestnikw. W efekcie Sowieci zgodzili si zrezygnowa z dominacji w ruchu komunistycznym. Proponowali nawet usunicie fragmentw odnoszcych si do ich wiodcej roli w ogoszonej po konferencji deklaracji. Zostay one uwzgldnione na skutek nalega Chiczykw. Konferencja podja niepublikowan decyzj o sformuowaniu nowego, leninowskiego programu komunizmu wiatowego, ktry mia wpoi w ruch komunistyczny poczucie celu i kierunku, ktrego tak bardzo potrzebowa.3 Nastpne trzy lata byy okresem prowadzenia intensywnych bada i konsultacji midzy partiami komunistycznymi wewntrz i na zewntrz Bloku, w trakcie ktrych wypracowywano now doktryn i strategi.4 Kulminacj procesu bya narada 81 partii komunistycznych, ktra miaa miejsce w Moskwie w listopadzie 1960 roku. Przywdcy wszystkich partii zaakceptowali program przedstawiony w pokonferencyjnym owiadczeniu, czasami okrelanym mianem Manifestu. Od tego dnia a do dzi [1984 r.] gwn si scalajc ruch komunistyczny wewntrz i na zewntrz Bloku nie by ju dyktat Zwizku Sowieckiego, ale lojalno wobec wsplnego programu, w tworzeniu ktrego swj udzia mieli przywdcy wielu partii komunistycznych. Mimo pniejszych pozorw, midzy przywdcami partyjnymi powsta-
43
a atmosfera zaufania, w ktrej sowiecki przymus sta si niepotrzebny, cho doradztwo i pomoc ze strony ZSRR byy chtnie akceptowane.
Nowa doktryna
W 1957 roku, podobnie jak w 1921, stratedzy komunistw opracowujcy nowy program musieli wzi pod uwag polityczn, gospodarcz i militarn sabo Bloku Komunistycznego i niesprzyjajc nierwnowag si z Zachodem. W 1957 roku tendencje wywrotowe na Wgrzech i w innych pastwach Europy Wschodniej zagroziy spjnoci Bloku, podobnie jak w roku 1921 ruchy narodowe byy niebezpieczestwem dla Rosji Sowieckiej. wiat komunistyczny sta w obliczu wrogoci Zachodu, zarwno ze strony konserwatystw, jak i socjalistw. Zachodnia propaganda nieustannie wywieraa presj na reimy komunistyczne. W ramach wyraania sprzeciwu wobec Obozu Komunistycznego, Zachd niechtnie z nim handlowa. Pojawi si take zupenie nowy czynnik moliwo konfrontacji nuklearnej. Zadawano sobie istotne pytania. Zastanawiano si mianowicie jak w obliczu nowej sytuacji przywdcy komunistyczni mogli sprawi, by system sta si atwiej akceptowalny przez ich poddanych. Jak osign spjno i doj do porozumienia midzy czonkami Bloku? Jak naley promowa spraw komunistyczn poza Blokiem, nie przyczyniajc si do jeszcze silniejszego zjednoczenia wiata niekomunistycznego? Stao si jasne, e powrt do stalinowskiej polityki masowych represji nie przynisby skutku, a tradycyjna taktyka rewolucyjna tylko zintensyfikowaaby konfrontacj z Zachodem w czasie niekorzystnej nierwnowagi si. Precedens leninowskiego NEP-u wydawa si odpowiedzi na pewn liczb pyta, ale oczywicienowa polityka musiaa by znacznie bardziej kompleksowa i przemylana.
44
Sowieckie kierownictwo szczeglnie ostro odczuwao potrzeb wypracowania nowej polityki. Jego starsi czonkowie, tacy jak Chruszczow, Breniew, Mikojan i Susow, chcieli oczyci si z grzechw stalinizmu i zrehabilitowa si w oczach Historii. Modsi, tacy jak Szelepin, chcieli prestiu nalenego odkrywcom i innowatorom. Wszyscy zdawali sobie spraw z faktu, e tylko uzgodnienie dugoterminowej polityki wykluczy powracajce starcia o wadz i zapewni stabilno kierownictwu. Manifest zredagowany podczas konferencji 81 partii komunistycznych w listopadzie 1960 roku, wyranie zdradza wpyw leninowskich pogldw i praktyk, podobnie jak pniejsza mowa Chruszczowa z 6 stycznia 1961 roku.5 Te dwa dokumenty a do dzi [1984 r.] wyznaczaj strategi komunistyczn. Wyjaniaj w szczegach, w jaki sposb mona doprowadzi do zwycistwa komunizmu na caym wiecie, poprzez konsolidacj gospodarczej, militarnej i politycznej potgi wiata komunistycznego, oraz podkopanie jednoci i siy wiata niekomunistycznego. Zatwierdzono stosowanie przez partie komunistyczne wielu konkretnych rodkw, zarwno agodnych, jak i brutalnych. Pokojowe wspistnienie zostao zdefiniowane jako intensywna forma walki klasowej midzy socjalizmem a kapitalizmem. Zalecano wykorzystywanie przez komunizm wiatowy gospodarczych, politycznych, rasowych i historycznych antagonizmw, ktre istniay midzy pastwami niekomunistycznymi. Ponownie podkrelono rol wspierania ruchw wyzwolenia narodowego w krajach Trzeciego wiata. Manifest podpisay wszystkie partie, zarwno wewntrz jak i na zewntrz Bloku, wczajc w to KP Chin. Jedynym wyjtkiem bya partia jugosowiaska. Ze wzgldw taktycznych, Jugosawia nie bya obecna na kongresie, ale jak pniej podkrelali publicznie zarwno Gromyko, jak i Tito, polityka zagraniczna Jugosawii i ZSRR w wielu sprawach bya jednolita.
45
Zgoda przywdcw komunistycznych na nowy leninowski program wiatowej rewolucji bya jednak dopiero poow sukcesu. Potrzebna bya strategia wprowadzajca program w ycie w czasie, kiedy ludno pastw Bloku Komunistycznego bya w powanym stopniu wyobcowana z reimu komunistycznego, a przewaajca wikszo mocarstw zachodnich bya zdeterminowana do tego aby rodkami wojskowymi powstrzyma ekspansj komunizmu. Otwarcie proklamowano pewne aspekty strategii, takie jak jednoczenie si z socjalistami w rozwinitych krajach kapitalistycznych i wsparcie ruchw narodowowyzwoleczych w krajach Trzeciego wiata. Jednak decyzje o strategicznym wykorzystaniu systematycznej dezinformacji jako podstawowego elementu strategii musiay pozosta gboko ukryte.
Wady otwartego prezentowania jednoci

Stratedzy komunizmu byli wiadomi, e gwn wad prowadzenia przez wszystkie partie Bloku jednolitej i otwarcie agresywnej polityki byo to, e kombinacja ideologicznego zapau z monolityczn jednoci zaalarmowaaby wiat niekomunistyczny, zmusiyby go do zjednoczenia i by moe do aktywnego i wsplnego opracowania odpowiedzi na zagroenie komunistyczne. W najlepszym razie doprowadzioby to do kontynuacji status quo, a w najgorszym do zwikszenia przez dysponujcy wikszym potencjaem nuklearnym Zachd, presji na wiat komunistyczny. Zunifikowana strategia byaby szkodliwa nawet dla midzynarodowego ruchu komunistycznego. Dowiadczenie pokazywao, e dziaalnoci Kominternu szkodzio postrzeganie go jako narzdzie polityki sowieckiej. To samo mona byo powiedzie o jego nastpcy, Kominformie. Ze wzgldu na oczywist podle-
46
go Moskwie, partie komunistyczne w wiecie niekomunistycznym nie zdoay uzyska wpyww, a w wielu przypadkach nie zostay nawet uznane prawnie. W 1958 roku ponad pidziesit z nich dziaao nielegalnie. Na podstawie historycznych dowiadcze Zwizku Sowieckiego i caego Bloku, stratedzy komunizmu okrelili czynniki, ktre sprzyjay wymierzonym w k omunizm dziaaniom Zachodu. W okresie poprzedzajcym NEP Zachd czu si zagroony przez ideologi i w ojowniczo Sowietw. W rezultacie na terytorium Rosji doszo do sojuszniczej interwencji. Po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej, zagroenie ze strony monolitycznego komunizmu stalinowskiego doprowadzio Zachd do zawizania sojuszy wojskowych i politycznyc h, takich jak NATO, SEATO i Pakt Bagdadzki, a take innych form wsppracy wojskowej, politycznej i gospodarczej. W podobny sposb stratedzy komunizmu okrelili czynniki, ktre podminowyway jedno Zachodu w podejciu do wiata komunistycznego. Za takie uchodzio agodzenie polityki Zwizku Sowieckiego, podkrelanie konfliktw interesw narodowych w pastwach komunistycznych za cen solidarnoci ideologicznej, a take rozwizanie Kominternu w 1943 roku, ktre spowodowao, e wielu zachodnich obserwatorw uwierzyo, e komunici zrezygnowali z globalnej dywersji.
Zalety manifestowania braku jednoci

Komunici uznaj jedno mocarstw zachodnich z zaoenia za niestabiln, co wynika z natury systemu kapitalistycznego, gdzie w normalnych okolicznociach uwzgldnienie interesu narodowego przewaa nad spjnoci i solidarnoci. Stratedzy komunizmu wywnioskowali z tego, e projektujc waciwy wizerunek Bloku i ruchu komunistycznego, mona skutecznie przy-
47
czyni si do pojawiajcego si w odpowiedzi na polityk Stalina rozbicia jednoci Zachodu. Co wicej, postanowili nie czeka na pojawienie si sprzecznoci i podziaw na Zachodzie, ale zdecydowali si przedsiwzi odpowiednie kroki polityczne w celu stworzenia sztucznych warunkw, w ktrych jedno polityczna i gospodarcza Zachodu z duym prawdopodobiestwem zaczaby si rozpada. To z kolei sprzyjaoby dugofalowej i dalekosinej polityce Bloku. Z ich punktu widzenia, dziki skoordynowanym i konsekwentnym wysikom, kraje Bloku miay by w stanie wpywa na korzystny dla siebie ksztat polityki i postaw rzdw i spoeczestw pastw wiata niekomunistycznego. Mieli bowiem w pamici udany precedens sowieckiej polityki i operacji wywiadowczych w okresie NEP-u. Pod uwag wzito take naiwne zudzenia, ktre Zachd mia w przeszoci wobec komunizmu, nieudane prby wytworzenia skoordynowanej polityki wobec Zwizku Sowieckiego podczas drugiej wojny wiatowej i skonnoci do prowadzenia polityki opartej na narodowych interesach, ktr okazyway pastwa kapitalistyczne. Uwaano, e gdyby wizerunek, ktry wczeniej przyczyni si do umocnienia jednoci Zachodu, czyli wojowniczo i monolityczna jedno komunizmu, zosta zamieniony na agodzenie kursu w obliczu dezintegracji sabncego obozu, odpowied Zachodu byaby zapewne sabsza i mniej skoordynowana. Mona byoby prowokowa waciwe Zachodowi tendencje do dezintegracji, tworzc warunki niezbdne do zmiany rwnowagi si na korzy Bloku Komunistycznego. Innymi sowy, kierujc si zdroworozsdkow logik uwaano, e Blok powinien realizowa postawiony sobie cel wiatowego zwycistwa komunizmu poprzez wzmacnianie jednoci i koordynacj polityki w najwyszym moliwym stopniu potajemnie, jednoczenie podminowujc jedno i opr wiata nieko-
48
munistycznego poprzez tworzenie zafaszowanego wizerunku wasnej ewolucji, braku jednoci i saboci. Powysze zaoenia stanowiy rzeczywisty, cho ukryty sens dalekosinej polityki Bloku przyjtej w latach 1958-1960. Byy zarazem podstaw rnych strategii przyjmowanych od tego czasu w celu jej realizacji. Konferencja 81 partii w Moskwie w list opadzie 1960 roku moga stworzy nowy, oficjalny organ koordynujcy midzynarodowy ruch komunistyczny, ktry zastpiby Komintern i Kominform. Ostatecznie jednak nie zdecydowano si na to. W zamian zatwierdzono stosowanie przez poszczeglne partie komunistyczne rnych taktyk w ramach polityki dalekosinej oraz zamiast utworzenia centrum kontrolnego, wezwano do koordynacji i synchronizacji polityki i taktyki midzy partiami z wewntrz i z zewntrz bloku. W ten sposb, bez koniecznoci podejmowania decyzji o utworzeniu organu centralnego, koordynacja dziaa ulega znacznej poprawie, a take podkrelony zosta policentryzm. W celu stworzenia wraenia podobnego do tego, ktre powstao po rozwizaniu Kominternu w 1943 roku, stratedzy zaplanowali zastosowanie wielu rnych taktyk.
Polityczne wykorzystanie destalinizacji

Przywdcy Zwizku Sowieckiego wiadomi byli bdw, ktre popenione zostay w pierwszej fazie destalinizacji. Midzy innymi zbyt szybko i pochopnie dokonano licznych rehabilitacji ofiar Stalina. Partia i siy bezpieczestwa byy zbyt pasywne w obliczu spontanicznych reakcji intelektualistw na ujawnienie zbrodni Stalina. Przede wszystkim jednak przywdcy Zwizku Sowieckiego zrozumieli, e przed rozpoczciem dziaa powinni byli wczeniej skonsultowa si z innymi partiami komunistycznymi. Zdali sobie rwnie spraw z tego, e dalsza niekontrolowana destalinizacja moe spowodowa wzrost nastrojw rewi-
49
zjonistycznych i niepokojw spoecznych. Pojli te, e wymachiwanie sztandarem antystalinizmu moe pomc im w osabieniu opozycji w kraju i poprawi wizerunek zagranic. Cz szkd wyrzdzonych przez rzdy Stalina mona byo jeszcze naprawi. Kontrolowany antystalinizm mg by wykorzystany do stabilizacji reimu. Przez podkrelanie rnic midzy now polityk a doktrynami Stalina mona byo osabi cz opozycji wewntrznej i zewntrznej. Dla przykadu, byych czonkw partii komunistycznej wszystkich szczebli, ktrzy ucierpieli na skutek stalinowskich represji, mona byo zaangaowa w aktywn wspprac podczas wprowadzania polityki leninowskiej, ktra pozornie potpiaa stalinizm. Pozostajcy pod kontrol antystalinizm mg przyczyni si do stworzenia sprzyjajcych warunkw do manewrw politycznych i dyplomatycznych, wymierzonych w pastwa niekomunistyczne. Mona go byo te wykorzysta do zmiany nastrojw wobec komunizmu i partii komunistycznych w ruchu robotniczym i socjaldemokratycznym. Skoro w wietle dyktatury jednostki i nieograniczonego stosowania terroru w celu zduszenia przeciwnikw w Partii i na zewntrz, skutkami stalinizmu byy zjednoczenie i sojusze midzy rnymi rodzajami opozycji, mona byo argumentowa, e nacisk kadziony na antystalinizm mg doprowadzi do osabienia i rozbicia tych sojuszy. Poniewa stalinizm doprowadzi do wsppracy midzy grupami o rnych interesach, jak na przykad midzy konserwatystami a socjaldemokratami w tworzeniu NATO, czy midzy zachodnimi kapitalistami a jugosowiaskimi rewizjonistami komunizmu po 1948 roku, oraz midzy rosyjskimi emigrantami i rzdami zachodnimi, to antystalinizm mg zosta wykorzystany do osabienia tych zwizkw. Jeli stalinizm przyczyni si do upadku prestiu Zwizku Sowieckiego, poraek dyplomatycznych i utraty sojusznikw, antystalinizm mona byo wyko-
50
rzysta w procesie odwrotnym, w celu odzyskania starych i uzyskania nowych sojusznikw w gronie zachodnich intelektualistw, liberaw, socjaldemokratw i narodowcw. Majca miejsce w latach 1953 1956 improwizowana destalinizacja miaa na celu naprawienie bdw i umocnienie wadzy sowieckiej. W latach 1956-1957 teoretyczna destalinizacja zostaa podstpnie wykorzystana przez Chruszczowa jako rodek do pokonania przeciwnikw i ukrycia natury jego wasnych metod postpowania. Od 1958 roku miao miejsce chodno wykalkulowane, podstpne wykorzystanie pozornej destalinizacji w celu realizacji wewntrznych i zewntrznych celw nowej polityki dalekosinej. Do 1958 roku rozwizano wszystkie sporne kwestie zwizane ze stalinizmem, antystalinizmem, rewizjonizmem i komunizmem narodowym. Od tego momentu mona je byo wykorzystywa jako sztuczne zagadnienia, rzekomo powodujce podziay midzy rnymi przywdcami i rnymi partiami w Bloku i poza nim. Poszczeglnych przywdcw, bd ich grupy (wszystkich bdcych oddanymi leninowcami) mona byo mylnie przedstawia dla kontrastu jako stalinowcw, neostalinowcw, maoistw, dogmatykw, twardogowych, bezkompromisowych czy konserwatystw, w odrnieniu od antystalinowcw, pragmatykw, rewizjonistw, czy te narodowych, liberalnych, postpowych i umiarkowanych komunistw. Za cele dezinformacji w tej materii mona uzna: przedstawianie pastw komunistycznych jako znajdujcych si w stanie chaosu, zgodnie ze wzorcem sabo i ewolucja, poprzez wskrzeszanie przeszych zagadnie i prezentowanie rnic zda midzy nimi;
51
ukrycie faktycznej jednoci partii i rzdw Bloku w realizacji wsplnej, dalekosinej polityki ideologicznej, poprzez prezentowanie faszywego obrazu nacjonalizmw i rywalizacji interesw narodowych midzy reimami komunistycznymi; kreowanie sprzyjajcych warunkw dla realizacji polityki, zarwno wewntrznie, jak i ze wntrznie; przygotowanie ram i wygodnych technik dla specjalnych operacji dezinformacyjnych, w kw estii sowieckich stosunkw z Jugosawi, Albani, Chinami, Rumuni, Czechosowacj i wybranymi partiami komunistycznymi w Europie Zachodniej; wykorzystanie powyszych zagadnie do celw dezinformacji na temat rzekomo trwajcych zmaga o wadz i nierozwizanych problemw sukcesji, jak rwnie do przeprowadzania zmian w polityce wewntrznej i taktyce dyplomatycznej obliczonej na realizacj poszczeglnych faz tej polityki.
rda inspiracji
Podjta w 1957 roku decyzja o zasadniczym powrocie do caociowego zastosowania dezinformacji strategicznej, uruchomia ca seri bada nad technik i precedensami tego zagadnienia. Na przykad Komitet Centralny poprosi o tajne publikacje na ten temat bdce w posiadaniu KGB i GRU, w szczeglnoci o tajny podrcznik szkoleniowy tylko do uytku wewntrznego, ktry napisa oficer GRU Popow. Podrcznik ten na okoo osiemdziesiciu stronach opisywa techniki dezinformacji. Poproszono take o instrukta autorstwa pukownika Rainy z KGB, zatytuowany Wykorzystanie agentw wpywu.6 Podrcznik Popowa definiowa dezinformacj jako rodek tworzenia sprzyjajcych warunkw do uzyskania przewagi strategicznej nad przeciwnikiem. Stwierdza, e dezinformacja musi
52
dziaa zgodnie z wymaganiami strategii wojskowej i dyplomacji i podkrela, e w kadej sytuacji powinna by zalena od prowadzonej polityki. Ksika klasyfikowaa rne typy dezinformacji strategiczn, polityczn, wojskow, techniczn, ekonomiczn i dyplomatyczn. Wymieniaa take kanay, ktrymi mona rozpowszechnia dezinformacj: deklaracje i przemowy czoowych mw stanu i przedstawicieli rzdu danego kraju; oficjalne dokumenty rzdowe; gazety i inne materiay publikowane w danym pastwie; zagraniczne publikacje inspirowane przez oficerw sub specjalnych pracujcych z obcymi dziennikarzami i ekspertami; specjalne operacje wspierajce; agentw wpywu i innych agentw oraz oficerw w obcych krajach. Od 1957 roku, na zlecenie KC KPZR, prowadzono studia nad szczeglnymi aspektami NEP-u. Swj udzia miay w tym zarwno departamenty ministerstw, jak i wyspecjalizowane instytuty Akademii Nauk (Instytut Prawa, Instytut Historii). KGB przedsiwzio dwa projekty specjalnego znaczenia, wprowadzajce od nowa w ycie dezinformacj strategiczn. Pierwszym z nich byo studium powicone wykorzystaniu wpywu agentw wpywu KGB na sowieck inteligencj (naukowcw, uczonych, pisarzy, muzykw, artystw, aktorw, dyrektorw estrad i teatrw, przywdcw religijnych). Przedmiotem drugiego projektu badawczego byo zdradzanie tajemnic pastwowych w celach politycznych.
53
W rzeczywistoci podrcznik Popowa jest jedynym dostpnym wspczesnym [publikowane w 1984 r.] tekstem traktujcych o dezinformacji strategicznej. Lenin nie pozostawi po sobie adnego obszernego tekstu na ten temat, mimo e jego pisma zawieraj pewne odniesienia do zagadnienia: zwodzenie rozmwcw i dwulicowo byy zasadniczymi elementami jego techniki politycznej. Znaczce wydaje si, e wadze sowieckie zdecydoway si opublikowa po raz pierwszy dopiero w latach 1960-1965, w pitej edycji dzie Lenina, niektre dokumenty odnoszce si do okresu NEP i wykorzystania dezinformacji. W szczeglnoci dotyczyo to korespondencji z komisarzem spraw zagranicznych Cziczerinem. W jednym z listw komentujcych zarys tekstu wystpienia, ktre na konferencji w Genui miaa przedstawi delegacja sowiecka, Lenin doradza Cziczerinowi, aby ten stara si unika jakichkolwiek aluzji do nieuniknionego zamachu stanu i krwawej walki oraz do stwierdzenia, e nasza historyczna doktryna obejmuje rwnie przemoc i nieuchronno nowych wojen wiatowych. Jak pisa, te budzce groz sowa nie powinny by uywane, poniewa suyyby interesom naszych przeciwnikw.7 Cziczerin zareagowa entuzjastycznie na leninowskie idee dezinformacji. 20 stycznia 1922 roku pisa do niego: jeli Amerykanie bd nalegali na instytucje reprezentatywne, nie sdzicie, e dla potnych zyskw, moglibymy ich zwie, dokonujc niewielkich ustpstw ideologicznych, ktre nie miayby praktycznego znaczenia? Na przykad, moemy zgodzi si na trzech reprezentantw klas niepracujcych w organie skadajcym si z 2 tysicy czonkw. Taki krok mona przedstawi Amerykanom jako utworzenie instytucji reprezentatywnej.8 Lenin i Cziczerin to nie jedyne rda inspiracji odrodzonej dezinformacji strategicznej. W roku 1950, wkrtce po zwyci-
54
stwie komunistw w Chinach, N. I. Konrad przetumaczy na rosyjski Sztuk Wojny Sun Tzu, staroytny chiski traktat o strategii militarnej i podst pie. W 1957 dzieo zostao przetumaczone z rosyjskiego na niemiecki przez sowieckiego specjalist J. I. Sidorenk, z przedmow historyka i stratega wojskowego, gen. Riazina.9 Wydano je w NRD nakadem wschodnioniemieckiego ministerstwa obrony i zalecono jak o lektur w szkoach wojskowych. Nowe tumaczenie i studia nad Sun Tzu opublikowano w Pekinie w 1957 i 1958 roku, a w Szanghaju w 1959. Wiadomo, e znajomo Sun Tzu wpyna na sposb prowadzenia wojny domowej przez Mao Tse-tunga. Intensywne, oficjalne zainteresowanie dzieem Sun Tzu, zarwno ze strony Sowietw i Chiczykw , w tym samym czasie, kiedy wypracowywano now doktryn i strategi, wskazuje na to, e Chiczycy prawdopodobnie mieli duy wkad w ich formuowanie. Strategia wzmacniania Bloku Komunistycznego i jednoczesne pozorowanie braku jednoci dobrze przedstawia myl Sun Tzu w nastpujcych aforyzmach tego staroytnego teoretyka wojny: Prowadzenie wojny oparte jest na wprowadzaniu w bd. Jeli zatem jeste zdolny, udawaj mao zdolnego. Gdy podrywasz swoje wojska do dziaania, udawaj bierno. Oferuj wrogowi przynt by go zwie; poka swj nieporzdek i zaatakuj znienacka. Ten kto decyduje pokaza si sabym celem sprowokowania przeciwnika, w istocie musi by nieprzecitnie silnym. Tylko wtedy moe udawa sabo. Podstp, aby by wiarygodnym i skutecznym, musi jak najpeniej odpowiada nadziejom i oczekiwaniom tych, ktrzy maj by przeze oszukani. Poniewa stratedzy komunistyczni byli
55
wiadomi, szczeglnie w oparciu o wiedz z dokumentw z Bilderbergu,1 0 e Zachd niemiao oczekiwa i gorco pragn dezintegracji Bloku Komunistycznego, mogli przewidzie, e projekcja na zewntrz fikcyjnego rozpadu Bloku byaby korzystna zakadajc, e towarzyszyoby jej faktyczne, chocia czciowo ukryte, wdraanie dalekosinej polityki, dla wzmocnienia Bloku i zmiany rwnowagi si na jego korzy. Jak w praktyce miao to si odby? Studium faktycznego rozamu midzy Stalinem a Tito w 1948 roku pokazao, e nie wszystkie jego konsekwencje byy niepodane. Otwarty opr wobec Stalina podnis presti Tity w kraju i na wiecie. Niezaleno od Zwizku Sowieckiego pozwolia Jugosawii uzyska znaczn pomoc gospodarcz i wojskow ze strony Zachodu i zdoby pierwsze wpywy polityczne w krajach Trzeciego wiata oraz wrd zachodnio-europejskich partii socjalistycznych. Wicej nawet, w latach 1957-1958 Tito pokaza, e mimo wsparcia Zachodu, pozosta wiernym leninist, cile wsppracujcym z innymi przywdcami Bloku.1 1 Nieco mniej bezporedniego, ale rwnie pogldowego precedensu dostarczya dalekowschodnia polityka Lenina z lat dwudziestych. Zdajc sobie spraw z tego, e Rosja Sowiecka nie bdzie w stanie broni wszystkich swoich dugich granic naraz, Lenin postanowi dobrowolnie powici znaczny obszar terytorium na Dalekim Wschodzie, tworzc Republik Dalekowschodni w kwietniu 1920 roku. Tylko formalnie bya ona niezalena i demokratyczna, poniewa w rzeczywistoci jej polityka bya koordynowana przez Rosj Sowieck. Mimo wszystko, jej istnienie wraz z niespenionymi obietnicami koncesji ekonomicznych, zmniejszyo presj Japoczykw i Amerykanw, w czasie, gdy Armia Sowiecka i Komintern umacniay swoj pozycj w walce z kierowan przez barona Ungerna bia emigracj w Mongolii. W listopadzie 1922 roku wpywy sowieckie byy ju tak sil-
56
ne, e niepodlega Republika Dalekowschodnia oficjalnie przystpia do Zwizku Sowieckiego jako Kraj Dalekowschodni. Wnioski, ktrych dostarczy przykad Republiki oraz rozam midzy Tito a Stalinem, zasugeroway strategom komunizmu, e inscenizowane konflikty i pozorna niezaleno w wiecie komunistycznym mog suy do zmniejszania presji Zachodu i uzyskiwania pomocy gospodarczej i wojskowej ze strony pastw zachodnich dla poszczeglnych pastw komunistycznych. W tym samym czasie, niezauwaalnie dla Zachodu, stan rwnowagi przechyla si na stron komunistw. Pod koniec 1957 roku przyczyny, ktre spowodoway faktyczne i potencjalne podziay w wiecie komunistycznym, zwaszcza interwencje Stalina w sprawy innych pastw komunistycznych, byy ju ostatecznie rozwizane. Osignito porozumienie na temat porzucenia stalinowskich wypacze doktryny Lenina. Zwizek Sowiecki ucierpia przy poszczeglnych zapisach, poniewa zmuszony by, midzy innymi, ujawni swoich byych agentw wywiadu w Chinach i Europie Wschodniej. Przyczyny, mogce prowadzi do rzeczywistych rozamw, zostay usunite, a droga do tworzenia tych pozorowanych staa otworem, zgodnie z zasad politycznej profilaktyki Dzieryskiego. Oznaczaa ona uprzedzanie niepodanych wydarze, takich jak rozamy i powstawanie opozycji, poprzez ich wiadome prowokowanie i kontrolowanie za pomoc tajnych agentw, kierujcych nimi w taki sposb, e albo staway si niegrone, albo przydatne dla reimu. W 1957 roku Chruszczow pokaza, jak mona w walce o wadz wykorzysta, dla swoich celw, bdne rozegranie kwestii stalinizmu. Sztuczne oywienie martwych zagadnie zwizanych ze stalinizmem byo logicznym i oczywistym sposobem ukazania przekonujcych, cho pozorowanych, rnic midzy przywdcami i partiami komunistycznymi.
57
1
Zobacz: artykuy Mao: O dowiadczeniu historycznym dyktatury proletariatu i Jeszcze o historycznym dowiadczeniu dyktatury proletariatu, opublikowane w Prawdzie z 5 kwietnia i 28 grudnia 1956 roku. Mao napisa: ...W starciach wewntrzpartyjnych i zewntrznych, przy pewnych okazjach i w pewnych kwestiach myli on dwa rodzaje sprzecznoci, ktre s rne z natury sprzecznoci midzy nami i wrogami i sprzecznoci midzy ludmi myli take metody radzenia sobie z nimi. W pracach nad zdawieniem kontrrewolucji, ktrym przewodzi Stalin, ukarano sprawiedliwie wielu kontrrewolucjonistw, ktrzy na to zasugiwali, ale w tym samym czasie skazano take wielu niewinnych ludzi, a w latach 1937-1938 wystpi bd zwikszenia skali walki z kontrrewolucja. W kwestii organizacji Partii i rzdu, nie stosowa w peni proletariackiej zasady centralizmu demokratycznego i do pewnego stopnia j ama. Popeni kilka bdw w stosunkach z bratnimi partiami i krajami. Te pomyki spowodoway straty w Zwizku Sowieckim i midzynarodowym ruchu komunistycznym.
2 3
Zobacz: przemwienia Mao, Liu Szao-tsi i Teng Hsiao-pinga z 1956 roku. W grudniu 1957 roku czonkowie Partii z Instytutu KGB, wczajc autora, brali udzia w tajnej odprawie na temat listopadowej konferencji krajw Bloku Sowieckiego, prowadzone przez generaa Kurenkowa, szefa Instytutu, ktry by gociem konferencji i sam zosta poinstruowany przez generaa Sierowa. Te i wiele innych, nie publikowanych wczeniej informacji na temat konferencji, pochodz z tej odprawy.
4 5
W tych latach autor suy w Instytucie KGB i w kwaterze gwnej KGB. World Marxism Review Problems of Peace and Socialism (wiatowy przegld marksistowski problemy pokoju i socjalizmu), wydania z grudnia 1960 r. i stycznia 1961 r.
Informacje autora na temat dezinformacji pochodz z artykuw Szelepina, opublikowanych w tajnym magazynie KGB Czekist, z podrcznika Popowa i z rozmw, ktre autor prowadzi z Grigorenk, Sitnikowem, Kieli-
58
nem, Kostienk i Smirnowem z Departamentu Informacji. Autor wypoyczy ksik Popowa z biblioteki pod pretekstem dopenienia wymaga w pracy nad analiz dokumentw w Departamencie Informacji; miaa mu posuy do [udoskonalenia umiejtnoci] rozrniania informacji faszywych od prawdziwych. Bibliotekarz telefonowa do niego dwa razy dziennie z natarczywym pytaniem o zwrot tej ksiki.
7
Dziea Lenina, wyd. 5, tom 45, Moskwa, Agencja Wydawnicza Literatury Politycznej , str. 63. Pite wydanie zostao przygotowane przez Instytut Marksizmu-Leninizmu i opublikowane przez KC KPZR na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych.
8 9
Zagadnienia z Historii KPZR, nr 4, 1962, str. 152. Sun Tzu, Art of War (Sztuka wojny), tumaczenie na j. angielski Samuel B. Griffith (Oxford University Press, London and New York, 1963.[ Polskie wydanie: Gliwice 2004, Wydawnictwo Helion.], strony wydania angielskiego: 45-56, 66, 93, 183, 190, 191.
10 11
Zob.: Rozdzia 16 Zagadnienia te byy zupenie nieaktualne, jeli idzie o przywdcw partyjnych. Nacjonalizm by natomiast cigle ywy w jugosowiaskiej partii komunistycznej. Tito przyznawa to w swoich rozmowach z przywdcami sowieckimi, w 1955 roku, oraz obieca rozwiza ten problem do koca. Zaznaczy jednak, e potrzeba byo lat, aby problem zneutralizowa i wyeliminowa.
59
Raport Szelepina i zmiany w organizacji
Przyjcie nowej doktryny dla Bloku Komunistycznego i strategia dezinformacji pocigno za sob szereg zmian organizacyjnych w Zwizku Sowieckim i w caym obozie. Jak wszdzie, KC KPZR przepr owadzi reorganizacj sub wywiadowczych i bezpieczestwa, ministerstwa spraw zagranicznych, innych dziaw aparatu partyjnego i rzdowego, jak rwnie organizacji masowych pod ktem realizacji nowej doktryny. Poczwszy od roku 1958 dokonano kilku powanych zmian w samym KC. Powoano nowy departament polityki zagranicznej, ktry mia nadzorowa sprawy zagraniczne i koordynowa polityk zagraniczn ZSRR z innymi pastwami komunistycznymi. By on bezporednio kontrolowany przez Chruszczowa. Wprowadzono nowe praktyki zwizane z mianowaniem ambasadorw w innych pastwach komunistycznych. W celu zapewnienia waciwej koordynacji prowadzonej polityki, na stanowiska te powoywano prominentnych czonkw KC. Powoany zosta jeszcze jeden nowy departament Komitetu Centralnego KPZR Departament Operacji Aktywnych. Jego zadaniem bya koordynacja programu dezinformacji i prowadzenie specjalnych wspierajcych operacji politycznych i dezinf or-
60
macyjnych. Pocztkowo polegao to na przeprowadzaniu tajnych odpraw wyszych urzdnikw ministerstwa spraw zagranicznych, Komitetu Informacji i sub specjalnych. Agencja Nowosti zostaa przeorganizowana w taki sposb, aby suy interesom nowego departamentu. Wan zmian byo przeniesienie do KC Komitetu Informacji, ktry dotd by podporzdkowany MSZ. Jedn z jego nowych funkcji byo przygotowywanie dugoterminowych studiw i analiz dla Komitetu Centralnego. Inn byo ustanawianie kontaktw z obcymi politykami i innymi wanymi osobami, bd na terytoriach ich krajw ojczystych, bd podczas ich wizyt w ZSRR, w celu wykorzystania do wywierania wpywu na rzdy zachodnie. Jego szefem by Gieorgij ukow, byy oficer sowieckiego wywiadu, ktry mia wiele kontaktw wrd zachodnich politykw, dziennikarzy i ludzi kultury. Sam by utalentowanym dziennikarzem. By moe najistotniejsz ze wszystkich zmian byy nominacje Mironowa i Szelepina. Mironow by szefem leningradzkiego oddziau KGB. W trakcie penienia funkcji, uwanie analizowa operacj Trust, w ktrej leningradzkie OGPU odegrao aktywn rol. By przyjacielem Breniewa i mia do niego atwy dostp. Z kolei Szelepin by przyjacielem Mironowa. To wanie Mironow pierwszy zwrci uwag Szelepina na rol OGPU w okresie NEPu. W 1958 roku Mironow i Szelepin omawiali z Chruszczowem i Breniewem pomys przeksztacenia KGB z typowej tajnej policji w elastyczn, wyrafinowan bro polityczn, zdoln do odgrywania skutecznej roli w realizacji polityki, podobnie jak OGPU w czasie NEP-u. Za t propozycj obaj zostali nagrodzeni stanowiskami w aparacie Komitetu Centralnego. Szelepin zosta kierownikiem Departamentu Organw Partyjnych, a nastpnie szefem KGB. Mi-
61
ronow natomiast obj Departament Organw Administracyjnych. Jesieni 1958 roku Prezydium KC przedyskutowao propozycj Mironowa i Szelepina, w kontekcie oceny pracy KGB i jej szefa, generaa Sierowa. Sierow przedstawi raport dotyczcy pracy KGB w kraju i zagranic, ktry sta si przedmiotem ostrego ataku. Gwnym krytykiem by Szelepin. Wedug niego, pod kierownictwem Sierowa KGB stao si bardzo efektywn organizacj policyjn, ktra skutecznie wykrywaa i kontrolowaa elementy opozycyjne w spoeczestwie oraz agentw Zachodu, wykorzystujc do tych celw szerok sie informatorw i agentw. Niemniej jednak nie bya w stanie wywiera wpywu na wzrost poparcia spoeczestwa czy te na zahamowanie wzrostu niepodanych trendw politycznych w kraju i zagranic. Szelepin chwali sukcesy KGB w zakresie przewietlania tajemnic rzdw zachodnich, ale stwierdza rwnie, e rola KGB bya zbyt pasywna i nie zrobia ta organizacja nic, by wesprze strategiczne, polityczne, gospodarcze i ideologiczne starcie z mocarstwami kapitalistycznymi. Wedug Szelepina, gwn przyczyn nie do koca satysfakcjonujcej sytuacji byo odejcie KGB od tradycji i stylu pracy OGPU z czasw Lenina. OGPU, chocia by organem niedowiadczonym, mia wikszy wkad w realizacj doktryny politycznej, ni ktrakolwiek z organizacji nastpujcych po OGPU. Pozytywnymi przykadami miay by organizacje kontrolowane/stworzone przez OGPU, jak Zmiana Znakw Drogowych, Ruch Euroazjatycki i Trust. W odrnieniu od OGPU, KGB ograniczya si do pasywnej roli organizacji represyjnej. Metody dziaania KGB zamiast korzyci przynosiy straty, poniewa wzmacniay jedynie opozycj i obniay presti reimu. W najwaniejszych sprawach zawodzia wsppraca KGB z innymi subami Bloku.
62
Szelepin odwoa si do pomysw Mironowa i powiedzia, e KGB powinno zajmowa si pozytywn, twrcz aktywnoci polityczn pod kierownictwem przywdcw Partii. Miaa si zwikszy rola dezinformacji. Zwizek Sowiecki i inne kraje komunistyczne posiaday duy kapita wywiadowczy, znajdujcy si w upieniu. W szczeglnoci dotyczyo to agentury KGB wrd sowieckiej inteligencji. Prezydium postanowio oceni now rol KGB na XXI Zjedzie KPZR, ktry mia mie miejsce w styczniu i lutym 1959 roku. Sowiecka prasa oglnikowo potwierdzia, e faktycznie miao to miejsce. Departament Organw Administracyjnych pod kierownictwem Mironowa bardzo zyska na znaczeniu. Jego zadaniem by nadzr i koordynacja pracy organw odpowiedzialnych za porzdek wewntrzny, takich jak KGB, ministerstwo spraw wewntrznych, prokuratura, ministerstwo sprawiedliwoci i sdy. Mironow zosta wybrany w celu nadania tym instytucjom takiego charakteru i metod, jakimi cechoway si one w latach dwudziestych, kiedy szefem OGPU by Dzieryski. Szelepin zosta mianowany na szefa KGB w grudniu 1958 roku. W maju 1959 roku odbya si konferencja wyszych oficerw KGB w Moskwie. Ze strony Prezydium wzi w niej udzia Kiriczenko, obecni byli take ministrowie spraw wewntrznych i obrony, czonkowie KC i okoo dwch tysicy oficerw KGB. Szelepin wygosi referat na temat nowych zada politycznych KGB.1 Niektre z jego najwaniejszych tez byy nastpujce: gwnymi wrogami Zwizku Sowieckiego byy Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja, Niemcy Zachodnie, Japonia, wszystkie pastwa NATO oraz pozostaych sojuszy wspieranych przez Zachd (bya to pierwsza taka okazja, kiedy
63
wymieniono Japoni, Niemcy i mniejsze pastwa w dokumentach KGB); suby wywiadowcze i kontrwywiadowcze caego Bloku miay zosta zmobilizowane do dziaa wpywajcych na stosunki midzynarodowe w sposb wymagany przez now polityk dugofalow, majc w efekcie na celu destabilizowania gwnych wrogw i osabienie ich sojuszy wojskowych; wysiki agentury KGB wrd inteligencji sowieckiej miay zosta skierowane na zewntrz do obcokrajowcw, w celu werbowania pomocnikw do realizacji celw politycznych; nowoutworzony departament dezinformacji mia cile wsppracowa ze wszystkimi odnonymi komrkami w Partii i aparacie rzdowym w caym pastwie. W tym celu wszyscy ministrowie w Zwizku Sowieckim, a take wszyscy pierwsi sekretarze partii w republikach i prowincjach mieli si zapozna z nowymi zadaniami politycznymi KGB, aby w razie potrzeby mc wspiera jego prac; wsplne operacje polityczne miay by podejmowane z udziaem sub wywiadowczych i bezpieczestwa wszystkich pastw komunistycznych.
Referat koczy si zapewnieniem, e prezydium zaaprobowao nowe zadania KGB, przywizujc du wag do realizacji zada i byo pewne, e kadry KGB zrobi wszystko, eby zrealizowa dyrektywy Partii w praktyce. Po konferencji w KGB dokonano pewnej liczby zmian organizacyjnych. Powikszono Zarzd Kontrwywiadu. Jego trzema gwnymi zdaniami byy: [1] wpywanie na pogldy obcokrajowcw, dezinformowanie ich i rekrutowanie agentw spord czonkw ambasad pastw kapitalistycznych i krajw Trzeciego wiata, akredytowanych w Moskwie, jak rwnie odwiedzajcych ZSRR dziennikarzy, biznesmenw, naukowcw i uczonych; [2]
64
przeprowadzanie profilaktycznych operacji politycznych w celu wykorzystania i neutralizacji wewntrznej opozycji politycznej, zwaszcza ze rodowisk nacjonalistycznych, intelektualnych i religijnych; [3] przeprowadzanie wsplnych akcji politycznych ze subami innych pastw komunistycznych.
Departament D
Kiedy Szelepin tworzy nowy Departament Dezinformacji (tzw. Departament D) w styczniu 1959 roku, zadba o to, aby jego praca bya skoordynowana z innymi subami dezinformacyjnymi w machinie partyjnej i rzdowej: Komitetem Centralnym, Komitetem Informacji, departamentem dezinformacji sowieckiej Suby Wywiadu Wojskowego [GRU] i dwoma nowymi departamentami KGB powoanymi do pracy metodami aktywnymi. Jeden z nich podlega bezporednio Szelepinowi, drugi za Zarzdowi Kontrwywiadu. Od samego pocztku Departament D podlega aparatowi Komitetu Centralnego, ktry okrela jego zadania i cele. Od innych sub dezinformacyjnych rni si tym, e korzysta z wasnych rodkw i kanaw szerzenia dezinformacji, dostpnych jedynie KGB, przede wszystkim tajnych agentw w kraju i zagranic, zagranicznych agentw wpywu, z penetracji zachodnich ambasad i rzdw, rodkw (technicznych i innych), do prowokacji okrelonych sytuacji i wydarze jak na przykad incydenty graniczne, demonstracje itd. Zagwarantowano mu dostp do wykonawczych komrek rzdu i dziaw Komitetu Centralnego, w celu umoliwienia przygotowywania i przeprowadzania operacji, ktre wymagay wsparcia aparatu partyjnego i rzdowego. Jego najbliszymi wsppracownikami w KC byy Departament Organw Administracyjnych Mironowa, Departament Midzynarodowy Ponomarjewa,
65
Departament Polityki Zagranicznej oraz Departament Operacji Aktywnych. Wrd organw rzdowych gwn rol odgryway Pastwowy Komitet Nauki i Techniki oraz organy planowania. Szczeglnie bliska wsppraca miaa miejsce z departamentem dezinformacji wywiadu wojskowego. O stanowisko szefa nowego departamentu ubiegao si dwch dowiadczonych kandydatw: pukownik Fiedosiejew, szef Wydziau Wywiadu Zagranicznego Instytutu KGB, ktry by specjalist zarwno od wewntrznych operacji KGB i od wykorzystywania kanaw emigracyjnych do penetracji wywiadu amerykaskiego oraz pukownik Agajanc, szef Wydziau Wywiadu Politycznego w Wyszej Szkole Wywiadu i specjalista od Bliskiego Wschodu (w szczeglnoci Iranu) i Europy Zachodniej (w szczeglnoci Francji). Szelepin wybra Agajanca. Na pocztku istnienia departament skada si z pidziesiciu-szedziesiciu dowiadczonych oficerw wywiadu i kontrwywiadu. Zastpc Agajanca by pukownik Grigorenko, specjalista od pracy kontrwywiadu w kraju i operacji emigracyjnych zagranic. By doradc Wgierskiej Suby Bezpieczestwa (AVH) od 1953 do 1955 roku, a potem pracowa w Zarzdzie Kontrwywiadu w kwaterze gwnej jako szef departamentu odpowiedzialnego za inwigilacj imigrantw i repatriantw. Departament zosta rozwizany, gdy Grigorenko przeszed do Departamentu D. W skad departamentu wchodzili eksperci od NATO, Stanw Zjednoczonych, Niemiec, Francji, Japonii i innych pastw, sub wywiadowczych USA, ruchw pracowniczych w Europie, Stanach Zjednoczonych, Azji, Afryce i Ameryce aciskiej, lotnictwa, technologii rakietowej i innych dziedzin. By take specjalista od Izraela, pukownik Kielin, ktry jako oficer sub bezpieczestwa przez dwadziecia lat rozpracowywa ydw w Moskwie. Pukownik Sitnikow by specjalist od Niemiec, Austrii i
66
NATO. Pukownik Kostienko, ktry w roku 1960 pojawi si w Anglii pod przykryciem dyplomatycznym, by ekspertem od lotnictwa. W rzeczy samej, skad osobowy departamentu pokazywa wyranie, e mia on zarwno cele polityczne, jak i wojskowe. Powstaa take zoona z dwudziestu oficerw Sekcja Dezinformacji w aparacie KGB w Niemczech Wschodnich pod kierownictwem Litowkina, specjalisty od penetracji zachodnioniemieckich sub wywiadowczych.
Przypis do Rozdziau 6
1
Autor czyta i analizowa raport Szelepina w trakcie swoich studiw w Instytucie KGB.
67
7 Nowa rola sub wywiadowczych

Dodatkowe nowe zadania sub wywiadowczych obozu komunistycznego, poza tradycyjnym zbieraniem informacji i bezpieczestwem, miay: po pierwsze pomc w stworzeniu korzystnych warunkw realizacji polityki dugofalowej przez rozpowszechnianie dezinformacji strategicznej o braku jednoci w Bloku i ruchu komunistycznym zgodnie ze wzorcem saboci i ewolucji; po drugie, bezporednio wcza si w realizowanie polityki komunistycznej i jej strategii zarwno poprzez wykorzystanie agentw wpywu w samym Bloku jak i na Zachodzie; po trzecie, pomc w uzyskaniu rwnowagi si, wspierajc rozwj wojskowy i gospodarczy Bloku poprzez dziaania wywiadowcze w dziedzinie nauki i techniki oraz poprzez podminowywanie zachodnich programw wojskowych. W 1959 roku uwaano, e na ostatnim polu Blok Komunistyczny by zacofany o jakie 10-15 lat w stosunku do Stanw Zjednoczonych, na przykad w dziedzinie elektroniki wojskowej. Sowieccy decydenci mieli nadziej, e dziki wykorzystaniu swojego potencjau wywiadowczego, w cigu piciu lat bd w stanie zlikwidowa t rnic.1 Ponadto, zgodnie z uwagami Szelepina,
68
liczono e dziki zastosowaniu dezinformacji, uda si zakci zachodnie programy wojskowe i uczyni je bezuytecznymi. Majc to na uwadze, Departament D, wraz z Komitetem Centralnym, prowadzi szkolenia dla sowieckich naukowcw, udajcych si na rne konferencje midzynarodowe, gdzie mieli oni wchodzi w kontakty z zagranicznymi uczonymi. Autor wiedzia o niektrych z przeprowadzanych operacji Departamentu D od samego ich pocztku. Istniay take plany wpynicia na francuski rzd w taki sposb, by wycofa si on ze struktur NATO. Sowieccy eksperci ju w latach 1959-1960 byli przekonani, e w tym celu mona wykorzysta istniejce pomidzy Stanami Zjednoczonymi i Francj sprzecznoci.2 Opracowywano dugoterminowy plan skompromitowania antykomunistycznych przywdcw amerykaskiego ruchu robotniczego i skonienia ich do zmiany postawy wobec komunistycznych zwizkw zawodowych. Istnia take plan o nazwie Dziaania skierowane przeciwko instytucjom amerykaskim, w szczeglnoci CIA i FBI, ktrego szczegy nie s znane autorowi. Przeprowadzona wkrtce po powstaniu Departamentu D operacja pomoga izolowa Niemcy Zachodnie od NATO i wsplnoty pastw Zachodu. Eksperci od spraw ydowskich w Departamencie D przygotowali liczne listy, ktre oficerowie rozsyali potem do swoich krewnych w Izraelu i innych pastwach. Byy one obliczone na wywoanie wrogoci do RFN i stworzenie mylnego wraenia o wydarzeniach politycznych w Zwizku Sowieckim. W szerszej perspektywie najwiksze znaczenie mia rozkaz wydany Agajancowi przez Szelepina pod koniec 1959 r., w ktrym nakazywa on wspprac z Departamentem Operacji Aktywnych i przedstawicielami Albanii i Jugosawii w celu prze-
69
prowadzenia dugoterminowej operacji dezinformacyjnej zwizanej z now strategi oraz stosunkami sowiecko-jugosawiasko-albaskimi. W trakcie pracy w sowieckim wywiadzie, autor zwrci take uwag na inne przykady zastosowania nowej polityki i powrotu do praktyk dezinformacyjnych. Na pocztku 1959 roku tajny list partyjny ostrzega jej czonkw przed zdradzaniem tajemnic pastwowych i subowych. Potencjalne rda prawdziwych informacji o nowej doktrynie byy likwidowane. Na przykad, KGB aresztowao cennego amerykaskiego agenta w Zwizku Sowieckim, podpukownika Popowa z GRU. Inne potencjalne dojcia Zachodu do prawdziwych informacji zostay zamknite; wydano specjaln instrukcj dla pracownikw KGB dotyczca werbowania, kompromitowania i dyskredytowania zachodnich uczonych i ekspertw od spraw komunizmu, odwiedzajcych kraje komunistyczne. Kolejna instrukcja dla KGB szczegowo informowaa Departament Dezinformacji o wszystkich istniejcych rdach i kanaach wywiadowczych, ktre mona byo wykorzysta do rozpowszechniania dezinformacji. Planowano take uruchomienie nowych kanaw. W tym kontekcie naley wspomnie o trzech zagadnieniach. Departament D wyraa wielkie zainteresowanie wykorzystywaniem dwch francuskich rde nalecych do sowieckiego kontrwywiadu. Poproszono nawet o przeniesienie do Departamentu D ich oficera prowadzcego, Okuowa. Istnieje powany, cho nie potwierdzony, dowd na to, e pukownik [Oleg] Pienkowski zosta podrzucony zachodnim wywiadom przez KGB. W amerykaskiej prasie pojawiay si artykuy sugerujce, e jeden z agentw, dziaajcy pod pseudonimem Fedora i stanowicy wane rdo informacji dla FBI w zakresie spraw sowieckich pozosta-
70
wa pod sowieck kontrol w czasie wsppracy z FBI w latach szedziesitych.3 Sekcja w Drugim Zarzdzie Gwnym KGB, kierowana przez pukownika Normana Borodina i odpowiedzialna za werbowanie i prowadzenie agentw werbowanych spord obcych korespondentw w Zwizku Sowieckim, zostaa rozwizana w celu uniknicia utworzenia centralnej puli agentw, dziaajcych w podejrzanie podobny sposb. Agentw przekazano odpowiednim sekcjom terytorialnym KGB, co miao pomc w bliskim powizaniu ich dziaa dezinformacyjnych z sytuacj na danym obszarze. Dwch byych rezydentw hitlerowskich sub bezpieczestwa, ktrzy posiadali wasne sieci agentw na Ukrainie i ktrzy pozostawali pod kontrol KGB, byo przygotowywanych do zainstalowania siatki wywiadowczej KGB w wywiadzie Zachodnich Niemiec [BND]. W 1959 roku szef sowieckiego kontrwywiadu, genera Gribanow, wyda instrukcj dla swych podwadnych celem przygotowania operacji, ktrych skutek mia wywrze wpyw na ambasadorw akredytowanych w Moskwie, zgodnie z zaleceniami nowej doktryny. Zachodnie wywiady i suby bezpieczestwa, w szczeglnoci francuskie, miay okazje, aby przeledzi wymierzone w ambasadorw dziaania Gribanowa. Take swoim podwadnym pozorujcym zajmowania wysokich stanowisk w rzdzie Gribanow poleci nawizywanie bliskich kontaktw i wywieranie wpywu na ambasadorw pastw rozwijajcych si akredytowanych w Moskwie. W 1960 roku KGB wydao skierowan do przedstawicieli suby wywiadowczej za granic i sub bezpieczestwa w kraju tajn dyrektyw, dotyczc wpywania na zagranicznych goci w Zwizku Sowieckim; w szczeglnoci dotyczyo to politykw i uczonych. Starano si werbowa i dyskredytowa antykomuni-
71
stycznych politykw, dziennikarzy, uczonych i analitykw podczas ich wizyt w pastwach komunistycznych. Na przykad w 1963 roku poprzez zastraszenie prbowano zdyskredytowa profesora Barghoorna, powanego naukowca amerykaskiego. Prawie wszystkie zachodnie suby bezpieczestwa zebray dowody na temat tego rodzaju sowieckiej dziaalnoci. Ustanowiono specjaln form kontroli aparatu Komitetu Centralnego nad pras sowieck, tak e moga by wykorzystywana przez KC i KGB do celw dezinformacji. Na przykad KGB dostarczya do rozpowszechniania redaktorowi naczelnemu Izwiestii, Adubejowi, kontrowersyjny materia na temat sytuacji wewntrznej w Zwizku Sowieckim. Do gry wczono take oddziay KGB w republikach narodowych. Dla przykadu, tylko w latach 1957-1958 ukraiskie KGB prosio Moskw o zgod na 180 propozycji operacji werbunkowych lub rozmieszczenia agentw wrd obcokrajowcw w ZSRR i poza nim. Podejmowano bezporednie prby wywierania wpywu politycznego za granic. Przygotowano instrukcje dla rezydentw KGB w Finlandii, Woszech i we Francji w celu wykorzystania spenetrowanych kierownictw partii socjalistycznych i innych, oraz w celu doprowadzenia do zmian we wadzach i w doktrynach partii, zgodnie z wymaganiami polityki Bloku.4 W 1961 roku enichow, rezydent KGB w Finlandii, pracowa nad usuniciem ze sceny politycznej czoowych przywdcw antykomunistycznych z fiskiej partii socjaldemokratycznej, takich jak Tanner i Leskinen, w celu zastpienia ich przez agentw sowieckich.5 W kierownictwie szwedzkiej partii socjaldemokratycznej zosta umieszczony agent KGB. Nie wykluczano zabjstw w przypadku antykomunistw, ktrzy stanowili przeszkod w udanym prowadzeniu polityki Blo-
72
ku. W 1959 roku KGB potajemnie zamordowao w Niemczech Zachodnich Stepana Bander, przywdc nacjonalistw ukraiskich. Wiadomo to z informacji ujawnionych przez byego sowieckiego agenta Bohdana Staszynskiego, ktry zamordowa Bander na rozkaz Szelepina. List podobnych przypadkw mona by wydua, ale ju powysze informacje dowodz, e cay sowiecki potencja wywiadowczy by wykorzystywany do prowadzenia operacji, ktre w pierwszej kolejnoci miay wspiera now dugofalow polityk Bloku. To samo mona odnie do dziaa sub wywiadowczych innych pastw komunistycznych. Poniewa nawet zawodowi analitycy na Zachodzie nie zawsze zdaj sobie spraw, co tak naprawd oznacza [pisane w 1984 r.] wykorzystanie potencjau wywiadowczego Bloku Komunistycznego, w celu wywarcia korzystnego wpywu, naley w tym miejscu przedstawi kilka teoretycznych przykadw. Zamy, e jedno z pastw niekomunistycznych staje si celem komunistycznych sub specjalnych. W takim przypadku cay personel wywiadu i kontrwywiadu pastw komunistycznych dokonaby przegldu wszystkich swoich zasobw wywiadowczych i przekazaby wykonawcom sugestie, co mona zrobi w celu wywarcia wpywu politycznego na rzd danego kraju, jego polityk i dyplomacj, partie polityczne, poszczeglnych liderw, pras, itd. Oznaczaoby to, e wszyscy oficerowie pastw Bloku, znajdujcy si w tym kraju pod dyplomatycznym lub innym oficjalnym przykryciem (w praktyce jest to kilkuset wietnie przygotowanych zawodowcw, wspieranych przez kilkuset tajnych agentw zwerbowanych spord obywateli tego kraju), zostaliby skierowani do pracy, zmierzajcej na rne sposoby do realizacji jednego celu, wedug jednolitego planu. Agenci mieliby za zadanie nie tylko zbiera informacje, ale take podejmowa konkretne akcje, lub wywiera wpyw gdziekolwiek i kiedykolwiek
73
wymagaby tego plan. Po poczeniu si poszczeglnych pastw Bloku ich zdolno wpywania na rzd, pras i opini publiczn byaby znaczna. Podobne zachowanie mogoby dotyczy grupy pastw niekomunistycznych lub te konkretnego problemu, takiego jak program zbroje, albo stosunek do Bloku Komunistycznego lub jednego z jego czonkw albo doktryny, czy te zagadnie takich jak wojna w Wietnamie, rzekomy zachodnioniemiecki rewanyzm, czy sytuacja na Bliskim Wschodzie. W przemwieniu z 6 stycznia 1961 roku Chruszczow, po nawizaniu do dyktatury proletariatu, ktra przekroczya ju granice jednego pastwa i staa si si midzynarodow, stwierdzi e w dzisiejszych warunkach, socjalizm moe w rosncym stopniu determinowa charakter, sposb funkcjonowania i tendencje stosunkw midzynarodowych. To wanie reorganizacja aparatu KC, organizacje masowe i suby wywiadowcze i dyplomatyczne Bloku day Chruszczowowi i jego sojusznikom rodki majce pomc w zmianie charakteru i sposobu dziaania stosunkw midzynarodowych. Niektre z elementw nowej polityki Bloku takie jak reformy gospodarcze i rolne w ZSRR i innych pastwach komunistycznych lub nacisk na pokojowe wspistnienie, rozbrojenie i popraw stosunkw dyplomatycznych oraz handlu i stosunkw z pastwami niekomunistycznymi, wszystkie bdce reminiscencjami okresu NEP-u, byy same w sobie sposobami na zakamuflowanie prawdziwych intencji Bloku i wpynicie na wiat niekomunistyczny w pierwszej fazie realizacji dalekosinej doktryny. Jeszcze waniejszym echem NEP-u bya uderzajca zmiana stylu, iloci i jakoci informacji ujawnianych przez wiat komunistyczny na swj wasny temat. Zmiany te znalazy odbicie w szerszym dostpie obcokrajowcw do Zwizku Sowieckiego i wikszoci pastw Europy Wschodniej. Zbiegay si one w cza-
74
sie z raportem Szelepina i intensywnymi przygotowaniami do wdroenia operacji politycznej dezinformacji. Ta koincydencja czasowa raportu i akcji deziformacyjnej z zachodzcymi zmianami pomaga doskonale wyjani same zmiany.
1 Materia
oparty jest na tajnym wykadzie, ktry dla oficerw KGB wygosi
wiceminister obrony, odpowiedzialny za badania naukowe i techniczne.

2 3
Informacje udostpniono wadzom francuskim w latach 1962-1963. Zobacz: artyku Henryego Hurta [w:] Readers Digest, nr z listopada 1981 roku, oraz artyku Georgea Lardnera Jr,. [w:] Washington Post, z 3 wrzenia 1981 r. Wedug Hurta, FBI ponownie zbadaa spraw Fedory. Dotyczya ona oficera KGB, ktrego od 1962 roku FBI uwaaa za wiarygodne rdo i cz jego informacji zostaa przekazana do Biaego Domu. FBI uznaa, e Fedora by kontrolowany przez Moskw w czasie swojej pracy dla FBI. Jeeli okae si to prawd, potwierdzi si teza, e Sowieci aktywnie tworzyli kanay dezinformacji od pocztku lat szedziesitych. Rzd Stanw Zjednoczonych jest winien opinii publicznej oficjalny raport o dziaalnoci tej wtyki i dezinformacji, jak wywoaa. Taka publikacja byaby rewolucyjnym wkadem w odkrycie prawdziwej natury komunizmu i mao znanego zagadnienia dezinformacji, w szczeglnoci dotyczcych relacji wewntrz Bloku. Moliwe byoby take ukazanie, jak ta dezinformacja wpyna na postaw i decyzje Stanw Zjednoczonych w tym okresie.
Materia oparty na tajnych poleceniach, wydanych w latach 1959-1961 przez szefa sowieckiego wywiadu [KGB] dla rezydentw tej suby w tych pastwach.
Jak powiedzia autorowi sam enichow.
75
8 rda informacji
Wczeniejsze rozdziay ksiki szczegowo pokazuj w jaki sposb rozwijay si program, strategia, organizacja i filozofia dziaa operacyjnych w sercu wiatowego komunizmu w latach 1957-1960. Jak wic to moliwe, e wiatu zachodniemu niemal zupenie nie udao si odkry i doceni zachodzcych zmian? Aby znale odpowied na to pytanie, naley przeanalizowa rda informacji, do ktrych maj dostp zachodni analitycy.
rda zachodnie
Gwnymi rdami wiedzy o krajach komunistycznych [pisane w 1984 r.] na Zachodzie s: tajni agenci zachodnich wywiadw; przechwytywanie i deszyfracja wiadomoci przesyanych wewntrz Bloku Komunistycznego; monitorowanie ambasad i oficjalnych przedstawicielstw w pastwach niekomunistycznych; obserwacje i fotografie instalacji przemysowych, wyrzutni rakietowych, ruchw wojsk itd., przez lotnictwo i satelity; monitorowanie testw nuklearnych i rakietowych przez urzdzenia techniczne;
76
obserwacja zachodnich dyplomatw, dziennikarzy i goci w krajach komunistycznych; nieoficjalne kontakty zachodnich dyplomatw, dziennikarzy i innych ludzi przebywajcych w tych pastwach; uczeni zajmujcy si sprawami komunizmu; wewntrzni emigranci i sympatycy w krajach komunistycznych; uchodcy z krajw Bloku Komunistycznego, w szczeglnoci byli oficjele i oficerowie sub wywiadowczych. rda te rni si znaczeniem i wiarygodnoci, atwoci dostpu oraz sposobem, w jaki naley je interpretowa. Poniewa spoeczestwa w pastwach komunistycznych s spoeczestwami zamknitymi, a cele ich rzdw agresywne, spraw zasadnicz dla Zachodu jest posiadanie aktywnych i sk utecznych sub wywiadowczych, zdolnych pozyskiwa wiarygodne, tajne informacje natury strategicznej na temat spraw wewntrznych i polityki zewntrznej pastw komunistycznych, ich stosunkw wzajemnych i z partiami komunistycznymi poza Blokiem. Tajni agenci zachodnich wywiadw s potencjalnie najbardziej wartociowym rdem ze wszystkich, o ile dziaaj w dobrej wierze i maj dostp do informacji na poziomie decydentw politycznych. Problem w tym, e zachodnie wywiady niekiedy bior prowokatorw za prawdziwych agentw, a ci z kolei s najchtniej wybieranym przez komunistw kanaem rozpowszechniania dezinformacji. Przechwytywanie i deszyfracja cznoci mog dostarczy analitykom wiarygodnych informacji, o ile bierze si pod uw ag moliwo dezinformacji i waciwie si j ocenia. Techniczny monitoring testw rakietowych i nuklearnych oraz inne formy zwiadu lotniczego s wartociowe, cho oczywicie nie wystarczajce. Ze wzgldu na ograniczenia, zawsze
77
musz by oceniane w odniesieniu do informacji pochodzcych z innych rde. Tak naprawd wszystkie techniki zdobywania informacji s w jaki sposb ograniczone. Ich wspln saboci jest to, e nawet jeli dostarczaj dokadnych informacji o wydarzeniach lub miejscach, nie przynosz odpowiedzi na pytanie, dlaczego dana sytuacja si pojawia, kto jest za ni odpowiedzialny i jakie s jej prawdziwe cele. Dla przykadu, na podstawie tylko tych rde nie mona stwierdzi, czy koncentracja wojsk na granicy sowiecko-chiskiej jest dowodem faktycznej wrogoci, panujcej midzy dwoma pastwami, czy te wiadczy o wsplnym zamiarze stworzenia, na potrzeby dezinformacji strategicznej, wraenia wzajemnego nieprzyjaznego nastawienia. Wasne obserwacje zagranicznych dyplomatw, dziennikarzy i innych goci, przebywajcych na terenie pastw komunistycznych, rwnie maj ograniczon warto, ze wzgldu na kontrol, jakiej byy poddawane ich podre i kontakty. Podobnie informacje pochodzce ze rde nieoficjalnych nie powinny by przeceniane, ze wzgldu na wysokie prawdopodobiestwo ich kontrolowania przez suby specjalne, bez wzgldu na stopie wyraanej przez takie nieoficjalne rda krytyki wzgldem reimu. Biorc pod uwag poziom ingerencji w ycie ze strony komunistycznych sub specjalnych, niekontrolowane kontakty obywatela kraju komunistycznego z obcokrajowcem s praktycznie niemoliwe. Tak popularne na Zachodzie dziennikarskie raporty ledcze s niemal zupenie wykluczone, chyba e przy milczcej zgodzie wadz bezpieczestwa. Zachodni uczeni dokonuj bardzo wartociowych analiz, o ile otrzymuj dokadne informacje z wiarygodnych rde. Ich warto nie zawsze jest dua, jako e wizyty ludzi nauki w krajach Obozu niekoniecznie s szans uzyskania dostpu do wewntrznych informacji. Poza tym, podobnie jak inni gocie zagraniczni,
78
take uczeni s podatni na dezinformacj, wic ich podre mog okaza si niebezpieczne. Wewntrzni emigranci i sympatycy to obywatele krajw komunistycznych, ktrzy gwnie z przyczyn politycznych nawizuj kontakty z zagranicznymi dyplomatami i innymi obcokrajowcami lub prbuj zainteresowa obce ambasady tajnymi informacjami. Mog oni by wartociowym rdem wiedzy, cho niestety napotykaj po drodze na liczne przeszkody. Sowiecka suba bezpieczestwa zwykle korzysta z technik prowokacji, dziki ktrym kady sympatyk Zachodu, ktry prbuje skontaktowa si telefonicznie z brytyjsk lub amerykask ambasad, jest automatycznie przeczany do specjalnie wyszkolonego funkcjonariusza sub specjalnych. Ten za przedstawia si jako pracownik danej placwki dyplomatycznej i umawia si na spotkanie z telefonujcym. Konsekwencje nietrudno przewidzie. Cho wiele osb prbowao nawiza kontakt z zachodnimi ambasadami, aby przekaza im wane informacje na temat sytuacji w Bloku Komunistycznym, tylko nielicznym si to udao. Nawet jeli podjta prba zakoczya si sukcesem, informatorom nie zawsze wierzono, poniewa sowieckie suby czsto wysyay prowokatorw, przekazujcych za granic nieprawdziwe wiadomoci. Dowiadczenia z przeszoci pokazuj, e najwartociowsze informacje pochodziy od uchodcw i zbiegw z pastw komunistycznych. Najwicej wartociowych wiadomoci przekazali ci, ktrzy niegdy zajmowali w partii stanowiska kierownicze, jak Trocki, Uraow i Krawczenko lub ci, ktrzy pracowali w instytucjach realizujcych zadania polityczne, takich jak suby bezpieczestwa i wywiadowcze (Agabiekow, Wokow, Deriabin, Pietrowowie, Rostworow, Chochow i wiato ), wywiad wojskowy (Kriwickij, Reiss, Guzienko, Achmedow), suba dyplomatyczna (Barmin, Kaznaczejew), czy siy zbrojne (Tokajew). Wiele wanych informacji ujawnili przywdcy Jugosawii w czasie roz-
79
amu sowiecko-jugosawiaskiego w latach 1948-1956. Ciekawej wiedzy dostarczyli te byli czoowi komunici i byli komunistyczni agenci, jak Souvarine, Jay Lovestone, Borkenau, Chambers i Bentley. Warto ich wiedzy zaley oczywicie od stopnia dostpu do informacji, wyksztacenia, dowiadczenia, szczeroci, poziomu emocji i stopnia odcicia si od k omunizmu. Rewelacje Trockiego miay na przykad ograniczon warto, poniewa nie zerwa on z samym komunizmem, tylko ze Stalinem. To samo mona odnie do przywdcw Jugosawii. Warto pamita, e wpyw na niektre informacje uzyskane od uciekinierw miao ich emocjonalne nastawienie. Podczas Zimnej Wojny cz literatury na temat komunizmu opublikowanej na Zachodzie bya znieksztacona z przyczyn propagandowych i naley jej uywa z ostronoci. Przede wszystkim jednak, warto informacji pochodzcych od zbiegw i uchodcw zaley od ich dziaania w dobrej wierze, jako e wysyanie za granic prowokatorw w celu wykorzystywania ich jako kanaw dezinformacji jest powszechn praktyk komunistycznych sub specjalnych.
rda komunistyczne
Komunistyczne rda informacji naley traktowa jako osobn kategori. Mona wyrni rda oficjalne, nieoficjalne i tajne. Do oficjalnych nale: publikowane dokumenty midzynarodowych konferencji organizowanych przez wadze i partie komunistyczne zarwno wewntrz, jak i na zewntrz Bloku; publiczna dziaalno i decyzje partii, wadz oraz ministerstw poszczeglnych krajw komunistycznych;
80
publiczna dziaalno oraz przemwienia liderw komunistycznych i wysokich rang urzdnikw pastwowych; prasa komunistyczna, ksiki, periodyki i inne publikacje; oficjalne kontakty z zagranicznymi dyplomatami, dziennikarzami i innymi osobami odwiedzajcymi dany reim; publiczna dziaalno i decyzje partii komunistycznych w krajach niekomunistycznych. Komunistyczne rda nieoficjalne to: nieoficjalne przemwienia i komentarze liderw wadz komunistycznych oraz urzdnikw pastwowych; nieoficjalne kontakty zagranicznych dyplomatw, dziennikarzy i innych osb, przebywajcych w krajach komunistycznych; plakaty uliczne w Chinach i podziemne publikacje w innych krajach, jak na przykad samizdat w Zwizku Sowieckim; ksiki komunistycznych naukowcw. Tajne rda komunistyczne to gwnie stosowane niekiedy przecieki lub ujawnienie pewnych informacji przez komunistw, czasami w formie dokumentalnej, zawierajcej fakty wczeniej uznawane za tajne. Informacje te czsto zwizane s z polemikami pomidzy czonkami Bloku Komunistycznego i mog obejmowa: tajn dziaalno, dyskusje i decyzje gwnych organw Bloku; tajn dziaalno, dyskusje i decyzje partii, wadz i ministerstw poszczeglnych krajw komunistycznych; tajn dziaalno i przemowy przywdcw komunistycznych oraz wysokich rang urzdnikw; tajne dokumenty partyjne oraz rzdowe, zwaszcza biuletyny partyjne dla mas czonkowskich.
81
Analiza informacji pochodzcych ze rde komunistycznych

Moliwo uzyskania wiarygodnych informacji dotyczcych wiata komunistycznego za pomoc rde komunistycznych nie powinna by ani zupenie odrzucana, ani te przeceniana. Jest rzecz oczywist, e nie wszystkie fakty i informacje pojawiajce si w prasie komunistycznej s nieprawdziwe lub zafaszowane przez propagand dla celw dezinformacji. Cho prasa istotnie bardzo czsto jest wykorzystywana jako narzdzie dezinformowania, w pewnym stopniu jednak do dokadnie odzwierciedla codzienne ycie i dziaania spoeczestwa. Zarwno Partia, jak i caa populacja reimu s na bieco informowane wanie za pomoc prasy o gwnych decyzjach aparatu pastwowego i najwaniejszych wydarzeniach. Rwnie w ten sam sposb wadza mobilizuje spoeczestwo do wypeniania zalece i przekazuje wytyczne odnonie wprowadzania w ycie podjtych przez reim decyzji i ustale. Z powyszych powodw analiza komunistycznej prasy jest dla Zachodu bardzo wana. Problemem, z ktrym zachodni analitycy musz si jednak zmierzy jest umiejtno rozrnienia pomidzy faktografi a propagand i praktykami dezinformacyjnymi tak przecie powszechnymi w komunistycznych mediach. W tym miejscu tendencje zachodnie zwykle zmierzaj w nastpujcych kierunkach: maj skonno do postrzegania pewnych komunistycznych problemw jako odzwierciedlenia odwiecznych i staych problemw wiata; zakadaj, e zmiany w spoeczestwie komunistycznym s wynikiem naturalnego i spontanicznego rozwoju i postpu; maj tendencj do interpretowania rozwoju w krajach komunistycznych na podstawie dowiadczenia, wyobrae i terminologii systemw zachodnich. Niewtpliwie istniej pewne odwieczne i uniwersalne elementy w polityce reimw komunistycznych (Stalin z pewno-
82
ci mia wiele wsplnego z innymi tyranami, ktrzy komunistami nie byli). Czsto postp w wiecie komunizmu nastpuje spontanicznie (dobrym przykadem jest tu Powstanie na Wgrzech) i mona wskaza podobiestwa pomidzy rozwojem wydarze w wiecie komunistycznym i niekomunistycznym. Co waniejsze, istnieje pewna ideologiczna, polityczna i operacyjna cigo w ruchach komunistycznych i ich reimach, ktrej specyfiki nie naley pomija ani ignorowa. Istnieje bowiem w miar stay zestaw czynnikw, ktre odzwierciedlaj istot komunizmu i odrniaj go od innych systemw spoeczno-politycznych, jak rwnie wystpuj pewne stae problemy, z ktrymi komunici musz sobie jako poradzi, z lepszym lub gorszym skutkiem. Te czynniki i problemy to na przykad ideologia klasowa, nacjonalizm, stosunki wewntrz Obozu, ukady wewntrzpartyjne, internacjonalizm, rewizjonizm, walka o wadz, sukcesja wadzy, czystki, polityka w stosunku do Zachodu, taktyka Partii, rodzaj kryzysw i niepowodze w wiecie komunistycznym oraz zastosowane rozwizania suce dostosowaniu si do nowych sytuacji. Nie uwzgldnienie w badaniach tych specyficznych dla reimw komunistycznych czynnikw wie si z duym prawdopodobiestwem bdu. Przykadowo, prba wyjanienia majcych miejsce w latach trzydziestych czystek w aspekcie psychologicznego portretu Stalina, byaby ryzykowna. Nie mniej bdna byaby analiza nacjonalizmu, ktry niewtpliwie istnieje w wiecie komunistycznym, przeprowadzona li tylko z zachodniej perspektywy, ignorujc specyfik miejscow zjawiska. Nawet tym badaczom zachodnim, ktrzy s wiadomi szczeglnej natury i cigoci reimw komunistycznych oraz ktrym udao si przezwyciy trzy wymienione powyej tendencje, czsto zdarza si popeni czwarty rodzaj bdu. Jest nim kierowanie si stereotypami, wywodzcymi si z okresu stalinizmu, w odniesieniu do pniejszego rozwoju w komunistycznym wie-
83
cie, co wie si z nieuwzgldnieniem moliwoci, e reimy komunistyczne mog przystosowywa si do nowych sytuacji i wykazywa si nieco bardziej racjonalnym podejciem do stale powracajcych problemw. Patrzc z perspektywy historycznej, ideologia i praktyka komunistyczna udowodniy, e s zdolne do zmiany podejcia na bardziej elastyczne i do adaptacji do rnych okolicznoci: leninowski NEP jest tu dobrym przykadem. Zarwno wic cigo, jak i zmiana s obecne w systemie komunistycznym, co znajduje odbicie w prasie komunistycznej. Analiza prasy komunistycznej jest zatem nieodzowna w celu zrozumienia wiata komunistycznego, ale tylko przy zaoeniu, e jest przeprowadzana poprawnie. Konieczna jest take znajomo historii komunizmu oraz rozumienie stae obecnych czynnikw, problemw i sposobu, w jaki radzono sobie z nimi w przeszoci. Potrzebne jest rwnie, czego dotychczas brakowao na Zachodzie, odpowiednie zrozumienie roli i modelu funkcjonowania dezinformacji w danym okresie i wpywu jaki ma ona na wiarygodno i przydatno rde.
84
9 Wady zachodnich ocen wywiadowczych

Jeli zachodnie studia i analizy maj unika powanych bdw, biorc pod uwag fakt, e reimy komunistyczne stosuj dezinformacj w czasie pokoju na skal nieporwnywaln z krajami demokratycznymi, najwaniejsz kwesti jest okrelenie funkcjonujcego w danym momencie wzorca dezinformacji. Jak ju uda si go ustali, znane s kryteria oddzielania rde wiarygodnych od dezinformacji. Bez dostpu do wiarygodnej informacji wewntrznej, odkrycie wzorca jest trudne, jeli nie zupenie niemoliwe. W tym miejscu naley wskaza na rnic midzy rdami komunistycznymi i zac hodnimi. Wszystkie rda komunistyczne s waciwie nieustannie dostpne, jako e niejako przy okazji stanowi naturalny kana dezinformacji. rda zachodnie s rzadziej wykorzystywane jako takie kanay, cho oczywicie mog si nimi w rnym stopniu sta, w zalenoci od tego, czy strona komunistyczna zdaje sobie spraw z ich istnienia. Problemem zwizanym ze rdami komunistycznymi jest trudno w okreleniu, w jaki sposb s one wykorzystywane na potrzeby dezinformacji. Ze rdami zachodnimi kopot jest za dwojaki: po pierwsze trudno jest okreli do jakiego stopnia s one kon-
85
trolowane przez stron komunistyczn, po drugie jeli faktycznie pozostaj pod jej wpywem to nie wiadomo czy na pewno s wykorzystywane do celw dezinformacji. Poniewa rda zachodnie s raczej mniej podatne na dezinformacj, z reguy s postrzegane jako bardziej wiarygodne ni cakowicie na ni otwarte rda komunistyczne. Niemniej jednak, jeli rda zachodnie s spalone (a w szczeglnoci, kiedy Zachd nie wie, e s spalone albo nie chce si do tego przyzna), mog sta si niewiarygodne, albo nawet niebezpieczne. Z drugiej strony, jeli wzorzec dezinformacji jest rozpoznany prawidowo i zastosuje si waciw metod analizy, nawet rda komunistyczne mog przyczyni si do ujawnienia wiarygodnych i wanych informacji. Dla Zachodu idealn sytuacj jest taka, w ktrej jego suby wywiadowcze maj dostp do wiarygodnych rde informacji na poziomie podejmowania decyzji politycznych, rda komunistyczne s analizowane wedug waciwej metodologii, jak rwnie rozpoznany jest wzorzec dezinformacji. Te trzy czynniki razem dziaaj na zasadzie sprzenia zwrotnego. rda wewntrzne dostarczaj informacji dla waciwej analizy. Pomagaj take okreli wzorzec dezinformacji i na czas ostrzegaj o jego zmianach. Sam wzorzec, kiedy ju zostanie ustalony, wraz z poprawn analiz prowadzi do waciwej oceny zachodnich tajnych rde i odkrycia tych spalonych. Zasadniczy problem ley jednak gdzie indziej, a jest nim fakt, e nie mona z ca pewnoci zaoy skutecznoci zachodnich sub wywiadowczych. Poza podstawowymi przeszkodami, zwizanymi ze zdobywaniem wiarygodnych, wysokiej klasy informacji o wiecie komunistycznym, istnieje ryzyko, e szczeglnie wartociowe rda zostan spalone przez wasne bdy, albo penetracj zachodnich sub przez komunistw. Niektre z zachodnich rde, na przykad urzdzenia podsuchowe, mog
86
zosta wykryte i wykorzystane przez komunistw do celw dezinformacji, bez koniecznoci penetrowania sub zachodnich. Trzeba jednak pamita, e gwnym czynnikiem, ktry mia negatywny wpyw na efektywno zachodnich sub, bya wanie penetracja komunistyczna. Skompromitowaa ona wiele rde i pozwolia wykorzysta je do celw dezinformacji. Gdy suby wywiadowcze trac skuteczno i same staj si kanaami dezinformacji, obnia to jako analiz rde komunistycznych, co z kolei prowadzi do niemoliwoci wykrycia wzorca dezinformacji i wszelkich zmian, jakie si w nim dokonuj. Jeli wszystkie trzy czynniki zdolno do zdobywania tajnych informacji, zdolno interpretacji rde komunistycznych i zrozumienia dezinformacji wzajemnie sobie szkodz wskutek penetracji i dezinformacji, cay proces oceny sytuacji w wiecie komunistycznym zostaje wypaczony. Nie istnieje wtedy moliwo waciwego rozrniania prawdziwych od pozorowanych problemw i zmian w obozie komunistycznym. Wtpliwej jakoci informacje ze rde oficjalnych, nieoficjalnych i tajnych potwierdzaj lub s potwierdzane przez przekazywane na Zachd za porednictwem skompromitowanych tajnych rde zachodnich wiadomoci zafaszowane. Kontrolowane przecieki czsto s uwaane za wiarygodne. Faktyczna, rzetelna przypadkowo zdobyta wiedza, moe by zakwestionowana i odrzucana. W ten sposb bdy w analizach staj si nie tylko bardzo powanym problemem, ale te bezpowrotnie czyni je bezuytecznymi. Dzieje si tak dopki nie zostanie waciwie ustalony wzorzec dezinformacji. Zy stan procesu analiz na Zachodzie jest tym powaniejszy, e pozostaje nierozpoznany i nie zdiagnozowany. W przypadku, gdy analizy wiata komunistycznego s bdne, ich nastpstwem s bdy w polityce i ocenach sytuacji. Poza tym mog by one wykorzystywane przez stron komunistyczn we wasnym interesie. Jeli taka sytuacja ma miejsce, a bdy zo-
87
stan wykryte przez opini publiczn, kojarzeni z nimi politycy, dyplomaci i uczeni staj si skompromitowani. Tworzy si wtedy grunt sprzyjajcy powstawaniu skrajnych opinii. Oczywistym przykadem jest zjawisko MacCartyzmu w Stanach Zjednoczonych, powstae po tym, jak powojenna amerykaska polityka w Europie Wschodniej i Chinach okazaa si niepowodzeniem.
Konsekwencje rnych wzorcw dezinformacji

Charakter bdw w ocenach zaley w duym stopniu od wzorca dezinformacji. Podczas kryzysw, kiedy stosowany jest wzorzec fasady i siy, Zachd jest wprowadzany w bd na temat prawdziwej sytuacji w pastwach komunistycznych i nie udaje mu si dostrzec saboci reimw. Wok burzliwej rzeczywistoci tworzy si przekonujcy, cho faszywy, obraz monolitycznej jednoci. Niezalenie od stopnia zafaszowania informacji, prezentowane fakty s przez zachodnich obserwatorw, a nawet rzdy ich krajw, brane za prawdziwe. Przecenianie monolitycznej siy i spjnoci bloku komunistycznego blokuje podejmowanie waciwych krokw w celu odpowiedniego wykorzystania faktycznych kryzysw w wiecie komunistycznym.
Kryzys w Bloku w latach 1949-1956

Niewtpliwie do pewnego stopnia Zachd zdawa sobie spraw z trudnoci, ktre dotykay wiat komunistyczny w latach bezporednio poprzedzajcych mier Stalina i tu po niej. Mimo wszystko, dezinformacja prowadzona zgodnie z modelem fasady i siy zdoaa skutecznie ukry prawdziwe rnice pomidzy ZSRR a Chinami w latach 1950-53. Pomniejszya take powag rewolucyjnej sytuacji w Europie Wschodniej. Jeli gbia kryzysu zostaaby dokadniej poznana, wwczas mogaby
88
mie miejsce bardziej aktywna i pomocna reakcja Zachodu na wydarzenia w Polsce i na Wgrzech. Byoby take moliwe wyzwolenie czci lub nawet caej Europy Wschodniej. W trakcie wprowadzania polityki dalekosinej korzysta si z wzorca dezinformacji sabo i ewolucja. Podobnie jak poprzednio, Zachd wprowadzany jest w bd co do rzeczywist ej siy reimu komunistycznego i jego polityki. Konsekwentnie budowany jest przekonujcy obraz upadku ideologii i nastania rywalizujcych ze sob narodowoci. Mimo e ten obraz jest faszywy i celowo propagowany przez komunistw, istnieje due prawdopodobiestwo, e bdzie przyjmowany na Zachodzie jako waciwe odbicie zachodzcych spontanicznie procesw politycznych. Na tej podstawie pastwa zachodnie maj tendencj do niedoceniania siy i spjnoci wiata komunistycznego oraz ignorowania koniecznoci stosowania waciwych rodkw obronnych. Co wicej, mog by sprowokowane do podjcia dziaa zaczepnych, ktrymi niechccy przyczyniaj si do realizacji celw polityki komunistw i stwarzaj moliwoci ich dalszego wykorzystania na swoj niekorzy. Potencjalnie powaniejsze konsekwencje niesie zastosowanie drugiego wzorca. Jeli jest on prawidowo wykorzystany, moe storpedowa stosowanie przez Zachd zarwno rodkw ofensywnych, jak i defensywnych. Pierwszy jedynie uniemoliwia kroki ofensywne, a wzmacnia defensywne.
Druga wojna wiatowa

Podczas drugiej wojny wiatowej sowiecka ekspansja wspierana bya przez dziaania dezinformacyjne. W aden sposb nie negujc koniecznoci istnienia wojennego sojuszu antyfaszystowskiego midzy Zwizkiem Sowieckim a Zachodem, naley zauway, e zosta on skutecznie wykorzystany przez ZSRR do realiza-
89
cji jego wasnych celw politycznych. Wci historycznie niezbadane pozostaj metody i kanay wykorzystane przez Sowiety do dezinformowania rzdw brytyjskiego i amerykaskiego przed konferencjami w Teheranie i Jacie. Archiwa w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii powinny dodatkowo pokaza, jakie wpywy w Departamencie Stanu i Foreign Office mieli sowieccy agenci, tacy jak Donald Maclean i Guy Burgess. Ju teraz mona jednak pokaza kilka przykadw wykorzystania wtkw upadku ideologii, wzrostu odczu nacjonalistycznych oraz braku jednoci i wsppracy midzy partiami komunistycznymi. Podczas wojny praktycznie znika krytyka ideologiczna USA i Wielkiej Brytanii w prasie sowieckiej. Ideologia rewolucyjna, chocia nigdy cakowicie nie odrzucona, zostaa zagodzona. Gloryfikowano stare rosyjskie tradycje, przywrcono carskie stopnie wojskowe i odznaczenia. Okazano szacunek religii, a w 1943 roku Stalin przyj na publicznej audiencji gowy rosyjskich kociow. Podkrelano wsplne zagroenia i interesy ZSRR i Zachodu, piszc e stwarzaj podstawy dla przyszej wsppracy. Zachodnim dyplomatom i mom stanu mwiono o powojennej liberalizacji reimu i jego nieuchronnej ewolucji w stron liberalnego pastwa typu zachodniego. Pochlebiano im, e te zmiany bd miay miejsce pod wpywem Zachodu. Przyjcie przez ZSRR Karty Atlantyckiej w 1941 roku i podpisanie Karty Narodw Zjednoczonych 1 stycznia 1942 roku powinny by uznane za cz stara, majcych na celu wzbudzenie nadziei na korzystne zmiany w Zwizku Sowieckim. Najbardziej jednak uderzajc i najwaniejsz akcj dezinformacyjn, zaplanowan w celu ukrycia cigej aktywnej wsppracy z partiami komunistycznymi oraz przekonania Aliantw zachodnich, e rewolucyjne cele zostay porzucone, byo rozwizanie Kominternu w maju 1943 roku, na sze miesicy przed konferencj w Teheranie. Wraz z ni rozpowszechniano inn informacj, goszc e Zwi-
90
zek Sowiecki i Armia Czerwona walczyy wycznie o wyzwolenie Europy Wschodniej od faszyzmu oraz e nie chciay ustanawia reimw komunistycznych na tych terytoriach.
91
10 Sukcesy wywiadu komunistycznego, poraki Zachodu i kryzys w zachodnich studiach nad komunizmem
Wysiki Zachodu czynione w celu uzyskania tajnych informacji politycznych na temat wiata komunistycznego, prby analizowania informacji pochodzcych ze rde komunistycznych, a nawet umiejtno rozrnienia wiadomoci wiarygodnych od nieprzydatnych obecnie wszystko to wydaje si niewystarczajco efektywne. Taki stan rzeczy wynika przede wszystkim z faktu obecnoci w zachodnich wywiadach wsppracownikw sub komunistycznych. Oczywicie nie jest jednak tak, e zachodnie wywiady nigdy nie doszy do adnych osigni. Podczas kryzysu w czasach postalinowskich wywiad komunistyczny i suby bezpieczestwa byy znacznie osabione. Byo za to duo wicej ludzi chtnych pomaga Zachodowi, za w 1954 roku piciu sowieckich pracownikw wywiadu przeszo na stron dotychczasowego wroga. Chocia Zachd nigdy tak naprawd nie ujawni dokadnego zakresu penetracji swoich wadz i spoeczestwa przez wywiad komunistyczny, to jednak zachodnie suby posiaday wiarygodne rda informacji, wczajc dostp do naczelnych organw pastwowych w krajach komunistycznych. W miar wydostawa-
92
nia si reimu komunistycznego z kryzysu, jego suby i wywiad zaczy odzyskiwa dawn si i sprawno dziaania. Rwnie starania w kierunku odbudowania struktur umoliwiajcych dokadn penetracj wadz i w szczeglnoci wywiadw zachodnich, ktre nieprzerwanie prowadzono od 1917 roku, ukoronowane zostay sukcesem. Chocia niniejsza ksika nie jest odpowiednim miejscem na szczegowe omawianie tego problemu, w celu jego ilustracji naley poda kilka przykadw. Na podstawie dowiadcze zdobytych podczas suby w Sekcji NATO Wydziau Informacji Pierwszego Zarzdu Gwnego KGB w latach 1959-60, autor niniejszej publikacji wie, e w tym czasie wywiad sowiecki i suby caego bloku miay swoich agentw w wikszoci krajw nalecych do NATO oraz w wielu innych nie nalecych do struktur Sojuszu. To z kolei oznacza, e wadze sowieckie byy bardzo dobrze zorientowane w polityce prowadzonej przez wadze pastw na Zachodzie. Rozmiar i skal penetracji dobrze obrazuj przykady: Vassala, byego urzdnika brytyjskiej Admiralicji; byego szwedzkiego attach wojskowego w Zwizku Sowieckim i pniej w Stanach Zjednoczonych, pukownika Wennerstrma; byego wysokiego rang urzdnika w paryskiej siedzibie NATO, pukownika Paquesa oraz czterdziestu zdecydowanie za pno znalezionych mikrofonw, ukrytych w Ambasadzie Stanw Zjednoczonych w Moskwie, odkrytych w 1964 roku. Istnieje jeszcze inny dowd na niezwykle dogbn penetracj zachodnich sub przez wywiad sowiecki. Brytyjskie suby specjalne, najstarsze i najbardziej dowiadczone spord istniejcych na Zachodzie, zostay w duym stopniu rozpracowane przez tajnych wsppracownikw wywiadu sowieckiego, takich jak Blunt, Philby, Blake i inni, ktrzy zanim zostali zdemaskowani wewntrz brytyjskich sub, przez wiele lat pracowali nieprzerwanie z sukcesem.
93
Ujawnienie siatki Felfe wewntrz struktur wywiadu niemieckiego [BND] w 1961 r. pokazao, e rwnie te suby byy kontrolowane przez Zwizek Sowiecki od ich odrodzenia w 1951 roku. Rwnie francuskie suby specjalne byy przez dugi okres kontrolowane przez Sowietw, jednak dziki tajnym informacjom posiadanym przez autora i przekazanym odpowiednim wadzom we Francji, penetracj udao si Francuzom zneutralizowa. Wywiad amerykaski ucierpia z powodu sowieckiej penetracji sprzymierzonych sub z ktrymi wsppracowa. W latach 1957-58 w wyniku penetracji KGB suby amerykaskie straciy bardzo wanego tajnego agenta w Zwizku Sowieckim, podpukownika Popowa.1 Poniewa problem dezinformacji nie by wystarczajco dobrze rozumiany, jest kwesti budzc wtpliwoci czy kompromitacje rde wynikajcych ze znanych przypadkw komunistycznej penetracji zachodnich wywiadw zosta uwzgldniony przez nie w analizie samooceniajc wasn prac w wystarczajcym stopniu.
Czynniki warunkujce liczne sukcesy wywiadu komunistycznego

Na sukcesy odnoszone przez wywiad komunistyczny w jego dziaaniach przeciwko subom zachodnim miay wpyw trzy najwaniejsze czynniki. Po pierwsze, trzeba pamita, e suby komunistyczne dziaaj na duo wiksz skal, ni suby niekomunistyczne. Potencja wywiadu reimw totalitarnych zawsze jest wikszy ni w przypadku krajw demokratycznych, poniewa totalitarne systemy polityczne wanie na subach specjalnych opieraj swoj wewntrzn stabilno. Determinacja reimw komunistycznych, aby promowa i popularyzowa swj
94
system polityczny w innych krajach, pociga za sob zwikszon rol ich sub specjalnych za granic. Co za tym idzie, reimy komunistyczne wiadome roli, jak ich wywiad ma do odegrania na arenie midzynarodowej, traktuj suby specjalne z wyjtkow powag i ponosz na nie relatywnie wysze nakady finansowe oraz wyjtkowo starannie rekrutuj swoich wsppracownikw w porwnaniu do pastw demokratycznych. W Zwizku Sowieckim ksztacenie pracownikw tajnych sub w zakresie zagadnie im waciwych odbywa si na poziomie porwnywalnym z uzyskaniem dyplomu uniwersyteckiego. Kadra jest ponadto zachcana do masowego poszerzania sieci informatorw na du skal, tak wewntrz, jak i poza obszarem, za ktry poszczeglni czonkowie kadry s odpowiedzialni. Po drugie, komunistyczni przywdcy znaj warto dobrze wykonywanej pracy tajnych sub, gdy s wiadomi, w jak wielkim stopniu moe si ona przyczyni do ich przetrwania jako politykw i jaki moe wnie istotny wkad do sukcesu ich midzynarodowej strategii. Komunistyczny wywiad i suby bezpieczestwa nie borykaj si z trudnymi, jeli nie niemoliwymi do pokonania, ograniczeniami, z ktrymi zmagaj si tego rodzaju organizacje w krajach demokratycznych. Maj bowiem uznan pozycj i zajmuj honorowe wrcz miejsce w gronie instytucji komunistycznych. Nie maj praktycznie adnego problemu z pras ani opini publiczn w swoich pastwach. Mog pozwoli sobie na stanowczo i ustalanie surowych kryteriw rekrutowania nowych pracownikw. Wreszcie po trzecie, by moe najwaniejszym czynnikiem jest to, e poczwszy od lat 1958-60 poczone siy wywiadw i sub bezpieczestwa caego Bloku Komunistycznego, z nakazu wadz rzdowych, miay zacz peni niezwykle wan funkcj w procesie wdraania nowej, dugofalowej polityki Bloku poprzez przyjcie przez komunistyczne suby roli czynnikw po-
95
litycznych. To z kolei miao umoliwi dostarczanie zachodnim wywiadom starannie wyselekcjonowanych, rzekomo tajnych informacji pochodzcych z wntrza komunistycznego wiata. Dodatkowym dowodem na utrat przez zachodnie suby specjalne efektywnoci dziaania jest to, e zmiana roli wywiadu komunistycznego praktycznie umkna uwadze Zachodu, podobnie jak stao si to w przypadku dwch konferencji wysokich rang urzdnikw KGB w Zwizku Sowieckim w 1954 i 1959. A do dzi [do 1984 r.] nie pojawia si adna oznaka zainteresowania nowym wymiarem problemu, polegajcym na aktywnym wczeniu si komunistycznych sub specjalnych w strategiczn dezinformacj. Wydaje si zatem, e niezalenie od tego jakie tajne rda wywiadu zachodniego istniej w Bloku Sowieckim, faktu dezinformacji nigdy nie zgosiy.
Przestarzae zachodnie metody analizowania komunistycznych rde

A do dzi zachodni analitycy z reguy posugiwali si metod analizy treci rde komunistycznych, przewanie prasy codziennej i czasopism. Czsto jest ona nazywana metod Borkenaua, od nazwiska byego niemieckiego komunisty, ktry sformuowa jej zasady. Niezalenie od inteligencji i umiejtnoci zachodnich analitykw, naley zwrci uwag na ich nadmierne przywizanie do powyszej metody take po wprowadzeniu nowej, dugofalowej polityki Bloku, polegajcej na regularnej dezinformacji. Metoda Borkenaua opieraa si w skrcie na nastpujcych zasadach: umiejtnoci wyawiania z propagandowych fasadowych treci i pustych hase prawdziwych problemw i konfliktw w spoeczestwach komunistycznych;
96
interpretowaniu pojawiajcych si problemw i przewidywaniu moliwego kierunku rozwoju w wiecie komunistycznym zanim jeszcze fakty trafi do opinii publicznej; poszukiwaniu wskazwek pomocnych przy interpretacji osigni wiata komunistycznego w prasie oglnokrajowej i lokalnej, zwaszcza w sekcjach powiconych informacjom o nowomianowanych urzdnikach pastwowych, dymisjach i nekrologach; dokadnym porwnywaniu przemw wygaszanych przez przywdcw komunistycznych w kraju i za granic celem znalezienia istotnych rnic, zwaszcza jeli chodzi o nacisk na pewne kwestie i podejcie do problemw doktrynalnych; dokadnym porwnywaniu czasopism komunistycznych i innych rozpowszechnianych publikacji w kraju i za granic w podobnym jak powyszy celu; interpretowaniu biecych osigni w wietle znajomoci dawnych kontrowersji partyjnych; szczeglnym zwracaniu uwagi na fakt walki o wadz wewntrz partii oraz ledzeniu pochodzenia i kariery czoowych dziaaczy partyjnych i ludzi, ktrzy si wok nich gromadz. Metoda Borkenaua sprawdzaa si w okresie dyktatury Stalina i w czasie walki o wadz, ktra miaa miejsce po jego mierci. Wyeliminowanie grupy danowa przez Stalina w latach 19481949, chisko-sowieckie rnice w okresie stalinizmu i zwycistwo Chruszczowa nad wikszoci Prezydium KC KPZR w czerwcu 1957 byy przedmiotem mniej lub bardziej trafnych interpretacji czynionych wanie za jej pomoc.2 Objawy walki frakcyjnej w Partii, spory doktrynalne, posunicia polityczne i walka o wadz byy w tym czasie faktycznymi problemami i ich analiza za pomoc metody Borkenau bya uzasadniona i stanowia
97
klucz do zrozumienia rzeczywistoci wiata komunistycznego i jego polityki. Na pocztku czasw postalinowskich, w latach 1953-57, ktre byy najbardziej spontanicznym, zdezorganizowanym i niekontrolowanym okresem w historii komunizmu, pojawiy si pewnego rodzaju nowe zmiany. Prawdziwy nacjonalizm i rewizjonizm zaczy przybiera na sile. Powstaway rne grupy interesu (wojsko, Partia, administracja techniczna) a razem z nimi istniay grupy zdeklarowanych stalinistw, obok tych komunistw o umiarkowanych pogldach, liberaw i konserwatystw. Te nowe czynniki brane byy pod uwag przez zachodnich analitykw, ktrzy wedug nich starali si modyfikowa przyjt technik prowadzenia bada. Niemniej jednak naley pamita, e ten stosunkowo wolny, do spontaniczny okres w historii zakoczy si odnowieniem struktury partyjnej w Bloku. Przemiany w wiecie komunistycznym odwrciy rwnie pierwotn istot i znaczenie rnych czynnikw przez studiowanych przez analitykw zachodnich. Poniewa jednak analitykom nie udao si przystosowa swojej metody do nowych warunkw, rezultaty ich studiw nad rdami komunistycznymi przestay by trafne i miarodajne. Zastosowanie dugofalowej polityki skutecznie umocnio zasad zbiorowego przywdztwa, zakoczyo spory o wadz, rozwizao problem sukcesji przywdztwa i wreszcie ustanowio nowe zasady kierujce stosunkami pomidzy czonkami Bloku Komunistycznego. Podczas gdy metody oceny nacjonalizmu i rewizjonizmu byy odpowiednie w czasie kryzysu w latach 1953-56, kiedy to Zwizek Sowiecki utraci kontrol nad pastwami satelickimi, w wyniku czego zaczo dochodzi do spontanicznie organizowanych rewolt, zwaszcza w Polsce i na Wgrzech, straciy one na wartoci w momencie, gdy przywdcy partii i wadz komunistycznych dostali woln rk w zakresie doboru taktyki i wszyscy, cznie z Jugoso-
98
wianami podporzdkowali si nowej, dugofalowej doktrynie Bloku i midzynarodowej strategii komunistycznej. Wpywy nacjonalizmu i rewizjonizmu przestay ksztatowa komunistyczn polityk waciwie gdziekolwiek. To ona okrelaa jaki mona zrobi z nich uytek. Poniewa ta zasadnicza zmiana zostaa skutecznie ukryta przed obserwatorami z Zachodu, analizy stosunkw sowiecko-albaskich, sowiecko-jugosowiaskich, sowiecko-rumuskich, sowiecko-czechosowackich, sowiecko-chiskich oraz sowiecko-polskich oparte na dawnej, przestarzaej metodzie stay si niebezpiecznie mylce. Przywrcenie autorytetu wadz partyjnych pooyo kres wpywowi grup interesu. Dobrze to pokazuje przykad grupy interesu zwizanej z wojskiem. Za czasw Stalina siy zbrojne potencjalnie stanowiy tak bardzo wan grup, poniewa byway przez niego represjonowane. Z wasnego dowiadczenia doskonale znay metody, jakimi posugiwa si totalitarny przywdca i dlatego nie mona byo wykluczy powstania jakiego antypartyjnego ruchu wanie w rodowisku wojskowym. W okresie walki o wadz w latach 1953-57 kontrola Partii nad sowieckim wojskiem bya bardzo saba, a warto doda, e wojsko odegrao istotn rol w pozbawieniu stanowisk niewygodnych przywdcw, takich jak Beria, a pniej poprzez ukowa, w zwycistwie Chruszczowa nad opozycj. Po usuniciu ukowa wojsko dostao si pod cilejsz kontrol Partii, a tym samym uwolnio si od groby przeladowa. Podobnie, kontrola Partii nad siami zbrojnymi w Chinach zostaa umocniona poczwszy od roku 1958. Wojsko w obu krajach nie ma prawa wpywa na ksztatowanie polityki. Zarwno odkrycie przez zachodnich badaczy faktu istnienia wojskowej grupy nacisku w Zwizku Sowieckim w 1960 roku, jak i podkrelanie roli byego chiskiego ministra obrony Lin Piao, byy mylne. Przywdcy wojskowi, podobnie jak tzw. technokraci s czonkami Partii
99
kontrolowanymi przez wadze partyjne. Na swoim partykularnym polu s aktywnymi uczestnikami procesu wdraania dugofalowej polityki. Po ustanowieniu zbiorowego przywdztwa, w Zwizku Sowieckim i przywrceniu go w Chinach w latach 1959-1960, partyjnictwo rozumiane jako frakcyjno stracio na znaczeniu. Nie mogy ju duej istnie faktyczne podziay na stalinistw, neostalinistw, popierajcych Chruszczowa czy Maoistw, cho takie grupy mogy powsta na potrzeby wymogw polityki Partii. Warto doda, e czynnik osobowoci w przywdztwie partii komunistycznych przybra nowe znaczenie. Charakter lidera i jego osobowo nie miay ju tak silnego wpywu na ksztatowanie komunistycznej polityki. Przeciwnie, dugofalowa polityka Bloku zacza determinowa dziaania przywdcw i wykorzystywa rnice w osobowoci i stylu dla swoich wasnych celw. Stalin wykorzystywa kult jednostki w celu ustanowienia swojej wasnej osobistej dyktatury, za Mao uywa jej czciowo w tym celu, aby ukry jak rzeczywicie wyglda sytuacja zbiorowego przywdztwa. Poniewa przyjcie nowej, dugofalowej polityki Bloku rozwizywao rwnie problem sukcesji, walka o wadz stracia swoje pierwotne znaczenie i staa si czci prezentowanych w kontrolowany sposb rnic i rozbicia wewntrz Bloku. Rzeczywiste istnienie grup stalinowcw i liberaw, ortodoksyjnych i umiarkowanych komunistw w Zwizku Sowieckim jest tak samo zudne, jak obecno grup pro- i anty-sowieckich, grup konserwatystw i pragmatykw w przywdztwie partyjnym w Chinach. Cho prawd jest, e w obu przywdztwach, obu krajw znajdowali si przedstawiciele zarwno starszego, jak i modszego pokolenia, to prb znalezienia rnic w ideologii i polityce tych dwch generacji nie da si uzasadni wiarygodnymi dowodami. Warto jednak zaznaczy, e oba pokolenia
100
dziaaczy byy jednakowo zaangaowane w promowanie nowej, dugofalowej polityki w latach 1958-60. Podczas okresu walki o wadz w Zwizku Sowieckim miao duy sens dogbne analizowanie prasy komunistycznej w celu znalezienia wskazwek, cennych informacji oraz dowiedzenia si, ktre fakty s pomijane. Liczya si take umiejtno odszukiwania midzy wierszami zawoalowanej krytyki, jak rwnie zwracanie uwagi na akcentowanie tych samych wydarze przez rnych przywdcw z tej samej bd z innych Partii. Metoda ta bya szczeglnie uzasadniona w latach bezporednio poprzedzajcych mier Stalina i tu po niej. Trzeba jednak pamita, e ju po roku 1960 analizowanie prasy w ten sam sposb byo praktycznie bezuyteczne i nie dostarczao cennego materiau badawczego. Co wicej, mogo by wrcz niebezpieczne, gdy stratedzy Bloku dobrze znali metod Borkenaua i jej schematy i wykorzystywali t wiedz planujc proces strategicznej dezinformacji. Wiedzieli te doskonale, jakimi wskanikami posugiwali si analitycy badajc materia prasowy dotyczcy systemu komunistycznego. Byli take wiadomi jak duy entuzjazm wzbudzay informacje o faktycznych i potencjalnych rozamach wewntrz wiata komunistycznego. Stratedzy Bloku wiedzieli kiedy i w jaki sposb zamieci w mediach lub wtrci w rozmowie informacje sugerujce zmiany w dominacji rywalizujcych ze sob grup w przywdztwie Partii. Wiedzieli take kiedy i jak ujawni tre tajnych przemwie i dyskusji, w ktrych mona si byo dopatrzy rzekomej niezgodnoci pomidzy partiami. Wreszcie, sowieccy stratedzy nauczyli si, jak naley poprowadzi kontrolowane debaty publiczne pomidzy przywdcami Partii na tyle wiarygodnie, aby przekona wiat zewntrzny o rzeczywistoci sowiecko-albaskiej i chisko-sowieckiej wrogoci, jednoczenie podtrzymujc i umacniajc jedno dziaa wewntrz Bloku i wzajemne poparcie dla dugofalowej polityki i strategii.
101
Niepowodzenie Zachodu w wykryciu strategicznej Dezinformacji i jej obecny schemat

Tradycyjna metodologia zwykle traktuje tajne rda jako szczeglnie wartociowe i wiarygodne, jeli informacje, ktrych dostarczaj s w szerokim zakresie kompatybilne z tymi powszechnie dostpnymi. I na odwrt rdo prezentujce informacj nie bdc w zgodzie z oglnie przyjtym pogldem na sytuacj w wiecie komunistycznym moe zosta umniejszone lub odrzucone. Gdyby nie istniao zjawisko dezinformacji, metoda byaby wci odpowiednia. W maju 1959 r. ukaza si jednak raport Szelepina, ktry wprowadza program systematycznej dezinformacji. Prawd jest, e w pnych latach szedziesitych znaczcy wzrost dziaa dezinformacyjnych, gwnie na poziomie taktycznym, obejmujcych fabrykowanie i przecieki do mediw przez stron komunistyczn rzekomych poufnych dokumentw Zachodu, zosta na Zachodzie zauwaony i zosta zgoszony przez CIA Kongresowi Stanw Zjednoczonych. Ale faktem jest e, gdy Szelepin zaprezentowa swj raport podczas konferencji KGB w 1959 roku, Zachd nie mia adnych rde umoliwiajcych jego wykrycie. Jego tre i konsekwencje pozostaway nieznane i niezbadane przez zachodnie wywiady, a do czasu, gdy autor tej ksiki przedstawi swoj wiedz na ten temat. Biorc pod uwag publiczne odniesienia do dugofalowej politycznej roli KGB podczas XXI Zjazdu KPZR, wiara w to, e ktry z agentw z wewntrz KGB lub te dezerter opisaby w dobrej wierze konferencj z 1959 roku i raport Szelepina jako rutynowe dziaanie, jest przedmiotem powanych wtpliwoci. Nie tylko Zachodowi brakowao szczegowych informacji na temat raportu Szelepina. Stosowanie przez komunistw dezinformacji zwykle byo niedoceniane przez zachodnich analitykw, a cel stosowania schematu saboci i ewolucji jest waciwie nieznany.3 Jeli Zachd byby wiadomy istnienia raportu Szelepi-
102
na i doceniby jego wag i konsekwencje, zachodnia metodologia prowadzenia bada nad Sowietami prawdopodobnie cakowicie by si zmienia. Zdano by sobie spraw, e wiarygodne rda daway informacje niezgodne z oglnie przyjtym ogldem sytuacji. Komunistyczne pojcie cakowitej dezinformacji pociga za sob wykorzystanie w jej celu wszystkich dostpnych kanaw rozpowszechniania informacji. Oznacza to wszystkie rda komunistyczne i zachodnie, oczywicie poza tymi, ktre s komunistom nieznane oraz te, ktre z przyczyn praktycznych s uznane za nieodpowiednie. W przypadku, gdy rda komunistyczne i zachodnie pokazuj ten sam obraz rzeczywistoci wiata komunizmu, mona z ca pewnoci powiedzie, e zarwno rda zachodnie, jak i komunistyczne zostay skutecznie wykorzystane do celw dezinformacji. Na tle nadrzdnego znaczenia bezpieczestwa dla reimu komunistycznego, wysiku jego wywiadu oraz osigni w penetrowaniu sub specjalnych Zachodu, szanse zdecydowanie nie przemawiaj za przetrwaniem wiarygodnych, bezkompromisowych zachodnich tajnych rde w wiecie komunistycznym na poziomie strategicznym. Jeeli, wbrew przeszkodom, takie rdo miaoby przetrwa, powinno dostarczy informacji sprzecznych z pochodzcymi z innych rde. W czasie gdy dezinformacja prowadzona bya wedug tzw. schematu fasady i siy, wiarygodne rdo na odpowiednim poziomie powinno byo zwrci uwag na krytyczn sytuacj w wiecie komunistycznym, ktr on sam za wszelk cen stara si ukry. I odwrotnie po wprowadzeniu wzorca saboci i ewolucji w latach 1958-60, dobre i wiarygodne tajne rdo powinno byo wychwyci, w przeciwiestwie do innych, niezwyk si i koordynacj wiata komunistycznego. Poniewa Zachodowi nie udao si zrozumie skali i znaczenia dezinformacji w wiecie komunistycznym po roku 1958, nie zmieni on stosowanej dotychczas w badaniach
103
metodologii. Z kolei poniewa metodologia bada pozostaa taka sama, nadal przyjmowano jako prawdziwe informacje pochodzce ze wszystkich rde, zarwno komunistycznych, jak i zachodnich, wskazujcych na rozam i niead w wiecie komunistycznym. Fakt, e wszystkie rda, tak komunistyczne, jak i zachodnie dostarczaj mniej wicej podobnych i spjnych informacji na ten sam temat, jest dowodem na to, e wysiki majce na celu dezinformacj s odpowiednio odbierane, a przez to skuteczne. Najniebezpieczniejsz konsekwencj tego, e Zachodowi nie udao si wykry komunistycznej dezinformacji i jej schematw, jest to, e skoro tajne rda zachodnie nie korygoway w aden sposb zafaszowanych w rzeczywistoci informacji ze rde komunistycznych, to wersje wydarze prezentowane przez rda komunistyczne traktowane byy i przyjmowane jako prawdziwe. Co ciekawe na przykad, konwencjonalne pogldy Zachodu na wydarzenia, takie jak chisko-sowiecki rozam, niepodlego Jugosawii, opozycja eurokomunistw i inne tematy omawiane w Czci 2 byy wynikiem odpowiedniego przedstawienia wybranych informacji Zachodowi przez komunistycznych strategw.
1
Specjalny tajny raport o charakterze przegldowym na temat przypadku Popowa (znanego pod nazw Operacja Bumerang), zosta przekazany do zapoznania si kadrom KGB po jego aresztowaniu. Dokument stwierdza, e Popow zosta zdemaskowany w wyniku raportw, dostarczonych przez agentw zza granicy (nie wymienionych z imienia w raporcie), inwigilacji jego osoby oraz inwigilacji jego oficera prowadzcego. Popow nie mg by aresztowany wczeniej, poniewa jaki bliej nieznany pukownik GRU by w amerykaskich rkach. Wykorzystanie Popowa w
104
grze operacyjnej przeciwko Amerykanom byo wykluczone, gdy znany by on z antysowieckiego nastawienia i z duym prawdopodobiestwem mona byo przypuszcza, e ujawniby stronie amerykaskiej prawd o takiej grze.
2
Zobacz: artyku B. Nikoajewskiego, przygotowany na XIX Zjazd KPZR, The New Leader (Nowy przywdca), 6 listopada 1952 r. Patrz rwnie: Franz Borkenau, The Sino-Soviet Relations (Stosunki chisko-sowieckie), Department of State ERS paper, seria 3, nr 86, 1 lutego 1954 r.; oraz: Mao Tse Tung, The Twentieth Century (Dwudziesty wiek), sierpie 1952.
Wykorzystanie wzorca fasady i siy byo niekiedy rozpoznawane. Zobacz np.: China under Communism (Chiny w komunizmie) Walkera (Richard Lewis Walker, London 1956, George Allen and Urwin, Ltd.), strony 240245.
105
11 Bdy Zachodu
Nieumiejtno dostosowania metodologii prowadzenia bada przez zachodni wywiad do zmian w komunistycznej polityce i strategii w latach 1957-60 oraz wprowadzenia dezinformacji wedug schematu saboci i ewolucji w konsekwencji przeoyo si na utrat przez zachodnie suby specjalne zdolnoci precyzyjnej i trafnej oceny sytuacji w wiecie komunistycznym. Co wicej, stay si one motorem przyczyniajcym si do dalszego rozpowszechniania propagandy i dezinformacji, ktr wadze komunistyczne karmiy Zachd. Poniewa zachodniemu wywiadowi nie udao si waciwie odczyta ostrzee o mobilizacji potencjau sub caego Bloku oraz o technikach i schematach dezinformacji, nie dziwi fakt, e tym bardziej zachodni dyplomaci, naukowcy i dziennikarze take przeoczyli to, e komunistyczne media prezentuj zafaszowany obraz rzeczywistoci i w wikszoci wzili za dobr monet informacje ujawnione im przez oficjeli partyjnych w nieoficjalnych czy wrcz prywatnych rozmowach. Przyjcie nowej formy dezinformacji poczwszy od roku 1958 byo niewtpliwie totalne i natychmiastowe. Przynajmniej do 1961 roku wrd powanych badaczy stosunkw zagranicznych w wiecie komunistycznym istniay dwie szkoy myli. Mianowi-
106
cie, mona byo wyrni tych, ktrzy na podstawie dugoletniego dowiadczenia, wiadomoci komunistycznej dwulicowoci i tendencji do faszowania faktw oraz podwiadomej nieufnoci wobec kontrolowanych przez komunistw przeciekw rzekomo tajnych informacji, mieli sceptyczne podejcie do prezentowania rozamw czy rozbienoci wewntrz komunistycznego Bloku. Ci przestrzegali przed bezkrytycznym przyjmowaniem wieci o konfliktach tego rodzaju i moe nawet przed radoci na ich wie. Sceptycyzm wobec autentycznoci chisko-sowieckiego konfliktu by przy rnych okazjach wyraany m.in. przez W. A. Douglasa Jacksona, J. Burnhama, J. Lovestonea, Natalie Grant, Suzanne Labin i Tibora Mende. Na przykad Jackson napisa: W drugiej poowie 1959 roku i podczas 1960 w wyniku rnych opinii widocznych w wypowiedziach Pekinu i Moskwy, w wielu zachodnich stolicach zaczo narasta przypuszczenie moliwego konfliktu pomidzy dwoma potgami. Ch ujrzenia takiego rozamu pomidzy Chisk Republik Ludow a Zwizkiem Sowieckim jest wprawdzie uzasadniona, ale trzeba pamita, e moe odwrci uwag Zachodu od spraw fundamentalnych, a skierowa j na mniej istotne oznaki rzekomego konfliktu, podczas gdy tak naprawd rozam w zasadniczych kwestiach de facto nie istnieje.1 James Burnham w National Review wskaza na fakt, e chisko-sowiecki konflikt wydaje si by ulubionym tematem rozmw komunistw, goszczcych zachodnich przywdcw, dziennikarzy podczas wizyt w Moskwie czy Pekinie. Burnhama zastanawiao czy opinie na temat rzekomego konfliktu chisko-sowieckiego byy celowym wprowadzaniem w bd zachodnich oficjeli przez komunistw, pobonym yczeniem nie-komunistw, czy moe poczeniem obu.2 Suzanne Labin przytoczya w swej ksice przykad uchodcy z komunistycznych Chin, ktry twierdzi, e chisko-sowieckie
107
rnice wywodziy si z faktu istnienia podziau zada pomidzy ZSRR i Chinami.3 Tibor Mende, ktry by w tym czasie w Chinach, ostrzega przeciwko wyolbrzymianiu znaczenia rozdwikw i zauway, e kiedykolwiek Chiny i Zwizek Sowiecki spotykaj si, robi to nie tylko, by negocjowa, ale take by wsplnie uzgodni kierunek dziaania.4 Natalie Grant, czsto cytowana, doskonale znajca histori operacji Trust, posza dalej sugerujc, e dokadna analiza materiau rzekomo bdcego podstaw do stwierdzenia, e istnieje powany konflikt chisko-sowiecki, pokazuje, e w rzeczywistoci nie ma obiektywnych powodw, aby tak uwaa (...) wszelkie wypowiedzi dotyczce istnienia rozamu midzy Moskw i Pekinem w zakresie polityki zagranicznej, wojny, pokoju, rewolucji, czy te podejcia do zagadnienia imperializmu s nieprawdziwe. S po prosu owocem wyobrani i bezpodstawnych spekulacji. Grant powiedziaa rwnie, e dua cz mylnych informacji na temat chisko-sowieckiej niezgody zostaa spreparowana przez komunistw i przypominaa o niemale zapomnianej ju epoce zdominowanej przez Instytut Stosunkw w Rejonie Pacyfiku (Institute of Pacific Relations).5 Druga szkoa analitykw stosowaa w odniesieniu do nowej sytuacji metod Borkenaua i powicia wiele uwagi badaniu tego, co pniej zaczto okrela jako symboliczne lub ezoteryczne dowody na rozbienoci i dysputy doktrynalne pomidzy rnymi czonkami Bloku Komunistycznego, ktre zaczy pojawia si w reimowej prasie poczwszy od roku 1958.6 Niepewne, ezoteryczne dowody wiadczce o chisko-sowieckich rnicach wzmacniay rozmaite nieoficjalne wypowiedzi sowieckich i chiskich przywdcw, takie jak krytyczne uwagi Chruszczowa na temat chiskich okrgw administracyjnych, ktrymi podzieli si z senatorem Hubertem Humphreyem 1 grudnia
108
1958 roku, czy szczere wyznania czynione przez Chou En-laia Edgarowi Snowowi jesieni 1960.7 Dalszego wsparcia dostarczyy nieoficjalne komentarze komunistycznych dostojnikw we Wschodniej Europie.8 Przez cay rok 1960 i znaczn cz 1961, opinie na temat susznoci dowodw symbolicznych czy te ezoterycznych stale si zmieniay. Pniej za, podczas XXII Zjazdu KPZR w padzierniku 1962 roku, Chruszczow publicznie skrytykowa przywdztwo albaskiej partii komunistycznej i Czou En-lai, kierujcy chisk delegacj wycofa si ze Zjazdu. Dialog sowiecko-albaski przesta ju by ezoteryczny, a sta si spraw publiczn. W miar toczenia si polemik pomidzy sowieckimi, albaskimi i chiskimi przywdcami, na Zachd zaczy dociera retrospektywne informacje na temat rzekomo odbywajcych si za zamknitymi drzwiami debat i sporw podczas zjazdu rumuskiej partii komunistycznej, majcego miejsce w Bukareszcie w czerwcu 1960 r. i w czasie zjazdu przedstawicielstw osiemdziesiciu jeden partii komunistycznych w Moskwie w listopadzie 1960 r. Najbardziej godne uwagi spord powyszych przypadkw ujawnienia tajnych informacji byy te wspomniane w artykuach Edwarda Crankshawa w londyskim Observer z dn. 12 i 19 lutego 1961 r. oraz z 6 i 20 maja 1962 r. W ich nastpstwie ukazay si w prasie oficjalne dokumenty i wypowiedzi przedstawicieli woskiej, francuskiej, belgijskiej, polskiej i albaskiej partii komunistycznych. Materia ten potwierdzi i wzmocni tre artykuw Crankshawa.9 Do koca 1960 roku kombinacja nie do koca wiarygodnych dowodw, publicznych polemik pomidzy przywdcami komunistycznymi i w duym stopniu retrospektywnych dowodw frakcyjnoci podczas midzynarodowych zjazdw komunistycznych przewaya. Przyjmowanie do wiadomoci istnienia rzeczywistych rozamw w wiecie komunistycznym stao si niemal po-
109
wszechne. Nieoficjalne i wtpliwej natury dowody pochodzce ze rde komunistycznych uznano za wiarygodne i trafne. A zatem podtrzymywana przydatno i skuteczno podstawowych zaoe metodologii zostaa wzmocniona, a ci ktrzy j praktykowali usprawiedliwieni i oczyszczeni z zarzutw o prowadzenie niemiarodajnych bada. Sceptycy za, ktrych metoda Borkenaua nie przekonywaa, nie mieli wystarczajcej siy przebicia. Niektrzy badacze natomiast zmienili pogldy. Tym za, ktrzy swoje wtpliwoci podtrzymywali, brakowao solidnych dowodw, tak wic niezbyt mogli si ujawnia. Dlatego te, biorc pod uwag fakt, e wrd zachodnich badaczy, przynajmniej oficjalnie, nie byo zbyt wielu oponentw metody, doszukiwanie si i analizowanie rzekomych konfliktw wewntrz Bloku Komunistycznego byo coraz powszechniejsze. Gwatownie roso zainteresowanie miarodajnoci i przydatnoci analiz wskazujcych na postpujcy rozam w komunistycznym monolicie. Nowi badacze i studenci zagadnie, ktrzy dopiero zaczynali zgbia problematyk wiata komunistycznego, nie mieli natomiast zbyt wielu szans i podstaw dla kwestionowania przyjtego sposobu prowadzenia analiz czy te ponownego przeledzenia zasad metodologii oraz sprawdzenia wiarygodnoci dowodw, na ktrych bya oparta. Postpujcy rozam w wiecie komunistycznym pod wieloma wzgldami mia bardzo duy wpyw na wiadomo Zachodu. Przede wszystkim takie domysy zaspokajay ch zdobycia sensacyjnych wiadomoci, wzbudzay take nadzieje na pewien zysk ekonomiczny, ktry mg by jednym z nastpstw takiej sytuacji. Domniemany konflikt wewntrz Bloku przywoywa te pami o odstpstwach i rnicach w ruchu komunistycznym, ktre miay miejsce w przeszoci. Ponadto, istnienie rnic doktrynalnych i spory pomidzy reimami komunistycznymi wskazywaoby na to, e frakcyjno jest elementem tak w wiecie ko-
110
munistycznym, jak i polityce zachodniej. Co wicej, sytuacja niezgody wewntrz Bloku dawaa Zachodowi podstawy do wnioskowania, e zostawiony samemu sobie wiat komunistyczny niechybnie si rozpadnie, a co za tym idzie komunizm przestanie zagraa wiatu. Rzekomy konflikt wzmacnia take opinie tych, ktrzy w oparciu o naukowe podstawy, odrzucaj komunistyczne dogmaty, ktre stawiaj sobie za cel stworzenie uniwersalnego i jednakowego dla wszystkich sposobu pojmowania historii i polityki. Nie dziwi zatem, e wszelkie informacje pochodzce ze rde komunistycznych, ktre stoj w sprzecznoci z domniemanym konfliktem wewntrz Bloku, a wskazywayby albo mogyby by interpretowane jako dowd na cisa wspprac pomidzy Zwizkiem Sowieckim, Chinami, Rumuni i Jugosawi zwykle byy lekcewaone lub zwyczajnie ignorowane. To, co niezmiennie przykuwao uwag, to wszelkie dowody mogce wiadczy o moliwej niezgodzie wewntrz Bloku. Niestety, nieustanne koncentrowanie si na ich poszukiwaniu sprawio, e Zachd zupenie nie bra pod uwag stosowanej przez komunistw celowej dezinformacji i coraz mniej czasu powica badaniu komunistycznych rde i dowodw, z ktrych oczekiwany rozam miaby wynika. Tak naprawd przecie niemal wszystkie one przekazane byy zachodnim wadzom przez komunistycznych oficjeli za porednictwem prasy i sub specjalnych. Zupenie nie wziwszy pod uwag takiej moliwoci Zachd stopniowo coraz bardziej wpada w puapk, ktra bya na niego zastawiona. Obecna sytuacja [przed 1984 r.] przypomina okres NEP-u, cho z jedn istotn rnic. W latach dwudziestych dwudziestego wieku bdy Zachodu miay odniesienie jedynie do Rosji Sowieckiej. Obecnie bdy dotycz caego komunistycznego wiata. Dokadnie tu, gdzie Zachd powinien raczej dostrzec niezwykle cis strategiczn wspprac, odrodzenie ideaw i si ide-
111
ologii, stabilizacj potgi i jednoci wewntrz reimu, przywrcenie silnej kontroli ze strony Partii, paradoksalnie widzia schyek ideologii i ewolucj w kierunku systemu demokratycznego. Gdzie powinien widzie nowe manewry komunizmu, widzi jego agodzenie. Wola podpisywania nowych porozumie z Zachodem w celach taktycznych jest bdnie interpretowana jako dyktowana interesem narodowym, a nie jako krok w realizacji dalekosinych celw ideologicznych. Byy jeszcze dwie tendencje, ktre wywoay seri bdw Zachodu: skonno do postrzegania krajw komunistycznych przez pryzmat zachowa typowych dla rzdw pastw narodowych, przeoczajca lub nie doceniajca znaczenia czynnika ideologicznego w funkcjonowaniu systemw i stosunkach midzy nimi oraz mylenie yczeniowe. Obie tendencje sprzyjaj bezkrytycznemu akceptowaniu wszystkiego, co mwi oficjalne i nieoficjalne rda komunistyczne, w szczeglnoci w kwestii stosunkw chisko-sowieckich. Dua cz literatury zachodniej na ten temat miesza historyczne dowody rywalizacji z czasw carw i cesarzy z kontrowersjami cigncymi si od lat dwudziestych do szedziesitych XX wieku wszystko w celu podkrelenia autentycznoci aktualnych sporw bez wdawania si w powaniejsze studia nad rnymi czynnikami w rnych epokach. Zachd skupia si zawsze na podziaach, a nie na dowodach, niezbyt co prawda czstych, wskazujcych na cig wspprac sowiecko-chisk. Zachodni analitycy, zarwno pracujcy dla rzdw, jak i niezaleni, zdaj si bardziej zajmowa przyszymi stosunkami midzy wiatem komunistycznym, a niekomunistycznym, zamiast krytyczn analiz materiaw, na ktrych opieraj swoj interpretacj wydarze. Nacjonalizm by wanym czynnikiem wpywajcym na partie komunistyczne podczas ostatnich lat ycia Stalina i w trakcie kry-
112
zysu po jego mierci. W szczeglnoci dao si to zauway w Jugosawii, Polsce, na Wgrzech i w Gruzji. Trzeba zda sobie jednak spraw, e odchylenie nacjonalistyczne w tym okresie byo reakcj na odejcie od leninowskich zasad internacjonalizmu. Po potpieniu praktyk Stalina i niezbdnych korektach z lat 195657, dotyczcych w szczeglnoci stosunkw KPZR z innymi partiami komunistycznymi, podoe do tych nacjonalistycznych tendencji stopniowo znikno. Od tej pory odczucia narodowe w odpowiednich populacjach byy czynnikiem, z ktrym kada partia radzia sobie w inny, ustalony sposb, obliczony na stworzenie faszywego obrazu niezalenoci partii komunistycznych. Jakie by nie byy objawy, poczwszy od lat 1957-60 rne odamy narodowego komunizmu nie miay wpywu na funkcjonowanie reimw w Chinach, Rumunii, Jugosawii i Czechosowacji Dubeka. Ich dziaania byy konsekwentnie dyktowane ideologi leninowsk i taktyk obliczon na realizacj dugofalowych celw caego Bloku, ktrym interesy narodowe poszczeglnych pastw byy podporzdkowane. Fundamentalnym bdem Zachodu byo przeoczenie przyjcia przez Blok Komunistyczny nowej dalekosinej polityki i nowego znaczenia, jakie nadano strategicznej Dezinformacji. Albo wcale nie brano jej pod uwag, albo przyjmowano, e chodzi o wzorzec fasady i siy. Tymczasem poczwszy od lat 195860 stosowano wzorzec saboci i ewolucji. Dezinformacja staa si przyczyn bdnych ocen wiata komunistycznego, co z kolei byo przyczyn bdnej polityki Zachodu. W rezultacie Obz Komunistyczny mia systematycznie realizowa swoj dugofalow doktryn przez ponad dwadziecia lat.
113
1
W. A. Douglas Jackson, The Russo-Chinese Borderlands (Pogranicze rosyjsko-chiskie), New Jersey, 1962, Princeton, D. Van Nostrand, str. 95. Bear and Dragon. What is the Relation between Moscow and Peking? (Niedwied i smok. Jakie s stosunki pomidzy Moskw a Pekinem?), dodatek do National Review, 5 listopada 1960 r.
Suzanne Labin, The Anthill: The Human Condition in Communist China (Mrowisko: warunki ludzkie w komunistycznych Chinach), London, 1960, Stevens and Sons Ltd., strony 419-420. Autorka cytuje dr Tang: Fakt, e we wszystkich kwestiach zasadniczych dla swojego przetrwania oba reimy zawsze si zgadzaj, pomaga zrozumie, e ich niezgodno w kwestiach taktycznych wywodzi si z podziau zada pomidzy nimi. Na przykad, kiedy jeden z krajw wykona gwatowny, agresywny ruch, drugi stara si odegra rol mediatora, tak aby uspokoi obawy Zachodu. Myl, e mona to porwna do dziaania po obu stronach barykady jednoczenie. Naley jednak pamita, e stosunkowo do niedawna sam Zwizek Sowiecki sta na stray polityki zagranicznej caego wiata komunistycznego i dlatego w odpowiedzi na reakcje Zachodu, musia nieco zmodyfikowa swoj stanowcz i agodn taktyk. W ostatnich latach [pisane w 1984 r.] jednak Chiny komunistyczne pojawiy si na scenie midzynarodowej jako partner, i od tego momenty, dwie potgi dziaajc razem, mog jednoczenie prowadzi rn polityk jedn z Moskwy a drug z Pekinu. Daje to wiatu komunistycznemu ogromn przewag i zwiksza dezorientacj na Zachodzie.
Tibor Mende, China and Her Shadow (Chiny i ich cie), London 1960, Thames and Hudson, strony: 162, 180-181: We wspczesnym wiecie, dziki jego postpujcemu rozwojowi, istniej sposoby, ktre mogyby o wiele bardziej dogbnie zmieni obecn rwnowag si w wiecie, ni brany pod uwag rozam pomidzy dwiema komunistycznymi potgami. Dlatego niewiele jest innych tematw, ktre budziyby tak liczne emocje i wywoywayby podobne spekulacje na podstawie zaledwie kilku
114
wtpliwych dowodw. Biorc pod uwag, e pocztkowa fascynacja niezwykle zgodn wspprac pomidzy Chinami a Zwizkiem Sowieckim sprawiaa, e oznaki wystpowania nieporozumie midzy tymi pastwami byy niemal ignorowane, to teraz z kolei istnieje niebezpieczestwo, e pod wpywem tajemniczych publikacji, waga i znaczenie istniejcych rozdwikw mog by dalece przesadzone. (...) Zrozumiae zainteresowanie Zachodu symptomami niezgody, w sposb nieunikniony prowadzi do powstania znieksztaconego obrazu, w ktrym rnica pogldw jest wyolbrzymiana, kosztem duo waniejszego faktu istnienia wsplnych interesw. Mylne interpretowanie niewielkich konfliktw na osi Moskwa-Pekin jako symptomw rodzcego si gbokiego rozamu, prawdopodobnie przez wiele jeszcze lat funkcjonowa bdzie jako niebezpieczne uproszczenie. Obraz Rosji zastraszonej przez nierozwane Chiny jest tylko namiastk spjnej zachodniej polityki w Azji. Zudzenie, e Zachd moe wierzy w istnienie klina niezgody w relacjach pomidzy dwoma sprzymierzecami, jeszcze pewnie dugo pozostanie popularne wrd badaczy komunizmu, cho de facto rzekome ofiary konfliktu staraj si robi, co w ich mocy, by zbliy do siebie obie potgi jeszcze bardziej. (...) Kiedykolwiek Chiny i Zwizek Sowiecki spotykaj si, robi to nie tylko po to, by negocjowa, ale take, by wsplnie uzgodni kierunek dziaania.
5 6
Dodatek do National Review, z 5 listopada, 1960 r. Wedug Diversity in International Communism (Rnorodno w komunizmie midzynarodowym), red. Alexander Dallin, New York, 1963, Columbia University Press, str. xxxviii, note [nr] 4, termin komunikacja ezoteryczna (esoteric communications) zacz by uywany po ukazaniu si publikacji Rise of Khrushchev (Kariera Chruszczowa) Myrona Rusha (Washington, D.C., 1958, Public Affairs Press), ktry czsto posugiwa si nim w technikach analizy. W jego komentarzu na temat metodologii w The Sino Soviet Conflict, 1956 61 (Konflikt chisko-sowiecki w latach 1956 1961), Donald S. Zagoria napisa: Od mniej wicej piciudziesiciu lat, kiedy to regularna analiza komunistycznej komunikacji
115
zostaa odrzucona jako kremlinologia, badacze z Zachodu zaczli wykazywa si du wiedz i pomysowoci w wykorzystywaniu reimowych rde. Chocia takie podecie wci w pewnych krgach uwaane jest za czarn magi, niewtpliwie przyczynio si to do zgromadzenia duej iloci cennego materiau, dostarczajcego ciekawych spostrzee na temat rnych aspektw komunistycznej polityki. (...) [Poniewa] frakcyjno i otwarte mwienie o konfliktach byy zakazane, komunici zostali zmuszeni do wyraania nieporozumie midzy sob za pomoc (...) komunikacji ezoterycznej lub jzyka ezopowego. Rnice w polityce i strategii bywaj rwnie starannie zawoalowane w egzegezach doktrynalnych. Mimo wszystko jednak bywa, e pod pozornie bahymi doktrynalnymi polemikami ukryte s prawdziwe i powane problemy polityczne.
7
Edgar Snow, The Other Side of the River: Red China Today (Druga strona rzeki: Czerwone Chiny dzi), New York 1961, Random House, strony: 97 100, 431.
Zobacz np.: Zbigniew K. Brzeziski, The Soviet Bloc: Unity and Conflict (Blok sowiecki: jedno i konflikt), wyd. poprawione, New York 1961, Frederic A. Praeger, strony: xx-xxii, 424-425, oraz przypis 43, s. 514.
Zobacz take: William E. Griffith, The November 1960 Moscow Meeting: A Preliminary Reconstruction (Listopadowe spotkanie moskiewskie 1960 roku: rekonstrukcja wstpna), [w:] China Quarterly, nr 11 (lipiec-wrzesie 1962 r.)
116
12 Nowa metodologia
Tak jak to zostao opisane w Czci 2 niniejszej pracy, istniej dwa sposoby analizowania oraz interpretowania zachodzcych od 1958 roku wanych zmian w wiatowym komunizmie. Wedle konwencjonalnych pogldw, opartych na przestarzaej metodologii, kade z wydarze wskazujcych na zmiany w reimie komunistycznym byo objawem spontanicznego wzrostu tendencji odrodkowych wewntrz midzynarodowego komunizmu. Nowa metodologia prowadzi do cakowicie odmiennego wniosku stwierdzajcego, e wszystkie one tworz cz serii zazbiajcych si strategicznych operacji dezinformacyjnych, zaplanowanych na potrzeby wdraania dugoterminowej polityki Bloku i jej strategii. Istot nowej metodologii, ktra odrnia j od starej, jest wzicie pod uwag nowej doktryny i uwzgldnienie roli Dezinformacji. Konwencjonalna metodologia czsto prbuje analizowa i interpretowa wydarzenia w wiecie komunistycznym w oderwaniu, w systemie rok po roku; inicjatywy komunistw s traktowane jako spontaniczne dziaania na rzecz osignicia celw krtkoterminowych. Poniewa jednak w latach 1957-60 nastpio przewartociowanie w stosunkach wewntrzblokowych, a take stworzono i wdroono now polityk dugoterminow - dale-
117
kosin dla caego Obozu, waciwe zrozumienie tego, co si wydarzyo w tym okresie warunkuje pojcie istoty pniejszych wydarze. Pierwszym i zasadniczym elementem nowej metodologii jest uznanie lat 1957-60 za punkt wyjciowy do analizy wszystkich pniejszych wydarze.
Czynniki wpywajce na now metodologi

Wrd przedstawionych ju faktw, dotyczcych lat 1957-60, opartych w duej mierze na wiedzy pochodzcej z wewntrz, mona wyrni osiem podstawowych czynnikw. Ju samo wzicie ich pod uwag oraz zbadanie relacji midzy nimi powinno spowodowa, e analiza wydarze ostatnich dwudziestu lat [1964-1984] da miarodajne wyniki. Za powysze czynniki naley uzna: przewartociowanie w stosunkach midzy czonkami Obozu Komunistycznego, wczajc Jugosawi, ktre miao miejsce od 1957 roku oraz przyjcie wsplnej polityki dugofalowej; rozwizanie kwestii stalinizmu; ustanowienie kolektywnego przywdztwa, co miao zakoczy spory o wadz i rozwiza problem sukcesji; fazy i dalekosine cele prowadzonej przez komunistw polityki; historyczne dowiadczenia, na ktrych oparto now doktryn; przygotowanie aparatu partyjnego, organizacji masowych, sub dyplomatycznych, wywiadowczych i bezpieczestwa caego Bloku do celw wywierania wpyww politycznych i prowadzenia dezinformacji strategicznej; prowadzenie dziaa dezinformacyjnych wedug wzorca saboci i ewolucji;
118
dostrzeenie przez strategw komunizmu roli, jak mogyby odgr ywa polemiki midzy rnymi pastwami czonkowskimi Bloku Komunistycznego. Na podstawie powyszych uwarunkowa mona stworzy nowe zasady bdce podstaw analiz. Kady z czynnikw przeanalizowany zostanie osobno. Zanim rozpocz si proces formuowania nowej polityki, jednym z najwaniejszych warunkw wstpnych byo ustanowienie nowych stosunkw midzy reimami Bloku Komunistycznego w roku 1957. Zrezygnowano z sowieckiej dominacji nad wschodnioeuropejskimi satelitami i ograniczono stalinowskie zapdy do mieszania si w sprawy Jugosawii i Chin na rzecz leninowskich koncepcji rwnoci i proletariackiego internacjonalizmu. Dominacja ustpia pola partnerstwu oraz wzajemnej wsppracy i koordynacji w dziaaniu na rzecz realizacji interesw dugoterminowych i celw caego ruchu komunistycznego. Wzito pod uwag rnorodno i narodowe uwarunkowania, w ktrych funkcjonoway reimy i partie komunistyczne. Tradycyjna, przestarzaa metodologia nie wzia pod uwag istotnoci tej zmiany. Jej zwolennicy nadal postrzegali parti sowieck jako rywalizujc z parti c hisk, czsto nieskutecznie, o wpywy w innych partiach komunistycznych, aby zapewni ich funkcjonowanie zgodnie z wzorcem sowieckim. Przy zaoeniu, e wsplna narada 81 partii w listopadzie 1960 roku usankcjonowaa rnorodno ruchu komunistycznego, mona atwo zauway, e ktnie i spory midzy komunistami na temat ortodoksji tej czy innej taktyki s sztucznie wygenerowane i obliczone na realizacj celw taktycznych i strategicznych. Punktem wyjciowym do opracowania nowej metodologii jest zaoenie, e 81 partii zadeklarowao zaangaowanie si polityk dugofalow i zgodzio si na realizacj jej celw w miar swoich moli-
119
woci i potencjau. Co wicej, poniewa rnorodno ta bya koncesjonowana, mona byo dokona podziau pracy midzy partie i kadej z nich przypisa specjaln rol strategiczn, zgodn z jej charakterem narodowym i sugestiami Lenina. We wczeniejszym kontekcie historycznym twierdzi on: (...) potrzebujemy wielkiej orkiestry. Musimy wycign wnioski z naszych dowiadcze jak ustawi wszystkie partie, da jednej sentymentalne skrzypce, innej gronie brzmicy kontrabas, za batut dyrygenta trzeciej.1 Decyzje z lat 1957-60 przypisay partiom sowieckiej, chiskiej, albaskiej, jugosowiaskiej, rumuskiej, czechosowackiej, wietnamskiej i pozostaym gr na rnych instrumentach i odgrywanie rnych rozdziaw w utworze symfonicznym. Metaforycznie mona powiedzie, e stara metodologia syszy tylko pozbawione harmonii dwiki, za nowa stara si zrozumie symfoni jako cao. Interpretacja wedug nowych zasad materiau dowodowego znalezionego w oficjalnych rdach komunistycznych prowadzi do identyfikacji szeciu zazbiajcych si strategii i obrazuje rne role strategiczne przypisane poszczeglnym partiom komunistycznym w oglnym planie. Kongres partii komunistycznych Bloku w 1957 roku zgodzi si na wspln, wywaon ocen bdw i zbrodni Stalina i rodkw potrzebnych do ich skorygowania. Powd do sporw na tle Stalina i destalinizacji zosta usunity, a sporne zagadnienia rozwizane. Stara metodologia braa to jednak tylko w niewielkim stopniu (albo wcale) pod uwag i w dalszym cigu traktowaa te zagadnienia za kwestie sporne w przywdztwie sowieckim oraz wzajemnych stosunkach ZSRR, Chin i Albanii. Warto podkreli, e nowa metodologia uwaa stalinizm za tak naprawd martwe zagadnienie, ktre od 1958 roku jest wiadomie i sztucznie oywiane i wykorzystywane celem prezentowania faszywego obrazu rywalizujcych frakcji wrd przywdcw Bloku Komu-
120
nistycznego. Zrozumienie elementw destalinizacji i sposobw, w jakie byy one wykorzystywane, stanowi klucz do pojcia taktyki komunistw i technik wykorzystanych w innych, zwizanych z ni operacjach dezinformacyjnych, takich jak na przykad rzekomy konflikt midzy Jugosawi a ZSRR na tle rewizjonizmu, midzy Chinami i Albani na tle stalinizmu oraz niezaleno Rumunii. Od 1958 roku koncepcja wsplnego przywdztwa stopniowo rozszerzaa si na inne sfery ycia i nie dotyczya wycznie porozumienia politycznego midzy poszczeglnymi czonkami Prezydium i Politbiura. Zacza obejmowa wszystkich, ktrzy z racji penionych funkcji mogli przyczyni si do formuowania doktryny, a take tworzenia i stosowania rodkw niezbdnych do osignicia jej celw. Wczeni w ni byli nie tylko przywdcy komunistycznych partii Bloku i najwaniejszych pastw spoza niego, ale take wysocy urzdnicy aparatu KC, sub dyplomatycznych i wywiadowczych oraz czonkowie akademii nauk. Rozwizanie kwestii stalinizmu wraz z ustanowieniem wsplnego kierownictwa i delegacja wadzy na nisze szczeble skutecznie usuny przyczyny potencjalnej walki frakcyjnej, sporw o wadz i jej sukcesj w kierownictwach partii komunistycznych. Od tej pory zjawiska te mogy by wykorzystywane jako tematy operacji dezinformacyjnych w ramach dalekosinej polityki i wanie w tym aspekcie postrzega je nowa metodologia. Kremlinolodzy i obserwatorzy spraw chiskich zostali odsunici, poniewa nieustannie prbowali wyjania wzloty i upadki w sowieckim i chiskim kierownictwie wykorzystujc w tym celu przestarza metodologi, ktra nie braa pod uwag tak istotnego zjawiska dezinformacji. Wedug nowej metody za, awanse, dymisje, czystki, rehabilitacje rnych dziaaczy, a nawet zgony i nekrologi dotyczce wanych prominentw komunistycznych, ktre w analizie metod Borkenaua stanowiy wane wskazw-
121
ki powinny by badane w kontekcie prb faszywego przedstawiania zmian w polityce jako rozgrywek personalnych, a nie dziaa taktycznych, czy te strategicznych. Konwencjonalna metodologia prbuje analizowa rozwj sytuacji i doktryn w wiecie komunistycznym albo w kategoriach celw krtkofalowych, albo dugofalowych mocarstwowych interesw narodowych Zwizku Sowieckiego i Chin. Rzadko bierze pod uwag wpyw myli dialektycznej w doktrynach komunistycznych, ktra czsto zawiera rozmaite sprzecznoci, na przykad dotyczce polityki odprenia. Wyraa si ona wiadomym podnoszeniem napicia midzynarodowego w wybranych kwestiach, a nastpnie, kiedy konkretne cele komunizmu zostaj zrealizowane jego rozlunieniem Prowadzc badania wedug starych metod zwykle pomija si take fakt poniania i oczerniania przywdcw komunizmu w celu ich pniejszej rehabilitacji, a take zastraszanie i przymusow emigracj dysydentw, poprzedzajc przebaczenie im i nagoniony powrt do ojczyzny. Nowa metodologia analizuje wspczesne wydarzenia w odniesieniu do celw polityki dugofalowej. Kierujc si ni, w procesie powstawania doktryny moemy wyrni trzy fazy, podobnie jak w poprzedzajcym j NEP-ie. Pierwszym etapem jest tworzenie korzystnych warunkw realizacji doktryny, drugim wykorzystywanie faktu bdnego rozumienia sytuacji w Bloku komunistycznym przez Zachd w celu uzyskania przewagi. Te dwie fazy mona porwna do faz prdu zmiennego. Podobnie bowiem jak one s cige, nakadaj si na siebie i wzajemnie oddziauj. Pocztek trzeciego, kocowego etapu ofensywnego zaczyna si od zmiany taktyki, majcej na celu przygotowanie do caociowego ataku na Zachd. Nietrudno zauway, e wiat komunistyczny, wykorzystujc istotne bdy strategiczne w analizach prowadzonych przez Zachd, stara si dy do
122
realizowania swojego ostatecznego celu, jakim jest globalny triumf komunizmu. W pierwszej fazie NEP-u reformy ekonomiczne miay oywi gospodark i stworzy wraenie, e Rosja Sowiecka stracia swj impet rewolucyjny. W ten sposb powstay korzystne warunki dla przeprowadzenia fazy drugiej, czyli stabilizacji reimu oraz wywalczenia uznania dyplomatycznego i ustpstw gospodarczych ze strony mocarstw zachodnich. Trzecia faza rozpocza si w 1929 roku odwrotem od reform gospodarczych i uruchomieniem ofensywy ideologicznej. Jeli chodzi o sprawy wewntrzne, znalazo to wyraz w nacjonalizacji przemysu i kolektywizacji rolnictwa, zewntrznie za w dywersji Kominternu. Sukces obu ofensyw zosta osabiony wypaczeniami reimu Stalina. Dwie odpowiednie fazy polityki dugofalowej trwaj ju ponad dwadziecia lat. Mona przypuszcza, e ostateczny etap moe si zacz na pocztku lat osiemdziesitych [wydrukowane w 1984 r.]. Za porednie cele polityczne mona uzna: stabilizacj polityczn i wzmacnianie poszczeglnych reimw komunistycznych jako najwaniejszy warunek umocnienia caoci Bloku, likwidacj brakw gospodarczych Bloku przez handel midzynarodowy i pozyskanie kredytw oraz technologii od zaawansowanych technicznie pastw niekomunistycznych, stworzenie podstruktur dla ewentualnej wiatowej federacji pastw komunistycznych, izolacja Stanw Zjednoczonych od ich sojusznikw i promowanie wsplnej z socjalistami akcji w Europie Zachodniej i Japonii, ktrej perspektyw jest rozbicie NATO i japoskoamerykaskiego paktu bezpieczestwa oraz zblienie z neutraln, skaniajc si do socjalizmu Zachodni Europ i
123
Japoni, zblienie wymierzone przeciwko Stanom Zjednoczonym2 ; wsplna z przywdcami ruchw nacjonalistycznych akcja w Trzecim wiecie w celu wyeliminowania wpyww zachodnich z tych pastw, co jest podstawowym warunkiem ich pniejszego wcielenia do Bloku Komunistycznego; spowodowanie decydujcej zmiany w politycznej i wojskowej rwnowadze si na korzy wiata komunistycznego; ideologiczne rozbrojenie Zachodu w celu stworzenia korzystnych warunkw przeprowadzenia ofensywy politycznej i ostateczna konwergencja Wschodu i Zachodu na warunkach postawionych przez komunistw. Nowa metodologia ma na celu pokazanie, jak rozwj wydarze w wiecie komunistycznym moe nawizywa i przyczyni si do osignicia tych celw na kadym etapie realizacji doktryny. Decyzje z listopada 1960 roku pozwoliy na stosowanie penego spektrum taktyk prawicowych i lewicowych, legalnych i rewolucyjnych, konwencjonalnych i ideologicznych. Znika najwaniejsza przyczyna faktycznych i potencjalnych podziaw w wiecie komunistycznym, czyli kryterium ortodoksyjnej zgodnoci z wzorcem sowieckim. Dlatego te nowa metodologia uznaje tak zwane rozamy za form taktyki i prbuje bada, w jaki sposb su one celom polityki. Przyjmujc, e licencjonowany antysowietyzm moe w rzeczywistoci przynie zysk globalnej strategii komunistw, atwo zauway, e wrogo wielu sowieckich dysydentw, eurokomunistw, przywdcw chiskich, albaskich, jugosowiaskich i rumuskich do ZSRR jest nieprawdziwa. Stara metodologia tylko w niewielkim stopniu, albo wcale, nie bierze pod uwag historii NEP-u i innych okresw, w ktrych dezinformacja odgrywaa istotn rol. Dlatego za jej pomoc waciwa ocena wprowadzenia polityki dugofalowej, opartej w du-
124
ej mierze o analiz historyczn nie jest moliwa. Nowa metodologia powstaa w oparciu na wnioskach wycignitych z okresu NEP-u. Poniej wymieniono jej elementy, ktre byy najbardziej charakterystyczne dla rzeczywistoci lat szedziesitych i przez to zostay uznane za szczeglnie warte wykorzystania do celw porwnawczych. Nale do nich: stabilizacja reimu sowieckiego poprzez stworzenie fikcyjnych, kontrolowanych ruchw opozycyjnych i efektywne wykorzystywanie ich do neutralizacji faktycznej opozycji wewntrznej i zewntrznej; stworzenie korzystnych warunkw dla funkcjonowania aktywnej sowieckiej polityki zagranicznej, ktrej celem byo dyplomatyczne uznanie jej przez mocarstwa zachodnie i wzrost obrotw handlowych Sowietw z nimi; dowiadczenia, ktrych dostarczy Traktat z Rapallo [1922], tajny sojusz polityczny i wojskowy z pastwem kapitalistycznym, do ktrego przystpienie Sowietw miao na celu pozyskanie nowych technologii wojskowych; udane prby przedstawienia faszywego wizerunku Republiki Dalekowschodniej jako niepodlegego pastwa; taktyczne rady Lenina odnonie odchodzenia od strategii izolacji przez partie komunistyczne, ustanawiania wsplnego frontu z socjalistami i wzrostu roli komunistw w parlamentach i zwizkach zawodowych. Faktyczny rozam midzy Tito a Stalinem z 1948 roku, dziesi lat pniej dostarczy strategom komunizmu wzorcw do planowania pozorowanych rozamw w przyszoci. Historia stosunkw sowiecko-jugosowiaskich daje zatem nowej metodologii zestaw kryteriw, ktre mog posuy do oceny autentycznoci kolejnych podziaw.
125
Decyzja o wykorzystaniu potencjau wywiadowczego Bloku Komunistycznego do celw dezinformacji strategicznej, zawarta w raporcie Szelepina z 1959 roku i zwizanych z nim dokumentach, zmienia typowe dla tradycyjnej metodologii zaoenie, e komunistyczne suby wywiadowcze zaangaowane s wycznie w dziaalno szpiegowsk i kontrwywiadowcz. Warto podkreli, e nowa metodologia, w odrnieniu od konwencjonalnej, uwzgldnia raport Szelepina oraz role przypisywane sowieckim oficjelom, zwizkowcom, naukowcom, duchownym, uczonym, artystom i intelektualistom w zakresie realizacji doktryny poprzez wywieranie wpywu politycznego. Nowa metodologia uwzgldnia czsto dotd pomijan rol wymienionej grupy osb oraz fakt, e ich dziaalno i publiczne wystpienia take mog suy celom polityki. W celu stworzenia korzystnych warunkw wdraania doktryny, stratedzy Bloku postanowili prowadzi operacje dezinformacyjne wedug wzorca sabo i ewolucja, ktry zosta wczeniej skutecznie wykorzystany w okresie NEP-u, za w latach 1958-60 znalaz zastosowanie w caym Bloku Komunistycznym. Wedug zaoe nowej metodologii wszystkie informacje docierajce na Zachd z pastw komunistycznych i z caego ruchu komunistycznego, w szczeglnoci za eurokomunizmu, powinny by analizowane i oceniane wanie wedug tego wzorca. Warto wspomnie, e do sformuowania dalekosinej polityki i opracowania dezinformacji polegajcej na pozorowaniu rozamw i konfliktw bya ksika jednego z przywdcw partii jugosowiaskiej, Edwarda Kardelja, zatytuowana Socjalizm i wojna. Ukazaa si ona tu przed narad 81 partii w listopadzie 1960 roku. Kardelj pisa, e rnice zda wewntrz wiata komunistycznego nie tylko nie s szkodliwe, ale stanowi wrcz podstaw postpu.3 Wedug niego, polityka wewntrzna i zewntrzna Komunistycznej Partii Jugosawii nie moga by wpraw-
126
dzie niezalena od interesw socjalizmu, ale moga by funkcjonowa niezalenie od subiektywnie pocztych odczu4 innych partii, takich na przykad jak Komunistyczna Partia Chin. Badacze komunizmu nie powinni si zatem zadowala interpretacj majcych miejsce zjawisk, dokonan na podstawie stereotypowych dogmatw.5 Przeprowadzajc obiektywn analiz, powinno si oddziela to, co subiektywne, od tego, co obiektywne. W innym wypadku slogany i puste deklaracje polityczne uniemoliwi wgld w prawdziwy stan rzeczy.6 Podobnie jak Lenin, w 1958 roku Tito zauway, e internacjonalizm to przede wszystkim praktyka, a nie tylko sowa i propaganda.7 Z oczywistych przyczyn, Kardelj i Tito nie mogli otwarcie ogosi, e sztucznie wywoane polemiki midzy partiami komunistycznymi bd od tej pory wykorzystywane jako jedna z technik dezinformacji. Niemniej jednak, jasne rozrnienie midzy subiektywn natur konfliktu a obiektywn natur wsplnych interesw i wyraajcej si we wsplnym dziaaniu solidarnoci socjalistycznej, stworzyo teoretyczne podstawy do przeksztacenia faktycznie majcych miejsce polemik midzy Tito a Stalinem w sztucznie generowane zatargi. Podobne konflikty mogy zatem odtd by tworzone na potrzeby interesw dugofalowej polityki, pod warunkiem, e nie stwarzay zagroenia dla ideologicznej i praktycznej jednoci wiata komunistycznego. Myl Kardelja w pniejszym okresie zostaa przeformuowana przez Jurija Krasina: Cakowita jednomylno sama w sobie rzadko staje si pocztkiem wsplnego dziaania (...) Potrzebna jest nie tylko statyczna, monolityczna jedno, ale take rozwijajcy si na wsplnych dla wszystkich fundamentalnych zasadach marksizmu-leninizmu dynamiczny system pogldw i stanowisk, ktre ksztatowane s przez rnice zda w poszczeglnych kwestiach.8
127
Z powyszych deklaracji i ich konsekwencji mona wycign pi wnioskw. Po pierwsze, polemiki wewntrz Obozu Komunistycznego niekoniecznie oznaczaj podziay. Po drugie, naley ustala, czy dysputy wewntrzne faktycznie istniej. Po trzecie, trzeba szuka dowodw jednoci w dziaaniach, ktre czsto kryj si za rzekoma rnic zda i potajemnie skoordynowanym postpowaniem pozornych rywali. Po czwarte, szuka korelacji czasowych midzy wybuchami konfliktw a inicjatywami komunistw, adresowanymi do mocarstw zachodnich (na przykad rokowania SALT). Po pite, badacze powinni bra pod uwag, e polemiki s czci dziaa dezinformacyjnych i analizowa, w jaki sposb mog si one przyczyni do realizacji celw komunizmu. Dla przykadu, zarzuty Chruszczowa pod adresem Chin o podjudzanie do wojny oraz chiskie repliki dotyczce sowieckiego rewizjonizmu i pacyfizmu w latach szedziesitych powinny by oceniane pod ktem ich przyczynienia si do procesu ksztatowania nowego wizerunku Chruszczowa i prb przedstawiania go jako umiarkowanego polityka, z ktrym mona negocjowa i doj do porozumienia. Wyczanie Jugosawii z Bloku Komunistycznego, pomimo tajnego udziau Tito w procesie tworzenia i realizacji nowej polityki dalekosinej naley natomiast analizowa w odniesieniu do budowania wiarygodnoci Jugosawii jako lidera ruchu pastw niezaangaowanych. Warto te podkreli, e sowieckie ataki na konserwatywnych przywdcw Zachodu powinno si obserwowa w relacji do chiskich prb nawizania z nimi bliszych kontaktw. Eskalacja wrogoci chisko-sowieckiej w latach 1969-70 powinna za by uwaana za dziaanie cakowicie zamierzone, majce na celu uatwienie rozmw SALT midzy ZSRR a USA oraz zblienie Chin do pastw wysokouprzemysowionych. Mona zatem powiedzie, e uwane studium polemik, jeli s one odczytywane jako dezinformacja, moe rzuci wiato nie tyle na istnienie roza-
128
mw, ale na dugofalow polityk i strategiczne interesy, ktrym pozorowane podziay maj pomaga.
Nowa metodologia a rda zachodnie

Istnienie programu operacji dezinformacyjnych ma wpyw na wszystkie rodzaje rde wiedzy o wiecie komunistycznym. Dalsze ignorowanie niezmiernie wanej roli dezinformacji zmierza do nieustannego szerzenia si bdw w zachodnich analizach i polityce wobec wiata komunistycznego. Zakadajc istnienie dezinformacji totalnej, wszystkie oceny sytuacji powinny by oparte na wszelkich moliwych rdach, jawnych i tajnych, ludzkich i t echnicznych. Z ca pewnoci nie naley trzyma si zaoenia, e jeli tajne i jawne rda zasadniczo potwierdzaj jak informacj, to oznacza to wiarygodno obu. Naley zda sobie spraw z faktu, e oba kanay informacyjne mogy rwnie dobrze powsta w KC albo komrkach Partii, czy te odpowiedzialnych za dezinformacj sub specjalnych pastw Bloku. Jeli informacja z zachodnich rde niejawnych jest potwierdzana przez informacje jawne, wczajc oficjalne rda komunistyczne, to ju sam ten fakt stawia pod znakiem zapytania wiarygodno rde zachodnich. Te, ktre poczwszy od lat 1958-60 przedstawiaj sabo i ewolucj systemu, powinny zosta dokadnie zbadane na okoliczno moliwego przejcia ich przez komunistw. Jeli zgodno z przekazem pochodzcym z Bloku Komunistycznego traktuje si jako przesank wiadczc o niewiarygodnoci rda, to w sytuacji odwrotnej, wiksz uwag naley zwrci na informacje stojce w sprzecznoci z oglnym obrazem sytuacji, nawet jeli pochodz one tylko z jednego rda. Dla przykadu, osobiste obserwacje gocia z Zachodu, ktry odwiedzi jedn z chiskich komun wiejskich w roku 1961 i stwierdzi,
129
e sytuacja materialna mieszkacw wsplnoty nie pogarszaa si, a Chiczycy coraz bardziej utosamiaj si z ustrojem komunistycznym, nie powinny by przekrelane tylko dlatego, e stay w sprzecznoci z innymi spostrzeeniami i powszechnie przyjmowanym pogldem, e sytuacja komun bya katastrofalna.9 Skuteczno dezinformacji totalnej zaley od kontrolowanego procesu ujawniania pewnej iloci prawdziwych informacji, w tym take tajnych, co zapewnia jej wiarygodno. W okresie stalinowskim zdradzanie informacji niejawnych byo niemoliwe. Wraz z przyjciem nowej polityki dugofalowej ulego to zmianie. Ponownie przyjto leninowsk koncepcj pierwszo- i drugorzdnych typw powicenia dla sprawy. Najwaniejszymi tajemnicami reimu komunistycznego s istnienie i natura dalekosinej polityki Bloku oraz strategia i rola dezinformacji. Tajemnice wojskowe, naukowe, techniczne, gospodarcze i kontrwywiadowcze s za uznawane za spraw drugorzdn. Mona powiedzie, e stanowi rezerw, z ktrej mona czerpa i ujawnia informacje w celach strategicznych, w szczeglnoci jeli istnieje podejrzenie, e mogy ju by przejte rodkami technicznymi lub poprzez prawdziwy przeciek. Dopuszczalne jest na przykad ujawnienie prawdziwej tosamoci tajnych agentw, ktrzy z rnych powodw przestali by przydatni komunistom. W ten sposb podsunite Zachodowi rdo czsto zdobywa jego zaufanie. Z tego powodu nie mona automatycznie zakada, e tajne rda czy dezerterzy z krajw Obozu na pewno dostarcz wiarygodnych informacji tylko dlatego, e ujawniaj pewne fakty na tematy wojskowe, gospodarcze, naukowe, techniczne lub kontrwywiadowcze lub w spektakularny, jak by si wydawao, sposb demaskuj strategi komunizmu. Znacznie waniejszym kryterium jest to, co informatorzy maj do przekazania na temat polityki dalekosinej i zastosowania dezinformacji. Liczba przywdcw komunizmu, oficjeli i in-
130
telektualistw, ktrzy maj pen wiedz o skali i zakresie programu dezinformacji, jest bardzo ograniczona, cho naley pamita, e wielu z nich jest w ten czy inny sposb osobicie zaangaowanych w jej proces. Wikszo tajnych informatorw i dezerterw, jeli rzeczywicie wiadomie przeszli na stron Zachodu, powinna mie co do powiedzenia na temat aktualnych technik stosowanych w zakresie dezinformacji, nawet jeli nie do koca zdaj sobie spraw z ich znaczenia. Oceniajc docierajce na Zachd informacje techniczne i naukowe, szczegln uwag naley zwrci na raport Szelepina z maja 1959 roku i jego artykuy w Czekicie (w j. ros. Czekist), gdzie proponowa przygotowanie operacji dezinformacyjnych, majcych na celu zakcenie i utrudnienie zachodnich programw naukowych, technologicznych i wojskowych. Miao si to odbywa poprzez zmian priorytetw badawczych i skierowaniu uwagi analitykw na kosztowne i nieefektywne projekty. Naley si zatem spodziewa, e dostpne na Zachodzie informacje na temat sowieckich projektw kosmicznych, systemw zbrojeniowych, statystyk wojskowych i postpw naukowo-technicznych zawieraj liczne elementy dezinformacji. Majc wiadomo, e program dezinformacji totalnej jest wprowadzany w ycie i e komunici dobrze wiedz o zachodnich prbach przechwycenia ich cznoci, szczeglnie podejrzliwie naley traktowa materiay uzyskane z depesz nadanych otwartym tekstem lub zakodowanych prostym szyfrem. W zasadzie powinno si je traktowa jak materiay pochodzce ze rde oficjalnych. Wedug prasy zachodniej, przynajmniej cz informacji o ofiarach wojny chisko-wietnamskiej z 1979 roku naley do tej kategorii.
131
Nowa metodologia i rda komunistyczne

Naley pamita, e wszystkie rda komunistyczne s potencjalnymi kanaami dezinformacji. Aby zachowa swoj wiarygodno, wszystkie musz by zgodne z obowizujcym w danym momencie wzorcem. Mimo tego, mona wyrni rda, ktre z pewnym prawdopodobiestwem ujawniaj prawd na temat wdraania i realizacji dugofalowej doktryny komunistycznej.
Oficjalne rda komunistyczne

Jeli chodzi o oficjalne owiadczenia i decyzje podjte na midzynarodowych zjazdach i konferencjach komunistycznych, fundamentalne znaczenia maj te pochodzce z lat 1957-60, nie tylko dlatego, e by to okres formuowania nowej dalekosinej polityki, ale take ze wzgldu na szczegln istot jej samej. Najwaniejsz cech nowej polityki byo to, e Zachd mia pozosta niewiadomy jej obecnoci i sposobu funkcjonowania. Oczekiwano, e wraz z przyjciem nowej polityki i strategii, oficjalne dokumenty bd zawiera coraz mniej informacji na temat dugofalowych celw i sposobw ich realizacji. Do najwaniejszych aktw z okresu tworzenia tej polityki nale dokumenty ze zjazdu partii komunistycznych Bloku w 1957 roku, XXI Zjazdu KPZR (1959), kongresu 81 partii (1960) oraz raportu strategicznego Chruszczowa z 6 stycznia 1961 roku. Opierajc si w duej mierze na wspomnieniowych dowodach nieporozumie podczas spotkania 81 partii w Moskwie, zachodni analitycy doszli do wniosku, e podjte podczas niego decyzje odzwierciedlay kompromis midzy stanowiskami skonfliktowanych ze sob partii komunistycznych, cho poszczeglne pastwa miay rni si stosunkiem do przestrzegania tego kompromisu. Wniosek ten jest jednak bdny. Zjazd trwa kilka tygo-
132
dni i bez wtpienia wiele partii wygaszao swoje pogldy przed przyjciem nowej polityki, majc ku temu pene prawo w myl zasad leninowskiego centralizmu demokratycznego. Po zakoczeniu dyskusji oraz ratyfikacji i przyjciu doktryny, wszystkie partie, ktre podpisay Manifest, na powanie zajy si jej realizacj. Jeli ktrakolwiek partia ze wzgldw politycznych nie miaaby zamiaru pniej stosowa si do decyzji podjtych podczas narady, nie podpisaaby Manifestu i najpewniej zostaaby wykluczona z midzynarodowego ruchu komunistycznego. Kada partia, ktra chce utrzyma swoj pozycj w ruchu, musi by w stanie udowodni, e podja konsekwentne kroki w celu realizacji postanowie zjazdu. Gdyby partie komunistyczne nie podchodziy powanie do decyzji wyszych instancji, nie byyby tak zdyscyplinowanymi i skutecznymi organizacjami, za jakie przecie uchodz. Nie naley te ignorowa elementu determinizmu politycznego, ktry od dwudziestu lat [liczc od daty pisania tego fragmentu pracy; przed 1984 r.] widoczny jest w dziaaniach i deklaracjach partii komunistycznych, przebiegu ich zjazdw, wdraaniu nowej polityki i towarzyszcych jej strategiach. Zachodni analitycy, nie bdc wiadomymi istnienia programu dezinformacji strategicznej, popenili fundamentalny bd przyjmujc, e narada 81 partii komunistycznych bya wyrazem braku jednoci wiata komunistycznego, a nie zupenie odwrotnego stanu. Dziki temu przywdcom komunizmu atwo byo rozwija swoj strategi w Europie i Trzecim wiecie na polu ideologicznym i wojskowym. W duej mierze z powodu tego bdu, pniejsze materiay pochodzce z oficjalnych rde komunistycznych i dowodzce braku jednoci w Bloku byy automatycznie przyjmowane za prawdziwe i wiarygodne. Majc wiadomo, e program dezinformacji jest adresowany gwnie, cho nie tylko, do wiata niekomunistycznego, najwaniejsz kwesti jest umiejtno odrnienia przemwie,
133
publikacji i przekazw, ktre s kierowane do bloku komunistycznego od tych przeznaczonych dla wiata niekomunistycznego. Ta druga kategoria oczywicie znacznie czciej ni pierwsza zawiera elementy dezinformacji. Nie da si jednak cakowicie ukry doktryny i jej realizacji przed tymi, ktrzy maj j przeprowadza. Z tej przyczyny najwaniejsze decyzje z lat 1958-60 zostay opublikowane, podobnie jak ustalenia zjazdu partii komunistycznych z roku 1969, kiedy to dokonano przegldu i podsumowania pierwszej dekady funkcjonowania przyjtej 10 lat wczeniej dalekosinej polityki. Postp w koordynacji i konsolidacji Bloku Komunistycznego, zwaszcza w ramach RWPG i Ukadu Warszawskiego, znacznie lepiej ni w innych rdach mona przeledzi w corocznych suplementach do Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej (GSE, w literaturze anglojzycznej), ktre dostpne s tylko po rosyjsku. Nie zdradzaj one oczywicie natury programu dezinformacji. Mimo wszystko, pewne docierajce na Zachd informacje w mniejszym lub wikszym stopniu stawiaj pod znakiem zapytania autentyczno oraz gboko podziaw i kryzysw w Bloku. Informacje zawarte w Encyklopedii odzwierciedlaj w szczeglnoci wzajemne nieprzerwane wizyty przywdcw delegacji partyjnych w rnych krajach Bloku, take tych teoretycznie pozostajcych ze sob w konflikcie. Spotkania te byy niekiedy odnotowywane przez pras, ilustrowane zdjciami, na przykad Breniewa ciepo witajcego si z Dubczekiem, Tito, czy Ceausescu. Zachodni komentatorzy, majc niemal obsesj na punkcie podziaw w wiecie komunistycznym, automatycznie przyjmuj, e tego typu spotkania s prb (z reguy nieudan) maskowania wrogoci midzy przywdcami. Zapominaj, e w okresie faktycznie majcych miejsce napi midzy Tito a Stalinem wizyta tego pierwszego w Moskwie moga go kosztowa ycie. Badacze pomijaj take tak ewentualno, e spotkania z lat sze-
134
dziesitych i siedemdziesitych mogy mie miejsce w celu zaprezentowania faszywych nieporozumie pomidzy poszczeglnymi pastwami Bloku, zgodnie z wymogami polityki dalekosinej. Zachodni analitycy, ktrzy wiele uwagi powicili nie popartym faktami materiaom pochodzcym ze rde komunistycznych, wskazujcych na rozamy midzy ZSRR, Chinami i Albani, rzadko zdawali sobie spraw, e tylko uprzywilejowana mniejszo, na co dzie zwizana z realizacj doktryny i programem dezinformacji, moga szczegowo porwnywa pras ukazujc si w rnych pastwach komunistycznych. Nawet jeli obce tytuy byyby dostpne, bardzo niewielu Rosjan potrafio czyta po chisku czy albasku, a tylko nieliczni Chiczycy i Albaczycy znali rosyjski. Audycje Radia Moskwa nadawane po albasku w latach 1960-61 nie mogy by odbierane w Albanii bez retransmisji przez stacj miejscow. Zostay one jednak przechwycone przez BBC i inne zainteresowane agencje zachodnie, a ich fragmenty ujrzay potem wiato dzienne w midzy innymi w Summaries of World Broadcasts. Komunistyczne suby specjalnie doskonale zdaway sobie z tego spraw, ale zaledwie kilku analitykw zachodnich zauwayo, e polemiki pomidzy przywdcami komunistycznymi miay szans dotrze niemal wycznie do zachodniej publiki. W pierwszej kolejnoci przywizujc wag do wyszukiwania i badania rozamw w wiecie komunistycznym, zachodni analitycy skupili ca swoj uwag na tych fragmentach przemwie i artykuw przywdcw komunizmu, ktre zdradzay rnice w podejciu midzy poszczeglnymi partiami do rnych istotnych kwestii. Ignorowano lub dezawuowano, jako nie majce pokrycia w faktach, wszelkie fragmenty traktujce o jednoci komunizmu i przywizaniu do decyzji podjtych podczas narady 81 partii. Niekoniecznie w ten sam sposb byy one odczyty-
135
wane i rozumiane przez czonkw poszczeglnych partii komunistycznych. Ze wzgldu na niewystarczajce rozpoznanie istoty kwestii dezinformacji, zachodni analitycy nie przywizywali naleytej uwagi do pochodzenia i autentycznoci tekstw wanych deklaracji i przemwie w sytuacji, kiedy dostpna bya wicej ni jedna wersja. Nawet jeli dyskusje w wiecie komunistycznym znajduj odzwierciedlenie w oficjalnych publikacjach komunistycznych dostpnych na Zachodzie, ich rozumienie przez czonkw partii w krajach uczestniczcych w dyskursie jest prawdopodobnie zupenie inne. Stosujc rne rodki, takie jak wspominane powyej, kierownictwo partyjne jest w stanie rwnolegle prezentowa dwa odmienne obrazy tej samej debaty. Na Zachodzie moe ona wyglda na bardzo powan, podczas gdy na Wschodzie prezentuje si j jako niewielk lokaln przeszkod, ktrej konsekwencje w perspektywie mog okaza si pozytywne. Dobrym przykadem jest tu obserwacja autora, e przed XXII Zjazdem KPZR w padzierniku 1961 roku, na ktrym Chruszczow publicznie zaatakowa przywdcw albaskich, czonkom partii nie udzielono adnych wskazwek. Jedyna wiedza na temat napicia w stosunkach sowiecko-albaskich, jak autor posiada w tym momencie, pochodzia z wypowiedzi jego dwch starszych kolegw z KGB, ktrzy w 1959 roku przyznali, e w latach 195859 zaplanowano operacj dezinformacyjn o stosunkach jugosowiasko- i albasko-sowieckich.
Nieoficjalne rda komunistyczne

Nierzadko zdarza si, e materiay ujawniane przez pras komunistyczn na temat rnic zda w wiecie komunistycznym znajduj potwierdzenie w nieoficjalnych wypowiedziach liderw
136
pastw komunistycznych kierowanych do odpowiadajcych im rang zachodnich komunistycznych oficjeli i przyjaci. P amitajc, e KGB i inne komunistyczne suby bezpieczestwa mog liczy dosownie na miliony informatorw, stosunkowo atwo jest im kontrolowa kilka tysicy wasnych obywateli, ktrzy maj regularne oficjalne i nieoficjalne kontakty z zagranic. Reimy komunistyczne nie toleruj przeciekw informacji ze strony swoich poddanych. Jak stwierdzi sam Chruszczow, negujc podejrzenie, e w 1958 roku rozmawia z nieyjcym ju senatorem Hubertem Humphreyem na temat chiskich komun: same sugestie, e mog mie poufne kontakty z czowiekiem, ktry chepi si spdzeniem dwudziestu lat ycia na walce z komunizmem, mog jedynie wzbudzi miech. Kady, kto w najmniejszym choby stopniu rozumie polityk, nie wspominajc ideologii marksizmu i leninizmu, zrozumie, e poufna rozmowa z panem Humphreyem na temat polityki partii komunistycznych i stosunkw z naszymi najlepszymi przyjacimi, przywdcami Komunistycznej Partii Chin jest czym niewyobraalnym.1 0 Mimo tych zapewnie, wielu zachodnich naukowcw i obserwatorw twierdzi, e informacje pochodzce z przeciekw byy wartociowe. W przedmowie do swojej ksiki The Soviet Bloc: Unity and Conflict, Zbigniew Brzeziski napisa: Jestem take wdziczny kilku oficjalnym przedstawicielom rnych pastw komunistycznych za ich ch rozmawiania o sprawach, ktrych nie powinni ze mn porusza. Ksika nie przedstawia jednak adnego wyjanienia, dlaczego oficjalni przedstawiciele pastw komunistycznych nie mieliby chtnie rozmawia z prominentnym antykomunistycznym naukowcem i obywatelem gwnego mocarstwa imperialistycznego. Nie ma w niej te adnej wzmianki o moliwoci dezinformacji. Jeli jednak tak ewentualno uwzgldnimy, podobnie jak kontrol nad kontaktami zagranicz-
137
nymi oficjeli, wyjanienie tego braku dyskrecji staje si oczywiste. Prawie wszyscy komentujcy na Zachodzie Prask Wiosn 1968 roku i eurokomunizm w latach siedemdziesitych wykazywali podobn tendencj do przyjmowania za pewnik tego, co mwili im pochodzcy z Bloku Komunistycznego uczestnicy tych wydarze i dyskusji. Na tle prowokacji z okresu NEP-u i znanych przypadkw intensywnego wykorzystywania naukowcw, pisarzy i pozostaych intelektualistw przez KGB (poczwszy od 1959 roku), autentyczno form podziemnych publikacji (znanych jako samizdat), ktre pojawiy si w ZSRR w latach szedziesitych, powinna by traktowana raczej sceptycznie. Nie mona bowiem oceni ich znaczenia bez ustalenia zasigu oddziaywania tego typu publikacji wewntrz Zwizku Sowieckiego. Nie mona obroni tezy, e poniewa samizdat dociera do do szerokiego krgu czytelnikw zagranic, to podziemne publikacje s rwnie czsto czytane w kraju. By moe w rzeczywistoci w ZSRR jedynie bardzo wska grupa osb, ktrym zezwala na to KGB, ma do nich dostp. Dlatego te, podziemne druki naley traktowa jako cz kategorii nieoficjalnych rde komunistycznych. Podobne uwagi dotycz chiskich plakatw, na ktrych Zachd opar du cz swojej wiedzy o Rewolucji Kulturalnej, walkach o wadz w chiskim kierownictwie i postawie ChRL wobec ZSRR, zwaszcza w latach 1966-70. Z ca pewnoci mona jedynie powiedzie, e plakaty te nie pojawiyby si w ogle, jeli chiskie kierownictwo by ich sobie nie yczyo i nie zdawao sobie sprawy, jak wielk uwag zwracali na nie dyplomaci, dziennikarze i obcokrajowcy z pastw niekomunistycznych. Daje to podstawy do przeprowadzenia analizy ich zawartoci pod ktem aktualnego wzorca dezinformacji. Gdy nie mona waciwie oceni ich penego znaczenia nie wiedzc kto je wywiesza i
138
jakie wskazwki dano czonkom Partii przez konwencjonalne kanay komunikacji partyjnej.
Tajne rda komunistyczne

Ostatni kategori rde komunistycznych s przecieki oraz sytuacje, w ktrych doszo do ujawnienia dokumentw lub innych informacji na temat przebiegu tajnych spotka partyjnych i konferencji midzynarodowych. Najsabsz stron dowodw, wiadczcych o nieporozumieniach midzy partiami, pochodzcych z okresu zjazdu partii rumuskiej w czerwcu 1960 roku i narady 81 partii w tym samym roku jest to, e wikszo z nich jest retrospektywna i dotara na Zachd z pewnym opnieniem. To istotny czynnik, jeli si wie o istnieniu programu dezinformacji. Jest rzecz trudn zaaranowanie konferencji na potrzeby dezinformacji, ale sfabrykowanie materiaw na spokojnie po jej zakoczeniu i wybranie odpowiedniego kanau ich przekazania na Zachd jest ju tylko prost operacj.
Podsumowanie
Nowa metodologia pomaga w miar obiektywnie wyjani liczne anomalia i sprzecznoci w wiecie komunistycznym. Tumaczy przyczyny, dla ktrych komunizm tak bardzo wierzy w swj sukces. Nowa metoda prowadzenia bada nad reimami komunistycznymi pozwala take dostrzec niezwyk lojalno i oddanie przywdcw Partii i jej szeregowych dziaaczy. Wyjania przyczyny, dla ktrych komunizm ujawnia o sobie pewne informacje i odnosi je do potrzeb polityki dugofalowej. Nowa metodologia tumaczy pozorn tolerancj systemu totalitarnego wobec niezadowolenia otwarcie wyraanego przez jego obywateli w kontaktach z obcokrajowcami oraz dostarcza kryteriw oce-
139
ny wiarygodnoci rde, odrniania rzeczywistych dezerterw od prowokatorw, czy te prawdziwe informacje od propagandy i dezinformacji. Pozwala na wskazanie agentw wpywu na Zachodzie. Sugeruje, e rozpoznana dezinformacja moe dostarczy wskazwek co do intencji jej autorw, a take pomaga waciwie oceni znaczenie oficjalnych i nieoficjalnych rde komunistycznych. Warto zwrci uwag na to, e nowe metody analizowania wiata komunistycznego odchodz od nadmiernego skoncentrowania si na spektakularnych polemikach rzekomo toczcych si wewntrz Obozu i skupiaj si raczej na obserwowaniu postpu na polu koordynacji dziaa i wsppracy. Wydaje si, e ich rozpowszechnienie ma szans wskaza drog wyjcia z kryzysu, w jakim znajduj si zachodnie studia i analizy. Stosowanie w badaniach nowej metodologii moe pomc poprawi skuteczno zachodniego wywiadu i sub bezpieczestwa. Pomaga ona wyjani jak doszo do zwycistwa komunistw w wojnie wietnamskiej, pomimo rozamu chisko-sowieckiego. Przede wszystkim jednak pokazuje ch i moliwoci wiata komunistycznego w zakresie przejmowania inicjatywy, rozwijania i realizacji strategii w stosunku do USA, innych pastw uprzemysowionych i krajw Trzeciego wiata, prowadzcych do cakowitego zwycistwa komunizmu midzynarodowego, pomimo pozornego braku jednoci. Jak dotd [1984 r.], zaoeniami nowej metodologii kieruje si w prowadzeniu analiz, zaledwie jedna osoba. Tylko czas moe pokaza, czy przetrwa, czy zainspiruje nowe kierunki bada i czy zmieni przestarza metodologi i wreszcie czy pomoe Zachodowi ujrze w nowym wietle prawdziwe znaczenie i rozmiar problemu komunizmu.
140
1
Zobacz: Dziea Lenina, cytowane wg wyd. angielskojzycznego: Lenins Works, tom 8, str. 96. Alternatywn moliwoci w takich relacjach mogoby by pozorowane zblienie Chin z konserwatywn Japoni i Stanami Zjednoczonymi. Edward Kardelj, Socialism and War: A Survey of the Chinese Criticism of the Policy of Coexistence (Socjalizm i wojna: studium nad chisk krytyk polityki wspistnienia), Methuen, 1961, str. 11.
4 5 6 7
Tame, str. 238. Tame, str. 229. Tame, str. 9. Cytat za: Yugoslav Facts and Views, nr 50 z 5 maja 1958 r., New York, Yugoslav Information Center. Jurij Karsin, [w j. rosyjskim:] Midzynarodowo i poczucie narodowe w procesie rewolucyjnym, [w:] Nowoje Wriemja, nr 7, 13 lutego 1981 r. Denis Warner, Hurricane from China (Huragan z Chin), New York 1961, Macmillan, str. 123. Zbir dokumentw z Nadzwyczajnego XXI Zjazdu KPZR, Current Soviet Policies (Bieca polityka sowiecka), tom 3, red.: Leo Gruliow, New York, Praeger, stycze 1959, str. 206. (Dalej bdzie uywany skrt: CSP).
10
141
142
CZ II
Program Dezinformacji i jego wpyw na wiat zachodni
143
144
13 Pierwsza Operacja Dezinformacyjna: spr sowiecko-jugosowiaski, 1958-1960

Lata 1958-60 byy czasem zaznaczonym wielu spektakularnymi polemikami pomidzy przywdcami sowieckimi i jugosowiaskimi, poczonymi z naciskami ze strony ich partii oraz prbami ingerencji w spr ze strony wadz albaskich i chiskich. W spr osobicie zaangaowany by sam Chruszczow. W swoim wystpieniu podczas VII Zjazdu Bugarskiej Partii Komunistycznej w Sofii 3 czerwca 1958 r. nazwa on jugosowiaski rewizjonizm wrogiem klasowym na usugach imperialistw i okreli go mianem konia trojaskiego w ruchu komunistycznym. Powiedzia, e niektrzy teoretycy utrzymuj si tylko dziki jamunie, otrzymywanej od krajw imperialistycznych w formie marnych resztek zbywajcych im dbr. (...) Rewizjonici prbuj od rodka rozbi jedno partii rewolucyjnych i zaprowadzi zamt i baagan w marksistowsko-leninowskiej ideologii [okrzyki Oni nie zwyci].1 Wszystko wskazywao na to, e sowiecko-jugosowiaski konflikt dodatkowo wzmocni si przez fakt zbojkotowania przez komunistyczne partie Bloku VII Zjazdu Partii Jugosawii oraz przez radzieck krytyk programu i polityki zagranicznej jugosowiaskiej partii, a take przez wykluczenie Jugosawii ze spo-
145
tkania 81 partii w roku 1960, na ktrym oficjalnie potpiono rewizjonizm. W rzeczywistoci jednak, prawdziwy obraz stosunkw sowiecko-jugosowiaskich, ujawniony dziki informacjom wewntrznym i poparty wieloma dowodami, okaza si zupenie inny.
Ostateczne pogodzenie si Jugosawii z Blokiem Komunistycznym

Po mierci Stalina przywdcy sowieccy zaczli dy do zgody z wadzami jugosowiaskimi, celem wyrwania Jugosawii z obj Zachodu i powrotu jej do Obozu. Tajne oficjalne negocjacje pomidzy Tito i Chruszczowem w 1955 i 1956 doprowadziy do cakowitej zgody w stosunkach pastwowych i czciowej w relacjach partyjnych. Proces pojednania zosta jednak nieoczekiwanie zaburzony przez polskie [Pozna] i wgierskie powstania w 1956 roku. Pocztkowa solidarno przywdcw Jugosawii z Polakami i Wgrami podczas krwawych wydarze, ataki Tito na stalinowskich przywdcw w Europie Wschodniej, takich jak Hoda, przyczyniy si do wzmocnienia nacjonalizmu i rewizjonizmu w Bloku oraz do czasowego uniezalenienia si Wgier od Zwizku Sowieckiego. Sowieci dostrzegli jednak zagroenie wynikajce z duego wpywu jugosowiaskich rewizjonistw w Europie Wschodniej, czego nastpstwem bya postpujce krytyka Jugosawii w poczeniu z prbami odczenia jej od Zachodu. Chocia wzajemna krytyka Sowietw i Jugosowian wzmocnia si po Powstaniu na Wgrzech, przywdcy zawsze starali si zostawia sobie furtk do dalszych rozmw i negocjacji. Po tym jak w czerwcu 1957 roku Chruszczow pokona dziaajc w Zwizku Sowieckim grup o antypartyjnym nastawieniu zacz intensywnie dziaa celem przywrcenia obecnoci Jugosawii w Blo-
146
ku. Tym razem mu si udao i pena zgoda pomidzy jugosowiaskimi przywdcami a Zwizkiem Sowieckim i reszt Bloku zostaa osignita. Wedug agencji TASS, Kardelj i Rankovi podczas wakacji na Krymie odwiedzili Moskw celem spotkania si z towarzyszem Chruszczowem. Albaski przywdca, Hoda i bugarski iwkow zrobili podobnie w lipcu [1957 r.] 1 i 2 sierpnia 1957 r. Tito, Kardelj i Rankovi spotkali si z Chruszczowem i Mikojanem w Bukareszcie na tajnej konferencji powiconej solidarnoci socjalistycznej. Komunikat wydany po spotkaniu silnie akcentowa determinacj w kierunku poprawienia stosunkw i wsppracy opartych na rwnych zasadach. Radio moskiewskie podao, e ustalone zostay konkretne formy wsppracy. Najwaniejsz za konsekwencj zgody sowiecko-jugosowiaskiej byo usunicie podstaw do kontynuowania starych wani i sporw. Postpowanie Jugosawii w najbliszych miesicach jasno wskazywao na to, e faktycznie przeorientowaa ona swoje nastawienie do Bloku Komunistycznego, wczajc w to swj stosunek do Chin. Wydarzenia majce miejsce we wrzeniu 1957 roku dostarczyy czterech silnych dowodw, ktre to potwierdzay: jugosowiaska delegacja pod kierownictwem Vukmanoviia-Tempo zostaa przyjta w Pekinie; Jugosawia zablokowaa rezolucj ONZ, potpiajc radzieck interwencj na Wgrzech; przedstawiciele Jugosawii byli obecni na posiedzeniu RWPG; wreszcie Tito z Gomuk publicznie odrzucili komunizm narodowy. Tito wypowiedzia nastpujce zdanie: Uwaamy, e izolowanie si od wielkich moliwoci wzmocnienia si socjalistycznych na caym wiecie jest ze. W padzierniku Jugosowianie spenili obietnic dan Zwizkowi Sowieckiemu w latach 1955-1956 odnonie uznania NRD. W czerwcu 1958 Tito zgodzi si na egzekucj byego premiera Wgier, Imre Nagya, ktrego wczeniej Jugosowianie wydali Sowietom.
147
Jugosowianie nieoficjalnie wzili te udzia w pierwszej poststalinowskiej konferencji Bloku Komunistycznego w listopadzie 1957 i oficjalnie ju w spotkaniu 64 partii komunistycznych, ktre miao po nim miejsce. Do znaczce jest rwnie to, e w obu jugosowiaskich delegacjach brali udzia Kardelj, ktry by niegdy jugosowiaskim delegatem do Kominformu; Rankovi odpowiedzialny za jugosowiaskie suby specjalne; oraz Vlahovi, ktrego zadaniem byo dbanie o stosunki z partiami komunistycznymi i socjalistycznymi. Na konferencji Bloku potpiono nieufno Stalina wobec pozostaych partii, a jego wtrcanie si w ich sprawy zostao potpione. Uksztatoway si nowe stosunki pomidzy przywdcami i partiami Bloku, a oparto je na leninowskich zasadach rwnoci i wsppracy. Jugosawia podpisaa Manifest Pokojowy 64 partii komunistycznych, cho nie zrobia tego w przypadku deklaracji partii komunistycznych Bloku. Brak podpisu Jugosawii pod deklaracj Bloku przyczyni si do uznania sowiecko-jugosowiaskiego sporu przez Zachd za autentyczny. Podczas przemwienia w Instytucie KGB w grudniu 1957 roku genera Kurienkow da do zrozumienia, e Jugosawia w peni popieraa deklaracj, jednak mimo tego zdecydowaa si jej nie podpisywa ze wzgldu na tajne porozumienie ze Zwizkiem Sowieckim, w ktrym zdecydowano, e taktycznie korzystniejszym rozwizaniem bdzie jej oficjalne odrzucenie. Jedn z decyzji podjtych na konferencji, ktr Jugosawia popara w sposb tajny, byo sformuowanie dugofalowej polityki Bloku. Umowa, w wyniku ktrej ustalono, e Jugosawia nie powinna oficjalnie podpisywa deklaracji zapocztkowaa metod tajnoci i wprowadzania w bd, celem ukrycia rzeczywistej wsppracy i zaangaowania Jugosawii podczas tworzenia i wprowadzania w ycie dugofalowej polityki Bloku oraz silnie zaakcentowaa udzia tego kraju w zakrojonym na szerok skal procesie dezinformacji.
148
Dziki rozmowom prowadzonym w 1959 roku z pk. Grigorenko2 , wiceszefem Departamentu Dezinformacji KGB, autor niniejszej ksiki dowiedzia si, e pod koniec 1957 i na pocztku 1958 roku pomidzy Sowietami i Jugosowianami miay miejsce liczne konsultacje, a take zawarte zostay umowy, dotyczce politycznej wsppracy pomidzy oboma pastwami w zakresie ksztatu nowej, dugofalowej polityki. Zasadniczo umowy te dotyczyy wsppracy na trzech polach: [a] dyplomacji, ze szczeglnym uwzgldnieniem Egiptu, Indii oraz krajw arabskich i azjatyckich; [b] postpowania w stosunku do socjalistw zachodnich i zwizkw zawodowych, a take; [c] prowadzenia praktyk dezinformacyjnych. Wedug Grigorenki na pocztku 1958 roku Prezydium Komitetu Centralnego KPZR dostarczyy instrukcji Puszkinowi, szefowi nowoutworzonego partyjnego Departamentu Operacji Aktywnych, celem przygotowania przez niego operacji dezinformacyjnej w zakresie stosunkw sowiecko-jugosowiaskich, zgodnie z dugofalow polityk Bloku.3 Poprzedzao to wybuch sporu w kwietniu 1958 roku. Na temat niezgody rozpisywaa si gwnie partyjna prasa Zwizku Radzieckiego i Jugosawii. Poniewa w obu przypadkach media znajdoway si pod kontrol aparatu partyjnego, spr atwo byo sfabrykowa, a nastpnie manipulowa nim. Niemniej jednak ju na pocztku stao si jasne, e aby zyska na operacji naleaoby na przyszo wyksztaci we wsppracy z KGB nowe moliwoci, kanay i formy dziaania. Wyjania to czemu, wedug Grigorenki, Komitet Centralny poczwszy od roku 1959 zdecydowa si wykorzysta zarwno Departament Operacji Aktywnych, jaki i Departament Dezinformacji KGB, aby poszerzy za-
149
sig tej konkretnej operacji. Konsekwencj tej decyzji byo wydanie przez Szelepina polecenia utworzenia wewntrz Departamenu Dezinformacji KGB specjalnego zespou kierowanego przez Grigorenk, ktry dziaaby we wsppracy z jednej strony z Departamentem Operacji Aktywnych, a z drugiej z jugosowiaskimi i albaskimi subami specjalnymi.
Jawny dowd uczestniczenia Jugosawii w procesie tworzenia polityki Bloku

Dowody na to, e Jugosawia przyja sformuowane przez Lenina zaoenia, a dowiadczenia okresu NEP-u potraktowaa jako podstaw nowej polityki Bloku mona znale w przemowach i tekstach Tito i Kardelja pochodzcych z czasw, kiedy polityka ta si ksztatowaa (od roku 1958 do 1960 r.) Zachd tak bardzo koncentrowa swoj uwag na polemikach i sporach toczcych si pomidzy Tito i Chruszczowem w poowie 1958 roku, e istotne opinie i stwierdzenia w wypowiedziach Tity tak naprawd fundamentalne dla zrozumienia faktycznego stanu stosunkw sowiecko-jugosowiaskich, umkny obserwatorom zupenie niedostrzeone. Tito w swoich wypowiedziach bardzo czsto akcentowa rol NEP-u. Na przykad podczas przemwienia w Labinie w Jugosawii 15 czerwca 1958 roku w odpowiedzi na wygoszon przez Chruszczowa krytyk Jugosawii za przyjcie pomocy Ameryki Tito powiedzia: Amerykanie zaczli oferowa nam pomoc po roku 1949, (tak jak oferowali j Zwizkowi Sowieckiemu w latach: 1921 i 1922) nie dlatego, e socjalizm mgby wygra w naszym kraju (...), ale poniewa z jednej strony zagraa nam gd, a z drugiej Jugosawia mogaby tym sposobem poradzi sobie z naciskami Stalina i zachowa niezaleno. Jeeli - by moe - jakie krgi w Ameryce pokaday w tym jakie inne nadzieje, to ju nie jest nasz problem.4
150
Tito zaangaowa si w popularyzowanie nowego, szerszego pojcia internacjonalizmu socjalistycznego, ktry suy ochronie i wspieraniu nie tylko samego Zwizku Sowieckiego, jak to miao miejsce w przeszoci, ale wszystkich pastw komunistycznych, partii oraz ruchw socjalistycznych i postpowych. Komentujc relacje pomidzy krajami socjalistycznymi, Tito powiedzia, e miaa miejsce szczera wymiana zda i dowiadcze, na podstawie ktrych rozwija si wsppraca zakrojona na szerok skal. Jugosawia mogaby odgrywa bardziej znaczc rol poza Blokiem ni bdc wewntrz niego. Jak uj to Tito w przemowie w Labinie: Odmowa podpisania Deklaracji Moskiewskiej i bycia czci Obozu Socjalistycznego nie oznacza, e nie jestemy za cis wspprac ze wszystkimi krajami socjalistycznymi. Przeciwnie, oznacza to, e popieramy tak wspprac na wszystkich polach, tyle e w obliczu obecnej sytuacji na arenie midzynarodowej gboko wierzymy, e zdecydowanie lepiej prowadzi konstruktywn polityk pokojow razem z innymi wspierajcymi pokj pastwami, ktre niekoniecznie nale do Bloku, ni przyczy si do Obozu Komunistycznego, tym samym przyczyniajc si do pogorszenia i tak ju napitej sytuacji na wiecie. Innymi sowy, formalnie pozostajc poza Blokiem, Jugosawia mogaby skutecznie przyczyni si do osignicia zaoe sformuowanych w leninowskiej dugofalowej polityce. Tym, co bardzo dobrze odzwierciedla prawdziw natur stosunkw Jugosawii z Blokiem Komunistycznym, jest ksika napisana przez Edwarda Kardelja Socjalizm i wojna, ktra ukazaa si w Belgradzie w 1960 roku, na krtko przed narad 81 partii. Publikacja zainteresowaa zachodnich analitykw ze wzgldu zawart w niej polemik z Chinami. Kardelj szczegowo przedstawi w niej polityk aktywnego wspistnienia, ktra jest pojciem szczeglnie bliskim pokojowemu wspistnieniu
151
Chruszczowa, i skrytykowa Chiny za niech wobec niej oraz za odrzucanie tezy (take wyznawanej przez Chruszczowa), e wojna nie jest nieunikniona, pomimo cigle istniejcego imperializmu. Zachd najbardziej koncentrowa si wanie na tym aspekcie ksiki Kardelja i niestety uwadze analitykw umkny rady, ktre w niej zawar, e rnice pomidzy komunistami powinno si bada w oparciu o ich istot, a nie sowne polemiki. Zachd nie doceni take licznych odniesie Kardelja do doktryn Lenina, w tym otwartych nawiza do jego publikacji zatytuowanej Dziecica choroba lewicowoci w komunizmie oraz do dowiadcze zebranych podczas okresu leninowskiego NEP-u w zakresie korzystania z koncesji, umw dyplomatycznych z adwersarzami i innych jeszcze rodzajw taktyki. Innymi sowy, chodzi o odniesienia do tych samych rde historycznych, ktre wykorzystywane byy w latach 1958-60, podczas formuowania nowej polityki Bloku i midzynarodowych strategii komunistycznych. Chcc zdefiniowa stanowisko jugosowiaskich przywdcw nie mona pomin znaczenia ich czstego nawizywania do sw Lenina. Jasno wskazuj one, e Tito i Kardelj uznaj powrt do leninizmu i wykorzystanie aktywistycznej dyplomacji i taktyki w warunkach pokojowego wspistnienia do skutecznego podwaania roli krajw zachodnich i zmiany rwnowagi si na wiecie na rzecz pastw komunistycznych. Wypowiedzi te nie tylko wspgraj z dugofalow polityk Bloku, ale take otwarcie wyraaj jej najwaniejsze elementy. S wanym dowodem na to, e polityka Jugosawii i Bloku w postaci, w jakiej uksztatowaa si w latach 1958-60 bya w zasadzie identyczna i posiadaa wsplne rdo inspiracji w postaci historycznego dowiadczenia Lenina i jego NEP-u. Sugeruj one take, e jugosowiascy przywdcy w znaczcym stopniu przyczynili si do sformuowania polityki dugofalowej i opracowania strategii komunistycznej. Nie mona rwnie wykluczy faktu, e do powstania ksi-
152
ki Kardelja przyczynili si take stratedzy z innych pastw Bloku komunistycznego. Opinie wyraane przez Kardelja i Tito byy solidnie umocowane na ideologicznej doktrynie Lenina, a nie na rewizjonizmie praktykowanym w Jugosawii w okresie rozamu pomidzy Tito i Stalinem. Ich pojcie aktywnego wspistnienia byo zaledwie jedn z taktyk, wrd ktrych mona wyrni m.in. chruszczowowskie pokojowe wspistnienie oraz propagowan przez Mao taktyk cigej wojny rewolucyjnej, przyjt podczas narady 81 partii w listopadzie 1960 roku. Sam fakt, e Tito i Kardelj rozpowszechniali powysze przekonania w latach 1958-60 wiadczy o nieprawdziwoci ich konfliktu z Sowietami w tym samym okresie. Potwierdza to poza tym wiarygodno wewntrznych informacji na temat sowiecko-jugosowiaskiej wsppracy. Ukazanie si ksiki Kardelja w przeddzie zjazdu 81 partii, podczas ktrego zostaa zaakceptowana dugofalowa polityka Bloku i strategia ruchu komunistycznego, byo podobne do sytuacji, kiedy to w dzie poprzedzajcy przyjcie NEP-u i tu przed wprowadzeniem nowej strategii na drugim zjedzie Kominternu, Lenin opublikowa Dziecic chorob lewicowoci w komunizmie. Oglnikowe zaakcentowanie sowiecko-jugosowiaskiej wsppracy przeciwko imperializmowi w kwestiach, w ktrych stanowiska obu pastw byy zbiene, miao po raz pierwszy miejsce w raporcie Chruszczowa przedstawionym na XXI Zjedzie KPZR w styczniu 1959 r.5 Chocia oficjalna Historia KPZR, opublikowana po rosyjsku w 1959, krytykowaa przywdcw Jugosawii za odmow uczestnictwa w konferencji Bloku w listopadzie 1957 i okrelia program jugosowiaskiej partii jako rewizjonistyczny6 , to zaznaczaa te, e normalne relacje pomidzy KPZR i Jugosawi zostay przywrcone z inicjatywy Partii sowieckiej, ktrej polityka przyjani i wzajemnej wsppracy znw zatriumfowaa.7
153
Pojednanie z Jugosawi w latach 1957-58 poszo o wiele dalej ni planowali Sowieci w latach 1955-56. Uwzgldniao relacje przywdcw Jugosawii nie tylko z sowieckimi oponentami, ale take z liderami partii albaskiej, bugarskiej, chiskiej i pozostaymi przywdcami Bloku. Warto zauway, e dziaacze Partii w Jugosawii bez specjalnego oporu powicili dla Partii swoj ideologiczn i polityczn niezaleno podczas konferencji Bloku w listopadzie 1957. Zapewne stao si tak dlatego, e podczas konferencji zostaa przyjta rezolucja, do powstania ktrej Kardelj i Rankovi niewtpliwie si przyczynili pozwalajc jednoczenie partiom Bloku na obranie swojej wasnej drogi w deniu do socjalizmu, pod warunkiem, e bd kierowa si przede wszystkim fundamentalnymi zaoeniami rewolucji marksistowskiej i jego zasadami budowania socjalizmu. Potwierdzeniem faktu, e wszystkie partie Bloku z taktycznych wzgldw zgodziy si, eby Jugosawia nie podpisywaa gwnej deklaracji konferencji jest to, e po spotkaniu z adnej strony nie dao si odczu potpienia jej decyzji. Trzeba te przyzna, e poczwszy od listopada 1957 roku stosunki pomidzy przywdcami Bloku byy znakomite i nic nie zwiastowao, e co mogoby je popsu. Prawdziwe oblicze relacji pomidzy Jugosawi a reszt Bloku w latach 1958-60 ujrzao wiato dzienne w listopadzie 1960, kiedy to na kongresie 81 partii (nadal uwaajcym Jugosawi za kraj socjalistyczny) publicznie przyjto Manifest, ktry czciowo opiera si na popularyzowanym przez Tito, a niezmiennie krytykowanym przez Sowietw, zagadnieniu midzynarodowej solidarnoci na szerok skal oraz na zachcie Kardelja do przywrcenia aktywistycznej polityki Lenina i taktyki stosowanej w okresie pokojowego wspistnienia, a take do wykorzystania pozwalajcego na efektywniejsz budow socjalizmu dowiadczenia NEP-u. Cho nie sposb zaprzeczy, e Tito i Kardelj byli
154
gwnymi autorami Manifestu, fakt ten nie zosta w aden sposb poruszony publicznie, co wicej obaj pozostali anonimowi. Kongres za oficjalnie ogosi, e Jugosawia nie braa w nim czynnego udziau. Jugosowiaski rewizjonizm raz jeszcze zosta publicznie potpiony w samym Manifecie. Niemniej jednak zbiene z powyszymi argumentami dowody to, e w listopadzie 1957 roku zostay zawarte tajne porozumienia pomidzy Jugosawi a reszt Bloku prowadz do konkluzji, e rzekome nie branie udziau przez Jugosawi w kongresie w listopadzie 1960 roku by niczym innym, jak tylko manewrem taktycznym. Najprawdopodobniej zatem Jugosawia zgodzia si potajemnie bra udzia w przygotowywaniu przyjtych na zjedzie partii w listopadzie 1960 roku rezolucji, a cay Blok Komunistyczny uzna za suszne, e w jego interesie jest to, by Jugosawia na arenie midzynarodowej wystpowaa jako niezalene pastwo spoza Obozu.
Dalsze anomalie sporu

Szczegowa analiza sowieckiej krytyki Jugosawii i przebieg majcego miejsce w latach 1958-60 konfliktu na tle niezgody Tito z pogldami Stalina przynosi dalsze wtpliwoci co do autentycznoci rzekomego sporu i zdaje si potwierdza, e by on celowym zabiegiem dezinformacyjnym lub prb pokazania jak mona wykorzysta techniki dezinformacyjne i osign zamierzone cele. Dyskusja rozgorzaa na dobre wiosn 1958 roku, a zapocztkowaa j krytyka projektu nowego programu jugosowiaskiej partii w prasie sowieckiej. Program ten zawiera budzce kontrowersje stwierdzenie na temat obranej przez Jugosawi drogi do socjalizmu. W istocie wspgrao ono z rezolucj przyjt na konferencji komunistycznych partii Bloku w listopadzie 1957. Std te sowiecka krytyka projektu wydawaa si nie tylko zaskakujca, niekonsekwentna i nieuzasadniona, ale take nie bya
155
zgodna z faktem uznawania przez pastwa Bloku wyboru rnych drg prowadzcych do socjalizmu, przy zachowaniu jego najwaniejszych zasad, takich jak choby dominujca rola partii. Po upywie pewnego czasu Chruszczow i Tito przyznali, e sowiecka krytyka programu jugosowiaskiej partii bya nieuzasadniona. W raporcie przygotowanym na XXI Zjazd KPZR w styczniu 1959 roku Chruszczow stwierdzi: Kwestia metod i praktyk stosowanych w procesie budowania socjalizmu s indywidualn spraw wewntrzn kadego z pastw. Chciabym zaznaczy, e pomidzy Zwizkiem Radzieckim a przywdcami Jugosawii nie ma konfliktu na tle ustanawiania rad robotniczych ani innych kwestii zwizanych z jej sprawami wewntrznymi. Podczas podpisywana deklaracji konferencji przedstawicieli partii komunistycznych i robotniczych krajw socjalistycznych nie wystpiy adne niezgodnoci ani nie pojawiy si kontrowersje zwizane z tymi kwestiami.8 Dlatego te Chruszczow postanowi odrzuci wczeniejsz radzieck krytyk jugosowiaskiej wasnej drogi do socjalizmu, cho stao si to ju po zastosowaniu strategii dezinformacji, co zdyo skutecznie odwrci uwag Zachodu od rzeczywistej sytuacji w bloku komunistycznym. Sowiecka krytyka Jugosawii za to, e nie bya gorcym zwolennikiem socjalistycznej solidarnoci, bya rwnie nieuzasadniona. Uznanie przez Jugosawi NRD, a take wyraanie przez ni poparcia i solidarnoci dla jej partii komunistycznej i przywdcy Ulbrichta pokazao, e Jugosawia dotrzymaa tajnej obietnicy wsparcia, ktr daa Sowietom. Warto zauway, e ani Sowieci, ani Jugosowianie nie ujawnili podczas toczcego si w 1958 roku konfliktu, e faktycznie doszli do porozumienia. Oficjalnie zjazd partii jugosowiaskiej w kwietniu 1958 roku zosta zbojkotowany przez pozostae pastwa Bloku. Bojkot ten jednak wydawa si niepeny, bo chocia nie pojawiy si na nim
156
oficjalne delegacje przedstawicieli pastw bloku, to jako obserwatorzy pojawili si ambasadorowie tych krajw. Wiele wtpliwoci pozostawia take kwestia presji ekonomicznych zastosowanych przez Sowietw wobec Jugosawii w nastpstwie konfliktu 1958 roku. Zwizek Sowiecki nie anulowa umw ani nie zaostrzy stosunkw gospodarczych, tak jak miao to miejsce za Stalina w przypadku sporu z Tito. Handel, wsppraca techniczna i wymiana kulturalna trway nadal w najlepsze. Sowieci nie odwoali swoich zobowiza kredytowych z 1956 roku, nie uniewanili ich, ani nie zmienili ustalonych terminw ich realizacji. Jedynie sugerowali, e naleaoby przedyskutowa przesunicie uregulowanie tych zobowiza z lat 1957-64 na lata 196269 i 1963-69. W grudniu 1958 w Moskwie rozpoczy si negocjacje w sprawie sowiecko-jugosowiaskiego handlu, a w kwietniu 1959 roku podpisany zosta program wsppracy kulturalnej. W styczniu 1960 przywdca jugosowiaski VukmanoviTempo spotka si w Moskwie z Chruszczowem. W tym samym czasie pomidzy Zwizkiem Sowieckim podpisany zosta protok o wsppracy naukowej. Skupienie si na krytyce Jugosawii za brak rewolucyjnego zapau pomogo w odwrceniu uwagi od faktu udzielenia przez ni wsparcia ruchom wyzwoleczym, zwaszcza tym w Afryce. Wydaje si te warte uwagi, e zaledwie po kilku miesicach od sowieckiej krytyki Tito za przyjcie pomocy amerykaskiej, Zwizek Sowiecki sam zwrci si do Stanw Zjednoczonych o udzielenie kredytu wysokoci dwch miliardw dolarw na cele modernizacji przemysu. Tito sam zwrci uwag na ten fakt w kwietniu 1959 w nawizaniu do styczniowej wizyty Mikojana w Stanach Zjednoczonych. Chocia pozycja Jugosawii w ONZ zdawaa si by zachwiana ze wzgldu na wspieranie raz to Stanw Zjednoczonych, raz to Zwizku Sowieckiego, to w istotnych kwestiach, takich jak trak-
157
tat niemiecki (w lutym 1959), kolonializm, rozbrojenie, reorganizacja struktur ONZ czy czonkostwo w ONZ Chin komunistycznych, Jugosawia niezmiennie popieraa jednak sowiecki punkt widzenia. Byy wic uzasadnione powody, by Gromyko mg stwierdzi, e stosunki Sowietw z Jugosowianami s dobre i e w najwaniejszych kwestiach oba kraje posiadaj zbiene stanowisko.9 Porwnanie konfliktu z 1958 roku z rozamem w 1948 r. doskonale pokazuje jak sztuczne byy rnice w tym pniejszym przypadku. Spr 1958 roku nie nabra spodziewanego rozmachu. Nie nastpi rozam w kwestiach politycznych, ekonomicznych ani w relacjach kulturalnych. Jugosawia za nie bya politycznie izolowana przez Blok komunistyczny. Nie groono jej interwencj militarn ani nie bojkotowano jej gospodarczo. Nie nastpiy wiksze zmiany, jeli chodzi o personel dyplomatyczny Jugosawii w pastwach Bloku i vice versa, a midzynarodowe wizyty delegacji nadal si odbyway pomidzy Jugosawi a pastwami Bloku. Jugosawia wystpia z prob o zgod na udzia w spotkaniu RWPG w kwietniu 1959, ale rzekomo zostaa ona odrzucona. Niemniej jednak jeszcze w tym samym miesicu w Belgradzie zosta podpisany program wsppracy kulturalnej pomidzy Zwizkiem Sowieckim i Jugosawi. Poniewa niuanse protokou dyplomatycznego czsto wykorzystywane byy przez zachodnich analitykw jako dowd na konflikty w wiecie komunistycznym, warto zauway, e pomimo domniemanego sporu, podczas wizyty w Albanii 26 maja 1959 Chruszczow przelatujc nad Jugosawi wysa Tito telegram z pozdrowieniami, na ktre ten odpowiedzia nastpnego dnia. Kwesti budzc dalsze wtpliwoci odnonie prawdziwoci konfliktu byo rwnie jego zakoczenie. W 1960 roku praktycznie bez adnej przyczyny stosunki sowiecko-jugosowiaskie nagle ulegy znacznemu polepszeniu, za czym posza w lad ci-
158
sa wsppraca dyplomatyczna. Oficjalna ju zgoda pomidzy oboma krajami nastpia w 1961 r. Kontrowersyjny program partyjny Jugosawii, tak krytykowany przez Chruszczowa i sowieck pras w latach 1958 i 1959, a ktrego Jugosowianie za wszelk cen bronili, przesta by koci niezgody w stosunkach politycznych w 1960 i 1961 roku. Podsumowujc, jawne, oficjalne informacje pochodzce ze rde komunistycznych potwierdzaj wiarygodno wiadomoci na temat tajnych sowiecko-jugosowiaskich umw i pozwalaj wysnu wniosek, e majcy miejsce w latach 1958-60 konflikt pomidzy Sowietami a Jugosowianami nie by powtrzeniem wczeniejszego autentycznego rozamu pomidzy Tito i Stalinem, lecz produktem starannie przeprowadzonej operacji dezinformacyjnej, ktra miaa na celu wzmocnienie dugofalowej polityki Bloku Komunistycznego, do powstania ktrej obie strony sporu znacznie si przyczyniy. Gdy wiadomo ju, e toczcy si w latach 1958-60 spr by wygenerowany sztucznie, a polemiki pomidzy przywdcami miay jedynie za zadanie odwrci uwag obserwatorw z zewntrz od rzeczywistych problemw, wyjanienie pozostaych aspektw konfliktu staje si jasne. Na przykad w odpowiedzi na chiskie ataki na Jugosawi, prasa jugosowiaska zacza krytykowa chiskie komuny [wiejskie]. Nieco pniej, w grudniu 1958, Chruszczow przyzna byemu senatorowi Hubertowi Humphreyowi, e pomidzy Sowietami a Chinami wystpoway rnice na tym tle. W nastpnym miesicu, podczas XXI Zjazdu KPZR Chruszczow, nie zwaajc na swoj wasn wczeniejsz krytyk, oskary jugosowiaskich rewizjonistw o szerzenie nieprawdziwych informacji na temat rzekomych rnic pomidzy KPZR i KPCh. Wypowiedzia wtedy nastpujce sowa: Jugosowiascy rewizjonici majc czelno bra na wiadka tego konfabulanta [Humphreya]. Wyprzedzajc nieco tre nastpnych roz-
159
dziaw, ju teraz warto zauway, e zdarzenie to bardzo dobrze ilustruje technik i funkcjonowanie dezinformacji. Po pierwsze, lece w interesie Zachodu, a faktycznie nieistniejce rnice pomidzy ZSRR a ChRL, zostay poruszone na najwyszym szczeblu. Nastpnie Chruszczow zaprzeczy swoim wasnym wczeniejszym sowom, co dodatkowo przykuo uwag zachodnich analitykw i zasugerowao, e przywdca prawdopodobnie w do nieudolny sposb prbuje zamaskowa prawd o rzeczywistym stanie sowiecko-chiskich relacji. Oprcz duej roli w kontekcie stosunkw pomidzy Zwizkiem Sowieckim a Chinami, epizod ten dostarczy dalszych sztucznie wygenerowanych argumentw przemawiajcych za istnieniem opracowanego wczeniej i kontrolowanego sporu pomidzy oboma pastwami. Nie by to oczywicie przykad antagonizmu pomidzy nimi, ale przeciwnie cisej wsppracy na polu dezinformacji podczas realizacji tajnych ustale.
Cele sowiecko-jugosowiaskiego sporu toczcego si w latach 1958-60

Gwnym zaoeniem stworzenia wraenia konfliktu 1958-60 byo odwrcenie uwagi Zachodu od faktycznego denia do zgody pomidzy Jugosawi, a reszt Bloku Komunistycznego. Przyczyna bya podwjna. Biorc pod uwag antysowieckie stanowisko zajmowane przez Jugosawi w ostatnich latach ycia Stalina, jej poparcie dla powstania na Wgrzech oraz wydarze w Polsce w 1956 roku, nage pojednanie z Jugosawi w 1958 mogoby mie niekorzystne konsekwencje dla sytuacji w Obozie Komunistycznym. Sytuacji takiej naleao jednak unikn, zwaszcza gdy trway prace nad sformuowaniem nowej, dugofalowej polityki Bloku. Z drugiej strony naleao uwzgldni si nastrojw nacjonalistycznych panujcych w spoeczestwie Jugosa-
160
wii i wewntrz samej partii jugosowiaskiej. Dlatego te otwarte porzucenie tych de przez przywdcw Jugosawii na rzecz Bloku Komunistycznego i zastosowanie si do wymogw dugofalowej polityki mogoby spowodowa niezadowolenie w kraju zarwno wrd dziaaczy jugosowiaskiej partii, jak rwnie wrd opozycji. Innym wanym celem byo przygotowanie przywdcw Jugosawii do penienia szczeglnej, strategicznej roli poprzez zbudowanie ich wizerunku jako politykw niezalenych na arenie midzynarodowej. W krajach zaawansowanych obliczone to byo na pomoc liderom partii komunistycznych w wykorzystywaniu stosunkw z socjalistami europejskimi, a przywdcom zwizkw zawodowych w zachcaniu do tworzenia zjednoczonych frontw pomidzy socjalistami a partiami komunistycznymi, a na dusz met miao przyczyni si do rozwizania paktw militarnych ze Stanami Zjednoczonymi oraz do neutralizacji Europy Zachodniej i Japonii. W krajach rozwijajcych si rozpowszechnianie mitu konfliktu miao suy uznaniu Jugosowian za autentycznych, neutralnych przywdcw niezaangaowanego politycznie (po stronie Wschodu lub Zachodu) ruchu, na ktry wpyw mieliby przywdcy pastw Trzeciego wiata z czasem zwracajc go przeciw pastwom Zachodu. Zaoeniami drugorzdnymi byy nastpujce cele do osignicia wynikajce ze sporu: zdecydowane przypicie Jugosawii etykietki rewizjonistw i traktowanie jej polityki oraz doktryn jako ekstremy w ramach przez rnych odmian komunizmu; na dalszym etapie, przedstawienie Chruszczowa i przywdcw sowieckich jako zmieniajcych postawy wobec jugosowiaskiego rewizjonizmu i przez to znalezienie uzasa-
161
dnienia dla pomocy sowieckim dziaaczom i dyplomatom w ich dziaaniach wobec krajw rozwinitych; zdobycie dowiadczenia, zapewnienie wsparcia oraz stworzenie sprzyjajcej atmosfery dla rozwoju innych operacji dezinformacyjnych prowadzonych wedug podobnego schematu w kontekcie rozamu sowiecko-albaskiego i chisko-sowieckiego, a w dalszej perspektywie czasowej w kwestii niezalenoci rumuskiej.
1 2
Prawda, 4 czerwca 1958 r. Autor by podwadnym Grigorenki w Departamencie Kontrwywiadu, w roku 1951. W grudniu 1959 Grigorenko odwiedzi Departament Informacji, w ktrym autor w tym czasie pracowa, w celu poszukiwania kandydatw do pracy do swojego wydziau kadr o dowiadczeniach z zakresu Jugosawii i Albanii. Cel wizyty wymaga od Grigorenki wyjanienia, jaki rodzaj obowizkw mieliby wykonywa ci oficerowie. Informacja na temat zaangaowania Puszkina w t operacje, zostaa potwierdzona przez innego oficera KGB, Kurienyszewa.
Georgij Maksymowicz Puszkin, sowiecki dyplomata od r. 1937, ambasador w NRD do pocztku roku 1958, z dowiadczeniem w stosunkach na Wgrzech, na rodkowym Wschodzie i w Sinkiangu. Oficjalnie od 1959 r. by wiceministrem spraw zagranicznych.
4 5
Yugoslav Facts and Views, nr 56, (1958). CSP, red. Leo Gruliow, New York, 1959, Frederick Praeger, tom 3, str. 62: [Chruszczow powiedzia:] W wielu kwestiach polityki zagranicznej mwimy jednym gosem.
History of the Communist Party (Historia Partii Komunistycznej), wydanie anglojzyczne, Moskwa (Foreign Languages Publishing House), 1960, strony 701-702.
162
Tame, str. 641: Nastpnie Komunistyczna Partia Zwizku Sowieckiego ze swej wasnej inicjatywy podja kroki, w celu odnowienia stosunkw ZSRR z Jugosawi. (...) Polityka przyjani i wzajemnej pomocy, realizowana przez KPZR, zatriumfowaa. Niekiedy bdy, popeniane w zakresie stosunkw pomidzy braterskimi krajami miay charakter drugorzdny i przypadkowy. Istota tych stosunkw bya w peni socjalistyczna, a przebiegay one zgodnie z zasadami internacjonalizmu proletariackiego. KPZR dooya wszelkich stara, sucych wzmocnieniu stosunkw z Chisk Republik Ludow i innymi demokracjami ludowymi, co okazao si niezwykle skuteczne. Poczone dziaania KPZR i innych partii komunistycznych, stojcych na czele odpowiednich pastw, zaowocowao ustanowieniem braterskiej wsplnoty pastw socjalistycznych i adne intrygi ze strony wrogw nie s, ani nie bd w stanie zburzy jej solidarnoci i jednoci. Ta jedno jest rdem iy caego socjalistycznego obozu. (...) Problem stosunkw pomidzy krajami socjalistycznymi, mimo caej jego zoonoci, zosta skutecznie rozwizany w interesie obu krajw i caego obozu socjalistycznego.
8 9
CSP, tom 3, str. 68-69. Encyklopedia (GSE), wyd.: 1961 r., str. 374.
163
14 Druga Operacja Dezinformacyjna: ewolucja sowieckiego systemu wadzy. Cz I: gwne zmiany w ZSRR
Pewne majce miejsce od roku 1958 wydarzenia w Zwizku Sowieckim czsto byway interpretowane przez Zachd jako odzwierciedlenie zmian zachodzcych w rygorystycznej dotychczas ideologii komunistycznej i jako dowd jej malejcego wpywu na polityk wewntrzn pastwa. Uwaano, e te rzekome tendencje wynikaj z tego, e Zwizek Sowiecki staje si potg, ktra stara si realizowa swj interes narodowy w tradycyjny sposb i stawia czoo wewntrznym problemom politycznym, a zwaszcza powstaniu ruchu dysydenckiego. Chocia faktycznie miay miejsce liczne zmiany w wielu aspektach funkcjonowania reimu: ekonomicznym, politycznym, dyplomatycznym i ideologicznym, to jeli chce si zrozumie rodzaj i cel Dezinformacji, ktr zastosowano podczas informowania o nich, naley dokona rozrnienia pomidzy samymi zmianami, a sposobem w jaki zostay zaprezentowane.
Zmiany ekonomiczne
Poczwszy od pnych lat pidziesitych, zmiany w sowieckiej gospodarce obejmoway zachty materialne do zwikszenia produkcji w przemyle, rolnictwie, promowanie konkurencji i
164
CZ DRUGA. ROZDZIA 14
rozszerzanie rynku prywatnego w miastach. Do zaskakujcym dowodem wiadczcym o jakby odradzaniu si kapitalizmu, ktry pojawi si w sowieckiej prasie, byy sensacyjne artykuy powicone czarnemu rynkowi i kapitalistom funkcjonujcym w Zwizku Sowieckim w podziemiu. Wyznanie byego sowieckiego podziemnego milionera ukazao si 1959 lub 1960 roku w gazecie Izwiestia. Tak naprawd w Zwizku Sowieckim istnieje [pisane w 1984 r.] i zawsze istnia rynek prywatny, na ktrym skolektywizowani chopi i osoby prywatne sprzedawali produkty spoywcze wyhodowane na wasnych polach i dziakach. W okresie NEP-u, kiedy dopuszczono wasno prywatn i przedsibiorczo, rynek ten osign swj porewolucyjny zenit. Wraz z kocem NEP-u i kolektywizacj rolnictwa, zmala on jednak do nic nieznaczcych rozmiarw. Podczas drugiej wojny wiatowej i wkrtce po niej na krtko ody, a nastpnie, w ostatnich latach rzdw Stalina, zosta drastycznie ukrcony. Po mierci dyktatora, wraz z nowymi zachtami i zniesieniem zakazw kontyngentw rolnych z prywatnych poletek, rynek znowu zyska na znaczeniu. W tej chwili istnieje w dwch podstawowych formach: gwny rynek, obejmujcy kolektywne gospodarstwa i osoby prywatne sprzedajcych wasne pody rolne i niewielki czarny rynek, gwnie w Moskwie i Leningradzie, gdzie maj miejsce nielegalne transakcje walutowe midzy sowieckimi spekulantami i dyplomatami z zagranicy. Wzrost na rynku zasadniczym by cile ograniczony, poniewa wprowadzeniu bodcw ekonomicznych dla rolnikw i robotnikw nie towarzyszya legalizacja prywatnych przedsibiorstw. Nacisk pooono na wzrost produkcji oraz wydajno kolektywnych gospodarstw, pastwowych fabryk i przedsibiorstw handlowych. Jak wiadomo, nie mona mwi o znaczcym rozszerzeniu rynku prywatnego i funkcjonowania konku-
165
rencji z sektorem publicznym bez wprowadzenia wasnoci prywatnej. Rzd sowiecki nie zdradza jednak adnych oznak takich dziaa; wrcz przeciwnie, reim cigle pozostaje jej wrogi, a ostatecznym celem polityki Partii jest cakowite zlikwidowanie sektora prywatnego. Z kolei czarny rynek, o czym doskonale wiedz zachodni dyplomaci, jest w Zwizku Sowieckim nielegalny i bardzo ograniczony. Z czego zdaj sobie spraw zaledwie nieliczni, jest on potajemnie kontrolowany i aktywnie wykorzystywany przez Departament Zwalczania Kontrabandy KGB. Co wane, departament ten powsta w roku 1959 i podczas jego tworzenia wzorowano si na podobnej komrce, ktra powstaa w OGPU w okresie NEP-u. Jego gwn funkcj jest kontrolowanie dziaa krajowych spekulantw i biznesmenw zagranicznych, a take szantaowanie i rekrutowanie jako agentw czonkw kolonii dyplomatycznej i innych zagranicznych goci, uczestniczcych w nielegalnych transakcjach. Szef nowego departamentu, Siergiej Michajowicz Fiedosiejew, ktry mia na koncie liczne sukcesy w rekrutowaniu obcokrajowcw, wczajc Amerykanw, w 1961 roku zosta awansowany na szefa Departamentu Amerykaskiego [KGB], odpowiedzialnego za rekrutacj pracownikw ambasady USA w Moskwie. Taka postawa wobec prywatnej przedsibiorczoci istniaa w Zwizku Sowieckim od czasw rewolucji. Aresztowania oszustw i spekulantw, ktrzy wzbogacili si kosztem pastwa nie zawsze byy ujawniane. Chocia w latach 1959-1962 naganiano je, nie znaczy to jednak, jak zgodnie z intencjami Zwizku Sowieckiego wierzyli zachodni obserwatorzy, e w ZSRR odradza si kapitalizm. Wrcz przeciwnie, oznaczao to, e reim postpowa zgodnie ze swoj tradycyjn doktryn eliminowania pozostaoci kapitalizmu, w tym samym czasie promujc mit jego rzekomego odradzania si.
166
Od koca lat pidziesitych miaa miejsce reorganizacja sektora przemysowego. Lokalne kierownictwa przejy wiksz inicjatyw, chocia nie oznaczao to wcale osabienia kontroli na szczeblu centralnym. Utworzone zostay lokalne rady gospodarki ludowej, a autorytet urzdnikw odpowiedzialnych za gospodark zdecydowanie si poprawi. W zachodniej terminologii okrela si ich mianem technokratw, o ktrych mwi si, e ich celem jest denie do przejmowania coraz wikszej kontroli nad gospodark. Niemniej jednak naley zwrci uwag na fakt, e zachodni badacze w duej mierze ignoruj fakt, e ci odpowiedzialni za rozwj gospodarki technokraci s w rzeczywistoci czonkami partii, ktrzy otrzymawszy specjalistyczne wyksztacenie, wprowadzaj w ycie partyjn doktryn. Umoliwia to Partii sprawowanie o wiele wikszej kontroli nad sowieckim przemysem, ktry mimo ostatnich zmian, jest w jeszcze wikszym stopniu ni wczeniej centralnie planowany i koordynowany. Od 1962 roku w oficjalnej prasie sowieckiej toczya si dugotrwaa debata na temat wprowadzenia motywu zysku ekonomicznego, koncepcji gospodarki regulowanej rynkowo i stworzenia trustowego systemu w przemyle. Sowiecki ekonomista, profesor Liberman odgrywa w niej niezwykle istotn rol.1 Wedug Libermana, fabrykom naleao wyznacza jedynie podstawowe plany produkcyjne, ktre powinny by oparte gwnie na zamwieniach komercyjnych. W ramach planu podstawowego, fabryki miay mie swobod okrelania zarobkw i ponoszonych kosztw. Cz zyskw powinna by wpacana na fundusz nagrd, z ktrego wypacaoby si dodatki kadrze zarzdzajcej i robotnikom. Rzd zachca do wprowadzenia pastwowych holdingw dziaajcych wedug kryterium zysku ekonomicznego. Kilka rzeczywicie powstao po 1962 roku. We Lwowie na przykad kilka niewielkich fabryk butw poczono eksperymental-
167
nie w jeden kompleks przemysowy Postp, za w Gorkim i innych miastach powstay inne holdingi. Podobiestwo tych reform do ustroju kapitalistycznego jest tylko powierzchowne. Ich skutkiem byo wzmocnienie, a nie osabienie kontroli Partii nad przemysem. Fundamentalne rnice celw midzy systemem sowieckim a kapitalistycznym, zasady wasnoci i zarzdzania, dystrybucji dochodu narodowego i wadzy politycznej pozostaj bez zmian. W Zwizku Sowieckim wci najwiksz uwag zwraca si na przemys ciki, a w szczeglnoci na zbrojenia, wczajc satelity wojskowe i pociski nuklearne. Naley zwrci uwag na fakt, e reformy ekonomiczne do pewnego stopnia odpowiadaj dowiadczeniom NEP-u. Niektre z pomysw Libermana, takie jak choby tworzenie holdingw przemysowych, odpowiaday wzorcowi NEP-u. W rzeczywistoci jednak zmiany z lat szedziesitych nie byy tak dalekosine, jak te z lat dwudziestych. Nie przywrcono prywatnej wasnoci w przemyle, za rolnictwo pozostao skolektywizowane. Reformy z lat szedziesitych i siedemdziesitych nie oznaczay fundamentalnej zmiany reimu. Byy to jedynie wykalkulowane kroki w ramach polityki dugofalowej. Ich celem nie bya zmiana natury systemu, ale jego stabilizacja i skuteczniejsza kontrola Partii nad gospodark. Obecnie [1984 r.] istnieje mniej, ni miao to miejsce w latach dwudziestych, obiektywnych przesanek pozwalajcych wysnu wniosek, e od roku 1960 zmiany w gospodarce zmierzaj w stron kapitalizmu. Niemniej jednak w latach szedziesitych i siedemdziesitych tak naprawd stosowano te same co w okresie NEP-u techniki wyolbrzymiania i faszowania obrazu reform, wprowadzanych celem wywoania wraenia, e sabnie wpyw ideologii i e pojawia si moliwo odrodzenia kapitalizmu.
168
KGB brao aktywny udzia w tym procesie dezinformacji. Na polecenie Szelepina w Izwiestiach zamieszczono wyznania milionera z tzw. pwiatka. Szerzej stosowano techniki bezporedniego wpywania na opinie i wraenia zachodnich turystw, biznesmenw, naukowcw i korespondentw gazet. Dla przykadu, gdy zachodni ekonomici przebywajcy z wizyt w ZSRR wyra ch spotykania si ze swoimi sowieckimi kolegami, normaln praktyk tych drugich jest zawiadamianie Partii i KGB o majcej si odby rozmowie. Ma to na celu przygotowanie do odpowiedniego poprowadzenia spotkania i poruszenia kwestii bdw systemu sowieckiego i kierunku, w ktrym on ewoluowa. Wiedzc, e tak naprawd prawdziwe odrodzenie kapitalizmu w Zwizku Sowieckim nie miao miejsca, nietrudno doj do wniosku, e chiskie i albaskie zarzuty w polemikach z sowieckim kierownictwem w latach szedziesitych byy bezpodstawne i dlatego naley je traktowa jako element dezinformacji. Bya ona prowadzona zgodnie z decyzjami odnoszcymi si do polityki dugofalowej, podjtymi w latach 1958-60 przy udziale Chiczykw i Albaczykw.
Zmiany polityczne
Wiara Zachodu w to, e postawa ZSRR wobec wewntrznych i zewntrznych problemw politycznych w latach szedziesitych stawaa si coraz agodniejsza, bya oparta na licznych zmianach wprowadzanych poczwszy od 1958 roku. Midzy innymi rozwinito now formu, ktra miaa zastpi dyktatur proletariatu w oficjalnym jzyku komunistw. W ten sposb powstaa koncepcja ojczyzny caego narodu.2 Wprowadzone zostay odpowiednie zmiany prawne, jak rwnie podjto pozorne kroki, majce rzekomo na celu zmniejszenie roli i wpywu sub bezpieczestwa. W 1959 roku zniesiono na krtko Wszechzwizko-
169
we Ministerstwo Spraw Wewntrznych. Na uwag zasuguje rwnie fakt, e szef KGB, niesawy genera Iwan Sierow, zosta zwolniony 9 grudnia 1958 roku, a jego nastpc zosta byy przywdca ruchu modzieowego, uznawany za liberaa Szelepin. Do wanych zmian naleao take ograniczenie stosowania terroru i zadekretowanie przestrzegania socjalistycznego legalizmu. KGB prezentowano jako zreformowan instytucj, surow w stosunku do wrogw reimu, ale humanistyczn w podejciu do narodu radzieckiego. Warto zwrci uwag na podobiestwo w tym aspekcie do sposobu przedstawiania odpowiednich organw bezpieczestwa z czasw Dzieryskiego. Co ciekawe, Chruszczow wobec wydawcw prasy socjaldemokratycznej w Niemczech Zachodnich wyrazi opini, e instytucje bezpieczestwa pastwowego w ogle nie byy potrzebne w ZSRR, a w najlepszym wypadku wykorzystywane byy gwnie do walki z drobn kradzie.3 Chruszczow i Szelepin wielokrotnie zaprzeczali istnieniu winiw politycznych w Zwizku Radzieckim.4 Wedug pisma Kommunist, organy bezpieczestwa pastwowego kad teraz wikszy nacisk na prac prewencyjn i wychowawcz (...) rozwijaj take prac profilaktyczn.5 Stoi to w duej sprzecznoci z rol przypisywan wczeniej represjom. Pozornie przyjto bardziej tolerancyjn postaw wobec religii. Na stanowisku Szefa Zarzdu ds. Kocioa Prawosawnego KGB G. Karpowa zmieni Kurojedow, byy sekretarz komitetu partyjnego na prowincji. Pozwolono podrowa zagranic przywdcom religijnym. Na bardziej liberalne zmienio si te podejcie w stosunku do pisarzy, naukowcw i artystw. Od czasu do czasu spontaniczne do gosu dochodzia opinia publiczna. Zdarzao si nawet, e niekiedy publikowano krytyczne komentarze na temat reimu. Chocia wadza wci wspieraa tradycyjn sztuk socrealistyczn, w Moskwie odbyy si dobrze przyjte wystawy czoowych
170
twrcw sztuki nowoczesnej. Zostay one jednak publicznie skrytykowane przez Chruszczowa. Podobnie rozwijaa si sytuacja w literaturze. Oprcz tradycyjnego pisarstwa komunistycznego, niektrzy znani sowieccy twrcy i poeci publikowali kontrowersyjne materiay, zarwno w prasie radzieckiej, jak i zagranicznej. W konsekwencji niektrych przeladowano i karano. W Zwizku Radzieckim opublikowany zosta krytykujcy Stalina wiersz Jewtuszenki. Podobnie byo z Dniem z ycia Iwana Denisowicza, stanowicym opis ycia w sowieckim wizieniu, ktrego autor sam by winiem za czasw Stalina. W latach szedziesitych pojawiy si rwnie dziea innych byych winiw, takich jak Diakow i Georgij Szelest. Za granic podrowao wicej obywateli ZSRR, wczajc pisarzy, ktrzy pozwalali sobie na krytyczne uwagi na temat reimu. Niektrym pozwolono nawet na zawsze wyjecha ze Zwizku Sowieckiego. W samym ZSRR znany pisarz Koczetow zosta uznany za lidera skrzyda konserwatywnego w zwizku pisarzy, za poeta Twardowski, ktry sponsorowa pisarstwo Soenicyna, przewodzi liberaom. Do tych ostatnich doczyli Jewtuszenko i Wozniesieski, a take prominentni naukowcy i dysydenci. Dziki tym bardziej liberalnym postawom, wizerunek Zwizku Sowieckiego w wiecie zewntrznym uleg zmianie, nie dotyczyo to jednak politycznych fundamentw reimu. Ojczyzna caej ludzkoci nada bya dyktatur partii, jeszcze skuteczniejsz dziki aparatowi partyjnemu i jego organom, wczajc KGB. Instytucja ta wci bya jednym z filarw siy i stabilnoci reimu komunistycznego. Nadal przeladowano opozycj polityczn, ale tym razem wybirczo. Prawdziwa natura systemu i KGB oraz brak tolerancji dla opozycji ideologicznej objawiy si w padzierniku 1959 roku, kiedy to w Niemczech Zachodnich KGB zamordowao przywdc ukraiskich nacjonalistw, Stepana Bander. Wewntrz ZSRR nie mniej bezwzgldnie tumiono wszelkie ru-
171
chy nacjonalistyczne i opozycyjne. Mimo dementi Chruszczowa, cho co prawda w mniejszej liczbie ni za Stalina, wci istnieli winiowie polityczni. Procesy polityczne wci utrzymywane byy w tajemnicy. Skali represji nie mona ocenia przez pryzmat niekiedy upublicznianych procesw pokazowych lub informacji, ktre przeciekay z przyczyn politycznych i taktycznych przez samizdat i inne rda, wzorem lat dwudziestych. Wedug Mironowa, byego szefa KGB w Leningradzie w latach 1958-59, tamtejsza delegatura suby wci dokonywaa zatrzyma w 35% wykrywanych przypadkw. Pozostae 65% elementw antysocjalistycznych profilaktycznie ostrzegano. Sowieccy intelektualici wci podlegali oficjalnej kontroli organizacji partyjnych w postaci licznych instytutw, akademii i zwizkw zrzeszajcych rnych twrcw, na przykad pisarzy. Podlegali take kontroli nieoficjalnej za porednictwem tajnych agentw i sub bezpieczestwa. Nie byo moliwoci wolnego, niezalenego wyraania pogldw politycznych. Cho skala terroru zmniejszya si w porwnaniu z czasami stalinowskimi, to jednak prawdziwe reformy nie poszy ju dalej ni w czasie odwily z lat 1953-56. W wietle tajnego raportu Szelepina, tak zwana polityczna ewolucja reimu moe by rozumiana jako wprowadzenie dugofalowej doktryny stabilizacji i wzmacniania reimu poprzez zastosowanie metod wykorzystanych z sukcesami w latach dwudziestych. Nie ograniczono wadzy KGB, ale nadano jej szersz, aktywniejsz, przemylan i wpywow rol polityczn w ksztatowaniu i warunkowaniu ycia spoecznego. Cytowane powyej opinie Chruszczowa i innych dziaaczy o zmniejszeniu roli KGB byy nieprawdziwe i same w sobie s dowodem wiadomego tworzenia faszywego wizerunku spoeczestwa sowieckiego. W jego kreowaniu udzia bray KGB, Partia i kierownictwo radziec-
172
kie. Wybitni sowieccy prawnicy, wczajc kilku z Instytutu KGB, jak na przykad profesor Wiktor Cziwkadze, pomogli w formuowaniu nowej koncepcji ojczyzny caej ludzkoci. Przyczynili si oni take do przygotowania cytowanych powyej faszywych deklaracji o ograniczeniu roli KGB i nieistnieniu w ZSRR winiw politycznych. Kiedy zaskoczeni pracownicy i studenci Instytutu KGB (wczajc autora) wskazali na niecisoci uwag Chruszczowa, powiedziano im, e takie wypowiedzi byy konieczne z przyczyn politycznych i taktycznych. W rzeczywistoci miao to suy ukryciu nowej roli KGB. Dalsze dowody na t przemian, ktre wskazuj na zwizki midzy technikami stosowanymi w latach szedziesitych i w okresie NEP-u, mona odnale w tak zwanej sprawie Szugina. Szugin by dawnym przywdc emigracyjnego ruchu monarchistycznego, ktry sta si ofiar operacji Trust. Zosta niewiadomie wykorzystany przez OGPU do zasugerowania Zachodowi, e w Zwizku Sowieckim dochodzi do ewolucji systemu. We wrzeniu 1925 roku Szugin zosta zwabiony do ZSRR i pod auspicjami Trustu odwiedzi Kijw, Moskw i Leningrad, spotykajc si z ministrami obrony, spraw zagranicznych i finansw podziemnej organizacji. W 1927 roku napisa ksik o swojej wizycie w Zwizku Sowieckim, zatytuowan Trzy Miasta. Po zdobyciu przyzwolenia Trustu, opublikowa ksik za granic. Jedn z gwnych jej tez byo uznanie interwencji w sprawy sowieckie za nie majc sensu, skoro komunizm by w odwrocie. Po drugiej wojnie wiatowej tajni agenci zatrzymali Szugina w Belgradzie. Za zwizki z Trustem, przywdca zosta uwiziony w ZSRR. W latach szedziesitych zosta wypuszczony i wykorzystany przez KGB, tym razem wiadomie, do opublikowania broszury o treci sugerujcej, e ustrj sowiecki ewoluowa w kierunku demokratyzacji i wikszej tolerancji.6
173
Zmiany w dyplomacji
Od 1958 roku przywdztwo sowieckie kado szczeglny nacisk na pokojowe wspistnienie, stosunki handlowe i gospodarcze z Zachodem oraz biznesowe podejcie do negocjacji i zawieranych porozumie. Sowiecka dyplomacja wesza w aktywn faz, normaln praktyk bya osobista dyplomacja na najwyszym szczeblu. Chruszczow i inni przywdcy ZSRR odwiedzali Stany Zjednoczone i Francj, za do Zwizku Radzieckiego zapraszano przywdcw zachodnich. Poczyniono starania na rzecz poprawy stosunkw z Wielk Brytani, USA, Wielk Brytani, Francj i Japoni. Sowieci okazywali zainteresowanie udziaem w konferencjach na szczycie i spotkaniami midzynarodowymi na temat rozbrojenia i handlu. 4 grudnia 1958 roku ZSRR wystosowa deklaracj o zaniechaniu tekstw nuklearnych. Zarwno przed, jak i po tej dacie zgoszono take inne propozycje rozbrojeniowe.7 Sowieci wyraali take ch uzyskania dbr kapitaochonnych z zaawansowanych krajw uprzemysowionych na zasadzie kredytowania dugoterminowego.8 Szczegln uwag zwrcono na pastwa ssiadujce z ZSRR.9 W maju 1962 roku Chruszczow zaproponowa zorganizowanie wiatowej konferencji powiconej handlowi. Te inicjatywy nie dowodziy ewolucji w kierunku mniej ideologicznej i konwencjonalnej formy narodowej dyplomacji ze strony rzdu sowieckiego. Aby to dostrzec, naley je porwnywa z radzieck dyplomacj z czasw NEP-u. Byy to obliczone na podobny efekt kroki, podjte na podstawie i w ramach dugofalowej polityki ideologicznej. Podobny nacisk na pokojowe wspistnienie i czysto biznesowe stosunki z rzdami niekomunistycznymi mona byo zaobserwowa w okresie poprzedzajcym konferencj w Genui w 1922 roku. W tym okresie sam Lenin zaleca stosowanie umiarkowanego jzyka i unikanie sownictwa, ktre w jakikolwiek sposb mogo sugerowa, e terror i przemoc odgryway jakkolwiek rol w sowieckiej taktyce.
174
Sowieckie propozycje przedstawione Zgromadzeniu Oglnemu ONZ, dotyczce cakowitego rozbrojenia i zwoania wiatowej konferencji o handlu, do zudzenia przypominaj sowieckie propozycje z lat dwudziestych. Tzw. umiarkowana radziecka dyplomacja z lat szedziesitych bya powtrzeniem leninowskiej aktywnej polityki zagranicznej, obliczonej na osiganie konkretnych korzyci poprzez wykorzystywanie konfliktw wewntrz i midzy pastwami niekomunistycznymi. Jeli zestawi ten historyczny kontekst sowieckiej dyplomacji z lat szedziesitych wraz z artykuem Lenina zatytuowanym Dziecica choroba lewicowoci w komunizmie, atwiej zrozumie dlaczego wspistnieniu i wsppracy opartej na interesie ekonomicznym towarzyszya intensyfikacja walki ideologicznej wewntrz i na zewntrz Zwizku Sowieckiego w latach szedziesitych. Wypowiedzi Chruszczowa o pokojowym wspistnieniu i rozbrojeniu byy poczone z bezporednimi atakami na kapitalizm i przepowiedniami przesile na Zachodzie, ktre wyraono podczas wizyt w USA w latach 1959-60 i bezporednio po nich.1 0 Jeszcze waniejsza bya intensyfikacja wsparcia ruchw rewolucyjnych i wyzwolenia narodowego, w szczeglnoci w Wietnamie i Afryce. W roku 1960 w ZSRR zaoono now wysz uczelni, Uniwersytet im. Lumumby, gdzie planowano szkoli przywdcw rewolucyjnych dla krajw rozwijajcych si w Afryce, Azji i Ameryce aciskiej. Podobiestwo sowieckich inicjatyw z lat dwudziestych do tych z lat szedziesitych nie uszo uwadze wszystkich zachodnich analitykw. Na przykad David M. Abshire w napisanym przez siebie fragmencie ksiki Dtente (Odprenie) stwierdzi, e najbardziej uderzajc ze wszystkich zmian poczynionych przez ZSRR w celu dostosowania si do zmieniajcych si warunkw by NEP w latach dwudziestych.1 1
175
Podobnie Lazar Pistrak w swojej ksice The Grand Tactician (Wielki taktyk) zauway, e Chruszczow wrci do leninowskich metod aktywnej polityki zagranicznej, przy rwnoczesnym rozpowszechnianiu idei rewolucji wiatowej poprzez niespotykane wczeniej rodki propagandowe.1 2 Trzeci z zachodnich obserwatorw, G. A. von Stackelberg zwrci uwag na brak spjnoci midzy pokojowym wspistnieniem a zaoeniem uniwersytetu, ktry mia szkoli przywdcw rewolucyjnych w Trzecim wiecie. Porwna Uniwersytet im. Lumumby bezporednio do Komunistycznego Uniwersytetu Ludzi Pracy Wschodu, zaoonego przez Lenina czterdzieci lat wczeniej w celu szkolenia kadr dla radzieckich republik Turkiestanu, Kazachstanu i Kaukazu. Jak zauway, mona go take porwna do Uniwersytetu Sun Jat-Sena, ktry przygotowywa kadry rewolucji komunistycznej w Chinach.1 3 Mimo goszenia hase odnoszcych si do pokojowego wspistnienia, sowiecka polityka sprowokowaa albo przyczynia si do serii kryzysw w cigu dekady, ktra nastpia po 1958 roku. W szczeglnoci mowa tu o: kryzysie berliskim z listopada 1958 roku, kiedy to Chruszczow zaproponowa zakoczenie statusu miasta okupowanego; sprawie [zestrzelenia] samolotu U-2 w 1960 roku, ktr wykorzystano do zrujnowania konferencji na szczycie; sowieckiej decyzji o przywrceniu testw nuklearnych w 1961 roku, kryzysie kubaskim w 1962 roku; kryzysie bliskowschodnim w 1967 roku. Wyjanienie ponownie ley w dowiadczeniu NEP-u i leninowskim pogldzie na polityk zagraniczn jako formie walki ideologicznej, w ktrej uywa si zarwno metod pokojowych, jak i
176
siowych. W czasach Chruszczowa pokojowe wspistnienie byo definiowane tak samo, jak w latach Lenina, czyli jako forma walki klasowej midzy antagonistycznymi systemami spoecznymi, opartej na aktywnym wykorzystaniu konfliktw wewntrz pastw niekomunistycznych i midzy nimi.1 4 Powrt do aktywnej leninowskiej polityki zagranicznej zosta potwierdzony m.in. w sowieckim czasopimie wojskowym Krasnaja Zwiezda. W artykule z 18 lipca 1963 roku napisano: leninowska polityka zagraniczna prowadzona przez Komitet Centralny KPZR i rzd radziecki jest polityk elastyczn, aktywn, opart na wysokich standardach, zawsze w natarciu. Jest cakowicie uzasadniona i przynosi znakomite owoce. (...) Komunici nie utrzymuj w tajemnicy faktu, e wspistnienie jest niezbdne dla osignicia wiatowego zwycistwa idei marksizmu-leninizmu i e istniej gboko zakorzenione rnice midzy wiatowymi systemami kapitalizmu i socjalizmu. Jak twierdz marksici-leninici, aby pokona te rnice, niekoniecznie trzeba ucieka si do wojny, jako rodka w walce ideologicznej, politycznej i gospodarczej. O sowieckiej polityce zagranicznej w latach szedziesitych nie sposb powiedzie, e bya umiarkowana. Bya znacznie bardziej ofensywna ni w latach przed i po mierci Stalina, kiedy kryzys systemu zepchn j do defensywy. Poczucie, e bya bardziej umiarkowana, konwencjonalna, narodowa i mniej ideologiczna byo efektem wiadomej dezinformacji i systematycznego stosowania terminw, takich jak pokojowe wspistnienie, ktre same z siebie intencjonalnie wprowadzaj w bd. Sowieckie suby wywiadowcze i bezpieczestwa odegray swoj rol w faszywym prezentowaniu natury radzieckiej polityki zagranicznej, w szczeglnoci przez projektowanie i podkrelanie wsplnych interesw midzy pastwami komunistycz-
177
nymi i niekomunistycznymi. Udzia prominentnych sowieckich agentw wpywu na polu nauki, takich jak Topczejew, oraz rola, jak odegrali na konferencji w Pugwash i innych, przypominaj wykorzystanie ruchu euroazjatyckiego przez Dzieryskiego w latach dwudziestych. Chiskie i albaskie oskarenia, e reim sowiecki odszed od leninowskich zasad rewolucyjnych, przyczyniy si do przyjcia przez Zachd zaoenia, e rzeczywicie tak si stao. Poniewa, jak pokazaa powysza analiza, zarzut by bezpodstawny, a Chiczycy i Albaczycy byli stronami, ktre przyjy polityk dugofalow, ich zarzuty naley odbiera jako kolejny element wsplnych zabiegw dezinformacyjnych.
Wpyw ideologii
Opisane powyej zmiany w gospodarczych, politycznych i dyplomatycznych praktykach rzdu sowieckiego spowodoway, e Zachd uwierzy w sabncy wpyw ideologii w ZSRR. W rzeczywistoci tak jednak nie byo. Wrcz przeciwnie, zmiany dostosowawcze byy starannie zaplanowane, kontrolowane i czysto pragmatyczne. Warto zauway, e nie naruszyy gospodarczych i politycznych fundamentw reimu. W rzeczywistoci przyczyniy si do odnowienia i wzmocnienia ideologii w stosunku do okresu stalinowskiego. Podobnie, nie zawsze w jednolicie konsekwentny sposb agodzona wymowa prasy sowieckiej i cige podkrelanie wsplnych interesw midzy wiatem komunistycznym i niekomunistycznym wcale nie oznaczay rewizjonizmu czy wzrostu wpyww zachodnich lub narodowych w ZSRR. Byy to raczej zmiany w granicach taktycznych w akcentowaniu poszczeglnych elementw polityki dugofalowej.
178
Prawd jest, e nowe pokolenie, ktre zostao wychowane w porewolucyjnym Zwizku Sowieckim i Europie Wschodniej, w milczeniu kwestionowao podstawowe zaoenia systemu komunistycznego i jego ideologii. Istniaa silna i trwaa niech wobec reimu, szczeglnie wrd intelektualistw i modziey, jak rwnie szczere, gboko zakorzenione poczucie tosamoci narodowej wrd Rosjan i pozostaych narodw ZSRR. Wrogo modziey bya dodatkowo wzmocniona represjami, ktrym zostao poddane starsze pokolenie. Istnienia tej prawdziwej opozycji oraz osabienie ideologii bezporednio po mierci Stalina stanowiy prawdziwy problem dla ustroju. System mg albo odwoa si do masowych przeladowa, albo przyj nowe, bardziej elastyczne podejcie leninowskie. Poniewa metody stalinowskie zawiody, wybr stawa si oczywisty. Zmniejszya si rnica ekonomiczna midzy uprzywilejowan now klas a robotnikami i kochonikami, ograniczono stosowanie terroru i represji. Przyjto bardziej przemylane metody walki o wyrugowanie wpyww zachodnich, narodowych i religijnych, a w stosunku do modszego pokolenia zaczto stosowa bardziej elastyczne leninowskie podejcie. Praktykujc techniki znane z okresu NEP-u, reimowi udao si podnie swj presti, a take obniy wewntrzne napicia oraz zneutralizowa aktualn i przysz opozycj. Jedyn rzeczywist zmian w materii ideologicznej ustroju bya jego zwikszona efektywno. Do czynnikw, ktre wywoay na Zachodzie wraenie, e wpywy ideologii zmniejszaj si, naleay: odejcie od dyktatury proletariatu na rzecz ojczyzny wszystkich ludzi; przypisywana sowieckiemu kierownictwu degeneracja polegajca na odejciu od rewolucjonizmu w kierunku reform i rewizjonizmu;
179
rzekome pojawienie si w sowieckim spoeczestwie grup interesw, w tym drobnomieszczaskiej klasy redniej; powrt do destalinizacji; wiksza swoboda i mobilno sowieckich naukowcw, pisarzy, intelektualistw i ludzi kultury; zezwolenie na emigracj wikszej liczby sowieckich ydw; chiskie i albaskie zarzuty o rewizjonizm pod adresem ZSRR. Wedug programu KPZR z 1961 roku, dyktatura proletariatu (czyli po prostu dyktatura partii komunistycznej) osigna swj cel.1 5 Ojczyzna wszystkich ludzi miaa by terminem stosowanym a do cakowitego zwycistwa komunizmu. Now formu naley postrzega jako cz stara, obliczonych na rozszerzenie politycznej bazy Partii i wzmocnienie jej wpyww, co jednak nie miao na celu osabienia roli ideologii. Zmiany miay si dokona poprzez stworzenie bardziej umiarkowanego wizerunku Partii i rezygnacj z radykalizmu. KPZR zachowywaa jednak monopol wadzy, doktryny i pogldw. Przepa midzy systemem sowieckim i kapitalistycznym w rzeczywistoci pogbia si, mimo propagowanego mitu o wsplnocie interesw. Brak tolerancji dla jakiejkolwiek niekontrolowanej opozycji politycznej jest w ZSRR tak samo silny, jak zwykle. Wszystkie dziaania w pastwie i na zewntrz s prowadzone w porednim lub bezporednim nawizaniu do zasad leninizmu. Interesy ideologiczne i polityczne przewaaj nad narodowymi i gospodarczymi jeszcze bardziej, ni kiedykolwiek w przeszoci. Oczekiwanie na znaczcy i faktyczny wzrost wpyww ideologicznych i narodowych jest nierealistyczne, zwaszcza przy uwzgldnieniu aktualnej [1984 r.] postawy Zachodu wobec systemu. W jeszcze mniejszym stopniu oparcie w faktach ma poczucie, e sowieccy przywdcy i czonkowie Partii przywizuj mniejsz wag do motywacji ideologicznej oraz odeszli od rewolucjo-
180
nizmu w stron reformizmu i rewizjonizmu. Mimo, e zmiany wprowadzone po 1958 roku byy czciowo wymuszone naciskami niezadowolonej ludnoci, wrd ktrej wpywy ideologii znacznie zmalay, mieciy si one w ramach celw polityki dugofalowej, na ktrej realizacj zdecydowali si wszyscy przywdcy komunistyczni. Przywdcy partyjni nowego pokolenia, tacy jak Szelepin, Polianskij, czy Andropow nie byli i nie s rewizjonistami, ani te tzw. modoturkami [tj. nastawionymi na reformy zawodowymi oficerami], jak ich nazwali niektrzy zachodni komentatorzy. Raport Szelepina i dziaania KGB, za ktre by odpowiedzialny wraz z Andropowem, pokazuj, e s oni gorliwymi rewolucjonistami, oddanymi ideologii Lenina i s gotowi przej odpowiedzialno za losy Rewolucji Bolszewickiej od starszego pokolenia. wiadczy o tym ich oddanie doktrynie i osignicia w zakresie jej realizacji. W sowieckim kierownictwie nie ma liberaw, dziaaczy umiarkowanych, czy konserwatystw. S tylko komunici, ktrych dziaania podyktowane s wymaganiami polityki dugofalowej. Publicznie mog przybiera twarz liberaw albo stalinistw, ale tylko wtedy, gdy wymaga tego od nich Prezydium partii i interes doktrynalny. Podobnie bezpodstawne jest poczucie, e poszczeglne grupy zawodowe w Zwizku Sowieckim staj si coraz mniej zideologizowane i niezalene od Partii. W rzeczywistoci wszyscy czoowi oficjele, generaowie, naukowcy i biurokraci s czonkami Partii, dobrze wiedzcy, e ich pozycja i dobrobyt zale od ich stanowiska w Partii i rzdzie oraz e ucierpieliby, jeli reim by osab. Oglnie mona przyj, e s mniej sceptyczni wobec doktryny komunistycznej, ni w czasach Stalina. Poniewa aresztowania zdarzaj si rzadziej i tylko wtedy, gdy aktywnie dziaa si w opozycji, czonkowie Partii s w rzeczywistoci bardziej lojalni, ni w przeszoci. Wie-
181
dz, e wadzy kierownictwa Partii nic nie moe zagrozi. Poniewa wszystko znajduje si pod jego kontrol, mona stwierdzi, e ideologicznie nie ma adnych rnic midzy rzdzcymi a rodowiskami zawodowymi. Naley pamita, e nawet jeli odgrywaj one wiksz rol w polityce, to robi to pod kontrol Partii. Zaoenie, e poszczeglne grupy zawodowe mog by politycznie niezalene, tak jak na Zachodzie, jest bdne. Faktycznie niekiedy maj duy wpyw, ale nie oznacza to, e ciesz si niezalenoci. Mona zatem odrzuci nieoficjalne dowody, rzekomo wskazujce na to, e zawodowi wojskowi i ludzie zajmujcy si gospodark odgrywaj w polityce niezalen rol. W przypadku gdy niektrzy z nich podaj si do dymisji albo pozwalaj sobie na wygaszanie krytycznych pogldw w prasie sowieckiej, bd w kontaktach z obcokrajowcami, mona zaoy, e robi to na polecenie Partii. Dotychczasowe zmiany w polityce gospodarczej nie byy wynikiem wywierania presji przez ekonomistw, technokratw czy naukowcw, jak to si czasami przypuszcza, ale zostay szczegowo zaplanowane i kontrolowane przez aparat partyjny, dziaajcy zgodnie z wymogami ideologicznej polityki dugofalowej, opartej na dowiadczeniach z okresu NEP-u. Nie miay one na celu wzbogacenia si obywateli czy grup spoecznych, ale wzmocnienie reimu i realizacj doktryny komunistycznej. Technokraci i przedstawiciele innych grup zawodowych nie stracili jednak swojego zapau ideologicznego. W dalszym cigu pozostaj otrzymujcymi coraz to nowe zadania czonkami Partii. Jeli zdarzy si, e ktrykolwiek z nich istotny sposb odejdzie od zasad ycia w komunizmie lub stanie si rewizjonist, jest usuwany z Partii i zajmowanej pozycji. Wiara w ideologi jest podtrzymywana poprzez dokonywane w agodny sposb czystki, systematyczn edukacj ideologiczn i cis kontrol Partii.
182
Warto podkreli, e wbrew przypuszczeniom niektrych obserwatorw, sowieccy robotnicy i kochonicy nie staj si klas redni. Warunki bytowe mas robotniczych s wci bardzo skromne. Zapewne minie jeszcze duo czasu, zanim ich sytuacja yciowa zauwaalnie si poprawi. Co wicej, w systemie sowieckim powstanie klasy redniej jest praktycznie niemoliwe, poniewa Partia ma inne cele i jeli staje si to konieczne, intensyfikuje walk ideologiczn z filozofi middle class, a take uniemoliwia zmierzajce w jej kierunku zmiany wewntrz spoeczestwa. Wikszo dokumentw partyjnych i oglnoblokowych o duym znaczeniu, takich jak stenogramy z XXI Zjazdu KPZR, manifest z listopada 1960 roku, referat Chruszczowa z 6 stycznia 1961 i program KPZR z tego samego roku potwierdzaj fundamentalne zasady ideologii i reimu sowieckiego, jak rwnie ostateczne cele ZSRR i caego Obozu. Dokumenty te wzyway organizacje komunistyczne do intensyfikacji walki z wrogimi doktrynami w kraju i za granic, a take do prowadzenia lepszej edukacji ideologicznej. Materia dowodowy nie potwierdza wniosku, e reim sowiecki ewoluowa w kierunku mniej zideologizowanego i bardziej konwencjonalnego systemu narodowego. Wrcz przeciwnie, wskazuje on na wiadomie podjt decyzj o dalszej realizacji celw doktrynalnych. Odwrcenie od nich uwagi Zachodu miao poprawi skuteczno dziaa partii. Dokonanie tego byo moliwe poprzez faszywe prezentowanie taktycznych, pragmatycznych zmian w dziaaniach reimu jako dziaa fundamentalnych i spontanicznych. Miao to projektowa faszywy obraz systemu ewoluujcego w kierunku odwrotnym, ni oficjalnie goszone cele. W realizacji i planowaniu dezinformacji tego rodzaju wykorzystano doktryny i dowiadczenia z okresu NEP-u.
183
Odrodzenie destalinizacji
Prawdopodobnie najwaniejsz technik stosowan w celu przedstawiania umiarkowanego wizerunku sowieckiej polityki na przeomie lat pidziesitych i szedziesityc h by powrt do destalinizacji i zwizane z nim zagadnienie rewizjonizmu. Dobrze obrazuj to nastpujce przykady: mianowania Pierwuchina na ambasadora w NRD w 1958 roku; odsunicie Sierowa i mianowanie Szelepina na szefa KGB; ponowione oskarenia o stalinizm na XXI Zjedzie KPZR w padziernika 1961 roku wobec grupy czonkw Partii, ktrzy odpowiadali za stalinowskie represje; krytyka samego Stalina i jego represji oraz usunicie jego zwok z mauzoleum Lenina; pokazanie rnic w postawie wobec Stalina midzy nowym przywdztwem sowieckim a albaskim i chiskim. Pierwuchin by czonkiem antychruszczowowskiej opozycji w czerwcu 1957 roku, dziki czemu na Zachodzie mylnie brano go za tzw. twardogowego dziaacza. W czasie, kiedy stratedzy Bloku planowali kryzys berliski 1958 roku, Pierwuchin zosta mianowany ambasadorem. Mona to rozumie jako pierwsz prb wytumaczenia kryzysu midzynarodowego jako prowokacji zatwardziaych komunistw z ZSRR. W rzeczywistoci zosta on wywoany w ramach polityki dugofalowej, a jego gwnym ordownikiem by nie kto inny, jak sam Chruszczow. Sprawa Sierowa bya nieco inna, jako e by on przez wiele lat zwolennikiem Chruszczowa. Jak ju zostao to wytumaczone, jego wczeniejsze zaangaowanie w r epresje i brak szerszego spojrzenia powodoway, e nie nadawa si do odgrywania wiodcej roli w realizacji nowej doktryny. Szelepin, ze swoj przeszoci lidera ruchu modzieowego, stanowi korzystne przeciwiestwo,
184
co z kolei przyczynio si do przedstawienia Chruszczowa i Szelepina jako liberaw. Ponowna krytyka grupy Mootowa, Malenkowa, Buganina, Woroszyowa i innych dziaaczy za rol, jak odgrywali w represjach oraz Perwuchina za opr wobec polityki reform byy chyba najbardziej przekonujcymi elementami wykorzystania destalinizacji w celach dezinformacyjnych. Sama destalinizacja zakoczya si wraz z walk o wadz i ustanowieniem w kierownictwie partii jednolitej, w peni oddanej nowej doktrynie grupy. Akcentowanie rzekomej rnicy midzy dziaaczami umiarkowanymi a stalinistami byo powizane z decyzjami z listopada 1961 roku o usuniciu ciaa Stalina z mauzoleum Lenina i jego powtrnym pochwku pod murami Kremla. Innym takim gestem byo demonstracyjne niedopuszczenie przez ochron z KGB Woroszyowa, na oczach zagranicznych dyplomatw i dziennikarzy, do pozostaych czonkw sowieckiego kierownictwa na szczycie mauzoleum Lenina podczas oficjalnej parady w listopadzie 1961 roku. Jednym z celw przytoczonych powyej pokazowych przykadw destalinizacji byo stworzenie sprzyjajcych warunkw do przemiany w ramach nowej doktryny dawnych wrogw wewntrznych w aktywnych sojusznikw. Warto zwrci uwag na fakt, e Chruszczow osobicie spotyka si dziemi rehabilitowanych ofiar. W celu wczenia szerszych krgw spoeczestwa sowieckiego w now polityk, rehabilitacj rozcignito poza sfer polityczn. Dla przykadu, nagoniono spotkanie Chruszczowa ze zodziejem, ktrego zwolniono z wizienia. KGB otrzymao specjalne zadanie rehabilitacji dawnych winiw i przywracania ich w szeregi Partii. Dziki kontaktom w fabrykach i innych instytucjach, suba pomagaa takim ludziom znale mieszkanie i prac. Wybrane za osoby KGB rekrutowao do celw politycznych.
185
Wyjanienie afery Mootowa jest bardziej skomplikowane i wymaga szczegowej analizy. Wedug oficjalnych i poficjalnych informacji, Mootow wykorzysta wasn nominacj na ambasadora w Mongolii do ustanowienia kontaktw z przywdcami chiskimi. Kiedy dowiedziao si o tym sowieckie kierownictwo, odwoano go i w 1960 roku zosta mianowany gwnym przedstawicielem ZSRR przy Midzynarodowej Agencji Energii Atomowej (IAEA; w j. pol.: MAEA) w Austrii. Wedug Satiukowa, redaktora naczelnego Prawdy, a take innych czoowych komunistw, wczajc Kuusinena, w przeddzie XXI Zjazdu KPZR w padzierniku 1961 roku, Mootow puci w obieg list otwarty do czonkw KC KPZR, krytykujcy nowe trendy w programie Partii jako rewizjonizm, odejcie od rewolucjonizmu i pacyfizm.1 6 Dobrze wiedzia, e chiskie kierownictwo popiera te pogldy. W czasie trwania Zjazdu Mootow zosta odwoany z Wiednia do Moskwy i nie odegra w nim wikszej roli. Wkrtce potem powrci do Wiednia, gdzie mia przebywa w areszcie domowym. Kilka dni pniej znw jednak by w Moskwie. Chocia 8 stycznia 1962 roku sowieckie ministerstwo spraw zagranicznych ogosio, e dziaacz wrci do Wiednia, to kilka dni pniej owiadczenie to zostao odwoane. W powyszej historii mona zauway kilka ciekawych nietypowych faktw. Chruszczow wysa Mootowa do Mongolii, eby go odizolowa i zmniejszy jego presti w subie dyplomatycznej. Cay czas by tam obserwowany przez agentw generaa Dobrynina, gwnego doradc mongolskich sub bezpieczestwa i byego szefa Departamentu Obserwacji KGB. Niekontrolowane kontakty Mootowa z Chiczykami byy zatem po prostu niemoliwe. Gdyby taka prba miaa miejsce i zostaa zgoszona, z pewnoci Mootow nie zostaby wysany do MAEA. Podobnie jak Malenkow, Buganin i inni, zostaby odesany na emerytur w maej miejscowoci w ZSRR. Co wicej, tego typu
186
zachowanie byoby znane czonkom Partii jeszcze przed wysaniem do nich listu i stanowioby kolejny dowd wiadczcy o jego antypartyjnej postawie. Taka sytuacja nie miaa jednak miejsca. W poufnym uzasadnieniu decyzji zjazdu nie byo mowy o Mootowie, a tym bardziej adnej krytyki pod jego adresem. Co wicej, przypisywana mu krytyka programu nie wydaje si prawdopodobna. Nowa dugofalowa polityka zostaa przecie oparta na ustaleniach narady 81 partii z listopada 1960 roku, ktra przyja now, rewolucyjn strategi. Jej krytyka ze strony Mootowa wystawiaby go na pomiewisko w caym ruchu komunistycznym. Niemniej jednak Mootow krytykowa polityk Chruszczowa przez XXI Zjazdem Partii dwa lata wczeniej, w styczniu 1959 roku, co wzmiankuje poufna obiegwka partyjna na temat decyzji zjazdu, podpisana przez Wadymira Ustinowa, moskiewskiego sekretarza Partii. Uwagi Mootowa okrelono w niej jako mieszank dogmatyzmu i cytatw z Lenina. Satiukow nie wspomina tego faktu i nigdy nie zosta on upubliczniony. Naley zatem wnioskowa, e krytyczna postawa Mootowa z 1959 roku ulega zmianie i zostaa ujawniona wycznie w celu realizacji doktryny. Jest take moliwe, e Mootowa wykorzystano za jego wiedz i przyzwoleniem, gdy jako czonek Partii nie miaby innego wyjcia, ni si na to zgodzi. Przykadanie niezwykej wagi do upubliczniania ruchw Mootowa midzy Moskw a Wiedniem mogo rwnie mie na celu zwrcenie uwagi Zachodu do rzekomej rnicy zda midzy Chinami a ZSRR. W zwizk u z tym naley zauway, e Satiukow, wspierany przez Mikojana i innych mwcw, oskara Mootowa o wieszczenie konfliktw politycznych z imperializmem, ktre mogy doprowadzi do wojny. Mikojan zarzuci mu dodatkowo, e odrzuca koncepcj pokojowego wspistnienia. Inni wysoko postawieni czonkowie Partii zarzucali Mootowowi
187
sprzeciw wobec kontaktw dyplomatycznych na wysokim szczeblu midzy Zachodem a ZSRR. Satiukow skwitowa to wszystko bardzo stanowczo: Mootowowi mwimy nie! KPZR uczynia to, co najlepsze (...) gwarantujc ZSRR pokj (...) opierajc si na leninowskiej doktrynie pokojowego wspistnienia. Oczywicie zarzucanie Mootowowi podegania do wojny mogo mie na celu podkrelenie umiarkowanego wizerunku sowieckiego przywdztwa i szczeroci w wyraanym zainteresowaniu pokojowym wspistnieniem i odwil, w odrnieniu od agresywnego Mootowa i Chin. W tym miejscu naley wspomnie take dwa inne aspekty ataku Satiukowa na Mootowa. Po pierwsze, oskary on byego ministra spraw zagranicznych o prb przypisania sobie roli interpretatora myli Lenina, a po drugie o krytycyzm wobec doktryny partyjnej z pozycji pacyfistycznej i niedostatecznie rewolucyjnej. Oba zarzuty byy take stawiane przywdcom chiskim, najpierw bez posugiwania si nazwiskami, potem za ju otwarcie. Mona zatem przypuszcza, e sprawa Mootowa miaa na celu uwiarygodnienie rzekomej rnicy zda midzy ZSRR a Chinami w kwestii pokojowego wspistnienia. Ostentacyjny powrt do kwestii destalinizacji na XXI Zjedzie i w publicznym atakowaniu Albaczykw przez Chruszczowa rzekomo tak zdenerwowa Chiczykw, e przewodzcy chiskiej delegacji Czu En Lai opuci spotkanie. Jak ju wczeniej zostao to wyjanione, zagadnienia rewizjonizmu i stalinowskich wypacze w doktrynie komunistycznej rozwizano ju w 1957 roku. Nie byo zatem podstaw do konfliktw na ich tle. Mona zatem wnioskowa, e powrt do destalinizacji podczas XXI Zjazdu by sztucznie stworzonym zagadnieniem, a rnice midzy partiami radzieck, albask i chisk w kwestiach rewizjonizmu i stalinizmu byy wyrachowane i uzgodnione, zgodnie z zasadami doktryny dugofalowej.
188
Naley zauway, e jednym z celw prezentowania rnic byo uwiarygodnienie wraenia, e w ZSRR reim agodnia a sam Chruszczow by rewizjonist. Wykazanie, e wszystko byo aranowane stanowi jeszcze jeden argument za tez, e radzieckie agodzenie kursu nie miao pokrycia w faktach.
Stanowisko sowieckich ludzi nauki i pozostaych intelektualistw

W latach 1958-1960 KC i KGB intensywnie przygotowyway si do wykorzystania naukowcw, pisarzy i intelektualistw do celw politycznych i dezinformacyjnych.1 7 To nowe podejcie ma pewien aspekt wewntrzny: poprzez angaowanie inteligencji we wspprac i wciganie jej w aktywno polityczn, reim stara si odgradza intelektualistw od opozycji. Ten rozdzia jednak ma celu przyblienie aspektu zewntrznego, czyli skoncentrowanie si na strategicznych konsekwencjach wykorzystania intelektualistw w celu wywierania wpywu na zachodni opini publiczn. Pomiertna rada Fadiejewa, eby intelektualistw wykorzystywa do stwarzania odpowiedniego wraenia, a nie szpiegowania si nawzajem, znalaza bardzo dobre odbicie w rzeczywistoci. Zwaszcza wykorzystanie naukowcw jako agentw wpywu i kanaw dezinformacji wizao si z pewnymi zmianami w ich statusie. Aparat KC, MSZ i KGB weszy z nimi w blisze kontakty. Wielu intelektualistw przeszo szkolenie wywiadowcze indywidualnie, bd w odpowiednich placwkach. Zamiast trzymywa ich w izolacji, zachcano ich do wyjazdw, zarwno krajowych, jak i zagranicznych, w celu poszerzenia i wykorzystania ich kontaktw z zachodnimi naukowcami. Skargi akademikw Kapicy, Sacharowa i biologa oresa Miedwiediewa na temat trudnoci, ktre spotykay sowieckich na-
189
ukowcw chccych podrowa za granic i odwiedza zachodnich kolegw to tylko cz zagadnienia. Odcigaj one uwag od prawdziwych powodw do narzeka, zarwno zachodnich, jak i sowieckich naukowcw. Mowa tu o wykorzystywaniu ich kontaktw przez KC i KGB do celw wywiadowczych, dezinformacyjnych i wywierania wpywu politycznego.1 8 W rzeczywistoci, wikszo sowieckich naukowcw chtnie zgadzaa si na prac wywiadowcz wymierzon w obcych uczonych, poniewa dawao im to szans na rozwj wiedzy i kariery zawodowej. Podobnie jak Fadiejewowi, atwiej byo im pogodzi si z rol szpiega wobec zachodnich partnerw, ni wobec sowieckich przyjaci i kolegw. Naley zwrci uwag na fakt, e wykorzystanie naukowcw jako agentw wpywu i kanaw dezinformacji pocigno za sob zmiany w sowieckim podejciu do informacji niejawnych. Cho pewne aspekty sowieckiej nauki i spoeczestwa zostay ujawnione, to w najwaniejszych obszarach, w szczeglnoci dotyczcych polityki i technik jej realizacji, wszystko pozostao niezmiennie tajne. Obsesja utrzymywania w poszczeglnych informacji w sekrecie nie bya jednak tak silna, jak w czasach Stalina. Wiksze otwarcie sowieckiej nauki miao swj wasny wkad w tworzenie wraenia ewolucji systemu radzieckiego. Jeszcze waniejsze byo wykorzystywanie uczonych do promowania tezy o wsplnych interesach ZSRR i Zachodu. Obecno agentw KGB, takich jak Topczejew, Artobolewski, czy Chwostow na midzynarodowych konferencjach naukowych i promowanie przez nich idei unikania konfliktu jdrowego wymaga szczeglnej uwagi, ze wzgldu na wpyw, jaki mogli mie na amerykask wol udziau w rozmowach na temat rozbrojenia i kontroli zbroje strategicznych w latach szedziesitych. Amerykanie naiwnie wierzyli, e jeli zrezygnuj ze swojej dominacji nuklearnej i
190
zmniejsz tempo rozwoju arsenau jdrowego, Sowieci uczyni to samo. Podobnie jak w przypadku naukowcw, wykorzystanie przez KGB swoich kontaktw w rodowisku pisarzy (szczeglnie nazwisk o duej renomie) miao swoje wewntrzne i zewntrzne aspekty. Plany Szelepina, dotyczce stworzenia faszywej opozycji wedug wytycznych Dzieryskiego, znalazy wyraz w kontrolowanych debatach midzy pisarzami konserwatywnymi a liberalnymi. Ich gwni uczestnicy po obu stronach, Koczetow i Twardowski, byli wsppracownikami KC i KGB. Ta debata, wraz z rozwojem kontaktw kulturalnych midzy Wschodem a Zachodem, bardzo przyczynia si do powstania mitu ewolucji.
Sowiecka ewolucja i polityka agodzenia jako cele dezinformacji strategicznej

Gwnym celem zewntrznym dezinformacji strategicznej dotyczcej ewolucji, agodzenia i wsplnych interesw z Zachodem we wczesnych latach szedziesitych byo stworzenie odpowiednich warunkw do prowadzenia aktywnej polityki odprenia przez ZSRR i pozostae pastwa komunistyczne oraz wymuszenie bdnych reakcji Zachodu na inicjatywy komunistw. Mona wyrni pi nastpujcych gwnych celw dyplomacji komunistycznej: osabienie jednoci Zachodu; wykorzystanie potencjau rozwinitych pastw przemysowych do stymulacji rozwoju gospodarczego i wojskowego pastw Bloku poprzez rozszerzenie handlu midzy Wschodem a Zachodem, pozyskanie kredytw dugoterminowych i dostpu do zaawansowanych technologii;
191
odcignicie uwagi Zachodu od rosncej siy militarnej Bloku Komunistycznego, w szczeglnoci ZSRR; wcignicie Zachodu, zwaszcza Stanw Zjednoczonych, w negocjacje dotyczce kontroli zbroje, w celu przesunicia rwnowagi si na korzy Bloku; stworzenie korzystnych warunkw do powstania zjednoczonego frontu partii komunistycznych z partiami socjalistycznymi i zwizkami zawodowymi w krajach rozwinitych, a z ruchami narodowociowymi w krajach rozwijajcych si. Gwnym celem wewntrznym zmian dostosowawczych systemu i wyolbrzymiania ich znaczenia byo stworzenie korzystnych warunkw dla dalszej budowy socjalizmu i docelowego wprowadzenia komunizmu, poprzez neutralizacj opozycji wewntrznej i rozadowanie zewntrznych naciskw na reim ze strony Zachodu. Celami o drugoplanowym znaczeniu w ramach procesu powrotu do destalinizacji byo: stworzenie podstaw do cakowitego pojednania i wsppracy midzy ZSRR i Jugosawi bez ujawniania penej skali uczestnictwa Jugosawii w Bloku Komunistycznym oraz wspuczestnictwa w doktrynie dugofalowej; uwiar ygodnienie sowiecko-albaskich oraz sowieckochiskich podziaw w ramach realizacji skoordynowanych, dwutorowej polityki zagranicznej ZSRR i Chin; wsparcie dalszych operacji dezinformacyjnych zwizanych z rzekomym brakiem jednoci i rozpadem ruchu komunistycznego na tle sabncego wpywu ideologii i powrotu do niezalenych tendencji nacjonalistycznych w partiach komunistycznych, zarwno wewntrz Bloku, jak i poza nim.
192
1 2 3 4
Na przykad, patrz: Prawda, 9 wrzenia, 1962 r. Oficjalnie wprowadzona w 1961 r. Izwiestia, 19 maja 1959 r. Izwiestia, 28 stycznia 1959r., str. 9: Nie istnieje obecnie zjawisko skazywania przez sdy za przestpstwa polityczne w Zwizku Sowieckim. To wielkie osignicie, ktre mwi o wyjtkowej jednoci pogldw politycznych ludu i czonkw Komitetu Centralnego Partii.
5 6
Kommunist, nr 11 (1960), str. 44. Autor dowiedzia si to od Grigorenki, ktrego departament pomaga Szuginowi w pisaniu i opublikowaniu broszury. Zobacz np.: list ministra spraw zagranicznych Gromyki do Narodw Zjednoczonych z 20 wrzenia 1958 roku, dot. 10 15% redukcji budetw wojskowych wielkich mocarstw, [w:] Prawda, wrzesie 1958 r.
6 czerwca 1958 roku Prawda opublikowaa list Chruszczowa do Eisenhowera, z 2 czerwca, w ktrym zwraca si on do amerykaskiego rzdu z propozycj wsplnych krokw w celu zwikszenia obrotw handlowych. Wedug listu Zwizek Sowiecki i Stany Zjednoczone, jako dwie najwiksze potgi gospodarcze, mogyby prowadzi wymian handlow na wielk skal.
Zobacz: Referat Chruszczowa na XXI Zjedzie KPZR w padzierniku 1961, [w:] CSP, tom 4, str. 69: Zwizek Sowiecki przywizuje szczegln uwag do rozwoju wizw ze swoimi ssiadami. Rnice midzy naszymi systemami politycznymi i spoecznymi nie przeszkodziy budowie przyjaznych i wzajemnie korzystnych stosunkw midzy ZSRR i takimi pastwami, jak Finlandia i Afganistan. Mamy take cakowicie poprawne stosunki z Austri i Szwecj. Podejmujemy wysiki w celu poprawienia naszych stosunkw z Norwegi i Dani i bdziemy to robi nadal. Ostatnio poprawiy si stosunki z ssiedni Turcj, jednak wci chcemy je ulepsza.
193
10
Zob. np. referat Chruszczowa na XXI Zjedzie KPZR (CSP, tom 4, str. 46): ...dzi Stany Zjednoczone stay si centrum wiatowej reakcji i przyjy rol najbardziej agresywnego centrum [reakcji]. Imperialici z USA dziaaj w sojuszu z militarystami i rewanystami z Zachodnich Niemiec, zagraajc pokojowi i bezpieczestwu narodw (...) Tame, str. 45: Towarzysze, na XX Zjedzie, analizujc sytuacj pastw kapitalistycznych, doszlimy do wniosku, e zmierzaj one stale w stron nowych wstrzsw spoecznych i gospodarczych. Czy ten wniosek si potwierdzi? Tak. W cigu lat, ktre upyny od tamtej pory, miao miejsce dalsze zaostrzenie sprzecznoci, zarwno wewntrz pastw kapitalistycznych, jak i midzy nimi. Kolonialne imperia upady, a walka klas pracujcych i ruchw narodowowyzwoleczych osigna niezwyke rozmiary.
11
Dtente: Cold War Strategies in Transition (Odprenie: transformacja strategii zimnej wojny), pod red.: Eleanor Lansing Dulles, Robert Dickson Crane, wydane dla Center for Strategic Studies (Centrum Studiw Strategicznych), New York, 1965, Frederick Praeger, Georgetown University, str. 268.
12
Lazar Pistrak, The Grand Tactician (Wielki taktyk), New York, Praeger, 1961, str. 269. G. A. Von Stackelberg, Bulletin of the Institute for the Study of the USSR, tom 7, nr 4 (kwiecie 1960), strony 16-20. Dokadn analiz sowieckiej prowokacji podczas kryzysu berliskiego, opartej w duej mierze na broszurze Lenina: Dziecica choroba lewicowoci w komunizmie przedstawi Nikoaj Gaaj w artykule: Berlin and Soviet Foreign Policy (Berlin i sowiecka polityka zagraniczna), [w:] Bulletin of the Institute for the Study of the USSR, tom 6, nr 6 (czerwiec 1959).
13
14
15
Zobacz: CSP, tom 4, str. 23: doprowadzajc do cakowitego i ostatecznego zwycistwa socjalizmu, pierwszej fazy komunizmu, dyktatura proletariatu zrealizowaa swoj historyczn misj i przestaa by niezbdna dla ZSRR z punktu widzenia rozwoju wewntrznego. Pastwo, ktre powstao jako kraj dyktatury proletariatu, stao si ojczyzn wszystkich ludzi i wyraa interesy i wol caej ludzkoci.
194
16
Satiukow powiedzia: (CSP, tom 4, str. 176): Delegaci XXII Zjazdu powinni wiedzie, e w padzierniku biecego roku, na krtko przed otwarciem zjazdu, Mootow wysa list do komitetu centralnego. Nie wspominajc nic o swojej poprzednio dywersyjnej, frakcyjnej robocie przeciw partii leninowskiej i decyzjom XX Zjazdu, prbuje w tym licie przedstawi siebie jako interpretatora leninizmu i ponownie atakuje KC i projekt programu KPZR. Mootow twierdzi, e projekt programu nie zapewnia skoordynowania budowy komunizmu w ZSRR z oczekiwan, rewolucyjn walk klasy pracujcej w krajach kapitalistycznych, z oczekiwan rewolucj socjalistyczn na skal midzynarodow. I to wszystko w czasie, kiedy projekt programu zosta jednogonie zatwierdzony nie tylko przez nasz parti i nard sowiecki, ale i midzynarodowy ruch komunistyczny (...) Jego twierdzenia prowadz do wniosku, e dalszy rozwj komunizmu jest niemoliwy bez powanych konfliktw politycznych z pastwami imperialistycznymi, a wic wojny. Mwimy Mootowowi: Nie! KPZR robia i nadal robi wszystko, aby zapewni pokj narodowi sowieckiemu, ludziom, ktrzy buduj komunizm. Leninowska zasada pokojowego wspistnienia bya i pozostanie gwn wytyczn naszej polityki zagranicznej. Otwarcie to stwierdzono w nowym programie i partia bdzie konsekwentnie postpowa wedug tej linii.
17
Sowiecka Akademia Nauk, poza naukami przyrodniczymi, obejmuje take nauki historyczne, prawne i ekonomiczne. Okrelenie naukowcy sowieccy obejmuje take te kategorie ludzi nauki.
18
Mose L.Harvey, Leon Goure i Vladymir Prokofieff, Science and Technology as an Instruments of Soviet Policy (Nauka i technika jako narzdzia sowieckiej polityki), University of Miami, 1972, Center for Advanced International Studies ; str. 93-94.
195
15 Trzecia Operacja Dezinformacyjna: sowiecko-albaski konflikt i rozam

Jawny obraz stosunkw sowiecko-albaskich
Niejasne dowody, ktrymi dysponowali zachodni obserwatorzy komunistycznej sceny politycznej, wskazyway na to, e nieporozumienia pomidzy Sowietami a przywdcami Chin i Albanii jeszcze przed kocem 1959 roku przeksztaciy si w powany konflikt na tle politycznym. W 1960 spr sta si jawny: Pierwsz midzynarodow konfrontacj komunistyczn, podczas ktrej chisko-sowiecki spr i fakt udzielenia Chinom poparcia ujrzay wiato dzienne bya odbywajca si w Pekinie w dniach 5-9 czerwca 1960 roku konferencja Rady Gwnej wiatowej Federacji Zwizkw Zawodowych.1 Wedug dokumentw opublikowanych na Zachodzie jaki czas po tym wydarzeniu, podczas zamknitych sesji zjazdu rumuskiej partii w czerwcu 1960 roku i w czasie kongresu osiemdziesiciu jeden partii w Moskwie w listopadzie 1960, pomidzy Sowietami a Chiczykami i Albaczykami toczyy si zacieke ktnie. Spr zyska miano rozamu, kiedy to na XXII Zjedzie KPZR w padzierniku 1961 Chruszczow publicznie potpi przywdcw albaskich za ich krytyk programu sowieckiej Partii, ich dogmatyczny stalinizm i odrzucenie programu pokojowej koeg-
196
zystencji. Czou En-lai, lider chiskiej delegacji, wycofa si z kongresu, co miao by gestem poparcia pozycji Albanii. Hoda, wyraajc na amach albaskiej prasy w imieniu swojej partii niezmienn solidarno z KPZR, odpowiedzia na sowiecki atak gorzk krytyk Chruszczowa i jego ludzi za publiczne zganienie albaskiej partii i ich rewizjonizm. Powiedzia te, e zdradzili ideay leninizmu, zaczli odbudowywa kapitalizm w Zwizku Sowieckim, prowadzili oportunistyczn polityk przyzwalania i wsppracy z imperializmem. Hoda oskary te Chruszczowa o konspiracj z czoowym rewizjonist, Tito. Zawieszenie stosunkw dyplomatycznych pomidzy Zwizkiem Sowieckim a Albani trwao nadal w grudniu 1961, a poczwszy od roku 1962 Albania odmwia udziau w spotkaniach Ukadu Warszawskiego i RWPG. Chiskie wsparcie i solidarno ze stanowiskiem Albanii przeciwko Sowietom mona byo obserwowa przynajmniej od 1959 roku, a by moe nawet ju wczeniej, cho dowody na to nie s oczywiste.
Informacje wewntrzne i ich interpretacja

Informacje autora tej ksiki stoj w sprzecznoci z oglnie przyjt wersj rozwoju wydarze na polu stosunkw sowieckoalbaskich w latach 1959-60. Najoglniej rzecz biorc, informacje te wiadcz o tym, e stosunki pomidzy wszystkimi krajami komunistycznymi, cznie z Albani i Chinami, unormoway si jeszcze przed kocem 1957 roku. Wedug rde autora, mediacja Sowietw w tajnym pojednaniu przywdcw Albanii i Jugosawii zostaa w latach 1957-58 uwieczona sukcesem, za poczwszy od koca roku 1959 Departament Dezinformacji KGB aktywnie wsppracowao z Centralnym Departamentem Operacji Aktywnych oraz z jugosowiaskimi i albaskimi subami bezpieczestwa w zakresie wsplnych operacji dezinformacyjnych.
197
Celem wytycznych Szelepina byo wczenie Albanii w zorganizowan akcj dezinformujc obejmujc zafaszowanie rzeczywistego stanu wzajemnych relacji pomidzy ni a Zwizkiem Sowieckim i Jugosawi. Bya to operacja, ktra miaa za zadanie odwrci sytuacj na scenie politycznej i rozwiza wczeniejsze autentyczne spory pomidzy tymi pastwami na korzy caego Bloku Komunistycznego, a zwaszcza jego nowej, dugofalowej polityki. Strategiczne wzgldy, ktre przywdcy Bloku mieli na uwadze planujc t operacj, byy zapewne zarwno wewntrzne, jak i zewntrzne. Jak atwo zgadn, oba reimy, jugosowiaski i albaski, zapewne stanyby przed powanymi problemami na polu polityki wewntrznej, gdyby przez tych samych przywdcw, ktrzy wczeniej zapocztkowali midzy sob spr, nagle zostay podjte radykalne kroki prowadzce do rychego oficjalnego i otwartego unormowania stosunkw. W przypadku Jugosawii byo do przewidzenia, e publiczne pojednanie niosoby ze sob powane ryzyko frakcyjnoci wewntrz jugosowiaskiej partii komunistycznej, spowodowanej siln i nieskrywan niechci do Albanii, ktra to niech narosa podczas okresu stalinowskiego. Dla albaskich przywdcw problem byby jeszcze bardziej dotkliwy. Byli to bowiem ci sami przywdcy, ktrzy byli odpowiedzialni za skazanie na mier za pro-jugosowiaskie nastawienie wasnych kolegw, cznie z byym ministrem Koczim Dzodze [transkrypcja angielska: Koci Xexe]. Otwarte pojednanie z Jugosawi mogo rwnie wywoa naciski na pomiertn rehabilitacj Dzodze i jego kolegw partyjnych i na przyznanie si przywdcw, e na polecenie Stalina popenili przestpstwo wobec lojalnych i niewinnych rodakw. Inaczej rzecz ujmujc, w Albanii moga wystpi wewntrzpartyjna, zakrojona na szerok skal reakcja, podobna do tej, ktra miaa miejsce na Wgrzech i towarzyszya rehabilitacji byego ministra, Laszlo Rajka,
198
w 1956 roku. Co wicej, z przyczyn strategicznych, rzeczywista rola Jugosawii jako aktywnego uczestnika procesu ksztatowania i przestrzegania dugofalowej polityki Bloku musiaa by utrzymywana w cisej tajemnicy, o ktrej wiedzia jedynie zaufany krg albaskich przywdcw. Jawne i otwarte pojednanie jugosowiasko-albaskie nie byoby atwe do zaakceptowania przez szeregowych dziaaczy albaskiej partii i mogoby doprowadzi do odrodzenia si w niej rewizjonizmu. Operacja dezinformacyjna, w ktrej brali udzia zarwno jugosowiascy, jak i albascy przywdcy, bya korzystna dla obu stron, ze wzgldu na to, e pozostawiaa im moliwo cisej, tajnej wsppracy w zakresie bardzo wanych dziaa dla caego Bloku. Jednoczenie opniaa ona ujawnienie tajnego porozumienia pomidzy oboma krajami szeregowym dziaaczom obu partii i obywatelom obu krajw. W Zwizku Sowieckim Chruszczow by wystarczajco zorientowany w sytuacji, aby zauway, e najlepszym sposobem rozwizania problemu rozczarowania i sprzeciwu wobec reimu wrd intelektualistw i ofiar stalinowskich przeladowa byo aktywne wczenie tych grup ludzi w ktry z aspektw nowej, dugofalowej polityki. Podobne zaoenie mogoby zosta zastosowane w celu zaagodzenia sporw w Bloku i zapobiegania ich powracaniu. Z tego powodu Jugosawii pozwolono przyczyni si w znacznym stopniu do powstania dugofalowej polityki, jak rwnie do aktywnego wczenia si w proces egzekwowania jej. Zaangaowanie przywdcw albaskich byo, jak si mona spodziewa, nastpnym krokiem. Oni przecie rwnie mogli zosta aktywnie wczeni i zaangaowani w ksztatowanie nowej polityki Bloku. Operacja dezinformacyjna obejmujca drobiazgowo zaplanowany konflikt ze Zwizkiem Sowieckim daa im szans stworzenia wok siebie i Partii wraenia prestiu. Przywdcy Albanii chcieli pokaza wasnemu narodowi, e s na tyle
199
niezaleni i silni, by przeciwstawi si interweniowaniu Chruszczowa w sprawy wewntrzne kraju. Ponadto, dostali szans odegrania strategicznej roli w operacji dezinformacyjnej, majcej na celu zafaszowanie rzeczywistego stanu stosunkw pomidzy pastwami Bloku, a zwaszcza Zwizkiem Sowieckim i Chinami. Przestawiano je jako niebezpiecznie zmierzajce w stron wzajemnej rywalizacji i wrogoci. Gwnym celem znieksztacania relacji pomidzy czonkami Bloku byo rozszerzenie moliwoci rozpowszechniania ich strategii i polityki za porednictwem krajw wiata niekomunistycznego. Biorc pod uwag fakt wspierania przez Albani strony sowieckiej podczas konfliktu z Tito, o czym Zachd dobrze wiedzia, logicznym wydawao si uczynienie z niej pastwa stalinowskiego uczestniczcego wsplnie z Chinami w wykalkulowanym i kontrolowanym sporze z Sowietami. Takie posunicie byo rwnie krokiem w stron otwartego i oficjalnego od 1961 roku sowiecko-jugosowiaskiego pojednania i przedstawiania go w rzekomej opozycji do przyjani chisko-albaskiej. Istniao duo mniejsze prawdopodobiestwo, e ponowne pogodzenie si przywdcw Jugosawii i Zwizku Sowieckiego po roku 1961 mogo wpyn negatywnie na wizerunek Jugosawii jako niezalenego pastwa oraz na jej ekonomiczno-gospodarcze stosunki z krajami rozwinitymi i rozwijajcymi si, zwaszcza jeli sami Sowieci postrzegani byliby przez te pastwa jako rewizjonici w porwnaniu do wojowniczych i dogmatycznych Chiczykw. Fakt, e Albania bya najmniejszym i najbardziej odizolowanym od wiata krajem komunistycznym sprawi, e wydawaa si najodpowiedniejszym czonkiem Bloku, ktry mgby si odczy od Zwizku Sowieckiego po roku 1958. Radziecko-albaski konflikt by tak naprawd prb generaln przed duo istotniejszym ze wzgldw strategicznych sporem sowiecko-chiskim, ktry ju wtedy znajdowa si w pocztkowej fazie rozwo-
200
ju. Zainscenizowanie sporu pomidzy Albani i Zwizkiem Radzieckim dao strategom Bloku moliwo przetestowania i dokadnego zanalizowania skutecznoci poszczeglnych dziaa dezinformacyjnych oraz wewntrznych i zewntrznych konsekwencji wynikajcych ze sztucznie wygenerowanego niewielkiego konfliktu, zanim podjte zostan dziaania majce na celu wywoanie chisko-sowieckiego sporu na duo wiksza skal. Gdyby Zachd zdoa zorientowa si o co tak naprawd chodzio w sowiecko-albaskim sporze, udaoby mu si cho troch zaszkodzi politycznej strategii Bloku. Jeli za z drugiej strony pastwa zachodnie zostayby skutecznie wprowadzone w bd, a w Bloku nie pojawiyby si adne niekontrolowane reperkusje rzekomego konfliktu, plus jeli utrzymanie albaskiego reimu okazaoby si moliwe i jeli Zachd z radziecko-albaskiego sporu wycignby wniosek, e narada 81 partii w listopadzie 1960 roku bya raczej punktem krytycznym w procesie prowadzcym do rozpadu komunistycznego monolitu ni do jego umocnienia wwczas (ale tylko wwczas) [tak myleli komunistyczni stratedzy] rozpoczcie nowej operacji dezinformacyjnej, majcej na celu stworzenia na arenie midzynarodowej wraenia rozamu pomidzy Chinami i Zwizkiem Sowieckim byoby cakowicie uzasadnione. Skuteczno poprzedniej operacji pozwoliaby zakada, e nastpna, cho zakrojona na szersz skal, rwnie si powiedzie. Chisko-radziecki spr mia pomc w zbudowaniu umiarkowanego wizerunku zarwno Zwizku Sowieckiego, jak i Jugosawii w latach szedziesitych, co byoby z korzyci dla strategicznego politycznego zblienia si do krajw zarwno zaawansowanych w rozwoju, jak i rozwijajcych si. Ostatnim, cho wcale nie najmniej wanym powodem wywoania sowiecko-albaskiego sporu i przedstawienia go jako rozamu miao by dostarczenie Zachodowi dowodw potwierdzajcych wiarygodno informacji na temat stosunkw wewntrz Bloku czerpanych
201
z kontrolowanych przeciekw, artykuw w prasie komunistycznej oraz tajnych rde zachodniego kontrwywiadu.
Anomalie w sporze i rozamie

Szczegowa analiza rde i przebiegu sporu i rozamu sowiecko-albaskiego przy wykorzystaniu nowej metodologii ukazuje szereg dodatkowych wtpliwoci odnonie autentycznoci prezentowanych rnic pomidzy oboma pastwami i potwierdza, e cay konflikt zosta wygenerowany sztucznie na potrzeby nowej, dugofalowej polityki Bloku. Kierujc si nie do koca wprawdzie sprawdzonymi dowodami mona stwierdzi, e radziecko-albaski spr zosta zapocztkowany dokadnie w momencie trwania prac nad ksztatem dugofalowej polityki obozu komunistycznego. Sam Hoda i inni albascy przywdcy uczestniczyli w tym procesie. W styczniu i lutym 1959 Hoda przewodniczy albaskiej delegacji na XXI Zjedzie KPZR, podczas ktrego dyskutowana bya kwestia mniej wicej jednoczesnego przejcia do fazy komunizmu wszystkich krajw Bloku. Pocigao to za sob prb podniesienia poziomu gospodarki w mniej rozwinitych krajach Bloku, w tym Albanii, kosztem pastw bardziej rozwinitych cznie ze Zwizkiem Sowieckim. W maju 1959 roku oficjalna delegacja chiska, ktrej czonkami byli m.in. Czang Wen-tien, wiceminister spraw zagranicznych, byy urzdnik Kominternu i ambasador Chin w Moskwie, oraz Peng Te-huai, minister obrony, udaa si do Tirany. Wizyta chiskich dostojnikw zbiega si w czasie z wizyt delegacji sowieckiej, na czele ktrej sta Chruszczow, i w ktrej uczestniczy marszaek Malinowski, radziecki minister obrony narodowej. Na Zachodzie istnieje przypuszczenie, e spotkania byy nieudan prb usunicia niezgodnoci i rnic pomidzy trzema
202
pastwami. Spekulowano take na temat tego, e by moe Peng i Czang chcieli spiskowa z Chruszczowem przeciwko Mao. Jednak sposb przyjcia delegacji przez Hod, przebieg negocjacji oraz oficjalny komunikat wydany po spotkaniu stanowiy oczywisty dowd, e pomidzy przywdcami tak naprawd nie istniay adne spory ani rnice polityczne, a ich relacje w rzeczywistoci byy wyjtkowo wrcz zaye. Biorc pod uwag, e spotkania na wysokim szczeblu w Tiranie odbyway si w tym samym czasie co sowiecko-jugosowiaska operacja dezinformacyjna, jest bardzo prawdopodobne, e przywdcy delegacji dyskutowali wanie o jej przebiegu, a nie o ewentualnych rnicach doktrynalnych, do ktrych zreszt nie byo powanych podstaw. W tym samym miesicu, maju 1959 roku, w Tiranie miao miejsce spotkanie RWPG. Fakt, e sowieckiej delegacji przewodzi Kosygin, wczesny szef Komisji Planowania, podkrela wag spotkania i daje podstawy do wycignicia wniosku, e dotyczyo ono gwnie dugofalowego planowania gospodarczego. Pomimo niejasnych wprawdzie dowodw, mogcych wiadczy o sowiecko-albaskim sporze, Albaczycy uczestniczyli w spotkaniach RWPG i Ukadu Warszawskiego w 1960 i 1961 roku, a take w sesji plenarnej RWPG w Moskwie we wrzeniu 1961, ktra miaa miejsce na miesic przed ich pierwszym publicznym atakiem ze strony Chruszczowa. Najistotniejszym faktem pozostaje to, e Hoda by jednym z sygnatariuszy Manifestu narady 81 partii w listopadzie 1960. W specjalnej rezolucji pochwalajcej uczestnictwo Albanii w zjedzie, partia albaska stwierdzia, e KPZR bya najbardziej dowiadczonym i kompetentnym organem caego midzynarodowego ruchu komunistycznego. Podkrelono take, e nadzieje imperialistw, ze Stanami Zjednoczonymi na czele, e uda im si rozbi obz komunistyczny, s ponne. Oficjalne owiad-
203
czenie Hody, przygotowane na IV Zjazd Partii Albanii, ktre ukazao si 14 lutego 1961 roku, atakowao Stany Zjednoczone i NATO, a wyraao uznanie dla Zwizku Radzieckiego, Chin oraz podkrelao wag narady 81 partii. Co bardzo istotne, Hoda przyzna te, e Albania i Zwizek Sowiecki prowadz ogln wzajemn wspprac. Na Zachodzie z zainteresowaniem gromadzono domniemane dowody na istnienie sowiecko-albaskiego sporu w latach 1959-61, a opieray si one gwnie na szczegowej analizie porwnawczej sowieckiej, albaskiej i chiskiej prasy pochodzcej z tego okresu. Na podstawie bada porwnawczych istotnie mona byo wskaza na rnice pomidzy poszczeglnymi partiami w podejciu do rnych kwestii. Jednoczenie naley pamita, e ani w Zwizku Sowieckim, ani w Albanii nikt oprcz zaledwie garstki uprzywilejowanych oficjeli nie mia dostpu do prasy drugiego kraju, tak aby mc dokonywa porwna podobnych do tych, na ktrych opierali si analitycy z Zachodu. Biorc pod uwag prowadzone dziaania dezinformacyjne, nietrudno si domyli, e zdecydowana wikszo publikowanych przez pras dowodw mogcych wiadczy o konfliktach wewntrz Bloku bya przeznaczona wanie dla zachodnich badaczy komunizmu. Niemniej jednak publiczne zaatakowanie Albaczykw przez Chruszczowa na XXII Zjedzie KPZR w padzierniku 1961,wedug opinii obserwatorw, zdawao si potwierdza, e pochodzca z analizy prasy wiedza, odzwierciedlaa rzeczywisty spr. Warto jednak zauway, e prasa w rnych pastwach Bloku inaczej przedstawiaa wymian zda, do ktrej doszo pomidzy Chruszczowem i Hod. Co ciekawe, sowieckie gazety pomijay kwesti Chin i wsparcia udzielonego przez nich Albaczykom. Niektrzy ze wschodnioeuropejskich przywdcw otwarcie bowiem krytykowali chiskie poparcie dla stanowiska Hody.
204
Chiska prasa za powstrzymaa si od skomentowania dziaa Kremla, chocia opublikowaa albaski atak na Chruszczowa. Obraz sporu, jaki wyania si na podstawie powiconych mu materiaw w prasie, by niepeny i zafaszowany waciwie we wszystkich krajach Bloku Komunistycznego. Niektre wane dokumenty i oficjalne owiadczenia w ogle nie byy publikowane, nawet przez Sowietw czy Albaczykw. Dla porwnania, oficjalne informacje na temat albaskiego uczestnictwa w spotkaniach RWPG i Ukadu Warszawskiego w latach 1958 i 1961, ich obecnoci na XXII Zjedzie KPZR oraz podczas narady 81 partii w 1960 roku jednoczenie publikowaa prasa we wszystkich krajach Bloku. Zastosowanie si do decyzji multilateralnych spotka na wysokim szczeblu jest dla wszystkich partii komunistycznych spraw priorytetow. Dotyczy to nie tylko albaskiej akceptacji Manifestu opracowanego podczas listopadowej narady 81 partii komunistycznych, ale take wszelkich innych podobnych sytuacji. Oficjalne dowody wypywajce z obserwacji strategii postpowania Albanii wyranie wskazuj na jej cis wspprac z reszt Bloku w latach 1957-61. Powinny by zatem uznane za bardziej wiarygodne, odzwierciedlajce prawdziwy stan stosunkw wewntrz Obozu, ni te nieoficjalne, niepewne, niepene i budzce liczne wtpliwoci, pochodzce ze rde komunistycznyc
Porwnanie konfliktu albaskiego ze sporem pomidzy Tito i Stalinem

W przypadku faktycznie majcego miejsce w 1948 roku rozamu pomidzy Tito i Stalinem oraz sowiecko-jugosowiaskich rnic kontynuowanych poprzez 1956 r. i na pocztku 1957 r., czonkowie KPZR otrzymywali poufne wytyczne, majce na celu pomc im zorientowa si w sytuacji. Fakt ten moe potwier-
205
dzi sam autor, poniewa do czasu zerwania z reimem sowieckim w grudniu 1961 roku by zaufanym czonkiem KPZR. Dlatego moe te zawiadczy, e w przypadku sowiecko-albaskiego konfliktu nic takiego nie miao miejsca. Tito oraz inni jugosowiascy przywdcy nie mogli ani nie zoyli wizyty w Moskwie w okresie sporu pomidzy Tito i Stalinem. Dla porwnania, Hoda i pozostali albascy oficjele bez obaw jedzili do Moskwy a do listopada 1960. Nawet ataki Chruszczowa na Hod w padzierniku 1961 roku, po ktrych mona si byo spodziewa najpowaniejszych konsekwencji, nie przeszkodziy albaskiej delegacji w uczestniczeniu w V Zjedzie wiatowej Federacji Zwizkw Zawodowych, odbywajcym si w Moskwie w grudniu tego roku, czyli wtedy, gdy stosunki dyplomatyczne pomidzy Zwizkiem Radzieckim i Albani zostay zerwane. W odrnieniu od tego, co dziao si podczas konfliktu pomidzy Tito i Stalinem, Albania nie zostaa formalnie potpiona przez adne pastwo Bloku. Nie zrobiono tego take podczas oficjalnych zjazdw komunistycznych czy konferencji. Nie mia rwnie miejsca podyktowany wzgldami ideologicznymi, politycznymi, gospodarczymi czy te dyplomatycznymi bojkot Albanii przez Blok Komunistyczny, cho przywdcy poszczeglnych partii negatywnie komentowali jej posunicia. Naley jednak pamita, aby nie odnosi krytyki ze strony niektrych pastw Bloku do caego ruchu komunistycznego. Tak naprawd wice byy bowiem postanowienia i decyzje podjte podczas midzynarodowych konferencji komunistycznych w latach 1957 i 1960. Warto zaznaczy, e jedynie Zwizek Sowiecki zerwa stosunki dyplomatyczne z Albani. Nawet jednak w tym przypadku okolicznoci byy do szczeglne, zwaszcza, e oficjaln informacj na ten temat Albania otrzymaa od wiceministra spraw zagranicznych, Firiubina, byego ambasadora w Jugosawii, ktry w tam-
206
tym okresie by w ministerstwie odpowiedzialny za stosunki z pastwami niezaangaowanymi, a nie z krajami komunistycznymi Bloku. Wykorzystanie osoby Firiubina sugeruje, e w rozamie chodzio raczej o zewntrzne interesy strategiczne Bloku, a nie o wewntrzne sprawy w Obozie Komunistycznym. Nie sposb nie zwrci uwagi take na fakt, e chocia pozostae pastwa Bloku wycofay swoich ambasadorw z Albanii, nie zerway z ni stosunkw dyplomatycznych. Nawet Jugosawia utrzymaa w Tiranie swoj misj dyplomatyczn. Chocia Albania sama odmwia uczestnictwa w spotkaniach Ukadu Warszawskiego i RWPG w 1962 roku i ogosia, e wycofuje swoje czonkostwo w obu organizacjach, formalnie nie zostay podjte adne kroki majce na celu usunicie Albanii ze struktur, tak wic mimo tych deklaracji de facto nadal w nich pozostawaa. Ciekawym wydaje si rwnie fakt, e Towarzystwo Przyjani Radziecko-Albaskiej bez szwanku przetrwao czas konfliktu. Podczas zebrania organu zarzdzajcego Towarzystwa, 9 stycznia 1981 roku w Moskwie, witowano trzydziest pit rocznic powstania Albaskiej Republiki Ludowej.2 Na Albani nie zostay naoone przez pozostae pastwa Bloku Komunistycznego adne sankcje gospodarcze. Albascy przedstawiciele handlowi nadal pozostawali w Czechosowacji, NRD i na Wgrzech, pomimo krytyki Albanii ze strony przywdcw partii w tych krajach. Co wicej, w 1962 roku Polska, Wgry, Bugaria, Czechosowacja i NRD podpisay z Albani porozumienie handlowe. Po rozamie ze Zwizkiem Sowieckim, podobnie jak przed nim, 90% albaskiego handlu odbywao si w ramach Bloku Komunistycznego. Waciwie jedyn rnic byo to, e rol ZSRR jako gwnego dostawcy towarw na rynek albaski przejy Chiny. Ta zmiana odbya si tak bezproblemowo, e rwnie dobrze mona sdzi, e zostaa wczeniej szczego-
207
wo wsplnie przygotowana przez Sowietw, Chiczykw i Albaczyk
Wnioski
Zachodnie zainteresowanie konfliktami wewntrz Bloku Komunistycznego jest zrozumiae. Potencjalne korzyci mogce wypywa z faktycznych sporw mogyby by bowiem olbrzymie. Co wicej, domniemane dowody, na ktrych opieraj si zachodnie analizy, zasadniczo w duej mierze pokryway si z prawd a do mierci Stalina. Niestety fakt, e Zachd by niedostatecznie wiadomy zmian, ktre zaszy w cigu siedmiu lat od mierci dyktatora, takich jak wprowadzenie dezinformacji strategicznej, sprawi, e dotychczasowa metodologia staa si nieskuteczna, a jej wykorzystanie nioso ze sob ryzyko bdu. Poszukiwanie za wszelk cen oznak wiadczcych o moliwym kryzysie wewntrz Bloku jest na Zachodzie tak silne [1984 r.], e materiay nie potwierdzajce domniemanych sporw s najczciej ignorowane bd pomijane w badaniach. Dla przykadu, tylko bardzo nieliczni komentatorzy zwrcili uwag na przebiegajcy w praktycznie niezmienionej formie handel Albanii ze Europ Wschodni, chocia pastwa Europy Wschodniej wystpiy wczeniej ze Zwizkiem Sowieckim zdecydowanie przeciwko Albanii i Chinom. Podobne tendencje objawiay si podczas analizowania dokumentw komunistycznych. Fragmentom zawierajcym wzajemn krytyk pastw Bloku powicano wiele uwagi, natomiast te bdce wyrazem solidarnoci i wskazujce na cis wspprac w badaniach pomijano. Na IV Zjedzie Partii Albanii w lutym 1961 Hoda wcale nie powtarza jednak pustych frazesw mwic, e przyja ze Zwizkiem Radzieckim bya, jest i zawsze pozostanie podstaw polityki zagranicznej Albanii [gromki aplauz, owacje]. (...) Przyja ta jest wyraa-
208
na i umacniana kadego dnia poprzez braterskie stosunki i wspprac pomidzy oboma pastwami (...).4 Jeli obiektywnie oceni powysze sowa, nietrudno doj do wniosku, e w tym wypadku Hoda mwi prawd i e sowiecko-albaski spr i rozam byy i nadal pozostaj [1984 r.] jedynie produktem prowadzonej przez Blok Komunistyczny operacji dezinformacyjnych.
Cele operacji dezinformacyjnej

Gwne cele albaskiej akcji dezinformacyjnej byy nastpujce: ch uniknicia niekorzystnych wewntrznych konfliktw, ktre mogyby wynikn z otwartego pojednania albaskich i jugosowiaskich przywdcw; podniesienie prestiu i poprawienie wizerunku przywdcw albaskiej Partii w oczach ich rodakw i pokazanie ich jako niezalenych liderw, stanowicych o sile narodu; pokazanie, e jugosowiaski rewizjonizm moe sta si koniem trojaskim wewntrz Bloku Komunistycznego; zasugerowanie, e po 1961 roku sam Chruszczow znajdowa si pod wpywem rewizjonistw, co miao ukaza go w innym wietle jako przywdc o umiarkowanych pogldach w porwnaniu do wojowniczo usposobionych Chiczykw i albaskich stalinistw; potwierdzenie, e wysiki czynione podczas narady 81 partii w listopadzie 1961 roku celem zjednoczenia i umocnienia Bloku nie powiody si oraz, e Obz Komunistyczny zacz si rozpada, czego przyczyn miay by nierozwizane kwestie stalinizmu, rewizjonizmu, komunizmu narodowego i denia do realizacji sprzecznych interesw narodowych;
209
sprawdzenie reakcji na niewielki, prowadzcy do rozamu konflikt wewntrz i na zewntrz Bloku przed zapocztkowaniem zakrojonego na szersz skal sporu pomidzy Chinami i Zwizkiem Sowieckim.
1
Patrz: William E.Griffith, Albania and the Sino-Soviet Rift (Albania i konflikt chisko-sowiecki), Cambridge, Massachusetts, 1963, MIT Press, str. 37.
2 3
Izwiestia, z 10 stycznia 1981 r. W jednym ze swoich artykuw w gazecie brytyjskiej Daily Telegraph (London) David Floyd zauway, e: ...to przez [porty w] Durres i (...) Vlora, Albaczycy otrzymali w zeszym roku dostawy zboa, ktre umoliwiy przetrzyma sowieck blokad ekonomiczn. To Chiczycy zakupili zboe od Kanady, rozliczyli si za nie w rublach, a nastpnie wysali je do Albanii statkami nalecymi do RFN.
Zeri-I-Poppulit, 14 lutego 1961 r.; przedruk jako Document [#] 6 [w:] Albania and the Sino-Soviet Rift (Albania i konflikt chisko-sowiecki), str. 207.
210
16 Czwarta Operacja Dezinformacyjna: rozam chisko sowiecki

Wsppraca Komunistycznej Partii Zwizku Sowieckiego i Komunistycznej Partii Chin w okresie 1944-1949
Historycznie rozpatrujc stosunki pomidzy komunistycznymi partiami ZSRR i Chin s przedmiotem sporego pomieszania. W znaczcym stopniu byo to zasug udanej dezinformacji, prowadzonej na szerok skal podczas wojny i po wojnie, a majcej na celu wprowadzenie Zachodu w bd co do charakteru chiskiego komunizmu, oraz utajnienie staej i rozbudowywanej sowieckiej pomocy dyplomatycznej, wywiadowczej i wojskowej dla Komunistycznej Partii Chin w kocowych latach wojny domowej w Chinach. Podobiestwa w wypowiedziach sowieckich i chiskich na temat istoty komunizmu chiskiego zdecydowanie sugeruj, e bya to skoordynowana akcja dezinformacyjna. Zachodnim dziennikarzom, odwiedzajcym podczas wojny Yennan*, mwiono, e chiscy komunici nie byli tradycyjnymi komunistami, a jedynie reformatorami rolnymi podziwiajcymi Zachd i e mieli oni wicej wsplnego z chrzecijaskim socjalizmem, ni z komunizmem sowieckim.1 Podobne komentarze wypowiadali przywdcy sowieccy. Na przykad w czerwcu 1944 Stalin powiedzia do Averella Harrimana, wczesnego ambasadora Stanw Zjednoczonych w Moskwie, e chiscy komunici nie byli prawdziwymi, lecz margarynowymi2 komunistami. W
211
sierpniu 1944 roku Mootow, sowiecki minister spraw zagranicznych, powiedzia do Patricka Hurleya i Donalda Nelsona, dwch osobistych wysannikw prezydenta Roosevelta do Czungkingu**, e wielu z tak zwanych chiskich komunistw to byli zdesperowani biedacy, ktrzy zapomnieliby o tych politycznych skonnociach od razu, gdyby tylko poprawia si ich sytuacja materialna.3 W rozmowie z Harrym Hopkinsem, w dniu 26 maja 1945 r., Stalin poczyni par pogardliwych uwag o Mao i da do zrozumienia, e lekceway KPCh jako powanego partnera; mwi, e jego zdaniem chiscy komunici maj mniejsze moliwoci ni Czang Kai-szek i nie bd w stanie zjednoczy kraju4 W trakcie negocjacji, prowadzonych z chiskim ministrem spraw zagranicznych Wang Szih-ciechem latem 1945, Stalin wyrazi si, e chiski komunizm zbyt wiele nie dokona. Sowieccy przywdcy zapewniali amerykaskiego sekretarza stanu Byrnesa, w Poczdamie w lipcu 1945 roku, oraz grup amerykaskich kongresmanw, przebywajcych z wizyt w Moskwie we wrzeniu 19455 , e chiscy komunici nie byli autentycznymi komunistami. Inn oznak uzgodnionej, chisko-sowieckiej kampanii dezinformacyjnej byo niezgodne z prawd owiadczenie Mao, wygoszone po rozwizaniu Kominternu, e od czasu jego sidmego kongresu w 1935 r. Chiny nie otrzymay adnej pomocy ani porady ze strony Kominternu.6 Pozorowana przez Stalina nieznajomo sytuacji w Chinach, bya oczywicie udawana. Bowiem miaa tam miejsce cisa wsppraca pomidzy KPZR i KPCh; aktywnoci sowieckiego wywiadu obejmowano narodowy rzd Chin oraz jego polityk w co najmniej takim samym stopniu, w jakim zajmowano si dziaaniami Amerykanw i Brytyjczykw. Autor podczas suby w sekcji Komitetu Informacji, odpowiadajcej za prac kontrwywiadowcz w sowieckich organizacjach, dziaajcych w Chinach, Korei i Mongolii, dowiedzia si o decy-
212
zji Sowietw, podjtej po tajnych negocjacjach, prowadzonych z delegacj wysokiego szczebla dziaaczy KPCh, w Moskwie w jesieni 1946 roku, o zwikszeniu sowieckiej pomocy wojskowej dla KPCh; generalicja sowiecka, wywiad wojskowy i ministerstwo transportu zostay poinformowane, e maj w pierwszej kolejnoci wspiera chisk armi komunistyczn. W okresie midzy rokiem 1946 a 1949 potajemnie wysyano pocigami do Chin wielkie iloci sowieckiej broni i amunicji, wraz z amerykask broni, przekazan dla ZSRR przez USA podczas wojny i jeszcze dodatkowo bro japosk, zarekwirowan przez Sowietw w Mandurii. Na wykadzie dla studentw Wyszej Szkoy Wywiadu w Baaszice w 1949 r. genera Roszczyn, szef sowieckiego wywiadu i wczesny ambasador ZSRR w Chinach, przekonywa, e to sowiecka pomoc umoliwia chiskiej komunistycznej Armii Wyzwoleczej przechylenie militarnej przewagi na jej korzy, a nastpnie rozpoczcie w latach 1947- 48 ostatecznej, zwyciskiej ofensywy przeciwko Armii Narodowej (Czang Kaiszeka). Dalsze wsparcie byo wysyane do Chin przez Sinkiang.*** Sowieci utracili kontrol nad Sinkiangiem w 1943 r., gdy gubernator tego regionu Szeng Szi-caj, sowiecki agent, zerwa wspprac ze Zwizkiem Sowieckim. W celu przywrcenia kontroli nad sytuacj, w rejonie Ili w Sinkiangu zorganizowano bunt, a jego organizatorami byli: Fitin z Moskwy, Pitowranow z Kazachstanu, Ogolcow i Byzow z Uzbekistanu oraz Langfang i Iwanow z Mongolii Zewntrznej, wszyscy oni byli generaami sowieckiej bezpieki i wywiadu. Bunt by udany i niepodlega Republika Wschodniego Turkiestanu zostaa proklamowana, wraz z nowym przywdc Sajfudinem, kolejnym sowieckim agentem. Od tego czasu Sinkiang by uywany przez Sowietw jako trasa dostaw dla KPCh, a do przejcia przez komunistw chiskich cakowitej kontroli nad t prowin-
213
cj. Wielbdzi Szlak prowadzcy do Ningsia z Mongolii Zewntrznej, rwnie by uywany jako trasa dostaw broni i zaopatrzenia. Wikszo sowieckiego wysiku wywiadowczego zostaa skierowana na pozyskiwanie wojskowych informacji o armii Kuomintangu, w interesie korzyci dla KPCh i w celach siania dywersji wrd administracji i policji rzdu narodowego. Gdy ambasada sowiecka, w lad za rzdem narodowcw przeniosa si do Kantonu, to uczynia tak nie po to, by zademonstrowa lojalno ZSRR wobec Traktatu o Przyjani z nacjonalistycznym rzdem Republiki Chiskiej, jak czsto przypuszczano, lecz by uatwi sobie kontakty z sowieck agentur, rozlokowan w administracji narodowcw, co zgadza si z treci telegramw sowieckiego wywiadu, wymienianych wwczas midzy Chinami a Moskw. Warto zaznaczy, e uznanie przez Sowietw nowego chiskiego, komunistycznego rzdu i ustanowienie z nim dyplomatycznych zalenoci odbyo si za porednictwem szefa sowieckiego wywiadu i rwnoczenie konsula generalnego ZSRR w Pekinie, pukownika Tychwinskiego.7 By to ten sam Tychwinskij, ktry w odpowiedzi na oskarenia ze strony chiskich narodowcw, e Sowieci podczas caej wojny domowej pomagali KPCh, wystosowa oficjalne zaprzeczenie z ramienia rzdu ZSRR, rozesawszy za porednictwem Associated Press depesze prasow, datowan 30 grudnia 1947 roku w Pekinie, w ktrej ogosi, co nastpuje: mj rzd uznaje tylko jeden rzd w Chinach rzd narodowy i nie dostarcza komunistom niczego, jest to w 100 % zaprzeczenie zarzutom. To dementi byo, oczywicie, w 100 % faszywe. Stanowi jeden z epizodw wielkiego i cisego powizania wywiadw sowieckiego i chiskiego oraz operacji dezinformacyjnych, ukierunkowanych na pomoc dla KPCh w dojciu do wadzy, przy ukrywaniu przed Zachodem faktu udzielania przez Sowietw pomocy komunistom chiskim. Po swojej po-
214
race Czang Kai-szek przyzna szczerze, i zgodnie z prawd, e KPCh ukrada wywiad z naszego rzdu i w tym samym czasie zamkna przed rzdem wszystkie drogi do wywiadw. To byo do przewidzenia. Ale oni poszli o krok dalej i dostarczali zachodnim narodom faszywych informacji o rzdzie chiskim, w celu ksztatowania ich negatywnego nastawienia do naszego kraju.8 Gdyby administracja Stanw Zjednoczonych nie pada ofiar komunistycznej dezinformacji i uwiadamiaaby sobie wwczas zakres i skal pomocy sowieckiej dla chiskich komunistw, to bez wtpienia bardziej zdecydowanej pomocy udzielono by chiskim narodowcom. Nawet jeli nie ocalioby to Chin przed komunizmem, to przynajmniej reakcja amerykaskiej opinii publicznej na porak polityki Stanw Zjednoczonych byaby bardziej wywaona, ni w czasach Mc Carthyego.
Tarcia chisko-sowieckie, 1950-57 i ich zaagodzenie

Zmieniony charakter stosunkw chisko-sowieckich po przejciu wadzy przez KPCh, znalaz wyraz w 30-letnim Traktacie o Przyjani, podpisanym podczas oficjalnej, pastwowej wizyty Mao w Moskwie w lutym 1950 roku.9 Sowieci obiecali swoje poparcie dla wyzwolenia Tybetu i Tajwanu. Mao usysza od Stalina, e caa aktywno wywiadu sowieckiego na terenie pastwa chiskiego ustaa, oraz e nazwiska byych szpiegw sowieckich bd ujawnione subom wywiadu chiskiego. Mimo udanej wizyty Mao, wci istniay nierozstrzygnite problemy i niedostosowania w relacjach midzy oboma krajami. Byoby duym bdem traktowa Chiny w tym czasie jako satelit ZSRR. Zasig sowieckiej infiltracji i kontroli nad Chisk Parti Komunistyczn i rzdem by may w porwnaniu do tych, jakie zastosowano wobec wschodnioeuropejskich satelitw; w
215
Chinach byo to, oglnie mwic, ograniczone do Sinkiangu i Mandurii. Niemniej jednak stosunki wzajemne nie ukaday si tak, jak midzy rwnymi partnerami. Sowieci cay czas kontynuowali mieszanie si w wewntrzne sprawy Chin, zwaszcza w Mandurii, na pwyspie Liaotung, w Sinkiangu i w rejonach przygranicznych. Wielu sowieckich agentw, przede wszystkim w Sinkiangu, zostao rzeczywicie ujawnionych komunistom chiskim, wrd nich Sajfudin, ktry w 1945 r. by jednym z przywdcw buntu, zorganizowanego przez Sowietw w Turkiestanie Wschodnim. Zosta on czonkiem pierwszego rzdu komunistycznych Chin i pozostawa u wadzy w Sinkiangu jeszcze przez wiele lat po rozamie chisko-sowieckim. Jednak pomimo zapewnie Stalina, niektrzy sowieccy agenci w Chinach, jak np. wieloletni agent w Szanghaju, chiski obywatel o nazwisku Kazakow, nie zostali ujawnieni Chiczykom. Take nie do koca szczerzy byli Sowieci odnonie nieruchomoci, tajemnie posiadanych w Chinach a sucych im do operacji wywiadowczych; kiedy Chiczycy przyapywali Sowietw na zbyt jawnie prowadzonych tego rodzaju dziaaniach na swoim terenie, dochodzio do star midzy nimi. W roku 1950 wyroso nowe rdo napi i konfliktw, a podoem tego byo traktowanie rodowiska emigrantw rosyjskich w Chinach. Sowieci sami dokonywali wrd nich aresztowa, wysugujc si lokalnymi oficerami chiskiej bezpieki, bez zawiadamiania Pekinu, bywao te, e funkcjonariusze chiscy odmawiali aresztowania tych emigrantw, na skal dan przez Sowietw. Powane nieporozumienie wyniko, kiedy sowieccy doradcy ideologiczni, majc na uwadze niezwyk, politycznie nacjonalistyczn przeszo Li Ku-nuna, szefa chiskiego wywiadu wojskowego, zadali jego aresztowania. Chiczycy stanowczo odmwili.
216
Poniewa do tej pory nie istniaa adna formalna procedura do rozwizywania sowiecko-chiskich sytuacji konfliktowych, dlatego te stosunki wzajemne i kontakty midzy tymi dwoma pastwami zaczy wykazywa coraz wyraniejsz tendencj do pogarszania si. Najpowaniejsze ze wszystkich dotychczasowych zatargw wyniky z powodu wojny w Korei, w ktr Stalin zaangaowa si, bez liczenia si ze stanowiskiem Mao. Gdy przebieg wojny zacz zmierza w niekorzystn dla komunistw stron, co byo spowodowane szybk i efektywn interwencj wojsk Narodw Zjednoczonych, Sowieci zasugerowali, e Chiczycy powinni wysa oddziay wojska, jako pomoc Pnocnym Koreaczykom. Nic dziwnego, e Chiczycy z miejsca odmwili. Dopiero wskutek bezwzgldnego nacisku, ktrego apogeum by tajny i osobisty list Stalina do Mao, Chiczycy zgodzili si wysa ochotnikw do Korei. Nieporozumienia w stosunkach chisko-sowieckich, chocia starannie ukrywane przed Zachodem, utrzymyway si tak dugo, jak dugo Stalin y. Tu po jego mierci Sowieci poczynili starania, by polepszy wzajemne relacje. Uregulowanie konfliktu koreaskiego stao si priorytetowym celem dla bezporednich nastpcw Stalina i ten temat by przedmiotem pierwszej dyskusji z Czou En-laiem, kiedy przyjecha on do Moskwy, by uczestniczy w pogrzebie Stalina. Inny ciernisty problem, ktry szybko zosta rozwizany, dotyczy Kao Kanga, nieoficjalnego Gubernatora Mandurii, z ktrym Sowieci podtrzymywali sekretne kontakty nawet podczas wojny koreaskiej. Po aresztowaniu Berii poinformowano poufnie chiskich przywdcw, e Kao Kang by jednym z agentw Berii. W lutym 1954 roku rzd chiski zdymisjonowa Kao Kanga za separatystyczne tendencje i spiskowanie, z zamiarem utworzenia wasnego, niezale-
217
nego Krlestwa Kao Kanga w Mandurii. Kao Kang by wiziony bez procesu sdowego i powiesi si. W padzierniku 1954 r. Chruszczow i Buganin wybrali si do Chin na rozmowy z przywdcami KPCh, ktre doprowadziy do dobrowolnego zrzeczenia si przez Sowietw, na rzecz Chin, ich wszystkich praw eksterytorialnych. Odwieczne, zastarzae problemy Mandurii i Sinkiangu zostay rozwizane, a granice chisko-sowieckie ostatecznie ustanowione i uregulowane. Sowiecka pomoc ekonomiczna i wojskowa dla Chin zostay zwikszone. 17 stycznia 1955 r. rzd sowiecki poda do wiadomoci, e bdzie wspomaga Chiny w rozpoczciu i prowadzeniu programu naukowych bada jdrowych. Pniej ZSRR podj si budowy w Chinach reaktora jdrowego, ktry mia funkcjonowa od marca 1958 roku. Na polu wywiadowczym Sowieci zdobyli si na ustpstwo w sprawie Li Ku-nuna. Li zachowa swoje stanowisko, a sowiecki doradca, ktry nie mg doj z nim do porozumienia, zosta wymieniony na innego. Poprzednia decyzja, o ujawnieniu wadzom Chin wszystkich byych agentw sowieckich, zwerbowanych i dziaajcych w Chinach, teraz zostaa zrealizowana w peni i bez wyjtkw. W gronie tych ujawnionych sowieckich agentw znalazo si nazwisko pani Sung Czing-ling, wdowy po doktorze Sun Yat-senie. Jako taka, pani Sung Czing-ling zostaa przyjta do KPCh, nadto uczyniono z niej honorowego prezydenta ChRL, na krtko przed jej mierci w maju 1981 r. Wyprawiono jej te imponujco majestatyczny pogrzeb pastwowy, z obecnoci przywdcw KPCh. Innym ujawnionym agentem okaza si by Kuo Mo-dzio, synny poeta i naukowiec, prezydent Chiskiej Akademii Nauk i aktywny dziaacz wiatowej Rady Pokoju. Prawdopodobnie jedynie kilka, o ile w ogle, nazwisk na licie sowieckich agentw byo niespodziank dla chiskich przywdcw; w tym przypadku ewidentna szczero strony sowieckiej
218
pozwolia w kocu usun to potencjalne rdo konfliktw. Nastpnie, na chisk prob, suby wywiadu sowieckiego wysay do Chin wielu najlepszych ekspertw od takich specjalizacji jak: wywiad naukowy, penetracja zachodnich ambasad w Moskwie, fizyczna ochrona instalacji rakietowych i jdrowych, produkcja sprztu obserwacyjnego i podsuchowego, przeprowadzanie operacji sabotau i zabjstw. Podczas burzliwych wydarze w Europie Wschodniej w 1956 roku, day si zauway rozbienoci w opinii Sowietw i Chiczykw na temat Stalina. O ile Chiczycy zgadzali si, e Stalin popenia bdy, zwaszcza w przypadku Jugosawii, to jednak skaniali si do bardziej wywaonego pogldu odnonie jego miejsca w historii, ni przedstawi to Chruszczow w swoim referacie na XX Zjedzie KPZR. Pod koniec padziernika 1956 r. chiska delegacja wysokiego szczebla zoya tajn wizyt w Moskwie, podczas ktrej skrytykowaa sowieckich przywdcw za ich oglnie manipulacyjne podejcie do problemw krajw satelickich, oraz nalegaa na natychmiastow sowieck interwencj wojskow na Wgrzech. Jednym z nastpstw tej chiskiej wizyty byo jawne zobowizanie si przez sowiecki rzd do przegldu statusu i funkcji doradcw sowieckich we wszystkich krajach Bloku. Mao i Teng Hsiao-ping przewodzili delegacji chiskiej na konferencji przywdcw pastw Bloku Sowieckiego w Moskwie, w listopadzie 1957 roku. Wspln ocen Stalina uzgodniono jednomylnie. Mao wygosi opini, e gwnym bdem Stalina byy represje wobec czonkw partii, oraz jego skonnoci do wielkonarodowego szowinizmu. Te wanie szowinistyczne inklinacje miay odbicie w polityce Stalina w Mandurii i w postpowaniu niektrych doradcw sowieckich w Chinach. Jedyn krytyk, jak Mao wyraa odnonie sowieckiej decyzji z 1956 roku o przyznaniu si do stalinowskich wypacze, byo zaniedbanie wczeniejszego skonsultowania tej decyzji z innymi partiami
219
komunistycznymi. Chruszczow przyj t krytyk, jako uzasadnion. Przywdcy Zwizku Sowieckiego postanowili nie powtarza w przyszoci bdw Stalina, w szczeglnoci zgodzono si, e metody represji nie powinny by stosowane przeciwko byym czonkom partyjnej opozycji. Stosunek do nich powinien by taki, jak traktowaby ich sam Lenin. To wyjania, dlaczego Malenkow, Mootow i Buganin nie zostali zastrzeleni. Status i funkcje doradcw sowieckich, wcznie z doradcami wywiadu i bezpieki, zostay uregulowane ku satysfakcji Chiczykw. Role doradcw zostay ograniczone do konsultacji i koordynacji. Mieszanie si w wewntrzne, administracyjne sprawy sub chiskich, zostao wykluczone. Sowieci autentycznie potraktowali suby chiskie jako rwne pod wzgldem statusu, o ile nie dowiadczenia. W kocu, w myl otwartoci, Sowieci ujawnili im wszystkich swoich agentw narodowoci chiskiej. Problem tajnych baz sowieckich w Chinach, jako zaplecza dla nielegalnych operacji wywiadowczych w krajach niekomunistycznych, take zosta rozwizany. Nowe bazy dla nielegalnych akcji, razem z caym niezbdnym wyposaeniem, zostay urzdzone przez Chiczykw dla sowieckich sub wywiadowczych w kilku chiskich portach, m.in. w Szanghaju. Przykadw takiej praktycznej wsppracy byo wicej. Na prob Chiczykw Sowieci zbudowali specjaln fabryk urzdze podsuchowych wysokiej czuoci. Przysano sowieckich doradcw o duym dowiadczeniu w pracy polityczno wywiadowczej przeciwko Stanom Zjednoczonym i Wielkiej Brytanii. Wrd nich byli pukownik Smirnow, byy rezydent sowieckiego wywiadu w Nowym Jorku oraz pukownik Woronin, byy szef Wydziau Brytyjskiego kontrwywiadu sowieckiego. Pod koniec 1957 roku Chiczycy poprosili o doradc od zabjstw politycznych i sabotau. W odpowiedzi Sowieci wysali do Chin swojego najlepszego czowieka, generaa Wertyporocha, byego szefa ich wasnego wydzia-
220
u zabjstw politycznych i sabotau, byego rezydenta w Iranie. Wertyporoch pracowa jako doradca KGB w Chinach a do swej mierci w styczniu 1960 roku. Zostay ustanowione regularne konsultacje osobiste midzy szefami sub sowieckich i chiskich. Nowy dowdca KGB Szelepin, wkrtce po objciu stanowiska szefa KGB w grudniu 1958, zoy wizyt w Chinach, z ktrej wrci pod wraeniem uznania dla sprawnoci Chiczykw w rozprawianiu si z opozycj antyreimow, zoon z ludzi modych, intelektualistw, przywdcw religijnych i mniejszoci narodowych, szczeglnie skutecznej podczas usuwania tysica chwastw latem 1956. Szelepin poleci, by w KGB zapoznawano si z tym i uczono na chiskich dowiadczeniach. Prawie w tym samym czasie, co Szelepin, wizyt robocz w Chinach zoy genera Sacharowskij, szef sowieckiego wywiadu. Na pier wszym zjedzie szefw bezpieki i wywiadw pastw Bloku, w poowie 1959 roku w Moskwie, Chiczycy byli reprezentowani przez ministra bezpieczestwa publicznego Lo Dziui-cyna. Na tej konferencji podjto decyzje o ustanowieniu wsppracy i cznoci w sprawach bezpieczestwa i wywiadw w obrbie caego Bloku, na zasadach wielostronnego wspierania oraz o zorganizowaniu w celu lepszej skutecznoci, wsplnego, wywiadowczo-bezpieczniackiego centrum koordynacyjnego. Na pocztku roku 1960 genera Pitowranow, jeden z najbardziej dowiadczonych sowieckich generaw w caej KGB, byy wiceminister bezpieczestwa pastwowego, znany i ceniony przez komunistw chiskich za jego dokonania w wojnie przeciwko Narodowej Armii Chiskiej w Sinkiangu, zosta zatwierdzony na dowdc doradcw KGB w Chinach. W latach 1959-60 regularnie odbyway si tajne wymiany informacji midzy wywiadami politycznymi i wojskowymi obu
221
krajw. Przedmiotem tak utajnionych zainteresowa byy przede wszystkim zachodnie opinie, pogldy i prognozy odnonie stosunkw chisko-sowieckich. KGB przekazywaa Chiczykom poufne i cile tajne informacje wywiadowcze, ze swoich rde w NATO i w Europie Zachodniej. Polskie suby wywiadowcze pozyskay i przekazay do KGB zestaw dokumentw, w tym nagrania, z zapisem dyskusji na spotkaniu Grupy Bilderberg w roku 1958 lub 1959; to wpywowe grono dystyngowanych zachodnich mw stanu debatowao o moliwoci rozamu w stosunkach chisko-sowieckich i o prawdopodobnych konsekwencjach tego dla Bloku Komunistycznego oraz zastanawiano si nad sposobami wykorzystania tej sytuacji z poytkiem dla Zachodu. Te materiay znalazy si wrd wielu dokumentw, ktre osobicie przywiz do Chin genera Sacharowskij. Pord innych dokumentw przekazywanych Chiczykom przez KGB znalazy si tajne oceny Ministerstwa Spraw Zagranicznych Stanw Zjednoczonych (US State Department) na temat rnic w komunizmie sowieckim i chiskim, oraz omwienie chiskiej reakcji na wizyt Chruszczowa w USA w roku 1959. Dostarczona bya rwnie Chiczykom przez KGB kopia tajnego raportu, przedoonego NATO w 1959 r. przez byego Sekretarza Generalnego NATO, Spaaka, w ktrym omwione byy rozdwiki i nieporozumienia w relacjach sowiecko-chiskich oraz konsekwencje tego dla NATO. Na Zachodzie propagowano, oczywicie celowo, opinie mistyfikacje, e przywdcy chiscy i sowieccy s na tyle niewiadomi sytuacji w wiecie zewntrznym, e nie s w stanie ich zrozumie, nawet gdy otrzymuj teksty oficjalnych dokumentw zachodnich, dostarczane im przez ich wasne suby wywiadowcze. W rzeczywistoci materiay pochodzce z wywiadw byy tam pilnie studiowane, wchaniane i stosowane do planowania politycznej strategii komunistycznej.
222
Skoro mowa o tajnych materiaach wywiadowczych, to naley doda, e jest prawdopodobne, i komunistyczni stratedzy studiowali take ksiki, takie jak Perspektywy dla komunistycznych Chin Walta Rostowa, ktry ju w roku 1954 spekulowa na temat prawdopodobiestwa pknicia sojuszu chisko-sowieckiego.1 0 Zapewne wic nieprzypadkowo Mikojan w swym przemwieniu na XXI Zjedzie KPZR w lutym 1959 r. podkrela, e zachodnie nadzieje i oczekiwania na rozam, legy w gruzach,1 1 ten wers przemwienia odbija si echem w podstawowych dokumentach komunistycznych tego okresu w Manifecie 81 partii z listopada 1960 r.,1 2 oraz w strategicznym raporcie Chruszczowa z 6 stycznia1961 r. 1 3 Temat nierozerwalnej przyjani chisko-sowieckiej mona byo te znale w przemwieniach Czou En-laia1 4 oraz chiskiego ministra spraw zagranicznych Czen Ji,1 5 i to pomimo coraz liczniejszych wiadectw o istnieniu nieporozumie i sporw. Ponad rok pniej, po udokumentowanym wycofaniu sowieckich specjalistw ekonomicznych i technicznych z Chin, w lipcu-sierpniu 1960, pozostawao tam jeszcze przynajmniej kilku wanych doradcw z KGB. Byy kolega i przyjaciel autora, wysany do Chin w celu udzielania porad odnonie fizycznej ochrony chiskich instalacji jdrowych, jeszcze w listopadzie 1961 przebywa w Chinach, czyli miesic po zdemaskowaniu Albaczykw przez Chruszczowa na XXII Zjedzie KPZR, ktre spowodowao, e Czou En-lai opuci sal zjazdu w wyranie widocznym protecie. Kontrastowao to z podobn sytuacj z 1948 r., kiedy nastpi rzeczywisty rozam na linii Tito-Stalin; wtedy sowieccy doradcy do spraw wojska, wywiadu i kontrwywiadu byli pierwszymi, ktrzy w komplecie opucili Jugosawi. Tym razem powizania wywiadw i bezpieki midzy Sowietami i Chiczykami a
223
do koca 1961 r. byy nieporwnywalnie waniejsze, ni pogorszenie oglnych stosunkw przed t dat. Rozbienoci midzy oznakami rozamu, a otwart i wewntrzn informacj o kontynuowaniu dobrych stosunkw musz by dostrzegane, pomimo przeszej bliskiej i skutecznej wsppracy partii sowieckiej i chiskiej w operacjach dezinformacyjnych z lat 1944-49; te dezinformacje okazay si by wietn zason dla ukrycia ogromnej pomocy militarnej ZSRR dla KPCh w kocowych latach wojny domowej i z powodzeniem wykreoway wizerunek komunizmu chiskiego jako stosunkowo niegronego ruchu reformy rolnej. Na tym tle fakt, e ju w latach 1959-61 relacje sowiecko-chiskie poday wg wzorca sowiecko-jugosowiaskiego i sowiecko-albaskiego i to w tym samym okresie, kiedy podstawa dla napi i rozamw midzy czonkami Bloku zostaa usunita, a wszyscy czonkowie obozu, wcznie z Chinami, wnosili swj wkad w tworzenie nowej polityki sugeruje, e sowiecko-chiskie wanie byy, podobnie jak cay ich wizerunek, produktem polityki dezinformacyjnej bloku sowieckiego. Fakt, e Chiny kontynuoway wysyanie obserwatorw na konferencje RWPG i Politycznego Komitetu Konsultacyjnego Ukadu Warszawskiego a do koca roku 1961, potwierdza ten wniosek.
Historyczny dowd na nieporozumienia chisko-sowieckie

Gdy rozam chisko-sowiecki sta si powszechnie znany, w opiniotwrczych krgach Zachodu modne zaczo by, w znacznym stopniu przy zachcie ze strony rde sowieckich i chiskich, poszukiwanie wytumaczenia tego faktu w tradycyjnej rywalizacji i zatargach pomidzy tymi dwoma krajami, sigajcych w gb a do XVI wieku. Byy to argumenty nie mniej nacigane, ni prba usprawiedliwiania pogorszonych w latach szedzie-
224
sitych stosunkw francusko-amerykaskich, przez powoywanie si na francusk kolonizacj Luizjany. Natur ideologii komunistycznej byo to, e zdobycie wadzy przez partie komunistyczne, czy to w Zwizku Sowieckim, w Chinach czy gdziekolwiek indziej, poczone byo, w kadym przypadku, z radykalnym zerwaniem z tradycjami politycznymi danego kraju.1 6 Znacznie suszniej byoby doszukiwa si przyczyn omawianego rozamu w rozdwikach, narastajcych midzy komunistycznymi partiami sowieck i chisk, ju od roku 1917. Rnice midzy nimi i nieporozumienia, niewtpliwie istniay. Byy to odmienne pogldy i decyzje tych partii co do taktyki, stosowanej wobec chopw i robotnikw w latach dwudziestych. W okresie 1932-35 Stalin by przeciwny przewodniczeniu KPCh przez Mao; jednak byy to wwczas przejciowe nieporozumienia, ktre nie przeszkodziy w zayej wsppracy midzy komunistami sowieckimi i chiskimi w latach 1935-49. Rzekome rnice pomidzy nimi co do taktyki stosowanej na zjednoczonym froncie przeciwko Kuomintangowi oraz w ich postawach wobec chiskiego rzdu narodowego, byy faszem, skonstruowanym z wyrachowaniem podczas wsplnych dziaa dezinformacyjnych, ktrych celem byo ukrycie pomocy sowieckiej dla KPCh, kontrolowanie i powstrzymanie skali pomocy amerykaskiej dla rzdu narodowego oraz umoliwienie komunistom chiskim i sowieckim obalenia tego rzdu poprzez skuteczn metod prowadzenia, coraz powszechniej, podwjnej gry wobec niego. Sowiecka pomoc wojskowa dla KPCh umoliwia przechylenie szali zwycistwa na korzy strony komunistycznej w Chinach. Jednak po zwycistwie komunistw znw pojawiy si nieporozumienia i rda konfliktw midzy parti sowieck a parti chisk. Gdyby manipulacyjna bezwzgldno Stalina w jego podejciu do stosunkw ZSRR-Chiny, jak i w ogle do wszystkich relacji wewntrzblokowych, nie zostaa w por zaagodzo-
225
na, mogaby doprowadzi do faktycznego rozamu sowiecko-chiskiego, analogicznie do rozamu z Jugosawi Tito. Rzeczywicie, w tym przypadku dziaania i rodki korygujce zostay podjte w por. Pod koniec 1957 r. nie byo wicej znaczcych nieporozumie pomidzy czonkami bloku. Warto zauway, e Chiczycy uzasadniali swoje polemiczne stanowisko wobec Zwizku Sowieckiego, lecz ich argumentem nie byy rzeczywiste utrudnienia ze strony Sowietw, przez ktre przechodzili w latach 1949-53, ale pozorne przeszkody w kontaktach z Chruszczowem po roku 1957, i sporne problemy, ktre na ten czas zostay ju trwale uregulowane. Udzia Chruszczowa w usuwaniu bdw przeszoci z chisko-radzieckiej wsppracy, zosta z uznaniem doceniony w 1957 roku przez samego Mao1 7.
Ksztatowanie si rozdwikw chisko-sowieckich

Z grubsza mwic, mona wyodrbni 3 okresy, w ktrych rozam coraz wyraniej si formowa: pierwszy od roku 1957 do poowy 1963, drugi rozwin si w latach 1963 do 1969 i trzeci, otwarty, od roku 1969 i dalej. Wikszo oficjalnych rde komunistycznych z pierwszego okresu, kierowanych do odbiorcw komunistycznych, nie przyznaje, by istniay nieporozumienia we wsppracy Chin i Zwizku Sowieckiego, wprost przeciwnie, rekordowo liczne uczestnictwo Chiczykw na wiatowych konferencjach partii komunistycznych, zorganizowanych w Moskwie w roku 1957 i 1960, na XX Zjedzie KPZR w lutym 1959, oraz chiska obecno w roli obserwatorw na spotkaniach roboczych Ukadu Warszawskiego i RWPG, wszystko to wskazywao na kontynuowanie coraz cilejszej wsppracy na wysokim szczeblu, midzy rzdami i partiami ZSRR i Chin. Ten sam wniosek mgby by wycignity na podstawie oywionej wymiany oficjalnych delegacji. Tylko w roku 1959 odwiedzio Chiny co
226
najmniej 125 delegacji ze Zwizku Sowieckiego i Europy Wschodniej. Ponad 100 chiskich delegacji zoyo wizyty rewanowe. Dowody rozdwikw mona byo jednak znale w nieoficjalnych rdach komunistycznych, takich jak: rozmaite akapity, i aluzje midzy wierszami, zamieszczane w tekstach nieodnoszcych si bezporednio do tych zagadnie, publikowanych w oficjalnej prasie sowieckiej i chiskiej, uwagi wypowiadane przez komunistycznych przywdcw do zachodnich dziennikarzy i mw stanu oraz retrospekcyjne podsumowania polemik na zamknitych obradach partyjnych, jak to miao miejsce na przykad po zjedzie partii rumuskiej w czerwcu 1960 r., oraz po kongresie 81 partii w listopadzie 1960. To s dowody nieoficjalne, wikszo z nich ma charakter rozliczeniowy, jednak dosadnie wykazuj pogorszenie wsppracy partyjnej i dyplomatycznej w 1959 roku, co zaowocowao wstrzymaniem sowieckiej wsppracy militarnej i jdrowej w tyme roku, oraz przerwaniem pomocy gospodarczej ZSRR dla Chin w roku 1960. Dopiero od koca roku 1961 zaczy pojawia si zwiastuny nieporozumie chisko-sowieckich take w oficjalnych rdach i wydarzeniach komunistycznych. Sprowadzio si to do wwczas do symbolicznego w wymowie poparcia przez Chiny stalinizmu i stanowiska Albanii, podczas gdy je oba zdemaskowa i potpi Chruszczow na XXII Zjedzie KPZR. Od tego czasu zaczy wyranie rzuca si w oczy konflikty i rywalizacja pomidzy delegacjami Chin i ZSRR na forum organizacji midzynarodowych. Zmniejszy si napyw informacji z oficjalnych rde komunistycznych na temat wsppracy sowiecko-chiskiej. W drugiej fazie rozamu istnienie tych rozdwikw zostao potwierdzone w caej rozcigoci. Dla pozoru podjto jeszcze prb uregulowania tych nieporozumie, gdy w lipcu 1963 r. delegacja partii chiskiej wysokiego szczebla przybya do Moskwy z oficjaln wizyt na rozmowy. Oczywicie, rozmowy te
227
zakoczyy si fiaskiem i odtd nabray tempa publiczne polemiki midzy obiema partiami. Tajna dotychczas korespondencja partyjna, dowodzca sytuacji konfliktowych midzy partiami, zostaa ujawniona w prasie sowieckiej i chiskiej. Kilku dyplomatw chiskich zostao wydalonych ze Zwizku Sowieckiego za rozdawanie ulotek. Chiny wystpiy z frontowych (fasadowych), komunistycznych organizacji midzynarodowych. Kilka partii komunistycznych z niekomunistycznych krajw otwarcie zajo stanowisko prosowieckie lub prochiskie, w kilku przypadkach prochiskie grupy rozamowe oderway si od partii promoskiewskich. W trzecim okresie, ktry z ca brutalnoci rozwin si od roku 1969, jawne pogorszenie stosunkw chisko-sowieckich wyraao si zarwno w czynach jak i w sowach. Zwikszono poziom zabezpiecze i liczb oddziaw wojskowych, stacjonujcych na granicy chisko-radzieckiej. Mieway tam miejsce incydenty graniczne midzy oboma krajami, inicjowane przeciwko sobie na tle wzajemnych oskare o hegemoni. Chiny zaczy powszechnie i systematycznie zajmowa pozycj przeciwn do Zwizku Sowieckiego w sprawach NATO, Ukadu Warszawskiego, EWG, odprenia, rozbrojenia, bezpieczestwa europejskiego i wielu problemw Trzeciego wiata, wcznie z sowieck interwencj zbrojn w Afganistanie. Po komunistycznym zwycistwie w Wietnamie, Wietnamczycy sprzymierzyli si bardziej cile ze Zwizkiem Sowieckim. Chiczycy i Sowieci wspierali przeciwne strony w konflikcie zbrojnym pomidzy rywalizujcymi komunistycznymi frakcjami w Kampuczy. W roku 1979 Chiczycy ukarali Wietnamczykw krtk inwazj na ich terytorium. Jednak pomimo tej jawnej przemocy, spowodowanej chisk wrogoci do Zwizku Sowieckiego i jego bliskiego sojusznika wietnamskiego, do roku 1980 cay rozam wci nie doprowadzi do zerwania stosunkw dyplomatycznych
228
midzy ChRL i Zwizkiem Sowieckim, a tak stao si przecie w roku 1961, gdy podobny spr, sowiecko-albaski, spowodowa natychmiastowe i cakowite zerwanie stosunkw dyplomatycznych. Teraz rwnie nie zosta anulowany traktat sowiecko-chiski o przyjani, wzajemnej pomocy i wsppracy. Do roku 1980 kada ze stron bya zobowizana wesprze wzajemnie drug, w razie nagej koniecznoci. Z tej pokrtce zarysowanej historii rozamu chisko-sowieckiego wida, e przez wikszo pierwszej fazy panowaa totalna niespjno midzy wiadectwami na temat oznak rozamu, pochodzcymi z nieoficjalnych rde komunistycznych a dowodami z oficjalnych, komunistycznych rde, popartymi zakulisowymi informacjami autora. W drugiej fazie utrzymywano wicej zbienoci midzy dowodami rozamu z oficjalnych i nieoficjalnych komunistycznych rde, chocia wci dominowaa sprzeczno midzy oficjalnymi rdami z pierwszej fazy, a dowodami z tego okresu, ktre wyszy na jaw w fazie drugiej. Std nowa metodologia, zwaszcza gdy wemiemy pod uwag rozpoczcie programu dezinformacyjnego w latach 1958-60 i historyczny precedens, na ktrym by on oparty, przyznaje wiksz wiarygodno wiadectwom rozamu z oficjalnych rde komunistycznych, oraz poddaje w wtpliwo autentyczno tajnej korespondencji i polemik partyjnych, opublikowanych w drugiej fazie rozamu. Mona wypunktowa kilka przykadw niekonsekwencji. Po pierwsze, oficjalnie dowodzono w prasie obu krajw, e trwaj w najlepsze dobre relacje chisko-sowieckie. W Manifecie ze zjazdu 81 partii z listopada 1960 r. znalazo si podkrelenie, e zachodnie nadzieje na rozam w bloku komunistycznym legy w gruzach. Podpisujc to, Chiczycy wyranie zaaprobowali taktyk pokojowego wspistnienia jako jedn z opcji we wsplnej, dalekosinej polityce. Prezydent Chin Liu Szao-tsi, ktry
229
przewodniczy delegacji chiskiej na w zjazd, zwiedza nastpnie Zwizek Sowiecki w towarzystwie sowieckiego prezydenta, co byoby niespotykan uprzejmoci, gdyby faktycznie istnia powany zatarg midzy nimi. Raport Chruszczowa, ogoszony 6 stycznia 1961 r., szeroko kolportowany w ZSRR, podkrela zayo wzajemnych stosunkw chisko-sowieckich. Po drugie, chocia prasa i radio Chin i ZSRR musza by postrzegane jako oficjalne rda komunistyczne, to naley pamita, e media te s przede wszystkim podporzdkowane wykadniom oficjalnej ideologii, takim jak Manifest 81 partii, czy inne decyzje i deklaracje zjazdw partii, sowieckiej oraz chiskiej. Oznacza to, e takie ideologiczne decyzje i deklaracje nie mog by kwestionowane przez owiadczenia adnych indywidualnych grup partyjnych, ani w prasie ani w radiu, co ma szczeglne znaczenie w wietle decyzji z lat 1958-60, dotyczcych wspierania nowej, dalekosinej polityki, z programem operacji dezinformacyjnych. Po trzecie ani sowieckie ani chiskie spoeczestwo do koca 1961 roku nie byo informowane, e w relacjach midzy ich partiami dochodzi do nieporozumie i sporw, a nawet potem, do poowy roku 1963 nie byo otwartej informacji, jedynie porednie aluzje. Ani spoeczestwo sowieckie ani spoeczestwo chiskie nie miao moliwoci czytania prasy drugiego pastwa, ani tym bardziej zauwaenia rozbienoci midzy nimi na temat polityki zagranicznej, czy zagadnie doktrynalnych. Mona wtpi, czy miaoby dla nich due znaczenie zmniejszenie iloci sprawozda o sprawach drugiego pastwa nawet w ich wasnej prasie narodowej, o ile w ogle byoby zauwaone. Ponadto, co autor moe osobicie powiadczy, partia sowiecka nie bya informowana o adnym konflikcie a do koca 1961 roku. Stanowio to kontrast do podobnie rozamowej sytuacji na linii Tito-Stalin, o czym ju bya mowa w powyszym tekcie, kiedy poufne wska-
230
zwki zostay udzielone Partii od samego pocztku tamtego rzeczywistego rozamu, z roku 1948. Po czwarte, chocia niemoliwe byoby oceni jak duo tego polemicznego materiau byo dostpne i jak szeroko rozpowszechniano to wewntrz Zwizku Sowieckiego i Chin, z pewnoci mona jednak stwierdzi, e cz materiau dostpna i skierowana na Zachd i tak nigdy nie dotaraby do spoeczestwa sowieckiego ani chiskiego. Na przykad: znaczna ilo materiaw Agencji Nowosti na temat stosunkw chisko-sowieckich bya rozpowszechniana w jzyku angielskim i w dodatkach do czasopism, ktre mogy by, lub nie, kolportowane na terenie Zwizku Sowieckiego. Wedug prasy sowieckiej, Chiczycy rozpowszechniali polemiczne materiay dla komunistw w Zwizku Sowieckim po angielsku, co jest bezcelowe, gdyby im naprawd chodzio o dotarcie do sowieckich a nie zachodnich odbiorcw.1 8 Wanie to, razem z ezoterycznymi dowodami, przemawia za susznoci wniosku, e oznaki rozamu byy celowo zaaranowane dla Zachodu, bezporednio dla zachodnich mw stanu i komentatorw, bd te porednio, ale w taki sposb, eby zachodni analitycy z ca pewnoci to przesanie byli w stanie odebra. Nasuwa si pytanie: dlaczego sowieccy i chiscy przywdcy mieliby celowo przyciga uwag Zachodu do konfliktw i rozamu, ktre starali si, z wielkim trudem, ukry przed wasnymi partiami i spoeczestwami? Chyba, eby tak dziaajc, suyli swoim wzajemnym interesom i propagowaniu ostatnio uzgodnionej, oraz zakrojonej bardzo dalekosinie, wsplnej polityki dla Bloku Komunistycznego. Po pite, polemiki midzy Sowietami a Chiczykami nie miay charakteru cigego, lecz byy sporadyczne. Rwnie dobrze mogy one nie by spontaniczne, lecz inscenizowane. W prasie sowieckiej zaczy si w lipcu 1963 r. i kontynuowano je do pocztku padziernika, po czym zostay zarzucone a do kwietnia
231
1964 r. W tym miesicu odyy ponownie, od opublikowania polemicznego materiau na temat obrad komitetu centralnego KPZR w lutym 1964 r., a wznowiono je rzekomo dlatego, e Chiczycy wci kontynuowali publikowanie polemicznych materiaw, pomimo apeli Chruszczowa i sowieckiego przywdztwa o zaniechanie tego.1 9 Nowa metodologia sugeruje nastpnie, e wrogo chiskosowiecka podczas trzeciej fazy, chocia przekonywujco si prezentowaa, jednak powinna by zbadana ponownie, dla sprawdzenia, czy nie bya zainscenizowana, a jeli tak, to w jakim strategicznym celu. W tym momencie zawiera si to w czterech gwnych punktach. Po pierwsze, incydenty graniczne w odlegym zaktku wiata, jak na rzece Ussuri, cho widowiskowe z daleka i odbierane jako jednoznaczne akty wrogoci, mogy by z atwoci zainscenizowane, zwaszcza, jak zostanie to ukazane pniej, gdy byy natychmiastowo dostpne sposoby przeprowadzania takich akcji, z udziaem obydwu przeciwnikw. Po drugie, przejawy wrogoci takie jak sowne polemiki, byy sporadyczne i banalne. Po trzecie, mimo jawnej wrogoci Chin do Zwizku Sowieckiego i jego bliskiego sojusznika Wietnamu, do roku 1980 rozam ten nie doprowadzi do zerwania stosunkw dyplomatycznych, a takie przecie byy konsekwencje sporu sowiecko-albaskiego w roku 1961. Nie anulowano te chisko-sowieckiego traktatu o przyjani, wsppracy i wzajemnej pomocy. Do roku 1980 kada ze stron pozostawaa w gotowoci wesprze drug w razie zagroenia. Po czwarte, akty wrogoci midzy ZSRR i Chinami mogy mie zwizek z okresem wanych inicjatyw komunistycznych, lub z rozpoczciem negocjacji Wschd-Zachd na przykad SALT albo z wizytami zachodnich mw stanu w Zwizku Sowieckim i w Chinach. A wic niewielkie przejawy wrogoci, podobnie jak sowne polemiki, nie mog by traktowane jako dowody prawdziwoci konfliktu i w
232
wietle nowej metodologii powinny by przebadane na prawdopodobiestwo powizania ich z komunistycznymi i politycznymi celami strategicznymi, oraz wczenia do dalekosinej, wsplnej taktyki. W tym samym wietle musi by postrzegane przyjcie przez Zwizek Sowiecki i Chiny przeciwnych pozycji w kwestiach midzynarodowych. Tu trzeba zada pytanie [pisane w 1984 r.]: czy ostateczny cel, zwycistwo komunizmu na caym wiecie, nie moe by osignity szybciej przez dwie gwne potgi komunistyczne, prowadzce podwjn polityk zagraniczn w pozornej opozycji do siebie, ni gdy zdaj w tym samym kierunku razem, i solidarnie kontynuuj jedn lini polityczn?
Istota nieporozumie chisko-sowieckich

Rozdwiki midzy Sowietami a Chiczykami pojawiy si rzekomo, poczwszy od roku 1958, w dziedzinach: ideologicznej, ekonomicznej, wojskowej, politycznej i dyplomatycznej. Wielu obserwatorom wydawao si, e te nieporozumienia wywodziy si z konfliktu interesw narodowych, jakie dochodziy do gosu pomidzy tymi dwiema gwnymi potgami komunistycznymi. Musz by przeanalizowane wszystkie wyej wymienione typy zadranie, aby pozna istot kadego z nich, o ile takie wystpuj.
Rnice ideologiczne
Historycznie ujmujc, jak byo zaznaczone, jedn z pierwszych oznak rozdwikw chisko-sowieckich bya widoczna rnica w kwestii wprowadzenia systemu komun w Chinach, o czym Chruszczow wspomnia senatorowi Humphreyowi w grudniu 1958 r. Wedug niektrych zachodnich interpretacji teorii komunizmu, komuny s najwysz form zorganizowania rolnictwa
233
socjalistycznego, wic wprowadzenie ich powinno by poprzedzone przez industrializacj i nisz form organizacji socjalistycznego rolnictwa, tak jak spdzielnie produkcyjne. Prba wprowadzenia komun w Rosji Sowieckiej w latach 1918-20 nie powioda si, gdy czas ku temu jeszcze nie dojrza. Chiczycy, narzucajc komuny przed kolektywizacj, w myl tej linii argumentowania grzeszyli przeciwko ortodoksji i to podwjnie: odstpili od cisego przestrzegania teorii komunistycznej oraz bezwzgldnie odrzucili model sowiecki we wasnym rolniczym rozwoju. Takim postpowaniem Chiczycy sprowadzali na siebie niezadowolenie Sowietw, jak dalej argumentowali znawcy. Nastpnie snuto porwnania pomidzy lewicow polityk Chiczykw z ich sposobem wprowadzenia komun, a prawicow lini Sowietw, zezwalajc kochozom i sowchozom w roku 1958 na zakup pastwowych maszyn rolniczych. Taka argumentacja bya przestarzaa. Na konferencji partii komunistycznych Bloku w roku 1957 osignito porozumienia, umocnione na zjedzie 81 partii w listopadzie 1960 r., ktre popieray chiski kierunek dziaania, odwoujc si do praw rozwoju komunistycznego. W odniesieniu do rolnictwa utrwalono podstawow zasad, e musi by ono kolektywne. Dokadny typ organizacji, komuna czy spdzielnia produkcyjna, nie zosta sprecyzowany, pozostawiono to do okrelenia poszczeglnym krajom, zgodnie z panujc w nich specyfik narodow. W Chinach takim narodowym uwarunkowaniem, z ktrym musiaa zmierzy si KPCh, byo przeamanie silnych wizi rodzinnych w szerokiej masie chiskiego chopstwa; nastpnymi problemami byy: brak maszyn i narzdzi rolniczych, konieczno optymalnego wykorzystania, na wielk skal, rcznej siy roboczej, porozdzielanie ziemi, ktra bya wasnoci chopw, nie pastwa (jak w Zwizku Sowieckim). Komuny okazay si by najlepszym rozwizaniem tych wszystkich problemw. W uzgodnieniu z sowiec-
234
kimi towarzyszami, chiscy przywdcy brali niewtpliwie pod uwag wysokie koszty stalinowskich metod kolektywizacji, w ludziach i materiaach, ktre przyniosy hab reimowi, ponadto zdawali sobie spraw z niemonoci powtrzenia takiego samego dowiadczenia z jeszcze wiksz liczb chopw chiskich. Narzucenie komun przez chiskich komunistw nie byo mniej ortodoksyjne, ni kontynuowanie prywatnego rolnictwa w Jugosawii, Polsce i na Wgrzech, ktre zostao zaakceptowane przez przywdcw pastw Bloku Komunistycznego, jako tymczasowy fenomen, dozwolony do czasu cakowitej przemiany warunkw spoeczno-gospodarczych w tych krajach. Zbyt skp uwag zwrci Zachd na przemwienie wczesnego ambasadora ZSRR w Chinach, Judina, ktre wygosi on na XXI Zjedzie KPZR w lutym 1959, bowiem zawar w nim znamienn ocen, e chiskie chopstwo w sojuszu z klas robotnicz postpuje pewnie i zdecydowanie w kierunku socjalizmu, pod przewodnictwem partii komunistycznej i osigno ogromny sukces. Komunistyczna Partia Chin chwalebny oddzia midzynarodowego ruchu komunistycznego mdrze prowadzi nard chiski na drodze do socjalizmu, pomimo kolosalnych trudnoci oraz cigego zagroenia i prb ingerencji ze strony amerykaskiego imperializmu. Chiskie zarzuty o nawrt do kapitalizmu w Zwizku Sowieckim byy bezpodstawne. Reformy ekonomiczne w ZSRR miay na celu zwikszenie wydajnoci gospodarki i ulepszenie kontroli partii nad ni. Wraenia powrotu do kapitalizmu byy z premedytacj podsycane, jako zamierzone wprowadzanie opinii w bd, w celach taktycznych i strategicznych. Chiczycy powinni by tego wiadomi. Podobnie slogan dyktatura proletariatu zosta skrelony z codziennego uytku przez KPZR nie jako skutek osabienia tej doktryny, czy pomniejszania monopolu partyjnego, lecz aby poszerzy baz polityczn Partii, a zarazem zasugerowa
235
opinii wiatowej, ze reim ewoluuje. Mniemanie, e reim sowiecki by mniej zasadniczy ideologicznie ni chiski, nie miao adnych podstaw. Jest te interesujce obserwowanie, w jaki sposb Chiczycy, podajc za sowieckim przykadem, sami zaczli wprowadza u siebie zachty ekonomiczne i inne elementy kapitalizmu.
Rozdwiki na tle ekonomicznym

Niewspmierno w poziomach gospodarczych midzy Chinami a Zwizkiem Sowieckim lub, w szerszym znaczeniu, midzy strefami komunistycznymi: azjatyck a europejsk stanowiy dylemat dla strategw komunistycznych. W roku 1960 Chiczycy obarczeni zacofanym przemysem, brakiem kapitau, gwatownym przyrostem zaludnienia i niskimi obrotami w handlu z zaawansowanym gospodarczo wiatem niekomunistycznym, mogli spodziewa si, e z wielkim trudem przyjdzie im realizowanie ambitnych planw rozwoju przemysu i programw wojskowych bez pomocy z europejskiej strefy komunistycznej; za pomoc ze strefy europejskiej mogaby mie znaczcy wpyw na skal chiskiego rozwoju przemysowego, gdyby strefa europejska drastycznie zredukowaa wasne programy rozwojowe i porzucia cel przewyszenia poziomu produkcji w Stanach Zjednoczonych. Rnice w gospodarczych poziomach pomidzy Zwizkiem Sowieckim a Chinami stanowiy potencjalne rdo napi wewntrz Bloku Komunistycznego, lecz warto zauway, e ten problem istnia ju w momencie komunistycznego zwycistwa w Chinach i nie doprowadzi do rozamu chisko-sowieckiego w cigu nastpnej dekady. A do padziernika 1958, do roku, w ktrym zaoenia wieloletniej i dalekosinej polityki Bloku zaczy by w peni realizo-
236
wane, gwny teoretyk sowiecki T. A. Stepanjan gosi pogld, e europejskie kraje socjalistyczne, prowadzone przez Zwizek Sowiecki, oraz azjatyckie kraje socjalistyczne, tworz okrelone strefy ekonomiczne i e strefa wczeniejsza, europejska, jako bardziej zaawansowana bdzie pierwsza, ktra wstpi do komunizmu.2 0 Jednake na XXI Zjedzie KPZR w styczniu-lutym 1959, Chruszczow w przemwieniu ktre musi by uwaane za miarodajne, odrzuci taki pogld i ogosi, e wszystkie kraje socjalistyczne osign komunizm mniej wicej w tym samym czasie, na bazie planowego i proporcjonalnego rozwoju gospodarki caego obozu. Miesic pniej Chruszczow poszed dalej, mwic o przyszej integracji ekonomicznej Bloku komunistycznego, bez wewntrznych granic.2 1 Te idee Chruszczowa zostay uwydatnione przez Judina, sowieckiego ambasadora w Chinach, ktry odnosi si do caego obozu socjalistycznego jako do oddzielnego systemu ekonomicznego oraz powiedzia, e plany gospodarcze wszystkich krajw socjalistycznych bd coraz cilej koordynowane, i e bardziej rozwinite kraje pomog mniej rozwinitym krajom, aby maszerowa we wsplnym froncie coraz szybszym krokiem.2 2 Chruszczow podkrela jedno obozu socjalistycznego jako niepodwaaln przewag, ktr cieszy si Zwizek Sowiecki w swoich zdecydowanych wysikach ukierunkowanych na wyprzedzenie potgi ekonomicznej Stanw Zjednoczonych. Czou En-lai, ktry przewodniczy chiskiej delegacji na ten Zjazd i sowiecki wicepremier Mikojan mwili o nierozerwalnej przyjani midzy Zwizkiem Sowieckim i Chinami. Okres okoo XXI Zjazdu KPZR by tym czasem, w ktrym nastpio przesunicie nacisku w kierunku dalekosinego planowania gospodarczego w RWPG. Dyskusje o tej tematyce odbyway si tam w obecnoci chiskich obserwatorw. Wydaje si, e wanie w tym czasie powzito decyzje o zwikszeniu sowieckiej pomocy przemysowej dla Chin. W rezultacie wizyty Chrusz-
237
czowa w Pekinie, w sierpniu 1958, Zwizek Sowiecki zgodzi si dodatkowo zrealizowa 47 budowlanych projektw przemysowych w Chinach. Wizyta Czou En-laia w Moskwie na XXI Zjedzie KPZR przyniosa kolejn zgod, na wybudowanie nastpnych 78 wielkich obiektw przemysowych w Chinach, w okresie midzy rokiem 1959 a 1967, za ogln sum 1,25 miliarda dolarw USA.2 3 W lipcu 1960 obraz tak bliskich stosunkw chisko-sowieckich uleg gwatownej zmianie. Konwencjonalny pogld na w stan rzeczy jest taki, e Zwizek Sowiecki zakoczy swoj pomoc dla Chin, wycofa swoich doradcw technicznych i ekonomicznych, oraz podj kroki, by drastycznie zredukowa handel chisko-sowiecki. Argumenty za tak wersj opinii pochodz z raportw o wyjedzie sowieckich technikw z Chin (fakt ich wyjazdu by potwierdzony pniej w polemikach chisko-sowieckich z lat 1963-64), z odmiennego przedstawiania w prasie chiskiej i sowieckiej kwestii pomocy ze strony Bloku dla Chin oraz z danych statystycznych na temat wymiany handlowej midzy ZSRR a Chinami. Byy take raporty o szkodach gospodarczych poniesionych przez Chiny, wskutek wstrzymania sowieckiej pomocy ekonomicznej, a ktre wystpiy w tym samym czasie, co wprowadzenie komun i niepowodzenie Wielkiego Skoku Naprzd. Listy z komun, trafiajce do wiata zewntrznego oraz chiskie zakupy ziarna w Australii i Kanadzie jednoznacznie dopeniay obrazu. Rzekomemu wycofaniu radzieckich specjalistw ekonomicznych i technicznych w lipcu 1960 roku nie towarzyszyo, ani nie nastpio przynajmniej a do koca roku 1961 wycofanie sowieckiego wywiadu ani doradcw do spraw bezpieczestwa. Opierajc si na dostpnych dowodach, mona stwierdzi, e najbardziej prawdopodobna interpretacja tego, co wydarzyo si w poowie roku 1960 jest taka, i nastpia zmiana w myleniu
238
Chiczykw na temat ich wasnego rozwoju gospodarczego, na korzy samowystarczalnoci i koncentrowania si na projektach na ma skal. To wanie w rezultacie zakoczenia niektrych wielkich projektw i anulowania innych, cz sowieckich ekspertw technicznych zostaa wycofana z Chin w lipcu 1960 r. Jeli nawet niektrzy z nich zostali zastpieni przez Czechosowakw i innych Wschodnich Europejczykw, to tylko po to, by wzmocni wraenie, e istnia konflikt we wsppracy z Sowietami. Bowiem sowiecka i wschodnioeuropejska pomoc dla Chin bya kontynuowana po roku 1960, lecz na wszym froncie i skupiaa si na polu naukowym i technologicznym. Dodatkowo mona podejrzewa, i susznie, e te wszystkie zmiany nastpoway po dokadnych uzgodnieniach midzy Sowietami i Chiczykami, oraz e rozmiar i konsekwencje przerwania sowieckiej pomocy gospodarczej byy przeinaczane przez kad ze stron, zgodnie ze wsplnym programem dezinformacyjnym. Oprcz tego, e upublicznienie faktu wycofania technikw sowieckich z Chin suyo szerokiemu strategicznemu celowi podtrzymywania wersji o prawdziwoci rozamu chisko-sowieckiego, szo te w parze z historycznym precedensem, zamierzonym po to, by ukry przed wiatem kontynuowanie cisej wsppracy Chin i ZSRR w kluczowych i newralgicznych dziedzinach w tym przypadku przy rozwoju chaskich pociskw balistycznych i broni jdrowej.
Rozdwiki w dziedzinie militarnej

Czsto myli si, e rzeczywistym sednem rozamu chiskosowieckiego bya decyzja, podjta przez Sowietw w roku 1959, o odmowie pomocy Chinom w dziedzinie broni jdrowej. Wedug tajnego listu partii chiskiej, ktry zosta podany do wiadomoci publicznej przez Chiczykw 15 sierpnia 1963, tajne porozumienie chisko-sowieckie o dzieleniu si wojskowymi sekre-
239
tami nuklearnymi oraz o udzieleniu Chiczykom pomocy, niezbdnej w rozwijaniu ich wasnego potencjau jdrowego, ktre byo zawarte 15 padziernika 1957, zostao zerwane przez Sowietw 20 czerwca 1959 r.2 4 List ten jest rwnoznaczny z przyznaniem, e wojskowa wsppraca w dziedzinie nuklearnej bya bliska a do czerwca 1959. Zaprzeczanie temu byoby nieprzekonywujce, uwzgldniwszy wczeniejsz jawno odnonie oglnej chisko-sowieckiej wsppracy jdrowej.2 5 Ale jest kilka nieprawidowoci w owiadczeniu, e to tajne porozumienie zostao odrzucone przez Sowietw w czerwcu 1959. Najwaniejszy jest fakt, e mimo tej rzekomej decyzji i oburzenia, jakie powinna bya wywoa w Chinach, w dalszym cigu Chiczycy wysyali swoje reprezentacje na posiedzenia Ukadu Warszawskiego w roku 1960. Trudno uwierzy, by sowiecka decyzja, z tak powanymi nastpstwami, nie wywoaa reakcji natychmiastowej i to we wszystkich dziedzinach chisko-sowieckiej wsppracy wojskowej. Faktem za jest, e Chiczycy nie tylko kontynuowali wysyanie obserwatorw na obrady Ukadu Warszawskiego przez jeszcze ponad rok, ale te nastpio kilka lat absolutnie jawnej chisko-sowieckiej wsppracy wojskowej przy udzielaniu pomocy Wietnamowi Pnocnemu. Wzmianki na temat chiskich studentw wojskowych, powracajcych ze Zwizku Sowieckiego w latach 1964-65 wskazuj, e przynajmniej pewne szkolenia wojskowe wci byy udzielane chiskim siom zbrojnym po tym, jak rozam rozwin si oficjalnie. Wicej, ni zdumiewa powiadomienie opinii publicznej o natychmiastowym wstrzymaniu dla Chin sowieckiej pomocy i wsppracy jdrowej, skoro wiadomo, e Sowieci powinni w dalszym cigu dostarcza, a Chiczycy przyjmowa, doradztwo odnonie fizycznej ochrony ich instalacji jdrowych. Jak ju byo wspomniane na poprzednich stronach, pewien oficer KGB znany osobicie autorowi, w listopadzie 1961 r, wci by w Chinach,
240
wysany tam na prob Chiczykw, jako jeden z grupy doradcw sowieckich do spraw bezpieczestwa jdrowego. Chisko-sowiecka wsppraca w dziedzinie pokojowego uycia energii jdrowej bya kontynuowana po czerwcu 1959 r. W kwietniu 1960 r. w chiskiej prasie pisano o wybitnym naukowcu z Chin, profesorze an Kan-czangu, ktry peni funkcj wicedyrektora we wsplnym Instytucie Bada Jdrowych w Dubnej pod Moskw.2 6 W tym czasie wielu obserwatorw wierzyo, e istniay nieporozumienia co do strategii wrd chiskiego dowdztwa wojskowego, co kojarzono z coraz powszechniejszym przekonaniem o trwaym rozamie chisko-sowieckim, i tak wanie odczytano zdymisjonowanie chiskiego ministra obrony Peng Te-huaja za rzekome spiskowanie z sowieckimi przywdcami przeciwko Mao. Cz ich konspiracji miaa odbywa si podczas wizyty Chruszczowa i Penga w Albanii w maju 1959 r.; jednak wizyt w Albanii jest znacznie atwiej postrzega w kategoriach przygotowa symulowanego rozamu sowiecko-albaskiego i potrzeby koordynowania, przez chiskie zastpstwo, w miejsce sowieckiego, w caym zakresie wojskowej, politycznej i gospodarczej pomocy dla Albanii. Twierdzenie, ze Peng i inni chiscy dowdcy popadli w nieask za dziaalno jako agenci sowieccy, jest sprzeczne z faktem ujawnienia Chiczykom przez Sowietw, w latach 1954-55, caego stanu posiadania ich sub wywiadowczych na terytorium Chin, oraz cisa wsppraca wywiadowcza chisko-sowiecka, ktra trwaa przynajmniej a do koca 1961 roku. W kadym razie, jak wykaza Edgar Snow, Peng nigdy nie organizowa spisku przeciwko Mao, ani te nie by aresztowany w 1959 roku. W roku 1962 by nadal czonkiem chiskiego Politbiura.2 7 Wyglda na to, e midzy rokiem 1955 a 1958 odbywaa si w Chinach autentyczna dyskusja midzy dwiema szkoami myli wojskowej.2 8 Wyciszenie tych debat nastpio w tym samym okre-
241
sie, w ktrym rozwizano wiele innych problemw w Zwizku Sowieckim i w caym bloku, takich jak wyeliminowanie opozycji przeciwko Chruszczowowi w lipcu 1957 r., usunicie marszaka ukowa w padzierniku tego roku, oraz pierwszy zjazd partii z pastw caego obozu, na ktrym zostay unormowane stosunki midzy wszystkimi partiami i powzito decyzj o opracowaniu nowej, dalekosinej polityki dla bloku komunistycznego jako caoci. W swoim przemwieniu do zgromadzonych Mao naciska, by wykorzysta niezwocznie cay potencja militarny Bloku, zwaszcza jego pociski jdrowe, w celu przechylenia szali zwycistwa na stron pastw komunistycznych. Wedug ich wasnych sw, Chiczycy zawarli porozumienie z Sowietami o wsppracy w dziedzinie jdrowej, pod koniec roku 1957. Zatem nasuwa si kuszce zaoenie, e zgodnie z wytycznymi techniki manipulacji, posugiwano si metod oywiania martwych problemw, by skutecznie stosowa je w celach dezinformacji, wic omawiany konflikt w chiskich siach zbrojnych rwnie zosta sztucznie reaktywowany, razem z twierdzeniami o rzekomym spisku Chruszczow-Peng, w celu podtrzymywania wsplnej sowiecko-chisko-albaskiej dezinformacji na temat ich wzajemnych stosunkw. Rozumujc dalej, trzeba przyzna, e Peng byby oczywistym kandydatem do dalszej suby w tajnym chiskosowieckim, lub nawet blokowym politycznym centrum koordynujcym, zwaywszy na jego wieloletni udzia w strategii chisko-sowieckiej. Popadnicie w nieask Penga byoby wic zaprojektowane, jako kamufla tego tajnego zadania. Rwnolegle do rzekomych sporw w armii chiskiej, istniay te podobne nieporozumienia w armii sowieckiej, ktre doprowadziy tam do wielu zmian, midzy innymi do zdymisjonowania marszaka Sokoowskiego ze stanowiska szefa sztabu generalnego, w kwietniu 1960 r., oraz dymisji w tym samym roku marszaka Koniewa z funkcji gwnodowodzcego siami Uka-
242
du Warszawskiego. Sokoowskij zosta zastpiony przez Zacharowa, a Koniew przez Greczko. Jeli wrd generalicji sowieckiej istniay rzeczywiste nieporozumienia, to autor oczekuje, eby dwaj byli oficerowie GRU, Bykow i Jermoajew, ktrzy wraz z autorem suyli w NATO-wskiej sekcji Departamentu Informacji KGB i utrzymywali bliskie kontakty ze Sztabem Generalnym, poczynili kilka refleksji na ten temat. Gdyby Sokoowskij faktycznie by od 1960 r. w nieasce, to przecie zakrawa na kuriozum, e dwa lata pniej zosta on wybrany przez sowieckie ministerstwo obrony do napisania podstawowej ksiki o sowieckiej strategii militarnej.2 9
Konflikty w dziedzinie interesw narodowych

Wiele czynnikw zostao przytoczonych jako te, ktre przyczyniy si do rozamu. Lista obejmuje rnice rasowe i kulturowe midzy narodami rosyjskim a chiskim; eksplozj przyrostu naturalnego w Chinach; spadek wpywu ideologii komunistycznej; ponowne upominanie si o interesy czysto narodowe; oraz hegemoni czyli denie partii sowieckiej i chiskiej do dominowania nad innymi. Nikt nie moe zaprzeczy faktom istnienia rnic rasowych. Chiczycy ze szczegln skwapliwoci wykorzystywali kwesti rasow do celw politycznych.3 0 Jednak rnice na tym tle nie stanowiy adnej przeszkody, by w okresie 1957-59 rozwin si najcilejszy z moliwych sojusz midzy Sowietami a Chiczykami, nie byy te przyczyn utarczek chisko-sowieckich midzy rokiem 1949 a 1955. Jeli obecnie uwaa si, e przyczyny rasowe miay waki wpyw na powstanie rozamu, to takie wnioski s zbudowane na dowodach, ktrych dostarczyli sami Sowieci i Chiczycy przy okazji wzajemnej wymiany polemik w poowie lat szedziesitych.
243
Z tych samych przyczyn czyniono starania, by na nowo interpretowa kampani ws. ziem dziewiczych (nieuytkw rolnych) Chruszczowa z lat 1954-56, jako wywoan powanym zaniepokojeniem Sowietw z powodu eksplozji demograficznej w Chinach i zamierzon po to, by nie dopuci w przyszoci jakiejkolwiek chiskiej ekspansji na Syberi. Jak susznie wykaza profesor W. A. Douglas Jackson, motywy tej kampanii byy wewntrzne, sowieckie.3 1 Rnice kulturowe s niezaprzeczalne, ale jest interesujce zauway, e kulturalne relacje Chin ze Zwizkiem Sowieckim i Europ Wschodni przetrway rozam chisko-sowiecki. Stowarzyszenie Przyjani z Chinami wci istnieje w Zwizku Sowieckim, a Towarzystwo Przyjani Chisko-Sowieckiej wci istnieje w Chinach.3 2 Obustronne wymiany kulturalne miay miejsce przynajmniej do listopada 1966 roku.3 3 Narodowa rywalizacja jest postrzegana przez Zachd jako sia, leca u podoa jawnej walki midzy Sowietami a Chiczykami, o wpywy w rozwijajcych si krajach Azji, Afryki i Ameryki aciskiej. Podobnie jako dochodzenie swych praw narodowych przez Chiny s widziane ich dania terytorialne, dotyczce Tajwanu, Mongolii Zewntrznej oraz terenw nalecych do Indii, jak te danie rewizji nierwnych traktatw, zawartych w XIX wieku, a przyznajcych pewne chiskie terytoria Rosji. Sowieck agresywn pewno siebie widziano w prbach wywoywania przez nich buntu w Sinkiangu i pomidzy grupami plemiennymi, rozsianymi wzdu granicy z Chinami, oraz w skargach sowieckich na incydenty graniczne popeniane przez Chiczykw, a ktrych liczba, wedug oficjalnych rde sowieckich, w jednym tylko roku 1962 signa piciu tysicy. Zderzenie si sowieckich i chiskich interesw narodowych przejawiao si w krtkotrwaych i sporadycznych wybuchach otwartej wrogoci na granicy, zwaszcza wzdu rzeki Ussuri, ktre nasiliy si w
244
latach 1969-70. Starciom granicznym towarzyszyy czsto demonstracje studentw sowieckich i chiskich pod ambasadami kraju przeciwnika, oraz ostentacyjne opuszczania zgromadze midzynarodowych przez reprezentantw sowieckich i chiskich. Sposb, w jaki po mierci Stalina maj by rozwizane tradycyjnie konfliktowe problemy w Mandurii i Sinkiangu, tak samo jak normalizacja stosunkw midzy wszystkimi czonkami Bloku Komunistycznego, wcznie ze Zwizkiem Sowieckim i Chinami, zostay okrelone w roku 1957. Zasuga Chruszczowa w osigniciu tego porozumienia zostaa podkrelona z uznaniem przez Mao w tyme roku 1957.3 4 Wobec takich okolicznoci, wtrcanie si w wewntrzne sprawy w Sinkiangu byoby dla Sowietw pozbawione rozsdku. Chiczycy wic okazali pod tym wzgldem zaufanie stronie sowieckiej, zgadzajc si, by znany byy agent sowiecki Sajfudin kontynuowa prac i funkcje w Wysokiej Komisji (High Office) w Sinkiangu przez lata szedziesite. Obie potgi, dalekie od prb wyzwalania terytoriw drugiego, wsppracoway w wojnie o wolno narodow w trzecim kraju, w Wietnamie. Przed wybuchem konfliktu chisko-sowieckiego teren przygraniczny zosta przeksztacony, wedug sw profesora Jacksona, ze strefy napi, w stref wsppracy i stabilizacji.3 5 Rozam nie by wic kulminacj przeduajcej si serii problemw granicznych; incydenty graniczne nie mog by postrzegane jako przyczyna sporw. W zwizku z tym naley zwrci uwag na artykuy, powicone problemom granicznym, opublikowane w latach 1964-65 przez akademika Chwostowa, ktrego powizania z KGB s znane autorowi. Rwnie wszystko, co na ten temat zostao powiedziane lub napisane przez Tychwinskiego, byego rezydenta wywiadu sowieckiego w Pekinie i Wielkiej Brytanii, powinno by traktowane jako bezporednie odzwierciedlenie komunistycznej linii dezinformacyjnej.
245
Zachodnie przekonanie, e nacjonalizm jest si napdow sowieckiej czy chiskiej polityki, zawodzi, gdy uwzgldni si konieczno rozrnienia midzy natur komunistycznej teorii a praktyk motywacji reimu komunistycznego i odczu ludzi, przez ten reim kontrolowanych. W teorii komunistycznej nacjonalizm jest problemem drugorzdnym. Fundamentaln si polityczn jest walka klas, ktra ma midzynarodowy charakter. Gdy zwycistwo midzynarodowej klasy robotniczej zostanie osignite, narodowe rnice i narodowe sentymenty znikn. W midzyczasie wrogiem klasowym jest nie nacjonalizm, a kapitalizm i jego przybudwka, imperializm. W duym stopniu jest tak wskutek komunistycznych zaoe ideologicznych, ktre gosz, i naley mie odniesienie do midzynarodowej, a nie narodowej formy lojalnoci, dziki czemu komunizm zdoa zachowa swj urok oraz wadz nad swoimi wyznawcami. Jednak sedno sprawy tutaj polega na fakcie, e dezinformacja o rozamie chisko-sowieckim dostarczya nowego, bardziej skutecznego sposobu na zwalczanie nacjonalizmu, oblekajc partie komunistyczne, z zaoenia antynarodowe, w nacjonalistyczny wizerunek w oczach wasnych narodw.
Rnice w strategii politycznej i dyplomatycznej oraz w taktyce

Znaczce rnice istniay od roku 1960 w tym, co Sowieci i Chiczycy mwili na tematy takie jak dtente, pokojowe wspistnienie czy nieuchronno wojny. W latach szedziesitych prasa sowiecka bronia idei pokojowego wspistnienia, za prasa chiska atakowaa j. Pod sztandarem pokojowego wspistnienia, przywdcy sowieccy nawizywali osobiste kontakty z zachodnimi mami stanu, szukali drg ekspansji handlu WschdZachd i przyjli umiarkowane i praktyczne podejcie do nego-
246
cjacji z Zachodem. Chiczycy zdemaskowali i potpili tak postaw Sowietw, jako zdrad leninizmu i kapitulacj przed siami imperializmu i kapitalizmu. Unikajc bliszych kontaktw z Zachodem, Chiczycy opowiadali si za nieprzejednan i wojowniczo rewolucyjn polityk wobec niego. Wizyta Chruszczowa w Stanach Zjednoczonych w 1959 roku, sowieckie dtente z Zachodni Europ, oraz traktat o zakazie prb jdrowych z roku 1963, wszystko to byo dla Chiczykw naduyciem idei komunizmu. Chiczycy i Sowieci zajli diametralnie przeciwne pozycje w konflikcie chisko-indyjskim w roku 1959, w kryzysie kubaskim w 1962 roku i w innych sprawach. W stosunku do wiata rozwijajcego si, Sowieci podkrelali znaczenie dyplomacji i pomocy ekonomicznej, a Chiczycy postulowali wojny o wyzwolenie narodowe. Jaka bya rzeczywista istota tej wojny sw? Teza, goszca, e wojna nie jest nieunikniona, zostaa sformuowana przez Chruszczowa na XX zjedzie KPZR w lutym 1956. Wwczas Chiczycy czsto okazywali temu wyraz swojej aprobaty.3 6 Dopiero w roku 1960 zaczy pojawia si w prasie sowieckiej i w prasie chiskiej rozbiene pogldy na ten temat, a w konsekwencji otwarte polemiki poczwszy od roku 1963. Oglnie mwic, Sowieci utrzymywali, e wprawdzie przyczyny konfliktw midzy dwoma rnymi systemami spoecznymi nie znikny, lecz sia Bloku Komunistycznego bya tak wielka, e wojna jdrowa, ktra oznaczaaby zagad dla obu stron, nie bya ju duej nieunikniona; zatem komunici powinni dy do zwycistwa swojej sprawy poprzez pokojowe wspistnienie i pokojowe wspzawodnictwo. Chiczycy za argumentowali, e celem komunizmu bya, i ma by, rewolucja wiatowa. Dlatego komunici nie powinni obawia si wojny wiatowej, gdy taka wojna oznaczaaby ostateczne zwycistwo komunizmu, nawet jeli trzeba by byo powici temu celowi miliony istnie ludzkich.
247
Nierzeczywisto tego rozdwiku wydaje si jasna po przeanalizowaniu zapisw archiwalnych z obu stron. Sowieci byli dalecy od umiarkowanego stanowiska w swoim podejciu do problemu berliskiego poczwszy od roku 1958 i w dalszych dziaaniach, takich jak przerwanie konferencji na szczycie w roku 1960 r., dostarczanie uzbrojenia dla Indonezji i wznowienie prb jdrowych w 1961 r., sprowokowanie kryzysu kubaskiego w 1962 r. oraz w ich polityce bliskowschodniej w 1967 r.. Chiczycy nie byli w praktyce agresywni bardziej ponad to. Nie byli nawet stabilni w podtrzymywaniu swej agresywnej postawy, czasami utrzymywali, e oni nie chc wojny, i e bd walczy tylko wtedy, gdy zostan zaatakowani.3 7 Rzeczywicie, bez sowieckiego wsparcia Chiczycy nie byliby w stanie prowadzi w latach szedziesitych jakiejkolwiek wojny zaczepnej. W kwestii wspierania wojen narodowo-wyzwoleczych w krajach rozwijajcych si, Chiczycy oskarali Sowietw o zdrad, ale w praktyce nie byo niczego do wyboru w tej dziedzinie, dla adnej ze stron. Werbalne wsparcie Chruszczowa dla tego rodzaju wojny znalazo praktyczn realizacj w postaci zaoenia Uniwersytetu Lumumby oraz w pomocy dla ruchw partyzanckich w Wietnamie, na Bliskim Wschodzie i w Afryce.3 8 W rzeczywistoci miaa miejsce dwoisto, zarwno w polityce sowieckiej, jak i chiskiej, oraz istniao oczywiste wzajemne oddziaywanie pomidzy nimi. Oba kraje, w rnym zakresie i o rnym czasie stosoway prowokacje i negocjacje, agresywno i umiarkowanie. W latach szedziesitych chiska wojowniczo dostarczya pomocnego ta dla sowieckiej dyplomacji niezaangaowania; Sowieci i Zachd mieli wyrany wsplny interes wobec perspektywy konfrontacji z tym zagroeniem ze Wschodu. W latach siedemdziesitych role byy mniej lub wicej, odwrcone. Agresywno Sowietw w Afryce, w Europie ich postawa wzbu-
248
dzajca poczucie zagroenia, wewntrzny neostalinizm oraz interwencja wojskowa ZSRR w Afganistanie, wszystko to pomogo wykreowa korzystny klimat dla Chiczykw, aby poszerzyli swoje relacje zarwno z krajami rozwijajcymi si, jak i rozwinitymi, wobec ktrych mogli teraz odgrywa rol sprzymierzeca przeciwko sowieckiemu ekspansjonizmowi.
Rnice w taktyce wobec partii komunistycznych spoza Bloku

Chisko-sowieckie rozdwiki przelay si na zagadnienia, zwizane z taktyk wobec midzynarodowego ruchu komunistycznego. Mimo wzajemnych oskare o hegemonizm i mimo sprzymierzenia si ekstremistycznych grup komunistycznych z Chinami, a bardziej umiarkowanych partii komunistycznych ze Zwizkiem Sowieckim, rywalizacja midzy Sowietami a Chiczykami w praktyce nie zasza tak daleko, jak mona byo si spodziewa. Nie byo powaniejszych prb rozbicia midzynarodowego ruchu komunistycznego przez Chiczykw. W latach szedziesitych Chiny wycofay si z midzynarodowego frontu organizacji komunistycznych, lecz nie zaoyy konkurencyjnej organizacji pod wasnym, chiskim przewodnictwem. Oskarenia o hegemonizm byy faszywe. Ani KPZR ani KPCh nie stara si narzuci dyktatu na cay ruch komunistyczny. adna z tych partii nie potrzebuje tego. Zarazem odrzucenie hegemonizmu nie jest, w zasadzie, sprzeczne z uznaniem niezaprzeczalnego faktu, e KPZR ma najdusze i najszersze dowiadczenie w sprawowaniu wadzy, wiksze ni jakakolwiek inna partia komunistyczna i najbardziej si nadaje, eby sprawowa przewodni rol. To przecie Chiczycy sami nalegali w roku 1957, eby tak byo.
249
Techniki rozamu
Mog pojawi si gosy sprzeciwu, e skoro nie ma namacalnych rozbienoci, czyli podziay midzy Sowietami i Chiczykami s tylko pozorne, to nieprzekonujce jest twierdzenie, e mogliby oni wytrzyma fikcyjny rozam przez ponad dwadziecia lat, nie bdc wykryci, oraz nie wyrzdzajc wasnej sprawie powaniejszej szkody. Gdyby Zwizek Sowiecki i Chiny byy pastwami demokratycznymi, byoby to poprawne wnioskowanie, lecz w pastwach komunistycznych kontrola nad telekomunikacj i mediami, dyscyplina naoona na czonkw partii oraz wpywy sub wywiadowczych i bezpieki s poczone w nadrzdnym celu zapewnienia niebywale dogodnych warunkw do stosowania dezinformacji. Nie naley zapomina, e zaye stosunki KPZR-KPCh w latach 1935-49 byy z powodzeniem ukrywane przed wiatem zewntrznym. Komunistyczne zwycistwo w Chinach zostao osignite szybciej, dziki konsekwentnemu prowadzeniu przebiegej, podwjnej polityki, przez Sowietw i KPCh wobec Rzdu Narodowego Chin, Zachodu i Stanw Zjednoczonych, ni gdyby zostao wywalczone w ich jawnie solidarnym wspdziaaniu. Technika chisko-sowieckiego rozamu nie zostaa uksztatowana w cigu jednej nocy. Historyczne precedensy stosowania dezinformacji na temat faszywych rozamw i potajemnego koordynowania ich, czego przykadem jest Republika Dalekiego Wschodu Lenina, byy ju cytowane w tym i w poprzednich rozdziaach. Faktyczny rozam Tito-Stalin mia take pierwszorzdne znaczenie, rzecz oczywista, przy wykorzystaniu do celw dezinformacyjnych, tote jest bardzo interesujce zauway, na ile opublikowane teksty rzekomych tajnych listw partyjnych, wymienianych midzy parti sowieck i chisk, przypominaj autentyczne listy partyjne, dotyczce rozamu Tito-Stalin, oraz w jakim stopniu nieprawdziwe zarzuty, jakoby Peng i Lin Piao, obaj
250
chiscy ministrowie obrony, byli sowieckimi agentami, powtarzaj si echem za uzasadnionym oskareniem, i jugosowiaski szef sztabu pracowa w roku 1948 dla sowieckiej suby wywiadowczej. istnieje take pewne podobiestwo midzy polemikami MaoChruszczow w przedmiocie pokojowego wspistnienia a dawnymi sporami na linii Lenin-Trocki o kwestie wojny i pokoju po rewolucji z 1917 roku. Ta wczeniejsza kontrowersja moga by z powodzeniem uyta jako wzorzec dla pniejszych polemik. Manifest ze zjazdu 81 partii z listopada 1960 r., wobec ktrego KPCh potwierdzia swoje zobowizania, mwi o potrzebie jednoci woli i dziaania wszystkich partii komunistycznych, nie tylko o jednoci sw.3 9 Mwi take o rozwizywaniu podstawowych problemw nowoczesnych czasw w nowy sposb (podkrelenie autora). W praktyce oznaczao to, e scentralizowana, stalinowska kontrola nad ruchem komunistycznym okazaa si porak, a cel wiatowej federacji pastw komunistycznych byby realizowany, w przejciowym etapie za pomoc uzgodnionych wariantw rnych strategii i taktyki, do naladowania przez rne partie, a niektre z nich mogyby pojawi si tylko po to, by wzi si za by jedna z drug. lady chiskiej myli komunistycznej o rozamach mona znale w chiskiej prasie. Jest tam przytoczona analogia do cyklu wzrostu w przyrodzie, ktry polega na podziale i kiekowaniu, zatem tak samo rozwj i wzmocnienie ruchu komunistycznego ma odbywa si poprzez sprzyjajce rozamy. Tworzenie dwch albo wicej partii komunistycznych w jednym kraju byo otwarcie zalecane.4 0 Jedna z chiskich gazet uya sformuowania: Jedno, potem rozam; i nowa jedno oparta na nowej bazie taka jest dialektyka rozwoju ruchu komunistycznego. Problemy Pokoju i Socjalizmu odnosiy si lekcewaco do Ai Sy-tsi, chiskiego uczonego, dobrze obeznanego z dialektyk, ktry na sposb dialektyczny rozwin i przed-
251
stawi ide sprzecznoci midzy lew i praw nog u czowieka, ktre przecie s wzajemnie wspzalene i wykonuj ruch naprzemienny podczas chodzenia.4 1 Wszystko to sugeruje, e przywdcy komunistyczni nauczyli si, jak wykreowa now form jednoci miedzy nimi samymi, poprzez praktyczn wspprac nad wykorzystywaniem fikcyjnych, schizmatycznych rozdwikw w ideologii i taktyce. Bdne byyby starania, by oddzieli rozam chisko-sowiecki od czterech operacji dezinformacyjnych ju opisanych we wczeniejszych rozdziaach i tych, ktre zostan opisane w kolejnych rozdziaach. Program Dezinformacji to integralna cao. W kadej operacji Chiczycy odgrywali wan rol. Argumenty z Rozdziau 22, bd dowodem, e rozam chisko-sowiecki jest podstawowym czynnikiem w tych wielu rnych strategiach, rozwinitych w celu wspierania dalekosinej polityki systemu komunistycznego. Wzajemna krytyka midzy dwiema partiami powinna by postrzegana jako nowa droga uzyskiwania wiarygodnoci, przy dezinformacji zamierzonej tak, e kada strona stara si rozprzestrzenia swoj wersj. Na przykad krytykowanie przez Chiny sowieckiego i jugosowiaskiego rewizjonizmu, upadku ideologii oraz przywracania kapitalizmu w Zwizku Sowieckim, pomogo wykreowa przed Zachodem iluzj, e Chruszczow by umiarkowany, a Tito prawdziwie niezaleny. Dwie linie postpowania w wielu kwestiach, sowiecka i chiska, cho wydaway si rne, to jednak powinny by widziane jako lewa i prawa noga tego samego czowieka, albo jeszcze lepiej, jako dwa ostrza jednej pary noyczek, kade wzmacniajce zdolno drugiego do cicia. Stratedzy komunistyczni postpowali rozwanie i pragmatycznie, rozwijajc w taki sposb strategi rozamu chisko-sowieckiego. Faza druga, okres otwartych polemik, nie zosta zapocztkowany przed rokiem 1963, gdy potrzebowali oni odpowied-
252
nio duo czasu na przebadanie konsekwencji sporw sowieckojugosowiaskich z lat 1958-60, rozamu sowiecko-albaskiego, oraz pierwszej fazy rozamu chisko-sowieckiego. Nawet obecnie istniej niewykorzystane jeszcze precedensy do dalszego rozprzestrzeniania rozamu chisko-sowieckiego. Rozam sowieckoalbaski by prowadzony a do poziomu zerwania stosunkw dyplomatycznych ze Zwizkiem Sowieckim. Chisko-wietnamski rozam rozgrywa si a do momentu powanego chiskiego najazdu na terytorium Wietnamu w roku 1979. Kady z nich mg by zapowiedzi podobnych konsekwencji, wewntrznych i midzynarodowych, w stosunkach chisko-sowieckich.
Cele strategiczne rozamu

Wykorzystanie rozamu do celw strategicznych zostanie opisane w Rozdziale 22. Jego cakowite znaczenie moe by tu okrelone w uproszczeniu, jako wykorzystanie strategii noyczek do przypieszenia osignicia dalekosinych celw komunistycznych. Podwjna gra w polemikach chisko-sowieckich jest stosowana, aby zamaskowa charakter celw oraz stopie koordynacji komunistycznych wysikw, ukierunkowanych na zdobywanie wytyczonych celw. Pozorowany brak jednoci w komunistycznym wiecie przyczynia si do rzeczywistego braku jednoci w wiecie niekomunistycznym. Kade ostrze komunistycznej pary noyczek powoduje, e drugie ostrze jest efektywniejsze. Wojowniczo jednego narodu pomaga dziaa dyplomacji drugiego narodu w dziedzinie pokojowego wspistnienia. Wzajemne oskarenia o hegemonizm, sprzyjaj wytworzeniu odpowiedniego klimatu dla jednego lub drugiego narodu, do efektywniejszych negocjacji z Zachodem. Faszywe sojusze, ksztatowane z trzecimi partiami przez kad ze stron przeciwko drugiej, sprawiaj, e atwiej im osi-
253
gn specyficzne komunistyczne cele, takie jak nabycie zaawansowanej technologii albo wynegocjowanie porozumie o kontroli uzbrojenia, albo komunistyczne penetrowanie krajw arabskich i afrykaskich. W oczach Zachodu militarne, polityczne, ekonomiczne i ideologiczne zagroenie jawi si jako pomniejszone. W konsekwencji zostaje osabiona determinacja Zachodu, aby opiera si ekspansji komunizmu. Na pniejszym etapie strategom komunistycznym nie pozostanie nic innego, jak ich opcja zakoczenia rozamu, ktr bdzie wdroenie strategii jednej zacinitej pici.
Przypisy tum.:
* Yenan miasto w prowincji Szensi na pnocy Chin; punkt docelowy Dugiego Marszu. W latach 1935-48 byo siedzib Komunistycznej Partii Chin. ** Czungking (Chunking) miasto we wschodniej czci prowincji Syczuan, na pd Chin. Czunking by siedzib narodowego rzdu Republiki Chiskiej w latach 1938-45, po zajciu Nankinu przez Japoczykw. *** Sinkiang region autonomiczny w pnocno-zachodniej czci dzisiejszej ChRL, w duym stopniu zamieszkay przez Ujgurw i inne mniejszoci narodowe.
1
Joy Homer, Dawn Watch in China (Patrzc na wit w Chinach), Boston, Houghton Mifflin Co.,1941, str. 194-195: Od dnia, gdy postawiem nog w Yennan, zauwayem obojtn postaw wobec Rosji ze strony czci studentw i modych urzdnikw. O wiele popularniejsze od Rosji byy Ameryka i Wielka Brytania. Co najmniej raz dziennie mwiono mi, jak najpowaniej, co w tym rodzaju: Nie moe Pan myli naszego komunizmu z komunizmem w Rosji. Dzi my mamy rzeczywicie swj wasny sposb mylenia. W pana kraju prawdopodobnie nazywano by nas socjalistami.
254
Wierzymy w powicanie si dla siebie nawzajem, w cik prac i mio do wszystkich ludzi. To jest prawie tak jak paskie chrzecijastwo.
2
Relacja z wywiadu Harrimana w The China Tangle Herberta Feisa, Princeton, New Jersey, Princeton University Press, 1953, str. 140. Charles B. McLane, Soviet Policy and the Chinese Communists 1931-1946 (Sowiecka polityka i chiscy komunici 1931-1946), Freeport, New York: Books for Libraries Press, Copyright 1958 by Columbia University Press, 1972, str. 1-2.
Robert E. Sherwood, Roosevelt and Hopkins: An Intimate History (Roosevelt i Hopkins: historia zayoci), New York, Harper & Bros., 1948, str. 902-903: [Stalin zoy] kategoryczne owiadczenie, e zrobiby wszystko, eby spowodowa zjednoczenie Chin pod przewodnictwem Czang Kai-szeka (...) Specjalnie zaznaczy, e nie ma przywdcy komunistycznego wystarczajco silnego, by zjednoczy Chiny.
5 6
McLane, op. cit. Robert Payne, Portrait of a Revolutionary: Mao Tse-tung (Portret rewolucjonisty: Mao Tse-tung), Abelard-Schuman: London and New York, 1961, przypis na str. 175.
Zobacz oficjalne owiadczenie w dzienniku Prawda z dnia 23 padziernika 1949 r. Tychwinski zosta okrelony jako oficer wywiadu sowieckiego przez byego oficera tego wywiadu, Rastworowa, w jego artykule [w tygodniku:] Life z dnia 6 grudnia 1954 r.
Zobacz: Czang Kai-szek, Soviet Russia in China (Rosja sowiecka w Chinach), New York, Farrar, Straus i Cudahy, 1957, str. 369. Ten traktat pozostawa w mocy przez cay okres trwania wojny wietnamskiej. Gdy straci wano w kwietniu 1980, nie zosta odnowiony. W tym czasie nie istniao dostrzegalne zagroenie dla Chin, ze strony jakiegokolwiek kraju zachodniego.
10
Walt Whitman Rostow [w:] The Prospects for Communist China (Perspektywy dla komunistycznych Chin), Cambridge, Massachusetts, Technology Press of Massachusetts Institute of Technology, 1954, strony 216-220, zaznacza o tym nastpujco: ...Pod jakimi warunkami, jeli w ogle, mona-
255
by przewidzie zerwanie sojuszu? W technicznym sensie dowodem na istnienie sojuszu jest relatywna sabo Chin wzgldem Zwizku Radzieckiego. To oznacza, e wymagane s trzy warunki, by spowodowa wycofanie Chin z sojuszu chisko-sowieckiego: 1.Ostre niezadowolenie wrd znacznej grupy chiskich przywdcw, z powodu dziaalnoci w sojuszu z Sowietami, z prawdopodobiestwem konsekwencji [dalszego] stosowania sowieckiej techniki do rozwizywania problemw wzrostu ekonomicznego w Chinach. 2.Zapewnienie, e wycofanie si Chiczykw z sojuszu sowieckiego spotkaoby si z przychylniejszymi warunkami relacji z Zachodem. 3.Neutralizacja potencjau potgi sowieckiej wzgldem Chin, albo wskutek powanych trudnoci wewntrznych Sowietw, lub te przez jak trzeci potg. (...) W wietle takiej zasadniczej sytuacji, istnieje jeszcze kilka warunkw, obecnie poza widokiem na natychmiastow moliwo zaistnienia (...) Zwizki chisko-sowieckie mogyby zosta definitywnie odmienione, jeli ten nieatwy proces dostosowania si (...) w Zwizku Radzieckim, wytworzony wskutek mierci Stalina, przeksztaciby si w otwarty konflikt, czego rezultatem bdzie albo drastyczne osabienie potgi Moskwy na wiatowej scenie, albo drastyczne przesunicie w jej politycznej orientacji wewntrznej i zewntrznej, chyba, e obecni chiscy przywdcy komunistyczni byliby przygotowani na ponowne przeanalizowanie ich stosunku do Moskwy, oraz na pjcie w kierunku wikszej niezalenoci od Zwizku Sowieckiego, lub wejcie Chin w relacje ze wiatem niekomunistycznym. Ich dokadny kierunek dziaa zaleaby od wielu czynnikw, zwaszcza od charakteru i moliwego czasu trwania zmian w Zwizku Sowieckim, oraz warunkw, jakie Wolny wiat mgby zaoferowa dla zmiany w [chiskiej] orientacji.
11
Zob.: CSP, tom III, str. 129: ...W Stanach Zjednoczonych zadawano mi wiele pyta dotyczcych stosunkw pomidzy Zwizkiem Sowieckim a Chinami. Musz przyj, e te pytania pochodziy z antyrewizjonistycznej, antychiskiej propagandy w jugosowiaskiej prasie, ktra ostatnio
256
(...) opublikowaa insynuacje odnonie pocztkowych nieporozumie, jeli pastwo pozwol, pomidzy Zwizkiem Radzieckim a Chinami. (...) Odpowiadaem, e szanowni zadajcy pytania ewidentnie nili swoim sodkim snem, w ktrym to, patrzcie pastwo, czary mogy spowodowa pojawienie si nieporozumie w obozie socjalistycznym, pomidzy Zwizkiem Sowieckim a Chinami. Lecz odpowiadaem, e (...) ten sen by nierealny. Przyja chisko-sowiecka spoczywa na niezachwianych fundamentach ideologii marksistowsko-leninowskiej, na wsplnych celach komunizmu, na wzajemnej braterskiej pomocy narodw naszych krajw, na naszej wsplnej walce przeciwko imperializmowi, oraz dla pokoju i dla socjalizmu [aplauz]. Pozdrowienia od Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Chin na nasz zjazd, podpisane przez towarzysza Mao Tse-tunga (...) s potwierdzeniem naszej wiecznej, nierozerwalnej przyjani pomidzy naszymi partiami i pomidzy naszymi krajami [aplauz]. Bdziemy chroni t przyja jak oka w gowie. Nasza przyja jest witoci i nie pozwolimy zbezczeci j tym, co maj nieczyste rce[aplauz].
12
Manifest 81 Partii: Imperialistyczne, zdradzieckie i rewizjonistyczne nadzieje na rozam w obrbie obozu socjalistycznego s zamkami budowanymi na lodzie, wic skazanymi na klsk. Wszystkie kraje socjalistyczne strzeg jednoci obozu socjalistycznego, jak oka w gowie.
13
Przemwienie Chruszczowa, 6 stycznia 1961 r.: Chc podkreli nasze stae wysiki, majce na celu wzmocnienie wizi braterskiej przyjani z KPCh, z wielkim narodem chiskim (...) przyja naszych dwch wielkich narodw, jedno naszych dwch partii (...) maj wyjtkowe znaczenie w walce o tryumf naszej wsplnej sprawy. (...) KPZR i nard sowiecki zrobi wszystko, co w ich mocy, by dalej wzmacnia jedno naszych partii i naszych narodw, nie tylko eby rozczarowa naszych nieprzyjaci, lecz aby ich wstrzsn jeszcze silniej nasz jednoci, aby osign realizacj naszego wielkiego celu, jakim jest tryumf komunizmu.
14
W swoim przemwieniu na XXI Zjedzie KPZR Czou En-lai powiedzia, [w:] CSP, tom III, str. 77-78: Zwizek Sowiecki i Chiny s bratnimi krajami socjalistycznymi (...) bliska przyja narodw naszych dwch krajw
257
jest wieczna i niezniszczalna. W wywiadzie opublikowanym w Peking Review, z 8 listopada 1960, Czou En-lai stwierdzi, e: Solidarno midzy dwoma wielkimi krajami, Chinami i Zwizkiem Radzieckim, jest bastionem obrony pokoju wiatowego. Tym, czego najbardziej obawiaj si imperialici i wszyscy reakcjonici, jest solidarno krajw socjalistycznych. Staraj si oni wszelkimi metodami zasia ziarno niezgody i zama t jedno.
15
The Sino-Soviet Dispute (Spr chisko-sowiecki), jest to artyku Geoffreya Francisa Hudsona, Richarda Lowenthala i Rodericka MacFarquhara, ktry zosta zamieszczony w: China Quarterly, 1961, str. 35.
16
Ostrzeenie w odpowiedniej chwili, majce na celu zapobieenie wzorowaniu si na faszywych analogiach historycznych, zostao wydane przez byego gwnego amerykaskiego komunist Jaya Lovestonea, w jego zeznaniu przed wewntrzn komisj bezpieczestwa przy komisji sdowniczej senatu Stanw Zjednoczonych, w dniach 26 stycznia i 2 lutego 1961 r.: Musimy wystrzega si ulegania pokusie odwoywa do historycznych analogii. Poniewa komunistyczna Rosja i komunistyczne Chiny s razem powizane tym nadrzdnym, wsplnym celem [jakim jest komunistyczny podbj i przeksztacenie przez nich wiata], przyrwnywanie ich rozdwikw czy zawici do wrogoci i konfliktw interesw [jakie istniay] pomidzy Rosj carsk a Chinami sprzed I wojny wiatowej, byoby bardzo niebezpieczne.
17 18 19 20 21
Kommunist, nr 5 (1964), str. 21. Party Life, nr 10 (1964), str. 65. Tame, nr 7 (1964), str. 9. Problems of Philosophy, padziernik 1958 r. Zobacz jego przemwienie w Lipsku, z dnia 7 marca 1959, wydrukowane w: World without Arms, World without Wars (wiat bez broni, wiat bez wojen), Moskwa 1960, Wydawniczy Dom Jzykw Obcych, tom I, str. 198: Rozwija si szeroka wsppraca pomidzy suwerennymi krajami obozu socjalistycznego, w kadej sferze ycia gospodarczego, publicznego, politycznego i kulturalnego. Mwic o przyszoci, myl, e dalsza wsppra-
258
ca krajw socjalistycznych bdzie najprawdopodobniej poda po linii konsolidacji jednolitego wiatowego systemu socjalistycznego. Ekonomiczne bariery, ktre za czasw kapitalistycznych dzieliy nasze kraje, zostan usunite jedna po drugiej, a wsplna ekonomiczna baza wiatowego socjalizmu bdzie stale wzmacniana, co w kocu doprowadzi kwesti istnienia granic do bezsensownoci.
22
CSP, tom III, str. 188: Teza w raporcie towarzysza Chruszczowa, i z teoretycznego punktu widzenia poprawniejsze bdzie zaoenie, e poprzez sukcesywne wdraanie potencjau odziedziczonego w socjalizmie, kraje socjalistyczne wejd w bardziej zaawansowan faz spoeczestwa komunistycznego mniej wicej jednoczenie, co bdzie miao ogromne znaczenie nie tylko dla komunistw Zwizku Radzieckiego, ale take dla komunistw caego wiata. Jest to pierwsze sformuowanie nowej tezy, e prawo planowego i proporcjonalnego rozwoju ma zastosowanie nie tylko do pojedynczych krajw socjalistycznych, ale rwnie do gospodarki obozu socjalistycznego jako caoci. Jest to nowe owiadczenie teorii komunizmu naukowego. Wyraa ono gbok prawd leninizmu, e wiatowy obz socjalistyczny stanowi jednolity system ekonomiczny. W miar upywu czasu, plany ekonomiczne tych krajw bd coraz bardziej skoordynowane i kraje bardziej rozwinite pomog krajom mniej rozwinitym, aby maszerowa razem, coraz szybszym krokiem, w zjednoczonym froncie w kierunku komunizmu.
23
Mende, China and Her Shadow (Chiny i ich cie), strony: 175-76 i 33839. Nastpujce sowa s fragmentem tego listu: Nie jest tak, e dopiero teraz sowieccy przywdcy zaczli zmawia si z amerykaskim imperializmem, aby zagrozi Chinom. Ju 20 czerwca 1959 r., kiedy nie byo jeszcze adnej oznaki traktatu w sprawie wstrzymania prb jdrowych, rzd sowiecki jednostronnie zerwa porozumienie w sprawie nowoczesnej technologii obronnej, zawarte pomidzy Chinami i Zwizkiem Sowieckim 15 padziernika 1957 roku, oraz odmwi dostarczenia Chinom prbki bomby atomowej i danych technologicznych, dotyczcych jej wytwarza-
24
259
nia. To byo uczynione tak, jakby przedoono [Amerykanom] podarunek, kiedy przywdca sowiecki uda si we wrzeniu do Stanw Zjednoczonych na rozmowy z Eisenhowerem.
25
Jako przykad moe suy: Trud, z 31 sierpnia 1963: Elektrownia jdrowa o mocy 10 MW i cyklotron rzdu 24 milionw elektrowolt, zamwione w roku 1958, byy jeszcze jednym aspektem sowieckiej pomocy dla Chin, ktra dotyczya zbyt wielu dziedzin, by przytoczy je tu w caoci, ze wszystkimi szczegami.
26
Zobacz: Peking Review, z 26 kwietnia 1960: Nowa czsteczka jdrowa antysigma minus hyperon zostaa odkryta przez naukowcw z krajw socjalistycznych, pracujcych wsplnie w Instytucie Bada Jdrowych w Dubnej pod Moskw (ustanowionym w roku 1956 przez przedstawicieli 12 rzdw pastw socjalistycznych). Wrd fizykw sowieckich, ktrzy przodowali w uzyskaniu tego znaczcego rezultatu, du rol odgrywa wybitny naukowiec chiski, profesor ang Kan-czang, ktry jest wicedyrektorem tego Instytutu. Jest on od dawna uznan w wiecie osobistoci w dziedzinie fizyki. Mwic o tym nowym sukcesie, profesor ang opisa to odkrycie jako pierwsze, jakie kiedykolwiek udao si wykona, odkrycie naadowanego antyhyperonu, i dziki temu uczyniono kolejny krok naprzd w wiedzy czowieka o podstawowych czsteczkach mikrowiata. Profesor ang przypisa swj sukces przede wszystkim przywdztwu i wsparciu sowieckiego dyrektora Instytutu, oraz cisej wsppracy naukowcw z innych krajw socjalistycznych. Jest to prawdziwie wiee, powiedzia on, wiadectwo wyszoci systemu socjalistycznego.
27 28 29
Snow, Other Side of the River (Drugi brzeg rzeki), str. 642. Zobacz: Mende, China and Her Shadow, strony 182-193. Military Strategy: Soviet Doctrine and Concepts, wydane przez marszaka W. D. Sokoowskiego, Moskwa, 1962 Na przykad pisaa o tym Prawda, z dnia 27 sierpnia 1963 r., omawiajc rzekomy chiski sprzeciw, wobec przyjcia delegacji sowieckiej na afrykasko-azjatyck konferencj solidarnoci, odbywajc si w 1963, w Moshi (Tanzania), z powodu tego, e delegaci sowieccy nie byli ani ci ani czarni.
30
260
31
Zobacz: Douglas Jackson, Russo-Chinese Borderlands (Pogranicze rosyjsko-chiskie) str. 91: Salisbury rwnie przypisuje Chruszczowowi program zagospodarowania dziewiczych i jaowych ziem, ktrego rezultatem byo, w latach 1954-56, przeoranie milionw akrw nieuytkw w zachodniej Syberii i w pnocnym Kazachstanie, oraz osiedlenie tam tysicy Rosjan i Ukraicw, jako dowd sowieckich trosk o puste i ogromne syberyjskie przestrzenie. Program Chruszczowa, niezaprzeczalnie, mia polityczne podteksty, lecz przyczyny wymuszajce jego realizacj leay bardziej w wewntrznych warunkach w Zwizku Sowieckim, ni w problemie demograficznym ludnoci chiskiej.
32
2 wrzenia 1980 r. w Moskwie, Stowarzyszenie Przyjani Chiskiej uczcio rocznic zwycistwa nad Japoczykami w Mandurii. Wydany zosta raport wiceprzewodniczcego tego stowarzyszenia, Tychwinskiego.
33 34 35
New York Times, z 22 listopada 1966 r. Kommunist, nr 5 (1964), str. 21. Zobacz: Douglas Jackson, Russo-Chinese Borderlands, str. 110: W miar rozwoju wydarze, ich rola ulega zmianie wraz z okolicznociami. Od stref napi pomidzy Rosj carsk a Cesarstwem Chin, oraz Rosj sowieck a Republik Chisk, tereny przygraniczne stay si, poczwszy od rewolucji komunistycznej w Chinach, stref wsppracy i stabilizacji. Ich przyszy rozwj gospodarczy niewtpliwie wzmocni pozycj, jak komunici utrzymuj nad nimi co w dalszej kolejnoci znacznie przyczyni si do wzmocnienia caoci si komunistw. Rzeczywicie, rola pogranicza w przyszych stosunkach chisko-sowieckich moe by, w pewnym sensie, tak dramatyczna, jak speniao ono w poprzednich wiekach rywalizacji i nieufnoci rosyjsko-chiskiej. Cokolwiek przyniesie nam przyszo, tereny Azji, gdzie spotykaj si Rosja i Chiny, w dalszym cigu bd nas fascynoway, a co wicej, wymagay naszej wiadomoci i zrozumienia.
36
Jako przykady, zobacz przemwienia Mao, Liu Szao-tsi, Peng Te-huaia oraz Teng Hsiao-pinga na VIII Zjedzie KPCh, we wrzeniu 1956, [w:] Jen-min Jih pao z wrzenia 1956.
261
37
Zobacz: marszaek polny Viscount Montgomery of Alamein, Three Continents (Trzy kontynenty), Londyn, Collins, 1962, strona 40: Czou nieustannie podkrela, e Chiny musz mie pokj, mimo, e bd one zawsze walczy, aby odeprze agresj na ich wasne terytorium. (...) Marszaek Czen Ji, minister spraw zagranicznych przedstawi mi dokadnie takie same pogldy, podczas moich rozmw z nim. Zobacz take uwypuklenie przez Czou En-laia faktu uznawania przez Chiny polityki pokojowego wspistnienia, w artykule [w:] Peking Review, z 8 listopada 1961 r.
38
Zobacz: przemwienie Chruszczowa z 6 stycznia 1961 r.: [wojna w Algierii] jest wojn wyzwolecz, wojn o niepodlego, prowadzon przez jej nard. Jest to wita wojna. My uznajemy takie wojny; pomagalimy i bdziemy kontynuowa nasz pomoc narodom walczcym o swoj wolno. (...) Czy istnieje prawdopodobiestwo ponownego wybuchu takich wojen? Tak, istnieje. Czy powstania tego rodzaju mogyby zdarzy si ponownie? Tak, mogyby si zdarzy. Bo takie wojny s narodowymi powstaniami. Czy istnieje prawdopodobiestwo, e warunki w innych krajach osign taki punkt, w ktrym cierpliwo narodu przebierze miar i chwyci on za bro? Tak, istnieje takie prawdopodobiestwo. Jaka jest postawa marksistw wobec takich powsta? Jak najbardziej sprzyjajca. Te powstania nie mog by traktowane jak wojny pomidzy krajami czy jako wojny lokalne, poniewa to narody powstacze walcz o swoje prawo do samostanowienia, o ich narodowy rozwj socjalny i niepodlego, te powstania s skierowane przeciwko skorumpowanym i reakcyjnym reimom, przeciwko kolonialistom. Komunici popieraj takie wojny caym sercem i bez zastrzee.
39
Manifest 81 partii: Interesy walki w imi sprawy klasy pracujcej, wymagaj od kadej partii komunistycznej i od wielkiej armii komunistw wszystkich krajw, jeszcze wikszej jednoci woli i dziaa.
40
Kommunist, nr 13 (1964), str. 21 i Jen-min Jih Pao i Huntzi, z 4 lutego 1964 r. World Marxist Review Problems of Peace and Socialism, nr 6 (1964), str. 33.
41
262
17 Pita Operacja Dezinformacyjna: rumuska niezaleno

Wiara w istnienie powanych rnic midzy kierownictwem radzieckim i rumuskim oraz, co za tym idzie, w niezaleno Rumunii, oparta jest na dowodach sensacyjnych lub nieistotnych.1 Rnice midzy parti sowieck i rumusk swoimi korzeniami sigaj rzekomo okresu drugiej wojny wiatowej, a nawet czasw przedwojennych. Trudnoci narosy w latach 1962-64, kiedy Gheorgiu-Dej jeszcze y i by czoow postaci w rzdzie i w partii rumuskiej. W tym okresie rnice nie byy jeszcze widoczne, ale poczwszy od 1964 roku ujrzay wiato dzienne i dowiedzia si o nich Zachd. Rozpowszechnio si przekonanie, e Gheorgiu-Dej i Chruszczow s ze sob w konflikcie. Pojawiy si gosy, e Chruszczow prbowa usun Gheorgiu-Deja ze stanowiska, a ten mia odegra rol w odsuniciu Chruszczowa od wadzy w 1964 roku. Koci niezgody byy za rnice pogldw na temat dugookresowego planowania gospodarczego i radzieckiego podejcia do RWPG. Sugerowano, e upr Rumunii przy kontynuowaniu wasnej przyspieszonej industrializacji z trudem przeama sprzeciw ZSRR. Gheorghiu-Dej zmar w marcu 1965 roku. Stanowisko Pierwszego Sekretarza przej Nicolae Ceausescu, ktry przez dugi czas by praw rk swojego poprzednika. Nim to si stao, na Zacho-
263
dzie zwrcono uwag na publiczne, cho wyciszone manifestacje rnic midzy ZSRR a Rumuni oraz na przejawy rumuskiej niezalenoci. Przykadami tyche byy: odmowa (w odrnieniu od innych pastw Europy Wschodniej) opowiedzenia si po stronie Moskwy w konflikcie z Pekinem; prby ograniczenia wpyww sowieckich przez takie dziaania, jak usuwanie rosyjskich nazw ulic w Rumunii; ogoszenie przez Komitet Centralny Komunistycznej Partii Rumunii deklaracji swojej niezalenoci w kwietniu 1964 roku; pozornie nieuzgodnione z reszt pastw Bloku dziaania (poprzez wymian oficjalnych delegacji) na rzecz rozwoju kontaktw handlowych z pastwami zachodnimi, w szczeglnoci z Francj i USA; w pniejszym okresie, dziaania rumuskiej dyplomacji, takie jak na przykad utrzymanie stosunkw dyplomatycznych z Izraelem po 1967 roku, czy zaangaowanie Ceausescu w przygotowanie wizyty Sadata w Jerozolimie w 1977 roku. Kontrastowao to z polityk ZSRR oraz wskazywao na niezaleno polityki zagranicznej Rumunii od Zwizku Sowieckiego i reszty Bloku. Wraenie niezalenoci zostao dodatkowo wzmocnione majcymi niekiedy miejsce rzekomymi odmowami wsppracy z ZSRR i caym Blokiem we wsplnych dziaaniach politycznych, gospodarczych i wojskowych w ramach RWPG i Ukadu Warszawskiego, czy zajciem niezalenego stanowiska wobec interwencji w Czechosowacji w 1968 roku. Krytyczna analiza tych objaww niezalenoci na tle normalizacji stosunkw wewntrz Bloku w 1957 roku oraz przyjcia no-
264
wej polityki dugofalowej i programu dezinformacji strategicznej w latach 1958-60 pokazuj, e podobnie jak inne przeanalizowane ju rozamy, rzekome rnice midzy Rumuni a innymi pastwami komunistycznymi s nieprawdziwe. Pozwala to zatem przypuszcza, e s one efektem operacji dezinformacyjnej.
Specjalne zwizki pomidzy Rumunami a Sowietami

Jak ju dowiedziono, normalizacja stosunkw wewntrz Bloku usuna przyczyny rozamw midzy jego czonkami. Jednak, zgodnie z wewntrzn wiedz dostpn autorowi, w przypadku Rumunii istniay szczeglne powody, dla ktrych rozam by niemoliwy za czasw Gheorghiu-Deja i nadal nie wchodzi w gr, gdy przywdc jest Ceausescu. Gheorghiu-Dej by agentem sowieckiego wywiadu. W czasie wyzwalania Rumunii spod wadzy faszystw przez wojska sowieckie, jego oficerem prowadzcym by szef radzieckiego wywiadu na Rumuni, pukownik Fiediczkin. W porwnaniu z rumusk parti socjaldemokratyczn, Komunistyczna Partia Rumunii bya wtedy parti niewielkich rozmiarw. W czasach wejcia wojsk sowieckich Gheorghiu-Dej pracowa wedug wskazwek Fiediczkina nad eliminacj z ycia politycznego przywdcw rumuskiej socjaldemokracji, ktrzy byli niewiarygodni z punktu widzenia Sowietw a ktrzy mogli zdoby wane stanowiska w nowym rzdzie. Przelanie krwi rumuskich niekomunistycznych politykw i detronizacja krla Rumunii, przeprowadzone wsplnie przez Gheorghiu-Deja i rzd sowiecki, stworzyy midzy nimi nierozerwalne wizy . Szef sowieckiego wywiadu w pnych latach pidziesitych i szedziesitych, genera Sacharowskij, by gwnym doradc rumuskiej suby bezpieczestwa w okresie 194953 i mia oficjalne kontakty z Gheorghiu-Dejem. Za jego oraz
265
jego ludzi porednictwem Sacharowskij przeprowadzi czystki w latach 1951-52. Aresztowa midzy innymi Ann Pauker i innych dziaaczy komunistycznych, ktrych oskarono o bycie agentami jugosowiaskimi i syjonistycznymi. Zwizki Sowietw z Gheorghiu-Dejem i innymi rumuskimi przywdcami komunistycznymi zostay przypiecztowane krwi. Gdyby spontaniczna prba zerwania z ZSRR rzeczywicie miaa miejsce, reim sowiecki uyby do dowodw, w tym osobist korespondencj, aby zniszczy Gheorghiu-Deja i jego wsppracownikw w kraju oraz za granic. Oceniajc prawdziwo pniejszych sporw midzy ZSRR a Rumuni, nie naley o tym fakcie zapomina. Biorc pod uwag, e rozam sowiecko-rumuski by niemoliwy za czasw Gheorghiu-Deja, istniao jeszcze mniej powodw, by oczekiwa go za czasw Ceausescu, ktry by jego praw rk i zastpi go po mierci w marcu 1965 roku. Jak wyjaniono wczeniej, stalinowskie kolonialne zwyczaje wobec Rumunii i innych krajw satelickich zostay porzucone w 1957 roku. Sowiecko-rumuskie stosunki partyjne zostay za znormalizowane wedug leninowskiej zasady rwnoci. W latach 1958-60 rumuscy przywdcy odegrali aktywn rol w konsultacjach midzy przywdcami Bloku w ZSRR, Rumunii i innych krajach. Ceausescu, jako jeden z sekretarzy KC Komunistycznej Partii Rumunii, sam bra udzia w niektrych spotkaniach. By te czonkiem rumuskiej delegacji na XXI Zjazd KPZR. Za czasw Szelepina miaa miejsce tajna wsppraca midzy rumuskimi subami wywiadowczymi i bezpieczestwa a KGB w zakresie przygotowania wsplnych operacji wspierajcych dugofalow polityk Bloku. Szefowie rumuskich sub specjalnych brali udzia w konferencjach, ktre miay miejsce w ZSRR w 1959 roku. W 1960 roku do Rumunii wysano nowego doradc z KGB. By to pukownik Skomorochin, ktry nie by ekspertem
266
w sprawach Rumunii, lecz specjalizowa si w sprawach Europy Zachodniej, a w szczeglnoci Francji. Wysany zosta w celu wsparcia rumuskich sub w prowadzeniu wsplnych operacji politycznych. Wanym dowodem na to, e Ceausescu kontynuowa aktywn wspprac z sowieckim przywdztwem w ramach dugofalowej polityki Bloku mona odnale w artykuach prasowych opisujcych jego oficjaln wizyt w ZSRR w 1964 roku, kiedy to przejmowa ju obowizki od Gheorghiu-Deja. Podczas kilkudniowej wizyty towarzyszy mu Szelepin, jako jeden z sekretarzy KC KPZR. Pamitajc o tym, e to wanie Szelepin w latach 195860 rozpocz wykorzystywanie dezinformacji jako rodka pomocniczego w procesie wdraania polityki dugofalowej, a od 1961 roku najwyraniej sta si gwnym koordynatorem tych dziaa, mona wywnioskowa, e wykorzysta on okazj do przedyskutowania z Ceausescu jego roli w podtrzymywaniu mitu o sowiecko-rumuskich konfliktach.
Dowody wiadczce o sowiecko-rumuskiej rnicy zda

Dowodw prezentowanych na forum RWPG w latach 196263 w celu potwierdzenia istnienia konfliktu midzy przywdcami rumuskimi i sowieckimi nie naley traktowa powanie. Upr Rumunii w kwestii szybkiej industrializacji by zgodny z celami polityki dugofalowej i dlatego Sowieci nie mieli powodu, by si mu sprzeciwia. Rzekomej opozycji Rumunii naley przeciwstawi oficjalne dowody, wskazujce na to, e kraj ten pod przywdztwem zarwno Gheorghiu-Deja, jak i Ceausescu by oddany sprawie dugofalowej integracji gospodarczej Bloku pod auspicjami RWPG i jej komitetu wykonawczego, w ktrym Rumunia bya reprezentowana.
267
Oficjalne dokumenty z lat 1960-64 odzwierciedlaj bliskie stosunki ZSRR i Rumunii oraz aktywn wymian delegacji partyjnych i rzdowych, co sugeruje cis koordynacj polityki tych pastw. Fakt, e dowody na sowiecko-rumusk niezgod pochodz ze rde poufnych i nie do koca sprawdzonych, a zarazem stoj w sprzecznoci z oficjaln dokumentacj wsppracy, sugeruje, e by to efekt dezinformacji. Konflikt midzy oficjaln struktur i niemoliwe do zweryfikowania dowody stay si o wiele atwiejsze do zrozumienia w latach siedemdziesitych, kiedy to Rumunia wraz z innymi czonkami Bloku wczya si w konkretne dziaania na rzecz integracji gospodarczej. Wrd przejaww neutralnoci Rumunii wobec sporw sowiecko-chiskich mona wymieni: powrt rumuskiego ambasadora do Albanii w 1963 roku, co byo niezgodne z polityk ZSRR i innych pastw Bloku; wizyta premiera Rumunii Iona Gheorghe Maurera w Pekinie wiosn 1964, rok po rozpoczciu publicznej krytyki Chin przez ZSRR; opisane poniej stanowisko kierownictwa partii rumuskiej, ktre zostao zinterpretowane na Zachodzie jako deklaracja rumuskiej niezalenoci. Jeli zda sobie spraw z faktu, e rozamy sowiecko-albaski i sowiecko-chiski s wsplnymi operacjami dezinformacyjnymi, przygotowanymi i uruchomionymi w latach 195860 za zgod wszystkich przywdcw Bloku, atwo zauway, e neutralno Rumunii jest stanowiskiem obliczonym na uwiarygodnienie obu tych konfliktw i e niezaleno tego pastwa moe by bdnie postrzegana jako jedna z ich konsekwencji.
268
Zakadajc, e Zachd uzna rozam sowiecko-albaski za prawdziwy, powrt rumuskiego ambasadora do Tirany uwiarygodni mit rumuskiej niezalenoci. Mia on take t praktyczn zalet, e w ten sposb powsta dodatkowy wschodnioeuropejski kana konsultacji dyplomatycznych. Mona uzna, e krok ten zdoby wczeniej bogosawiestwo Moskwy. Wizyt Maurera w Pekinie mona interpretowa jako okazj do przedyskutowania i skoordynowania tej kombinacji dziaa dezinformacyjnych z Chiczykami. Tak wersj dodatkowo wspiera fakt, e Maurer z Chin polecia do Korei Pnocnej, a do kraju wrci przez ZSRR, gdzie prawdopodobnie rwnie odby konsultacje. Po powrocie Maurera Komitet Centralny Komunistycznej Partii Rumunii odby tygodniowe, tajne spotkanie, pod koniec ktrego wydano owiadczenie o stosunku Partii do aktualnej sytuacji w wiatowym ruchu komunistycznym. Liczyo on szesnacie tysicy sw. Dokument zosta szeroko rozpowszechniony w Rumunii i natychmiast przetumaczony na rosyjski, hiszpaski, angielski, francuski i niemiecki w celu dystrybucji za granic. Tezy, ktre wyrniono i na Zachodzie zinterpretowano jako przejawy rumuskiej niezalenoci byy nastpujce: kade pastwo socjalistyczne ma suwerenne prawo do wypracowywania, wyboru i zmiany form i metod budowy socjalizmu; planowanie gospodarki narodowej jest (...) jednym z niezbywalnych atrybutw suwerennoci pastwa socjalistycznego; kraje komunistyczne powinny wsppracowa i wzajemnie sobie pomaga w sprawach gospodarczych [wycznie na zasadzie] cakowitej rwnoci, poszanowania dla suwerennoci i interesw narodowych, wsplnych korzyci i bratniej pomocy [gwnie] na drodze porozumie dwustronnych i wielostronnych;
269
pomys utworzenia jednego organu planistycznego dla wszystkich krajw RWPG ma bardzo powane konsekwencje gospodarcze i polityczne; przekazanie [narzdzi zarzdzania yciem gospodarczym i spoecznym] w kompetencj superpastwa albo organw ponadpastwowych obrcioby suwerenno w koncepcj bez adnej treci; Rumunia popiera wzmocnienie wsppracy wszystkich pastw socjalistycznych i osignicie midzynarodowego podziau pracy, o ile nie oznacza to, e kraje komunistyczne musz si odizolowa od oglnej struktury wiatowych stosunkw gospodarczych. Dla pastw komunistycznych rzecz naturaln jest wykazywanie inicjatywy i aktywne prezentowanie si na arenie midzynarodowej.2 Takie uwagi wzbudziy ywe zainteresowanie Zachodu, ale naley wskaza, e inne fragmenty owiadczenia miay wiksze znaczenie. Dla przykadu, potwierdzono podporzdkowanie si kierownictwa partii rumuskiej podstawowym decyzjom i celom wytyczonym na naradzie 81 partii w listopadzie 1960 roku, takich jak na przykad wzmocnienie wsppracy gospodarczej midzy pastwami socjalistycznymi, nacisk na pokojowe wspistnienie poczone ze wspieraniem ruchw narodowowyzwoleczych, starania na rzecz przycignicia nowych czonkw do RWPG oraz denie do ostatecznego i nieuniknionego zwycistwa komunizmu na wiecie. Zachodni komentatorzy przeoczyli fakt, e deklaracje o dojrzaoci partii komunistycznych, ich zdolnoci do rozwijania wasnej polityki wewntrznej i zagranicznej i gotowoci do podejmowania wasnych inicjatyw na arenie midzynarodowej nie stay w sprzecznoci z decyzjami narady 81 partii, na ktrej expressis verbis wyraono zgod na taktyczn elastyczno w realizacji
270
aktywnej polityki zagranicznej. W rzeczywistoci, rumuskie owiadczenie nie stoi w sprzecznoci z manifestem 81 partii. Podkrela tylko tez, e partie komunistyczne powinny rozwija wasne strategie postpowania w ramach wsplnoty socjalistycznej. Dowody majce wspiera tez o osobistej niechci Chruszczowa i Gheorghiu-Deja s niezbyt mocne i wybircze. Zachodni komentatorzy przywizuj zbyt du wag do faktu, e rumuski przywdca nie pojawi si na obchodach siedemdziesitych urodzin Chruszczowa, przeoczajc zarazem o wiele istotniejsze wydarzenie, a mianowicie nadanie Chruszczowowi przy tej okazji najwyszego rumuskiego odznaczenia. Mona prbowa dowodzi, jak robi to Floyd, e szczebel sowieckiej delegacji na obchodach dwudziestolecia komunistycznej Rumunii zosta obniony. Miao tak by, poniewa uroczysto zaszczyci Mikojan, w tym czasie czonek prezydium i premier ZSRR, a nie Chruszczow, ktrego nie zaproszono.3 Na tle polityki dezinformacyjnej Bloku naley zauway, e Rumuni nie podejmowali adnych stara, aby zaprzeczy plotkom, e Chruszczow prbowa usun Gheorghiu-Deja z kierownictwa partii rumuskiej.4 W tym samym kontekcie wizyt, ktr I Sekretarz Komunistycznej Partii Rumunii mia zoy Josipowi Broz-Tito i ich szeroko naganiana w 1964 roku przyja, mona postrzega jako prb budowania wizerunku Gheorghiu-Deja, poprzez kojarzenie go z Tito, jako niezalenym politykiem. Rwnie nieprzekonujce s dowody na istnienie nieporozumie midzy ZSRR a Rumuni za czasw Ceausescu. Tak dugo, jak oparte s one na oficjalnych owiadczeniach strony komunistycznej, mona uzna e zostay spreparowane przez aparat partyjny i suby specjalne na potrzeby programu dezinformacji. Za dowd na niezaleno Rumunii uwaano take zmian nazw ulic w latach 60. z rosyjskich na rumuskie. Poza tym w
271
Rumunii miay miejsce take inne prby ograniczenia sowieckich wpyww. Niemniej jednak, w warunkach panujcych po 1957 roku takich krokw nie mona byo podj, bez wczeniejszej zgody i zrozumienia ZSRR. Odrzucono stalinowskie prby narzucenia sowieckiego stylu we wszystkich aspektach ycia w satelickich krajach Europy Wschodniej. W kadym kraju zaczto bra pod uwag wiele aspektw narodowych, a po naradzie 81 partii taktyk postpowania dobierano w zalenoci od istniejcych warunkw. Rumuskie deklaracje walki z sowieckimi wpywami byy i s niczym wicej, ni tylko przyjtymi za aprobat ZSRR pretensjami, majcymi na celu stworzenie w oczach zewntrznej i wewntrznej opinii publicznej wizerunku partii narodowej i niezalenej. Mimo e stworzono pozornie odrbn rumusk polityk zagraniczn, wewntrz reim pozosta tak samo ortodoksyjny i represyjny, jak wczeniej. Nie sposb zauway, e w latach szedziesitych i siedemdziesitych Rumunia rozwina zwizki polityczne, handlowe i gospodarcze z Zachodem. Wtpliwe jest natomiast, e zrobiono to bez uprzedniej konsultacji z ZSRR i innymi pastwami komunistycznymi. Konferencja RWPG z czerwca 1962 roku wzywaa do rozwijania wymiany handlowej midzy Blokiem a Zachodem. Rumuni nie zrobili nic poza wprowadzeniem tego hasa w ycie. Co wicej, pozorujc niezalene dziaanie i wykorzystujc opini publiczn, w rzeczywistoci za dziaajc za przyzwoleniem Bloku, przyczynili si do zrealizowania celw strategicznych w zakresie zwikszania wymiany handlowej, pozyskiwania kredytw dugoterminowych i zaawansowanych technologii z Zachodu. Czynili to o wiele lepiej i skuteczniej, ni gdyby przyjli postaw ortodoksyjnego czonka Bloku. Konkretnego przykadu wykorzystania rumuskiej niezalenoci dostarcza moliwo importu rodezyjskiego chromu na potrzeby wasne i pastw Bloku komunistycznego, bez cigania na siebie odium caego obozu.
272
Niezalen polityk zagraniczn Rumunii naley traktowa jako narzdzie charakterystyczne dla leninowskiej aktywnej dyplomacji, podobnie jak to miao miejsce w przypadku Republiki Dalekowschodniej. Daje ona wiele korzyci na polu dyplomatycznym. Dla przykadu, Blok Komunistyczny by reprezentowany w Izraelu po 1967 roku przez rumusk ambasad w Tel Awiwie, podczas gdy reszta Obozu zyskiwaa przychylno wiata arabskiego, zrywajc z Izraelem stosunki dyplomatyczne. Bliska koordynacja dziaa rumuskiej dyplomacji z innymi pastwami Bloku przesza w duej mierze niezauwaona. Najpewniejsze oznaki dezinformacji mona zauway w kontracie midzy szeroko naganianymi, sztucznymi sporami midzy Rumuni a RWPG, a wicymi efektami jej uczestnictwa w organizacji i czonkostwie, na przykad w projektach energetycznych w Europie Wschodniej. Podobnie od czasu do czasu naganiane przypadki odmowy uczestnictwa Rumunii w manewrach wojskowych Ukadu Warszawskiego nie powinny przesoni faktu, e Rumunia wci [pisane w 1984 r.] pozostaje czonkiem sojuszu. Ostentacyjne odegnywanie si od wpyww sowieckich musi za by rozpatrywane z uwzgldnieniem nieustannej wymiany wizyt midzy kierownictwem rumuskim i radzieckim oraz odznaczenie Ceausescu Orderem Lenina w Moskwie w styczniu 1978 roku.
Motywy prezentowania rumuskiej niezalenoci

Nietrudno odtworzy myl polityczn i gospodarcz stojc za decyzj o prezentowaniu Rumunii jako niezalenego czonka Bloku Komunistycznego, podjt by moe ju w latach 195860, w czasie formuowania nowej doktryny dugofalowej. Wzywaa ona do industrializacji i stopniowego wyrwnywania poziomu gospodarki caego wiata komunistycznego. Starania na
273
rzecz przesunicia rwnowagi si w stron Bloku Komunistycznego obejmoway: program zbroje jdrowych; istnienie masowych si zbrojnych konwencjonalnych; szeroko zakrojon propagand, dziaania wywiadowcze i instytucje bezpieczestwa; wojskow i gospodarcz pomoc krajom rozwijajcym si; wspieranie na caym wiecie ruchw komunistycznych i narodowowyzwoleczych. W tym samym czasie trzeba byo podnie poziom ycia w pastwach komunistycznych w celu uniknicia niepokojw spoecznych. Polityka spoeczno-gospodarcza moga by realizowana wycznie przy gospodarczej i technicznej pomocy Zachodu. Byaby by ona jednak niemoliwa przy wyranie agresywnej i jednolitej postawie pastw Bloku. Naleao w jaki sposb wpyn na zmian postawy pastw zachodnich. Aspekt strategiczno-polityczny prezentowania rozczonkowania Bloku zosta ju przedstawiony. Dodatkowy odam komunizmu, rnicy si od sowieckiego, chiskiego, albaskiego i jugosowiaskiego wydawa si wskazany, poniewa uwiarygodnia wczeniej naganianie spory. Mg te nadal ywi zachodnie iluzje, e odczucia i interesy narodowe zaczynay w kocu dominowa nad ideologi, jako si napdow wiata komunistycznego. Te zudzenia dayby pocztek nadziejom i oczekiwaniom na to, e przy ostronej i wybirczej pomocy, pknicia w monolicie komunizmu stopniowo by rosy i w kocu doprowadziyby do jego dezintegracji. Poniewa mniej lub wicej zjednoczony Zachd, w ktrym warunki ycia ulegaj poprawie bez ograniczania wolnoci politycznej, stanowi wzr dla ludzi yjcych w komunizmie, potgu-
274
je ich niezadowolenie i powoduje, e zaczynaj naciska na swoje wadze, to wanie moe stanowi zagroenie dla wiata komunistycznego. Przykad NEP-u dowid jednak, e ryzyko pynce z bliskich kontaktw krajw Obozu z Zachodem mona zneutralizowa. Skuteczna kontrola tajnej policji i rodki ideologiczne byy bowiem w stanie zmniejszy zagroenie politycznego i ideologicznego zaraenia opinii publicznej w wyniku kontaktw z zachodnimi ekspertami i biznesmenami. Odpowiednie planowanie, kontrola i dezinformacja mogy zniweczy zachodnie oczekiwania dotyczce zwikszenia wpyww poprzez nawizanie kontaktw gospodarczych. Widoczne efekty wskazuj na to, e obca pomoc gospodarcza daleka jest od stymulacji wewntrznej opozycji i ma skutki odwrotne od oczekiwanych. Potencjalni prawdziwi przeciwnicy systemu nie mog spodziewa si wielkiej pomocy ze strony mocarstw zachodnich, ktre skupiaj si na pomocy istniejcemu systemowi. Zdajc sobie z tego spraw, stratedzy komunistw stwierdzili, e zachodnia pomoc techniczna i gospodarcza moe by bezpiecznie wykorzystywana do celw polityki dugofalowej. Czerpic z niej korzyci, w duszej perspektywie mogliby mie nadziej na pokazanie wasnym poddanym i caemu wiatowi wyszoci systemu komunistycznemu. Rozam midzy Tito a Stalinem dostarczy dalszych przykadw i precedensw. Odrzucenie wpyww sowieckich podnioso presti Tito zarwno w kraju, jak i za granic oraz pomogo zdoby hojn pomoc gospodarcz i wojskow bez koniecznoci porzucania podstawowych zasad komunizmu. Po mierci Stalina, bogatsza i stabilniejsza Jugosawia moga porozumie si z Blokiem Komunistycznym. Stworzenie przez Lenina niezalenej Republiki Dalekowschodniej, ktrej dziaania byy cile, cho potajemnie, koordynowane z polityk Rosji Radzieckiej znakomicie pokazao za-
275
lety korzystania z rnorodnych form aktywnej dyplomacji. Lenin stwierdzi take, e to, czego potrzebujemy, to wielka orkiestra, gdzie rne partie grayby swoje partytury, podobnie jak instrumenty muzyczne. Jugosowianie, ze wzgldu na swoj niezaleno, byli szczeglnie predestynowani do rozwijania stosunkw z europejskimi partiami socjalistycznymi i rozwijajcymi si pastwami niezaangaowanymi. Pozorowane spory z Sowietami w latach 1958-60 miay na celu przygotowanie ich do tej roli. Istniay jednak take argumenty za tym, eby w podobnej roli wykorzysta rzeczywistego czonka Ukadu Warszawskiego i RWPG. Na wybr Rumunii wpyno prawdopodobnie kilka czynnikw. By moe spodziewano si, e bliskie zwizki kulturowe i jzykowe z Francj i innymi krajami romaskimi pomog w uzyskaniu waciwego odzewu na manifestacj rumuskiej niezalenoci. aciski rodowd dawa Rumunii szczeglne predyspozycje do odgrywania wanej roli w kontaktach z wpywowymi partiami komunistycznymi we Woszech, Francji i Hiszpanii. By moe jednak najwaniejszym czynnikiem byo to, e reim rumuski, obok polskiego i wgierskiego, by najsabszy i najbardziej znienawidzony przez nard. Dowiadczenia z Tito z roku 1948 i 1953 wskazyway na to, e publiczne nawietlenie sporw ze Zwizkiem Sowieckim, nawet jeli byy one sztuczne, powinno podnie wewntrzny i zewntrzny presti rumuskiej partii komunistycznej i jej przywdcw. Byliby oni w stanie przedstawia siebie nie jako sowieckie marionetki, ale jako odwanych wodzw narodu, ktrzy prbuj rzuci wyzwanie autorytetowi ZSRR. Niemniej jednak sabo reimu i pogarda, jak okazywano mu w kraju, powodoway, e rozam ten nie mg by gboki. Rozlunienie wewntrznej kontroli mogo zagrozi reimowi i dlatego wanie podjto decyzj o kombinacji, niezalenie od tego jak niestosowne mogo si to wydawa, pozornie
276
niezalenej i odrbnej polityki zagranicznej ze cile ortodoksyjnym, opresyjnym systemem wewntrznym w stylu Breniewa. Opierajc si na przykadzie jugosowiaskim, stratedzy komunizmu poprawnie obliczyli, e zachodnie interesy handlowe i polityczne zo si na przyjcie bardziej otwartej polityki handlowej wobec Rumunii, z nadziej na dalsze odcignicie jej od Bloku. Poniewa niezaleno pastwa bya mitem, takie nadzieje okazay si zudne. Jednoczenie taka polityka z pewnoci przyniosa Rumunii, a i zapewne caemu Obozowi, wiele korzyci.
Cele operacji dezinformacyjnej

Opisana powyej operacja dezinformacyjna suya przede wszystkim nadaniu Rumunii specjalnej roli strategicznej, zwaszcza w promowaniu, wraz z Jugosawi i europejskimi partiami komunistycznymi, idei rozwizania sojuszy wojskowych i stworzenia neutralnej, socjalistycznej Europy. Podsumowujc, jej cele mona zdefiniowa nastpujco: wsparcie pozostaych operacji dezinformacyjnych, ktrych tematem byo faszywe przedstawienie dezintegracji Bloku i ustanowienie nowej formy niezalenego komunizmu wewntrz Bloku; podniesienie wewntrznego i midzynarodowego prestiu partii rumuskiej i jej kierownictwa; umoliwienie Rumunii pozyskania bardziej hojnej zachodniej pomocy gospodarczej i technicznej; umoliwienie caemu Blokowi korzystania z nowych kanaw dyplomatycznych i handlowych, ktre pozostaway zamknite dla ortodoksyjnych pastw komunistycznych; przygotowanie Rumunii do odegrania szczeglnej roli strategicznej;
277
zdobycie zaufania Zachodu do Rumunii, jako do potencjalnego sojusznika i partnera w wiecie komunistycznym; na pniejszym etapie, wspieranie niezalenoci europejskich partii komunistycznych; prawdopodobne przygotowanie kraju do przejcia do bardziej liberalnego systemu wewntrznego w ostatniej fazie realizacji doktryny dugofalowej Bloku.
1
David Floyd, Rumania: Russias Dissident Ally (Rumunia: dysydencki sprzymierzeniec Rosji), New York 1965, Frederick A. Praeger, str. 33. Tame. Tame, str. 119-120. Tame, str. 108.
2 3 4
278
18 Szsta Operacja Dezinformacyjna: rzekomo powtarzajce si walki o wadz w partiach sowieckiej, chiskiej i innych
Od wczesnych lat szedziesitych na Zachodzie zaczto dostrzega dowody na powtarzajce si walki o wadz w kierownictwach partii komunistycznych w ZSRR, Chinach, Jugosawii, Czechosowacji i innych pastwach. W ZSRR byo to widoczne na przykadzie domniemanego odsunicia Chruszczowa w padzierniku 1964 r. za bdy polityczne i awanturnictwo, rzekomej walki o wadz midzy umiarkowanymi a frakcj stalinowcw po jego ustpieniu oraz zmiany kursu przez Breniewa na neostalinowski od 1968 roku i zwizanej z tym opozycji w sowieckim kierownictwie ze strony liberaw. W Chinach uwag badaczy przycigaa walka o wadz midzy wojujc, radykaln i stalinowsk frakcj maoistowsk (Mao, Lin Piao i Czen Po-ta), a umiarkowanym, pragmatycznym obozem Czou En-Lai, Deng Xiao Pinga, Peng Te-huai, Peng Czena, Liu Szao-zi i Lo Dui-cina. Miay si one objawia take dymisj Deng Xiao Pinga, Peng Te-huai, Liu Szaoczi, Peng Czena i innych, domniemanym kultem Mao i niewyjanionymi zjawiskami, takimi jak dziaania Czerwonej Gwardii podczas Rewolucji Kulturalnej i pojawieniem si po mierci Mao w 1976 roku pragmatykw, takich jak Deng Xiao Ping.
279
W przypadku Jugosawii dopatrywano si walki o wadz midzy Tito a wicepremierem i ministrem spraw wewntrznych, Rankoviiem, ktra doprowadzia do odsunicia tego ostatniego w 1966 roku. W Czechosowacji za dostrzeono rywalizacj midzy konserwatywn frakcj Nowotnego i liberaln Dubeka, ktra zakoczya si zwycistwem liberaw i domnieman dymisj Nowotnego w 1968 roku. Aby udowodni, e wraenie powtarzajcych si walk o wadz jest tak naprawd wywoane przedstawianiem zachodnim obserwatorom nieprawdziwych faktw, co ma suy strategicznym celom komunizmu, ich przebieg w ZSRR i innych krajach naley analizowa w wietle oficjalnych i nieoficjalnych informacji na ich temat.
Sukcesja w kierownictwie sowieckim: nowe czynniki stabilizacji

Problem sukcesji w kierownictwie Partii Zwizku Sowieckiego i innych pastw komunistycznych ma wielkie znaczenie, poniewa zaley od niego rozwizanie wielu innych problemw praktycznych. Naley odpowiedzie na pytanie, czy w monopartyjnym, dyktatorskim systemie komunistycznym mona rozwiza problem zmiany lub wymiany kierownictwa bez uciekania si do walki o wadz, jak to miao miejsce w przeszoci. Wie si z tym odpowied na kolejne pytanie: czy w roku 1964 Chruszczow zosta si usunity ze stanowiska, czy te wrcz przeciwnie, udao mu si przekaza wadz i rozwiza problemy sukcesji unikajc kryzysu. Wikszo obserwatorw pochodzcych ze wiata niekomunistycznego ma tendencj do postrzegania partii komunistycznych jako niezdolnych do poszukiwania rozwiza. Ponadto uwaaj, e powtarzajce si walki o wadz s nieuniknione.
280
Jednym z najwyraniejszych faktw potwierdzajcych ten punkt widzenia byo domniemane usunicie przemoc Chruszczowa ze stanowiska przywdcy ZSRR w 1964 roku.1 Poniej podjto prb odrnienia faktw zwizanych z odejciem Chruszczowa z urzdu, wiadomego zafaszowania ich obrazu przez radzieckich strategw od ich niefortunnej, bdnej interpretacji przez uznanych zachodnich uczonych. W celu dokonania wyranego rozrnienia i wyjanienia, jak i dlaczego wydarzenia zostay mylnie przedstawione oraz odpowiedzi na pytanie dlaczego uczeni zachodni bezkrytycznie akceptuj wiadomoci o powtarzajcych si walkach o wadz, naley porwna sytuacje, w ktrych nastpowaa sukcesja wadzy w roku 1924 i 1953 z wydarzeniami lat 1960-64. Naley przy tym oprze si na oficjalnych i nieoficjalnych informacjach oraz nowej metodologii.
Nieudane prby rozwizania problemu sukcesji przez Lenina i Stalina

Pomidzy sytuacj, jaka miaa miejsce w 1924 roku, a t z 1953 r. istniej pewne podobiestwa. Mona powiedzie, e mier Lenina w styczniu 1924 roku wytworzya na scenie politycznej swoist prni polityczn. Nie byo jednego, uznawanego przez wszystkich nastpcy posiadajcego grup gotowych do dziaania oddanych zwolennikw. Istniao natomiast kilku rywali, z ktrych kady roci sobie prawo do wadzy. Sytuacja w kraju wci bya krytyczna. Nadal stosowano leninowsk doktryn NEPu, chocia wiele powizanych z ni problemw praktycznych cigle czekao na rozwizanie. mier Stalina w marcu 1953 roku przyczynia si do powstania sytuacji podobnej do tej, ktra nastaa po odejciu Lenina. Mona nawet powiedzie, e tym razem polityczna prnia bya
281
nawet silniej odczuwana. Dyktator nie wyznaczy bowiem nastpcy, nie byo take innego kandydata na przywdc, ktry miaby siln grup zwolennikw. Podobnie jak w 1924 roku, istniaa grupa liderw komunistycznych z roszczeniami do wadzy. Sytuacja w Zwizku Sowieckim i innych pastwach obozu bya krytyczna. Nie przyjto adnej doktryny dugofalowej, chocia istniaa potrzeba dugoterminowych rozwiza kryzysu w Bloku. Wszystkie okolicznoci sprzyjay kryzysowi sukcesji. W obu sytuacjach walka o wadz bya nieuchronna ze wzgldu na rywalizacj midzy nowymi przywdcami. Mode pokolenie rwnie miao ambicje w kierunku rzdzenia, cho ich zaangaowanie byo raczej przypadkowe i niestabilne, a sami dziaacze podzieleni. Jednoczenie musieli si zmierzy z koniecznoci sformuowania nowej doktryny dla Partii. Krytyczna sytuacja w Zwizku Sowieckim w 1924 roku i w caym Bloku w 1953 r. wymagaa rychego rozwizania palcych problemw za pomoc nowych metod. Walka o wadz bya zarazem walk o doktryn, co tylko j zaostrzao. W obu przypadkach starcie skoczyo si eliminacj z ycia politycznego niemal wszystkich pretendentw. mier Lenina, ze wzgldu na jego dug chorob, nie bya zaskoczeniem. Dlatego te walka o wadz zacza si ju za jego ycia. Stalin wykorzysta sytuacj i do pewnego stopnia wzmocni swoj pozycj jeszcze przed jego mierci. W 1924 roku cigle jeszcze panowaa atmosfera wewntrzpartyjnej demokracji. Szeregowi czonkowie KPZR brali udzia w walce o wadz na rwni z aparatem partyjnym i rzdowym, wywierajc na pewien wpyw, co tumaczy, dlaczego w 1924 roku rywalizacja trwaa duej ni w 1953 r. Lenin wyrazi swoje obawy o sukcesj w listach przygotowanych na zjazdy partyjne w grudniu 1922 i styczniu 1923 roku. Ostrzega w nich przed dopuszczeniem do zbyt silnej koncentracji wadzy w rkach Stalina. Zwraca take uwag na moli-
282
wo podziaw w kierownictwie i potrzeb zapobiegania konfliktom niewielkich ugrupowa w Komitecie Centralnym, ktre mog powanie wpyn na przyszo caej Partii. Zaleca nie rozpraszanie wadzy midzy kilku przywdcw, ale doradza przekazanie jej rozszerzonemu KC o zwikszonych kompetencjach. Czonkostwo w Komitecie miao zwikszy si z dwudziestu siedmiu osb nawet do stu.2 Z koniecznoci jednak, pewne rozproszenie wadzy nastpio. Przez kilka lat jednoosobowe rzdy Lenina zastpia wadza oligarchiczna. Nie byo jednak konstytucyjnych rodkw precyzujcych sposoby sukcesji i adnych widokw na powszechne w niej uczestnictwo. Ten problem mg rozwiza tylko i wycznie przywdca Partii, poniewa jedynie on mia wadz, aby zrealizowa w praktyce swoje zalecenia. Trudno polegaa na tym, e Lenin, chocia zaproponowa teoretyczne rozwizania problemu sukcesji, to ze wzgldu na swoj chorob, nie zdoa ich wprowadzi. Co wicej, mimo e obawia si podziaw w kierownictwie KPZR po swojej mierci, tak naprawd sam sprowokowa walk o wadz niejasnym testamentem, w ktrym nie wskaza, kto mia by jego nastpc. Gdyby nie choroba, Lenin mgby sam zadba o wypenienie swojej woli, a tak testament nie zosta wykonany po jego mierci. Walka o wadz po mierci Lenina trwaa do poowy lat trzydziestych, czciowo ze wzgldu na fakt, e Stalin potrzebowa czasu, eby przej pen kontrol nad aparatem rzdowym. Do tego momentu wikszo prawdziwych i potencjalnych przeciwnikw, a nawet niektrzy spord zwolennikw, zostao fizycznie wyeliminowanych. Co ciekawe, Stalin nierzadko stosowa metody i realizowa polityk swoich rywali. Nacisk na eliminacj przeciwnikw nie by pozbawiony racjonalnoci. Poniewa w walce bra udzia cay aparat wadzy i przetrway jeszcze pewne pozostaoci wewntrzpartyjnej demo-
283
kracji, poza usuwaniem poszczeglnych przywdcw, Stalin musia take eliminowa ich zwolennikw w Partii. Masowe represje miay za zapobiec powstawaniu potencjalnej opozycji. Warto zaznaczy, e Stalin odszed od kolektywnego przywdztwa i ustanowi osobist dyktatur. Mona powiedzie, e by to krok wstecz, ktry osabi system komunistyczny i sta si przyczyn kryzysu sukcesji i wielu innych kopotw. Po fizycznej eliminacji rywali i masowych represjach ich zwolennikw, Stalin nie mg ju polega na wasnym zapleczu i Partii, a wycznie na aparacie bezpieczestwa. Rzdzi obserwujc potencjalnych rywali, dzielc ich i konfliktujc ze sob. Eliminujc danowa, najbardziej obiecujcego ze swoich nastpcw, sprowokowa kryzys sukcesji. Do ostatnich dni Stalin ignorowa ten problem, a zaniedbanie to pozostawio polityczn prni po jego nagej mierci. To z kolei jeszcze bardziej tylko zaostrzyo nadchodzce starcie.3 Silna dyktatura osobista Stalina i zniszczenie wewntrzpartyjnej demokracji oznaczao, e szeregowi czonkowie Partii nie wzili udziau w walce o wadz po jego mierci. Toczya si ona wycznie w grnej czci hierarchii pastwowej i partyjnej. W 1953 roku aparat biurokratyczny by gotowy suy kademu przywdcy, ktry by w stanie przej nad nim kontrol. Nie mogc odwoa si bezporednio do Partii i ludu, biurokraci za ostatnich lat Stalina praktycznie przestali odgrywa jakkolwiek rol. Z tej przyczyny, po mierci Stalina walka o wadz bya wzgldnie krtka i nie towarzyszyy jej masowe represje, z wyjtkiem tych, ktre dotkny zwolennikw Berii. Midzy Stalinem i Chruszczowem istniay zarwno pewne podobiestwa, jak i rnice. Podobnie jak Stalin, Chruszczow po usuniciu Malenkowa w 1955 roku, sta si komunistycznym dyktatorem. Ustanowi swj prymat w latach 1956-57, stosujc niekonstytucyjne rodki i taktyk. Chruszczow sprawowa
284
wadz, cho przez stosunkowo krtki czas, w sposb charakterystyczny dla dyktatury. W latach 1956-59 zastpi kult jednostki Stalina swoim wasnym. Ciemna strona kariery Chruszczowa jest cige ukrywana przed opini publiczn przez sowieckie kierownictwo KPZR. W odrnieniu od Stalina, Chruszczow nie wyeliminowa fizycznie swoich rywali (poza Beri). Po prostu nie byo takiej potrzeby, poniewa polityczni oponenci nie mieli swoich grup zwolennikw. Ponadto Chruszczow, mimo e sprawowa najwysz wadz w kraju, zdoa ustanowi kolektywne kierownictwo w ostatnich latach swojego przywdztwa. Najwaniejsz rnic midzy nim a Stalinem jest jednak to, e zdoa wyznaczy swojego nastpc i przekaza mu wadz. Pogld, e Chruszczow, podobnie jak Stalin, lekceway kwesti nastpstwa, jest bdny. Tak jak Lenin, bardzo si ni przejmowa. Co wicej, wedug poniszej analizy, znalaz to, co prbowa bezskutecznie znale Lenin, czyli rozwizanie problemu. Prawdopodobnie z pomoc Mao, zrobi to zgodnie z zaleceniami Lenina, poprzez przysporzenie sobie zwolennikw dla idei dugofalowej polityki caego Bloku Komunistycznego. Stworzy w ten sposb model do naladowania dla przywdcw innych pastw komunistycznych.
Usunicie Chruszczowa aktem uzgodnionego przekazania wadzy Breniewowi

Pogld, e Chruszczowa usunito w wyniku przewrotu paacowego jest prawdopodobnie bdny. Na poparcie tej tezy nie ma jednak waciwie adnych dowodw. W roku 1964 sytuacja bya zupenie inna, ni w 1924 roku czy te w 1953. Po rezygnacji Chruszczowa nie zaistniaa prnia polityczna. Ta sama grupa aktywnych stronnikw Chruszczowa kontynuowaa swoj prac. Ju wczeniej rozwizano kryzys i problemy sto-
285
sunkw wewntrzblokowych. Przyjto doktryn dugofalow caego Bloku, ktra podlegaa realizacji. Nie byo powodw, by spodziewa si kryzysu politycznego albo walki o wadz. Tragiczne konsekwencje dwch poprzednich kryzysw sukcesyjnych nie zostay zignorowane przez Chruszczowa i pozostaych sowieckich przywdcw. Mona powiedzie, e po mierci Lenina nastpia likwidacja caego pokolenia przywdcw partyjnych, masowe represje w Partii oraz podziay w midzynarodowym ruchu komunistycznym. Walka po mierci Stalina opnia stworzenie nowej doktryny dugofalowej i zagrozia istnieniu Bloku Komunistycznego. Istotne byo uniknicie powtrki tych wydarze. W roku 1964 panoway dobre warunki dla przekazania wadzy przywdcy lub grupie przywdcw przez Chruszczowa. Od 1959 roku kierownictwo byo kolektywne, wzroso znaczenie Komitetu Centralnego i aparatu partyjnego, nie istniaa opozycja w kierownictwie. Reim by stabilniejszy, poprawiono stosunki z przywdcami innych pastw komunistycznych. Nawet w maoistowskich Chinach funkcjonowao kierownictwo zbiorowe. Przede wszystkim jednak przyjto doktryn dugofalow. Chruszczow mia osobisty interes w jej realizacji przez swoich nastpcw, poniewa sam aktywnie uczestniczy w jej formuowaniu. Jego rola w jej zapocztkowaniu dawaa mu nadziej na wiksz pomiertn chwa i uznanie, ni to, ktre zdoby Stalin. Troszczc si o los nowej doktryny, Chruszczow oczywicie rozwaa kwesti swojego nastpstwa. By w najlepszej pozycji do zaaranowania przekazania wadzy, poniewa mia duo czasu do dziaania, a take w peni kontrolowa sytuacj w Partii i rzdzie. Stanowiska w Prezydium i KC obsadzi swoimi ludmi, a take nominowa wiele osb na stanowiska w KGB, armii oraz obsadzi najwaniejsze funkcje w aparacie partyjnym i rzdowym.
286
Pozostawi sobie wiodc pozycj w sekretariacie Partii, w Prezydium i w rzdzie. W wietle ambicji, aby by drugim Leninem, wydaje si bardzo prawdopodobne, e Chruszczow powanie zastanawia si nad problemem sukcesji, podobnie jak jego wielki poprzednik w latach 1922-23. Kierujc jego przykadem, prawdopodobnie przedstawi swoje rekomendacje Komitetowi Centralnemu w formie tajnych listw lub przemwie tu przed XXI Zjazdem KPZR. Dostpne wskazwki sugeruj, e Chruszczow myla i pracowa nad problemem nastpstwa tu przed swoim odsuniciem, czego potwierdzenia mona si byo dopatrze po XXII Zjedzie KPZR w padzierniku 1961 roku. Mwic o radach Lenina dotyczcych kultu jednostki, Chruszczow wzywa czonkw Partii, by pozostali jego godnymi uczniami w tej kwestii.4 Potwierdzi te bdy Stalina i ostrzega przed konsekwencjami kultu jednostki tych przywdcw, ktrzy zapominaj o swoich zadaniach wobec KPZR.5 Wedug jego definicji, cae zo kultu jednostki ley w tym, e przywdca znajduje si poza kontrol Partii.6 Chruszczow twierdzi te, e kolektywne przywdztwo zostao ju osignite i nie naley wyolbrzymia jego osobistej roli.7 Nowy statut Partii przyjty na zjedzie okrela, e we wszystkich zwyczajnych wyborach do Komitetu Centralnego KPZR i Prezydium nie mniej ni jedn czwart nowych czonkw musz stanowi nowe osoby. W komitetach centralnych partii w poszczeglnych republikach nowi czonkowie maj za stanowi nie mniej ni jedn trzeci, a w komitetach organizacji partyjnych nie mniej ni poow. Gwnym celem reform jest wzmocnienie demokracji wewntrzpartyjnej. Nowe regulacje i decyzje zjazdu, ktre na nim osignito, zostay uznane przez Chruszczowa za zabezpieczenie przed powrotem kultu jednostki. 8 W tym samym czasie sowiecka prasa partyjna opublikowaa wypowiedzi Lenina, mwice o tym, e ruch rewolucyjny nie moe
287
by stabilny bez organizacji, ktra kieruje nastpstwem przywdztwa. Dwie kolejne wane decyzje XXII Zjazdu byy w sposb oczywisty wzorowane na zaleceniach Lenina Chodzi tu konkretnie o zwikszenie liczby czonkw Komitetu Centralnego (w porwnaniu z XXI Zjazdem) ze 125 do 175 i odejcie z Prezydium Ignatowa, Furciewa, Muchitdinowa, Bieajewa i Aristowa, ktrzy zgodnie z nowym statutem zostali zastpieni przez nowych aktywistw partyjnych. 9 Zdaniem autora, osobista dyktatura Chruszczowa bya krtkoterminowa i zostaa rozsdnie i w dobrym momencie zastpiona kolektywnym przywdztwem w celu uniknicia kryzysu sukcesyjnego i dalszych walk o wadz. Na reorganizacj systemu zoyo si wiele nowych okolicznoci, midzy innymi: potpienie stalinowskiego kultu jednostki i praktyki fizycznej eliminacji rywali; brak kompatybilnoci midzy osobist dyktatur a aktywn i konstruktywn harmonijn wspprac pastw Bloku Komunistycznego w realizacji doktryny dugofalowej; przykad decyzji Mao z 1959 roku, ktry zrezygnowa ze wszystkich stanowisk z wyjtkiem kierowania Parti, aby mc si skoncentrowa na problemach strategii i doktryny dugofalowej; obawy przed powtrzeniem si bolesnych wydarze, ktre miay miejsce po 1924 i 1953 roku; osobiste interesy Chruszczowa i Mao w unikniciu potpienia ich czynw w wyniku mogcej nastpi walki o wadz, co zaowocowao chci dobrowolnego oddania wadzy aparatowi i biurokracji partyjnej; stabilizujcy efekt doktryny dugofalowej.
288
Znajc dowiadczenia przeszoci, po ustanowieniu kolektywnego przywdztwa i wziciu pod uwag nowych okolicznoci, przywdcy pastw Bloku ju w 1960 roku rozpoczli przygotowania w ramach rodzimych komitetw centralnych w celu zapewnienia pynnego, spokojnego i czasowego przekazania wadzy. Zdaniem autora, tak wanie byo w przypadku nastpstwa wadzy po rzdach Chruszczowa w 1964 roku. Zachodnia wersja tumaczca odsunicie Chruszczowa zostaa oparta na niedokadnym i niewiarygodnym materiale dowodowym. Wzito pod uwag zostay wzite przede wszystkim nastpujce fakty: nie okazano adnych dowodw uznania dla zasug Chruszczowa; z Moskwy znikny jego portrety; jego zi i wsppracownik Adubej zosta zdymisjonowany (potem okazao si, e otrzyma mniej wanie stanowisko w jednej z sowieckich gazet); w radzieckiej prasie pojawiy si odniesienie do kultu jednostki, chocia nie wymieniano Chruszczowa z nazwiska; na Zachodzie zostay one jednak zinterpretowane jako kampania de-chruszczewizacji; Chruszczow rzekomo mia odtd y w bardzo skromnych warunkach z niewielk liczb pomocnikw; wedug niepotwierdzonych doniesie, przywdca zosta zdymisjonowany za nepotyzm pod koniec omiogodzinnego posiedzenia Prezydium na podstawie zarzutw raportu Susowa; by odpowiedzialny za seri bdw i poraek politycznych, takich jak wycofanie si z Kuby, baganie USA o dostawy pszenicy, awantury z Chinami, le zaplanowan decentralizacj sowieckiej gospodarki, proponowan wizyt w RFN i pozbawiony
289
sukcesw styl osobistej dyplomacji z mieszanin obelg i szantau wobec Zachodu. Powyszy materia dowodowy jest nieprzekonujcy i wewntrznie sprzeczny. Pierwszym argumentem przeciwko tezie o siowym usuniciu Chruszczowa jest fakt, e bez wikszych zmian w sowieckim kierownictwie w dalszym cigu dominowaa grupa jego bliskich wsppracownikw. Breniew, ktry zastpi go na czele Partii, by jego najbardziej zaufanym, posusznym i dowiadczonym wsppracownikiem oraz przyjacielem. Zawdzicza swoj karier Chruszczowowi i by cznikiem midzy parti ukraisk i krgami moskiewskimi. Kirilenko i byy przewodniczcy Prezydium Rady Najwyszej ZSRR, Podgorny, byli prawie tak samo bliscy Chruszczowowi jak Breniew. Inni wierni pomocnicy, mianowani na stanowiska przez Chruszczowa, tacy jak Szelepin, Biriuzow, Malinowski, Semiczastnyj i Patoliczew, utrzymali kluczowe pozycje w Partii i rzdzie. Co istotniejsze, dwaj krewni Chruszczowa take pozostali na swoich stanowiskach w kierownictwie i rzdzie, a jeden z nich pniej zosta nawet awansowany. Chodzi tu o Polianskiego, ktry pozosta czonkiem Prezydium i premierem Rosyjskiej SRR oraz marszaka Greczko, ktry nadal peni funkcj pierwszego asystenta ministra obrony narodowej i dowdcy wojsk Ukadu Warszawskiego. Kilka lat pniej zosta awansowany na jedno z najwaniejszych stanowisk w ministerstwie obrony.10 To, e krewni Chruszczowa utrzymali swoje stanowiska po jego odejciu stoi w sprzecznoci z zachodnim przekonaniem o przewrocie paacowym i nagej dymisji. wiadczy to raczej o uzgodnionym wczeniej agodnym przekazaniu wadzy. Co wicej, eliminuje to wariant dymisji Chruszczowa za nepotyzm, poniewa poza Adubejem, nikogo z jego rodziny nie dotkna utrata stanowiska. Co wane, pokrewiestwo Greczki i Polianskiego z
290
Chruszczowem nigdy nie zostao ujawnione przez Breniewa ani innego przywdc partyjnego. Takie informacje s z reguy trzymane w tajemnicy i znane bardzo wskiemu krgowi osb w Partii. Jeli Chruszczowa rzeczywicie by usunito za propagowanie kultu jednostki i bdy polityczne, naleao si spodziewa otwartej krytyki w prasie komunistycznej. W rzeczywistoci byo jej bardzo niewiele, a do tego nie bya bezporednia i jasna. Podobnie nie miay miejsca adne doniesienia o wspudziale Chruszczowa w zbrodniach stalinowskich, czy te jego bezwzgldnoci w okresie walki o wadz w latach 1955-57. Nie krytykowano jego awanturnictwa w polityce zagranicznej w sprawach kryzysu berliskiego i kubaskiego, ani te faktu wykorzystywania sowieckich pisarzy. W mediach pojawia si jedynie pewna krytyka samego kultu jednostki i niektrych mniej istotnych aspektw polityki, co przez zachodnich dziennikarzy zostao zinterpretowane jako odnoszce si do Chruszczowa. By moe potwierdzay to informacje przekazane im przez komunistycznych urzdnikw, ale naley pamita, e komunici zwykle nie mwi prawdy zachodnim dyplomatom i dziennikarzom. Spekulowano na temat jego ycia prywatnego, uczestniczenia w polowaniach, posiadania apartamentw i willi oraz dyskutowano na temat jego sensacyjnego wystpienia przed zachodnimi dziennikarzami. Takie przejawy zainteresowania osob Chruszczowa mona lepiej zrozumie w kontekcie dziaa dezinformacyjnych. Oczywicie nie pisano o zasugach przywdcy dla Zwizku Radzieckiego, bo zaszkodzioby to szerzeniu dezinformacji na temat powtarzajcych si walk o wadz. Podsumowujc, ani przed, ani po wycofaniu si Chruszczowa nie mia miejsca aden znaczcy wstrzs polityczny. Poza kilkoma wyjtkami, cigo kierownictwa zostaa zachowana. Przede wszystkim jednak zostaa zachowana cigo doktryny
291
dugofalowej, ktr zainicjowa Chruszczow. Dlatego najbardziej prawdopodobnym wyjanieniem jest zaaranowanie odsunicia go od wadzy za jego pen zgod. Co wicej, prawdopodobnie wiedzieli o tym take pozostali przywdcy Bloku Komunistycznego. To by tumaczyo szeroko naganiane wizyty zachodnich przywdcw komunistycznych po jego dymisji celem uzyskania wyjanie i wyraenia wysokiego powaania dla Chruszczowa i jego polityki, przez co mieli demonstrowa Zachodowi nowo odzyskan niezaleno od ZSRR. Poprzez radio, pras i oficjalne dokumenty Rosjan poinformowano, e Chruszczow zrezygnowa z powodu podeszego wieku i pogarszajcego si stanu zdrowia. Urodzi si w 1894 roku, tak wic wersja ta moga by bliska prawdy. Lenin stworzy ju precedens rezygnacji z powodw zdrowotnych. Chruszczow chcia przej do historii jako drugi Lenin i podobnie jak on, po przejciu na emerytur polowa w okolicach Moskwy. Mimo stalinowskiej przeszoci, bardzo si zasuy komunizmowi, cho z przyczyn taktycznych nie mona ich byo publicznie nawietla. Prawdopodobnie w odpowiednim momencie, po wyczerpaniu si doktryny dugofalowej, zostanie zoony odpowiedni hod przywdcom, ktrzy byli odpowiedzialni za jej sformuowanie, takim jak Chruszczow, Mao, Nowotny, Ulbricht, Tito, Breniew, Deng Xiao Ping i wielu innych. Chruszczow nie byby prawdziwym komunist, gdyby nie zgodzi si na takie ustalenie i nie ma wtpliwoci, e zrobi to z typowym dla siebie przemiewczym poczuciem humoru. Co ciekawe, na zaprojektowanie symbolicznego czarno-biaego pomnika na grobie Chruszczowa udzielono zgody Nieizwiestnemu, kontrowersyjnemu rzebiarzowi, ktrego sam Chruszczow krytykowa za przesadny abstrakcjonizm. W kilka lat po mierci, nazwisko Chruszczowa znowu zaczo si pojawia w Wielkiej Encyklopedii Sowieckiej.
292
Wedug tej nowej interpretacji, odejcie Chruszczowa na emerytur, co przy okazji pozwolio mu napisa pamitniki, miao na celu rozwizanie problemu sukcesji w Zwizku Sowieckim, prbne przeprowadzenie zmiany warty zgodnie z jego yczeniem i uniemoliwienie przesile i trudnoci partii, reimu i jego samego. agodny, uzgodniony transfer wadzy umoliwia cigo dugofalowej doktryny Bloku, ktra zarazem zostaa przeze zagwarantowana. Nowa gwardia powstaa ze starej, zoonej z przywdcw oddanych sprawie tej samej doktryny. Poniewa wszyscy oni jej su, nikt nie moe dokona w niej arbitralnych zmian bez naraania si na powany opr aparatu partyjnego we wasnym i innych krajach, niezalenie od tego, czy ma to mie miejsce w Zwizku Sowieckim, Chinach, Rumunii, czy jakimkolwiek innym pastwie komunistycznym. Poniewa odejcie Chruszczowa byo prawdopodobnie ustalone z przywdcami innych partii, mona podejrzewa, e podobna sytuacja (z lokalnymi wariacjami) miaa miejsce w przypadkach przekazania wadzy przez Gheorghiu-Deja - Ceausescu w Rumunii, przez Nowotnego - Dubczekowi i potem Husakowi w Czechosowacji, przez Gomuk Gierkowi i potem Kani w Polsce i przez Ulbrichta - Honeckerowi w NRD. Mogo to mie take miejsce w Chinach i Jugosawii po mierci Mao i Tito. Wedug powyszej analizy, odejcie Chruszczowa stanowio udane wypenienie leninowskich idei przekazywania wadzy midzy przywdcami. Poniewa nie ma solidnych podstaw, by wierzy, e Chruszczow zosta odsunity w wyniku walki o wadz, mona wycign wniosek, e z powodw strategicznych jego odejcie zostao wiadomie przedstawione w nieprawdziwy sposb. W mniejszym stopniu dotyczyo to mieszkacw pastw komunistycznych, a bardziej pastw zachodnich i miao stworzy wraenie kryzysu sukcesji podobnego do sytuacji, ktre zaistniay po mierci Lenina i Stalina. Podobne wnioski mo-
293
na wycign z tak zwanych konfliktw o wadz w partiach jugosowiaskiej, chiskiej, czechosowackiej i polskiej. W rzeczywistoci wszystkie one powinny by traktowane jako operacje w ramach programu dezinformacyjnego Bloku.
Cele dezinformacji na temat walk o wadz

Dziaania dezinformacyjne majce na celu podtrzymanie wiary Zachodu w istnienie nieuniknionych powtarzajcych si walk o wadz w kierownictwie partii komunistycznych suy kilku celom. Istnieje oczywisty zwizek midzy walk o wadz a frakcyjnoci, adne z tych zjawisk nie moe istnie bez drugiego. Dezinformacja na tym polu suy zatem i uzupenia operacje dezinformacyjne oparte na nieistniejcej frakcyjnoci, takich jak te z okresu destalinizacji, czy rozamw sowiecko-albaskiego i sowiecko-chiskiego oraz demokratyzacji w Czechosowacji w 1968 roku. Ponadto pomaga to ukry rzeczywist jedno, koordynacj i cigo realizacji ustalonej doktryny dugofalowej przez pastwa Bloku. Tworzc faszywe skojarzenia midzy poszczeglnymi przywdcami a rnymi aspektami i fazami doktryny komunistycznej, na przykad Chruszczowa z rewizjonizmem, Mao z dogmatyzmem, Deng Xiao Pinga z pragmatyzmem, Dubczeka z demokratyzacj i Breniewa z neo-stalinizmem, mona skoni Zachd do wycigania faszywych wnioskw na temat gwnych nurtw komunizmu, niedokadnego przewidywania rozwoju wydarze i bdnych na nie reakcji. Na przykad, Zachd chtniej dostarczy wysokoprzetworzone dobra do Chin czy ZSRR, jeli bdzie wierzy, e w ten sposb wzmocni liberalne lub pragmatyczne tendencje w kierownictwie partyjnym. Z drugiej strony, mona w ten sposb przekona Zachd, e agresywne aspekty doktryny komunistycznej powstaj pod wpywem twardogowych w kierownictwie. Zniknicie takich przywd-
294
cw ze sceny politycznej pomaga w promowaniu mitu o liberalizacji, tak jak to miao miejsce w przypadku Nowotnego w Czechosowacji w 1968 roku. Cz 3 niniejszej ksiki bdzie si staraa udowodni, e mona spodziewa si podobnego rozwoju wydarze w ZSRR i innych pastwach Europy Wschodniej w kocowej fazie realizacji doktryny dugofalowej i e sukcesja wadzy po Breniewie te moe by wykorzystana w tym celu. Jeszcze jednym moliwym celem tworzenia sztucznych konfliktw o wadz moe by sugerowanie, e czystki lub popadanie w nieask czoowych komunistw, takich jak Deng Xiao Ping w Chinach i Barak w Czechosowacji powodoway ich znikanie ze sceny na rny okres czasu jako rzekome ofiary walki o wadz. Mogo to mie na celu przykrycie ich oddelegowania do suby w czasie nieobecnoci w tajnym orodku koordynujcym realizacj doktryny gdzie w pastwach Bloku.
1
Zdaniem autora, zarwno Robert Conquest, jak i Myron Rush, bdnie interpretuj zmian przywdztwa Partii z Chruszczowa na Breniewa w swych pracach, odpowiednio w: Russia after Khrushchev [Rosja po Chruszczowie] (Nowy Jork, Frederick A. Praeger, 1965 r.) oraz Political Succession in the USSR [Polityczne nastpstwo wadzy w ZSRR] (New York Research Institute on Communist Affairs, Columbia University Press, 1965 r.). Wedug interpretacji Conquesta, Chruszczow zosta usunity w wyniku tajnego, wpisujcego si w tradycje Kremla zamachu, wywoanego bdami w polityce wewntrznej i zewntrznej. Mia go dokona sojusz konserwatystw z umiarkowanymi reformatorami i dezerterami z frakcji Chruszczowa (Breniew). Powodem byy sprzeciwy wobec jego niewaciwie przygotowanych planw politycznych. Naley zauway, e najpo-
295
waniejsze zarzuty dotyczyy dziaa Chruszczowa podejmowanych bez konsultacji z KC i przeksztacenia tego forum w scen zbiorowej aklamacji jego propozycji. Skarono si take na zwyczaj wykorzystywania przez Chruszczowa wasnego zicia, Alieksieja Adubeja, jako osobistego przedstawiciela w sprawach zagranicznych, bez informowania Prezydium. Momentem krytycznym bya zoona przez Chruszczowa propozycja umieszczenia Adubeja w oficjalnych strukturach wadzy. Stanowi on zagroenie zarwno dla zwolennikw, jak i przeciwnikw Chruszczowa. Zapewne pamitali, e rwnie Stalin mia zwyczaj zastpowa swoich dawnych zwolennikw ludmi z wasnego otoczenia. Conquest opiera swoj interpretacj na paraleli walki o wadz po mierci Stalina: Aktualna sytuacja bardzo rni si w wielu wanych aspektach od tej, ktra zaistniaa po mierci dyktatora w marcu 1953 roku. Mimo to, tamte wydarzenia s jedynym punktem odniesienia, jaki posiadamy i szczegowe badania z pewnoci oka si przydatne. Poniewa im bardziej struktura wadzy zaley od jednego czowieka, tym bardziej mona j rozbi, usuwajc go. Po odejciu Chruszczowa, podobnie jak po mierci Stalina, wytworzya si prnia wadzy (...) W drugim szeregu istniao wiele gotowych do dziaania osb z duym dowiadczeniem i prestiem w aparacie partyjnym. Wedug interpretacji Rusha, walka o wadz w Zwizku Sowieckim cigle trwa, podobnie jak po mierci Lenina i Stalina, poniewa nie rozwizano problemu sukcesji politycznej. Ta wersja take przyjmuje, e dymisja Chruszczowa bya wynikiem spisku: Rezygnacja Chruszczowa ze stanowisk, ktre czyniy go faktycznym wadc Zwizku Radzieckiego, ogoszona 15 padziernika 1964 roku, bya niespodziank zarwno dla Zachodu, jak i dla samego Chruszczowa. Zamach stanu uniemoliwi mu uczestniczenie w ceremonii na cze radzieckich kosmonautw, ktr dopiero co sam zapowiedzia w radiu i telewizji. Obalenie Chruszczowa byo skutkiem spisku, a nie kulminacj serii posuni, ktrych celem byo ograniczenie jego wadzy. Rush uwaa Chruszczowa za dyktatora. Spisek by konieczny do usunicia Chruszczowa, poniewa zwierzchnictwo
296
wadzy nie naleao do adnego organu kolektywnego, a do samego Chruszczowa. Wedug Rusha, uporzdkowana sukcesja polityczna jest niemoliwa w Zwizku Sowieckim i rezygnacja lub usunicie dotychczasowego przywdcy oznacza pocztek kryzysu. W ZSRR wadca nie moe odziedziczy wadzy, musi j zdoby i trudno powiedzie, ile wadzy mona wywalczy kosztem rywali bez wywoywania kryzysu politycznego. Jego gboko i skutki s zmienne i zale od zasigu i intensywnoci konfliktu o wadz oraz sposobu jego rozwizania. Sukcesja rozpoczyna si politycznym lub fizycznym usuniciem dotychczasowego wadcy. Okolicznoci zdarzenia mog znaczco wpyn na jej przebieg, ale nawet wadca, ktry prbuje zaaranowa swoj sukcesj nie ma pewnoci, jakie one bd. Odsunicie przywdcy moe by nawet raczej polityczne, ni fizyczne, podobnie jak w przypadkach przewrotw paacowych. Tak byo wanie w przypadku Chruszczowa, gdzie jego osoba i polityka stay si centralnym zagadnieniem sukcesji (...) Niezalenie od tego jak si zaczyna, kryzys sukcesyjny jest na pocztku naznaczony osobist rywalizacj najambitniejszych nastpcw. W swoich staraniach o przejcie wadzy s wystawieni na pokus manewrowania i zawierania kompromisw, tworzc frakcje w najwyszym kierownictwie, wedle zmiennych kalkulacji wasnych interesw i zasad polity Rush dostrzega obawy Chruszczowa dotyczce problemu sukcesji: jeli, jak sdz, Chruszczow prbowa rozwiza problem sukcesji, jego polecenia nie straciy na znaczeniu tylko dlatego, e zosta odsunity, zanim osign swj cel. Wrcz przeciwnie, jego ustalenia stworzyy sytuacj, ktra wynika z jego upadku, a nawet go przybliyy. Chruszczow dobrze zdawa sobie spraw z problemu sukcesji w ZSRR, mimo e marksizm mia z tym niewiele wsplnego. Zajmujc si problemami transferu wadzy z jednej klasy do innej, ma niewiele do powiedzenia na temat transferu wadzy midzy przywdcami. Chruszczow pozna problem sukcesji przez dowiadczenie, nie teori. Mia ju ukoczone trzydzieci
297
lat, gdy nastpowaa sukcesja po Leninie i w pewnym sensie przey ponownie to dowiadczenie w swojej kampanii przeciw pamici Stalina.
2
Patrz: list Lenina z 1923 roku, opublikowany w Kommunist, nr 9 (1956), str. 11-17: towarzysz Stalin, po tym jak zosta Sekretarzem Generalnym, skoncentrowa w swoich rkach ogromn wadz i nie jestem wcale przekonany, czy jest w stanie zawsze robi z niej uytek z naleyt ostronoci.
Analiza problemu sukcesji po mierci Lenina i Stalina przedstawiona przez Rusha w Political Succession in the USSR [Polityczna nastpstwo wadzy w ZSRR] jest generalnie prawidowa patrz: str. 39-43: starania Lenina na rzecz wpynicia na sukcesj z poszanowaniem osobistoci, doktryny i organizacji skoczyy si cakowitym niepowodzeniem. Jego rady, dawane po gbokich przemyleniach i z ca powag, byy ignorowane jeszcze za jego ycia przez ludzi, ktrzy wczeniej przysigali mu suy. Nie tylko nie dziaali wedug wskazwek Lenina, ale take nie zdoali si niczego nauczy z argumentw, ktrymi je uzasadnia. Stalin wszake moe by uwaany za wyjtek. Testament Lenina mg go nauczy ostronoci i obudy nawet powyej naturalnego dla niego poziomu. Ostatnie pisma Lenina nie straciy aktualnoci w latach trzydziestych. Trzydzieci lat pniej doczekay si wreszcie zaprezentowania na zjedzie partii przez nowego pretendenta do schedy po Leninie, ktry zrozumia, e jego ambicjom mona pomc atakujc Stalina. Wykorzystanie przez Chruszczowa testamentu Lenina w 1956 roku przypomina, e pozostawa on wan czci radzieckiej sceny politycznej nawet po tym, jak XIII Zjazd zdecydowa si go ukry (...) jego [Stalina] gwnym zmartwieniem byo raczej zapewnienie sobie wadzy ni przygotowanie jej przekazania nastpcom, tak wic potrzeba zabezpieczenia swoich rzdw w stanie nienaruszonym bardzo ograniczaa przygotowania do sukcesji.
Patrz: wnioski z XXII Zjazdu KPZR (CSP, t. 4, s. 200): To le, towarzysze, to po prostu niemoliwe, eby dopuci na pocztek i w dalszym rozwoju wydarze, kiedy czyj zasuony presti moe przyj takie formy, gdzie
298
uwaa on, e wszystko mu wolno i nie potrzebuje ju zbiorowoci. W takim przypadku, ten kto moe przesta sucha gosu innych towarzyszy, ktrzy dotarli do szczebla kierowniczego, podobnie jak on i moe zacz ich tamsi. Nasz wielki nauczyciel, W. I. Lenin mdrze z tym walczy, a partia zapacia zbyt wiele za to, e w odpowiednim czasie nie suchaa jego mdrych lat. Bdmy wic godnymi uczniami Lenina w tej kwestii.
5
Tame: ale kady przywdca musi take rozumie drug stron tej sprawy nie wolno mu panoszy si na swoim stanowisku i naley pamita, e fakt, e je zajmuje jest tylko wypenianiem woli Partii i ludu, ktrzy mogli go obdarzy najwiksz wadz, ale nigdy nie trac nad nim kontroli. Przywdca, ktry o tym zapomina, drogo paci za swj bd. Dodabym, e paci nie tylko za ycia, ale nawet po mierci ludzie mu nie wybaczaj, jak to si zdarzyo w przypadku potpienia kultu Stalina. Osoba, ktra zapomina, e jest zobowizana wypenia wol Partii i ludu nie moe tak naprawd by nazywana prawdziwym przywdc. Nie moe by takich przywdcw ani w Partii, ani w aparacie pastwa.
Tame, s. 198: w warunkach kultu jednostki, Partia bya pozbawiona normalnego ycia. Ludzie, ktrzy uzurpuj sobie wadz, przestaj by odpowiedzialni przed Parti, uciekaj spod jej kontroli. W tym ley najwiksze niebezpieczestwo kultu jednostki. Sytuacja w Partii zawsze powinna by taka, eby kady przywdca by przed ni i jej organami odpowiedzialny, za ona sama moe zmieni kadego przywdc, jeli uzna to za konieczne.
Tame, s. 200: Chciabym powiedzie kilka sw na ten temat. W wielu wystpieniach na tym Zjedzie, a i nierzadko w naszej prasie, gdy wspomina si o dziaaniach Komitetu Centralnego KPZR, kadzie si szczeglny nacisk na moj osob oraz podkrela moj rol w realizacji co waniejszych dziaa Partii i Rzdu. Rozumiem dobre zamiary, ktre kieruj tymi towarzyszami. Prosz pozwoli mi jednak z ca moc podkreli, e wszystko to, co mwi si o mnie, naley mwi o Komitecie
299
Centralnym naszej leninowskiej partii i Prezydium KC. Ani jedno waniejsze dziaanie, ani jedna wana wypowied nie byy podyktowane niczyimi osobistymi wytycznymi. Wszystkie one s efektem wsplnych przemyle i decyzji. Take to zamykajce przemwienie zostao przygotowane i zatwierdzone przez kolektyw. Nasza wielka sia, towarzysze, ley w zbiorowym przywdztwie i wsplnych decyzjach we wszystkich zasadniczych kwestiach.
8
Tame, s. 199-200; XXII Zjazd potwierdza korzystny kurs. Program i statut Partii oraz rozwizania przyjte przez Zjazd stworzyy nowe gwarancje, e nastpi nawrt do kultu jednostki. Rola partii jako siy inspirujcej i organizujcej budow komunizmu ronie coraz bardziej.
Zapis stenograficzny XXII Zjazdu (Moskwa 1962 r.), t. 3, str. 356-360. Informacj o pokrewiestwie tych osb z Chruszczowem uzyskano od oficerw KGB na Ukrainie i w Moskwie, Kolesnikowa i Koczurowa. Czciowo potwierdza j atak ukowa na Chruszczowa na spotkaniu Politbiura jesieni 1957 roku.
10
300
19 Sidma Operacja Dezinformacyjna: demokratyzacja w Czechosowacji, 1968 r.

Interpretacja Zachodu
Jak podawano w komunistycznej i zachodniej prasie, przywdcy partii komunistycznej w Czechosowacji wprowadzili w cigu roku pewne reformy gospodarcze i polityczne. W dziedzinie ekonomii wiksz niezaleno uzyskali dyrektorzy fabryk, przywrcono czciowo zasady mylenia wolnorynkowego i nastawienie na osiganie zysku. Nowe sensacyjne wydarzenia zaszy na arenie politycznej. rda komunistyczne ujawniay, e toczya si zaarta walka w przywdczych krgach Partii, pomidzy konserwatystami, czyli stalinowcami, pod przywdztwem Sekretarza Generalnego [Partii], prezydenta Novotnego, a liberaami, inaczej postpowcami, ktrym przewodzi sekretarz Sowackiej Partii Komunistycznej, Dubczek. W styczniu 1968 roku liberaowie wygrali i Dubczek zastpi Novotnego na stanowisku przywdcy pastwa. Nowe wadze ujawniy spoeczestwu pewne przestpstwa, popenione przez poprzednie kierownictwo Partii, potpiy kult jednostki, praktykowany przez poprzednich przywdcw, przypuszczalnie zredukoway, do pewnego stopnia, rol sub bez-
301
pieczestwa i poszerzyy polityczne prawa ludnoci. Cenzura zostaa zniesiona, intelektualici uzyskali wicej swobody, polepszyy si moliwoci podry zagranicznych a nawet dyskutowano o prawdopodobiestwie zezwolenia na utworzenie partii niekomunistycznych. Zwizek Sowiecki, zaalarmowany przez te wydarzenia, potpi je jako kontrrewolucyjne. W sierpniu wojska Ukadu Warszawskiego dokonay agresji na terytorium Czechosowacji, nie natrafiajc na opr armii czechosowackiej. Sytuacja polityczna zostaa odwrcona, Dubczek i inni liberaowie zostali zastpieni przez sowieckich pupilkw. Zachodni dziennikarze, uczeni i urzdnicy, opierajc swoje opinie i interpretacje gwnie na komunistycznych rdach, w ktrych przedstawiano sprawozdania z tych wydarze, przyjli do wiadomoci kryzys czechosowacki jako prb spontanicznej, pokojowej i demokratycznej rewolucji. Przyjli za rzeczywist walk o wadz midzy postpowcami a konserwatystami. Reformy Dubczeka zaaprobowali jako nowoczesne i demokratyczne wydanie socjalizmu z ludzk twarz. Oburzenie na okupacj Czechosowacji przerodzio si w sympati do Dubczeka, jego rzdw i jego nowego rodzaju socjalizmu. Cztery dodatkowe czynniki zoyy si na to, e Zachd przyj za dobr monet liberalizacj rzdw czechosowackich. Po pierwsze liberalizacja ta nastpia w kraju, ktry mia mocne tradycje demokratyczne przed komunistycznym zamachem stanu z lutego 1948 i liberalizacja wydawaa si by oywieniem tych tradycji. Po drugie wiele wskazywao na to, e przywdcy czechosowaccy postpili dalej, ni wszyscy inni przywdcy komunistyczni, w swoim krytykowaniu Zwizku Sowieckiego, w gotowoci zezwolenia na dziaalno partii niekomunistycznych, oraz w swym potpieniu zbrodni, dokonanych przez byych sowieckich i czechosowackich urzdnikw aparatu bezpieczestwa
302
przeciw niekomunistycznym mom stanu, takim jak Jan Masaryk, byy minister spraw zagranicznych. Po trzecie na rzd Dubczeka bya wywierana kracowa presja, zarwno przez sowieck pras, jak i ostentacyjne ruchy wojsk Ukadu Warszawskiego na granicy polsko-czechosowackiej. Po czwarte istniaa wyrana analogia midzy wydarzeniami w 1968 roku w Czechosowacji i tymi na Wgrzech w roku 1956.1 Wedug zachodniej interpretacji wydarze, obalenie rzdw Novotnego przez postpowcw zostao dokonane dziki sprzymierzeniu si kilku liberalnie nastawionych ekonomistw i dysydenckich intelektualistw z paroma postpowymi przywdcami komunistycznymi, takimi jak Dubczek. Alians ten, jakkolwiek saby, dokona z sukcesem, i to bez jednego wystrzau, przeprowadzenia demokratycznej rewolucji przeciw totalitarnemu reimowi, cieszcemu si poparciem si zbrojnych i sub bezpieczestwa.
Bdy Zachodu
Gwnym bdem wikszoci zachodnich oszacowa Czechosowacji w roku 1968 byo rozwaanie wydarze tego roku w oddzieleniu od niedawnej przeszoci. Niestety, przyjto przestarza metodologi interpretowania wydarze, i nie doceniono zmian, jakie zaszy w stosunkach wewntrz Bloku, a przede wszystkim wprowadzenia przez wiat komunistyczny, midzy rokiem 1957 a 1960, wsplnej, perspektywicznej i dalekosinej polityki. Zbyt due zaufanie pokadano w komunistycznych rdach informacji, a nie brano pod uwag systematycznego rozpowszechniania dezinformacji poprzez wszelkie rda, bdce pod komunistyczn kontrol, od komunistycznej prasy, radia, przez urzdnikw komunistycznych, z intelektualistami wcznie.
303
Reinterpretacja czechosowackiej demokratyzacji

Nowa metodologia dyktuje inn i przeciwstawn interpretacj czechosowackiej demokratyzacji. Postrzega j nie jako spontaniczny rozwj wypadkw, ale jako planowany, kontrolowany manewr i prb, wprawdzie podobnego spontanicznemu rozwoju wydarze, lecz wszystko miaoby odbywa si w ramach planowego scenariusza dalekosinej polityki. Argumentem przewaajcym na korzy tego pogldu jest to, e czechosowacka demokratyzacja bya dokadnie wpasowana i najlepiej odpowiadaa potrzebom strategii komunistycznej dla Europy Zachodniej. Drugim argumentem jest fakt, e podczas burzy 1968 roku Czechosowacja pozostawaa niezmiennie aktywnym czonkiem RWPG i Ukadu Warszawskiego. Przywdcy partyjni Czechosowacji, czechosowackie suby bezpieczestwa i wywiadowcze oraz reim jako cao, aktywnie uczestniczyli w formuowaniu, adaptacji i wdraaniu dalekosinej polityki Bloku w okresie od roku 1958 do 1960. Novotny stale odbywa konsultacje z przywdcami sowieckimi, zwaszcza z Chruszczowem; w tym okresie Novotny i jego koledzy przede wszystkim Hendrych, urzdnik partyjny odpowiedzialny za ideologi i prac z intelektualistami odgrywali kluczow rol przy projektowaniu polityki Bloku w zakresie dotyczcym Czechosowacji. Delegacja partii czechosowackiej pod przewodnictwem Novotnego braa udzia w kongresie 81 partii w Moskwie w listopadzie 1960 r., na ktrym zaaprobowano dalekosin polityk Bloku oraz strategi dla midzynarodowego ruchu komunistycznego. S wskazania, e do roku 1960 zostaa opracowana, przynajmniej w zarysie, specjalna rola strategiczna dla Czechosowacji, oraz e natychmiast potem rozpoczto przygotowania, by ten manewr taktyczny wdroy w ycie. W maju 1961 Dubczek zoy wizyt w Zwizku Sowieckim i zosta przyjty przez Suso-
304
wa.2 W czerwcu i lipcu delegacja czechosowackiej partii robotniczej pod przewodnictwem Lenarta udaa si do Zwizku Sowieckiego, aby studiowa prac KPZR.3 W czerwcu 1962 Novotny przewodzi innej delegacji partyjnej do ZSRR.4 W roku 1959 rozpoczto koordynacj midzy subami bezpieczestwa i wywiadw czechosowackimi, sowieckimi i z innych pastw Bloku, dotyczc ich politycznej roli w procesie wdraania dalekosinej polityki Bloku. Minister spraw wewntrznych Barak i inni wysocy urzdnicy tego ministerstwa byli obecni w Moskwie, w tym samym roku, na konferencji powiconej bezpieczestwu Bloku komunistycznego i subom wywiadu. Po tym fakcie czechosowackie suby weszy w skad centrum koordynujcego wywiad i sprawy bezpieczestwa dla caego Bloku. Od roku 1959 do 1968 Novotny i jego minister spraw wewntrznych (do roku 1961 by nim Barak) aktywnie pracowali nad rozbiciem w kraju autentycznej opozycji politycznej i utworzeniem nowej, faszywej i kontrolowanej opozycji w Czechosowacji, w myl strategicznej linii wytyczonej i stosowanej w Zwizku Sowieckim przez Szelepina. Rozbicie prawdziwej opozycji osigano gwnie poprzez rehabilitacje i amnestie. Rzd Novotnego przeprowadzi amnestie w roku 1960, 1962, 1964 i 1965. Najszersza bya amnestia w roku 1960, dziki ktrej uwolniono wikszo kryminalistw pastwowych. Ostatnia amnestia, w roku 1968, bya przeprowadzona przez rzd Dubczeka i stanowia kontynuacj polityki, przyjtej wczeniej przez Novotnego i Baraka.
Rola historykw i ekonomistw w demokratyzacji

W latach 1959 1968 dao si zauway cise zblienie stanowiska i dziaa przywdcw czechosowackich do przyjtej
305
przez Chruszczowa i Szelepina taktyki, odnonie wykorzystywania pisarzy, ekonomistw, historykw i innych intelektualistw, oraz zrehabilitowanych czonkw Partii, jako aktywistw politycznych. Istniej przesanki dla tezy goszcej, e w Czechosowacji zostaa utworzona faszywa opozycja, i e walka midzy rzekomymi liberaami, a rzekomymi konserwatystami bya zainscenizowana, w oparciu o wzorce, skonstruowane w Zwizku Sowieckim przez Chruszczowa i Szelepina. W roku 1963 Komitet Centralny Czechosowackiej Partii Komunistycznej powoa dwie komisje ekspertw. Pierwsz bya komisja 36 historykw pod przewodnictwem Gustawa Husaka, wczesnego wiceprezesa rady ministrw, druga skadaa si z grupy ekonomistw, pod przewodnictwem Oty Szika, ktry pniej zosta wicepremierem w rzdzie Dubczeka. Komitet centralny udostpni obu komisjom tajne archiwa Partii. Rok 1963 jest znaczcy w tym sensie, e byo to w trzy lata po przyjciu dalekosinej polityki przez Blok Komunistyczny, a pi lat przed nastaniem tak zwanej demokratyzacji. Komisje zostay utworzone w czasach Novotnego; nastpnie Husak i Szik byli wybitnymi postaciami w okresie demokratyzacji i w czasach odwrotu od niej. Gdy zoy si te wszystkie fakty razem, to nieodparcie nasuwa si wniosek, e komisje zostay utworzone przez Novotnego w ramach strategii dalekosinej polityki, aby przygotowa grunt pod wydarzenia roku 1968. Istnieje mocny faktor wskazujcy na koordynacj sowieckoczechosowack w sprawie utworzenia, na sugesti Chruszczowa,5 komisji ekonomicznej przez Novotnego. Podobnie historycy sowieccy byli mobilizowani do wspierania dalekosinej polityki w Zwizku Sowieckim, w tym samym okresie, ale innymi sposobami. Tam akademik Chwostow odgrywa wan rol w tego rodzaju aktywnoci.
306
Role Baraka i Szika

Pozycja Baraka w rzdzie, zdymisjonowanie go w lutym 1962, oraz jego rehabilitacja i ponowne pojawienie si w polityce w roku 1968, powinny by zinterpretowane w nowym znaczeniu. Barak by ministrem spraw wewntrznych w latach 1953 1961, oraz czonkiem prezydium Partii od roku 1954 do lutego 1962. Jako minister spraw wewntrznych odgrywa wan rol w formuowaniu dalekosinej polityki, oraz pozostawa w bliskich kontaktach z szefem KGB Szelepinem. Dyrektor Instytutu KGB, genera Kurenkow, po powrocie z delegacji KGB do Czechosowacji, w ktrej uczestniczy, niejednokrotnie zapewnia studentw i personel Instytutu KGB w Moskwie w roku 1959 i 1960, e KGB ma blisze stosunki z czechosowack sub bezpieczestwa, ni ze subami ktrego z innych krajw Bloku Sowieckiego. Znaczce jest, e modzi technokraci i planici, ktrzy zostali czonkami komisji ekonomicznej w r. 1963 i odgrywali kluczowe role we wprowadzaniu reform gospodarczych w 1968 roku, wcznie z Ot Szikiem, byli w bliskich powizaniach z Barakiem w pnych latach pidziesitych i wczesnych szedziesitych.6 Uwzgldniajc z tego czasu zwizki Baraka z planowaniem dalekosinej polityki, oraz now w tej strategii rol sub bezpieczestwa i wywiadu, jest prawdopodobne, e ju wtedy ci modzi technokraci byli przygotowywani do wypenienia swojej roli we wprowadzaniu kontrolowanej demokratyzacji. 9 lutego 1962 r. w prasie czechosowackiej ogoszono, ze Barak zosta aresztowany i skazany na 15 lat wizienia za sprzeniewierzenie funduszy publicznych. W maju 1968 zosta on uwolniony, z wyjanieniem, i fundusze te wcale nie byy sprzeniewierzane, lecz przeznaczane dla czechosowackiej suby bezpieczestwa. Barak sam sugerowa, e przyczyn jego usunicia byy obawy Novotnego, i stanie si ofiar intryg politycznych ze stro-
307
ny modych technokratw i planistw ekonomicznych z otoczenia Baraka.7 Zwaywszy na zaangaowanie Baraka w konstruowanie dalekosinej polityki w latach od 1959 do 1961, jest bardzo prawdopodobne, e jego aresztowanie w lutym 1962 byo fikcyjne i miao na celu zmylenie zachodnich obserwatorw, co do rzeczywistego charakteru jego zwizkw z technokratami takimi jak Szik. Mogo te posuy do sfabrykowania, temu naczelnemu tajnemu policjantowi, reputacji liberalnego reformatora i ofiary Novotnego, by bardziej przekonujco wytumaczy opinii publicznej ponowne pojawienie si Baraka za nowych rzdw, w 1968 roku. W gr mogy wchodzi jeszcze inne powody i scenariusze zainscenizowanego aresztowania Baraka; w trakcie sporzdzania raportu o ucieczce na Zachd autora tej ksiki w grudniu 1961, KGB moga odkry, e autor posiada du wiedz o cisych powizaniach midzy szefami KGB i szefami czechosowackiej suby bezpieczestwa za Baraka. Istnieje wielkie prawdopodobiestwo, e zamiast odbywa wyrok w wizieniu w latach od 1962 do 1968, Barak by potajemnie wysany do Moskwy, by reprezentowa rzd Czechosowacji w centrum koordynacyjnym wywiadw Bloku. Jego ponowne pojawienie si w Czechosowacji w maju 1968 r. mogo oznacza uaktywnienie zakulisowych dziaa koordynacyjnych do sterowania wypadkami tamtego roku. Jako kluczowa posta na etapie planowania tych wydarze, mg on by niezbdny na miejscu podczas decydujcej fazy realizacji i rozwoju tych planw. Uwzgldniajc zwizki Szika z Barakiem i mianowanie go w 1963 r. jako gowy komisji ekonomicznej przy Komitecie Centralnym Partii, dowodzonej przez Novotnego, wida, e rola, ktr odegra przy wprowadzaniu reform gospodarczych oraz poparcie dla Dubczeka w 1968 r. i nastpnie jego udzia w rzdzie Dub-
308
czeka, powinny by rozumiane nie jako spontaniczna, osobista dziaalno lecz jako wypenienie zadania partyjnego, przydzielonego mu w ramach dalekosinej polityki. Najpewniej nie by to przypadek, e mianowanie Szika w 1963 roku zbiego si w czasie z aktywnoci w Zwizku Sowieckim liberalnego ekonomisty, profesora Libermana. Szik faktycznie sta si znany jako czechosowacki Liberman.
Rola pisarzy w demokratyzacji

Wiedza o roli Szika we wprowadzaniu reform w Czechosowacji, wraz ze zrozumieniem w jaki sposb sowiecka partia wykorzystaa Twardowskiego i Koczetowa, jako przywdcw frakcji liberalnych i konserwatywnych wrd sowieckich pisarzy, pomaga w pojmowaniu roli, jak odegrali pisarze czechosowaccy w demokratyzacji 1968. Jako, e to Chruszczow doradzi czechosowackiej partii w 1963 r. utworzenie komisji ekonomicznej, nie jest wykluczone, e on lub Szelepin doradzili przywdcom partyjnym Czechosowacji i jej subom bezpieczestwa, by posuyli si swoimi pisarzami w kontrolowanej liberalizacji w taki sam sposb, w jaki oni w ZSRR wykorzystali Twardowskiego i Koczetowa. Czechosowaccy pisarze odegrali istotn rol w rzekomym usuniciu Novotnego i zastpieniu go przez Dubczeka. Na przykad, na kongresie pisarzy w majuczerwcu 1967, sowacki liberalny pisarz Ludvik Vaculik, czonek Komitetu Centralnego Partii, czonek grupy Literarni Listy, oraz zaufana osoba Dubczeka, wygosi kilka wykadw, postulujcych wicej wolnoci twrczej. W apelu o demokratyczny socjalizm wzywa rwnie do aktywnej walki przeciw neostalinistom. Pisarz sowacki Mnacko zaatakowa Novotnego. Anton Liehm, jeden z fundatorw pisma Literarni Noviny wystpi przeciwko cenzurze i policyjne-
309
mu despotyzmowi. Jeszcze inny pisarz odczyta na tym kongresie tajny list Soenicyna przeciwko cenzurze. Krytyka stalinizmu bya przekonujca, ale Vaculik, Klima i Liehm, ktrzy w tej krytyce aktywnie uczestniczyli i nawoywali do demokratyzacji, wszyscy byli wwczas czonkami Komitetu Centralnego Partii. Fakt ten wzbudza co najmniej przypuszczenie, e oni, podobnie jak Twardowski i Koczetow, wypeniali instrukcje Partii. Interesujce jest, e trzy miesice pniej (we wrzeniu 1967) ci trzej pisarze zostali usunici z Partii za rozprzestrzenianie antykomunistycznej propagandy na kongresie pisarzy. Znajc metody prowokacji i manipulacji, stosowane przez komunistyczne suby bezpieczestwa, te usunicia mog by interpretowane jako celowe kroki, zmierzajce do wykreowania wizerunku tych pisarzy jako niezalenych, spontanicznych krytykw reimu, oraz autentycznych propagatorw demokratycznego socjalizmu. Zarazem te wydalenia z Partii mogy si przysuy do zamaskowania ich rzeczywistych zada partyjnych. Niektre dziaania i przemwienia czechosowackich pisarzy na przykad przemwienia Vaculika przypominay przemwienia i dziaania pisarzy wgierskich z roku 1956. Nasuwa si pytanie, czy ta aktywno i przemwienia pisarzy czechosowackich byy prawdziwie spontaniczne, czy moe zostay wczeniej, w oparciu o wzorzec wgierski, opracowane przez Komitet Centralny Partii i jego wydzia ideologiczny, w celu przygotowania gruntu dla wprowadzenia programu kontrolowanych reform, ktrych gwnym celem miao by wzmocnienie czechosowackich rzdw komunistycznych i suenie strategicznym celom Bloku Komunistycznego w Europie. Warte odnotowania jest, e Vaculik w swoim przemwieniu, po potpieniu pierwszej stalinowskiej fazy czechosowackiego reimu komunistycznego, nawiza do drugiej fazy, w ktrej miaby by realizowany socjalizm demokratyczny. Mona od-
310
czyta w tym ukryt aluzj do polityki planowania. Rwnie dobrze mogo by i tak, e te przemwienia pisarzy zostay przygotowane przy ich wsppracy z partyjn komisj historyczn, utworzon w 1963 roku. Sam Vaculik ujawni w marcu 1967 r. (na dwa miesice przed kongresem pisarzy), e bra udzia w obradach wydziau ideologicznego Komitetu Centralnego, w czasie ktrych omawiano zagadnienia wolnoci w dziaalnoci twrczej. Vaculik i inni pisarze opublikowali w tygodniku Literarni Listy z 27 czerwca 1968 r.8 odezw, zatytuowan Dwa Tysice Sw. Staa si ona pniej credo partyjnych postpowcw i bya wykorzystywana przez Sowietw i innych ortodoksyjnych komunistw, do krytykowania postpowcw jako kontrrewolucjonistw. Niektre owiadczenia, zawarte w tej odezwie ujawniaj rodzaj faktycznej demokratyzacji, jak autorzy mieli na myli. Podczas gdy identyfikowali si jako partyjni postpowcy, rwnoczenie jednak nawoywali do popierania funkcjonariuszy partyjnych i organw bezpieczestwa, oraz respektowania traktatw Czechosowacji o przyjani z jej sojusznikami (to znaczy ze Zwizkiem Sowieckim i innymi pastwami Ukadu Warszawskiego). Oto kilka cytatw:
Na pocztek sprzeciwimy si opinii, jeli taka pojawiaby si, e demokratyczne odrodzenie moe obej si bez komunistw czy nawet przeciwko nim, to byoby nie tylko niesprawiedliwe, ale i nierozsdne. (...) Komunici maj silnie ugruntowane organizacje, te organizacje s potrzebne do podtrzymywania postpowych tendencji. Maj dowiadczonych funkcjonariuszy i maj take w rkach wadz wykonawcz. Maj przygotowany program dziaa, ktry zosta przedstawiony spoeczestwu. Jest to program, majcy na celu napraw najwikszych niesprawiedliwoci, i tylko oni posiadaj taki konkretny program. (...)
311
Przywrmy Front Narodowy z powrotem do ycia. (...) Udzielajmy wsparcia urzdom bezpieczestwa, gdy cigaj kryminalistw i pospolitych przestpcw. Nie mamy zamiaru prowokowa anarchii ani powszechnego stanu niepewnoci. (...) Oraz udzielamy naszym sojusznikom zapewnienia, e bdziemy respektowa nasze ukady o przyjani, sojuszu i handlu.
Te deklaracje uznania i poparcia dla funkcjonariuszy partyjnych, bezpieki i Ukadu Warszawskiego, widziane na tle oczywistego udziau partii i sub bezpieczestwa we wprowadzeniu i kontrolowaniu procesu demokratyzacji s jasn i wyran oznak sterowania pisarzami czechosowackimi przez Parti.
Walka midzy konserwatystami Novotnego a postpowcami Dubczeka

Jeli liberalni ekonomici i pisarze byli dwiema pierwszymi siami, stojcymi za procesem demokratyzacji roku 1968, to za trzecia si mona uzna pozorowan walk w gronie przywdztwa partii, pomidzy postpowcami pod przewodnictwem Dubczeka, a konserwatystami dowodzonymi przez Novotnego; rezultatem tej walki byo zwycistwo postpowcw. Chocia Novotny zalicza si do pokolenia stalinowskiego i wychowywany by w cieniu wodzostwa Stalina i Gottwalda, czyli przywdcw sowieckiej i czechosowackiej partii komunistycznych, to stery partii czechosowackiej mg on przej dopiero po mierci Stalina. Podobnie jak miao to miejsce w ZSRR za Chruszczowa, pod przywdztwem Novotnego w partii czechosowackiej, w latach 1956-60 odbya si faktyczna destalinizacja, kiedy to zrehabilitowano wielu partyjnych winiw politycznych. Ten argument pozwala zakwestionowa zasadno zarzutw o neostalinizm, wystawianych przez postpowcw prze-
312
ciwko Novotnemu. Atmosfera sztucznoci wok tych zarzutw wspiera tez, i zostay one spreparowane w ramach dalekosinej polityki i programu dezinformacji, w celu faszywego przedstawienia przewrotu jako spontaniczne liberalne powstanie, podczas gdy w rzeczywistoci miao miejsce celowe, zaplanowane i kontrolowane przejcie wadzy przez nowe pokolenie przywdcw partyjnych. Podobnie istniej podstawy, aby stwierdzi, e Dubczek zosta wybrany i przygotowany do roli gwnego przeciwnika Novotnego, co byo obliczone na wykazywanie wewntrznych rnic partyjnych, sucych temu samemu celowi. Podobnie jak Novotny, chocia modszy od niego wiekiem i rang, by Dubczek produktem stalinowskiej machiny partyjnej, z komunistycznym, wojennym rodowodem. Z pochodzenia Sowak, ze Zwizkiem Sowieckim, gdzie mieszka w latach 1922 1938, czyy go liczne i bliskie powizania. W 1939 r. wstpi do Komunistycznej Partii Czechosowacji, w ktrej stale awansowa podczas ostatnich 14 lat ycia Stalina. W roku mierci Stalina, w 1953, Dubczek zosta sekretarzem partii w sowackim miecie. Wedug Salomona, Dubczek kocha i szanowa Zwizek Sowiecki.9 W latach 19551958 studiowa w Wyszej Szkole Partyjnej w Moskwie, bdcej przybudwk Komitetu Centralnego KPZR. Ta szkoa wybiera i szkoli przyszych przywdcw dla KPZR i innych partii komunistycznych. Dubczek wci przebywa tam w roku 1958, czyli w roku, w ktrym rozpoczto opracowanie strategii dalekosinej polityki obozu komunistycznego. Rwnie dobrze mogo te by, e Komitet Centralny wybra i przygotowa Dubczeka na przywdc postpowcw, z uwagi na jego sowieckie wychowanie i studia w tej wanie szkole kadr partyjnych. Sekretarzem Komunistycznej Partii Sowacji i czonkiem prezydium zosta Dubczek w 1963 r., w tym samym roku, w ktrym
313
Szik by mianowany na szefa komisji ekonomicznej, a Husak zosta szefem komisji historycznej. Mona podejrzewa, dlaczego wanie Dubczeka wybrano na to stanowisko w 1963 r. Opowie o spokojnej rewolucji zawiera wiele anomalii, ktre umacniaj powane wtpliwoci co do jej spontanicznej natury. Oto kilka pyta, na ktre brakuje odpowiedzi: dlaczego konserwatywna wikszo w prezydium Partii gosowaa na Dubczeka i dlaczego sam Novotny nie sprzeciwi si kandydaturze Dubczeka? dlaczego Komitet Centralny oraz machina partyjna, kontrolowane przez konserwatywnych zwolennikw Novotnego, nie zapobiegli temu, e Novotnego zastpi Dubczek? dlaczego ani konser watywni przywdcy wojskowi i bezpieczestwa, tacy jak minister obrony Lomsky, czy szef wojskowej suby bezpieczestwa Mamula, ani przywdcy wojsk szybkiego reagowania i milicja z Pragi, ktrzy organizowali zamach stanu w 1948, nie podjli adnych akcji przeciwko Dubczekowi, jeli istniao prawdziwe niebezpieczestwo, e mgby on zosta czechosowackim Imre Nagy i zagrozi podstawom ich rzdw? dlaczego Hendrych, ultrakonserwatywny zwolennik Novotnego, czsty go w Moskwie, szef wydziau ideologicznego Partii, od 1958 kontroler intelektualistw w kraju sowem, czechosowacki odpowiednik Iljiczewa sprzymierzy si z Dubczekiem na tajnej sesji Komitetu Centralnego w styczniu 1968, gdy mianowano Dubczeka na Sekretarza Generalnego? dlaczego wszyscy ci konserwatyci zaakceptowali Dubczeka bez oporu, podczas gdy w sytuacji spontanicznej rewolucji powinni byli walczy do ostatniej kropli krwi? dlaczego Dubczek nie usun kluczowych urzdnikw, takich jak Lomsky czy Mamula, od razu na pocztku, w marcu 1968?
314
dlaczego nawet prasowi cenzorzy poparli demokratyzacj i gosowali przeciwko cenzurze? dlaczego Novotny pozosta nietykalny po tym jak straci wadz, jeli by takim ajdakiem, jak mu to zarzucano? dlaczego polityka zagraniczna rzdu Dubczeka pozostaa niezmieniona i bya kontynuowana wedug ortodoksyjnej partyjnej, konserwatywnej linii: anty-NATO, anty-USA i antyIzrael? dlaczego postpowi przywdcy zezwolili na okupacj kraju przez wojska Bloku? Gdyby rzdy Dubczeka byy naprawd demokratyczne, to w pierwszym rzdzie usunito by tych ortodoksyjnych urzdnikw partyjnych i funkcjonariuszy bezpieki, ktrzy byli odpowiedzialni za przeladowania w przeszoci. W rzeczywistoci tylko trzysta osb z ministerstwa spraw wewntrznych zostao zwolnionych lub zdegradowanych; to zaledwie kropla w morzu. Stara gwardia pozostaa w ogle nie wymieniona. Konserwatywni i ortodoksyjni urzdnicy, nowi postpowcy, kilkoro byych ofiar przeladowa przez konserwatystw, wszyscy suyli razem w nowym rzdzie demokratycznego socjalizmu. W rzeczywistoci, najwiksz zmian dokonan w 1968 r. by powrt do wyszych szczebli rzdowych niektrych zrehabilitowanych czonkw Partii, ktrych rehabilitacj wykorzystano teraz do stworzenia nowego wizerunku komunistycznych rzdw. Wrd nich znaleli si Husak, wicepremier (na wolno wyszed w 1960), Smrkovsky, przewodniczcy Zgromadzenia Narodowego (uwolniony w 1955), oraz Pavel, minister spraw wewntrznych (zwolniony w 1955). Ich powrt do polityki rwnie dobrze mg by realizacj wykalkulowanej polityki rehabilitacji, przeprowadzanej zgodnie z sowieck taktyk. W tym kontekcie naley pamita, e zarwno Gomuka jak i Kadar, ktrzy doszli do
315
stanowisk przywdcw partii, odpowiednio w Polsce i na Wgrzech, take byli zrehabilitowanymi czonkami Partii. Cech charakterystyczn procesw rehabilitacji w Czechosowacji byo to, e dawni urzdnicy komunistyczni zostali w peni zrehabilitowani, natomiast nie podlegali rehabilitacji niektrzy niekomunistyczni winiowie polityczni. Ustawa ws. Rehabilitacji uchwalona w czerwcu 1968, uwzgldniaa wprawdzie ponowne rozpatrywanie indywidualnych przypadkw ofiar terroru, lecz nie anulowaa bezprawnych, w stosunku do nich, decyzji sdowych, aby wiata wolnoci nie ujrza sprawiedliwie skazany autentyczny kontrrewolucyjny element. Niewtpliwie najbardziej przekonujcym dowodem na faktyczn cigo midzy starymi a nowymi rzdami by fakt, e Gottwald, ktry odpowiada za rzdy terroru poczwszy od roku 1948 w czasie ktrych uwiziono, wedug oficjalnych statystyk, 130 tysicy osb nie zosta potpiony jako zbrodniarz przez nowe rzdy. Przeciwnie, Dubczek odznacza wdowy i sieroty po zamordowanych urzdnikach komunistycznych Orderem Gottwalda, czyli tego, pod ktrego rzdami ich mowie i ojcowie zostali rozstrzelani. Dziwi jednak fakt, e rodziny ofiar przyjmoway te odznaczenia.1 0 Cakowicie kontrolowany charakter demokratyzacji w Czechosowacji odsania si wyranie przy porwnywaniu z sytuacj na Wgrzech w 1956 roku. Rewolucja wgierska bya oglnonarodowym powstaniem, podczas gdy ono trwao, rozmontowano bolszewicki system, machin partyjn oraz suby bezpieczestwa. Partyjni przywdcy pastwa zostali zastpieni przez przywdcw niepartyjnych. Niektrzy partyjni przywdcy, tacy jak Imre Nagy, zerwali z Parti i sprzymierzyli si z narodem. W Czechosowacji przeciwnie, demokratyzacja bya przeprowadzana przez Parti, std wic mwiono, e bya to spokojna rewolucja. Machina partyjna, armia i suby bezpieczestwa, pozostay
316
w zasadzie nietknite. Bya to kontynuacja, a nie zasadnicze zerwanie z poprzednimi rzdami. Starsi przywdcy komunistyczni zostali zastpieni przez modszych przywdcw komunistycznych, a wic monopol Partii na wadz i ideologi nie zosta przeamany. Rewolucja wgierska wydarzya si podczas kryzysu w Bloku Komunistycznym i bya tego kryzysu wyrazem. Rewolucja czechosowacka wydarzya si w okresie wychodzenia Bloku z kryzysu i staa si przykadem praktycznego realizowania dalekosinej polityki Bloku. Niektre aspekty sowieckich reakcji na wydarzenia w Czechosowacji byy troch zadziwiajce. Mimo wymiany krytykujcych owiadcze pomidzy przywdcami sowieckim i czechosowackim, kontynuowali oni wymiany wasnych wizyt w pastwie partnera. Pojawiay si fotografie serdecznie ucinitych Dubczeka i Breniewa. Natomiast o rozmowach, ktre oni bezporednio prowadzili, nie wiadomo nic, poza paroma wzmiankami, zainspirowanymi przez same rzdy komunistyczne. Na Zachodzie ten dowd dobrych stosunkw pomidzy przywdcami ZSRR i Czechosowacji by albo lekcewaony, albo interpretowany jako gesty i starania podjte dla ukrycia caej powagi podziaw midzy nimi. Tymczasem zrewidowana interpretacja spokojnej rewolucji, oparta o wnikliw, now metodologi, sugeruje, e te spotkania suyy konsultacjom oraz koordynowaniu dalszych dziaa, ktre powinna podejmowa kada ze stron. Posunicia wojsk Ukadu Warszawskiego na granicy polsko-czechosowackiej, niewtpliwie majce na celu przypomnienie o wydarzeniach na Wgrzech w 1956 roku, byy zbyt widowiskowe, by je traktowa powanie. Wkroczenie tych wojsk do Czechosowacji, zgodnie z nowym sposobem analizowania, stanowio uzgodniony rodek pomocy ze strony Bloku dla rzdu tego kraju, jak to zreszt utrzymywaa wwczas czechosowacka partia.1 1 Byo te dobr okazj, by przewiczy i wyprbowa wojska z krajw Blo-
317
ku, wysane w karnej ekspedycji do innego komunistycznego kraju, aby ustabilizowa jego rzdy. Istotne znaczenie ma fakt, e w interwencji w Czechosowacji uczestniczyy wojska z krajw, ktre w przeszoci byy najbardziej nieposuszne (Polska, Wgry, NRD). Ale nadrzdnym celem tej interwencji bya pouczajca lekcja, z ktrej wnioski miaa wycign caa Europa Wschodnia i wiat komunistyczny, e Stany Zjednoczone i NATO pozostay bierne i bezsilne wobec takiej akcji militarnej, i e kada opozycja wewntrzna czy to w Czechosowacji czy w jakimkolwiek innym kraju komunistycznym zostanie zmiadona.
Wnioski
Podsumowujc fakty wynikajce z powyszych analiz: e przywdcy czechosowaccy brali czynny udzia w latach 1958 1960 w ksztatowaniu nowej, dalekosinej polityki Bloku Sowieckiego, e ich suby wywiadu i bezpieka miay udzia w planowaniu, przygotowywaniu i realizowaniu operacji dezinformacji politycznej, e gospodarcze reformy Szika i innych byy planowane za czasw rzdu Novotnego, poczwszy od 1963 roku, e pisarze czechosowaccy domagajcy si demokratyzacji nie dziaali spontanicznie lecz wypeniali swoj partyjn rol w uzgodnieniu z pionem ideologicznym Partii pod przewodnictwem Hendrycha, e tak zwana walka midzy postpowcami i konserwatystami bya rozgrywana odpowiednio przez Dubczeka i Novotnego, e proces demokratyzacji obfitowa w dziwne anomalie dochodzimy do nieodpartego wniosku, e ta spokojna rewolucja bya kontrolowan operacj, zaplanowan i przeprowadzon przez sam aparat partyjny, przy wykorzystaniu manipulacji socjotechnicznych z niedawnego eksperymentu sowieckiego, zwizanego z przygotowaniem faszywego ruchu opozycyjnego. Oczywicie, nie mona zaprzecza, e pewne reformy
318
polityczne i gospodarcze zostay przeprowadzone w 1968 roku, lecz byoby bdem uznawa je za spontaniczne czy gbokie i demokratyczne, jak przedstawiano to w wizerunku stworzonym przez komunistw. Byy to jedynie wykalkulowane dostosowania, wykonane z inicjatywy i pod pen kontrol Partii, ktra przecie miaa w rku wadz wykonawcz.1 2 Goldstuecker, jedna z czoowych figur w demokratyzacji na chodno przedstawi to Michelowi Salomonowi: Prbowalimy rozwin skuteczn kontrol wadzy od wewntrz naszego wasnego systemu.1 3 Spokojna rewolucja bya skuteczn demonstracj nowej, kreatywnej roli Partii, stosujcej techniki skoordynowanych akcji politycznych i dezinformacji, a dziaajcej poprzez swoich ekonomistw, historykw, pisarzy, rehabilitowanych czonkw i rzekomych postpowcw. Absolutnie nie przypominaa spontanicznej Rewolucji Wgierskiej. Wyraaa kolejny etap z operacyjnego zasigu kontrolowanej dezinformacji, rozprzestrzenianej poprzez Blok Sowiecki, powszechnej dezinformacji, ktra suya strategicznym celom dalekosinej polityki. Zawieraa te kilka czysto lokalnych, czechosowackich elementw. Wrd nich byo ujawnienie historii Jana Masaryka (ta caa historia nie zostaa jeszcze opowiedziana), zezwolenie na funkcjonowanie partii niekomunistycznych (skutecznie kontrolowanych przez reim), oraz rzekome usunicie Novotnego (bardziej prawdopodobne jest, e odszed na emerytur z powodu wieku i zdrowia, podobnie jak byo to w przypadku Chruszczowa).
Komunistyczne straty i zyski z demokratyzacji

Niewtpliwie rzd sowiecki oraz Obz jako cao, stracili na prestiu z powodu tak zwanej interwencji w Czechosowacji. Jednak natychmiastowe i przysze korzyci, gdy idzie o cele dalekosinej polityki i strategii, zdecydowanie przewayy straty.
319
Przed rokiem 1968 istniay w Czechosowacji bardzo ostre problemy, ktre wymagay rozwizania. Partia komunistyczna, rzd i jego instytucje byy nielubiane i uwaane powszechnie za skompromitowane; przywdztwo Partii zdawao sobie spraw z potrzeby zmian; niezadowolenie utrzymywao si wrd intelektualistw i przeladowanych dawniej czonkw Partii; panowaa niech Sowakw do czeskiej dominacji; pitno winy i odpowiedzialnoci za zmiadenie demokracji w lutym 1948, wci byo przyklejone do komunistw w Zachodniej Europie, co znacznie utrudniao im wspprac wyborcz z liberaami i socjalistami. Z pomoc i wsparciem przywdcw innych rzdw z Bloku Sowieckiego, przywdcy Czechosowacji przeprowadzili system komunistycznych rozwiza tych problemw, poprzez wykalkulowan i kontrolowan demokratyzacj. Odnieli sukces w postaci oywienia Partii, rzdu i jego instytucji, oraz wykreowania im nowego, bardziej demokratycznego wizerunku, Rozwizali problem sukcesji bez konwulsji czy walk o wadz. Zobowizali modszych przywdcw Partii do kontynuowania dalekosinej polityki i wzmocnienia strategicznej koordynacji decyzji i dziaa w ramach Ukadu Warszawskiego.1 4 Podczas spokojnej rewolucji zademonstrowali dalekowzroczne podejcie do selekcji i szkolenia przyszych przywdcw oraz rotacji kandydatw, w celu utworzenia ogromnej bazy dowiadczonych kadr. Rozwinli wasn, czechosowack wersj dezinformacji, odnonie destalinizacji i walki o wadz, na podobiestwo zastosowanych czciowo wczeniej przez partie sowieck, chisk i jugosowiask. Odnieli sukces w zmyleniu i zneutralizowaniu, w znacznym stopniu, wewntrzne i zewntrznej opozycji antyreimowej.1 5 Zneutralizowali niezadowolenie wrd intelektualistw, wpltujc ich do wsppracy w realizowaniu ideowych zada partii. Podobnie zneutralizowali niechtn postaw tych czon-
320
kw Partii, ktrzy byli wizieni i przeladowani w latach stalinizmu, poprzez ich rehabilitacj i wyznaczenie im kierowniczych stanowisk. Niezadowolenie wrd Sowakw zmniejszono, promujc Sowakw (Dubczek i Husak) jako przywdcw czechosowackiej Partii oraz zwikszajc inwestycje gospodarcze w Sowacji. W skrcie, komunistyczni przywdcy Czechosowacji odnieli w 1968 roku sukces w nadrzdnej sprawie zachowania wadzy, a w rzeczywistoci nawet wzmocnienia jej, oraz w skutecznoci rzdzenia, przy cakowitym odnowieniu wasnego wizerunku. W kraju i za granic Dubczek zosta utosamiony z nowym socjalizmem z ludzk twarz i sta si uznany jako symbol tego, a taka wersja socjalizmu bya ju do przyjcia przez zachodnich liberaw i socjaldemokratw.
Konsekwencje demokratyzacji dla Zachodu

Komunistyczni przywdcy i stratedzy sowieccy, czechosowaccy i innych krajw zdobyli bezcenne dowiadczenie oraz wgld w mechanizm zachodnich reakcji na demokratyzacj w Czechosowacji. Rzd Dubczeka, chocia by komunistyczny, szybko zdoby i ugruntowa na Zachodzie swj cakowicie nowy wizerunek. By bowiem postrzegany nie jako totalitarny reim, splamiony pitnem lutego 1948 i zasugujcy z tego powodu na pogard i odrzucenie, lecz jako zwiastun nowej ery socjalizmu z ludzk twarz, a wic zasugujcy na pomoc i wspieranie przez wszystkie opcje polityczne. Taka marka komunizmu Dubczeka pozbawia zarwno konserwatystw jak i umiarkowan lewic argumentu, e zdobycie wadzy przez partie komunistyczne w Europie Zachodniej czy gdziekolwiek indziej, prowadzioby automatycznie do zaniku demokracji, tak jak stao si to w Czechosowacji w roku 1948. Rwnoczenie dostarczono zachodnioeu-
321
ropejskim partiom komunistycznym niezwykle potn bro propagandow oraz now baz dla ustanowienia, wraz z partiami socjalistycznymi, zjednoczonego frontu wsplnej opozycji przeciwko kapitalizmowi i konserwatyzmowi. Naley pamita w tym kontekcie, e midzynarodowy organ partii komunistycznych The World Marxist Review Problems of Peace and Socialism, ma swoj siedzib w czechosowackiej stolicy [pisane w 1984 r.] i tam te jest wydawany. Odejcie Dubczeka w szybkim czasie byo porak dla zachodnioeuropejskich partii komunistycznych; za rzdw Husaka wahado dziejw zdawao si przechyla na wsteczn stron, ku tradycyjnemu, a nawet ortodoksyjnemu komunizmowi. Przykad rzdw Dubczeka oywi wielkie nadzieje i oczekiwania, e dokona si polityczna ewolucja w Europie Wschodniej i w Zwizku Sowieckim, z ktrej wyoni si nowa odmiana komunizmu. Faktycznie, po tym skutecznym dowiadczeniu mona z ufnoci oczekiwa, e eksperyment zostanie powtrzony zarwno w Czechosowacji (z Dubczekiem lub bez niego), jak i na szersz skal, w kocowej fazie realizacji dalekosinej polityki Bloku. Przysze praskie wiosny mogyby przynie zwycistwo w wyborach dla jednej lub wicej zachodnioeuropejskich partii komunistycznych. Przy zaoeniu, e partie te dostosuj si do dubczekowskiej wersji komunizmu, istnieje rzeczywiste niebezpieczestwo, e nurty socjalistyczny, umiarkowany i konserwatywny, nie zdajc sobie sprawy z prawdziwej natury i strategicznych powiza komunizmu Dubczeka, zaakceptuj jego zasady ze wszystkimi towarzyszcymi niebezpieczestwami i konsekwencjami politycznymi. Warto, by Zachd przeanalizowa scenariusz i techniki czechosowackiego eksperymentu z roku1968, by nie mogo doj do wprowadzenia go ponownie. Ten scenariusz, istotnie, mgby by powtrzony w rnych krajach, chocia z miejscowymi
322
odmianami. Gwne jego elementy zostay zawarte w punktach poniej: nawrt do destalinizacji, wraz z publikowaniem za granic wspomnie byych partyjnych i innych winiw politycznych; nastpnie publikacja tych wspomnie w kraju rodzinnym, eksponujca od nowa rewelacje na temat starego reimu, szczeglnie za porednictwem literatury wiziennej; rehabilitacja byych przywdcw partyjnych; relacje dotyczce zakulisowej walki o wadz w przywdztwie Partii, oraz pojawienie si postpowych i liberalnych przywdcw; kongres pisarzy, na ktrym podnoszone s postulaty o wikszej wolnoci i zniesieniu cenzury; produkcja kontrowersyjnych programw telewizyjnych, filmw i powieci; nacisk na legalizm socjalistyczny i demokracj socjalistyczn; nacisk bardziej na federacjonizm ni centralizm (w odniesieniu do Sowacji); ekspansja wolnoci handlowej i wzrastajca rola rad gospodarczych i robotniczych oraz zwizkw zawodowych; zniesienie (lub ograniczenie) cenzury w prasie, radiu i telewizji, wicej swobody dla dziaalnoci kulturalnej i artystycznej powstawanie kontrolowanych partii niekomunistycznych, oraz klubw politycznych i organizacji, takich jak Club 231; spotkania byych winiw politycznych; przyjcie nowego prawa o rehabilitacji; kontrolowane demonstracje studenckie; tajne spotkania Komitetu Centralnego i wybr nowych postpowych przywdcw.
323
Cele spokojnej rewolucji

Zainscenizowanie spokojnej rewolucji i jej odwrcenie na korzy komunistw suyo rnorodnym i szerokim celom strategicznym oraz taktycznym Bloku. Mog by one podsumowane w nastpujcy sposb: stworzy nowy, demokratyczny wizerunek partii, jej instytucji i przywdcw, podnoszc w ten sposb ich wpyw, presti i spoeczn popularno; oywi Parti, reim i instytucje takie jak Front Narodowy, zwizki zawodowe, parlament i pras, oraz uczyni z nich skuteczne organa wadzy i kontroli w yciu politycznym i gospodarczym kraju; unikn autentycznego kryzysu i powstania ludowego, wyprzedzajco prowokujc sztuczny, kontrolowany kryzys poprzez skoordynowane dziaania Partii, sub bezpieczestwa, intelektualistw, zwizkw zawodowych i innych organizacji masowych; nie dopuci, by kontrolowany kryzys sta si niekontrolowanym, poprzez wprowadzenie wojsk Ukadu Warszawskiego do Czechosowacji, co byo posuniciem wczeniej zaplanowanym i uzgodnionym z przywdcami Czechosowacji; zademonstrowa bezuyteczno opozycji i bezsilno NATO i Stanw Zjednoczonych wobec tej interwencji; sprowokowa rzeczywist krajow i zagraniczn opozycj do ujawnienia si, co umoliwi pniej cakowite zlikwidowanie jej, bd zneutralizowanie (rwnie dobrze przysuyo si reimowi chwilowe otworzenie granic, gdy pozbyto si w ten sposb pewnej liczby prawdziwych antykomunistw); przewiczy uycie wojsk Ukadu Warszawskiego w akcji stabilizowania jednego z czonkw tego Ukadu, na wypadek, gdyby wynika potrzeba uycia wojsk w innym niezalenym
324
pastwie komunistycznym, jak Rumunia, Albania, Jugosawia czy inne; zapewni bezpieczn i agodn sukcesj od starszego do modszego pokolenia przywdcw komunistycznych; zapewni niezachwiane identyfikowanie si modszych przywdcw z celami Partii, z jej doktryn, oraz ich cakowite osobiste zaangaowanie w dzieo realizowania dalekosinej polityki, zainicjowanej przez starsze pokolenie; uyczy modszym przywdcom dowiadczenia w przeprowadzaniu kontrolowanych wydarze politycznych; sprawi, by wzrasta ich presti w kraju i za granic, jako niezalenych, narodowych przywdcw demokratycznych; wznie pomost nad przepaci oddzielajc pokolenie starszych od modziey i odwoywa si do narodowych sentymentw, szczeglnie modego pokolenia; wspiera i poszerza strategiczn dezinformacj Bloku co do politycznej ewolucji, upadku ideologii, pojawienia si nowych odmian komunizmu, oraz rozpadu bloku na niezalene, narodowe reimy; da okazj rzdom Rumunii i Jugosawii do zademonstrowania ich niezalenoci poprzez krytykowanie okupacji Czechosowacji; postpi podobnie wobec niektrych zachodnioeuropejskich partii komunistycznych; umoliwi tym partiom zdobycie wikszego elektoratu, poprzez ich identyfikowanie si z socjalizmem z ludzk twarz; sprawi, by wzrosy nastroje przeciwne sojuszom wojskowym w Europie; zwikszy nacisk na Zachd poprzez gone domaganie si zwoania konferencji w sprawach bezpieczestwa w Europie, oraz wykorzystywa te konferencje dla celw komunistyc-
325
znych, doprowadzi do rozwizania europejskich sojuszy militarnych, utworzy neutraln, socjalistyczn Europ i spowodowa wycofanie z niej wojsk Stanw Zjednoczonych; stworzy podstawy do przyszej kompromitacji zachodnich mw stanu (zwaszcza konserwatystw) oraz zachodnich sub dyplomatycznych i wywiadowczych, zwodzc ich demokratyzacj i dezawuujc ich opinie i prognozy przez niespodziewan inwazj na Czechosowacj; przewiczy praktycznie i zdoby dowiadczenie przed przyszym wprowadzaniem demokratyzacji w Czechosowacji, Zwizku Sowieckim czy gdziekolwiek w Europie Wschodniej, podczas kocowej fazy realizowania dalekosinej polityki Bloku.
1
Przywdcy sowieccy przyczynili si do wylansowania tej analogii. Na przykad, gdy latem 1968 r. Kosygin odbywa wizyt w Szwecji, trzy razy popeni przejzyczenie, mylc Czechosowacj z Wgrami.
2 3 4 5
Encyklopedia, (GSE), 1962, str. 458. Encyklopedia, (GSE), 1962, str. 16. Encyklopedia, (GSE ), 1963, str. 18. Michel Salomon, Prague Notebook: The Strangled Revolution (Notatnik Praski: Zduszona rewolucja), Boston, Little, Brown & Co., 1071, strona 30. M. Salomon jednake bdnie zinterpretowa ten dowd, przypisujc propozycje Chruszczowa nie do dalekosinej polityki bloku, a do przykadu dotyczcego zespou ekspertw prezydenta Kennedyego.
Tame, str. 30, nota 1. Salomon przeoczy znaczenie bliskich stosunkw pomidzy Barakiem i Szikiem. Tame.
326
8 9
Tame, strony 101-110. Tame, str. 69. Tame, str. 229. Zobacz nastpujcy fragment listu, skierowanego od Komunistycznej Partii Czechosowacji do piciu potg Ukadu Warszawskiego, z dnia 20 lipca 1968, [cytowany za: M. Salomon], Prague Notebook, str. 121: Manewry si zbrojnych Ukadu Warszawskiego na terytorium Czechosowacji stanowi konkretny dowd naszego wiernego wypeniania sojuszniczych zobowiza. W celu zapewnienia sukcesu tych manewrw, podjlimy z naszej strony wszystkie niezbdne kroki. Nasz nard, jak rwnie czonkowie naszej armii, powitali na naszym terytorium armi sowieck i armie sprzymierzone, w przyjazny sposb. Najwysi przywdcy partii oraz rzd, poprzez swoj obecno, dali wiadectwo wielkiego znaczenia, przywizywanego do tych manewrw, oraz zainteresowania nimi. Zamieszanie i pewne wtpliwoci , wyraane przez nasz opini publiczn, pojawiay si tylko po ponawianych zmianach daty odwrotu z Czechosowacji armii sprzymierzonych, po zakoczeniu manewrw.
10 11
12
M. Salomon, Prague Notebook, op. cit., str. 120-121. Zobacz nastpny fragment listu partii czechosowackiej z dnia 20 lipca 1968 r.: Nigdy nie zaakceptujemy tego, by nasze historyczne osignicia socjalizmu i bezpieczestwo narodw naszego kraju mogo by zagroone, albo e imperializm w sposb pokojowy, bd te poprzez przemoc rozbiby system socjalistyczny i przesun rwnowag si w Europie na swoj korzy. Zasadnicz treci naszej ewolucji po styczniu jest wanie ta tendencja do wzrostu wewntrznej siy i stabilnoci rzdw socjalistycznych, jak rwnie naszych stosunkw sojuszniczych.
13 14
Michel Salomon, Prague Notebook, op. cit., str. 243. Michel Salomon, Prague Notebook, op. cit., str. 118-119, List partii czechosowackiej z dnia 20 lipca 1968 r., [cytat:] Nasz sojusz i nasza przyja z ZSRR i z innymi krajami socjalistycznymi s gboko zakorzenione w rzdach socjalnych, w tradycjach i w dowiadczeniach historycznych naszych narodw, w ich interesach, w ich uczuciach i w ich mylach. (...)
327
Zachowujemy si w taki sposb, e przyjazne stosunki z naszymi sojusznikami, z krajami wiatowej wsplnoty socjalistycznej, pogbi si na bazie wzajemnego poszanowania, suwerennoci i rwnoci praw, oraz midzynarodowej solidarnoci. W tym sensie przyczyniamy si coraz bardziej do wsplnych dziaa RWPG, oraz Ukadu Warszawskiego.
15
Utrzymujc, e ta demokratyzacja bya w caoci kontrolowanym procesem, jednak mona zaoy, e w Czechosowacji istnieli prawdziwie antyreimowe indywidualne osoby i to zarwno w kraju, jak i za granica, ktrzy nie zdajc sobie sprawy z prawdziwego charakteru przemian demokratyzacji ani czemu one su, dziaali zupenie zdecydowanie i niezalenie podczas ostatnich miesicy kryzysu, przez co ujawniali si reimowi, jako elementy kontrrewolucyjne. Niewtpliwie tez zostali jako tacy zarejestrowani [przez suby bezpieczestwa].
328
20 Druga Operacja Dezinformacyjna: ewolucja reimu sowieckiego. Cz II: ruch dysydencki

Zachodnie nadzieje i oczekiwania na liberalizacj w Zwizku Sowieckim, ktre wzrastay w wyniku dezinformacji wczesnych lat szedziesitych, zostay w wielkim stopniu zniweczone przez sowieck interwencj w Czechosowacji w roku 1968. Uwiadomia ona wiatu, e w ZSRR trwa nawrt do formy neostalinizmu, kojarzonego z przywdztwem Breniewa. Dla obserwatorw z zewntrz ten nowy rodzaj stalinizmu robi wraenie systemu niezdolnego zarwno do utajnienia, jak i do kontrolowania si opozycji wewntrznej. Zachd by wiadkiem pojawienia si w ZSRR nowego zjawiska: nie tylko pojedynczych opozycjonistw, lecz caego ruchu dysydenckiego, z nieoficjalnym przywdc w osobie pracownika naukowego Andrieja Sacharowa; ruch ten wykazywa wyran zdolno przetrwania przeladowa reimowych i umiejtno komunikacji z Zachodem. Ten fenomen moe by zrozumiay jedynie w wietle minionej historii, oraz przy badaniu za pomoc nowej metodologii. W Zwizku Sowieckim w latach 1958-1960, a wic w czasie gdy nowa dalekosina polityka bya postanowiona i wypracowywana, za nowe zadania polityczne KGB dostosowywano do
329
nowych potrzeb i strategii, istniaa te opozycja do caego systemu komunistycznego i bya ona gboko zagniedona oraz intensywna w nateniu. Niezadowolenie szerzyo si wrd robotnikw, kochonikw, duchowiestwa, intelektualistw. Byo szczeglnie silne wrd nacjonalistw ukraiskich, otewskich, litewskich i ydowskich. Cakowite odrzucenie reimu sowieckiego byo naczeln zasad opozycji. Jej czonkowie nie wierzyli w moliwo ewolucji, natomiast z ca moc byli przekonani, e wolno moe nadej tylko poprzez now rewolucj, obalenie si nieludzkiego reimu i rozwizanie partii komunistycznej. Nie okrelali oni siebie nazw dysydentw ani nie byli tak opisywani przez reim. Oni byli znani w dokumentach KGB i Partii jako wrogowie ludu. KGB potrafia skutecznie zapobiega kontaktom pomidzy Zachodem i rzeczywistymi przeciwnikami reimu lub neutralizowa je; publikowanie wszelkich materiaw, uwaanych za nieprzyjazne sowieckim interesom, byo bezwzgldnie tumione. Dwa przykady z 1961 roku, znane autorowi, niech posu jako ilustracja tematu. W tym wanie roku znany sowiecki pisarz i dziennikarz V. Grossman napisa antysowieck ksik i prbowa opublikowa j za granic. Przesaniem tej ksiki bya idea, e gwnym bdem sowieckiego przywdztwa nie jest kult Stalina, lecz kult Lenina i jego dzie. Grossman przekaza swj rkopis byemu szwedzkiemu ambasadorowi i dziekanowi moskiewskiego korpusu dyplomatycznego, Sulmanowi. KGB dowiedziao si o tym i natychmiast utworzono specjaln grup operacyjn, dziaajc wedug instrukcji Szelepina, ktra otrzymaa zadanie przejcia tego rkopisu w kady moliwy sposb. Politbiuro zaniepokoio si skutkami, jakie ta ksika mogaby wywrze na zagraniczne partie komunistyczne, gdyby zostaa opublikowana za granic, i to w sytuacji, gdy wsplna dalekosina polityka Bloku wanie zostaa przyjta i powinna by wdraana bez zak-
330
ce. W cigu paru dni rkopis zosta dostarczony do Politbiura przez Szelepina. Zachd wwczas o tej sprawie niczego si nie dowiedzia. W tym samym roku wybitny naukowiec o nazwisku Zagormister, byy sowiecki wiceminister geologii, ktry mia dostp do wanych i tajnych informacji dotyczcych zagadnie jdrowych w Zwizku Sowieckim, ubiega si o azyl polityczny w Ambasadzie Izraela w Helsinkach, podczas wizyty w Finlandii. Jego proba zostaa oddalona, a on sam zosta skierowany na helsisk policj. Poprzez swoje tajne rda w Finlandii rezydentura KGB w Helsinkach otrzymaa raport o tym, e znany sowiecki urzdnik prbowa uciec na Zachd i prosi fiskie wadze o pomoc. KGB interweniowaa. Zagormister zosta przekazany sowieckiemu konsulowi Sergiejewowi, oficerowi KGB, ktry wysa go z powrotem do Zwizku Sowieckiego samochodem nalecym do ambasady. Zagormister by przesuchiwany przez KGB w Moskwie. Zmar na atak serca, gdy pokazano mu kopi jego rozmw z fisk policj. I znw nikt nic o tym nie wiedzia, ani najmniejsza wzmianka nie ukazaa si w zachodniej prasie o tym tragicznym przypadku. Powane wyzwanie, jakie dla reimu stanowia rzeczywista opozycja, wymagao specjalnych rodkw. Przygotowania, czynione przez Komitet Centralny KPZR i KGB, jak postpowa wobec takich i innych problemw, zostay dokadnie opisane. Polegay one na wykorzystywaniu techniki politycznej prowokacji i profilaktyki, ktre byy ju stosowane z sukcesem przez twrc GPU Dzieryskiego w latach dwudziestych. W skrcie, GPU Dzieryskiego stao w obliczu silnej, wewntrznej opozycji, wspieranej i wykorzystywanej przez emigrantw oraz zachodnie rzdy; stworzono wic faszywy ruch opozycyjny, znany pod nazw Trust, ktrym GPU posugiwaa si do ujawniania, neutralizowania i likwidowania opozycji rzeczywi-
331
stej. Nakaniajc podstpnie emigrantw i zachodnie suby wywiadowcze do wspierania Trustu, skutecznie i szczelnie odizolowano prawdziw opozycj wewntrzn od caego wiata zewntrznego. Ponadto udane rozpowszechnianie przez Trust na Zachodzie nieprawdziwego wizerunku reimu sowieckiego, jako ewoluujcego w kierunku zblionym do tradycyjnego, narodowego systemu europejskiego, ju wtedy pomogo przywdcom sowieckim osign ich zamierzone, dyplomatyczne cele, takie jak uznanie przez Zachd oraz blisze relacje z gwnymi potgami europejskimi i z Chinami, oraz zapewni im zaopatrzenie w zachodnie technologie i ekspertyzy gospodarcze a poprzez Traktat z Rapallo, uzyska dostaw pomocy wojskowej od Niemiec. Zastosowanie nowej metodologii do zbadania fenomenu ruchu dysydenckiego w ZSRR, oznacza wzicie pod uwag: wszystkich dowodw na to, e KGB signa z powrotem do stosowanej przez Dzieryskiego taktyki politycznej prowokacji i dezinformacji, nastpujcych w praktyce po osabieniu modelu ewolucyjnego oraz e byy to metody szczeglnie polecane przez Mironowa i Szelepina; instrukcji specjalnego znaczenia, wydanych dla KGB przez Mironowa i Szelepina w 1959 r., by dla celw politycznych stosowa rozszerzony potencja wywiadowczy w rodowisku naukowcw, pisarzy i innych intelektualistw, oraz by przygotowa i wykorzystywa operacje polityczne i rnorodne eksperymenty do sk utecznego rozbijania opozycji wewntrznej, wszdzie w Zwizku Sowieckim; strategicznej roli, odgrywanej w latach szedziesitych wrd sowieckich naukowcw przez KGB-owskich agentw wpywu, dla upowszechniania teorii wsplnych interesw pomidzy Zwizkiem Sowieckim a Stanami
332
Zjednoczonymi;sporw i dyskusji midzy liberalnymi a konserwatywnymi pisarzami, ktre toczyy si w latach szedziesitych, a byy zainspirowane i kontrolowane przez KGB za porednictwem agentw Twardowskiego i Koczetowa; faktu, e w 1960 roku KGB miaa znaczn liczb cennego kapitau osobowego wrd naukowcw, pisarzy i innych intelektualistw i od tamtego czasu dokonywaa staej ekspansji w pozyskiwaniu kadr; zauwaalnej obecnoci naukowcw i pisarzy w ruchu dysydenckim. Pamitajc o tych wszystkich faktach, uwiadamiamy sobie, e nie ma najmniejszych wtpliwoci, i ruch dysydencki jako cao jest [pisane w 1984 r.] faszywym ruchem opozycyjnym, kontrolowanym przez KGB, analogicznym do Trustu, i e wielu z jego przedstawicieli jest aktywnymi i chtnymi wsppracownikami Komitetu Centralnego KPZR i KGB. Zaakceptowawszy tylko tak interpretacj faktw, moemy poj, dlaczego totalitarny, neostalinowski reim mg zezwala, oczywicie do pewnego stopnia, na zachodnie kontakty oraz swobod poruszania si wybitnych figur opozycyjnych. Rzecz jasna, istnieje cay szereg indywidualnych dysydentw, ktrzy s uczciwymi ludmi, ktrzy zostali wcignici w ten ruch, nie zdajc sobie sprawy z tego, jak bd wykorzystywani i e stan si ofiarami przeladowa. Ruch dysydencki nie mgby wypenia swoich funkcji wewntrznych, gdyby nie odnosi sukcesw w pozyskiwaniu ludzi niewinnych. Najbardziej widocznym celem ruchu jest denie do demokratyzacji, obrona praw czowieka i obserwacja wypeniania Ukadw Helsiskich [KBWE, Konferencja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie]. Oglne przekonanie, jakie na ich temat utrzymuje si na Zachodzie jest takie, e w ZSRR trwa gboko
333
zakorzeniona, spontaniczna walka pomidzy konserwatywnymi zwolennikami reimu a liberalnymi naukowcami, pisarzami i innymi intelektualistami. Intensywne wzburzenie, wspczucie i poparcie Zachodu s naturalnie pobudzane przez wiadomoci o tym, e dysydenci tacy jak Sacharow s nkani przez KGB, aresztowani i skazywani na wizienie lub wydalenie z kraju bez sdu. Emocje s nastpnie potgowane przez celowe czenie problemw sowieckich dysydentw ze spraw ydw sowieckich. To zapewne emocjonalno ludzi Zachodu uniemoliwia im zrozumienie faktu, e wiksza cz wiadomoci o ruchu dysydenckim jest uzyskiwana przez Zachd dziki uprzejmoci wadz sowieckich. Wzrost ruchu dysydenckiego jest czsto postrzegany jako jeden z owocw odprenia Wschd-Zachd w latach szedziesitych. Dugotrwae nadzieje i oczekiwania Zachodu na wyzwolenie sowieckiego reimu w przyszoci, zostay oparte na wierze w ewentualny sukces bohaterskiej walki dysydentw, pomimo wyranej fali ich przeladowa. W rzeczywistoci zarwno sam ruch dysydencki jak i rzucajce si w oczy przeladowania s w duej mierze sztuczne i obie te czci stanowi fragment zamierzonej inscenizacji, rozgrywanej na potrzeby kocowej fazy dalekosinej polityki Bloku Sowieckiego. Faza ta moe zacz si wkrtce po znikniciu ze sceny politycznej Breniewa i moliwe, e bdzie temu towarzyszy [fragment pisany znacznie wczeniej, ni go opublikowano w 1984 r.] spontaniczne, uaktywnione pod wpywem chwili wyzwolenie reimu, ktre zostanie uwiarygodnione dziki rehabilitacji obecnych przywdcw dysydenckich. Oczywicie, analogia pomidzy obecnym ruchem dysydenckim a Trustem nie moe by dokadna. Warunki na wiecie zmieniy si dogbnie w cigu 50 lat, ktre upyny midzy nimi. W latach dwudziestych Lenin, Dzieryski i GPU walczyli o prze-
334
trwanie komunizmu w jednym pastwie. W latach szedziesitych i siedemdziesitych opozycyjne ruchy dysydenckie wszelkiej maci na wiecie zaczy by eksploatowane przez cay Blok Komunistyczny, co rzucao si w oczy w Czechosowacji w 1968 roku. Ruchy dysydenckie s dostrzegalne wszdzie w Europie Wschodniej, s nawet w Chinach. Ten rozdzia bdzie ograniczony do poddania analizie postaci nieoficjalnego przywdcy dysydenckiego Andrieja Sacharowa, mieszkajcego obecnie na wewntrznym wygnaniu w miecie Gorki.
Sacharow
Andriej Sacharow jest wybitnym naukowcem [pisane w 1984 r.], ktrego przesze zasugi dla sowieckiego reimu w dziedzinie rozwoju broni jdrowych zostay oficjalnie docenione. Jako jeden z gwnych naukowych doradcw sowieckiego rzdu mg mie prawo dostpu do najtajniejszych sekretw atomowych i wgld w sowieck strategi i sowieckie stosunki na polu jdrowym z innymi pastwami komunistycznymi, w tym z Chinami. Jest nieprawdopodobne, e Sacharow mgby mie okazje do utrzymywania kontaktw z zachodnimi kolegami i przyjacimi, podczas gdy na powanie byby porniony z reimem, czyli stanowiby dla tego reimu zagroenie. Nawet ze swojego miejsca zesania, z Gorki, jest on w stanie przekazywa swoje pogldy na Zachd poprzez porednikw i korespondencj. Jedyny logiczny wniosek z tych faktw wynika taki, e Sacharow cay czas pozostaje lojalnym sug swojej wadzy, a jego zadanie polega teraz na wypenianiu roli zasuonego rzecznika sowieckich strategw dezinformacji. Temat wsplnych interesw wiata Wschodu i Zachodu, rozwinity przez sowieckich agentw wpywu w latach sze-
335
dziesitych, zosta rozszerzony po roku 1968 o koncepcje zbienoci (konwergencji) pomidzy systemami komunistycznym i niekomunistycznym, co znamienne, najwicej szczeglnej uwagi tym koncepcjom powici Sacharow w swoich pismach. Zanim przeanalizujemy owiadczenia Sacharowa, wypada przypomnie krtko o wymienianym ju wczeniej ruchu Zmiana Znakw Drogowych. Zwolennicy ruchu utrzymywali, e reim sowiecki przechodzi ewolucj w kierunku od pastwa ideologicznego do tradycyjnego, narodowego i kapitalistycznego. A wic, jak argumentowali, biaa emigracja rosyjska nie powinna zwalcza sowieckiego reimu, a wprost przeciwnie, wsppracowa z nim, by pobudza i utrwala rozwj tych trendw ewolucyjnych. Ruch wywar znaczny wpyw zarwno na rosyjskich emigrantw, jak i na zachodnie rzdy, z ktrymi oni utrzymywali kontakty, w efekcie doprowadzio to do wypracowania przychylnoci i warunkw dogodnych dla reimu komunistycznego, by mg osign swoje cele, a mianowicie dyplomatyczne uznanie przez Zachd i pomoc ekonomiczn. Jednak wszystkich poplecznikw ruchu Zmiana Znakw Drogowych spotka zawd i bdem byo ich zaufanie hasom propagandowym. Dyplomatyczne uznanie i pomoc ekonomiczna nie pomogy w ewolucji Zwizku Sowieckiego w konwencjonalne, kapitalistyczne i narodowe pastwo. Przeciwnie, reim sowiecki wyoni si z lat dwudziestych silniejszy, bardziej bezwzgldny, bardziej agresywny i znacznie bardziej wzmocniony ideologicznie ni poprzednio. Poplecznicy ruchu Zmiana Znakw Drogowych i wszyscy, ktrzy na stawiali, okazali si by faszywymi prorokami. Zachodni teoretycy zbienoci celw i interesw, niewiadomie i naiwnie przyjmuj w zasadzie to samo przesanie dezinformacyjne, ktre kolportowali zwolennicy ruchu Zmiana Znakw Drogowych, mianowicie, e ideologia komunistyczna podupada, e komunistyczne reimy s coraz blisze zachodniemu mo-
336
delowi pastwa, i e pojawiaj si due szanse na dalsze powane zmiany w tych reimach, co byoby podane i korzystne dla zachodnich interesw, czyli powinno by popierane i promowane. W latach dwudziestych takie przesanie byo przekazywane poprzez ruch emigrantw; poczynajc od roku 1958, do tego celu byli wykorzystywani sowieccy naukowcy. W dwudziestych latach przesanie podkrelao, tak oczekiwan przez Zachd, naturaln tendencj reimu sowieckiego do odchodzenia od ideologii komunistycznej w kierunku systemu kapitalistycznego. W latach szedziesitych przekonywano opini w nieco inny sposb. Propagatorzy zbienoci argumentowali, i pod wpywem rewolucji technologicznej Zwizek Sowiecki rozwija strukturalne podobiestwa do Zachodu; i ot te podobiestwa stanowiy dla nich najtrwalszy fundament, na ktrym konstruowali swoje twierdzenia o istnieniu wsplnych interesw midzy tymi dwoma rnymi systemami. Jako cementu umacniajcego te konstrukcje propagandowe uywano nastpnie hase o zagroeniu rozwojem broni jdrowej i koniecznoci wsplnych dziaa dla uniknicia konfliktu atomowego Wschd-Zachd. Znakomicie i stale rozgrywano argumenty o rzekomych odmiennociach sowiecko-chiskich, przeciwstawiajc sowieckie umiarkowanie skrajnemu ekspansjonizmowi i militaryzmowi komunistycznych Chin, wobec ktrego Zachd powinien zwiera siy we wsplnym interesie ze Zwizkiem Sowieckim, jakim miaa by obrona przed tym zagroeniem ze Wschodu. Poniewa pojcie ewolucji, ale autentycznej, w wiecie komunistycznym nie istnieje, nie ma wic adnych podstaw do twierdze o jakichkolwiek zbienociach z Zachodem. Take rzekome nieporozumienia i konflikty chisko-sowieckie s jedynie produktem wsplnej, sowiecko-chiskiej dezinformacji, tym bardziej wic nie mona mwi o wsplnocie interesw midzy
337
Zachodem a Zwizkiem Sowieckim lub Chinami, ktre mogyby by skierowane przeciwko ktremu z tych dwch krajw. Zarwno pojcia o zbienociach, jak i o wsplnocie interesw zostay uksztatowane przez komunistyczn dezinformacj, w interesie dalekosinej polityki Bloku Sowieckiego. Zachodnie teorie zbienoci (konwergencji) s rwnie, niestety, skonstruowane na podstawie komunistycznej dezinformacji, przyjtej przez opini Zachodu jako rzetelna i trwaa warto. W ogle zachodnie yczenia zbienoci pomidzy systemami komunistycznym i niekomunistycznym byy przewanie szczere, bowiem w krajach Zachodu utrzymyway si obiektywnie uzasadnione i silne obawy, dotyczce zagroenia konfliktem jdrowym midzy Wschodem a Zachodem. W krajach tych dao si zauway predyspozycje do przyjmowania za autentyczne i wiarygodne informacje o opozycyjnoci Sacharowa, ktre on zawar w swoim traktacie, krcym podobno w drugim obiegu w ZSRR, a na Zachodzie wydanym nieoficjalnie pod tytuem Postp, wspistnienie i wolno intelektualna oraz w jego pniejszej ksice Tu mwi Sacharow.1 Akceptowanie faszywych wyobrae o zbienociach faktycznie rozprzestrzeniao si na Zachodzie. Take wiadomoci o konflikcie chisko-sowieckim, faszywym przecie i wyreyserowanym w ramach dezinformacji, powszechnie akceptowano jako rzeczywiste. Faszywe pojcia na temat dalszego rozwoju wydarze, inspirowane przez te oszustwa, wzniecay oczekiwania wrd zachodnich politykw oraz ogu spoeczestwa, na znaczn popraw stosunkw pomidzy Zwizkiem Sowieckim a Zachodem w latach szedziesitych, oraz pomidzy Chinami a Zachodem w latach siedemdziesitych. Czy zachodni propagatorzy zbienoci uwiadamiali to sobie, czy nie a wikszo nie uwiadamiaa sobie ich postawa bya uksztatowana przez Blok Sowiecki i jego szerokie wysiki dezinformacyjne, ktre zakrojone byy na osignicie
338
celw strategicznych nowej doktryny: dalekosinej polityki caego Obozu. Gwny tok rozumowania i przekonywa Sacharowa odnonie zbienoci jest zawarty w jego dwch publikacjach: Progress, Coexistence, and Intellectual Freedom (Postp, wspistnienie i wolno intelektualna) oraz w Sakharov Speaks (Tu mwi Sacharow).2 W tych tekstach Sacharow wyraa zaniepokojenie o los ludzkoci, zagroonej unicestwieniem, przeto oferuje lepsz alternatyw. Dzieli on obecne i przysze wydarzenia wiatowe na kilka zachodzcych na siebie etapw. W pierwszym etapie narastajca walka ideologiczna w krajach socjalistycznych pomidzy siami stalinowskimi i maoistycznymi z jednej strony, oraz realistycznymi siami lewicowych komunistw-leninowcw (oraz lewicowcw na Zachodzie) z drugiej, bdzie prowadzi do gbokiego rozamu ideologicznego na frakcje midzynarodow, narodow i trzon wewntrzpartyjny. Wedug Sacharowa oznacza to, e W Zwizku Sowieckim i innych krajach socjalistycznych, ten proces bdzie prowadzi najpierw do powstania systemu wielopartyjnego (tu i wdzie) i do ostrej walki ideologicznej oraz dyskusji, a wreszcie do ideologicznego zwycistwa realistw, afirmujcych polityk wzrastajcego pokojowego wspistnienia, wzmocnienia demokracji i rozszerzenia reform gospodarczych (1960-1980).3 Te daty odzwierciedlaj najbardziej optymistyczny rozwj wydarze. Zgodnie z dalszym wywodem Sacharowa, W drugim etapie wytrwae zadania postpu spoecznego i pokojowego wspistnienia ze Stanami Zjednoczonymi i innymi krajami kapitalistycznymi, oraz presja wywierana przez przykad krajw socjalistycznych i wewntrzne siy postpowe (klasa pracujca oraz inteligencja), doprowadz do zwycistwa lewicowego skrzyda reformatorskiego buruazji, ktre zapocztkuje wdraanie programu zblienia (zbienoci, konwergencji) z socjali-
339
zmem, to oznacza postp socjalny, pokojowe wspistnienie i wspprac z socjalizmem na skal wiatow, oraz zmiany w strukturze wasnoci. W tej fazie przewiduje si poszerzon rol inteligencji, oraz atak na siy rasistowskie i militarystyczne (1972-1985). W trzecim etapie Zwizek Sowiecki i Stany Zjednoczone, przezwyciywszy wzajemne uprzedzenia, rozwi problem uratowania biedniejszej czci wiata (...) W tym samym czasie bdzie postpowa rozbrojenie (1972-1990). W czwartym etapie socjalistyczna zbieno zredukuje rnice w strukturach socjalnych, bdzie promowa wolno intelektualn, nauk i postp gospodarczy, oraz doprowadzi do utworzenia rzdu wiatowego i zagodzenia sprzecznoci narodowych (1980-2000). 4 Nie mona krytykowa Sacharowa z powodu jego obaw co do zagroenia konfliktem jdrowym. Natomiast niepokojcy jest fakt, i teoretyzowania jego na temat zbienoci id dalej, ni dopuszczay to zachodnie teorie. Wyobraa on sobie zbieno na komunistycznych warunkach, kosztem Zachodu. Z jego rozumowania wida oczywicie, e przedstawia on rozam chiskosowiecki jako sam w sobie autentyczny, ponadto jako rzeczywisty katalizator przegrupowania wiatowego ukadu si. Aby zrozumie rzeczywiste znaczenie owiadcze Sacharowa, naley podda spenian przez niego rol przebadaniu w wietle raportu Szelepina oraz dalekosinej polityki, zatwierdzonej w latach 1958-60, czyli w okresie gdy Sacharow da si pozna w Zwizku Sowieckim jako zauwaalny dziaacz polityczny. Jako gwny rzecznik tak zwanego ruchu dysydenckiego, ma wszystkie cechy prowokatora. Jeli byby on prawdziwym opozycjonist, to nie miaby najmniejszych moliwoci nawizywania kontaktw z zachodnimi kolegami i przyjacimi. Co wicej, jako naukowiec pracujcy w dziedzinie bada jdrowych z pew-
340
noci mia prawo uczestniczenia w naradach, dotyczcych strategii jdrowej na szczeblu podejmowania decyzji politycznych, w okresie gdy bya lansowana dalekosina polityka z wykorzystywaniem dezinformacji. Rzecz oczywista wobec tego, e znaby faktyczny stan chisko-sowieckich stosunkw w dziedzinie jdrowej i w innych. Gdy jestemy wiadomi sowieckiego programu dezinformacji, obejmujcego wszystkie dziedziny ycia, to wiemy rwnie, e jakiekolwiek owiadczenie sowieckiego naukowca, odnonie zagadnie strategicznych, musi by postrzegane jako opublikowane w oparciu o instrukcje reimowe. Ponadto Sacharow wiedziaby, e prawdziwa liberalizacja w Zwizku Sowieckim mogaby ewentualnie nadej nie w sposb, jaki on sugeruje, e dokonaaby si w wyniku spontanicznego rozwoju wydarze, ale wycznie w zgodnoci z planem wypracowanym wczeniej przez reim. Gdyby Sacharow by prawdziwym opozycjonist, na pewno ukazaby prawd. Z faktu, e tak nie uczyni, trzeba wycign wniosek, i dziaa on jako potajemny rzecznik reimu, wydelegowany do tego zadania z uwagi na naturaln si jego charyzmy w kontaktach z zachodnimi naukowcami i liberaami. Sacharow przepowiada zmiany w Zwizku Sowieckim i w innych krajach socjalistycznych. Te zmiany bd przejawia si w pojawieniu si wielopartyjnego systemu tu oraz tam oraz w ideologicznych dyskusjach midzy stalinowcami a realistami czy leninowcami. W tej walce Sacharow przewiduje zwycistwo realistw (leninowcw), ktrzy wedug niego potwierdz polityk wzrastajcego pokojowego wspistnienia, wzmocnienia demokracji oraz rozszerzenia reform gospodarczych. Przysze zmiany w systemie sowieckim s postrzegane przez Sacharowa jako kontynuacja obecnych wydarze politycznych i reform gospodarczych.
341
Odczytujc prognostyki Sacharowa jako produkt sowieckiej dezinformacji, naley zarazem wywnioskowa, e pewne jego wypowiedzi nawizuj do prawdopodobnej przyszej linii dziaa komunistycznych i ich planowanych terminw. Przeto mona spodziewa si przyszych reform politycznych i ekonomicznych w pastwach Bloku, ktre ponownie zostan wykorzystane do celw dezinformacji. Reformy te bd ukazywa pozorowany wzrost demokracji oraz inne, powierzchowne podobiestwa do systemu zachodniego i towarzyszy temu bdzie kolejne ujawnianie rzekomego konfliktu chisko-sowieckiego. Poczwszy od roku 1980 naley oczekiwa w Zwizku Sowieckim i gdziekolwiek indziej w bloku, ekspansji demokracji z pozorami tak zwanego systemu wielopartyjnego. Byoby to logiczn kontynuacj i kulminacj dezinformacji, prowadzonej w poprzednich dwch dekadach, oraz wstpem do wprowadzania wewntrz Bloku finaowej fazy dalekosinej polityki. Jest spraw oczywist, e w tej fazie niektrzy z obecnych wybitnych dysydentw czy liberaw, takich jak sam Sacharow w Zwizku Sowieckim czy Dubczek w Czechosowacji ktrzy s rzekomo przeladowani przez swoje reimy zostan wybrani na przywdcw nowych partii demokratycznych w swoich krajach. Rzecz jasna, i przez cay czas bd oni pozostawa pod utajonym przewodnictwem i kontrol swoich partii komunistycznych, ale objawienie si ich w roli przywdcw nowych partii Zachd bdzie postrzega jako sensacyjny dowd na to, e nadchodzi prawdziwa wolno w komunistycznych reimach, a takie nastawienie Zachodu stanie si podstaw do praktycznego realizowania teorii zbienoci pomidzy dwoma systemami, zgodnie z przewidywaniami Sacharowa. Gdy czytamy pisma Sacharowa jako sowieckie dezinformacje i w tym nawietleniu rozszyfrowujemy jego przesania, to mona przewidzie, e Blok Komunistyczny dalej bdzie wykorzy-
342
stywa do manipulacji propagandowych fikcyjny rozam chisko-sowiecki, doprowadzajc go nawet do etapu formalnego (ale fikcyjnego) zerwania stosunkw dyplomatycznych oraz bardziej widowiskowych przejaww wrogoci ni te, ktre do tej pory miay miejsce na pograniczu chisko-sowieckim. Moe to spowodowa przegrupowanie si midzynarodowych, co bdzie szkodliwe dla interesw zachodnich, ale korzystne dla komunistycznych celw dalekosinej polityki. Sacharow przewiduje postpujce zmiany na Zachodzie, szczeglnie w Stanach Zjednoczonych, wprowadzane pod presj pastw socjalistycznych oraz wewntrznych si postpowych, istniejcych w Stanach Zjednoczonych i innych krajach zachodnich. Lewicowe skrzydo buruazji zwyciy i rozpocznie wdraanie programu zblienia (zbienoci) z socjalizmem. Zostanie wprowadzony postp socjalny i zmiany w strukturze wasnoci. Lewicowy reformistyczny element rwnie rozpocznie wspprac z socjalizmem, i to ju na skal wiatow. Bd si zdarzay siowe zmiany w strukturach politycznych i militarnych. Podczas drugiej fazy (1972-1985) rola inteligencji zostanie rozszerzona i zostanie przeprowadzony atak na siy rasistowskie i militarystyczne. Dalsze wane wnioski uzyskane z prognoz Sacharowa, czytanych jako dezinformacje s takie, e Blok i jego ideologiczni sprzymierzecy planuj w przyszoci dziaania, majce na celu utrwalenie opisywanych przez Sacharowa zmian, ktre na Zachodzie si ju dokonay. Celem tych dziaa Bloku bdzie uzyskanie na Zachodzie dalszych zmian, tym razem systemowych, czyli wdroenie systemu bliszego modelowi komunistycznemu. Zmiany, planowane w tym czasie dla ukadu sowieckiego, bd zwodnicze i fikcyjne, te planowane dla Zachodu bd prawdziwe i rzeczywiste. Do tego sprowadza si znaczenie zbienoci w jzyku komunistycznym.
343
Zauwaalny i zasugujcy na krytyk jest fakt, e Sacharow, tak zwany opozycyjny sowiecki intelektualista, w swoich wypowiedziach odnoszcych si do rasizmu i militaryzmu Stanw Zjednoczonych, nie tylko uywa pospolitego argonu komunistycznych propagandzistw, lecz take w peni identyfikuje si z istot dalekosinych przewidywa komunistycznych, oraz propaguje ich pniejsze wykorzystanie w praktyce i zdaje si pracowa dla wypenienia tych prognoz. W rozumowaniu Sacharowa najbardziej uderzajcym punktem s wybrane przez niego kluczowe daty przyszych wydarze, a mianowicie lata 1960-80, na ktre przewiduje on ekspansj politycznej demokracji i reform gospodarczych w krajach socjalistycznych; nastpnie 1972-85 kiedy ma doj do zmian siowych w strukturach wojskowych i politycznych Stanw Zjednoczonych.5 Inaczej mwic, wida charakterystyczn zbieno prognozowanych przez Sacharowa dat z ustanowieniem dalekosinej polityki Bloku w 1958-60, jej harmonogramem czasowym, w tym z rozpoczciem fazy finaowej okoo roku 1980. Nie jest to zbieg okolicznoci, poniewa Sacharow jako ukryty rzecznik strategw komunistycznych i tajny ordownik ich dalekosinej polityki, w ten sposb stara si promowa trendy sowieckie, by zaszczepia i utrwala je w mentalnoci Zachodu, zwaszcza w odniesieniu do idei zbienoci, nieoddzielnej od projektw dalekosinej polityki. Prognozy Sacharowa, czytane jako dezinformacja i odpowiednio rozszyfrowane, zapowiadaj oczywiste zwycistwo Bloku Sowieckiego i jego dalekosinej polityki, ktrej Zachd podda si w peni, z minimalnym oporem. Takie jest prawdziwe znaczenie uwagi o najbardziej optymistycznym rozwoju wydarze. Podkrelajc w skrcie, e sugerowana przez Sacharowa idea zbienoci oznacza dla Zachodu dokadnie taki rezultat, jaki on prognozuje, autor niniejszej ksiki pragnie przekaza ostrzee-
344
nie, eby tych skutkw unikn. Sacharow widzi ten rezultat jako optymistyczny, jako wynik spontanicznych zdarze w rodzaju rozamu chisko-sowieckiego oraz reform politycznych i gospodarczych w krajach komunistycznych. On pragnie takiego obrotu rzeczy. Celem tej oto ksiki jest jednak zwrcenie uwagi Zachodu na niebezpieczestwa, poniewa nie bdzie adnych spontanicznych wydarze, a rozwj sytuacji bdzie wynika z wdraania polityki Bloku Sowieckiego, zdefiniowanej w latach 1958-60, ktra wykorzystuje rne metody i kalkulacje w tym fikcyjne rozamy oraz oszukacze ewolucje i reformy, lansowane ze wiadom lub niewiadom pomoc sowieckich naukowcw i intelektualistw takich jak Sacharow i inni. Oficjalne stanowisko komunistyczne wobec teorii zbienoci (konwergencji) jest opisane w Convergence of Communism and CapitalismThe Soviet View (Zbieno komunizmu i kapitalizmu wizja sowiecka). Wedug tej ksiki to Sowieci atakuj teori zbienoci, o czym mwi zarwno zachodni eksperci, jak i Sacharow. Przywdcy sowieccy okrelaj zbieno jako podstpn form zachodniej dywersji oraz jako now, pozytywn posta antykomunizmu. Sowieci twierdz, i rozpowszechnianie koncepcji zbienoci uroso w krajach zachodnich do rangi polityki rzdowej. Czyli wedug takiej sowieckiej wizji, teorie zbienoci maj dwa cele: pierwszy to odnowienie kapitalizmu; drugim jest przedstawianie zmikczonego lub sabncego komunizmu. Innymi sowy, Sowieci przekonuj, e uwaaj cel pierwszy za obron kapitalizmu, a drugi jako wysiki zmierzajce do obalenia komunizmu. Sowieci wyrniaj kolejno teorie budowania mostw i teorie spoeczestwa przemysowego i postprzemysowego, ktre tak jak i ich propagatorzy zostaj poddane krytyce: Fourastie, Aron, Galbraith, Marcuse, Kahn, Brzeziski, Leonhard, Bell i inni. Bell zosta wybrany z powodu jego teorii o podobiestwie zmian w siach zbrojnych
345
przeciwnych systemw politycznych, zachodzcych pod wpywem rewolucji naukowo-technologicznej. Ponadto Sowieci wyraaj obawy dotyczce konsekwencji wpywu, wywieranego przez teorie zbienoci na modzie sowieck, na ich naukowcw i innych intelektualistw. Sacharow jest przedstawiony jako przykad osoby, ktra pozwolia si zwie urokom zachodnich teorii zbienoci i ktra pniej rozwina dalej wasne teorie o zblieniu midzy dwoma systemami. Wspomina si o jeszcze innym fizyku, Kapicy jako o kim, kto zgodzi si z wieloma pogldami, goszonymi przez Sacharowa.6 W ksice Zbieno komunizmu i kapitalizmu wizja sowiecka znajduje si rozdzia o intrygujcym tytule Zastosowanie zbienoci przez Moskw do wasnych celw. Autorzy twierdz, e zdaniem sowieckich przywdcw koncepcja zbienoci moe by uyteczna jako punkt wyjcia w celu odmodzenia edukacji ideologicznej w Zwizku Sowieckim. Natomiast apeluje si do partyjnych robotnikw, zainteresowanych doktryn i ideologi, aby popieszyli obala nowe mity propagandy imperialistycznej, oraz by wznieli si do wyszych poziomw zrozumienia bogactwa i wiecznej aktualnoci marksizmu leninizmu. Co wicej, jak stwierdzaj autorzy, teorie zbienoci dostarczaj szpikulca, ktry stymuluje i dodaje ... pikanterii sowieckim kampaniom ideologicznym. Jeszcze waniejsze jest, e dostarczaj te tncego ostrza na argumenty Moskwy, e ZSRR nadal jest oblony przez nieprzejednanego i niebezpiecznego wroga, pomimo tego, e Sowieci twierdz, i kapitalistyczne oblenie jest faktem z przeszoci, i (...) e rwnowaga wiatowych si przechylia si nieodwracalnie na korzy ZSRR. Amerykaskie rodki przekazu, agencje wywiadowcze i ambasada USA w Moskwie byy przedmiotem atakw ze strony KGB, w sowieckiej prasie, za rozprzestrzenianie idei zbienoci oraz
346
za wykorzystywanie turystyki i wyjazdw w ramach wymiany naukowej i technologicznej, w celach korumpowania sowieckich obywateli, zwaszcza naukowcw i ludzi modych. Argument takiego zagroenia dla bezpieczestwa sowieckiego systemu zosta przez reim wykorzystany, by usprawiedliwi zaostrzenie kontroli nad sowieckim spoeczestwem. Na tej samej zasadzie, sowiecki atak na teorie zbienoci zosta powizany z atakiem na nacjonalistw ukraiskich, na syjonistw i grupy religijne w Zwizku Sowieckim i za granic. Zdaniem autorw, sowieccy analitycy odrniaj wrd propagatorw teorii zbienoci wrogw, ktrzy wykorzystuj teorie zbienoci do celw wywrotowych, oraz idealistw, pord ktrych znajduj si wybitni naukowcy, ordownicy pokoju i przeciwnicy militaryzmu. Idealici to ci, midzy ktrymi wyrnia si wybitna i sawna osoba profesora Galbraitha, s oni postrzegani przez Sowietw jako ci, ktrzy bd gotowi zaoferowa obiecujce cele dla sowieckich wpyww. Jako e autorzy dziea Zbieno komunizmu i kapitalizmu wizja sowiecka nie bior pod uwag ani wykorzystywania metody dezinformacji w przeszoci ani zatwierdzenia nowej polityki Bloku w latach 1958-60, pomijaj te fakt nowej roli politycznej i dezinformacyjnej, wyznaczonej wtedy dla sowieckich naukowcw, zatem ich wyjanienia dotyczce wykorzystania teorii zbienoci w obecnej polityce sowieckiej s niekompletne, Rzeczywiste znaczenie takiego ataku sowieckich przywdcw na teorie zbienoci moe by w peni zrozumiane, gdy si uwzgldni to historyczne, przeanalizuje owiadczenia Sacharowa na temat zbienoci, powyej opisane i wemie si pod uwag wnioski, i Sacharow dziaa jako kana dla sowieckich wpyww i dezinformacji. Poczynajc od poowy lat szedziesitych, reimy komunistyczne nasiliy indoktrynacj ideologiczn wasnych spoe-
347
czestw, w ramach przygotowa do wkroczenia w finaow faz wdraania nowej strategii politycznej okoo 1980 roku. Ponowiono kampani indoktrynacji ideologicznej poczonej z militarystyczn, w Zwizku Sowieckim w latach 1966-67, czyli w tym samym czasie i o podobnej treci co rewolucja kulturalna w Chinach; przypuszczono atak na kontrrewolucj w Czechosowacji w roku 1968. Komunistyczni przywdcy, w miar wzmacniania wasnych programw indoktrynacji, dyli do uchronienia wasnych spoeczestw przed negatywnymi wpywami zachodnich idei, przy czym rozsiewali na szerok skal wasne dezinformacje. Pomagajc w uksztatowaniu si zachodnich teorii zbienoci, wypucili potny bumerang przeciwko Zachodowi, ale rwnoczenie podjli rodki zapobiegawcze, by ten bumerang nie odbi si rykoszetem o ich wasne spoeczestwa. Zarazem te dziaania stworzyy im wiele okazji, by odsoni i zaatakowa ideologiczny sabota i tricki zachodniej propagandy. Nie byo niczego nowego w tak zastosowanej technice propagandy. Posugiwano si typowymi metodami prowokacji politycznej. Protagonistw demokratyzacji i teorii zblienia uyto teraz do skutecznych manipulacji, w ramach realizacji dalekosinej polityki, tak jak kiedy, w latach dwudziestych, posugiwano si aktywistami ruchu Zmiana Znakw Drogowych. Upowszechniane pogldy jednych i drugich byy haaliwie atakowane przez sowieckich propagandzistw jako zachodnia dywersja ideologiczna i w ten przewrotny sposb KGB, tak jak wczeniej GPU, uwiarygodniaa swoj agentur w oczach opinii zachodnich. Jedni i drudzy posuyli te do aktywnego zwalczania autentycznej opozycji wewntrznej. Rnica midzy czasem lat dwudziestych a obecnym [1984 r.] zawiera si w tym, e obecnie takie prowokacje maj znacznie szerszy zasig i duo szybciej si rozprzestrzeniaj, s o wiele bardziej wyrafinowane oraz przeznaczone s dla caego Bloku Komunistycznego.
348
Sowieckie ataki na teorie zbienoci maj wic w pierwszej kolejnoci cele obronne i wewntrzkrajowe. Po drugie su strategicznym celom polityki zagranicznej. Pomagaj wykreowa na Zachodzie zaufanie do tych teorii jako solidnego i skutecznego ora do uporania si z komunistycznym wyzwaniem. Stratedzy komunistyczni maj nadziej i oczekuj, e krytykowanie przez nich teorii zbienoci bdzie odebrane na Zachodzie jako dowd ich wasnego zaniepokojenia co do ich skutecznoci oraz oddziaywania takich teorii na ich wasne rzdy, a przede wszystkim na naukowcw. Intencj komunistycznych krytyk jest nakonienie zachodnich propagandzistw do tego, by kontynuowali z wikszym staraniem rozwijanie teorii zbienoci i tym samym odwrcili swoj uwag od mniej irracjonalnych, czyli potencjalnie bardziej niebezpiecznych tematw. Po trzecie, krytykowanie przez Sowietw Sacharowa i teorii zbienoci moe by postrzegane jako sowieckie wysiki podjte dla wypracowania na Zachodzie wiarygodnoci co do osoby Sacharowa oraz jemu podobnych, szczerych przeciwnikw i mczennikw obecnego sowieckiego systemu, ktrzy wyraaj prawdziwy bunt przeciwko reimowi. Maskujc wic wasn teori zbienoci i przedstawiajc j jako doktryn opozycji, Sowieci mog osign na Zachodzie wikszy efekt dla popularyzowania ich koncepcji zbienoci, to znaczy uzyska zbieno na ich, sowieckich warunkach. W wietle polityki Bloku z lat 1958-60, oraz stosowania dezinformacji, w celu wdraania w ycie tej polityki, mona dostrzec, i pojcia wsplnego interesu i teorii zbienoci nie rozpowszechniy si na Zachodzie spontanicznie, lecz byy odbiciem oraz rezultatem komunistycznych operacji dezinformacyjnych, ktrych oddziaywanie zostao niewiadomie wchonite przez zachodnich propagatorw tyche idei. Teorie zbienoci s nierealne, poniewa brak im fundamentw. Wraenia, e wpyw ideologii komunistycznej jest sabncy, e Zwizek Sowiecki prze-
349
chodzi ewolucj z reimu ideologicznego w pastwo tradycyjne i narodowe, e toczy si walka pomidzy Zwizkiem Sowieckim a komunistycznymi Chinami, e Blok Komunistyczny rozpada si, s wszystkie faszywe. Takie wszystkie wraenia s produktem dezinformacyjnych operacji Bloku, ktre z sukcesem zasoniy prawdziwy obraz sytuacji. Od lat 1958-60 komunistyczna ideologia w krajach komunistycznych zostaa przywrcona, odnowiona i zintensyfikowana; dla biurokracji komunistycznej wytyczono nowe, konstruktywne zadania; koordynacja dziaa pomidzy krajami komunistycznymi, w szczeglnoci midzy Zwizkiem Sowieckim a Chinami, jest rzeczywista i skuteczna, lecz tajna, bya bowiem wdraana na podstawie dalekosinej polityki. Zachodnie teorie zbienoci, w sposb zamierzony bd niezamierzony ale skutecznie, przyczyniaj si do realizowania tej polityki. Propaguj odprenie i tym samym pomagaj Blokowi Komunistycznemu nabywa zaawansowan zachodni technologi, konsekwencj czego bdzie przesunicie rwnowagi si na korzy komunistw. Dostarczaj niepewnych podstaw pod racjonalne reagowanie Zachodu na rosnce komunistyczne zagroenie polityczne i wojskowe. Domagaj si politycznego i ideologicznego rozbrojenia Zachodu. Niwecz zachodnie wysiki dyplomatyczne, majce na celu wzmocnienie zachodnich sojuszy antykomunistycznych i kieruj je w stron iluzorycznych i nierealistycznych przymierzy z tym czy innym krajem komunistycznym. Stwarzaj wyolbrzymione nadzieje na Zachodzie, co do moliwoci wspistnienia ze wiatem komunistycznym. Rozwijaj baz dla zniszczenia zachodniego morale oraz publicznego zaufania do tych zachodnich mw stanu, dyplomatw i pracownikw naukowych, ktrzy przedstawiali teorie oparte o wsplny interes i zbieno, a ktrzy zostan skompromitowani jako prorocy-bankruci, gdy pogldy o zbienoci zostan obalone. W aktualnej fazie dalekosinej polityki tak wielkie jest powodzenie bdnego
350
pojcia o zbienoci, e mona z pewnoci spodziewa si, i nowi Sacharowowie i nowe odmiany teorii zbienoci pojawi si w trzeciej, finaowej fazie.
Cele dezinformacji o ruchach dysydenckich

Utworzenie faszywego i w peni kontrolowanego ruchu opozycyjnego, jak ruch dysydencki, suy strategicznym celom wewntrzkrajowym i zagranicznym. Na skal krajow jest jak motor do napdzania przyszociowej, faszywej liberalizacji reimu komunistycznego; podburza niektre, by moe opozycyjne elementy do ujawnienia si, a tym samym do wystawienia na kontratak wadzy i sub bezpieczestwa, inni s neutralizowani lub doprowadzani do desperacji. W wymiarze zewntrznym dysydenci mog posuy jako wehiku, poruszajcy machin informacyjn, wykorzystywan do rozgrywania rnych zagadnie dezinformacji, odnonie ewolucji systemu komunistycznego. Odpowiednio nagoniona fala przeladowa dysydentw, czciowo prawdziwych, po czci faszywych, wyzwala sympatie Zachodu oraz delikatne przymierza z poszkodowanymi, czyli tymi, ktrzy s w rzeczywistoci tajnymi wytworami reimu. Przygotowuje sceneri, w ktrej rozgrywa si bdzie przysza dramatyczna liberalizacja systemu, a zacznie si ona od uwypuklenia kontrastw pomidzy neostalinowcami oraz przyszym socjalizmem z ludzk twarz. Ksztatuje kadr ludzi, ktrzy znani ju i rozpoznawani na Zachodzie, mog by w przyszoci wykorzystani jako przywdcy i poplecznicy systemu wielopartyjnego pod rzdami komunistycznymi. Dysydenckie zwizki zawodowe i intelektualici mog by uywani do promowania solidarnoci z zachodnimi partnerami i angaowania ich do wsplnej kampanii na rzecz rozbrojenia i zreformowania zachodniego kompleksu wojskowo-przemysowego. Po upywie du-
351
szego czasu dojdzie do tego, e zachodnie rodowiska i osoby indywidualne, zaangaowane w obron przeladowanych dysydentw, stan przed dylematem uznania za bd wasnego poparcia dla dysydentw, albo przyjcia do wiadomoci, e komunizm przeszed radykaln zmian, wytwarzajc zbieno, co moe by dla nich perspektyw atwiejsz do zaakceptowania, a nawet podan.
1
Andriej D. Sacharow, Sakharow Speaks (Tu mwi Sacharow), wyda Harrison E. Salisbury, London 1974, Collins & Havrill Press.. Goure, Foy D.Kohler, Richard Soll and Annette Stiefbold, Convergen-
2 Leon
ce of Communism and Capitalism The Soviet View (Zbieno komunizmu i kapitalizmu wizja sowiecka), Miami, Florida, Centre od Advanced International Studies, University of Miami, 1973, str. 44-46; Sakharov Speaks, op. cit., str. 107 i nastpne.
3 4 5 6
Sakharov Speaks. op. cit., str. 108; Sacharow podaje te daty jako: 1968-80. Sakharov Speaks, op. cit., str. 107 i nastpne. Tame, zobacz nota 3. Nie jest jasne, dlaczego Sacharow i Kapica, ktrzy obaj byli tak otwarcie gadatliwi, nie zostali wydaleni z Sowieckiej Akademii Nauk, chocia Sacharowowi przynajmniej odebrano jego wyrnienia pastwowe i nagrody. Z niewyjanionych przyczyn stao si to dopiero w styczniu 1980 r.
352
21 sma Operacja Dezinformacyjna: kontynuacja kontaktw eurokomunistw z Sowietami nowa interpretacja eurokomunizmu
W poowie lat siedemdziesitych doszo do manifestacyjnych polemik pomidzy KPZR z jednej strony, a komunistycznymi partiami: francusk, wosk, hiszpask oraz w mniejszym stopniu brytyjsk z drugiej strony, co wskazywao na wyonienie si nowego gatunku komunizmu, ktry cechowaa niezaleno od Zwizku Sowieckiego. Ta nowa tendencja staa si znana jako eurokomunizm. Idea eurokomunizmu jest taktycznym i zwodniczym rodkiem, przyjtym przez wiksze zachodnioeuropejskie partie komunistyczne w celu poprawienia ich notowa wyborczych i fakt ten zosta zauwaony na Zachodzie, oraz opisany, przede wszystkim w artykule The Soviet Union and Eurocommunism, pira znanego brytyjskiego uczonego, profesora Leonarda Schapiro.1 W artykule tym prof. Schapiro dowodzi ponadto, e poniewa idea eurokomunizmu pomaga zachodnioeuropejskim partiom komunistycznym w kampaniach wyborczych, wic suy rwnie interesom Zwizku Sowieckiego. Zwrciwszy na to uwag, artyku wnosi nieoceniony wkad do rozpoznania zagadnienia eurokomunizmu. Jednak autor opiera si na starej metodologii i przyj-
353
muje za pewnik trwa obecno rnic midzy KPZR a partiami eurokomunistycznymi; KPZR postrzega jako hegemona, daremnie usiujcego przywrci swoj kontrol nad tymi partiami. Analiza eurokomunizmu w wietle nowej metodologii wyranie wykazuje, e konkluzja autora jest bdna, e fenomen ten jest wpisany w strategi dezinformacji i suy jej rozprzestrzenianiu, a skierowany jest do partii spoza Bloku; e uywajc argumentu o narodowej niezalenoci niektrych partii Bloku, poda wedug wzorca z wczeniejszych operacji dezinformacyjnych. A skoro tak, to znaczy, e kilku przywdcw partii komunistycznych spoza Bloku, stao si w caej rozcigoci partnerami do przeprowadzania operacji dezinformacji i stosowania strategii midzynarodowej w celu wspierania dalekosinej polityki komunistw. Nowa analiza eurokomunizmu, w odrnieniu od dawnej, ujawnia rol, jak eurokomunizm bdzie mia do odegrania [pisane w 1984 r.] w finaowej fazie dalekosinej polityki, w latach osiemdziesitych, gdy prawdopodobnie zostanie przeprowadzona w Europie Wschodniej, na szersz skal, demokratyzacja wedug wzorca czechosowackiego z 1968 r.
Postulaty eurokomunizmu
Gwne zasady eurokomunizmu s szczegowo przedstawione w artykule prof. Schapiro. Charakterystyczne tendencje, wykazywane przez partie eurokomunistw, mona podsumowa nastpujco: pragnienie zademonstrowania emancypacji od dominacji sowieckiej; krytyczna postawa wobec znacznej represyjnej polityki sowieckiej, a w szczeglnoci amania praw czowieka, oraz nkania dysydentw w Zwizku Sowieckim i Europie Wschodniej;
354
odrzucenie pogldu, w myl ktrego internacjonalizm proletariacki utosamiany jest z pastwowymi interesami Zwizku Sowieckiego, i e te interesy przewaaj nad celami midzynarodowego, rewolucyjnego ruchu komunistycznego; upominanie si o prawo partii komunistycznych do podania wedug swojej wasnej rewolucyjnej linii politycznej nawet wtedy, gdy bdzie to w konflikcie z sowieckimi deniami do ustanowienia odprenia oraz ich powizaniami ekonomicznymi ze Stanami Zjednoczonymi i Europ Zachodni; odrzucenie pogldu przypisanego KPZR, e jedno komunistw i socjalistw jest moliwa tylko wtedy, kiedy socjalici odrzuc swoje trzymanie si wsppracy klasowej, co w praktyce oznacza, jeli zostan komunistami; odmowa przychylenia si do sowieckich da potpiania Chiczykw; sugerowanie, e zwycistwo wyborcze, odniesione przez partie komunistyczne w Europie Zachodniej, byoby wbrew sowieckim interesom; porzucenie denia do dyktatury proletariatu; zauwaalne ewoluowanie partii eurokomunistycznych w odpowiedzialne partie narodowe, ktre w przeciwiestwie do KPZR uznaj funkcjonujcy obecnie parlament i jego instytucje, oraz s zwolennikami humanitarnych i demokratycznych zasad, w tym zachowania wolnoci buruazji w ramach spoeczestwa pluralistycznego; potpienie stosowania terroru przez radykaln lewic; nieuczestniczenie przywdcw partii eurokomunistycznych w zjazdach midzynarodowych, organizowanych przez KPZR; odrzucenie istniejcych sojuszy militarnych i poparcie koncepcji neutralnej, socjalistycznej Europy;
355
rozwijanie wizi z partiami jugosowiask i rumusk; uformowanie wewntrz niektrych partii eurokomunistycznych, ortodoksyjnych grup rozamowych, lojalnych wobec Moskwy. Poniewa zaistniay odmiany w sposobie i rozmiarze, w ktrym te oglne zasady zostay wprowadzone w poszczeglnych partiach, par gwnych punktw, charakterystycznych dla kadej z nich, musi by omwionych pokrtce oddzielnie.
Partia francuska
W maju 1975 r. Partia przeprowadzia w Deklaracji wolnoci zamaskowany atak na sowieckie ograniczenia swobd obywatelskich. 4 wrzenia 1975 r. w lHumanite podkrelono, e partia jest zaangaowana w demokracj w zachodnim stylu. W styczniu nastpnego roku francuski przywdca komunistyczny Marchais powiedzia, e rozbienoci midzy jego parti a KPZR, dotyczce demokracji socjalistycznej s tak due, e nie mg on z tego powodu spotka si z Breniewem i nie by obecny na zjedzie KPZR w nastpnym miesicu, chocia partia francuska bya tam reprezentowana. Kirilenko, ktry wkrtce po tym przyby na zjazd partii francuskiej, jako reprezentant KPZR, zosta pozbawiony zwyczajowego prawa zabierania gosu. W kwietniu 1976 r. wybitny francuski komunista Kanapa skrytykowa Zwizek Sowiecki za wychwalanie polityki prezydenta Giscarda w sytuacji, gdy partia francuskich komunistw zwalczaa go. W maju Marchais zapytany, co zrobiby z francuskimi okrtami podwodnymi z wyrzutniami pociskw jdrowych, odmwi odpowiedzi. Przez wczeniejsze 22 lata jego partia konsekwentnie i nieustpliwie potpiaa militarne koncepcje odstraszania jdro-
356
wego. W styczniu 1977 r. sowieckie czasopismo Nowoje Wriemja przeprowadzio atak na Jeana Elleinsteina, wicedyrektora centrum badawczego Partii [francuskiej]. Elleinstein, ktry wczeniej napisa antystalinowsk histori Zwizku Sowieckiego, opublikowa now ksik, Le P. C., w Paryu, w 1976 r., w ktrej stwierdza, e od 1922 roku nie ma wolnoci w Zwizku Sowieckim; aowa, e jego partia nie postpia za przykadem jugosowiaskim i bya ociaa w krytykowaniu braku wolnoci w ZSRR. Marchais nie uczestniczy w obchodach szedziesitej rocznicy rewolucji w Moskwie w listopadzie 1977, ale wysa na te obchody przedstawiciela swojej partii.
Partia woska
W marcu 1975 r. Berlinguer skrytykowa promoskiewsk portugalsk parti komunistyczn, za jej niedemokratyczn postaw podczas nieudanego, prawicowego kontr-zamachu w marcu 1975 r. W sierpniu, w reakcji na prowokacyjny artyku Konstantina Zarodowa, wydawcy World Marxist Review (wiatowego Przegldu Marksistowskiego), ktry opublikowa krytyk woskiej partii za denia do sojuszy politycznych zamiast do rewolucji, LUnita odpowiedziaa, e sytuacja nowoczesnych Woch wymaga przeplatania si demokracji, socjalizmu i wolnoci. W lutym 1976 r. Berlinguer powiedzia, e pragnby ujrze socjalistyczne spoeczestwo, gwarantujce prawa zarwno osobom indywidualnym, jak i zbiorowociom. Stwierdzi take, e jego partia jest zobowizana do podtrzymywania istniejcych sojuszy midzynarodowych. Cztery miesice pniej dopowiedzia bardziej precyzyjnie, e Wochy powinny pozostawa w Sojuszu Atlantyckim, ktry gwarantowa socjalizm w wolnoci, socjalizm rodzaju pluralistycznego.
357
Partia hiszpaska
W lutym 1976 r. przywdca hiszpaskiej partii komunistycznej Carillo nie by obecny na XXV Zjedzie KPZR. W styczniu nastpnego roku partyjny hiszpaski tygodnik Mundo Obrero zaatakowa wschodnioeuropejskie rzdy za represjonowanie dysydentw. W kwietniu 1977 Carillo opublikowa ksik pt. Eurocommunismo y Estado (Eurokomunizm i Pastwo), w ktrej utrzymywa, e po szedziesiciu latach istnienia Zwizek Sowiecki wci nie by demokracj robotnikw. Jako autor programowej ksiki i przywdca partii, Carillo jest zwolennikiem pluralistycznego spoeczestwa ze swobodami buruazyjnymi, oraz niepodlegej, socjalistycznej Europy, niezalenej od adnego z (dwch) blokw wojskowych. Istnieje take zapis jego wypowiedzi, e Stany Zjednoczone tak dugo powinny byy pozostawa w Hiszpanii, jak dugo wojska sowieckie pozostaway w Europie Wschodniej. W Nowoje Wriemja ksika Carillo zostaa wyklta w czerwcu i lipcu 1977 r. W odpowiedzi na atak Sowietw, Dolores Ibarruri (La Pasionaria), weteranka hiszpaskiej wojny domowej, komunistka, ktra razem z siedmioma innymi przywdcami komunistycznymi wanie powrcia z wielu lat na uchodstwie w Zwizku Sowieckim, wniosa propozycj rezolucji, odrzucajcej sowieck krytyk Partii [hiszpaskiej]; wniosek jej zosta jednomylnie zatwierdzony na rozszerzonym plenum Komitetu Centralnego Partii. Rezolucja popieraa eurokomunizm jako jedyn drog postpu w wysoko rozwinitych krajach. Carillo uczestniczy w uroczystociach szedziesitej rocznicy Rewolucji Padziernikowej w Moskwie, w listopadzie 1977, lecz nie zosta poproszony o zabranie gosu. Poskary si na to zachodnim korespondentom. W kwietniu 1978 hiszpaska partia usuna okrelenie leninowska ze swojej nazwy, przez co narazia si na krytyk w sowieckim dzienniku Prawda.
358
Partia brytyjska
W marcu 1976 r. brytyjski przywdca komunistyczny McLennan powiedzia na XXV Zjedzie KPZR, e jego partia kierowaa swoje wysiki na cel osignicia tego rodzaju socjalizmu, ktry gwarantowaby osobist wolno, pluralizm partyjny, niezaleno zwizkw zawodowych, wolno religijn, wolno bada oraz dziaalnoci kulturalnej, artystycznej i naukowej. W artykule w Morning Star w lipcu tego roku McLennan utosami si z postulatami partii eurokomunistycznych do tego stopnia, e zaprzecza istnieniu jakiejkolwiek przewodniej partii komunistycznej oraz twierdzi, i kada partia powinna wypracowa swoj wasn polityk w swoim kraju; nikt inny nie moe tego za nich zrobi. W listopadzie skorygowana Brytyjska droga do socjalizmu zostaa przyjta jako program partii; postulowano w nim cis wspprac midzy komunistami i Parti Pracy (Labour Party). Jeszcze w tym samym 1976 roku grupa twardogowych oponentw eurokomunizmu, ktrym przewodzi Sid French, wyamaa si z Partii, utworzywszy swoj New Communist Party (Now Parti Komunistyczn).
Wsplne owiadczenia
Idee eurokomunizmu zostay, do pewnego stopnia, rozwinite w otwartej, dwustronnej wsppracy. Na przykad w listopadzie 1975 r. partie francuska i woska wyday wsplne owiadczenie po spotkaniu w Rzymie, na ktrym popierano istnienie swobd buruazyjnych, pluralizmu partii politycznych, prawa do istnienia i dziaalnoci partii opozycyjnych, oraz nastpowania po sobie wikszoci i mniejszoci. Wsplne owiadczenia byy te wydawane pniej przez partie wosk i hiszpask, oraz przez hiszpask i francusk, ktre usuny ze swoich programw zobowizanie denia do dyktatury proletariatu. (Par-
359
tia francuska te uznaa za niezbdne wydanie takiego owiadczenia, mimo i od roku 1966 nie uywaa tego terminu.) W marcu 1977 r. Marchais, Berlinguer i Carillo zorganizowali eurokomunistyczne spotkanie na szczycie, w Madrycie, na ktrym poparto cele zagranicznej polityki sowieckiej, lecz zobowizano uczestnikw, by w skali wasnych krajw pracowali w ramach si politycznych i socjalnych oraz respektowali, gwarantowali i rozwijali wszelkie rodzaje wolnoci indywidualnej i grupowej.
Stanowisko sowieckie
Midzy latami 1974 a 1977, rne artykuy Ponomarjewa, szefa wydziau midzynarodowego KPZR, take jego zastpcy Zagadina, wydawcy World Marxist Review Zarodowa, i innych, zawieray ukryt i otwart krytyk nowoczesnych kompromisw i buruazyjnych ideologw, co faktycznie oznaczao eurokomunistw.2 Artyku w organie KPZR Partijnaja yz (nr 4,1974), opisany w artykule prof. Schapiro jako najprawdopodobniej pierwszy, bezporedni atak na zachodnioeuropejsk parti komunistyczn, skrytykowa gwnego hiszpaskiego ideologa komunistycznego Azcarate, za twierdzenie, i istnieje sprzeczno pomidzy pastwowymi interesami krajw socjalistycznych, a interesami ruchu rewolucyjnego. Azcarate zosta pniej potpiony przez Sowietw za nastpne stwierdzenie, i pokojowe wspistnienie pomaga w podtrzymywaniu status quo, za odmow przyznania, e suy to lepiej przygotowaniu sprzyjajcych warunkw dla rewolucji ni zimna wojna, za krytykowanie Zwizku Sowieckiego, za sprzeciwianie si planowanej midzynarodowej konferencji komunistycznej i protesty przeciwko ustanowieniu nowego centrum organizacyjnego, oraz za podkrelanie niezalenoci pojedynczych partii komunistycznych bardziej nawet, ni rw-
360
nie naganne lekcewaenie wagi proletariackiego internacjonalizmu. 26 stycznia 1977 r. agencja TASS odrzucia krytyki Elleinsteina, dotyczce amania praw czowieka w Zwizku Sowieckim, jako antykomunistyczn propagand. Eurokomunistyczna koncepcja neutralnej, socjalistycznej Europy, zostaa bezwarunkowo odrzucona, co ogoszono w sowieckim pimie Nowoje Wriemja; Sowieci nalegali w latach 1975-1976, eby partie komunistyczne wypeniay obowizek krytykowania NATO i przedstawiay ten sojusz jako stron agresywn, przy rwnoczesnym podkrelaniu obronnoci i pokojowej roli Ukadu Warszawskiego.
Jugosowianie i Rumuni
Jugosowianie i Rumuni do pewnego stopnia identyfikowali si z eurokomunistami. Na przykad w latach 1974 i 1975, podczas dyskusji na midzynarodowej konferencji, Jugosowianie idc wzorem kilku zachodnioeuropejskich partii komunistycznych, wyraali wiele wtpliwoci co do internacjonalizmu proletariackiego. W tym samym czasie Rumuni bronili prawa partii komunistycznych do niezalenoci. W roku 1975 oba kraje, Jugosawia i Rumunia popary koncepcj neutralnej, socjalistycznej Europy, oglnie sprzeciwiy si istnieniu paktw wojskowych i odmwiy przedstawiania NATO jako strony agresywnej, a Ukadu Warszawskiego jako strony defensywnej. Partia rumuska pozostawaa w szczeglnie bliskich stosunkach z parti hiszpask.
Nowa analiza
Istniej rne podobiestwa midzy eurokomunizmem, a operacjami dezinformacyjnymi, ktre zostay ju wczeniej opisane, a ktre przemawiaj za wnioskiem, e eurokomunizm jest
361
logicznym przedueniem programu dezinformacji, a jego rol jest spenienie komunistycznej strategii na Europ. Te podobiestwa powinny by dostrzegane: w sposobie, w jaki rzekome pornienia midzy partiami eurokomunistycznymi a sowieck stay si znane na Zachodzie; w fakcie, e te podziay opieraj si na sztucznym oywieniu problemw, ustalonych pomidzy komunistycznymi liderami w latach 1957-60, oraz e s sprzeczne, co stanowi dowd na przyjcie do realizacji dalekosinej polityki i strategii; w wykorzystaniu tych kwestii do zaprojektowania faszywego wizerunku partii eurokomunistycznych, jako ewoluujcych w niezalene, narodowe partie, z perspektyw na promowanie sukcesu ich taktyki, mianowicie formowania zjednoczonych frontw z socjalistami i innymi partiami; w licznych niekonsekwencjach co do argumentw i polemik, stosowanych przez eurokomunistycznych przywdcw, w sprzecznych kontekstach; w kontracie midzy ich sowami a ich czynami, dotyczy to zwaszcza podtrzymywania bliskich kontaktw z przywdcami sowieckimi i innych krajw Bloku, ktre stanowi dowd nie na spory i konflikty, lecz na wspprac we wsplnej strategii.
Wyodrbnienie si eurokomunizmu
Ewolucja partii eurokomunistycznych w kierunku partii niezalenych postpowaa w rezultacie ich zaangaowania si w realizowanie dalekosinej polityki. Partie eurokomunistyczne byy wrd 81 partii, ktre podpisay Manifest z listopada 1960 r. Gdy rozam chisko-sowiecki nabra rozmiarw publicznych w 1963 roku, te partie, unikajc bezporedniego potpienia Chiczykw, sprzymierzyy si nieformalnie z Moskw, identyfikujc
362
si tym samym z bardziej umiarkowanym rodzajem komunizmu sowieckiego, ni z militarystycznym i doktrynalnym chiskim. Wybrawszy tak opcj, polepszyy swj umiarkowany wizerunek, ktry by im potrzebny, do odegrania zasadniczej roli w caociowej strategii komunistycznej w Europie; ich rol byy konsekwentne denia do uformowania zjednoczonych frontw z partiami socjalistycznymi. W roku 1965 i w 1967 partie eurokomunistyczne uczestniczyy w midzynarodowych konferencjach komunistycznych w Pradze i Karlovych Varach w Czechosowacji. W roku 1968, w kontracie do wasnej biernej postawy podczas sowieckiej interwencji na Wgrzech z roku 1956, publicznie wyraziy dezaprobat wobec interwencji wojsk Ukadu Warszawskiego w Czechosowacji, tym samym zademonstroway swoj niezaleno od Zwizku Sowieckiego. W wietle ich obecnoci na konferencjach w Pradze i Karlovych Varach, jest bardzo prawdopodobne, e sojusz partii eurokomunistycznych z reimem Dubczeka by planowany i uzgodniony wczeniej, jako cz strategii komunistycznej na Europ Zachodni. Rzekome rozdwiki midzy partiami eurokomunistycznymi a sowieck byy omawiane na wiatowej konferencji partii komunistycznych w roku 1969. To odbywao si na owej konferencji, na ktrej niby mona byo zauway pierwsze wyrane oznaki, e KPZR nie bya w stanie duej wypenia swej tradycyjnej roli przywdcy wiatowego ruchu komunistycznego.3 Tak jak w przypadku rzekomych nieporozumie pomidzy komunistycznymi partiami Bloku, ta wskazwka i inne, ktre pojawiay si do roku 1973, pochodziy z typowo zawoalowanej i aluzyjnej, pokrtnej wzajemnej krytyki w gazetach partyjnych, albo z retrospekcyjnego ujawniania przez komunistw, niejawnych informacji, dotyczcych debat midzy partiami, przeprowadzanych za zamknitymi drzwiami. Na pocztku roku 1974 nastpi bezporedni atak KPZR na Azcarate, po ktrym wywi-
363
zaa si otwarta polemika w prasie na temat KPZR i partii eurokomunistycznych oraz wspomnieniowe nawizywanie do rozdwikw, ktre przewijay si w debatach nastpnych midzynarodowych zjazdw komunistw w Warszawie w 1974 r., w Budapeszcie w 1975 r. i w mniejszym stopniu w Tihany (Wgry) w 1976 r. Ostatecznie, na spotkaniu europejskich partii komunistycznych we Wschodnim Berlinie w czerwcu 1976, pena skala konfliktu pomidzy KPZR i partiami eurokomunistycznymi (...) zostaa w peni ujawniona.4 Zostaa potwierdzona wano wczeniejszych dowodw na te nieporozumienia. Tak jak we wczeniejszych operacjach dezinformacyjnych, oryginalne dowody i potwierdzenia wszystkich tych rozdwikw, pochodziy ze rde komunistycznych.
Odnowienie wygasych problemw

Wrd kwestii, ktre rzekomo podzieliy KPZR i partie eurokomunistyczne byo stae ponawianie przez Sowietw wymogu, by dominowa nad innymi partiami komunistycznymi, naleganie, eby inne partie wiernie poday za przykadem sowieckim, oraz dania, by w imi midzynarodowej solidarnoci proletariackiej, wszystkie partie udzieliy pierwszestwa obronie interesw ZSRR. Te sprawy zostay w rzeczywistoci uregulowane ju w roku 1957, i to z inicjatywy przewanie Sowietw. Stalinowskie prby dominowania nad innymi partiami zostay wtedy odrzucone i potpione, jako sprzeczne z doktryn leninizmu. Wzajemne stosunki pomidzy partiami, wewntrz Bloku i poza nim, zostay ustanowione na nowo w oparciu o leninowsk baz rwnoci, zaufania, wsppracy i wsplnego udziau w wysikach, prowadzcych do osignicia celw komunistycznych. Partie eurokomunistyczne uczestniczyy przecie w midzynarodowych spotkaniach, midzy latami 1957 i 1960, na ktrych
364
te kwestie zostay rozwizane i ustalone. Wszystkie one, podpisujc Manifest 81 partii, zobowizay si do wdraania dalekosinej polityki i strategii, ktra zostaa wypracowana z ich wasn aktywn pomoc. Po tym przypomnieniu atwo zauway, e ten nawrt eurokomunistw w latach siedemdziesitych, do wygasego problemu stalinowskiej koncepcji stosunkw midzy partiami komunistycznymi, by nacigany, wykalkulowany, sztuczny i uzgodniony z Sowietami dla celw strategii dezinformacyjnej, w ten sam sposb, w jaki odwieano inne wygase kwestie, w innych operacjach z repertuaru polityki dezinformacji.
Wykorzystanie wizerunku niezalenoci partii eurokomunistycznych

Odnowienie dawno wygasych problemw pomogo w uwiarygodnieniu przed opini krajw zachodnich wersji, e partie eurokomunistyczne byy niezalene od KPZR. Temu samemu celowi suyo podsycanie sugestii o cigej niezgodzie z Sowietami przy wypracowywaniu wsplnej taktyki zjednoczonego frontu, ten konflikt by szczeglnie zaogniony na linii z parti wosk, ponadto mia istnie stay konflikt interesw pomidzy dyplomacj sowieck, starajc si o popraw stosunkw z rzdami europejskimi, a partiami komunistycznymi, dcymi do zdobycia wadzy za pomoc legalnych metod. Te obydwie sugestie byy faszywe, ale obie dopomogy w wykreowaniu obrazu eurokomunistw jako niezalenych od Zwizku Sowieckiego. Taktyki zjednoczonego frontu mieciy si, pord caej rnorodnoci taktycznych, w programie dziaa, zatwierdzonym przez kongres 81 partii w listopadzie 1960 r. W swym raporcie z 6 stycznia 1961 r., Chruszczow wzywa partie komunistyczne do
365
zsynchronizowania swoich zegarkw. Trzy miesice pniej Susow, wielki strateg komunistyczny, przewodzi sowieckiej delegacji na szsty zjazd partii woskiej. Na tym zjedzie zaleca przyjcie umiarkowanej polityki, w celu zbudowania szerokiego, narodowego frontu demokratycznego. Oczywicie, nie byo niczego nowego czy nieortodoksyjnego teraz w taktykach zjednoczonego frontu. Byy one szczegowo zatwierdzane przez Komintern o wiele wczeniej, bo ju w roku 1935. Rwnie nie byo i nie ma adnego konfliktu midzy sowieck dyplomacj dtente (odprenia), a dziaalnoci partii komunistycznych. Przyjazne relacje midzy rzdem sowieckim i rzdami pastw zachodnich sprzyjaj wzrostowi popularnoci zachodnich partii komunistycznych. Dyplomacja odprenia oraz taktyka zjednoczonego frontu s uzupeniajcymi si elementami, w jednolitej strategii komunistycznej. Odprenie stwarza sprzyjajce warunki dla formowania rnych zjednoczonych frontw. Ponomarjew, szef midzynarodowego wydziau KPZR, podsumowa wyranym stwierdzeniem w roku 1974, e polityka odprenia przyniosa skutki neutralizujce antykomunizm wrd partii socjaldemokratycznych, niweczce militarne przygotowania potg imperialistycznych oraz wzmacniajce realistycznie nastawiony element wewntrz obozu buruazyjnego.5 Zarwno przeladowanie dysydentw w Zwizku Sowieckim, jak i potpianie tych faktw przez eurokomunistw, to bya wykalkulowana taktyka. Rzucajce si w oczy nkanie dysydentw, miao swoje wasne cele strategiczne, wszdzie ywo dyskutowane. Krytykowanie przeladowa przez eurokomunistw przyczynio si do zapewnienia im na Zachodzie, i ugruntowania, wiarygodnoci jako partii prawdziwie nawrconej na zasady demokratyczne.
366
Niekonsekwencje w eurokomunizmie
W owiadczeniach i dziaaniach przywdcw eurokomunistw daje si zauway liczne sprzecznoci i niekonsekwencje. Jak wskazali obserwatorzy, tacy jak profesor Schapiro, w rzekomym nawrceniu si eurokomunistw na zasady demokratyczne wystpuj niekonsekwencje, z uwagi na ich program rewolucyjny, ktry oni w dalszym cigu postuluj, oraz ze wzgldu na rodki, za pomoc ktrych staraj si ten program wdroy. Profesor Schapiro cytuje w swym artykule kilka wygoszonych przez eurokomunistw owiadcze, dotyczcych uycia siy. Na przykad jeden z hiszpaskich delegatw na konferencje w Tihany w maju 1976, zapytany czy hiszpaska klasa pracujca musiaaby odwoa si do rewolucyjnej przemocy, odpowiedzia: Zniesienie reimu nawet rodkami demokratycznymi, pociga za sob uycie siy. Wicej napisa Carillo w swojej ksice: Nowe idee take oznaczaj, e Partia nie jest armi, jednake pozostaje zdolna w ni si przeksztaci, jeeli warunki historyczne, przemoc klas rzdzcych, nie pozostawiaj innej opcji. Ponadto nadmieni, e kontrola Partii nad rodkami telekomunikacji jest wymogiem zasadniczym, co pozwala zrozumie, jaki rodzaj demokracji mia on na myli. Artyku prof. Schapiro przytacza rwnie raport z londyskiego Daily Telegraph z 26 stycznia 1976, z ktrego dowiadujemy si, e hiszpascy komunici zostali wyszkoleni w Zwizku Sowieckim, a w Rumunii byli trenowani w technikach dziaa wojennych w warunkach partyzantki miejskiej. Nawet w Wielkiej Brytanii cel Partii, czyli rewolucyjne przejcie do socjalizmu ma by osignity za pomoc kombinacji programu legislacyjnego z masowymi walkami pozaparlamentarnymi oraz uyciem siy przeciwko komukolwiek z prawicy, kto dyby do przewrotu.
367
To zagadnienie powinno by dalej rozpatrywane w przypadku Woch, i tu naley zaznaczy, e fakt, i partia woska potpia stosowanie przemocy przez radykaln lewic, jest jeszcze jedn zwodnicz taktyk. W artykule Paula Wilkinsona, zatytuowanym Terrorism: Intarnational Dimensions (Terroryzm w wymiarze midzynarodowym) zwraca si uwag na sowieckie ywotne interesy, zaangaowane w bezporednim lub porednim wspieraniu ruchw terrorystycznych.6 Istnieje bardzo due prawdopodobiestwo, e terroryzm we Woszech jest wspierany i finansowany przez midzynarodowy komunizm, co odbywa si z rwnolegym uywaniem przez wosk parti komunistyczn, legalnych taktyk wyborczych i parlamentarnych. Celem przemocy jest wykreowanie chaosu i anarchii, przysporzenie dodatkowych napi dla rzdzcych partii demokratycznych, wyeliminowanie ich najzdolniejszych przywdcw i zmuszenie ich do odwoywania si do niedemokratycznych rodkw, a w dalszej konsekwencji, do ukazania spoeczestwu, i partie rzdzce s niezdolne zapewni mu bezpieczestwo i porzdek, tym samym pozostawi wolne pole dla legalnej partii komunistycznej, by zaprezentowaa si jako jedyna skuteczna sia alternatywna. Doktrynalne usprawiedliwienie dla stosowania terroru mona znale w Left-Wing Communism An Infantile Disorder (Dziecica choroba lewicowoci w komunimie), gdzie Lenin napisa: Wszystkie te dziedziny ycia spoecznego s (...) wypenione atwopalnym materiaem i oferuj (...) wiele wymwek dla [rozpoczcia] konfliktw i kryzysw, w celu zaostrzenia walki klasowej. Nie wiemy i nie moemy wiedzie, ktra iskra, bdca poza mas iskier, ktre s obecnie rozrzucane w kadym kraju pod wpywem oglnowiatowego kryzysu gospodarczego i politycznego, okae si w stanie roznieci poar, w sensie (...) pobudzenia mas i jestemy wic zobowizani naszymi komunistycznymi zasadami do zabrania si do przerobienia
368
kadego moliwego, nawet najstarszego [ i ] widocznie najmniej wzbudzajcego nadzieje pola akcji, poniewa w przeciwnym razie nie staniemy na wysokoci zadania, nie bdziemy sumienni, nie bdziemy posiadali kadego typu broni... Bardziej precyzyjne byy instrukcje Szelepina dla sub sowieckiego wywiadu w roku 1959, w ktrych poleca, eby pracownicy sub i ich nielegaowie przygotowywali i przeprowadzali operacje, ktre zdestabilizowayby waniejsze kraje zachodnie, i wytworzyy chaos, ktry mgby zosta wykorzystany przez lokalne partie komunistyczne, na ich korzy. Prof. Schapiro susznie daje do zrozumienia, e nie byo nigdy adnego zerwania stosunkw pomidzy Moskw a partiami eurokomunistycznymi, ani e na takie si nie zanosi. Pomimo polemik, partie eurokomunistyczne z zasady kontynuoway udzielanie swojego poparcia celom sowieckiej polityki zagranicznej. W ten sam sposb ZSRR i cay Blok Komunistyczny, kontynuowa wspieranie midzynarodowego ruchu komunistycznego, cznie z partiami eurokomunistycznymi, na niezliczone praktyczne sposoby. Jak wskazuje profesor Schapiro, nie ma namacalnego dowodu na to, e nastpio jakiekolwiek zakcenie w sprawnoci systemu bankowego i kanaw handlowych, poprzez ktre partie eurokomunistyczne tradycyjnie finansowane s przez Moskw. Jako, e wzajemne krytyki pomidzy parti sowieck i partiami eurokomunistycznymi s wzajemnie ustalane przez ich przywdcw, nie ma adnego powodu, dla ktrego Sowieci mieliby zamkn te kanay. I ponadto nie ma adnych powodw, by doszukiwa si powizanych z tym finansowaniem zobowiza, gdy Moskwa nie potrzebuje adnych zobowiza z powodu udzielanej tym partiom jakiejkolwiek pomocy, finansowej czy innej; wszystkie te 81 partii, ktre podpisay Manifest z listopada 1960, kontynuuj po prostu wspln dugofalow polityk.
369
Nielogicznoci, zwizane z przyjciem idei eurokomunizmu przez hiszpaskich przywdcw komunistycznych stalinowskiego pokolenia, takich jak Carillo czy Ibarruri s uderzajce. Na rozszerzonym plenum partii hiszpaskiej w roku 1977, rezolucja zatwierdzajca eurokomunizm zostaa zaproponowana jedynie przez Ibarruri, ktra spdzia wikszo swego ycia w ZSRR, ktra stracia syna pod Stalingradem, ktra bya wychwalana przez Nowoje Wriemja w maju 1977 r., a ktra wczeniej opisywaa eurokomunizm jako nonsens. Kilka miesicy po plenum bya z powrotem w Moskwie, na obchodach szedziesitej rocznicy rewolucji padziernikowej. Jej sprzeczne zachowanie moe by atwo wyjanione, jeli si pamita, e rwnie Ibarruri aktywnie uczestniczya w formuowaniu dalekosinej polityki w latach 1957- 60. Entuzjastyczne poparcie udzielane eurokomunizmowi przez rumusk parti komunistyczn jest rwnie zdumiewajce, zwaywszy na ordownictwo swobd demokratycznych przez eurokomunistw i ewidentnie represyjne praktyki wewntrzne rumuskiego reimu. Nie mniej dziwne, w konwencjonalnym znaczeniu, byo podobno serdeczne spotkanie Tito z Breniewem, ktre odbyli w przededniu europejskiej konferencji komunistycznej w Berlinie Wschodnim w czerwcu 1976 r., oraz przyznanie Tito sowieckiego medalu podczas jego wizyty w Moskwie w nastpnym roku, pomimo jego poparcia dla eurokomunizmu.7 Nielogicznoci znikaj, jeli postrzega si eurokomunizm jako nastpn strategiczn operacj dezinformacyjn. Deklaracje niezalenoci od Zwizku Sowieckiego, wygaszane przez Carillo, powinny by odczytywane jako zwodnicze, podobnie jak rumuskie, na ktrych byy one wzorowane. Z kolei przywdcy rumuski i jugosowiaski mieli do odegrania swoje wane role we wspieraniu i koordynowaniu ruchu eurokomunistycznego. Jeli s prawdziwe raporty o szkoleniu w Rumunii hiszpaskich ko-
370
munistw, w partyzantce miejskiej, byaby to kolejna ilustracja, potwierdzajca rzeczywist rol Rumunii w koordynowaniu wysikw Bloku, majcych na celu intensywne wspomaganie partii eurokomunistycznych.
Kontynuacja kontaktw eurokomunistw z Sowietami

Rozwijanie rozdwikw pomidzy KPZR i partiami eurokomunistycznymi nie przeszkodzio, poza kilkoma odpowiednio nagonionymi przypadkami, w normalnej wymianie wizyt midzy delegacjami partii sowieckiej i partii eurokomunistycznych. Berlinguer by obecny na XXV Zjedzie KPZR w marcu 1976 r., nastpnie znw powrci do Moskwy na szedziesite obchody rocznicy rewolucji w listopadzie 1977 i zosta przyjty przez Breniewa na prywatnej audiencji, pomimo jego zaangaowania w sprawy pluralizmu demokratycznego i zgody na kontynuowanie przez Wochy czonkostwa w NATO. Chocia Carillo sam nie przyby na XXV Zjazd KPZR, bya obecna na nim Ibarruri. Po opublikowaniu ksiki Carillo w kwietniu 1977 r., odwiedzia go delegacja KPZR, pod przewodnictwem wydawcy Prawdy, rzekomo w celu wypracowania czego w rodzaju rozejmu. Carillo nie obawia si pojecha do Moskwy na obchody szedziesitej rocznicy rewolucji, w listopadzie tego roku. Sam fakt uczestniczenia w uroczystociach partii, ktr mia zwalcza, jest o wiele doniolejszy, ni jego mocno nagonione skargi do dziennikarzy zachodnich, e nie pozwolono mu zabra gosu. Ibarruri spdzia urlop w Zwizku Sowieckim w lutym 1979 r. Marchais, przywdca partii francuskiej, by nieobecny zarwno na XXV Zjedzie KPZR, jak i na obchodach szedziesitej rocznicy rewolucji w listopadzie 1977 r., lecz w obu przypadkach jego partia bya tam reprezentowana, natomiast wczeniej, na
371
europejsk konferencj komunistyczn w Berlinie Wschodnim w czerwcu 1976 r., Marchais przyby osobicie. W cigu roku 1977 zawali si sojusz francuskich komunistw z socjalistami, co byo rezultatem bezkompromisowoci komunistw. 2 padziernika Prawda opublikowaa artyku w ktrym do ekstrawagancko wychwalano polityk Marchais. Nastpnie Marchais stopniowo wycofa si z obozu eurokomunistycznego, i to do tego stopnia, e jego partia popara sowieck interwencj zbrojn w Afganistanie, pod koniec roku 1979. atwo i bezkarno, z jak mg Marchais wprowadzi, nastpnie wyprowadzi francusk parti z obozu eurokomunistycznego, jest jedn z bardziej zaskakujcych bezsensownoci i wskazuje na fikcyjn natur tego ruchu. Na ten temat zoono przerne wyjanienia: wedug jednej wersji KPZR od pocztku sprzeciwia si sojuszowi wyborczemu partii francuskiej z socjalistami, i gdy Marchais, prawdopodobnie dziaajc niezalenie, by gotw na zerwanie tego sojuszu, Sowieci byli gotowi na przyjcie go z powrotem do swojego obozu; inne wyjanienia sugeruj, e od koca roku 1977 Sowieci stosowali z opnieniem presj finansow lub szanta wobec Marchais, majce przywrci go do porzdku. Ale takie wyjanienia odnosz si do starego modelu stosunkw pomidzy przywdcami KPZR i innych partii komunistycznych, obie wersje sugeruj istnienie si odrodkowych w ruchu, ktre przecie znikny wraz z przyjciem wsplnej, dalekosinej polityki obozu w latach 1957-60. Ten fakt dostarcza solidnych podstaw, by traktowa eurokomunizm jako zdyscyplinowany i skoordynowany, leninowski ruch rewolucyjny, wystarczajco dowiadczony, by mg uzyska korzyci strategiczne i taktyczne z manifestowania faszywych konfliktw. Nowa metodologia interpretuje zakoczenie sojuszu z socjalistami we Francji jako czasowy rodek, ustalony wsplnie przez sowieckich i francuskich przywdcw komunistycznych, w in-
372
teresie komunistycznej strategii na Europ jako cao. Ta decyzja rwnie dobrze moe by powizana czasowo z por rozpoczcia finaowej fazy dalekosinej polityki, kiedy wszystkie elementy strategii komunistycznej na Europ bd zebrane razem, by odgryway istotn rol caociowo. By moe aktualna interpretacja dostarcza wyjanienia faktu, e pomimo zerwania sojuszu, komunistyczni ministrowie zostali wczeni do rzdu Francji, uformowanego po wyborach w roku 1981.
Nowa interpretacja eurokomunizmu

Poczwszy od przyjcia dalekosinej polityki w roku 1960, namierzy mona serie konferencji komunistycznych, ktrych tematem byo krzewienie komunistycznej strategii w Europie. Szczeglne znaczenie miay konferencje w Pradze i w Moskwie w padzierniku 1965, oraz w Karlovych Varach w roku 1967, rok przed prask wiosn. Partie eurokomunistyczne bray udzia w tych konferencjach, a przedmiotem obrad i dyskusji bya atrakcyjno partii dla si socjalistycznych, katolickich i innych si chrzecijaskich, oraz utworzenie Europy wolnej od blokw wojskowych. 8 Mwic innymi sowy, partie uczestniczce w obradach poszukiway moliwoci poszerzenia bazy dla ich taktyki zjednoczonego frontu, i w tym samym czasie powtarzay odezw o stworzeniu Europy wolnej od blokw wojskowych, sformuowan rok wczeniej, na konferencji na szczycie pastw Bloku Komunistycznego w Bukareszcie. Starannie przygotowana Praska Wiosna nastpnego roku, celowe kojarzenie z ni zachodnioeuropejskich partii komunistycznych oraz krytykowanie przez nie interwencji Ukadu Warszawskiego w Czechosowacji, pomogo europejskim partiom pozby si pitna, ktre przywaro do nich jako skutek wydarze w Czechosowacji w roku 1948 i na Wgrzech w roku 1956. Dao im to ogromny na-
373
pd w ich taktycznych dziaaniach, zmierzajcych do osignicia zjednoczonego frontu. Nowoci w tej sytuacji nie byo wykorzystywanie taktyki zjednoczonego frontu (konferencja w Pradze zostaa zorganizowana, by uczci trzydziest rocznic przyjcia taktyki zjednoczonego frontu przez Komintern, w 1935 r.), lecz skoordynowane poparcie, udzielone im przez strategiczn dezinformacj Bloku, w sprawach czechosowackiej demokratyzacji. Gdyby usun systematyczn dezinformacj odnonie konfliktw pomidzy przywdcami partii komunistycznych, byby coraz wyraniej widoczny wzorzec wsppracy pomidzy nimi, polegajcy na wizaniu w jedn cao rnych wtkw wsplnej strategii wobec Europy. Przed spotkaniem partii komunistycznych w Berlinie Wschodnim w czerwcu 1976 r., odbya si seria konferencji przygotowawczych. Naley tu wymieni przygotowawcz sesj w Budapeszcie z grudnia 1974 i konferencj w Tihany z maja 1976. Devlin zauway, e po spotkaniu w Budapeszcie zapada oficjalna kurtyna tajemniczoci na temat obrad.9 Lecz cztery miesice pniej szczegowy zapis spotkania w Tihany zosta opublikowany w Problems of Peace and Socialism; sprawozdanie to przekazuje bardzo mao rozmw na tematy eurokomunistyczne. Przemwienie zamykajce obrady wygosi Zarodow, ktry szczegowo argumentowa odnonie siy, jaka pochodzi z jednoci i koordynacji dziaa rewolucyjnych pogld, z ktrym zgodzia si przytaczajca wikszo obecnych partii.1 0 Stara metodologia przyjmuje (i, rzecz jasna przyjmowaa od roku 1960), e rozdwiki pomidzy partiami komunistycznymi s rzeczywiste, i e rozmowy o koordynacji midzy nimi s jedynie chepieniem si, majcym na celu ukrycie tych pornie. Nowa metodologia argumentuje, e nieporozumienia s fikcyjne i e s naganiane dla ukrycia koordynacji, ktra
374
jest rzeczywista, i ktrej metody zawieraj uzgodnione, rozmaite konflikty, stosowane w celach taktycznych i strategicznych. Jak mawiali Tito i Kardelj, to akcje si licz, a nie sowa; lub jak napisa Rumiancew w Problems of Peace and Socialism, owiadczenia powinny by oceniane w kategoriach analizy klasowej.1 1 Polemiki pomidzy przywdcami sowieckimi i eurokomunistycznymi powinny wic by odczytywane nie jako propaganda, a jako dezinformacja, przeznaczona do pomocy w osigniciu celw strategicznych lub taktycznych. Za przykad moe posuy telewizyjne wystpienie Berlinguera, nadane na pi dni przed wyborami w czerwcu 1976, w ktrym mwi on, e Wochy powinny pozostawa w Sojuszu Atlantyckim. Ten wzorzec wystpuje z ca wyrazistoci rwnie w przypadku Hiszpanii. W marcu 1977 r. odbyo si w Madrycie eurokomunistyczne spotkanie na szczycie, z udziaem przywdcw francuskich, woskich i hiszpaskich. Miesic pniej powzito decyzj o zalegalizowaniu partii hiszpaskiej, i w tym samym miesicu Carillo opublikowa Eurocommunismo y Estado (Eurokomunizm i pastwo). Dwa miesice pniej odbyy si wybory do nowej hiszpaskiej izby deputowanych. Jeeli Hiszpanie posunli si w swym antysowietyzmie dalej, ni inne partie eurokomunistyczne, byo tak dlatego, e byli oni bardzo skompromitowani, skutkiem wczeniejszego [zbrodniczego] traktowania przez nich socjalistw, anarchistw i innych podczas hiszpaskiej wojny domowej i potrzebowali odbudowy wasnego pozytywnego wizerunku, gdyby zamierzali stara si o uzyskanie legalnego statusu, o wejcie ich przedstawicieli do parlamentu i wreszcie o pozyskanie przymierza z socjalistami. W przemwieniu gwnego sowieckiego eksperta od spraw woskich, Dorofjejewa, wygoszonym w lutym 1976, mona znale potwierdzenie tego, e wycznie taktyczny charakter miay
375
zapewnienia eurokomunistw o ich nawrceniu si na zasady demokratyczne. Dorofjejew usprawiedliwi poparcie partii woskiej dla pewnych specyficznych swobd obywatelskich, gdy byo to zamierzone taktyczne posunicie, w celu zdobycia poparcia wyborczego drobnej buruazji woskiej. Uspokajajco doda, e w rzeczywistoci proletariat inaczej rozumie pojcie wolnoci, ni tymczasowi sojusznicy jego partii, oraz, e nie trzeba bi na alarm z powodu taktycznych zmian w programach partii komunistycznych, ktre przecie niezmiennie trway na rewolucyjnych pozycjach.1 2 Lenin zaleca stosowanie umiarkowanego jzyka, aby unikn niepotrzebnego wystraszenia buruazji. Wanie to wziwszy pod uwag, partie eurokomunistyczne usuny ze swych programw sowa dyktatura proletariatu, a w przypadku partii hiszpaskiej usunito take sowo leninowska z jej nazwy. Usuwajc okrelenie dyktatura proletariatu, partie eurokomunistyczne poszy w lady KPZR, ktra to samo uczynia ju w roku 1961, przez co znacznie poprawia swj midzynarodowy wizerunek.
Niepomylne aspekty midzynarodowego komunizmu

Faktyczne spory pomidzy przywdcami partii z pastw Bloku i spoza Bloku, przyniosyby bardzo ze skutki dla midzynarodowego ruchu komunistycznego. Natomiast aktywna wsppraca midzy tymi partiami w programach dezinformacyjnych, opartych o fikcyjne konflikty, suy scementowaniu ich wzajemnych stosunkw; mog bowiem cieszy si razem ze swoich sukcesw w ogupianiu zewntrznych obserwatorw. O ile mamy wiadomo, e ruchy opozycyjne w Bloku Komunistycznym s pod kontrol sub bezpieczestwa, to wiemy, e ani same te ruchy, ani eurokomunistyczne poparcie dla nich, nie stanowi adnego zagroenia dla bezpieczestwa reimw
376
komunistycznych. Potencjalne negatywne efekty oddziaywania idei eurokomunistycznych na czonkw partii Bloku, ktre nie s tajemnic dla operacji dezinformacyjnych, s niewtpliwie neutralizowane na tajnych spotkaniach przywdcw i wyjaniane w listach partyjnych. Jeli chodzi o og spoeczestw wschodnioeuropejskich, mog by one chronione od zachodniego skaenia za pomoc kombinacji cenzury prasowej, zintensyfikowanej pracy ideologicznej oraz odrzucenia zarzutw o amaniu praw czowieka jako zachodniej propagandy buruazyjnej. W kadej sytuacji, majc wiadomo, e eurokomunistyczny spr jest sporem zaplanowanym i kontrolowanym, mona szybko przeciwdziaa pojawieniu si jakichkolwiek negatywnych efektw, po ktrejkolwiek ze stron elaznej Kurtyny, poprzez przytumienie lub zupene zaprzestanie nagonionego wczeniej konfliktu. Starsi czonkowie partii eurokomunistycznych niewtpliwie doceniali konkretne korzyci taktyczne i strategiczne, ktre czerpano z wymiany krytykujcych owiadcze ze Zwizkiem Sowieckim, i zdawali sobie spraw, e nie wchodzio przy tym w gr powicenie zasad komunistycznych. Niemniej jednak, uformowanie si paru promoskiewskich grup rozamowych mogoby zaszkodzi partiom eurokomunistycznym. Lecz spogldajc z duszej perspektywy, niekoniecznie tak musiaoby si sta; idc za tymi argumentami, mona zrozumie powstawanie odamowych grup prochiskich jako wynik rozamu chisko-sowieckiego. W paru przypadkach powstawanie grup rozamowych mogo by kontrolowane. Na przykad usunicie z partii hiszpaskiej w 1970, grupki stalinowcw, ktrzy pniej utworzyli Hiszpask Komunistyczn Parti Robotnicz, pod przewodnictwem Enrique Listera, mogo by czci wczeniej zakrojonego planu eurokomunistycznego. W innych przypadkach powstawanie grup rozamowych mogo by rezultatem spontanicznych reakcji twar-
377
dogowych szeregw partyjnych i elementw, ktre nie byy wtajemniczone w now strategi komunistyczn na wysokim poziomie. Takie grupy d do podtrzymywania bardziej militarystycznego charakteru swojej rewolucyjnoci. Nawet jeli uczestnicz w bardziej lub mniej gwatownych sporach z innymi grupami lub z gwn parti komunistyczn, pozostaj oni pod wpywem ktrego z czonkw Bloku Komunistycznego i nigdy nie s w zasigu wpyww jakiejkolwiek partii prozachodniej czy socjaldemokratycznej. Dostarczaj oni rezerwy dobrze zorganizowanych bojownikw, dla ktrych godzina czynu moe nadej wraz z przesuniciem si linii komunistycznej i porzuceniem parlamentarnych taktycznych manewrw zjednoczonego frontu. Dla przywdcw sowieckich, nie zaniepokojonych skutkiem wyborczych ukadw taktycznych, chwilowa utrata prestiu w wymiarze midzynarodowym, na skutek krytykowania ich systemu przez eurokomunistw, jest ma cen, wobec rzeczywistych i potencjalnych zyskw strategicznych i taktycznych, pyncych z poprawienia wizerunku, czyli wpyww osiganych przez europejskie partie komunistyczne.
Konsekwencje dla zachodniej propagandy

Zidentyfikowanie eurokomunizmu jako operacji dezinformacyjnej, przynosi oczywiste konsekwencje dla zachodnich nurtw politycznych, oraz propagandy, zajmujcej si komunizmem. Pomysy o nasilajcych si sporach i konfliktach pomidzy przywdcami bloku komunistycznego a przywdcami partii eurokomunistycznych, s zgubne od samego pocztku, poniewa nie ma adnych konfliktw, ani nawet sporw. Zachodni antykomunici, ktrzy sprzymierzaj si z eurokomunistami w popieraniu wschodnioeuropejskich dysydentw, s niewiadomi tego, e
378
tacz tak, jak im graj ich przeciwnicy, gdy wpadaj w puapk komunistycznej prowokacji. Sabo tych ich przymierzy wyjdzie na jaw, gdy w finaowej fazie dalekosinej polityki nastpi liberalizacja w Europie Wschodniej. Jednoczenie tak swoj postaw zwikszaj oni presti eurokomunistw. Zachodnia polityka antykomunistyczna oraz propaganda mog odzyska swoj efektywno jedynie w przypadku, gdy bd dziaa w oparciu o zrozumienie rde, charakteru i celw dalekosinej polityki, jej strategii, oraz technik dezinformacji, stosowanych do ich realizacji.
Wnioski
Do roku 1969 stratedzy Bloku Sowieckiego zdobyli dekad dowiadcze w kontrolowaniu i wykorzystywaniu sztucznych sporw pomidzy przywdcami niektrych partii Bloku. Mieli take dowiadczenie, pynce z kontrolowanego eksperymentu demokratyzacji w Czechosowacji. Widzieli atwo, z jak Zachd pozwala wprowadza si w bd, kolejno przy okazji kadej ich operacji dezinformacyjnej. Zaobserwowali, jak wizerunek zachodnioeuropejskich partii komunistycznych uleg poprawie, dziki ich sprzymierzeniu si z dubczekowskim gatunkiem komunizmu, oraz poprzez ich niezalene stanowisko wobec interwencji Ukadu Warszawskiego w Czechosowacji w sierpniu 1968. Chocia eksperyment Dubczeka zosta doprowadzony do koca, byo wystarczajco duo czasu, by oceni jego potencjalne znaczenie, jako rodka wpywajcego na ksztatowanie zachodnich postaw wobec komunizmu. Skuteczno tego rodka bya donona. W latach siedemdziesitych stao si sensowne badanie potencjau sztucznych sporw pomidzy europejskimi partiami komunistycznymi, ktrych celem gwnym byo polepszenie ich przyszych szans i wpyww. Takie spory w formie
379
eurokomunizmu mogyby pasowa do wzorca, zaczerpnitego z innych operacji dezinformacyjnych. Eurokomunizm mg by wspierany przez Rumuni i Jugosawi, niezalene pastwa komunistyczne, mg te by atakowany, zarwno przez Sowietw jak i Chiczykw. Wzajemna krytyka pomidzy Sowietami i eurokomunistami przyczyniaby si do oddalenia obawy spoeczestw Zachodu o wprowadzenie systemu sowieckiego do Europy Zachodniej oraz do potwierdzenia szczeroci nawrcenia si eurokomunistw na zasady demokratyczne. Z kolei chiskie oskarenia, e eurokomunici wpadali pod wpywy socjaldemokratyczne, mogy w znacznym stopniu potwierdza taki stan rzeczy. Z tak poprawionym wizerunkiem partie eurokomunistyczne mogy pozyskiwa nowych sprzymierzecw wrd klasy pracujcej, socjaldemokratw, drobnej buruazji, inteligencji, kociow i si zbrojnych, a zatem mogy by zdolne do odgrywania bardziej wpywowej roli w caociowej strategii komunistycznej w Europie. Podobnie jak czechosowacka demokratyzacja, eurokomunizm powinien by postrzegany jako eksperyment oraz prba generalna przed kocow faz dalekosinej polityki. Zachd nie uwiadomi sobie jeszcze jego penego potencjau.
Cele eurokomunizmu
Poszerzenie ju udowodnionych technik dezinformacji, przeznaczonych do dziaa w Europie Zachodniej, zamierzonych w celu zasugerowania opinii, i partie eurokomunistyczne ewoluuj w partie liberalne, niezalene i narodowe, miao prowadzi do: ukrycia koordynacji midzy partiami eurokomunistycznymi a blokiem sowieckim, odnonie posugiwania si wspln strategi na Europ;
380
sugerowania dalszej dezintegracji midzynarodowego ruchu komunistycznego, a tym samym zmniejszenie odczucia zagroenia przez wiat niekomunistyczny; powikszenia moliwoci partii eurokomunistycznych, ukierunkowanych na osiganie wpyww i legalnej wadzy, poprzez taktyki zjednoczonego frontu; przygotowania gruntu, w koordynacji z caociow polityk Bloku, pod przyszociow liberalizacj w Zwizku Sowieckim i Europie Wschodniej, oraz wiksz kampani na rzecz rozwizania NATO i Ukadu Warszawskiego i wycofania amerykaskiej obecnoci wojskowej z neutralnej, socjalistycznej Europy.
1
Leonard Shapiro, The Soviet Union and Eurocommunism, (Zwizek Radziecki i eurokomunizm), Conflict Study no.99, London 1978, The Institute for the Study of Conflict. Niektrym hiszpaskim socjalistom rwnie wydaje si, e eurokomunizm jest zwodniczym rodkiem.
Jako przykady mog suy: World Marxist Review Problems of Peace and Socialism no. 6, 1974, Prawda, z dnia 1 sierpnia 1975 r., oraz Nowoje Wriemja, nr 9 (1976).
3 4 5
L. Schapiro, The Soviet Union and Eurocommunism, op. cit., str. 2. Tame, str. 5. B. N. Ponomarjew, w artykule The World Situation and the Revolutionary Process, [w:] World Marxist Review Problems of Peace and Socialism, no. 6 (1974): ...Odprenie wzmacnia elementy nastawione realistycznie wewntrz obozu buruazyjnego, oraz pomaga odizolowa bardziej reakcyjne siy imperialistyczne, partie wojenne, oraz kompleksy wojskowo-przemysowe.
381
Paul Wilkinson, Terrorism: International Dimensions (Terroryzm: midzynarodowe wymiary), [w:] Conflict Study no. 113, London 1979, The Institute for the Study of Conflict.
Zob.: Kevin Devlin, The Challenge of Eurocommunism(Wyzwanie eurokomunizmu), [w:] Problems of Communism, Washington D.C., styczeluty 1977 r.
8 9
Encyklopedia (GSE), 1968, str. 480-481. K. Devlin, The Challenge of Eurocommunism, op. cit., str. 3. Schapiro, The Soviet Union and Eurocommunism (Zwizek Sowiecki i eurokomunizm), op. cit., str. 8. World Marxist Review Problems of Peace and Socialism, no. 7 (1964), str. 1-2. Raboczij kass i sowriemjennyj mir (Klasa robotnicza i wspczesny wiat), 1976, no. 4, jak cytowane w: Schapiro, The Soviet Union and Eurocommunism.
10
11
12
382
22 Potencja wywiadu i rola Dezinformacji w realizowaniu strategii komunistycznych

Program Dezinformacji zawsze odgrywa znaczc rol w pomylnej realizacji strategii komunistycznych. Badanie dowodw, dostpnych z komunistycznych i zachodnich rde, ujawnia istnienie co najmniej szeciu, wzajemnie na siebie oddziaujcych strategii, ktre maj jeden wsplny cel wspomagania komunizmu, w myl wytycznych ustalonych przez dalekosin polityk. Pierwsza strategia odnosi si do aktywowania partii komunistycznych w zaawansowanych krajach uprzemysowionych. Jej istot jest stosowanie rnych taktyk, takich jak eurokomunizm, wykalkulowane przedstawianie wizerunku komunistw jako odpowiedzialnej, niezalenej od Sowietw partii, w celu prowadzenia w Europie spjnych dziaa z socjalistami i katolikami, by zgodnie ustanowi neutraln, socjalistyczn Europ, przechylajc si na stron komunistyczn. W strategii tej przewiduje si trzy okresy. W pierwszym z nich komunici poszukuj tymczasowych sojusznikw wrd socjaldemokratw, przedstawicieli zwizkw zawodowych i katolikw, wcznie ze stronnictwami umiarkowanymi, jak i konserwatystami, ktrzy
383
mogliby zosta zaangaowani do gry przeciw jakiemukolwiek sojuszowi ze Stanami Zjednoczonymi. W drugim okresie konserwatyci zostaj wyeliminowani i socjaldemokraci staj si gwnymi sojusznikami w neutralnej, socjalistycznej Europie. W finaowym okresie komunici podejmuj konieczne kroki, by pozby si reszty czasowych sojusznikw i dokoczy przejcie wadzy. Druga strategia dotyczy komunistycznych wysikw, podjtych dla ustanowienia spjnoci dziaa z rozwijajcymi si krajami Azji, Afryki i Ameryki aciskiej. Sprawdzio si tu zastosowanie rnych metod taktycznych, wczajc wspieranie narodowych ruchw wyzwoleczych przez ZSRR i inne kraje komunistyczne oraz wykorzystywanie dawnych wpyww Tito w ruchu pastw niezaangaowanych, co przyczynio si do zmniejszenia zachodnich wpyww w tych czciach wiata. Trzecia strategia dotyczya wysikw, podjtych w celu odwrcenia militarnej rwnowagi si, jaka w roku 1960 bya przechylona, z wyran korzyci, ku Zachodowi. Istota tej strategii jest ukazywana poprzez wiele komunistycznych dziaa, wraz z negocjacjami dyplomatycznymi jak SALT; chiskie starania nawizania fikcyjnego sojuszu wojskowego za Stanami Zjednoczonymi, wysiki zmierzajce do powikszania sowieckiego potencjau wojskowego, wcignicie Stanw Zjednoczonych w niepopularn wojn, jak ta w Wietnamie, oraz terrorystyczne zamachy przeciwko oficerom si zbrojnych USA. Czwarta strategia zajmuje si podwaaniem oporu ideologicznego wiata niekomunistycznego przed nadejciem komunizmu. Jego istot nie jest stosowanie propagandy, czy goszenie ideologii, lecz konkretne dziaania i czyny, wcznie z wykalkulowanym antysowietyzmem. Podstaw wszystkich przedstawionych powyej odmian strategii jest pita strategia, ta od programu dezinformacji. Za najwaniejszym elementem tego programu jest zaplanowany prze-
384
biegle rozam chisko-sowiecki, ktry umoliwi tym dwm komunistycznym potgom pomylnie przeprowadza strategi noyczek, to znaczy prowadzi podwjn polityk zagraniczn, w cisym wzajemnym skoordynowaniu, utajonym przed Zachodem i ktre nie zostao przez Zachd rozpoznane. To wanie strategia noyczek zauwaalnie si przysuya wszystkim innym strategiom. Chocia komunici osignli spjno dziaa z niektrymi krajami arabskimi i afrykaskimi, oraz wywoali antymilitarystyczne kampanie w Europie Zachodniej, to jednak nie odnieli sukcesu w dotarciu do wikszoci tamtejszych socjaldemokratw, do wolnych zwizkw zawodowych i do katolikw. Nie odnieli adnego sukcesu w Stanach Zjednoczonych, gwnie z powodu zdecydowanie antykomunistycznego stanowiska amerykaskiego ruchu robotniczego, ju pod niegdysiejszym przewodnictwem Georgea Meanyego. Formowanie zjednoczonych frontw w Ameryce aciskiej jako caoci zostao powstrzymane przez silne wpywy wojskowych na tym kontynencie.
Strategia gwna
Ostatnia, szsta strategia jest jednake najbardziej znaczca. Ta strategia, ktra bya przygotowywana przez Blok przez ostatnie 20 lat [tj. od roku 1960], dotyczy takiego rozwizywania pozostaych problemw, eby prowadzio do konsolidowania wszystkich dziaa i ma decydujce znaczenie w finaowej fazie dalekosinej polityki Bloku. Odnosi si do konsekwentnych wysikw, ktre w skutkach przynosz polityczne i gospodarcze skonsolidowanie poszczeglnych reimw komunistycznych, uformowanie tak zwanych dojrzaych spoeczestw komunistycznych, oraz przygotowanie ich na pozory demokratyzacji, w celu dostarczenia, jak mwi Togliatti, wspierajcego zaplecza dla
385
komunistw dziaajcych poza Blokiem, a ktrzy realizuj tam wiksze cele strategiczne. Istot tej strategii jest dokadne wspdziaanie nastpujcych czynnikw: 1. Rozwj skutecznej podstruktury politycznej, gospodarczej, dyplomatycznej i wojskowej, w ramach ktrej komunici mog kontynuowa koordynowanie swojej polityki i dziaa, na bazie wsppracy dwustronnej, poprzez traktaty o przyjani. Ta substruktura pozostaaby nienaruszona na wypadek formalnego rozwizania Ukadu Warszawskiego. Znaczce funkcje w tym koordynowaniu przypadn aparatom partyjnym, zwaszcza sekcjom odpowiedzialnym za stosunki z poszczeglnymi krajami Bloku. 2. Wykonanie kreatywnego przystosowania w dziedzinie ideologii, oraz oywienie partii komunistycznych i organizacji masowych, cznie ze zwizkami zawodowymi, organizacjami modzieowymi i zwizkami intelektualistw. Dalej, poszerzenie politycznej bazy partii oraz rozwj organizacji masowych, faktycznie jako podstruktur partyjnych. Takie zmiany umoliwi i uatwi wprowadzenie kontrolowanej opozycji politycznej, ktra dostarczy, totalitarnym z zasady reimom, pozornie przekonujcych argumentw, o dokonywaniu si w nich fundamentalnych zmian i podobiestwie do demokracji. Na przykad, w cigu ostatnich dwudziestu lat komunistyczne partie ZSRR i Chin prawie podwoiy swoj liczb czonkw, odpowiednio do stanu siedemnastu milionw i trzydziestu szeciu milionw. W Chinach dokonao si to w czasie i po Rewolucji Kulturalnej. Gwn rol w takim oywieniu partyjnym odgryway komisje ideologiczne oraz sekcje kulturalne poszczeglnych partii. 3. Przygotowywanie faszywej opozycji, podczas wprowadzania kontrolowanej demokratyzacji w reimach komunistycznych, ktra bdzie tam wykorzystana do wytworzenia sprzyjajcych warunkw dla ujednolicenia dziaa z socjaldemokratami, wol-
386
nymi zwizkami zawodowymi i katolikami, przeciw Sojuszowi NATO i amerykaskiemu kompleksowi wojskowo-przemysowemu. Te przygotowania zostay ujawnione poprzez zarzdzon przez Szelepina reorganizacj i reorientacj KGB i sub bezpieczestwa krajw Bloku. Uzasadnieniem tej reorganizacji bya logiczna potrzeba prowadzenia spjnych wysikw, przy zainstalowaniu i prowadzeniu faszywej opozycji, zgodnie z pouczajcym wzorem sowieckim, jakim bya faszywa antykomunistyczna organizacja Trust w czasach NEP-u Lenina. Szelepin zaleci w szczeglnoci wykorzystywa agentw wpywu, rekrutujcych si spord wybitnych pisarzy, naukowcw, przedstawicieli zwizkw zawodowych, narodowcw (nacjonalistw) i przywdcw religijnych. Z dodatkowym naciskiem podkreli potrzeb wykorzystywania, dla celw politycznych, wpywowych agentw midzy przywdcami rnych religii, wcznie z gow rosyjskiego Kocioa Prawosawnego i muzumaskimi przywdcami religijnymi w sowieckiej Azji rodkowej. W tej dziedzinie wane i aktywne funkcje koordynacyjne zostay wyznaczone partyjnym wydziaom administracyjnym partii komunistycznych, ktre nadzoruj dziaalno sub bezpieczestwa. 4. Rozwijanie i prowadzenie efektywnej koordynacji strategicznej, obejmujcej ministrw spraw zagranicznych, ambasadorw, partie komunistyczne i organizacje masowe z krajw komunistycznych wewntrz Bloku, oraz partie komunistyczne spoza Bloku. Znaczca rola w tej koordynacji naley do partyjnych wydziaw stosunkw midzynarodowych i do komunistycznych dyplomatw. To jest wyjanieniem, dlaczego niektrzy komunistyczni ministrowie, zwaszcza z Rumunii, Wgier i Bugarii, byli w przeszoci szefami takich wydziaw. Nadzr nad koordynowaniem caociowej strategii, zwaszcza przy realizacji celw w Europie Zachodniej, naley do Sowieckiego Komitetu Bezpieczestwa Europejskiego, ktremu przewodzi [1984 r.] partyjny urzd-
387
nik, W. Szytikow. Ten Komitet zosta utworzony w czerwcu 1971, dla lepszej koordynacji dziaa sowieckich organizacji masowych, w walce o osignicie wsplnego bezpieczestwa europejskiego. Rozwj i realizowanie tych strategii byo ujawniane na licznych konferencjach partii komunistycznych, przede wszystkim w Moskwie i w Pradze w roku 1965, a w latach siedemdziesitych na spotkaniach na wysokim szczeblu, ktre Breniew i przywdcy komunistyczni odbywali na Krymie. Przebadanie dostpnych dowodw nie pozostawia adnych wtpliwoci, e czechosowacka demokratyzacja w 1968 roku bya lokaln prb strategii zakrojonej tak szeroko, jak o tym mowa wyej. Czechosowacki eksperyment mia pokaza, jak w praktyce sprawdzi si zaprojektowany scenariusz wydarze, a ponadto stanowi wan okazj do przetestowania zachodnich reakcji na niego.
Dezinformacja i strategiczna rola Jugosawii

Nowa metodologia umoliwia zobaczenie, jak tak zwana niezaleno Jugosawii umoliwia temu pastwu odgrywanie kluczowej roli w krzewieniu komunistycznych idei i strategii w Trzecim wiecie. Jugosawia bardzo dobrze nadawaa si do tego, by swoje wpywy spoytkowa do zreorganizowania Trzeciego wiata, do przeorientowania go w kierunku socjalizmu i przeksztacenia w narzdzie wykorzystywane przeciwko Zachodowi. To wanie Tito zwrci uwag Chruszczowa na potencjalne korzyci polityczne, pynce z przyjani i wsppracy z takimi przywdcami jak Nasser, Nehru i Sukarno. Pojednanie si Jugosawii z innymi krajami komunistycznymi oraz jugosowiaski wkad i zaangaowanie, do realizowania dalekosinej polityki, byy bardzo skutecznie ukrywane przed wiatem poprzez dezinformacj.
388
Pozostaway nierozpoznane przez dwadziecia lat, pomimo licznych dowodw, ktre powinny by interpretowane jako jednoznaczne wskaniki wypeniania przez Jugosawi wanej, strategicznej roli w polityce sowieckiej, konkretnie w koordynowaniu dziaa z innymi czonkami Bloku Komunistycznego przede wszystkim z tymi w Afryce, Azji i w Organizacji Narodw Zjednoczonych. Jugosowiaskie wpywy wewntrz i na zewntrz ruchu pastw niezaangaowanych byy atwe do przyjcia przez neutralnych i nacjonalistycznych przywdcw krajw Trzeciego wiata, gwnie dlatego, e postrzegali oni Jugosawi jako kraj niezaleny, podobny do ich wasnych pastw, oraz e w przeciwiestwie do wielkich potg Jugosawia wydawaa si niezainteresowana dominowaniem i kontrolowaniem innych krajw. Jugosowiaska odmiana komunizmu, na pozr bardziej elastyczna, bya dla nich atwiejsza do zaadaptowania, ni komunizm w wersji sowieckiej czy chiskiej. Ponadto penetrowanie Trzeciego wiata przez jugosowiaskie idee przynosio sukcesy nie w wyniku tradycyjnych, ideologicznych dziaa i krpujcego przywizania do partii komunistycznej, lecz poprzez osobiste wpywy i takie organizacje, jak Socjalistyczny Sojusz Ludzi Pracujcych Jugosawii, oraz jugosowiaskie zwizki zawodowe. W wanych kwestiach postawa Tito bya konsekwentnie antyzachodnia, oraz pomocna zawsze w wypenianiu dalekosinej polityki komunistycznej. Tito zaj antyamerykaskie stanowisko podczas kryzysu kubaskiego w roku 1962. Stan po stronie pro-arabskiej linii komunistycznej w roku 1967 i zerwa stosunki z Izraelem. Ciko pracowa przez kilka lat, by wyperswadowa krajom niezaangaowanym, ich to wanie niezaangaowane stanowisko. W efekcie jego zabiegw, w roku 1973 osiemnacie pastw afrykaskich zerwao stosunki dyplomatyczne z Izraelem. Tito poda zgodnie z komunistycznymi wytycznymi
389
w forsowaniu uznania dyplomatycznego Niemiec Wschodnich (NRD) i wpyn na wiele pastw arabskich i afrykaskich, by wybray ten sam kierunek polityczny, co on. Zmobilizowa narody niezaangaowane do potpienia amerykaskiej interwencji w Wietnamie. Krytykowa postpowanie Amerykanw wobec wojny domowej w Angoli w 1975, a przez pewien czas administracja prezydenta Forda poddaa rewizji swoje prby poprawienia stosunkw z Jugosawi. Tito by krytyczny wobec kubaskich dziaa w Afryce i sowieckiej interwencji w Afganistanie, lecz wiele z tych jego krytyk zostao wyciszonych, i adna nie doprowadzia do jakiejkolwiek skutecznej akcji. Tito i jego jugosowiascy koledzy maja swj wielki dorobek w tym, e w cigu ostatnich dwudziestu lat szala rwnowagi w Organizacji Narodw Zjednoczonych znw przechylia si przeciwko Zachodowi, na korzy Bloku Komunistycznego. Kolejne sprawy, w ktrych Tito odnis sukces, a ktre pocigaj znaczne nastpstwa na rzecz finaowej fazy dalekosinej polityki, to jest uzyskanie poparcia i solidarnoci wielu europejskich i japoskich socjalistw dla narodowych ruchw wyzwoleczych Trzeciego wiata. Podsumowujc, jugosowiaskie aktywnoci midzynarodowe od roku 1958 do 1980 byy cile koordynowane najpierw ze Zwizkiem Sowieckim, a w pniejszym okresie z Chinami. Poprzez szerokie zastosowanie dezinformacji na temat jugosowiaskiej niezalenoci, spowodowano, e t niezaleno Jugosawii przyjmowano za dobr monet, w takim samym stopniu w Trzecim wiecie, jak i na Zachodzie, wskutek czego Jugosawia moga bez przeszkd odgrywa swoja strategiczn rol, zgodnie z leninowskimi wytycznymi: prowadzi skoordynowane dziaania z krajami Trzeciego wiata, przeorientowywa ich w kierunku socjalizmu i przeksztaca w sojusznikw komunizmu przeciwko Zachodowi. Tito w peni zasuy na Order Lenina, ktry
390
przyznano mu w 1979 roku. Sam Tito ju nie yje (zmar w 1980), lecz jego polityka jest kontynuowana [pisane w 1984 r.] Wskutek niezdolnoci Zachodu do patrzenia na Tito inaczej, ni poprzez okulary dezinformacji, wcznie z wykonywanymi cyklicznie przez Chiczykw i Albaczykw spektakularnymi akcjami gwatownych atakw na Tito, jako agenta imperializmu amerykaskiego dziaajcego w Afryce, Stany Zjednoczone i ich sojusznicy niezmiennie postrzegali Jugosawi jako cenny nabytek dla Zachodu i umiarkowan si dla nowowyzwolonych krajw Trzeciego wiata oraz nie ustawali w okazywaniu Jugosawii swej przychylnoci. Tymczasem wpywy jugosowiaskie byy niebezpieczne. To dziki staraniom Jugosawii uzyskano trwae podstawy pod skoordynowane akcje pomidzy Blokiem Komunistycznym, Trzecim wiatem i wieloma socjalistami z Europy i Japonii. Nie uwiadamiajc sobie skutkw dla wasnego losu, znaczna cz Trzeciego wiata jest gotowa do dziaania jako najskuteczniejszy sprzymierzeniec strategii komunistycznych, we wsplnej ofensywie przeciwko krajom wysoko rozwinitym, w finaowej fazie dalekosinej polityki.
Dezinformacja chisko-sowiecka i rewolucja kulturalna: Nowa interpretacja

Sowiecka krytyka Rewolucji Kulturalnej jako antymarksistowskiej i antysocjalistycznej, pomoga w ukryciu jej prawdziwego znaczenia, jako czci procesu chiskiej przebudowy komunistycznej. Rwnoczenie przywdcy chiscy mogli wykorzystywa rzekome rozdwiki midzy nimi a Sowietami, skupiajc przy sobie partie i masy, a podczas najtrudniejszego dla siebie okresu wycigali dodatkowo sztandar chiskiego nacjonalizmu. Naladowali w tym Stalina, ktry w latach dwudziestych i trzydziestych (XX wieku), by skupi nard rosyjski przy sowieckim reimie,
391
stworzy i wykorzystywa mit oblonej twierdzy czyli zaszczepi w swym narodzie wol staej gotowoci bojowej, dla obrony Zwizku Sowieckiego otoczonego przez wrogi kapitalizm. W przypadku Chin rnica bya taka, e celowo oszukujc wasne spoeczestwo i wiat zewntrzny, do grona imperialistycznych potg dcych do okrenia Chin, zaliczyli te Zwizek Sowiecki. Tak postpujc, suyli swym wasnym interesom, czyli wzmacnianiu i stabilizowaniu swojego reimu, jednoczenie suyli rwnie strategicznym celom wsplnej dalekosinej polityki. Niewtpliwie, podczas rewolucji kulturalnej panoway wrzenia, lecz w wietle nowej metodologii, fakty z tamtego okresu mog by zinterpretowane ponownie. Rewolucja kulturalna bya czci bardzo wan czci szerszego procesu komunistycznej przebudowy chiskiego spoeczestwa. Za tym sza, jako logiczny nastpny krok, odbudowa chiskiego rolnictwa. wieo ustanowiona materialna baza chiskiego spoeczestwa wymagaa odpowiedniej, marksistowskiej, politycznej i ideologicznej superstruktury. Z tego powodu Mao okreli, i jest to wielka proletariacka rewolucja kulturalna. Tworzenie komun wiejskich i zmiana priorytetu gospodarczego pastwa, z przemysu do rolnictwa, spowodoway, oprcz wywoania powszechnej dyslokacji gospodarczej, obnaenie niedostosowania struktur partyjnych jak i charakteru samej Partii i jej organizacji masowych, do wielkiego dziea przebudowy. Placwki partyjne mieciy si przewanie w miastach, podczas gdy rzeczywiste masy chiskie byy na wsi std kampania wysyania intelektualistw do wiosek. Poziom ideologiczny Partii w terenie by zbyt niski a tendencja do sztywnej, biurokratycznej bezwadnoci, absolutnie nie do przyjcia. Postanowiono wic przegrupowa siy i najbardziej zindoktrynowany i wojowniczy element starej Partii i organizacji modzieowych zamieni na alternatywn struktur, opart gwnie o armi oraz minister-
392
stwo bezpieczestwa publicznego, by przebieg rewolucji by w peni kontrolowany i by sytuacja nie moga wydosta si spod nadzoru. Pojawienie si wydziaw politycznych, oddziaw Czerwonej Gwardii, komitetw rewolucyjnych nie byo spontaniczne, za tymi wszystkimi dziaaniami sta Komitet Centralny partii chiskiej. Dopiero gdy zasadnicze przygotowania do wprowadzenia alternatywnej struktury wadzy zostay ukoczone, rozpoczto rewolucj kulturaln. Majc przygotowan alternatyw struktur wadzy, mona byo usun znaczne czci istniejcej organizacji partyjnej, poniej poziomu Komitetu Centralnego i reindoktrynowa ogromn liczb urzdnikw partyjnych. W tym czasie alternatywna organizacja, zoona gwnie z modszego pokolenia, zabraa si do zadania umacniania wizi partyjnych oraz zwikszania wpywu na masy, w celu rozpalenia w nich zapau rewolucyjnego i zaangaowania w peni do dziea odbudowy komunistycznej. Rewolucja Kulturalna zostaa rozpoczta przez plenum Komitetu Centralnego w sierpniu 1966 i cay czas bya prowadzona i kierowana przez Komitet Centralny partii. Bya to rewolucja cakowicie kontrolowana z gry, co zostao udowodnione poprzez czasowe wstrzymanie rewolucji, na polecenie Komitetu Centralnego, na wiosn 1967, na sezon siewu i prac rolnych i rwnoczesne rozpoczcie, te na polecenie Komitetu Centralnego, nauki szkolnej. Ta rewolucja, ideologiczna w swoim charakterze, bya cakowicie kierowana przez ideologw Komitetu Centralnego KPCh, pod przewodnictwem Czen Po-ta oraz samego Mao. Do kwietnia 1969 roku Rewolucja Kulturalna uczynia wystarczajcy postp, by moga zosta zarzucona decyzj IX Zjazdu Partii. Chocia zniko zamieszanie, wiele procesw przebudowy, rozpocztych przed i w trakcie Rewolucji Kulturalnej, trwao nadal. Jeli istot okresu Rewolucji Kulturalnej z lat 1966 1969 byo stworzenie nowych organw wadzy oraz atak lewicow-
393
cw na prawicowcw, to celem nastpnych trzech lat byo ponowne wchonicie starszych, reedukowanych urzdnikw partyjnych do nowych organw wadzy, przeprowadzono rwnie atak na lewicowcw, pocztkowo wspierany przez armi, ktra wtedy znalaza si pod cilejsz kontrol Partii. Zaczynay pojawia si pierwsze oznaki odprenia w stosunkach z Zachodem. W cigu kolejnych trzech lat, od roku 1973 do 1976, pod rzekomym kierownictwem Bandy Czworga proces reedukacji by kontynuowany. Lecz teraz by to ju specyficzny proces ideologicznego i politycznego przygotowywania odbudowanej Partii, aparatu rzdowego i organizacji masowych, na now sytuacj, wymagajc aktywnego przejcia do polityki odprenia. Wraz ze mierci Mao i powrotem do wadzy pragmatykw, zostaa rozpoczta, na pen skal, aktywna dyplomacja odprenia, zgodna z wytycznymi Sowietw, w celu uzyskania od wiata niekomunistycznego pomocy gospodarczej, finansowej i technologicznej, aby przypieszy ekonomiczny i militarny rozwj Chin. Ju Chiny byy gotowe do odegrania swojej penej roli w dalekosinej polityce. Staray si sprzymierzy, zwaszcza z krajami konserwatywnymi i wysoko rozwinitymi, jak rwnie z islamskimi reimami Trzeciego wiata, w celu przeprowadzenia chiskosowieckiej strategii noyczek. Podobnie jak w innych krajach komunistycznych, procesowi przebudowy komunistycznej w Chinach towarzyszyo wprowadzenie nowych, oraz oywienie starych technik. W przypadku Chin, ich zamierzeniem, realizowanym w tym procesie bya przebudowa partii komunistycznej, poszerzenie jej bazy politycznej, zaangaowanie modszych pokole do celw ideologicznych, reedukacja starszego pokolenia czonkw Partii, kontrola i neutralizowanie opozycji wewntrznej, odnowienie aparatu pastwowego i sub wojskowych, oraz kompleksowe przygotowanie Chin do speniania ich roli przy wdraaniu dalekosinej
394
polityki, w kraju i poza granicami. Techniki politycznego przypieszenia, prowokacji, dezinformacji i politycznej profilaktyki, ktre opisane zostay ze szczegami w przypadku Zwizku Sowieckiego, wszystkie byy te uyte w Chinach, z pozytywnym wynikiem. Rzekome walki o wadz w Chinach pomidzy lewicowcami a prawicowcami, dogmatykami a pragmatykami, s tak samo nierealne, jak walki pomidzy stalinowcami i antystalinowcami w Zwizku Sowieckim. Wsppraca wrd przywdztwa Partii przy wsplnym przygotowywaniu scenariusza fikcyjnych walk pomidzy nimi, lub midzy Parti a wojskiem, okazaa si skuteczn metod do uprzedzania rzeczywistych zagroe walkami wewntrznymi w gronie kierowniczym Partii i do likwidowania w zarodku wszelkich tendencji puczystowskich w armii. Ideologom Partii dostarczya materiaw do szkolenia urzdnikw partyjnych w zwalczaniu niepodanych tendencji, przygotowujc ich jednoczenie na kad radykaln zmian polityki. Gwatowno zmian w chiskiej linii politycznej jest technik, zapoyczon od tej, ktr Stalin stosowa pod koniec okresu NEP. Wwczas przesuwanie si Stalina z lewa na prawo i z powrotem, byo uywane przez niego do przeksztacenia Partii w zatwardziay instrument, posuszny jego woli. Rnica polega na tym, e Stalin uywa tej techniki do ustanowienia swojej osobistej dyktatury, a podziay frakcyjne byy rzeczywiste; chiskie przywdztwo stosowao t technik po to, by zwikszy skuteczno Partii jako monolitu, a frakcyjno wrd przywdcw Partii bya fikcyjna. Ostatnio [pisane w 1984 r.] przeprowadzona w Chinach ponowna ocena postaci Mao Tse-tunga i czciowa jego degradacja, stanowi analogi do destalinizacji w ZSRR, a rwnoczenie, i to w powanym stopniu, jest sygnaem wyprzedzajcym pojawienie si w przyszoci jakichkolwiek zapdw do osobistej dyktatury w KPCh.
395
Formowanie oddziaw Czerwonej Gwardii przypomina wykorzystywanie aktywistw Komsomou w Zwizku Sowieckim, podczas stalinowskiej kolektywizacji rolnictwa w latach trzydziestych. Propaganda reimowa za pomoc plakatw ciennych, wydaje si by metod zapoyczon od prawdziwej opozycji [w Chinach], z lat 1956-57, ktra je wtedy stosowaa. Rewolucja Kulturalna i cay proces chiskiej przebudowy komunistycznej, wprowadzane byy w myl leninowskich nakazw przezwyciania dziecicej choroby oraz izolacji Partii od mas. Reedukacja kadr i restrukturyzacja Partii oraz jej organizacji modzieowych i zwizkw zawodowych byy konieczne, zarwno dla osignicia tych zamierzonych celw, jak i do przygotowania chiskiego systemu na aktywn polityk odprenia z Zachodem, jako e w peni postpowao realizowanie dalekosinej polityki. Pomimo opinii o rzekomym zniszczeniu Partii podczas rewolucji kulturalnej, w rzeczywistoci partia chiska wzmocnia si. Chiskie zwizki zawodowe, organizacje modzieowe i kobiece wznowiy swoj dziaalno. W rezultacie stabilizacji i wzmocnienia Partii oraz jej organizacji masowych, Chiczycy, podobnie jak inne pastwa komunistyczne po roku 1960, mieli moliwo wprowadzenia pewnych reform, na miar tych z czasw NEP, wraz z takimi waciwociami rzeczywistej demokracji jak plakaty cienne, rozprawy przed sdami, uwolnienie si rynkowych w gospodarce, oraz zagodzenie kontroli nad religi i yciem intelektualnym, prawo do odpowiednich warunkw pracy w fabrykach i prawo do wasnoci. Zaczli pojawia si dysydenci, na wzr sowiecki. Zezwolono na szersze kontakty z Zachodem i zwrcono wicej uwagi na Chiczykw, mieszkajcych poza granicami, ktrych krewnych w Chinach oszacowano na liczb okoo 12 milionw.
396
Dualizm chisko-sowiecki i komunistyczna strategia w Trzecim wiecie

Postrzegane w wietle nowej metodologii, chiskie wysiki w Trzecim wiecie s uzupenieniem do dziaa innych pastw komunistycznych, oraz stanowi wany element komunistycznej strategii, jako caoci. Charakter chiskich dziaa w krajach Trzeciego wiata, poczwszy od 1958 roku, wywodzi si z caego historycznego bagau Chin i jest podyktowany ich obecnym potencjaem. Chiny uwolnione zostay z kolonialnego zniewolenia przez dugotrwa walk wyzwolecz przeciwko Japonii. Partia chiska nauczya si, jak wykorzystywa warunki konfliktu zbrojnego do poszerzania wasnych wpyww i zdobycia wadzy. A wic jako zasada, wysiki chiskie i sowieckie powinny by postrzegane nie w kategoriach rywalizacji, a skoordynowanego podziau pracy, co przynioso korzyci ich wsplnej strategii. Tam, gdzie istnieje powany konflikt pomidzy dwoma trzeciowiatowymi krajami, mona jako regu dostrzec obecno Chin i ZSRR, dziaajcych wedug charakterystycznego wzorca, zgodnie z ktrym Zwizek Sowiecki i Chiny zajmuj przeciwne pozycje w tym samym konflikcie. Na tym polega dualno ich, chisko-sowieckiej polityki. Zwizek Sowiecki dy do zbudowania strefy swoich wpyww po jednej stronie sporu, Chiny wypracowuj wpywy po stronie drugiej. Klasycznym przykadem zastosowania tego wzorca jest przypadek Indii i Pakistanu. Chisko-indyjski konflikt graniczny z roku 1962 by sprowokowany przez Chiczykw. Sowieci zajli gone anty-chiskie i pro-indyjskie stanowisko, co przynioso im yczliwo w Indiach. W czasie wybuchu otwartych chisko-sowieckich polemik partyjnych w 1963, misja armii indyjskiej i lotnictwa przybya do Zwizku Sowieckiego. W kolejnym roku minister obrony Indii uda si do ZSRR w celu przedyskutowania sowiecko-hinduskiej
397
wsppracy wojskowej. Dalsza wymiana wizyt delegacji wojskowych miaa miejsce w latach 1967 i 1968. W drugiej poowie lat szedziesitych ustanowiono regularne konsultacje, midzy ministrami spraw zagranicznych ZSRR i Indii, dotyczce problemw wsplnego zainteresowania.1 Stany Zjednoczone obarczyy Indie odpowiedzialnoci za konflikt indyjsko-pakistaski w roku 1971 i przerway pomoc wojskow dla Indii. Sowieci wzywali wprawdzie do przerwania konfliktu, niemniej jednak udzielili Indiom moralnego wsparcia, za co premier Gandhi wyrazia im swoj wdziczno. W sierpniu 1971 r. podpisano traktat o przyjani pomidzy Zwizkiem Sowieckim i Indiami. Potok goci sowieckich napyn do Indii. W padzierniku do Indii uda si Firjubin, co interesujce, pojecha tam w tym samym czasie, co Tito. Trzy miesice pniej do Indii przyby szef sowieckiego lotnictwa wojskowego, Kutachow, oraz wiceminister spraw zagranicznych Kuzniecow. W grudniu premier Gandhi potpia amerykask polityk w Wietnamie.2 W roku 1973 podpisano umow o wsppracy midzy Gosplanem, sowieck agencj planowania, a indyjsk komisj planowania.3 Gwnie dziki umiejtnemu wykorzystywaniu przez Sowietw konfliktu pomidzy Indiami a Pakistanem, w poowie lat siedemdziesitych tendencja w kierunku cilejszych stosunkw sowiecko-indyjskich staa si, dosownie, nieodwracalna. Rzd Desaia nie by w stanie powstrzyma tej fali. Stosunki zostay pniej scementowane, w rezultacie wizyt i rozmw Breniewa z premier Indir Gandhi w roku 1981. Podczas, gdy Sowieci wzmacniali swoje oparcie w Indiach, Chiczycy robili to samo w Pakistanie, stosujc tak sam technik wymiany wizyt delegacji wojskowych, szczeglnie w latach 1962-67. Gdy Stany Zjednoczone przerway pomoc wojskow dla Pakistanu, Chiczycy zwikszyli swoj. W roku 1968 prezydent Jahja Khan i jego minister spraw zagranicznych udali si z wizy-
398
t do Chin. Rozwina si dalsza wsppraca. W roku 1970 Kuo Mo-dzio odwiedzi Pakistan. Dla Chin Pakistan by wystarczajco bliski, e posuono si nim jako porednikiem przy planowaniu wizyty Kissingera w Chinach w 1971 roku. Bhutto zosta przyjty przez Mao w roku 1972, po kolejnym konflikcie z Indiami i odczeniu si Bangladeszu. Wskutek tego konfliktu Pakistan opuci Brytyjsk Wsplnot Narodw, oraz sojusz politycznowojskowy SEATO. Kontynuowano dalsze wymiany wizyt na wysokim szczeblu midzy Pakistanem a Chinami, bez wzgldu na zmiany w pakistaskim rzdzie. Podobnie jak z sowieckimi wpywami w Indiach, chiskie wpywy w Pakistanie maj na celu przygotowanie warunkw na sojusz midzy nimi i na pniejsze komunistyczne przejcie. Ju zaistniaa sytuacja, ktr mona pniej wykorzysta, poprzez wykalkulowane i skoordynowane sowieckie i chiskie posunicia, na przykad w zwizku z sowieck interwencj w Afganistanie. W ostatnim czasie stosowana przez Chiczykw taktyka umiarkowania ma znaczenie pomocnicze, suce do wykreowania ich nowego, dystyngowanego wizerunku, wymaganego przez Chiczykw dla ich dyplomacji odprenia, wobec zarwno krajw zaawansowanych przemysowo, jak i wobec pastw Trzeciego wiata. Ten nowy obraz rwnie wyania si, konsekwentnie, z wzorca sowiecko-chiskiej polityki dualnoci; podczas gdy Zwizek Sowiecki buduje zjednoczone fronty z nacjonalistami przeciwko Stanom Zjednoczonym, Chiny szykuj puapk do zwabienia Stanw Zjednoczonych i innych konserwatywnych krajw, wcznie z pastwami azjatyckimi i afrykaskimi, aby nawiza z nimi sztuczne i faszywe sojusze, ostentacyjnie zawierane przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu. W ten sposb Chiny czyni wytrwae starania, aby wkroczy do obozu swoich nieprzyjaci nie tylko bez napotykania sprzeciwu, ale nawet wita-
399
ni, jako sprzymierzeniec przeciwko sowieckiej ekspansji, wyposaany w zachodni bro. W obecnej fazie polityki, ani ZSRR ani Chiny w ogle nie posuguj si lokalnymi partiami komunistycznymi i nie stawiaj ich na pierwszej linii, jako broni strategicznej. Gdy cel odizolowania Stanw Zjednoczonych od Trzeciego wiata zostanie osignity, to wtedy miejscowe partie komunistyczne same si zgosz i zostan uregulowane rachunki z nacjonalistami, ktrzy przeladowali ich w przeszoci.
Chisko-sowiecki dualizm i strategia wojskowa

Nowa metodologia nawietla wkad do sukcesu komunistycznych strategii, ktrego dokonali Sowieci i Chiczycy przez wzajemny podzia dziaa oraz dokadnie koordynowan dualno swojej polityki. We wczesnych latach odprenia, parafrazujc sowa Lenina, Chiczykom przydzielono straszny podwjny bas, do przygrywania na nim, w kontracie do sowieckich sentymentalnych skrzypiec. Podczas, gdy Sowieci kadli nacisk na polityk odprenia i pokojowego wspistnienia, oraz podejmowania kontaktw wysokiego szczebla z przywdcami amerykaskimi i europejskimi, Chiczycy opowiadali si za militarn i gwatown rewolucj. Wyrane rozbienoci pojawiy si w przedstawianiu w prasie sowieckiej i prasie chiskiej wizyty Chruszczowa w Stanach Zjednoczonych w 1959 roku. W lutym 1960, trzy miesice przed nieudanym spotkaniem na szczycie w Paryu, chiska delegacja na konferencj Ukadu Warszawskiego skrytykowaa Sowietw za ich zblienie do imperialistw, ktrzy odmwili poczynienia ustpstw w sprawie Berlina. Na dzie przed spotkaniem Chruszczowa z prezydentem Francji w kwietniu 1960, prasa chiska wznowia swoj krytyk jugosowiaskiego rewizjo-
400
nizmu i opublikowaa szereg artykuw, wzywajcych do zajcia militarnej, rewolucyjnej postawy wobec problemw wiatowych, podczas gdy prasa sowiecka kada nacisk na umiarkowanie i pokojowe wspistnienie. Dalsze rozbienoci pojawiay si przy okazji rozgrywania kryzysu kubaskiego i chisko-indyjskiego w roku 1962, lecz prawdopodobnie najbardziej spektakularny przykad tej dualnoci we wczesnych latach szedziesitych mia miejsce podczas sowiecko-amerykasko-brytyjskich negocjacji w sprawie Traktatu o Zakazie Prb Atomowych (Atomic Test Ban Treaty) w roku 1963. Przybycie do Moskwy delegacji anglo-amerykaskiej, ktra miaa prowadzi te negocjacje, zostao poprzedzone przybyciem delegacji chiskiej, ktra pojawia si na partyjne rozmowy z KPZR. Sowiecka serdeczno, z jak witano zachodnie delegacje, kontrastowaa z chodem wobec Chiczykw. Postpowi w rozmowach w sprawie zakazania testw, towarzyszya zauwaalna poraka negocjacji chisko-sowieckich. Podpisaniu zakazu testw towarzyszyo przerwanie rozmw chisko-sowieckich, ataki prasy chiskiej na polityk sowieck, wykazan w negocjacjach w sprawie testw, oraz otwarta polemika midzy partiami sowieck i chisk. Nastpna eksplozja polemik chisko-sowieckich odbya si przed negocjacjami sowiecko-amerykaskimi w sprawie Traktatu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jdrowej (Nuclear Nonproliferation Treaty), w latach 1966-67. Pniejsze wydarzenia pokazay, jak mao uzasadnienia byo w chiskich oskareniach Sowietw o to, e poddali si zachodniemu imperializmowi w latach szedziesitych, i e powicili socjalistyczn solidarno i poparcie dla walki rewolucyjnej, na otarzu pokojowego wspistnienia.4 Zamierzonym skutkiem wszystkich chiskich oskare w tym czasie miao by umocnienie zachodnich zudze co do sowieckiego umiarkowania, a tym samym wykreowanie sprzyjajcych warunkw ze strony Stanw
401
Zjednoczonych i europejskich potg NATO-wskich, dla sowieckiej dyplomacji przypieszenia i jej sukcesw. W kontracie do nieprzejednanych dogmatykw chiskich, Sowieci prezentowali si jako rozwani, racjonalni, nieideologiczni oraz pragmatyczni komunici, z ktrymi mona byo wynegocjowa umowy. Ponadto sprawiali wraenie, e s szczerzy, gdy twierdzili, i maj wsplny z Zachodem interes w powstrzymywaniu chiskich wpyww. Chisko-sowiecka dualno spowodowaa na Zachodzie skutki dokadnie zamierzone przez komunistycznych strategw. Mona spokojnie przyzna, e z czasem przynioso im to wymierne korzyci. Na przykad, gdyby genera de Gaulle nie wierzy w szczero sowieckiego przekonywania co do polityki odprenia, oraz nie mia przewiadczenia o autentycznoci chisko-sowieckiego rozamu, to jest bardziej, ni wtpliwe, czy poczyniby on tak dalekie kroki, jak w rzeczywistoci postpi, w ustpliwym traktowaniu Zwizku Sowieckiego, w uznaniu komunistycznych Chin oraz wycofaniu si Francji z wojskowych zobowiza wobec NATO. Od roku 1959 do roku 1969, pomimo wszystkich odgosw artykuowanej wciekoci, Chiny w porwnaniu do ZSRR byy dyplomatycznie pasywne w stosunku do zachodnich potg. Ten kontrast by cakowicie naturalny. Zwizek Sowiecki by ju wojskow superpotg, zaangaowan w strategiczne wspzawodnictwo ze Stanami Zjednoczonymi i z Sojuszem NATO. Sowieci mieli solidn baz dowiadczenia w traktowaniu zachodnich potg, jak rwnie bardzo dobrze wyszkolony personel do wypeniania wasnej polityki. Chiny byy krajem o maym znaczeniu militarnym, nieuznawanym przez Stany Zjednoczone i wiele innych krajw, brakowao im rwnie wyszkolonego i zindoktrynowanego personelu dyplomatycznego. Rozpoczcie Rewolucji Kulturalnej przynioso dalsze ich wycofanie si w kierunku politycznej izolacji.
402
W roku 1969 wszystko to zaczo si zmienia. Wraz z zakoczeniem rewolucji kulturalnej, Chiny pojawiy si ponownie na scenie midzynarodowej. Rozpoczto chisk polityk przypieszania i odprenia. Handel i zwaszcza nabycie zaawansowanych technologii, nabray gwnego znaczenia, wrd oczywistych, chiskich motyww dziaania. W styczniu 1969 r., ambasador specjalny Niemiec Zachodnich, Egon Bahr, zosta zaproszony do Szanghaju, w celu przeprowadzenia negocjacji handlowych. Wymiany wizyt midzy Chiczykami a zachodnimi mami stanu, stay si zjawiskiem powszechnym. Denia do uzyskania uznania dyplomatycznego, wkrtce przyniosy rezultaty. Do roku 1970 Chiny zostay ju uznane przez 55 krajw. 25 padziernika 1971 roku komunistyczne Chiny uzyskay miejsce w Organizacji Narodw Zjednoczonych; do roku 1973 nawizay stosunki dyplomatyczne z 91 pastwami. W lutym 1972 r., po dwch przygotowawczych wizytach, odbytych przez Kissingera (przeprowadzanych pocztkowo w wielkiej tajemnicy i bez skonsultowania z najbardziej bezporednio zainteresowanym z amerykaskich bliskich sojusznikw z Japoczykami), prezydent Nixon przyby z wizyt do Chin. Po nim wizyty tam zoyli: brytyjski sekretarz spraw zagranicznych Douglas-Home; prezydent Francji Pompidou w roku 1973, oraz kanclerz Niemiec Zachodnich Schmidt w roku 1975. Przywdcy opozycji konserwatywnej RFN i Wielkiej Brytanii, Strauss i Thatcher, odwiedzili Chiny odpowiednio w roku 1975 i 1977, a brytyjski sekretarz spraw zagranicznych Crosland w 1976 roku. W zmian za to odbyy si chiskie wizyty ministerialne w Stanach Zjednoczonych i w Europie, czego kulminacj bya wizyta Teng Hsiao-pinga w Stanach Zjednoczonych i w Japonii, oraz podr po Europie Przewodniczcego Hua w roku 1979. W tym samym roku uda si z wizyt do Chin doradca Prezydenta Stanw Zjednoczonych do spraw bezpieczestwa narodowego, Brzeziski, po nim, w nastpstwie sowieckiej in-
403
terwencji w Afganistanie, do Chin przyby sekretarz obrony Brown. Oywione wymiany wizyt midzy Chinami a Stanami Zjednoczonymi, Europ Zachodni i Japoni, wiadczyy nie tylko o rozwoju handlu i kredytach dla Chin, ale take o transferze zachodniej technologii dla modernizacji przemysowej i militarnej Chin. Naley wyodrbni, dla szczeglnego podkrelenia, trzy cechy, dotyczce chiskiej dyplomacji przypieszenia. Po pierwsze, e bya prowadzona stale, przez cae lata siedemdziesite, pomimo mierci Mao w roku 1976. Przewodniczcy Hua powiedzia 25 grudnia 1976 r., gdy przej na siebie obowizki po Mao, e Chiny bd wypenia wszystkie wytyczne, wypracowane przez Przewodniczcego Mao.5 Po drugie, najwaniejsza rola odgrywana bya przez Teng Hsiao-pinga, ktry w czasach przewodniczenia Partii przez Mao by jednym z gwnych chiskich architektw nowej dalekosinej doktryny politycznej w latach 1958-1960. Po trzecie, godne uwagi jest charakterystyczne dla Chiczykw dobieranie odpowiednich zachodnich przywdcw, do kultywowania wsppracy, z przewaajc proporcj konserwatystw, co narzuca interpretacj bardziej w kategoriach strategii, ni przynalenoci ideologicznej. Niektrzy z nich na przykad Strauss, Brzeziski i Thatcher byli wyselekcjonowani jako cele do osobistych atakw, dokonywanych przez Sowietw, atakw, ktre jednak nie powodoway niczego, co mogoby zaszkodzi ich kontaktom z Chiczykami. Podczas, gdy Chiczycy podejmowali swoj taktyk odprenia politycznego, Sowieci ju korzystali z sukcesw ich dyplomacji przypieszenia, prowadzonej od wczesnych lat szedziesitych. Ich starania zaowocoway, analogicznie do wyej wymienionych, trzema gwnymi kierunkami aktywnoci, ktrymi byy: rozmowy SALT ze Stanami Zjednoczonymi, KBWE w Europie, oraz cilejsze stosunki dwustronne z niektrymi potgami eu-
404
ropejskimi. Rwnie w tym czasie Zachd zacz sobie zdawa spraw z faktu, e Zwizek Sowiecki wykorzysta polityk odprenia do zbudowania wasnej potgi militarnej. Patrzc na wydarzenia w wietle nowej metodologii, widzimy, e nasilenie si chisko-sowieckich przygranicznych aktw wrogoci w roku 1969 i w 1970, nie byo przypadkowe, ani nie naleao do przypadkowych zajmowanie przez Sowietw i Chiczykw kompletnie przeciwnych stanowisk w wielu rnych kwestiach. Ta dualno w polityce chisko-sowieckiej suya wytworzeniu sprzyjajcego klimatu, dla rozpoczcia i prowadzenia zarwno negocjacji SALT, jak i chiskiej przypieszonej dyplomacji odprenia. W odniesieniu do KBWE trzeba zauway, e wprawdzie Chiczycy potpili Sowietw za ich udzia w zorganizowaniu konferencji w Helsinkach, lecz jednak uyczyli swojego poparcia dla koncepcji Europy Zachodniej niezalenej od obydwu superpotg, innymi sowy, dla przejciowego celu caociowej strategii komunistycznej wobec Europy. Podczas, gdy upyway lata siedemdziesite i sowiecka agresywno stawaa si coraz bardziej widoczna w Europie, w Afryce, dramatycznie w Afganistanie, Chiny zaczy by postrzegane jako atrakcyjniejszy sprzymierzeniec Zachodu. Zbieny cel ZSRR i Zachodu w przeciwdziaaniu chiskiemu militaryzmowi z lat szedziesitych, w latach siedemdziesitych ustpi wsplnemu celowi Chin i Zachodu, jakim stao si przeciwdziaanie sowieckiemu ekspansjonizmowi. Kapitalici zachodnioeuropejscy i japoscy przecigali si, by wybudowa gospodarczy i militarny potencja Chin, zachcani przez konserwatywnych, antysowieckich zachodnich politykw i ekspertw od obrony. Sojusz z Chinami wydawa si oferowa najwiksze nadzieje na wyrwnanie rosncej wojskowej przewagi sowieckiej, zwaszcza w Europie. Stany Zjednoczone byy coraz bardziej skonne do grania chisk kart. Stosunki z komunistycznymi Chinami, zainicjowane
405
przez Nixona i Kissingera, rozwijane przez Cartera i Brzeziskiego, osigny za Reagana i Haiga szczytowy punkt wsppracy wojskowej, wyraonej zamiarem rozbudowania potencjau Chin, jako przeciwwagi dla Zwizku Sowieckiego. Zarwno w stosunku do Sowietw w latach szedziesitych, jak i do Chiczykw w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych, Zachd zapomnia o dziejowym bdzie niemieckiego Sztabu Generalnego, ktry pomg uzbroi Zwizek Sowiecki po zawarciu Traktatu w Rapallo w roku 1922. Chisko-sowiecka strategia noyczek nie zostaa rozpoznana, Zachd nie ma pojcia, co ta strategia naprawd oznacza. W skrcie, najpierw Zwizek Sowiecki, nastpnie Chiny, postpiy wedug klasycznego, strategicznego przykazania: przeprowadzi prb wkroczenia do obozu nieprzyjaciela, nie napotykajc oporu, a jeli to moliwe, by przywitanym przez niego. Jak mawia Sun Tzu, pobi wroga bez walki, jest szczytem umiejtnoci.6 Walki i konflikty pomidzy pastwami komunistycznymi s postrzegane zazwyczaj jako niezbity dowd, na istnienie rozamw pomidzy nimi. Jednak naley pamita, e konflikty w rejonach przygranicznych chisko-sowieckich i chisko-wietnamskich rozgryway si w obecnoci zaledwie kilku, o ile w ogle, zachodnich obserwatorw. Takie incydenty graniczne s atwe do zainscenizowania, za jawne informowanie o nich poprzez radio, moe posuy jako sposb potwierdzania ich autentycznoci. Wsplne manewry mog bardzo sugestywnie przypomina rzeczywiste bitwy. Nawet jeli zdarzaj si w nich rzeczywiste szkody i padaj ofiary, naley jednak pamita, e takie incydenty powinny by poddawane wicej ni jednej interpretacji. Oczywicie widoczne walki pomidzy krajami komunistycznymi mog przyczyni si do urealnienia tak specyficznych komunistycznych celw strategicznych, jak popieranie ukadw i fa-
406
szywych sojuszy pomidzy pastwami komunistycznymi i niekomunistycznymi. Na przykad wojna chisko-wietnamska i zachodnie obawy, e mogaby si rozprzestrzeni, spowodowaa nasilenie presji Zachodu na Stany Zjednoczone, do szybszego zawarcia umowy SALT II ze Zwizkiem Sowieckim, oraz pomoga w propagowaniu atrakcyjnego wizerunku Chin jako potencjalnego sprzymierzeca Zachodu przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu.
Chisko-sowiecki dualizm i ruch rewolucyjny

Rozam chisko-sowiecki nie spowodowa, w zasadzie, takich skutkw, jakich mona byo si spodziewa, czyli rozbicia partii komunistycznych spoza krajw Bloku, ani te nie ograniczy ich wpywu. Wikszo zachodnioeuropejskich partii zwikszya nawet swoj dziaalno i pozostawaa w szerokim przyporzdkowaniu Sowietom. Utosamianie ich z sowieckim umiarkowaniem pomogo w wykreowaniu ich pozytywnego wizerunku i zwikszyo ich szanse na zwycistwo, przy stosowaniu taktyki zjednoczonego frontu. Partia woska w roku 1980 bya o wiele bardziej wpywowa, ni w roku 1960. We Francji sojusz socjalistyczno-komunistyczny w roku 1974 by bliej zwycistwa wyborczego, ni kiedykolwiek indziej od czasw II wojny wiatowej. Fakt, e prochiskie skrajne grupy odamowe oddzielay si od gwnych partii komunistycznych, jak na przykad w Belgii, by raczej korzystny dla dalekosinej strategii komunistycznej. Wykalkulowane odrzucenie najbardziej radykalnego i gwatownie rewolucyjnego elementu, pomagao partiom komunistycznym w poprawieniu swojego wizerunku jako szanowanej partii demokratycznej i sprzyjao pozyskiwaniu potencjalnych sojusznikw spord socjalistw, chrzecijan i innych grup postpowych.
407
Partia japoska staraa si wykorzysta rozam chisko-sowiecki do poszerzenia swoich wpyww politycznych. Chiska wojowniczo oraz rozam chisko-sowiecki otworzyy moliwoci dla skoordynowanych akcji pomidzy grupami prochiskimi i frakcjami innej, skrajnej lewicy, zwaszcza z trockistami. W czerwcu 1963, co pokrywa si z wybuchem otwartych polemik midzy parti sowieck a parti chisk, trockistowska IV Midzynarodwka w specjalnej rezolucji zatwierdzia historyczne zadanie poczenia si z Chiczykami i walki o utworzenie zjednoczonego frontu midzy IV Midzynarodwk i chiskimi towarzyszami. W roku 1967 IV Midzynarodwka opowiedziaa si za przypieszeniem rewolucyjnej, zbrojnej walki mas w gwnej bazie kapitalizmu. Wikszo uczestnikw tych obrad popieraa Mao. Mniejszociowa grupa, krytyczna wobec niektrych pogldw Mao, zalecaa bardziej elastyczn lini dziaania w zwalczaniu partii komunistycznych. Dziewity kongres IV Midzynarodwki odby si w Rimini (Wochy) w kwietniu 1969. Dyskutowano nad taktykami, do zastosowania w Ameryce aciskiej. Europejska sekcja grupy wikszociowej zorganizowaa konferencj w padzierniku 1969 i postanowia wstrzyma wysiki, zwizane z penetrowaniem partii komunistycznych oraz zakada niezalene, rewolucyjne partie. W tym samym miesicu kongres grupy mniejszociowej, obradujcy w Wiedniu, zaaprobowa dziaania grup rozamowych w ruchu komunistycznym. Jednoczenie potpi odmow ze strony tych grup rozamowych, odnonie wsppracy ze Zwizkiem Sowieckim przy popieraniu walki wyzwoleczej w Wietnamie. W tym samym 1969 roku, gdy ruch na rzecz KBWE nabiera rozmachu, trockici organizowali wiece protestacyjne przeciwko NATO, w Anglii, Danii, Japonii i Australii.
408
Informacje dostpne z publicznych rde s niewystarczajce, by mona byo orzeka do jakiego stopnia te dziaania radykalnych grup skrajnej lewicy byy koordynowane, i to z powodzeniem, przez oddziaywania chiskie lub sowieckie. Lecz staa rywalizacja, a czasem nawet przemoc wystpujca pomidzy tymi grupami, oraz ich odnoszenie si do partii komunistycznych funkcjonujcych zgodnie z gwn lini ideologiczn, nie powinny usun z naszego pola widzenia zasigu ich dziaa, z ktrych wszystkie suyy celom dalekosinej strategii komunistycznej, oraz mogyby jeszcze bardziej posuy, w krytycznych sytuacjach w przyszoci. Ponomarjew, ktry opisa w 1971 roku niektrych z tych dziaaczy, partyjnych elementw-radykaw nowej lewicy, jako ryzykantw, podsumowa, e zaniedbywanie tego segmentu ruchu masowego oznaczaoby osabienie nacisku na walk antyimperialistyczn, oraz przeszkod w utworzeniu zjednoczonego frontu przeciwko monopolistycznemu kapitalizmowi.7 Niedwuznacznie mwic, od przyjcia dalekosinej polityki i rozwoju chisko-sowieckiej dualnoci, zarwno umiarkowane partie komunistyczne, jak i grupy radykalne, rewolucyjne i terrorystyczne, osigny sukces w gromadzeniu si i rodkw, czsto kosztem prawdziwych lewicowych i demokratycznych ruchw socjalistycznych. We wczesnych latach szedziesitych organizacje frontu midzynarodowego dostarczyy dogodnego forum, dla eksperymentalnego przegldu rozdwikw chisko-sowieckich. Wyparcie si radykalnych stanowisk pro-chiskich przez te organizacje, pomogo im w uzyskaniu mniej nagannego wizerunku, ale jednoczenie oznaczao, e potwierdzaj one autentyczno konfliktu chisko-sowieckiego. Kiedy w poowie lat szedziesitych Chiczycy ostatecznie wycofali si z organizacji frontowych, nie podejmowali powaniejszych stara, by zakca ich dziaalno, ani nie prbowali sami stworzy konkurencyjnej organizacji.
409
Mogo to by podyktowane czciowo przez Rewolucj Kulturaln. Niewtpliwie jednak ta postawa Chiczykw wynikaa z pragnienia nierozbijania ani niedemoralizowania tych organizacji, jako e dostosowyway si one do swojej roli strategicznej. Dao to rwnie Chiczykom woln rk do przeprowadzania nieortodoksyjnej taktyki, wcznie z przyjaznymi relacjami z konserwatywnymi rzdami, bez ryzyka kompromitacji i wprowadzania w bd swoich wiernych elementw w szeregach organizacji frontowych.
Korzyci z dualizmu chisko-sowieckiego

W podsumowaniu naley powtrzy, e skoordynowana dualno polityki sowieckiej i polityki chiskiej oferuje wiele korzyci dla strategii komunistycznej. Umoliwia Blokowi Komunistycznemu utrzymanie inicjatywy, otwarcie nowych moliwoci manewru, oraz wywoywanie bdnych reakcji ich przeciwnikw. Gdziekolwiek w wiecie zewntrznym toczy si konflikt, tam dwaj partnerzy komunistyczni maj okazj do zajcia przeciwnych stanowisk, po obu stronach konfliktu, przy jednoczesnym zwikszeniu komunistycznych wpyww dla obu tych stron. Stan ten umoliwia jednemu partnerowi skuteczne dziaanie w rejonach, do ktrych drugi partner nie ma dostpu, lub sam si wycofa, z taktycznych wzgldw. Uatwia podzia zada, uzgodnionych pomidzy dwoma partnerami i umoliwia jednemu podejmowanie nieortodoksyjnych czy prowokacyjnych dziaa, nie kompromitujc drugiego. Na dusz met za, umoliwienie Chiczykom wyraania swojej wrogoci wobec Zwizku Sowieckiego oraz pooenie nacisku na wag chiskich interesw narodowych, moe by wietn pomoc w skuteczniejszym oddziaywaniu komunistycznych Chin na rodakw mieszkajcych za granic. Na koniec oferuje sposobnoci do nakaniania
410
konserwatystw, zarwno w rozwinitych krajach jak i w Trzecim wiecie, do angaowania si, w dobrej wierze, w podstpne sojusze i przymierza, poprzez ktre mogliby oni zosta skompromitowani w finaowej fazie polityki. Jako bro strategiczna dualno moe okaza si skuteczniejsza, ni wojna czy eksport rewolucji.
Potencja wywiadowczy i agenci wpywu

Wdraanie programu Dezinformacji moe by w peni zrozumiane tylko wtedy, jeli wemie si pod uwag wykorzystywanie przez komunistw ich potencjau wywiadowczego, a szczeglnie agentw wpywu, dziaajcych zarwno na Zachodzie, jak i w krajach komunistycznych. Poniewa zwykle brakuje dokadnych informacji na ten temat, oceny wpyww komunistycznych w konkretnych krajach czy obszarach rzadko uwzgldniaj zasoby komunistycznych sub wywiadowczych. Autor wie ze swojej suby w Finlandii, w czasie rozpoczynania realizacji dalekosinej polityki, e takie zasoby mog okaza si gwnym czynnikiem taktyki w wewntrznej sytuacji politycznej niekomunistycznego kraju; mog one skutecznie wnie wkad do wspomagania strategii komunistycznej. W latach pidziesitych i szedziesitych rzd sowiecki, dziaajc gwnie poprzez sowieckie suby wywiadowcze, wywiera ogromn presj na starsze, antykomunistyczne pokolenie fiskich przywdcw socjaldemokratycznych, zwaszcza na Tannera, prawdziwego socjalist i przekonanego antykomunist, ktry zdecydowanie odpiera sowieckie naciski. Wedug enichowa, rezydenta KGB w Helsinkach w 1960 roku, wywiad sowiecki przy aktywnej pomocy Chruszczowa i innych czonkw prezydium KPZR, odnis sukces w zwerbowaniu innego, wybitnego fiskiego socjaldemokraty. Posugiwa
411
si KGB-owskim pseudonimem Leader. enichow by jednym z oficerw KGB, ktrzy utrzymywali z nim kontakt. Na sugestie KGB Leader argumentowa na korzy zmian w postawie partii socjaldemokratycznej wobec wsppracy z ZSRR. W kocu, w roku 1959 oderwa si od socjaldemokratw i zaoy wasn parti. KGB zagwarantowaa sobie przewodnictwo w sprawach postaw politycznych i polityki jego partii. Inne wane zawerbowania te dotyczyy osb z przywdztwa socjaldemokratycznego i zwerbowani agenci brali udzia w intrygach, wymierzonych przeciwko Tannerowi i Leskinenowi, lecz ich tosamo nie jest, niestety, znana autorowi. Udane zawerbowania byy dokonane rwnie w przywdztwie fiskich zwizkw zawodowych. W rozmowie z autorem, na temat usuwania antykomunistw z przywdztwa fiskiej partii socjaldemokratycznej, ktra odbya si w roku 1960, enichow stwierdzi, e mogaby okaza si konieczna fizyczna likwidacja Leskinena, przez otrucie go. enichow doda ponadto, e mia agenta w przywdztwie fiskiej partii konserwatywnej, ktry utrzymywa cise kontakty z Leskinenem i przez ktrego mogoby by przygotowane to zabjstwo. A do pnych lat pidziesitych wywiad sowiecki wykorzystywa swoich agentw z Fiskiej Partii Komunistycznej, wcznie z takimi dziaaczami, jak Pessi i Herta Kuusinen, komunistka i czonkini parlamentu. W latach 1957-60, gdy dalekosina polityka bya ju formuowana, aktywne wykorzystywanie przez KGB agentw w lokalnych partiach komunistycznych zostao zarzucone. Jednoczenie wzmocniono wspprac pomidzy KPZR i partiami komunistycznymi w poszczeglnych krajach. We wszystkich sprawach, w ktrych niezbdne byy uatwienia przy wsppracy i szeroko rozumiana pomoc, KGB dziaao pod przewodnictwem Komitetu Centralnego KPZR. W przypadku Finlandii,
412
zostay utworzone specjalne grupy w Komitetach Centralnych partii sowieckiej i partii fiskiej, w celu koordynowania wszystkich kwestii praktycznych; rezydent KGB w Helsinkach dziaa jako cznik pomidzy tymi dwiema grupami. Kiedy Chruszczow przyby z wizyt do Finlandii, Herta Kuusinen zostaa zaproszona przez rezydenta KGB do ambasady sowieckiej, gdzie Chruszczow przedstawi jej wytyczne ideowo-polityczne, ktre powinny znale si w jej owiadczeniach parlamentarnych. KGB i jego rezydenci w Finlandii, Kotow i enichow, odgrywali istotn, tajn rol, wpywajc poprzez swoich agentw na wybr i ksztatowanie kolejnych fiskich rzdw. KGB potajemnie koordynowa wsplne wysiki swoich agentw i Fiskiej Partii Komunistycznej, by zgromadzi poparcie wyborcze dla tych kandydatw, ktrzy byli przyjanie nastawieni wobec Zwizku Sowieckiego, a nasili kampani negatywn przeciwko tym, ktrzy mu przychylni nie byli. Wrd agentw wykorzystywanych do tego celu by przywdca Szwedzkiej Partii Ludowej [partii dziaajcej w Finlandii], ktrym opiekowali si oficerowie KGB Zegal i enichow. Celem gwnym wszystkich tych dziaa byo zapewnienie wygranej w wyborach dla wybitnego wprawdzie przywdcy fiskiego, ale zarazem dugoletniego agenta KGB, ktry posugiwa si pseudonimem Timo. Timo zosta zwerbowany przez wywiad sowiecki w 1948 roku, w czasie gdy sprawowa funkcj ministra. Zawerbowania dokona szeregowy, potajemny oficer wywiadu, sowiecki Fin z Karelii, ktry pracowa pod oficjaln przykrywk drugiego sekretarza ambasady sowieckiej w Helsinkach. Ten oficer rozwin bliskie stosunki towarzyskie z Timo, wcznie z pijatykami i wsplnymi saunami. Zdoa przekona Timo, e w zamian za wspprac z wywiadem sowieckim, Sowieci zrewanuj si puszczeniem w niepami jego dziaa represyjnych, ktre podejmowa przeciwko komunistom w przeszoci, gdy pracowa
413
jako urzdnik na wysokim stanowisku i uywa swoich wpyww dla zbudowania swej znacznie wyszej pozycji politycznej. wczesny rezydent KGB Michai Kotow odesa oficera werbujcego Timo z powrotem do Karelii, a sobie przywaszczy zyski subowe z tego atrakcyjnego sukcesu wywiadowczego. Od koca 1948 roku lub pocztku 1949, Kotow utrzymywa osobisty kontakt z Timo. Wywiad sowiecki pilnowa tej sprawy i rzuci wszystko na szal jego kariery politycznej. W kocu Timo osign wysoki urzd w pastwie, na ktrym pozostawa do niedawna [pisane w 1984 r.] Sowiecka pomoc dla Timo przybieraa rozmaite formy, wcznie z dyplomatycznym popieraniem jego polityki, poprzez porednie finansowe wspieranie jego kampanii wyborczych, doradztwo w sprawach opcji i taktyki postpowania, oraz pomoc w osabianiu kandydujcych rywali. W roku 1961 agent Leader, dziaajcy wedug instrukcji KGB, zadeklarowa si jako kandydat na to samo wysokie stanowisko tylko w tym celu, by w pniejszym etapie kampanii wyborczej przekaza gosy swoich zwolennikw dla Timo. Ze swojej strony Timo dziaa jako typowy sowiecki agent wpywu. Awansowa w swojej partii tych, ktrych Sowieci chcieli widzie na wyszych pozycjach, a gdy tylko byo moliwe, z wyprzedzeniem konsultowa z sowieckim wywiadem swoje polityczne mianowania i decyzje. Na przykad rzd sowiecki zosta wczeniej poinformowany, poprzez KGB, z odwrotnymi instrukcjami, o wizycie Timo w Stanach Zjednoczonych w 1961 roku. Informowa dokadnie KGB o swoich dyskusjach z innymi skandynawskimi przywdcami. Zgodnie z porad KGB utworzy on wasn, tajn sub wywiadowcz, pod kierownictwem Vilkuny, innego agenta sowieckiego. Timo wykorzystywa te suby do wzmacniania swojej wadzy, ale jej rezultatami dzieli si rwnie z KGB, ktre otrzymywao wszystkie raporty od fiskich
414
ambasadorw oraz attache wojskowych za granic, jak te wszystkie tajne informacje od innych wydziaw fiskiego rzdu. Timo, dziaajc wedug instrukcji KGB, poleca do mianowania agentw KGB na fiskich ambasadorw w Moskwie i innych wanych miejscach. W 1960 i 1961 enichow dyskutowa z Timo o zorganizowaniu VIII wiatowego Festiwalu Modziey w Finlandii w roku 1962. Timo wyrazi zgod i obieca pomoc w zorganizowaniu festiwalu, pomimo gwatownego sprzeciwu duej czci fiskiego spoeczestwa. Spotkania subowe pomidzy enichowem i Timo miay miejsce na farmie jego brata, lub w ambasadzie sowieckiej. Gdy w ambasadzie organizowano oficjalne przyjcia, by przygotowywany osobny pokj, w ktrym mogy odbywa si bezporednie rozmowy z Timo. Przywdcy rzdu sowieckiego, wraz z Chruszczowem i Breniewem, byli cakowicie wiadomi zalenoci Timo od KGB; kiedy rozmowy i negocjacje z sowieckimi przywdcami odbyway si podczas jego wizyt w Moskwie, Kotow i enichow penili role jego tumaczy i doradcw. enichow czsto przechwala si, e przyzna Timo sekretny Order Lenina.8 Konflikty midzy enichowem a Zacharowem, ambasadorem ZSRR w Finlandii, odnonie tego kto powinien by odpowiedzialny za utrzymywanie i nakierowywanie stosunkw z Timo, wywoay tak duo napi, e obaj zostali wezwani do stawienia si przed Komitetem Centralnym KPZR. Ostatecznie Komitet Centralny postanowi, i to enichow ma pozostawa jako gwny kontakt Timo, ale ambasador te powinien mie prawo do konsultacji i obecnoci na spotkaniach, na ktrych byyby omawiane szczeglne kwestie polityczne. enichow i Zacharow otrzymali ostrzeenie, e w przypadku nastpnych jakichkolwiek sprzeczek midzy nimi, obaj zostan odwoani do Moskwy.
415
W roku 1961 planowano, e Wadymirow przejmie funkcj rezydenta KGB od enichowa, oraz e przejmie odpowiedzialno za stosunki z Timo i w ogle za prac wywiadu sowieckiego w fiskich partiach politycznych. Kotow zrobi udan karier w wywiadzie sowieckim dziki swej subie w Finlandii. Zaczyna jako specjalista od spraw skandynawskich, ale wyrs w karierze i osiga wysze stopnie subowe, w KGB. Niedugo potem, gdy Timo zosta wybrany na wysoki urzd w kraju, Kotow zosta awansowany na stanowisko wiceszefa sowieckiego wywiadu, z odpowiedzialnoci za Austri i Niemcy Zachodnie. W roku 1959 lub 1960 zosta wezwany na spotkanie prezydium KPZR, na ktrym Chruszczow pogratulowa mu jego sukcesu w Finlandii i poinstruowa go, e ma podobnie wykorzysta swoje dowiadczenie w Austrii i w Niemczech, z perspektywicznym rozwiniciem wpyww na przywdcw tych krajw, w kierunku lepszych i bliszych stosunkw, oraz nakonienia ich do ewentualnego sojuszu ze Zwizkiem Sowieckim. Wyej naszkicowany obraz wykazuje, e rola KGB w tym, co jest znane pod terminem finlandyzacja, moe okaza si bardzo znaczca. Dla obecnych celw bardziej istotne jest zobaczy, jak poprzez agentw wpywu, takich jak Timo, Sowieci mogli wdraa swoj strategi na Europ ju od lat 1958-60. Herta Kuusinen penia wane funkcje przy skandynawskiej organizacji doradczej, znanej jako Northern Council (Rada Pnocna), zasuya si w propagowaniu koncepcji Skandynawii wolnej od broni jdrowej. Bya take aktywna w latach szedziesitych w Midzynarodowej Federacji Kobiet Demokratycznych, i zastaa jej przewodniczc. Do czerwca 1963 r. prosowieckie wpywy w partii socjaldemokratycznej Finlandii osigny taki poziom, e Tanner, wierny swoim antykomunistycznym przekonaniom czu, e nie moe
416
ju zaakceptowa kierownictwa partii. Wedug prasy, jego nastpcy Paasio i Koivisto, rozwinli zaye stosunki zarwno z sowieckim rzdem, jak i z sowieck Parti. W roku 1964 Simonen przej przywdztwo Unii Socjaldemokratycznej Robotnikw i Drobnych Rolnikw (SDS). W czerwcu odbyy si negocjacje w sprawie pojednania tej rozamowej grupy z gwn parti socjaldemokratyczn Finlandii. We wrzeniu Simonen poprowadzi delegacj do Zwizku Sowieckiego, ktra zostaa tam przyjta przez Breniewa i Andropowa.9 W roku 1967 Paasio, jako przewodniczcy socjaldemokratw oraz Simonen jako przewodniczcy SDS, udzielili poparcia Timo, przy ponownych wyborach na wysokie stanowisko. Paasio wypowiada si przeciwko amerykaskim bombardowaniom Pnocnego Wietnamu. W roku 1968 Timo zosta przywrcony do godnoci swojego wysokiego urzdu. W maju 1968 delegacja socjaldemokratw, pod przewodnictwem Paasio przybya do Zwizku Sowieckiego, na negocjacje partyjne z KPZR i spotkaa si z Breniewem, Susowem i Ponomarjewem. Delegacja wysoko ocenia polityk zagraniczn prowadzon przez KPZR. Przedstawiciele obu partii, socjaldemokratycznej i SDS dali zaprzestania amerykaskich bombardowa w Wietnamie i wyrazili zgod na zwoanie europejskiej konferencji do spraw bezpieczestwa. W czerwcu 1968 w Helsinkach odbya si konferencja delegatw z 15 krajw, dotyczya uznania Niemiec Wschodnich, oraz konsekwencji tego kroku dla bezpieczestwa europejskiego. W tym samym miesicu Timo zoy nieoficjaln wizyt w Zwizku Sowieckim. W padzierniku-listopadzie 1968 Koivisto, ktry obj urzd premiera, uda si z wizyt do Moskwy. W zwizku z rysujcymi si wwczas moliwociami rozszerzenia NATO, by pokry szar stref [pastw neutralnych], Koivisto owiadczy w listopadzie 1968, e Finlandia nie miaa
417
nieprzyjaci, od ktrych mogaby spodziewa si inwazji. Wielka Encyklopedia Sowiecka odnotowaa w roku 1969, e fiska partia socjaldemokratyczna w peni wsppracowaa w polityce zagranicznej ze Zwizkiem Sowieckim.1 0 Zapewne najwiksz indywidualn usug Timo dla strategii komunistycznej byo okazanie daleko idcej pomocy w sprawie zwoania KBWE w Helsinkach. W roku 1969 fiski rzd zgodzi si na rol gospodarza tej konferencji. Podczas roku 1970 fiski ambasador otrzyma wyznaczone zadanie odwiedzenia Stanw Zjednoczonych i Europy. W listopadzie tego roku fiski rzd wystosowa not do 35 pastw, proponujc spotkanie przygotowawcze, dotyczce bezpieczestwa europejskiego. W grudniu Zwizek Sowiecki przysta na te propozycje. Podobna zgoda zostaa wyraona przez wszystkie kraje Europy Wschodniej, wcznie z Jugosawi, ale bez Albanii. Jest niezwykle interesujce, e Timo zoy wizyty w Zwizku Sowieckim dwukrotnie w roku 1970. Midzy tymi dwiema wizytami Timo uda si do Stanw Zjednoczonych i omawia tam kwestie bezpieczestwa europejskiego oraz problemy Bliskiego Wschodu. Podczas drugiej wizyty w ZSRR potwierdzi, e sowiecko-fiski traktat o przyjani z 1948 roku mia ogromne znaczenie dla Finlandii, oraz zgodzi si pomc w przedueniu tego traktatu o dalsze 20 lat. Strategiczna rola komunistycznego potencjau wywiadowczego w Finlandii jest znana autorowi w pewnych szczegach a do roku 1961, poniewa autor tam pracowa. Wie take, w oglniejszym zarysie, e podobne dziaania byy przeprowadzane w innych krajach europejskich przez rezydentw KGB takich jak Krochin i Rogow (ktry naprawd nazywa si Cymba) we Francji; Fedyczkin, Orow i Gorszkow we Woszech i Karowin (pseudonim generaa Rodina) w Wielkiej Brytanii. W Niemczech Zachodnich suby KGB byy szczeglnie aktywne i odnosiy suk-
418
cesy w szantaowaniu i werbowaniu dwch kategorii politykw i urzdnikw: tych, ktrzy mieli obcienia z okresu nazistowskiego, oraz tych, ktrzy byli rozpoznani na podstawie penetrowania przez KGB innych zachodnich sub wywiadowczych, jako pracujcy dla jednej z zachodnich sub. Pracowali jako agenci tego lub innego zachodniego wywiadu. Zdemaskowanie w kwietniu 1974 Gunthera Guillaumea jako wschodnioniemieckiego agenta, ktre spowodowao rezygnacj Brandta ze stanowiska kanclerza, ukazao, jak wielki stopie osigna w Niemczech Zachodnich penetracja przez wywiad komunistyczny. Autor odnotowa w roku 1962, e w poprzednim wrzeniu, podczas gdy suy w rezydenturze KGB w Helsinkach, czyta list obiegowy z kwatery gwnej KGB, do rezydentw KGB za granic, w ktrym opisywano udane werbowania wanych, nowych agentw w ostatnich latach, a ktre powinny by naladowane. Jeden przypadek, ktry zosta podany jako przykad dobrze wypenionego zwerbowania jest ilustracj rekrutacyjnej techniki faszywej bandery [gdy werbujcy udaje reprezentanta innego pastwa, ni jest w rzeczywistoci]. W licie obiegowym bya mowa o tym, e jedna z rezydentur KGB ma agenta. By on bardzo rzetelnym i aktywnym agentem, ktry od wielu lat pracowa dla KGB i ktry by przez pewien czas ministrem w swoim kraju. Mia on nadal wejcia do krgw politycznych, w szczeglnoci pozostawa w wystarczajco bliskich stosunkach z ambasadorami amerykaskim i brytyjskim, by mc odwiedza ich w domu. Jego KGB-owski kontroler spyta go, czy zna kogo, kto mgby zosta zwerbowany w biurze premiera. Agent odpowiedzia, e mia tam przyjaciela, lecz byoby trudno do niego dotrze, poniewa by to czowiek o prozachodnich pogldach. Postanowiono wic, e poniewa ten przyjaciel wiedzia, e agent by zaprzyjaniony z ambasadorami amerykaskim i brytyjskim, to agent poprosiby go, pozornie w imie-
419
niu jednego z nich, o informacje dotyczce rozmw premiera. Agent tak postpi i jego przyjaciel zgodzi si na dostarczanie informacji. We waciwym czasie przyj on w zamian pienidze. Ten list obiegowy mwi, e w ten sposb rezydentura pozyskaa nowego i cennego agenta, ktry zacz systematycznie udziela informacji dotyczcych premiera oraz jego sposobu rzdzenia krajem. Normaln praktyk w takim przypadku byoby przejcie przez KGB bezporedniego kontaktu z agentem, zwerbowanym pod faszyw bander, gdy tylko agent zostaby wessany, czyli uwikany dostatecznie w spraw lecz w licie nie napisano, czy tak postpiono w tym przypadku. O ile autor wie, agent i jego przyjaciel nigdy nie zostali zidentyfikowani. Pod koniec roku 1961 KGB planowa jeszcze aktywniejsze wykorzystanie agentw wpywu wysokiego szczebla, w celu wywierania wpywu i manipulowania wiatow opini publiczn oraz taktyk polityczna, realizowan przez poszczeglne rzdy. Rezydentury KGB za granic zostay poinstruowane w 1961 roku, by zachcay swoich agentw do uczestniczenia w wiatowej Konferencji Rozbrojenia w Moskwie w roku 1962. Niewtpliwie takie same polecenia byy powtarzane przed innymi konferencjami w sprawie pokoju wiatowego w pniejszych latach szedziesitych i siedemdziesitych. Dla zachodnich sub wywiadowczych, zaabsorbowanych gwnie konwencjonalnymi metodami szpiegowania, sabotau i kwestiami przestrzegania prawa, agenci wpywu wysokiego szczebla stanowi nowy i zoony problem. Niemniej jednak zrozumienie strategii komunistycznej moe pomc w rzuceniu nowego wiata na znaczenie kontaktw, zawieranych przez komunistyczne ambasady na Zachodzie, oraz wizyty wybitnych zachodnich obywateli w Bloku Komunistycznym.
420
Niewtpliwie kraje Bloku wykorzystyway swj potencja wywiadowczy dla suenia strategii komunistycznej w Trzecim wiecie, podobnie jak gdziekolwiek indziej. Informacje autora na ten temat s do fragmentaryczne, poniewa rozwj tego potencjau by wci we wczesnej fazie, gdy autor zerwa z sowieckim reimem. Niektrymi oglnymi wskazwkami o drodze, ktr toczyy si sprawy, byo na przykad utworzenie nowych latynoamerykaskich i afrykaskich sekcji KGB, poinstruowanie sowieckiego kontrwywiadu o ustanowieniu bezporednich, osobistych kontaktw z wszystkimi ambasadorami krajw Trzeciego wiata w Moskwie; intensywniejsze, na polecenie Szelepina, wykorzystanie agentw wpywu dla celw politycznych, oraz wykorzystywanie antyimperialistycznych sentymentw, jako bazy dla werbowania agentw. Dodatkow ogln wskazwk by fakt, e zastpcy rezydentw, ze specjaln odpowiedzialnoci za operacje w Trzecim wiecie, byli mianowani na wane rezydentury KGB w krajach wysoko rozwinitych, a takimi byy rezydentury w Waszyngtonie i Nowym Jorku. W podrczniku szkoleniowym KGB, ktry autor czyta w kocu lat pidziesitych byy przytoczone trzy konkretne przypadki, bez podawania penych szczegw. Pierwszy dotyczy prezydenta kraju rozwijajcego si, ktry zosta zwerbowany podczas wizyty w Zwizku Sowieckim. Ten jeden werbunek by oparty czciowo na poredniej formie szantau. w prezydent by homoseksualist. Dotarszy do niego, oficerowie KGB twierdzili, i dysponuj informacjami, wedug ktrych wiatowa organizacja przestpcza miaa plany uycia szantay przeciwko niemu. KGB zaoferowa pomoc w unikniciu szantau, w zamian za jego wspprac przeciwko siom imperialistycznym. Prezydent zgodzi si na t propozycj. Drugi przypadek dotyczy Ambasadora Indii, ktry odgrywa wan rol pomocnicz dla KGB przy od-
421
dziaywaniu na innych ambasadorw w Moskwie. Trzeci przypadek dotyczy Ambasadora Indonezji w Moskwie, ktry te zosta zwerbowany przez KGB. Podrcznik szkoleniowy opisywa dwie rne metody, za pomoc ktrych mogy by wykorzystane do werbowania informacje, uzyskane z penetrowania zachodnich sub wywiadowczych. Jedn byo dublowanie zachodniego agenta, ktrego KGB rozpracowao wczeniej poprzez penetracj. Podrcznik opisa przypadek ministra lub wiceministra afrykaskiego kraju, o ktrym byo wiadomo, e wskutek penetracji przez suby brytyjskie, zosta brytyjskim agentem, nastpnie suby KGB szantaoway go i na tej podstawie sta si agentem take KGB. Alternatywn form wykorzystywania byo posugiwanie si informacj o przywdcach z krajw Trzeciego wiata, z ktrymi Sowieci pozostawali w bliskich stosunkach, ale przy podawaniu si za agentw zachodnich, dziaajcych w ich krajach. Tego rodzaju informacji uyto wobec Nassera w kocu lat pidziesitych. Autor dowiedzia si od byego kolegi, Siergieja Antonowa o dwch specyficznych werbunkach, wartych przytoczenia. W roku 1958 lub 1959 Antonow, ktry by zastpc rezydenta przy Organizacji Narodw Zjednoczonych w Nowym Jorku, zwerbowa wan afrykask osobisto. W zwizku z tym werbunkiem Antonow zosta mianowany na stanowisko przewodniczcego nowej, afrykaskiej sekcji KGB, w roku 1960. Wadimir Grusza, urzdnik w sekcji amerykaskiej, okoo roku 1957 zwerbowa wysokiej rangi indonezyjskiego dyplomat w Stanach Zjednoczonych. Z tego powodu Grusz, chocia by czonkiem sekcji amerykaskiej, mianowano w roku 1958 lub 1959 na zastpc rezydenta KGB w Indonezji. Wiktor Zegal, urzdnik rezydentury KGB w Helsinkach, powiedzia autorowi, e zwerbowa brazylijskiego dyplomat w Fin-
422
landii w roku 1961. Ten agent posugiwa si pseudonimem Pedro. W czasie, gdy autor pracowa w sekcji wydziau informacji NATO, do KGB dostarczono memorandum, napisane dla NATO przez wybitnego zachodniego arabist, dotyczce wykorzystywania arabskiego nacjonalizmu, do podzielenia wiata arabskiego. Dokument zosta przekazany sowieckiemu przywdztwu. W roku 1960 suby KGB rozszyfrowujce tajne kody zamay kod, uywany przez tureckiego ambasadora w Moskwie i systematycznie odtd czytay jego korespondencj, ktr wysya do tureckiego ministerstwa spraw zagranicznych. Ten ruch szyfrowy by w subach KGB znany jako turecki notatnik. Michai Tkacz by byym sowieckim oficerem wywiadu, ktry mwi pynnie po persku i po angielsku oraz pracowa potajemnie w Iranie, pod przykryciem konsula generalnego, gdzie da si pozna ze swoich umiejtnoci werbowania iraskich urzdnikw. W roku 1956 Tkacz wstpi do KGB. W 1960 r., na polecenie Szelepina zosta mianowany szefem wydziau midzynarodowego w sowieckich zwizkach zawodowych, w celu przeorientowania ich na uytek polityczny, zwaszcza przeciwko krajom Trzeciego wiata. Tkacz powiedzia autorowi, e wszyscy urzdnicy tego wydziau byli czonkami KGB. To pokazuje, jak due znaczenie przywizywano do werbowania zagranicznych przedstawicieli zwizkw zawodowych, przede wszystkim tych z krajw Trzeciego wiata. Fakt wykorzystywania potencjau wywiadowczego i sub bezpieczestwa z pozostaych narodowych republik sowieckich, w interesach dalekosinej polityki, ma potwierdzenie w przypadku mianowania, w latach siedemdziesitych, Alijewa na stanowisko pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego partii komunistycznej w Azerbejdanie.1 1 By on kiedy szefem wydzia-
423
u kontrwywiadu KGB, w filii KGB w Azerbejdanie, a po roku 1961 r. zosta przewodniczcym caego KGB w tej republice zwizkowej. Jego awanse mog by wytumaczone jedynie poprzez sukcesy w wypenianiu zada partyjnych, odnoszone na tej placwce pod jego kierownictwem. Po objciu funkcji Pierwszego Sekretarza Partii [w Azerbejdanie], sta si aktywny w krajach Trzeciego wiata, odwiedzi wiele krajw arabskich i afrykaskich. S dowody na udzielanie zaprzyjanionym krajom i ruchom wyzwoleczym porad i pomocy w sprawach wywiadu, bezpieczestwa wewntrznego i taktyki partyzanckiej, przez Zwizek Sowiecki i innych czonkw Bloku Komunistycznego. Krajami przyjmujcymi tak pomoc od roku 1960, byy m.in. Kuba, Ghana (do roku 1966), i inne kraje afrykaskie.
Strategiczne wykorzystywanie agentury KGB wrd wybitnych sowieckich intelektualistw i przywdcw religijnych
KGB i jego wydziay, ktre s odpowiedzialne za prac w rodowiskach sowieckich naukowcw i pisarzy, oraz zagranicznych delegacji i osb indywidualnych, odwiedzajcych ZSRR, uczestnicz w nieustannych staraniach o oddziaywanie na wybitnych goci zagranicznych zgodnie z leninowsk doktr yn i podan lini strategii zagranicznej. Przede wszystkim wykorzystywane s wybitne osobistoci, ktre s czonkami Sowieckiego Komitetu Pokoju, Komitetu Solidarnoci z Krajami Afryki i Azji, sowieckich towarzystw przyjani z innymi krajami, Pastwowego Komitetu Nauki i Technologii, Pastwowego Instytutu Wizi Kulturalnych, oraz Instytutu Studiw nad Stanami Zjednoczonymi i Kanad pod przewodnictwem Arbatowa.
424
Kilka niezbdnych zda trzeba powiedzie na temat wykorzystywania roli przywdcw kocielnych i religijnych w wiecie komunistycznym dla celw strategii komunistycznej. W listopadzie-grudniu 1960 roku patriarcha Wszechrusi Aleksiej, stary agent KGB, w towarzystwie metropolity Nikodema, gowy midzynarodowego wydziau rosyjskiej Cerkwii Prawosawnej oraz profesor Uspienski z leningradzkiego wydziau teologii i aktywny czonek Sowieckiego Komitetu Pokoju, odbyli podr po Bliskim Wschodzie, samolotem dostarczonym przez rzd sowiecki.1 2 Podczas tej podry patriarcha Aleksiej i syryjski patriarcha wydali wsplny oficjalny komunikat, ktry gosi: Nasz punkt widzenia chrzecijaskiej mioci zmusza nas do potpienia wszystkiego, co wznieca nienawi pomidzy narodami i skania rodzaj ludzki ku nowej wojnie wiatowej (...) bogosawi wszelkie prby ustanowienia pokoju midzy wszystkimi narodami (...) Absolutnie potpiamy kady przejaw kolonializmu, jako obcy literze i duchowi praw boskich.1 3 Prawdziwa tosamo metropolity Nikodema jest bardzo interesujca i charakterystyczna. Wedug oficjalnych rde, zosta on mianowany na stanowisko szefa midzynarodowego wydziau rosyjskiej Cerkwii Prawosawnej w 1960 roku, odsuywszy w latach 1957-1959 swj sta jako pop w rosyjskiej Cerkwi Prawosawnej w Jerozolimie. Kolega autora ze wsplnej uczelni, z Instytutu KGB, o nazwisku apszyn, po ukoczeniu studiw by wyznaczony do pracy w sekcji religijnej KGB, w Departamencie ds. Emigracji, i pracowa tam nadal w roku 1960. Po mianowaniu metropolity Nikodema, apszyn powiedzia autorowi, e wanie KGB udao si z powodzeniem ulokowa oficera KGB, zastpc szefa departamentu emigracyjnego, odpowiadajcego za sprawy religii, na stanowisku metropolity, wadajcego wydziaem midzynarodowym rosyjskiej cerkwi prawosawnej. Oficer, o ktrym mowa, w KGB uywa nazwiska Wirjukin i suy w latach 1957-
425
1958 jako pop w Jerozolimie. Wczeniej zasuy si on znacznie dla gbokiego spenetrowania Cerkwi przez KGB, wcznie z przeladowaniami duchownych. Nastpnie by przerzucony za granic, aby zdoby dowiadczenie polityczne w rozpracowywaniu innych kociow, przy wykorzystaniu uatwie i kontaktw KGB. apszyn rwnie przygotowywa si do tajnej suby w USA, pod przykrywk wydawcy publikacji religijnych. Jego misja zostaa prawdopodobnie anulowana (po ucieczce autora na Zachd), poniewa w KGB znane byy koleeskie relacje apszyna z autorem. Metropolita Nikoaj Krutyckij, ktrego Nikodem zastpi na stanowisku szefa cerkiewnego wydziau midzynarodowego, chocia prawdziwy pop, take by starym agentem KGB. Do zamiany Krutyckiego na Nikodema doszo najpewniej w wyniku ujawnienia na Zachodzie, w roku 1957, jego powiza z KGB, przez byego oficera sowieckiego wywiadu, Derjabina. Chrzecijaska Konferencja Pokoju, zoona ze wschodnioeuropejskich przywdcw kocielnych, datuje si od okresu formuowania dalekosinej polityki. Odgrywaa aktywn rol we wpywaniu na zachodnie kocioy, w interesie tej polityki. Drugi Oglnochrzecijaski Kongres Obrony Pokoju, zorganizowany w Pradze w czerwcu-lipcu 1964 r., przycign tysic delegatw, wcznie z przedstawicielami buddyzmu i islamu, oraz kociow: prawosawnego, katolickiego, anglikaskiego i innych kociow protestanckich. Przemwienie wstpne zostao wygoszone przez Gromadk z Czechosowacji, prezydenta Chrzecijaskiej Konferencji Pokojowej. Wrd mwcw z Trzeciego wiata by jeden z Madagaskaru i jeden z Urugwaju. Kongres zaapelowa do wszystkich chrzecijan o rozbrojenie, niezaleno i wykorzenienie godu. W listopadzie-grudniu 1964 r. zostaa zorganizowana w Indiach VII Konferencja Generalna Midzynarodowego Braterstwa Buddyjskiego, uczestniczyli w niej take buddyci ze Zwiz-
426
ku Sowieckiego. Mongolscy i rwnie sowieccy buddyci udali si na konferencj na Cejlonie w roku 1969. Postanowiono zorganizowa forum buddystw azjatyckich w czerwcu 1970, aby przedyskutowa walk o pokj oraz poparcie dla Pnocnego Wietnamu.1 4 Takie forum odbyo si w Mongolii.1 5 Dwa miesice pniej zezwolono otworzy w Uan Bator centralny klasztor buddyjski oraz Instytut Buddyjski. W marcu 1965 odbya si w Bandungu (Indonezja) I Konferencja Muzumanw Azji i Afryki. Byo reprezentowanych 35 krajw. Delegacji sowieckiej przewodzi mufti Azji rodkowej i Kazachstanu, Babachanow. Na konferencji dyskutowano o muzumaskim prozelitymie, jako broni spoeczestw przeciwko imperializmowi. Potrzeba zaprzgnicia Islamu do suby rewolucji, bya otwarcie dyskutowana przez strategw komunistycznych. Opierajc si na sowieckim dowiadczeniu z Azji rodkowej, osignicie tego celu uwaane jest za trudne wprawdzie, ale moliwe.1 6 Chrzecijaska Konferencja Pokoju zorganizowaa seminarium w Sofii, w czerwcu 1976, aby przedyskutowa rezultaty KBWE w Helsinkach i znaczenie ich dla Trzeciego wiata. Gwne raporty zostay wniesione przez profesora Bognara, szefa Instytutu Bada wiatowej Ekonomii na Uniwersytecie Budapeszteskim, przez dr Kucenkowa, wicedyrektora Instytutu Midzynarodowych Ruchw Robotniczych z Sowieckiej Akademii Nauk, oraz przez profesorw z Indii i z Puerto Rico. Gwn czci obrad byy konkluzje, e Trzeci wiat, ktry w przeszoci by eksploatowany przez imperializm, teraz powinien pozytywnie powita konferencj z Helsinek i uzna potrzeb wsppracy w procesie europejskiego bezpieczestwa zbiorowego. Naley podj dynamiczne kroki, zapewniajce odprenie wojskowe i rozbrojenie, ktre pozwolioby Europie na zaprowadzenie nowego adu ekonomicznego. Helsinki nie zniszczyy si przeciw-
427
nych odpreniu, ani nie udaremniy ich antykomunistycznych zamierze. Dalsze wysiki byy wobec tego niezbdne, aby nie dopuci do pojawienia si nowych form wojny psychologicznej, zgotowanej przez wrogw pokoju.1 7 Po tym seminarium odbyy si w Moskwie dyskusje, pomidzy metropolit Nikodemem, a delegacjami z Pax Christi i kociow z Woch, Holandii, Belgii i Niemiec Zachodnich. Przedmiotem konferencji byo: Wschd i Zachd teraz i jutro z chrzecijaskiego punktu widzenia. Zgromadzeni przyjli z aprobat umowy z Helsinek oraz podkrelili znaczenie traktatu o nierozprzestrzenianiu broni jdrowej oraz negocjacji z Wiednia, w sprawie redukcji liczby wojsk w Europie rodkowej. Sekretarz midzynarodowego wydziau Cerkwi Rosyjskiej, Bujewskij, przedstawi rnice pomidzy pomoc komunistyczna dla Trzeciego wiata, a pomoc zachodni, podkrelajc, e pomoc komunistyczna bya udzielana w celu rozwijania gospodarki krajw Trzeciego wiata, z ukierunkowaniem na ich niepodlego. Sowiecki profesor Osipow potwierdzi, e wsppraca WschdZachd, ktra bya rezultatem Helsinek, mogaby umoliwi nakierowanie budetw wojskowych na rozwj Trzeciego wiata. Ponadto zwrci uwag na znaczenie wezwania Zgromadzenia Oglnego Organizacji Narodw Zjednoczonych z 1974 roku, do utworzenia nowego porzdku ekonomicznego w wiecie. Wielka Encyklopedia Sowiecka odnotowaa, e w roku 1972 wiatowy Kongres Kociow nawrci si z orientacji prozachodniej na postpow, w politycznych kwestiach dotyczcych pokoju, rozbrojenia i innych, powizanych z tymi, spraw. Gorliwe ordownictwo ze strony Chrzecijaskiej Konferencji Pokoju, i innych, odnonie pogldu, e chrzecijastwo i komunizm s naturalnymi sprzymierzecami w popieraniu ruchw wyzwolenia narodowego, skoniy wiatow Rad Kociow do dostar-
428
czania funduszy dla afrykaskich ruchw partyzanckich, wcznie z Rodezyjskim Frontem Patriotycznym, o ktrym przypuszcza si, e jest odpowiedzialny za masakr brytyjskich misjonarzy w roku 1978. V Generalna Konferencja Buddystw Dla Pokoju odbya si w Uan Bator w lipcu 1979 r. Patriarcha Wszechrusi, Pimen, wyekspediowa przesanie dla jego drogich towarzyszy przyjaci pokoju, yczc im pomylnoci. Miesic wczeniej przyj on Dalaj Lam, ktry by w Moskwie, na swojej trasie do Uan Bator i bez wtpienia podzieli si z nim swoim dowiadczeniem z konferencji pokojowych. Przesanie patriarchy do konferencji byo przekazane przez nastpc metropolity Nikodema, metropolit Juwenalija, ktry dziaa zarazem jako przewodniczcy oglnowiatowej konferencji, zorganizowanej w Moskwie w 1977 roku, na temat: Religijni przywdcy dla pokoju, rozbrojenia i sprawiedliwych stosunkw pomidzy narodami. Juwenalij postulowa wtedy podpisanie traktatu SALT II oraz rozpoczcie negocjacji w sprawie SALT III, argumentujc, e tylko odprenie mogoby przynie pokj caemu wiatu, wcznie z Azj.1 8
1 2 3 4
Encyklopedia (GSE), 1969, str. 52. Encyklopedia (GSE), 1972, str. 269. Encyklopedia (GSE), 1974, str. 278. Zob. np. chiski Peoples Daily z 6 wrzenia 1963: Przywdztwo KPZR coraz bardziej pragnie zawarcia politycznego porozumienia z amerykaskim imperializmem, oraz stao si skonne do sformowania reakcyjnego sojuszu z Kennedym, nawet kosztem interesw obozu socjalistycznego i midzynarodowego ruchu komunistycznego.
Encyklopedia (GSE), 1977, str. 294.
429
6 7
Sun Tzu, The Art of War (Sztuka prowadzenia wojen), str. 77. Boris Ponomarjew, Tropical Problems in the Theory of the World Revolutionary Process (Gorce problemy w teorii wiatowego procesu rewolucyjnego), [w:] Kommunist, no. 15 (padziernik 1971 r.)
Odznaczenie Orderem Lenina byo dla Timo kolejn nagrod, po wczeniejszym uhonorowaniu go Orderem Przyjani. Encyklopedia (GSE), 1965, str. 374. Encyklopedia (GSE), 1965, str. 388-389. Alijew zosta mianowany przez Andropowa na stanowisko pierwszego wicepremiera w 1982 roku. Informacja od Kirilina, wiceprzewodniczcego wydziau KGB do spraw religijnych, oraz od apszyna, oficera z sekcji religijnej wydziau do spraw emigrantw KGB. Zobacz te: Izwiestia z 26 listopada 1960 r.
10 11
12
13 14 15 16
Izwiestia, 16 grudnia 1960 r. Encyklopedia (GSE), 1970, str. 318. Encyklopedia (GSE), 1971, str. 323. Zobacz: Political Shifts in the Middle East: Roots, Facts, Trends (Zmiany polityczne na Bliskim Wschodzie: korzenie, fakty, tendencje), [w:] World Marxist Review Problems of Peace and Socialism, no. 2 (1980). Ten artyku jest podsumowaniem dyskusji na temat wydarze w Iranie i w Afganistanie; jednym z uczestnikw tej dyskusji by naukowiec sowiecko-afgaski. Zwracam uwag na nast. fragment tego artykuu: Chocia trudne, jest to w peni realistyczne (a dowiadczenie z sowieckiej Azji rodkowej jest wysoce pouczajce w tym wzgldzie), w jaki sposb pozyska islam dla suenia sprawom rewolucji i zbudowania nowego ycia.
17 18
Journal of the Moscow Patriarchate, no. 9 (1976). Juwenalij zosta zamieniony, podobno ze wzgldw zdrowotnych, w kwietniu 1981 r.
430
23 Dowody kompleksowej koordynacji dziaa pomidzy rzdami komunistycznymi i partiami

Koordynacja wewntrz Bloku
Wskrzeszenie po roku 1958 jawnego centralnego ciaa, analogicznego do Kominternu lub Kominformu, ktrego zadaniem byaby koordynacja Bloku Komunistycznego i ruchw komunistycznych, byoby sprzeczne z dalekosin polityk i jej strategi. Jednake istnieje znaczca wewntrzna, a take otwarta informacja o wzmocnieniu, od roku 1959 koordynujcej machiny Bloku. Zostao ju opisane ustanowienie w 1959 roku tajnego centrum koordynujcego dla sub wywiadu i bezpieczestwa Bloku. Dodatkowo, jak Chruszczow stwierdzi w padzierniku 1961, stao si praktyk organizowanie okresowych wymian pogldw wrd przywdcw partii i rzdw, na temat gwnych problemw gospodarczych i politycznych. Agencje kolektywne pastw socjalistycznych Ukad Warszawski i Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej stay si silniejsze.1 Mniej wicej w tym czasie aktywowany zosta Komitet Konsultacji Politycznych przy Ukadzie Warszawskim. W roku 1969 powoano komitet ministrw obrony, a w roku 1976 dodano komitet ministrw spraw zagranicznych. Ju w roku 1963 przy RWPG usta-
431
NOWE KAMST WA W MIEJSCE STARYCH
nowiono Stay Komitet Wykonawczy, na szczeblu wicepremierw. Niemniej wany od takiej ponadnarodowej i ponadrzdowej machiny jest szeroki zasig wielostronnych i dwustronnych form kontaktw [pisane w 1984 r.], na rnym poziomie, pomidzy przywdcami partii krajw Bloku komunistycznego i spoza Bloku, a midzy ich aparatem partyjnym. Systematyczna lektura oficjalnych rde komunistycznych, zwaszcza Wielkiej Encyklopedii Sowieckiej, ukazuje zakres i skal kontaktw rzdowych i partyjnych. Wszystkie one dostarczay komunistycznym przywdcom i ich ekspertom od rnych dziedzin, okazji do wymiany informacji, opinii, oraz sprawozda na temat ich dowiadcze we wdraaniu strategii i polityki, byy miejscem dyskutowania i postanawiania o nowych inicjatywach i metodach. Prawdopodobiestwo, e oprcz tych potwierdzonych form kontaktu istnieje dodatkowe, bardziej nadrzdne centrum koordynujce tajn polityk Bloku, jest omwione poniej. Przed analiz podstawowych, otwartych form koordynacji, naley zwrci uwag na gwny aspekt, przedstawiony w Encyklopedii, odnonie rnych form kontaktu. Wedug tego rda XXII Zjazd KPZR, w padzierniku 1961, ustali najbardziej waciwe formy kontaktu pomidzy partiami w obecnych warunkach.2 Czou En-lai by obecny na tym zjedzie. Jeli ostentacyjne opuszczenie przez niego sali obrad jest rozumiane jako gest ze scenariusza operacji dezinformacji, to nasuwa si wniosek, e Chiczycy partycypowali w okrelaniu, jak form przybra powinny przysze kontakty pomidzy partiami. Pod dat kolejnego roku, w Wielkiej Encyklopedii czytamy stwierdzenie, e w nowoczesnych warunkach wsppraca partii komunistycznych znajduje wyraenie w dwustronnych i wielostronnych kontaktach (...) na spotkaniach pomidzy przywdcami partii i w uczestniczeniu delegacji partii komunistycznych w pracy zjaz-
432
dw partyjnych.3 Tak wyraone w Encyklopedii uznanie dwustronnych form kontaktu, jak i obecnoci na zjazdach, s znaczce z tego wzgldu, e uzasadnia to kontynuowanie przez Chiczykw dwustronnych kontaktw z Sowietami i innymi czonkami Bloku, po wycofaniu si Chin z wielostronnych organizacji Bloku. Ponadto w Encyklopedii jest pooony nacisk na znaczenie konferencji dla wypracowywania uzgodnie, dotyczcych wsplnych akcji wdraania gwnej linii polityki. Wyraenie wsplna linia polityki jest w Encyklopedii tak samo czsto uywane, jak inne okrelenia, dotyczce wsplnej, dalekosinej polityki.
Spotkania na szczycie
W maju 1958 zorganizowano w Moskwie pierwsze w serii spotka na szczycie pierwszych sekretarzy partii krajw Bloku, oraz szefw rzdw Bloku, powicone integracji gospodarczej europejskich krajw komunistycznych. Spotkania na szczycie, powicone temu samemu tematowi odbyy si w latach: 1961, 1962, i 1963, zorganizowane zostay pod auspicjami RWPG. Moskiewskie spotkanie na szczycie w sierpniu 1961 r., na ktrym omawiano zawarcie niemieckiego traktatu, miao charakter spotkania Politycznego Komitetu Doradczego Ukadu Warszawskiego. W konsekwencji stao si to praktyk normaln, chocia nie przestrzegan sztywno, e spotkania robocze tego Politycznego Komitetu Doradczego UW organizowano na szczeblu pierwszych sekretarzy, lub bardzo blisko tego poziomu. Na przykad, w delegacji sowieckiej na spotkaniu Komitetu w styczniu 1965 znaleli si: Breniew, Kosygin, Gromyko, Malinowski i Andropow. Omawiano kwestie bezpieczestwa w Europie, oraz dyskutowano nad zwoaniem europejskiej konferencji do spraw bezpieczestwa i wiatowej konferencji do spraw rozbrojenia.4
433
Spotkanie w Bukareszcie w lipcu 1966 miao charakter spotkania na szczycie. Kontynuowano na nim problematyk bezpieczestwa w Europie, oraz wzywano do wycofania wojsk z Europy, rozwizania NATO i Ukadu Warszawskiego.5 Kolejne spotkanie na szczycie odbyo si w Sofii (marzec 1968), na ktrym wydano deklaracj w sprawie Wietnamu; w ZSRR (sierpie 1970); w Pradze (stycze 1972); w Warszawie (kwiecie 1974) oraz w Moskwie (listopad 1978).6 W spotkaniu na szczycie w Moskwie w 1970 r. braa udzia szczeglnie silna delegacja rumuska, w skad ktrej wchodzili Ceausescu, Maurer, Niculescu-Mizil i Manescu. Na spotkaniach w Pradze i Warszawie dyskutowano na temat kwestii europejskich. W Encyklopedii zostao odnotowane, e w roku 1970 problem podniesienia skutecznoci wsppracy pomidzy partiami komunistycznymi by centraln spraw dla caego systemu komunistycznego. Starania poszczeglnych partii, zwizane z polityk gospodarcz, sprawami ideologii, wzmocnienia obronnoci, byy cile koordynowane.7 Odbyway si te spotkania, organizowane niezalenie od RWPG czy Ukadu Warszawskiego; jedno z nich odbyo si w Moskwie w czerwcu 1967, kolejne w Budapeszcie miesic pniej. Te dwa spotkania zwoano z powodu wojny izraelsko-arabskiej i debatowano nad t kwesti, wyraono solidarno ze wiatem arabskim i dano wycofania wojsk izraelskich. Jak stwierdzono w Encyklopedii: Te spotkania dostarczyy okazji do wypracowania jednolitego stanowiska, oraz wsplnych dziaa politycznych i dyplomatycznych. Dwa kolejne spotkania na szczycie zostay zorganizowane w celu omwienia midzynarodowych zagadnie ideologicznych: jedno w Moskwie (grudzie 1973) i jedno w Pradze (marzec 1975). Dyskutowano na nich nad kierunkiem, w jakim powinna pj wsppraca ideologiczna w warunkach pogbiajcego si odprenia.8 Przywdcy polityczni i wojskowi pastw Ukadu Warszawskiego spotkali si w Warszawie, w maju 1980 r.
434
W uzupenieniu do oficjalnych spotka na szczycie, zorganizowano na Krymie seri nieoficjalnych, wakacyjnych zebra przywdcw komunistycznych. Mona przeczyta odpowiednie wzmianki i odnoniki dotyczce tych spotka w latach: 1971, 1972, 1973, 1976, 1977, 1978, oraz prawdopodobnie odbyo si te spotkanie w roku 1974, gdy tego roku dotyczy informacja z Wielkiej Encyklopedii, e: Spotkania krymskie stay si tradycj. Przywdcy informuj si wzajemnie oraz zawaj swoje pozycje na polach politycznym, gospodarczym i ideologicznym.9 Odnonie roku 1979 w Encyklopedii widnieje stwierdzenie, e Spotkania stay si forum, na ktrym oceniana jest sytuacja midzynarodowa, dyskutowane s wsplne zadania oraz rozwijana jest strategia wsplnych dziaa. Dziki spotkaniom krymskim, wsppraca pomidzy komunistycznymi krajami staa si blisza.1 0 Wedug Prawdy z 20 marca 1981, na XXVI Zjedzie KPZR odnotowano, e w cigu minionych lat, do czasu tego zjazdu, odbyo si na Krymie 37 przyjacielskich spotka na szczycie. Na tych spotkaniach omawiano przyszy rozwj stosunkw pomidzy braterskimi krajami i partiami, kluczowe problemy wiatowej polityki oraz zadania na przyszo. W latach siedemdziesitych zainicjowano kolejny, nowy typ spotka na wysokim szczeblu. We wrzeniu-padzierniku 1975 r., w styczniu 1976 r., oraz w marcu 1977 zorganizowano, odpowiednio w Moskwie, Warszawie i Sofii konferencje drugich sekretarzy komitetw centralnych. Na pierwszej z tych konferencji, ktra dotyczya wsppracy gospodarczej, obecni byli take wiceszefowie rzdw.1 1 Druga i trzecia konferencje powicone byy zagadnieniom ideologicznym w okresie odprenia. Na spotkaniu warszawskim szczegln cz obrad przeznaczono te na sprawy europejskie.1 2 Zaznaczono, e na spotkaniach w Warszawie i Sofii byli obecni przedstawiciele Kuby, Rumunii, Czechosowacji.
435
Jeszcze jeden typ spotka wart jest odnotowania, ktry wprawdzie nie jawi si jako spotkanie na szczeblu pierwszych czy drugich sekretarzy, ale zaistnia jako jeszcze jedno ciao doradcze w obrbie Politycznego Komitetu Doradczego Ukadu Warszawskiego. Zwoane zostao do Bukaresztu, stolicy niezalenej, jak powszechnie przypuszczano, Rumunii, w listopadzie 1976 r. Porzdek obrad tego spotkania ujmowa zagadnienia pogbiajcej si wsppracy politycznej i wojskowej pomidzy czonkami Ukadu. W celu udoskonalenia mechanizmw wsppracy politycznej w ramach Ukadu Warszawskiego, powoano komitet ministrw spraw zagranicznych, razem z kombinowanym sekretariatem, jako organ Politycznego Komitetu Doradczego.1 3
Koordynacja poprzez kanay dyplomatyczne

Wraz z przyjciem planw i strategii dalekosinej polityki, reprezentacja dyplomatyczna wewntrz Bloku otrzymaa formaln funkcj permanentnego, politycznego koordynatora, do zada wrd wszystkich czonkw Bloku. Prawdziwo powyszej informacji potwierdzaj fakty, a mianowicie w latach 1960-62 pomidzy krajami Bloku mianowano niezwyczajnie du liczb nowych ambasadorw. W roku 1960 nowi ambasadorowie sowieccy zostali wysani do Bugarii, Czechosowacji, na Kub i Wgry; w roku 1961 do Mongolii, Rumunii, Jugosawii i Albanii; w roku 1962 na Kub, do Jugosawii i Niemiec Wschodnich. I odwrotnie, do Zwizku Radzieckiego udali si nowi ambasadorowie z Rumunii, Wgier, Mongolii i Kuby, w roku 1960; z Jugosawii w roku 1961, Chiny mianoway swojego ambasadora do ZSRR w roku 1962 i Czechosowacja w 1963 r. W tym samym czasie zmianie uleg status ambasadorw sowieckich. S wskazwki,1 4 ktre jednoznacznie informuj, e
436
ambasadorowie sowieccy do innych krajw Bloku stali si odpowiedzialni za koordynowanie wszystkich aspektw dalekosinej polityki, wewntrz krajw, do ktrych zostali akredytowani. Ambasadorowie sowieccy s starannie dobierani, eby mie pewno, e rodowisko, z jakiego si wywodz, oraz ich dowiadczenie bd gwarancj, e nadaj si do wykonywania powierzonych im, specyficznych zada. Z racji penienia przez nich funkcji koordynacyjnych, od roku 1960 prawie wszyscy ambasadorowie do innych krajw Bloku byli wczeniej czonkami Komitetu Centralnego KPZR. W tym kontekcie warto przypomnie skargi Tito, z 1948 roku, e nie mona oczekiwa od Jugosowian wyjawiania tajnych informacji partyjnych reprezentantom sowieckim, ktrzy nie mieli odpowiedniego partyjnego statusu. Rwnie interesujce jest, e nie byo rnicy co do statusu ambasadorw sowieckich, pomidzy tymi z nich, ktrzy objli swoje placwki w rozamowych krajach Bloku, takich jak Chiny i Rumunia, a tymi z krajw ortodoksyjnych, jak Wgry i Bugaria. Na przykad, ambasadorem sowieckim w Rumunii od roku 1965 do 1971 by Basow, czonek Komitetu Centralnego KPZR. Sowiecka prasa zaznaczya, e w lipcu 1966 by on czonkiem delegacji sowieckiej na obrady RWPG w Bukareszcie, w ktrej skad weszli take Breniew i Kosygin. Obiektem szczeglnego zainteresowania powinni by ambasadorowie sowieccy w Chinach. Od roku 1959 do 1965 t funkcj sprawowa Czerwonienko. Warto zaznaczy, e Czerwonienko zosta mianowany w okresie, w ktrym Chiny aktywnie uczestniczyy w formuowaniu dalekosinej polityki, i e mia przebywa w Pekinie przez pierwsze pi lat rozamu chiskosowieckiego. Kluczowa rola ambasadora Czerwonienki jest wyraniej widoczna w wietle jego yciorysu partyjnego. Poczwszy od roku 1951 by on zasuonym teoretykiem i urzdnikiem partyjnym na Ukrainie; od roku 1956 do 1959 by sekretarzem
437
Komitetu Centralnego partii ukraiskiej. Jako taki, by bliskim przyjacielem i zaufanym czowiekiem Chruszczowa. Po mianowaniu na ambasadora, wyjecha do Pekinu, gdzie sta si gwn postaci partyjn i polityczn, nie bdc przy tym zawodowym dyplomat; jego wysoka pozycja partyjna wiadczy o tym, e stosunki partyjne i polityczne midzy Zwizkiem Sowieckim a Chinami utrzymywano na poziomie zaawansowanych i bliskich porozumie. Dalsza kariera Czerwonienki jest rwnie interesujca. W roku 1965 zosta przeniesiony z Pekinu do Pragi, gdzie peni swoj misj do roku 1973, czyli przebywa tam w czasie obejmujcym zarwno przygotowywanie, jak i nastpstwa Praskiej Wiosny. Od 1973 roku pojawi si w Paryu, w okresie, gdy rozwija si tam eurokomunizm, oraz inne elementy komunistycznej strategii na Europ. Przyznano mu dwukrotnie Order Lenina. W Pekinie nastpc Czerwonienki zosta apin, ktry na stanowisku ambasadora suy od roku 1965 do 1970. apin zosta wybrany na czonka Komitetu Centralnego na XXIII Zjedzie KPZR, w roku 1966. Wczeniej, w latach 1944-53, jako naczelny redaktor rnych rozgoni radiowych, sta si fachowcem od cenzury i manipulowania wiadomociami. Ministrem spraw zagranicznych Federacji Rosyjskiej by w okresie 1960-62, nastpnie od roku 1962 do 1965 zosta zastpc Gromyki.1 5 Kolejnym sowieckim ambasadorem w Pekinie by Tostikow, nastpca apina, wybitny urzdnik partyjny. Karier aktywnego dziaacza rozpocz w Leningradzie w 1952 roku i tam uczestniczy w pracach Partii, osigajc do szybko wysokie szczeble awansu partyjnego, a do funkcji pierwszego sekretarza komitetu terenowego w Leningradzie, jednego z najwaniejszych stanowisk partyjnych w Zwizku Sowieckim, tego, ktre kiedy zajmowa danow. Czonkiem Komitetu Centralnego KPZR zosta Tostikow w 1961 roku.
438
Szczerbakow, ktry po Tostikowie przej ambasadorskie obowizki w Pekinie w roku 1978, pracowa w aparacie Komitetu Centralnego od roku 1949 do 1963 i od 1974 do 1978. Od roku 1966 by czonkiem Centralnego Komitetu Rewizyjnego przy KPZR. Jako minister by ju wczeniej na placwce sowieckiej w Pekinie, w okresie 1963-64, a byy to przeomowe lata dla rozwoju rozamu chisko-sowieckiego. Od roku 1964 do roku 1974 by ambasadorem sowieckim w Wietnamie. Mianowanie na ambasadorw w Chinach, po kolei, tych czterech bardzo wysokiej rangi sowieckich urzdnikw partyjnych, jest faktem, ktrego nie da si pogodzi z pogorszeniem chisko-sowieckich stosunkw partyjnych, do jakiego, rzekomo, doszo midzy tymi pastwami. Kontynuowanie sowieckiej i chiskiej polityki zagranicznej ma take swj wyraz symboliczny, w postaci dugoletnich kadencji tych samych osb na stanowisku ministra spraw zagranicznych w ZSRR i w Chinach, Gromyki od 1957 do chwili obecnej [pisane w 1984 r.], oraz Czen Ji od roku 1958 do 1971.
Dwustronna koordynacja wewntrz Bloku

Nawet jeli uwaa si, e dwustronna koordynacja jest mniej doskona form koordynowania w wiecie komunistycznym, ni wielostronna, jednake jest oficjalnie uznana. Istnieje ogromna ilo dostpnych dowodw, potwierdzajcych fakt kontynuowania, od roku 1958 do chwili obecnej, dwustronnych wymian wizyt pomidzy przywdcami Partii i rzdw Zwizku Sowieckiego i innych krajw komunistycznych, wcznie z Chinami, Rumuni, Czechosowacj, Jugosawi i Kub, czyli z krajami, ktre w przeszoci byy do pewnego stopnia skcone z Sowietami.1 6 Podczas utrzymywania si rzeczywistego rozamu Tito-Stalin, prby odwiedzenia wwczas ZSRR przez Tito byyby drosze od
439
ceny ycia Tito; jednak od roku 1961 a do swojej mierci, Tito i inni jugosowiascy przywdcy byli prawie corocznymi gomi w Zwizku Sowieckim. Chruszczow, Breniew, Kosygin i Gromyko, z kolei jedzili do Jugosawii. Tito i jego podwadni podrowali rwnie do innych krajw komunistycznych, w tym do Chin, poczwszy od roku 1970. mier Tito nie zburzya tego modelu kontaktw; w kwietniu 1982 r. Gromyko zoy wizyt w Jugosawii, a jugosowiaski minister obrony uda si do Moskwy, pomimo pozornych rozdwikw z powodu Afganistanu i Polski. W przypadku Rumunii, niektre z wielu wizyt Ceausescu w Zwizku Sowieckim zostay cakowicie upublicznione. Natomiast zachodni komentatorzy, pod wpywem dezinformacji, prawie zawsze przyjmowali za pewne, e te wizyty miay na celu prby rozwizania sytuacji konfliktowych, pomidzy przywdcami sowieckim i rumuskim. Ponadto dowody typu: uczestniczenie Rumunii w Ukadzie Warszawskim i RWPG oraz w spotkaniach krymskich i wielu innych spotkaniach dwustronnych i wielostronnych w ramach Bloku, dalece przewyszaj okazyjne dowody z powodu nieuczestniczenia Rumunii w pewnych dziaaniach, oraz s wyranie sprzeczne z jakkolwiek konfliktow relacj. Prowadzi to do wniosku, e gdy Ceausescu spotyka Breniewa, nie byo to w celu wysuchania reprymendy, lecz dla wsplnego wypracowywania praktycznych warunkw dalszego podtrzymywania fikcji o niezalenoci Rumunii, oraz wykorzystywania jej z poytkiem dla dalekosinej polityki. Podobnie skala dowodw, dotyczcych czechosowackich kontaktw ze Zwizkiem Sowieckim, w formie dwustronnej i wielostronnej, na spotkaniach na szczycie, na naradach Ukadu Warszawskiego i RWPG, przed, podczas i po wydarzeniach roku 1968, stanowi poparcie wniosku, e kryzys czechosowacki by planowan i koordynowan operacj. Na przykad, w marcu 1968 przedstawiciele Czechosowacji na konferencji na szczycie kil-
440
ku krajw Bloku w Drenie, nawoywali do dyskusji o zjednoczeniu politycznym i gospodarczym poprzez RWPG i kontakty dwustronne, aby postanowienia styczniowego plenum mogy by, bez przeszkd, skierowane na realizacj linii XIII Zjazdu Partii, oraz eby mieli oni pewno, e przywdztwo Partii zapewni dalszy rozwj socjalizmu.1 7 Chiska Partia i rzd odgryway wan rol w formuowaniu dalekosinej polityki od roku 1958 do 1960. Jako obserwatorzy, Chiczycy byli obecni na naradach RWPG a do koca roku 1961, uczestniczyli rwnie we wczesnych konferencjach Politycznego Komitetu Doradczego Ukadu Warszawskiego.1 8 To wanie na tych spotkaniach pooono fundamenty pod dalsz koordynacj dziaa caego Bloku. Jednak ju w roku 1961 dalsze uczestniczenie przez Chiny w wielostronnych zgromadzeniach politycznych, byo taktycznie niepodane. Bowiem nieprzerwane kontynuowanie takiej ich politycznej aktywnoci, wystawioby chisko-sowieck operacj dezinformacji na powane ryzyko. Mniej widoczne chisko-sowieckie kontakty dwustronne, rnego rodzaju, byy podtrzymywane prawie nieustannie, przez cay okres rozamu. Mona przyj dwie rne interpretacje tego faktu. Na przykad, dawna, konwencjonalna metodologia widzi spotkania chisko-sowieckiej komisji granicznej, jako prne starania, podejmowane w celu rozwizania sporw granicznych. Wedug nowej metodologii, takie interpretowanie jest dogodn przykrywk, pod ktr mona skrywa planowanie i aranowanie faszywych incydentw granicznych i innych form spektakularnych konfliktw sowiecko-chiskich i sposobw ich propagandowego wykorzystywania, mona te swobodnie koordynowa cao strategii i polityki. Tak samo naley odczytywa dziaania wsplnej sowiecko-chiskiej komisji do spraw nawigacji. Z kolei wymiany delegacji handlowych rwnie mogy stanowi parawan dla kontaktw o charakterze czysto politycznym.
441
Z Wielkiej Encyklopedii Sowieckiej mona wyowi wielce sugestywne fragmenty informacji, prowokujce do mylenia i wnioskowania. Na przykad: w kwietniu 1961 r. chiska delegacja handlowa zostaa przyjta w Moskwie przez Chruszczowa; w roku 1962 delegacje partii chiskiej byy obecne na zjazdach partii we Wschodniej Europie; w styczniu 1963 delegacja sowieckiej rady najwyszej pod przewodnictwem Andropowa, wczesnego sekretarza Komitetu Centralnego, odpowiedzialnego za kraje Bloku, zoya wizyt w Chinach; od 5 do 20 lipca 1963 r., odbyy si w Moskwie spotkania pomidzy gwnymi strategami KPZR i KPCh. Delegacji chiskiej przewodzi Teng Siao-ping, w skad delegacji KPZR wchodzili: Susow, W. Griszin, Andropow, Iliczew, Ponomarjew, Satjukow i Czerwonienko. Chiska delegacja zostaa przyjta przez Komitet Centralny sowieckiej partii. Obecno w Moskwie delegacji chiskiej zbiega si z negocjacjami w sprawie traktatu o zakazie prb jdrowych. Spotkania pomidzy delegacjami zostay przerwane, lecz postanowiono, e ich rozmowy powinny zosta wznowione w pniejszym terminie;1 9 w padzierniku 1964 r. odbyo si spotkanie chisko-sowieckiej komisji kolejowej w Chabarowsku; w tym samym miesicu delegacje: sowiecka, rumuska, kubaska i z innych krajw, uczestniczyy w obchodach rocznicy chiskiej rewolucji; delegacji sowieckiej przewodzi W. Griszin, czonek-kandydat do prezydium i przewodniczcy organizacji sowieckich zwizkw zawodowych;2 0 od 5 do 14 listopada 1964 r. przebywaa w Zwizku Sowieckim delegacja chiskiej partii i rzdu, pod przewodnictwem Czou
442
En-laia i spotkaa si z Breniewem, Andropowem, Kosyginem, Podgornym, Gromyk i innymi, oraz podpisaa umow.2 1 Obecno Gromyki wskazuje na to, e spotkanie dotyczyo koordynowania polityki zagranicznej; w dniach 5-6 i 10-11 lutego 1965 delegacja sowiecka pod przewodnictwem Kosygina zatrzymaa si w Chinach, w drodze do Wietnamu i z powrotem, w celu negocjacji z chiskimi przywdcami z Mao na czele;2 2 7 i 13-14 stycznia 1966 r. wizyt w Chinach zoy Szelepin, podrujcy do Wietnamu i z powrotem. Moe by zbiegiem okolicznoci lub nie, e od 11 do 17 stycznia tego roku w Mongolii przebywa Breniew;2 3 w czerwcu 1966 Czou En-lai zoy wizyt w Albanii, oraz przewodniczy delegacji do Rumunii na rozmowy z rumuskimi przywdcami; od 19 czerwca do 8 sierpnia 1969 r. wsplna komisja chiskosowiecka do spraw nawigacji w Basenie Amuru zorganizowaa pitnast sesj i osigna porozumienie. Nie ma adnych danych odnonie poprzednich czternastu sesji; we wrzeniu 1969 r. przywdcy rumuscy zoyli wizyt w Pekinie; 11wrzenia Kosygin spotka si z Czou En-laiem w Pekinie; 20 padziernika miay miejsce w Pekinie negocjacje chisko-sowieckie, powicone problemom wsplnego zainteresowania.2 4 Delegacji sowieckiej przewodzi pierwszy wiceminister spraw zagranicznych W. W. Kuzniecow.2 5 Tene Kuzniecow pozosta w Chinach do 13 czerwca 1970;2 6 15 sierpnia 1970 r. wiceminister spraw zagranicznych Iliczew przyby do Pekinu jako przewodniczcy delegacji sowieckiego rzdu, na negocjacje z Chiczykami;2 7 midzy lipcem a grudniem 1970 r. odbyo si szesnacie chisko-sowieckich sesji negocjacyjnych, powiconych uregulowaniu problemw granicznych;
443
w sierpniu i we wrzeniu 1970 r. w Chabarowsku odbyy si negocjacje w sprawie chisko-sowieckiego handlu granicznego;2 8 18 listopada 1970 r. nowy ambasador sowiecki Tostikow spotka si z Czou En-laiem; w roku 1971r. kontynuowano negocjacje w sprawie problemw granicznych; od czerwca do sierpnia chiski wiceminister przebywa w ZSRR, jako przewodniczcy delegacji handlowej, negocjujcej dostawy; podpisano w Moskwie umow handlow; w roku 1972 chisko-sowieckie negocjacje w sprawie problemw granicznych nie posuny si naprzd ze wzgldu na negatywne stanowisko Chin; w czerwcu zoya wizyt w Chinach sowiecka delegacja handlowa, kierowana przez I. Griszina; w roku 1973 kontynuowano negocjacje w sprawie problemw granicznych, na szczeblu wiceministrw spraw zagranicznych; w lutym i marcu 1973 r. odbyy si sesje wsplnej komisji sowiecko-chiskiej.2 9 w roku 1974 kontynuowano negocjacje graniczne, z udziaem wiceministrw spraw zagranicznych; w lutym 1974 r. uruchomiono bezporednie poczenie lotnicze z Moskwy do Chin; w lutym-marcu 1974 r. odbya si sesja wsplnej komisji sowiecko-chiskiej do spraw nawigacji; 25 czerwca 1974 r. przybya do Chin delegacja sowiecka pod przewodnictwem wiceministra Iliczewa, w celu przeprowadzenia negocjacji w sprawie konfliktw granicznych;3 0 12 listopada 1975 r. przyby do Pekinu wiceminister Iliczew, w celu negocjacji granicznych;3 1
444
we wrzeniu 1976 r. Komitet Centralny KPZR wysa depesz kondolencyjn z powodu mierci Mao; Gromyko i Mazurow, obaj czonkowie Politbiura, zoyli wizyt w chiskiej ambasadzie; 29 listopada 1976 r. wiceminister Iliczew przyby do Chin; negocjacje w sprawie problemw granicznych byy kontynuowane w Pekinie do lutego 1977 r.;3 2 od lipca do padziernika 1977 r., po dwch latach przerwy, wznowia swoje sesje wsplna sowiecko-chiska komisja mieszana do spraw nawigacji; w dniach 20-28 lipca 1977 r., chiska rzdowa delegacja handlowa, kierowana przez wiceministra handlu zagranicznego, zoya wizyt w Zwizku Sowieckim i zostaa przyjta przez Patoliczewa;3 3 w kwietniu 1978 r. Iliczew przyby do Pekinu, by wznowinegocjacje; od 29 wrzenia do 30 listopada 1979 r. w Moskwie odbyway si rozmowy pomidzy wiceministrem Iliczewem i chiskim wiceministrem spraw zagranicznych, ang Ju-pingiem. W rozmowach tych poruszono szerokie zagadnienia dotyczce stosunkw politycznych i gospodarczych, innych ni spory graniczne. Postanowiono, jak relacjonowaa agencja TASS, e te rozmowy bd kontynuowane w Pekinie. Gromyko spotka si z angiem w grudniu 1979 r.;3 4 na pocztku roku 1981 Chiny i Zwizek Sowiecki odnowiy porozumienie o prawach nawigacyjnych na rzece Amur; bya to dwudziesta trzecia sesja z serii negocjacji, ktre zaczy si w roku 1951; w marcu 1982 trzech chiskich ekspertw przybyo do Moskwy w celu przestudiowania sowieckich technik zarzdzania; zostali oni przyjci przez wiceprzewodniczcego sowieckiego pastwowego komitetu planowania.3 5
445
Oczywicie, ta lista kontaktw dwustronnych [do roku 1984 r. kiedy wydano niniejsz prac] nie jest kompletna. Ale nawet przy tej przytoczonej, niepenej iloci wzajemnych wizyt, nie da si znale, bo nie istnieje analogiczna lista dwustronnych kontaktw sowiecko-jugosowiaskich z lat faktycznego rozamu Tito-Stalin. Przez cz okresu rozamu chiskiego, Zwizek Sowiecki by reprezentowany w Pekinie przez wiceministra, a take przez czoowych urzdnikw partyjnych na stanowisku ambasadora. Z tego fragmentarycznego przegldu wzajemnych wizyt, wyania si obraz dwustronnych kontaktw chisko-sowieckich, ktry bardziej odpowiada wsplnym, politycznym dziaaniom koordynujco-taktycznym, ni nieudolnym prbom regulowania wzajemnych konfliktw. Naley zwrci szczegln uwag na dwch gwnych strategw sowieckich, wysokiej rangi, ktrzy brali udzia w rozmowach z Chiczykami: na Kuzniecowa, gwnego specjalist od polityki zagranicznej, oraz Iliczewa, specjalist od spraw ideologii, a rwnie od spraw zagranicznych z bezpieczestwem europejskim wcznie.3 6 Trzeba te odnotowa obecno Andropowa, specjalizujcego si w sprawach Bloku, pniej szefa KGB, a obecnie [1984 r.] przywdcy KPZR. Tychwinskij, ekspert w sprawach dezinformacji, rwnie wchodzi w skad sowieckich delegacji. Po stronie chiskiej w dyskusjach rwnie wzili udzia wybitni reprezentanci chiskiego ministerstwa spraw zagranicznych, co sugeruje, e tematy tych rozmw byy znacznie szersze, ni tylko problemy graniczne. Liczba delegacji handlowych, wysanych przez Chiczykw do Zwizku Sowieckiego jest wprost uderzajca. Ponadto mona zauway, e w latach 1971, 1973 i 1977 reprezentacje Chin przybyy do ZSRR w lipcu i sierpniu, czyli w czasie odbywajcych si na Krymie spotka na szczycie; nie mona wic wykluczy ewentualnoci potajemnego uczestniczenia w nich Chiczykw.
446
Mona rwnie udokumentowa podobny wzorzec dwustronnych kontaktw na wysokim szczeblu midzy Sowietami a Wietnamczykami, oraz midzy Chiczykami a Wietnamczykami. Przed zakoczeniem tematu wewntrzblokowej koordynacji, naleaoby wspomnie pokrtce o roboczych stosunkach, utrzymywanych regularnie pomidzy specjalistycznymi wydziaami komitetw centralnych partii komunistycznych Bloku. Intensywne kontakty prowadzone byy i s przede wszystkim midzy wydziaami administracyjnymi, midzynarodowymi, ideologicznymi; inne wydziay take prowadziy wzajemn wspprac. Takie kontakty dotycz te partii spoza krajw Bloku, w tym przypadku odnosi si to do wikszych partii, wewntrz ktrych istniej podobne wydziay.
Koordynacja midzy partiami Bloku a partiami spoza Bloku

Ustalenia, dotyczce koordynowania dziaa pomidzy partiami Bloku z tymi spoza Bloku, oraz osignicie tego, co Chruszczow nazywa synchronizacj ich dziaalnoci z polityk, s tak obszerne, e jedynie oglny zarys moe by tutaj przedstawiony. Fundamentalne znaczenie maj midzynarodowe konferencje partii Bloku, z partiami spoza Bloku. Na kongresie szedziesiciu czterech partii, w listopadzie 1957 roku postanowiono wypracowa now polityk o dalekim zasigu perspektywicznym, oraz strategi wspln dla partii Bloku sowieckiego i dla midzynarodowego ruchu komunistycznego. Na kongresie osiemdziesiciu jeden partii, formalnie przyjto t now polityk i strategi. Partie chiska, albaska, rumuska, czechosowacka, francuska, woska i hiszpaska take wziy w tym udzia. Nastpny taki kongres odby si w Moskwie w czerwcu 1969 r. Uczestniczyo 75 partii, 9 z krajw Bloku i 66 spoza bloku. Obec-
447
no na obradach kongresu piciu czonkw Politbiura KPZR wskazuje na znaczenie, przydawane temu zjazdowi przez KPZR. Kongres dokona przegldu sytuacji i dokona z poprzednich dziesiciu lat i przyj program dziaa na przyszo. Partie francuska, woska i hiszpaska w tym uczestniczyy.3 7 Przygotowania do konferencji z roku 1969 zajy ponad cztery lata. W tym okresie odbyway si te inne konferencje midzynarodowe, powicone specyficznym aspektom polityki. Na przykad w padzierniku 1965 odbyy si dwie konferencje, w Moskwie i w Czechosowacji (w Pradze), w celu uczczenia trzydziestej rocznicy VII Kongresu Kominternu, ktry zaaprobowa taktyk zjednoczonych frontw [komunistw z socjalistami i innymi lewicowo-liberalnymi] ju w roku 1935. Reprezentanci czterdziestu partii, uczestniczcy w moskiewskim spotkaniu, przygotowali raport na temat historycznego znaczenia VII Kongresu Kominternu dla nowoczesnego ruchu komunistycznego. 3 8 Zgodnie z Wielk Encyklopedi Sowieck, zostay wtedy zredagowane nowe strategiczne i taktyczne formy i metody dla ruchu komunistycznego. W styczniu 1970 r., na konferencji dwudziestu omiu partii europejskich w Moskwie dyskutowano na temat bezpieczestwa europejskiego. We wrzeniu tego roku w Budapeszcie czterdzieci pi partii dyskutowao na temat wsplnych dziaa przeciwko imperializmowi. 3 9 Systematycznie organizowano rwnie regionalne konferencje partii komunistycznych w Europie Zachodniej, Skandynawii, Ameryce aciskiej, Ameryce rodkowej, partii z krajw rdziemnomorskich, oraz z krajw arabskich i afrykaskich. W tej europejskiej serii odbyy si konferencje w Tihany i w Berlinie w roku 1976, na ktrych aktywne byy partie eurokomunistyczne. Monaby tak wprost w nieskoczono przedstawia list rozmaitych konferencji partyjnych.
448
Zjazdy KPZR dostarczaj najwaniejszych sposobnoci dla konsultacji i koordynacji. Zjazdy pozostaych komunistycznych partii krajw Bloku, przycigaj reprezentacje z bratnich partii, w znacznej liczbie. Wyliczenie ich wszystkich byoby zbyteczne, ale par przykadw warto przytoczy dla zilustrowania omawianego zagadnienia. Na dwunastym zjedzie Partii w Czechosowacji w 1962 roku byo obecnych 68 delegacji, na smym zjedzie jugosowiaskim w 1964 byo 30 reprezentacji, a na zjazd rumuski w 1965 roku przyjechao ich 57. Gdziekolwiek pozwalaj warunki, na zjazdach partii komunistycznych spoza Bloku s obecne delegacje partii z krajw Bloku. Poza tymi, istniej niezliczone oficjalne i nieoficjalne formy kontaktw pomidzy partiami komunistycznymi a narodowymi i midzynarodowymi komunistycznymi organizacjami frontowymi [fasadowymi; gdzie za fasad ukrywaj si partie komunistyczne lub wprost Moskwa], takich jak na przykad wiatowa Federacja Zwizkw Zawodowych i wiatowa Rada Pokoju. Stae poczenie pomidzy partiami krajw Bloku a partiami spoza Bloku odbywa si poprzez wydzia midzynarodowy Komitetu Centralnego KPZR, pod przewodnictwem Ponomarjewa (ten wydzia ma przedstawicieli rezydujcych za granic) oraz poprzez World Marxist Review (wiatowy Przegld Marksistowski), publikowany w Pradze, przy ktrym pewna liczba przedstawicieli partii Bloku i spoza Bloku pracuje razem, jako stali czonkowie personelu. World Marxist Review organizuje konferencje teoretyczne, powicone najwaniejszym zagadnieniom polityki. Kadego roku ogromna liczba dwustronnych wizyt jest skadana w ZSRR i innych krajach komunistycznych przez przywdcw i funkcjonariuszy partii komunistycznych spoza Bloku, podrujcych w ramach subowych delegacji partyjnych.
449
Wnioski
Skala kontaktw pomidzy partiami komunistycznymi, wewntrz i na zewntrz Bloku, od roku 1958 do 1980, nie ma analogii gdziekolwiek indziej na wiecie. Przytaczajca wikszo zebra komunistycznych odbywa si za zamknitymi drzwiami; nie wiadomo o nich wicej, ni to, co przywdcy tych partii chc, eby byo wiadome. Pozbawieni autentycznych wiadomoci i zahipnotyzowani rewelacjami o braku jednoci komunistycznej, zaczerpnitymi ze rde komunistycznych, zachodni komentatorzy maj tendencje do niedoceniania czy nawet ignorowania ogromnej iloci dowodw na kontynuowanie przez Blok sowiecki systematycznej i caociowej koordynacji wszelkich poczyna, ktra trwa nieprzerwanie od roku 1958 do chwili obecnej. Skala, zakres i sposb, w ktry ta koordynacja jest przeprowadzana, obalaj pogld, e midzynarodowy komunizm jest ruchem, ktry utraci swj rozmach, kierunek, oraz ideologiczny sens celu, wskutek braku jednoci. Co wicej, ruch komunistyczny nie utraci swojego kontrolowanego, zorganizowanego i zdyscyplinowanego charakteru. Rzeczywiste i systematyczne buntowanie si ze strony ktregokolwiek kraju komunistycznego, mogoby jedynie doprowadzi do wydalenia z Bloku Komunistycznego i bojkotu przez wszystkie pozostae kraje komunistyczne, jak byo to w przypadku Jugosawii w roku 1948. To, co zmienio si, poczwszy od lat 1957-60, nie dotyczy samej natury komunizmu, lecz docenienia przez przywdcw komunistycznych korzyci strategicznych i taktycznych, pyncych z pozorowanych rozamw wewntrz ruchu, oraz dowiadczenie, jakie oni zdobyli, odnonie wykorzystywania tego w interesie dalekosinej polityki. Stara metodologia kae rozwizywa problem sprzecznoci pomidzy dowodami na rzeczywisto koordynowania a dowodami na brak jednoci, poprzez ignorowanie wikszoci dowodw dokadnej koordynacji. Nowa metodologia
450
wskazuje, e rozwizaniem tego problemu jest ujawnienie wykalkulowanej i zaaranowanej, faszywej natury braku jednoci. Skala potwierdzonych rdowo kontaktw pomidzy Sowietami a Chiczykami, Jugosowianami, Rumunami i eurokomunistami, zdradza natur rozamw i nieporozumie pomidzy nimi, oraz potwierdza, e nie s one niczym innym, jak przejawami strategicznej dezinformacji, skierowanej do wiata niekomunistycznego, w dziaaniach majcych na celu wspieranie dalekosinej polityki.
1 2 3 4 5 6
Zobacz: CSP, tom IV, str. 44. Encyklopedia (GSE), 1962, str. 460. Encyklopedia (GSE), 1963, str. 451. Encyklopedia (GSE), 1966, str. 52. Encyklopedia (GSE), 1967, strony 447, 472-473. Dla Pragi [w:] Encyklopedia (GSE), 1973, str. 491; dla Warszawy [w:] GSE (1975), str. 502-503. Encyklopedia (GSE), 1971, str. 55. Encyklopedia (GSE), 1976, str. 487. Encyklopedia (GSE), 1974, str. 6. Encyklopedia (GSE), 1975, str. 502. Encyklopedia (GSE), 1976, str. 42. Encyklopedia (GSE), 1977, strony 18, 44. Encyklopedia (GSE), 1977, str. 454. Zobacz, na przykad: Encyklopedia (GSE), 1967, str. 35. Encyklopedia (GSE), 1966, str. 598. Zobacz dzia Sekcje odnonie rozwoju kontaktw komunistycznych, [w:] Encyklopedia (GSE), corocznie, poczwszy od roku 1958. Encyklopedia (GSE), 1969, str. 468.
7 8 9
10 11 12 13 14 15 16
17
451
18 19 20 21
Encyklopedia (GSE), 1962, str. 283. Encyklopedia (GSE), 1964, str.15. Encyklopedia (GSE), 1965, str. 285. Encyklopedia (GSE), 1965, strony 47, 69, 75, 459, take Encyklopedia (GSE), 1970, str. 63. Encyklopedia (GSE), 1966, strony 26, 51. Encyklopedia (GSE), 1967, strony 473, 475. Encyklopedia (GSE), 1970, strony 53, 62. Encyklopedia (GSE), 1970, str. 53. Encyklopedia (GSE), 1971, str. 80. Tame. Encyklopedia (GSE), 1971, str. 66. Encyklopedia (GSE), 1974, str. 310. Encyklopedia (GSE),1975, str. 64. Encyklopedia (GSE), 1976, str. 59. Encyklopedia (GSE), 1977, strony 65, 295. Encyklopedia (GSE), 1978, str. 56. Encyklopedia (GSE), 1980, str. 64. New York Times, 25 marca 1982 r. W latach 1980-81 przewodzi on delegacji sowieckiej na Konferencji KBWE w Madrycie. Encyklopedia (GSE), 1970), strony 9-22. Encyklopedia (GSE), 1966), strony 466-467. Encyklopedia (GSE), 1971, str. 34.
22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
37 38 39
452
24 Oddziaywanie programu Dezinformacji

Ksztatowanie zachodnich ocen wiata komunistycznego
Rozpoczcie strategicznego programu dezinformacji w 1958 roku, uniewanio dotychczasow metodologi, ktr posugiwali si zachodni badacze zagadnie komunizmu. Starannie kontrolowany zalew informacji zosta wypuszczony w wiat, poprzez cay zestaw rde informacji, bdcych pod komunistyczn kontrol. Podobnie jak w okresie NEP-u z lat dwudziestych, ten zalew informacji zmyli i znieksztaci zachodnie pogldy, dotyczce sytuacji w wiecie komunistycznym. Zachodni analitycy, ktrzy nie maj moliwoci dostpu do wewntrznych informacji, odnoszcych si do komunistycznego strategicznego mylenia, planowania i metod operacyjnych [pisane w 1984 r.], z zadowoleniem przyjli za dobr monet ten nowy strumie informacji. Bowiem nie zdawali sobie sprawy z tego, e ich konwencjonalne metody analizowania zostay uniewanione i odwrcone przez komunistycznych strategw. Z powodu celowego budowania przez tych strategw faszywego obrazu rozpadu jednoci komunistycznej, wiat niekomunistyczny nie docenia a nawet ignorowa widoczne i znaczce, od roku 1957 dowody, wskazujce na harmonijn wspprac blokow na podstawach nowej rwnoci i zaangaowania si w fundamentalne zasady ideologiczne
453
oraz cele dalekosinej polityki. Nowy sposb zarzdzania pozwala na zastosowanie rnorodnoci taktycznych w skali krajowej i midzynarodowej i dostarcza nieograniczonych moliwoci krajom Bloku, dla realizowania ich wsplnych zamierze, ukierunkowanych na faszywe przedstawianie faktycznego stanu ich stosunkw, gdy tylko suy to ich wzajemnej korzyci. W sposb niezauwaalny dla Zachodu, ideologia komunistyczna zostaa uwolniona ze stalinowskiego kaftana i oywiona wedug leninowskich wytycznych. Komunistom udao si faszywie przedstawi t zamian jako spontaniczn podmian ideologii przez motywacje narodowe, ktre wedug tego schematu miayby okaza si napdow si komunistycznego wiata. Analizy niekomunistyczne staway si coraz powszechniej oparte na informacji wypywajcej ze rde komunistycznych. Podczas gdy obserwatorzy w wiecie niekomunistycznym wykazywali czasem, do pewnego stopnia, wiadomo, e informacje docieray do nich przez kanay pod komunistyczn kontrol, jednak absolutnie nie rozpoznano faktu, e te informacje byy dla nich specjalnie preparowane za elazn kurtyn, na wasny, komunistyczny poytek. Polityczna rola sub wywiadowczych zostaa zignorowana, a poniewa dowody na planowanie i koordynowanie dziaa Bloku byy rwnie niedostrzegane, tote rozwj wewntrznej opozycji oraz wybuch sporw pomidzy pastwami i partiami komunistycznymi byy bdnie postrzegane, jako spontaniczne wydarzenia. Jeszcze do roku 1960, pomimo rozamu Tito-Stalin z 1948 roku czy powsta na Wgrzech i w Polsce [Pozna] w roku 1956, wiat niekomunistyczny by skonny zaakceptowa fakt rozwijania si spjnego bloku komunistycznego i ruchu midzynarodowego. Niektrzy analitycy zachodni, jak profesor Possony, ju wtedy odczytywali decyzje 81 partii komunistycznych z listopada 1960 r., jako przejawy wsplnej, dalekosinej polityki komunistw.
454
Lecz powszechne przyjmowanie przez zachodnich mw stanu, dyplomatw, suby wywiadowcze, naukowcw, dziennikarzy oraz og spoeczestwa, za dobr monet wszystkich kolejnych oznak konfliktw i braku jednoci w wiecie komunistycznym, doprowadzio do pochopnego przyjcia przez Zachd nowego stanowiska, ktre wczeniej byoby nie do pomylenia, a wskutek ktrego pogldy profesora Possonyego i innych zaczy by traktowane jako anachroniczne, o ile nawet nie przedpotopowe. Manifest 81 partii przyjto jako tymczasowy, posklejany kompromis midzy partiami wystarczajco skconymi, a przy tym prbujcymi to ukry, dla ktrych plany wsplnej polityki s z gry skazane na klsk, wic je zignorowano, jako niegodne zawracania gowy. Oznaki ewolucji i rozamw w wiecie komunistycznym pojawiay si w iloci wprost przytaczajcej, a poniewa cechowao je prawdopodobiestwo, wic opinia Zachodu uznaa za niemoliwe kwestionowanie ich zgodnoci ze stanem faktycznym. Szczeglnie wakie konsekwencje miao zaakceptowanie rozamu chisko-sowieckiego jako rzeczywistego zjawiska, gdy stao si to wspln baz, dla wszystkich niekomunistycznych analiz, odnonie biecych i przyszych tendencji, kursw politycznych i caej sytuacji w wiecie komunistycznym. W rezultacie, zostao przytpione dostrzeganie przez Zachd ofensywnych zamierze komunistycznych i zlekcewaono dowody na to, e odbywa si dokadna koordynacja strategii komunistycznej i wsplne realizowanie ich wiatowej polityki. Poniewa strategiczna dezinformacja nie zostaa, jako taka, rozpoznana przez Zachd, wic zachodnie opinie, dotyczce wewntrznych wydarze w wiecie komunistycznym, staway si coraz bardziej okrelane i ksztatowane przez komunistycznych strategw, w interesie ich wasnej, dalekosinej polityki. Porzucenie w Zwizku Sowieckim hasa z dyktatur proletaria-
455
tu, wprowadzenie przedsibiorstw zorientowanych na prawa rynku i para jeszcze innych przejaww reform ekonomicznych, wydawao si zapowiedzi nawrotu do kapitalizmu. Rozumowano, e poprawianie si bytowych standardw w ZSRR doprowadzi do stpienia sowieckich apetytw na rewolucyjne zmiany, oraz spowoduje zwikszanie spoecznych naciskw na reim, by zezwoli na wicej wolnoci i popraw zaopatrzenia w dobra konsumpcyjne. Zachd zauway, e wystpuj rnice wrd przywdztwa sowieckiego, pomidzy liberalnymi reformatorami a konserwatywnymi ideologami, w traktowaniu przez nich problemw spoecznych w kraju i potrzeby dokonania zmian oraz wprowadzenia rzeczywistego postpu; dostrzeono zmniejszenie naciskw na propagand ideologiczn; to utwierdzio Zachd w przekonaniu, e w ZSRR trwa, nieprzerwanie, walka o wadz, gwnie zakulisowa, a czasem jawna, jak w przypadku zdymisjonowania Chruszczowa. Oczekiwano zwikszenia wsppracy ZSRR z Zachodem w przypadku zwycistwa frakcji liberalnej. Umiarkowanie w propagandzie sowieckiej, wyrazy zainteresowania pokojowym wspistnieniem oraz prowadzenie rzeczowych negocjacji, wydaway si prawdziwe, zwaszcza w porwnaniu z nieprzejednan wrogoci Chiczykw. Sporadyczne agresywne dziaania sowieckie byy przypisywane prbom odzyskiwania wpyww wewntrz sowieckiego przywdztwa przez grup twardogowych stalinowcw, ktrzy musieli by co jaki czas uspakajani przez liberalnych reformatorw. Gdyby stalinowcy odzyskali kontrol i wadz, to proces odprenia zostaby odwrcony oraz mogoby doj do pojednania sowieckochiskiego. Tak rozumujc, Zachd by zainteresowany wzmacnianiem strony liberalnych reformatorw. Rysoway si perspektywy poprawy stosunkw z ZSRR, w razie wygranej reformatorw, oraz widoki na rozwizywanie wsplnych problemw, z ktrych pierwszym byo uniknicie konfliktu jdrowego pomi-
456
dzy Wschodem a Zachodem a nastpnie powstrzymanie chiskiej wojowniczoci. Na dusz met za i tak rewolucja technologiczna oferowaa perspektywy stopniowego zacierania rnic pomidzy systemami komunistycznym i niekomunistycznym. Takie byo rozumowanie Zachodu w latach szedziesitych. Pomimo nawrotu do neostalinizmu pod koniec dekady, te argumenty przetrway i zyskiway na znaczeniu do pnych lat siedemdziesitych. Zauwaalne poszerzanie si pkni w monolicie pastw komunistycznych byo oceniane jako zachcajcy rozwj wydarze. Z kolei wyanianie si rnych gatunkw i odmian komunizmu, powodowao wraenie, e ideologia utracia swoj spajajc si. Poza tym wszystko wskazywao wyranie, e rywalizacja pomidzy pastwami komunistycznymi ma swoje rdo w tradycyjnych sentymentach narodowych. Wpyw rozdwiku chisko-sowieckiego na zachodnie mylenie powinien by zilustrowany przykadem zmiany w postawie Allena Dullesa, byego szefa CIA, czowieka o niekwestionowanej prawoci oraz antykomunistycznych przekonaniach, ktry mia wwczas dostp do wszystkich osigalnych, jawnych i tajnych informacji. W wystpieniu dnia 8 kwietnia 1959 r., Dulles wygosi publicznie nastpujc opini: Dopki reimy w Moskwie i Pekinie s motywowane przez zasady midzynarodowego komunizmu, musimy oczekiwa, e ich jedynym celem bdzie likwidacja naszej formy wolnego spoeczestwa, oraz wyonienie si zsowietyzowanego, skomunizowanego wiatowego porzdku. Zmieniaj oni swoje techniki stosownie do okolicznoci. Nigdy nie dali nam najmniejszego powodu, ebymy mieli nadzieje, e porzuc oni swoje oglne cele. Czasami lubimy si udzi, e stoimy przed kolejn, [wewntrz-]narodow walk o wadz, jakich na wiecie toczy si tak wiele. W rzeczywistoci cele midzynarodwki komunistycznej ze swoj sie-
457
dzib w Moskwie nie s ograniczone narodowo, ich cele s nieograniczone. Oni silnie wierz, oraz wymownie gosz, e komunizm jest systemem, ktry w kocu bdzie rzdzi wiatem i kade dziaanie, jakie oni podejmuj, jest nakierowane na zrealizowanie tego celu. Komunizm, jak elektryczno, dy do tego, aby by wszechobecn i rewolucyjn si.1 Zaledwie trzy lata pniej, przemawiajc na ten sam temat na zebraniu Amerykaskiego Stowarzyszenia Adwokatw, w sierpniu 1962 r. w San Francisco, Dulles, odnoszc si do wyaniajcego si konfliktu chisko-sowieckiego, zaopiniowa, e system komunistyczny wykazywa rnorakie podatnoci na wpywy i saboci.2 Wkrtce dao si zaobserwowa potwierdzenie takich pogldw, przy okazji wyrastajcej spod ziemi niezalenoci Rumunii. Wydawao si, e Ceausescu podajc za przykadem Tito, broni sprawy swojego narodu, przed sowieck ingerencj w ywotne problemy jego kraju. Zasugiwa wic na poparcie, wyraone w formie konkretnej pomocy. Podobne aspiracje i tendencje w kierunku niezalenoci od Zwizku Sowieckiego, zaczy wkrtce odywa wszdzie w Europie Wschodniej, zwaszcza w Polsce. Lecz szczeglnie zdumiewajcy proces przemian politycznych wydarzy si w Czechosowacji, gdzie najnowszy i najbardziej porywajcy gatunek komunizmu wyszed na wiato dzienne podczas Praskiej Wiosny w roku 1968. To wydawao si by czym wicej, ni jedynie dojciem do gosu czeskiego i sowackiego mylenia o sprawach narodowych; byo to przetworzenie paru podstawowych koncepcji odnonie stosunkw midzy osob indywidualn, a komunistycznym pastwem: by to socjalizm z ludzk twarz, i otworzyo to nowe moliwoci wsppracy Wschd-Zachd. Ale poniewa zagraa on fundamentom systemu komunistycznego, zosta zmiadony przez brutaln interwencj sowieck.
458
Najwyraniej wstrznici przez rebeli tu poza swoimi granicami, jak rwnie na skutek wzrostu opozycji dysydenckiej u siebie, przywdcy sowieccy za czasw Breniewa powrcili do taktyki represji, zgodnych z surowym kursem stalinowskim. Z tego powodu Zachd odnis si z rezerw do komunistycznych propozycji zwoania konferencji, powiconej bezpieczestwu europejskiemu. Niemniej jednak pozostao wraenie, e dowiadczenie czechosowackie byo demonstracj cigle ywych, liberalizujcych tendencji w wiecie komunistycznym, co byo dodatkowo podkrelane przez gonych dysydentw sowieckich. A wic Zachd uzna, e warto byo zaangaowa si w dyskusje dotyczce bezpieczestwa europejskiego i praw czowieka, nawet jeli byoby to jedynie z widokiem na przyszo. Odnonie Tito i reimu jugosowiaskiego, spodziewano si na Zachodzie, e bdzie on pomocny w propagowaniu wolnociowych tendencji wewntrz Bloku. Jugosowiaskie wpywy w ruchu pastw niezaangaowanych byy mile widziane jako przeszkoda w rozszerzaniu si wadzy sowieckiej i chiskiej na kraje rozwijajce si. Wygldao na to, e na midzynarodowy ruch komunistyczny rozprzestrzeniay si z Bloku komunistycznego tendencje do rozpadu. Rozdwiki chisko-sowieckie spowodoway rozamowe procesy w wielu partiach komunistycznych. Sowiecka interwencja w Czechosowacji zostaa potpiona przez kilka wanych partii, w tym przez parti francusk i wosk, dwie najpotniejsze partie w Europie Zachodniej. W poowie lat siedemdziesitych obie partie wyraay swoj niezaleno od Zwizku Sowieckiego oraz doday swoje gosy do nawoywa o demokracj, poszanowanie praw czowieka oraz o Europ woln od sojuszy wojskowych. Zapowiadao si, e nawet jeliby partia woska doszaby do wadzy, nie przeszkadzaoby to w przetrwaniu demokracji
459
w pastwie, a nawet kontynuowaniu przynalenoci Woch do Sojuszu Pnocnoatlantyckiego. Podsumowujc: pozorna utrata rewolucyjnego zapau, pozorowany brak jednoci midzy krajami Bloku, jak i w ruchu komunistycznym, rzekome zaabsorbowanie pastw komunistycznych walkami frakcyjnymi, oraz nadejcie odprenia, wszystko to doprowadzao opini Zachodu do wycigania jednego i tego samego wniosku: zimna wojna zmierza ku kocowi. Zatem wydawao si, e nowa sytuacja bardziej wymaga dostosowywania i pozytywnego odzewu na komunizm, ni tradycyjnych form oporu i powstrzymywania przeciwnika.
Skutki ksztatowania zachodniej polityki

Podczas Zimnej Wojny, gdy zagroenie komunistyczne wydawao si by niebezpiecznie ostre, tradycyjne rnice narodowe pomidzy zachodnimi potgami zostay w duym stopniu podporzdkowane wsplnemu interesowi samoobrony. Od roku 1945 do 1949 Europa Zachodnia dochodzia do siebie po spustoszeniach wojennych. Przewaga potgi amerykaskiej bya niekwestionowana. Europa bya zalena od Stanw Zjednoczonych, aby mogo by odbudowane w niej ycie ekonomiczne i zapewniona ochrona na wypadek sowieckiego ataku. W poowie lat pidziesitych sytuacja ju si zmieniaa. Europa bya na drodze do cakowitej regeneracji, oraz zaczynaa postrzega siebie jako wsplnot szybko rozwijajcych si potg ekonomicznych. Zaczynao rosn oburzenie na obecno wpyww amerykaskich w Europie. Szczeglnie we Francji wyraniej nasilay si dania bardziej rwnorzdnego partnerstwa ze Stanami Zjednoczonymi. W roku 1958 genera de Gaulle wystosowa do rzdw amerykaskiego i brytyjskiego memorandum, apelujc w istocie o utworzenie trjprzymierza mocarstw przyjmujcymi wsplnie
460
oglnowiatow odpowiedzialno. Memorandum byo odbiciem zmieniajcych si realiw gospodarczych w Europie. Przy rzeczywistym wgldzie w sytuacj i wsplnej realnej ocenie dalekosinych komunistycznych zamierze, niezbdne uregulowania stosunkw w ramach zachodniego przymierza, oparte o zasad rwnorzdnego partnerstwa, mogyby by osignite. Przymierze jako takie, byo jeszcze pynne. W tym samym czasie zaczy si rysowa zmiany w wiecie komunistycznym, ktre przesadzane i znieksztacane przez komunistyczn dezinformacj, wskazyway na zmniejszanie si bezporedniego, intensywnego zagroenia ze strony komunizmu. Argument powicania interesw narodowych ze wzgldu na wymg jednoci Zachodu w celach obronnych, zacz traci na znaczeniu. Skoro komunistyczny monolit rozpada si na szereg rywalizujcych ze sob reimw narodowych, ktrych jakoby narodowe interesy coraz bardziej groway nad wspln ideologi, to narody Zachodu mogy powrci do wikszej troski o realizowanie swoich tradycyjnych interesw narodowych w swoich szczeglnych sferach wpywu. Nie byo ju potrzebne dalsze wzmacnianie zachodniej jednoci pod amerykaskim przewodnictwem. Waniejsze zaczo si stawa rozwaenie moliwoci nowych sojuszy. Kraje rozwijajce si nie czuy si ju zastraszone i zmuszone do wstpienia do sojuszy wojskowych, popieranych przez Zachd, mogy one zdoby swoj niezaleno na zewntrz, lub nawet poprzez aktywn opozycj do prozachodnich sojuszy, dc jednoczenie do wsppracy z krajami komunistycznymi. Jeli ideologia komunistyczna bya si sabnc, to rwnie zachodni ideologiczny antykomunizm, w odmianie z czasu Zimnej Wojny, by przestarzay, spowodowaby jedynie przyhamowanie wzrostu nacjonalizmu, poczucia narodowego w wiecie komunistycznym, a coraz bardziej niezalene reimy komunistyczne zjednoczyby na powrt z Sowietami. Nowe spojrzenie
461
na wiat komunistyczny wymagao ponownego przegldu i zrewidowania tradycyjnych koncepcji zachodnich. wiat nie mg by po prostu dalej podzielony na dwa antagonistyczne bloki, midzy ktrymi granica przebiegaaby wzdu linii ideologicznych. Gdy widziao si sowieckie zaangaowanie w polityk odprenia i pokojowego wsp-istnienia, to przeytkiem wydaway si koncepcje ideologicznej rywalizacji Wschd-Zachd oraz powstrzymywanie komunizmu w skali wiatowej; utrzymywanie dotychczasowej postawy przez Zachd mogo, co najwyej, zagrozi pokojowi, lub sprowokowa chisko-sowieckie pojednanie. Zachodnia jedno w dziedzinach strategii wojskowej, politycznej, oraz gospodarczej polityce wobec Bloku Komunistycznego, staa si zbyteczna, jeszcze zanim zostaa faktycznie osignita. Bowiem nowa sytuacja wymagaa elastycznoci, oraz wolnoci inicjatyw. Rozwiny si rne szkoy mylenia, zajmujce si zagadnieniem: jak najlepiej wykorzysta aktualn sytuacj w wiecie komunistycznym. Jeli rosnce zrnicowanie pomidzy pastwami komunistycznymi miaoby by stymulowane, konieczne byyby zrnicowane postawy wobec nich. Budowanie mostw z tymi wschodnioeuropejskimi pastwami, ktre wykazyway tendencje liberalne lub niezalene, pomogoby w oddzieleniu ich od Zwizku Sowieckiego. Jednoczenie wydawao si niezbdne, by Zachd budowa blisze relacje ze Zwizkiem Sowieckim, w celu stymulowania procesu jego wewntrznej ewolucji, oraz by wykorzystywa nieporozumienia midzy ZSRR a Chinami innymi sowy, by gra sowieck kart. Historia, mwiono, nie wybaczy nam, jeli zaprzepacimy t szans. W Stanach Zjednoczonych niektrzy uywali argumentw, e wyonienie si Stanw Zjednoczonych i Zwizku Sowieckiego jako superpotg jdrowych sprawio, e zachodni sojusz znacz-
462
nie straci na znaczeniu, wobec czego postulowano aby preferowa jednostronne zblienie do Zwizku Sowieckiego jako mniej skomplikowane i ktremu towarzyszyoby mniejsze ryzyko sprowokowania pojednania chisko-sowieckiego. Uwaano za konieczn postaw penego zrozumienia wobec liberalnych przywdcw sowieckich. Ich pozycja zostaaby wzmocniona, gdyby udzielono im pomocy w rozwizywaniu kryzysw rolniczych, zaniedba przemysowych, technologicznego zacofania oraz niedostatkw wielu dbr konsumpcyjnych. Lepiej odywieni, lepiej wyposaeni w mieszkania komunici byliby prawdopodobnie bardziej zadowoleni i mniej rewolucyjni. Bbenek rozdcia, z jakim Chruszczow by przyjmowany na Zachodzie jako libera, by podbijany przez powszechne zachodnie obawy o nawrt do twardej linii sowieckiej polityki; te obawy zostay wywoane wiadomociami o jego zdymisjonowaniu w roku 1964, po czym nastpia ulga, gdy okazao si, e polityka odprenia i pokojowego wspistnienia bdzie jednak kontynuowana. Inna szkoa myli w Stanach Zjednoczonych utrzymywaa, e Zachd nie powinien aktywnie wykorzystywa konfliktu chisko-sowieckiego, z powodu obaw o osignicie rezultatu odwrotnego od zamierzonego; najlepszym rozwizaniem byoby pozostawienie tych dwch komunistycznych gigantw, eby z sob walczyli. Pasywnej polityce wobec rozamu chisko-sowieckiego mogaby jednak towarzyszy aktywna polityka wobec Europy Wschodniej. Istnienie oraz dalszy rozwj Jugosawii jako kraju niezalenego po roku 1948, jest demonstracj sukcesu zachodniej polityki wobec sprawy niepodlegoci tego kraju. Aktywna polityka handlowa w Europie Wschodniej, poza przynoszeniem zyskw Zachodowi, przedstawiaa nadzieje na zdobycie innych wschodnioeuropejskich satelitw i odcignicie ich od ZSRR.
463
We Francji wizja Wielkiej Europy generaa de Gaullea, rozcigajcej si od Atlantyku po Ural, staa si tematem powanych dyskusji. Powikszay si rnice w stanowiskach odnonie polityki wobec Chin. Stany Zjednoczone utrzymyway pogld, e nie wolno poczyni jakichkolwiek ustpstw wobec Chin tak dugo, jak dugo reim ten bdzie prowadzi swoj radykalnie wojownicz polityk. Inne kraje, szczeglnie Francja, argumentoway, e Chiny byy rozgoryczone z powodu dyplomatycznej izolacji. Otrzymawszy zagwarantowanie dyplomatycznego uznania, miejsce w Organizacji Narodw Zjednoczonych, oraz korzystniejsze otwarcie na handel z Zachodem, Chiny przeksztaciyby si, podobnie jak wczeniej Zwizek Radziecki, w pastwo o polityce bardziej umiarkowanej. W latach siedemdziesitych, oczywiste sowieckie zagroenie militarne w Europie oraz jawna, sowiecka agresja w Afryce i Afganistanie, w kontracie z chiskim nowo wykreowanym umiarkowaniem, spowodoway powstanie nowej szkoy myli, postulujcej blisze stosunki z Chinami lub te inaczej granie chisk kart, przeciwko Sowietom. Przytoczone wyej w bardzo uproszczonej formie, tak wanie przedstawiay si niektre z argumentw i rozwaa, wzitych pod uwag przez architektw zachodniej polityki w latach szedziesitych i siedemdziesitych. Gwnym powodem krytykowania tej polityki nie jest fakt, e bya ona pod wpywem kryptokomunistw lub kompanw w podry [lub: towarzyszy w podry (fellow travelers), przewanie rnej maci liberaw, sprzyjajcych komunistom], chocia nie naley lekceway tego czynnika. Ta polityka bya w wikszoci szczerze wywiedziona w oparciu o podstawowe przesanki, mianowicie, e system sowiecki przechodzi proces ewolucji, e rozam chiskosowiecki by rzeczywisty, oraz e komunistyczny monolit znaj-
464
dowa si w trakcie rozpadu. Bya to jednak polityka bdna, poniewa jej przesanki byy faszywe, bdc produktem komunistycznej Dezinformacji.
Skutki dla zachodniej polityki

Pozorowany brak jednoci na Wschodzie, spowodowa rzeczywisty brak jednoci na Zachodzie. Antagonizmy i spory midzy zachodnimi sojusznikami nabray jawnego charakteru. Przez chwile byway nawet tematem nagwkw prasowych. Wkrtce stay si zaakceptowane, jako powszednie zjawisko. Tendencje do podania za wasnym interesem narodowym byy najbardziej ewidentne we Francji. Pocigno to ze strony Francuzw drastyczne zmniejszenie wsppracy ze Stanami Zjednoczonymi, przyjcie nowej narodowej polityki obronnej, wycofanie si Francji z militarnych struktur NATO w roku 1966, skoncentrowanie si na chci penienia przez Francj przywdczej roli we Wsplnym Rynku oraz odnowienie zainteresowania kontaktami z tradycyjnymi sprzymierzecami Francji we Wschodniej Europie: Rosj, Polsk i Rumuni. Pogorszenie w stosunkach pomidzy niektrymi sojusznikami NATO byo bardzo ostre. Dao si sysze woania o Francj dla Francuzw, Europ dla Europejczykw, Ameryk dla Amerykanw. Podsycano podejrzenia, e obrona Europy nie stanowia kluczowego interesu Stanw Zjednoczonych. Amerykaskie reakcje na odwoanie si Francuzw do wasnej tosamoci, oraz wasnych interesw, nie zawsze byy pene taktu i wystarczajco dalekowzroczne. USA odmwiy podzielenia si swoj technologi jdrow z Francj. Amerykanie nie konsultowali odpowiednio Francuzw w kwestii kryzysu kubaskiego. Francja nie bya stron w traktacie zakazujcym prb jdrowych, podpisanym przez Stany Zjednoczone i Wielk Brytani ze Zwizkiem Sowieckim w roku 1963. Fran-
465
cuzi otwarcie lekcewayli amerykask polityk, dotyczc uznania komunistycznych Chin. Jak wzrastao amerykaskie zaangaowanie wojskowe w Wietnamie, tak wzrastaa intensywno zachodnioeuropejskiego, a zwaszcza szwedzkiego krytycyzmu wobec amerykaskiej polityki, prowadzonej w tamtej czci wiata. Wrogo francusko-amerykaska przelaa si na stosunki francusko-brytyjskie. Z racji amerykasko-brytyjskich specjalnych stosunkw polityczno-wojskowych [od czasw II wojny wiatowej, po chwil obecn], Wielkiej Brytanii przydano miano amerykaskiego agenta w Europie. Brytyjskie podanie o przyjcie do Wsplnego Rynku zostao zawetowane przez Francj. Wielka Brytania skupia si wic na stosunkach z EFTA oraz z Brytyjsk Wsplnot Narodw, a take na redukowaniu pozaeuropejskich zobowiza zagranicznych. Takiemu rozwojowi wypadkw towarzyszyy nieuzasadnione obawy o reanimacj niemieckiego zagroenia w Europie i poddawanie w wtpliwo susznoci zblienia francusko-niemieckiego, co chocia byoby bardzo podane dla europejskiej jednoci, samo tylko nie mogo jej zastpi. Wszdzie mnoyy si ktnie. Austriacy i Wosi kcili si o Tyrol, Francuzi z Kanadyjczykami o Quebec, Grecja i Turcja o Cypr, Wielka Brytania i Islandia o owiska ryb, Pakistan i Indie o Kaszmir i wybuchao wiele innych jeszcze kwestii. Wrogo arabsko-izraelska osigna nowe poziomy intensywnoci. Te konflikty miay swoje korzenie w problemach historycznych, ktre miay bardzo niewiele, albo wrcz w ogle nic wsplnego z komunizmem. Tym niemniej pozorne sabnicie komunistycznego zagroenia wytworzyo sytuacj, w ktrej mogy uzewntrznia si nacjonalistyczne, emocjonalne zaszoci, zatargi i zwady, ktre nie dochodziyby do gosu lub byyby naturalnie wyciszone wobec waciwie dostrzeonego, wsplnego zagroenia. Sojusz
466
NATO, ktry zosta utworzony, aby przeciwdziaa oczywistemu, powojennemu, sowieckiemu zagroeniu militarnemu dla Europy Zachodniej, w atmosferze odprenia straci na znaczeniu. Nie tylko istniay konflikty polityczne pomidzy jego czonkami, lecz take dogoryway niezrealizowane projekty wprowadzenia standaryzacji odnonie broni i wyposaenia. Wsplne programy NATO byy zarzucane, lub wzbudzay poowiczne zainteresowanie. W roku 1974 Grecja posza w lady Francji i wycofaa si ze swych wojskowych zobowiza wobec Sojuszu. Napicia z Turcj bardzo osabiy poudniowe skrzydo NATO. W 1965 roku zachodni obserwator, ktry, jak kady, wierzy w autentyczno rozamu chisko-sowieckiego, tak przedstawi swj komentarz na temat NATO: Podstawowa sowiecka strategia szantau w minionej dekadzie, dya do rozbicia NATO. To byo gwnym celem, ukrytym za kryzysem berliskim. Jeli dotychczasowe tendencje wewntrz NATO nie zostan odwrcone, cel Sowietw moe zosta zrealizowany, i to wcale nie poprzez bardziej wojownicz strategi sowieck, ale wanie poprzez czasowe zredukowanie sowieckiej wojowniczoci, co moe sta si bodcem do powstawania nieadu wewntrz Sojuszu. Ale to jest prawdziwe, e stosowanie siy czsto nie jest najlepsz strategi. Sowieci mog, popatrzywszy wstecz, obliczy, e rozam chisko- sowiecki zosta wicej ni zrekompensowany przez rozam w NATO. Z punktu widzenia interesw Zachodu, jakiekolwiek rozbicie NATO na oddzielne grupy zoone z okrelonych czonkw Sojuszu, lub bakanizacja Zachodniej Europy, mogyby doprowadzi do bdnych kalkulacji, lub do ustpstw.3 Zrezygnowanie przez Zachd ze wsplnej polityki wobec wiata komunistycznego, doprowadzio do zmian w zachodnich praktykach dyplomatycznych. Osobiste kontakty wcznie z poufnymi rozmowami negocjacje oraz porozumienia pomi-
467
dzy czoowymi komunistycznymi i niekomunistycznymi mami stanu, nawet jeli byy inicjowane przez stron komunistyczn, na Zachodzie byy mile widziane. Jednostronne przystpowanie do kontaktw z krajami komunistycznymi stao si norm. Z wizyt generaa de Gaullea w Moskwie w roku 1966, odnowiono rozmowy o historycznym sojuszu francusko-rosyjskim, z lat dziewidziesitych XIX wieku oraz o pakcie francusko-sowieckim z lat trzydziestych XX wieku. Stany Zjednoczone zgodziy si na przeprowadzenie negocjacji SALT ze Zwizkiem Sowieckim, na zasadzie dwustronnych kontaktw. Regularne dwustronne konsultacje polityczne pomidzy rzdami sowieckim a francuskim i woskim, stay si przyjt praktyk. W Niemczech Zachodnich argument o otwarciu si na Wschd nabra energii i na pocztku lat siedemdziesitych znalaz swj wyraz w Ost Politik kanclerza Brandta. Zachodnia odpowied na chisk dyplomacj odprenia, rwnie nie wygldaa na uzgodnion pomidzy zachodnimi sojusznikami. Day si zauwaa przypadki braku konsultacji, na przykad Japoczycy nie zostali uprzedzeni przez Amerykanw o inicjatywie Nixona-Kissingera i wizycie w Chinach w 1971 roku; prezydent Giscard dEstaing udzieli swoim sojusznikom bardzo mao, albo w ogle adnej, informacji o swoim spotkaniu z Breniewem w Warszawie w maju 1980 r. Poszerzanie skali kontaktw pomidzy komunistycznymi dyplomatami, a politykami z niekomunistycznego wiata byo entuzjastycznie witane na Zachodzie, jako poszerzanie si zachodnich kontaktw ze wiatem komunistycznym. Wraz z nadejciem odprenia zachodnie rodowiska biznesowe naciskay na ekspansj handlow na kraje komunistyczne. Indywidualne kraje niekomunistyczne podejmoway, najzwyklej, swoje wasne inicjatywy, bez adnych konsultacji, uzgodnie, czy odniesienia do wsplnej zachodniej polityki oraz wsplnych in-
468
teresw. Usprawiedliwienie, jeli byo konieczne, mona byo znale w argumentach, e handel przynosi zyski i by poyteczny dla gospodarki krajw niekomunistycznych, poza tym wzmacnia dobre stosunki Wschd-Zachd, i przecie pobudza prozachodnie, liberalne, narodowe i separatystyczne tendencje wewntrz wiata komunistycznego, wnoszc tym samym wkad do wiatowej stabilizacji i pokoju, oraz by moe na dusz met, do uformowania si wsplnego rynku wiatowego. Wiele firm zachodnich, omamionych zotymi perspektywami zyskw, wysyao swoich przedstawicieli, by zbadali komunistyczny rynek. Prowadzenie objli Brytyjczycy, ktrzy mieli najwiksze dowiadczenie w handlu wiatowym, za nimi cile podali Francuzi, Niemcy Zachodni, Wosi i Japoczycy. Niemcy przeduali dugoterminowe kredyty dla Europy Wschodniej, w nadziei, e poza osigniciem wasnych zyskw bd mogli upowszechnia tam idee niezalenoci od Zwizku Sowieckiego. Europejczycy i Japoczycy zwikszali swoj wymian handlow z Chinami, ywic jednoczenie nadzieje na przytpienie chiskiej wojowniczoci. W latach szedziesitych panowaa oglna tendencja do agodzenia restrykcji, naoonych na handel z krajami komunistycznymi. Polityka ograniczajca handel Wschd-Zachd, wprowadzona przez umowy z lat 1958-59, zawarte w Rzymie, zostaa zarzucona na korzy ekspansjonizmu; poluniono znacznie kontrol eksportu towarw strategicznych, a wiksze fabryki przemysowe o absolutnie strategicznym znaczeniu dla Bloku Komunistycznego, byy budowane na komunistycznym terytorium przez przedsibiorstwa zachodnie. Zachd dostarcza dugoterminowych kredytw. Status kraju najwikszego uprzywilejowania nadano kolejnym krajom komunistycznym, w tym Rumunii, oraz w roku 1980 Chinom. Stany Zjednoczone, ktre od dugiego czasu byy przeciwne ekspansji handlu Wschd-Zachd, za-
469
czy gruntownie zmienia swoje stanowisko. Do roku 1977, jak przedstawio to prezydenckie przesanie do narodu z tego roku, State of the Union Message, zachcanie do handlu ze Zwizkiem Sowieckim i Europ Wschodni stao si oficjaln polityk amerykask. Kwita wsppraca naukowa i techniczna, a eksport towarw z dziedziny najnowoczeniejszej technologii i techniki, wcznie z komputerami, zosta dozwolony nawet przez Stany Zjednoczone. Wszystkie te kroki zostay podjte przez kraje zachodnie, ktre czyniy to indywidualnie, zapatrzone w dorany zysk, bez skrupuw ani zastanawiania si nad dugoterminowymi konsekwencjami wasnych dziaa. Szczeglne wzgldy i preferencje okazywano Jugosawii, z powodu tego, e zerwawszy ze Zwizkiem Sowieckim w 1948 roku, ustanowia precedens dla wschodnioeuropejskiej niezalenoci. Nastpna w korzystaniu z zachodnich wzgldw bya Rumunia, z tego samego powodu, bowiem uznano, e przyja taki sam kurs na niepodlego, jak Jugosawia. Rumuski minister spraw zagranicznych by podejmowany we Francji, Niemczech Zachodnich i w Stanach Zjednoczonych. Rumunia uzyskaa status kraju najwyszego uprzywilejowania w handlu ze Stanami Zjednoczonymi. Kredyty udostpniano Rumunii z wiksz swobod, ni jakiemukolwiek innemu pastwu komunistycznemu, poza Jugosawi i Polsk. Pod koniec lat siedemdziesitych zachodnia ekspansja handlowa i kredytowa przyczynia si do zaduenia wszystkich krajw komunistycznych na ogln kwot okoo 70 miliardw dolarw. Wzrost wymiany handlowej Wschd-Zachd wywar wpyw na ogln postaw Zachodu wobec wiata komunistycznego, poniewa w efekcie polityki odprenia Zachd prowadzi swe ogromne interesy z krajami komunistycznymi, pomimo gronego wzrostu ich siy militarnej i innych przejaww agresywnych intencji komunistycznych.
470
Odprenie i dezinformacja co do komunistycznego ewoluowania, dostarczay podstaw zachodnim partiom socjalistycznym, by przychylnie traktowa perspektywy zjednoczonych frontw z komunistami. Poza zwikszeniem w ten sposb szansy socjalistw na zdobycie wadzy, zjednoczone fronty zapowiaday si bardzo obiecujco, jako sposb wpywania na partie komunistyczne, by przesuway si na pozycje blisze socjaldemokracji, a dalsze od Zwizku Sowieckiego. Takie utrwalone pogldy, szczeglnie mocno wyraay socjalistyczne partie: woska, zachodnioniemiecka, francuska i fiska. Doszo do tego, e partie socjalistyczne mniej przychylnie patrzyy na koalicje i sojusze wyborcze z partiami centrowymi, ni z komunistami. Tendencje lewicujce lat szedziesitych miay polaryzujcy skutek. Poszerzyy przepa pomidzy partiami konserwatywnymi i postpowymi, oraz midzy reformatorskimi i rewolucyjnymi skrzydami partii socjalistycznych. Przewanie ucierpiay na tym partie centroprawicowe. Wygldao na to, e dotychczasowe pragmatyczne stosunki midzy konserwatywnymi inklinacjami amerykaskimi a socjalistycznymi europejskimi, przeyy si. Opozycja przeciwko komunizmowi staa si niemodna. Stracono z pola widzenia rnice pomidzy demokracj a komunizmem. Zacz przewaa pogld, e warto poszukiwa wsplnych interesw poprzez zwikszanie wymiany Wschd-Zachd w dziedzinach naukowych, kulturalnych i sportowych bardziej ni prowadzi starania w celu oswobodzenia krajw z reimw komunistycznych. W latach szedziesitych pisarze antykomunistyczni dosownie utracili swoje bilety wstpu, dopuszczajce ich do rodkw masowego przekazu; ich postawa wobec polityki odprenia zostaa okrelona jako nieprzyjazna.4 Europejskie organizacje radiowotelewizyjne uzgadniay swoje wasne aranacje i produkcje z oficjalnymi odpowiednimi partnerami wyznaczonymi przez rzd sowiecki. W wtpliwo poddawano po-
471
trzeb istnienia antykomunistycznych radiostacji. Bezporednie treci antykomunistyczne w rodkach przekazu zostay drastycznie ograniczone,5 a zamiast nich skupiano uwag na rozamie chisko-sowieckim i innych objawach pkni wewntrz Bloku oraz na narastaniu ruchu dysydenckiego. Oficjalne i poficjalne finansowanie niekomunistycznych organizacji kulturalnych i studenckich, zakadanych dla wspierania antykomunistycznego oporu i powstrzymywania komunistycznych frontw, take zostao, w wikszoci, zarzucone. Sowiecka ekspansja w Afryce oraz interwencja zbrojna w Afganistanie pod koniec roku 1979, ponownie zwrciy uwag Zachodu na problem sowieckiej agresywnoci. Niektre zachodnie zudzenia, pokadane w procesie odprenia, zostay zdruzgotane. Jednoczenie powcigliwe reakcje Zachodu na sowieck agresj odsoniy skal ywotnych interesw zachodnich, rozbudowywanych na linii Wschd-Zachd w okresie odprenia, oraz zainwestowanych w nie kapitaw, nie najmniejszych oczywicie, zwaszcza gdy mowa o zachodnioniemieckich i francuskich. Pomimo amerykaskiego sprzeciwu, Niemcy Zachodni i Francuzi wykazali swoj determinacj w sprawie kontynuowania budowy gazocigu ze Zwizku Sowieckiego do Europy Zachodniej. Naley wtpi wic [pisane w 1984 r.], czy wojna w Afganistanie spowoduje na duej zmiany w zachodnim nastawieniu do polityki odprenia, i bardziej skuteczne, ni sprawi to kryzys kubaski w roku 1962. Nie znikny bowiem oczekiwania Zachodu, podsycane przez 20 lat komunistycznej dezinformacji, na to, e upadek ideologii i rozwj opozycji wewntrznej doprowadz w kocu do liberalizacji reimu sowieckiego. Tymczasem wrogo Chin do Zwizku Sowieckiego, wyraana przez nie ostro i wielokrotnie, jawi si dla Zachodu jako nowa perspektywa, tym razem sojuszu Zachodu z Chinami, opartego na bazie wsplnego denia do powstrzymania sowieckiego eks-
472
pansjonizmu. Poniewa na Zachodzie nigdy nie byo zrozumienia prawdziwego charakteru zarwno dezinformacji, jak te dalekosinej polityki komunistycznej ze strategi noyczek, dlatego granie chisk kart jest obecnie postrzegane jako powana opcja strategiczna dla Stanw Zjednoczonych.
Wnioski
Komunistyczna strategiczna Dezinformacja miaa potny wpyw na stosunki midzynarodowe. Zachodnie rzdy i ich zawodowi doradcy pozostawali niewiadomi tego problemu. Podstawowym celem programu Dezinformacji byo wytworzenie sprzyjajcych warunkw, do zrealizowania dalekosinej polityki komunistycznej. Jak dotychczas, komunistyczni stratedzy zrealizowali zaplanowane cele porednie; skutecznie zmylili Zachd nieprawdziwymi informacjami na temat rozwoju wydarze w wiecie komunistycznym i osignli swj cel: zmniejszenie zachodnich presji na reimy komunistyczne, wobec czego mogy one bez przeszkd budowa socjalizm i przygotowywa fundamenty pod przysz wiatow federacj pastw komunistycznych; rwnoczenie uzyskali podan reakcj Zachodu na swoj intensywn aktywno dyplomatyczn, realizujc harmonogram strategii komunistycznej, w efekcie na oczach Zachodu przygotowywano grunt pod wiksze zmiany taktyczne, zaplanowane na finaow faz wdraania dalekosinej polityki w latach osiemdziesitych. Sukces komunistycznego programu dezinformacji spowodowa stan kryzysu w ocenach spraw komunistycznych i tym samym kryzys w zachodniej polityce i jej stosunku do wiata komunistycznego. Znaczenie wydarze w Bloku Komunistycznym jest nadal bdnie rozumiane a intencje stojce za dziaaniami komunistycznymi s nieprawidowo interpretowane. Nieprzejed-
473
nani wrogowie s akceptowani i traktowani, jakby byli przyjacimi Zachodu. Militarne zagroenie ze strony Bloku Sowieckiego jest rozpoznane, lecz strategiczne zagroenie polityczne nie jest zrozumiane, i tym samym pozostaje niedoceniane. Komunistyczne ofensywy polityczne w formie dyplomacji odprenia i negocjacji w sprawie rozbrojenia, s postrzegane jako wskaniki komunistycznego umiarkowania. Strategia komunistyczna, zamiast by blokowana, jest niemdrze wspierana przez zachodni polityk. Pierwsza komunistyczna strategia wzmacniania i stabilizowania caego bloku politycznie i gospodarczo, uzyskaa wsparcie w postaci zachodniej pomocy ekonomicznej oraz poprzez przyjcie polityki odprenia i wsppracy z komunistycznymi rzdami. Przez aprobujce reakcje na komunistyczne inicjatywy w sprawie SALT i wsplnego bezpieczestwa w Europie, Zachd pomg sowieckim strategom przygotowa grunt pod rozwizanie NATO oraz wycofanie amerykaskich wojsk z Europy. Traktujc Jugosawi jako kraj niezaleny, Zachd umoliwi jej zorganizowanie duej czci Trzeciego wiata w socjalistycznie zorientowany blok, z pro-komunistycznym odchyleniem i anty-zachodnimi uprzedzeniami. Przyjmujc chisko-sowieck rywalizacj za faktyczn i traktujc Chiny jako realnego sprzymierzeca przeciwko sowieckiemu ekspansjonizmowi, Zachd stwarza komunistom sposobnoci do zbudowania nowych przymierzy, ktre na dusz met odbij si rykoszetem i spowoduj jego wasny upadek. Angaujc si w rozmowy SALT i w umowy, przy niedostatecznym uwiadomieniu komunistycznej dalekosinej polityki i strategii, oraz dostarczajc zaawansowan technologi najpierw do ZSRR, a pniej do Chin, Zachd zniweczy rwnowag militarn midzy Wschodem a Zachodem i tym samym spowodowa wzmocnienie potgi i przewagi militarnej Bloku Sowieckiego, na swoj niekorzy. Przez ignorowanie faktu, e w
474
krajach Bloku Sowieckiego dziaa cenzura i kontrola nad intelektualistami i przywdcami religijnymi oraz przez przyjmowanie taktyki odprenia za dobr monet, Zachd sta si gotowy zaakceptowa dugoterminowe ewoluowanie komunizmu, a po jego ostateczn zbieno z systemem demokratycznym. Zachd udzieli wsparcia komunistycznej strategii ideologicznej poprzez wasne, jednostronne rozbrojenie ideologiczne. Zudne przekonanie o wsplnym interesie Stanw Zjednoczonych i ZSRR przeciwko Chinom w latach szedziesitych, byo celowo sprowokowane oraz wykorzystane z sukcesem ku poytkowi strategii komunistycznej. To samo mona powiedzie o wsplnym interesie midzy Wschodni i Zachodni Europ oraz prbach znalezienia form zbiorowego bezpieczestwa, w obronie przeciw zachodnioniemieckiemu rewanyzmowi i amerykaskiej ingerencji; lub te o interesie pomidzy krajami komunistycznymi a krajami rozwijajcymi si, we wsplnej walce przeciwko imperializmowi; czy o wsplnym interesie pomidzy Chinami, Japoni i Zachodem co do powstrzymywania sowieckiego ekspansjonizmu. Nawet rzeczywisty wsplny interes Zwizku Radzieckiego i Stanw Zjednoczonych, polegajcy na niedopuszczeniu do konfliktu jdrowego, zosta umiejtnie wykorzystany do przechylenia rwnowagi militarnej na korzy Bloku Komunistycznego. Zachodnia strategia agodnego zbliania si do Europy Wschodniej, z podkrelaniem postulatu przestrzegania praw czowieka, jest skazana na niepowodzenie, poniewa jest oparta na bdnym wnioskowaniu, i doprowadzi do puapki, gdy w finaowej fazie dalekosinej polityki, w Europie Wschodniej bdzie wprowadzona dalsza faszywa liberalizacja. Naley doda, e niepokojcym aspektem obecnego kryzysu w zachodnich ocenach i w zachodniej polityce jest fakt, e nawet jeli w ogle rozpoznano by ten kryzys, to jego przyczyny pozostawayby nadal nie-
475
zrozumiane. W takim stanie rzeczy Zachd jest bardzo wraliwy na nadchodzce wiksze zmiany kierunku w taktykach komunistycznych, w finaowej fazie ich polityki.
1
Ten cytat pochodzi z: Alvin Rubinstein, The Foreign Policy in the Soviet Union (Polityka zagraniczna w Zwi zku Radzieckim), New York, 1960, Random House, str. 405.
2 3
New York Times, 10 sierpnia 1962 r. David M. Abshire. Grand Strategy Reconstructed: an American View (Wielka strategia przebudowana: amerykaska wizja), [w:] Dtente: Cold War Strategies in Transition, wydane przez Eleanor Lansing Dulles and Robert Dickson Crane, New York, 1965, Frederic A. Praeger, str. 269.
The New Drive Against the Anti-Communist Program, (Nowa kampania przeciwko programowi antykomunistycznemu), przesuchanie przed podkomisj do spraw dochodzenia i administracji s downiczej, w komisji senackiej do spraw uchway, dotycz cej bezpieczestwa wewntrznego i innych praw bezpieczestwa wewntrznego (Subcommittee to Investigate the Administration of the Internal Security Act and Other Internal security Laws of the Senate Committee on the Judiciary), Washington, D.C., 11 lipca 1961 r., str. 10.
R. Strausz-Hupe, W. R. Kintner, J. E. Dougherty i A. J. Cotrell, Protracted Conflict (Przewleky konflikt), New York 1959, Harper Brothers, strony 115-116: Nie bdzie przesad stwierdzenie, e w ostatnich latach zachodnie rz dy nie wykazay ani entuzjazmu, ani kompetencji w przeprowadzaniu ich oficjalnego programu informacyjnego, ktry jest kiepskim zastpstwem ideologiczno-politycznej machiny wojennej. Zachodnie narody, generalnie, s sabo przekonane o przyszoci ich swobodnego stylu ycia. Mentalno zachodnia staa si tak defensywna, e wielu intelektualistw powica wikszo swojego czasu na przepraszanie za
476
instytucje i inne procesy liberalnego spoeczestwa. To jest paradoksalne, e nawet ci intelektualici, ktrzy s najbardziej oddani sprawie wolnoci indywidualnej w ramach swoich narodw, nie przejawiaj gbokiego zainteresowania tak wielkim zagro eniem, jakie dla ludzkiej wolnoci stanowi komunistyczna ekspansja.
477
478
CZ TRZECIA. ROZDZIA 25
CZ TRZECIA
Faza finaowa i kontrstrategia Zachodu
479
480
25 Faza finaowa
Zawarto tej ksiki zawiadcza, e podczas ostatnich dwch dekad [pisane w 1984 r.] Blok Komunistyczny osign cele, zaprojektowane na dwie pierwsze fazy swojej dalekosinej polityki. Zostay skonsolidowane poszczeglne reimy komunistyczne. Partie Bloku Komunistycznego, z pomoc sub bezpieczestwa, wybudoway swoj si, aktywn w ramach przywrconych do ycia narodowych i midzynarodowych organizacji frontowych, przede wszystkim tych, ktre obejmoway zwizki zawodowe, intelektualistw i ludzi modych. Dowodem wielkiego znaczenia, jakie do tych aktywnoci przywizuj Sowieci, jest fakt, e mianowano Szelepina na szefa organizacji sowieckich zwizkw zawodowych, i peni on t funkcje w latach 1967-1975. Za granic ruch dysydencki zyska wiarygodno i stabiln opini, jako powany, wewntrzny czynnik polityczny w wiecie komunistycznym. Osignito rwnie zadowalajcy stopie dostosowania w stosunku do podporzdkowanej komunistom zorganizowanej religii. Zostay pobudowane ogniwa midzypartyjnych zwizkw, trwaych i wykraczajcych poza formaln struktur RWPG i Ukadu Warszawskiego. W rezultacie tak konsekwentnych przygotowa, stratedzy komunistyczni s teraz gotowi do rozpoczcia finaowej, ofen-
481
sywnej fazy dalekosinej polityki, ktra, ma si rozumie, bdzie wspln walk o cakowity tryumf komunizmu. Dysponujc wieloma partiami u wadzy, cile powizanymi ze sob, ktre zawsze potrafi wykorzystywa okazje dla poszerzania swojej bazy i wyksztacenia dowiadczonych kadr, stratedzy komunistyczni s wyposaeni obecnie, przy realizowaniu swojej linii politycznej, w takie techniki i strategie gotowe do puszczenia w ruch, jakie byyby w ogle poza wyobrani Marksa, niedostpne do praktycznego uycia przez Lenina i nie do pomylenia przez Stalina. Wrd takich, nierozpoznawalnych dawniej strategii, s: wprowadzenie faszywej liberalizacji we Wschodniej Europie, a prawdopodobnie i w samym Zwizku Sowieckim, oraz wykorzystywanie faszywej niezalenoci przez reimy w Rumunii, Czechosowacji i Polsce.
Zachodnia bdna interpretacja wydarze w Polsce

Poniewa Zachd nie zdoa zrozumie ani strategii komunistycznej, ani potgi dezinformacji, ani uzna faktu zaangaowania do nich wszystkich zasobw sub bezpieczestwa i wywiadw Bloku, z agentami wysokiego szczebla, posiadajcymi wpywy polityczne, pojawienie si Solidarnoci w Polsce zostao przyjte jako spontaniczne wydarzenie, porwnywalne do Powstania Wgierskiego z roku 1956 i zwiastujce upadek komunizmu w Polsce. Fakt, e komunistyczne partie Woch, Francji i Hiszpanii, wszystkie one zajy pozycje pro-solidarnociowe, daje podstawy, by podejrzewa, e taka interpretacja jest uzasadniona. Zachodnie bdne odczytywanie wydarze, spowodowao przepowiadanie sowieckiej interwencji w Polsce w roku 1981, a to okazao si nieusprawiedliwione. Taka postawa moe doprowadza do powaniejszych bdw w przyszoci.
482
Nowa analiza
Istniej mocne podstawy, by twierdzi, e polska wersja demokratyzacji, oparta czciowo o model czechosowacki, bya przygotowywana i kontrolowana od pocztku, w ramach polityki i strategii Bloku. Od dwudziestu lat polska partia komunistyczna, PZPR, pracowaa nad budow dojrzaego spoeczestwa socjalistycznego, w ktrym Partia i jej organizacje masowe mogyby odgrywa aktywniejsz i skuteczniejsz rol polityczn. W roku 1963 utworzono komisj ideologiczn Partii. 1973 roku ustanowiono nowe metody koordynowania dziaa organizacji modzieowych. W 1976 roku przyjto nowe prawo, o kierowniczej roli Partii w budowie komunizmu [miao to form zapisu w Konstytucji PRL], oraz postanowienia odnonie wzajemnego oddziaywania partii komunistycznej z partiami satelickimi: chopsk (ZSL) i demokratyczn (SD). W tym samym roku wszystkie organizacje modzieowe, wcznie z tymi w wojsku, zostay poczone w jeden Zwizek Socjalistycznej Modziey Polskiej. Liczba czonkw Partii wzrosa z 1 miliona w roku 1960, do 3 milionw w roku 1980. W tym samym czasie liczba czonkw polskich zwizkw zawodowych wzrosa z 5 milionw do 13 milionw. Zwizek Socjalistycznej Modziey Polskiej mia 2 miliony czonkw w roku 1980. Pod koniec tego, 1980 roku, 85 procent wojskowej kadry oficerskiej byo czonkami Partii. Wszyscy Polacy pochodzenia ydowskiego zostali usunici z armii. W cigu dwudziestoletniego procesu polscy przywdcy zostali w peni wczeni w mechanizmy koordynacyjne Bloku, takie jak RWPG i Ukad Warszawski, a take poprzez robocze spotkania dwustronne z innymi partiami komunistycznymi. Polskie suby bezpieczestwa wziy udzia w konferencji wszystkich sub bezpieczestwa Bloku, ktra odbya si w Moskwie w roku 1959, na ktrej postanowiono o nowej roli politycznej tych sub
483
w Bloku i w wiecie, oraz zostay ulepszone sposoby koordynacji pomidzy subami. Polska bya w liczbie krajw, ktre odwiedzi Mironow, inicjator tej nowej roli politycznej bezpieki, o czym zdecydowa, gdy by szefem Wydziau Administracyjnego KPZR.
Wydarzenia lat siedemdziesitych

Znakiem czasu byo, e dwie kluczowe figury ostatnich polskich wydarze, tak zwanej odnowy objy bardzo wane pozycje, wkrtce po Praskiej Wionie w 1968 roku: Jaruzelski zosta ministrem obrony, a Kania obj funkcj szefa wydziau administracyjnego polskiej partii komunistycznej, z odpowiedzialnoci za sprawy polskiej suby bezpieczestwa. W roku 1971 Gierek przej stanowisko Pierwszego Sekretarza Partii od Gomuki, i w tym czasie Wasa, przyszy twrca Solidarnoci, rozpoczyna swoj prac polityczn. Gierek i inni czonkowie wanych wydziaw partyjnych, wcznie z wydziaem administracyjnym pod przewodnictwem Kani, odbywali konsultacje ze swoimi odpowiednimi partnerami sowieckimi w Moskwie. W tym samym roku przywdcy Polski odbyli te par spotka z kierownictwem Czechosowacji. W roku 1973 zostaa podpisana umowa o ideologicznej wsppracy pomidzy dwiema partiami. W roku 1977 delegacja pod przewodnictwem Gierka, podpisaa umow o dalszym wzmacnianiu wsppracy midzy nimi. Gierek bra take udzia w krymskich spotkaniach na szczycie w latach siedemdziesitych, na ktrych dyskutowano o kwestiach strategicznych. W latach siedemdziesitych Kania zosta awansowany na stanowisko ministra spraw wewntrznych, oraz na czonka Politbiura, z odpowiedzialnoci za nadzorowanie wojska i suby bezpieczestwa. Dziaa on take jako gwny cznik rzdu do
484
kontaktw z politycznie aktywnym Kocioem Rzymsko-katolickim. Gdy rozpocza si odnowa, Kania nadal by awansowany na przywdc Partii. Dwaj inni szefowie suby bezpieczestwa take zostali awansowani. Moczar na czonka Politbiura, a Kowalczyk na stanowisko wicepremiera. Te awanse s wskazwk, nie pozostawiajc wtpliwoci, o uczestniczeniu Kani w przygotowywaniu polskiej odnowy.
Fina przygotowa do odnowy

Przez dwa lata poprzedzajce odnow odbyway si intensywne konsultacje pomidzy przywdcami polskimi i sowieckimi, oraz wysokimi czonkami Partii. Wrd waniejszych punktw programu, poza spotkaniami w ramach RWPG i Ukadu Warszawskiego, byy: nominacja nowego ambasadora sowieckiego w Polsce w roku 1978 (Aristow, zasuony czonek Partii z Leningradu); konferencja pastw-czonkw Bloku w Moskwie (z obecnoci Polakw), powicona sprawom organizacyjnym i organizacjom masowym; wizyta Jaruzelskiego w Moskwie w roku 1978; spotkanie Jaruzelskiego z Naczelnym Dowdc Si Ukadu Warszawskiego w 1979 r.; dwa spotkania w roku 1978 i 1979 pomidzy sowieckimi i polskimi urzdnikami partyjnymi, odpowiedzialnymi za strategie i koordynacj ruchu komunistycznego, na ktrych dyskutowano o kwestiach midzynarodowych i ideologicznych; wizyty w Moskwie Kruczka, szefa organizacji polskich zwizkw zawodowych, oraz Szydlaka, szefa Towarzystwa Przyjani Polsko-Sowieckiej, ktry omawia problematyk wzmocnienia wsppracy polsko-sowieckiej ze swoim odpowiednim partnerem ze strony sowieckiej, Szytikowem. Ta ostatnia wizyta jest szczeglnie interesujca, gdy midzy lutym a sierpniem 1980 tu przed odnow Szydlak zosta szefem polskich zwizkw zawodowych.
485
W roku 1979 Gierek odby dwie narady z Breniewem, oraz oddzielne spotkania z partyjnymi komunistycznymi przywdcami: czechosowackim, wschodnioniemieckim, zachodnioniemieckim i francuskim. Na spotkaniu z Breniewem na Krymie w sierpniu 1979, dyskusja skupia si na sprzyjajcych nowych warunkach dla wsplnej akcji w Europie. W lutym 1980 r. w sowieckiej publikacji pisano na temat wzmocnienia bratnich wizi pomidzy tymi dwoma krajami, co byo rezultatem porozumie, osignitych na ich spotkaniach. Delegacja partii polskiej braa udzia w konferencji 29 partii na Wgrzech, w grudniu 1979 r.; omawiano na niej stosunki midzy komunistami a socjaldemokratami, oraz perspektywy dla europejskiego bezpieczestwa. Susow, byy gwny sowiecki ideolog i strateg by przewodniczcym delegacji sowieckiej, na zjazd polskiej Partii w lutym 1980. Na tym zjedzie Gierek zaatakowa NATO oraz rozmieszczanie pociskw jdrowych w Europie Zachodniej, i zaoferowa swoj pomoc, jako gospodarza konferencji Wschd-Zachd w sprawach rozbrojenia, w Warszawie. W maju 1980 przybyli do Warszawy, na konferencj przywdcw pastw Bloku Komunistycznego: Breniew, Gromyko i inni wysi sowieccy czonkowie Partii. W przemwieniu wstpnym Gierek powiedzia, e ta konferencja otworzy nowe perspektywy dla pokoju i bezpieczestwa w Europie i na wiecie. Przemwienie Gierka byo jedyn czci, z caego programu konferencji, ktra zostaa opublikowana. Odbyway si czste konsultacje pomidzy polskimi urzdnikami partyjnymi, odpowiedzialnymi za pras, radio i telewizj, a ich sowieckimi partnerami-odpowiednikami, co sugeruje, e odbywao si przygotowywanie mediw sowieckich i polskich na nadchodzce, wane wydarzenia. Breniew przyzna honorowe odznaczenie Gierkowi i Jaruzelskiemu w roku 1978, a Gierek w lutym 1980 odznaczy Rusa-
486
kowa, szefa wydziau KPZR do spraw Bloku. Te odznaczenia mog by rozumiane jako uznanie dla ich wkadu, ktry wnieli w przygotowywanie samej odnowy i niektrych kluczowych postaci tej odnowy. Mona take domyla si, e zejcie Gierka ze sceny politycznej, ju zostao przewidziane na tym etapie. Niewtpliwie, mia on cakowit racj, mwic tu po swojej dymisji, e waciwe oszacowanie rozwoju wydarze w Polsce w latach siedemdziesitych mogo bdzie nastpi tylko z pewnej perspektywy czasu. Wszystkie przytoczone wyej argumenty skaniaj do wycignicia wniosku, e gwne wydarzenie w Polsce w roku 1980, odnowa, bya planowana z duym wyprzedzeniem przez polsk parti komunistyczn, przy wsppracy z jej sowieckimi i blokowymi sojusznikami, oraz przy zakreleniu widokw na przysze szerzenie strategii komunistycznej dalej, na Europ. Ten wniosek jest poparty rwnie innymi dowodami, ktre wiadcz o zaangaowaniu si partii komunistycznej w tworzenie i dziaanie Solidarnoci.
Partia polskich komunistw wewntrz Solidarnoci

Sam Kania ujawni, e okoo 1 miliona czonkw partii naleao do Solidarnoci. W roku 1981, spord 200 czonkw Komitetu Centralnego PZPR, 42 osoby byy jednoczenie czonkami Solidarnoci. Bogdan Lis, zastpca Wasy, by czonkiem Komitetu Centralnego Partii. Zofia Grzyb, inna liderka Solidarnoci, bya czonkiem Politbiura. Ci przywdcy nie zostali usunici z Partii za swoje czonkostwo w Solidarnoci. Przeciwnie, Solidarno uznawaa przewodnia rol Partii, a Partia uznawaa istnienie Solidarnoci. Kania i Moczar wydali nawet przychylne temu owiadczenia. Solidarno korzystaa z dostpu do mediw, kontrolowanych
487
przez pastwo. Nie stwarzano przeszkd w szerokich, zagranicznych podrach Wasy; w rzeczywistoci to polski ambasador w Japonii, ktry potem, po wprowadzeniu stanu wojennego, zbieg na Zachd, pomaga w ustanowieniu dla Wasy kontaktw z japoskimi zwizkami zawodowymi. Po zerwaniu dezinformacyjnych zaciemnie jak to uczyniem poprzednio, staje si jasne, e zmiany w przywdztwie polskiej partii, od Gierka poprzez Kani do Jaruzelskiego, nie byy rezultatem walki o wadz pomidzy frakcjami wrd przywdztwa, lecz wynikay z rozwoju poszczeglnych etapw procesu odnowy, w planowaniu ktrego uczestniczyli, w rwnym stopniu, wszyscy przywdcy. Wizyty Kani i innych polskich przywdcw w Moskwie, oraz wizyty Susowa i Gromyki w Polsce w kwietniu i lipcu 1981 r., byy czci dokadnej koordynacji, na wysokim szczeblu oraz dostosowywaniem na bieco, uzgodnionego wczeniej planu strategicznego; nie ma dowodw wywieranie nacisku na polskich przywdcw. Sowieckie manewry wojskowe i morskie w ssiedzkiej okolicy polskich granic, podczas gdy bya realizowana odnowa Polsce, na pewno byy zaplanowane i z wyprzedzeniem uzgodnione z rzdami Polski i Niemiec Wschodnich, jako ostrzeenie dla narodu polskiego, a take ludnoci wschodnioniemieckiej, e nigdy nie bdzie moliwoci, aby prawdziwe uczucia antykomunistyczne mogy wydosta si spod kontroli.
Motywy do utworzenia Solidarnoci

Podobnie jak z Prask Wiosn roku 1968, na motywy dla polskiej odnowy zoya si kombinacja czynnikw wewntrznych i zewntrznych. W skali wewntrznej celem byo poszerzenie bazy politycznej dla partii komunistycznej, wewntrz zwiz-
488
kw zawodowych, oraz przeksztacenie wskiej, elitarnej dyktatury Partii, w leninowsk dyktatur caej klasy pracujcej, ktra oywiaby polski system polityczny i ekonomiczny. Odnowa podaa zgodnie z wytycznymi Lenina, z jego przemwienia na kongresie Kominternu w lipcu 1921 roku. Nasza jedyna obecnie strategia, mwi Lenin, to sta si silniejszym, a co za tym idzie, mdrzejszym, bardziej racjonalnym, bardziej oportunistycznym. Im bardziej bdziemy oportunistyczni, tym szybciej zgromadz si masy dookoa nas. Gdy zwyciymy nad masami przez nasz racjonaln postaw, uyjemy wtedy ofensywnej taktyki, w najcilejszym znaczeniu tego sowa. Polskie zwizki zawodowe przed odnow cierpiay z powodu pitna kontroli partyjnej. Ewentualne prby zastosowania leninowskich zasad do tworzenia nowej organizacji zwizku zawodowego poprzez odgrne decyzje rzdowe, nie usunyby tego pitna. Nowa organizacja musiaa wic jawi si, jako utworzona cakowicie od dou. Jej niezaleno musiaa zosta ustanowiona poprzez starannie wykalkulowan i kontrolowan konfrontacj z rzdem. Pocztki ruchu Solidarnoci w stoczni noszcej imi Lenina, piewanie Midzynarodwki, uywanie przez czonkw Solidarnoci starego sloganu: Proletariusze wszystkich krajw, czcie si! oraz staa obecno portretu Lenina, wszystkie te rzeczy pasuj do faktu ukrytego kierowania organizacj przez Parti. Bez tego przewodnictwa i pomocy, to dyscyplina Solidarnoci, a przede wszystkim fakt odniesienia sukcesu w negocjacjach z polskim rzdem, byyby niemoliwe. Ukryte wpywy Partii wewntrz polskiego Kocioa Katolickiego, dziaay na zwizkowcw jako czynnik powodujcy umiarkowanie, oraz zapewniajcy kompromis pomidzy Solidarnoci a rzdem. W skali midzynarodowej, strategiczne cele, stojce za utworzeniem Solidarnoci, s zblione do tych z czasw Praskiej
489
Wiosny. W skrcie, miay one na celu oszuka zachodnie rzdy, politykw i og opinii publicznej, co do rzeczywistej natury wspczesnego komunizmu w Polsce, zgodnie z taktyk osabiania i wzorcowego ewoluowania dezinformacji. Mwic bardziej konkretnie, intencj byo wykorzystanie Solidarnoci do propagowania wsplnych dziaa z wolnymi zwizkami zawodowymi, socjaldemokratami, katolikami oraz innymi grupami religijnymi, dla dalszego wspierania celw strategii komunistycznej w krajach wysoko rozwinitych, a w mniejszym stopniu w Trzecim wiecie. Nazwa Solidarnoci sama w sobie stanowi symbol i wietnie si do tych celw nadawaa, co jest janiejsze do zrozumienia, gdy uwzgldni si fakt sponsorowania przez pastwo podry Wasy do zwizkw zawodowych we Francji, Woszech i Japonii oraz jego wizyt w Watykanie. Denia Solidarnoci do wzmacniania swoich midzynarodowych wizi byy czci szerszego wysiku ze strony midzynarodowego ruchu komunistycznego, ukierunkowanego na upowszechnienie i umacnianie wasnej strategii. W lutym 1981 r. Breniew mwi o nowych, sprzyjajcych warunkach dla spjnoci dziaa w wiatowym ruchu zwizkowym. Komunistyczna wiatowa Federacja Zwizkw Zawodowych oraz regionalne europejskie, latynoamerykaskie i arabskie ciaa zwizkowe nasiliy swoje kampanie przeciwko monopolom, oraz za rozbrojeniem. Spotkania w Moskwie w padzierniku 1980 r., oraz w Berlinie w marcu 1981 r., byy powicone dyskusjom na temat solidarnoci klasy robotniczej i nowych form wsppracy zwizkw zawodowych rnych orientacji politycznych. Sowiecka delegacja zwizkw zawodowych przybya do Woch na rozmowy z trzema gwnymi woskimi federacjami zwizkw zawodowych. Wpyw Solidarnoci by odczuwany wszdzie poprzez ruch robotniczy, nawet w Stanach Zjednoczonych, gdzie lewica wykazywaa zainteresowanie dowiadczeniami Solidar-
490
noci. Intencj komunistw byo i pozostanie, wykorzystywanie tego wpywu do swoich celw strategicznych. Utworzenie Solidarnoci i pocztkowy okres jej dziaania jako zwizek zawodowy, moe by odczytywane jako eksperymentalna, pierwsza faza polskiej odnowy. Mianowanie Jaruzelskiego, wprowadzenie stanu wojennego, oraz zawieszenie Solidarnoci, stanowi drug faz, przeznaczon na wprowadzenie tego ruchu pod cis kontrol oraz zapewnienie stanu politycznej konsolidacji. W trzeciej fazie mona oczekiwa [pisane w 1984 r.], e zostanie uformowany rzd koalicyjny, skupiajcy przedstawicieli partii komunistycznej, reprezentantw reaktywowanej Solidarnoci, oraz Kocioa. W tym rzdzie mogoby si znale rwnie kilku tak zwanych liberaw. Tego rodzaju rzd, w nowym stylu we Wschodniej Europie, byby odpowiednio wyposaony i przygotowany do rozwijania strategii komunistycznej, poprzez prowadzenie kampanii na rzecz rozbrojenia, na rzecz stref bezatomowych w Europie, by moe nawet w sprawie powrotu do Planu Rapackiego, ale przede wszystkim za rozwizaniem NATO i Ukadu Warszawskiego, a po ostateczne ustanowienie neutralnej, socjalistycznej Europy. Uaktywnienie innych elementw strategii komunistycznej na Europ, takich jak eurokomunizm i negocjacje KBWE, nastpioby w odpowiedniej porze, by zgra je w czasie z ukonstytuowaniem si takiego rzdu. Mona oczekiwa nasilonej kampanii solidarnociowej pomidzy zwizkami zawodowymi i ruchami pokojowymi z Europy Wschodniej i Zachodniej; faktyczne przygotowania ju trwaj. W padzierniku 1980, w Budapeszcie, na konferencji piciuset narodowych organizacji modzieowych, zostaa powoana nowa, wszecheuropejska struktura do spraw organizacji modzieowych. We wrzeniu 1980 w Sofii odbyo si spotkanie wiatowe-
491
go Parlamentu, w ktrym wziy udzia czoowe komunistyczne autorytety od wsplnych, zjednoczonych dziaa. Reaktywowano Sowiecki i Wschodnioeuropejski Komitet Bezpieczestwa Europejskiego. W marcu 1981 r. odbya si w Moskwie narada parlamentarzystw z pastw komunistycznych, na ktrej Szytikow by postaci z centrum uwagi. Jest coraz wicej oznak, e trwaj przygotowania do wprowadzenia w ycie komunistycznych inicjatyw, dotyczcych Niemiec i jest to pomylane jako kluczowe wyjcie w kierunku neutralnej, socjalistycznej Europy. Do tych przygotowa naley zaliczy spotkanie w 1980 roku na Krymie, midzy Breniewem, a wschodnioniemieckim przywdc Honeckerem, na ktrym omawiano projekt kolejnej europejskiej konferencji w sprawie rozbrojenia. Podobne rozmowy robocze odbyway si midzy komitetami pokojowymi, sowieckim i zachodnioniemieckim, w lutym 1980 r. Specjalista od spraw niemieckich, Czyrek, zosta mianowany polskim ministrem spraw zagranicznych. Inny specjalista od spraw Niemiec, Kwicinskij, pod koniec 1981 roku zosta wybrany na gwnego negocjatora w genewskich rozmowach, dotyczcych redukcji broni jdrowej.1 Winkelman, byy przewodniczcy wydziau midzynarodowego wschodnioniemieckiej partii komunistycznej, w marcu 1981 zosta mianowany na stanowisko ambasadora w Zwizku Sowieckim. Falin, zasuony czonek KPZR i byy ambasador w Niemczech Zachodnich, zosta mianowany na wiceprzewodniczcego Stowarzyszenia ZSRR-Niemcy Zachodnie, za Zamiatin, czonek Komitetu Centralnego KPZR, otrzyma nominacj na stanowisko szefa sekcji parlamentarzystw sowieckich do kontaktw z Niemcami Zachodnimi. Mona oczekiwa, e odnowiony ruch Solidarnoci ogarnie te swoimi wpywami Ameryk acisk, skupiajc razem socjaldemokratw, katolikw i ludzi postpowych, przeciwko dykta-
492
turom wojskowym. W tej dziedzinie rwnie daje si zauway oznaki przygotowa. W kwietniu 1981 roku miao miejsce w Moskwie spotkanie przywdcw sowieckich i latynoamerykaskich zwizkw zawodowych, odbyway si te inne, sponsorowane przez wiatow Federacj Zwizkw Zawodowych, narady i spotkania przygotowawcze przed wiatowym Kongresem Zwizkw Zawodowych o Rnej Orientacji (World Congress of Different Orientation) na Kubie.
Zagroenia dla Zachodu ze strony polskiej odnowy

Rzd koalicyjny w Polsce w rzeczywistoci okazaby si totalitarny, pod nowym, podstpnym i bardziej niebezpiecznym przebraniem. Przyjty jako spontanicznie ukonstytuowany, o nowej formie wielopartyjnego, pdemokratycznego reimu, w istocie suyby podkopywaniu oporu przeciwko komunizmowi, wewntrz i na zewntrz Bloku. Na Zachodzie byaby coraz bardziej kwestionowana potrzeba oenia ogromnych wydatkw na obron. Pojawiyby si nowe moliwoci do oddzielania Europy od Stanw Zjednoczonych, nastpnie zneutralizowania Niemiec i zniszczenia NATO. Przy rwnie zagroonych amerykaskich wpywach w Ameryce aciskiej, ten etap posuyby Blokowi Sowieckiemu do wprowadzenia rzeczywistych zmian rewolucyjnych w wiecie zachodnim, poprzez faszywe zmiany w wiecie komunistycznym. We waciwym czasie mona doprowadzi do liberalizacji w Polsce i wszdzie indziej, ale zawsze bdzie to suyo odnowie omawianych tu reimw komunistycznych. Dziaalno faszywej opozycji bdzie dalej wprowadza w bd opini i niweczy wysiki prawdziwej opozycji w komunistycznym wiecie. W zakresie midzynarodowym, rol dysydentw bdzie przekonanie Zachodu, e liberalizacja jest spontaniczna oraz nie-
493
kontrolowana. Liberalizacja stworzy sprzyjajce warunki do ustanowienia solidarnoci pomidzy zwizkami zawodowymi i intelektualistami w wiatach komunistycznym i niekomunistycznym. Z czasem takie przymierza wygeneruj nowe formy wywierania naciskw na zachodni militaryzm, rasizm, oraz kompleksy wojskowo -przemysowe i bd ordowa za rozbrojeniem i zmianami strukturalnymi, jakie przewidzia Sacharow w swoich pracach. Jeli liberalizacja okae si pomylna i bdzie przyjta na Zachodzie jako rzeczywista, moe jej nawet towarzyszy spektakularne wycofanie si z Ukadu Warszawskiego jednego czy dwch krajw komunistycznych, by posuyy jako model neutralnego socjalistycznego pastwa oraz przykad do naladowania przez ca Europ. Niektrzy dysydenci ju o tym mwi. Mona oczekiwa, e Jugosawia bdzie odgrywa dobrze widoczn rol w nowym scenariuszu. Manifestowanie si rywalizacji chisko-sowieckiej o wpywy w Europie moe potoczy si wedug scenariusza walki o hegemoni, co ju si dzieje w Azji Poudniowo-Wschodniej. Celem tego byyby prby tworzenia nowych, faszywych przymierzy pomidzy potgami komunistycznymi a niekomunistycznymi oraz rozbicie istniejcej struktury NATO i zastpienie jej przez system zbiorowego bezpieczestwa europejskiego, co doprowadzioby do ostatecznego wycofania amerykaskiej obecnoci wojskowej z Europy Zachodniej i do wzrostu wpyww komunistycznych w tym rejonie. Jest to skutkiem zrcznych i elastycznych manewrw, takich jak te, dziki ktrym rzdzce partie komunistyczne znajduj sposoby, na dostarczanie midzynarodowemu ruchowi komunistycznemu wsparcia strategicznego, tak, jak to mia na myli Togliatti; a ktre to dziaania rni si kontrastowo od niszczcej sztywnoci postpowania z okresu stalinowskiego.
494
Ostatnie podre przewodniczcego Hua do Jugosawii i Rumunii, a take coraz blisze zwizki partii francuskiej i woskiej z Chiczykami, s zwiastunami majcego nadej stanu rzeczy. W rzeczywistoci, stosujc now metodologi, mona dostrzec coraz wicej oznak, wskazujcych na to, e pocztek finaowej fazy komunistycznej dalekosinej polityki jest ju bliski. Aresztowanie i wygnanie Sacharowa, okupacja Afganistanu, rozwj wypadkw w Polsce oraz iracka napa na Iran jesieni 1980 r., s wrd tych wskanikw. Dwa ostatnie maj szczeglne znaczenie strategiczne. Rozwj wypadkw w Polsce przedstawia si jak wielki krok w kierunku finaowej fazy strategii komunistycznej na Europ. Iracki atak na Iran wyglda jak wsplny wysiek radykalnych krajw arabskich, z ktrych kady jest w ukadzie zjednoczonego frontu ze Zwizkiem Sowieckim, przeciwko imperializmowi, wic wykorzystuj dualne taktyki (przejawy wrogoci ze strony Iraku, a pomoc od Syrii i Libii) z jednym nadrzdnym celem, doprowadzenia Iranu do antyzachodniego przymierza z nimi. Celem takiego przymierza byoby przejcie kontroli nad tym strategicznie ywotnym terenem Bliskiego Wschodu. Pomimo czystek komunistw w Iraku, dokonywanych rzekomo przez Saddama Husseina oraz jego umiarkowania w postawie wobec Stanw Zjednoczonych, w dalszym cigu otrzymuje on dostawy broni od pastw komunistycznych, podobnie jak jego irascy przeciwnicy. Nastpne pi lat bdzie z pewnoci okresem intensywnych zmaga. Zaznaczy si to wielk, skoordynowan ofensyw komunistyczn, zamierzon, by realnie wykorzystywa sukcesy programw strategicznej dezinformacji ostatnich dwudziestu lat, a nade wszystko wykorzystywa kryzysy i bdy, jakie w zachodniej polityce popeniano wobec Bloku Komunistycznego. Bowiem gwnym celem komunistw bdzie spowodowanie wielkiego i nieodwracalnego przechylenia rwnowagi, istniejcej
495
midzy wiatowymi potgami, na korzy Bloku Sowieckiego, jako przygotowa wstpnych do ideologicznego finau: ustanowienia wiatowej federacji pastw komunistycznych. Istnieje wiele opcji strategicznych, ktrymi dysponuj komunistyczni stratedzy i ktre mog by wykorzystywane w rnych kombinacjach, dla osignicia zamierzonego celu. Niemoliwe byoby wyliczy je wszystkie, ale jest pi opcji do zastosowania we wzajemnie poczonych wariantach, przedstawiaj si one w nastpujcy sposb: cilejsze sprzymierzanie si niezalenej, socjalistycznej Europy z Blokiem Sowieckim, przy rwnolegym zjednoczeniu si Stanw Zjednoczonych i Chin z Japoni w zalenoci od tego czy pjdzie w kierunku socjalizmu, czy jednak pozostanie konserwatywna; Japonia mogaby przyczy si do ktrejkolwiek z tych dwch opcji; Wsplne denie Bloku Sowieckiego i socjalistycznej Europy do znalezienia sprzymierzecw w Trzecim wiecie przeciwko Stanom Zjednoczonym i Chinom; Na polu militarnym, intensywne wysiki w celu uzyskania rozbrojenia jdrowego Amerykanw; W dziedzinie ideologicznej i politycznej, zrealizowanie teorii zbienoci (konwergencji) Wschd-Zachd, na komunistycznych warunkach; Ustanowienie wiatowej federacji pastw komunistycznych. W kadej z tych opcji strategia noyczek odegra swoj rol, po czym, prawdopodobnie w kocowym momencie, ostrza noyczek zcz si razem. Zniknie wtedy element wyranej dualnoci w polityce sowieckiej i chiskiej. Ukrywana dotd, cisa koordynacja dziaa midzy nimi, stanie si widoczna i dominujca. Sowieci i Chiczycy oficjalnie i jawnie si pogodz. W ten
496
sposb strategia noyczek przeksztaci si logicznie w strategi jednej zacinitej pici, aby utrwali fundamenty i dostarczy siy napdowej dla wiatowej federacji komunistycznej. Podana opcja europejska mogaby by rozwijana poprzez nawrt do kontrolowanej demokratyzacji na wzr czechosowacki, prawdopodobnie wczajc Czechosowacj i Zwizek Sowiecki. Intensyfikacja twardogowej polityki oraz represyjno-agresywnych metod w ZSRR, ktrych przykad stanowi aresztowanie Sacharowa i okupacja Afganistanu, zapowiada konieczno przestawienia si na demokratyzacj, ktra by moe nastpi wraz z odejciem Breniewa ze sceny politycznej. [Nastpne spostrzeenia zostay zapisane przez autora przed mierci Breniewa, po nich bd komentarze, odnonie wydarze po jego mierci poczynajc od podrozdziau: Komentarze na temat mianowania Andropowa i innych wydarze po mierci Breniewa] Nastpc Breniewa prawdopodobnie zostanie kto w rodzaju sowieckiego Dubczeka. Ale ta sukcesja bdzie wana jedynie w sensie reprezentacyjnym. Rzeczywisto wsplnego przywdztwa oraz wsplne zaangaowanie si przywdcw w now doktryn i dalekosin polityk, pozostan nienaruszone. Niewykluczone, e wanie wtedy zostanie podane do publicznej wiadomoci, i gospodarcze i polityczne podstawy komunizmu w Zwizku Sowieckim zostay ugruntowane, wobec czego mona bdzie przej do demokratyzacji. Dostarczyoby to argumentw dla wprowadzenia nowego zestawu reform. Reim Breniewa i jego neostalinowskie dziaania przeciwko dysydentom oraz wojna w Afganistanie, zostan potpione, tak jak w roku 1968 zosta potpiony reim Novotnego. W dziedzinie ekonomicznej naley oczekiwa, e reformy gospodarcze sprowadz sowieckie praktyki do modelu jugosowiaskiego, a moe nawet do zachodnich modeli pastwa socjalistycznego. Niektre ministerstwa gospodarcze mogyby zosta rozwizane;
497
kontrola byaby bardziej zdecentralizowana; istniejce fabryki i zakady przemysowe mogyby zosta przeksztacone w samorzdzce si indywidualne firmy; bd zdecydowanie powikszone materialne zachty; niezalena rola technokratw, rad robotniczych i zwizkw zawodowych zostaaby zwikszona; natomiast wyranemu pomniejszeniu ulegaby kontrola Partii nad ca ekonomi. Takie reformy opierayby si na sowieckich dowiadczeniach z lat dwudziestych i szedziesitych, a take na dowiadczeniach jugosowiaskich. Partia byaby mniej widoczna, lecz dalej kontrolowaaby gospodark spoza sceny, jak poprzednio. Celowo obecnie podkrelany obrazek stagnacji i niedostatkw powinien by postrzegany jako przygotowania do mylcych innowacji, istniej zamierzenia by nada tym innowacjom wiksz si oddziaywania na Zachodzie, kiedy zostan wprowadzone. Polityczna liberalizacja i demokratyzacja poszyby w lady generalnych wytycznych z czechosowackiej prby z roku 1968. Wtedy, w 1968, mg to by manewr z zakresu politycznego eksperymentu, jaki Mironow mia na myli ju w roku 1960. Liberalizacja z pewnoci bdzie widowiskowa i wywierajca wraenia. W oficjalnych wypowiedziach mogyby znale si komunikaty o zmniejszeniu roli partii komunistycznej; jej monopol zostaby umniejszony w sposb zauwaalny. Mogoby nastpi rwnie ostentacyjne rozdzielenie wadzy na ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz. Rada Najwysza moga-by otrzyma wicej reprezentacyjnej wadzy, a jej przewodniczcy i deputowani wiksz pozorn niezaleno. Mogyby zosta rozdzielone stanowiska prezydenta Zwizku Sowieckiego i Pierwszego Sekretarza partii. KGB zostaaby zreformowana. Dysydenci w kraju uzyskaliby amnesti, a ci za granic, zezwolenie na powrt do kraju, niektrzy z nich objliby przywdcze stanowiska w rzdzie. Sacharow mgby zosta wczony w jakiej roli do rzdu, albo uzyska pozwolenie na wykadanie na zagranicznych uczelniach.
498
Wicej widocznych swobd uzyskaliby artyci i twrcy oraz organizacje kulturalne i naukowe, takie jak zwizki pisarzy, Akademia Nauk, a take zwizki zawodowe. Kluby polityczne zostayby otwarte take dla osb nie bdcych czonkami partii komunistycznej. Dysydenccy liderzy mogliby utworzy jedn, lub wicej alternatywnych partii politycznych. Cenzura zostaaby zagodzona, kontrowersyjne ksiki, przedstawienia teatralne, filmy oraz dziea sztuk piknych mogyby by publikowane, grane i wystawiane. Wielu wybitnych artystw, przebywajcych obecnie i dziaajcych twrczo za granic, wrcioby do Zwizku Sowieckiego i kontynuowaoby swoj karier zawodow. Przyjtoby konstytucyjne poprawki, aby zagwarantowa wypenianie Postanowie Helsiskich i podtrzymywanoby wraenia, e s one realizowane. Sowieccy obywatele uzyskaliby wiksz swobod podrowania. Obserwatorzy zachodni oraz z Organizacji Narodw Zjednoczonych zostaliby zaproszeni do Zwizku Sowieckiego, eby mogli by wiadkami reform, ich wprowadzania i dziaania. Ale, podobnie jak byo to w przypadku Czechosowacji, ta liberalizacja byaby wykalkulowana i zwodnicza w tym znaczeniu, e zostaaby wprowadzona od gry. Mianowicie zostaaby przeprowadzona przez Parti, poprzez wszystkie komrki partyjne i indywidualnych czonkw Partii w rzdzie, w Radzie Najwyszej, w sdach i machinie wyborczej; wprowadzaby j KGB poprzez swoich agentw wrd intelektualistw i naukowcw. Byaby to kulminacja planw Szelepina. Tak przeprowadzona liberalizacja przyczyniaby si do stabilizacji reimu w skali kraju, oraz do osignicia zaplanowanych celw za granic. Aresztowanie Sacharowa w styczniu 1980 r., wywouje pytanie, dlaczego KGB, ktry w przeszoci z sukcesami chroni tajemnice pastwowe i przeladowa opozycj, utajniajc jednoczenie wystpki reimu, sta si nagle tak nieskuteczny teraz? A
499
szczeglnie, dlaczego pozwoli Zachodowi na dostp do Sacharowa oraz dlaczego aresztowanie go i fakt wygnania wewntrznego, zostay tak bezinteresownie nagonione? Najbardziej prawdopodobn odpowiedzi jest ta, e aresztowanie Sacharowa i nkanie innych dysydentw ma na celu przygotowanie przyszej amnestii, jako bardzo wiarygodnej i przekonujcej. W takim razie ruch dysydencki jest obecnie przygotowywany na kulminacyjne uwieczenie swojej roli strategicznej, a t bdzie przekonanie Zachodu o autentycznoci sowieckiej liberalizacji, gdy ona nastpi. Kolejni uciekinierzy z kraju, wysokiego szczebla, albo rni urzdowi emigranci mog pojawi si na Zachodzie, zanim nastpi zmiana w polityce. Zapowied realizowania Postanowie Helsiskich przez Sowietw przypomina, e Konferencj w Helsinkach zwoay kraje Ukadu Warszawskiego, przy organizacyjnej pomocy sowieckiego agenta Timo z Helsinek. To oni rozpoczli rozmowy o bezpieczestwie europejskim i nalegali na kontynuowanie procesu KBWE. Poniewa Sowieci podpisali Porozumienia KBWE, mona byo oczekiwa, e bd ich przestrzega, a przynajmniej bd udawa, e je realizuj. Tymczasem w ZSRR ma miejsce ostentacyjne nierealizowanie umw KBWE, zauwaone na konferencjach w Belgradzie i Madrycie, ktre byy kontynuacj helsiskiego spotkania; taka wic ostentacja, w poczeniu z zapowiedzi przestrzegania porozumie z Helsinek, jest taktycznym wzmacnianiem przyszego efektu politycznego, gdy Sowieci i kraje Bloku zastosuj przestawienie si na pozorne realizowanie uchwa KBWE, w finaowej fazie dalekosinej polityki. Liberalizacja we Wschodniej Europie mogaby, prawdopodobnie, spowodowa w Czechosowacji powrt do wadzy Dubczeka i jego wsplnikw. Jeli ten proces zostaby rozszerzony na Niemcy Wschodnie, to monaby si nawet spodziewa upadku muru berliskiego.
500
Przyjcie przez Zachd nowej liberalizacji jako wydarzenia autentycznego, stworzyoby warunki do rozszerzenia zasigu strategii komunistycznej na Stany Zjednoczone, Europ Zachodni oraz, by moe, Japoni. Praska Wiosna bya przyjta na Zachodzie, i to nie tylko przez lewic, jako spontaniczna i prawdziwa ewolucja komunistycznego reimu, w formie demokratycznego i humanitarnego socjalizmu, pomimo faktu, e oglnie reim, struktury Partii i jej cele, pozostaway niezmienione. Ten mechanizm dziaania zosta ju opisany. Wprowadzona na szersz skale, liberalizacja w Zwizku Sowieckim i wszdzie indziej miaaby jeszcze silniejszy efekt. Mgby zosta reaktywowany eurokomunizm. Mogaby by zintensyfikowana presja na utworzenie zjednoczonych frontw z udziaem partii komunistycznych i socjalistycznych oraz zwizkw zawodowych, w skali narodowej i midzynarodowej. Tym razem socjalici mogliby naprawd wpa w puapk. Rzdy zjednoczonych frontw, pod silnym wpywem komunistycznym, mogyby przej wadz we Francji, Woszech i najpewniej w innych jeszcze krajach. Wszdzie zostayby reaktywowane wpywy partii komunistycznych i uruchomiono by ich potn baz majtkow. Znaczna cz Europy mogaby si przeksztaci w lewicowy obz, zostawiajc jedynie par punktw oporu konserwatywnego. Wzrastaaby rwnie presja na przyjcie rozwizania problemu niemieckiego, w ktrym pewna forma konfederacji pomidzy Wschodnimi a Zachodnimi Niemcami byaby poczona z neutralnoci caoci pastwa i zawarciem traktatu przyjani ze Zwizkiem Sowieckim. Francja i Wochy pod nowymi rzdami frontowymi, zdecydowayby si na podzielenie swojego losu z Niemcami i Zwizkiem Sowieckim, Wielka Brytania stanaby przed koniecznoci wyboru midzy neutraln Europ, a Stanami Zjednoczonymi.
501
Nie mona jednak oczekiwa, e NATO przetrwaoby ten proces. Czechosowacy, w kontracie do ich zachowania z roku 1968, tym razem mogliby podj inicjatyw wraz z Rumunami i Jugosowianami, i wysun propozycj (w kontekcie KBWE) rozwizania Ukadu Warszawskiego w zamian za rozwizanie NATO. Zniknicie Ukadu Warszawskiego miaoby maleki skutek dla sprawnoci koordynacji Bloku Komunistycznego, lecz rozwizanie NATO oznaczaoby z pewnoci opuszczenie europejskiego kontynentu przez oddziay amerykaskie i w konsekwencji blisze europejskie przymierze ze zliberalizowanym Blokiem Sowieckim. By moe na dusz met podobny proces mgby negatywnie wpyn na stosunki pomidzy Stanami Zjednoczonymi a Japoni, co mogoby doprowadzi do zniesienia paktu bezpieczestwa midzy nimi. EWG w obecnym ksztacie nie stanowioby przeszkody w zneutralizowaniu Europy i w wycofaniu wojsk amerykaskich, nawet gdyby zostao powikszone. A nawet mogoby te procesy przypieszy. Zaakceptowanie EWG przez partie eurokomunistyczne w latach siedemdziesitych, po okresie opozycji z lat szedziesitych, sugeruje, e taki pogld jest podzielany przez komunistycznych strategw. Wysiki Jugosowian i Rumunw, majce na celu wypracowanie silniejszych wizi z EWG, powinny by rozumiane nie jako dziaania szkodliwe dla sowieckich interesw, lecz jako stawianie fundamentw pod poczenie si EWG z RWPG. Parlament europejski mgby sta si oglnoeuropejskim socjalistycznym parlamentem, z reprezentacj ze Zwizku Sowieckiego. Europa od Atlantyku po Ural przeksztaciaby si w neutraln, socjalistyczn Europ. Stany Zjednoczone, zdradzone przez swoich byych europejskich sojusznikw, skaniayby si ku wycofaniu do swojej amerykaskiej twierdzy, lub te z paroma pozostaymi konserwatywnymi krajami, moliwe, e wcznie z Japoni, starayby si na-
502
wiza przymierze z Chinami, jako jedyn przeciwwag do sowieckiej potgi. Im wiksza obawa przed sowiecko-socjalistycznoeuropejsk koalicj, tym silniejszy argument do grania chisk kart postawiony na faszywej przesance, e Chiny s prawdziwym nieprzyjacielem Zwizku Sowieckiego. Liberalizacja we Wschodniej Europie, zakrojona i realizowana na sugerowan skal, mogaby wywrze socjalne i polityczne skutki w samych Stanach Zjednoczonych, zwaszcza, gdyby temu procesowi towarzyszy ostry kryzys gospodarczy. Stratedzy komunistyczni wypatruj takiej okazji. Sowieccy i inni komunistyczni ekonomici uwanie obserwuj amerykask sytuacj ekonomiczn. Od czasu przyjcia dalekosinej polityki, Instytut Ekonomii wiatowej i Stosunkw Midzynarodowych, najpierw pod przewodnictwem Arzumanjana, a obecnie kierowany przez Inoziemcewa, analizuje i wykonuje dla Komitetu Centralnego prognozy funkcjonowania niekomunistycznych systemw gospodarczych, przede wszystkim amerykaskiego. Inoziemcew jest czstym gociem w Stanach Zjednoczonych, by czonkiem delegacji sowieckiej przyjtej przez Kongres USA w styczniu 1978 roku. Blok Komunistyczny nie powtrzy swojego bdu z lat 1929-1932, gdy nie wykorzysta zachodniej recesji gospodarczej. W tamtym czasie Zwizek Sowiecki by saby politycznie i gospodarczo; nastpnym razem sytuacja bdzie odmienna. Cay Blok bdzie politycznie lepiej przygotowany, by wykorzysta depresj ekonomiczn na Zachodzie, jako dowd na fiasko systemu kapitalistycznego. Informacje ze rde komunistycznych o wystpujcych w krajach Bloku brakach zaopatrzeniowych, szczeglnie dotyczcych olejw i zboa, powinny by traktowane ze szczegln rezerw, poniewa tego rodzaju informacje mogyby rwnie dobrze suy ukryciu przygotowa do finaowej fazy polityki, oraz wywoaniu na Zachodzie lekcewaenia i niedoceniania ekono-
503
micznego potencjau Bloku. Z ca pewnoci mona stwierdzi, e Blok Sowiecki jest bardzo zainteresowany pozyskiwaniem i potajemnym gromadzeniem zapasw oleju i zboa, ktre potem mogyby zosta uyte w celach politycznych, w czasie kryzysu, by wesprze nowo ustanowione prokomunistyczne rzdy w Europie czy gdziekolwiek indziej. Warto zauway, ze skala sowieckiego eksportu oleju do Indii ju przynosi polityczne korzyci dla Zwizku Sowieckiego.
Stosunki chisko-sowieckie
Liberalizacji w Zwizku Sowieckim mogoby towarzyszy pogbianie si rozamu chisko-sowieckiego. Konsekwencjami tego mogoby by zerwanie stosunkw handlowych i dyplomatycznych i wzrost widowiskowych incydentw granicznych a moe nawet gbszych wtargni na terytorium przeciwnika, podobnych do chiskiej inwazji na Wietnam w roku 1979 inwazji, ktra rwnie dobrze moga suy za wiczenia do przyszych operacji chisko-sowieckich. Pogbianie si rozamu mogoby zaostrzy strategi noyczek. Mogoby podziaa na Stany Zjednoczone i inne ocalae narody konserwatywne, jako bodziec do zawarcia cilejszego przymierza z Chinami, przeciwko sowiecko-socjalistycznoeuropejskiej koalicji. Wsppraca wojskowa byaby czci tego przymierza i Chiny mogyby posun si a do zaoferowania baz, w zamian za pomoc w rozbudowie ich potencjau wojskowego. Zapowiedzi tego mog by, i w takim kontekcie powinny by analizowane, umowy w sprawie baz wojskowych midzy Stanami Zjednoczonymi a Somali i Egiptem. Zerwanie stosunkw dyplomatycznych midzy Zwizkiem Sowieckim a Chinami mogoby skomplikowa, lecz nie przerwa procesu polityki koordynacji pomidzy nimi. Te dwa pastwa
504
maj ju za sob dwadziecia lat zdobywania dowiadczenia i wzajemnego zaufania w przeprowadzaniu faszywego rozamu. Stabilnie funkcjonujce chisko-sowieckie kontakty dwustronne polityczne, dyplomatyczne i ekonomiczne mogyby nadal by wykorzystywane w celu koordynowania chisko-sowieckich dziaa dezinformacyjnych, zwizanych z rozamem. Przerwanie tych kanaw mogoby sta si przeszkod, lecz byo wystarczajco duo czasu, na przygotowanie alternatywnych rozwiza problemu koordynacji. Po zerwaniu sowiecko-albaskich stosunkw dyplomatycznych w 1960 roku, nie nastpio zerwanie relacji midzy Albani a wszystkimi pozostaymi komunistycznymi pastwami Europy Wschodniej. Podajc wic za takim precedensem, monaby oczekiwa, e Rumunia i Jugosawia utrzymaj swoje przedstawicielstwa w Pekinie, nawet gdyby Sowieci stamtd mieli si wycofa, lub zosta wyrzuceni. Chisko-sowiecka koordynacja mogaby by przeprowadzana, do pewnego stopnia, przez rumuskich i jugosowiaskich porednikw. Zachodzi take moliwo, i przez cay czas istniej kanay tajnej komunikacji pomidzy Zwizkiem Sowieckim a Chinami, ktre s niedostpne dla Zachodu. Ponadto jest prawdopodobne, e istniej i funkcjonuj tajne centrale Bloku, ktrych personel skada si z wysokich rang przedstawicieli pastw komunistycznych, i aluzje na ten temat uczyniono ju w powyszym tekcie.
Trzeci wiat
Sprzymierzenie si Zwizku Sowieckiego i Europy Wschodniej z socjalistyczn Europ Zachodni mogoby posuy do wywierania potnego wpywu na partie socjalistyczne i zwizki zawodowe Trzeciego wiata. Niektre z pozostaych konserwatywnych krajw Trzeciego wiata zostayby silnie przycignite w kierunku orientacji socjalistycznej. Opr przeciwko komu-
505
nizmowi ze strony midzynarodwki socjalistycznej zostaby zastpiony poczonymi komunistyczno-socjalistycznymi deniami do zdobycia wpyww w Trzecim wiecie, popartymi wiadczon tam pomoc ekonomiczn. Miaoby to daleko idce konsekwencje, zwaszcza jeliby pomoc amerykaska dla krajw Trzeciego wiata zostaa ograniczona wskutek gbokiej depresji gospodarczej w USA. Sowiecka ropa i zboe mogyby zosta uyte z pomylnym efektem. Wybitny latynoamerykaski strateg komunistyczny Arismendi, przewidzia w swoim artykule na temat Nikaragui, e dojdzie do midzynarodowej solidarnoci midzy socjalistami i komunistami, we wspieraniu narodowo-wyzwoleczej walki w Ameryce aciskiej.2 Kuba, ktra mogaby pj w lady sowieckiej, przykadowej liberalizacji (emigracja kubaska lat osiemdziesitych mogaby by czci przygotowa do takiego ruchu), odgrywaaby aktywn rol w tej walce wyzwoleczej. Ci przywdcy ruchu pastw niezaangaowanych, ktrzy s cile powizani z krajami komunistycznymi, staraliby si wpyn na reszt niezaangaowanych, propagujc wsplne akcje z komunistami i socjaldemokratami, w imi wsplnych interesw: doprowadzenia do rozbrojenia Stanw Zjednoczonych i zredukowania ich roli jako wiatowej potgi; do izolowania Izraela, Afryki Poudniowej i Chile, oraz do popierania ruchw wyzwoleczych w Ameryce aciskiej, w poudniowej czci kontynentu afrykaskiego i na Bliskim Wschodzie, ze szczeglnym uwzgldnieniem OWP.3 Rnorodne midzynarodowe platformy polityczne, takie jak Organizacja Narodw Zjednoczonych, Organizacja Jednoci Afrykaskiej oraz Komisja Brandta do spraw Pnoc-Poudnie byyby wykorzystywane do wywierania naciskw politycznych i ekonomicznych, wcznie z odmow dostarczania ropy naftowej, o ile taki wariant daoby si zastosowa.
506
W pozorowanym wspzawodnictwie ze Zwizkiem Sowieckim, rwnie Chiny zwikszyyby swoj aktywno w Trzecim wiecie. Stany Zjednoczone byyby inspirowane do powikszania i umacniania wpyww Chin i ich wsplnikw takich jak Egipt, Somalia i Sudan, jako zapory dla sowieckiej ekspansji. To amerykaskie poparcie znacznie uatwioby Chinom otwarcie si na wszelkie manewry i nawizywanie faszywych przymierzy, z Tajlandi, z krajami muzumaskimi takimi jak Pakistan, Iran, Egipt, Arabia Saudyjska czy inne konserwatywne kraje arabskie. Otworzyoby im take drzwi do penetracji Ameryki aciskiej. Sowiecka okupacja Afganistanu zostaa wykorzystana przez Chiczykw do utrwalenia ich pozycji w Pakistanie. Analizujc tak ich taktyk, naley si spodziewa wicej przypadkw wtrcania si Sowietw i Chiczykw w sprawy ssiednich krajw. Chisko-sowiecka rywalizacja nie przeszkodzia zwycistwu komunistw w Wietnamie. Nie przeszkodzi te w penetrowaniu przez Chiny Trzeciego wiata. Rzecz oczywista, e jeli Trzeci wiat miaby zosta podzielony na obozy prosowiecki i prochiski, to odbdzie si to kosztem interesw Stanw Zjednoczonych oraz ocalaych zachodnich narodw konserwatywnych. Finaowym rezultatem wspierania chiskich wpyww w Trzecim wiecie byoby uksztatowanie si tam dodatkowych, w stosunku do obecnego stanu rzeczy reimw, wrogo nastawionych wobec Zachodu.
Rozbrojenie
Koalicja sowiecko-socjalistycznoeuropejska dziaajc wsplnie z ruchem krajw niezaangaowanych w Organizacji Narodw Zjednoczonych, stworzyaby bardzo dogodne warunki dla strategii komunistycznej w kwestii rozbrojenia. Amerykaski kompleks wojskowo-przemysowy znalazby si pod cikim
507
ogniem. Liberalizacja w Zwizku Sowieckim i Europie Wschodniej dostarczyaby dodatkowego bodca do rozbrojenia. Utrzymywanie potnego budetu obronnego Stanw Zjednoczonych nie byoby ju usprawiedliwione. Argument za przystosowaniem si, zostaby znacznie wzmocniony. Nawet Chiny mogyby rzuci na szal swoje argumenty na rzecz sowiecko-socjalistycznej taktyki kontrolowania zbroje i rozbrojenia.
Zbieno
Po pomylnym i skutecznym wykorzystaniu strategii noyczek w celu wspierania komunistycznej strategii w Europie i w Trzecim wiecie, w okresie pocztkowym finaowej fazy dalekosinej polityki, mona oczekiwa pojednania chisko-sowieckiego. Jest to zaplanowane, oraz sygnalizowane ze strony dalekosinej polityki i strategicznej dezinformacji zwizanej z rozamem. Blok Komunistyczny, ze swoimi wieymi nabytkami w Afryce i Azji Poudniowo-Wschodniej, ju jest silny. Wsparte przez Europ wpywy sowieckie, oraz popierane przez Ameryk wpywy chiskie, mogyby w przypieszonym tempie doprowadzi do nowych zdobyczy w Trzecim wiecie. Niedugo komunistyczni stratedzy bd mogli nabra przekonania, e rwnowaga si w wiecie przechylia si nieodwracalnie na ich korzy. W takim przypadku mogliby rwnie dobrze postanowi o chisko-sowieckim pojednaniu. Strategia noyczek ustpiaby przed strategi jednej zacinitej pici. W takim momencie jednostronny przechy dawnej rwnowagi politycznej i wojskowej, byby ju dla wszystkich w peni widoczny. Zbieno nastpiaby nie pomidzy dwiema rwnorzdnymi czciami, ale odbywaaby si na warunkach dyktowanych przez Blok Komunistyczny. Argument o potrzebie dostosowania si, wobec przytaczajcej siy komunizmu, byby dosownie nie do odparcia. Za nim nastpo-
508
wayby rozbudowywane naciski na zmiany w amerykaskim systemie politycznym i ekonomicznym, tak, jak zostao to przedstawione w traktatach Sacharowa. Tradycyjni konserwatyci zostaliby odizolowani i doprowadzeni do krytycznego pooenia. Staliby si oni ofiarami nowego jak gdyby McCarthyzmu, tym razem ze strony lewicy. Sowieccy dysydenci, ktrzy s obecnie wychwalani jako bohaterzy oporu przeciwko sowieckiemu komunizmowi, odegraliby rol przy argumentowaniu na korzy zbienoci. Ich obecni zwolennicy stanliby przed wyborem porzucenia swoich idoli, albo uznania legitymizmu nowego reimu sowieckiego.
wiatowa federacja komunistyczna

Integracja Bloku Komunistycznego nastpiaby w sposb przewidziany przez Lenina, gdy zostaa utworzona III Midzynarodwka (komunistyczna). To oznacza, e Zwizek Sowiecki i Chiny nie wchonoby jedno drugiego, ani te innych krajw. Wszystkie kraje europejskiej i azjatyckiej strefy komunistycznej, wraz z nowymi pastwami komunistycznymi w Europie i w Trzecim wiecie, poczyyby si w ponadnarodow, ekonomiczn i polityczn federacj komunistyczn. Nieporozumienia i rozdwiki sowiecko-albaskie, sowiecko-jugosowiaskie i sowiecko-rumuskie zostayby rozwizane w lad, albo nawet jeszcze z wyprzedzeniem, co by moe, pojednania chisko-sowieckiego. Wsppraca polityczna, ekonomiczna, wojskowa, dyplomatyczna i ideologiczna pomidzy wszystkimi pastwami komunistycznymi, obecnie czciowo skrywana, staaby si jawnie widoczna. Mogoby nawet doj do publicznych potwierdze, e wszystkie rozamy i spory byy wycznie dugoterminowymi operacjami dezinformacyjnymi, ktre umoliwiy z powodzeniem wprowadzi w bd siy imperialistyczne. Mona sobie wyobrazi skutki tego dla morale Zachodu.
509
W nowej, wiatowej federacji komunistycznej zniknyby rne rodzaje komunizmu, wystpujce obecnie; zostayby zastpione przez jednolity, rygorystyczny i karny gatunek leninizmu. Ten proces byby bolesny. Koncesje udzielone w imi reform gospodarczych i politycznych, zostayby wycofane. Sprzeciwy religijne czy intelektualne byyby stumione. Nacjonalizm i wszystkie inne formy prawdziwej opozycji zostayby zmiadone. Ci, ktrzy korzystajc z odprenia, ustanowili przyjazne kontakty z Zachodem, zostaliby skarceni lub nawet pocignici do odpowiedzialnoci karnej, jak ci oficerowie sowieccy ktrzy podczas II wojny wiatowej wsppracowali z aliantami. W nowych pastwach komunistycznych, na przykad we Francji, Woszech i w Trzecim wiecie wyalienowane klasy zostayby poddane reedukacji. Zostayby zainscenizowane pokazowe procesy imperialistycznych agentw. Zostayby podjte dziaania przeciwko przywdcom narodowym i socjaldemokratycznym, partyjnym aktywistom, byym urzdnikom cywilnym, oficerom i duchowiestwu. Ostatnie pozostaoci prywatnej przedsibiorczoci i wasnoci zostayby zniszczone. Nacjonalizacja przemysu, finansw i rolnictwa zostaaby ukoczona. W rzeczywistoci tej mona byoby spodziewa si ponownego uzewntrznienia wszystkich totalitarnych cech, znanych z wczesnych etapw sowieckiej rewolucji i powojennych lat stalinowskich w Europie Wschodniej, przede wszystkim w krajach nowo zdobytych po wojnie dla komunizmu. Niekwestionowany i niekwestionowalny, prawdziwy monolit komunistyczny zdominowaby cay wiat.
Komentarze na temat mianowania Andropowa i innych wydarze po mierci Breniewa

Powysze analizy i prognozy zostay dokonane jeszcze podczas sprawowania wadzy w ZSRR przez Breniewa, gdy autor przewidywa jego odejcie ze sceny politycznej. Sukcesja po Bre-
510
niewie i inne wydarzenia, w zasadzie potwierdzaj powag i aktualno pogldw autora. Na przykad, natychmiastowe mianowanie Andropowa jako nastpcy Breniewa, potwierdzio jedn z gwnych tez niniejszej ksiki, mianowicie, e problem sukcesji w przywdztwie sowieckim zosta z dawna rozwizany. Praktyczny wzgld na dugoterminowe strategie sta si gwnym czynnikiem stabilizujcym w tym rozwizaniu. Mianowanie byego szefa KGB, ktry by odpowiedzialny za przygotowanie faszywej strategii liberalizacji w ZSRR, informuje, e by to czynnik decydujcy przy wyborze Andropowa, a take wskazuje na ryche nadejcie takiej liberalizacji w bliskiej przyszoci. Takie awansowanie Andropowa pasuje do znanego, i praktykowanego w komunizmie wzorca, wedug ktrego byy szef suby bezpieczestwa zostaje przywdc Partii, w celu zabezpieczenia wanego przesunicia w realizowaniu strategii. Kadar, ktry wprowadzi tak zwan liberalizacj na Wgrzech, Hua Kuo-feng, pod ktrego rzdami Chiny przesuny si w kierunku kapitalistycznego pragmatyzmu, oraz Kania, ktry zainicjowa polsk odnow i uzna Solidarno wszyscy oni byli wczeniej szefami suby bezpieczestwa. Ten wzorzec jest odbiciem kluczowej roli sub bezpieczestwa w liberalizacji reimw komunistycznych. Mianowanie Andropowa jest sygnaem do zrozumienia, e nastpc Breniewa mia zosta Szelepin, z racji jego najgbszego wtajemniczenia w kwestie liberalizacji w ZSRR i w innych miejscach Bloku, gdyby nie skompromitowanie go przez Staszynskiego, ktry zdemaskowa na Zachodzie rol, jak spenia Szelepin w zabjstwie przywdcy emigracyjnego Bandery, przeszkod dla Szelepina stao si rwnie wyjawienie przez autora niniejszej ksiki, udziau Szelepina w strategicznym przegrupowaniu KGB. Innym wanym czynnikiem, przemawiajcym za wyborem Andropowa byo jego przewodniczenie w czechosowackiej liberalizacji w latach 1967-68, oraz w liberalizacji na W-
511
grzech, ktra odbywaa si wtedy, gdy by on, do poowy roku 1967, szefem wydziau Komitetu Centralnego, koordynujcego wszelkie stosunki z krajami komunistycznymi . Tak wic czas zwolnienia przywdcy Solidarnoci i wiadomoci o mianowaniu Andropowa potwierdzaj inn tez tej oto ksiki: e liberalizacja nie ograniczy si do ZSRR, lecz zaplanowana na rozszerzanie wpyww, obejmie swym zasigiem Europ Wschodni, a przede wszystkim Polsk. Ten eksperyment z odnow w Polsce zostanie ponownie powtrzony, jednake powtrka odbdzie si z takimi inicjatywami oraz tak zakrojonym programem strategicznym, ktrych pene konsekwencje bd wymierzone przeciwko Europie Zachodniej i NATO. Mianowanie Andropowa, uwolnienie przywdcy Solidarnoci oraz zaproszenie przez polski rzd Papiea do odwiedzenia Polski, wszystko to wskazuje, e stratedzy komunistyczni prawdopodobnie planuj ponowne pojawienie si Solidarnoci na scenie politycznej, oraz utworzenie na wp demokratycznego rzdu w Polsce (pomylanego jako koalicja partii komunistycznej, zwizkw zawodowych i Kocioa), nastpnie, poczynajc od okoo roku 1984 pojawi si reformy polityczne i gospodarcze w ZSRR. Tak wic, nadchodzca ofensywa strategw komunistycznych bdzie deniem do osignicia nastpujcych celw: ustanowienia modelowego rzdu dla Europy Zachodniej, ktry uatwi wczenie tak zwanych partii eurokomunistycznych do koalicji rzdowych z socjalistami i zwizkami zawodowymi; rozwizania NATO i Ukadu Warszawskiego, neutralizacji Europy Zachodniej oraz generalnie finlandyzacji Europy Zachodniej, poprzez postulowanie i taktyczne rozegranie problemw zbiorowego bezpieczestwa europejskiego;
512
dostarczenia szerszej bazy oraz rozmachu dla ekspansji ruchw antymilitarystycznych i pokojowych, poprzez aktywne wczenie do nich na Zachodzie, katolikw i innych wierzcych, aby w ten sposb zmusi Stany Zjednoczone do bardzo niekorzystnego rozbrojenia si; wpywania na wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych, szczeglnie na odbywajce si w roku 1984 i wspierania i faworyzowania kandydatw, ktrzy s przychylniejsi opcji nawizywania kontaktw z przywdcami zliberalizowanych reimw w ZSRR i Wschodniej Europie, i ktrzy s bardziej skonni do powicenia amerykaskiej pozycji militarnej. Dialektyka tej ofensywy skada si z wykalkulowanego przesunicia od starej i zdyskredytowanej praktyki sowieckiej, do nowego, zliberalizowanego modelu o fasadzie socjaldemokratycznej, w celu zrealizowania strategii komunistycznych planistw i ustanowienia Zjednoczonej Europy wedug ich wzorca. Na pocztku wprowadzili oni odmian czechosowackiej demokratyzacji w roku 1968. W pniejszej fazie przejd do odmiany czechosowackiego przejcia, z roku 1948. Rozwj wydarze dokadnie potwierdzi prognoz, e stratedzy komunistyczni podejm si inicjatywy politycznej w kwestii rozbrojenia, w szczeglnoci skierowanej przeciwko Niemcom Zachodnim. Podr Gromyki do Bonn, zaproszenie przywdcw niemieckiej opozycji socjaldemokratycznej do Moskwy, oraz owiadczenie Andropowa, dotyczce ustpstw w sprawie pociskw z gowicami jdrowymi (ktre miao na celu wpynicie na zachodnioniemieckie wybory), wszystko to s otwarte przejawy takiej inicjatywy politycznej. Tak jak si spodziewano, te dziaania komunistw ukazay, e gw-
513
nym celem ich manipulacji s partie socjalistyczne. Okazao si rwnoczenie, e w przywdztwie tych partii s ywioy bardzo podatne na tak inicjatyw Sowietw, zwaszcza ci z zachodnioniemieckiej partii socjaldemokratycznej, ktrzy maj antynatowskie i antyamerykaskie pogldy, albo tacy jak kanclerz Brandt lub jak szwedzki socjaldemokrata Palme, ktrzy s gotowi na przyjcie idei Rapackiego, dotyczcej utworzenia strefy bezatomowej w Europie rodkowej. Ta inicjatywa Sowietw przyczynia si rwnie do wzrostu presji na amerykaskie ustpstwa wobec ZSRR. Jednake, wedug opinii autora, inicjatywy komunistyczne nie osigny jeszcze swojego szczytu. Jaka bdzie dalsza odpowied zachodnioniemieckich socjaldemokratw, gdy komunistyczne reimy zaczn swoj liberalizacj poprzez ustpstwa w zakresie praw czowieka, takie jak uatwienie emigracji, amnestie dla dysydentw czy usunicie Muru Berliskiego? Naley si spodziewa, e sowieccy agenci wpywu w Europie Zachodniej stan si aktywniejsi, gdy takie wydarzenia bd nadchodzi. Jest te wicej, ni prawdopodobne, i te kosmetyczne kroki zostan odczytane na Zachodzie jako rzeczywiste przemiany i spowoduj rozpoczcie procesu zjednoczenia i neutralizacji caych Niemiec, oraz dalszy upadek NATO. Bdzie narasta presja na Stany Zjednoczone, na ich ustpstwa w kwestiach rozbrojenia i dostosowanie si do wymaga Sowietw. Podczas tego okresu mogaby si szeroko i gono zamanifestowa fikcyjna walka o wadz wewntrz sowieckiego przywdztwa. Nie mona wykluczy, e na nastpnym zjedzie Partii czy nawet wczeniej, Andropow zostanie zastpiony przez modszego przywdc o bardziej liberalnym wizerunku, ktry bdzie kontynuowa tak zwan liberalizacj pilniej i intensywniej.
514
Rozwj wydarze chisko-sowieckich

Naley rwnie skomentowa wydarzenia, jakie nastpiy w relacjach chisko-sowieckich, oraz ich znaczenie i oddziaywanie. Wysanie przez Chiny delegacji wysokiego szczebla, pod przewodnictwem ministra spraw zagranicznych Huang Hua, na pogrzeb Breniewa, przeprowadzenie w Moskwie rozmw midzy Huang Hua a Gromyk, oraz niezwyke owiadczenie okazjonalne, wystosowane przez ministra chiskiego, w ktrym scharakteryzowa Breniewa jako wybitnego ma stanu Zwizku Sowieckiego wszystko to byo wane i nieprzypadkowe. Szczeglnie znaczce i na pozr sprzeczne byo odniesienie si do utraty Breniewa, wielkiego ma stanu, gdy w takim scharakteryzowaniu zupenie pominito ze fakty, a mianowicie, e najgorsze przejawy wrogoci midzy Chiczykami a Sowietami jeli rozpatruje si je wedug konwencjonalnego rozumowania miay miejsce za czasw Breniewa. Natomiast taka pozytywna ocena Breniewa zabrzmi bardzo trafnie, gdy przyjmie si przejawy wrogoci pomidzy Chinami a Zwizkiem Sowieckim jako wyrazy strategicznej dezinformacji. Wedug analizy rozwinitej w niniejszej ksice, to wydarzenie uzupenia, potwierdza i kolejny raz wzmacnia wag argumentw autora, e rozam chisko-sowiecki by mask dezinformacyjn, przykrywajc ich tajn koordynacj przy realizowaniu wsplnych strategii. Zgodnie z racj tajnej chisko-sowieckiej wsppracy strategicznej wci podajc tropem analiz autora najwaniejszym celem sowieckiej inwazji na Afganistan, poza osigniciem jego sowietyzacji, nie byo okrenie Chin, lecz zmuszenie Stanw Zjednoczonych i Pakistanu do bliszej wsppracy politycznej i wojskowej z Chinami. Nie mona wykluczy prawdopodobiestwa, e Sowieci pjd na ustpstwa w sprawie Afganistanu, w celu zdobycia nowych korzyci strategicznych.
515
Propozycje Andropowa, dotyczce poprawienia stosunkw ZSRR z Chinami, nie s skierowane na nadszarpnicie kontaktw Chin ze Stanami Zjednoczonymi, lecz maj pobudzi amerykaskie zainteresowanie do utrzymywania ywotnie bliskich relacji z Chinami, ktre obecnie wydaj si osabione, po odejciu z rzdu takich zdecydowanych ordownikw wsppracy wojskowej Stanw Zjednoczonych z Chinami jak Brzeziski i inni. Nadrzdnym celem tych wszystkich zabiegw jest uatwienie nabywania przez Chiny amerykaskiej broni i technologii wojskowej. Sowiecka okupacja Afganistanu moe by take wykorzystana do stworzenia bardziej dogodnych warunkw dla chiskiej penetracji krajw muzumaskich, przy zastosowaniu chiskich pomylnych dowiadcze w tej dziedzinie z Pakistanu. Niedawna podr premiera Chin do Afryki, wcznie z wizytami w Egipcie, Algierii i Maroku potwierdza kolejn tez tej oto ksiki, w ktrej autor zawiadamia, e funkcjonuje strategiczny podzia pracy midzy Zwizkiem Sowieckim a Chinami. Wyglda na to, e obowizek zdobywania wpyww w krajach muzumaskich, sowieccy stratedzy przydzielili Chiczykom. Maj oni take wana rol do odgrywania w Europie, przy realizowaniu dalekosinej komunistycznej strategii; to zadanie polega na demonstrowaniu chisko-sowieckiej rywalizacji i wykorzystywaniu jej do interweniowania w europejsk polityk, pod pretekstem sprzeciwiania si sowieckiej hegemonii. W tym przypadku chiscy stratedzy mogliby prbowa uzyska porozumienia typu Rapallo, z niektrymi konserwatywnymi rzdami Zachodniej Europy.
Prba zamordowania Papiea

Trzeba rwnie skomentowa prb zabjstwa Papiea. Autor nie jest naiwny we wszystkim co dotyczy postawy, zaangaowania i stosowania politycznego terroru przez KGB.
516
Wczeniej w tej ksice autor wyrazi pogld, e spec-suby sowieckie i spec-suby innych krajw komunistycznych stay za terrorem Czerwonych Brygad we Woszech oraz za terroryzmem w Niemczech Zachodnich (Rote Armee Fraktion). Jednake w tym przypadku nie zadaje si pytania, czy Sowieci kontroluj suby bugarskie, jako e oni kontroluj suby wszystkich krajw komunistycznych, lub czy Sowieci i Bugarzy s zaangaowani w terroryzm w Europie Zachodniej, ale czy KGB i bugarskie suby s zamieszane w to konkretne usiowanie zabjstwa? Aby oceni prby dokonania zamachu na papiea nie wystarczy odnie si do sowieckiego kontrolowania sub bugarskich. Najpierw trzeba przebada sowieckie uzasadnianie politycznych zabjstw, nastpnie postawi zasadnicze pytanie: czy sowieccy stratedzy maj polityczny interes oraz faktyczn potrzeb, by zaangaowa si w tak spraw? Autor nie podziela opinii, e KGB i suby bugarskie s zamieszane w usiowanie dokonania zamachu na papiea, popenionego przez Agcz, tureckiego strzelca. Ten wniosek zosta ugruntowany na podstawie nastpujcych argumentw: 1. Ta prba dokonania zamachu nie pasuje do uzasadnienia zabjstw, stosowanego przez KGB. Wedug wiedzy i rozumowania autora, rzd sowiecki i KGB uciekyby si do politycznego zabjstwa zachodniego przywdcy tylko przy naoeniu si nastpujcych warunkw:
A. Jeli zachodni przywdca, ktry jest zwerbowanym agentem sowieckim jest zagroony na stanowisku przez politycznego rywala. Przykadem, omawiajcym stosowanie tej zasady w yciu, moe by sprawozdanie enichowa, byego rezydenta KGB w Finlandii. Przedstawi on histori prowadzonego przez siebie agenta, ktry peni wysokie stanowisko pastwowe i w pewnym okresie by w kampanii wyborczej zagroony przez konkurenta, antykomunistycznego
517
socjaldemokrat. Wkrtce wic ten konkurent zosta otruty przez zaufanego agenta KGB. B. Jeli zachodni przywdca staby si powan przeszkod dla strategii komunistycznej i strategicznego programu dezinformacji, zostaby dyskretnie otruty na spotkaniu na szczycie, podczas negocjacji, albo podczas wizyty w kraju komunistycznym, gdy odprenie dostarcza takich okazji w obfitoci. Praktyczna lekcja z tego wynika taka, e zachodni przywdca, ktry jest zaangaowany we wzmacnianie skutecznej kontr-strategii przeciwko komunistom, powinien unika wizyt w krajach komunistycznych, czy bra udzia w jakichkolwiek spotkaniach na szczycie z ich przywdcami. Techniki otrucia zostay opisane w raporcie generaa KGB, elezniakowa, ktry by przedstawiony podczas operacyjnego instruktau, powiconego propozycji zabjstwa Tito w 1953 roku w Moskwie. elezniakow twierdzi, e gwnym wymogiem dla powodzenia operacji jest jedynie kontakt fizyczny z celem, gdy suby sowieckie posiadaj rodki techniczne (specjalne trucizny) do zadania miertelnych chorb, nie pozostawiajcych w ciele ladu po truciznach, wic nawet naga mier jest przypisywana przyczynom naturalnym. C. Jeli zabicie przywdcy daje moliwo na przejcie jego pozycji przez agenta kontrolowanego przez Sowietw. Wedug Lewinowa, doradcy KGB w Czechosowacji, takie uzasadnienie zostao wykorzystane przez suby sowieckie, jak i czeskie, do zamordowania prezydenta Benesza. Opuszczone w ten sposb miejsce udostpniono przywdcy komunistycznemu, Gottwaldowi. D. Jeliby komunistyczny przywdca postanowi wyeliminowa swojego komunistycznego rywala. Jest szeroko znanym faktem, e bazujc na takim rozumowaniu, Stalin pozby si wielu swoich rywali, wcznie z Trockim, dopadnitym w Meksyku. Wedug autora, ta argumentacja nie jest ju wicej stosowana, w wyniku ustania walk o wadz wrd przywdztwa partii sowieckiej.
518
2. W wietle przedstawionych w niniejszej ksice argumentw i wnioskowania, dotyczcych rozwoju wydarze w Polsce, szczeglnie tych, odnoszcych si do Solidarnoci jako produktu dojrzaego socjalizmu, jest jasne, e nie byo motywu do takiego zabjstwa (Papiea) przez suby KGB, ani ich komunistycznych partnerw. 3. Autor uwaa za bdne postrzeganie KGB jako prymitywnych i nieskutecznych sub, ktre miayby ucieka si do korzystania z pomocy sub bugarskich w celu zwerbowania patnego zabjcy, i to takiego, ktry ju by winien zamordowania postpowego wydawcy w Turcji i ktry wczeniej uciek z wizienia i jakim dziwnym sposobem zdoa odwiedzi Bugari. Jak autor pamita, KGB zawsze obawia si rekrutowania uciekinierw, podejrzewajc, e mog oni by policyjnymi prowokatorami. Suby KGB nigdy by nie wziy pod uwag takiego kandydata, nieznanego im, i nad ktrego kadym krokiem nie miayby penej kontroli, do operacji o tak powanym znaczeniu i wysokim stopniu zakadanej perfekcyjnoci. 4. Jeli stratedzy sowieccy mieliby powd do wykonania takiego zabjstwa, nie prbowaliby dokona tego poprzez suby bugarskie. Bardziej prawdopodobne byoby podjcie si takiej misji bezporednio przez KGB, albo za porednictwem ich zaufanych nielegalnych, lub poprzez moliwoci dostpne dla polskich sub. Powszechnie wiadomo, e Papie utrzymuje szeroki personel sekretarzy i pomocy kuchennych, i e prawie wszyscy z nich s polskimi obywatelami. Papie przyjmuje rwnie goci z Polski. Polskie suby bezpieczestwa poprzez swj wydzia antyreligijny, zajyby si krewnymi ludzi, bdcych w papieskim personelu, i uytoby ich jako zakadnikw w przygotowaniu takiej operacji. Byaby to cicha i tajna operacja. 5. Autor jest take zdania, e woskie suby bezpieczestwa i policyjne, ktre s powanie osabione przez ostatnie skandale i
519
dochodzenia, s zbyt niedowiadczone, by oceni zoono i nastpstwa strategiczne takiej operacji. Ta sprawa moe by oceniona i zrozumiana wycznie w skali strategii komunistycznej (komunistyczna liberalizacja i zachodnie rozbrojenie, oraz ich nastpstwa dla Zachodu). 6. Autor jest bardziej skonny zgodzi si z opiniami sub izraelskich i zachodnioniemieckich, ktre przedstawiono w artykule autorstwa Henry Kamina, opublikowanym w New York Times w dniu 17 grudnia 1982 r., w ktrym stwierdza jednoznacznie, e wpltywanie KGB w spraw tego zabjstwa, jest cakowit dezinformacj. Jednake autor niniejszej ksiki nie zgadza si, e celem wymienionego artykuu jest rozpowszechnienie takiej dezinformacji. Zdaniem autora, celem nie byo poderwanie autorytetu czy skompromitowanie Andropowa, ale pogmatwanie powiza strategicznych. 7. Wystpuj rwnie znaczne sprzecznoci i niekonsekwencje w postpowaniu rzdw polskiego i sowieckiego odnonie tej sprawy. Jeli rzd sowiecki traktuje Papiea jako antykomunist, zaangaowanego w dywersyjne dziaania przeciwko Polsce i innym krajom komunistycznym, jak zostao to zasugerowane w komunikacie TASS, to jest absurdalne, eby polski rzd zaprasza Papiea do odwiedzenia Polski w czerwcu 1983 roku, gdy wszystkie takie sprawy s koordynowane z Sowietami. W zwizku z omawianym tematem, powinien by doczony jeszcze jeden komentarz. W wietle pomiennych owiadcze publicznych, skadanych przez niektrych woskich socjalistycznych ministrw, odnonie przyjmowania przez nich za faktyczn i wiarygodn, wersji o komunistycznym zaangaowaniu w spraw zamachu na Papiea, nasuwa si refleksja, e takie ich stanowisko wiadczy o ich zwikszonej podatnoci na bdne reagowanie, i e skonno do takich reakcji bd mie take w
520
przyszoci, a wic i w odniesieniu do przyszych polskich wydarze. Pomimo ich prawdziwego antykomunizmu, znajd si oni pod presj powtarzanych opinii i bd skonni przyj polsk liberalizacj jako wydarzenie spontaniczne.
1 2 3
New York Times, 1 grudnia 1981 r. Questions of History, no. 2 (1980). Zaangaowanie socjalistw w ruchy wyzwolenia narodowego mona dostrzec, na przykad w stosunku do Salwadoru, oraz w przebiegu spotkania, w 1979 roku, pomidzy liderem austriackich socjalistw B. Kreiskym, a przywdc OWP Arafatem.
521
540
SOWNIK
Sownik uytych skrtw i terminw

AAPSO CZEKA Organizacja Solidarnoci z Narodami Afryki i Azji (AfroAsian Peoples Solidarity Organization) Sowiecka suba bezpieczestwa we wczesnych dniach porewolucyjnych, pod przewodnictwem Dzieryskiego; zobacz te: WCZEKA. Czonek personelu WCZEKA; take tytu tajnego czasopisma KGB Republika Dalekiego Wschodu (Dalnie Wastocznaja Respublika), ustanowiona w 1920 r., wcielona do ZSRR w 1922 r. Pierwszy Zarzd Gwny KGB (First Chief Directorate of the KGB, w literaturze anglosaskiej) [gwne] sowieckie suby wywiadowcze patrz: OGPU Gwny Zarzd Wywiadu (Gawnoje Razwjediwatielnoje Uprawljenije), suba wywiadu wojskowego Sowietw [i obecnie Federacji Rosyjskiej] Wielka Encyklopedia Sowiecka (The Great Soviet Encyclopaedia) [w j. rosyjskim] Gazeta codzienna, organ Rady Najwyszej ZSRR Konferencja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie Komitet Bezpieczestwa Pastwowego (Komitiet Gosudarstwiennoj Biezopastnosti), sowiecki wywiad zagraniczny i wewntrzna suba bezpie-
Czekist DWR
FCD
GPU GRU
GSE Izwiestia KBWE KGB
541
KI
Kominform Komintern
Komsomo KPCh KPZR MGB
czestwa, utworzona w 1954 r. [obecnie w Rosji FSB, Federalna Suba Bezpieczestwa] Komitet Informacji, polityczna i wojskowa suba wywiadowcza, od 1947 do 1949 podlegajca Radzie Ministrw ZSRR, od 1948 do 1951 polityczna suba wywiadowcza, podlega Ministerstwu Spraw Zagranicznych. W latach od 1951 do 1957 suba zbierania informacji i rozpowszechniania dezinformacji, podporzdkowana Ministerstwu Spraw Zagranicznych. Od roku 1958 do chwili obecnej [1984 r.], jest to specjalna, operacyjna suba polityczna do spraw zbierania informacji i dezinformacji, podlegajca bezporednio Komitetowi Centralnemu KPZR, prawdopodobnie funkcjonuje te oficjalnie, pod parawanem Pastwowego Komitetu Wizi Kulturalnych Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych w kocu l. 40tych Midzynarodwka Komunistyczna, znana take jako III Midzynarodwka (komunistyczna). Zniesiona w 1943 r. Komunistyczny Zwizek Modziey (Komunisticzeskij Sojuz Moodiey) Komunistyczna Partia Chin Komunistyczna Partia Zwizku Radzieckiego (Sowieckiego) Ministerstwo Bezpieczestwa Pastwowego (MinistierstwoGosudarstwjennoj Biezopastnosti), od padziernika 1946 do marca 1953 obejmowao sowieckie suby bezpieczestwa i wywiadu
542
SOWNIK
MID MWD
NEP
Nielega
Nowosti Nowyj Mir NTS
OGPU
Oktriabr Politbiuro
Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Ministierstwo Inostrannych Die) Ministerstwo Spraw Wewntrznych (Ministierstwo Wnutriennych Die), odpowiedzialne za oglne bezpieczestwo wewntrzne. Przez jeden rok, od marca 1953 r. do marca 1954 r. odpowiadao take za wywiad zagraniczny i bezpieczestwo pastwowe Nowa Polityka Gospodarcza (Nowaja Ekonomiczeskaja Politika), zapocztkowana przez Lenina w 1921 roku i kontynuowana do 1929 r. Przedstawiciel wywiadu, dziaajcy za granic pod nieoficjalnym lub maskujcym przebraniem (nielegalnyj rezidient) Sowiecka agencja prasowa, powszechnie jest uywany jej skrt: APN (Agencja Prasowa Nowosti) Miesicznik literacki i polityczny, wydawany w Moskwie Narodowy Zwizek Pracy (Nacjonalnyj Trudowoj Sojuz), antykomunistyczna, emigracyjna organizacja polityczna na Zachodzie Zwizkowy Pastwowy Zarzd Polityczny (Objedienionnoje Gosudarstwjennoje Politiczieskoje Uprawljenije) sowieckie suby bezpieczestwa i wywiadu, istniejce pod t nazw od lutego 1922 r. do lipca 1934 r. Miesicznik literackopolityczny, wydawany w Moskwie Biuro Polityczne (Politiczeskoje Biuro), naczelny organ Komitetu Centralnego KPZR. Przemianowane na Prezydium przed mierci Stalina; za
543
Prawda Rezydentura
Rezydent RFSRR RWPG SCD
TASS
WCZEKA
WIDF
YLC
Breniewa przywrcono dawn nazw: Politbiuro Gazeta codzienna, organ prasowy KPZR Tajny aparat wywiadowczy KGB w kraju niekomunistycznym; KGB uywa terminu: rezidientura Szef aparatu wywiadowczego KGB w kraju niekomunistycznym; rezidient w terminologii KGB Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka (Sowiecka) Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej Drugi Zarzd Gwny KGB (Second Chief Directorate of the KGB, w literaturze anglosaskiej) sowieckie gwne suby bezpieczestwa i kontrwywiadu Telegraficzna Agencja Zwizku Radzieckiego (Tieliegrafnoje Agientstwo Sowietskogo Sojuza), sowiecka agencja prasowa Wszechzwizkowa Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucj, Spekulacj i Sabotaem (Wsiesojuznaja Czerezwyczajnaja Komisija po Borbje s Kontrriewolucyjej, Spekulacyjej i Sabotaom), nazwa sowieckich sub bezpieczestwa od grudnia 1917 do lutego 1922 r. Midzynarodowa Demokratyczna Federacja (Womens International Democratic Federation), komunistyczna organizacja frontowa Jugosowiaska Liga Komunistw, jugosowiaska partia komunistyczna (Yugoslav League of Communists); uywano te skrtw: YCL i CPY
544

Golicyn Anatolij - Nowe Klamstwa W Miejsce Starych, R. 1-25

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Golicyn Anatolij - Nowe Klamstwa W Miejsce Starych, R. 1-25

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Anatolij Golicyn

Anatolij Golicyn Nowe kamstwa w miejsce starych

Biblioteka Suby Kontrwywiadu Wojskowego

Nowe kamstwa w miejsce starych

Biblioteka Suby Kontrwywiadu Wojskowego Tom Pierwszy Warszawa 2007

Ku pamici ANNY ACHMATOWEJ Sumienia i Duszy literatury rosyjskiej

106 117 143

479 481 522 540 545

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

Nowe kamstwa miast starych przypisywane Annie Achmatowej

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

Trudnoci szczeglne: Dezinformacja

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

Dezinformacja w reimach komunistycznych

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

2 Wzorce Dezinformacji: Sabo i Ewolucja

Wzorzec Saboci i Ewolucji

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

3 Wzorce Dezinformacji: Fasada i Sia

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

Oficjalne przemwienia i dokumenty partyjne

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

Celowe operacje dezinformacyjne

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

Byy szef sowieckiego wywiadu w Szwecji i innych pastwach.

Wzorce Dezinformacji: Przemiany

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

Faszowanie obrazu procesu destalinizacji

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

Improwizowana destalinizacja w latach 1953-1956

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

5 Nowa doktryna polityczna i nowa strategia Dezinformacji

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

Wady otwartego prezentowania jednoci

Zalety manifestowania braku jednoci

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

Polityczne wykorzystanie destalinizacji

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH

Raport Szelepina i zmiany w organizacji

NOWE KAMSTWA W MIEJSCE STARYCH