The Journal of Contemporary Philippine Literature

The University of the Philippines Press Diliman, Quezon City

 4: The Journal of Contemporary Philippine Literature 2010 by UP Institute of Creative Writing All rights reserved. No copies can be made in part or in whole without prior written permission from the author and the publisher.

ISSN: 1908-8795

Jun Cruz Reyes

EDITOR-IN-CHIEF

Conchitina Cruz Romulo P. Baquiran Jr.

ASSOCIATE EDITORS

Vladimeir Gonzales
EDITORIAL ASSISTANT COVER DESIGN BOOK DESIGN

Pancho Villanueva Alvin E. Mancilla Eva Garcia Cadiz

PRODUCTION MANAGER

Gmino H. Abad Amelia Lapea-Bonifacio Bienvenido L. Lumbera

ADVISERS

Virgilio S. Almario Jose Y. Dalisay, Jr. Ricardo M. de Ungria Jose Neil C. Garcia Cristina Pantoja Hidalgo Victor Emmanuel D. Nadera Jr. Charlson Ong Jun Cruz Reyes Rolando B. Tolentino
FELLOWS

Romulo P. Baquiran Jr. Conchitina Cruz Mario I. Miclat

ASSOCIATES

N ILALAMAN
I NTRODUKSIYON M AIKLING K UWENTO /S HORT S TORY

vii

Into Ashes All My Lust E XIE A BOLA 1 15

Pangulong Paquito M IXKAELA V ILLALON

Ay! Kablentong M ARIO I GNACIO M ICLAT

32

T ULA /P OETRY A Letter and Other Poems A NDREW A LBERT T Y 48 49 50 51 52 53 48

A Letter A postrophe April, Already April Forwarding a Message Super Robot Romance With This Closure Comes Clearance

Tatlong Tula M ARLON H ACLA

55 55 59 63 67

Sa Unang Araw ng Pagkaligaw Sayaw sa Ikapitong Araw ng Pagkaligaw Sayaw sa Ikaapatnapung Araw ng Pagkaligaw inventory A NNE L AGAMAYO

Ang Hindi Inaasahan J ASON T ABINAS Kumusta

73 73 74 74 75 75 76 76

Kumusta Ang Hindi Inaasahan Ang Hindi Inaasahan Tapon-Tingin Troika Ars Poetica

S ANAYSAY /N ONFICTION SM Stop-Drop and Shop! C HRISTINE M ARIE L IM M AGPILE 86 77

Singkaw C HUCKBERRY P ASCUAL

Salimpusa K RISTIAN S ENDON C ORDERO

100

L ATHALAIN Rarefied Heights, Restoration, and the Rhythm Method: Some Analyses on the Mastery of Form in Francisco V. Cochings El Indio A DAM D AVID 131 120

Sa Paraiso ng mga Katha ni Efren R. Abueg R OMULO P. B AQUIRAN J R. Noong Minsang Akoy Bata sa Isang Nayon sa Gunita E DGAR B. M ARANAN

175

Amelia Lapea-Bonifacio: Teacher, Artist, and Humanitarian C ARLA M. P ACIS

219

(Un)dead Writing: Isa na Namang Taon ng Pagsusulat V LADIMEIR B. G ONZALES

229

T ALA SA MGA K ONTRIBYUTOR M GA P ATNUGOT

234 238

I NTRODUKSYON

Introduksiyon
Jun Cruz Reyes

ahil isa sa mandato ng UP Institute of Creative Writing (ICW) ang pagpapalawak at pangunguna sa panitikan ng Pilipinas sa loob man o sa labas ng unibersidad, minarapat naming

alamin at lamanin sa journal na ito kung ano na ang bago sa panitikan sa loob at labas ng Maynila, kung ano na ang ginagawa ng mga batang manunulat at pati na rin sa kung ano na ang bagong trabaho ng mga establisadong manunulat. Isang anyo rin ito ng pangungumusta na siya namang laman ng taunang workshop ng ICW sa Baguio para sa tinatawag na mid-carreer writers, silang hindi na bagito pero hindi pa rin naman matatanda sa larangan. Kumusta na ang kasalukuyang panulat? Anong laman? Anong anyo? Lagi tayong naghahanap ng bagosa balita, sa teknolohiya at maging sa panitikanpero parang sa pagkain din, na hindi natin nagugustuhang lahat ang bagong lasa. Ang hinahanap nating bago ay yung may kakaibang timpla, yung naiiba pero kilala pa rin ng dila natin; yung nga, naiiba sa pangkaraniwan at kung maaariy yung masustansiya. Parang sa uso rin, palagi tayong nag-a-update. May bago, may jologs, may retro, at may classic. O parang sa damit pangkasal, something old, something borrowed, something new. Ganoon daw sumusulong ang sibilisasyon, nasa kontribusyon ng mga bago; kahit pa sabihin ni Shakespeare na theres nothing new under the sun, na masasabi naman talagang walang bagong-bago kundi mayroon lamang mga amalgamasyon at hybridity na lumalabas pero may tradisyong pinagmulan, na nag-umpisa rin sa kung saan. Hindi

vii

rin namin hinahanap yung bago na kasiy bago lang, na para bang komoditi lang ang literatura. At ano ang bago sa pagsusulat ngayon? Sandamakmak ang maituturing na bago sa panahon ng post-modernity na walang iginagalang na canon at sinasang-ayunang estruktura. Ang dating kilalang tula ay iniaarte na bilang performance poetry, tulad ng ginagawa ni Vim Nadera. Ang lirika naman sa rap ay halos patula na, o kayay naging spoken word na, na ginagawa naman ni Lourd de Veyra, may lyrics pero walang melody. Ang melody ay nasa akompanya at wala sa kumakanta. Ang kuwentoy malayong-malayo na rin. Kung nooy iisa lamang iyon, ngayoy nag-iba, depende sa tinatarget na mambabasa ng manunulat. May kuwentong pambata, pang-young adult, erotica, fantastic etc., etc. Dati rin, ang speculative fiction ay nangangahulugan lamang ng mga kuwentong paano kung ganito kaya ang nangyari (na hindi nga iyon ang nangyari), na ngayoy mas nakabase pa sa anyo ng kuwento, na parang idinedeklarang paano kaya kung kuwento na ring matatawag ang mala-kuwentong ito? E di kuwento na rin, sabi kasi ng awtor. Ang mas pinaka-exciting ay ang nonfiction, na hindi na ang dating personal-impormal-na-sanaysay lamang kundi malanobela/ kuwento na rin ang anyo at pamamaraan ng pagkakasulat. Sa bilang ng mga isinumiteng manuskrito nakasalalay ang sagot sa aming plano at tanong. Ika ngay kung ano ang input, iyon din ang output. Higit 170 ang manuskritong natanggap namin. Sampu lamang ang magagamit, ang ibay solicited pa tulad ng mga interbyu sa lathalain. Kung bakit ganito lamang ang magagamit? Iyon lang kasi ang abot ng pinagkasiyang badyet. Para maraming mahikayat na sumali, dahil iilan lang naman ang literary journal sa Pilipinas, minarapat naming magbigay ng kaukulang premyong cash (hindi bayad) sa mapipili at ginawang refereed na rin para matiyak na laging mataas ang pamantayan, na para na ring pagkuha ng mga hurado sa kontes.

viii

I NTRODUKSYON

Sayang, gustuhin man namin, maraming hindi naisama sa isyung ito. At para pa rin mabuo ang plano sa paghahanap ng bago, tiniyak na ang lupon ng mga editor ay nagbabasa sa Filipino at Ingles at malay pa sa ibang kontemporaneong genre bukod sa espesyalidad nilang genre. Ganito rin ang pamantayang ginamit sa pagpili ng mga reader. Hanggat maaari, ginawa naming balanse ang komposisyon mula edad, personal na diskuro, pati na ang gender nila. Wala siyempreng perpektong journal. Depende ang mapipili sa bilang ng pagpipilian at sa panlasa na rin ng namimili. Gayunpaman masasabing maraming bago lalo na sa estilo. Ganito ang lumabas sa paghahanap sa konsolidadong obserbasyon ng editorial staff. Unahin natin ang maikling kuwento. Ang kuwentong Into Ashes All My Lust ni Exie Abola ay waring hinango sa journal ng mga babae sa buhay ng isang nagkakaedad na yuppie sa corporate Makati (ala Sex in the City). Pinaksa niya sa eleganteng prosa ang inseguridad ng isang may takot sa intimacy dahil sa kanyang walang katapusang emotional death (thanatos). Kaya ang biday tumatanda nat lahat pero hindi pa rin nagma-mature emotionally. Hindi naman niya kinagagalitan ang tauhang problematiko, sa halip ay naghahanap ito ng pang-unawa. Kumbagay inilalayo niya ang kanyang tauhan sa maraming stereotype sa paglalarawan sa isang lalaki. Sa kuwentong Pangulong Paquito naman ng batang manunulat na si Mixkaela Villalon, gumawa siya ng isang political satire na kakaiba. Malayo ito sa maraming kuwentong taas-kamao kapag nagpapakaprogresibo. Itoy isang modernong alamat o ang retelling ng pinagmulan di umano ng kantang pambatang Tong, tong, tong/Pakitong-kitong na ang talagang tinatalakay ay ang kasinungalingan ng mga politikong trapo lalo na sa panahon ng kampanya sa eleksiyon. At ang talagang bago sa kuwento ay ang
Ay! Kablentong ni Mario Ignacio Miclat. (Yes, may sense of humor

siya afterall, hindi na nakakaiyak ang akda nya.) May elemento ng

ix

pantastiko/speculative ang kanyang akda. Nakakatawa at witty ang hinabi niyang mundo na kilala lamang natin sa pangalan pero hindi ang talagang nagaganap doon. Gayumpamay nasasakyan natin dahil pamilyar ito sa atin. Kaya nang itinaaas niya ang hamon sa istorya, nakasusunod pa rin tayo kahit pa sabihing sandamakmak na gulo ang dooy naghahari mula sa larangang domestiko hanggang sa pambansa at maging sa global rin. Sa madaling salita, ganito po kami sa Pilipinas ngayon. Tingnan naman natin ang bago sa tula. Pansinin agad na silay pawang kabataan, kaya maasahan na agad ang hilig sa eksperimentasyon. Mga personal na tula ang nilalaman ng A letter and Other Poems ni Andrew Albert Ty. Laman nitoy ang communication gap ng dalawang nagmamahalan na may estilong stylistics na minsay e.e. cummings naman ang anyo. Kapag hindi masabi ang gustong sabihin, kailangan na iyong isulat, hindi basta sulat kundi isang malamang tula. Ang
Tatlong Tula naman ni Marlon Hacla ay prosang tula na isinulat sa

tradisyon ni Baudelaire. Kritisismo ito sa modernong pamumuhay na may absurdistang imahen sa realidad ng ika-21 siglo. Ang Inventory ni Anne Lagamayo ay nasa anyo ng isang travelogue pero hindi naman umuusad. Nasa isip lamang ng makata ang mga paglalakbay. Itinutuloy nito ang kasalukuyang gawi, ang urban confessional college poem bilang hilig ng maraming kontemporaneong makata ng Maynila, na nagmamapa ng siyudad sa pamamagitan ng pagmamapa sa sariling buhay. Ang Hindi Inaasahan ni Jason Tabinas ay maituturing na isang postmodernong bugtong gamit ang Filipino (hindi Tagalog). Pinaglalaruan nito ang lohika sa tunog tulad sa mga sinaunang bugtong at sawikain, pero sa makabagong rendisyon. Mapagbiro ang tula. Di mo matiyak kung inaano ka na ng makata, pero ikay natutuwa. Sa nonfiction, mas maraming bago. Tulad ng kinagawian sa mga postmodernong akda, ang maasahan dito ay ang hindi inaasahan.

I NTRODUKSYON

Bahala na kung saan mauuwi ang kuwentuhan. Walang canon, basta natatawa ang mambabasa kung paano nilalait ng awtor ang kanyang sarili, karanasan kaya o paligid, gayong seryoso naman ang paksa. Witty 'ika nga. Tingnan natin ang SM Stop-Drop and Shop ni Christine Marie Lim Magpile, na ang pamagat ay parody ng SM Mall. Ditoy binuhay niya ang mundo ng kanilang tindahan sa kanto pati na ang mga bumibili rito, tumatambay, at mga nagdaraan lang na napapansin ng awtor. Malaking tindahan ito kung ikukumpara sa ordinaryong sari-sari store, pero malayong-malayo sa mall at kahit sa isang mini grocery. Kahit maraming paninda, hindi ito isang botika, karinderia, at lalong hindi palengke. Bagamat ang tindahan ang mundo ng sanaysay, ang natutuhan ng mambabasa ay ang ibat ibang klase ng tao sa labas nito, mamimili man o hindi. Mas seryoso naman ang tangka ng dalawang sumunod na nonfiction, pero ganoon pa rin, nakakatuwang basahin, dahil kakaiba. Ang Singkaw ni Chuckberry Pascual at ang "Salimpusa" ni Kristian Sendon Cordero ay parehong pumaksa sa epekto ng baligtad na diaspora, ibig sabihiy ang naging buhay, hindi ng umalis kundi ng naiwang pamilya ng mga OFW na nagresulta ng pamilyang dysfunctional. Sa ang Singkaw, ipinakita ang magkakaugnay na buhay (singkaw) ng dating normal na pamilya hanggang sa dumating ang mga problema. Nahagip din nito ang pagkasingkaw ng karaniwang Pilipino sa krisis ekonomiko at ang tipikal na pagre-reformat ng mga gender roles sa pamilya ng OFW. Ang bago ditoy ang pormasyon ng bagong alyansa sa pagitan ng magama, na umiiwas sa estereotipong paglalarawan ng macho at bakla. At ang talagang kakaiba sa koleksiyong ito ay ang Salimpusa ni Sendon Kordero na mas mukhang mahabang maikling kuwento kaysa isang sanaysay. Nagawang pag-isahin ng nonfiction na ito ang kapalaran ng tao at ng pusa, mula sa larong bata ng awtor hanggang sa larong buhay ng matatanda. Dito, parallel lamang ang buhay ng tao at pusa magmula

xi

sa dumi, pakikipagtalik, at maging sa kamatayan. May mga regular na lathalain din. Nirebyu ni Adam David ang halaga ng komiks sa debate ng high art versus low art, sa akda ni Francisco V. Coching sa kanyang Rarefied Heights, Restoration, and the Rythm Method: Some Analyses on the Mastery of Form of Francisco V. Cochings El Indio. Naririto rin ang ilang interbyu sa mga muhon sa panitikan. Munting layon nitoy ang makapag-ambag sa pagtatala ng kasaysayang panliteratura para sa kapakanan ng mga mga mananaliksik at mga estudyanteng interesado sa larangang ito. Ang nadiskubre namin, ang inaakalang madaling gawin ay hindi pala. Matapos maitalaga ang magsasagawa ng interbyu, di agad iyon maipasa, kasiy kailangan pang rebisahin muna ang ininterbyu. Resulta, walang datos na ika ngay earthshaking na lumabas. Gayumpaman, napakahalaga ng mga datos na nasagap sa interbyu ni Romulo P. Baquiran Jr. kay Efren Abueg, isa sa haligi at panandang bato, sa pangkat ng nooy mga batang manunulat, na tinawag na mga Agos sa Disyerto ni Pambansang Alagad ng Sining, Bienvenido Lumbera. Ganito rin ang nangyari sa interbyu ni Carla M. Pacis kay Amelia Lapena-Bonifacio, ang itinuturing na pangunahing tagapagpundar ng tanghalang pambata at kuwentong pambata sa kontemporaneong Pilipinas, sa kanyang Amelia LapeaBonifacio: Teacher, Artist, and Humanitarian. Paano nga ba isusulat ang buhay ng mga monumento? Mukhang mas madali itong gawin kung ang manunulat mismo ang siyang mag-iinterbyu sa sarili niya, na ang resultay isang memoir, na siya namang ginawa ni Edgar B. Maranan sa kanyang Noong Minsang Akoy Bata sa isang Nayon sa Gunita. May isa pa kaming idinagdag sa Likhaan 4, itoy ang (Un)dead writing na Namang Taon ng Pagsulat na tinipon at inayos ni Vladimeir B. Gonzales. Mga pangyayari ito noong nakaraang taon na may

xii

I NTRODUKSYON

kinalaman sa larangan ng panitikan ng bansa. Nasa anyo ito ng isang year-ender. Mahalaga rin ito sa pagtitipon ng tala para sa pagbubuo ng kasaysayang panliteratura ng bansa. Pansinin na walang ibang genre dito maliban sa mga nabanggit na. Mahaba ang script ng pelikulang indie at wala ring natatanging graphic story na isinumite kung kayat kulang ang nasagap na bago. Kung gayon, ang bago ay luma pa rin? Sa dulo, bilang pagsusuma, hindi basta bago at magandang gamit lamang ng wika ang mahalaga. Hinahanap din ang mga kahulugan, tago man o hayag, na dinamitan lamang ng wika. Laman pa rin nito ang pagsasabansa ng karanasang Filipino. Dito, sa sulok na ito ng mundo, sa panahong ito. Ito lamang ang aming nakayanan. Ang mahalagay buhay at masigla pa rin ang panitikan. Panghuli, gusto kong pasalamatan ang bumubuo ng staff, sina Conchitina Cruz at Romulo Baquiran, Jr., ang aking mga coeditor, si Vladimeir Gonzales, ang editorial staff at si Eva Cadiz ang aming production manager. Naging madali, masaya, at kapaki-pakinabang ang pagsasamang ito. Salamat din kay Pancho Villanueva sa kanyang pabalat dahil nahuli niya ang hinihingi kong estado ng panitikan sa maraming wika at ang hirap pa rin sa pagsasabi ng isip, hindi sa bibig kundi sa panulat. Nasapul din ni Alvin Mancilla sa layout ang gusto ko, yung simpleng-simple lang hanggat maaari. Salamat din sa mga blind reader na siyang kumimpirma sa mga napiling akda. Higit sa lahat, salamat sa mga nagpadala ng akda. Sayang at hindi nagamit ang iba sa kadahilanang nabanggit na. Sanay patuloy kayong magsulat at huwag magsawang magpadala ng inyong mga obra sa amin sa mga susunod pang isyu. Nasa inyo ang kinabukasan ng panitikan ng bansa. Higit sa lahat, kinikilala ng editorial staff ang nagpasimuno sa paglalabas ng taunang journal na ito, si Dr. Jose Y. Dalisay ang kasalukuyan Director ng ICW.

xiii

E XIE A BOLA

Exie Abola

Into Ashes All My Lust

of us strangers ended up sitting together. She was tall and thin, even willowy, a pretty chinita with limp hair, pale skin, and a small mouth with very pink lips. When we emerged from that smelly dungeon, we sniffed our clothes at the same time and laughed, and I said, "I wonder what you smell like when you dont smell of food." In the middle of the afternoons, I would meet her sometimes at Bean & Brew in the next building. A few times, after Id put in a long day, we would bump into each other as I left the elevator and have coffee. Those after-work stops became more frequent, two or three times a week, as if wed rehearsed them. They turned into short drives to her apartment in Pasay, and at first it was quick and awkward, clothes pulled off and thrown to the floor, then groping and kissing and fondling, then thrusting and moaning, then, having caught my breath and gotten dressed, I drove home to Mandaluyong.

atty was the first. She was assistant manager in the travel agency on the first floor. We sat at the same table in the dark basement canteen one noontime when the place was full, and the two

* * * Anna worked down the street from my office. There was a supermarket in the building where she worked, and Id wait for her at the noisy and brightly-lit food court, right beside the supermarket bakery. Even today the whiff of baking bread takes me back to that time two decades ago when I would stand there eating a cheese roll while glancing at the stairwell where she would descend, her black pumps appearing first, then the gray herringbone skirt and white short-sleeved blouse, her ID clipped at the chest. In her small room in a cramped apartment she shared with two younger sisters, we would eat the rest of the cheese rolls then, fingers still sticky, take it from there. She knew I was married and didnt seem to mind. Once she stopped me, as I took my clothes off, from removing my ring. That got me going, and I let my hand roam all over her back, her leg, her breasts, letting the sharp edge of the ring leave tiny scratches on her skin. * * * Its a wonder to me now not how easily it happened, although that itself surprises me, but how tortured I was about it when it did. The throbbing in my head as I drove home, trying my damnedest not to crash the Lancer into the buses careening on EDSA in the evening traffic. Trying out excuses in my mindlong meetings, late client calls, extra work because of someone sicklatching onto one, hoping to God Vicky would believe it. She didnt suspect, I think, not for a long time. As I worked myself up higher in the office ladder, she naturally assumed that I would spend longer hours at work. Which was true, really. But maybe she had seen it coming, had known I would fall into someone elses arms because I was already sliding out of hers. * * * Clara worked in an adjacent cubicle. Once when I glanced over the low partition I caught her looking straight at me, and she quickly averted her eyes. In the narrow corridor outside leading to the restrooms, I made

E XIE A BOLA

as if I didnt see her coming out, crowded her in the passageway for a second, and brushed my open hand against her bottom. I felt her stiffen and walked on without looking back. At dinner two nights later, she let me put my hand on her inner thigh just below her skirt. Later that night, I no longer had to worry about her skirt. * * * Becky, one of our marketing supervisors, giggled too much after two beers, sounding as if the fizz was going back up. Friday nights a handful of us went over to the billiards place a few buildings away, where the beer was affordable and the barbecue was good. The others took turns at Rotation, but she and I would only watch then beg off early. She giggled too as I undressed her, especially if I took my sweet time unclasping her bra from behind, brushing my hand against her shoulder blade and breathing on her nape. The bra fell and I replaced the cups with my hands, the giggling stopped, and I pressed my hardening body against her. * * * Vicky and I managed to stay together almost a decade, probably because we had Mila, but we spent less and less time together. Eventually we stopped pretending still being interested in each other. I cleared out the spare bedroom on the second floor and turned it into my study where I would retreat after a quick dinner (if I was home early enough), put on a jazz record, and fall into my books. Vicky stayed in the living room, her briefcase open on the coffee table, and pored over legal documents with a pencil in hand for hours. When Mila peeked into my room I would send her downstairs to bug her mother. It was easier, exhilarating even, getting into bed with another woman after Vicky and I separated, after we had decided to see other people, try out other things, and in the days and weeks and months after I tried and tried and tried. * * *

When I stepped out of our house for goodshouting, suitcasesI

went straight to Winnies apartment. She worked for one of our suppliers, and when she made her presentation to me, the writers, and the sales team, explaining the intricacies of their new product line, she would glance at me not-so-furtively. It was all part of her act, but I gave her my card with my pager number on it, and later that week we were in a motel off Makati Avenue making obscene noises the whole night. * * * For a while, well-meaning friends kept inviting me to parties and other gatherings, wanting me to meet new people. Rissa and I met at an officemates birthday party. Full-bosomed Rissa, her luscious breasts against narrow shoulders and delicate neck. When we watched movies, it didnt matter what Bruce Willis or Julia Roberts did up on the screen, I spent half the time staring at her chest. In bed she liked to sit on top of me, then bend over and let those globes of succulent, exotic fruit dangle over my eager mouth. * * * When youre younger, you feel as if you expend so much energy, make such an effort, before a girl even gives you a chance. So many hours talking before shell agree to meet for coffee or a drink, then after a few more times of that its dinner or a movie, and only after several of those does she agree to go to bed with you, if she even agrees. Now that Im older its easier somehow. Maybe its because I dont look like a restless and desperate teenager. Or that I look like I can pay for dinner and buy her a nice dress. Or that Im not hung up on finding the right girl or looking for a partner for life. Often I just have to say Hello or Hi, Im Gerry before I see a flicker of interest in her eye. And maybe I dont look too bad. But to help things along I finally got into an exercise routine, which I did when I left Vicky. Ive been going to a gym ever since. * * *

E XIE A BOLA

Mariles said I looked like Lloyd Samartino, of all people. She was

our receptionist. When I got to her place, a tiny one on Remedios, the TV was on, tuned in some celebrity talk show or melodrama. When I turned it off, she stood and complained, and I said, "Why watch TV when youve got the real thing in your room?" She laughed and went for my shirt. I grabbed her blouse first and pulled it off her. I pulled a bra cup down to expose a small but pert breast and softly pinched the attentive nipple. She squirmed. When I took it between my tongue and teeth, she let out a sharp gasp. I saw a picture of the actor in the paper one day, and I chuckled and thought, yeah, I guess I do look a little like him, though I would never be caught dead watching his shows. * * * Soon after I started seeing her my boss, Esther Parohinog, VP for Yes, Miss P? I said, as I sat across from her. Ive heard from a few people that youve been seeing Mariles. I said nothing. We dont have rules against office romances, Gerry, she said, Communication, called me into her office one day.

looking austere but motherly in her cream blazer, her hair in a bun. But its not a good idea to be involved with someone who works in the same place you do. It can get complicated. Do you understand me? I nodded, not sure I did. I would prefer that you stop. But if you wont, then please, be Discreet, I said, nodding more vigorously. Dont be seen together here. Okay. We in PR and communications should of all people be keen on I nodded again.

discreet.

keeping up appearances, right?

And Gerry, she said, leaning closer, the receptionist? You do want

to go far in this firm, dont you? She leaned back again. Im retiring in two years, you know, and the board is aware of how well youve been doing. After that I ignored Mariles at work, going out of my way to avoid her, answering her curtly when she spoke to me. Once as I stepped out of the building late in the afternoon, she was there on the curb of Pasong Tamo waiting for a jeepney. She saw me before I could go back in. She gave me a look both pleading and defeated. A few weeks later, there was a new girl behind her desk, someone older, dark and plump and terribly efficient. * * * When we had guests at the firm, the job of keeping them company fell to Clara, now my assistant. Usually they were men, and Clara, whose fashion signature was a short, tight skirt above her long, stockinged legs, the better to distract from her chest flat as a board, had no trouble keeping their eyes on her. One time we had a visit from a group made up entirely of women, and Clara stuck her head in my office to ask me to join her. Why me? I asked. Because, she said, fluttering her lashes, theyll respond to a handsome guy, and I thought I heard a hint of bitterness in her voice. * * * Celine I met at a bar in a Roxas Boulevard hotel. She recognized me because I sometimes took clients there, encouraging the men to ogle the pretty waitresses, an act which somehow made them more amiable at the negotiating table. The night I was alone I took a whiff of her scent something citrusyas she bent over to put my cuba libre on the table. I asked her what it was and if I could buy her more of it. When she got off work at two in the morning I was waiting just off the lobby entrance, where I said I would be. On the drive to my condo, she unzipped me and put a hand inside my boxers. In the basement parking three floors

E XIE A BOLA

below the street I pushed her against the warm hood, pulled her panties down from under her skirt, and took her from behind. In the dim corridor on the seventeenth floor, I pushed her again, her back against the wall this time, and hitched her skirt up. Once, Celine wasnt at the bar. So I chatted up Nilda, shorter and darker with a fuller figure and a tight behind. On the drive I put my hand under her skirt, and she obliged by reclining the seat and spreading her legs. When she was spread-eagled on my bed later and I put my mouth where my fingers had been, she moaned even louder. The next time I was at the bar Celine refused to talk to me, wouldnt even look at me. Nildas smile was all milk and honey, which I lapped from that mouth of hers all night. * * * After a while I got used to pretending to be an uncle. If someone saw us together and asked, I could say it without laughing, without even thinking it was funny. And I dressed the part anyway, in my barong or coat and tie. Even when I took them out weekends to go shopping at the new malls springing up in the Ortigas area, I made sure to dress nattily, a button-down shirt plus slacks or designer jeans at least. * * * As Pauline and I shot the breeze while drinking the beer and eating the sandwiches room service brought in, she revealed that she had gone to the same Pasig high school my daughter went to. I asked her which batch she was, and if she knew Mila Villaraza. Mila was engaged and would be married in a year, at twenty-three. This girl I met at the gym, whose coltish legs descended from snug black cycling shorts, whose small round breasts I had crushed in my hands, whose thigh I had traced the contours of with my tongue, whose backside I had slapped, inside whom I had shot my load, was Milas high school classmate. In a parallel universe, there is a hotel room just like this one in which a man twice Milas age has just ejaculated inside her. I thought

of putting Pauline in a taxi right then, but I didnt. She asked why I wanted to know. I said she was the daughter of an officemate, thats all. * * * Francine was the only one who got me thinking long-term again. I met her as I checked out of a Makati hotel. She was checking in. I was lucky to bump into her, she said, because she traveled around Asia constantly. In fact, she had just arrived from Bangkok. With her long wavy hair tied behind her, she had a boyish face, but when we went up to her room after dinner and drinks, she unclasped it and let it fall all around her shoulders like a tamed beast. In the morning, I offered, without really thinking about it, to take her to the companys Boracay cottage only we VPs and the president could use. Even more surprisingly, she accepted. She looked fabulous in her red two-piece, which in resplendent sunshine made her skin seem even more lustrous. We walked the beaches for hours that weekend, and I liked to trail her by several feet, taking in the sight of her, the wide shoulders that gave her torso a swimmers taper, the athletic poise, the slim waist, the full but taut legs like a dancers. She had been on the track team in college, she said. I asked her to stand against the bedside lamp and take off her bathing suit, which she did, very slowly. She straddled me on the chair. She got down on her knees on the bed, and I knelt behind her. I flipped her onto her back and gripped her ankles high above her, then pulled out and sprayed her belly and thighs. We saw each other almost every night for a month, and when we werent in bed we talked about jazz (I loved Miles Davis, she adored Thelonius Monk), discussed books (I laughed at her sci-fi, she made fun of my crime thrillers), watched videos (I joked that she could love a movie only if it had subtitles). Then she disappeared on another of her trips, this time to check on their Taipei operation. She thanked me for

E XIE A BOLA

the wonderful time. For a year I emailed her, but her replies were short and vague and noncommittal. She had no idea when she would be back. Then I saw her at a mall in Pasig, her belly protruding from under a loose dress, her arm around a mans. Before I realized it was her, our eyes met. I thought of crossing the shiny floor and introducing myself to him, tell him how much I had loved fucking the beautiful and pregnant woman beside him, did he know that she and I had spent one glorious month fucking the days and nights away. But she averted her eyes quickly and pulled him away before I could move. I dont know how long I stood there, watching them walk farther and farther. Then I wheeled around to see display windows, the elegantly clothed mannequins crowding around me, their faces radiant in shafts of stunning light frozen in expressions of glazed happiness, and I wondered if any of them were willing to come down and take my arm and walk with me even for just the rest of the afternoon. * * * I cant believe how great you look, Dad, Mila said at the reception. I opened my suit jacket, looked down at a flat belly, and said, Im still at my college weight after all these years. Which was true. I had spent more and more time on treadmills, lifting weights, burning every trace of fat that might show on my waist, something that got harder and harder to do, but I was up to the task. I went to her wedding alone. Vicky brought Robert, with Milas permission. It took no little effort not to gloat that I was in the best shape of my life and that Vicky, despite draping yards and yards of lavender fabric over herself, despite the boyfriend many years her seniorpractically geriatriclooked every bit her age. As I sat at the presidential table in the Shangri-las cavernous ballroom, stealing furtive looks at the woman I had shared a marriage with, with whom I had produced this happy young girl beside me, the thought finally

formed in my mind: I left her because I had tired of her body. Its secrets, so tantalizing before discovery, turned utterly banal. It slowly lost its shape and firmness, its glow faded, and she refused to do anything about it. Hidden underneath the layers of lavender was a body exhausted of mystery. * * * Sharie might have been the best, ever. She was certainly the wildest. When I entered her condoshe refused to meet me anywhere elseshe went right at it. The lights already turned low, she threw off whatever flimsy thing she was wearing and charged at me in the short hallway. She unzipped my pants and pulled them down then knelt on the parquet floor and made slow love to my penis with her wet lips and tongue. Here I was, barely in the door, and this beautiful woman, all lithe and lissome, was on her knees pleasuring me as if I deserved every ounce of joy that surged through my grateful body. That was just the start of a long evening. We fucked on the couch, on the dining table, on the carpet. She went up to the window overlooking the highway and bent over, her face to the glass, an invitation to take her from behind, and I gladly accepted, thrusting hard as I could. She would moan and beg, as if nothing in the world gave her as much delight. When I said I was about to come, she flipped around and let me drizzle the warm fluid on her breasts. Then we lay together for a while, and talked and drank and smoked, then started all over. Once we slept for just an hour or two and were awakened by the dawn. She had left the curtains parted, and the darkness in the small room turned a milky blue. She got up from the bed and went over and knelt on the couch, facing the clear balcony doors that opened to the glimmering sky over Manila Bay, her ass raised to me. She gave me a sidelong look, her eyes fluttering sleep away, and said, Come here and fuck me, and with my mind still spinning from the lack of sleep, I went

10

E XIE A BOLA

over and fucked the life out of her. Early one evening, I dropped by unannounced. I heard faint noises from inside her room. I knocked. She opened the door, surprised to see me. Her lips were damp, and she had only a towel around her. We said nothing, and I thought I saw someone in the shadows behind her. I turned on my heel and left, imagining a man in the room with his pants around his ankles, Sharie putting her lips around his penis and kissing it tenderly, saying it was the best cock she had ever tasted. I walked up and down Roxas Boulevard for a few hours, breathing deeply of the stench of Manila Bay. * * * I took Aimee to a posh resort in Palawan the month I turned fifty. A fresh graduate and management trainee at a large department storeI met her when I tagged along to inspect the retail outlets of our distributorsshe spent most of the weekend sunbathing or watching TV in our room when we werent in bed. She was a tad heavy-bottomed and pear-shaped, but from the waist up she looked like a cover girl, her skin fair and clear and smooth, her breasts perfect as they strained against the triangles of her bikini top. She never got in the water but lay in a lounge chair texting on her phone or snapping photos of herself with her tiny digital camera. Even when we had sex she seemed to be posing. I told her not to take any pictures of me. When we walked together she clung to me like a fond niece, but I found that I had little to say to her. When she was in the room napping or watching TV, I sat at the bar with my Raymond Chandler and chatted up the lady bartender. Back in Manila she insisted on going to the new and expensive restaurants in Greenbelt, but I had lost my interest in eating out. New restaurants spring up every day with all sorts of cuisines and dishes to tempt you, and I used to enjoy trying them out, but I was starting to find them all the same.

11

* * * Millie, short for Millicent, looked awfully cute in a uniform. I instructed her to take it off slowly, the Mary Janes, the lacy white socks, the white blouse with the seal stitched onto the pocket, as I sat on the couch gazing at her. She knew not to remove the checkered skirt or the red tie. She knew I liked to grab and pull on them. A few times I asked her to keep all of it on. I bent her over, reached up under her skirt, and pulled down her panties. I gazed at the long, glorious legs delicately varnished with the breath of angels. I liked having her on top of me as I sat on the couch. She unbuttoned her blouse and shrugged it off, took off her bra then fed one small fragrant breast to me, then another. When I was ready to burst I pulled down on her skirt, her arms, her tie, her thin white body, impaling her more deeply, then I embraced her tightly as I shuddered and exploded. She said with a grin that she was the only one in her barkada with a boyfriend. I had gone on leave after meeting her, feigning burnout, and spent days and nights thinking of her. She liberally sprinkled abbreviations and dropped entire syllables in her text messages, to my frustration, when she let me know what time she was off, what time she would be picked up. I came down from my condo and walked the three blocks to the convenience store near the school. If there was time we went in and I bought her a sundae or a sandwich and soft drink, and we brought these with us. She was refreshingly easy to please. A few times I bought her something more expensive, like an iPod that she asked for, or colorful rain boots, one pair black with bright multicolored dots, another pink with white flowers, that I found online at Amazon. After we were doneI made it a point never to take more than an hourI walked her back, but not all the way. She often forgot to say goodbye. Then after a while she didnt respond to my texts anymore. I waited by the Ministop before class ended, but she disappeared into a blue van, where two grim-faced men sat in front, without even looking my way.

12

E XIE A BOLA

Every day for a week I waited, and the last afternoon I went into the Ministop and ate sandwiches, greasy chicken, and sundaes until it was dark out and my stomach hurt. That night a text arrived: STAY AWAY FROM
MY DAUGHTER YOU SICK BASTARD OR I WILL KILL YOU.

* * * I went back to work right after and moved condos again, this time to one along South Super Highway, a three-minute drive from work, so sometimes late at night I take my CR-V down further south, driving aimlessly, killing time. The place is large, almost two-hundred square, tastefully designed and furnishedwalls in cream and beige, dark wood furniture with russet fabricby someone who works on our showrooms and stores. Its my reward for spending more than two decades with the company, moving up, not rocking the boat, so that I can keep living the way I want. Lately Ive found it hard falling asleep, so I get up and put on some Miles Davis or Bill Evans or Monk, who sound great through the Wharfedale speakers. Or I pick up the latest Dennis Lehane, or choose a volume from my complete Elmore Leonard. But I lose interest quickly. More often than not I just sit up in bed, thinking. Thats when they come to me. All of them. Their faces and the clear lines of their bodies, their fields of skin in uncertain light, their softness under my touch. The scent, the feel of their hair on my face. They drift in and out of my mind, sending soft tremors down my hands, my sides, my thighs. My nose grows keen, sensing them near. Sometimes, between sleeping and waking I twist under the sheets expecting to encounter in the rustle of the linens a slim leg, a pale hip, a tiny hand I can take and pull to my chest, my belly, my groin. My body tenses and eases, succumbing to memories of intimacy and rapture, warm skin, gentle breath. Sometimes I wonder if these memories are real or if I have conjured them, filled in the gaps or overwritten the less memorable parts. In the mornings I go to the mirror, see the face now in its sixth

13

decade of existence. I still see the youth trapped in there somewhere, the one who fretted at the bad skin, the crooked teeth, the thought that no girl would want to have anything to do with him. The cheeks that havent fallen completely slack, the hair still thick and dark (though touched now with patches of silver), the brown eyes that Vicky said first enchanted her. (My little brown-eyed baby, she would coo.) But my skin is losing its luster. Tendrils of crows feet, the incipient wrinkles on the forehead. The softening lines of my torso, the skin loosening from the bones, despite the hours Ive spent lifting weights and pulling at cable machines, despite the many miles Ive jogged on treadmills. After the trying, the doubled and redoubled effort, the body, still clawing and scratching, winds up on the wrong end of the fight anyway. I return to the empty bed and know it will be occupied again. Someone out there I havent found yet will be willing to open herself up to this man, who it must honestly be said is still in many ways desirable. But there are fewer things to cling to now as I think of what has fallen away. And Ive been allowed, in a way, a kind of liberation. A purity of intention settles over me. Its become clear what I want. I marvel at the fire that burns in my loins, how strong it still is, after all these years. Ive stopped hoping for love or acceptance or accomplishment, and in a way Im happy, or at least clearheaded. I face whats left of my time expecting only this solitary pleasure, this pure bursting forth of bliss, this coming, coming into the moment, coming alive, though honestly, I also dread the day, the inevitable day, when it too will be taken away from me and arrayed, as if under a display case for all the world to see, with all the other artifacts of this one venial life.

14

M IXKAELA V ILLALON

Mixkaela Villalon

Pangulong Paquito

maging pangulo ng kanyang bayan. Ang bayang Pilipinas ang bayan ni Paquito. Ngunit hindi ito ang Ito ang kailangang maintindihan: maraming Pilipinas sa ibat Pilipinas na kilala natin. Ibang Pilipinas ito. ibang daigdig, sa ibat ibang uniberso, sa ibat ibang panahon at lunan. May Pilipinas kung saan ang lahat ng kalsada ay gawa sa diyamante, mayroon pang Pilipinas kung saan nagkakaintindihan lamang ang mga tao sa pamamagitan ng kanta. May Pilipinas na biniyayaan ng napakaraming likas na yaman ngunit naghihirap ang mga naninirahan dito, at Pilipinas kung saan masaya ang lahat kahit kalbo na ang mga gubat at tuyot na ang mga dagat. Maraming Pilipinas. Sa Pilipinas na bayan ni Paquito, maaaring maging pangulo ang kahit sino. Walang eleksiyon dito. Napipili ang pangulo sa pamamagitan ng pangako.

insan, may isang lalaki. Paquito ang kanyang pangalan. Napakalaki ng kanyang ambisyon. Hindi ito masukat sa anumang paraan na alam ng tao. Pangarap ni Paquito na

15

Napakahalaga ng pangako para sa bayang ito. Mayroong mahigit pitong libong isla sa Pilipinas, at 22 isla ang

lumulubog sa dagat kasabay ng paglitaw ng buwan. Sa 22 lumulubog na isla ipinatatapon ang mga tao na hindi marunong tumupad ng pangako. Ito ang kanilang kaparusahan. Sa umaga lamang sila maaaring matulog. Pagdating ng gabi at alon, abala sila sa paglalakbay sa tubig upang hindi malunod. Bawal silang lumangoy papunta sa mga islang hindi nilalamon ng dagat. Ang hindi marunong tumupad ng pangako, walang katiyakan sa * * * Hindi ipinanganak na sinungaling si Paquito. Tama ang pagpapalaki sa kanya ng kanyang mga magulang. Tinuruan siya ng magagandang asal at mabuting pakikitungo sa kapuwa-tao, pero likas na pilyo si Paquito. Likas na pilyo ang mga Filipino. Maging ang mga diyos at diyosa ng Pilipinas ay pilyo, kung kaya hiniwa-hiwalay nila ang mga nilikhang isla sa bayang ito. Kaya rin manaka-naka ang pagbagyo, paglindol, at pagsabog ng bulkan. Mahilig kasing magbiruan ang mga Pilipino, at kung minsan, binibiro din ng mga diyos ang tao. Likas na mapagbiro ang mga tao sa Pilipinas. Iisa lang ang batas dito tungkol sa biruan. Biruin na ang lasing, huwag lang ang bagong gising, wika ng matatanda. Ito ang batas. Ang kaparusahan para sa sinumang bibiro sa bagong gising ay ang pagkalabog ng kapitbahay sa madaling araw. Sapat nang pagpapahirap ang isang buwang ginugulat ang ulirat. Pagkatapos ng isang buwang udlot na tulog, inaasahang natutuhan na ang leksiyon hinggil sa pagbibiro. Balikan nating muli si Paquito at ang kanyang malaking ambisyon. Isang araw, nagpunta si Paquito sa Palengke ng Pilipinas, kung lupang tinutuntungan, wika ng matatanda. Ito ang batas ng bayan.

saan pinakamarami ang tao. Maingay dito, magulo. Dito ang pulso ng bayan. Ito ang buhay na ekonomiya.

16

M IXKAELA V ILLALON

Masigla ang kalakalan sa palengkeng ito, ngunit walang nagpapalitan

ng pera. Walang pera sa Pilipinas na ito, pero wala ring mahirap o kapus-palad. Sa palengkeng ito, ang lahat ay nabibili sa pamamagitan ng pangako. Halimbawa: Ikakasal si Jakob sa kanyang mahal sa susunod na linggo. Nais

niyang bigyan ang sinisinta ng isang bagay na magsisilbing simbolo ng kanilang pag-ibig. Nagpunta siya sa palengke upang maghanap ng regalo. Ako si Jakob. Ano iyan? tanong ni Jakob nang may nakita siyang Ako si Kayo. Ito ay isang kabibeng nahanap ko sa tabing-dagat bagay na gustong bilhin. habang hinihintay ang asawa kong bumalik mula sa laot, pakilala ng babae. Nagustuhan ko ang kulay nito kaya inisnis ko at ginawang singsing. Gusto mo ba nito? alok ni Kayo kay Jakob. Gusto ko, sagot ni Jakob. Anong gagawin mo rito? tanong ni Kayo. Kung sisirain mo

ang aking likha, o pagtatawanan, o gagamitin sa masama, hindi ko ito ibibigay sa 'yo. Pangako, hindi ko gagawin ang mga yan, sabi ni Jakob. Nais kong ibigay ang singsing na iyan sa aking minamahal. Ikakasal kami sa susunod na linggo. Ngumiti si Kayo dahil katanggap-tanggap sa kanya ang dahilan ni Jakob. Sa yo na itong singsing kung may maibibigay kang katumbas ng aking nilikha. Wala akong dala ngayon maliban sa suot kong damit at sapatos. Pero bukas makalawa, makatatanggap ako ng isang sako ng mais. Ipinangako sa akin ng kapatid ko, paliwanag ni Jakob. Kung ibibigay mo sa akin ang singsing na gawa mo, ipinapangako kong hahatian kita sa matatanggap kong mais.

17

Mangingisda ang asawa ko, sabi ni Kayo. Matagal na rin kaming

hindi nakakakain ng mais. Ibinigay niya kay Jakob ang singsing. Maligayang pagbati sa iyo at sa iyong sinisinta, kaibigang Jakob. Aasahan ko ang mais bukas makalawa, sabi ni Kayo. Nagkamayan sila at naghiwalay ng landas. * * * Ganito ang kalakaran sa palengke ng Pilipinas. Araw-araw, libolibong tao ang nanunumpa at nangangako dito. Lahat ay may panatang tuparin ang kani-kanilang mga pangako kung ayaw nilang mapatapon sa mga islang nawawala. Habang patuloy ang kalakaran sa Palengke, pumili si Paquito ng magandang lugar sa pusod nito. Sa lugar na ito, nagsimula siyang magtayo ng entablado. Malaki ang entablado, mataas. Gumamit si Paquito ng kahoy, lubid, pako, at martilyo. Maghapon niyang pinaghirapan ito hanggang sa magawa ang entablado. Nang matapos ang entablado, inakyat ito ni Paquito. Mula sa kanyang kinatatayuan, nakita niya ang lawak at dami ng mga kababayan niyang nasa Palengke. Bayan ko, bayan ko, pahayag ni Paquito mula sa kanyang entablado. Sumanib sa hangin ang kanyang boses, tinangay ng bugso at ipinaabot sa lahat ng kayang makinig. Gusto kong maging pangulo ninyo. Magtiwala kayo sa akin. Ipaubaya sa akin ang pamumuno sa Pilipinas, at ipinapangako ko na hindi kayo magsisisi. Umiling-iling ang mga nakikinig. Ang iba sa kanila ay natawa. Hindi ganyan kadali maging pangulo, Paquito, sabi ng isa niyang kababayan. Napakalawak ng iyong pangako. Ang huling pangulo ay nangako ng pagsikat ng araw sa bawat umaga, at paglubog nito sa bawat gabi. Hindi pa siya nabibigo sa kanyang pangako, kaya nananatili siyang pangulo. Ang pangulong nauna sa kanya ay nangako ng ulan sa tag-ulan, at init sa tag-init, sabi ng isa pang taumbayan. Natanggal siya sa

18

M IXKAELA V ILLALON

kanyang pagkapangulo nang dumating ang taon na walang bumuhos na ulan. Natuyot ang mga ani. Ipinatapon ang pangulong iyon sa mga nawawalang isla. Bago pa iyon ay ang pangulong nangako ng maraming araw ng Itanim sa lupa ang pangulong iyon, sumpa ng isa pa. Walang Nagkamot ng ulo si Paquito habang nagdiskusyon ang kanyang mga bakasyon, sambit ng isa pang Pilipino. Naalala ninyo ba siya? naidulot sa atin ang kanyang pangako. kababayan. Kailangan ni Paquito ng pangakong hindi mapapantayan. Gustong-gusto niyang maging pangulo. Ipinapangako ko sa inyo, aking mga kababayan, pahayag muli ni Paquito. Kung tatanghalin ninyo ako bilang pangulo, wala nang babangungutin pa sa Pilipinas, magpakailanman. Dumura sa lupa ang ilang matatanda. Ang iba naman ay nagmura. Bawiin mo ang iyong pangako, Paquito, payo ng mga siyentista ng bayan. Hindi mo iyan matutupad. Wala sa kapangyarihan mo ang pananaginip ng tao. Mag-isip ka nga, Paquito, sambit ng mga babae ng bayan. Sakaling bangungutin ang isa sa amin mamayang gabi, bukas na bukas ay ipapatapon ka sa mga nawawalang isla. Kailangan namin ng pangulo na pinag-iisipan ang sasabihin bago magbuka ng bibig. Binabawi ko, dagling sinabi ni Paquito. Ayaw niyang matapon sa mga nawawalang isla. Ngunit nauubusan na siya ng maipapangako at gustong-gusto niyang maging pangulo ng Pilipinas. Bayan ko, ipinapangako ko, kung tatanggapin ninyo akong pangulo ng Pilipinas, sasayawan ko kayo ng nakatutuwang sayaw araw-araw. Ngunguya ako ng bubog, kakain ng apoy. Ipapasok ko ang aking ulo sa bibig ng leon hanggang sa bilang na sampu. Pangako. Kahit ano, para lang matuwa kayo. Malakas ang tawanan sa buong Palengke. Dumadagundong ang halakhak ng lahat ng nakarinig. Akala ni Paquito na nawili na niya

19

ang kanyang mga kababayan, ngunit hindi pa rin sila kumbinsido na karapat-dapat si Paquito na maging susunod na pangulo. Kababayang Paquito, sabi ng mga batang Pilipino na nakikinig. Maging silang mga musmos ay kasama sa usapan sapagkat bayan din nila ang bayang ito. Ang anumang binhi na itatanim sa lupa ngayon ay gubat nila paglaki. Nagkakamali ka yata. Ang kailangan namin ay pangulo at hindi payaso. Mag-isip ka pa ng ibang pangako. Wala na akong maisip! hiyaw ni Paquito. Hindi siya ang pinakamatalino sa bayang ito, pero malaki ang kanyang ambisyon. Paano ko malalaman kung anong pangako ang magugustuhan ninyo? Naupo si Paquito sa isang sulok at nagmukmok. Natahimik ang bayan, nag-isip. Mula sa pinakamatanda hanggang sa pinakabata, nagmuni-muni. Naantala ang kalakaran sa Palengke dahil mahalagang usapin itong pinag-iisipan nila, at ang bawat mamamayan ay may responsabilidad na tuunan ng pansin kung paano malalaman ang problema ng kanilang bayan. Matapos ang ilang minutong katahimikan, sa wakas may nagsalita. Itanong mo kaya sa amin kung ano ang kailangan namin? mungkahi ng mga magsasaka ng bayan. Natakot si Paquito nang marinig ang boses ng magsasaka. Magaspang ito, namamalat. Para bang nanggagaling mula sa malalim na lungib. Tila matagal nang hindi nagagamit, o hindi napakikinggan. Lalong nasindak si Paquito nang masipat ang mukha ng nagsalita. Malalim ang mata ng mga magsasaka, matindi kung tumitig. Hindi makatingin nang diretso si Paquito sa mga ito. Natatakot siyang makita ang sariling nakasalamin sa mga mata nila. Tama, sabi ni Paquito. Aalamin ko ang kailangan ng aking mga kababayan. Kapag kilala ko na ang aking bayan, ang kanyang hangarin at hinaing, babalik ako sa entabladong ito at mangangako muli. Babalik ako rito upang maging pangulo ng bayan ko. Bumaba si Paquito mula sa entablado. Nagpatuloy ang ingay, buhay, at kalakaran sa Palengke.

20

M IXKAELA V ILLALON

Tatlong araw si Paquito sa Palengke, nakikinig sa mga usap-usapan

ng kanyang mga kapwa-Filipino. Pinakinggan niya ang kanilang mga kuwento. Nakausap niya ang mga tao. Isa-isa niyang inalam ang mga pangangailangan ng kanyang mga kababayan. Pagkatapos ng tatlong araw, inakyat muli ni Paquito ang kanyang entablado. Abot-tenga ang kanyang ngiti. Bayan ko, bayan ko, deklara ni Paquito. Muli, nakinig ang mga Pilipino sapagkat dinala ng hangin ang mga salita ni Paquito hanggang sa pinakamalalayong sulok ng Palengke. Nais kong maging pangulo ninyo. Magtiwala kayo sa akin. Pangangalagaan ko ang Pilipinas. Ano ang maipapangako mo sakaling tanghalin ka naming pangulo, Nangangako ako, sabi ni Paquito. Kung inyong mamarapatin, Paquito? tanong ng isang matanda. kapag ako ay naging pangulo, pangako kong magkakaroon ng bubong sa ibabaw ng bawat ulo ng bawat Filipino. Aking mga kaibigan, kung tatanggapin ninyo ang aking hangarin, pangako kong may kanin sa bawat pinggan. Bayan ko, kapag ako na ang pangulo ninyo, ang sinumang tatapak sa loob ng pamamahay ko ay aking pakikinggan. Nagdiskusyon ng mga taumbayan tungkol sa narinig nilang mga pangako ni Paquito. Para silang mga bubuyog na may pinagaawayan. Pinagtalunan ng mga tao kung kaya ni Paquitong tuparin ang kanyang mga pangako, dahil totoo nga na ang mga nabanggit niya ang kailangan ng Pilipinas: tirahan para sa lahat, pagkain para sa lahat, at ang pagkakataong mapakinggan ng pinuno ang mga problema ng karaniwang mamamayan. Katanggap-tanggap para sa amin ang iyong mga pangako, wika ng matatanda ng bayan. Ano ang maipapangako mo, Paquito, kung hindi mo matupad ang iyong mga pangako? Tamaan sana ng kidlat ang bahay ko, aking kababayan, sumpa ni Paquito. Mangitim pa lalo ang aking balat at mukha sa kahihiyan kung hindi ko matupad ang aking mga pangako. Umurong sana ang

21

tubo ng aking mga daliri at hindi ko na magamit muli ang aking mga kamay. Gumapang sana ako sa aking tiyan habambuhay. Pangako ba 'yan, kababayang Paquito? tanong ng mga bata. Peksman, sagot nito. At sa araw na iyon, nakamit ni Paquito ang kanyang ambisyon na Lumipas ang panahon. Maayos ang daloy ng buhay sa Pilipinas na pinamumunuan ni

maging pangulo ng bayan niyang Pilipinas.

Pangulong Paquito. Sa umaga, sinusuroy niya ang mga palayan, kinakamusta ang mga magsasakang nagbubungkal ng lupa. Sa tanghali, binibisita niya ang mga paaralan kung saan hinuhubog ang talino ng mga batang Filipino. Sa hapon, dumadaan si Pangulong Paquito sa Palengke upang makinig sa usap-usapan at pulso ng bayan. Pagdating naman ng gabi, sa gubat at kabundukan nagpupunta si Paquito upang pakinggan ang mga puno, ang bato, ang bulong ng batis. Maging ang mga damo sa kanyang paanan at ang hangin na humahalik sa kanyang tenga ay kailangang pakinggan ni Paquito, sapagkat ang mga ito ay parte rin ng bayang Pilipinas. Pangulong Paquito, sabi ng isang babae minsan nang mapadaan ang pangulo sa Palengke. Kailan ninyo tutuparin ang una ninyong pangako? Nagkamot ng ulo si Paquito. Hindi siya likas na masama, ngunit hindi pala ganoon kadali tumupad ng mga pangako ng pangulo. Ninais niya sanang ipagpaliban ang pagtupad sa mga pangako niya. Malapit na, sagot niya sa babae. Ngunit malapit na rin ang panahon ng tag-ulan, wika ng isang lalaki. Kakailanganin namin ng matitirahan upang hindi magkasakit ang aming mga anak, at kailangan namin ng imbakan ng ani para hindi mabulok ng tubig ang palay. Kapag hindi mo matupad ang iyong pangako, Pangulong Paquito banta ng matatanda sa Palengke.

22

M IXKAELA V ILLALON

Alam ko, alam ko. Sa mga islang nawawala ang bagsak ko,

balisang sagot ni Paquito. Tila wala na siyang lusot ngayon. Kailangan nang tuparin ang pangako. Bigyan ninyo ako ng dalawang araw, mga kapatid. Magkakaroon ng bubong sa ibabaw ng bawat ulo bago dumating ang tag-ulan. Lumikas si Paquito mula sa Palengke para mag-plano. Dalawang araw ang dumaan. Tinupad ni Paquito ang kanyang Sa loob ng dalawang magdamag na iyon, nagtayo si Paquito ng pangako. mga bubong para sa bawat pamilyang Pilipino gamit ang pinagtagpitagping dahon ng nipa. Ikinabit niya ang mga bubungang nipa sa apat na kawayang nakatukod sa lupa. Wala siyang ginawang pader ni sahig dahil hindi naman niya ipinangako ang mga iyon. Simpleng bubungan lamang para sa bawat mamamayan niya. Ano iyan? dismayadong tanong ng mga kababayan ni Pangulong Bubong, masayang sagot ni Paquito. Sa ibabaw ng bawat ulo. Paquito nang makita ang mga ginawa niyang bubungang nipa. Naupo siya sa lupa sa ilalim ng nilikha niyang bubungang nipa upang ipakita kung paano ito gagamitin. Hindi ito tirahan, malungkot na sabi ng mga binata. Sinuri nila Wala akong ipinangakong tirahan, paliwanag ni Pangulong Tatangayin ito ng bagyo, sabi ng mga babae. Nagkamot ng ulo si Pangulong Paquito. Wala akong magagawa ang mga kawayang nakatukod lamang sa mababaw na lupa. Paquito. Nangako ako ng bubong, heto ang inyong bubong.

doon. Hindi kayo masaya sa aking likha, pero tinupad ko ang aking pangako. Ako ay pangulong iisa ang salita. Hindi ninyo ako matatanggal sa posisyon, ni maipapatapon sa mga islang nawawala. Kung ayaw ninyo ng mga bubungang ginawa ko para sa inyo, lumikha kayo ng bago. Basta tinupad ko ang aking unang pangako. Akoy uuwi na sa aking tirahan dahil parating na ang ulan, paalam ni Paquito. Iniwan

23

ng Pangulo ang mga kababayan niya roon. Dumating ng buong bagsik ang panahon ng tag-ulan sa bayang Pilipinas. Komportable si Paquito sa kanyang tirahan, habang sa labas ng kanyang bahay, tinangay ng bagyo ang marami sa kanyang mga ginawang bubungang nipa. Maraming mag-anak ang naligo sa walang humpay na ulan. Ang mga bubungang hindi natangay ng hangin ay wala ring silbi, sapagkat walang pader na depensa laban sa bagyo. May bubong man ang mga tao, basang-basa pa rin sila. Nagkasakit ang mga bata. Nabulok ang mga ani. Minura ng mga tao ang pangalan ni Paquito, ngunit hanggang doon lang ang kaya nilang gawin. Mahina man ang mga bubungang ginawa ni Paquito, tinupad pa rin niya ang kanyang pangako. Wala siyang batas na nilabag. Kaya nanatili si Paquito bilang pangulo ng bayang Pilipinas. Nang matapos ang panahon ng tag-ulan, nanumbalik ang takbo ng karaniwang araw ni Pangulong Paquito. Nagpunta siya sa mga palayan at mga paaralan, sa Palengke at mga bundok, ngunit hindi na kasing init ang pagtanggap ng mga tao sa kanya. Minsan, nang nasa Palengke si Pangulong Paquito, may lumapit na isang bata. Pangulong Paquito, kalian mo tutuparin ang ikalawa mong pangako? Ang kanin sa bawat pinggan. Nagugutom na kaming mga mamamayan mo. Nabalisa si Pangulong Paquito dahil napansin niyang nakikinig ang taumbayan sa usapan nila ng bata. Malapit na, sagot ni Paquito. Tutuparin ko ang sinabi ko, pangako. Kailan pa? tanong ng matatanda. Parating na ang panahon ng Hindi naman masisira iyon kung mayroon tayong tamang lugar na taggutom, at nasira ng bagyo ang aming mga ani. imbakan ng ani noong panahon ng tag-ulan, sabi ng mga taumbayan na may tanim na galit kay Pangulong Paquito.

24

M IXKAELA V ILLALON

Bayan ko, bayan ko, sabi ni Pangulong Paquito. Magtiwala

kayo sa akin. Ako ang inyong pangulo, hindi ba? Tutuparin ko ang aking pangako, tulad ng pagtupad ko sa nauna. Wala kayong dapat ikabahala, sabi ni Paquito na nakangisi dahil mayroon na naman siyang plano. * * * Ilang buwan ang lumipas at dumating ang panahon ng taggutom. Nasira ng ulan ang ani ng mga tao, kaya kaunting sako ng bigas na Tinupad ni Paquito ang kanyang ikalawang pangako. lang ang natira sa panahon ng tag-gutom. Nangako si Paquito ng kanin sa bawat pinggan. Kung hindi niya ito tutuparin, ipatatapon siya sa mga islang nawawala. Ano yan? dismayadong tanong ng taumbayan nang makita ang Kanin, sabi ni Pangulong Paquito. Sa bawat pinggan, tulad ng nakahanda sa hapagkainan. ipinangako ko. Sa bawat pinggan na nakahanda, may tigtatlong butil ng kanin. Kulang pa sa isang subo ito, sabi ng mga bata. Paano kami magPaano kami magtatrabaho sa palayan kung kumakalam ang Paano kami papalaot para mangisda kung wala kaming lakas magPuro kayo reklamo, sambit ni Pangulong Paquito. Tinupad ko Hindi mapapawi ng katiting na kanin na iyan ang gutom namin, Wala akong ipinangakong ganoon, sabi ni Pangulong Paquito. aaral sa paaralan kung iyan lang ang kakainin namin araw-araw? sikmura? tanong ng mga magsasaka. sagwan? tanong ng mga mangingisda. ang pangako ko. Heto ang kanin sa bawat pinggan, nakikita ninyo. sabi ng mga babae ng bayan. Hindi ko ipinangakong mawawala ang gutom sa Pilipinas. Ang sabi ko ay kanin, at heto ang kanin. Kung ayaw ninyo nito, huwag ninyong kainin. Basta ako, iisa ang salita. Tumutupad sa pangako. Hindi

25

ninyo ako maipapatapon sa nawawalang mga isla ni mapatalsik sa pagkapangulo. Ako pa rin ang pangulo ng bayan ko. Ngayon, akoy uuwi na para maghapunan. Magandang gabi sa inyong lahat, sabi ni Pangulong Paquito at nilisan niya ang lugar na iyon. * * * Dumating ang panahon ng taggutom sa bayang Pilipinas. Sapat ang pagkain ni Pangulong Paquito sa kanyang tirahan, habang sa labas nito, ramdam ng lupa ang kolektibong atungal ng sikmura ng taumbayan. Umiiyak sa gutom ang mga sanggol at maliliit na bata. Sa palayan at karagatan, lumalagok ng hangin at tubig ang mga magsasakat mangingisda para lang magkalaman ang tiyan. Ang kababaihan ay humabi ng mga kuwentot kanta, para mabaling sa iba ang atensiyon at hindi maisip ang pagkalam ng sikmura. At araw-araw, nakahanda sa hapag-kainan ng mga mamamayan ang palatandaan ng pagtupad ni Pangulong Paquito sa kanyang pangako: tigtatlong butil ng kanin sa bawat pinggan. Tila insulto sa mga gutom na mamamayan. Dahil walang makain, tanging usap-usapan ang hapunan ng mga Kailangan matanggal sa pagkapangulo si Paquito, wika ng mga Paano pa? tanong ng matatanda. Tinupad niya ang kanyang mga Pilipino. lalaki ng bayan. pangako. Wala siyang batas na nilabag. Mahalagang sumunod tayo sa sarili nating batas. Hindi tayo mga barbaro tulad ng mga nabubuhay sa nawawalang mga isla. Tayoy minamangmang, malungkot na wika ng kababaihan. Kausapin natin nang maayos ang Pangulo, mungkahi ng mga Inuunggoy ng sarili nating kababayan. bata. Hindi ba ang sabi ni Pangulong Paquito, pakikinggan niya ang sinumang lumapit sa kanya? Magpunta tayo sa kanyang bahay. Kausapin natin ang ating kababayan. Nagtungo ang ilang mamamayan sa bahay ni Pangulong Paquito

26

M IXKAELA V ILLALON

upang kausapin siya. Nang makarating doon, nagulat sila sa nakita. Ano iyan? dismayadong tanong ng mga tao, namamanghang Pader, natutuwang sagot ni Paquito mula sa balkonahe ng nakatingin sa bahay ni Paquito. kanyang bahay. Napakataas na mga pader, mga dalawampung dipa ang taas, nakapalibot sa buong pamamahay ko. Sinabuyan pa ng langis ng niyog para imposibleng akyatin. Pangulong Paquito, sigaw ng mga tao sa baba ng kanyang bahay. Tinakpan ni Pangulong Paquito ang kanyang mga tenga. Mali Kailangan mo kaming pakinggan. Nais lang naming makipag-usap. kayo, mga kababayan. Hindi ko kayo kailangang pakinggan. Umalis na kayo riyan dahil maingay kayo, at ayoko ng ingay. Ngunit, Pangulong Paquito, sigaw ng mga mamamayan. Ipinangako kong pakikinggan ko ang sinumang tumapak sa loob Nangako kang pakikinggan mo kami! ng pamamahay ko, paalala ni Paquito. Tutuparin ko ang pangakong iyon. Pero ito ay kung may makatatapak sa loob ng bahay ko. Kaya ako nagtayo ng matataas na pader sa paligid ng aking bahay. Akoy pangulo na iisa ang salita. Ngayon, umalis na kayong lahat. Imposibleng maakyat ninyo ang aking mga bakod. Sinasayang ninyo lang ang oras ko, sabi ni Pangulong Paquito bago pumasok ng kanyang bahay. At kahit na ano pang sigaw ng taumbayan ay hindi makatagos sa matataas at makakapal na pader na nakapaligid sa bahay ni Paquito. Kumalat sa buong Pilipinas ang balita ng ginawang pagtaboy ni Pangulong Paquito sa mga naghangad makapasok sa bahay niya. Ito ang usap-usapan sa Palengke ng bayan. Itong huling ginawa ni Paquito, kasama ng pagtupad niya sa dalawang naunang pangako, ay itinuring hindi katanggap-tanggap ng mga tao sa bayang Pilipinas. Mainit ang talakayan. Sa unang pagkakataon, ang ingay sa Palengke ay walang kinalaman sa kalakalan. Pagkagat ng hapon, kumonti ang mga tao sa Palengke. Lumipat ang lahat sa labas ng bahay ni Paquito.

27

Bakit kayo nandiyan? sigaw ni Paquito mula sa kanyang

balkonahe. Ang kanyang balkonahe ay katulad ng entabladong itinayo niya noong siyay nangangampanyang maging pangulo. Mula sa kanyang kinatatayuan, nakikita niya ang dami at lawak ng tao sa labas ng kanyang mga pader. At ang boses niya ay sumasanib sa hangin, tinatangay ng bugso para marinig ng mga tao sa baba. Wala ba kayong mga trabaho? Nais ka naming kausapin, Pangulo, sagot ng mga binata sa labas ng pader ng bahay ni Paquito. Bumaba ka nang marinig mo ang aming boses. Ayaw kong bumaba, sagot ni Paquito. Natatakot ako. Napakarami Walang dapat ikatakot ang taong walang sala, Pangulong Paquito, ninyo at iisa lang ako. Sasaktan ninyo ako. sabi ng matatanda ng bayan. Kung naniniwala ka sa iyong puso na wala kang ginawang mali, bababa ka sa iyong bahay at makikipagkita sa amin. Kami ay iyong mga kababayan. Nais ka lang namin kausapin. Ngunit nakaramdam ng matinding takot si Paquito sapagkat alam niyang gumawa siya ng mali sa kanyang mga kapuwa. Hindi ako bababa, sagot niya sa mga kababayan niya sa labas ng kanyang bahay. Wala akong sala. Tinupad ko ang mga pangako ko. Wala akong nilabag na batas. Ako ay pangulo na iisa ang salita. Hindi ninyo mababawi sa akin ito. Hindi ninyo ako maipapatapon sa nawawalang mga isla. Malakas ang boses ni Paquito. Sumanib ito sa hangin. Ipinaabot ng bugso sa pinakamalalayong sulok ng bayan. Hindi lamang ang tao ang nakarinig, kundi pati ang mga puno at bato. Si Paquito ang bulong-bulungan ng batis, ang lawiswis ng damo. Umabot hanggang sa pandinig ng pilyong mga diyos at diyosa ng bayan ang pinagsasabi ni Paquito. Mapagbiro ang isang ito, wika ng mga engkanto at lamang-lupa, silang mga hindi nakikita at nagtatago sa likod ng mga anino. Mahusay magpaikot ng salita.

28

M IXKAELA V ILLALON

Mapagbiro rin naman tayo, wika ng mga diyos at diyosa ng bayan.

Narinig natin ang mga salita ng Pangulo ng mga tao ng bayan natin. Narinig nating manggaling sa sarili niyang bibig ang kanyang sumpa. Halika, biruin natin ang Pangulong ito, hagikgik nila. Balikan natin si Pangulong Paquito, nakatayo sa balkonahe ng bahay niyang pinalilibutan ng matataas na pader. Nakapalibot naman sa kanyang pader ang mga taumbayan, kinakalampag ang bakod ni Paquito, nananawagang bumaba ang pangulo at makipag-usap sa kanila. Sa puntong iyon, naisipan ng mga diyos at diyosa ng bayan na biruin ang pangulo gamit ang sarili niyang pangako. Hiniwa ng kidlat ang kalangitan ng bayang Pilipinas. Hinataw nito ng malakas ang mga pader na nakapalibot sa bahay ni Pangulong Paquito. Bumagsak ang mga pader, naging abo at buhangin ang semento. Tinangay ito ng hangin sa malalayong dalampasigan. Sumugod paloob ng bahay ni Paquito ang mga taumbayan. Sa takot niya, nagtago sa isang sulok si Paquito. Hindi niya makuhang tumingin sa mga mata ng mga taong niloko niya. Nahihiya siyang makaharap ang kanyang mga kababayan. Sa kanyang kahihiyan, nangitim ang ang balat at mukha ni Paquito. Tinakpan ng kanyang mga kamay ang kanyang mukha, ngunit umuurong ang tubo ng mga daliri niya. Nararamdaman ni Paquito na lumiliit siya, dumadapa sa lupa. Hindi siya makagalaw maliban sa paggapang sa kanyang tiyan. Ano iyan? nagtatakang tanong ng mga Pilipino nang makita ang Ako ito, sagot ni Paquito. Ako ang pangulo ninyo. Iisa ang aking Nilinlang mo kami, Paquito, wika ng matatanda ng bayan. Dahil nangyari sa kanilang pangulo. salita. Tinupad ko ang aking mga pangako. doon, ipapatapon ka namin sa mga nawawalang isla. Hindi ka na maaaring bumalik sa mga lupaing ito magpakailanman. Itinapon ng mga tao si Paquito sa dagat. Lumangoy si Paquito patungo sa mga nawawalang isla. Doon, ikinuwento niya sa mga

29

taong hindi marunong tumupad ng pangako ang nangyari sa kanya. Maniwala kayo sa akin, mga kababayan, sabi ni Paquito. Ako ay pangulo pa rin ng bayan nating Pilipinas. Tinupad ko ang aking mga pangako. Wala akong nilabag na batas. Naniniwala kami sa iyong kuwento, Pangulong Paquito, sabi ng matatanda ng mga nawawalang isla. Kaya nga hindi ka maaaring manatili sa aming mga isla. Ang mga ito ay para lamang sa mga hindi tumutupad ng pangako. Tinupad mo ang mga pangako mo. Hindi ka maaaring manirahan dito. Itinaboy nila si Paquito sa dagat. Hindi ito makatarungan! hiyaw ni Paquito. Hanggang dagat at dalampasigan lamang siya maaaring pumunta dahil itinaboy siya ng kanyang mga mamamayan. Tinupad ko ang lahat ng aking mga pangako. Wala akong nilabag na batas. Ako pa rin ang pangulo ng bayang ito. Itinaas niya sa langit ang kanyang mga kamay na walang daliri at sumigaw. Gusto ninyo ng pangako? Heto ang pangako ko. Ipinapangako ko, aking mga kababayan, na magbabalik ako balangaraw. Babalik ako at babawiin ko ang kinuha ninyo mula sa akin. Ako ang pangulo ng bayang ito. Tinutupad ko ang pangako ko. Iisa ang aking salita. Sumanib sa hangin ang boses ni Paquito. Tinangay ng bugso ang * * * Narinig ng mga tao ang huling sumpa ni Paquito. Narinig nila ang Hindi maaaring bumalik sa mga lupaing ito si Paquito, wika ng pangako niyang pagbabalik. matatanda ng bayan. Manloloko siya ng kapuwa. Kapag nakita ninyo siya, kailangan siyang hulihin agad. Babasagin natin ang kanyang mga buto. Kakainin natin ang kanyang laman. Ito ang kanyang kaparusahan. Ibinigay sa mga bata ng bayan ang tungkulin na libutin ang mga tabing-dagat araw-araw. Ito ang desisyon ng matatanda dahil magaan kanyang mga salita.

30

M IXKAELA V ILLALON

pa ang mga responsabilidad ng mga bata. Pagkatapos ng pag-aaral sa eskuwela, kailangan magtungo ang mga bata sa mga dalampasigan. Doon, maaari silang maglaro. Habang naglalaro, binabantayan din nila ang dagat. Kapag nakita nila si Paquito, inatasan ang mga bata na hulihin siya at ipagbigay-alam sa mga nakatatanda ng bayan. Tulongtulong ang mga tao upang siguraduhing hindi maulit ang ginawang panloloko ni Paquito. Araw-araw nagtutungo ang mga bata ng bayang Pilipinas sa mga dalampasigan. Doon sila naglalaro. Doon sila kumakanta. Sumasanib sa hangin ang boses ng mga bata. Tinatangay ng bugso para marinig ng lahat: Tong, tong, tong, tong Paquito-quitong alimango sa dagat Malaki at masarap Mahirap mahuli Sapagkat nangangagat.

31

Mario Ignacio Miclat

Ay! Kablentong

pinanganak ako sa dagat noong mag-umpisang umihip ang amihan. Nakita kong nagtatalunan ang malalaking isda. Pating! sigaw ko mula sa kubyerta ng barko. Akala ko, basta

malaking isda, puwede nang tawaging pating. Hindi yun pating. Kinorek ako ni Mama. Butanding ang tawag Nahilo si Mama sa katitingin sa along nilalabasan ng sari-saring dun sa mga higanteng isdang yon. isda. Ito ang pinakamahaba niyang pagbibiyahe mula sa bayan niyang Marikina. Pumasok siya sa cabin. Lumakad ako patungong gilid ng kubyerta para mas makita ko nang malapitan ang mga butanding. Malakas ang hangin sa gilid ng barko. Hinihipan akong pataas. Pilit kong inabt ang nakalundong kadena. Ang sarap ng feeling nang lumutang ang aking paa. Para akong nasa sinapupunan muli ni Mama. Hinablot ako ng kapitan ng barko, sabay sigaw. Gardemit! Children must always be accompanied by adults. May mga hanggahan na di dapat puntahn. Ayan tuloy, na-hostage ako ni Kamlon.

32

M ARIO I GNACIO M ICLAT

* * * Dumaong ang barko sa pantalan ng Ozamiz City. Pagbaba, naupo ako sa talaksan ng mga maleta. Gutom na gutom ako. Ang tagal dumating ni Papa. Alam naman ng Papa mo na itong araw na ito ang datng natin, di ba? Tanong ni Mama kay Kuya. Akala ko umarkila na siya ng carromata. Late pa nga ng isang oras ang datng ng sinakyan nating MV Perla. Pero hindi naman nagpa-almorzar. Interna si Mama sa San Juan de Dios sa Intramuros noong peace time. Kahit Ingles na ang medium of instruction nila doon, madreng Kastila pa rin ang karamihan sa kanilang maestra. Nasanay siyang tukuying almusal ang pananghalian. Registered nurse and midwife siya ngayon. Ayaw niya akong pasusuhin sa harap ng maraming tao. Binigyan niya ng beinte sentimos si Kuya para bumili ng makakain. Kahit prutas daw. Naramdaman kong tinubuan ako ng ngipin. Dalawang buwig ng saging ang akay ni Kuya pagbalik. Paindakindak pa sila sa saliw ng You are my Sunshine. Iyon ang kantang paulitulit na pinatutugtog sa barko. Nagbow sa harap ko ang dalawang buwig. Si Kuya, itinuro ang but sa kanyang siko, pumalakpak ng isang beses, itinuro ang kanyang hintuturo, sabay sabi. Buto, pak, one! Iyon ang una kong natutuhan sa Mindanao. Mura ang saging, may Dumating si Papa, sakay ng van. Ngayon ko lang siya nakita. Pero dagdag pang butong pakwan. alam kong siya na nga si Papa dahil hinalikan siya at niyakap ng lumuluhang si Mama. Naluha rin ako sa gutom. Pero lumuha nang mas malakas si Mama nang mapansin ang tatak na nakasulat sa tagiliran ng van: Smoke TYCOON Cigarettes. Sumunod sa MV Perla, iyon ang pangalawa kong natutunang basahin.

33

Tumawag si Papa ng kargador na magsasakay ng mga maleta namin

sa van. Tinawid ng van ang Iligan Bay papuntang Tubod, Lanao. Isang butanding ang nakipaghabulan sa amin. Sa lakas ng alon na nalikha niyon, muntik nang tumaob ang van. Ayaw ni Papa magpatalo. Baka daw maging palamuting spot na lamang kami sa balat ni Butanding. Pinalipad niya ang sasakyan. Lumipad din si Butanding. Nang mapatapat ang dambuhalang isda sa bintana ng van, nag-eyeball to eyeball kami. Nahati ito sa dalawa at pumasok sa aking mga mata. Walang nakapansin na nakapasok sa katawan ko si Butanding. Lalo akong nluh. Gutom ka pa? tanong ni Kuya. Iyak ka nang iyak, e. Inabot niya sa akin ang isang buwig ng saging. Kumain ako nang

kumain. Nag-indakan sila sa loob ng tiyan ko. Lumusog ako. Or to be apolitically correct, tumaba ako bigla. Para na akong butanding sa taba. Nakarating din kami sa bahay. Malapit sa plaza, tabi ng kumbento. Malaki pala ang itinayong bahay ni Papa sa gitna ng kabayanan. Hindi raw sa gusto niyang mlapt sa simbahan. Hindi nga niya kinakausap ang paring kapitbahay, e. Ang sabi lang niya, nagmamalaki, Location, location, location. Nang maiakyat na sa bahay ang mga maleta, doon lang ako napansin Pinisil niya ang ilong kong hindi kasintangos ng sa kanya. Hudyo ni Papa. Aniya, So this is our newborn baby! kasi ang kanyang lolo. Bakit ang taba-taba mo, hijo? Para kang butanding. * * * Anak ng may-ari ng pabrika ng softdrinks sa Zambales si Papa. Fresa Zambalea (Strawberries of Zambales) ang pangalan ng softdrinks nila bago magkagiyera. Sila nga daw ang kauna-unahang nagkaroon ng Model-T Ford sa probinsiya. Mayaman si Papa! Pero naglayas siya

34

M ARIO I GNACIO M ICLAT

nang muling mag-asawa si Lolo pagkamatay ni Lola. Ang dati nilang mayordoma ang magiging madrasta niya. For him, that was not a good idea. Para kay Lolo naman, sino na ang makakatulong niya sa pagaasikaso ng pabrika? Puna ni Papa, Kung katulong pala ang gusto nyo, bat di na lang Simberguwensa! sabi ng madrasta na dating mayordoma. Kahit Nag-stowaway si Papa sa barko papuntang Amerika. Natuto siyang nyo siya i-demote. Tipid pa. na upos ng sigarilyo, wala kang mamamana. magtanim ng pinya sa Hawaii, mag-ani ng strawberry sa LA, magdelata ng salmon sa Alaska, mag-asawa ng Amerikana, magbalik-Philippines nang mapagod na siya. Labinlimang tang singkad na siya sa Amerika nang mabalitaan niyang sasakupin ng Hapon ang Filipinas. Katwiran niya, gusto niyang makaranas ng labann. Pero ang talagang gustong gusto niya, kahit diyahe niyang aminin, ay ang muling matikman ang Fresa Zambalea. Walang binatbat ang strawberry sa Los Angeles, California. I shall return, pangako ni Papa sa asawa niyang Amerikana. Iyon * * * Pagdating sa Filipinas, namimiss man ang Fresa, di maatim ng amor propio ni Papa na bumalik sa Zambales. Tumuloy siya sa Gumaca, nakitira sa bahay ng naging matalik niyang kaibigan sa Amerika. E sa bahay ding iyon nangangasera si Mama. Pagkapas kasi niya sa nursing board, sa puericulture center sa lalawigan ng Tayabas siya idinestino ng gobyerno. Isa sa masusugid na manliligaw ni Mama ang mayor. Sa katunayan nga, magkakaanak na sila. (Ang bilis ni Mayor!) Papaano kung totoo ang tsismis na darating na ang mga Hapon? Papaano kung ayaw pa ring pumayag ng mga magulang ni Mayor na si Mama ang mamanugangin e dahil sa hindi pa niya nakikilala si Mama.

35

nila. Pagkakitang pagkakita ni Papa kay Mama, napako na ang mata niya sa kariktan niyat ganda. Ilang beses na siyang nanghiram ng martilyo para bunutin ang pako pero wala ring nangyari. Napamahal siya talaga. Nakalimutan na niya ang asawang Amerikana. Kinausap ni Papa ang pari para ikasal sila nang lihim ni Mama. Pumayag ang pari. Gaya ng kinagawian, ipinaskil niya sa harap ng simbahan ang listahan ng mga ikakasal. Naglalaba si Mama sa tabing ilog, tinutulungan ng nobyong si Papa, nang lumusob ang mga kapitbahay nila, mga kaibigan, kasamahan sa puericulture center, pasyente, tindera sa palengke, at kung sino-sino pa. Nabasa nila ang paskil sa simbahan tungkol sa lihim na kasal. Kinongratuleyt nila sina Mama at Papa. Pero blowout ang talagang hinihingi nila. Ay! Kablentong. sabi ni Mama. Papaano/Magkano kung pakakainin ang buong baryo? Mauubos ang lahat ng dolyares ni Papa. Pakana siguro iyon ni Mayor para mabangkarote si Papa. Tampong-tampo si Papa sa pari. Ayaw na niya itong kausapin uli. Si Tikbalang na lang ang kinasundo niya. Humawak siya sa buhok ni Tikbalang. Bumakay sa likod niya si Mama. Lumundag ang halimaw. Hinabol sila ni Mayor, nagmamakaawa. Ibalik mo ang anak natin! Sigaw niya kay Mama. Nakalambitin sa buhok ni Tikbalang sina Papa. Sa isang iglap, nasa

Quiapo na sila. Nagpakasal sina Papa at Mama sa harap ng Itim na Nazareno habang binobomba ng mga Hapon ang Clark, Subic, John Hay, at Pearl Harbor. Siningil si Papa ni Tikbalang sa presyong doble ng gagastahin niya sana kung nagpahanda na lang siya sa buong Gumaca. Doble bangkarote, walang nagawa si Papa kundi isama si Mama pabalik sa Zambales. Habang bumababa sa kalesa, nadulas si Mama. Dinugo siya. Itinakbo

36

M ARIO I GNACIO M ICLAT

siya ni Papa sa sanay dating bahay nila. Noon lang niya napansin na bakante na ang lote nila. At ang pabrika ng Fresa Zambalea? Upos na lamang ang natira. Nakunan si Mama sa lab ng dating pabrika. Walang nagawa ang dalawa kundi ang lumuha. Ipinasiya ni Mama at ni Papa na bumalik sa Maynila. Tumuloy sila kina Mama sa Marikina. Nagmano si Papa sa Tatay ni Mama nang ipakilala siya dito. Ganyan ba talaga ang mga Ilokano, nagmamano kahit kanino? Taga-Zambales po ako. Sabi ni Papa. Ilokano? Hindi po. Zambal po. Oo nga, Ilokano. Ganyan ba kayo, nagmamano kahit kanino? Di po kayo kahit sino. Biyenan ko po kayo. Ay! Kablentong. Halos mahimatay si Lolo. Sa Marikina ipinanganak si Kuya. Liberation na. At least, kumpiyansa Tanong ng Lolo.

ako ngayon na buong-buo kong kapatid kay Papa si Kuya. Singkit ang mata niya. * * * May pangalawa akong natutuhan sa Mindanao. Magiging immigrants kami dito. Graduate ng BSE sa UP ang kuya ni Mama, BSE Ed. naman ang asawa. Ipinasiya nilang mag-pioneer sa Mindanao at magtayo dito ng eskuwelahan. Sa primary lang sana sila mag-uumpisa, pero itinuloy na nila nang buong elementary. Marami kasing gustong magpaenrol. Di nagtagal, umabot na rin sila hanggang high school. Mga pioneer na taga-Visayas at Luzon ang nag-apply na maging teacher. Pioneers Institute ang ipinangalan nila sa eskuwelahan. Pioneer Nang lumaon, niyaya ni Uncle Pioneer sina Mama at Papa na kasi ang pangalan ng kuya ni Mama. pumarito na rin sa Mindanao mula sa Marikina. Makakatulong si

37

Mama sa larangang medikal. Pagdating nga namin dito, si Mama na ang nagpatakbo ng Health Center. Wala pa kasing naa-appoint na doktor. Ang daming pasyente ni Mama. Hindi siya nagdi-discriminate. Que Lumad. Que Muslim. Que Kristiyano. Ginamot nga niya minsan kahit iyong manananggal na nasabuyan ng asin ang ibabang baywang. Ginagamot din niya ang mga biktima at kahit kampon pa mismo ni Kamlon. Ay! Kablentong. Sa totoo lang, bago kami nag-alsa balutang lahat galing Luzon, nauna muna si Papa sa Tubod. Bumili siya ng lupa. Utang kay Uncle Pioneer. Nasa masukal na gubat ang lupa. Ano nga raw e, Halos naghihirap ang kay Febong silang/dumalaw sa loob na lubhang masukal. Kuwento pa ni Mama, habang akoy nasa tiyan pa, Malalaking kahoy ang inihahandog Pawang dalamhati, kahapisat lungkot Tanang mga baging na namimilipit Sa sanga ng kahoy ay balot ng tinik.1 Hinawan ni Papa ang malalaking kahoy. Iyon ang gagawin niyang bahay namin. Minsang may pasan siyang troso patungong bayan, nakarobe siya at may putong na koronang tinik, may nakasalubong siya. Iyon ang may-ari ng Chuas for Everything: Lumber & Nails Including. Binili ni Chua ang troso niyang pasan-pasan. Sipak ka, sabi ni Chua. Kung ikaw magtatlabaho sa akyin, gawin Ngumiti lang si Papa. Ayaw niyang maging distributor ng Tycoon kitang distlibutol ng isa ko pa bisnis. Cigarettes. Ni hindi nga siya naninigarilyo e. Pero bumalik pa rin siya kay Chua. May hila-hilang troso. Naulit pa ito. Paulit-ulit, paulit-ulit, paulit-ulit muli. Sa pinagbilhan niya ng mga troso, nabayaran na ni Papa ang utang niya kay Uncle Pioneer. Ang natirang kahoy, ipinanggawa niya ng
1 Sa mga hindi nakatatanda, sipi ito sa Florante at Laura ni Balagtas, bersiyon ni Apolinario Mabini.

38

M ARIO I GNACIO M ICLAT

bahay namin. Handa na siyang tawagin kami. Dito, dito sa Tubod, Lanao, magbubuhay Amerika ang kanyang pamilya. Si Kuya, nang unang makita ang bahay na itinayo ni Papa, napabulahaw ng kanta. Dito ba? Dito ba? Diito baa? Ooh, dito ba ang dapat kong kalagyan na sang sulok kong hiram sa ilalim ng araw? Ang lupang hinawan ay pinatamnan ni Papa ng strawberry at

pinyang Hawaii sa mga Maranao. Sa unang anihan pa lamang, nasarapan na ang mga Maranao sa banyagang prutas. Madalas, inuubos nila ang kanilang suweldo sa pagbili ng strawberry at pinyang Hawaii. Sa arawaraw na ginawa ni Allah, iyon na lang ang kinakain nila. Samantala, kulang na ang kanilang suweldo para makabili ng iba pang pang-arawaraw na pangangailangan. May naisip si Gorondato Hadi, ang tradisyonal na puno ng kanilang barangay. Di ba siya lang ang binayaran ni Papa nang ipagbili niya ang lupa ng kanilang angkan? Bakit hindi nabayaran ang kapatid niyang si Nawabi? Pinapunta niya ang kapatid niya kay Papa para singilin ang kanyang parte. Oh, is that so? Tanong ni Papa, nagkakamot ng ulo. Binayaran niya si Nawabi. Dali-dali namang bumili ang huli ng paborito niyang strawberry at pinyang Hawaii. Kanta niya: Today while the blossom still clings to the vine, Ill taste Pinakain ni Nawabi ang buong barangay. Blowout daw. Nakita ni your strawberry and drink pinya wine. Potri ang biglang pagyaman ng nakatatandang kapatid na lalaki. Siya man daw, kahit babae, ay kapatid din ni Gorondato Hadi. Sinabunutan ni Papa ang sarili, saka binayaran din si Potri. Muli, nagsaya ang buong barangay sa libreng sariwang strawberry at pinyang Hawaii, blowout ni Potri. Nanonood lamang si Kamlon, ang kapatid nila sa labas. Puwede sanang maging pormal na asawa ng kanilang

39

ama ang ina ni Kamlon kung pumayag lang magpaconvert. E ayaw. Waitaminit, sabi ni Papa kay Potri. Kung magpapabayad kayo nang magpapabayad, e di wala na akong ibabayad. Malulugi ang taniman, wala na kayong makakaing strawberry at pinyang Hawaii. Nalungkot ang angkan ni Gorondato Hadi. Ang sabi ni Papa, Lets have a deal. Magtanim na muna kayo nang magtanim para sa akin. Kapag kumita tayo, magbibigay ako ng pera sa itatayo ninyong kooperatiba. At nagsipg nga ang angkan ni Gorondato Hadi. Nagkaroon ng masaganang ani. Di naglaon, nag-umpisa nang magsaw ang mga Maranao sa kkakain ng sariwang strawberry at pinyang Hawaii. Problema ito. Papaano mababayaran ang di pa nababayarang mga pinsan, mga pamangkin, mga biyenan, at mga manugang namin? tanong ni Gorondato Hadi. Nanonood lamang si Kamlon. Hindi siya nababanggit sa lahat ng mga dapat bayaran. Unfair ito, bulong ni Kamlon sa sarili, pinapilandit sa pagitan ng Sabi ni Papa kina Gorondato Hadi, Bakit hindi natin idelata ang Bida na naman si Papa. May bias ata ang pagkukuwento niya kay mga ngipin ang lura na pinapula ng nganga. pinyang Hawaii at gumawa tayo ng strawberry jam? Mama ng background na mga pangyayari bago kami dumating sa Tubod, a. Anyway, nagtayo si Papa ng pabrika ng delatang pineapple at strawberry jam. Inexpand niya ito kalaunan at nagdelata na rin ng salmon mula sa Iligan Bay. Nababalitaan niya kasi si Pilimon. Si Pilimon! Si Pilimon, namancing sa caragatan. Nacacuha, nacacuha, ng ysdang walang batasan. Guibaluguia, guibaluguia, sa mercadong guba.

40

M ARIO I GNACIO M ICLAT

Paliton duha cinco, culang pang ipanuba!2 Hindi ba daw mas mabuting magtrabaho si Pilimon sa pabrika ng salmon kesa mamansing mag-isa? Maraming tulad ni Pilimon. Nagpalakpakan ang lahat, nag-awitan, May bukas din ang umaga Inis na inis si Kamlon kapag may nakikitang mga taong nagkakatuwaan. Gusto niya, ilag sa kanya ang tao. Ipinasiya niyang maging kilabot na tulisan. Tumayo si Kamlon sa harap ng mga nagkakatuwaan. Nahinto ang tawanan. Nagsalita siya. Noon pang unang panahon, sa atin na ang lupaing ito! Sa atin na ang dagat sa malapit! Pawis at dugo ang ibinuwis dito ng ating mga ninuno! Hindi totoo iyan! Sabi ng kababata niyang si Sadik. Madawag Bang! Binaril ni Kamlon si Sadik sa ulo. Tumili ang mga babae. dati ang lupang ito. Pinababayaan lamang natin. Hinawan ni Nagtiim-bagang ang karamihan sa mga lalaki. Ang ilan ay nanatiling nakayuko. Umanib sa pangkat ni Kamlon ang nangakayuko. Tinawag niya ang kanyang pangkat sa kakila-kilabot na pangalang Petak Tundok (Pangkat Yuko). Sumigaw si Kamlon, taas ang kamao: Ipaglaban ang ating ancestral Ano iyon? Bulong ni Potri kay Nawabi. Si Papa, ayaw masangkot sa gulo. Pumayag siya sa idea ni Chua na domain!

huwag na munang asikasuhin ang pabrika ng delata at ang taniman ng strawberry at pinyang Hawaii. Saka na lang daw. Sa madaling sabi, naging distributor din si Papa ng Tycoon Cigarettes. Kaya pala siya nhul sa pagsundo sa amin, kinailangan niya munang kunin kay Chua ang van. Naiyak si Mama dahil hindi niya inaasahan na ganito ang sitwasyon naming daratnan.
2 Lumang bersiyon ng popular na folk song.

41

* * * Masaya naman ang naging buhay namin sa Tubod. Distributor nga si Papa ng Tycoon Cigarettes, nurse naman sa health center si Mama. Isang dapithapong tumalilis ako ng bahay at nagpuntang mag-isa sa plaza, narinig ko ang tsismis. Maganda'ng partnersip ng mag-asawang iyan. Pag natisiko ka sa Tycoon, dun sa narses ka magpainksiyun, sabi ng nagkokomentaryong Maranao, sabay tapon sa akin ng mga balat ng binusang mani. Hindi na ako umangal. Buti na itong mapagkamalang bariles na basurahan kaysa mabisto nilang ako ang anak ng kanilang pinag-uusapan. May isa pa akong natutuhan sa Mindanao. Madaling sabihing our Muslim brothers, mahirap unawain pag natatapunan ka na ng pinagkainan. Buti na lang nakaalis ako nang hindi nila napapansin. Madilim na. Tumawid ako ng daan. Sarado na ang botika nina Cuneta. Naglakad ako sa direksiyon nina Quibranza. Nasa harap ako ng bahay ng mga Ignacio nang may nasalubong akong dalawang mamang nakayuko. Bigla akong sinukluban ng sako. Ay! Kablentong. Kinidnap nila ako. Dinala ako sa taniman ng strawberry at pinyang Hawaii. Ito na pala ngayon ang kuta ni Kamlon. Sabi na nga ba ni Papa, may mga lugar na hindi dapat pinupuntahan. Sa pakikinig ko ng tsismis sa plaza, na-Petak Tundok ako. Sigaw ng kidnapper, Gapos ka diyan, hanggat hindi nagbabayad Sa gitna ng taniman, isang alaala ng dating gubat ang iniwan ni ang Papa mo! Papa: ang punong higerang dahoy kulay pupas; dito ako ginapos na kahabag-habag, isang pinag-usig ng masamang palad. Naiwang mag-isa, naaawa sa sarili, naalala ko sina Papa, Mama at Sa loob at labas, ng bayan kong sawi kaliluhay siyang nangyayaring hari, Kuya. Napahiyaw ako:

42

M ARIO I GNACIO M ICLAT

kagalingat bait ay nalulugami ininis sa hukay ng dusat pighati. Mandiy walang nakarinig sa akin. May nakapansin na kaya na nawawala ako? Papaano kung magdatingan dito ang mga hyenat tigre, mga syerpet basilisko? Papaano kung iakusa ako ni Balagtas ng infringement ng kanyang intellectual property rights? Ang abang uyamn ng dalitat skit ang dalawang matay bukal ang kaparis. sa luhang nanatak, at tinangis-tangis, ganitoy damdamin ng may awang dibdib. Sa pagpatak ng mayamang luha mula sa aking mga mata, naalala ko si Butanding. Tinawag ko siya, Butanding! Lumabas ka sa aking mga mata. At lumabas nga si Butanding, kahit walang tumugtog na full orchestra. Una, dalawang kalahati siya. Tapos, naging isa, kahit walang paring nagkakasal sa isat isa. Butanding, sabi ko, kalagan mo ako. Sagot niya, Tang, wala akong kamay, no? Oo nga, ano? At hindi nakakakagat ang ngipin mo. Teka, saan ba kita dapat kalagan? Noon ko lamang napansin. Bigla pala akong nangayayat pagkalabas

ni Butanding. Alps na ako sa gapos! Nagsisigaw ako sa tuwa. Yipee! Yahoo! Igugelmo! Halika, Butanding, tumakas na tayo sa lugar na ito. Kung bakit ito namang si Butanding, hindi nakikipagdiwang sa akin, hindi kumikibo, tulala. May naramdaman akong malamig na tubo na itinutok sa tig-isa kong sintido. Dulo ng baril! Na-Petak Tundok na naman ako. Sa pagkakataong ito, si Kamlon na ang kaharap ko. Hoy, binata! singhal niya. Saan mo dinala ang bida ng kuwentong Ako po yon, sagot ko. ito?

43

Hangal! Nagmamaang-maangan ka pa? Saan mo dinala ang batang Ano ang isasagot ko? Hindi lamang sa regular na ang lagay ng Hindi ako aalis dito hanggat hindi mo inilalabas ang pakay ko,

bariles? katawan ko, binata na ako. patuloy ni Kamlon. Nagtitigan kami. Matagal. Siya ang unang napagod. Naghanap ng mauupuan. Inupuan niya si Butanding. Yak! napasigaw si Kamlon sa gulat. Anong puno to? MamasaSasagot na sana si Butanding. Bigla akong sumabad, Aamin na po! masa na, madulas pa. Aamin na po! Gutom na gutom na po kasi ako, kaya ako nangayayat. Talaga po namang hindi na ako bata, e. Baby face lang dati. Ikinulong ako ni Kamlon sa malaking hawla. Di ko maalala kung pinakain niya ako o hindi. Ang natatandaan ko, nakatulog ako at nakagising, nasa loob pa rin ng hawla. Gabi pa rin, o gabi na uli. May narinig akong tila mga ugong. Sumilip ako sa paligid ng hawla. Naghihilik pala ang mga guwardiya. Tinawag ko si Butanding. Wala siya. Diyata! naisip ko. Iniwan akong mag-isa. Umihip ang hanging amihan, ang dati kong kaibigan. Nagsumbong ako sa kanya. Isinumbong ko si Butanding. Sagot ng amihan, May dapat ka pang matututunan dito sa Mindanao. Pag may problema, walang problema kung magsasama-sama. Ganyan nga po ang naiisip ko, e. Kaya gusto ko sanang narito si Butanding. Marami siyang kaibigang isda, di po ba? Oorganisahin niya sila. Paparito sila. Titiyempuhan namin si Kamlon at ang kanyang barkada. Makakalaya ako! Sagot ng amihan, Sa tagal ng inyong pinagsamahan, hindi kaya Walang ano-ano, dumating si Butanding. Nakalimutan ko, marunong iniisip mo pa lang, naiisip na ni Butanding?

44

M ARIO I GNACIO M ICLAT

nga pala siyang lumipad. Bumaba siya mula langit. Ang kaso, sa tagal niya sa loob ng katawan ko, nalito na siya kung sino ang dati niyang kakilala at sino ang kakilala ko. Ako naman mismo, hindi ko sigurado kung sino ang talaga kong kakilala at sino ang sinabat ko lamang sa usapan ng matatanda. Surprise! sigaw ni Butanding. Nagtalunan mula sa kanyang likod ang kapitan ng MV Perla, ang may-ari ng Chuas for Everything: Lumber and Nails Including, ang ibabang bahagi ng manananggal, si Pilimon at si Uncle Pioneer. Naroon din si Kuya na may kasayaw na dalawang buwig ng saging. Bulong ko kay Butanding, Bat ang dami-dami mong isinama? Sagot niya, Buti nga, hindi na pumayag ang Itim na Nazareno. Busy daw siya. Maya-maya, bumaba din si Tikbalang sa himpapawid. Akala ko, solo flight siya. Nakahawak pala sa kanyang buhok ang asawang Amerikana ni Daddy, bakay-bakay ang pari at mayor ng Gumaca. Patakbo akong nilapitan ng mayor ng Gumaca, sabay sabi, Anak ko! Aba, hindi po, ha? sagot ko. Sabi naman ng Amerikana, Wheres your mom? I must see your mom! She took away your Dad from me! Bah, not po, huh? sagot ko. Sabi ni Tikbalang sa kanila, O, naihatid ko na kayo dito. Akina ang Bat doble ng pinag-usapan natin? tanong ni Mayor. Ang layo pala nito, e. Dapat mabawi ko ang panggasolina pabalik, Demonyo ka! sabi ni Mayor. Halimaw po, ang sagot. Walang kaabog-abog, dumating din sina Gorondato Hadi, Nawabi,

bayad nyo. Iniabot niya ang bill.

sagot ni Tikbalang.

Potri, at ang kanilang mga pinsan, mga pamangkin, mga biyenan, at

45

mga manugang. Mga Kasama! sigaw ni Mayor. Nagsasama-sama tayo dito ngayon upang magkaisa. At nagkakaisa tayo upang magsama-sama. Kaya nga ba sa susunod na halalan Naku! Nakalimutan na yata na kaya sila tinawag ni Butanding na pumarito ay para iligtas ako. Wala mang makaisip na pawalan ako sa hawla. I beg your pardon, sabi ni Uncle Pioneer. Naririto tayo ngayon bilang practicum ng mga natutunan natin sa paaralan. Mayroon ditong sanggol Napatingin si Uncle Pioneer sa loob ng hawla. Aba, bata teka muna binata na pala At may traces din pala ng Papa niya na mestisuhin. Bat ngayon ko lang napansin? Uncle! sabi ko. Pumayat na po ako. Asan po sila Papa at Hindi na muna makakasama. Kabadong-kabado ang Mama mo. Mama? Hayun, nagrorosaryo. Sigurado niyang makakauwi ka na. Ipagluluto ka daw ng almusal. Nagdedeliver naman ng Tycoon cigarettes ang iyong Papa. Sumalangsang si Chua, Lapat mabawi natin lupa ke Kamlon! Andito ako, sagot ni Kamlon. Nabigla ang lahat. Mula pa noong Sinungaling! sabi ni Chua. Una ako sa yo lito. Bang! Binaril siya ni Kamlon sa ulo. Tumili ang asawang Amerikana

panahon ng aking mga ninuno, sa akin na ang lupaing ito.

ni Papa. Siya lang ang babae dito, puwera na lang kung bibilangin ang ibabang bahagi ng manananggal. Hindi naman ito puwedeng sumigaw. Binendisyunan ng pari ng Gumaca ang Intsik. Yumuko ang lahat. Humalakhak si Kamlon. Kampon ko na kayong lahat! Itinaas ng mga datihang kampon ni Kamlon ang kanilang mga baril.

46

M ARIO I GNACIO M ICLAT

Taksil! Papalitan mo na kami?! sigaw nila nang nakatingala. Bigla, sinipa ni Tikbalang ang M16 na hawak ng dating kampon #1.

Pinulot iyon ni Mayor at hinataw si Tikbalang. Kinagat ng Amerikana sa kamay ang Mayor, namumuwalan sa pagsasabi, How could I return to America, then? Pumutok ang baril na hawak ni Mayor. Nahagingan ang kapitan ng MV Perla. Kumuha ng bato ang kapitan at ipinukol kay Kamlon. Tinamaan ang dati nitong kampon #2 na may hawak na kris. Hawakhawak ng isang kamay ang bukol sa ulo, iwinasiwas ng isa pang kamay ang patalim. Nang mlapt kay Butanding, iniambang sasaksakin si Butanding sa noo. Nag-split ulo si Butanding. Sa gulat, nabitawan ni kampon #2 ang kanyang kris at tumama sa paa ni kampon #3. Nagalit si kampon #3 at sinaksak si kampon #2. Binigyan ito ng extreme unction ng pari ng Gumaca. Pinukpok ni kampon #4 ang pari sa ulo. Hindi mo ba alam, hindi Katoliko iyan? Nainis ang pari, bumunot ng pinya sa koronang dahon at ibinato kahit kanino. Ang tamaan ang magalit. Kumuha rin ng pinya ang isang buwig ng saging at nambato na rin ng kung sino. Nakibato na rin si Kuya. Papalakpak muna siya saka ituturo ang hintuturo bago mambato. Parang pakwan kung tumama! Pagmamalaki niya. Napansin Si Amerikana, dumakot ng strawberry at pinagbabato iyon kung kong mas matanda na ako kay Kuya. kani-kanino. Nagmistulang dugo ang napipisang strawberry. Patakbutakbo ang ibabang bahagi ng katawan ng manananggal, sa tingin koy hinahanap ang Mama kong nurse. Nakipagbatuhan na rin sina Gorondato Hadi, Nawabi, at Potri. Naghanap ng tuba si Pilimon. Hala! Sige, batuhan sila nang batuhan ng pinya at strawberry. Naisama na rin sa batuhan ang mga saging na nakalas sa kani-kanilang buwig at pilng. Dumanak ng katas ng strawberry, sabaw ng pinya, lamukot ng saging, dugo ng mga sugatan. Nasa loob pa rin ako ng hawla. Ay! Kablentong. Dito na nagsimula ang gulo.

47

Andrew Albert Ty

A Letter and Other Poems

A Letter can change the way you writhe and sign the check you use to pray for the previous months futilities ***

while reading Platos Timaeus, you asleep, to the womb

fall fall back

where you dream of Charo gyrating alone on a boat for the forever-

lonely

so easy for those like her who find performing easy; a piece of fake for them for whom the air unstills and fills with sounds of slapping as phantom palms come out and play along the borders of the riven ***

(the what?) the river (oh) a river (go on) any river (yes?) can go back and mul ti ply its elf: rivers go into be come re verse: (does waking reverse sleep? does it? does it?) Your eyes open. You awake. You rise from the bed. You accept from the sun the sensation of morning: a trace memory of loss. Light fails to fill the emptied spaces, falls flat against the books on your selves. The silence offers no clues to the mysteries you suspect lie waiting in the gains and losses of the word.

48

A NDREW A LBERT T Y

A Postrophe i say

i have a postrophe because, you might say

i had a cat astrophe yes, you might say

my life has taken a turn for the verse yes, you might say

i have contracted something possessed it or been possessed by it but i should say

plurality is debatable at least in some contexts though i must say

i often wish for so many more: not apostrophe s's but apostrophes without an apostrophe like raindrops on paper you might say

like the papers raindrops you should say

49

April, Already April and theres a stray Christmas ball, also asleep, right beside your head.

You might have forgotten to pack it with the tiny tree that once kept its place, standing guard in the only free corner of the room over there, blocking the closet door, so I could only grab some clothes after moving the tree a foot away from where we placed it and then opening the door an inch, enough for my hand to slip through, feel its way to a towel and a shirt and some boxers and some shorts, my hand pivoting at the wrist to reach in without looking. And then I move back the tree, back to where it stood, where it was meant to be, where it used to be, now that its April, already April, and the heat is getting to you and to me, and I sometimes wonder how a tiny tree could shade us from the searing gaze of summer days. It need not hide us; for that, this little room suffices. I ask only one thing: permit me to return the little tree, to allow it again to annex precious space for no purpose but the ornamental. Let me perform once more the repeated ritual of moving it back and forth whenever I feel the need to change. Holding the tree, cradling its lightness and respecting its need to be handled delicately, help me rediscover the weight of its presence. So easy to take the small for granted, to fail to see how size can increase with the accumulation of attachments in place. Here, for one, a silver ball overlooked as it fell that day we finally needed to pack up its tree. This ball now finds its space:

asleep

beside you.

50

A NDREW A LBERT T Y

Forwarding a Message How must we pronounce you now? Could our tongues be trained again To learn by touch and by feel The lost art of translation? You: final piece fixed in place. They dont call this a puzzle For nothing for nothing now Can ever untwist our tongues And free our lips from the freeze That surrounds this empty house. Youve reached it, as we all must, But too soon. Youve outpaced us. How can we catch up with fact When our hearts and minds reveal To our eyesall too open, Hoping to see, one last time You: stay still, so we can reach You at the place they have named Your last domain. Dont worry: Were not here to take you back But only because we cant, Only because you wont go. If we learn to speak of you, Would you hear us over there? Would the sound carry to you, Cleaving through air grown too still? Could we pronounce you how we Still hope to? Are we allowed? From here to the farther side, Can you hear how loud we call?

51

Super Robot Romance If ever two were one, then surely we were not so much wedded as welded: for our marriage is a Giant Robot standing tall. You and I, we truly scrape the sky; we sweep, upon the surface of earth we scorched, the charred remains we made of this weeks invading hordes. Were sorry we nearly leveled the city, the very city we vowed to save and which we did save. With power, with grace, we bowled a perfect strike with the spiny near-spherical battleship from Gamma Draconis VI. We bowled it and knocked over the buildings downtown. The people must have been bowled over too, knocked out of their senses by the metallic sforzando of carnage and mayhem. Perhaps they were swept as well by the force of the question that blazed like the Hyperprotonic Fist Cannon we used to hammer against Panbrellian Deflectors: What is the Giant Robot? A metaphor: the metal for the meta-force inside us, rising above, going beyond the two of us. As for the threat of the alien, I know only this: We would have doomed the world, if we had refused to fuse, remained unrealized, unforged.

52

A NDREW A LBERT T Y

With This Closure Comes Clearance This and (We are to say this is the end with this closure comes clearance. (can you misread the signs?) permitted aloud:)

Expect the unexpect -orated. Press the reject and give me the tape. Take the plunge(r); down the drain. (see and ye shall find)

in emptiness lies eloquence in clarity is safe passage clear the obstruction ascertain the path all you need is one step beyond followed by another through a door opened by a key we insist must exist

53

(if it doesnt?)

Knock knock. Please open up.

54

M ARLON H ACLA

Marlon Hacla

Tatlong Tula

Sayaw Sa Unang Araw Ng Pagkaligaw 1 Sa bibig ng dalampasigan, namumulaklak ang amihan sa iyong buhok. Kay sakit nitong matinding pagnanasang dinadampian ng lungkot. Binitawan ng isang binibini ang kanyang kamison: nagtangkang liparin ng isang puting multo ang buwan at pagdakay bumagsak sa sarili nitong repleksiyon. Binibistay ang mga palay sa bahay-kubo. Umuwi na ang asawang nangisda buong gabi at sa ilalim ng palda ng kanyang minamahal nakatulog. 2 O ang tahimik na katanungan sa iyong mga mata. O ang lambak na pinuno mo ng estatuwa. O ang kontinenteng itong inikot mo upang gawan ng mapa. O ang ligalig ng mga araw at ang luwalhati ng ibinasbas na tubig mula sa sapa. O ang espasyo sa ating pagitan na naglalaho at nagbabalik nang paulit-ulit. O ang katawan mong namatay at patuloy kong binubuhay sa gunita.

55

3 May nagbibilot ng papel sa harap ng salamin at ikinumpas ang kamay para sa salamangka. Kumalat ang gamot mula sa botelya. Nabanggit sa likod ng abaniko ang mga sumpa at dahan-dahang nalalaglag ang mga gintong dahon sa pag-akyat mo sa hagdan papunta sa kinatatayuan ng larawan ng iyong pamilya. Ito ang mukha mong iginuhit ng balisong sa dingding. Ito ang nangitim na tanso sa krimsong gabi. Narito ang sanga upang isulat nang isandaang beses ang pangalan mo sa tubig. Nanginginig ang manipis at mahaba mong damit. Sabihin mo sa akin na ang mga bagong baril ay hindi ginawa sa sarili kong bayan. Naroroon lamang ang aking kapatid sa maliit na bahay na hindi ko na makita. Ang tinapay ay kasing puti ng damit ng birheng nasasakdal sa dambana. Pagkatapos, papatayin ba natin ang bawat isa? 4 Patay ang direksiyon pakanluran. Ang paggiling, pagyanig, ang ruta ng mga pagano sa kaligtasan. Isang henerasyon ng mga sawi. May nag-iisang kalapating paikot-ikot sa kalabuan ng mga alon. Isang manghuhula ang naglalahad ng mga hindi tiyak na pangyayari. May paraisong hindi pa natin nabibisita. Kay bilis ng takbo ng tren at iginuguhit ng ulan ang kanyang mukha sa salamin ng bintana. Tigmak ang tanaw sa sulyap at pamamaalam. May madreng basangbasa at naglalakad sa parang. Nakakipkip ang kontrabando sa bulsa ng bata at kinukumbinse ang sarili na hindi niya ito ibibigay kahit pa pagbantaan siyang papatayin ang ina niyang kasalukuyang nananaginip tungkol sa isang lupaing hindi na nila maaaninag. Tumayo sa araw at namnamin ang ating kabanalan. Hinahalikan ng mga damuhan ang ating talampakan. Ang karera ng mga kabayo ay walang katapusan. Wala itong pahintulot mula sa may-ari ng daan.

56

M ARLON H ACLA

Hindi ito makadaragdag kailanman sa pag-unawa natin sa mga nagawa nating kamunduhan. 5 Tingnan mo ang mga baka. Pakinggan mo ang kanilang pagsamo. Pinipilas sa ating pagmumuni-muni ang repleksiyon ng lawa. May mga kaluskos sa tangway at tila inihalo sa mga halaman ang mga halinghing mo sa kuwarto. Hindi maaaring sabihin ang pangalan ng bagay na ito. Nagbabalatkayo. May labi ng isang tanglaw na hindi na ipinasok sapagkat sinusukol na natin ang kailanman. Ano ang palugit para sa nabubuwal? Tanong ng huklubang nangangaral. Ilang mga karaniwang pagpapahiwatig ang kailangan upang ang huling libong taon ay matapos na. Kahit na nabuhol na parang laso ang mga ruta. Unti-unti mong ibigay ang iyong atensiyon. Saksihan ang dalita ng bawat isa. 6 Sa kalye, may nagdarasal. Hindi marinig ang pagbigkas. Ano ang tono ng salmo ng paglimot? Ano ang mga salitang isasaliw natin sa arpeggio? Bakante ang mga tala. Matiwasay ang mga ngiti sa mga mukha. Sa pag-aaral ng anyo ng katotohanan, nakadamit ng putik at damo ang ating mga itsura. Ilang mata sa malayo ang nakatanaw sa nakalipas. Ang kinalalabasan ng ating mga panalangin ay kadalasang nababaligtad. Naglalayag papunta sa mga patay na hindi malinaw kung saan nagpunta. Isang kaisipan ng mga anghel at ng mga tupa. Isang disyerto kung saan kumapal ang isang puno upang bigyan ka ng dahilan upang tulugan ang iyong paglalakad. Ang lahat ng araw na inaawitan ng isang makinilya. Binuksan ang likod ng isang sasakyan at hinayaang dumaloy ang mga balita. Matigil nawa ang ating pagdurusa.

57

7 Ano ang nangyari sa pagsubok nating maging mamamayan ng ibang mundo? Kay bigat dalahin ang musika at tula ng totoong karunungan. May misteryo ang mga gawa-gawa nating kuwento. Tila may nais tuldukan. Tulad ng pagsagpang ng isang halimaw. Tulad ng pag-iwan sa katawan. 8 Sa katapusan, matututuhan natin ang lahat, kahit na ang kamatayan. Ito ang gabi ng apoy at paghihintay. Suwagin sa pagtulog sa banig ang ating mga bagabag. Sa paliwanag mo, ito ay tulad ng isang sandaling pagkadulas sa kasalanan. Haplit ng pagbagsak, pag-iwan, at pagkabalisa. Para sa mga araw na wala tayong makain kundi mga hilaw na prutas. Ang lasa ng dugo sa ating dila. Isa ba itong paraan upang ipahayag ang iyong presensiya? Ngayon, napipilitan tayong pumikit dahil sa ningas. May nagpapahayag ng bagong misteryo. Ilayo sa leeg niya ang kutsilyo. Hayaang sabihin niya ang panata. Sabihin mong kailanman, wala nang sisila sa sinumang naririto. 9 Isang namimilog na pakpak. Mula sa tanawin, dumadating ang mga tao pasan ang isang santo sa kanilang balikat. Sa isang sugalan, may tumataya, gamit ang kanyang tandang, para sa isang silid sa kalangitan. May nanghihimasok sa pagitan ng mga binti. Namumuti na ang buhok ng iyong minamahal. Siyam na raang taon na ang nakalilipas. Umiikot sa simbahan ang gulong ng kapalaran at kasalukuyang ikinakasal sa iyo ang katahimikan. Samantala, nananalanta sa ibayong lupain ang salot at digmaan.

58

M ARLON H ACLA

10 Nakatayo sa linya ang mga dayuhan. Katapusan ang ipapangalan natin sa panahong ito. Kumuha ng maliit na sanga at silipin ang saloobin ng mga puno. Ang uhaw na pakikipag-ugnayan sa pagitan ng mga napapagal. Mula sa kakoponya ng mga ibon, mula sa pagbibilang ng mga talulot, biglaan ang pagsara ng pinto. Dinagdagan ang lilim at bumubuntunghininga ang lupa. Handa ba tayong ipaliwanag ang lahat ng ating naiwala? Namimighati ang pag-ikot ng isang ulupong sa katawan ng iyong asawa. Ipinapanganak ang hinala na nagpapanggap lamang tayo sa kainipan. Kinikilabutan sa ilalantad ng susunod na kabanata.

Sayaw Sa Ikapitong Araw Ng Pagkaligaw 1 Nagpunta ako sa gumawa ng siyudad. Pinasumpa sa pamamagitan ng mga pinilas na testimonya tungkol sa nangyaring sakuna. Sisikapin kong matandaan kung ano ang nasabing masama. Tungkol sa sisne at signet. Akala ko, akoy naririnig mo sa isang dueto. Pagsamahin ang dalawa nating nakaraan sa kasalukuyan. Gawin natin itong lugar ng kapanganakan ng ating kaligayahan. Tatawagin kita tulad ng pagtawag sa pangalan ng isang naulila. Sumagot ka at awitan mo ako nang awitan. 2 Binabago ka ng dilim tulad ng pag-iingay ng maliliit na palaka sa tag-ulan. Higit sa ilog at luad. Tila hiyas ang iyong pangalan. Nasa loob tayo ng isang silid, gumagawa ng liyab. Natatastas sa hangin

59

ang iyong hininga. Nag-aagaw-dilim ang iyong hugis sa bawat oras at kay tigas pa rin ng iyong puso. Hindi ako magbibigay-daan sa iyo upang makipagtalo sa dapat nating hilingin. Nakasabit ang babala sa bakal na pinto. Isang tudling na abo. Huli na upang bawiin ang mga kasinungalingan. Huli na at hindi na ito tulad ng dati. Sa bulkan, pakiramdaman ang matatalim na pagkakahulog ng init. Iniuulat ng aking mga mata ang kulay ng langit. Ibinibigay ko sa iyo lahat. Gawin mo kung ano ang maaari. 3 Tiyak na ito ang daan. Minarkahan ng mga asul na numero ang paligid. Nakakandado ang mga veranda. Minsan silang nag-awayaway, minsan silang lumago at nanagana. Ang hangin ay tapat sa kanilang panalangin. May mga sanggol na umiiyak sa pag-ulan ng mga bala sa mga kabahayan. Nanonood ang mga multo ng kababaihan sa mga patlang ng bakuran. May naghihilamos gamit ang liwanag ng buwan. 4 Mang-akit. Gayahin ang isang orkidyas. Maaari mong marinig ang tunog ng singsing sa kasal. Ting ting. Isang libong patong tumatawid sa daan. Isipin ang ibat ibang uri ng pagbuwag. Tulad ng guhong itinatapon sa dagat. Tunawin natin ang lahat sa tubig at asin. Hayaang maging maliliit na kristal. 5 Siya ay kakaiba na sa simula. Isang bagong sukat. Isang bagay na ginawa sa paningin. Perspektibang ganap na lampas sa isip. Ang blangko. Ang bituin na magtuturo sa atin sa hilaga. Kahit na ang kanyang pangalan ay nag-iwan sa kanya ng katanungan. Ngunit siya

60

M ARLON H ACLA

ay naliligo sa ilang makalupang ilaw. Isang mainam ngunit walang kulay na ginawa ng kanyang laman. Katawang walang sangkap at walang isip. Pagkatapos ay nasira ang lahat ng bagay. Galit na galit. Tapos na. Sumakabilang-buhay na walang sustansiya. Tulad ng kanyang sarili. Isang kabibe. Ito ba ang kamatayan? At ang tanong na ito ay humihingal, humihingal, at humihingal pa. Tila kulang ang ating nakita. 6 Para sa mga bagong agnostiko, nakadaragdag sa paghihirap ang nakalipas na paniniwala. May isang salita para sa mga ito. Paano iinumin ang kintab na galing sa mga bituin? Siya ay dapat magising. Siya ay dapat ilantad at alisan ng sunod-sunod na kabiguan upang mahanap ang kanyang sarili. Muli. May dalang durog na bato ang mga darating. Kaya siya ay dapat na magsimulang muli. Kung siya ay magsisimula, ilang ulit? Kamakailan lamang, ang buhay ay hindi malinaw. Kinang ng ginto at pilak at ng mga bakal. Ang mga darating ay may dalang apuradong pakpak. At ang mga anghel sa itaas, hindi tayo higit sa mga ito. Ngunit higit sa milyon-milyong buwan at araw. 7 Lumulundag ang puso ko para sa mga nagbabagong-buhay na puta. Ang inilagay mong mensahe sa lobo ay dinadala na sa mga ulap. May nag-uusisa sa distansiya natin sa grasya. Malaki itong suliranin tulad ng mga sayaw na ipinataw bilang parusa sa pabalang nating pananalita. Paano natin malalaman ang ibig sabihin ng habangpanahon kung hindi man lang natin maipaliwanag ang maghapon. Ang sinasabi mo ay ginagaya na ng loro. Mas malakas pa ang hagikgik natin sa halakhak ng demonyo.

61

8 Bumalik ang binata sa baryo nang nag-iisa. Nalalasing ka na ba sa sonatang ito? Ang lahat ay kabaliwan na para sa akin, marahil, hanggang tanggapin mo ang mga kabaliwan kong ito. Sa bubungan, may mga kuliling sa leeg ang mga pusang nagtatalik. Sino ang magtatahi ng mga napunit na damit? Kung hindi naaayon ang iyong suot, hindi ka papapasukin sa langit. 9 Tulad ka ng isang alitaptap na pinakawalan sa gitna ng dagat. Puno na ang listahan ng mga bagay na hindi na mapapakinabangan. Pahiran mo ng asukal ang iyong katawan, humiga ka, at hintayin ang magliligtas sa iyo sa pagkawasak. May nagpapahiwatig sa balkonahe. Oras na upang maghanda tayo sa pagdating ng hukuman. Walang takot sa pag-ibig. Ang sakdal na pag-ibig ay nagpapalayas ng takot. Sapagkat ang takot ay may kaparusahan. At ang natatakot ay hindi pa pinasasakdal sa pag-ibig. 10 Nananalamin ang himpapawid. May kinuha ang sula-sula sa repleksiyon ng langit. Gusto ko sanang umuwi upang pakawalan ang mga langay-langayan at kalapati. Gusto ko sanang hipuin mo ang aking mukha habang sinasambit ang mga litanya ng pananabik. Sa iyo na bumibilang ng aking buhok, may ahas-dagat na kumagat sa aking paa. Kay ganda ng lahat ng iyong nilikha.

62

M ARLON H ACLA

Sayaw Sa Ikaapatnapung Araw Ng Pagkaligaw 1 Nababalot ang kanyang ulo ng mga ugat ng herba buena. Nananahan sa kanyang dibdib ang mayang simbahan na walang masilungan. Bakasin sa mapa ang lungsod na ipinangalan sa Golgotha. Naroon tayo, kinakalap ang mga nalimutang salita para sa ligaya. Dilaw na dilaw ang bulaklak ng lagikway sa plorera. Nagbago na ba ang mga sangkap ng isang maligayang mundo? Halika, pindutin mo ang buton ng aking mga nasa. Atake ito sa puso tulad ng pagbagsak ng isang bomba. Kumakaway sa parke ang iyong ama upang sabihing tapos na ang oras ng paglalaro. Itinarak ang ilaw sa kanang mata at nakita ang hubog ng wakas. Wala na kaming ibang nais kundi ang mapalaya. 2 Nababaluktot sa pamamagitan ng hininga. Mga talulot tayo sa Abril. Mga labing burdado ng halik. Namumulaklak ang mga halaman para sa kuwaresma at maaga ang lambingan ng mga tinik. Pasyon ng mga palaka. Hawak ang mga sulo, may prusisyon ang mga alitaptap. Kakaiba ang init ng buwang ito. Gaya ng bagong putok na armas. Haplusin mo ang biyulin at hipuin na parang sugat. Tila dadapo ang lawin ng wakas sa iyong balikat. 3 Nakawala ang ritmo at hindi na ito masundan. Isang lumang kuwento. Ilatag mo ang sarong at pangalanan natin ang mga konstelasyon. Sa dulo ng hanggahan, dumadaan ang hangin sa iyong mukha. Mahusay ang iyong pananalita. Maaari mo bang kausapin ang Diyos? Itanong mo kung saang hardin tayo muling magsisimula.

63

4 Panoorin ang ibang bersiyon ng aking sarili sa iyo. May nagbabalik ng asukal sa garapon. Mula sa kama, lumalabas sa bintana ang higanteng apoy. Inilabas ko ang aking mga binti upang ipahaplos sa iyo. Ito ang mga araw na kailangan ng isang tao na tutugis sa mga kriminal na napapanood natin sa telebisyon. Hindi ba iniwan ka sa daang-bakal na ito? Isang pitsel na arnibal. Kahubdan mo at kahubdan ko sa gabing umuugong ang mga batuhan. Pumipintig ang orasan. Takluban natin ang buwan. May mga ibong naliligaw at nakikinig sa bakuran. 5 Lumikha ng isang bagay at tawagin mo itong tukso. Sa silid na ito, iisa lamang ang upuan. Wala nang mga bintana. Tanging ikaw at ako. Ang bestida mong lampas tuhod. Ang mga kamay mong nakaposas sa aking batok. Sa labas, nakahilera ang mga bahay at naghihintay ng paglampas ng ipuipo. Walang bibig ang mga halaman at sa halip na pagsigaw, mumunting pag-ugoy at pagwagayway ng mga dahon. May lilim sa ilalim ng iyong mga mata. Ilabas ang mga kabayo sa kuwadra. Ikinakasal ang mga tikbalang. Isulat ang mga pangyayaring ito sa isang estola. Tila tumatakbo ang mga daliri mo sa bisig ko. Pinapawisan ang iyong noo at sinisingil ako ng tingin ng iyong dibdib. Sasakupin kita. Hanapin sa diksiyonaryo ang pahina ng salitang kalupitan at saka punitin nang pinong-pino. Ideklara mong apokripal ang pag-ibig ko. Iguguhit kita nang hubot hubad at saka kukulayan ng ginto. 6 Paikot-ikot sa bilangguang kuwadrado. Isulat bilang maliliit na patpat ang mga araw sa kuwaderno. Hanapin ang landas pabalik sa tahanang itinakwil mo. Ang sinulid na nagpapikit sa iyong sugat.

64

M ARLON H ACLA

Ang sugat na hindi mo alam kung saan nagtatago. Lakbayin ng hipo ang sinulid na naglabas-masok sa balat mo. May alakdang nahinto sa iyong likod. Kumikiwal ang mga uod sa banig ng asin at humuhuni ang pipit sa balikat ng maestro. Pagod na ang mga instrumento sa paglalang ng mga hugis na kakatawan sa mga kalungkutan mo. 7 Ipaliwanag mo sa akin ang pag-ibig at ang dalamhati ng Diyos. Dumadaloy ang buhangin at dumudulog sa isang gabing duguan ang maghapon. Isang nasirang memorya ang agila sa langit. Itinitiklop ng isang lalaki ang kanyang mga daliri at nakuyom ng kamatayan ang tutubi. Dumadaloy mula sa bibig ng kalaguyo ang lason. Ang mga ulap ay naghuhugis sanggol. Ito ang tinatawag na pagmamahal at ang sugat na ito ang pagtataksil. Patay na ang mga waling-waling at tanging mga luad na paso ang naririto. Hoo hoo hoo. Dum dum dum. Awitin mo sa Diyos ang aking pagtatanggol. 8 Ang pagkibot ng balikat bilang senyas ng pagdating ng diktador. Nahulog sa pulang karpet ang telepono. Tila mga ligaw na langgam ang tumpok-tumpok na titik sa libro. Ito ay yugto sa kasaysayan kung saan nakasubo ang isang rosas sa iyong bibig at pinapanood ang pagdating at pagdaan sa iyong katawan ng daan-daang palaso. Unang parentesis: sepia ang isang larawan kung saan may bitbit kang armas. Nakayakap sa iyong dibdib ang sinturon ng bala. Para sa rebolusyon. Ikalawang parentesis: sa unang gabi ng engkuwentro, naghihingalo ka at nagpakita ang bisyon ng iyong minamahal na nag-iigib ng tubig sa balon ng kasalanan.

65

9 Bakit, sa tingin mo, ka namin inaaresto? Bumitaw ang tasa sa iyong kamay, kumalat ang tsaa sa sahig, umagos sa silong, at nagbalik sa daigdig. Nanghihina ang mga bombilya at animoy binabasbasan tayo ng karbon at dilim. Heto ang silya. Ibibigay ko sa iyo ang buong magdamag upang ibuhos ang salaysay sa makinilya. Tila mga mumunting gusali ang mga tambak ng papel. Sunod-sunod ang pagbagsak ng mga eroplano sa silid. Higit pa ang kailangang boltahe. Sa maselang bahagi ng katawan, kalikutin ang pinagmumulan ng sakit. Mahalimuyak ang mga pangako ng propeta. Eksakto ang paglabas ng mga huling salita. Simulan ang iyong pag-amin. Siya ay dapat nang magising. Nangangailangan ng lagda ang mga prosa ng pagbitay sa plasa ng mga hari. Ito ang larawan niya noong siya ay binaril. Nakahilera ang mga kabaong sa bangin. Pagpalain nawa ng Diyos ang binubuo nating Babel. 10 Mahal na Araw. Kulog at kidlat. Ngayon, ikaw ang tubig. Bukas, ikaw ang pagsiklab. Ibilang mo ako sa mga anghel. Hintayin mo ako hanggang maaari. May nagpagulong ng bato sa libingan. Ibilang mo ako sa mga nadulas sa hagdan noong kumalat sa daan ang amoy ng pukyutan. Lumalapit kami. Wala na kaming sandalyas at damit. Ikubli nawa ang aming mga sala ng aming mga papuri.

66

A NNE L AGAMAYO

Anne Lagamayo

inventory

ongpin Things about this place my grandmother remembers for me: skirting through narrow side streets at six in the morning; going in and out of crowded corner stores to see pale pearls through frosted glass; the heady smell of incense at the temple, red candles as thick as my foot, perhaps even two feet combined; me, at six, clutching her wrist in one hand and a crusty hopia in another, long gone cold. As for me, the only vivid memory is spinning on my father's office chair, feet barely reaching the floor. There is the squeak where chair meets rusted hinges, the simultaneous ringing of telephones, the air cold and metallic on my cheeks, the inventory of pipes and screws racing past the periphery.

67

ortigas My mother often recounts the time she was asked to see my grade school Chinese teacher. I was eleven, she says sometimes, ten in other versions, and eight, once, at a family gathering. Eight years old, my mother laughs, and her teacher shows me an essay about the time the entire family went to Qinghangdao to swim at the Great Lake of China. There are no Great Lakes, only a Wall, and sometimes I still imagine my teacher squinting at maps of China, trying to find the city that, once a year, hacks a child into small pieces to offer to the gods. Stop lying, she demanded, tell me a real story. I have a long inventory of invented places. Sometimes I drown my teacher in the lake; at other times, the lake eats her whole. It is, after all, home to the only living species of piranhas in Asia. The feel of small sharp teeth slicing through her corneas, ripping tufts of her wiry black hairthese must feel real enough, and unimaginary.

vienna It is the only caf near our hostel that is open so early in the morning. You ask me questions while you eat: What is the man on the counter asking the waitress? When's our call time? Are we performing at St. Peters Church today? Would you split a chocolate cake with me? Why arent you eating?

68

A NNE L AGAMAYO

Is Liza coming in today? 8:00. No, the day after tomorrow. That would be hell on my throatbut oh okay. I'm not eating because when we walked in I saw that the waitress had written Kalbfleisch (Herz, Lungen) on the menu board in pink and blue chalk. I would've warned you but I was curious to see how your face would look like when your teeth sink into the valves and tear off the chambers; if the walls would burst into a dozen different flavors on your tongue or if the ragout would accidentally start beating on your palate. I'm not hungry.

rome But we're short an alto, I whisper. It'll be okay, you whisper back, winking. We'll wing it. You smile warmly at the gathering crowd and move to conduct the tenors into the first opening bars of "Pater Noster." I shiver at the chill of the piazza and close my eyes at my cue. After the applause dies down, you walk to Eiz and tell her, groaning, I went off key at nobis debita nostra. She shakes her head emphatically. No, no, you were fine. You were fine.

ohio Aku, we're told to call him, and he drives race cars for a living. In a certain kind of lighting, at a precise angle, I see semblances of my

69

mother. My brother disagrees. Go-kart racing in the snow is not as dangerous as it looks like. The secret of the turn is to stay close to the corner, Aku tells me, winking. There must be moments when you step on the brake and see your death when you spin instead of stop, I insist later. Aku laughs, Of course, always, nearly every day. Later. Before that, my hands frozen inside gloves on the steering wheel, the finish line four mouthfuls of cold wind away; my brother twelve behind.

divisoria It must have been the shoesthe low-cut lavender suede boots, gold gladiator sandals, cyan blue studded slingbacksthat took me away from you. What is it about this black hole of a place that takes precious things away. When I look up the back of your head in front of me is gone. When I turn around to try and find you, my bag disappears on the counter. You might find me later in the food court, shaping cities on a plate of crust and the insides of an apple pie. I lost my slingbacks, my phone, I say, and you. I could replace the two, but the slingbacks were below bargain price and irreplaceable.

baguio The last time you felt this cold, you tell me, you were in New York. I ask you what it was like. I'd never been to the States before. You make wild gestures with your hands, describing buildings with their

70

A NNE L AGAMAYO

frosted window panes. Sometimes, I confess, warming my hands in your jacket pockets, I almost never want to see the actual models for imagined replicas. You dont mean that, you say, laughing, just wait til you see Paris. You should come visit My brother calls me from the second floor. What are you doing out there? We're about to open presents. Coming! I reply, looking at the place where you were and burying my fingers deeper in my sweater.

rome They insist on hearing us sing at the Santa Maria Maggiore. Eiz suggests Kyrie eleison, even though we're short an alto. You're flat, I tell her after the applause dies down; You're a bitch, she replies.

tokyo (stopover) Bee, above the drone of the last call for flight 5367 for Bangkok, asks, If we never leave the airport, can I still tell my friends I've already been to Japan? Of course, I answer, You can tell them anything. You can invent people. You can even say you stood at the main avenue of Ueno Park and felt the cherry blossoms fall on your hair.

71

Wont that be lying? he asks, a frown creasing his smooth forehead. Yes, my mother interjects. Dont listen to your sister, she could win awards for lying. We went at the end of March, I tell him later on the plane, fitting his small hand in mine, and they lit the trees at night. You thought at first that it was Papa who placed his hand on your head, but really it was raining blossoms and the petals were tangled in your hair.

paris I do not know how you hear about our two-day stopover, but you call anyway to offer a tour. It's been five months. You must know the city like the back of your hand. This is where we eat for breakfast, you say, pointing to a small caf. You tell me things like this, and what you study for your Middle Ages French class, this funny soda commercial about a boy, a cab, and the Louvre, the best place to view the Tour Eiffel at night, what to say to an insistent bus conductor when he comes to collect your ticket: Dsole, j'ai le coeur du veau. Tout ce que j'entends, c'est ce battement. (I'm sorry, I have the heart of veal. All that I hear is this beating.) It must have been like this or else we never leave the hotel, eating tasteless pain au chocolat at a bakery nearby, and the most I see of you is a passing glimpse of what could be your side profile in what may or may not be your street, what may or may not be your city.

72

J ASON T ABINAS

Jason Tabinas

Ang Hindi Inaasahan

Kumusta

Gusto mong malaman ang hindi mo tiyak Na gustong malaman. Mabuti naman, Gusto kong malaman mo. Hindi ko tiyak Ang kalagayan. Hindi mo gustong pangunahan Ang gusto kong ipaalam. Hindi ko masasabi Na hindi mabuti kahit hindi mabuti Pagkaraan ng tantiyahan at mga alinlangan, Maaari nang simulan ang mabuting usapan.

73

Kumusta

Heto, mabuti naman, sagot ko sa nagtanong Sa umpukan. Muli, ang pagtatanong Na tatawa-tawa kong sinagot: Heto, Mabuti naman. Pagkaraan, may alinlangan Sa katahimikan. Ibinalik ko ang tanong Sa nagtanong. Heto, mabuti naman, sabi niya. At biglat sabay-sabay kaming nagtawanan Sa umpukan. Mabuti nga naman.

Ang Hindi Inaasahan

Ang pintuan ng banyo, ilang beses araw-araw mabilis Kong binubuksan. Nang isang beses, binuksan ko Nang bigla, ang mga mata nanlaking bigla sa pagsulyapIkot-tapon-tingin sa loob. Ang mga paang naipasok bigla Umurong palabas. Ang mundo, tila umikot-bumaliktad Bigla. Ang pintuan sa kanan hindi na tama. Nang lumabas Ang babae at lalaki, nagbalik ang mundo kong nawala.

74

J ASON T ABINAS

Ang Hindi Inaasahan

Pinipihitan ko ang hawakan ng pinto. Ang gaan Ng hawakang tila nawala sa hangin. Ang pinihitan, Umikot nang kusa. Sa isip may nawala tila bago Bigla dito sa harap ko ang pagbukas ng pinto. Sa ikli ng sandali, ang pagkabigla dala hanggang Sa inaasahan. Nang tumambad, ang nagbukas bigla Sa harap ko nabigla. Sabay urong ng mga hakbang.

Tapon-tingin

Ang salubungan ng mga tingin biglaang Nasisimulan mula sa malayo. Ang mukha, Paunti-unting nababalangkas. Papalapit, Ibinababa ang tingin sa lupa. Kung kailan Isang pitik na lang ang sandali, ang muling Pag-angat ng mukha. Kung kailan hindi na Maaari ang muling pagtingin, itinatapon Ang tingin, ang nasa, alangan, mawawari.

75

Troika

May mga matang nakatitig sa mapuputi at mahahabang binti At bilugang puwit. May mga matang humahagod sa makinis Na mukha at kalamnan ng brasot dibdib. May mga matang Nakapako sa bumubukol na harap ng pantalon ng nakatitig. Kinilala ng lalaki ang alindog ng babaeng pumukaw sa lalaki Sa likod. Ang lalaki sa likod, sinundan ang tingin ng babaeng Napangiti nang ibaling ng kaharap na lalaki ang tingin sa likod.

Ars Poetica

Ang mahalaga, nahuhulog Ang mga salita sa tamang kinahuhulugan. Tumitigil At nagdadahan-dahan kung may Pag-aalinlangan sa mga taludtod. Nagdurugtong-dugtong Sa anumang paraan basahin Ang mga linya. Nakapag-iisa kung kailangang Mag-isa.

76

C HRISTINE M ARIE L IM M AGPILE

Christine Marie Lim Magpile

SM Stop-Drop and Shop!

ilig kong pumasyal sa Mayon. (Hindi ito ang bayan sa Albay na malapit sa bulkan kundi ang kalye sa Lungsod Quezon.) Sa totoo lang, wala namang magandang tanawin

dito katulad sa Bicol. Ang makikita mo lang ay kalsadang daanan ng malalaking sasakyan, mga itinatayong gusali at ilang lumang bahay. Pero, pumupunta pa rin ako rito dahil akoy nalilibang na tumambay sa aming tindahan. Hindi naman kalakihan ang aming tindahan. Ngunit hindi rin naman ito talagang maliit kagaya ng isang sari-sari store. Tama lamang ang laki; parang grocery store. Pero kapag naiisip ko ang pangalan ng tindahan naming, The New Mayon Market (Ehem, promotion!) ay nanliliit ako lalo na kung ihahambing mo ito sa SM Supermarket at Rustans Super Store (Wala nga namang panama ang new sa nakakabit na super!) Pero marami pa rin ang bumibili sa aming tindahan. Tindahan kasi namin ang pinakamalapit. Siyempre (economic) friendly sa neighborhood. Walang hassle sa trapik dahil kayang lakarin. Malaking katipiran pa sa gasolina at pamasahe. Dahil halos lahat ng paninda ay mayroon kami at bukas rin ng beinte

77

kuwatro oras, madaling makatatakbo (ng saklolo) sakaling magkaroon ng emergency situation sa bahay. Halimbawa: Nais ng naglilihi mong misis na kumain ng dilis with de-latang mais. Kaso alas-onse na ng gabi. Isa pang kagandahan ng aming tindahan ay ang pagbebenta namin ng tingi. Sa hirap ng buhay ngayon, hindi na kayang bumili ng tao ng isang buo. Nagtitinda kami ng tinging papel. Tatlong piso ang isang set ng sampung pirasong papel. Nagtitinda rin kami ng pira-pirasong biskuwit (pero hindi naman iyong dinurog-durog), tinging mantika, pati na rin nga palito ng posporo at hibla ng sinulid. Ang karaniwang laman ng aming tindahan ay iyong madalas bilhin ng mga tao tulad ng sigarilyo, softdrinks, sabon, shampoo, suka, mantika, itlog, sardinas, at noodles. Nagtitinda rin kami ng tissue, bolpen, sobre, at pandikit dahil madalas itong kailanganin ng tao. Ngunit hindi lahat ng hinahanap ng mga tao ay itinitinda namin tulad ng gamot dahil sa botika talaga ang bilihan noon. Wala rin kaming tindang sandwich o kayay isang tasang kape at platitong pansit. Hindi naman kasi kami karinderya. Akala kasi ng iba, may tinda kaming meryenda. Kapag may handaan kasi sa amin, may ilang bisita na sa tindahan na pumupuwesto dahil medyo masikip sa loob ng bahay. Hindi rin kami nagtitinda ng alak at beer kahit na malakas ito. Ayaw kasi ng lolo ko na maging tambayan ng mga lasenggero ang aming tindahan. Doon din kasi ang bahay ng aking Lolo. Sa taas sila nakatira at ang tindahan naman ay nasa baba. Hindi rin kami nagtitinda ng mga gulay, prutas, isda at karne dahil sa palengke mabibili ito. Pero nagtitinda rin kami kahit paano ng pansahog tulad ng sibuyas, bawang, patatas, at kamatis pati pampalasa gaya ng asin, asukal, at paminta. Minsan, may isa talagang makulit na mamimiling naghahanap ng ampalaya at labanos. Mabuti at kapapamalengke lang ng Lolo ko. Napilitan tuloy si Lolo na ibenta ang

78

C HRISTINE M ARIE L IM M AGPILE

kaniyang pinamili na kalalagay niya lang sa refrigerator. Pangkaraniwan na sa mga tindahang tulad namin ang pagtitinda ng bigas at gasul. Mayroon kaming ibat ibang uri ng bigasmabato, malagkit, wagwag at dinorado. (Note to Customer: Ang puting bigas lang ang magandang isaing.) Nagtitinda rin kami ng ibat ibang tatak ng gas Shellane, M-Gas at Starflame. (Note to Customer: Katulad ng sardinas, parepareho lang ang laman nito.) Libre pa namin itong ihahatid hanggang sa kusina ng mamimili (kasama na rito ang pag-check at pag-install) basta ba itatawag lang. Maaari ring itext. Iyon nga lang, ang maghahatid ay de-padyak. Medyo may kabagalan rin ang maghahatid lalo na kung lubak-lubak ang kalsadang dadaanan. Pero magagarantiyahan naming maihahatid naman iyon sa loob ng isang araw. May kondisyon nga pala ang tindahan namin sa paghahatid: Kung may aso, dapat kasing laki lang ng chihuahua at dapat bungalow lang ang bahay. Muntik na kasi dating makagat ng aso ang Tiyo ko dahil nakawala pala iyong pitbull at doberman. May nagpahatid rin dati sa twelfth floor ng isang condominium. Sabi ng kostumer, magbibigay siya ng malaking tip, iyon pala, sira kasi ang elevator. Isa pa sa nagugustuhan ng mga suki namin ay nagpapautang kami. Inililista namin ang pangalan nila at iyong inutang na paninda. Sa araw ng suweldo ang bayaran. Kaya rin siguro maraming bumibili sa aming tindahan ay dahil hindi kamahalan ang mga paninda namin. May iba kasing tindahan na doble kung magdagdag ng presyo. Kaunti lamang kaming magpatong sa presyo ng halaga. Ang katwiran ni Lolo, ang barya-baryang tubo ay kita rin. Isa pang gusto ng aming mga mamimili ay parating bago ang paninda namin. Hindi kalawangin, amoy amag at mukhang pagmamay-ari ni Tutankhamen o nahukay sa lupa. Dahil sa kakaibang karisma at pamamaraan ng pagtitinda ng mga

79

tiyo ko habang nagbabantay, maraming bumibili sa amin. Sa tuwing may bumibili, parati silang nakangiti at palakaibigan. Ganito nga iyong isa kong tiyo kapag may bumibili, Ano ba ang atin pare? O, isang suka para kay Miss Beautiful. Nanay, sige po ingat po kayo. O, boy, hinay-hinay sa pagkain ng kendi. Maalaga at maasikaso sila sa kostumer. Sa tinagal-tagal ko sa pagbabantay ng aming tindahan, nalaman kong may ibat ibang uri pala ng mamimili. Mayroong mga mamimili na hindi mo mawari kung saksakan ng kuripot o nagtitipid lang ba. Miss, ano ang pinakamura ninyong sardinas? Iyan ba yung sardinas na with 10 grams more? Sige, tama na siguro iyong isang sardinas. Malaki naman ang lata kaya kakasya sa apat na tao. Mayroon namang mga mamimili na ubod ng arte. Miss, puwedeng papalitan itong pera ko nang puro coins? (Minsan, papel naman!) Gusto ko yung puro bago! (Bakit kaya walang may gusto ng puro luma?) Puwede bang pakidoble yung plastik baka kasi mabutas? (Bakit wala kayang nagsasabi kung puwede bang huwag na lang ilagay sa plastik dahil bibitbitin na lang nila?) May isa pang uri ng kaartehan sa mga mamimili. Iyon bang tipong, Miss wala na ba kayong ibang shampoo kundi Rejoice? Tapos, isa-isa niyang ipapalabas kung anong shampoo pa ang tinda. Paghihintayin ka pa habang pinag-iisipan kung bibili na lang ng ibang tatak. Pero sa huli, lilipat rin naman pala ng ibang tindahan. (Punyemas! Wag siyang magkakamaling dumaan muli sa aming tindahan dahil sisiguraduhin kong basag ang makapal niyang mukha.) Kung tutuusin, pare-pareho lang naman ang mga produktong iyan! Sa pangalan lang nagkaiba. Mas sikat at guwapo lang ang modelong kinuha ng isang kompanya. Sardinas din iyon ano? Matutunaw din iyan sa tiyan mo! Kahit ba naman Palmolive ang bilhin mo kung hindi ka naman magsusuklay ay wala ring bisa. With wings o walang wings,

80

C HRISTINE M ARIE L IM M AGPILE

doon mo rin ilalagay iyon at itatapon din pagkatapos. Sa pagbabantay ko sa tindahan, nakikilatis ko na rin ang katayuan sa buhay ng mamimili. Ang mayabang este mayamang kostumer ay nakaporma, mamahalin ang suot at nakaalahas. Bukod doon, Englishspeaking pa at nakakotse rin (Wow, Mercedez, kahapon Jaguar ah!) Madalas, may kasamang alalay na tagabitbit. Bago at malulutong na pera ang inaabot galing sa makapal niyang imported wallet. Tinatanong ng mayamang kostumer kung tumatanggap ba ng credit o atm card ang tindahan. Karamihan sa mga pinamili niya ay mga branded products. Kung baga sa toothpaste, Colgate at hindi Crust (fake version ng Crest). Kung baga sa tsokolate, M&Ms at Hersheys at hindi Nips o Chocnut. Kung de lata naman ay corn beef at luncheon meat at hindi sardinas. Kahon-kahon ang kaniyang pinamimili at hindi lang basta pasupotsupot. Mahirap lamang ang bumibili kung halos lukot at mapunit na ang perang iniabot sa iyo. Iyon bang tipong parang nasabugan ng asido ang mukha ng mga bayani dahil hindi mo na sila makilala. Tapos, puro scotch tape pa ang gilid. Hirp siyang kumuha ng pera sa wallet at ingat na ingat itong ilabas. Minsan, wala pa ngang wallet at kung saang supot lang ito nakalagay. Itatanong pa niya sa iyo kung may sukli pa ba siya at kung mayroon, bibilangin pa. Minsan, titingin pa siya sa sahig at maghahanap ng mga nahulog na pera na maaari niyang maibulsa. Mahilig siyang magbayad ng barya, puro ba tigpipiso. (Salamat naman at di tigbebente-singko.) Noodles ang madalas niyang bilihin. Pero, hindi iyong nasa cup kundi iyon bang nakaplastik na tiglilimang piso. Pagdating sa de lata, sardinas ang madalas niyang bilhin. Hakone ang tatak at hindi Century tuna. Pagdating sa tsitsirya, generic tulad ng Chippy o Boy Bawang at iba pang hindi kilalang tatak ng junk food na nuno ng alat. Madalas, nakatsinelas o sando lang (daster kapag babae) ang suot niya kapag bibili. Minsan pa nga, iyong mga siga ay walang

81

pang-itaas kung bumili. Bawat mamimili ay may kani-kaniyang trip. May isa kaming kostumer na ipinalalagay sa plastik ang softdrink. Hindi iyon iinom ng nasa bote o lata. Iyong isa naman, ayaw uminom ng malamig na softdrink. May isa naman kaming suki na Skyflakes at juice ang agahan, tanghalian at hapunan. (Pero, mukhang hindi naman siya nagdidiyeta.) Mas gusto ng isa naming kostumer ang Halls kaysa sa Maxx dahil mas maanghang daw ito. Iyong isa naman, Dynamite candy ang gusto dahil kinokolekta niya raw ang wrapper nito. Bawat kostumer pala ay may kani-kaniyang kuwento. Madalas kasing ginagawang tambayan o tagpuan (at maging taguan) ang aming tindahan. Halos matanggal ang tainga ng tinedyer naming kostumer dahil sa pingot ng kaniyang nanay. Nakita kasi niya ang kaniyang anak na naninigarilyo. Pagkatapos, naglitanya ang butihin niyang ina sa kasamaang dulot ng paninigarilyo (Pero, minsan nakita ko silang magkasama sa drug store at bumili ng condom.) Ilang mga magulang na rin ba ang nagtanong-tanong sa amin kung nakita ba namin ang kanilang anak na may kasamang dyowa o naglalakwatsa? (Bakit kaya walang anak na nagtatanong kung ano ang nakikita naming ginagawa ng magulang nila? Naku, pihadong marami kaming maitsitsika.) Mayroon ding mga di-malilimutang eksena sa aming tindahan. Nariyan ang mala-action movie na insidente. May dalawang lalaking nagtangkang holdapin ang aming tindahan. Naglabas ng patalim ang isang mama. Ang isa naman, akmang may huhuguting mahaba sa tagiliran. Buti, listo ang Lolo ko. Nakuha niya agad ang kaniyang shotgun na nakatago sa ilalim ng kaha. Buti, nakatawag ng tanod ang mga kapitbahay. Ayon, kinuyog ang dalawang holdaper. Mayroon ding drama. Nakakakonsensiya talaga ang mga humihingi

82

C HRISTINE M ARIE L IM M AGPILE

ng abuloy o limos dahil may namatayan, nasunugan, at walang pamasahe pauwi. Nakakaawa naman ang mga walang muwang na pusang nasagasaan. (Buti naman at wala pang tao.) Siyempre, mayroon ding thriller/adventure katulad ng mga sasakyang nagbanggaan. Kalimitay sa amin nagtatanong kung sino ba ang may kasalanan. Ilang habulan na ba ang nakita ko: May habulan ng isnatser at ng mga taong may dalang tipak ng bato; may habulan rin ng mga batang naglalaro. Ang aso at pusa pati daga ay nakikisama rin sa habulan. (Sana, sa susunod, ibon naman para maiba-iba.) Mayroon din ngang pang-Funniest Home Video. Ilang beses ko nang napagpalit-palit ang pinamili ng mga kostumer. Nakakalito kasi minsan. May mga magkakamukha kahit hindi naman sila magkamaganak. (Hmmm, baka anak sa labas o clone?) Iyong iba naman ay may pagkakapareho tulad ng pagiging ngongo (walang halong biro), bungal, kirat, at may tatlong ilong (Joke!) Ilang ahente at maglalako na ang nagpunta sa aming tindahan upang mag-alok ng kung ano-anong hindi mo malamang produkto. Nariyang alukin ka ng floor mop na puwede ring gamitin sa kisame at dingding; sabong napakabula kahit walang tubig; plantsang hindi nakakapaso at iba pa. Maraming tao na rin ang nagtanong sa amin ng direksiyon kung saan papuntang Bulacan, Afghanistan o Mars. (Biro lang ang dalawang huli!) May ilan ring nagpupunta sa amin at nagtatanong kung maaari ba kaming kuning isponsor sa advertisement. (Whoah, parang ang laki ng tindahan namin!) Kapag wala pang bumibili, paborito kong sumagot ng crossword puzzle habang nagbabantay. Naging bihasa na nga ako rito. Nakakatapos ako ng dalawampung crossword puzzle sa isang upuan lang. Dati, nanonood ako ng telebisyon o kayay nakikinig ng radyo. Pero itinigil ko na ito. Nagmumukha kasi akong may sayad kapag nakita ako ng

83

kostumer na umiiyak o tumatawa nang mag-isa. Nadadala rin ako minsan ng tugtugin sa radyo kaya napapaindak ako nang wala sa oras. May mga pagkakataong hindi ko gustong magbantay sa aming tindahan. Ayaw kong magbantay kapag masyadong maraming bumibili dahil masikip at maingay. Naaabala nila ako sa pagsagot ng crossword puzzle. Pero siyempre, madalas, mas gusto kong maraming bumibili dahil malakas ang kita. At ayaw ko rin namang magbantay kapag kakaunti lamang ang bumibili dahil nakakabato at nakakabagot. Kung marami akong pagsusulit o takdang-aralin, walang sinuman ang makakahila sa akin sa pagbabantay ng tindahan. Malulugi ang aming tindahan kapag pinagbantay ako ng pagod. Baka maubos ko kasi ang laman ng tindahan sa kakatsibog. Ang pinakagusto ko sa lahat ng karanasan ko sa tindahan, ay kapag bumibili ang crush ko. (Haay, Dear Joe) Kapag bibili siya, gusto kong ako ang nasa kaha. Ayoko ng tipong tagaabot ng paninda dahil wapoise. Masaya ring magbantay sa tindahan kapag panahon ng Pasko, piyesta, at eleksiyon. Marami kasing nagbibigay ng kung ano-ano: kalendaryo, sticker, pagkain, at pera. At nakakaaliw makakita ng mga ati-atihan, parada, sagala, at welga. Marami akong naging realisasyon sa pagbabantay ko sa tindahan. Dati-rati, marami ka pang mabibili sa isandaang piso. (Mga limang nagpuputukang supot ang puwedeng mabitbit.) Ngayon, ang isang libong piso ay kulang pa. (Pambili lang ito ng dalawang prepaid na load sa cellphone na kakasya lamang sa palad at liparin ng hangin.) Kahit na maglagay pa ang tindahan ng commercial sa TV o ad sa diyaryo, malulugit malulugi pa rin ang negosyo kung walang perang pambili ang mga tao sa lugar na iyon. (O kaya, wala naman talagang tao roon dahil liblib.) Ang mahalaga lang pala sa napag-aralan ko sa matematika ay

84

C HRISTINE M ARIE L IM M AGPILE

bumilang at alamin kung magdadagdag, magbabawas, magmumultiply, at magdi-divide. Hindi ko naman nagagamit ang mga pamatay na cosine, algebra, at logarithm sa pagkuwenta kung kumikita o nalulugi ba ang aming tindahan. Bukod sa kasipagan, ang katapatan ay mahalagang puhunan sa tindahan. Maaari ka kasing matuksong kumupit ng pera o takaming kumain. Dapat masayahin at bibo ang tumatao sa tindahan. (Pihadong babalik ang kostumer kasi maaalala niya ang tinderang magiliw kahit nabagsakan siya sa paa ng isang kahang softdrinks.) Nalaman kong hindi naman talaga kinakailangang kumuha ng kursong Commerce o Business sa kolehiyo para magkaroon ng negosyong tindahan. Ang Lolo ko nga hindi naman nakatapos ng elementarya pero may tatlo na siyang tindahan. Mayroon bang secret formula upang makapagnegosyo at makapagpatayo ng sariling tindahan? Ang sabi ng lolo ko: Iyan ay matutuklasan mo sa iyong mga karanasan sa tindahan. Ano pang hinihintay, pumunta na sa aming tindahan! (Uy, plugging uli!) Libre pa ang makipaghuntahan at makipagkaibigan. (Wow, hanep sa marketing strategy. May bargain pa!) Pero, bago muna makipagkuwentuhan, dapat ka munang bumili. (Siyempre, malamang! Dahil kung tatambay ka lang, pihadong patay ka sa aking Lolo!) Ang pamagat ay hindi isang paid advertisement ni Henry Sy. Kung Shoemart at Super Market ang SM ni Henry SY, ang ibig sabihin ng SM namin ay, Store Mayon (dahil itoy nasa kalye ng Mayon.) Nangangahulugan rin itong Super Mura (hindi Sobrang Mahal) kaya, you can Save More. Sa kasalukuyan, pang Suki Market muna ang aming tindahan. Pero, balang araw, magpapatalbugan ang lolo ko at si Henry Sy sa pagkakaroon ng Super Mall.

85

Chuckberry Pascual

Singkaw

H
pinihit.

indi pa ako naghihilamos at nagmumumog nang umupo sa harapan ng computer. Binuksan ko at muling binasa ang ilang kuwento ni Scheherazade na tapos ko nang paikliin.

Nasa kuwento na ako ng kabayong gawa sa kamagong nang may kumatok sa pinto. Nakasimangot kong inabot ang seradura at saka Ang Tatay ko pala. Anak, hindi ko na kaya. Nakangiwi siya Sige, Tay. Pupunta na tayo ng ospital. Umiika-ika pa lang palayo ang Tatay, nagkuwenta na ako ng

habang hinihimas-himas ang puwitan.

pera at panahon. May nakatabi akong P12,000, padala ng Nanay ko para ipambayad sa pension. Bukod pa roon, may nakatago akong limandaan. Panggastos para sa paghahanap ng trabaho sa susunod na linggo. Magkakaroon lamang ako ulit ng pera kapag naipasa ko na ang manuskrito ng abridged na 1001 Nights.

86

C HUCKBERRY P ASCUAL

Sa madaling salita, wala akong pera at panahon para sa mga bagay

na hindi nakaplano. Pero ano ba ang dapat sabihin sa magulang na dumaraing dahil masakit ang puwit? Sorry, Tay, bahala ka na lang muna sa puwit mo? Mabigat ang dibdib ko nang patayin ang computer. Pumunta ako sa kusina. Nandoon ang Lola at Tiyahin ko. Gaya ng dati, abala ang Lola. Siya ang nagluluto ng mga pagkain para sa karinderya namin. Noong umagang iyon, naghihiwa siya ng murang sibuyas. Ang Tiyahin ko naman, naghuhugas ng mga pinagkainan kagabi. Umupo ako sa harapan ng Lola at nagtimpla ng kape. Pupunta kami ni Tatay sa ospital, sabi ko sa hangin. Kawawa naman ang Tatay mo, sabi ng Lola. Hindi siya nag-angat Humanap na kayo ng magmamaneho, sabad ng Tiyahin ko. Oo nga pala, isip ko. Ang Tatay ko kasi ang driver ng pamilya

ng mata. Kausap naman niya ang lababo. ang ibig kong sabihin sa pamilya, kaming lahat na magkakamag-anak na nakatira sa iisang bahay: ang Lolo at Lola ko na mga magulang ng Tatay ko, ang mga kapatid niya, kaming mga anak nila. (Kailan lang, nanganak ang isa sa aking mga pinsan. Apat na henerasyon na kaming magkakapiling sa iisang bahay.) At ngayong namamaga ang puwit ng family driver, kailangang maghanap ng pansamantalang kapalit. Kahit pa malamang kaysa hindi, isa lang naman sa mga pinsan kong tambay na nakatira sa compound ang mahihila ko para ura-uradang magmamaneho, mag-aabot pa rin ako ng pera. Wala pa sa ospital, may gastos na kaagad. Ang panggasolina pa pala. Batas sa bahay na kung sino ang gagamit ng sasakyan, dapat magpagasolina. Ano ba naman ito? Ngayon pa nangyari, kung kailan walang-wala Lagaslas ng tubig sa gripo at paulit-ulit na halik ng kutsilyo sa akong pera, sabi ko ulit sa hangin. sangkalan ang narinig kong sagot.

87

Mahigit isang linggo nang inirereklamo ng Tatay ang puwit niya.

Noong una, tinitiis lang niya ang kirot. Dati pa naman siyang may almoranas, kaya inisip ng Tatay na iyon lang ang dahilan. Mawawala rin paglipas ng ilang araw. Pero hindi ganoon ang nangyari. Nag-umpisang mamaga ang kaliwang pisngi ng puwit niya, kaya pumunta siya sa isang ospital sa Kalookan. Nang sabihin niya sa doktor ang nararamdaman, agad daw nitong sinabi, Kailangan nang operahan yan. Mukhang may fistula raw siya sa puwitbutas na dulot ng matinding pag-iri sa tuwing dudumi. Sa lagay daw ng puwit ng Tatay, nagkaroon na ng abscess ang fistula niya. Ibig sabihin, nagnanaknak na. Kapag hinayaan, baka kumalat ang impeksiyon. Hindi pumayag ang Tatay na agad magpaopera. Ang katwiran niya, ni hindi man lang muna siya ineksamen. Mukhang namemera lang daw ang may kasungitang doktor. Ayaw niyang magpakalikot ng puwit sa taong mukha ng parating galit. Kaya nagpareseta lang siya ng gamot. Isang araw lang ang itinagal ng ginhawang idinulot ng gamot. Pagkatapos, hindi na nakatulong sa karinderya ang Tatay. Hindi na niya kinayang magbuhat ng mga kaldero. Halos hindi na rin siya makatulog sa kirot. Kaya nang sabihin ng Tatay kong hindi na niya kaya, alam kong hindi na talaga uubra ang pangungumbinsi kong hintayin muna niya ang pagtalab ng mga gamot na inireseta. Sa ibang ospital kami pumunta. Pangalawang opinyon ang dahilan ng Tatay, pero siyempre, kasama na rin doon ang pagkabuwisit niya sa unang doktor na kinonsulta. Habang nasa sasakyan, dama ko na ang tindi ng kanyang kaba. Noon ko lang siya nakitang ganoon: namumutla at panay ang himas sa tumatahip na dibdib. Nanibago ako. Kilala ko kasi siya bilang tigasin. Walang sinasanto kapag mainit ang ulo, lalo na kapag nakainom. Sa katunayan, mararahas na eksena ang mga pinakamatingkad na alaala ko sa Tatay.

88

C HUCKBERRY P ASCUAL

Gaya noong anim na taon ako. Huling gabi bago lumipad patungong

Japan bilang entertainer ang Nanay, naglasing ang Tatay. Ayaw niyang pumayag na umalis ang asawa. Pero wala na siyang magagawa dahil nakapirma na ang Nanay sa kontrata. Inilihim talaga ang paglalakad ng mga papel dahil alam na hindi siya papayagan. Sinabi lang ang totoo noong aalis na siya kinabukasan. Mainit ang naging pagtatalo nila, hanggang sa tinutukan siya ng baril sa mukha ng bana. Nasa isang sulok lang ako noon ng kuwarto, katabi ang isang pinsan. Nagtago kaming dalawa sa ilalim ng kulambo. Sige, iputok mo! Patayin mo ako! sigaw ng Nanay. Nanginginig ang baba niya sa takot pero hindi siya umaalis sa harapan ng Tatay ko. Pinaputok nga ng Tatay ang baril. Hindi sa mukha, kundi sa tapat ng kaliwang tainga niya. Wala akong nakitang reaksiyon sa Nanay ko pagkatapos ng putok. Matanda na ako nang sabihin sa akin ng Nanay, sa isa sa maraming Naluha lang siya nang bahagya pero hindi siya natinag. usapan namin sa telepono, na gusto niyang umiyak pagkatapos pumutok ng baril. Pero hindi niya ginawa, dahil gusto niyang ipakita sa Tatay na paninindigan niya ang desisyong pumunta ng Japan. Dahil kung hindi raw siya pupunta ng Japan, hindi raw ako makakapagaral sa magandang paaralan. Nakaasa lang kasi sila noon sa mga Lola at isa lang ako sa maraming apo. Kaya kahit ang pakiramdaman ng Nanay ko, may nandutdot ng ballpen sa loob ng tainga niya, hindi siya umiyak. Ang insidenteng iyon ang sinabi ng Nanay kong bumuo sa desisyon niyang makipaghiwalay. Maliban pa sa dahilang nagsawa na siyang makisama sa partido ng kanyang bana, gusto pa raw niyang mabuhay nang matagal. Baka sa susunod ay sa dibdib na niya ang tama ng bala, sa halip na sa dingding. Sa kasalukuyan, may iba na siyang pamilya sa Japan. Pero sinusustentuhan pa rin niya ako.

89

At heto nga, pera niya ang nakaambang gastusin para sa pagsakit

ng puwit ng minsang nanutok sa kanya ng baril. Mahigpit ang hawak ko sa sobreng may nakasulat na For my pension and a little something for you. Love, Nanay. Meron ba kayong lalaking doktor diyan? Nakakahiya naman ho kasi, sabi ng Tatay ko sa kausap naming babaeng intern. Nasa screening area na kami ng Emergency Room. Umalis ang babaeng intern. Pagbalik niya, may kasama na siyang lalaking doktor. Mukhang bata pa. Nanonood ako ng serye sa telebisyon na tungkol sa buhay ng mga batang doktor, kung paano silang nagsisikap sumagip ng buhay, pero iba ang damdamin ko sa tuwing batang doktor ang nakakaharap sa ospital. Wala akong tiwala. Hindinghindi ako papayag na batang doktor ang gumalaw sa katawan ng Tatay konakatatak sa isip ko ang posibilidad ng maling diagnosis, naiwang bulak sa loob ng katawan, naimpeksiyong sugat dahil hindi tama ang pagkakatahi at kung ano-anong mga senaryong ipinagpapalagay kong idudulot ng kabataan ng isang doktor. Sinabi ng Tatay ang nararamdaman niya sa batang doktor. Tatangotango ito habang nagsusulat sa papel. Maya-maya, nag-angat ng ulo. Mukhang fistula nga ho 'yan. Kailangan na hong operahan talaga. Tingnan n'yo muna, sabad ko. Pasok ho tayo sa loob, sabi ng batang doktor. Itinuro kami ng batang doktor sa isang kamang napapalibutan ng Paano kung operahan ako ngayon? himig-bata niyang tanong. E di ooperahan ka, sagot ko. Ayaw kong magpahalatang Anak, ngayon lang ako naospital. E, wala ka naman pala, biro ko. Nagkaroon ako ng appendicitis

mga berdeng kurtina. Pinaupo ko doon ang Tatay.

kinakabahan na rin.

noong Grade Five, inoperahan ako. Ilang araw lang, nakalakad na ako.

90

C HUCKBERRY P ASCUAL

Kaya mo yan. Naputol ang pag-uusap namin dahil may dumating na ikalawang doktor. May edad na ang isang ito. Napanatag ako nang kaunti nang sabihin niyang siya ang titingin sa puwit ng Tatay. Ilang sandali lang ang itinagal nila sa likod ng kurtinang berde. Lumabas ang matandang doktor, kinausap ang batang doktor. Lumapit sa akin ang batang doktor. May iniabot na form. Magbayad na raw ako, dahil ooperahan na si Tatay. Nasa Admitting Section ako nang maalala ang anekdotang ikinuwento sa akin ng isang kaibigan tungkol sa paborito kong guro. Nagkasakit ang ama niya at naospital. Nang malaman daw ng guro namin kung magkano ang sinisingil ng ospital, muntik na raw itong bumulalas (o napabulalas nga yata) ng Ito ay ospital, hindi ito isang hotel! Sa Admitting Section, tumambad sa akin ang halaga ng mga kuwarto. Muntik na rin akong mapabulalas, gaya ng aking guro. Pero hindi naman iyon uubra para bumaba ang singil, kaya nakipagtawaran na lang ako sa clerk. Dahil kulang-kulang na dalawang libo ang halaga ng isang private room at walang available na ward, na nagkakahalaga lamang ng limang daan isang araw, napilitan akong makipagkompromiso. Semi-private ang kinuha kong kuwarto para sa Tatay. Matapos magbayad ng depositong limang libo, pumunta muna ako sa pinsan kong nagmaneho para abutan siya ng pang-agahan at pauwiin. Nakiusap na lang akong bumalik siya sa bahay at kausapin ang Lola ko, para maipadala ang mga gamit na kailangan namin sa pananatili ng Tatay sa ospital. Pagkuwa'y dumiretso na ako sa room 445A at doon naghintay. Isang matandang babae ang kahati namin sa kuwarto. Pagkatapos makipagngitian sa kanya at sa bantay, umupo ako sa gilid ng kama para kay Tatay at nagbasa. Hindi ako lumalabas ng bahay nang walang

91

baong libro. Noong araw na iyon, bago umalis ng bahay, dinampot ko ang librong pinakahuling binili, ang Me Talk Pretty One Day ni David Sedaris. Tawa ako nang tawa habang binabasa ang You Cant Kill The Rooster. Tungkol iyon sa relasyon ng kapatid na lalaki ni Sedaris sa kanilang ama. Palamura ang anak, parang bandido umasta, pero kasundo ng amang kabaligtaran ang ugali, dahil napakapino at diplomatikong magsalita at kumilos. Nakita ko ang relasyon namin ni Tatay. Magkaibang-kaiba kami. Astang bad boy siya, astang biniboy ako. Pero sa kung anong dahilan, mas madalas kaysa hindi, magkasundo naman kami. Kahit marahas ang imahen niya sa akin dati, unti-unting nabago iyon nang magkaedad ako. Isang araw, nagising na lang akong natatawa ako sa mga biro niyang pa-macho. Siya naman, natatawa rin sa mga uri ng biro ko. Hindi lang minsan ko siyang narinig na ginamit ang salitang chaka. Nang mapatingin ako sa kabilang kama, sinimangutan ako ng bantay ng matandang babae. Hindi yata niya gustong may tumatawa sa loob ng kuwarto habang hinuhugasan niya ang puwit ng kanyang pasyente. Hindi nagtagal, ipinasok ng isang orderly ang naka-stretcher na si Tatay. Groge pa siya sa pampatulog, pero panay na ang salita. Parang batang kagagaling lang sa karnabal. Katatapos lang niyang sumakay sa isang nakakatakot na ride at maniwala man ako o hindi, nakaligtas siya! Ikinuwento ng Tatay kung paano siyang hinubuan ng mga babaeng nurse habang naghahagikgikan ang mga ito. Ikinuwento niya kung gaano siya kabilis nakatulog matapos sabihin ng isang nurse o doktor (hindi na niya nasiguro) ng Patutulugin na kita, ha. Ikinuwento niya kung gaano kabait ang doktor na nag-opera sa kanya, iyong matanda kanina.

92

C HUCKBERRY P ASCUAL

Hinayaan ko lang siyang magsalita. Natigil lang ang Tatay nang

pumasok ang matandang doktor. Kinumusta nito ang Tatay, binigyan ng reseta, ipinaliwanag ang ginawang operasyon. Makakauwi na raw kami kinabukasan, pero kailangan pang bumalik matapos ang isang linggo. Hindi kasi sigurado kung muling maiimpeksiyon ang fistula. Kung malapit daw sa daanan ng dumi ang tahi, kailangan daw operahan ulit. Pagkatapos ng litanya, umalis rin kaagad ang matandang doktor. Kinabukasan, makalipas ang halos P15,000, nakabalik na kami ng bahay. Matapos akayin ang Tatay sa kuwarto, pumunta ako sa kusina. Nandoon ang Lola. Naghahalo siya ng lugaw. Kumusta na ang tatay mo? tanong niya. Maayos naman. Babalik kami sa isang linggo. Mabuti naman. Nag-aalala ako sa pera, sabi ko. Bakit? Pera ng Nanay ang ginastos ko. Hindi ko alam kung paano kong

mapapalitan. Panigurado, magagalit sa akin 'yon, kapag nalaman niyang ginastos ko lang kay Papa ang pambayad niya sa pension. Ako na lang, sabi ng Lola ko. Ako na lang ang magbabalik ng pera, apo. Uutang ako sa Bumbay. May kumakain naman sa ating Bumbay. Uutang ako sa kanya. Ilang sandali ang lumipas bago ko napansing sumisinghot na pala ang Lola habang naghahalo ng lugaw. Saka ko lang naalalang ako rin pala ang nagdala sa kanya sa ospital noong nakaraang taon, noong madulas siya sa hagdanan. Isinugod ko siya noon sa Emergency Room dahil hindi siya makalakad sa pagkabugbog ng balakang. Alam kong hindi naman niya kayang magbayad ng P12,000 mula sa kita ng karinderya namin. Sa pang-araw-araw lang na gastusin, minsan ay hindi pa nakakasapat ang kita sa pagbebenta ng lugaw at kaninulam. Hindi lang minsan na kumain kami ng tig-iisang binating itlog sa hapunan.

93

Hindi naman dapat ganito ang nangyari. Hindi naman kami dating

kinakapos sa pera. Dati, ang mga negosyong itinatag ng isa kong Tiyuhin ang pinagkukuhanan ng pera ng buong pamilya. Mayroon kaming patahian ng damit, Internet caf at karinderya. Pero sa kung anong dahilan, halos sabay-sabay na humina ang mga negosyo. Noong simula ng pagbagsak ng mga negosyo, ayaw pang aminin ng Lola sa aming magpipinsan. Nagulat na lang kaming lahat, dahil isang araw, nagluto siya ng magarbong ulam. Nagluto siya ng mechado, iyong lutong pang-fiesta: lumalangoy sa sarsa at napapalamnan ng taba ng baboy ang binilog na karne ng baka. Nang sumunod na araw, nagluto siya ng kare-kare at special na bagoong na alamang. Pagkatapos, nagluto naman siya ng paksiw na lechon. Sumunod ang sinigang na baboy, piniritong sugpo, relyenong pusit. Sa tuwing tinatanong namin siya kung ano ang okasyon, ang isinasagot lang niya, Hindi tayo magugutom. Tingnan ninyo, ang sasarap ng mga pagkain natin. Pero pagkaraan ng araw ng relyenong pusit, nagkulong na sa kuwarto ang Lola. Ilang araw siyang hindi nagpakita sa amin. Pumupuslit lang siya mula sa kuwarto para magsaing ng kanin at magprito ng itlog. Dahil hindi na niyang kayang tustusan ang pagkukunwari, para bang napahiya ang Lola sa aming lahat. Noon lang namin nalaman na nagkandalugi-lugi na pala ang mga negosyo. Halos wala nang mga order na damit sa patahian. Matapos ang dalawang insidente ng panghoholdap, isasara na rin ang Internet caf. Mula noon, hindi na ito nakabawi. Patuloy ang bayad ng malaking bill sa koryente pero halos wala nang kostumer. At dalawang buwan na ang nakalipas mula nang tumigil ang Lola ko sa pagtitinda ng kaninulam. Ang akala namin noong una ay nagretiro na siya. Iyon pala ay dahil hindi na gumugulong ang puhunan. Masyado nang mahaba ang listahan ng mga pautang na paiyakan naman ang paniningil. Mula noon, sumapit na kami sa kasalukuyang lagay: mayamang

94

C HUCKBERRY P ASCUAL

mahirap. Mukha kaming may kaya dahil may kalakihan ang bahay namin: tatlong palapag, marmol ang sahig, puno ng mga gamit na antigo. Mayroon pa rin kaming dalawang sasakyan. Mamahalin ang mga gamit namin: cellphone, iPod, DVD component, personal computer. Pero ang perang kailangan para mapanatili ang ganitong klase ng pamumuhay ay wala na. Madalas, napag-aawayan pa ang simpleng pagpapagasolina ng sasakyan, ang pagtotoka ng pagbili ng mineral water, pati na ang paggamit ng computer at aircon. Sa pagkain, mayroon na kaming paborito kapag talagang kakaunti ang pera: itlog na lumalangoy sa miswa. Nag-aral kaming lahat na mamaluktot alinsunod sa biglang umigsing kumot. Nagtulong-tulong kaming magkakasambahay para maitawid ang bawat araw. Dahil nakadepende ang trabaho ng mga Tiyuhin at Tiyahin ko sa mga negosyo, kasabay silang nawalan ng pera sa pagbagsak ng mga ito. Kahit nahihiya sa maaaring sabihin ng mga kapitbahay (ipinagkalat kasi ng Lola na magreretiro na siya at mamamahinga na lang), napilitan ang Lola kong muling damputin ang sandok niya at muling buksan ang karinderya. Tumutulong na lang doon ang mga anak niya, kasama ang Tatay. Patuloy rin sa pagtatrabaho ang Lolo ko bilang abogado. Pero hindi naman ganoon kalaki ang kita niya. Dahil masyado siyang mabait sa mga kliyente, madalas ay hindi pera ang ibinabayad sa kanya. Nariyang kilo-kilong longganisa o prutas ang iuwi ng Lolo. Minsang nakita ng isang kliyenteng dentista ang mga nabubulok na niyang ngipin, nagalok itong jacket sa ngipin na lang ang ibayad. Kaya isang gabi, umuwi ang Lolo na pang-itaas na ngipin lang ang may jacket. Bulok pa rin ang nasa ibaba. Iyon lang ang inabot ng attorneys fee niya. Nang makita ang mga ngipin ng kanyang bana, nagpuyos sa galit ang Lola. Pero wala rin siyang nagawa at wala na rin kaming sinabi. Alam naming kailangan na rin talagang ayusin ang mga ngipin ni Lolo. Wala nga lang

95

kaming pantustos. Kaya mabuti na rin iyong kahit kalahati, naipaayos niya. Bilang panganay sa magpipinsan, isa ako sa mga inaasahan. Nagaabot naman ako sa Lola. Hindi ko minamasama ang pakikibahagi sa responsabilidad. Ang katwiran ko, tulong-tulong akong pinalaki ng mga kamag-anak ko. Panahon naman para ako ang tumulong sa kanila. Pero aaminin kong may pangamba ako sa nakaambang posibilidad na bilang nag-iisang apo/pamangkin/anak na hindi naman magaasawa (iyon lamang uri na may basbas ng estado ang tinutukoy ko rito, siyempre), hindi malayong mag-isa kong akuin ang singkaw ng pagtataguyod sa buong pamilya sa lalong madaling panahon. Nasa liyebo sitenta na ang edad ng lolo at lola. Bata pa ang karamihan sa mga pinsan ko. Gaya ko noon, hiwalay rin ang mga magulang nila, at mga matatanda namin ang umakong magpalaki. Ang pinsan namang sumunod sa akin, bumuo na ng sariling pamilya. Kahit kasukob pa rin namin siya sa iisang bubong, hindi na rin namin siya puwedeng obligahin pa. O iyon ang nais iparating sa akin ng nanay niya, ang tiyahin ko, nang minsang maningil ako ng pambayad sa tubig. Bibili pa iyon ng gatas, sabi niya. Ang pangarap ko ay maging guro at manunulat. Inalagaan ko ang

pangarap na ito, kahit unang taon ko pa lang sa kolehiyo, nagbigay na ng babala ang isang guro: Walang kita sa pagiging manunulat. At huwag sasama ang loob kung hindi mababasa ang mga akda nyo. Kahit sariling nanay n'yo, hindi babasahin ang mga 'yan. Malamang, ipambalot lang 'yan ng tuyo. Tanyag na makata ang guro kong iyon. Noong una, sumama ang loob ko sa sinabi niya. Sa loob-loob ko, bakit siya pang dapat na magbigay ng lakas ng loob ang siyang unang kumikitil sa mga pangarap namin? Pero lumipas ang panahon, at napagtanto kong nagsabi lang ng totoo

96

C HUCKBERRY P ASCUAL

ang guro kong makata. Wala ngang makaintindi kung bakit gusto kong magturo ng panitikan. Wala ring makaintindi kung bakit gusto ko pang mag-aral ng masterado at lalo na, magsulat. Tatanda ka nang walang pinagkatandaan, sabi ng isang Tiyuhin ko, matapos niyang ipamukha sa akin kung gaano kamali ang mga desisyon ko sa buhay. Sana man lang daw, nag-aral akong gumawa ng pattern ng damit para kumita ng kahit sangkapat ng tinatamasa niya sa patahian namin ng damit. Ngayong bumagsak na ang mga negosyo, hindi ko kakayanin ang singkaw kung magiging guro lamang ako at manunulat. Ang parating sinasabi sa akin ng mga tao sa paligid, magtrabaho na lang daw ako sa ibang bansa. Kung ano naman ang gagawin ko roon bilang isang nagtapos ng pag-aaral sa panitikan, parating malabo ang sagot: Maraming trabaho doon. Pangunahin sa mga nangungumbinsi ang sarili kong Nanay. Sa tuwing mag-uusap kami sa telepono, hindi niya nakakalimutang ipaalala sa akin na mabilis ang takbo ng panahon. Baka hindi ko raw mamalayan ang pagdating ng araw na pagsisisihan ko ang aking mga desisyon. Materyalistiko ang kanyang estilo sa pangungumbinsi. Mabibili ko raw ang lahat ng mga librong gusto ko kapag nasa ibang bansa. Mas madali raw umorder sa amazon.com. Pagdating naman daw sa suweldo, makakapagpadala na raw ako sa buong pamilya, mayroon pang maiiwan para sa pag-iipon. (Kung isang araw, sabihin niya sa aking maraming guwapong dayuhan na maaaring magkagusto sa akin at maaari ko silang pakasalan, hindi na ako magtataka.) Kaya ko namang gawin iyon dito sa Pilipinas, sagot ko. Hindi ko naman gusto ng marangyang pamumuhay. Minsan, bilang pang-inis din sa kanya, idadagdag ko pang kung ako ang masusunod, ang gusto ko ay magbasa na lang at magsulat habambuhay. Hindi naman mabibili ng salapi ang kaalaman.

97

Isang araw, sa kainitan ng debate namin, biglang sinabi ng Nanay

ko, Kapag nagkasakit ang Lola mo at wala kang pera, iiyak ka na lang. Hindi mo magugustuhan ang pakiramdam. Hindi uubra ang simple-simpleng pamumuhay na nalalaman mo. Magsisimula ka ring maghangad. Ipinagwalang-bahala ko lang iyon. Ang sabi ko, magagawan ng paraan ang lahat. Kaya nagtrabaho muna ako bilang freelance na manunulat habang nag-aaral ng masterado. Ang anumang paghihirap sa kasalukuyan ay matutubos lahat, kapag nakapagsimula na akong magturo sa kolehiyo at magsulat ng mga akdang makakapagbunsod ng pagbabago sa lipunan, kung hindi man sa buhay ng mga mambabasa. Matatag ang paniniwala ko na hindi lamang materyal na mga konsiderasyon ang dapat ipagsaalang-alang sa pag-iral. Mababa man ang maging suweldo ko sa pagiging guro (at sa kasalukuyan bilang isang freelance writer), hindi man mabasa ng nakararami ang mga akdang isusulat (at isinulat) ko, batid kong makikinabang kahit paano ang mga susunod na henerasyon sa aking ambag sa kultura. Hanggang sa nagkasakit nga ang Tatay ko. At kung hindi dahil sa pera ng Nanay kong nagtatrabaho sa ibang bansa, hindi ko siya maipapagamot. Nayanig ang lahat ng paniniwala ko. Mag-abroad ka na kasi, sabi niya nang ibalita ko ang nangyari sa Tatay. Saglit lang siyang nagbunganga nang malamang nagastos ko ang pambayad niya sa pension plan. Sinabi ko namang ipangungutang ko muna, tutal ay mababayaran naman kaagad kapag nakuha ko na ang komisyon sa mga tinanggap na writing project. Hindi ko maitatangging may mga sandaling dumudulas ang pagtangan ko sa prinsipyo. Hindi ko mapapakain ng mga pahayag tungkol sa pag-aambag sa kultura ang pamilya ko. Hindi ko masasabi sa Tatay kong mas higit na makabuluhan ang intindihin ang mundo

98

C HUCKBERRY P ASCUAL

sang-ayon sa lente ng post-estrukturalismo habang dumaraing siya sa sakit ng puwit. Si fistula ang kakilala niya, hindi si Foucault. Nang balikan ko ang pagtatrabaho sa 1001 Nights, nainggit ako sa mundo ni Scheherazade. Sana, nandoon din ako sa mundong iyon. Kung saan tinutumbasan ng mga bara ng ginto, ng mataas na pagtingin at sa ibang pagkakataon, tulad ng nangyari sa alipin ni Jaafar, nakapagliligtas pa ng buhay ang pagsasalaysay ng mga kagila-gilalas na kuwento. Dahil kung ganoon ang sitwasyon, ikinuwento ko na lang sana sa matandang doktor bilang kapalit ng P5,000 bayad sa kanyang serbisyo ang "Tata Selo" ni Rogelio Sikat. O kaya, ipinaliwanag ko na lang sana sa clerk sa Admitting Section ang halaga ng mito ni Nora Aunor sa masang Pilipino para binigyan niya ako ng libreng kuwarto. Ilang araw na lang, babalik na kami ng Tatay sa ospital. Malalaman na namin kung ooperahan siya ulit. May nakalaan na akong panggastos, pero hindi ko na kakayanin ang ipagamot siya ulit sa pribadong ospital. Babalikan na lang namin ang matandang doktor para manghingi ng referral sa ibang doktor, iyong nagtatrabaho sa pampublikong pagamutan. Hindi ko na isinasara ang posibilidad na magtrabaho sa ibang bansa. Pero hindi ko pa rin papatayin ang pangarap na mabuhay sa pagiging guro at lalo na, sa pagiging manunulat. Kahit ano ang mangyari, kahit saang lupalop man ako dalhin ng hangin, magtagumpay man akong maiahon ang pamilya namin o hindi, patuloy akong magsusulat. Hindi man para sagipin ang aking pamilya, para man lang sagipin ang aking sarili. Magkaiba man kami ng mundong kinalalagyan, katulad ni Scheherazade, alam kong ililigtas ako ng aking pagkukuwento mula sa pagkamatay sa bigat ng aking singkaw.

99

Kristian Sendon Cordero

Salimpusa

inuksan ko ang araw sa pagsalubong sa mga bago naming magiging kasambahay at ito ang apat na bagong kuting ng beteranang pusang si Mystica, ang pinakamatandang pusa

ng aking Nanay. Una sa 25 mga pusakal (pusang kalye) na inampon niya simula nang magtrabaho ang Tatay sa Amerika bilang isang sikyu sa isang barko na nagdadala ng mga turista sa mga isla at dagat ng Bahamas at Caribbean. Kung tutuusin mas matanda pa si Mystica sa akin dahil una itong napulot ng Nanay sa isang basurahan sa may malapit na kainan ng Intsik, tatlong buwan bago ako ipanganak. Iniligtas daw ng Nanay sa tiyak ng kamatayan ang gusgusing pusa na balitang ginagawang siopao kasama ng mga palakang bukid na pinapakyaw naman ng mga mamimili lalo na ng mga magpapadyak at mga magtataho. Simula raw nang mapulot ng Nanay si Mystica ay unti-unti na ring pumasok ang suwerte sa aming bahay. Una na rito ang pag-abroad ng Tatay na sinundan naman ng maayos na panganganak sa akin na kanyang unico hijo at ang pagkakaroon namin ng segunda manong bahay na binili ng Nanay sa kaibigan niyang Bombay na nalugi sa payb siks simula nang maging itong Born Again Christian.

100

K RISTIAN S ENDON C ORDERO

Ang pinakahuling balita ng Nanay na nasagap tungkol sa mga Bombay ay bumalik na lamang ito sa India bilang isang misyonero ng kanyang bagong relihiyon at napatay sa isang rally doon. Kinagisnan ko na si Mystica sa bahay namin simula pagkabata hanggang ngayon na nasa 3rd year hay-iskul na ako. Mystica ang ipinangalan sa kanya dahil taglay niya ang mga misteryosong katangian na di raw pangkaraniwan sa mga tulad nitong pusakal. Parang siyang isang sphinx, kulay kahel ang likod na bahagi at ang mga paa at ang isang mata ay kakulay ng uwak, samantalang pinaghalong kulay asul at berde naman ang isang mata. Parang mga dyolen. Mahahaba rin ang mga sungot ni Mystica na pinutulan ko minsan na ikinagalit naman ni Nanay. Yon ang una kong kurot mula sa ina ko. Kakambal ko nang maituturing si Mystica dahil sabay kaming pinalaki sa loob ng bahay. Kahati ko siya sa gatas ng kalabaw na nang unang ipinainom sa akin ay halos itae ko na raw pati ang bituka ko at siyempre hati rin kami ng atensiyon ng Nanay ko na maagang nagasawa bago pa ito matapos ng kolehiyo. Sabay na nililinis ng Nanay at ng dalawa ko pang ate ang dumi namin ng pusa ngunit higit na mabaho raw ang kay Mystica na parang tae ng demonyo at parang tae ng Tatay ko na sabi ng Nanay ay hindi marunong magsara ng kasilyas kapag tumatae. Takot daw kasi ang Tatay sa maliliit na lugar dahil para siyang ikinakahon. Hindi ko alam kong paano kaya ang buhay niya sa barko sa gitna ng dagat na mistulang isang posporong palutang-lutang sa kawalan o kung paano ang buhay ng mga kasamahan niya sa trabaho sakaling ganito pa rin ang kanyang ugali sa pagdudumi. Maliban sa amoy demonyong tae ni Mystica, madalas ring umihi ito kung saan-saang sulok ng aming segunda manong bahay. Ngunit ang paborito nitong lugar ay ang altar ng Mahal na Poon ng Nazareno ng Capalongga. May mga sandaling sabay kaming pinapagalitan ng aming

101

mga tagalinis na kasambahay: ako sa pag-ihi ko sa banig na umaabot kahit noong nasa Grade 3 na ako at si Mystica na parang tao rin kung ituring lalo na ng aking Nanay. Minsan, sinabi niya na si Mystica ay isang agimat, parang ang Poon ng Capalongga na napulot niya rin lang daw sa basurahan nang itapon ito ng mga kasamahan ng Bombay na naging Born Again. Mahilig magtatakbo, mangulit at mamulot ng kung ano-anong makikita sa paligid itong si Mystica na parang laging isip-bata kahit ilang ulit na itong nanganak. Hinahabol nito minsan ang kanyang anino o kung hindi man ang mga daga o insektong naliligaw sa bahay. Pumupulot ito sa paa ni Nanay, lumingkis na parang ahas, kung gusto nang kumain. Kung meron mang mortal na kalaban ang pusa yon ang dalawa kong kapatid na babae na madalas na nagpapalitan at nagtatalo sa pagpupunpon ng aming mga dumi kung kaya madalas daw silang bulyawan noon ng Nanay. Minsan nagsuntukan pa nga raw ang dalawa kong kapatid sa pagtatalo kung sino at kaninong pinagtaehan ang lilinisin. Marahil ito ang dahilan kung bakit tila asiwa sa akin ang dalawa kong ate dahil taglay ko ang alaala ng paglinis ng tae ng tao at ng pusa. Laging kasumpa-sumpa ang tae ni Mystica na habang tumatanda ito ay lalong bumabaho. Bago ako tumungtong sa paaralan, inuutusan na rin akong maglinis noon ng tae ng kakambal kong pusa. Natigil lamang ang pag-utos sa akin ng paglinis ng tae ng lalo pang dumaraming pusa nang sabihin ng albularyo kay Nanay na maaari kong ikamatay sakaling makalanghap ako ng balahibo ng mga hayop at umakyat ito sa aking ulo. Hindi niya man magawang itaboy ang masuwerteng alaga, pinagbawalan na lamang ako ni Nanay na hawakan ito. Minsan parang ayoko na tuloy na huminga noon sa bahay upang hindi ko malanghap ang nagliliparang balahibo ng pusa na sa paglipas ng panahon ay lalong dumami nang dumami.

102

K RISTIAN S ENDON C ORDERO

Halos pagpapaluin naman ng lugtong ang Ate Sharon nang makita

ng Nanay na ginugusgos ng ate ang nguso ni Mystica sa sarili nitong tae. Hindi na raw siya naawa sa hayop. Paliwanag naman ng panganay kong kapatid na kaya niya lang ginawa yon para magtanda na ang pusa na hindi na tumae sa loob ng bahay. Ngunit walang paliwanag na tinatanggap ang Nanay pagdating sa kanyang mga pusa. Parang mas maiintindihan pa ng Nanay kung bakit ang daming bagsak ni Ate Sharon sa grades nito kaysa ang maging malupit ang isang tao laban sa mga pusa niya. Palihim na nagsumbong ang Ate Sharon sa Tatay nang minsang tumawag ito sa bahay at wala si Nanay. Iyak nang iyak ang kapatid ko na ipinangalan sa megastar dahil kasabay na nabuntis ni Nanay ang nasabing artista. Nang sunod na tawag ng Tatay, ang pusa na ang pinag-awayan ng mag-asawa at siyempre ang madalas na ring pagka-delayed ng alote dahil kalati ng buong suweldo ng Tatay ay ipinapadala pa rin sa aming lola sa Pampanga. Dahil lumaki kami sa Bikol, sa poder ng Nanay, kung kaya masasabi kong mas malapit ang loob ko sa kampo niya. Nang mamatay ang lolo ko sa Pampanga, ni hindi ko magawang umiyak dahil wala naman akong matandaang nakakaiyak na tagpo na puwedeng alalahanin. Naluha na lang ako kahit papano nang mangiyak-ngiyak na rin ang aking mga kapatid nang malaman ang balita. Iyak pusa na lang ang ginawa koyong iyak na walang luha, yong maiiyak ka na lang dahil hindi ka naiiyak. Si Mystica rin ang dahilan ng malaking pilat sa gawing kanan ng aking mukha dahil niluksuhan ako nito sa duyan para habulin ang isang alipato na nakapasok sa loob ng bahay nang minsang magsiga ng napakaraming papel ang kapitbahay naming manunulat daw sa isang diyaryo sa Naga. Galit na galit daw na pinalo ng Nanay sa ulo ang pusa na akala moy matatanggal na ang lahat ng balahibo nito. Mabuti na lamang at hindi nito kinagat ang Nanay, kuwento sa akin ni Ate

103

Cheche. Ito ang unat huling pagpalo ng Nanay kay Mystica na labis na ikinatuwa ng dalawa kong kapatid hindi dahil napalo si Mystica kundi parang natauhan na raw ang Nanay namin. Halos isang Linggong nawala noon si Mystica at hindi naman ito hinanap ng Nanay kahit na kapansin-pansin na lagi niyang iniiwang bukas ang bintana sa may kusina sa pagbabaka-sakaling bumalik na ang alagang pusa. Bumalik si Mystica matapos maupos ang ilang kandila sa harapan ng aso ni San Roque at ni San Antonio de Padua na sinindihan ng Nanay para sa muling pagbalik ng kanyang alaga. At sa pagbabalik ni Mystica, isang milagro ang itinanghal ng aking Nanay. Bagong pusa na raw si Mystica mula nang bumalik ito dahil hindi na nito pinansin ang mga nagtatakbuhang daga, naging matimpi at mapagmasid na lamang ito sa loob ng bahay, naging misteryoso, naging totoo na sa pangalan niyang Mystica. Tahimik na lamang itong umuupo sa may bintana na parang pinagmamasdan ang lahat ng bagay na nangyayari sa kanyang paligid. Umaalis na lamang ito sa kanyang puwesto para kumain sa kusina kung saan sinanay siyang gamitin ang sariling pinggan na isang lumang pulang tupperware. Simula noon madalas nang sabihin ng Nanay sa kanyang mga kumare na may sariling isip na ang pusang si Mystica. Para siyang isang bayani na nagkaroon ng isang gabing karanasan ng pagpurga ng mga pagnanasa na likas sa pusa: makulit, malikot, panakaw kung kumuha ng pagkain, dumudumi kahit saan, namemeste tuwing gabi, lahat ito ay parang naituwid ni Mystica sa paningin ng Nanaymaliban siyempre sa regular na pakikipagtalik at pagdadalang-pusa. Ngunit maipagmamalaki pa rin ang hayop dahil natuto na rin daw itong umihi at tumae sa labas ng bahay at may isang gabing ginising kami lahat ng Nanay nang mapansin nitong tumae ng dugo ang pusa. Kahit na umuulan nang pagkalakas-lakas, inutusan niya pa rin ang Ate Sharon na bumili ng diatabs na hindi

104

K RISTIAN S ENDON C ORDERO

naman tumalab kaya kinaumagahan bago dumating ang nagtitinda ng pandesal ay pumila na kaagad ang Nanay kay Dok Dakuko na siyang kaisa-isang beterinaryo sa bayan na madalas ring takbuhan maging ng mga taong walang-wala talagang ipambabayad sa espesyalista. Madalas na makita nga sa klinik ng doktor sa hayop ang mga katutubo sa bundok ng Asog para magpakagamot. Bulung-bulongan din ng ilang manang sa merkado na ang katawan daw ng mga katutubo ay hawig na hawig sa kalabaw at may isang asyendero rin na nagkalat ng balita na may maliliit na buntot pa daw ang mga katutubo katulad sa unggoy. Una daw itong pinuputol ng mga albularyong katutubo bago ang pusod ng bagong ipanganak na sanggol. Tanging si Dok Dakuko lamang ang talagang nagmamalasakit sa kanila na balitang anak din ng isang katutubo na nabuntisan ng isang misyonerong Mormon. Kulot ang buhok at makapal ang labi ng doktor na namana niya sa kanyang nanay at mangasul-ngasul naman ang mata nito, parang ang kabilang mata ni Mystica. Matapos ang mabusising pagsusuri kay Mystica, binigyan ito ng dalawang iniksiyon. May mga reseta pang ibinigay at nagbayad ang Nanay ng isang daan. Maganda raw ang sulat-kamay ng doktor sa hayop, kuwento ni Ate Sharon. Sa doktor sa hayop dinala rin ako ng Nanay upang magpatuli. German cut. Bakasyon noon, bago ako mag-grade 6. Gusto ko sanang sumama na lang sa mga kaibigan kong sina Ken at Bryan ngunit ayaw ng Nanay sa kung sinong tambay ako magpabinyag dahil baka raw ako matulad sa aking Tatay na madalas niyang sabihing may mali sa pagkakatuli nito. Parang walang ulong kabute raw ang ari ng tatay, pabiro ng Nanay sa kanyang mga kumareng mga asawa rin ng mga mandaragat sa abroad. Dahil paulit-ulit ang mga ganitong kuwentong tila pang-iinsulto na kay Tatay, hindi na namin pinapansin si Nanay sa tuwing maririnig namin ang ganitong mga pasaring at kung masamang biro man ito, malamang ay sapat na itong dahilan upang

105

isang buwan na lamang kung manirahan ang Tatay sa amin sa tuwing bababa ito ng barko kada dalawang taon. Umaalis si Tatay bago ko pa maisaulo ang kanyang itsura. Mas sanay akong titigan ang kanyang retrato sa sala. Sa totoo nga lang, tila mas marami ang pagkakataong nag-usap kami ng retrato ng Tatay kaysa ng mga pagkakataong sabay kaming nanonood ng telebisyon sa sala. Nang tuliin ako, sampung beses nang nanganak si Mystica. Dalawa sa isang taon kung magluwal ito ng mga kuting at nakasiping na nga niya ang ilan sa kanyang mga anak na pusa. Ina siya ng kanyang mga apo hanggang sa talampakan. Madalas na apat ang kuting na iniluluwal ni Mystica na minsang tinayaan sa huweteng ng Nanay. Nanalo siya ng limang daan na hindi naman naulit, kahit na naging tila ritwal na ang panganganak ng dalawang pares ng beteranang pusa. Alam naming magbubuntis na ito dahil madalas na itong wala sa bintana at gabi na kung umuwi. Tawag ito ng kalikasan at unang nangangati, nag-iinit marahil ang paa ng pusa. May mga pangyayaring sabay sila ng Nanay kung umuwi matapos na makipaglamay ng limang gabing sunodsunod sa kabilang baryo ang Nanay. Patay noon ang dating barangay tanod na madalas kong makita sa bahay noon sa tuwing papasok na sa eskuwelahan ang dalawa kong ate. Sa halip na ipatapon ang mga nagiging anak ni Mystica, inaampon ito ng Nanay dahil na rin sa paniniwalang malas ang manakit ng hayop. Kaya pinagawan niya ito ng isang malaking kulungan sa likod ng aming bahay. Si Mystica lamang ang puwedeng gumala sa bahay. May ilang pusang nakatakas sa kulungan, ang iba namay namatay samantalang ang ibay ipinamigay na lamang ng Nanay matapos ang katakot-takot na bilin na kulang na lang ang adoption papers para sa mga kapatid ni Garfield. Sa dinami-dami ng pusa ng Nanay, halos nagamit na niyang pangalan ang 12 alagad ni Hesus, buwan, politikong ibinoto at lahat ng kanyang paboritong artista. Ilan sa mga ito sina Nora na kulay itim

106

K RISTIAN S ENDON C ORDERO

at may tagik na puti sa may kaliwang mata, na naging ina rin ng isang pusang pinangalanan niyang Matet; si Vilma na madalas na tumambay sa kapitbahay; si Lorna na kulay kahel ang buong katawan, si Goma na naging karelasyon ni Dawn na nabuhusan minsan ng mainit na tubig ni Ate Cheche (sinadya siguro); si Daboy na muntik nang malason dahil sa betsin; si Osang na pinasakan ko minsan ng baterya sa puwit na kapatid naman ni Juday na bigla na lamang nawala at ang hinala ng Nanay ay nanakaw ng mga batang nagka-catnap para ipagbili at gawing siopao sa isang tindahan sa bayan; si Erap na purong puti ang balahibong mas higit na hawig sa baboy; si Gloria na parating may muta at si Miriam na nasagasaan ng traysikel matapos itong makapuslit sa kulungan. Halos dumikit ang balahibo ni Miriam sa aspalto at mabilis na natuyo ang dugo nito dahil sa matinding sikat ng araw na umabot pati sa loob ng ulo ng Nanay. Magdamag na hindi kami nakatulog dahil sa ingay ng Nanay. Dinamdam niya ang pagkamatay ni Miriam (na binoto niya noon kaysa kina Mitra at Ramos) na naging dahilan ng pag-ungkat niya ng mga sama ng loob sa Tatay na parang isang mahabang listahan ng mga utang, sa dalawa kong kapatid na wala nang ginawa kundi magbabad sa telebisyon at kolektahin ang retrato ng mga batang artista at sa akin na wala na raw ibang ibinigay kundi gastos dahil sa hika na hindi na kayang magamot ng mga resetang herbal ni Dok Dakuko. Laging bida kay Nanay ang kanyang mga pusa dahil nga ito ang suwerte niya sa mga negosyong kanyang nasimulan upang pandagdag sa aloteng ipinapadala ng Tatay. Lumaki akong tila walang ibang mukha ang Tatay kundi ang isang retrato sa sala, kuha kay Tatay kasama ang mga puti nitong amo at ang buwanang alote: ang P15,000 ipinapadala niya sa amin. Kung minsan kapag malaki ang nabale ni Nanay sa negosyo, pinapakawalan niya ang mga pusa sa bahay at pinapakain ng dalawang buong karpa at turingan. Nadisiplina ng Nanay ang mga pusa dahil hindi ito nag-aagawan o nag-aaway sa kanilang pagkain.

107

Mas madali raw na turuan ang mga pusa dahil wala silang mga partido sa politika, relihiyon, at ideolohiya na maaaring gamitin ang kulay ng balahibo bilang batayan ng pagiging angat ang isang pusa kaysa ibang pusa. Hindi rin sila eksklusibo sa relasyong sexual. Walang mga doktrina, walang mga plano. Parang nabuhay lamang ang mga pusa para kumain, makipagtalik, mamatay. Kagaya ni Mystica na parang tumatayong matriarch sa mga pusa sa bahay, hindi rin pinapansin ng iba pang pusa ang mga naliligaw na daga, kahit makapasok pa ito sa kulungan nila. Kapit sa patalim na yata sa mga pusa namin ang pagkain ng daga, parang yong sitwasyon na kung walang-wala na talaga o kayay tuluyan nang nabaliw ang pusa katulad ni Miriam na isang araw bago masagasaan ay lumamon ng isang bubuli na nakita naming kasamang lumabas mula sa kanyang nagkalasog-lasog na bituka nang mahagupit at madaanan ito ng isang kulay asul na Honda Civic. Hit and run. Kung tutuusin wala namang ibang pakinabang ang mga pusa sa aming bahay maliban sa kasiyahan na naidudulot nito sa Nanay upang mayroon naman siyang pagkaabalahan maliban sa pagtitinda ng kung anu-anong imported na nakukuha niya sa kung kani-kaninong kumare at kakilala. Nagtinda na siya ng longganisa at tosino, bra at mga whitening soaps, vitamins at maging stimulations na galing Tsina. Minsan pinainom ng Nanay si Mystica ng isang tableta upang suriin kung talaga ngang epektibo ang mga gamot na ayon sa sabi-sabi ay siyang iniinom ng isang negosyante na kilabot ng mga sales ladies niya. Halos tatlong araw nawala si Mystica na umuwing buntis. Mula rin noon ay may ilang mga lalaking pusa ang tila nagagawi o dumadalaw talaga sa amin upang makipagtalik lamang kay Mystica. Maliit daw ang ari ng pusang lalaki kaya kailangan nitong kagatin ang pusang babae para madaling maisagawa ang sigwa ng pangangailangan. Madalas kaming pestehin ng sunod-sunod na ngiyaw ng mga pusang

108

K RISTIAN S ENDON C ORDERO

babae na parang tumututol, humihiyaw ng Ayaw! samantalang ang mga lalaki naman ay sumisigaw ng Bungaw! o bayag sa amin. Nang talagang marami na ang mga pusa sa bahay, nakumbinsi ng mga kumare niya na ibigay na sa kanila ang ilang alagang pusa kahit na alam naming labis na nahirapan ang Nanay. Kumuha siya ng kada isa sa bawat henerasyon ng pusa para naman well represented 'ika nga ang distribution. Sa isip ng Nanay baka daw maghihinanakit sa kanya ang mga kaibigan ni Felix the Cat. Bata pa lang ang Nanay ay mahilig na raw ito sa pusa. Kung totoong ipinaglihi ang Nanay sa pusa ay wala naman itong ibang palatandaan maliban sa mga kukong maingat niyang inaalagan: mga kukong parang nakatikim na ng lahat na kulay ng bahaghari. Ngunit hindi lang naman suwerte ang dala ng mga alagang pusa ng Nanay. Muntik na kaming masunugan nang minsan brown out at nakabig ng pusang si Gloria ang aming gasera at dumampi ang nagliliyab na mitsa sa bulaklaking kurtina. Mabuti na lamang at napatay agad ang apoy. Ilang taon rin kaming nasanay sa maraming balahibong pusa sa bahay, mula sa sahig, sa dingding hanggang maging sa pag-alis namin ng kulangot ay may balahibo ng pusang napapasama. Mula ito kay Mystica at sa iba pang pusa. Subalit sa halip na tuluyang itigil ang pag-aalaga sa kanila o kayay ikulong at sentensiyahan ng reclusion perpetua, hinayaang gumala lamang ang mga ito paminsan-minsan hanggang sa tuluyan na silang pakawalan sa hawla at kasabay naming lumaki sa loob ng bahay. May sa kisame natutulog, sa mga estante, sa kusina, sa lababo, sa bintana. Kinalaunan ang kulungang ipinagawa ng Nanay ay tila naging isang haunted house na lamang. May mga pusang halos nalampasan na ang kanilang siyam na buhay sa tanda ng pagtira nila sa bahay. Ilan din sa kanila ang napagtagumpayan ang ilang pagsubok at pagmamalupit na gawa ng aking mga kapatid sa tuwing aalis ang Nanay. Pinakain ng

109

may betsin, buhay pa rin. Iniligaw sa may plaza, nakauwi pa rin at ang labis naming ipinagtataka ay sa tuwing ihuhulog namin noon ang mga pusa mula sa bubong (nakisangkot din ako) ay lagi itong bumabagsak ng nakatayo sa lupa. Kaya kami na lang ang napagod at tinigilan ang paglalaro sa kanila lalo na nang marinig naming paboritong alaga ng mga aswang at mangkukulam ang pusa dahil maliban kay Nanay meron ding isang emperyo ng pusa ang matandang si Manay Biset na kinakatakutan naming lahat dahil balitang aswang daw ang matanda, kung kaya hiniwalayan ito ng asawang naging rebelde noong panahon ng mga Hapon. Walang anak si Manay Biset at tanging ang buwanang pensiyon daw ang ikinakabuhay nito at ang tindahan na hindi naman masyadong nabibilhan dahil halos expired na ang lahat dito: pasong sigarilyo, nilalanggam na noodles, maputlang ketsup, toyong kakulay ng kalawang at kung anu-ano pa na hindi na rin niya inililigpit dahil kahit ang mga magnanakaw ay hindi mangangahas na kunin ang kanyang mga paninda. Niloko nga namin ni Ate Cheche minsan ang matanda dahil kinukuha pa rin nito ang mga lumang barya na hindi na rin ginagamit ngayon. Hindi naman namin kakainin ang mga paninda ngunit tiyak na meron pa kaming sukli sa kanya. At yon ang gagamitin namin sa pagbili ng teks doon kay Ong To. Mabaho rin ang silid ng matanda dahil sa kanyang malulusog na pusa na pinagpipiyestahan ang mga dagang naliligaw doon. Sa kanyang silid, malalanghap ang amoy ng nabubulok na daga, tae ng pusa, na humalo sa matinding pangungulila. Sa kawalang ngayong ko lamang naisip, kawalang nakita ko noon sa mga nakatambak na diyaryo sa tabi ng kama, sa mga pusang katabing matulog ni Manay Biset nang minsang bumili ako rito ng sardinas na ibinigay ko sa relief project namin para sa mga nasalanta ng bagyo sa Pampanga.

110

K RISTIAN S ENDON C ORDERO

Noong nakaraang taon, bigla na lamang natagpuan na nakabulagta sa

kama si Manay Biset, inatake sa altapresyon ang matanda. Nagkasundo ang barangay na dalhin na ito sa Home for the Aged na pinapatakbo ng mga madre ni Mother Teresa sa Lungsod ng Naga. Nagpupumiglas at halos mangiyak-ngiyak ang matanda nang dinala siya sa kumbento. Sa kabila ng ganitong eksena, hindi pa rin nakaligtas sa matinding pagpapasaring ang matanda na hindi raw ito nakapasok sa lugar ng mga madre dahil tiyak itong masusunog dahil sa aswang nga si Manay Biset. Ito ang sabi ng isang kumare ng Nanay na siyang naglimas ng mga paninda ng matanda na natagpuang patay sa isang imburnal dahil tumakas siya sa kumbento at aksidenteng nahulog. Nahulog at nabagok ang ulo ng matandang napag-alaman ng buong baryo na isa pa lang comfort woman noong panahon ng Hapon na siyang dahilan kaya iniwan ito ng asawang nakilala niya pagkatapos ng digmaan. Hindi na rin nila nagawang magkaanak dahil na rin sa malupit na karanasan na sinapit nito sa kamay ng mga Hapon. Noon pa lamang namin narinig ang malungkot na kuwentong iyon at dahil pinag-usapan na ng buong baryo, wala nang matukoy na bibig kung saan nanggaling ang kuwentong ito. Ganoon naman daw sa isang lugar katulad ng baryo namin, kailangan gumawa ng mga kuwento upang masagot ang mga tanong na kami rin naman ang gumagawa. At katulad ng lahat sa lugar na ito, hindi rin kami ligtas sa ganoong uri ng mga usapan, ng mga tanong tungkol sa aming pamilya kasama na ang mga pusa. Nang araw na inilibing ang matanda, tanging ang mga kagawad lamang kasama na si kapitan ng barangay at 151 pusa ang naghatid sa labi ng matanda na pinaglamayan nang isang gabi sa ermita. Walang asawa o kamag-anak na dumating kung kaya lalo pa raw na nag-iba at higit na nakakatakot ang mukha ng bangkay habang nagtatagal ang pagsugal at pag-inom ng mga nakilamay. Kung kaya inilibing ito kaagad

111

kinaumagahan sa isang burol na ginawang sementeryo ni Meyor para sa kanyang proyektong libreng palibing. Dahil ulila na ang mga pusa, kumuha ang Nanay ng mga bago niyang ampon. Sampu ang bagong nakadagdag sa kanyang koleksiyon samantalang ang iba namay hinayaan na lamang na gumala sa kamposanto. May ilang nagsabing kumuha ng tig-iisa ang mga kagawad at dalawa kay Kapitan dahil na rin sa takot na baka gambalain ng multo ng matanda ang baryo sakaling pabayaan ng mga tagabaryo ang kanyang mga pusa. Nang mamatay si Manay Biset, parang nagluksa rin ang mga pusa namin. Hindi nila pinansin ang kanilang mga pagkain at maaga silang pumosisyon sa kani-kanilang estasyon sa kani-kanilang tulugan. Habang lumalaon naman ay lalong nakagiliwan ng Nanay ang pagaalaga ng mga pusa. Meron na rin siyang mga binibiling magazine sa segunda-manong bookstore tungkol sa mga pusa at iba pang hayop na puwedeng alagaan ng tao. Minsan, pinaghandaan niyang bumili ng isang mamahaling pusa na galing pang Egypt, imported, mga halos aabutin ng P5,000 ngunit nagastos niya ito nang minsang natumba at nangisay na lamang ang Ate Cheche sa kanilang klasrum matapos kutyain na putok sa buho daw ang pangalawa kong kapatid. Isinugod naman agad ng titser ang Ate Cheche sa ospital ng mga madre, na may kamahalan ang singil, na sabi nga may natutuluyan na raw na mga pasyente dahil kasing bilis ng pag-akyat ng mercury sa BP ang taas ng presyo ng babayaran. Kaya matapos na magsumbong kay Nanay ay lalo pa nitong pinagalitan ang Ate Cheche na huwag daw magpapaniwala sa kung ano-ano. Matapos ang ikalawang araw, pumatak na kaagad sa P4,000 ang babayaran sa ospital kahit na puros tinolang manok lang naman at ginisang sayote ang pagkain, isang electric fan, isang kama at isang doktor na sa Japan pa raw nagtapos ng medisina kung kaya mahal ang

112

K RISTIAN S ENDON C ORDERO

bayad dito. Agad namang tumawag ang Nanay sa Tatay nang makailang beses ngunit tila nilamon na ng Bermuda Triangle dahil hindi niya ito nakontak. Dahil halos hindi na rin umuwi ang Tatay sa amin, ang ibang pusa na ang nagiging katabi ng Nanay sa pagtulog, merong nakaposisyon sa kanyang ulo, sa may paa, at tig-dalawa sa kanyang tagiliran. Ang bagong sampung pusa ay ikinulong muna. Himalang hindi siya inuubo o kaya ay kinakati. Sa tagal na marahil ng panahon ay di na maaaring atakihin ang Nanay ng hika na maaaring makuha sa balahibo ng pusa. May mga pagkakataong nakita kong kinakausap ng Nanay ang mga pusa. Doon niya sinasabi ang lahat ng kanyang mga hinanakit na parang nakakaintindi ang mga kausap, na parang basahan ang mga balahibo nito na kayang patuyuin ang kanyang pabugso-bugsong pagluha. Kagaya nang sinabi ko kanina, hindi naman talaga namin kinasanayan ang Tatay sa bahay. Lumaki kaming mga pasalubong lamang niya ang nagpapaalala sa kanya at ang nakadispley niyang isang retrato. Mas sanay pa nga kaming hanapin ang mga pusa ni Nanay. Lumaon, maliban sa mga pusa, kinagiliwan din ni Nanay ang pagaalaga sa iba pang hayop na naging negosyo niya na rin. Nag-alaga siya ng baboy, gansa, pato, manok, aso, goldfish, pabo, at kung anoano pang maaaring maging libangan at pagkakitaan. Pinagsama-sama niya ang mga ito sa loob at labas ng aming bahay. Sa mga hayop na ito, totoong nakakapagod ang mag-alaga ng baboy dahil halos bawat hapon ay nandoon sa tangkal ang Nanay. Kumuha na rin kami ng katulong upang siyang direktang mag-aalaga sa mga hayop ng Nanay. Kababata ng Nanay ang nakuhang katulong, si Manoy Nestor, matangkad, hindi palaimik at halos puti na ang lahat ng buhok na hindi naman dahil sa katandaan kundi sadyang ganun lang daw ang taong hindi gaanong nagsasalita. Parang bagong salta sa planeta. Walang anak si Manoy Nestor sa kanyang asawa na nagtatarabaho

113

sa isang sanglaan sa bayan. All-around si Manoy Nestor at wala itong tinatanggap na regular na sahod mula kay Nanay. Paekstra-ekstra ito sa mga bahay-bahay dahil marunong ito sa pagkumpuni ng sira-sirang mga gamit. Kumakayod din paminsan-minsan ng traysikel ni Manay Abeng at higit sa lahat marunong din ito sa hayop kahit na hindi naman siya beterinaryo katulad ni Dok Dakuko. Sabi ng Nanay, nakapagtapos daw ng second year Bio si Manoy Nestor. Tumigil lang ito sa pag-aaral dahil napagtripan ng isang titser na bading. Dahil hindi ito pinatulan ni Manoy Nestor, katakot-takot na F ang nakuha niya sa kanyang class cards. Noong mga unang buwan ay lingguhan lamang kung dumalaw si Manoy Nestor. Ngunit naging madalas ang pagbisita ng all-around alalay ng Nanay nitong huling mga taon. Magaling talaga ito si Manoy Nestor dahil nagawa nitong iligtas ang asong si Macgayver nang minsang bigla na lamang bumula ang bibig nito. Ang suspetsa pinakain ng tinapay na may betsin ang batik-batikang aso. Pinasuka nang pinasuka ni Manoy Nestor ang alaga habang si Nanay naman ay abala sa paghahanap ng kung anu-anong gamot, tabletas man o halaman na ipinapakuha ni Manoy Nestor. Hindi lang si Macgayver ang iniligtas niya, maging ang pagtatae ng mga pusa, pulgas ng mga aso, bulate ng mga baboy ay nagagawa niyang bigyang-lunas. Bagay na labis na ikinahulog ng loob ng Nanay. Hindi ko alam kung dati na nga silang magkasintahan bago pa nakilala ni Nanay ang Tatay. Matapos ang ilang buwan na pagtatrabaho ni Manoy Nestor sa amin, nasanay na kaming parati siyang nasa bahay at kahit nga wala ang Nanay na madalas na ring pumupunta ng Maynila para raw ayusin ang ilang dokumento sa opisina ng Tatay na halos hindi na rin tumatawag o sumusulat sa amin. Huling bakasyon niya ay noong unang anibersaryo ng aking pagtuli. Ni hindi na niya tiningnan kung maayos ang pagkakatuli ko, gayong ang mga kasama kong nagpatuli ay inalagaan daw ng kanilang mga ama

114

K RISTIAN S ENDON C ORDERO

ang kanilang titi alalang-alala raw sa magiging sunod na lahi. Wala ako o si Tatay ng dramang ganun na nagbabakasakali sa mga hinaharap, o sa kakalabasan ng susunod na henerasyon. Wala akong pagtatantiya sa kung ano ang magiging itsura ng mga susunod na pusa o anupang hayop na mananahan sa bahay. Huwebes ng gabi kung umalis si Nanay papuntang Maynila at Lunes na nang madaling araw kung dumating. Matatagalan pa raw bago "maayos" ang mga dokumento. Dokumentong magpapatunay na minsan may isang pamilya, na kamiy iniluwal at buhay, na kamiy mga karapatan at tungkulin. Ang mga ate ko namay nahilig sa kanikanyang mga kaibigan. Kung datiy sa pusa at sa akin sila nag-aaway, ngayon madalas silang mag-away dahil laging ipinagtatanggol ni Ate Sharon ang Tatay laban kay Nanay na siya namang pinapangatawanan ni Ate Cheche. Nang minsang nag-away ang dalawa isang Biyernes ng gabi na wala kaming nakitang ulam sa ref, noon ko narinig na tahasang sinabi ng Ate Sharon na may relasyon nga si Manoy Nestor at ang aming Nanay. At kaya naman daw pumupunta ang Nanay sa Maynila ay inaayos na nito ang dokumento ng paghihiwalay nila ni Tatay. Nagulat ako sa sinabing iyon ng Ate, habang walang humpay na humagulhol si Ate Cheche. Mabuti na lamang at hindi na ito nangisay. Matapos ang kanilang away, dumating ang Nanay na wala si Ate Sharon. Parang pusang hinanap ito ni Nanay. Tinulungan kami ni Manoy Nestor sa paghahanap sa matanda kong kapatid hanggang sa makuha namin ito sa bahay ni Carlo, ang basketbolista sa kabilang baryo na anak ng isang kumare ni Nanay. Dalawang buwan nang buntis ang aking Ate. Hindi naman nagpakita ng mala-bulkan na galit ang Nanay sa nangyari sa Ate. Hindi niya ito sinumbatan ngunit hindi naman niya kinausap na ng masinsinan matapos itong sunduin sa bahay ng kasintahan. Parang paraan na rin yon ng Nanay na sabihing walang magsasalita o magrereklamo kung doon na rin sa bahay titira si Manoy

115

Nestor na lumipat sa amin nang sumunod na linggo matapos ang pagsundo kay Ate Sharon. Ang paglilipat ni Manoy Nestor sa amin ang mitsa ng muling mga bulong-bulungan ng mga kapitbahay. At kaya rin madalas ding makitang nakikipag-away si Manoy Nestor sa asawa niyang nasa sanglaan na minsan ko nang nakasalubong sa pagpunta ko sa estasyon ng sikad-sikad. Tinitigan ako nito na parang pusang may kagat na isdang-pang-ulam. Napayuko na lamang ako dahil tila may mga hintuturo ang kanyang mata. Kumaripas ako ng takbo pauwi sa amin at hinintay na lumubog ang araw sa aking kuwarto. Natulog akong tila may mga naghahabulan na daga sa dibdib ko samantalang sa kabilang kuwarto ay narinig ko ang mga iyak ng pusa, ni Nanay at ni Manoy Nestor. Gayumpaman, ginawa pa ring parang normal ang buhay sa bahay maliban na lamang sa hindi na pag-imik ni Ate Cheche at ang paglobo naman ng tiyan ng Ate Sharon na madalas ay doon na rin kay Carlo natutulog. Tumigil muna siya sa pag-aaral sa kolehiyo samantalang tumakbo naman ang buhay ko na para bagang isa sa mga pusa na lamang: kain, tulog, aral, manood ng telebisyon, gumala kasama ang mga kaibigan. Tila sa kabila ng lahat na nangyari ay tahimik ko na lamang na pinagmamasdan ang mga bagay na nangyayari sa aking mga kasambahay, sa aking pamilya. Inalis na rin ng Nanay ang retrato ng Tatay at isinilid ito sa bodega, ang mga gamit naman ng Tatay ay ibinenta niya sa kumareng may tindahan ng mga ukay-ukay. Parang napupuno ng mga balahibo ang puso at ang alaala ko sa mga taong nasa paligid ko. Pero ganun lang naman talaga dito sa bahay, may aalis kagaya ng ilang pusa ng nanay, kagaya ng aking tatay na balitang nakapangasawa ng isang Amerikana sa kanyang pinagtatrabahuhang barko, ni Ate Sharon, na sa paglipas ng panahon ay lalong lumaki ang tiyan na parang nalulon na nito ang isang globo at si Ate Cheche na nahilig na lamang sa pagbibilang ng poste at mga basurahan na

116

K RISTIAN S ENDON C ORDERO

ipinagawa ni Kapitan at nilagyan ng pangalan ng lahat ng politiko ng buong baryo. Nitong isang araw, nakita na lang namin si Ate Cheche sa puntod ni Manay Biset na tila naghahanap ng maiiyakan, parang wala na kasi siyang dahilan para maiyak pa lalot parang ipinaramdam ng Nanay na kailangang tanggapin ang mga pangyayari sa bahay na katulad lamang ng panganganak, paglalayas, at kamatayan ng kanyang mga alagang pusa. Dinala siya ni Manoy Nestor sa isang albularyo dahil baka raw sinapian na ng espiritu ni Manay Biset. Simula noong gabing ipinagamot ang Ate Cheche ay parang naging isang ligaw na pusa na lamang siya. Pinili na niyang magpahuli sa pagkain at minsan nabuksan ko itong kinakamay at dinidila-dilaan ang isang lata ng sardinas na walang laman. Lalo pa itong nagbago ng kilos nang alisin ng Nanay ang retrato ng Tatay sa kanyang salamin dahil bagama't sinasabing ampon sa pamilya, siya ang kamukhang-kamukha ni Tatay. Mula rin noon kinatakutan niya ang tubig lalo na kung Martes at Biyernes, sinabi raw sa kanya ng Mahal na Birhen na bawal ang paliligo sa mga araw bilang paggunita sa mga misyonerong pinatay sa Mindanao. Hindi naman ito pinansin ni Nanay dahil nalipasan daw na naman ng gutom ang ate at kinulang ng bilad sa araw. Kung kaya pinagsabihan, (sinermonan niya talaga ako) na huwag pababayaan ang aking kapatid. Ngayong nanganak na muli si Mystica pinagmasdan ko ang mga mata ng bagong kuting, mutain pa ang mga ito. Baka raw supot ang nakatalik ni Mystica sabi naman ni Manoy Nestor, isang umaga habang hinihigop ang kanyang kape. Natatandaan ko pa noon, minsan sa isang huntahan ng mga matatanda sa kanto, narinig ko na kung gusto mo raw makakita ng aswang ay maglagay ka lamang ng muta ng pusa sa mata mo at umupo sa bao na may dalawang butas lamang. Ginawa namin ito minsan ni Obet ang kalaro kong pumunta na ng Dubai dahil doon na rin nakapangasawa ang kanyang nanay na Arabo, ngunit wala

117

naman kaming nakitang aswang ni Obet, hindi namin nakita si Manay Biset. Tuwang-tuwa naman ang Nanay sa muling panganganak ni Mystica, sabik pa yata niyang inasam ang pagdating ng mga bagong pusa kaysa sa kanyang apo. Tahimik si Mystica sa hinihigaan na telang may bahid pa ng kanyang dugo. Pamilyar ang telang ito na ginawang basahan ng Nanay kung saan nanganak ang pusa: isang lumang uniporme ng ate kong nabuntis. Sumususo na ang mga bagong supling ni Mystica at tila inaantok ang matandang pusa dahil papungay-pungay ang mata nito, pipikit, didilat, hanggang sa marahil ay nabagot na ito at bumuhat mula sa kanyang pagpapasuso. Parang mga prutas na ayaw pang bumitaw sa sanga, ang mga kuting na unti-unting naglaglagan, napaknit sa kanilang pagkakadikit sa mga suso ng inang pusa. Pumunta si Mystica sa malapit sa refrigerator kung saan madalas siyang pinapakain ng Nanay. Ininom ng inang pusa ang tinimplang gatas ng Nanay para sa kanya. Matapos makitang umiinom na si Mystica ng gatas at pagkakain nila ng kanilang almusal, agad namang umalis ang Nanay at si Manoy Nestor dahil may aayusin pa raw sila sa opisina ni Attorney San Andres, ang ninong kong abogado at kaklase ng tatay noong hay-iskul. Ipinagbilin sa akin ng Nanay na pakainin ang iba pang alagang pusa lalong-lalo na raw ang bagong sampung pusa at si Mystica. Inihanda ko ang mga tinik ng tinapa, ang natirang sopas, at malamig na kanin. Nilagyan ko ito ng tubig at asin upang pampalasa at saka hinalo-halo sa isang kaldero. Sinulyapan ko muli si Mystica, tulog na ang ilan sa kanyang mga kuting, samantalang ang ibay tila ngangapa pa rin sa bagong liwanag, parang mga pawikang bumabalik muli sa dagat. Naglilinis na ng kanyang balahibo si Mystica, nilalawayan nito ang kanyang mga paa, ang dibdib at ang kanyang mga kuting na balang-araw ay magiging katalik niya o kaaway o maglilihis lamang ang kanilang

118

K RISTIAN S ENDON C ORDERO

mga landas. May maglalayas, may masasagasaan, may hihingiin o nanakawin, may pupulutin na lamang ito bigla at ipagpapalagay na nawawala, may pupulutanin. Marahil kung totoong siyam ang buhay ng mga pusa, walo rito ang maaaring salimpusa lamang sila o baka ang lahat ng siyam na buhay ay pagsasalimpusa. Sa labas, nagsisimula nang bumagsak ang isang napakalakas na ulan. Nakatikom ang mga dahon ng akasya, marahil dahil sa lamig. Ganito ang mga dahong ito kapag gumagabi na rin, lumalamig na ang panahon. Nagsasara. Lumabas ako upang maligo. Hindi ito ang unang ulan ng Mayo. Hindi ko alam kung anong petsa na ngayon, kung anong araw itong panganganak ng pusang si Mystica. Agad na nanuot ang tubig at lamig sa aking katawan, tila isa akong malaking bulak na sinisipsip ang tubig buhat sa langit. Nagpatuloy ako sa paglalakad sa walang katao-taong kalsada. Sinundan ko ang agos ng tubig sa imburnal at sumayaw-sayaw sa daguso ng hangin na parang balahibong naghahanap ng kahit anong laman na makakapitan.

119

Adam David

Rarefied Heights, Restoration, and the Rhythm Method

always find it strange to be constantly continuously reminding people that komix1 is art, that komix is lit, as being from a generation

and lineage that grew up around komix, it being art and lit was

already a done dealmoot and academiceven before I was born,

1 Ive been putting off talking about this as I feel it needs its own essay, but for the sake of clarity and just to show that Im not (just) being cool about stuff: I use the term komix to describe the contemporary manifestations of the form, i.e., more art art than pop art, thoroughly distant if not wholly disconnected from the traditions of the original komiks, as elaborated on in a certain book that Ill be mentioning in the next footnote. One can make a decent case that I am merely splitting hairs with this proposal, but for me it makes perfect sense: the urge to trace a straight line from Tony Velasquezs Kenkoy to Macoys Ang Maskot is obstacled by other factors that come into play when considering textsmainly production, mainly audiencethat a straight line between the two just isnt possible. The disparity is big enoughbesides production and audience, theres also intent and stylisticsthat I feel the new stuff needs a new term, even if the new stuff is actually repackaged old stuff, i.e., El Indio (the repackaging has already reframed it in a more contemporary context), even if only just for the sake of pseudo-academic clarity. This footnote is completely unsatisfactory, I know. Like I said: it needs its own essay.

120

A DAM D AVID

but perhaps people always need reminding lest we forget, and so we get books like Francisco V. Cochings El Indio (Vibal Publishing, 2009), quite possibly the one book of this millenniums first decade that will be universally loved and praised by komikeros and critics alike, although for what reasons, exactly? Is it one of those books that we automatically love and praise because its a classic, an artifact from what is generally considered by most fans and practitioners as the Golden Age of Pinoy Komix, drawn in that distinctly classic/al Pinoy style? Do we love it and praise it because its komix that is quite obviously unabashedly art and lit? Do we love it and praise it because of its inherent historical value? And it definitely has historical value, as most komikeros will see this book once again as impetus for a sermon on how much contemporary komix are without a relevant sense of artistic history, and unfortunately for most contemporary komix, the sermons will be right, and right on the money. Most contemporary komix are being produced with a mindset teetering between historical vacuum and polybagged nostalgia: some will champion Tony De Zuiga for cocreating Black Orchid and Jonah Hex, but will not have read or cared for any of those titles prior to the assertion of said trivia, or will at least maybe know of Orchid and Hex for their revisionist GenX/Y periods, i.e., not the De Zuiga era, which ought to be the relevant area of discussion; most will readily say their opinion of Alex Nio and Nestor Redondothat eternal pushme-pull-you struggle between fantastic/impressionist and realist/ representationalbut none will have seen or read any relevant Nio or Redondo piece, will in fact be actually more informed with the long-running Jack KirbySteve Ditko comparative analysis between bombastic and paranoiac art. How many people today have actually read a Mars RaveloNestor Redondo Darna komiks? Much acclaim has been given to the fact that

121

it was in komiks first before everything else, and yet most of what we know of Darna today is based on the various and sundry movies and TV shows and not on the actual komiks themselves, a fact that continues to be downplayed by what passes for komix criticism here. How different would our opinions be of Carlo Caparas if what we know of his art is based on his komiks workthe true area of contentionand not on his movies? How much of the actual Caparas Hate was actually informed researched opinion of his art and wasnt just arguably well-deserved ad hominem bandwagoning? And the situation is thus as the relevant texts have never been made accessible, either for entertainment or scholarly perusal. Our opinions and knowledge of these texts are actually founded on prefab hand-medowns from self-appointed vanguards of the industryindustry = not the art formthan actual informed and considered ideas based off of actual art appreciation, their fuel being our faith in the selfappointed vanguards being more intellectually and morally considerate about art than we are, but once we actually read them talk about art, we are crestfallen to find that the self-appointed vanguards are far more clueless about it than we are, their various rationales more selfaggrandisement than art analyses.2 One of the more resounding names suggested as far more deserving of a National Artist Award during the Caparas Fiasco was Cochings,
2 This is a stone directly slung towards Randy Valientes and Fermin Salvadors compilation of komiks pseudo-scholarly work Komiks sa Paningin ng mga Tagakomiks (self-published, 2007). What the editors did was scour the Internet for essays and articles on komiks written by the people they deem to be komiks professionals and merely copy-pasted more or less everything they found from the blogs and forums, typos and unsubstantiated claims and all, on to the books pages. Among the claims made (by Valiente himself) is that all comic books that arent drawn realistically anatomy-wise are books done by lesser artists and thus are lesser books, regardless of their topics and narrative integrity and artistic intents, and our komiks, being drawn realistically anatomy-wise, are done by better artists, and thus are better books than most in the world, if not the very best in the world. This sort of logical analysis is basically run-of-the-mill in nonacademic (read: non-critical) essays on komiks, and it basically fed my decision to use komix instead of komiks. And for claritys sake: I wasnt looking for academic rigor in their essays; what I was looking for was intellectual rigor, moral rigor; words and paragraphs employed to promote actual thinking, thinking not burdened by the self-assigned task of self-legitimacy.

122

A DAM D AVID

and with the release of the El Indio album and the P2,000 hardcover retrospective of his artworks both sequential and fine, we now get to see, firsthand, exactly why Coching deserves such a place in the history of art. Komix as art and lit is always a slippery discussion for most people invested in the definitions, to say the least: it is a medium that embraces the Benjaminian notion of mechanical reproductions negation of arts aura of valueit is not art because it is mass-produced and ephemeral but at the same time it increases in value as an artifact as the years go by, a value brought on by its ephemeral natureits an artifact as not a lot of it exists precisely because of its ephemeral originand so it goes. My definition of art leans more towards an artisans understanding of it, or a journeymans: it is something you work ona jobits only real concrete value dictated by its effectivity as a piece of communiqu, and by the highly subjective yet paradoxically universal notion of beauty. In my book, John Porcellinos almost-abstractly minimalist zen poem aspirations are to be regarded with the same awe and respect as Philippe Druillets oppressively maximalist monstrosities as well as Eddie Campbells realist humanist ink scrawls. In short, its a case-bycase basis, the standards dictated by how effective it is in telling you something. Analyses of komix as art and lit are further compounded by the latter-day occasion that komix, by and large, is a populist medium, much more affected by audience appeal than critical assessment, by market forces than artistic movements, and yet the artist demands a price and respect worthy of his perceived artistic excellenceyet another slippery notionyet oftentimes refuses to let his art mean more than market and authorial intentyet another slippery notion. And El Indio is a curious example of komix as art and lit. It is a thirtyfive-part serial of five-page bits from 1952, of a quasi-revenge-revolution

123

drama of the European bend, much like Alexandre Dumass The Count of Monte Cristo, or like the legend of the Man in the Iron Mask (which was the influence of yet another Dumas work, The Three Musketeers), and thus, much like Jose Rizals Noli Me Tangere and El Filibusterismo; considered a mongrel in Imperial Spain, Fernando exiles himself to the Philippines where he finds the colonial situation to be so unbearable he dons a vigilante persona he dubs El Indio, with matching pistols and scarf and a legendary salakot he cribbed from an earlier vigilante called Sabas, the Barbarian, who also happens to be <SPOILER> his longlost father. The story is pure romantic adventure, chockful of swordfights and gunfights and bullfights. Early in the book, Fernando as a boy breaks a wild horse he captured himself in the countryside; midway into the book, a more adult Fernando charters a ship to the Philippines steered by a gruff-looking yet subservient captain with an eye patch; towards the ending, yet another male masked vigilante is revealed to be none other than <SPOILER> Fernandos female romantic interest. Somewhere in between, young sidekicks for the revolution are earned, one of whom slaps a wild bull on the ass, while another is chased out of a coop by a domesticated hen. And I am glib about the plot in the light of the new millenniums day, as it is rather silly and old, old being nothing new, nothing new being by the numbers, and that, ultimately, is just really okay. The writing of the story itself is nothing special, nothing ahead of its time, nothing particularly mind-blowing happens in the captionseven while it was written rather obviously with a bookish bend in mind, it is not quality lit: it is a generic adventure told in imitation classical tone, ultimately as vapid and as compelling as Pirates of the Caribbean. What is of interest to me here is how it seems that this story, from all komix historians accounts, had actual mass appealeven as far as having a

124

A DAM D AVID

movie based off of it a year after it originally concluded, starring no less than Cesar Ramirez, Tita Muoz, Nena Cardenas, and Eddie Garcia, directed by National Artist Eddie Romeroand that fact is of interest as it illustrates just how flimsy public opinion really is (local productions of period pieces in mass media have proven to be generally problematic nowadays, as not even Richard Gutierrez could keep peoples interest on a recent Zorro TV serial), how komix writing almost always loses out to komix art when it comes to standards of quality (only now do we have actual komix that have more-than-decently talented writers, i.e., Budjette Tan, Andrew Drilon, as opposed to our range and history of high quality komix artists, i.e., Leinil Yu, Carlo Pagulayan, Philip Tan, Roy Allan Martinez, Andrew Drilon (again), all the etc. etc. of the past ten years or so, and its corollary thought how komix is truly a collaborative medium of words and pictures working together, ones strengths supporting the others weaknesses, all in aid of telling a story, and as such, El Indio pulls this stunt off quite admirably. Despite its employment of words and pictures for narrative purposes, komix is a medium with mechanisms that are closer to music and poetry than painting and prose, the elements aware of each other in their placement on the page and working in synch to evoke a certain reaction, to tell a certain story, to make the characters move from one action to the other, one turn hinging on the one preceding it and at the same time anticipating the one next to it, all laid out as a linear track of images albeit also happening all at once (all the words and pictures are on the page, your eyes providing the machine to make them move), the reading of it a process that operates more on patterns and rhythms, movement and closure (panel one opens, panel two closes) than the more linear (prose) or static (painting) media. Its hard not to look at Margaritas page-38-and-39 dance sequence without seeing her actually dancing her seduction dance with Fernando,

125

hard to read through it without hearing busy percussive beats of brass and strings with her arms every snap and poseand its because every movement logically follows the one before it and anticipates the ones next to it, like a particularly skillful nylon string guitar solo, or a really smoothly executed enjambmentthe smoothness brought about by how the artist laid it on the page, which dives towards the books primary strength, which is page design. From chapter to page to panel to figure to every unassuming line of ink, El Indio is executed with utterly baroque exuberance, with enthusiasm approaching nothing less than florid vibrance. The art style is, for the most part, realist and representational, having more in common with Juan Luna and Rembrandt, albeit infused with dynamism that approaches Kirbyagain, these pictures arent mere paintings but actual moving pictures in their own right, the movement not only merely suggested by the McCloudian komix closure in the gutters, but by the actual rendering of the drawings themselves, almost expressionistic. 3 It holds a particular place in visual communication that is strictly in komix territory, communicating in ways only komix could, only rarely seen at this level of maturity and complexity and artistic humility, even (or maybe most especially) today. When compared to contemporary komixs present greatsArnold Arre, Gerry Alanguilan, and Carlo VergaraCoching still comes out on top as a true master of the form: Arre, while the better storyteller of the
3 I expanded on this germ in my essay on Cartooning in context with Manix Abreras 12 and Macoys Ang Maskot, replacing expressionistic with cartooning, going to great lengths in explaining just how cartooning works, how a single panel of komix can communicate a narrative independent of all the other panels on the page. Its not the most original piece of observation; as I later found out, Douglas Wolk talks at length about it in Reading Comics (Da Capo Press, 2007). My own bit on it obliquely turned into a rebuttal of Scott McClouds proposal that comic book narrative depends on an arc of communication that happens between at least two panels of comics on page, thus discounting the possibility of the power of one, so to speak. He did some semantic hand-wringing about this particular point yet opted to still discard it in favor of the McCloudian komix closure, and although the resultant proposal was/is still very debatable, in the end it proved to be a very very very wise and intelligent and lucid choice.

126

A DAM D AVID

three, only really has one visual tone, i.e., cute; Alanguilan, the closest aesthetic kin to Coching today and whose style is given to a wider range, still tends towards a more static (versus Cochings more dynamic) figure drawing, i.e., they look more like pictures caught in time than action in sequence; and Vergara, the ideal compromise between Arres storytelling and Alanguilans range, is still too limited by the superhero idiom, i.e., his books still look like Western superhero comic books even when theyre not about superheroes.4 Rarely do they approach the level of the emo-physio narratology of El Indios page 28, panel 3 (the beginning of a bullfight, Fernando all dolled up as a matador posing with a sword, his back to us, the large bull glowering in front of him, horns perked to strike, over them a gathering storm, clouds like billows of smoke on fire), or the chiaroscuric atmospheric drama of page 122 (a clandestine meeting in the woods as a bonfire flickers and fades shifting shadows across leaves and bark and sombreros and folded fabric and smoothskinned faces as the characters debate about love and the revolution), or the French garden styling of each chapters splash page (by themselves ornate period illustrations, widescreen dioramic vignettes, the readers point of entry into the story, the characters caught in freeze frame from the previous chapters cliffhanger, the story now ready to continue). The development of such a mature idiom at such an early stage in the arts development is a curiosity: by 1952, wed been doing komix for thirty years, interrupted for five by World War 2, but by then it already had various visual shorthands for pictographic storytelling, shorthands
4 When an earlier draft of this essay was published online, of all the conclusions and proposals I asserted, my comparison of Cochings mastery of the form to the three contemporary komikeros earned the only comments to date, both of themthere were only twoberating me for even imagining that such a comparison can even be remotely accurate, even accusing me of being unfairly nostalgist for championing Coching over Arre, et al. I acknowledge that further elucidation on a few tangential points would have been extremely helpful for the entire thing, but these things had to be sacrificed due to the circumstances of production and the constraints of the form, and I acknowledge that this essay is a lesser thing because of these sacrifices. But that said, I still stand by these generalisations.

127

that wouldnt function in media other than komix. Among its subtler elements, El Indio features a very mature understanding of typography, apparently courtesy of Luming Coching, Francisco Cochings better half, the letterer of the book: aside from its title logo, the book employs nothing more than three variations of the same handwritten type, the three being Normal, Bold, and Hollow, all variously encased in emphatically hand-drawn Caption Boxes, Word and Shout Balloons, and each is used deliberately and with conscious reason, dictated not only by sound volume, i.e., faintest to loudest, but also by emotional intensity and by the more spatial formalist concern of broadcasting ambient noise in a medium that is basically mute. The three variations of type exhibit quite the range. In pages 14 and 15 alone, half a dozen panels illustrate this flexibility: page 14, panel 1 has a ranch hands emboldened exclamatory FERNANDO!!a firm commanding shout tinged with some worry as Fernando, as a child, balances himself on a fence with a handstand; page 14, panel 2 has a hollowed disjointed exclamatory YIYA!!a more carelessly playful shout than the previous panels, as Fernando rides yet another ranch hand as a mock horse; page 14, panel 3s hollowed moderate TSK .. TSK .. ARYAAA!! is a rehearsed command evoked by Fernando the child pretending to be an adult, hoping to fool the (this time real and domesticated) horse hes riding. The Hollow Type Variation proves to be the most flexible of the three, exhibiting much character and voice, as in page 15, where it is used variably as a low ambient growl (an unballooned GRRRRRRR!! rolling around a characters head) and as typical cinematic foley (a crisp PAK! as Fernando punches a boy on the side of the head), and both work effectively in their differing purposes, despite being virtually the same type. This attention to the power of words and how they are rendered is

128

A DAM D AVID

seemingly a discipline that has lost its power at the advent of Adobe Illustrator and various other font-making programs, which is ultimately greatly sarcastic as these modern complex tools are all in aid of better and simpler manipulation of words as objects, and as it gives us a bountiful cornucopia of objectified type, it also increasingly separates us from types ability to communicate clarity of thought. The story of the publication of El Indio is also of interest: Cochings work was painstakingly digitally restored by Zara Macandili and Gerry Alanguilan for years, cleaning and restoring each and every page, down to each and every line of ink, scanned off of pages on loan from the Coching Estateand only copies of the pages, not even the originals themselves, at thatall now collected and published for the first time ever as one glossy volume, the first time such pages have been printed since they first came out, pioneering in the Philippines the latest and maybe final stage of the paradox of komix as art and lit. After years of being a medium for the masses, and then becoming an elitist artifact with prices for individual pages selling for upwards thousands of pesos, now it returns to the realm of modern mechanical reproduction and to popular culture, only now more academically inclined, where it turns both into an elitist historical artifact and a populist commodity, or at least as populist as far as mass appeal and price admission will allow, which is not very far, which is still very elitist, as it ultimately betrays the texts origins and intentpopular entertainmentsince it is elevated by its current circumstanceglossy artifact selectively reclaimed from the various lacunae of art historyand by our own contemporary dilemmaschampioning an underdog art beset with historical denial and amnesiaas ultimately, El Indio will be read in the context of our current komix production, our contemporary situation and predicaments, and of course, comparisons will occur. In its original incarnation, El Indio came out in five-page chunks every

129

two weeks, written and drawn and by one person, lettered by his wife, all in its dramatically elaborate baroque two-color glory, for a year and a half, with much grace and maturity and understanding of the form. The funny thing about this is, this circumstance is not solely El Indios this book is only really the veritable tip of the iceberg: Coching alone has a fifty-odd-strong bibliography; by 1952, the Philippines already had five major separateand competingkomix publishers, all having at least four komix every week, each title having four or five serialized stories.5 Granted, not everything would have reached El Indios formalist heights, but each of these things, if not a major chunk of them, will have made legit contributions to the form, each as valid as El Indios, will have been of value for their comedic timing or aesthetic maturity or generic exploration, and for the most part, these things are already lost to us, either by calamity or neglect or ignorance, and ultimately, this is the value of Francisco V. Cochings newly albumized El Indio: it is not sentimentality, or nostalgia, or the championing of one art style over the other; it is about reclamation, restoration, and evolution. Ultimately, it is about education.

Thanks to Mr. Gerry Alanguilan for the additional information regarding actual production.

5 All this data I appropriated from the very same ValienteSalvador book that I very much belligerently beleaguered a few footnotes ago. Of course, now the books an authority! Funny how these things go.

130

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

Romulo P. Baquiran Jr.

Sa Paraiso ng mga Katha ni Efren R. Abueg

mababasa pa ang kaniyang mga akda sa may 88-taong taong gulang na lingguhang Liwayway. Nakapagsapelikula na rin siya ng ilan niyang nobela, tulad ng Mister Mo, Lover Boy Ko, Miss Dulce Amor, Ina at Binata si Mister, Dalaga si Misis. Matagal na naglingkod bilang iginagalang na propesor sa De La Salle University at nang magretiroy naging writer-inresidence ng Cavite Studies Center, isang akademikong yunit ng De La Salle University-Dasmarias ukol sa riserts at pagsulat sa kasaysayan at kultura ng lalawigan ng Cavite. Aktibo bilang organisador ng mga kabataang manunulat sa mga kolehiyo at unibersidad sa Kamaynilaan mula pa sa panahon ng pangwika at pampanitikang grupong KADIPAN (Kapisanang Aklat, Diwa at Panitik) at hanggang sa ngayon sa pagkatatag ng Cavite Young Writers Association, Inc. Malaki ang naiambag ni Abueg sa pag-aangat ng kalidad ng

sa sa mga kasapi ng bantog na grupong Mga Agos sa Disyerto ang kuwentista at nobelistang si Efren R. Abueg (ERA). Mahigit kalahating siglo nang produktibo sa larangan ng pagsulat, hanggang sa ngayoy

131

Si ERA sa rally ng Kongreso ng Wika noong 1971 laban sa Kumbensiyong Konstitusyonal na nais alisin ang Pilipino bilang wikang pambansa.

makabagong kuwentong Filipino at matutunghayan ang husay ng kaniyang mga akda sa mga koleksiyong Mga Agos sa Disyerto (1964), Bugso (1992), at Ang Mangingisda, Mga Kuwento kay Jesus (1995). Ilan sa kaniyang naisalibrong nobela ang Dilim sa Umaga (Liwayway, 1968), Isang Babae sa Panahon ng Pagbabangon (1998), at Mga Kaluluwa sa Kumunoy (UP Press, 2004). Kabilang sa kaniyang nakahanda-nang-ilibrong mga nobelang serye sa ibat ibang babasahin ang Huwag Mong Sakyan ang Buhawi (Liwayway, 1984) at Mga Haliging Inaanay (Liwayway, 1986). Nakapaglabas din siya ng dalawang libro ng kasaysayang pampanitikan, ang Sila Noon: Oral na Kasaysayan ng 9 na Manunulat sa Tagalog (DLSU

132

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

Press, 2001) at Sa Bagwis ng Sining: Mga Nangaunang Manunulat ng Cavite (Cavite Studies Center, 2005). Nakapaglathala din siya ng mga textbuk sa kasaysayang pampanitikan ng Pilipinas, ang Talindaw(1984) at Tradisyon (1994); Noli Me Tangere at El Filibusterismo (Diwa, 2002) at Ibong Adarna at Florante at Laura (Diwa,2002). Matutunghayan dito ang dalawang panayam. Ang una ay isinagawa ni Romulo P. Baquiran Jr. sa unang bahagi ng 2009 at ang ikalawa ay pinagsama-samang pagtugon sa mga katanungan ng mga estudyante sa ibat ibang pakikipagharap kay ERA . Likhaan Journal: Saan po sa Cavite kayo isinilang? Paano po ang

buhay noong kabataan ninyo? ERA (Efren R. Abueg): Sa Tanza, Cavite. Ipinanganak ako noong

1937. Nag-umpisa ang kamalayan ko sa mundong ito noong liberation. Natatandaan ko ang mga eroplanong double body ng mga Amerikano. Iniaakyat kaming magpipinsan ng mga tiyo namin sa mga punong mangga para makapanood kami ng dogfight ng mga eroplanong Hapon at Amerikano. Mga 1944 iyon. Parang bigla akong nagising na may mundo palang ganito. May digmaan. Gutom. Karahasan. At iyon ay sa gitna ng kinalakihan kong lugar na masasabing idyllic. Kasi kung tinatanaw ko ang hilaga: Manila Bay. Kung silangan, napakalawak na bukid. Kung kanluran, malaking ilog. Kung timog, highway. Samakatwid, mayroon kaming ilog, dagat, bukid, at simbolo ng sibilisasyon, highway. Naninirahan kami sa mga pitong ektaryang bahayan, taniman ng mga gulay, mais, at mani. Sa mga lolo ko iyon. May 30 punong mangga. Basta nakamalayan ko lang may 30 kalabaw dahil binibilang ng lolo ko iyon araw-araw. Nauso ang nakawan ng kalabaw sa panahon ng taggutom pagkaraang sakupin ng Hapon ang Pilipinas. May 15 puno ng kasuy, tatlong punong langka at may napakalaking bahay na pawid, may limang bubong na dugtong-dugtong. Malaki iyon.

133

Saan ka makakakita ng setting na ganoon? Ang ilog, mga isang daang metro lang ang layo sa amin. Doon ako natutong lumangoy. Ihahagis ka ng nakakatanda sa iyo sa gitna ng ilog. Pagtatawanan ka pa habang kakawag-kawag patabi sa pampang. Nakakarating kami sa highway at dagat kahit bawal sa mga bata. Pangarap ko na noon pa makarating sa dagat dahil may dalampasigang kulay abo. Ikinukuwento iyon sa amin ng mga binata. Napakasarap mamasyal doon dahil napakalawak at presko ang hangin. Tatlong kilometro ang haba ng baybayin doon. Walang katao-tao. Minsan daw may namamasyal na mga maligno doon kaya huwag paabot ng dapit-hapon. Ang bukid ang masarap pasyalan kasi lalo na kapag tag-ulan dahil nakapanghuhuli ka ng palaka. Ang ilog talagang napakagandang pasyalan dahil makapamamangka kapag gabing maliwanag ang buwan. Naglulundagan ang mga isda. Lagi kaming may kasamang matanda sa amin. Kapag kinatok ng sagwan ang gilid ng bangka, maglulundagan ang mga isda. Magbabagsakan ang mga iyan sa lunas (loob) ng bangka. Pero hindi namin basta sinusunggaban ang isda. Kasi sobrang laki ng mga bangus. Kaunti pa lang ang humuhuli ng mga isda. Hindi namin masunggaban ang mga isdang lumulundag sa loob ng bangka. Tinatakot kami ng matatanda. Mga tiyanak daw iyon. Ngunit sa bandang katapusan ng giyera, humirap ang buhay. Naubos ang kabuhayan sa mga kanayunan. Nagkaroon ng exodus ng tao mula sa mga lugar ng taggutom. Ang mga nasa siyudad at bayan napasanayon. Naramdaman ko lang ang hirap ng buhay, lalo na sa lungsod nang lumuwas ako para mag-aral sa Maynila. LJ: Paano kayo napunta ng Maynila? ERA: Minsan namiyesta kami sa Rosario, Cavite, hometown ng

mga Abueg. Doon, may isa akong auntie (pinsan ng nanay ko). Sabi niya, doon na ako mag-aral sa Maynila. Taga-Caloocan pala siya.

134

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

Aba, parang bombilyang nagliwanag ang mukha ko. Kasi noon, mula nayon pangarap kong makapaghay-iskul sa sentro ng probinsiya, Cavite City. Kaya nang mag-first year high school, pagmamalaki kong sa Maynila na ako mag-aaral. Nagpa-enroll ako sa Arellano Public High School (Manila North). Sinamahan ako siyempre ng auntie ko. Nakakotse pa kami. Asawa siya ng major sa army. Maganda naman ang sahod ng military personnel noong araw. Sa Arellano High School, mayroong 33 sections. Hindi ako matanggap sa mga klase dahil akoy probinsiyano. May tinawagan ang auntie ko, isang konsehal yata sa Maynila. Naisingit ako sa section 33. Ang lalaki na ng mga kaklase ko first year pa lang. Pinagtatawanan ako dahil probinsiyano ako. Kasi naman, ang pronunciation ko ng pa ay pa. Napakalaki naman pala ng pa mo, sasabihin nila. Nang akoy mag-second year, naging section 11 na ako. May barkada akong sumusulat sa school organ, ang sabi nila sa akin, Bakit di ka ba makasulat? Ang dali-daling sumulat. Sabi ko, Nagbabasa lang ako ng Liwayway. Gayahin mo na lang ang nababasa mo. Pagkatapos inimbitahan nga ako sa Tambuli, ang school organ. Ginawa akong news editor pagkaraan ng isang taon. Noon, nasa section 3 na ako. Ang kaso, tumakbo ako sa mga eleksiyon at naging officer ako ng isa o dalawang organisasyong pang-eskuwelahan. Ayun, section 5 na lang nang magtapos ako. LJ: Saan kayo nakapagtapos ng pag-aaral? Ano ang matitingkad na karanasan ninyo kaugnay ng panulat? ERA: Pagkatapos ko ng hay-iskul, una akong pumasok sa UE

(University of the East). Sabi noon ng aking auntie, pag-aaralin niya ako. Ang problema nakakuha ng scholarship sa Westpoint ang asawa niya. Naku, sasama sa States ang auntie ko. Mawawalan ako ng benefactor. Pero sa loob-loob ko, ako naman ay malaki na, bakit naman ako aasa

135

pa sa kaniya. Saka natatandaan ko pa, inalok ang nanay ko noon na ampunin ako dahil wala ngang anak ang auntie ko. Ako ayoko; ang nanay ko ayaw din. Pero kung igigiit wala akong magagawa. Bata e. Hindi natuloy ang pagsama ko (pag-ampon) sa auntie ko. Mahigpit magdisiplina ang auntie ko. Napakahusay niyang magmanage ng pera. Talagang hindi ka puwedeng gumastos sa hindi mo kailangan. Reader ako noon pa ng Liwayway. Grade six ako noon sa Naic. Nanghihiram lang naman ako ng kopya nito. Nang akoy narito na sa Maynila naisip ko, lalo na nang fourth year na ako, na maglakad ako pauwi para makaipon ng pambili ng paborito kong babasahin. Tatlong beses isang linggo mula old Mapua hanggang sa 7th Avenue sa Caloocan, naglalakad ako pauwi. Kasi hindi ako binibigyan ng auntie ko ng pambili ng Liwayway (na 30 sentimos lang). Kung minsan naman, hindi ako nagtatanghalian, nagtitiyaga ako sa matsakaw. Nakaraos ako nang isang taon nang naglalakad pauwi para makabili ng Liwayway. Noong akoy nag-aral na sa UE, nahagip ko ba naman sa unang semester puro math. Napakahirap. Accounting kasi. Nag-quit ako noon. Ginawa kong dahilan sa nanay ko na aalis na naman ang auntie ko. Di maghahanap na lang ako ng ibang eskuwelahan. Nagbakasyon ako sa Imus sa isa ko pang auntie (kapatid ng nanay ko). Nakita ko ang Imus Institute (I.I.). Second year ng pag-o-offer nila ng Associate in Arts. Sabi ng auntie ko, Ikaw ba ay babalik pa sa Maynila? Ano naman ang gagawin mo doon ay wala naman ang tiya mo. Dito ka na lang tumira sa Imus. Di ba may college dyan? Mura lang ang tuition. Puwede ka naman maghanap dyan ng trabaho. So doon ako sa Imus nagpatuloy ng pag-aral. Naging Pilipino editor pa ako ng school organ (The Mango). Nakatapos ako ng Associate in Arts pagkaraan ng dalawang taong pagke-clerk sa I.I. Naging factor ito para makapasok ako sa MLQ University (Manuel L. Quezon Educational Institution noon) sa may R. Hidalgo, Quiapo. Problema naman, nakabarkada ko

136

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

ang mga macho sa fourth row ng aming klase (sa I.I.) Kapag ROTC na di naman linggo-linggo, sasabihin ni Eddie Sapinoso, Efren batsi na tayo. Bakit? Manood na lang tayo ng sine. Kaya noon nabansagan kaming Sine Gang (sa ROTC). Kasi kung mawala kami, lahat kaming pito. Doon lang naman kami nanonood sa mga sine surot sa Quiapo at Clover sa Sta. Cruz. Mura lang ang bayad, 25 centavos. Kung minsan, double program pa ang palabas. Pagpasok ko sa MLQ University, nakapagtrabaho naman ako sa isang brokerage company sa Juan Luna sa gawing Escolta. Minimum lang ang pay ko. Ganito ang araw ko: Mula alas-6:00 n.u., dapat nakasakay na ako sa mini bus mula Imus. Kung hindi, mahuhuli ako at alas-8:00 n.u. pasok sa opisina. Sa Imus, madalang noon ang biyahe ng sasakyan at matrapik pa pagdating ng Maynila. Otso oras ka siyempre sa opisina, hanggang alas-5:00 n.h. Tapos 5:30 naman ang klase ko sa MLQ. Sa Philam Life Insurance Company building umuupa ang brokerage company namin. Isipin ang layo ng Juan Luna sa Quiapo. Sumakay ka ng jeep, matatrapik ka. Mahuhuli sa klaseng 5:30 ng hapon. Kaya pagdating ng alas-singko, handa na ako. Nananalaktak na ako diyan sa Dasmarias Street. Dumadaan ako minsan sa may Escolta paakyat sa may Carriedo, Quiapo Church. MLQ. Wala pang underpass noon. Tatawid ka sa kalye. Makikipagpatintero ka sa mga jeepney. Ganoon ang routine ko. Nakaraos ako nang dalawang taon. Naka-graduate ako ng Bachelor of Arts, major in Accounting despite ng hirap talaga sa accounting. Noon naman, nagbabasa na ako ng Hemingway, Dreiser, at Faulkner. Medyo colorful na ang buhay ko sa MLQ dahil nga Filipino editor ako ng The Quezonian. Sa pag-aaral sa MLQ University nagsimula ang pagiging matining ng paksa at paraan ng pagsusulat naming Mga Agos. Hindi lamang dahil doon kami nagkikita-kita para magpalitan ng kuro hinggil sa pagsulat. Iba ang buhay sa Quiapo. Hindi lamang kahirapan ang makikita roon

137

kundi ang ibat ibang aspekto ng pakikitunggali ng tao sa buhay. Tutal, doon ko nasulat ang maraming katha kong binigyan ng komendasyon ng mga institusyon ng panitikan. LJ: Kilala kayong masipag na organisador ng samahang

pangmanunulat, anong mga grupo ang nasalihan ninyo? ERA: Noong nasa graduate school ako dakong 1960 , naging presidente ako ng KADIPAN (Kapisanang Aklat, Diwa at Panitik). Inumpisahan ito sa UST bilang Usbong at KADIPAN hanggang sa lumaganap sa mga kolehiyo at unibersidad sa Kamaynilaan. Sa pagkatanda ko, itinatag ito noong 1950 at ilan sa mga nagtatag nito sina Pablo N. Bautista, Hilario Coronel at Ben Condino ng UST, Ponciano Peralta-Pineda at Tomas C. Ongoco ng Manuel L. Quezon Educational Institution. Ilang taon pagkaraan, naging pangulo nito si Oscar Suarez-Manalo, isang makatang mambibigkas ng UP. May mga patimpalak pampanitikan ang KADIPAN sa tatlong kategorya: maikling kuwento, tula, at sanaysay. Naunang nanalo sa timpalak na ito sina Simplicio P. Bisa ng Far Eastern University na kasunod ay nagtamo ng gantimpala sa Palanca Awards at Domingo Landicho ng Golden Gate Colleges sa Batangas City. Bukod sa patuloy na patimpalak ng KADIPAN, naging proyekto nito ang pagtitipon ng mga akda sa isang antolohiya. Ito ang Mga Piling Akda ng KADIPAN, unang antolohiya ng mga akda sa Pilipino sa mga kolehiyo at unibersidad. Wala akong natatandaang katularing antolohiya ng mga estudyanteng nagsusulat sa wikang Ingles. Sa halagang sanlibong piso, nakapag-imprenta kami ng isang libong kopya ng libro na ang cover ay ginawa ng tanyag na artist ngayong si Danny Dalena. Si Gobernador Espino (kapanalig namin sa kampanya sa pagpapalaganap ng wikang Pilipino) ng Nueva Vizcaya ang aming benefactor noon. Lubhang naging malaki ang impluwensiya ng KADIPAN sa mga kabataang

138

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

manunulat sa Pilipino (tawag noon sa Filipino). Katulad rin ito ng impluwensiya ng isa pang samahang pampanitikan noong kalagitnaan ng 1930, ang KAPISANANG PANITIKAN. Naging paksa ito ng isang riserts ko sa De La Salle University-Manila. Impormal na barkadahan pala iyon ng mga manunulat. Walang constitution. Salamat naman at after the war, binuhay nilang muli ang kapisanan. Sa ilang minutes of the meeting, nabatid ko ang postwar members nito: sina Teodoro Agoncillo, Alejandro G. Abadilla, Brigido Batungbakal, Gregorio Garcia, atbp. Barkadahan nga lamang pero sapat na para magkaroon ng mga pagbabago sa panitikan. Pinaghimagsikan nila ang parang nasa ivory tower na postura ng matatandang manunulat at ang hindi pagbibigay ng espasyo para malathala ang mga akda ng mga kabataan. LJ: Paano naorganisa ang grupong Mga Agos sa Disyerto sa inyong pangunguna? ERA: Nagsimula ang grupong Mga Agos sa Disyerto nang literal na ayaw nang papasukin sa Liwayway ang mga kabataang manunulat na kinabibilangan nina Edgardo Reyes, Rogelio Sicat, Dominador Mirasol at iba pa. Mangyariy tinutuligsa ng mga kabataang manunulat sa mga school newspaper at magasin ang mga nakatatandang manunulat na sa tingin ng mga kabataan ay ayaw magbigay ng espasyo sa mga bagong sumusulat sa kani-kanilang pinamamatnugutang babasahin. Kaming lima, sina Edgardo M. Reyes, Rogelio L. Ordoez, Rogelio Sicat, Eduardo Bautista-Reyes at ako ay lumapit kay Teofilo Sauco, editor ng lingguhang babasahing Bulaklak na karibal sa sirkulasyon ng Liwayway at nagprisinta na magnobela. Pumayag ang editor na salitsalit na magdugtungan kami linggo-linggo ng nobelang pinamagatan naming Limang Suwail. Kung binasa o hindi man ang aming nobela, ang hangad namin ay makaipon ng sanlibong piso para makapagpalibro

139

kaming lima ng isang antolohiya ng maiikling kuwento. Ako ang napagkaisahang mamahala ng paglalabas ng nasabing antolohiya. Kung makikita mo ang unang edisyon ng Mga Agos sa Disyerto, ibaiba ang impresyon ng tinta sa mga pahina nito. May maputla, may matingkad. At saka nalimbag lang, 900 kopya. Ipinamigay namin ang karamihan at 300 lang ang naipagbili namin. Ako ang na-assign na magbenta. Dala-dala ko ang 50 kopya sa Recto (Azcarraga pa noon). Dahil nakahiligan ko nang mamili ng mga lumang libro sa Recto, naisip kong doon din ibenta ang mga kopya ng Agos. Ginaygay ko ang kalyeng iyon mula Hollywood Theater na malapit sa Avenida hanggang sa Remar Theater na malapit sa FEU. Walang bumili kahit isa. Tanong nila: Ano ho yan, second hand? Hindi. Textbook ho iyan? Hindi. Hanggang sa napadaan ako sa MCS Enterprises. Nakalagay sa karatula : Filipiniana book distributor. Pasok naman ako. May matandang lalaki na mga edad 65 taon na nakatanaw mula sa second floor (mezzanine). Maputi na ang buhok. Bumaba nang makita ako. Sabi ko sa kanya: Ibinebenta ko ho. Ano ba yan? Amin hong anthology. O sige iakyat mo. Nauna akong umakyat, sumunod siya. Mabagal siyang umakyat. Tapos sabi niya sa assistant. Buksan mo nga kung ano yan. Abay magkakano ba yan. Sinabi ko ang presyo. O sige bibilhin kong lahat yan. Ho? Nagulat ako nang bigla-biglang siyang naglabas ng tseke. Siya pala si Mr. Marcelo C. Sanchez na talagang kilalang distributor ng mga librong tungkol at inimprenta sa Pilipinas . Nakilala ang grupong Agos, salamat kay Dr. Bienvenido Lumbera na nirebyu ang antolohiya namin noong 1967 sa makapal na librong Brown Heritage ni Antonio Manuud. Itong libro ni Manuud ay komprehensibong pag-aaral ng panitikan sa wikang Espanyol, Ingles, Tagalog, at rehiyonal na mga wika. Ayon kay Lumbera, ang Agos kung hindi man nakakalampas ay nakakapantay na sa maiikling kuwentong

140

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

Ingles. Doon na-inspire ang grupo lalo na sina Edgardo Reyes at Rogelio Sicat na mga trendsetter sa pagsulat. Noong 1969, nag-organisa si Lumbera sa Ateneo ng lecture series. Naging tagapagsalita kami nina Roger Mangahas, Amado V. Hernandez , at Genoveva Edroza Matute. Bago dito, nagsalita ako sa UP ng paksang Ang Sosyalismo sa Nobelang Tagalog. Mga 1967 o 1968 ito. Noong 1969, matindi na ang aktibismo. Nagsimula na rin akong ma-involve. May isang organisasyon, ang Bertrand Russel Foundation na nag-aaral tungkol sa mga international movement ng mga lipunan. Presidente noon ng organisasyon si Jose David Lapuz, tanyag ngayong Rizalista. Later nga nalaman kong grupo ito ng mga aktibista at sangkot sa ideological conflict dito sa Pilipinas. Sangkot dito ang luma at bagong partido komunista sa Pilipinas. Nagtayo nga si Jose Ma. Sison ng Kabataang Makabayan (KM). Kasama ako noon sa writers sector ng Movement for Advancement of Nationalism (MAN) nina Renato Constantino at Lorenzo Taada. Kasama ako sa Congress nito bilang kinatawan ng Kabataang Makabayan. Biglang nag-split ang MAN. Natuklasan ko na lang sa sarili ko na di na kasama ang grupo ni Joma. Ang antolohiyang Mga Agos sa Disyerto bilang tagabandila ng realidad at pag-uusisa sa maseselan na mga usapin sa lipunan ay nakaimpluwensiya sa paglago ng aktibismo ng mga kabataan noong dekada sisenta at sitenta. Mula sa antolohiyang ito, isinilang ang isa pang antolohiyang may katularing tema sa kanilang mga katha, ang SIGWA. Kasama sa antolohiyang ito ang mga premyadong manunulat ngayon tulad nina Ricky Lee, Fanny Garcia, E. San Juan, Jr., Edgardo Maranan, Norma Miraflor, at Domingo Landicho. LJ: Saang larangan pa kayo nasangkot kaugnay ng literatura?

141

Gabi ng Gawad Palanca, 1964. Mula sa kaliwa: Levy Balgos dela Cruz, Benjamin B. Pascual, Carlos Palanca, Ben Ramos at Efren R. Abueg.

ERA:

Noong 1969, naging columnist ako ng malalaking komiks

tulad ng Pilipino Komiks, Tagalog Klasiks, Darna Komiks at Espesyal Komiks. Binigyan ako ng tig-iisang pahinang kolum sa apat na komiks. Ang dalawa, lumalabas nang twice a week. Ang laya-laya ko noon. Tuwang-tuwa sa akin ang manager, palagay ko, nagamit niya ako para magmukhang progresibo ang mga komiks-magasin. Pero nang suspendihin noong 1971 ang writ of habeas corpus, sinuspende rin ang mga kolum ko. Malaon, malalaman ko na inilista pala ako ng intelligence bilang suspek na kalaban ng pamahalaan. Nag-lie low ako dahil balita koy namomonitor ng military na ginagawang babasahin ang mga kolum ko sa mga kanayunan. Nagpatuloy ako ng pagtuturo sa PCC at sa MLQ University. At may lumapit pa sa akin na taga-Cavite, si Fred Mendoza, isang mahilig din sa mga sining, na nagtatrabaho pala kay Fred Elizalde. Inimbitahan akong maging editor ng Bulaklak na humihina na ang sirkulasyon noon. Doon

142

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

ko nakuha ang politika ng editorship dahil natuto akong makibagay sa pagbabasa ng mga bago o dati nang writers. Hindi ko nire-rewrite ang mga kuwentong isinasabmit sa aking opisina. Isinosoli ko na lamang na may punang hindi angkop sa mga patakaran ng magasing aking pinamamatnugutan. Ayoko kasing maka-offend ng kapuwa ko manunulat. Kasi, nakababasa ako ng 20 kuwento, halimbawa, ngunit wala pa rin akong magustuhan. Siyempre hinahanap ko ang pattern ng pagsulat namin sa Liwayway. Mga istoryang structured at makinis ang lengguwahe. Laging may plot. Mahalaga iyan sa mga magasing popular. Pero nang malaon, nag-resign din ako bilang editor ng Bulaklak. Ayoko ng mga patakaran ng may-ari ng publikasyong ito. Pagkaraang suspendihin ang writ of habeas corpus, contributor pa rin ako ng mga kuwento sa Liwayway. Pero mula nang lumitaw ang pangalan ko sa listahan ng military pagkaraang suspendihin ang writ of habeas corpus, madalang na akong malathala. Minsan naghintay ako ng tatlong linggo. Medyo nagtampo na ako. Hanggang sa kinausap ako ni Gervacio Santiago, editor noon. Sabi niya, hindi na raw gaya nang dati kung akoy magsulat. Marami raw tungkol sa aktibismo sa mga istorya ko. May mga pahiwatig ng rebolusyon, sabi pa niya. Magpahinga daw muna ako. Sinabi pa niyang nagtuturo naman ako kaya hindi naman magugutom. Hindi naman iyon ang problema. Gusto ko talagang magsulat. Gusto ni Mang Basyong ang mga istorya ko, at ayaw niyang lumihis ako sa mga dati kong isinusulat. Nang umalis ako sa Liwayway, itinayo namin ni Dr. Nemesio Prudente ang Kilusang Pilipino (KIPIL), tagasuporta sa kilusang pangwika. Nagrali kami laban sa Constitutional Convention na gustong baguhin ang binabatikos na maka-Tagalog na Wikang Pilipino. Ilang libo ang sumama sa rally. Paboritong kuwento ko sa raling iyon ang ginawa ni Dr. Genoveva Edroza Matute, kilalang edukador at nagkagantimpalang kuwentista sa Palanca. Tumayo siya sa tapalodo ng isang jeepney at pinagmumura

143

ang laban-sa-wika na mga delegado sa Constitutional Convention. Nagulat ako. Naku, talk of the university iyon. Noong 1971, nagkaroon ng First Quarter Storm. Nagtuturo na rin ako sa Philippine College of Commerce (PCC at PUP ngayon). May malaking rali sa harap ng dating Kongreso sa may P. Burgos. Ako noon, medyo masama ang katawan. Hindi ako sumama sa rali. Paglabas ko mula kalye Lepanto na kinaroroonan ng PCC, tanaw kong may mga lagablab sa Azcarraga (Recto). Nagsisigawan at nagtatakbuhan ang mga kabataang estudyante papuntang Malakanyang. Binabanatan na pala noon ang gate ng palasyo. May mga putukan. Nang marating ko ang Remar Theater, malapit sa bookstore ni Marcelo Sanchez, distributor ng Filipiniana books, talagang mayayanig ka. Kabi-kabila ang pagsabog ng molotov bombs at pill boxes. Pagpasok ko naman kinabukasan sa MLQU, magulo rin. Nagkukumpulan sa pag-uusap ang mga estudyante. Pagpasok ko sa room ng Rizal course, iyon din ang pinag-uusapan. Di ako makapag-lesson, pati na sa mga klase ko sa PCC. Nabalitaan ko na sina Ninotchka Rosca, Vivencio Jose, at iba pang mga lider ng KM ay pinagpapalo ng mga pulis at kawal ng Philippine Constabulary sa harap ng Kongreso sa may P. Burgos. Sa may Bonifacio Drive nagtakbuhan ang mga aktibista. Naisulat ko sa Bulaklak ang isang nobela tungkol sa aktibismo, ang Sugat sa Kanilang Dibdib. Magulo pa rin sa Kamaynilaan after that. Medyo hindi na ako sumasama sa rali dahil nadiyaryo ang pangalan ko na kabilang sa mga aktibistang nasa order of battle. Patuloy ako sa pagtuturo sa PCC. Sa MLQU, parang dinadalangan na nila ang itinuturo kong mga subject. Alam ko ang dahilan: sangkot ako sa activism. Kasi nga, after the First Quarter Storm (FQS), nagkagulo rin sa MLQU. Nagkabasagan ng mga bintanang salamin. May winasak na mga upuan. Ako nga ang napagbintangang financier ng mga aktibista dahil napabalitang naglilibre ako ng meryenda sa kalapit na mga restoran. Noon, napansin kong

144

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

hindi na ako binabati ng mga dating kaibigan, faculty, at administrador ng unibersidad. Kilala ako noon, pati ang mga manunulat ng Agos na nagbigay ng karangalan sa unibersidad dahil sa pananalo ng Palanca Awards. Kapag nasalubong ako, halatang umiiwas sila, ayaw akong kausapin. Tuloy pa rin ako sa pagtuturo sa MLQU, pero nababawasan na ako ng load. Puro Rizal l na lang ang hina-handle kong subject. Wala na akong subject na Philippine literature. Ibig kong mag-resign, pero paano mo iiwan ang MLQU sa dami ng mga aktibistang gustong makinig sa mga lektura ko? So tuloy ang punta ko sa mga sulok ng gusali ng unibersidad para makipagdebate hinggil sa ideology. Noon, may hidwaan na ang Soviet Union at China ni Mao Tse Tung. Later, naging chair ako ng isang Department sa PCC noong 1971. Presidente nga si Dr. Nemesio Prudente at dean namin si Dr. Dante Simbulan. Napakabait nila sa mga aktibista. Di pa laganap ang paggamit ng mga aktibistang estudyante ng mga pill box, mga molotov bomb. Nakakaawa noon ang mga aktibista. Ang papayat nila, kaya nagbabaon kami ng misis ko ng mga ulam at ang mga aktibistang iyan ang nagsasaing sa annex building ng PCC. Noon, early 1972. Akala ko, okey na ako sa mga aktibista. Ang mga loko, nagma-manufacture pala ng pill box at molotov bomb sa opisina ng maraming student mass organization. Natakot ako. Baka nagpapasok sila ng pulbura, naisip namin. Baka sumabog na lamang ang lumang gusali ng PCC. Punta agad ako kay Prudente. Si Dr. Prudente naman ay talagang malaki ang simpatiya sa mga aktibista. Pero sa mga abuso ng mga aktibista, on guard din siya. Pinaalis niya ang mga opisina ng mass organizations sa main building. LJ: Naging miyembro ba kayo ng progresibong grupo ng manunulat?

145

Ano ang naging bahagi nito sa buhay ninyo? ERA: Naging miyembro ako ng PAKSA. Inimbita ako ni Dr. Lumbera, siya ang chair. Tapos si Domingo Landicho. Nakalista ako sa military bilang isa sa mga organizer ng PAKSA pero minimal lang naman ang aking role doon. Idineklara ang martial law noong September 1972. Maraming hinuli sa PCC. Inaasahan kong huhulihin din ako dahil sa dami ng affiliation ko sa mga progresibong grupo at dahil din kasama ako sa napalista nang suspendihin ang writ of habeas corpus. Pero di ako napabilang sa mga dinakip at ibinilanggo. Una, naisip kong pumasok sa opisina, baka kasuhan ako ng abandonment of office. Ikalawa, naisip kong kapag nagtago ako, hahanapin ako. Tama pala ang hinuha ko. Araw-araw, five days a week, pumapasok ako bilang chair ng isang department sa PCC. Hindi nga ako hinuli. By October may bumabang sulat mula sa Malakanyang kuno. Tanggal kami sa lahat ng aming posisyon sa PCC. Saka lang di na ako pumasok sa opisina. By January 1973 inimbitahan na ako sa Intellegence Service of the Armed Forces of the Philippines (ISAFP) sa Camp Aguinaldo. Nakasabay ko pa si Dolphy sa gate ng ISAFP. Tiningnan niya ako, pero hindi ko siya binati. Dati akong movie reporter noong nag-uumpisa pa lang mag-artista sa Sampaguita Pictures si Dolphy. Baka madamay pa kasi siya. Nahulihan yata ng baril. Marami naman akong tagong mga dokumentong bawal sa martial law. Hindi ko alam kung ano ang gagawin ko sa mga iyon. Ininterbiyu ako sa ISAFP. Major ang nag-interview sa akin. Maghapon. Kilala mo si Joma? Oo naman, sabi ko. Medyo bata sa akin ang major. Kilala nyo si Jose Luneta? Member ng Pulitburo. Oo, kilala ko yun. Tapos si Dr. Prudente. Si Sixto Carlos yata itinanong din sa akin. Marami pang itinanong na mga tao sa akin, siguro merong 17. Sa palagay ko, dalawa lang ang hindi ko nasagot dahil talagang hindi ko kilala. Nagtanong din

146

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

ako, Bat nyo ba ako inimbitahan dito? Ano bang aking kasalanan? Ako naman, nagsusulat lang. Nagtuturo. Siyempre maiiwasan ko ba ang mga aktibista, ang mga kabataan. Nagbukas ang major ng isang steel cabinet. May inilabas na folder, tapos ipinakita sa akin. Nakita ko ang mga kolum ko sa komiks at saka iba ko pang sinulat. At pati ang mga kasulatan ukol sa itinayo kong organisasyon, iyong Katipunan ng mga Manunulat sa Pilipinas ( KAMPI). Naroon ang pangalan nina Luis Teodoro, Perfecto Terra, at Ninotchka Rosca. Pinakawalan ako nang mga 5:05 n.h. Natatandaan ko dahil may wall clock doon. Bago ako umalis, sinabi sa akin, Kayo ho ay magrereport sa OCR, Office for Civil Relations, diyan lang ho sa banda riyan. Tuwing Sabado ng umaga. E bakit? tanong ko. Yun ho ang nakalagay dito. Siyam na buwan na nagreport ako sa OCR. LJ: Napatigil ba kayo sa pakikilahok sa mga usaping panlipunan dahil sa karanasang ganito? ERA: Hindi. Bumaon sa psyche ko ang paghahangad na makatulong kahit papaano sa paglutas ng mga usaping panlipunan. Hanggang ngayon. Kasi, ang pamahalaan, lumilitaw na parang kalaban pa. May mga taong nagpapatakbo ng pamahalaan, sila ang masisisi sa imahen at kalagayan ng bansa noon at ngayon. Gayon din ang mga mamamayan. Sarili lamang yata ang iniisip nila. Sinasabi ko noon sa isang taxi driver, Ano ba ang bansang ito? Wala. Kani-kaniya. Hindi na matuto ng kooperasyon. Paano tayo uunlad nyan? Gamitan man natin ng kung ano-anong anyo ng pamahalaan, walang mangyayari. Kasi naisip ko noon ang pag-unlad ng ibang karatig na mga bansa. Halimbawa, under dictatorship noon ang Korea at ang Malaysia. Okey, hindi ganap ang kalayaan ng mga mamamayan doon, pero di napakabigat ng poverty nila. Kapag masyadong mahirap ang tao,

147

marginalized o walang kuwenta sa kaniya ang kalayaan. Mananatili na lamang na hanapbuhay nang hanapbuhay ang mga tao. Walang halaga sa kanila ang iba pang problema sa lipunan. So ilaban natin ang kalayaan, pero bigyang-diin natin ang paglutas sa poverty. Ituro natin sa tao kung paano. Hindi iyong nagde-denounce lang tayo. Actually maganda ang move na pumasok ang mga militante sa Batasan. At least maririnig ang mga panukala nila. Pero palagay ko, mayroong dapat gawin pagkaraan. Marahas na mga measure. Siguro para madisiplina ang mga mamamayan. Hindi naman prolonged ang mararahas na hakbang. Parang nagbabantang convulsion iyan. Pero pagkaraan nyan, magkakalinawan kung paano ang gagawin. Hindi naman puwedeng lagi kang igting na igting. Ang rubber band kapag igting na igting, nalalagot. Magiging creative ang mga mamamayan pagkatapos na dumanas sila ng hirap. Mag-iisip ng ibang mga paraan, tulad ng pakikiisa para sumulong ang kanyang buhay tungo sa pag-unlad. Kaya dapat, nasa sentro rin ng convulsion ang mga manunulat. Laging nagtatanong. Laging nag-uusisa. Ano ba ang maaari nating gawin sa bansang ito? LJ: Naranasan ba ninyo ang kahirapan? Nakita ba ito sa inyong mga katha? ERA: Noong mga 6 years old ako, nanghihingi kami ng isda sa mga dumadaong na malalaking bangka. Nakita ko noon ang poverty. Mahirap ang buhay sa kanayunan. Pumasok ito sa mga kuwento ko. Noong nasa hay-iskul na ako sa Maynila, nakita ko naman ang poverty sa kalunsuran. Taga-Arellano (Public) High School ako, doon sa Teodora Alonzo St. Naalala ko si Andres Cristobal Cruz sa kuwento niyang Panahon ng Aking Pag-ibig. At siyempre naman, ang kanyang nobelang Ang Tundo Man May Langit Din. May tulay sa may Magdalena

148

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

papunta sa bahagi ng lungsod na simbolo ng pag-unlad at karangyaan. (Tingnan ang pagpaksa ng karalitaan sa mga kuwento ni ERA sa ikalawang bahagi ng panayam na ito Editor). LJ: Nagsulat kayo sa Liwayway at iba pang popular na mga babasahin. Paano ba ang pagsulat sa mga gayong publikasyon? ERA: Noong 1964, naging editor ng Liwayway si Gervacio Santiago. Alam mo, mataimtim ang matandang iyan. Gusto ko ang personality niya. Siya, hindi agad nagsasalita. Nag-iisip muna. Tingnan mo lang siya, talagang papayapa ang kalooban mo. Hindi magaslaw magsulat. Si Karasig magaslaw, mapaglaro. Si Celso Carunungan, mabuting makitungo. Si Clodualdo del Mundo kalkulado ang kilos, parang sinisiguro ang lahat. Hindi niya igigiit sa iyo ang gusto niya. Si Laudico talagang estrikto. Sasabihin niya agad sa contributor, hindi puwede ang kuwento mo sa Liwayway. Kay Mang Basyong nalaman ko ang psychology ng editor. Sabi ko sa kaniya isang araw na makita kong tambak sa mesa niya ang mga manuscripts. Mang Basyong, binabasa nyo ho ba lahat yan? Oo. Trabaho ko. Pero hindi ko nagustuhan ang karamihan. Isasauli ko sa kanila. Hindi niya basta nire-reject ang mga kuwento ng contributors. Ipinaliliwanag niyang mabuti kung bakit hindi maaaring ilathala ang mga iyon sa Liwayway. Natuto ako kay Mang Basyong, tulad ng tawag ko sa kanya. May nagustuhan siya sa isinabmit kong mga kuwento. Passable lang siguro, kaya may mga puna siya roon. Dinibdib ko ang kaniyang mga puna. Doon na nag-umpisa ang pagiging produktibo ko. Naisip ko nga, hindi naman siguro napakasama ng mga istorya ko. May ibig namang ipunto. Kahit ang mga title ko one word lang, tungkol sa pangalan ng tao, pangalan ng punongkahoy, buhangin, mga ganoon. Nilalagyan ko ng idea. Nagustuhan ni Mang Basyong. Siguro, sa loob ng isang taon,

149

ako lang ang kuwentista na may pinakaraming pamagat na iisang salita lamang. Noon naman ay hataw talaga ang pagbabasa ko. Nahumaling naman ako sa French writers na si Albert Camus at mga kasama niyang magkakauri ang paksa ng mga katha. Halimbawa, may istorya ako tungkol sa isang pintor. May girlfriend siya, may alaga siyang dagang kosta. Nakatira sa isang building sa Malate. Problema, maykaya nga siya, pero ulila. Una, nilayasan siya ng girlfriend niya. Nilayasan siya ng loyal niyang katulong. Ang natira na lang, ang paborito niyang alaga, isang dagang kosta. Nag-deteriorate na siya mula noon. Hindi na siya maka-create sa kaniyang mga canvass. Isang madaling araw na umuwi siya, natuklasan niyang ang alaga niyang daga ay nakikipaglampungan sa isang malaki at pangit na daga. Nagalit siya. Ginilitan niya ng leeg ang dagang kosta. Tapos, nagpakamatay siya. Alienation ng tao sa buhay. May isa pang istorya na nagustuhan si Dr. Buenaventura Medina. Tungkol naman sa isang may kanser. Ang isang writer sa kalapit na kuwarto, nalunod sa daing ng may kanser. Parang ang mundo, dumaraing. Sa ending nagpakamatay ang may kanser. Nai-publish ko iyan sa Bulaklak. Naipapasok ko sa mga babasahin ang mga kuwentong may mensahe, di nakalilibang lagi. Tuwang-tuwa na ako noon. Hindi naman mahalaga ang pera. Isa sa mga layunin ng Liwayway, maka-entertain ang kuwento. Pinaniniwalaan ko iyon dahil nabasa ko si William Somerset Maugham. Pumili siya ng ten worlds best novels. Isa sa mga criteria niya: Fiction must entertain. Baka hindi na basahin ang kuwento kung hindi entertaining. Ibigay natin ang kaunting entertainment sa mga mambabasa. May akusasyon noon na nagiging formula ang mga kuwento sa babasahing Tagalog. Pero ang mahalaga diyan ang paraan ng pagsulat. Kapag sinunod ang ganoon, talagang intindido at buhay ang istorya. Sinusunod ko yan. Tulad ng Kamatayan ni Samuel, ang kuwento kong nagwagi ng Unang

150

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

Gantimpala, Palanca Awards (1967). Twenty years na sumakit ang ulo ko sa kapapaliwanag hinggil sa kuwento. Iba ang estruktura at naratibo ng kuwento. Magulo raw, di maintindihan sa una. Bakit daw ganoon ang pagkakasulat? Babalik ka pa sa kasaysayan ng relasyon ng Amerika at Pilipinas. Aabutin ka na ng one or two hours sa pagpapaliwanag. Sa sining, simple lang ang approach ko. Una, paano makacommunicate sa mga mambabasa? Ikalawa, paano ito mai-communicate sa gusto mong paraan? At ikatlo paano mo ito mai-communicate na di agad malilimutan o kaya makikipagtagalan sa panahon? Noong una, ganoon ako. Paborito yata ako ng Liwayway editor na si Gervacio Santiago. Laging approved sa kaniya ang maraming istorya ko. Siguro, akma nga talaga sa mga patakaran ng Liwayway. Pero naiba ang mga istorya noong sumama na ako sa aktibismo ng mga estudyante. Sabi niya: Efren, hindi muna natin ipa-publish yan, ha. Sa iba muna tayo. Oo, sige ho. Alam ko na kung bakit. Inilalathala pa noon sa Liwayway ang mga istoryang nire-romanticize ang activism. Halimbawa, isang mayamang dalaga na na-involve sa activism. Di ba ika nga, work with the people. Sa isa kong istorya, may anak-mayamang gusto sa bukid magtrabaho. Ni-romanticize ko. Okey pa ito sa Liwayway. Para basahin, kailangang i-romanticize para sa masa. Pero dapat tumigil na ako sa paksang iyon ng pagsulat. Kaso dumating ang panahong kailangang iwan na sa pagsulat ang revolutionary romanticism. Kailangan ang hayagang pagkilos ng mga tauhan ng kuwento. Ayaw ng editoryal ng Liwayway. Naririnig ko na sinasabi nila, si Efren may ibang lakad. Na naiugnay ko ngayon, matagal ko nang iniisip, kay Jose Munsayac. Estudyante namin siya noon sa MLQU. Ipinasok ko nga siyang proofreader (sa Liwayway). Oo, noong panahon ng activism, naroon na siya. Ako noon, talagang naghahanap ng mga idea ng mga istoryang ganoon. Palagay ko doon nanggaling ang suspetsa ni Mr. Laudico (editorial director) sa akin na ipinasok ko doon si Joey para mag-

151

organize ng welga. Pero hindi totoo iyon, iba ang layunin ko. Sumulat lang ng mga istoryang tinatawag na namin noon na progresibo. Tungkol sa welga sa Liwayway, may utak namang sarili si Munsayac, di ba? Di ako ang instigador ng welga sa Liwayway. Pagkatapos noon, wala na ako sa Liwayway. LJ: Nagsulat din kayo para sa pelikulang Filipino. Paano kayo

napunta diyan? ERA: Dalawang taong mahigit na nawala ako sa Liwayway. Noong bumalik ako, 1974 na. Doon ako nag-umpisa ng pagsulat ng mga istoryang pampelikula. Simple story, love story. Halimbawa, story ng isang estudyante na nagre-research lang. Sa isang kompanya, nagustuhan siya ng isang elderly executive. Nagkaroon sila ng romantic affair. Ayun, ni-revive ko lang ang May-December affair. Noon iyon nakita ni Ishmael Bernal, ginawa niyang bold. Ito ang mag-uumpisa ng bold na disente, sabi niya. Ito iyong Mister Mo, Lover Boy Ko. Naku, pasakit iyon. Di babayaran nga raw ako. Eight thousand lang yata ang ibinayad sa akin. Imagine nabigyan na nga ng bonus ang iba dahil box office hit nga ang pelikula ko, tapos di pa ako bayad. Ininstallment pa. Pero nang ipelikula nila ang Miss Dulce Amor, Ina, talagang nabuwisit ako. Ganoon din ang nangyari. Ayoko na. Three years or four years after, nagkita kami ni Jesse Ejercito sa Alabang Country Club. Meron kaming affair doon ng aking mga kapatid. Tinitingnan niya ako. Lumapit pagkatapos, sabi sa akin, Alam ko, hindi mo na ako bibigyan ng istorya. Basta ba maganda ang usapan, sabi ko naman. Si Joseph Estrada ay nakilala ko naman sa opisina nila sa Escolta. Sa building din na iyon may opisina rin si Fernando Poe Jr., istambay ako roon. Gusto kong tao iyang si FPJ. Patawa-tawa lang. Malakas uminom, pero may kontrol. Nasa Imus pa ako, sinadya niya ako. Pinasulat niya sa akin ang

152

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

Nagsasalita si ERA tungkol sa pelikulang Miss Dulce Amor, Ina (1975). Mula sa kaliwa sina Amy Austria at Lorna Tolentino. Nasa kanan si Direktor Manuel "Fyke" Cinco.

buhay ni Adan de las Marias, ang kilabot ng Dadiangas. Octopus Gang daw ang title ng gagawing pelikula. Aba, big break sa akin. Imagine, si FPJ ang bida sa una kong pelikula! Pero pagkaraan ng ilang linggo, nang nasulat ko nat nabayaran na niya ako sa story ko, bumalik siya sa Imus. Gentleman talaga siya. Sinadya niya uli ako para sabihing hindi siya puwede na bida sa Octopus Gang. Si Paquito Diaz na lang daw ang gaganap na bida. Okey lang sa akin si Paquito Diaz. Pero iba si FPJ. Papaakyat ang kasikatan niya noon. Madadamay ako sa pagsikat niya. Ilang taon pagkaraan ng Octopus Gang, nasa opisina naman ako ng FPJ Productions. Siguro dahil nasa Liwayway ang nobela kong Binata si Mister, Dalaga si Misis. Nag-try ako na sumulat ng comedy type. Nagustuhan ni Susan Roces ang nobela. Sa opisina, sabi niya, Punta ka na lang sa bahay. Ibig niyang magkausap kami ni Ronnie Poe. Tatlong beses akong dumalaw sa kaniya. Sa pangatlong beses, sabi niya. Naku, Mang Efren, sori ho. Alam mo gustong-gusto ko hong mag-partner kami ni Ronnie sa istorya ninyo. Pero ayaw niyang mag-deliver ng mahabang dialogue. Aba, after one week, tumawag si Joseph Estrada, pinapupunta ako sa San Juan. Nagustuhan ang istorya ko. Takbo naman ako sa San Juan. Sabi niya, akin na lang ang istorya mo. Umoo naman

153

ako nang walang usapan tungkol sa bayad. Alkalde siya noon. Isang buwan pagkaraan, nabasa ko sa tabloid , ipepelikula raw ni Joseph ang nobela ko. Wala pa nga kaming usapan tungkol sa pera. Nabuwisit ako. Ayun, may baltik din ako kung minsan. Gumawa ako ng bagong sinopsis. May tinawagan ako. Sabi sa akin, Dalhin mo ang istorya mo sa Emperor Films. Ang Emperor Films, nasa Cinerama sa Recto. Naroon ang producer. Nasa loob. Tinawag ako. Gumawa siya ng tseke. Pinablicize bigla ng Emperor. Naku, pinatawag ako ni Joseph sa opisina niya sa Municipal Hall ng San Juan. Di ako sumipot. Sa loob-loob ko Ano, loko, teritoryo niya yon. Kung gusto niya punta siya sa Cavite. Hindi na ako nakipagkita kay Erap noon kasi naisip ko na naman ang ginawa nila sa akin sa Mister Mo at saka sa Dulce Amor. Hindi na ako binigyan ng bonus, parang inapi ka pa. Kaya parang simbolo ako ng maliliit na inapi sa pelikula. Siguro, naisip ko, tulad din ng mga tagahawak lang ng kamera. Doon natapos ang career ko sa pelikula. LJ: Hindi na kayo nagsulat sa kanila (sa pelikula)? ERA: Hindi na. Kaya noong akoy nasa De La Salle University na (1979), may nobela ako sa Liwayway. Puwedeng gawing pelikula. Inimbitahan ako. Sabi ko, Punta na lang kayo dito sa canteen sa university. Pakakainin ko kayo dito ng tanghalian. Dito na lang natin pag-usapan. Ayun, bumitaw sila. Ito pang istorya. After so many years tumawag si Lualhati Bautista. Efren, di ka ba tinawagan ni Jesse. Bakit? Kasi ire-remake yung Mister Mo, Lover Boy Ko. Nabasa ko nga. Hindi naman tumatawag. Alangan namang ako ang pumunta sa kaniya. Ano ako, hahabulin ko ba iyon? O, ano ang ginawa nila? Ginawa nilang Mister Mo, Lover Ko ang title. Inalis nila ang Boy. Iyon ang key word doon. Ninakawan ako. Sabi ko na lang, Makakarma rin sila. Tingnan mo kung ano ang nangyari kay Joseph Estrada.

154

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

LJ: Nang magretiro kayo sa matagal ding pagtuturo sa De La Salle University, ano ang inyong pinagkaabalahan? ERA: Nang akoy mag-retire, sabi ni Brother Andrew Gonzalez,

naging presidente ng De La Salle University-Manila What will you do when you retire? Sabi ko, wala, Ill just write. Sabi niya: Why not help those people in Cavite. Ibig niyang sabihin, doon sa De La Salle University-Dasmarias. Bigla akong pinawisan. Naisip ko na 23 years ako sa DLSU-Manila, pero wala akong naisulat ni isang letra tungkol sa Cavite, ang aking probinsiya. Na-guilty ako. Naging interesado ako sa alok ni Brother Andrew na tumulong ako sa DLSU-Dasmarias. Naappoint ako na writer-in-residence doon. Five years. May Cavite Studies Center doon. Research-writing unit iyon ng unibersidad. Focus ng trabaho, history. Pagdating ko doon, sabi sa akin ni Dr. Emmanuel Calairo, direktor ng unit: Sir, umpisahan na natin ang culture. Sabi ko linya ko literature. Nakita ko, maraming libro tungkol sa Cavite at history. Sa halip na ako ang makatulong, ako pa ang natulungan ng Cavite Studies Center. Marami akong natutuhan tungkol sa Cavite. Napahalagahan ko ang pangangailangang pag-aralan ang ibat ibang aspekto ng buhay sa Cavite. Nakasulat ako ng isang libro tungkol sa mga nangaunang manunulat ng Cavite. Hindi ko pa nakukumpleto, kahit tapos na ang term ko bilang writer-in-residence, ang Diksyonaryong Bilinggwal ng Tagalog-Cavite. Naisipan ko, magpa-literary workshop. Inimbitahan ko si Dr. Bien Lumbera, si Ricky Lee, at Jimmuel Naval (PhD na ngayon). May mga batang nagsabi, Sir, gumawa tayo ng organization. Napakarami ko nang dinaanan na organisasyon, nahirapan ako. Ang hirap kapag ang nagsasalita ang mga bata. Hindi ka na makatanggi. Mag-elect muna kayo ng preparatory committee, sabi ko. Mga July iyon. Nabuo nga.

155

By September nagpamiting na, iniskedyul ang general assembly. Buti naman, tumulong ang Cavite Studies Center. Nabuo ang Cavite Young Writers Association. Anim na taon na ang samahang iyon ng mga kabataang manunulat. Pinamatagal na presidente nito si Ronald Verzo, documentary filmmaker at makata sa Ingles. LJ: Ano pa ang maaasahan sa inyong panulat? ERA: Kung rerebyuhin mo ang karera ng mga manunulat, may certain point lang silang pupuntahan. After that, magde-deteriorate na. Habang tumatagal, struggle iyan. Tumitigil silang magsulat para raw mapanatili ang kanilang husay noon. Tumigil si Andres Cristobal Cruz. Si Adrian Cristobal napunta sa journalism. Maraming tumigil. Kaya hindi mo na sila tatanungin. Mayroon na silang nagawa. Kaya nga kung napansin mo, ang mga katulad namin, si Rio, sumusuporta sa kabataan. Kasi sa kabataan, may mangyayari pa. At maging bahagi ng tradisyon. Kasi parang ang kabayo kapag dumating na hindi na nakakahila ng kalesa, bakit pa isisingkaw? Pero ako, nagsusulat pa rin sa Liwayway, mga nobelang serye na puwedeng ilibro. Kung ano man ang pangunahing paksa ng aking mga nobela, sinasangkapan ko ng mga pambansang isyu tulad ng mga base militar, human rights, environmental protection at kapalaran ng mga inang naiwang mag-isa ng mga OFW na mga anak. Hanggat binibigyan ako ng espasyo sa aking mga akda, patuloy akong magsusulat. LJ: Sa mga kabataan, ano ang nakikita ninyong tunguhin sa kanilang panulat? ERA: Sa mga kabataang una kong nakilala, makikita mo ang tunguhin ng kanilang panulat. Si Rolando B. Tolentino, originally sa Malate

156

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

iyan (literary journal ng De La Salle University-Manila). May mga kasabayan siya na bumitiw na sa pagsusulat. Mahuhusay din sumulat ang mga iyon, pero naiiba si Tolentino. Sa umpisa pa lang nakita ko ang lalim niya. May mga sinasabi siya na hindi mo maiisip agad. Postmodern. Kultural. Effortless siya kung sumulat, pero maglalaan ka ng best effort mo para mapahalagahan ang kaniyang mga sinulat. May mga hahalukayin pa siya sa psyche ng Filipino kaugnay ng cultural implications sa ating lipunan. May isa pang kabataang manunulat sa De La Salle UniversityManila noong Director ako ng Student Publications Office roon (198486), si Gerry Torres. Patag, tahimik lang siya. Sasabihin lang niya kapag pinuri mo, Hindi naman ho ako ganyan kahusay. Sa nobela niyang Kulay Rosas Ang Pag-ibig, huling-huli niya ang mga frustration ng mga gay. Sa kani-kanilang paraan at estilo, masisinsay mo sa panulat ni Torres na magtatagal pa ang pagkalkal ng mga kabataan sa katauhang iba ng mga kalalakihan, tulad din ng feminismo na naging pundasyon na rin ng panulat ng kabataang kababaihan. Ang pagdami ng literary journal sa mga unibersidad sa Pilipinas, sa lungsod man o sa probinsiya, isang indikasyon ng nagpupuyos pang panitik ng mga kabataang manunulat ay patunay na buhay ang print literature vs visual literature . Ang blog at websites ay mga nakatagong babasahin na binubuksan para sa higit na pagpapahalaga sa malawak na mga paksa mula sa personal na taguan ng mga sentimyento sa kasalukuyan hanggang sa lantad na pagpapahayag ng mga kaloobang kinasisidlan ng tuwa, poot, kabiguan at tagumpay kaugnay ng nagbabagong lipunan. Walang pagkaligaw ang panulat ng kabataan. * * *

157

Ang sumusunod ay mula sa pakikipanayam ng mga undegraduate student na sina Ferdinand F. Vera (Ateneo de Manila), Leni Tolentino (UP), Brenda Romero (Perpetual Help College of Rizal, Las Pias) at Joyce Valencia Castro (UP). May kinuha rin sa mga tesis nina Flocerpina G. Eroa (MLQ University, 1979) at Alodia S. Torrefranca (Negros Occidental University Recolletos, 1993), Lungsod ng Bacolod. Sinasabi ng iba na kung babasahin ang mga popular ninyong akda ay hindi kayo iisiping galing sa uring maralita. Dalawa ang mga bukal na pinaghanguan ng aking akda: ang mga

galing sa karanasan at obserbasyon ko, at ang nakuha ko sa pagbabasa. Dahil marami ang naniniwala na ang mga katha ay hango sa tunay na buhay, nalilito sila sa pinagmulan ko. Marami kasi akong sinulat na maiikling kuwento na tungkol sa mga maykaya. Akala nilay mula ako sa angkan ng mayayaman. Kasi naman ay kakaunti ang nababasang mga kuwento ninyo tungkol sa kahirapan ng pamumuhay sa mga una ninyong isinulat. Paano ba ninyo ipaliliwanag ang mga bagay na iyon? Sa umpisa pa lamang ng pagkukuwento ko sa Liwayway, tungkol

agad sa karalitaan ang aking paksa. Ang una kong kuwentong pangestudyante, Dinurog ang Pamahiin (Liwayway, Hulyo 12, 1954) ay hinggil sa paghamon ng isang mangingisda sa bagyong darating na sinimbolo ng Kubo ni Baro (higanteng ulap na korteng bahay). Sa isinabmit kong orihinal na manuskrito sa editor na si Jose Domingo Karasig, pinatay ko ang mangingisda sa bandang hulino way na mabuhay siya sa tindi ng dumating na bagyo. Pero may patakaran noon ang Liwayway na dapat magkaroon ng happy ending ang kuwento, kaya hayun, walang malay-taong dinampot pa sa dalampisan ang

158

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

mangingisda pagsapit ng umaga. Sa maikling kuwentong Alon (magasin ng Bagong Buhay, Marso 27, 1955), ang inisyasyon ng isang kabataang dukha para maghanapbuhay sa pamamagitan ng pangingisda sa malawak at mapanganib na dagat ay muling naglararawan ng karalitaan. Inulit ko pa ito sa LuksongTinik (Liwayway, Mayo 30, 1955) na pumaksa sa pagtutol ng isang misis na makisama uli sa humiwalay sa asawa kahit nagdidildil ito ng asin. At ang karalitaan sa kanayunan ay inilipat ko sa kalunsuran sa Maynila (magasin ng Bagong Buhay, Oktubre 23, 1955) nang ang pangunahing tauhang si Pepe ay nagpagala-gala sa maliit na kalye, sa pagitan ng mga tagpi-tagping barungbarong sa walang silbing paghahanap ng kaniyang nobyang si Chita na sumama sa isang mayamang negosyante. Pero ang survival sa pagsulat sa mga babasahing tulad ng Liwayway at Bulaklak noong 1950s at 1960s ay itinakda ng novelty (naiiba) upang makaakit ng mambabasa. At ano pa ba ang naiiba kundi ang buhaymayayaman? Sa lipunang Filipino, ang tinitingala at minomodelo ng mga dukha ay mga maykaya, ang mga sukdol-langit ang yaman at kapangyarihan. Hindi habang panahong susukat si ERA ng tungkol sa dinadaluyong sa gutom na sikmura at mga bubong at pansol na tumutulo sa kahit anong dalang na patak ng ulan. Kung gayon, sumunod kayo sa editorial policies ng mga magasin popular? Ganoon na nga. Basta ang importante sa akin noon, malathala,

huwag maputol ang pagsasanay sa pagsulat, makausap kahit pasaglitsaglit ang mga dakila sa panitikan na tulad nina Nemesio Caravana, Jose Domingo Karasig, Augustin Fabian, Adriano P. Laudico, Jose Esperanza Cruz, Susana de Guzman, at Fausto Galauran. Isa pa, mukhang gusto akong isingkaw, wika nga sa grupo nina Pablo N.

159

Bautista, Hilario Coronel, Virgilio Blones, Tomas Ongco at Ponciano B.P. Pineda sila ang mga sikat na campus writer na bigla na lamang kinuha ng Liwayway para maging staff member o contributor pagkaraang banggain nila ang monopolista sa ekslubistang pagkakahawak ng matatandang tinali, wika nga sa Panitikang Tagalog. Isang malaking karangalan, siyempre, na mapalapit man lamang sa kanila at mahawa kahit katiting ng kanilang pagkahenyo sa pagsulat. Paano nga ba kayo nag-umpisang sumulat? Ano ho ba ang pinakabinhi? Parang walang binhi. Siguro, isang ligaw na binhi, kung mayroon

man. Kasi, wala akong alam na kamag-anak na nagsulat bago ako umentra sa panitikan. Nito lamang 1986 nabatid ko na may isang Tomas Abueg na nagsulat daw sa Tagumpay at iba pang babasahing popular noong 1927. Kailangan ko pang mai-research ito. (Ngayon, nadiskubre ko nang may linya ng manunulat sa angkan ng mga Abueg, pero iba nang paksa ito. May iba nang Abueg na nagwagi ng Palanca Awards). Noong nasa hay-iskul ako (Arellano High School, 1951-1954), thirdyear, pinagtabi-tabi sa isa naming klase ang lalaki at babae para magbehave daw kami. Natatandaan ko na may nakatabi akong matangkad na tin-edyer, Nina Foz yata ang pangalan. Tunaw ako sa kahihiyan dahil tisay at American size ang aking katabi. Pinagtuksuhan ako at dakong Enero, 1953 sinulsulan akong sumulat ng isang tulang pandedikasyon sa Valentines Day. Ganito ang aking nabuo: Sa higaan, napabangon, hinawakan ang panitik Lumiham sa isang musmos, na may gatas pa sa bibig Nang dumating sa tahanan itong liham ng paghibik Hindi man lamang binasa, pinagpunit-punit.

160

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

Nailabas ito sa Tambuli (opisyal na pahayagan ng mga mag-aaral

sa Arellano High School) noong Pebrero, 1953. Natuwa ako hindi dahil sa naipaabot ko sa aking katabi ang dedikasyong iyon kundi sa pagkaunawa ko sa nalathala ako. Marunong pala akong tumula. Isang tangka pa lamang, lumusot ako. Kung sa tula kayo nag-umpisa, bakit higit kayong kilala ngayon bilang prose writer? Pagka-publish ng tulang iyon ay sumulat pa ako ng maraming tula,

pero hindi ko ibinigay sa editorial ng Tambuli. Parang may kulang. Itinago ko ang mga iyon at nagsulat naman ako ng mga balita dahil kumuha ako sa optional subject: Journalism. Pamalit iyon sa kinatatakutan kong mga subjects: algebra o geometry. Nagpasikat ako sa Journalism Class ko. Nang fourth year na ako, napili akong maging news editor. May hawak na akong espasyo sa diyaryo. Parang nagkaroon ako ng malaking awtoridad. Nagsimula akong sumulat ng mga tula tungkol sa mga bayaniisang paglayo sa mga paksa ng tula ko: kamatayan, pagibig, pag-uusisa sa mga bathala, kalikasan. May timpalak sa pagsulat taon-taon at isinali ko ang mga tula tungkol kina Rizal, Bonifacio, Jacinto. Kung ilang beses akong nagwagi. Hindi na ako nagkasiya sa tula; tinangka ko ang prosamaikling kuwento, na maikling-maikli nga dahil sa kakulangan ng espasyo. Natuwa na naman ako. Nakakasulat ako nang mas mahaba kaysa sa tula. Nang taong iyon, naging bisitang mananalumpati ng Kapulungan ng Inang Wika (samahang pangwika) ng Arellano High School si Pablo N. Bautista, nooy tanyag nang kuwentista at tagasulat ng talambuhay ni President Ramon Magsaysay. Impressed ako sa kanyang mga sinabi tungkol sa oportunidad ng kabataan sa pagsulat. Bukas na paanyaya ang ipinaabot niya sa aming lahat na magbigay ng mga istorya sa Liwayway. Dahil siguroy nag-umpisa ako sa tula, naisipan kong mga tula muna

161

ang ilathala ko sa Liwayway. Inggit na ako noon sa pagsulat at pagbigkas ng tula ni Oscar Suarez-Manalo, isang makata na galing din sa Tambuli (malaon, naging estudyante sa UP). Ibig kong sumunod sa kanyang mga yapak, wika nga. Dito ako nadisgrasya. Ang napag-abutan ko pala ng may isang dosena kong tula ay si Virgilio C. Blones, isang undergraduate ng Liberal Arts sa UP, pero kanang-kamay ng manedyer ng Liwayway at kilalang campus writer na kinuha agad na regular staff member ng Liwayway. Pagkaraan ng dalawang linggo, pinabalikan sa akin ang mga tula ko sa ikaapat na palapag ng Roces Bldg, sa Commandante St., Sta. Cruz, Maynila. Naghintay ako sa unang palapag na kinaroroonan ng reception room. Pagkakita sa akin ni Blones ay inihataw niya (ibinaba lang daw, sabi niya) sa ibabaw ng mesa ang nakatiklop kong mga papel ng tula, karugtong ang seryosong pananalitang sobra ang anghang: O, eto kalimutan mo na ang pagtula! Narindi ako. Dinampot ko ang mga papel ng mga tula na parang lasog-lasog na katawan sa aking tingin. Yuko-ulong lumabas ako sa gusali at tumindig sa tabi ng poste ng karatula ng kalye sa harap ng isang kapihan ng Intsik. Tulala pa rin ako dahil sa lupit ng mga sinabi ni Blones. May nagtatawanan sa kapihan ng Intsik at nang mapalingon ako, nakita ko si Pablo N. Bautista. At sa bugso ng kaapihan koy napalapit ako sa kaniya at naibulalas ko ang dinanas ko kay Blones. Napatawa lamang si Bautista. Sinabi niyang kalimutan ko na ang mga pagtula dahil walang pera diyan. Magkuwento ka, dugtong pa niya. Pagbalik ko ng sumunod na linggo, dala-dala ko sa Liwayway ang una kong kuwentong Dinurog ang Pamahiin. Successful ba kayo agad? Sabi ninyo ay nalathala agad ang una ninyong kuwento? Hindi ba kayo nakatikim ng rejection slips?

162

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

Pinakagat lamang yata ako. Inilathala agad ng Liwayway ang

Dinurog ng Pamahiin. Isinunod ang Baril-Barilan (Hulyo 19, 1954). Kandila (Oktubre 18, 1954) at ang unang kuwento ko sa propesyonal na mga pahina, Luksong-Tinik (Mayo 30, 1955). Nang masundan ang kuwentong iyon ay Hulyo 9, 1956 at Nobyembre 1956. Ang dalawang huling kuwento ay walang pamagat sapagkat kasama sa gimik na ang mambabasa ang magpapadala ng mga titulo. Mula Mayo 30, 1955 hanggang sa malathala ang dalawang kuwentong walang pamagat, hindi iisang dosenang kuwento ang naisulat ko, isinumite sa Liwayway, ngunit ibinalik sa akin. Hindi ko itinapon ang mga iyon. Itinago ko, ewan ko kung bakit. Basta ginusto ko lang itago (upang rebisahin ko at ipalathala pagkaraan ng may limang taon). Nasisiraan na ako ng loob dahil madalang pa sa kuwaresma ang labas ng mga kuwento ko sa Liwayway (na pinakaprestihiyo noon) nang ilathala ang Aliwan, kapatid na babasahing Liwayway. Si Jose Esperanza Cruz ang unang editor nito. Doon ako binigyan ng malaking break. Mukhang mabilis na kayong sumulat noon. Sino ba ang talagang nakaimpluwensiya sa inyo? Kabataan kasi at desidido, kaya mabilis akong sumulat. Ang unang

nakaimpluwensiya sa akin ay si F.T. Palgraves, sa kanyang aklat na The Golden Treasury na inedit naman ni Oscar Williams. Ito kasi ang unang librong nadampot ko sa book shelves ng uncle ko na isang major sa engineering corps ng Philippine Army. Mahina na ang binding, pero dinikitan ko ng glue. Doon nagmula ang idea ko sa pagtula. Minsan, naisama ako ng auntie ko sa Philippine Education Company sa Castillejos, Quiapo. Nakita ko ang Akoy Isang Tinig, koleksiyon ng mga kuwento at sanaysay ni Genoveva Edroza. Inungutan ko ang aking auntie na bilhin ang librong iyon. Pumayag naman siya. Uno

163

singkuwenta ang halaga ng libro. Isang gabi ko lang binasa iyon. Napuruhan ako ng kaniyang Kuwento ni Mabuti isang kuwentong nagwagi ng unang gantimpala sa Palanca Awards noong 1951. May isang linya roon na nakabalisa sa akin: Yaon lamang nakaranas ng mga lihim ng kalungkutan ang maaaring makakilala ng mga lihim ng kaligayahan. Hanggang sa ngayon (1983), malinaw, di-makatkat sa utak ko ang sa akin ay lubhang emosyonal na linya sa lahat ng mga kuwento ni Edroza. Marami kayong emosyonal na kuwento at nobela, sinasabi ng inyong mga kontemporaneo. Sentimental daw ang inyong prosa. Sa period ng apprenticeship ko, ganyan ang tendensiya.

Naimpluwensiyahan nga ako ni Edroza. Ang totoo, sinabi ko sa isang interview na nagkaroon ng tinig sa aking isip ang kanyang mga katha, tulad ng payapa, ngunit malinaw na tinig ng Kuwento ni Mabuti sa linyang iyon. Hindi makatkat sa isipan ko ang linyang iyon kaya nang sulatin ko ang Ang Paghihintay (Aliwan, Enero 15, 1958), hindi ko namalayan na ang modelo ko ay ang Puti ang Kulay ng Pananalig (Akoy Isang Tinig, p.63) ni Edroza. Inulit ko ang emosyonal na pagdadala ng kuwento sa Bathala (Aliwan, Hunyo 18, 1958) at sa Ang Paghihiwalay (Aliwan, Setyemre 3, 1958). Sinasabi ng mga mamababasang sumulat sa akin na naging akin na ang estilo sa pagdadala ng emosyon ni Edroza nang sulatin ko na ang Huling Liham (Liwayway, Hunyo 6, 1960). Ngunit para sa akin, ang madamdaming pagdadala ng kuwento, likas at matipid, ay natamo ko sa Huling Kundiman (Liwayway, Disyembre 4, 1967). Wala nang iba pang mangangathang Filipino ang nakaimpluwensiya sa inyo?

164

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

Sa porma marahil marami. Sina Bautista, Coronel, Pineda, Ongco, at

maging si Teodoro Agoncillo. Pero ang kontribusyon nila sa akin ay parang mga haplos ng pinsel sa canvass. Ang kabuuan ng mga kontribusyon nila ang lumikha sa akin bilang ako, ang mangangatha. Si Edroza ang nagtulak sa akin na tumuloy sa pagsulat dahil sa makapangyarihang pagdadala niya ng damdamin; ang pangkat nina Bautista, iba pa ang humubog sa akin bilang may kasanayang manunulat ngayon. Binasa ko rin sina Pedro Dandan, Buenaventura Medina, Jr., Macario Pineda, Elpidio Kapulong, Fernando L. Samonte, Mabini Rey Centeno na mga manunulat na tunay na panitikero. Ganyan ang pagsasanay ko: ang modelo koy mga kabataang manunulat na nagmula sa kampus at nakakaintindi ng sining ng pagsusulat. Kaya sabi nila, kahit si ERA ay palaki ng Liwayway, hindi siya binatak nito na pababa gaya ng nangyari sa maraming manunulat. Sa halip, iniangat ko raw ang uri ng tinatawag nilang popular writing. Ano ba ang kahulugan ng popular writing sa inyo? Siguro, kailangan nating magbalik sa tradisyong pasalita para

maintindihan natin ang popular writing. Noon, sa mga etnikong grupo, popular ang mga epiko at mga awiting-bayan dahil sangkap ang mga ito ng kanilang pang-araw-araw na pamumuhay. Nagpasalin-salin ang mga tipong iyan ng panitikan hanggang sa maidokumento noong panahon ng mga Espanyol. Dinala rito ng mga Espanyol ang korido (metrical tale) at tinanggap agad ito ng sambayanan. Maraming Filipino ang sumulat ng korido upang gawing aliwan ng madla. Nang dalhin ng mga Amerikano ang mga bagong tipo ng panitikan, tulad ng maikling kuwento at nobela, ang nilaman ng mga ito ay banghay, paksa at tema ng korido. Kadalasan, hindi repleksiyon ng araw-araw na realistikong pamumuhay ng sambayanan ang nilalaman ng mga ito, eskapista, at

165

nagbibigay pa ng ilusyon o huwad na mga pag-asa. Iyan ang tinawag na popular writing dahil tinanggap ng nakararaming mamayan. Iyan ang nakapamayani sa mga popular na babasahin tulad ng Liwayway (itinatag, 1922), Tagumpay (1927), Bulaklak (1949) at Sampaguita (1949). Hindi naman nangangahulugang wala nang makabuluhang akdang nailathala sa mga babasahing iyan. Nariyan ang mga nobela ni Lazaro Francisco, Brigido Batungbakal, Macario Pineda, Jose A. Gonzales, Fausto Galauran, Gervacio Santiago, at Jose Esperanza Cruz. May monopolista sa paglalathala ang mga manunulat na sumunod sa genre ng korido mula sa liberasyon hanggang buong panahon ng 1950. Nitong mga unang taon ng 1960, binalya nang binalya ng mga kabataang manunulat na tulad nina Tomas Ongco, Ponciano B.P. Pineda, Hilario Coronel, Virgilio Blones, Manuel J. Ocampo, Elpidio Kapulong, at Fernando Samonte ang monopolista at eksklusibistang paghawak ng matatandang tinali sa mga babasahing iyan. Bumigay ang establisimyento ng mga iyan at sa umawang na pinto ay pumuwesto, hindi lamang ang mga luminyang manunulat na binanggit sa itaas kundi ang sumunod na pangkat na kinabibilangan nina Edgardo Reyes, Rogelio Sicat, Ave Perez Jacob, Dominador Mirasol, Rogelio Ordoez, at atbp. Instrumental sa pagbabagong ito sina Agustin C. Fabian (nooy general manager ng Liwayway Publications) at Teofilo Sauco, editor ng Bulaklak dahil sa kanilang malayong pagtanaw sa larangan ng panitikan. Masasabi ring may impluwensiya kay Fabian sina Celso Al. Carunungan (bagong dating mula Amerika), Andres Cristobal Cruz (manunulat sa wikang Ingles na sumubok sa Pilipino), at Virgilio Blones (paboritong kanang kamay ni Fabian.) Para sa akin, ang popular na panitikan ay sumabit na mabuti sa tradisyon ng korido at nang husgahan naman ng mga kritiko ay tinimbang sa pamantayan ng kritisismong Kanluran. Ang pagkritiko naman sa ganyang paraan ay lumikha ng isang faade na ang panitikan sa Tagalog (nooy hindi pa nagre-reinkarnasyon sa Pilipino) ay malayo

166

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

sa likuran ng panitikang Filipino sa wikang Ingles. Parang nababanggit sa mga write-up tungkol sa mga manunulat ng Mga Agos sa Disyerto na mahigpit ninyong tinutulan ang paratang na ito (nasa itaas) ng mga manunulat sa wikang Ingles. Ano ho ba ang katotohanan tungkol dito? Totoong sukdol-langit ang pagtutol namin sa paratang na malayong-

malayo ang panitikan sa wikang Tagalog sa panitikang nagsusulat sa wikang Ingles. Kasi naman, si Ave Perez Jacob, na kasama naming manunulat sa MLQ Educational Institution (University na ngayon) ay biglang nagdeklara na iaabandono na niya ang pagsulat sa Tagalog sa isang sulat niya sa Sunday Times Magazine (July 14, 1963). Sabi niya: after being published several times in Tagalog magazines I grew quickly disillusioned with the people I met. So many Tagalog writers are writing for money rather than the enrichment of Tagalog literature. I think Pilipino is a language in search of genuine writers: right now it is a veritable desert and it seems it will remain so a long a time. Thus I write in English. Nasaktan ako sa parang pagtalikod sa amin ni Ave Perez Jacob, kaya sinagot ko ang sulat sa Sunday Times (August 4, 1963). Sabi ko: I regret to hear from your contributor, Ave Perez Jacob that he deserted Tagalog literature because he was disillusioned with the people he met in the field. He said Pilipino is a language in search of genuine writers and yet he turned his back on it. Does one abandon a house merely because it is not so clean? Why does Jacob not help in cleaning it and change his attitude from that of a literary deserter? May katotohanan ang paratang ni Ave at ng iba pa tungkol sa maraming manunulat sa Tagalog. Ang sinasabi namin sa grupo ng Mga Agos ay ang nakikita lamang ng mga kritiko ay ang mga kathang nasa popular na babasahin lamang. Hindi nila nakikita ang

167

ginto, ang hindi pa nahuhukay sa mga bundok o ang mga akda ng kabataang nalathala sa mga peryodiko at magasin sa kampus at sa mga mumunting babasahing tulad ng Silangan (editor, Federiko Sebastian). Ang pag-atakeng ito sa panitikan sa wikang Tagalog ang nagpaapoy sa mga mangangatha ng Mga Agos upang umiba ng direksiyon. Nag-aral ba kayo ng literature at creative writing? Bakit ang kinuha ninyong kurso ay komersiyo? Sumulat muna ako, bago nagbasa, at nag-aral ng panitikan at

pagsulat. Kasi nga, naitulak agad ako sa mga pahina ng Liwayway, Bulaklak, Bagong Buhay, at isa pang buwanang magasing Bikol na pinamamatnugutan ni Victor Toledo Marcos. Nakinig ako ng mga panayam nina Agoncillo, Pineda, Abadilla, at iba pang haligi ng panitikang Tagalog. Uneven nga ang pagkatuto ko sa pagsusulat kasiy pinag-aral ako ng komersiyo para makakuha ng mataas-ang-suweldonghanapbuhay. Habang nakikipagbuno ako sa balance sheets at mga ledger ay nakikipagkilitian ako sa literature. Dumating ang panahong kailangan ko nang mamili: nakakuha na ako ng BSC. Tinalikuran ko ang accounting at nag-staff member ako ng Aliwan. Sa panahon ding ito natuklasan ko ang mga manunulat na sina Hemingway, Fitzgerald, Steinbeck, Dreiser, Faulkner, Anderson, at mga nobelistang Europeo na sina Emile Zola, Iganizzio Sillone, Fyodor Dostoevsky, Nikolai Gogol, at Leo Tolstoy. Itoy pagkaraang wala na akong makatas kina Guy de Maupassant at O. Henry. Sa mga manunulat na Amerikano, sino ang nagustuhan ninyo? Si Hemingway. Kasi, ang damdamin sa mga nobela niyang tulad

ng The Sun Also Rises, For Whom the Bell Tolls, at sa kuwento

168

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

niyang The Snows of Kilimanjaro ay higit pa sa dating ng damdamin sa mga katha ni Edroza. Ginaya ko siya. Nang sulatin ko ang Liwanag sa Gubat (Aliwan, Marso 5, 1958), ang naiisip ko ay si El Sordo, isang magiting na tauhan sa For Whom the Bell Tolls na nasa ituktok ng bundok na nalalatagan ng niyebe. Natutuwa siya sa halip na matakot sa pagsapit ng kamatayan dahil matatapos na sa kanya ang lahat. Ngunit kinamumuhian din niya ang kamatayan nang mga sandaling iyon sapagkat mapuputol na rin ang gunita ng magandang kulay ng buhay. Sa Liwanag ng Gubat, ang pagsalubong ng pangunahing tauhan sa kamatayan ay buong katuwaan sapagkat ang gunita sa kanyang buhay ay malagim, masakit, masaklap. Mula naman sa The Snows of Kilimanjaro ang Ang Sadya (Liwayway, Mayo 30, 1960), isang kuwento tungkol sa pagkakaroon ng gangrena ng asawa ng pangunahing tauhan sa isang gubat na malayo sa kalunsuran. Ayaw nang gumaling, gusto na niyang sumugba sa kamatayan tulad ng tigre na tumigas sa yelo sa bundok Kilimanjaro, na ewan kung bakit umakyat sa tuktok ng bundok upang mamatay lamang. Ngunit ang higit na malakas ang impluwensiya sa akin ay ang For Whom the Bell Tolls na pinaghanguan ng nobela kong Dugo sa Kayumangging Lupa (Liwayway, Pebrero 22, 1965-Hulyo 12, 1965). Ang huling tindig ni Dante, pangunahing tauhan sa bundok na daraanan ng mga umuurong na Haponesa ay duplikado ng huling tindig ni Robert Jordan sa For Whom the Bell Tolls pagkaraang pasabugin ang tulay na daraanan naman ng mga pasistang hukbong sasalakay sa mga loyalista at Komunista. Pero tinalikuran ko rin si Hemingway. Kailangang humiwalay pilosopiya at mga paksang sa umbilical cord ng impluwensiya niya. Ayoko maging copycat. Nag-develop ako ng sariling estilo at nakapaghahamon sa aking diwa.

169

Sino ang lubhang nakaimpluwensiya sa inyo manunulat gayong maraming iba pang manunulat na inyong binasa ? Tulad ni Edroza, napuruhan lamang ako ni Hemingway. Pero itoy

noong panahong naghahanap nga ako ng aking sarili sa panitikan. Ang totoo, ang mga manunulat ng 1910-1940 sa Estados Unidos ay pumukaw sa mapagsuri kong pagtingin sa lipunan. Ganoon din siguro ang nangyari kina Edgardo Reyes, Rogelio Sicat, Dominador Mirasol at Rogelio Ordoez. Malayo na sa akin sina William Dean Howells ("The Rise of Sir Lapham"), Samuel Longhorne Clemens o Mark twain ("Tom Sawyer," "Huckleberry Finn"), Henry James ("The American") at maging si Frank Norris ("The Octopus"). Pagkaraan kay Hemingway, binasa ko ang lost generation na sinasabi sa An American Tragedy (naisapelikula sa pamagat na A Place in the Sun na ang biday sina Elizabeth Taylor at Montgomery Cliff). Hindi ko pa alam na ekstensiyon ang mga nobela niya ng naturalismo nina Zola at Dostoevsky. Doon ko nakita ang kapangitan ng buhayang kasamaang nakakubli sa katauhan ng isang kaakit-akit na binata sa An American Tragedy at sa pangunahing karakter sa Crime and Punishment. Mula sa pagkaunawang ito, tiningnan ko rin ang lipunan at taoang madidilim na bahagi ng kanilang kalooban at naisulat ko ang mga kuwentong Patuloy ang mga Hudas (Aliwan, Abril 1, 1959)), Ang Pulubi, (Aliwan, Oktubre 2, 1957), at Titis (Aliwan, Agosto 14, 1957). Fascinated naman ako kay Fitzgerald sa kaniyang The Great Gatsby, This Side of Paradise, at Tender is the Nightsa paglalarawan niya ng buhaymayaman na magagamit ko sa pagsulat ng mga akdang popular. Ngunit ang mga katha rin niya ang nagpamulat sa akin ng pagitan ng mga dukha at ng mga mayaman sa lipunang Pilipino. Ang dalawang agos ng impluwensiya nina Hemingway, Dreiser at Fitzgeraldang isay hinggil sa kapangitan ng buhay at ikalaway

170

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

kagandahan nito kahit dekadente, ang nagpunla ng kahandaan para sa pagsipot ng panitikan ng grupong Mga Agos sa Disyerto. Ang kahandaan para sa bagong pamamaraan at nilalaman ng pagsulat ay pinatibay pa ng mga pagbasa kina Faulkner at Steinbeck, lalo na ang huli na nagpakita ng karukhaan at kaapihan ng masang Amerikanosa panahong ang lupain sa labas ng mga lungsod ng Amerika ay sinusunggaban ng makapangyarihang mga tao na kasabwat ng mga nasa poder ng pamahalaansa The Grapes of Wrath. May misteryoso wari sa mga akda ni William Faulkner na nakaakit, ngunit nakalito rin sa akin. Parang may walang katapusang bukal ng imahinasyon na nagmula sa kaniya sa paglalarawan niya ng South, ng mga Negro at mga Puti, ng lihim na likaw ng mga pagkatao ng mga ito, ng mga matandang bahay, at ng kung anong mga kasamaang nakakubli roon. Parang sinasabi ni Faulkner na may mga dambuhala sa kaniyang paligid, na sa ganoong lugar ay hindi dapat isilang at lumaki ang isang tao. Ganyan ang pagkakaintindi ko kay Faulkner. Kinatakutan ko ang kaniyang mga paksa at tema at hindi ko siya naisangkap sa aking mga katha. Tiningnan ko rin si Steinbeck sa karahasan sa kaniyang mga nobela na parang bahagi ng ritwal ng mga pagano sa isang panahong primitibo na humahangga sa sadismo. Pinag-ugnay at pinaghambing ko ang pang-akit nila ni Faulkner sa abnormalidad at nagkaroon ako ng kongklusyon na pinaghihimagsikan nila kapuwa ang balangkas ng lipunang itinayo ng kapitalismo. Ang balangkas nitoy nakaapekto sa daigdig ng mga tauhan nina Faulkner at Steinbeck at ang bagong balangkas na ito ay kanilang itinatatwa. Ngunit nang isulat ni Steinbeck ang The Grapes of Wrath ay inilarawan niya ang pagbiktima sa masang Amerikano ng mga may-ari ng lupa, ang kawalan ng hustisya, ang di-pagkakapantay-pantay ng mga uri sa lipunan. Hanggang sa iba pa niyang nobela ay nagkaroon siya ng palagay na kailangang hubugin ng

171

mga api ang lipunang gagawing huwaran ng mga ito. Ang ganitong pagkaunawa ko kay Steinbeck ang nagpatatag ng kamalayan ko sa social commitment. Ang mga isinulat ni Steinbeck ay nakita ko rin sa mga larawan ng paligid sa ating bansa. Bakit hindi ito isinulat? Bakit hindi ito binubusisi? Panahon na upang talikuran ang eskapismong panitikan. Pagkaraan ba ng pagbabasa ninyo sa mga binanggit ninyong manunulat na Amerikano sumunod ang pagkakabuklod ng mga manunulat ng Mga Agos sa Disyerto? Hindi naman alam ng grupo kung ano-ano ang kanilang

pinagbabasa. Basta kani-kaniyang basa at kani-kaniyang sulat. Pero may pagkakatulad sa persepsiyon ang mga manunulat ng Mga Agos. Kasi ang kaligiran ng Quiapo, mula estero sa R. Hidalgo hanggang plasa ng Sebastian ay larawan ng karalitaan, karumihan, panganib (may mga rambulan, kadalasan), at krimen. Ang kaligirang ito ang nag-ugnay, sa tingin ko sa grupong Mga Agos. Sumulat kami sa pahina ng MLQEI The Quezonian at dahil wala kaming sinusunod na patakarang editoryal tulad ng ginagawa ng Liwayway noon ay sumulat lamang kami nang sumulat at ang impluwensiya ng mga manunulat na Amerikano ay binigyan namin ng ekspresyon sa paglalarawan ng aming kaligiran. Sa The Quezonian nalathala ang aking Mapanglaw ang Mukha ng Buwan (Hunyo 23, 1959), Mabangis na Lungsod (Hunyo 20, 1961), at Sa Bagong Paraiso (Hunyo 6, 1963). Ang Mabangis na Lungsod ang kontribusyon ko sa paglalarawan ng kaligiran sa Quaipo, sa partikular ang simbahan ng Quaipo sa Plaza Miranda. Dito ko ibinunyag ang sindikato ng mga pulubi at ang pagwalang-bahala ng lipunan sa mga biktima nito.

172

R OMULO P. B AQUIRAN J R.

Paano ho nabuklod ang mga manunulat ng Mga Agos? Marahil ay handa na talaga ang pagbubuklod. Bukod sa sina

Edgardo Reyes, Rogelio Sicat, Rogelio Ordoez, at ako ay nag-aaral sa MLQEI (habang nagtatrabaho ako sa isang brokerage company sa Escolta), si Eduardo Bautista Reyes naman ay padalaw-dalaw sa amin sa eskuwelahan mula sa kaniyang opisina sa kalye Dasmarias, Binondo na kinaroroonan ng kanilang opisina sa insurance. Kung minsan, kung kaming apat ay walang pera, pinagkakaisahan naming puntahan si Eddie Reyes (lagi siyang mapera) at sa harap ng goto, beer, coke, at kung ano-anong pulutan na kaya niyang ihain, maguusap-usap kami tungkol sa panitikan at paglalathala. Nagkataong sa aming mga tirade sa Liwayway (may kimkim yatang sama ng loob sina Edgardo Reyes, Ordoez at Sikat kay Liwayway Arceo) na-banned kami sa premises ng publikasyong iyon. Hindi kami pinapapasok sa Liwayway, kahit dumalaw sa mga kakilalang staff member doon. Lumapit kami sa Bulaklak, na nooy humihina na ang sirkulasyon (dahil umanoy ginagamit sa ibang negosyo ang tubo nito). Kinausap naming si Teofilo Sauco, ang editor at nakumbinse naming pagnobelahin kami nang dugtungankaming lima! Ang naging pamagat ng nobelay Limang Suwail (Bulaklak, Enero 23, 1963 hanggang Oktubre 23, 1963). Ako ang nag-umpisa ng nobela at si Ordoez ang nagwakas dito. Nagkasundo kaming ang kikitain ng nobela ay hindi namin gagastusin, kahit isang kusing niyon at pupuhunanin namin sa paglalabas ng isang antolohiya ng mga nagkagantimpala (o pinakamahusay) naming mga kuwento. Isang deklarasyon iyon ng aming sagot sa mga nagsasabing isang disyerto ang panitikan sa wikang Pilipino. Disyembre, 1963 nang simulan ang typesetting ng mga kuwento namin sa isang mayabang, ngunit kapos sa puhunang imprenta (Asia-Pacific) sa may kanto sa San Andres at Taft Avenue. Pagkaraang

173

makapagbigay kami ng halos kalahati ng halaga ng libro, ang typesetting ay natigil at sa buong 1964 ay kinonsumi kami ng may-ari na hindi namin makausap-usap. Lumipat ng ibang address ang AsiaPacific at naiwan sa typesetter ang mga tingga. May balance na hindi pa nababayaran kaya binayaran namin at hinakot naming lima ang tingga at dinala sa San Juan, Rizal. Doon inabot ng 1965 ang antolohiya at nailabas din ng kakarag-karag na Minerva ni Dr. Panganiban. Ano naman ho ang reaksiyon ng mga literati sa paglabas ng Mga Agos sa Disyerto? Kasaysayan na iyan. Basahin ang kritisismo ni Dr. Bienvenido

Lumbera, ang write-up ni Pablo Glorioso ng Surian ng Wikang Pambansa at ng kung sino-sino pang kritiko. Kung gayon, sa paglabas ng Mga Agos, kinilala na ang mga manunulat sa wikang Pilipino? Hindi lamang kinilala, kundi hinulaang lalampasan ang ginawa ng

mga manunulat sa wikang katutubo ang mga mangangathang Filipino sa wikang Ingles. Naganap iyan sapagkat nagkaroon ng aktibismo ng mga kabataan at inilunsad ang rebolusyong kultural na humantong sa paglalantad ng mga sakit na umiiral sa lipunan. Mga kabataang manunulat ang humingi na buwagin, gibain ang bulok na sistema, at magtayo ng bago.

174

E DGAR B. M ARANAN

Edgar B. Maranan

Noong Minsang Akoy Bata sa Isang Nayon Sa Gunita

Tayoy nabubuhay, tayoy nagsasalaysay. Ang mga yumao ay

patuloy na nabubuhay sa pagsasalaysay natin ng kanilang mga kuwento. Ang nakaraan ay nagiging bahagi ng ating kasalukuyan, samakatwid ay ng ating kinabukasan. Bilang mga indibidwal at isang lipunan, kumikilos tayo sa panahon at bumubuo ng isang makahulugang kasaysayan ng tao. Ang pagiging tao ay pag-iisip at pagdama; paglilimi sa nakaraan at pangangarap ng kinabukasan. Tayoy dumaranas; binibigyang-tinig natin ang karanasan; ang ibay nililimi ito at binibigyan ito ng bagong anyo. Ang bagong anyong ito ang nakakaimpluwensiya at humuhubog sa kung paano dadanasin ng susunod na salinlahi ang sarili nilang mga buhay. Kaya mahalaga ang kasaysayan. Gerda Lerner, Why History Matters

175

1. Ang batang may tatlong psod at pugad Alas-singko at magbubukang-liwayway. Kasabay ng unang pagtilaok ng manok, tulad ng nakagawian ng kaamahan sa aming nayon, inubos ng aking ama ang isang magasin ng 45, anunsiyo sa daigdig na sumilang na ako. Sumirit sa langit ang mga tingga. Noong gabing nakaraan, maaaring may gumuguhit na bulalakaw sa langit. Bahagi ito ng aking mga alaala ng aking nayon. Sa aking paglaki, walang gabi sa aming nayon na di kakikitaan ng bulalakaw ang sakdaldilim na kalawakan, at lalo silang maliyab sa tingin palibhasay walang ilaw sa buong nayon maliban sa andap ng gasera sa mga bahay-bahay. Di lamang tulad ng anino sa lupa ng ibong lumilipad sa langit ang buhay ng tao, tulad na nasasaad sa lumang Talmudpara din itong pansamantalang liwanag na lumilitaw sa walang-hanggang dilim ng kalawakan. Sa paglaki ko, maririnig ko sa matatanda na lumilitaw ang ganitong katatakhan sa kalawakan sapagkat umiipot ang mga bituin, at malalaman ko rin sa aking ina na noong bata pa akoy gustonggusto kong marinig mula sa kanya ang kundimang may pamagat na "Bulalakaw," inaawit-awit ko pa raw ito kahit hindi ko nauunawaan ang ibig sabihin at pamali-mali pa ang pagbigkas ko ng mga titik. Buyayakaw, ayun, bliklang kisap, blikla ying nawaya, ayoko ya ng ganung yiwanak. Sa aking paglaki, hindi magiging parang bulalakaw lamang ang aking pagkahumaling sa mga kababalaghan, katatakhan, at katotohanan ng buhay at kalikasanmahihilig ako sa astronomiya ng kalawakan at agham ng kapaligiran bago ko pa man matuklasan ang mga hiwaga ng pakikipagrelasyon, ang rubdob ng pakikisangkot sa mga usaping panlipunan, at ang pakikipamuhay at pakikipagtalik sa musa ng panitikan. Higit sa lahat, matututuhan kong magpahalaga sa nakaraan.

176

E DGAR B. M ARANAN

Isinilang akong madilim na madilim pa ang madaling araw sa nayon

ng Cupang, isang maliit na tuldok sa mapa ng Pilipinas, sa bandang kanluran ng lalawigang Batangas, sa amang tubong nayon at sa inang tubong Malabon na nooy matao nang kanugnog o arabl ng Maynila, kayat sa aking kamuraan ay magpapalipat-lipat ako sa kanayunan at kalunsuran, nilalanghap ang magkaiba nilang hangin at kultura, nalalasahan ang magkaiba nilang kaugalian at pagkain, nalilibang sa magkaiba nilang aliwan at tanawin. Isinilang ako sa ilalim ng malabay na punong mangga, sa isang kubong walang silid at ang sahig ay mga biyas ng kawayan, at ang tahanang ito ay nakatirik sa isang ulilang burol na nasa gitna ng ilaya at ibabamagkaibang direksiyon anakiy ng buhay, ang isay pabalik sa Maynila (at patungong banda pa roon sa bulubunduking hilagang Luzon, na titirhan ko nang pinakamatagal magmula sa gulang na apat na taon) at ang isa namay patungong aplaya, sa pinakalunduyan ng Batangas na marahil ay siyang pinagmulan ng aking mga ninuno. Ngunit magkatulad lamang para sa akin ang pamamasyal sa ilaya at sa ibaba, sapagkat sa magkabilang direksiyon ay marami pa rin kaming kamag-anak na nangaiwan nang kami ay lumikas patungong bulubundukin sa hilaga ilang taon pagkatapos ng giyera, mga kamaganak na kay sarap balik-balikan at dalaw-dalawin taun-taon, tuwing bakasyon ng mga mag-aaral, kay sarap kakuwentuhan sapagkat alam mong kasabay noon ay pakakainin ka ng pinakamabangong sinaing na bigas na kinanda (anong panama ng mga wagwag at sinandomeng ngayon?) na may kasamang mamula-mulang kibal, na sasabayan ng kapapangat na tulingan o tambakol, at masusustansiyang gulay tulad ng dahon at bunga ng malunggay, kalabasa, patola at bag, at pagkatapos ay susundan ng minatamis na irok, o kayay makakilig-butong halohalong pinakalalangit-langit lalo na kung tag-araw.

177

Bagamat isinilang ako sa tahimik, di-bukambibig na nayon ng

Cupang na isa lamang sa mga nayon ng makasaysayang bayan ng Bauan, lumaki ako sa lamig ng malayong lungsod ng Baguio sa ituktok ng hilagang bulubunduking rehiyon ng Kordilyera, at bumabalik lamang sa sinilangang nayon tuwing bakasyon sa kasagsagan ng tagaraw, sa Abril at Mayo. Sunod ang aking layaw sa aking mga pinsang taganayon, ipinagmamalaki nila akong bunsong kamag-anak na nagbibigaykarangalan sa angkan sa pamamagitan ng kanyang mga medalyang ginto sa paaralang pinatatakbo ng mga misyonerong Belhiko sa Kordilerya at iba pang lugar sa Hilagang Luzon. Ako lamang ang pinsan na kapag nagkasama-sama na kami sa mababang dulang na siyang hapag-kainan ay siyang tanging hinahainan ng piniritong itlog na sariwa pa mula sa kaisai-isang pugad ng manok sa silong ng bahay. Kung minsay maiisipan nila akong biruin, at kunway may ituturong bagay sa malayo at pagtingin ko uli sa dulang ay wala na ang piniritong itlog, naitago na pansamantala sa ilalim nito, at palilitawin lamang kapag akoy nasa bingit na ng pagngalngal at pagdarabog. Ngunit sila rin ang mangangalaga sa akin habang akoy nagbabakasyon, kundi man sa mga tiyanak sa looban, kapre sa puno ng lukban, at tikbalang sa bubungan, ay sa anumang kapahamakang maaaring danasin ng isang batang di-sanay sa buhay sa nayon. Madalas ay isinasama nila ako sa luwas, na pinagsasakahan nila ng kapirasong lupang natatamnan sa palay, at sa paulit-ulit kong pagsama ay papayag na rin silang sumakay ako sa likod ng bakang humihila ng araro, o kapag panahong dapat bungkalin ang lupa ay pinapayagan nila akong maupo sa kawayang kalmot na may matutulis at malalaking tinik na humihiwa sa kayumangging-pulang lupa, biglang paghahanda nito sa itatanim na mga punla.

178

E DGAR B. M ARANAN

Matagtag ang pagsakay sa kalmot, lalo na para sa isang batang ang

katawan ay hindi bihasa sa gawaing-bukid, sa mga siit na bigla na lamang susulpot mula sa lupa, at sa matinding tama ng araw, ngunit lahat ng itoy tiniis ko dahil sa isang di-maipaliwanag na pagkaakit sa ritmo at amoy at mga imahen ng buhay sa parang, at katuwaan na rin maging ang biglang paglitaw mula sa likuran ng baka at pagbagsak sa nababasag na lupa ng mainit na tumpok, na sabi noon ng nakatatanda sa akin ay lalong nagpapayaman sa lupang pinanggagalingan ng ikinabubuhay ng tao. Hindi masusupil, mapanghihina ng init ng tag-araw ang tuwa ng isang batang nakasuot ng balanggot at tumatalbog-talbog sa ibabaw ng kalmot, at kapag patanghali nay lalong sumidisidhi ang pananabik sapagkat pagtirik ng araw ay hudyat na ng pagpapahinga sa ilalim ng malabay na puno sa gilid ng sakahanalin sa mangga, akasya, o sinigwelasupang sa lilim ay pagsaluhan ang baon naming kanin at sinaing na tulingan o pangat na dulong. Samantala, sa Malabon, tiniis ko ang makapal na usok mula sa tambutso ng isanlibong dyipni, ang sari-saring mga amoykanal at imburnal, dumi ng taot aso sa mga pilapil na nakapagitan sa mga palaisdaan, palengke ng isda at karne, ngunit sa kabila nitoy nalibang naman ako dahil sa kabaitan ng mga kamag-anak at kaibigang di malilimutan: ang Tiya Edie at Tiyo Berto, ang Tiyo Peping at Tiya Sioneng, na aming tinutuluyan kapag nagbabakasyon kaming magkakapatid pagkagaling sa Baguio, at bago o pagkatapos magbakasyon sa nayon ng Cupang sa Batangas. Ang bahay ng mga Tiya Edie ay nararating mula sa kalsadang Heneral Luna sa pamamagitan ng makipot na Calle Herrera, na magkabilay mga dikit-dikit na bahay, mayroong malakit nakaririwasa ang nakatira, mayroong maliit na pag-aari ng mga may munting kabuhayan, ngunit walang kaguluhan, walang mahilig sa basag-ulo, at may ilang paborito akong bahay sa kalyeng

179

ito. Sa kanto, ang sari-sari ni Mang Zoilo, na antayan ng dyip, at laging may nakalaang libreng pampalamig o pantawid-gutom. Susunod ang bahay ng Lola Rosing, pinsan ng Lola Posta, na manghihilot at mantatawas. Madalas akong nanonood sa kanyang paggagamot ng mga taong may pilay at ibat ibang kapansanan, mga naengkanto, at namamalikmata ako sa pamumuo ng mga patak ng kandilang pula sa isang palangganang puno ng tubig, at nahihirapan akong ipaliwanag ang namumuong hugis roon (para bang Rorschach Test kumbaga sa sikolohiya). Sasabihin niyang yun ang anyo ng taong kumulam sa kanyang pasyente. Sa banda pa roon ay ang bahay ng aking Ninong Tosong at Ninang Juling, at ang kanilang mga anak na naging kalaro kot kapalagayangloob tuwing magbabakasyon ako sa Malabon. Sa Ninong Tosong ko narinig ang maraming gintong aral ng buhay, para siyang pastor na may payo sa lahat ng katanungan tungkol sa buhay, at sa bawat taong lumapit o bumati man lamang sa kanya. Kinakapatid ko ang anak nilang si Jovit, at isa sa pinakamaagang lungkot sa aking buhay ang kanyang di-napapanahong kamatayan: kasama ang nobyo, nasa huling taon na sila ng hay-iskul noon, ang kanilang sinasakyang kotse ay nasalpok ng tren sa Calamba. Nadurog silang dalawa at ang lahat nilang pangarap sa buhay. "Ikinasal" pa rin sa simbahan ng Malabon ang dalawang bangkay na nasa magkahiwalay na kabaong, ngunit sa iisang puntod lamang sila inilibing. Lampas pa nang kaunti at papask sa isang eskinita ay ang bahay ng Lolo Peping na isang biyolinista at dalubhasa sa musikang klasikal. Nang sabihin kong mahilig ako sa mga kanta ni Mario Lanza, natawa lamang siya. "Iho, hindi lamang siya ang tenor sa mundo, meron pang ibang magaling. Nadinig mo na si Gigli?" Maghapon akong nakaupo roon, nakikinig sa kanyang mga antigong plakang di niya marahil ipagpapalit sa ginto. Mas malapit sa bahay ng mga Tiya Edie ay ang

180

E DGAR B. M ARANAN

bahay naman ng mga Ingkong Ebo at ng mga anak nito na karamihan ay matandang dalaga. Isang paraiso ang tingin ko sa bahay na ito, sapagkat nasa kanila lahat ang mga pangunahing komiks noon. Dadaan ang mga oras ay di ko namamalayan, sapagkat nasa daigdig ako nina Alfredo Alcala, Nestor Redondo, Amado Castillo, Tony Velasquez, Francisco V. Coching, Pablo Gomez, at kung sino-sino pang batikang kuwentista at ilustrador ng pantasya at eskapismo, ng "kakaibang realidad." At sa pinakadulo, ang magkalapit na mga bahay ng mga Tiya Edie at nakababatang kapatid nitong si Tiyo Pepinghimpilan, pahingahan, tirahan, at laging may nakahandang masasarap na ulamsinigang at adobo, lahat ng klaseng lamandagat, lalo na ang paborito kong halabos na tatampal. At sa banda pa roon, ang mga palaisdaan ng Malabon, na pinapasyalan namin upang panoorin ang naglulundagang isda, at ang mga bangkang de-motor na yaot dito, mula Letre hanggang Look ng Maynila, nang buhay pa ang ilog at hindi pa natatabunan ng "progresong" mausok at maingay, ng mga kongkretong sabdibisyon at "parkeng memoryal" o libingan, at ng nagsisiksikang populasyon. Ang katapusan ng Mayo ay pagtatapos na rin ng aking masayang bakasyon sa Cupang at sa Malabon, at muli ay malungkotbagamat pansamantalang pagkalungkot lamangna sasakay kami sa Benguet Auto Line, aakyat pabalik sa Baguio, ang aking naging tahanan sa loob ng mahigit na 50 taon, isang malamig, tila Europa o Amerika na pook di lamang dahil sa klimat mga puno nito, ngunit dahil din sa paaralang pinasukan ko, na pag-aarit pinamatnugutan ng mga madre at misyonerong Europeong siyang unang humubog sa aking murang kaisipan. Malalim ang pagkakasuloy ng aking ugat sa lugar na ito, palibhasay dito ko natikmang mabuhay nang ilang taon sa palengke, hindi lamang nagtitinda kundi sa tindahan mismo nakatira, bago kami nakaipon nang sapat upang makaupa ng maliit na apartment,

181

hanggang sa makausad-usad na sa kabuhayan at nagkaroon na kami ng sariling bahay. Dito sa bulubunduking lungsod ko rin unang naramdaman ang aking malalim na simpatiyahindi lamang simpatiya kung hindi pakikiisasa mga katutubong sa aking paglakiy sisikapin kong alamin ang kasaysayan, ang kultura, ang kawalang-katarungan ng pagtrato sa kanila, at ang pakikiisang ito ay madarama ko hindi lamang sa Kordilyera, kundi maging sa mga dinalaw kong bundok sa Mindoro, Palawan, at Mindanao, sa isang panahon ng aktibismo at adbokasiya. Pagkatapos ng matagal ding pagkakawalay dahil sa pagtatrabaho ko sa ibayong-dagat, nakabalik na rin ako sa wakas sa bayang sinilangan, at nagbabalak na akong manirahan sa bulunduking lungsod na ito. Ngunit sa pana-panahon ay lagit lagi kong babalikan ang Cupang at Malabon, upang muling tuntunin ang nakaraan, sariwain ang mga alaala ng aking mga lolo at lola at iba pang kamag-anak na namaalam na, silang naging bahagi ng aking maagang kasiyahan, at pagkatuklas din sa malulungkot na bahagi ng buhay. 2. Pagsabog at liwanag Sa pagwawakas ng digmaan sa Pasipiko, nanumbalik ang Ang pinakamatingkad na "alaala" ko ng aking pagiging sanggolat kapayapaan sa Cupang. tiyak na itoy hindi gunita kundi ang namuong impresyon sa aking utak ng isang pangyayaring paulit-ulit kong maririnig at paminsan-minsay mapapanaginipan (nang may palabok) habang akoy lumalakiay ang tila-katapusan-ng-mundong pagsambulat ng nakaimbak na mga bombang Amerikano sa kanugnog naming nayon ng Asis. Ang insidenteng ito ang yumanig nang husto sa aking ama, na noon bukod sa pamamasukan sa motor pool ng US Army sa kapitolyoay sumasama sa ilang mga kababata sa pangangalap at pagsusupot sa

182

E DGAR B. M ARANAN

mga sakong abaka ng kulay-dilaw na pulburang nakukuha mula sa mga bombang di sumabog at pinupukpok upang buksan ang mga ito at alisan ng kanilang nakamamatay na karga. Nadekomisyon na ang mga bombang ito, bagamat delikado pa rin, at itinambak na lamang sa mga depot na nakakalat sa probinsiya, at natatanuran ng mangilan-ngilang sundalong Amerikano at Filipino. Ang mga nakasupot na pulbura ay ibibiyahe naman ng pangkat ng aking ama sa Kabisayaan matapos ipuslit sa pagmamanman ng mga konstable at MP, at lulan ng lantsay ilalako nila ito sa mga maralitang mangingisda na naghahangad mapalaki agad ang kanilang huli sa dagat. Sa lakas ng pagsabog, narinig ito sa poblasyon ng Bauan at hanggang sa kapitolyo ng probinsiya. Naroon ang aking ama noon sa pinapasukang motor pool, at pagkarinig sa pagsabog ay dagling sumakay sa isang trak na pampasahero, kasama ang ilan pang kaibigan at kamag-anak na taga-Cupang, upang umuwi at alamin ang nangyari. Napagpira-piraso nila ang buong pangyayari. Si Moises, na pinsang buo niya, ay nakasakay sa isang 1,200-librang "aerial demolition bomb," karaniwang inihuhulog mula sa mga dambuhalang eroplanong pambomba. Pinupukpok nito ng martilyo at sinsil upang tanggalin ang pinakaulo ng bomba at mabuksan ang imbakan nito ng pulbura, nang maganap ang aksidente. Ang hindi na nila napag-alaman ay kung ano talaga ang lumikha ng pagsabogmaaaring nagkamali ng pukpok, o may naghagis ng sinding sigarilyo. Walang makapagkuwento sapagkat lahat ng nasa tinggalan ng bomba ay nasawi nang sunod-sunod na sumabog ang patong-patong na hilera ng mga bomba ng Amerikano, at may pangingilabot pa rin ang aking ama nang minsan ay naikuwento niya sa akin kung paano nila hinanap ang nagkahiwa-hiwalay na mga bahagi ng katawan ng mga nasabugan, kung paano nila winalis at inipon sa isang lalagyan ang mga natugnaw o nadurog na laman at buto at pilas ng damit ng inakala nilang katawan ng dating Moises,

183

at kung saan-saang puno at dawag nila nakuha ang mga lasog-lasog at putol-putol na mga kamay at paa at nangahiwalay na ulo ng mga biktima ng aksidenteng iyon. Noon nagpasya ang aking ama na huwag nang ituloy ang pagnenegosyo ng pulbura sa malalayong pulo ng Kabisayaankay raming napaasa, at nangasawi, sa mapanganib na hanapbuhay na iyon, at naisip rin niyang baka naman sa bawal na paglalako ng pulbura ay malagim din na wakas ang kanyang kasapitan. Buo na ang pasya, at para bang paninikis ng tadhana sa mga taganayon, may isa pang pagsabog na naganap, sa nayon ng Muzon sa bandang ilaya pagkaraan ng ilang buwan, at tulad ng naunang insidente, ang buong tinggalan ng bombang insendyari o panunog ay sumambulat, tangay sa hangin at sa nakapaligid na parang ang nawarat na asero at nadurog ng katawan ng tao, at nag-iwan pa ng isang dambuhalang hukay na pagkakasyahan ng eskuwelahang malapit lamang sa pinangyarihan. Maliban sa dalawang pagsabog na iyon, at ilang manaka-nakang patayan o saksakan sanhi ng matatandang alitang humahantong sa ubusan ng lahi na karaniwan na noon sa kanayunan, ang Cupang ay bumalik sa pagiging tahimik at maaliwalas na lupain pagkatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Silang mga nakatira doon sa buong buhay nila, pati na yaong nagsilikas sa ibang panig ng Pilipinas subalit bumabalik-balik para dumalaw sa mga naiwang kamag-anakkagaya naming nandayuhan sa Kordilyera ng hilagang Luzonay nagpatuloy sa pagdiriwang ng taunang mga ritwal ng buhay-nayon, at iyon ang masayang panahong aking nagisnan mula sa aking pagkabata hanggang sa aking pagtanda. 3. Flores de Mayo Lagiy malakas na ulan sa buong kapuluan ang pagbati ng Hunyo. Baha nga sa punong lungsod ng bansa, subalit nananariwa naman

184

E DGAR B. M ARANAN

ang sakahang bukid sa kanayunan. Kakatwang ang Flores de Mayo sa Cupang ay hindi sa buwan ng Mayo kundi sa unang araw ng Hunyo, gayumpamay natigib pa rin ang aming Pista ng Mahal na Poon ng kasayahan, kabanalan, at kabusugan, kahit kung minsan ay inuulan ang aming prusisyon. Bisperas pa lamang ng pista ay naglipana na sa buong nayon ang mga kabinataat kadalagahan, namumupol ng mga rosas, rosal, tsampaka, kalatsutsi, kosmos, adelpa, bogambilya, gumamela, at kung anu-ano pang bulaklak, na ipapalamuti sa mga arko at karosang gagamitin sa dalawang prusisyon, at itutundos sa mga biyas ng puno ng saging upang gamitin sa pag-aalay sa Birheng Maria sa dalawang tuklong o kapilya ng Cupang. Sa maraming bahay, nagkukuluan sa malalaking talyasi at kaldero ang mga karneng baboy at baka at manok sa sari-saring sarsang pinapula ng atsuwete, samantalang ang mga latang tatak Rizal na datiy kerosene ang laman ay pinaaapuyan na rin upang lutuin ang malagkit na sumang bigas at kamoteng kahoy na walang kasinsarap sa buong Pilipinas, habang ang sinumang mahahagilap na katulong sa pagluluto ay nagbabayo na ng nilagang balinghoy, nagkukudkod ng niyog at pumipiga ng katas ng ginadgad upang gumawa ng nilupak at maruya. Mayroon namang namamaraka ng serbesa sa bayan at isinisilid sa mga sakong may bloke ng yelo at ipa ng palay at nakabaon sa lupa upang pagpigingan sa mismong araw ng pista, sapagkat noon ay wala pang mga refrigerator sa aming nayon, at bihi-bihira pa ang icebox. Ilang araw bago sumapit ang kapistahan, datingan na ang mga tagaCupang na nangibang-bayanmula sa ibat ibang panig ng Luzon, Kabisayaan, at Mindanao. (Ilang taon pa ang lilipas, at mayroon na ring mangilan-ngilang mga OFWs na uuwi sa Cupang upang makipamista.) Naroon na rin kaming magpipinsang taga-Baguio, di-alintana ang init ng probinsiya dahil sa napipintong kasayahan at kabusugan ng mata at tiyan.

185

Sapagkat halos nasa gitna ng nayon ang bahay, nalubos ang aming

kasiyahan sa pagkakaroon ng dalawang magkasunod na selebrasyon ng pista sa ilayat sa ibab. Sa unang araw, hapon pa lamang ay kagulo na ang buong nayon para sa idaraos na prusisyon, na tutulak pagkagat ng dilim. Halos lahat ng sumasama sa prusisyon ay may tangang kandilang may kartong panahod ng mainit na patak nito. Lahat ay umaawit ng Dios Te Salve o nagdarasal, habang buong paghangang minamalas ang kanilang paboritong sagalang magara ang suot, naka-meykap, at naiilawan ng mga sandaang-watt na bombilyang binibigyang-buhay ng generator na hila-hila sa kariton. Bawat binibiniy maliwanag pa sa bombilya ang ngiti, pakiramdam marahil ng bawat isay siya ang pinakatampok na bituin ng gabi, gayong meron na ngang mutya ng nayon sa katauhan ng mapalad na Reina Elena. Nagwakas ang santakrusan sa tuklong na tigib na at napaliligiran pa ng tao, halos ng buong nayon, na sabik makapanood ng Pagaalay sa Birheng Maria. Pagkatapos ng mga panalangin, may biglang magpapasimuno sa pag-awit ng Halinat tayoy mag-alay ng bulaklak kay Mariaisang paulit-ulit at nagpapatong-patong na linyang hindi na yata matapos-tapos buong gabi, habang magkakatuwang na lumalapit ang mga mag-aalay at kanilang mga konsorte sa altar, bitbit ang mga tundos ng bulaklak sa paanan ng imahen ng Ina ng Diyos. Ang pinakahuling pista at prusisyong nadaluhan ko ay halos dalawampung taon na ang nakararaan. Isinama ko ang dalawa kong anak na noon lamang makakapamista sa nayong sinilangan ng kanilang tatay. Tuwang-tuwa sila sa pag-ilaw sa prusisyon, at marami ang nakapansin marahil na sila mismoy di malayong maging sagala at konsorte kung silay naging tagaroon. Ako namay walang sawa sa pagkuha ng mga retrato, at ang kasayahan ng prusisyon ay nakapagpaalaala sa akin na noon, naging pangarap ko rin ang sanay kunin akong Constantino, ang munting emperador na nakasuot-

186

E DGAR B. M ARANAN

maharlikang-Kastila o guwardiya-ng-Papa-sa-Roma na may hawak na espada habang sinasabayan ang kanyang inang si Reina Elena sa kanilang mahabang paglalakbay sa Banal na Lupain upang hanapin ang krus na kinapakuan ni Hesukristohanggang silay makarating sa isang nayon sa Ikatlong Daigdig, upang salubungin ng mga arko at banda, at ilawan ng mga kandila at bombilya, habang walang tigil ang usalan ng sari-saring misteryo ng rosaryo. Lalo na pa kapag nakabihis na ang mga dalagitat dalagang nayon bilang Reina Elena, Reina Mistica, Reina Justicia, Reina Sentenciada, Divina Pastora, Reina Mora, Reina Abogada, Reina de las Flores, Reina Banderada, pati na ang tagapamansag ng mga birtud na sina Fe, Esperanza at Caridad, hindi mo maiaalis sa isang lalaki, kahit paslit pa lamang, na usbungan ng kung anong damdamin habang nakatitig sa mga mas matandang babaeng yaon na may kolorete ang pisngi, makintab ang suot na hakab sa katawan, may korona at palamuting alahas, may pulbos ang liig at dibdib, at kadalasan ay malalayong pinsan pa ang mga dalagat dalaginding na ito na marahil ay hindi mo na makikita uli sa buong buhay mo. Nang akot ang dalawa kong anak ay nagbiyahe sa Cupang upang dumalo sa pinakahuling pistang yaon bago ako naglakbaydagat, sumakay kami sa bus ng B.T.Co. na Ford patungong lungsod ng Batangas, sa halip na Lemery, kayat hindi ako pamilyar sa rutang aming dinaanan. Mula sa kapitolyo, sumakay kami ng dyip na dadaan sa Cupang pa-Muzon hanggang Lemery. Sinisipat kong mabuti ang hilera ng mga bahay, na sa pagkakatanda koy pinagmukhang matanda ng araw at ulan, nakatagilid sa panay-panay na hampas ng hangin, nisnis ang mga bubong na nipa o anahaw, kung yari sa kahoy ang mga dingding ay bitak na o may nabubuong landas ng anay, baluktot ang mga lumang haliging sintigas ng bato, kung kapis ang bintanay marusing na sa alikabok, samantalang namamayagpag naman ang

187

nagpapagaraang pulat lila, kulay rosas at biyoleta, puti at kahel na mga kulay ng matinik na bogambilya. Hinahanap ko ang mumunting tindahang sari-sari na nasa silong ng bahay o nasa mataas na lupa, mga templo ng tuwang mga barandilyang bakal upang di mo kara-karakang madudukwang ang mga garapon ng biskuwit, kendi at babolgam, pilipit at panutsa, habang nangaghilera naman sa dingding ang mga de-latang ulam at palamansardinas at pusit, mantekilya at matamis na bayabashabang kaming mga paslit ay kimkim ang ilang sentimos at nag-iisip kung saan aaksayahin ang maliit naming yaman. Nakalampas kami sapagkat wala na ang mga dating palatandaan. Ang mga kubong ninuno ay nahalinhan na ng mga bagonggawang bahaybunggalo o dalawang-palapag na tahananna yari sa kongkreto, tisa, at de-kolor na aluminyong bubunganang pinakamahalagang naipundar ng mga taganayong nangibang-bayan at umuwing taglay ang pinagpuhunanang katas ng Saudi o katas ng Amerika. Dagdag pa ang stainless na dyipning pampasaherot pangnegosyo o panggalat panliwaliw ng bagong-ginhawang pamilya ng bagong bayani ng Pilipinasang OCW (na di-naglaoy tinatawag nang OFW). Isa lamang ang Cupang sa libo-libong mga nayon sa Pilipinas na nilisan pansamantala ng mga kalalakihan at kababaihang dumanas ng hirap at pagod at madalas ay pang-aabuso sa kamay ng dayuhang amo, makapag-ipon lamang ng kitang dolyar na magiging yamang-piso na datiy sa pangarap lamang makikita, o kikitain. Sa harap ng maraming bahay sa Cupang, kabit-kabit na anakiy mga medalya ng kagitingin ang mga pangalan at mga titulong nakamit ng magkakapatid o magkakaanak, nakaukit sa kahoy o sa bronse: doktor, dentista, inhinyero, abogado o abogada, akawntant, nars, medical technologistna ilang taon ding naglamay sa mga pamantasan ng kapitolyo ng probinsiya o sa Kamaynilaan, mga napapag-aaral sa pawis

188

E DGAR B. M ARANAN

ng kanilang mga magulang o nagsakripisyong nakatatandang kapatid na naglinang sa parang, nagtinda sa palengke, naglako sa malalayong lugarat ngayong mga propesyonal na ay nangag-alisan na patungong mauunlad na sentro ng bansa o nangibang-bayan na, at manaka-naka na lamang na makakadalaw sa nayong sinilangan, halimbaway kapag pista ng pasasalamat sa mahal na Poon at Patron ng kanilang mga ninuno. Ang landas palabas ng Cupang ay hindi na lamang ang paahn tungong ilaya o ang palusong tungong ibab, kundi ang sanga-sangang mga kalsadang sumasanib sa dambuhalang haywey patungo sa mga pamayanan ng diasporang Filipino sa lahat halos ng kontinente ng ating mundo, isang pagtakas at paglikas na sa malas ay wala nang katapusan, habang mayroong maralita at mapangarapin na isinisilang sa ating mga munting nayon. 4. Alaala ng mga yumao

Naunahan ang Mamay Anong at Lola Rosa ng panganay nilang Si Kakang Angge ay naratay nang halos sampung taon sa isang

anak sa pagpapakabilang-buhay. sulok ng bahay, manaka-nakay humihiyaw sa sakit na dulot ng karamdamang dumapo sa kanya ayon sa matatanday dinapuan siya ng tuberkulosis ng buto, baka kanser pa nga, at kahit kailan ay di man lamang nadala sa isang ospital sa bayan, ilang taong tiniis ang sakit sa katawan, hinahampas na lamang ng kawayang patpat ang mga bahagi ng katawang kinapitan ng kirot, na para bang ang latay sa balat ay makakapawi saglit sa kanyang nararamdaman. Ang kinalalagyan ng kanyang kama ay siya pa namang dinadaanan patungong kusina at komedor ng bahay, at noong kabataan kot akoy nagbabakasyon sa nayon ay naging katatakutan na ang pagbagtas sa kapirasong agwat na iyon, sapagkat ang Kakang Angge ay simpayat

189

ng kalansay, at laging humihiyaw o kayay nagmumura, at hindi na nakikilala ang mga taong nakapaligid sa kanya, maging ang apat niyang anak na lalaking buong tiyaga at pagmamahal pa ring halinhinan sa pag-aalaga sa kanya, pagdadala ng arinolat paglilinis sa kanya hanggang sa huling sandali ng kanyang malungkot na buhay. Sa madalang na pagkakataong hindi siya tumutungayaw at minumura ang langit sa kanyang kinasapitan, nakaupo siya sa gilid ng kama at nakatanaw sa labas ng bintana, na para bang may inaantay na alam niyang kahit kailan ay hindi na magbabalik. Sa gayong mga sandali ng katahimikan nagagawa kong pumuslit sa kanyang likuran at tumungo sa kusina, komedor o batalan. May katigasan ng loob ang Kakang Angge. Bata-bata pa nang mabiyuda sa unang asawa, nagpasiya siyang maglipat-nayon nang magkaroon ng pagkakataong makapagtrabaho sa ibang lugar. Umalis siya sa Cupang at nagtungo sa Tiaong sa kanugnog-probinsiyang Tayabas, na di-kalaunan, noong 1946, ay pinangalanang Quezon. Doon ay maaaring pumarti sa ani ang bawat tumulong sa gawaing-bukid, at nilubos niya ang pagtatrabaho upang makapag-uwi ng kanyang kabahagi sa palay na iiimbak na pagkain o kayay ipagbibili sa taganayon upang may kaunting kitain. Sa isang pagdalo-dalo sa Tiaong, nakilala niya si Ponso na siyang magiging ikalawang asawa pagkatapos ng yumaong Tomas, ngunit pagkaraan lamang ng maigsing panahon ay dinapuan siya ng matinding karamdaman at napilitan siyang umuwi sa Cupang, hindi kasama ang asawang si Ponso, at sa susunod pang sampung taon ay mala-impiyernong pagdurusa ang kanyang dinanas. Wala nang hihigit pang siphayo kaysa sa maunahan sa hukay ng anak, bagamat kung iisipin ko ngayon ay maluwag na ring tinanggap ng aking Mamay Anong at Lolang Rosa ang pagtatapos ng kalbaryo ng kanilang panganay, at pantay lamang sa kanilang puso ang pighati at paglaya. At tiyak kong sa puso nilay nagpapasalamat na rin sila sa

190

E DGAR B. M ARANAN

Poong Maykapalang laging nasasambit ng aking lolana sa kanyang pamumudmod na awa sa sangkatauhan ay naanggihan na rin ng Diyos ang Kakang Angge at pinalaya sa walang-pangalawang paghihirap, kung bakit nga lang hindi Niya ito nabasbasan ng kalusugan ng katawan at kaligayahan sa pag-ibig noong itoy isa pang marilag na nilalang at puno ng buhay. Sa retratong kuha sa harap ng altar ng simbahan sa Bauan, napapagitnaan ng Mamay Anong at Lolang Rosa ang kabaong ng kanilang panganay na anak, ang unay waring nasairan na ng hinagpis at nakatanaw na lamang sa malayo, suot ang kupas nang mahabangmanggas na barong kinalkal sa lumang baul na amoy kampor at nakasapatos ng puting gomang Elpomga kasuotang inilalabas lamang sa patay at piyestasamantalang ang ikalaway tunay na larawan ng Mater Dolorosang tampok sa kanyang mga kalmen, walang katinagtinag sa pagkakatitig sa benditadong salamin ng kanyang babaeng anak na sinubok ng langit at hinaplit ng skit at paghihirap. Isang araw noong taong 1965, inilibing naman namin ang aking Mamay Anong. "Amang Tanda" ang tawag sa kanya ng aking nakatatandang mga pinsan, palibhasay hasa sila sa sinaunang wika ng Batangas, at lumaking nagsasaka ng kapirasong lupa sa linang na kinalakhan din ng kanilang mga ninunong magsasaka, mula sa mahabang daloy ng kung ilang salinlahing nakasingkaw sa gawaing pambukid. Ang mga alaala ko ng paglilibing na yaon sa lumang sementeryo ng Bauan ay parang pelikula ng pinaghalong sepia at itim at puting mga gunita, at ang larawang nabubuo ay mga abuhing punong-kahoy na payat at baluktot, putlain o putikan ang mga puntod at ang ibay malapit nang matungkab at mabutasan, lumalatag ang mga abuhing alon ng ulap na tumatakip sa pagkainit na araw sa katanghalian, papadilim na ang langit, at ang mga naglilibing ay nakasuot ng mga damit na kakulay ng nagluluksang lupa.

191

Sa tila-pelikulang-gunita na ito ng libing ng Mamay, ang di makatkat

na sandali ay ang paglalakad ko, katabi ng aking ama, sa likuran ng makintab na karong itim, at pinapanood ko ang repleksiyon naming mag-ama, kay liit, kay payat ko noon sa tabi ng aking matikas na ama, at kamiy kapwa nakakintal sa nakasisilaw na likuran ng karong makinang ang bakal at malungkot ang kurtina, at tinutunton namin ang landas patungong huling hantungan ng isang mahal sa buhay. Sasampung taon pa lamang ako noon, ngunit may pakiramdam na ako ng kilabot sa dibdib. Ang kintab ng karo ay parang bolang kristal sa aking mata, na sinasayawan ng madidilim, maiilap na mga hugis ng darating. Pagpasok sa sementeryo ng ililibing, ang Ave Maria ni Bach-Gounod ay nagiging lalong makatindig-balahibo at nakapagpapalumbay, at para bang ang musika ay nanggagaling sa isang korong nasa langit samantalang alam ng lahat na pinapatugtog lamang ito ng isang magaralgal na ponograpo sa loob ng karo. Lalong kumukulimlim ang langit, nagdadalamhati ang kapaligiran, nangangalirang ang mga punot damuhan, at ang larawan ng mga naiwan na nakapaligid sa kabaong sa loob ng kapilya ng sementeryoang ibay nakatitig sa pagmumulan ng pagsabog ng flash, ang ibay nakatuon ang paningin sa kuwadradong salamin ng kabaong upang mandiy pahabain pa ng ilang sandali ang kanilang alaala ng yumaong mukhaay magpapaalaala sa akin sa mga darating pang taon ng mga larawang kuha ng isang Sebastian Salgado: mga itim na belo, damit at laso, inalmirol na puting kamisadentro, mugtong mga mata o patuloy na umaagos na luha at mga hapis na mukha, at lahat ay handa nang maikintal sa isang retratong rekwerdo ng ating mga huling sandali kapiling ang isang mahal sa buhay, na habambuhay na lamang mananahan sa isang pahina ng ating album. "Buhy na ninuno" ang una kong pagkamalay sa aking Mamay, sapagkat bukod sa kanyang kulubot na balat na tadtad ng mga taling o

192

E DGAR B. M ARANAN

nunal, gurlis at pilat at mga buhok na tumutubo sa taingat mga bukol sa katawan, mamasa-masang butas ng ilong, kulay abong mga mata na laging ginigitawan ng muta sa isang sulok (o ng luha, sa sandali ng pamamaalam), ay baluktot na ang kanyang katawan na mula baywang hanggang ulo ay halos lalatag na yata sa lupang nilalakaran niyang mabatong landas, masiit na agbang, o mainit na aspalto, sa araw-araw niyang pagganap sa kanyang mga tungkulin: manguha ng kumpay para sa baka, magsibak nang walang kapaguran gamit ang palakol na halos ay simbigat niya at bago ibagsak sa mga piraso ng kahoy o kawayan ay tila nakabitin nang matagal sa hangin sa bagal ng kanyang ritmo, panatilihing maayos ang tambak ng mga palay at kagamitang pambukid sa banlin sa ilalim ng bahay, kumpunihin ang mga kasangkapang pambahay o pambukid, at kung ano-ano pang masusumpungan niyang gawin sa bahay o sa looban. Para sa akin, pinakamahalagang tungkulin niya ang taunang pagaayos ng luma kong traysikel na may tatak na Columbia, na sa tuwing uuwi akoy mukhang lalo pang giba kaysa noong sinundang taon, marahil ay sa kahihiram ng ilang mga batang pininsan sa nayon, at hanggang sa huling taon ng kanyang buhay, nagagawa pa rin niyang libiran ng alambre ang nakakalas nang paborito kong laruan, upang maituwid ang gulong nito sa harapan at ang hawakan, ang aking sasakyan sa paglalakbay sa maraming pantasya ng kabataan, sa pagkukunwang itoy eroplanong sumisibad o tangkeng bumubulusok sa kahabaan ng burol mula kubong sinilangan sa bandang ilaya pababa, pabagtas sa silong ng sa tahanang-ninuno hanggang sa patag na looban nito. Dalawang taon matapos pumanaw ang Mamay, ang Tiya Diday Sumunod sa panganay na si Kakang Angge, bida sa aming naman ang namayapa. magpipinsan ang Tiya Didaypalakuwento ng nakakatawa, palatawa,

193

palabiro, palagagad ng boses, asta, at kilos ng mga taong tampulan ng pagpapatawa, mahilig magluto ng mga gulay at sabaw na pinakasapak ang lasa sa lahat ng natikman na namin, at napakaganda ng disposisyon sa buhay, gayong iisa lamang ang kanyang matang nakakakita. Kapag umuuwi sa nayon ang mga kamag-anak mula kung saan-saang lupalop ng Pilipinas, mapapadalas ang paghinto sa bahay ng suki niyang tindera ng isdang may sunong na bilao sa ulo, upang mamakyaw ng pinakasariwa, tigmak pa sa dugong tambakol at tulingan para sa mga bakasyonista, o kayay matiyagang mamumupol ng mga talbos at ng malunggay, manunungkit ng eksotikong bag na nagpapalinamnam sa anumang lutong gulay. Tumandang dalaga ang Tiya Diday, at mula sa mga kuwentong narinig ko, ni hindi man lamang yata sinimpan ng pagtingin sa kahit sinong lalaki maging noong kanyang kabataan, at ang buong buhay niyay ginugol sa paglilingkod sa mga magulang at sa pagtulong sa pag-aalaga ng kanyang maysakit na Ate Angge. Ang lihim niyang hindi agad nabunyag sa aming bata ay ang pagdapo sa kanya ng sakit na siyang nagpahirap sa kanya nang lubos sa mga huling taon ng kanyang pananahan sa mundo, at ni hindi namin nabatid ang kanyang paghihirap, sapagkat laging katuwaan lamang ang kanyang ipinapakita sa aming mga pamangkin niya tuwing kami ay uuwi sa Cupang pagdating ng tag-araw. Maiinit na halik sa pisngi at mahigpit na yakap, at pagkatamis na ngiting pagsilay ay kasabay ng paglitaw ng kanyang bahagyang nakautlaw na malalaking ngipin, na lalong nagpasaya sa kanyang "pag-umis" o pagngiti. Sa kanyang mga sandali ng pananahimik, pagkapananghali naming lahat, habang tulog ang matatandang pinsan o kayay may lalakarin sa ibaba o sa ilaya, at akoy magbabasa na ng nahiram na komiks o Liwayway sa kapitbahay, mauupo siya sa matigas na bangkitong kahoy, mamimintana, mangangalumbaba, itataas ang isang paa sa bangkito

194

E DGAR B. M ARANAN

pati na ang paldang abot-sakong, at magsisimulang humuni ng isang lumang himig, o umawit ng isang lumang kantang hindi ko alam, o biglang magkukuwento tungkol sa mga taong naging bahagi ng kanyang pagkabata (bagamat wala nga akong natatandaang kuwento ng pag-ibig). Nakatanawang nag-iisa niyang mahusay na mata ay nakatanawsa malayo, lagpas pa roon sa mga dahon ng kaymito, lagpas pa roon sa matayog na kawayan sa silangan, at maya-mayay patuka-tukaki na ang kanyang ulo, marahil ay nasarapan sa ihip ng hangin ng tag-araw, at mamaya lamang ay tulog na siya sa kanyang pagkakaupo. Isang arawnasa Baguio kami noonnakatanggap kami ng telegrama na nagsasabing malubhang-malubha na siya, at hindi ko alam noon na araw na lamang pala ang binibilang. Umarkila ang mga Itay ng bus, at kaming mga kamag-anak sa bundok ay nagsisibaba sa Batangas nang wala sa panahon. Unti-unti na siyang iginugupobagamat kaming mga pamangkin ay walang kamalay-malayng kanser sa bituka. Ilang taon na pala ang kanyang kondisyon ng pagdurugo, nang hindi man lamang nabigyan ng tamang pagsusuri ng doktor, sabihin pang karampatang paggagamot. Nakahiga siya sa papag sa isang madilim na silid sa silong ng bahay, napapaligiran ng natitirang mga kapatid, at kalunos-lunos ang kanyang pagdaing sa tindi ng sakit na nararamdaman. Bakit ngayon ko lamang naiisip kung bakit wala siya sa ospital nang sandaling iyon? Ganoon nga ba kalala ang kanyang karamdaman at wala nang pag-asa? Ganoon nga ba kami kadahop sa ipampapadoktor at ipagpapaospital ng isang mahal na mahal sa buhay? Kaming mga bata ay hindi pinahintulutang sumilip man lamang sa silid, huwag nang sabihing makapagpaalam sa aming minumutyang Tiya Diday, sa di malamang kadahilanan na naman. Kay raming mga mahalagang pagkakataon sa buhay na binabawalang sumali ang mga batang dapat ay lalong pinayayaman ang karanasan ng pag-unawa at

195

pakikidalamhati sa pinakamalungkot na sandali ng isang kapuwa. Sa labas, kinikilabutan kami sapagkat pakiramdam namin ay mayroong nagaganap na trahedya na malapit nang umabot sa kasukdulan, at wala kaming magawa kundi makinig na lamang sa mga anasan, sa impit na iyakan, at sa mahahabang pagdaing ng isang yumayao na nga sa buhay ay pinaparusahan pa ng pinakamatinding kirot sa loob ng kanyang matagal nang sumukong katawang-tao. Tumataas-baba ang kanyang boses, kahambal-hambal sa pananawagan sa kanyang ina sa lupa at Ina sa langit, paulit-ulit at pahingal-hingal ang kanyang Ina ko po! Para kong nakikita ang aking lola, ang aming inang tanda, malapit nang malagasan ng isa pang anak, na nakaupo sa tabi niya sa gilid ng papag, pisil nang mahigpit ang palad ng Tiya Diday upang hindi agad ito makahulagpos mula sa mundo. Panay ang kanyang usal ng pinakamatinding panalangin sa tanang buhay niya, mga panalanging sa malas ay hirp na ring makarating sa Diyos Ama, Diyos Anak, Diyos Espiritu Santo, sa Birheng Mariang Ina ng Awa at Laging Saklolo, at sa sanlibong mga santo at santang nakahimpil sa lumang simbahan ng Bauan. At dumating ang sandaling ang aking Lola Rosa naman ang Nang siyay aking mamalayan, siyay mababa, may pagkahukot, namaalam. kulay pilak ang buhok na may kaunting hibla ng itim at abuhin, nakapusod nang maliit sa likod na may bakal o sungay na paynetang nakasuksok, laging suot ang barot sayang wari koy hindi na nagbabago, o baka naman marami siyang pares nito, at ang sayang itim ay laging sayad hanggang sakong, natutulog man siya o nagwawalis nang walang kapaguran sa looban at sa paligid ng bahay. Ang kanyang kabuuan ay nakapagpaala sa akin kay Lola Belay na nakalarawan sa matandang kartun na "Buhay Pilipino" sa Liwayway, at magkawangis nga silang tunay hanggang sa medyo patulis na baba pati na ang malaking butlig

196

E DGAR B. M ARANAN

doon, hanggang sa bahagyang nakalitaw na kamisola sa likuran. Hindi ko siya nakitaan ng panghihina o pagkakasakit sa buong panahong napapadalaw ako sa Cupang tuwing bakasyon. Walang tigil sa pagkilos at paggawa ang aking Lola Rosa, tulad rin siya ng aking Mamaynasa looban at nagwawalis ng tuyong dahon at nagpapausok ng mga puno upang mamunga ang mga ito, nagpapakain at nagpapaligo sa patabaing baboy, pumapasok sa kulungan ng manok upang tingnan kung nangitlog na ang inahin para sa aking almusal, hinihipan ang apoy sa dapugan kapag nagluluto ng kanin at ulam, kasama ang Tiya Diday, nag-aalaga sa maysakit na panganay na babaeng anak sa loob ng maraming taon, at gumigising nang alas-kuwatro ng madaling araw, walang palya sa buong buhay niya, upang manalangin sa Poong Maykapal. Gabi pa ang alas-kuwatro ng umaga, pusikit pa ang dilim. Magigising na lamang ako sa makating banig kapag naramdaman kung bumabangon na siya. Mapapamulat ako sandali ngunit hindi ako kikilos, makikiramdam lamang at makikinig. Tatagal nang isang oras ang kanyang pagdarasal, at sa pagtatapos noon ay muli akong makakatulog. Naiilawan ang aming silid ng isang maliit na tinghoy, at malamlam ang liwanag nito sa kanyang mukha habang umuusal ng panalanging hindi na nagbago kahit isang kataga, at siyang naging panimula ng bawat bagong araw sa kanyang buhay. Magsisimula siya sa pag-aantanda, susundan ng ilang Ama Namin at Aba Ginoong Maria bago usalin ang mahabang litanya sa Birheng Ina ng Diyos, at hanggang sa aking paglakiy tandang-tanda ko pa ang mga banal na katawagan kay Santa Mariang Ina ng Awa na saulado ng aking lola Rosa Mistika, Tore ni David, Toreng Garing, Bahay ng Ginto, Kaban ng Tipan, Pintuan ng Langit, Tala sa Umaga, hanggang makaabot sa mga huling panalangin at sa unang pagtilaok ng manok sa pagbubukangliwayway.

197

Noong mga huling taon ng kanyang buhay, wala na siya sa Cupang

kundi sa Baguio, na kinaroroonan ng kanyang natitirang mga anak at lahat ng apo. Matagal nang namayapa ang Mamay, wala na ang dalawa sa tatlo niyang anak na babae, at sapagkat nag-iisa na lamang siya sa bahay namin sa nayon, nagpasiya ang mga anak niyang iakyat na lamang siya kung saan kami naroon, napakaginaw man para sa kanya. Sa amin, parang yelo ang ulan, kung minsan ay buo-buo pa ngang malamig na kristal na masakit din pag tama sa tao, di tulad sa Cupang na nagtatalo ang init at lamig ng ulan, at pagpatak pa nito sa lupa ay nagpapasingaw ng mabangong halimuyak ng mainit na lupa. Sa Baguio, sapagkat nasa palengke lahat ang kanyang mga kamaganak at nagtitinda sa kani-kanyang puwesto nang walang araw na lumiliban, naiiwan siyang mag-isa sa isang madilim at mahalumigmig na bahay na yari sa semento at wala man lamang harding mapupupulan ng bulaklak at mga halamang-tanim na mapipitasan ng kamatis at sili, walang looban na maaari niyang galugarin buong araw upang walisan ng tuyong dahon at ipot ng manok, walang punongkahoy na masisigaan niya upang itoy pamulaklakin at pabungahin, walang parang sa kabila ng kawayanan na mapag-aanihan ng kamote at mais, walang kural na tahanan ng patabaing baboy, walang punong maaanihan ng malunggay, bag, atis, kaymito, lukban, langka, mangga, saging at bayabas, walang kapitbahay na kakuwentuhan o kakilalang mayat mayay dumadaan upang mangumusta, magmano, makibalita, magdala ng kakanin, magyaya sa padasal sa ilayat ibaba, wala na siyang nakikitang kababatat kapanahon na kung di nagsipanaw na ay naiwan niya sa Cupang, at di na nga sila magkikita pa kahit kailan. Ang bago niyang kapaligiran ay tigib ng di-nawawalang amoy ng gasolina at arangkada ng mga sasakyang akyatmanaog sa kalsadangbundok, ang salitan ng malalakas na bagyo ng tag-ulan, sigid na lamig ng Kapaskuhan, at ng tag-araw. Isang araw ay bigla silang dinapuan ng

198

E DGAR B. M ARANAN

malubhang sakit at ilang araw, pagkatapos ay linggo, na walang malay sa ospital, kumikibot-kibot ang nakatiklop na talukap ng mata, normal na humihingang parang natutulog lamangpaputok-putok pa nga ang hanging lumalabas sa mga labi. Sa pag-asang nanunuot pa rin sa nahihimlay niyang malay ang aming mga salita at halik, patuloy namin siyang kinakausap at inaaliw at hinahagkan sa mga pisngi at noo at kamay, ngunit maliban sa mainit-init niyang hininga at pintig ng pusot pulso, walang palatandaang siya pa rin ang lola naming may kislap sa matat madalas na ngiti, at isang araw ay hinayaan na namin siyang mamahinga. Ganoon din marahil ang kalangitan nang siyay aming ilibing sa sementeryo ng Bauan, sa hantungan ng kanyang mga ninuno at mga minahal sa buhay, katabi ng Mamay at ng kanyang dalawang anak na babae. Tumatangis, tinawag-tawag namin ang kanyang pangalanIna, Lola, Kakang Rosaat sa aming pag-uwi upang ipagpatuloy ang higit pang lalong lumungkot na buhay ay pagkukuwentuhanan namin ng napakaraming mga pagkakataong kamiy nakalasap ng kanyang bait, pagmamahal, at paglingap. Hindi ko na nabalitaan, hanggang sa makauwi ako ilang buwan matapos ang kanyang libing, ang pagkamatay ng Kuya Peping, isang pinsan na parang matandang kapatid, kayat dinamdam kong lubos ang kanyang pagpapatiwakal. Nagpumilit siyang makahulagpos sa kahirapan at kapalaran ng pagiging anak ng parang sa pamamagitan ng paglalako kung saan may bibili ng damit sa malalayong bundok ng Kordilyera, sa pagtao sa kanyang sariling tindahan sa palengke, at sa pag-aarimuhanang kumita nang kaunti pa sa ibat ibang paraan. Hanga din ako sa kanyang sipag sa pag-aaral ng mga martial arts, tulad ng judo, jujitsu at karate, bago pa man nauso ang mga ito sa buong Pilipinas. Bata pa siyay kinakitaan na siya ng paghahangad na makaahon, makaungos, makaasenso, at

199

marinig. Mahilig siya sa diskurso sa mga isyung palasak sa anumang panahon, at marahil kung naging mayaman-yaman lamang ay malamang na lumahok pa siya sa politika at tumakbo bilang konsehal ng pinong lungsod. Sa halip ay nagkasya na lamang siyang makipagbalitaktakan tungkol sa politika, kausap ay mga kaibigang kasinggulang at nakakatanda. Hindi matatawaran ang kanyang kasipagan. Bukod sa paglalako ng mga kumot, damit, jacket, jeans, at kung ano-ano pang paninda sa maliit niyang puwesto sa palengke ng Baguio at maging sa malalayong nayon ng bulubunduking probinsiya, kasama ang mga kapuwa tinderong may bitbit na mga balutan, nagtinda rin siya ng sweepstakes, at nang lumaon ay dumadayo pa hanggang Maynila upang magtinda ng matamis na patupat sa kung saan-saang kanto at hintuan ng sasakyan. Nabuhay siyang masipag at marangal, kung bakit minalas na hindi na talaga nagkaroon ng pagkakataong makaangat nang sapat. At may mga pagkakataong ang kamalasan ay hatid ng mga halang ang kaluluwat walang alam kundi salantain ang kapwa. Isang araw, maraming taon na ang nakararaan, kumatok siya sa aking opisina sa Faculty Center ng UP. Ipinakita sa akin ang laslas na bulsa sa kanyang likod. Nasalisihan ako," wika niya, sabay iling, at kahit hindi matatawaran ang kanyang pagkabarako ay di niya mapigilang pamulahan ng mata. Pano gang buhay ito? Binibiktima ka ng kapwa mo mahirap! hinagpis niya. Kakaunti na ang pera kot pangkain ko lamang habang nasa Maynila, nakuha pa sa akin ang pitaka ko, dagdag pa niya, at ang hinagpis ay waring nahahalinhan ng malalim na galit di lamang sa slasher kundi maging sa mundo. Baka mayroon kang pantalong kakasiya sa akin? tanong niya. Nakapagpalaki siya ng tatlong anak, bagamat paigting nang paigting

ang krisis sa kanilang buhay. Lumiit nang lumiit ang tindahang hawak

200

E DGAR B. M ARANAN

nila sa palengke, kumonti nang kumonti ang kanilang mga paninda. Ngunit sa kabila nitoy sinikap pa rin niyang papagtapusin ng kolehiyo ang mga anak, sa kabila ng tumitinding kahirapang maabot pa ang laon nang pangarap na pag-asenso. Naghanap siya ng mauutangan upang maging bagong puhunan. Wala siyang makuhanan, maging sa mga higit na nakaaalwang mga kamag-anak. Pag-uwi ko noong Paskong iyon, saka na lamang sinabi sa akin ang masaklap na balita: nagpakamatay ang aking pinsan ilang buwan na pala ang nakalilipas. Umuwi siya isang gabing madilim mula sa paghahanap ng pagkakakitaan, umuwi sa isang tahanang mandiy nanlamig na sa kanyang patuloy na pagkabigo, sinalubong lamang ng lamig at dilim at katahimikan. Dinatnan niyang anakiy naghahamon at nag-aanyaya ang huling solusyon sa krisis ng buhay, at sinunggaban niya ito. Matagal din siyang pinahirapan ng muryatik bago napugto ang kanyang buhay. Bumulwak ang bula sa kanyang bunganga habang siyay nakadapa sa sahig, namimilipit sa tindi ng sakit na dulot ng asidong sumusunog at tumutupok sa kanyang lalamunan, sikmura at bituka, at wala nang nakapagpahesus sa kanya nang tuluyan na siyang bawian ng hininga, walang bendisyong nakapagpagaan sana sa kanyang pagtawid sa kabilang buhay na malaya sa lahat ng utang at gutom, nagmamahalan ang mga mag-anak sa kanilang pagkikitang muli, at tinatawanan lamang ng mga kaluluwa ang pinagdaanang buhay bilang isang malaking biro ng tadhana. Ang pinakahuling pumanaw ay ang Tiyo Teryo, bunsong kapatid Walang nagkulang sa pagpapayo sa kanya tungkol sa samang dulot ng aking ama. ng paninigarilyo, ngunit tulad ng ilang bilyong manghihitit sa daigdig, di niya kayang itakwil ang pinakamurang panandaliang aliw sa buhay sampung minutong maginhawang paghigop ng usok at hanging may lasa at lason, ilang sampung minuto bawat oras araw-araw sa loob ng

201

maraming taon, isang ritwal ng paghigop at pagbuga na naging kasingnatural ng paghugot-pagbubuntong-hininga. Inakala ba niyasiya na tigib ng saya at aliw sa buhay, mahusay makisalamuha sa kahit anong pangkat ng tao (mga kapwa Batanggenyo o mga katutubong Igorot ng bulubundukin)na balang araw ay igugupo siya ng emphysema, at ang magiging kasa-kasama saanman siya magpunta ay hindi mga katotot kabiruan, kundi isang pampalawig ng buhay na tangke ng oksiheno? Na yaong dating liksi ng kilos, gilas ng anyo, at kumpiyansa sa sarili ay dadaigin ng panghihinat pagkabilanggo sa kama ng ospital at bahay? Ngunit kahit nakaratay na sa ICUang antiseptikong silid na wariy antayan patungo sa isang higit na malinis na walanghanggan, na minsan ay akin na ring kinalagyanpinilit pa rin niyang maging bahagi ng normal na inog ng buhay, nagkukuwento kahit di na halos marinig ang boses, nagtatagubilin ng mga dapat gawin sa bahay, ginugunita ang mga petsa at pangyayari at lahat ng itoy isinusulat (o halos ay ikinakahig ng mga daliring may pigil na bolpen) sa dilaw na papel. Binutasan ang kanyang lalamunan, na-tracheotomy, upang paalwanin ang kanyang paghinga, at nahirapan na siyang magsalita kahit pabulong. Halos palagian na ang panaklob sa kanyang mukha upang tulungan ang pagpasok ng oksiheno at ang kanyang paghinga. Dumating ang sandaling hirap na siya di lamang sa pag-anas kundi maging sa pagsusulat sa dilaw na papel, at halos di na mabasa ang nais niyang ipabatid. Di mo aakalaing ito rin ang matikas bagamat may kapayatang Batanggenyo na nakapagtala ng marahil ay rekord na bilis sa pagmamaneho mula Baguio hanggang Maynila, na nakuha niya nang wala pa yatang tatlong oras sakay ng isang Volkswagen na Beetle. Dinalaw ko siya ilang araw bago ako bumalik sa aking trabaho sa ibang bansa. Nilibang namin siya sa pagpapalitan ng kuwentot alaala ng

202

E DGAR B. M ARANAN

mga kuwentong baryo at ng kanyang mga karanasan sa buhay. Tulad ng aking ama bago tuluyang pinanlabuan ng memorya, maraming natatandaan ang Tiyo Teryo sa kasaysayanang pinakamababang temperaturang naitala sa Pilipinas (sa Baguio, noong 1961, anim na antas Celsius) ay isa lamang sa napakaraming napadagdag sa kabatiran ng kanyang mga tagabantay at dalaw. Kay rami sanang kuwentong naibahagi niya sa akin tungkol sa aming nayon, sa mamay at sa Lola, at sa kanyang sariling kabataan, kung naisipan ko lamang noong-noon pa na siyay pagtatanungin (na dapat ko ring ginawa sa aking mga tiyo at tiya at mga nakatatandang pinsang sumakabilang-buhay na)! Huli na ang lahat, gaya ng laging nangyayari. Isang araw, habang nakaharap ako sa computer sa aking opisina sa ibayong dagat, lumitaw sa iskrin ang napakalungkot na e-mail. Wala na ang ang aming Tiyo Teryo, iniwan ang kanyang Manong Igo, ang aking ama, na nagpapagaling pa sa karamdamang halos ay umutas sa kanya, dahil nalulong sa mapanlinlang na sarap ng alak. At tulad ng lungkot na dulot sa isang magulang ng pagpanaw ng kanyang anak, marahil, sa kanyang naguguluhang isipang di pa nakakabuwelo mula sa istrok, dinamdam din ng aking ama ang maagang pagpanaw ng kanyang bunsong kapatid. 5. Simula ng isang dapithapon

Itayisang kataga lamang sa iskrin ng aking computer, ang salitang

matagal ko nang kinatatakutang mabasa sa pinakapuno ng email. Maigsi lamang ang mensahe sa katawan ng email: "Na-stroke ang Itay, comatose sa ospital." Ang unang pumasok sa isip ko ay ang eksenang iyon ilang dekada na ang nakalipaskaming dalaway naglalakad sa makintab na likod ng sing-itim-ng-gabing karo, at naglaro sa aking panginorin ang larawang ako ang amang may akay na bata habang tinutugpa ang landas papasok

203

sa huling hantungan, at ang aming repleksiyon ang nangingintab sa likuran ng Cadillac. Naisip kong bigla ang araw na pinangangambahan ko ay dumating na rin. Sa mga sumunod pang mga email, nalaman kong napalabis ang kanyang pag-inom ng whisky sa isang pulong ng Rotary at natimbuwang na lamang at nawalan ng malay. Isinugod siya sa ospital at dooy natuklasang nagkaroon ng malaking bara ng namuong dugong sanhi ng atake. Nang kritikal na ang kanyang lagay, isinakay siya ng ambulansiya mula Baguio hanggang Philippine Heart Center sa Maynila upang maoperahan at maibsan ang matinding presyon sa kanyang utak, nilagyan ito ng isang tubong bakal, at bagamat naging normal ang daloy ng dugo ay di pa rin siya nagkakamalay. Tumawag na ako sa isang ahente ng tiket, naghanda nang umuwi, at inihanda ko na rin ang sarili para sa anumang daratnan ko. Bagamat sa buong panahon ng aking paglaki ay nasa likod ko ang aking amat nagtuturo, nagtutulak na lalo ko pang pagbutihan ang pagaaral, magwagi sa mga timpalak, manguna sa aking mga kamag-aral, magkamit ng mga medalya, hindi kami kailanman naging malapit sa isat isa bilang magkaibigan o magkapalagayang-loob. Ang nagbigkis sa amin ay ang relasyon sa pagitan ng awtoridad at tagasunod, ng maestro at estudyante, ng tagahubog at tagasunod, ng direktor at aktor sa tanghalan ng buhay, sapagkat siyay maraming pangarap na sapagkat di niya natupad para sa kanyang sarili ay hinangad niyang magkatotoo para sa kanyang panganay na anak, bagay na ikinadiskaril ng ilang sarili kong mga plano at pangarap, ngunit anumang sama ng loob ng anak sa magulang ay dagling nalulusaw kapag ang iyong amay nasa bingit na ng paglalaho. Wari ko pay hindi sinasabi sa akin ng aking mga kapatid ang buong katotohanan: naghihingalo na kaya ang aming ama at ako na lamang ang inaantay umuwi? O kayay paglapag ko sa NAIA ay hindi sa ICU ng ospital ako dadalhin kundi sa isang punerarya?

204

E DGAR B. M ARANAN

Umid ang mga taon sa ating pagitan / para bang akoy di sumilang

/ na mula sa iyo / mandiy kabiguan ng tunay mong pangarap / pagdating mo sa dulo / ng buhay, bagamat alam ko / minsan akoy isang nabubuong ulap / habang ikaw ay binatilyong nakalatag / sa mainit na damot nangangarap / sipat ng paningin ang isang pangarap / na nagkakahugis sa langit / at kislap ako marahil sa iyong matang / sumusuyod sa parang hanggang kabila ng dagat / hanggang sa ibayong daigdig / ngunit ang namagitang mga taon / sa atin ay umid.
Sa terminal ng Heathrow sa London, nagawa ko pang sumulat ng isang maigsing tula para sa aking ama. Sinisimulan ko na ang pagluluksa, ang paglalamay, ang mahabang panimdim habambuhay Nasa ospital pa pala siya, bagamat matatag na ang kondisyon. Nakatulong ang tubong ipinasok sa kanyang ulo, at kapag nagkakamalay ay nakakakilala naman ng mga nakapaligid sa kanya, naaalala ang mga kaarawan ng mga nakapaligid, at sa pagdaraan pa ng mga araw at buwan ay muling nakapaglakad nang may alalay, hirap manimbang, at mahina ang boses sa pagsasalita, ngunit ang mahalagay nanumbalik ang gamit ng kanyang isip, buhay na muli ang maraming sulok ng kanyang memorya, at nagagawa niya uling tukuyin ang layo ng mga planeta sa araw, ang mga bansa sa mundo at mga probinsiya sa Pilipinas at ang mga kabesera nila, ang mga kabatiran sa kasaysayan at agham na labis naming hinangaan noong aming kabataan. At kapag ako na ang kanyang kausap, maaalala niya na noong akoy lumalaki at nagpupunyagi sa pag-aaral, siya ang aking tagapagturo, tagasulong, tagatulak. Higit sa lahat, buhay pa siya, at nitong nakaraaang ilang taon, kahit pabulusok na ang lakas ng katawan (datiy nabubuhat niya ang isang kabang bigas sa gulang na animnapu) at nagsisimula nang magpinid ang mga bintana ng kanyang gunita, nakakapagpalitaw pa rin siya ng mangilan-ngilang kuwento tungkol sa nayong aming sinilangan, tungkol sa kanyang amat aking Mamay, at tungkol na rin

205

sa sarili kong kamusmusan. Ang ikalawang buhay ng aking ama ay nagbukas sa akin ng isang Madalas ko noong mapaglimi kung ano kaya ang pagkatao ng pintuan sa nakalipas. aking Mamay, na nagisnan ko na lamang na matandang-matanda na. Ano kaya ang kanyang naging kabataan? Nakapag-aral kaya siyang katulad ko? Ano ang mga hilig niyat paborito, ano ang kanyang mga nabasang libro, at may nasulat kaya siya, sapagkat kung totoong ang pagiging manunulat ay namamana rin, siya kaya ang ninunobukod sa aking amana pinagmanahan ko ng hilig sa pagsusulat? Paano niya niligawan at napasagot ang aking lola, sumali ba siya noong Rebolusyon laban sa mga Kastila, ilan kaya ang kanyang napatay na mga kaaway, at pagkaraan, anong kabayanihan ang kanyang nagawa noong panahon ng Hapon? Minsan, noong akoy estudyante pa sa kolehiyo, nagawa kong interbiyuhin ang aking Mamay nang maisipan kong sumaglit sa Cupang sa kalagitnaan ng semestre. Inusisa ko siya tungkol sa kanyang mga ninuno at kanunununuan, kung hanggang saan niya maaalala ang mga pangalan. At nagtagumpay naman akong pagurin siya at pasakitin ang ulo sa maghapon kong pagtatanong. Nagawa niyao pinilit ko siyana maalala ang pangalan maging ng kaniyang sariling Ama at Inang Tanda, ibig sabihiy ang mga magulang ng kanyang mga magulang, pati na ang iba pang kamag-anak na nangawala na noon pa mang panahon ng Kastila. Ang asul na kuwadernong pinagsulatan ko ng mga pangalang iyon ang isa na yata sa pinakamahalagang kayamanan na napasaakin sa buong buhay ko, ngunit sinamampalad itong maabo nang tupukin ng malaking apoy ang palengke ng Baguio noong 1968, kasama na ang aming tindahang pinaglagakan ko ng mutyang kuwadernong iyon. Inusisa ko rin ang Mamay tungkol sa kanyang nakalipas, ang mga alaala ng kanyang kabataan, ng kanyang pagbibinata, kung may alam

206

E DGAR B. M ARANAN

ba siya tungkol kina Rizal at Bonifacio at sa himagsikang Pilipino. May mga tanong din akong may kinalaman sa isang paksang malaon ko nang nakakahiligan, at ito ay ang panahon sa Pilipinas bago magkagiyera, ang panahon ng kolonyalismong Amerikano sa Pilipinas, ng pagsisimula ng modernismo at makabagong kulturang kanluranin sa Pilipinas pagkatapos ng matagal na pagkakabilanggo sa kabihasnang Kastila, at sabik akong malaman kung ano ang naging hugis at palatandaan nito sa isang probinsiyang tulad ng Batangas. Subalit wala akong gaanong nakuhang impormasyon mula sa aking Mamay, maliban sa ilang pangungusap tungkol sa pagkakasali niya sa isang engkuwentro ng mga Katipunero at mga Kastila sa bayan ng Bauan, at ang tanging natatandaan niya ay pagkadismaya sapagkat napakabigat ng riple na hawak niya at di niya halos naiputok iyon. Di ko siya natanong tungkol sa kanyang kaalaman at muwang sa mayaman, sinaunang sining at panitikan ng kalinangang Batanggenyo, ngunit may isang kamag-anak na nakabanggit sa akin minsan na ang aking Mamay at Lola Rosa ay mga batikang mananayaw ng subli, na marami kaming kamag-anak sa Aplaya, isang sityo sa Bauan malapit sa dagat, na mga bantog na manunubli at naitampok pa nga sa aklat ni Linette Mirano tungkol sa katutubong sayaw na ito ng Batangas. Sa pagkukuwento ng aking ama pagkalabas niya sa ospital, kay rami kong natutuhan tungkol sa Mamay na labis kong ikinatuwa, at sa aking pusoy lalo ko siyang ipinagmalaki at sumumpa akong susulatin ko ang kanyang buhayang buhay ng isang karaniwang magbubukid na maraming alam, ayon sa Itayupang mabasa ng kanyang mga kababayan, at lalo na ng mga Filipinong may pagpapahalaga sa mga sinaunang sining at kaalaman ng ating bayan. Ayon sa payak na salaysay ng aking ama, bihasang-bihasa ang Mamay sa paglala ng napakaraming uri ng buslo o basket, at lahat na yata ng uri ng talit lubid na ginagamit sa bahay o sa komersiyo. Sa buong Cupang, at maging sa

207

mga kanugnog-nayon na inabot ng kanyang mga likha, nakilala siya bilang isang dalubhasang manghahabi ng buslo mula sa kawayan at tagalubid ng panali mula sa buli. Nakagagawa siya ng balaong, isang metro ang taas, limang talampakan ang lapad, na ginagawang imbakan ng palay, yari mula sa mga biyas ng kawayang iisang milimetro ang nipis; ng baluyot, kawangis ng balaong ngunit yari sa malambot na buri kayat maaaring itupi; ng takuyan, isang talampakang parisukat sa sahig nito, at papakipot sa bunganga, magkabilay nilalagyan ng tayngang tuhugan ng taling pansabit o pansinturon sa baywang, at naglululan ng mga suloy ng palay na inani sa bukid; ng bilao, ang pamilyar na bilugang mababaw na tahipan ng giniikan o pilian ng bigas, na binubuo ng napakasinsing mga hiwas ng kinayas na kawayan; at ng bitsay, kamukha ng bilao ngunit di gaanong masinsin at mayroon pa ngang maliliit na butas o pagitan upang salain ang pinakamaliliit na ipa upang gawing pakain sa baboy. Sa paglulubid naman ng panali, sinasabing siya ang pinakasanay sa bahaging iyon ng Batangas. Mula sa pagkikinis ng mahahabang hiblat pilas ng buli hanggang sa pagtitirintas at pagsusugpong-sugpong ng mga ito sa kahit anong habang naisin niya, mula sa ilang metrong panghila ng kalmot, suyod, at araro at pang-igib sa balon, hanggang sa mahahabang ahasrolyong maaaring gamitin sa barko, mula sa mga payat na leteng na panali hanggang sa matatabang lubid. Nagugulat ang makakita, salaysay ni Itay kapag maganangmagana siyang magkuwento, kung paanong ang iyong Mamay ay nakakagawa ng isang matibay na lubid na 30 metro ang haba, mula sa mga hibla ng tigalawang-metrong buli, at naalaman ko rin kung paano niya ginagawaang sekretoy nasa maingat na pagdudugtongdugtong, pagbubuhol-buhol, at pagtitirintas ng maraming hibla hanggang kumapal nang kumapal at humaba nang humaba. Nakakaukit rin ang Mamay ng araro mula sa matigas na kahoy,

208

E DGAR B. M ARANAN

at nakakagagawa siya ng suyod at kalmot gamit ang matatabang taywanak na kawayan, na ang malalaking tusok ay sapat ang tigas upang basagin ang lupa sa panimula ng paglilinang. Sasandali rin niyang nalilikha ang payak na yatab na pamutol ng uhay sa panahon ng anihan. At pinakamahirap sa lahat, maestro karpintero din pala ang Mamay, na mag-isang nakakabuo ng isang maliit na kubo: siya na ang naghuhukay ng tindigan ng haliging yari sa matandang puno, siya na rin ang namumutol ng kawayang gagawing mga barakilan at suporta sa loob ng bahay, o babasag sa mga sariwang kawayang kapag napitpit ay maaari nang maging paladindingan, at siya na rin ang nangunguha at naglalapat ng mga dahong nipa sa balangkas ng bubong, upang pagkatapos ay kanyang lilibiran ang bawat hugpungan sa pamamagitan ng maninipis na taling kawayan, sa halip na gumamit ng pako o alambre, sapagkat siyay isang maestro di lamang ng pagkakarpintero kundi pati na rin ng masinop na paggamit ng kalikasan. Kung gugustuhin niya, nagkaroon sana ang Mamay mo ng kaunting ipon, kung sumingil lamang siya nang husto sa mga pagawa sa kanyang mga buslo at panali at iba pang gamit. Alay hindi! Madalas ay di siya nasingil, namimigay na lamang, gayong pagkalaking hirap at panahon ang kanyang iniukol sa kanyang trabaho. Kung tatanggap man ng bayad ay kakaunting sentimos lamang, kahit na para doon sa pinakamasinsing buslo na pambihira ang lambot at pino. Kapag walang pambayad ang nangangailan, hindi na nasingil, at kapag may bahay na kailangang itayo, siya pa ang boluntaryong natulong Lalo na noong panahon ng digmaan at hirap sa pera ang tao, ang isang pinagkakitaan nang kaunti ng Mamay ay ang pamumutol ng mahusay na klaseng kawayan, na babayaran sa kanya ng piso o uno otsenta. Puputulin niya ang mga ito, mga lima hanggang sampung metro ang haba, at ang mga ito naman ay bubuhatin ng Itay at ng kanyang mga kasamahantig-iisa sa balikat ang bawat isaat magsisimula

209

silang maglakad sa madaling-araw patungong nayon ng Buli malapit sa Lemery at Taal, at maglalakad pabalik sa Cupang nang maginhawa nat wala nang sunong na mabigat na kawayan. Isusubi o ibabayad sa Mamay ang kanilang napagbilhan, kukuha lamang ng kaunti para sa kanilang sarili. Ang nagisnan kong Mamay ay hindi isang matikas na maestro karpintero, kundi isang tahimik, hukot, malaki-ang-tayngang parang "bukas na pinto ng kotse," ang mga paay parang dalawang malaking ulo ng pinitpit na luyang natuyuan na ng putik, may kung anu-anong butlig sa magagaspang na kamay, kulay-abo ang matang anakiy laging nagmumuta, tinutubuan ng buhok sa bungad ng taynga at sa butas ng ilong na laging mamasa-masa, nakatayo ang ubaning buhok sa patulis na ulong maraming nunal at pekas, at higit sa lahat, laging magiliw sa akin at sa lahat ng apo, tila hindi nauupo upang magpahinga kundi kilos nang kilos at gawa nang gawa gayong bahagya nang mailakad ang mahuhuna nang tuhod, na luha ng galak ang salubong sa amin pagbaba namin ng dyip na galing Muzon sa pagsisimula ng aming bakasyon, at luluha uli nang mas masagana sa sandali ng aming pamamaalam upang magbilang na naman ng isang taon bago uli magkita-kita. 6. Lagim, laro, at ligaya

Noong bata pay nakilala ako sa pagiging matalino sa kabila ng Ito ang katawagang Batanggenyo para sa isang taong utalnag-

aking pagiging atat. uulit-ulit ng mga katagang bago mabigkas ay paghihirapan munang maibubulalas, kasabay ng hirp na paghinga at pananakit ng dibdib, isang kondisyong medikal na umanoy may malalim na sikolohikal na dahilan, at sa isang may ganitong kapansanan, maaari itong pag-ugatan ng inseguridad, pagkamahiyain, pagkatiwalag sa kapwa, at kawalan ng ambisyon at katuparan sa buhay. Mukhang pinalad akong mapaiba

210

E DGAR B. M ARANAN

sa mga kapwa ko at-at. Mula kindergarten hanggang hay-iskul, bahagi na ng aking pangaraw-araw na buhay ang pagiging utal, ngunit hindi naman ito naging balakid upang ako ang manguna sa aking mga kaklase. Hindi ko alam ang eksaktong petsa na nawala ang aking pag-aat-at, at kung ano ang kagyat na dahilan, ngunit nawala ito isang araw noong akoy nasa ikatlo o ikapat na taon ng hay-iskul. Ngunit habang akoy utal, laking sindak ang inaabot ko tuwing uuwi ako ng Cupang kapag bakasyon, sapagkat nag-aantay na ang aking mga palabirong pinsan upang akoy kaladkarin sa bahay na kinatakutan ko nang lubos, na parang bahay yaon ng isang mangkukulam. "Halika, Boy (ang aking palayaw), at pakakagatin ka namin sa puki Mas malupit iyon kaysa sa pagtatago ng aking piniritong itlog sa ilalim ni Ka Ily, para mawala yang pag-aat-at mo!" ng dulang. Hatak ako sa magkabilang kamay, buong pagkaseryosong kakaladkarin ako nang ilang hakbang patungo sa bahay na yaon na buti na lamang at kahit minsay di ko na nasilayan, pagkat bibitawan na ako sa sandaling magngangalngal na ako. Isang posibleng maagang dahilan ito ng sakit sa pusong gugupo sa akin paglipas pa ng maraming taon, kung kayat hindi katawa-tawa ang ginagawa sa akin. Bale bay ni hindi nawala ang pagkautal ko sa takotuubra lamang ang ganitong biro sa isang sinisinokat baka nga lalo pang lumala. Sa aking imahinasyon, isa siyang kulubot at huklubang salamangkerang kapalit ng pagkagat sa kanyang birtud ay mapapawi kapagdaka ang aking kapansanan. Hindi na naipaliwanag sa akin ng aking mga pinsan kung bakit mawawala ang aking pag-aat-at sakalit kumagat akosa kanilang pakana. Matay kong isipin pagkaraan ng bawat insidente ng pagkaladkad, kay raming maririkit na mutya sa nayonbakit kay Ka Ily pa ako kakagat? Kung sabagay, sino naman kaya sa kanila ang papayag, kahit kay raming nakatatandang dalaga o dalagita ang

211

madalas na magbiro sa bantog na batang matalino, Aantayin ko ang paglaki mo! na makapagpapaumid naman ng aking dila, at ikaaantig ng isang mahiwagang damdamin sa bata kong katawan at kaluluwa? Para sa isang batang lungsod na nagbabakasyon sa nayon, ang pagdumi ay isang balakid na kailangang harapin sa bawat araw na magdaan. Para sa isang tagalungsod na tulad ko, isang bakasyonistang dumadalaw sa nayong sinilangan, ang pananalikod lamang ang problemang nakaharap ko. Madilim ang looban na kinaroroonan ng kubeta. Apat ang dingding nitong walang bubong, at giba ang pintuan, kayat malayang makapapasok ang anumang hayop na maaaring maligaw at maakit sa pag-iri ng nahihintakutang bata. Pinapayagan akong maglatag ng lumang diyaryo sa mas maliwanag na bahagi ng looban malapit sa bahay, ngunit tanaw naman ng sinumang mamimintanang kapitbahay, ng maglalakad o magagawi sa looban, at isa pay noong buhay pa ito, laging nakabantay ang askal-nayong si Spot, hihingal-hingal, nakalawit ang dila at handang sakmalin ang iyong tumpok bago ka pa man makapagpunas ng puwit. Kayat napilitan akong tumalungko sa ibabaw ng madilim, malalim, mabahong hukay, nakatalungko sa dalawang pirasong kahoy na mukhang mahuna na, kahit pa man suportado ng mga pahalang na kawayang lumulundo kapag tinutuntungan. Kapag akoy nakaupo na roon, kakaba-kaba akong titingala sa punong nakayungyong, hintakot na baka yaong napabalitang sawa na nananahan doon ay biglang lumawit o lumaglag upang pumulupot sa akin, at titingin din ako sa labas upang bantayan ang biglang pagsulpot ng bayawak na namumutiktik sa kawayanan at madalas ay bumababa upang manila ng manok, at pagtingin ko naman sa paranggabing hukay sa ilalim ko ay mapapangiwi ako pagkakita sa maliliit, mapuputi, matatabang nagkislot-kislutang bulating nagpipilit lumabas at makatapak ng lupa, samantalang naroon ding naghahagaran,

212

E DGAR B. M ARANAN

lalapit-lalayo, ang mapupulang hantik na anumang sandaliy maaaring umakyat sa aking paa, binti, at buong katawan, at higit sa lahat, higit sa lahat! ano kayat sa wakas ay bumigay ang mahunang tuntungan at akoy bumulusok sa dilim at lagim, sa balahot baho, sa isang kapalarang wika ngay simpait at simpakla ng kamatayan? Ay, buti pang malunod sa pusod ng dagat! Pagbuhos na ng mga unang ulan ng Abril at Mayo, kara-karakang maghuhubad kaming mga bata at tatakbo sa ulanan, di alintana ang tilamsik ng kidlat at dagundong ng kulog, sasamyuin ang singaw ng lupa at aspaltong binasa ng dagling pagdilig ng mga ulap, panakbuhan sa looban at damuhan, hanggang sa kalsada (bihirang-bihira pa noon ang mga sasakyan), o kayay aakyat sa punong bayabas upang matuluan naman ng ulan na lumalandas sa mga dahon at sanga, at kapag puno na sa tubig na galing sa alulod ang aserong dram na imbakan ng ulan, aakyatin ko ito upang kunway nasa ilog o aplaya ako, at lalangoy paikot kasama ang milyong mga kiti-kiti na binulabog ng ulan at paslit, mapapasigaw muna sa biglang lukob ng lamig bago magpakasarap sa paglubog at pagsinghap, at nasa gayong kasiyahan ako nang sa dudungaw ang Tiya Diday upang akoy sawayin at sigawan at balaan ng parusa kapag di ako umahon kaagad sa aking lubluban. Namumutol kami ng mga sanga ng matigas na kakawati upang gawing tirador, ngunit kailanman ay di ko natutuhanpalibhasay di naman ito ang aking nakamulatan--na magpalaglag ng ibon, tuko, at anumang nilalang na nasa hangin, lupa o tubig, at nasiyahan na lamang ako na asintahin ang mga kawayan o mga bungang-kahoy sa looban at parang. Pinanood ko na lamang ang aking mga kababata sa husay nilang manudla at kumitil ng mumunting bagay sa kalikasan, palibhasay walang ibang libangan sa buhay, lunan at panahong kanilang nagisnan. Gayunman ay wala kaming ipinagkaiba kapag namamasyal na sa

213

linang at lumulusong kami sa madidilim na agbangmga malalim, pabulusok na landas na nagtatapos sa mga luma at natuyuang daluyan ng matandang sapa o ilog, nayuyungyungan at nabububungan ng dawag at punong halos ay di mapasok ng araw, at sa kabila namay matarik, paakyat na landas na pabalik sa init at liwanag ng parang. Mula umaga hanggang hapon, gagalugarin namin ang sukal at palanas, aakyatin ang mga puno ng mangga, duhat, at sinigwelas, at pag-uwiy maghahanap ng minindal na suman, maruya, o nilupak. Kapag dapithapon, maglalakad kaming pailaya o paibaba, sisinsay o dadaan sa bahay ng mga kamag-anak at kakilala, iilag sa mga kabag o mga paniking maliliit na mula pa sa malalayong bundok, at paglatag ng gabi, kapag napagod na sa maghapong paglalarot paghahabulan, mahihiga kami sa mainit-init pang aspalto ng makitid na haywey na wala nang dumadaang sasakyan, at kung hindi ang buwan na makinang na pilak sa kanyang kabilugan ay mga bulalakaw na matuling gumuguhit sa pusikit na dilim ng kalawakan at ang mga bituing ibat iba ang laki at kinang ang pinagpipistahan ng aming mata, habang palitan kami ng mga kuwentong may kinalaman sa aming mga pakikipagsapalaran sa kararaang araw, o mga plano sa buhay pagdating na ng pasukan. Sa paghihiwa-hiwalay naming magkakalaro, uuwi na ako sa aming bahay upang kumain ng hapunan, o kung nakakain na bago maglaro ay maghahanda na sa pagtulog, ngunit bago itoy makikinig muna sa mga kuwentong isasalaysay ng mga nakatatandang pinsan o tiyuhin at tiyahin. Noong panahong nasa pinakalumang bahay pa kamibandang dekada 50 pa at hindi pa nababago ang bahay naming yari sa pawid at kawayankaming magkakapatid at mga batang magpipinsan ay nakaupo sa kawayang sahig sa gitna ng kabahayang naiilawan lamang ng mumunting gasera o tinghoy, at habang nakikinig kami sa mga kuwento ng kapre, tikbalang at tiyanak na naglipana sa mundo pagkagat ng dilim, doon sa looban at sa mga parang na di

214

E DGAR B. M ARANAN

sakop ng kabihasnan, ang maliliit naming katawan ay nagiging mga dambuhalang aninong gumagalaw sa dingding ng bahay, na lalong nagpapatingkad sa kilabot na umaaligid sa amin, hanggang magsawa sa pagkukuwento ang matatanda at ang lahat ay abutan na ng antok, maliban sa tinalaban ng matinding takot. Sa nakatutustang init ng tag-araw at banas ng panahon tuwing Abril at Mayo sa Cupang, mayroon kaming maaasahang pampalamigang sorbetes ng Mamay Bals, pinsan ng aking Mamay, na matiyagang nagtutulak ng kanyang karitong may lamang isa o dalawang garapinyera ng malambot na sorbetes na kanyang ginawa sa silong ng kanyang bahay sa ilaya. Kung minsay dalawang lasa ang lako niyang sorbetes, banila at buko, at sa halagang singko o diyes sentimos ay puno na ang tagayan, sartin o baso, at kapag gusto mong bumulos ay bibigyan ka ng dagdag na halos ay puno uli, kayat napamahal siya sa mga paslit ng Cupang, sa buong buhay ng paglalako niya ng sorbetes na sinlambot ng kanyang puso, at kahit maraming taon na siyang namamayapa, kaming mga bata noon ay hinding-hindi makalilimot hanggang sa aming pagtanda, maging hanggang sa aming pagyao, sa kanyang kabaitan, sa kanyang masayahing tinig, at sa kanyang masarap at pagkamuramurang sorbetes na hindi na niya iniyaman kahit kailan. Hanggang ngayoy nababanggit pa rin ang kanyang pangalan sa bawat usapan tungkol sa nakalipas na panahon sa Cupang, at ang pangalan niya, sa wari ko, ay halos kasimbanal ng mga pangalan ng mga santong patnubay sa buhay ng taganayon. Sa ganang akin, baka nga higit pa siya sa santo, pagkat tuwirang nakatulong at nakapagpaginhawa ang kanyang sorbetes sa mga banas at alumpihit na kaluluwa, sa gitna ng kahirapan at kapayakan ng buhay sa aking nayon.

215

7. Isang kasalan

Noong pistaymsa pagitan ng pananakop ng Amerikano

at paglusob ng Hapon sa kaawa-awang Pilipinasmay isang Batanggenyong taga-Cupang na nag-ahente ng tabako sa Maynila. Sa kanyang paglilibot sa mga bayan-bayang nakapaligid sa punonglungsod, nakarating siya sa Malabon, isang bayan sa probinsiya ng noon ay Morong na di-kalaunan ay magiging Rizal, at doon niya nakilala, niligawan at pinakasalan ang isang dalagang naakit sa kanyang pagkamestisuhin at pagkamagalang. Ang mag-asawang Florencio at Fausta ay biniyayaan ng anim na anak, apat na babae at dalawang lalaki. Sa kasamaang palad, maagang binawian ng buhay ang dalawang pinakamatanda na kapwa babae. Nang pumanaw silay kasisimula pa lamang ng giyera sa Pilipinas. Nagpasiya ang mag-asawang ilikas ang pamilya mula sa Kamaynilaan at iuwi muna sa lupa ni Florencio sa Cupang, sa isang liblib na sulok ng parang na kung tawagin ay komun, sapagkat hati-hati roon ang magkakaanak na kung di nagsasaka ng palay ay nagtatanim ng gulay. Kinailangang huminto sa pag-aaral ang kanilang mga anak, at naghanap na lamang sila ng kung anumang ikabubuhay sa probinsiya. Sa tagal ng hindi pagkakatira ng lalaki sa kanyang lupa upang maglako ng tabako sa Maynila, naging masukal iyon, nagtabal ang talahib at tinubuan na ng maraming kawayan, talahib at dawag ang bahaging maaaring pagtamnan ng palay o ng gulay, kayat mahabang panahon din ang kanyang ginugol sa paghahawan ng sukal at pagpatay sa nagkalat nilang mga ugat upang mapakinabangan ang lupa. Mag-isa niyang hinawan at binungkal ang halos ay may isang ektaryang taniman, at di naglaon ay nagsimula na siyang makaramdam ng matinding pananakit ng dibdib. Ilang buwan niyang di ininda ang kirot, hanggang isang araw ay matimbuwang na lamang siya at mawalan ng malay. Di nagtagal at napugto na rin ang kanyang

216

E DGAR B. M ARANAN

hininga. Ang mga anak na nakatikim ng ilang buwan sa bago nilang paaralang elementarya ay napilitang huminto na naman sa pag-aaral, at sa murang gulang ay natutong maging mga mananahi at manlililip. Tumanggap sila ng patrabaho mula sa mga taga-Cupang, na sumadya pa sa kanilang liblib na tahanan sa parang para lamang magpatahi. Ang pinakamatandang anak na babae ng Fausta, na katutuntong lamang sa gulang na labing-anim, ay nakaakit ng maraming manliligaw na binatat binatilyo mula sa nayon at poblasyon, kabilang na ang aking magiging ama. Sa lahat ng mga nanligaw sa aking ina, ang aking ama ang tunay niyang nakapalagayang-loob, palibhasay kapwa sila mahilig sa mga pinakausong kanta noong panahong iyon. Para nga daw hindi panliligaw ang nangyari, sapagkat sa maghapong magkasama sila kapag dumadalaw ang Itay ay magasin ng Song Hits ang kanilang pinagsasaluhan. Nakatunog naman ang ibang mga manliligaw na mukhang ang Itay na ang napipisil ng dalagang nilalangit ng marami. Maliban sa isang sanggano at sabungerong ang pangalan ay Lucio. Barako daw ito at laging may dalang balisong, ngunit hindi siya inurungan ng Itay nang silay magpandali sa wakas, at lalo pang tumingkad ang pagtingin ng dalaga sa kanya nang siyay masugatan ng patalim. Sa madaling salita, pinagbawalan nang magpakita ng kahit anino ang sangganong manliligaw, at tuluyan nang nagkaibigan ang aking magiging mga magulang. Habang naglalagablab ang digmaan sa buong Pilipinas, sa isang payapang sulok ng Batangas ay matapat na nanilbihan ang matagumpay na manliligaw sa pamilya ng kanyang napusuan, at ilang buwan pagkatapos ng digmaantalunan na ang mga Hapones na kay raming pinatay sa Batangas, at nakabalik na ang mga Amerikanong nagbigay pa ng trabaho sa aking amaikinasal ang dalagat binatang pinagbuklod ng awit, sa lumang simbahan ng Bauan. Makaraan pa ang isang taon ay

217

lumitaw ako sa sangmaliwanago sa kadiliman ng daigdig, sapagkat madaling-araw pa nga noonat sa susunod pang mga taon at dekada ay babalik-balikan ko ang nayong iyon na sinilangan ng aking mga ninuno. Ang maliligayang sandali ng aking kabataan ay hahanap-hanapin ko kahit hanggang doon sa ibayong-dagat na pinagtapunan ko sa aking sarili, hinahanap-hanap ko pa rin ngayong akoy nakapagbalik-bayan na, at alam kong hanggang sa aking pagtanda at pagdadapithapon ay pagbubuntunang-hininga at haharapin ko pa rin ang mainit na ulan, ang samyo ng nabasang lupa at damo, ang halimuyak ng mga uhay ng palay, ang mga mabituing gabi ng aking sintang nayong sinilangan, at kahit kailan ay hindi na mawawalay sa aking gunita ang mga titig at himig ng isang awiting madalas ko noong marinig sa aking inang mahal sa aming payak na kubo sa ilalim ng punong mangga, Bulalakaw, hayun, biglang kislap, bigla ring nawala, ayoko nga ng ganyang liwanag.

218

C ARLA M. P ACIS

Carla M. Pacis

Amelia Lapea-Bonifacio:
Teacher, Artist, and Humanitarian

first met Professor Emeritus Amelia Lapea-Bonifacio at the University of the Philippines (UP) Writers Workshop in 1995 in Baguio of which she happened to be serving as Director. I had just

resigned from my job at a multinational institution where I had been working for many years and was the oldest participant among about twenty students from several universities in the Philippines. It was the second of only two workshops that focused on childrens literature since the workshops began with the creation of the Creative Writing Center in 1986 by Ma'am Amel, together with National Artist Francisco Arcellana and poet Alejandrino G. Hufana. This particular workshop was special in that Maam Amel or MamBo, as she is fondly called by students and colleagues alike, had invited a group of illustrators

219

Tita Amel and her family.

to illustrate our stories. It also turned out to be her last workshop as director of the Creative Writing Center as she was retiring after thirty-six years of teaching at the University. Retirement, however, couldnt have been further from the truth as Amel was promptly named University Professor Emeritus by the UP Board of Regents and appointed to the Board of Advisers of the present Institute of Creative Writing.

220

C ARLA M. P ACIS

Throughout her professional career, Amel remained a loving wife to

Manuel, to whom she has been married for fifty years; a proud mother to only child Amihan and her husband Raymund Ramolete, and doting grandmother to grandchildren Aina Ysabel and J. Rodolfo Manuel. But what ultimately became the cornerstone of Amels lifes work was founding and managing Teatrong Mulat, a childrens theatre troupe for which she would write an impressive body of work of childrens stories and plays. What struck me most about Amel was the twinkle in her eye whenever she would look up over her eyeglasses to look at you. One expected magic to happen at any moment. To me, she was the perfect director to conduct a workshop on childrens literature. Figuratively and literally, she was Lola Basyang come to life. Amels grandmotherly mien, in contrast to the intimidating and sometimes humorless demeanors of the panelists, set most of us at ease and allowed for the workshops to proceed without much drama. A year after the 1995 Writers Workshop, I enrolled in the MA program in Creative Writing in UP and Amel became one of my teachers. Soon after, I was invited to teach and consequently became a fellow at the same Institute of Creative Writing that Amel had founded. At each meeting, I would plant a kiss on Amels cheek in the same way I would my mother. After all, I considered her to be one of my literary mothers, as did many others. An additional treat at this workshop was a puppet show staged by no less than Amels own Teatrong Mulat. Workshop fellows and panelists alike were treated to the puppet play Ang Paghuhukom, a humorous but cautionary folktale common to many Asian countries. In the tradition of the bunraku puppets of Japan, masked puppeteers dressed in black expertly manipulated the wooden puppets like the silly Monkey King, the largest of the puppets and the small but annoying fly in sight of the audience. Puppet costumes were reminiscent of costumes worn by

221

Muslim royalty in Mindanao or Malaysia. However, the dialogue was purely in Filipino. For many of us, this was the first time we had seen such a puppet show. While puppetry is not a Filipino art form, it is for most Asian countries like Indonesia, Malaysia, Thailand, Cambodia, and Vietnam. Amel had successfully fused Asian puppetry, literature, theatre, and culture into her plays and performances and in so doing created our very own Philippine puppet tradition. Amels attraction to the puppet theatre was sparked by an ASPAC Fellowship to observe traditional theatre in Japan in 1973. There was a big celebration of Monzaemon Chikamatsus puppet theatre called bunraku at the National Theatre in Tokyo, she recalled. I joined busloads of schoolchildren but was invited to sit in the directors glassed-in third floor booth where I could observe everything, foremost of which was the dancelike movement of the big puppets within the grasp of sometimes as many as three puppeteers whose coordination in moving the puppets was simply amazing. As each of Chikamatsus old plays unravelled before my astonished eyes, sometimes misty with tears, I fell completely and hopelessly in love with the most elegant puppet theatre in the whole world and I secretly promised myself that I would bring this beautiful theatre to our country for the Filipino children to enjoy. We all know what it means to fall completely and hopelessly in love. And in Amels case, this was a love that was destined to last. After the ASPAC Fellowship, Amel applied and received the Ford Foundation Fellowship that allowed her to observe the traditional theatres of Southeast Asia, in particular, the wayang golek and wayang kulit theatres of Indonesia, Malaysia, and Thailand and the street operas of Singapore. Another fellowship from the Toyota Foundation allowed Amel to attend an international childrens theatre festival and observe childrens theatre all over the world. As she immersed herself in all these opportunities, she remembers, I was making plans as a playwright,

222

C ARLA M. P ACIS

Tita Amel has synthesized the rich puppet traditions of Asia.

writing my plays for my own childrens theatre. Amels first play for children was a full length musical titled Abadeja, Ang Ating Sinderela, with music by composer Felipe de Leon Jr. and puppets by Rafael del Casals. Amel herself made the costumes and wigs, her first attempt as a designer. She chose from among the many different influences from Asian puppet theatre to cast and mold her first production and never looked back. For Amel, the Western puppet theatre as exemplified in, for example, Sesame Street, was never an option. She could not imagine herself working with rag dolls and soft puppets after all the beautiful Eastern theatre she had observed. Even as her influences are Asian, there is no mistaking that her plays are quintessentially Filipino. She says, My stories are gentle and humorously Filipino, the music Filipino, the puppets look Filipino. In fact, Amel invented the basic structure for the Filipino puppeta triangular body with the traditional soft strings for arms and leg connections. Since Abadeja, she has produced dozens of plays, each one

223

propagating the literature and theatre forms of Asia and Philippines. She has successfully synthesized the myriad and rich puppet traditions of the region towards a form that is contemporary and Asian. With Teatrong Mulat, Amel had found a way to connect us to our Asian neighbors and to her first lovethe theatre. Amel grew up in a prewar Binondo that was bustling and vibrant, where vaudeville stages, opera theatres, and movie houses flourished. Her neighborhood was populated by artistsa painter who was trained by Fabian dela Rosa, a comedian, and a family of musicians who blocked off their street during weekends so they could practice their band playing and baton twirling, providing the neighborhood children with free entertainment. On some afternoons, her mother would close their store early so the family could catch a vaudeville show or a serial movie. Her mother was an avid fan of zarzuelas; as a child, she would wait patiently by the door of the old Opera House for couples without children. As soon as one passed by, she would hold on lightly to the ladys saya until she was in the theatre and had found a seat. Her father, on the other hand, had a gift for storytelling. He would sit in the center of a mat, with Amel and her siblings on each side of him eagerly awaiting his story for the day. He would begin the storytelling sessions by extending both his arms across his chest and say, I picked a string, this long, and then he would hug all his children and bring them down with him as he lay down. The first story of the night would then begin. Her father would also bring Amel and her siblings to the open field on Magdalena Street to watch the senaculo or the poetical jousts where Amel eagerly lapped up all of the beautiful, florid words and the spectacle of it all. Growing up in such a richly creative milieu, how could Amel not have become anything but an artist? It was in a similar milieu that her child Amihan grew up in and the same one Amel continues to provide for her grandchildren Aina Ysabel and J. Rodolfo

224

C ARLA M. P ACIS

Manuel, who have been training and performing as puppeteers in Teatrong Mulat. With the breakout of World War II, all schools were closed and the young Amel was free to do as she pleased. She spent her time reading dime novels and the complete plays of William Shakespeare. I used to spend my time writing the family news on an old rickety typewriter and filling our sidewalk with chalk drawings. When we evacuated to Bulacan, I discovered a rich store of clay inside our L-shaped air raid shelter and started molding heads of people. It was also in Bulacan where a cousin, who owned a dress shop, taught me how to cut and sew. Little did I know that all these were preparations for a life of writing and designing for theatre. And a life that revolved around the theatre it was. It began with set design. As a student at the Arellano North High School, she designed and executed her first set for the play The Romancers. Later, at the University of the Philippines, where she majored in English, she designed sets for small university productions like Virginia Morenos Glass Altar and a fraternity jazz concert. Her big break came when she was tasked to design the sets for the International Dance Festival at the University Theater that would require several set designs and changes for the huge stage. For this work, she was awarded a Fulbright Smith Mundt scholarship to the University of Wisconsin in Madison in 1956, where she enrolled in an MA in Theater Arts. At the University of Wisconsin, Amel was introduced and exposed to a larger world of art and theatre that provided inspiration for her very first two playsSepang Loca written in 1957 and Rooms in 1958 which were subsequently published in the US. Both plays won prize money and more importantly, were premiered at the UW Play Circle. She was additionally commissioned to design the sets for Sepang Loca. It was, she recalls, an unbelievable beginning of my new life in theatre and I have not slackened my pace

225

in my work as a playwright-designer especially when I discovered childrens theatre. Childrens theatre is unique in that, according to Amel, it is a gloriously, happy stage. One who hopes to work in childrens theatre must remember that the child must be taught about love and joy, about life and continuity, otherwise, you can just go up there and tell them life is drab and worth nothing at all like what writers of horror and murder films and theatre are doing. As a playwright for children, you must be a painter with a palette of bright colors or a composer with music sheets of happy notes. Amels puppet troupe has traveled the world, showcasingnot only Philippinebut Asian culture as well. But it is not only culture that her puppets bring but also healing and renewal. That glorious, happy stage has been setup in many different and unlikely venuesauditoriums, classrooms, libraries, plazasany place where Teatrong Mulat could set up a stage and children were present. But the most noteworthy of all were the thirty sites around the area affected by the explosion of Mt. Pinatubo that covered several provinces in ash and lahar and forced the evacuation of thousands of people including Aetas to evacuation centers. Amels puppets cheered displaced children and brought hope to thousands in the areas affected by the eruption. According to Amel, The Mt. Pinatubo experience is the summit of Teatrong Mulats theatre performances not only because of its extent and expanse but because it tried to reach thousands of children who refused to talk and laugh after the awful, traumatic experience of dark days and nights during and after the eruption. Upon the request of a fellow puppeteer, Malou Patalijug from the UP College of Medicine, acting upon a request from the Department of Psychiatry to bring the puppets to break the trauma, Amelss determined band of puppeteers drove through damaged roads in their sturdy and dependable Mulat Urvan. They waded in shallow rivers under broken bridges and slept

226

C ARLA M. P ACIS

in partially destroyed hospitals. They were guided by eager and helpful doctors to the white ash-covered ground which became their stage. Amel recalls, Children came in the hundreds, sat in front of our stage and gradually, as the puppeteers moved the puppets and I told the story, what we were praying for came truethe children were talking and laughing! After the performances, some told us about their frightening experiences. As we drove away from each site, the children ran after us shouting, Come back again, please! This is truly a demonstration of the power of storytelling to transform and to bring the audience to an awareness. Her puppet troupe is after all called Teatrong Mulat and according to Amel, Our mission was to open the eyes of children to many things, art and culture of Asia. Amel is also, without a doubt, the fairy godmother of modern Philippine childrens literature. It was through her foresight, persistence, and insistence that this type of literature was first offered as a subject in both the undergraduate and graduate levels at the University of the Philippines, the only university in the Philippines to do so, thus allowing a new breed of writers for children to be nurtured and discovered. Amel says, I considered it a necessity if we are to develop our book publication industry, which logically should begin with childrens books. All I wanted was to attract young writers who wrote in English and Filipino and who were willing to devote their talent and time to writing for children. Amels work and passion for the puppet theatre has been recognized both here and abroad. Dr. Krishen Jit, professor, director, and theater critic from the University of Malay in Malaysia has dubbed her the Grande Dame of Southeast Asian Childrens Theatre and has this to say of Amel: She is one of the few Southeast Asian theatre practicioners who has transcended what I would call the age syndrome. Professor Bonifacio has never laid down her burden in theatre, and she must

227

therefore be viewed as a shining example of a completely committed theatre person dedicated to excellence and innovation. UP Professor Emeritus of Drama and director Tony Mabesa adds: Awesome is her passion, dedication, energy and creativity in the realm of puppet theatre. In the ephemeral world of the theatrewe are blessed to have in our midst . . . this dazzling artist of the theatre. I have been personally blessed to be able to consider Maam Amel as one of my mentors. With this essay, I pay tribute to a great teacher and artist. Bravo, Maam Amel, Bravo!

228

V LADIMEIR B. G ONZALES

Vladimeir B. Gonzales

(Un)dead Writing: Isa na Namang Taon ng Pagsusulat

umasok ang 2009 nang may kaakibat na ilang paghihingalo. Paghihingalo ng isang matagal nang naghihingalong sistema ng burukrasyathe Great Book Blockade of 2009 ayon sa

sanaysay ni Robert Hemley, isang manunulat para sa McSweeneys at

personal na nakaranas nitong pagpataw ng tax sa mga imported na libro sa Pilipinas. Paghihingalo ng kritisismohindi na nga papunta sa death kundi sa dearth para sa iba, kung babasahin ang mga online exchangena nagpakitang-anyo sa pamamagitan ng serye ng mga artikulong umiikot sa review ni Adam David ng librong Ilustrado ni Miguel Syjuco, para sa Philippines Free Press. Posibleng pinakamaingay na paghihingalo, posible rin namang hindi, ay ang tinawag na Kamatayan ng Pambansang Alagad ng Sining, ang

229

patuloy na pagpapakita raw ng pang-aabuso sa kapangyarihan ni Gloria Macapagal Arroyo sa pamamagitan ng hindi lamang pagdaragdag ng mga pangalan sa listahan ng gawad, kundi ng paglalaglag sa pangalan ng kandidatong nairekomenda na ng Committee on the National Arist ng National Commission for Culture and the Arts. Itoy mga kuwento ng pakikipagsapalarang naglalaro sa mga harang ng diskursot tsismis, mga pakikipagsapalarang napagkasunduan nang itigil, ipinagpapatuloy sa ibang anyo, o namatay na sa alaala dahil sa maraming dahilan. Nakausad na si David mula sa pagsusulat para sa Free Press, at nakapagsulat na ng panibagong serye ng panayam kay Miguel Syjuco (bukod sa mga panibagong serye ng kuwentot kritisismo) sa ibang publikasyon. Ipinaalis ni Arroyo ang dagdag na buwis para sa mga imported na libroposibleng isa sa mga kapiranggot na magandang ambag ng kanyang termino sa sining at panitikan (na bahagi rin naman ng kanyang trabaho bilang pangulo, kung bubusisiin); natabunan na ng iba pang mga kaso ng midnight appointment at kung ano-ano pang paglabag sa karapatang-pantao at pang-aabuso sa kapangyarihan ang init ng isyu tungkol sa Pambansang Alagad ng Sining. At sa gitna ng lahat ng ito, may malaking posibilidad na ang lahat ng tunggaliang itoy mga munting tunggalian, mga kuwentong magdudulot ng napakaliit na antas ng kilig sa gunita, hindi katulad halimbawa ng mga libro ni Stephanie Meyer, ang kanyang mga nobelang may mga magandat guwapong bampira, at hindi lang basta bampira, doktor na bampira pa. Ang aklat na kung tutuusin ay ang posibleng pasimuno ng panawagan sa dagdag na bayad sa mga inaangkat na libro sa Pilipinas. Baka nga usapin ng tamang anggulo, ng tamang pagsisiyasat, ang lahat ng pag-usbong at pagkawala ng buhay sa minsan ay parang prestihiyoso, minsan ay parang walang kakuwenta-kuwentang mundo

230

V LADIMEIR B. G ONZALES

ng Panitikan ng Pilipinas. Mga bagong dugo sa pagkitil ng ilang nakasanayang indikasyon ng buhay. Bagong espasyo para sa kritisismo, halimbawa, sa anyo ng UST J. Elizalde Navarro Workshop for Criticism and the Arts, katapat ng pag-aalis ng pondo ng NCCA sa Iligan National Writers Workshop na nakabase sa Mindanao State University; sa paglipas ng book blockade, ang pagsibol naman ng mga bagong manunulat sa ikalawang Proyektong Ubod New Authors Series, mga manunulat sa Tagalog, Ingles, Bikol, Waray, Hiligaynon; nasa parehong direksiyon ang listahan ng mga nagwagi sa NCCA Writers Prize, na habang tinutulaan ng nagwaging si Cles Rambaud ang kanyang mga karanasan sa Iluko, ikinukuwento naman ni Mayette Bayuga ang diskurso ng kapangyarihan na matutuldukan sa pagwawakas ng mundo. Nagkaroon din ng puwang para sa mga manunulat ng mas batang henerasyon, mga kasama sa panulat gaya nina Mikael Co, Mark Cayanan, Reagan Maiquez, at nagpapatuloy ang pagkilala sa speculative fiction at genre writing mula sa mga manunulat na kahanay ni Dean Francis Alfar, sa nagdaang Carlos Palanca Memorial Awards at Philippines Free Press Awards. Patuloy na umuusbong ang mga online na publikasyon. Mula sa mga Facebook-kritisismo nina J. Neil Garcia, Angelo Suarez, David, Marne Kilates, Abdon Balde Jr. at iba pang mga manunulat na naakit ng panibagong birtuwal na espasyo, patungo sa katatawanan-na-hinding manifesto ng mga tunay na lalake ng tunaynalalake.blogspot.com, ang muling pagbuhay sa The Philippine Online Chronicles (www.thepoc.net) na may mga seksiyong tulad ng Buhay Pinoy at Metakritiko na pinaaandar ng mga manunulat na gaya nina Carljoe Javier, Katrina Macapagal, Ina Stuart Santiago, Conchitina Cruz, Exie Abola, at iba pang mga kasamang manunulat na nakapaglimbag na rin sa mga print-based na publikasyon. May malakas na representasyon ang panulat mula sa rehiyon sa anyo ng mga publikasyong katulad ng

231

Kapulongan at Kulokabildo sa Cebu, Baguio Calligraphy at The Baguio We Know, Davao Harvest, at ang paglulunsad ng mga aklat mula sa mga Bikolanong manunulat gaya nina Kristian Cordero, Abdon Balde Jr., Luis Cabalquinto, at Merlinda Bobis. Nitong nakaraang Disyembre, iginawad sa librong The El Bimbo Variations ni David ang Madrigal Gonzalez First Book Awards. Isang matamis na tagumpay ito para kay David, isang manunulat na nagsusulong ng independent at alternative modes ng publikasyon. Magkahalo ang reaksiyon ng mga kasamang manunulat sa ganitong tagumpay, paanoy may implikasyon ito sa magiging posibleng pagtingin sa independent publications kasabay ng mainstream na pagkilala. Pero maraming posibilidad na nabubuksan ang pagwawagi, posibilidad sa pagkilala ng ibang mga anyo gaya ng graphic novels at online texts para sa mga susunod na gawad. At, ilang linggo bago ihayag ang pagkapanalong ito, naging maingay ang balita ng pagpatay sa lampas 50 Filipino sa Maguindanao. Kikilalanin ang pagpatay na ito bilang Ampatuan Massacre, pagmamarka para sa pinuno ng Maguindanao na itinuturong alyado ng pangulong sa mga oras na itoy naghahanda naman para sa kanyang pag-alis sa Malacaang at pagupo sa Kongreso. Ilan sa mga koleksiyong nailathala bilang tugon/pagpoproseso/ imbestigasyon sa nangyaring masaker na ito: Duguang Lupa, chapbook na kinolekta at inilimbag ng Kilometer 64 poetry collective; serye ng mga sanaysay at tula tungkol sa Ampatuan Massacre na kinolekta ng High Chair Press (www.highchair.com.ph) sa kanilang three-parter na ika12 isyu; ang Anthology of Rage na binuno ni Joel Salud, print-based at book-length na antolohiya mula sa lampas isandaang manunulat, isang pagtatangkang pagtahi-tahiin ang lohika ng pagpaslang, at ang mga emosyong lumulutang o di-lumulutang mula rito.

232

V LADIMEIR B. G ONZALES

Sa pagitan ng mga publikasyong ito, umuusbong din ang mga

bagong hindi bagong interogasyonpara saan nga ba ang sining at panitikan? Nagsusulat ba ang manunulat para sa kanyang sarili, sa bayan, o sabay? May magbabasa ba ng mga piyesang ito na lampas sa maliit na sirkulo nitong mga kasamang manunulat at kritiko? Magpapatuloy, sanay magpatuloy, ang ganitong mga interogasyon. Dahil sa mga oras na tinitipa ko itong pagbabalik-tanaw sa mga nakaraang pagpaslang at pagsilang, palapit na rin nang palapit ang pagpapalabas ng last installment ng Twilight Saga: Eclipse. Sanay sa pagluwal ng bidang babae sa kanyang maputlang bampirang sanggol, sanay sariwa pa rin sa gunita ang mga nakaraang sugat ng bayan. Sanay patuloy na makaalala, sanay patuloy na makipagtunggali sa sakit ng pagkalimot, ng pagpapaubaya, ng kawalan ng malasakit o pakialam, sa pamamagitan ng kani-kaniyang mga panulat.

233

T ALA SA MGA K ONTRIBYUTOR

Exie Abola Isang premyadong manunulat ng kuwento at sanaysay si Exie. Siya ang editor ng The POC Review, isang online magazine para sa panitikan, at nagsusulat din para sa The Philippine Star. Nagtuturo siya ng Literature and Writing sa Ateneo de Manila University. Inaasahang ililimbag ng Ateneo de Manila University Press ang unang libro niyang Trafficking in Nostalgia: Essays.

Kristian Sendon Cordero Nakapaglathala na ng tatlong libro ng mga tula sa Bikol at Filipino si Kristian. Tinatapos niya ngayon ang kanyang MA sa Panitikan saAteneo de Manila University habang inihahanda ang kanyang ikaapat na aklat ng mga tula, ang Kinalburong Lanob (Puting Dingding/ Whitewashed Wall), na pinagkalooban ng NCCA Writers Prize noong 2007.

Adam David Nakatira si Adam sa Cubao, Quezon City. Siyay isang zinester at bookmaker simula pa noong 1999. Nagsusulat siya ng mga kritika para sa The Philippine Online Chronicles, isang Pinoy culture webzine. Regular na mababasa ang iba pa niyang proyekto sa Oblique Strategies, na mapupuntahan sa http://wasaaak.blogspot.com

234

T ALA SA MGA K ONTRIBYUTOR AT MGA P ATNUGOT

Vladimeir Gonzales Si Vlad ay guro ng Malikhaing Pagsulat, Panitikan, at Kulturang Popular sa UP Diliman. Isa siyang kuwentista, blogger, at fan writer. Ang pinakahuling libro niya ay ang A-Side/B-Side: Ang mga Piso sa Jukebox ng Buhay Mo na inilimbag ng Milflores Publishing.

Marlon Hacla Si Marlon ay isinilang at lumaki sa Taguig, at ngayoy nakabase sa Quezon City. Siya ay nagtapos ng BS Computer Science sa UP Diliman at sa kasalukuyan ay abala sa ilang personal na proyekto sa potograpiya.

Anne Lagamayo Isang senior sa Unibersidad ng Pilipinas Diliman. Nailimbag na ang kanyang mga akda sa The Literary Apprentice at Philippine Speculative Fiction IV.

Christine Marie Lim Magpile Nagtapos si Christine ng BS EducationHistory (cum laude) Sa Unibersidad ng Santo Tomas. Nagwagi ang kaniyang mga tula, kuwento, sanaysay, at kuwentong pambata sa USTETIKA awards. Naigawad sa kanya ang 2007 Premio Ambahan na itinaguyod ng DLSU-BNSCW, naging fellow din siya para sa Creative Non-Fiction sa 9th UST National Writing Workshop. Sa ngayon ay nagtuturo siya ng mga kurso sa Agham Panlipunan habang binubuno ang kanyang MA sa Counseling sa De La Salle University.

235

Edgar B. Maranan Si Ed ay isang makata, mandudula, at tagakatha ng mga kuwentot sanaysay. Naging bahagi siya ng Carlos Palanca Memorial Awards Hall of Fame noong 2000, para sa mga akdang naisulat niya sa Ingles at Filipino. Ilan pa sa mga gawad na nakuha niya ay mula sa the Cultural Center of the Philippines, Amado V. Hernandez Playwriting Competition, Institute of National Language poetry competition, Filamore Tabios Sr. Memorial Prize for Poetry, Philippines Free Press Literary Awards, Philippine Graphic Nick Joaquin Literary Awards, at Philippine Board on Books for Young People (PBBY)-Alfrredo Navarro Salanga Writers Prize. Aktibong kasapi siya ng Baguio Writers Group.

Mario Ignacio Miclat Isang kinikilalang eksperto sa China Studies at Philippine Studies ng UP System si Mario. Ilan sa mga publikasyon niya ang Mga Kuwento ng Kabayanihan (1988) at Pinoy Odyssey (1989, muling inilimbag noong 2005 bilang Pinoy Odyssey 2049). Nagwagi na ang kanyang mga akda sa Asiaweek Short Story Competition (1984), Gawad CCP (1988), at Don Carlos Palanca Memorial Awards (1986-1987).

Carla M. Pacis Naging fellow si Carla ng 1995 UP Writers Workshop at naging fellow ng Institute of Creative Writing mula 1998 hanggang 2005. Nagtapos siya ng MA Creative Writing sa Unibersidad ng Pilipinas at kumukuha naman ng PhD in Literature sa DLSU Manila kung saan nagtuturo rin siya ng mga kurso sa Humanidades at Malikhaing Pagsulat. Aktibong kasapi siya ng KUTING (Kuwentista ng mga Tsikiting), isang organisasyon ng mga manunulat para sa bata, at nakapaglimbag na ng maraming libro para sa kabataan. Nagwagi na ng mga gawad ang ilan sa mga librong ito.

236

T ALA SA MGA K ONTRIBYUTOR AT MGA P ATNUGOT

Chuckberry Pascual Si Chuckberry ay nagtapos ng MA Araling Pilipino at kasalukuyang kumukuha ng PhD sa Malikhaing Pagsulat sa UP Diliman. Ang kanyang mga kuwento at sanaysay ay nailimbag sa Philippine Collegian, Philippine Studies, Ani, at Daluyan.

Jason Tabinas Tumanggap si Jason ng Loyola Schools Award for the Arts - Creative Writing (2008) nang magtapos sa Ateneo de Manila University. Naging writing fellow siya sa mga palihan kabilang na ang 16th Iligan (2009); 13th Ateneo-Heights (2007); Linangan sa Imahen, Retorika, at Anyo (2007); 5th Iyas (2005); at 2nd Juliana Arejola-Fajardo (2005). Nalathala na ang kanyang mga tula sa High Chair, Ani: The Philippine Literary Yearbook, Heights, at Matanglawin.

Andrew Albert Ty Nagtuturo si Andrew ng Film at Media Studies sa Department of Communication ng Ateneo de Manila University. Tinatapos din niya ang MA Creative Writing sa UP Diliman.

Mixkaela Villalon Si Mix ay nagtapos ng kursong BA Araling Pilipino sa Unibersidad ng Pilipinas. Galing sa angkan ng mga piratang Sebwano ang nanay niya, at nagmula naman sa tribu ng mga headhunter ng Ilocos ang tatay niya. Kaya para sa ikababalanse ng cosmos, naisipan niyang magsulat. Madalas siyang naliligaw sa mga sulok-sulok ng lungsod.

237

M GA P ATNUGOT

Jun Cruz Reyes Art ang unang hilig ni Jun Cruz Reyes bago siya napunta sa pagsusulat. May apat na one-man show na siya at sampung libro. (Nasa press pa ang huling dalawa.) Siyam sa mga ito'y premyado o binigyan ng writing grant. Witty at satirical ang katangian ng kanyang mga obra na tumatalakay sa mga isyu ng panahon. Amang ang tawag sa kanya ng mga kabataang manunulat dahil sa tiyaga niyang magbigay ng libreng workshop mula pa noong 1974. Marami sa kanila'y mga colleague na niya sa ngayon. Malimit din siyang maimbitahang maging tagapagsalita, panelist o judge sa mga gawaing may kinalaman sa pagsusulat sa loob at labas ng Metro Manila.

Conchitina Cruz Nagtuturo si Chingbee ng Malikhaing Pagsulat at Panitikan sa Unibersidad ng Pilipinas Diliman. Nakatanggap na siya ng Fulbright at Rockefeller Foundation grant, at nakapaglimbag na ng dalawang libro ng mga tula, ang Dark Hours (UP Press, 2005), na nagawaran ng National Book Award para sa Tula, at elsewhere leld and lingered (High Chair, 2008).

238

Romulo P. Baquiran Jr. Si Joey ay makata at guro ng Malikhaing Pagsulat sa UP Departamento ng Filipino at Panitikan ng Pilipinas. Kasapi siya ng LIRA, Katha, at Oragon Poets Circle. Naging editor na siya ng maraming libro, ilan sa mga ito ang Pablo Neruda: Mga Piling Tula kasama ng Pambansang Alagad ng Sining na si Virgilio Almario, at ang Kuwentong Siyudad kasama nina Rolando B. Tolentino at Alwin Aguirre. Nakatrabaho na rin niya si Mario Miclat at nailuwal ang koleksiyong Beauty for Ashes: Remembering Maningning Miclat.