Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Frat University Journal of Social Science Cilt: 11 Say: 2, Sayfa: 295-304, ELAZI-2001

ORTAADA TCAR MESSESELER (BANKALAR, BRLKLER, RKETLER)

Trade Companies in Middle Age (Banks, Firms, Comparisons) Sezgin GLAY *

ZET Ticaret, insanlk tarihi ile balam ve ticaretin ortaya kndan insanlk tarihinin geliimine paralel bir gelime kaydetmitir. Zira ilkel artlarda birka ilkel insann yapt trampadan yani bir mal baka bir mal ile deitirerek ihtiyalarn temin eklinden ok boyutta gerekleen ve dnyay kucaklayan gnmz ticaretine uzanan bir seyir takip etmitir. Bu seyir ierisinde, yeni messeseler ticari hayata geirilmitir. te bu makalemizde XI.XIV. yy'larda bu messeseleri, yani bankalar, irketler ve birliklerin ortaya k, geliimi ve ticarete olan etkisini ortaya koymaya altk. Anahtar Kelimeler : Bankalar, irketler, Birlikler

ABSTRACT Trade, started with the appearence of humanity and has followed a parallel path to that of mankind. It has volved from the trampa, which was the means of goods exchange, developed by several primitive people under some primitive conditions, to today's large scale trade embracins all the nations worldwide. Durins this transition, very many foundations have appeared in the world of commerce. In our article we have tried to work out the influence of these foundations, the banks, firms and corparations, on the trade, especially between the XI - XIVth centuries. Key Words : Banks, Firms, Corparations

*. Yrd. Do. Dr, Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Elaz

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)

GR Ticaret, insanlk tarihiyle birlikte balam ve ticaretin ortaya kndan insanlk tarihinin geliimine paralel bir gelime kaydetmitir. Zira birka ilkel insann yapt trampadan yani bir mal baka bir mal ile deitirerek ihtiyalarn temin etme eklinden, ok geni boyutta gerekleen dnyay kucaklayan gnmz ticaretine uzanan bir seyir takip etmitir. Bu geliim srecinde, i ticaret dediimiz lke snrlar iinde gerekleen ticari faaliyetlerin yan sra, lke dna klarak baka corafyalara ynelik yaplan ve d ticaret dediimiz ticari faaliyetler olumutur. Yani bireyler arasndaki i blm sonucu, kk apl kyler arasndaki komuluk ticareti ile yakn pazarlar arasndaki ticari ilikinin yan sra, daha uzun mesafeleri iine alan, farkl iklim ve kaynaklara sahip olan corafyalar arasnda yaplan ehirler ve uluslararas ticaret olarak gelimitir 1 . Bylece ticari faaliyetlerin snr ve boyutu genileyerek devam etmitir. Bu geliimde parann icadnn pay hi phesiz ki ok byk olmutur 2 . Bu almamzda ele aldmz dnem olan XI.-XIV. yy'lar Ortaa ticari giriimleri ok geni bir lek ve kalp yelpazesi iinde yer almlardr. Bir uta satc kk bir dkkanc veya kendi rnlerini satan bir zenaatkar bulunmaktadr. Dier uta ise byk lekli uzun mesafe ticareti ve bankaclk yapan, kral ve papalarla byk mali ilemlere girien byk firmalar yer almaktadr 3 . BANKA Parann icadyla birlikte al-veriler daha pratiklemi, ticarete konu olan rnlerin saysnda da byk bir art olmutur. te parann icadyla ticari faaliyetler daha younlap, kolaylellikle M.. 2000 yllarnda gelime gstermesiyle bankaclk ilemleri de gndeme gelmeye balamtr. Bankaclk ilemlerinin zellikle Hellenizm dneminde inkiaf ettii grlmektedir 4 . Zira ilk bankaclar tezgahlarn arkasnda oturarak para mbadelesi yapan kiilerdi. Ksa bir sre sonra yeni para birimlerinin ortaya kmasyla yeni ilemler de buna paralel olarak gelimitir. Bu bankalar para ve altnlarn brakld
1

. Herbert Heaton, Avrupa ktisat Tarihi I (ev. Mehmet Ali Klbay - Osman Aydou), Ankara, 1985, s. 141. 2 . lk para Lidyallar tarafndan M.. 640 / 630 yllarnda elektron denilen altn ve gm karm olan beyaz altndan baslmtr (Makrizi, Eski ve slam Paralar (ev. brahim Hakk Konyal), stanbul, 1946, s. 6; Heradot, Heradot Tarihi (ev. Mntekim kmen - Azra Erhat), stanbul, 1973, s. 56; Veli Sevim, "Lidyallar", Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi II, stanbul, 1982, s. 256. 3 . Herbert Heaton, a.g.e., s. 159. 4 . A.M.Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, 1971, s. 467.

296

Ortaada Ticari Messeseler...

gvenli yerler olmann yan sra dn para verme, hesaptan hesaba aktarma gibi ilemleri de yapmaktayd 5 . Bankalar zamanla kk yerlere dahi yaylarak bunlarn da bal olduu Merkez Bankalar olumutur. Roma mparatorluu'nun ilk zamanlarnda ise, Yunanistan'dan gelen sarraflar ticaret meydanlarnda eitli lkelerin paralarn bozuyorlard. Romallar bunlarn almasna msaade ettikleri gibi fazla gecikmeden onlar da bu meslee el atmlardr 6 . Romallar, yeni yerlerin fethiyle birlikte, buralarda yani ihtiyalarn karlanmas ve yeni ilerin ifa edilmesi, banka ilemlerine hz kazandrmtr. Yeni fethedilen lkelerin smrgeletirilmesi bankaclk olayn abuklatrmtr. Bankaclar ticaret merkezinin yaknna kurduklar dkkanlarda, taradan gelen insanlara ounlukla % 12 bazen de % 48 orannda faizle dn para verirlerdi. Parann ok olduu Roma'da ise bu oran % 4'e kadar iniyordu 7 . Olduka karl bir i olan bankacla M.. II. yzyldan itibaren youn bir talep olmutur 8 . Kurulan bankalarn ynetici ve yeleri bulunup, bunlarn konumlar sahip olduklar hisse oranna gre belirlenmekteydi 9 . Aslna baklrsa Eskia'da banker olarak isimlendirilen kiiler banker olmayp kanaatimizce bunlar zaruretlerin veya talebin ortaya kard bir i kolu idi. Yani bir ticaret olup, bunlar parann ticaretini yapmaktaydlar. Yani Eskia'da bankaclk denilen ilem, aslnda para ticaretinden baka birey olmayp, ancak her halkarda belli ticaret merkezlerinde para ticaretinin yaplmas mbadeleyi kolaylatrd gibi ticaretin hzlanmasn, akn ve deme kolayln salayan nemli bir messese olmutur. Bu usul btn lka boyunca devam etmi, Ortaa'a gelindiinde ise bankaclk ilemlerinde bir adm daha ileriye gidilmitir. Ortaa bankaclnn esasn dn para verme ilemi oluturmaktayd. Bu dnemde bankaclk ilemlerini sarraf adn verdiimiz kiiler yapmaktayd. Sarraflar bahsettiimiz dnemde pazar ve panayrlarda yerleerek, her lkenin deiik deerdeki sikkelerinin arln ve iindeki gmn ka ayar oldunu tespit eder ve bunlarn deiimini yapard. Ayrca sarraflar kiilerin borlarn der, kredi mektuplarn deerlendirir veya bor para verirdi 10 . Bu adan bakldnda
5 6

. G. Lefrance, Histoire du Commerce, Paris, 194, s. 23. . H. Sahilliolu, ktisat Tarihi, stanbul, 1989, s. 30. 7 . G. Lefrance, a.g.e., s. 23. 8 . Roma'da sivil ynetim ve askeri komutanlklardan uzaklatrlan valyeler kendilerini bu ie yneltmilerdir. valyeler finans irketleri kurarak gnmzdeki byk irketlerin zelliklerini ieren, halka ak irketlerde, cari ilemler ve tahvil ilemleri yapmlardr. 9 . G. Lefrance, a.g.e., s. 24. 10 . C. Seginobas, Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi, (ev. Samih Tiryakiolu), stanbul, 1960, s. 157; Leo Humberman, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla (ev: Murat Belge), 3. Bask, Ankara, 1982, s. 31-

297

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)

sarraflar ayn zamanda bor para vermek yoluyla fazla sermayesini deerlendiren bir tacir idi. Yani Ortaa sarraf faizci ve ayn zamanda da bir tacir idi 11 . Bylece o dnem panayr ve pazarlar ticaret ileminin yan sra mali iler bakmndan da hizmet vermekteydi 12 . 1.1. Bankaclk lemleri Ortaa'da, ticaret alannda meydana gelen gelimeler, bankaclk ilemlerinin de gelimesini zorunlu klmtr. Bu dnemde gerek Avrupa'da ve gerekse Bizans ve slam dnyasnda yaplan ticarette nakit para tama olduka riskli ayn zamanda da pratik de deildi. Zira kara ve denizde ekiyalk ve korsanlk hareketleri kol gezmekteydi 13 . te bu riski ortadan kaldrmak ve ticari ilemleri daha kolaylatrmas asndan sarraflar ek, havele (polie) ilemlerini kefetmilerdir 14 . Havele ileminde, parasn bir banker nezdinde yatran mteri bir mektup alarak, bunu bu bankerin baka bir ehir veya lkedeki grevlisine ibraz ederek mektupta yazl olan mebla tahsil edebilmekteydi 15 . Bu ilemlerin Avrupa ve slam dnyasnda yaygn olduunu, Anadolu Seluklular'ndan nce dahi bu ilemlerin yapld bilinmektedir 16 . Nitekim hkmdarlar ve byk sermayedarlar Badat, sfahan, Rey, Harezm (Grgen), Saksn (eski bir Bulgar-Hazar ehri) ve Sivas gibi devrin byk ticaret merkezlerinde, kendilerinin gnderdii 100.000200.000 dinarlk havalelerle mbayaalar yaptrabilmekteydiler 17 . Zaten slam ve Seluklu dnyasnda yaygn olan bu ticari usul ve ilemlerin buradan da zellikle XI. ve XII. yy.'larda Bat dnyasna yayld bilinmektedir 18 . Mesela Suftce dediimiz, nakil zorluu ve tehlikelere karlk belirli bir kr karlnda para verme, kredi mektubu ve polie manasnda kullanlan bu kelime, Farsa'dan Sfta kelimesinden gelmektedir. Yine "ek" kelimesi de Arapa'ya "akk" eklinde girmitir. Bert, hccet ve temessk tezkeresi manalarndan sonra ticari mnasna almt ve

32. . Henri Pirenne, Ortaa Avrupas'nn Ekonomik ve Sosyal Tarihi (ev. Uygur Kocabaolu), stanbul, 1983, s. 104. 12 . Leo Humberman, a.g.e., s. 31. 13 . L. Ger, ktisat Tarihi Ders Notlar, stanbul, 1976, s. 89; E. Zeytinolu, a.g.e., s. 77. 14 . Shepord B. Clovgh, Uygarlk Tarihi (ev: Nihal nal), stanbul, 1965, s. 165; L. Ger, a.g.e., 89. 15 . C. Seignobos, a.g.e., s. 157. 16 . Sultan Berkyaruk, Trkistanl Hanefi mer ile Halepli i'i Ali adnda iki sermayedar (bzirgn)'a olan borlarndan birini mliye Nazr Mecd'l-Mlk vastasyla devlet hazinesinden nakden denmesini, dierini de bir ehre havele yaplmasn emretmitir (Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, Ankara, 1965, s. 277). 17 . O. Turan, a.g.e., s. 278; M.A. Kymen, "Trkiye Seluklu Devleti'nde Ekonomik Hayat", Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 65, Mays 1992, s. 25. 18 . A. Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, stanbul, 1994, s. 113.
11

298

Ortaada Ticari Messeseler...

Hallar vastasyla da Avrupa ve Avrupa dillerine ve iktisadna girmitir dnemlerde Osmanllar'da da Sfteceleri grmekteyiz 20 . 1.2. Kredi usulleri

19

. Daha sonraki

Bankaclk, ek ve havale senetlerinin meydana kmas, ticaret hacmi ve ilemlerin bymesi, para iktisadiyatnn ve sermayenin ilerlemesi ile ilgiliydi 21 . Para iktisadnn ilerlemesi para ticaretini de beraberinde getiriyordu. yleki, bu dnemde bor alma ve bor verme ilemleri yaygnlaarak, bu iliki sade vatandatan, devlet adamlarna, hatta din adamlarna (papa) kadar uzanyordu. Krediler ksa, orta ve uzun vadeli olup, bunla gda, kuma, eitli malzeme veya lks harcamalar iin "tketim kredileri" olarak alnd gibi, retim veya ticaret finansmannda kullanlmak zere "sermaye kredisi" olarak da alnabiliyordu 22 . Bu dnemde ahslarn yan sra Avrupa'da dini kurululardan kiliseler de kredi vermekteydiler. Krediye karlk gvence olarak toprak, deirmen, gelir getiren kaynaklar kabul ediliyordu. ayet bor zamannda denmeyecek olursa bunlara ipotek konuluyordu. te ahslara verdikleri kredilerin zamannda denmemesi neticesinde, kiilerin mallarna el konulduu, bu yzden de kiliselerin mlklerini artrd bilinmektedir. Kredi ilemlerini kylerde papazlar dahi yapmaktaydlar. Fakat bu dinsel kurulular XIII. yy'dan itibaren yalnzca ok ender durumlarda bor para veriyorlard 23 . Yalnzca Templer Tarikat 24 Dou Hrstiyanl ile olan ilikileri nedeniyle XIII. yy boyunca gerek bir mali g olmay baarabilmitir. Yalnz en nemli kredi kurumlar hi phesiz ki bankerlerdi 25 . Ancak unu belirtmeliyiz ki, gerek slamiyet ve gerekse Hrstiyanlk para ticaretinin esas olan faize karyd. Fakat buna ramen slam ve Hrstiyan
19 20

. O. Turan, a.g.e., 278; Herbert Heaton, a.g.e., s. 173; Mehmet Kemal, Tarih-i Ticaret, stanbul, 1920, s. 72. Bu konuyla ilgili bilgi iin bkz., Halil Sahilliolu, "Bursa Kad Sicillerinde ve D demeler Arac Olarak Kitab'l-Kad ve "Sfteceler", Trkiye ktisat Tarihi Semineri, C. XIII, S. 103, Haziran 1973, s. 141. 21 . O. Turan, a.g.e., s. 282. 22 . H. Heaton, a.g.e., s. 175. 23 . H. Pirenne, a.g.e., s. 100. 24 . Templer Tarikat, 1197 ylnda Kuds ehrinde Fransz valyesi Hgues de Payns ve birka arkada tarafndan kurulmutu. Balangta "sa'nn yoksul valyeleri" adn aldlar ve aziz Augustinus mezhebini benimsemilerdir. Filistin'in gvenliini salamay ama edinmilerdi. Kuds Kral II. Baudin (1118-1131) onlar eski Sleyman tapna yaknndaki bir saraya yerletirmitir. Bu tarikat 1128 ylnda resmen onaylanmtr ve sert kurallara balanmtr. Bunlarn yeleri valyeler, soylular, rahipler ve papazlardan oluuyordu. Bunlar saldr ve yama hareketleriyle zamanla muazzam servet kazanmlar, papalara, prenslere ve soylu kiilere faizle para dn veriyorlard. Bunlar zamanla rndan kp tehlike arzetmeye balaynca Fransa Kral Gzel Filip (1289-1314) bunlar ve Fransa'daki btn valye kurulularn ortadan kaldrmtr (Neat aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, T.T.K.Y., Ankara, 1989, s. 77). 25 . H. Heaton, a.g.e., s. 175-176.

299

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)

dnyasnda iktisadi zaruretler yznden faizle dn para alp verme mali sermayeyi iletme gibi ilemler yaplmaktayd 26 . Yine muhtara yani kazantan pay alma artyla dn para verme usul, slam dnyasnda uyguland gibi Avrupa'da da kilisenin direnci krlarak uygulanmaya balamtr 27 . slam Alemi'nde ve Avrupa'da kiilerin yan sra devlet adamlar ve Kilise kiilere para verdii gibi, kendileri de bankalardan bor para alp, buna karlk vilayetlerin vergilerini kr (faiz) ilavesiyle iltizama verdikleri bilinmektedir. Avrupa'daki bankalarn gelirlerinin de byk ksmn vergiler oluturmaktayd. Bankalar bu gelirlerini ubeler vastasyla alyor ve papann hizmetine sunuyorlard 28 . Bu dnemde madeni para geerli olduundan btn devletlerin paralar her yerde geerliydi. nk madeni para rejimlerinde parann kymeti itibar (nominal) deil, gerek (reel)'dir. Her parann kendisi bir deer ifade ettiinden paralarn dini, milliyeti veya menei nemli deildi. Bu bakmdan btn Akdeniz havzasndaki lkelerde, hemen hemen btn lkelerin paralarn bulmak mmknd. Batl devletlerin veya Doulu devletlerin paralar tedavl ediliyordu. Bylece banka ve bankaclk ilemleri sayesinde ticaret ve ekonomi bu dnemde daha gelimi, bylece yeni alara gelindiinde daha geni boyutlu ticari faaliyetler ve ticari ilemler gndeme gelmitir. 2. BRLKLER Ticari ilemlerin ve ticaretin gittike gelimesi beraberinde bu faaliyetin daha organizeli ve daha gvenli yaplmas gereini dourmutu. Tccarlarn can ve mal gvenlikleri hereyin banda gelmekteydi. nk bunlar srekli tehlikeler ve korsanlk hareketleriyle kar karya bulunuyorlard. Bunlar ahs olarak bu tr tehlikelere kar daha g veya hi mcadele verememekteydiler. te bunun iin tccarlar bir araya gelerek kardelik cemiyeti adn verdikleri birlikler kurmulardr 29 . Bu tr birliklerin gerek Ortadou'da, gerek Anadolu ve gerekse Avrupa'da kurulduklar grlmektedir. te bunlardan en mehuru olan ve konuya aklk getirmesi bakmndan Avrupa'da kurulan Gild ve Hansa birliklerini rnek verebiliriz. Gild ve Hansa birlikleri ticari faaliyetleri bir

26

. Osman Turan, "Seluk Trkiyesi'nde Faizle Para krazna Dair Hukuki Bir Vesika", Belleten, C. XVI., S. 62 (Nisan 1952)'den ayr basm, Ankara 1952, s. 251. 27 . Shepord B. Clovgh, a.g.e., s. 166; Ali Mazaheri, Ortaa Mslmanlar'nn Yaay, (ev: Bahriye ok), stanbul, 1972, s. 370-371. 28 . M.A. Kymen, Ekonomik Hayat, s. 25; Henri See, Les Origines du Capitalisme Moderne, Paris, 1926, s. 14. 29 . G. Lefrance, a.g.e., s. 36; E. Zeytinolu, a.g.e., s. 78; Tevfik Gren, ktisat Tarihi, stanbul, 1988, s. 64.

300

Ortaada Ticari Messeseler...

dzen altnda ve dayanma iinde yrtme amacyla kurulan birliklerdi. Yalnz dikkatimizi eken husus bu birliklerin iktisadi birlikler olduu kadar dini birlikler oluudur. Zira kilisenin kuvveti yznde, Hrstiyan'ln etkisi altnda bulunuyor ve btn kadrosuyla dini tren ve merasime katlyorlard 30 . Gildler sadece belirli bir ehir tacirlerinin menfeatini korumak iin kurulmu, bu birliin yeleri sadece oturduklar ehirde faaliyet gsteren tccarlar idiler. Ancak zamanla baka ehirlere ve lkelere giden tccarlar iin de Hanslar kurulmutur. Bu birliklerin en byk amac, tccarlar kendi aralarnda her hangi bir rekabette eitsizlik olmadan krlar ve imtiyazlar elde etmekti 31 . Zira birlie mensup olanlardan her hangi birinin iflas durumunda bu kiiye ortak kazantan tazminat dyorlard. Bu dahi birlie mensup tccarlar aralarndaki dayanmay en iyi ekilde ortaya koymaktadr. Bu birlikler fiyatlarn gelii gzel artna msaade etmiyor, yine gda maddesini temin eden kyllerin araclarn eline dmesine mani olunuyordu. Bylece bizzat kyl maln gtrp pazarlarda satabildii gibi, mstehlike de kendi ihtiyacndan fazlasn alamyordu. Bu prensip ile birlik mensuplarnda birinin limana gelen mallar toptan ucuza alarak bunlar yksek fiatlarla parakende satmas gibi speklatif ilemlerini nne geilmitir 32 . Bu birlikler, Bat ticaret ve ekonomisinde olduka etkili olmu ve ticaretin daha organizeli yaplmasnda ve gelimesinde byk rol oynamtr. Bu tr tccar birliklerinin, Anadolu ve Ortadou'da da bulunduu bilinmektedir. Zira Anadolu'da Seluklular'a baktmzda ise yine ilk olarak dini dernekler olarak ortaya kp, daha sonradan sosyal ve ekonomik alanlarda da gelierek gerek ticaret ve gerekse sanat alannda dzeni salamak, tccarlar aralarnda dayanmay salayp, rekabeti ortadan kaldrmak amacyla XII. yy'da kurulan loncalar dikkatimizi ekmektedir 33 . te bu loncalardan Seluklu ve daha sonra Osmanllar'daki Ahi rgt bunlarn banda gelmekteydi 34 . Hal Seferleri'yle de, XII. yy.'da Avrupa'ya Trk, Kuzey Afrika ve Mslman aleminden pekok messese gemitir. zellikle de stanbul'da IV. Hal Seferi ile kurulan Latin

30 31

. E. Zeytinolu, a.g.e., s. 79. . G. Lafrenc, a.g.e., s. 36; G. Khnen, a.g.e., s. 78; S.B. Clovgh, a.g.e., s. 166-167. 32 . E. Zeytinolu, a.g.e., s. 83. 33 . Neet aatay, a.g.m., s. 80-81. 34 . Ahi Evran Anadolu'ya geldiinde ilk nce Kayseri'ye gelmi ve ilk Ahi tekilatn bunada kurmutur. Ahi Evren toplumun mutluluk ve refah iin sanat ve sanat kollarnn yaatlmas gerektiini savunmaktayd. Bunu srf savunmakla kalmayp uygulamaya da geirip erbabnn belli bir yere toplanarak burada sanatlarn icra etmelerini yani kooparatiflemelerini de rgtlyordu. lk olarak Kayseri'de bu tekilatn kurulmasnda hi phesiz ki burann nemli bir yol bekesi zerinde bulunmas ve nemli bir ticaret merkezi olmasdr (Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi Tekilat'nn Kuruluu, Konya, 1991, s. 152-154).

301

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)

mparatorluu (1204-1261) dneminde Seluklularla ok yakn temasa geen Avrupallar Anadolu'da o dnemde kurulu olan Ahi Tekilat'ndan etkilenmilerdir. Neticede ise Avrupa'da kurulan Hansa ve Gild gibi tccar birliklerinde Dou etkisi nemli lde olmutur 35 . Tccar loncalar, esnaf loncalar gibi yeler arasndaki dayanmann yan sra, buralar adeta birer eitim merkezi konumunda idi ve zellikle de mesleki eitime nem veriliyordu 36 . Grld gibi bu dnemde isimleri farkl da olsa gerek Ortadou'da ve gerekse Avrupa'da kurulan bu birlikler ekonomi alannda olduu gibi sosyal hayatta da nemli rol oynamlardr. Neticede daha organizeli dayanma iinde ve daha geni boyutlar da ticaretin yaplmasna zemin hazrlam, ticareti ve tccar desteklemilerdir. 3. RKETLER Ortaa'da sermaye ve emein birletirilmesiyle daha rahat ve daha geni corafyalar iine alan ticari faaliyetlerin yaplmasn salayan bu irketlerin, daha ziyade ortaklk eklinde olduu grlmektedir. Yani bu dnemde ticaret adna henz ok byk irketlerin kurulmad gzlenmektedir. Bu dnemde irket diyebileceimiz ey bir nevi ortaklktr. Sadece bir kiinin sermaye ve emeiyle yaplamayacak ticari faaliyetlerde iki veya daha fazla kiinin bir araya gelerek oluturduklar ortaklklardr. Ortaa'daki bu tr ortaklarn gerek Ortadou ve gerekse Avrupa'da ayn zellikleri arzetmekteydi. ncelikle slam Dnyas'na bakacak olursak; slam dnyasnda iki tr bir ortakln olduu grlmektedir. Bunlardan biri "Mufavade irketleri" denilen deiik oranda sermaye koyan birok kii bir araya gelip, bunun iletmesi bir veya birka kiiye braklrd. Sonradan da elde edilen kr veya zarar hep beraber paylalrd 37 . Bu tr ortaklklarn rneini Bat'da da grmekteyiz. Ortaklardan biri sermayeyi ortaya koyarken, dieri ise emeini ortaya koymaktadr 38 . Bu ortaklkta sermayesini brakan kii sermayeyi riske atarken, emeiyle katlan ise, gidecei yolculuklarn tm tehlikelerini gze alarak, hayatn tehlikeye atyordu. Eer kurulan bu ortaklk baarya ularsa, yatrmc krn 3/4'n, ticaret yapan da 1/4'n alabilmekteydi 39 . kinci tr ortaklk ise, deniz ortakl dediimiz ve yar yarya paylama olan bu

35 36

. N. aatay, a.g.e., s. 71. . G. Khnen, a.g.e., s. 72. 37 . Suph es-Salih, slam Mezhepleri ve Messeseleri (ev: brahim Sarm), stanbul, 1983, s. 298. 38 . talya'da bu ortaklk irketine "Cammenda" ad verilmekteydi. 39 . H. Heaton, a.g.e., s. 161.

302

Ortaada Ticari Messeseler...

uygulama zellikle XII. yy'da Cenova ve Venedik'te iyi bilinir bir hale gelmitir 40 . Kara ticaretiyle uraan irketler, deniz ticaretiyle uraan irketlere gre daha yava gelimilerdir 41 . Buna gre tccar sermayesinin bir blmn, genelde te birini salamaktadr. Emein karl olarak krn 1/4'n almakta, ayrca sermayesi ona, koyduunun 1/3'n veya toplam sermayesinin 1/4'n getirmektedir. Toplam kazanc bylece toplam yatrmn yars olmaktadr 42 . Bahsettiimiz bu ortaklklar kk lekli ve geici ortaklklardr. Bu ortaklklar bir defaya veya tek bir rnn ticaretine ynelik olabildii gibi, abuk kurulup abuk bozulabilecek ortaklklard. Daha sonradan gerek ortaklk diyebileceimiz kk bir insan grubu ve emeklerini bir araya getirerek kurduklar ortaklklardr 43 . Ortaklardan bazlar merkezde kalp oradaki ileri yrtrken, dierleri ise seyahat veya baka yerlerdeki ubeleri ynetmekteydiler 44 . Gerek ortaklklarn daha ziyade aile irketleri diyebileceimiz irketlerin kurulmasyla daha gerekci ve daha srekli olmulardr. "Bireycilikten" "ailecilie" ynelinerek kurulan irketler sayesinde byk aileler ortaya kmtr 45 . Bu aileler zellikle Avrupa'da ekonomik alanlarda olduu kadar politik alanda da sz sahibi olmulardr 46 . Dnemin artlar gerei sermaye gruplarnn eitli lekte kurulan irketlerin ortadou'da da bulunmas tabiidir. nk ekonomik artlar her yerde ayndr. Bu tr ortaklkla ilgili rnekleri Seluklular dneminde de grmekteyiz. Nitekim ok ortakl birok irket kurularak, irketler ortaklarna kr veya faiz demekteydiler. Mool hakimiyeti devrinde de baz Mool hanlar, hatunlar ve nayonlar bu irketlere ortak olmu, kr ve faiz almlardr 47 . irket diyebileceimiz bu ortaklklarn gerek Ortadou ve gerekse Avrupa'da her ne kadar isimleri farkl da olsa ilev olarak ayn olup, mevcudiyetlerini devam ettirdikleri, bu apl ticari faaliyetlerin yrtlmesini saladn grmekteyiz.

40 41

. H. Heaton, a.g.e., s. 162. . H. Pirenne, a.g.e., s. 101. 42 . H. Heaton, a.g.e., s. 162; Halil Sahilliolu, a.g.e., s. 111. 43 . Bu ortakla sosyate (Societe) denilmektedir 44 . H. Heaton, a.g.e., s. 162. 45 . Baz aile irketleri, Ortaa'n byk i isimleri arasnda yer almaktadrlar. 1300'lerde "Bardi" irketinin 15 yesi mevcut olup, bunlarn 10 tanesi ayn aileye mensuptu ve 1331'de bunlar irketin 58 payndan 37 tanesine sahiptiler. Venedik'te de ayn ekilde aile ortakl ok sk rastlanlan geni ve srekli bir uygulamayd (H. Heaton, a.g.e., s. 163). 46 . H. Heaton, a.g.e., s. 163. 47 . M.A. Kymen, a.g.m., s. 25; H.S. Selen, Ticaret Tarihi, stanbul, 1956, s. 45; A. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981, s. 310.

303

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)

KAYNAKLAR
Bayram, M., Ahi Evren ve Ahi Tekilat'nn Kuruluu, Konya, 1991. Clovgh, S.B., Uygarlk Tarihi (ev: Nihal nal), stanbul, 1965. aatay, N., Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, T.T.K.Y., Ankara, 1989. Ger, L., ktisat Tarihi Ders Notlar, stanbul, 1976,. Gren, T., ktisat Tarihi, stanbul, 1988. Heaton, H., Avrupa ktisat Tarihi I (ev. Mehmet Ali Klbay - Osman Aydou), Ankara, 1985. Heradot, Heradot Tarihi (ev. Mntekim kmen - Azra Erhat), stanbul, 1973. Humberman, L., Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla (ev: Murat Belge), 3. Bask, Ankara, 1982. Kemal, M., Tarih-i Ticaret, stanbul, 1920. Khnen, G., Dnya Ekonomi Tarihi (ev: Tunay Akolu), stanbul, 1965. Kymen, M.A., "Trkiye Seluklu Devleti'nde Ekonomik Hayat", Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 65, Mays 1992, s. 16-27. Lefrance, G., Histoire du Commerce, Paris, 194. Makrizi, Eski ve slam Paralar (ev. brahim Hakk Konyal), stanbul, 1946. Mansel, A.M., Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, 1971. Mazaheri, A., Ortaa Mslmanlar'nn Yaay, (ev: Bahriye ok), stanbul, 1972. Pirenne, H., Ortaa Avrupas'nn Ekonomik ve Sosyal Tarihi (ev. Uygur Kocabaolu), stanbul, 1983. Sahilliolu, H., "Bursa Kad Sicillerinde ve D demeler Arac Olarak Kitab'l-Kad ve "Sfteceler", Trkiye ktisat Tarihi Semineri (Ed. O. Okyar - . Nalbantolu), Ankara, 1975, s. 103-144. Sahilliolu, H., ktisat Tarihi, stanbul, 1989 See, H., Les Origines du Capitalisme Moderne, Paris, 1926. Seginobas, C., Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi, (ev. Samih Tiryakiolu), stanbul, 1960. Selen, H.S., Ticaret Tarihi, stanbul, 1956, s. 45. Sevim, V., "Lidyallar", Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi II, stanbul, 1982, s. 256-291. Suph es-Salih, slam Mezhepleri ve Messeseleri (ev: brahim Sarm), stanbul, 1983. Tabakolu, A., Trk ktisat Tarihi, stanbul, 1994. Togan, A.Z.V., Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981. Turan, O., "Seluk Trkiyesi'nde Faizle Para krazna Dair Hukuki Bir Vesika", Belleten, C. XVI., S. 62 (Nisan 1952)'den ayr basm, Ankara 1952, s. 251-260. Turan, O., Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, Ankara, 1965. Zeytinolu, E., ktisat Tarihi, stanbul, 1971.

304