& Ool^J^

#
V L
J
MRS.
RYDER,
FROM
THE
LIBRARY
OF
HER
LATE
HUSBAND,
Rev,
Wm.
H.
Ryder,
D.D,,

Digitized by the Internet Archive

in 2010 with funding from
Boston Library Consortium Member Libraries
http://www.archive.org^tt^ll/mundussubterrane02Kirc
Athanasii Kirc
E Soc.
Jesu
E R
Iv
M U N
SUBTER
ANEUS,
in XII Libros digeftus
5
Qjp
Divinum Subterreftris Mundi Opificium , mira
Ergafteriorum Naturae in eo diftributio, verbo
TravVfLo^ipQv
Protei Regnum^
Univerfa
demque Natur^ majeMas & diviti^
fumma
remm varietate exponmtur
,
Abditorum e^eBuum
Caufa
acri indagine
inquifit^ demonfirantur ,
cognitper Artis 6> U\(atur conjugium ad
Humame vita necejfarium ufum
varioExperimentorum apparatu,
necnon novo modo (^ ratione applicantur.
ALEXANDRUM VII.
PONT. OPT. MAX.
EditioTertia,
Ad fidetn rcripti exemplaris recognita, & prioribus emendatior : tum ab Au^re Roma
fubmiffis variis Oblervationibus novifque Figuris audior.
T o M u s L
JMSTBLOTtAMh
Apud JoANNEM Janssonium a Waesberge 8c Filios^
Anno cId Idc lxxviii. Cnm !Privilepi$.
-4'k'W^ ^..A*~iS<f wv->-i dt^>
JOANNES
PAULUS
OLIVA
SOCIET
A TIS JeSU,
VICARIUS
GENERALIS.
Wm
T>uodecim Lihm
de Mundo
Subterraneo P. Atha-
Inasii
Kircheri
nojlr^e
Societatis
Sacerdotts
,
tres
ejufdem
^Societatis Theologi
recognoverint
,
&-
in lucem edi
pofe
probave-
rint .fotejlatemfacifnm ,
ut
tyfis
mandentur
,
Jiiis
ad quospertinet
,
ita
videbitur ;
cujus
reigratia has Iiteras manu noftrafuhfcriftas ,
noflroque
SigiUo munitas damm
,
"B^m^ 19
Aprdis 1662.
JOAN.
PAULUS OLIVA,
Imprimatur, (i videbiturReverendiff. Patr.Mag.Sac. Palat.Apoft.
Ottavianus
Patracensis Epifc. Vicegerens,
Imprimatur,
F.Raymundos
Capisuccus, Mag. S. Pal. Apoft.
J?_
V/^:
ALEXANDRO
VIL
PONTIFICI
M
A X
I M
O,
ATHANASIUS
KIRCHERUS
Soc.
Jesu
FELICITATEM
BEATISSIME
PATER,
UmTu in publica
Mundi
luce,
Romanse
Urbis
Majeftati
&
Sandicati
augufte
ftudes
:
dum
beneficentiffim^
D
e i
Matris,
San^liTuiTnoM^
de
Villa-
NOVA AntiftitisTempla
domi
& foris
ma-
gnificentiffima
aedilitate,
qua
exornas,
qua
condis a fundamentis
; dum nova
&felici
acternitatis albo infcripta
piorum
nomina,
ea qua unicus in terris
poUes
,
prima
fu-
premaque poft Deum
authoritate
rite
aris
admoves ,
tabulifque facris
infcribis
; bene
deRomana
, optimedeCoelefti
Urbe
me-
reri pergis
,
ea quam in Te
Ijeti
fufpicimus,
excelfitate ac foliditate
fapientise
, ac Ec-
clefiafticae difciplinae
legibus
exemplifque
firmate
: nec annum
uUum finis effluere,
.
*
3
quin
D E
D I C A T
I
quineum
heroico quopiam
operememo-
ri^
commendes ,
veliit elogio
a^tuofo
.
Ego
vero interea in inferiores partes
Ter-
r^iteradorno : illic etiam ApoftoliciTui
regnipartem aliqoam reperturus in
loco,
ubi felices anim^ velut in exilio
claves
Tu.As expeftant
,
quibus Ecclefi^
the-
fauros eis aperias
, &
tanquam viaticum
ad
patriam citius adcundam fuppedites.
Ut
autem in fubterranea difclufi a nobis
&re-
conditioris Mundi adyta , mihi pedem in-
trepideliceatintroferre ; ad introdu6tio-
nes
^
quas meditor
^
propitio Tu o fidere
mihieftopus : adcujuslucempoflimtene-
bras illas defcribere luculenter
^
ne
tene-
br^ conculcent me in labyrintho inferio-
ris Mundi errantem &laborantem
^
id eft,
majus dolium verfantem
,
quam aliquando
ingrefliis fuerit
,
verfaritque Diogenes
.
Enimvero cum olim in arcanum templi
penetrale
,
feu adytum ,
nemini aditus
,
nifi Sacerdoti patuerit
,
Te fummum Sa-
cerdotcm pro duce habeo -, cujus aufpi-
ciis ingrediar templum
illud
,
quod fub
hoc
templo
,
quod nos
incolimus, veluti
:atis fu^ ,
ac ne-
gotiorum
abiconditorum

didit , atque
in ilia
pofuit
auguftas te-
nebras
D E D I C A T I O.
nebras
latibulum fuum De
u s. Ad hunc
mihi
penetrare paranti
, adefto beatiffi-
ma TuA luce
,
ut meas has tenebras
collocem in bono lumine vultus Tui.
Rimabor ego terrae vifcera
,
& oftia te-
nebrofa
videbo
,
ut ex illis introfpedis
thefauros
lucis erudiam_5. Templa fub
templis
&
in Germaniavidifti olim, & in
Vaticano Tuo nunc vides : Ita veluti
fub
Mundo mundus (ut De i
templum)
lateti, habetque non pauca myfteria
^
vel-
uti minerales , ut vocant
5
auri latentis ve-
nas. Inde mihi eruendum eft exile tribu-
tum ingenii
,
quod Ingenio illi Tu o ac
Sapientia^tam varie opulenta^ pendam uti
tefferam obligationis
,
qua me quoque ad-
ftringis, dum minimam
Societatem
J
e s
u
amas ut Pater. Erit vero id folatium redi-
tionis meae , cum e
terras
profundis redux
inveniam
Vaticanum
Petri forum
, Tuo
amphitheatro
fuccindum ;
ejufdem Ca-
thedram
in
templi
capite
confpicuam
; &
alia
hifce plura.
Dignare
itaqueBEATis-
siMEPATER,ocuIofiderisTui,obfcurum
hoc
munus ;
aperi
manum Tu a m ut Li-
brum
accipias
, ac
libfi Authorem
impleas
benedi6J:ione
: &
qui decretam Ti b i a
S. P. Q.
R.
ftatuam
non admiiifti, hoc
etiam
ipfo
D
E
D I C
A T I O.
ipfo
^ternis
immortalis
Capitolii honori-
buslongedigniffimus,
admitte primas has
Mundi
Subterranei
live tenebras
,
five
umbras ;
ut
in
illis
Beatiffima tum Sa-
pienti^ ,
tum
utilis ad omnia Pietatis
TvM
imago
magis
refplendeat,
tenebras-
que
meas
faciat
erudita luce fplende-
fcerc-5.
rRis.-
PELAFATIO
1 s
M U N D U
M
SUBTERRANEUM.
C A P U T I.
Dc occafione hujus Operis
, & Authoris
Itineribus.
Orgamm agk
aS^/fundus denis vocate
regifiris
^rum in eo quot
Junt
entia
^
tot metra
Junt,
Efi
T>EVS Harmofies^
in quo Sapientia ^atris
Quee hene dijpofldt
,
Tb^^ctl*
unit amor,
Hic amor harmonia eHy hoc cS\<fundus amore ligatur,
O^^yuvov
hunc z5^<fundum ^h(uminis ejje negas 1
iTa ^,Le^or ^enelfoie. Organum hoc, optimo ;ure hujusOperis
largumentumj quodMW/iSM^^frmwwnomineinfcripfimusjdici po-
teft. Organum vere harmonicum, in numero, pondere, menfura
Triunius providentiffimi Numinis opificio ita difpofitum adapta-
'
tumque, ut quamvis in intimis Terrx latibulis, occultifque receffibus
operationisinftrumentareconditahabeat
j
Tales tamen per fubterreftresconfer-
t09 immenfae multitudinis tubos & fiftulas , edit fonorum modulos , tantam vc5-
cum diverfiffimarum varietatem , ut nil in fublunaris Mundi ambitu obvium fit,
quod fympathica quadam harmonia, non fuo numero, non fuo ponderc, non
deniquc fua menfiira imbuatur. Duodecim vero Libris ,
veluti totidem inftru-
daim regiftris, organum hoc compledtimur, queis univerla Naturae Majeftas
&
divitiae, fumma rerum varietatc explicantur, quod&expofiturusaudax fane,in-
folens & Herculeo peQ:orifor{animparfacinuscommitrerevideri poffim
;
dura
multo fublimiori me C2irpQmo jquzmquoolim^Pro/eypinam k^ktone raptamMy-
thologiferunt, in abdita incognitaque fubterranei Mundi regna, inintimaGeo-
cofmicae Monarchiae penetralia abditofque receffus, itincre nullis, quod fciam,
hucufque non dicam attentato tritoque veftigiis , fed ne humanae quidem men-
tisconceptu penetrato, intromittere inconfultius , tento. At nil moror;
Audeo,
audeo ,
inquam , ingredi & aggredi iter
, non tam mea voluntate fufceptum,
quam nefcio quo Divini Numinis inipullii perfuafum , nec non illuftrium viro-
rum precibus extortum.
Novi non defuifle hoc illuminati feculi decurfu viros Geographici ftudii
cultu illuftres
,
qui ad externam Geocofmi faciein egregio fane conatu
,
nec
minori cum laude nominifque immortalitate explicandam fummis expenfis
impigre defudarint
,
qui tamen
,
quod unice deefte vidcbatur , ad internam
Telluris Oeconomiam
,
atque abdita latentis Naturae facramenta non dicam
penetrarit , fed vel mente pertigerit, inventus eft nemo. Hinc
fa^um eft,
*
*
ut
P R -ffi F A T I O.
ut vel
maxime
mentis
oculos reflexerim ad admirandum Geocofmi intcrioris
Organum,
ejufque
ftruduram , hucufque five ob inacceffa Naturge ktibula nc-
gledam,
five
opinelu(9:abilesineapenetrandadifficultates
,
paffim dcfjsefiam.
Conceperam
jam
dudum argumentum hoc uti rarum,infolens & praeftantiffimum,
ita
quoque in
quo omnis humani ingenii induftria defudaret
,
digniffimum.
Multa,
fateor,
legeram apud plerorque Hiftorias Naturalis fcriptores, de abditis
Naturae
fubterrane^
miraculis, quae tamen proprii exptrimenti dcfedu non tam rite
&
fincere
explorata, quam fimplici relatione ,
cui multum fidi non poflet
, reccnfita
credebamj
cwT^^lcf.v fingulorumrequirebam, hanc unicam ad concepti moli-
minis executionem veluti
perneceflariam effiigitabam.
Ifihoc ingenti
cogitationumaefiucxagitatus,
accrdit ut eodem temporeSupe-
riorum juffu iter in Siclliam & Melitam
,
in
Exellrai Principis Friderici Land-
gravii Haffiae, modo
Cardinalisdigniffimi, cui aconfeffionibuseram
,
comitatu
lufciperemi hanc
occafionem veluti a Divina Numinis providentia mihi fubmi-
niftratam, nec non moliminibus meis tandem in executionem deducendis mire
peropportunam interpretabar, Necfpes mefefellit.
Sicilia?n ingreflus, iftiufmo-
di,
quodtot )am votis
exopraram, Narnra! inHmira rerum varietate feexplican-
tis theatrum
affecutus fum , dum quicquidintotoGeocofmomirura, rarum ,info-
litum
atque
admirationedignumoccurrit,
inhocveluti inepitomequadamfaga-
cis Naturae
induftria contra6ium comperi. Ingenti itaque fingulorum explorando-
rum
accenfusdefiderio, infigni triremium Melitenfium commodo, fupramemo-
ratoHaffiae
Landgravio tunc temporis Archithalaflb, conatus meos pro eo quo
in me meaque f^udia ferebatur affe(3:u ardenter promovente
,
infi;itutum
meum
profecutus fum ; & ante omnia
,
quod maxime defideraram
,
^tnam
,
omnium
prodigioforum in univerfa Sicilia fefe exerentium eff^e6iuum fontem , confcendi,
utadmiranda,
quaedeeoomniumfeculorum
Hiftorlci fcripierant, proprio expe-
rimentoKv
'"^^
oti;'S'v]/<cM'comperirem,- DeindeiEtoIiasfiveHephaeftias Infuias,
& pra; caetcris Stron^ylum
,
& quem Vulcanum vocant
, Fretum quoque Mamertimm
ob incredibiles geftuum reciprocationcs,
nonminuspericulofum,quamnaufragiis
infime , triduano fcrutinio , fummo ftudio
exploravi
;
praeterea hmofg&ScylU Lha-
r)bdifquc miros motus , ebuHitionumque
viciffitudines, fingulorumque fympto-
matum rationei,tanquam
inftitutomeooppid6confentaneas,ingenti mentisaeftu,
seftu Scyllaeo forfan non minori , difcuffi. Quaecunque vero ftupcnda in fingulis oc-
currebant,palimpfeftocommifladomumredux,
cxa^arationis trutina pondera-
tas expendi
,
quae & LeBor in hujus Operis decurfu ad fufcepti operis compro-
bationem opportunis locis fufiffimedefcripta
reperiet.
Hifce omnibus rite obfervatis, placuit Divinae bonitati, aliud mihi aperire thea-
trum,& formidabile ac prorfus funeftis tragicifque cafibus refertum, non utique
alio fitie, quantum ex mea parte, nifi ut vifa ineffabili irati Numinis in Natura ope-
rantis potentia, argumentum meum,non iis tantum, quae curiofioris animi pruritum
demulcerent , fed quae timorem D
e i
&occultas judiciorum abyflbs intimis pedoris
mcdullisinferercnt ,copiofafegete amplificarem: dum enim expeditisterra, mari-
queobfervationibus, Romam rediturus,
opportunamitinerisaufpicandioccafio-
nem opperirer , nefcio fane qua providentia fadum fit , ut tanto tempore Meffanae
contra voluntatem meam detentus , in tanta atque adeo multiplici difccdendi
opportunitate
,
omnis nihilominus opportunitatis inops
,
femper reftiterim. t
quemadmodum occultas Divinae providentiae femitas
,
quibus mortales impro-
vidos
,
plufquam patcrna cura & follicitudine j
ducit
,
fatis mirari non pofTu-
mus , ita
quoque eas
,
utpote ab humani ingenii limitibus remotiffimas , inve-
ftigare
minime conceffum eftj Veritatis tamen lumen tum primiim nobisobori-
tur.
P R iE F A T I O.
tur, ubi nos ex variis eventuum cafibus , c variis rerum difcriminibus erepto^
ad ejus immenfam bonitatem pietatemq|ue,qua unice fulcimur, internis mentis
oculis converterimus
,
quod &exdi(9:a meain Meflanenfi portu moraluculenter
patuit
j
certe apparebat ,
Deum
O vt. Ma x. nonfolum fecutorum ac jam jam
impendentium malorum me teftem oculatum,fed & ad nominis fui gloriam, meae-
que probationem fidei , earundem quadantenus participem fieri voluifle , ut ni-
mirum eas calamitates, quasomnibus retrofeculis necAfia, cum duodecim ejus
primariae urbes olimconciderunt; necltalia unquamaccidiflelegjt majores ; cum
nimirum exiguo temporis fpatio, tota pene citerioris Calahria portio in vafl:itatem
abiit, non folum fcriptis meis narrare, (ed &de pcriculis, & imminentis mortis
anguftiis,eorum, qui infimili flatuconftituuntur, proprioexperimentoindicare
poflTem.
Itaque res ita fe(e habuit.
C A P U T IL
T)e
horrendis Terrae motibus , Jnnoi6i%. in Calabria exortis^
ciuihus
auatuordecim dierumJpatio AuBor magno vit^
fuapericulo
prcefens^
ejus occajtone magna [JVatur^ arcana didicit.
EGo
itaque Anno i6g8. una cumduobusReligiofistertiiOrdinis^^.FMrayc/,
aliifque duobus ficcularibus condu^a cymba , 24 die Martii McflTana folven-
tes; eo ipfo die Pelorum Siciliae promontoriumattigimus, ubi triduum fufiinen-
tes, cum nullo non calamitatis genere confliximus, adeo omnes loci^ aerifque
injuriae: in nos confpirafie videbantur; eranc autem haic omnia futurae tragcediae
quxdam veluti projcenia
;
femelatque iterum difceflTum tentavimus, fed fruftra,
femper in eundem locum repulfi, ciim invito mari, tum occulta Dei manu, ut
pofteapatuit, nos remorante , reverfi fuimus; quod nifi fa6ium efl[et , omncs nos
in S.Eufihemia, quo propcrabamus, & ubi negotiorum caufa aliquantifper fubfi-
fterecogitabamus, manfifletiepulchrum; undeexhacmirabili Divinaeproviden-
tiaedifpofitionedidicimus, quamfaepehomonefciat, quid petat? & quam vanae
& caducas hominum, nifi Divinae voluntati fubmittantur fulcianturque, fintdi-
fpofitiones Illuceicente itaque die Sabbathi palmarum
,
quas erat
27
Martii
,
nos
diuturniores morae pertaefi violentam quafi profedionem
occepimus. Mare eo
ipfo die praeter iblitum aeftuabat, & ingeUtes circa Scyllx potifljmum locum tot
naufragiis infamen, vortices turbinato deicenfuagebat, itaut nonnobis tantum,
fed & plerifque nautis res iniblita horrorem incuteret. Contrario itaque nobis ma-
ris aeftu phafelum verfusTyndaridas feuMylas direximus, ut inde proruente Eu-
ronoto , breviori & rediori tranfitu per Sinum Cujacium ad littora Calahri^ propel-
leremur; atubi pun(3:um illud maris, quod Liparas inter, Mylas & Promonto-
rium Vaticanum ferme medium eft , attigimus
j
Ego j^tnam Sc Strongylum diligen-
tius intuitus, eos ingentes fumorum globos, montium adinftar, praeter iblitum
eru61:are notabam, quibus longe lateque difFufis, non Lipararum tantiim,fed &
Sicilise quoque afpei^us ex oculis penitus tollebatur : augebant horrorem fubterra-
nei quidam veluri mugitus, quds percipiebamus, &fragores cum odore fulphu
reo, qui nefcio quid fatale & funeftum infufurrantesintotiusCalabrix&Siciliae
exitium, quod parabant, unanimi confenfu conipiraiTe videbantur.
Egohujuf-
modi impendentium calamitatura prodromis exterritus nautas omnibus, quibus
poteram, modis precibufque follicitabam, ut relida or^ Liparitana,
Promonto-
rium Vaticanum reda petercnt, addens in magnonos difcrimine
veriari
,
ne ma-
ris asftu abrepti, iter pararemus irremeabile : Nam Strongyb cura eifemus vicini,
**
2
eum
P
R ^ F A T I O.
cum
tamen
utpotefumo
obvelatumnoncernebamus, fragores {oliim cumodore
fulphureocTraveolente,quem
exlialabat, fenfimus: prxterea mare ipfum fer^^ere,
& in aqu^
bullientis
morem
agitari, coelo praefertim (ilente
& ferenitate claro,
aliafque
huiufmodi
infolitas alterationes fubire omncs mirabamur: qui tempore
pluviaelacumunquamvidit,
innumeris bullulis ferventem, is de raaris bullientis
fer
vore
, hoc ip(o tempore judicium formare poterit. Porro cum;am capiti
Vaticano
appropinquaffemus,
durantibus
adhuc iifdem maris fymptomatis, ego futuras
calamitatesquafipraefentifcensj
ex inaffueta mentis anguftia animum meum con-
ftringente,
palam fociismeis ingentem mox terraemotum fecuturum, praedixi
j
imo valde me vereri , ne totus hicpendentium fcopulorumtradusproftratuscor-
rueret, ac proinde einonnimium appropinquaremus: augurium probavit even-
tus, pofi: duas enim circiter horas , magnam hujus Promontorii partemuna cum
vicinis
habitationibus
concidifle audivimus.
>
Interim iter noftrum prolecuti, Trop^am incolumes omnes & fummogaudio
tandemappulimus,ignari
iis periculis,qu2spaul6ante in fervidomarivixevafera-
mus , modo primiim nos infeftandos etfi morti vicinos nos efle, coelo prxfertim le-
reno,& fine nube ulla, ne quidem
fiifpicari poteramus. Veriim enim vero vix Col-
legiinoftrilimina
fubieram,
cumecce fubterraneumeumqueformidabilemadin-
ftarcurruumfummavelocitateagitatorumfonum&flrepitum, adeo vehemens &
mens &horribilis terrx motus excepit , ut CoIIegium una cum oppido fubjed:o-
quemontevelutiinbilancelibrari
viderenturj Terra adeo vehementi motu fubful-
tabat , ut ego pedibus amplius confiftere non valens , fubito in terram illifus prono
vultu
profternerer, ea
qu3eantemecumanimopr3efenti{centevoIveramipfofa6io
incurrens,
animamDEo
incefTanter^defperatajamvitacommendabam. Oquam
inhoc anguftiae pundo
omniaMundi gaudia defipiebant : quam uno i^u oculi
omnis honor, dignitas, imperium, fapientia, nil aliud nifi fumus, bulla, ftipula
a vento rapta etfe videbantur, dum in porta aeternitatis fians, animamcorporeis
folutam vinculis ad incorruptibilis vit^ ufuram capeflendam tranfmittere para-
rem
5
quod fane ipfo momento contigiifet , nifi Deo Opt. Max. me fin-
gulari gratia fua a ruina murorum praefervatum
,
ad duriora pro Nominis fui
honore & gloriafuftinenda deflinarevifumeffet. In hac mcntis lu6i:a, ingentem
formidinem cum tegularum cadentium
fras;ores , tum fatifcentiummurorumcre-
pitus incutiebant , dum quo fugerem
,
aut qua ex parte me fervare pofTem,
ruinam jamjam ex omni parte muris minitantibus, difpicere non poflTem. Re-
fumpto tamen animo evafi
,
ita tamen attonitus , ut cum redditus niihi eflem
j
fine pileo & pallio me reperirem
,
quibus tamen recuperatis , fine mora ur-
bem fugiens, ad cymbam noftram me contuli , hac eadem mentis confternatio-
ne , tum Patres nofiri , tum quotquot me concooiitabantur , laborarunt
,
dum
unufquiique de falute fua follicitus , ut poterat , vitae fuga
,
veluti muti atque
omni vocis ufu deftituti , confulere fatagcret.
Poflero die, qua; erat Dominica palmarum, iter nofirum profecuti,mari fer-
vente & mirum in modum tumido1^oc/;ef#^mperveniimis, ad defcenfione fa^ia,
febris Terrge recrudefcens , ita ingenti eam concuflit paroxyfmo, ut cymba ob in-
gens periculum, quodex intoIerabiliTelluris rabienobis imminebatjrepetenda
foret. Erat ibidcm domus vicina peregrinis hofpitibus recipiendis,apta,in quam
nos nonnihil quietis capiendge gratia recepimus : at recrudefcente Terr<:e tremore;
ego ingentis ruinae nobis imminentis pr3elagus,aperte dixi, qui vitam in tuto collo-
caredefideratjismecumlittusrepetat, ac proinde hifce commoti verbis comites
continuoreliftadomomefecutifunt. Vixaddimidium
Iiorae nobis in littore tom-
rnorari conceffum fuit,cum
ecce denuo Terra folito
majori ferociafaeviens, &com-
plura
P R JE F A T I O.
plura ex circumfitis locis,
& hofpitium,
quod paulo ante deferueramus , vehe-
menti infultu concutiens, nonnifi lapidum calcifque acervo poft fe relido, pro-
ftravitj gratias proinde, quas potuimus
, maximas Divinae Majeftati egimuspquse
nos a tam imminenti periculo per occultos inftin6tus eripuerat.
Locum itaquein quo a tanta terrae
excandefcentia tutos fecurofque nos confer-
varemus,dumqu3erimus, ulterius progreffi, Lo/)i;^/Mw , medium Tropgeam inter,
&
S. Euphemiam Caftellum pertigimus
, ubi favorem ventorum
,
quo finum
transfretare poftemus
,
operientes
, ab una parte mare vorticibus exxftuans, ab
altera parte ingens caftellorum pagorumque firages, quo nos verteremus nefcii,
incredibilem mctum incutiebant. Hifce
calamitatibus dum jat^amur , ego curio-
fius intuitus Smngjkm 60 fere milliarium
intercapedinediffitum,
illum infolito
modofurere notavi,totus enim ignibus
oppletus videbatur , tanta copia, ut mon-
tes flammeos eru(9:are videretur, fpedaculum vifu horrendum
,
& animo quan-
tumvis intrepido formidandum. Interea fonus quidam adinftar
tonitrui , veriim
ob remotam, quaoriebatur,diftantiam,
paulo obtufior
percipiebatur
,
qui tamen
femper majus majufque in fubterraneis
tuniculis incrementum
fumebat, donec
locum fubterraneum
,
cui infiftebamus,tencrec
^
ubi tanto
fremitu
& indigna-
tione concuffit terram
,
ut pedibus amplius confiftere impotes , arrepto
,
quo
quifque poterat,obviovirgultoautfruticemaritimo,
ne membra nimia concufla-
tione luxarentur', fuftinere (e cogeretur.
Contigit hac eadem hora res aeterna
& immortali memoria digna
,
fubverfio
videlicet celeberrimi oppidi
,
quod S. Euphemiam dicunt : Erat hoc in extrema
finus ora fitum
,
fub Equitum Melitenfium
jurifdiftione.
Cum itaque ad Lopi-
cium, exvehementiTerraefubfuItatione, veluti exanimes in terra proftrati , tan-
dem fubfidente Naturae paroxyfmo,ocuIis in circumjacentia loca conjedis, ingenti
nebula, paulo ante memoratum oppidum
circumdatumvidiflemus,resfinepoft
meridiem hora tertia pr^lertim coelo fereno mira &infolita nobis videbatur
j
diffi-
pata vero paulatim nebula oppidum qu3efivimus,{ed non invenimus, mirum didu,
lacu putidiffimo in ejus locum enato. Quaefivimus homines,
qui de infolito rei
eventu, nonnihil certi nobis enarrare poflent,{ed formidabilis cafus tantseque ftragis
nuncium non reperimus. Nautae ad hoc fpe^aculum veluti attoniti , & incredibili
formidineperculfi, projeftis remis tundentes pedora Divinam implorabant Mi-
fericordiam
,
propediem non nifi eandem fbrtem, aut ultimi Judicii diem exlpe-
iaturi. Confortati tandem ac poenitentia; (acramento expiati, D eo
duce inter
. tumentes maris fludus littus oppofitum tenuerunt, ubi exfcenfione fadia denuo
hominesquaefivimus, fed praeter puerum in littore
fedentemvelutiftuporcattoni-
tum,inventuseft nemo ;
hic interrogatusanobis,quidnam
S.EuphemU cont\g\&^tl
fed muto locuti nihil extorfimus ,
metus enim vehemens & formidabilis eventus
linguamanimumque ita confternarat, ut nec verbis
commiferatione plenis, nec
ullo charitatis officio ejus animum devincire nobis poflemus
j
cibum oblatum
omnem penitusnimiodolore&moerore oppreflusaverfabatur,
digitis foliim ex-
tenfis Sani:-Euphemianam cataftrophen innuere videbatur. Confolationis itaque
omnis expers, vultuque fubtrifti &capta mente homini fimilis , a nobis recedens in
proximam M&fylvam proripuit, nunquam amplius vifus,
Nos itineri infiftentesNicaftrum,Amanteam, Paulam,
Belvederiumtranfeun-
tes,nil aliudad 200 millia pafluum, nificadaveraurbium,
caftellorum ftrageshor-
rendas reperimus , hominibus per apertos campos palantibus,
&prae timore veluti
exarefcentibus
j
Ultimi Judicii diemjamjam imminere dixifles. His magno noftri
ftupore fimul & dolore vifis , tandem inter ingentia aeftuantis maris pericula , in-
felici fane itinere Neapolim tandem tenuimus. Quid
jam mihi acciderit , fequen-
tibus Leiori paucis exponam.
**
2 Ca-
P R ^ F A T I O.
CaputIII.
T>e zfM^ontis
Vefiivii , relicjuarumque Injularum
exfloratione
ab JuSore faBa.
POd
tanta mari tcrraque exantlata diicrimina
,
pofl: exploratam
incredibi-
lem Naturae in fubterraneis cuniculis operantis pGtentiam,ingens
animum
meum
(iibiit defiderium cQgnofcendi , num Sc FefuVtus nonnulla cum Strongyloy
&
^tna occultae negotiationis , in tam potenti Naturae bello
, obtinuiffet com-
mercia
? Porticum conceffi
,
ad radices montis fitum oppidum
;
hinc
fideli &
viarum gnaro comite ruftico , opima fane mercede condufio , media node
mon-
tem per difficiles, falebroias arduafque vias confcendi, cujus craterem cum jam
obtinuiflem
,
horrendum di(9:u
,
totum igne illuminatum vidi cum intolerabili
fulphuris & bituminis ardentis mephiti. Hic prorfus ad inufitatum rei fpedacu-
lum attonitus,inferorumdomiciliummeintueri credebain, inquopraeterdaemo-
num horrenda phafmata , niladeo aliuddeefievidebatur. Horrendi percipieban-
tur montis mugitus & fremitus
,
putor inexplicabilis, fumi fubfufcis ignium glo-
bismixti, quos ex undecimdiverfis locis,tum fundus , tum latera montis continuo
eruftabant, identidem me illud eru6i:are cogebant : Altitudo diVmamm
fapienti<e
& fcientiie
Dei
,
quam incomprehenjlhiks junt Vtce tUiC ! Si potentiam tuam
tam
formidandisNaturaeportentiscontrapraevaricantishumanigenerismalitiamofien-
dis, quid erit in illonoviffimodie,quoTerra ira furoris tui fubmerfa, elementa
calore folventur?
Auroraitaque illucelcente, ego,ut totiusinteriorismontisconftitutlonemea,
quafieripoterat,diIigentiaexplorarem,locum tutum & ad firmanda veftigia ie-
curumelegi, quae erat rupesingens fuperficie plana, ad quam per declive mon-
tis aliquoufque aditus patebat,me demifi
;
hic deprompto Pantometro montis
dimenfionem exorfus, crateris amhitum ^oofere raillia pafiTuum , 800 vero pafllus
profunditatem Geometrico ratiocinio continere deprehendi. Mons undique prae-
ruptusi nulla,quaaditusadintcriorapatebat,declivitate data, in excavati cylin-
dri formam
rZeO?
"^^? op9cJ?>
ambitu fuo defcendebat
j
&
quamvis fundus ocu-
lisnofl:ris ftridiori peripheriaconclufusvideretur, id tamen juxtaOpticas ratio-
nes &leges , non nifi ex maxima a cratcris intima fuperficie, diftantia &profundi-
tate contingebat. In Centro fundi Naturafuum veluti focum conftituifie videba-
tur; vere Vulcaniae culinae officinam fempiternofumi flammarumque profluvio
fervidam,indecoquendisfulphure, bitumine, caeterifque mineralium fpeciebus,
eliquandis exurendifque , occulto quodam molimine funeftifque ftragibus paulo
poftedendisoccupatam : fiquidemhalitusintusconclufi; uticontineri nefcii, ita
tanto impetu& vehementiahorrendisfragoribus
fociara impofitum fibi onusdis-
cutiebat , ut mons terrae tremore agitari videretur : quod quandocunque accidc-
bat, partes fupremae montismolliores,quse ex cinere, pluviis, caeterifque Mine-
raliumquifquiliiscoagmentabantur, tremore concuflTae folutaeque, collium inftar
in
barathri fundum concidentes , ex varia foni reflexione, eumfragorem
,
quan-
tum quifpiam etiam imperterriti pei:oris vir fuftinerc vix poflTet
,
concitabant.
Mfl/m^^quae ex ccntromontis continuoeru6iabatur, novum velutimontemef-
ficiebat, mira ftriarum varietate praeditum
,
quam varia mineralium liquefafio-
rum ebullitio in omnes circumfercntiae partes fluxu fuo
,
coloreque nunc viridi
ex sere , modo fulvo ex fulphure , arfenico & fandaracha
,
jam rubro ex cinna-
brio minioque, jam nigro, ex vitriolo aquis mixto, vel ex ipfis cineribus cine-
ricio
,
ingeniofo Naturae
penicillo effbrmabat : verum haec omnia in appofita
figura
LeiSor confideret.
Monticulus hic poft ultimum raontis incendium quod
Anno
P R ^ F A T I O.
Anno 1
63
1. contigic adeo excreverat, ut inde con;e6iurarelicuerit, futurum ali~
quando, ut in eandeni; quam olim obtinebat, altitudinem fit , furredurus , nifi alio
incendio fuperveniente defl:ruatur, quod hoc eodem, quo haec fcribo, Anno 1 660.
contigit
: fiquidem novo & horrendo incendio (aeviens mons, adeo montis verti-
cem crateremque disjecit, ut multo hodie demiffior
,
quam quo eum paulo ante
defcripfi, appareat, & confequenter uti majoris.circumferentiae,itaprofundita-
tis minoris reperiatur.
His omnibus rite illufiratis Neapolim revcrfus
^
pofiero die in Infulam j^Enaridm,
quam & Ilchiam vocant, famae celebritate veteris fcriptoribus notiffimam , & hinc
in !P/?/f^r^eoiPuteolanicampi c^w/?Oi Vulcaniumqueforummecontuli jquaecunque
tumveteres, tumNeoterici de iislocis admirandaretulerunt, veriffima cfle com-
peri
,
quibus ne hoc loco recitandis tempus perdam
,
fingula Ledor in Operis
hujus lerie opportune inferta reperiet.
Obiervatis omnibus fupradiftis Naturse opcrum , nec non fubterraneorum ef-
fei:uum,qu3erecenfuimus,prodigiis,continuo mecum volvere ccepi
,
quaenam in
fubterranea oeconomia vis eflepoflet, tantarum tamque potentium rerum effedirix
;
intime quoque non infrequenter fubridebam eorum falfa perfuafione deluforum
placitum, qui Geocofmi molem a
Deo
Geoplafta ex limo Terrae cafuali potius
aut
fortuita limi congerie
,
quam certaratione formatam coagmentatamque fuiflTe^fim-
plicius opinarentur omni interiori conclavium apparatu,omni reconditoriorum Na-
turae ufu orbam , omnibus aqu3edu(9:uum incilibus deftitutam, folum limo,lutoque
poftdiluvium haud (ecus ac cafei quoddam coagulum condenfatam
5
caeteroquin
Tellurisquoddamveluti
iTuxnoy
oix^'
//^ /?oc?f confolidatum defidere , nc-
fcio qua mentis pervicacia perperam fibi perfuadent : quibus vcro tum Divinorum
operum majeftas, tum fublimium a Natura conftitutorum finium providentia in-
notefcitjhi faneinteriorem Geocofmi fabricam multo a communi hominum con-
ceptu differentem conftitutionem haberefatebuntur, utpote in qua aeterna Dei
Sapientia, cum fundamenta poneretOrbisTerrarum,inea miraarteelaboranda,
&juxtaarchitedonicamamuffim in ea rite difponenda, ncc non ad neceflarios to-
tiusNaturgeufus in innumeraelementorum receptaculadifponendacuminefFabili
quadam induftrialuferit; non minori fanequam in humani corporis,totvitaliuni
membrorum officinisdiftin(9:i, tot venarum , nervorum,f?brarum,muiculorumquG
dudibnsinftru^ijtotcaecis meatuumfiphonibuspertufi, fabrica conftituenda alla-
borarit . Qua de caufa folito molientis ingenii ardore inftimulatus nullum non
lapidem movi, ut quantum fieri pofTet, adadeoabftrufamin fubterraneo Vulcani
regno latentium rerum fyftafin profundius penetrarem,minimeiisa mehucufque
obfervatis contentus
,
quidquid in Geographicarum relationum monumentis,
quodtumTerreniGlobiformam, tum particularium regionumnaturamproprie^
tatemque concernebat, deprompfi, Au6i:ores veteres &novos Europa:, Afiae, Afri-
ca;, Americae Hiftoricos , PhiloIogos,Geographos, Oceanearumque expeditio-
num circa univerfum Telluris globum fufcepta moIimina,qu3eque in novarum Re-
gionum mariumque incognitorum inventione detefta fuerunt, Naturae prodigia,
pari cura collefta intime ponderavi. Acceffit hifce ditiffimum relationum a Patri-
bus noftris ex Indiis hucHomam, quot trienniis adventantibus
, fadarum fubfi-
dium ; dum quaecunqueterramariqueadmirationedignaviderant&exploraranr,
fcriptis comprehenfa mihi talium rerum avido, liberali fane animo communica-
runt. Ex quarum contemplatiOne rerum dici vix poteft,quanta animum meum ad
rerum tumpropriopericuloexpertarum, tum aliorum meis haud incongruarela-
tione acceptarum portenta , invaferitadmiratio; admirationemveroquamardens
caufarum inquirendarum exceperit defiderium. Singulis itaque cum fingulis Com-
binatoriae artis fubfidio ad incudem reduiiis , dum continuo ftudiofae mentis
**
4
^fta
P R J F A T I O.
^flu altius aflurgo
, tandem argumenti hucufque forfan intentati, id eft, Mundi Sub-
terranei fabricam
orditus
,
quantum ingenii mei imbecillitas
permifit
,
rite con-
ceptam,Reip.Litterari3e jam dudum promiffam
, & multiplici
remorarum
obice
impeditam,
tandem ad DiviniNuminis gloriam bonique communis
emolumen-
tum in publicam lucem edidi . In quibus omnibus explorandis unicus
Divinae
Gloriae icopus-mihi propofituseft ^ut videlicet illuc; unde veluti a
bonorum
omnium originc cun6ia profluxerunt , ad Deum Opt. Max. reducantur,
qui fic
{emperlaudatus,fine menfura benedidus^atquefemperomniumpoflibilium
crea-
turarum afFe^u in perpetuas amatus aeternitates. Vale Led:or coeptifque
fave.
PRAFATIO SECUNDA,
in qua eorum^ quifuam
in hoc Opere injigni variarum Obferva-
tionum augmento operam contuierunt,
mentiofit,
|Um multorum precibus hujusOperis curam (ufcepiffem , variifqueadtot
ItamqueportentoibsNaturge partus,qui nondicam in extremislndiarum
loris, fed vel in fingulis Europae Provinciis nullibi non (e {pe6}:andos prae-
bent, legitima authoritate ftabiliendos fubfidiis indigerem
,
operae pretium me
fadurum exiftimavi
,
fi ad prsecipuas Europae Provincias potiffimum ad Socic-
tatis noftrae peritiffimos viros litteras expedirem
,
queis fufcepti Operis inftituto
expofito rogarem, ut fi quidin eorum regionibus lateret in aquis, montibus, ipe-
luncis , fluminibus , fodinis, herbis , animalibus alibi incognitum, vel exotica Na-
turae proprietatc admiratione dignum , ad me traniinittere non gravarentur
j
fcri-
ptum^fa^um ; fiquidem percepta Operis quod moliebar defignatione, finguli ea
qualicuitcura&diligentia obftetricantes partuimanus uti adhibere non funt de*
dignati, ita quoque non immerito ingratus videri poffem, fi praeftitam in boni com-
munis emolumentum operam, filentio involutam praeterirem. Quare eorum no-
mina vel in primo hujus ^''oluminis veftibulo, ad ea immortalitati confecranda,
cxhibere libuit.
Ferdinandus in. gloriofae mem. Rom. Imper. femper Auguftus, qui pro
fapientia fua, & omnigenae {cientiae amplitudine
,
qua Mundo claruit , uti primus
hujusOperismotorextitit, ita quoque qualitteris, qua nummario fubfidio, me
quantumvis indignum
,
ad Operis incepti executionem fbllicitare non deftitit.
Quemfecutushaud difparisingenii, &virtutum paternarum fedator , & in Impe-
rio fucceffor Leopoldus Primus Auguftus , dereli&m morte gloriofiffimi
Parentis operis telam fapiens Filius denuo orditus, tandem juffu fuo continuatoque
fubfidio
ad finemperduxit, mediatore Sereniffimo Archiduce Leopoldo Guilielmo,
qui pro fingulari fuo in me meaque ftudia affe6i:u , huic unice incubuit ; ne quid-
quam eorum qu3e tumad Operum meorum editionem , tum potiffimum ad Mundi
Suhterranei Opuspraeloparandum neceffariaforent, deforer, Qulbusmerito vel-
uti primis acmunificisftudiorummeorumMecgenatibus,fi quidpiam a aoanno-
rum decurfu laude dignum in Reip. Litt. bonum a meprodiit, id gratampofte-
ritatem iis acceptum ferre velim. Hifce acceffit Emin"' Francifcus Georgms S.
^.
I.
Elei:or & Archiepifcopus Moguntin. necnon Qarolus LudoVicus Sereniffimus
S.
^
L Eledor Palatinus
,
qui inceptam operis defignationem , copiofis fane fubfi-
diis
urgere non deftiterunt. Horum exemplum (ecuti Sereniff
.Juguflus
Dux
Brunfvicenfis & Lunaeburgenfis , uti & Hungariae primas Francifcus de Lippay Ar-
chiepifcopus
Strigonienfis
;
deinde Eccellent"' 'Bernardus
,
S.
(^. /. Comes de
Martinez,
meritiffimus protempore Boemici Regni Burggravius& Prorex,una
'
cumFratre
Maxmilimo fecundum
in eodem Regno locum dignitatis obtinente^
infigni
P R -S F A T I O.
infigni liberalitate opus hoc nullo non tempore promoverunt &(bllicitarunt : Haec
vero mea raolimina cum inaudiilet SerenifT. Archidux Ferdina?tdus Carohis quid-
quid in Tyrolenfi intimumconfiliariumcolIigi&tranfiTjittijuffit.
Hofce (ecuti funt 'P.
f^.
jindreas Schajfer &Joannes EiJJirt Soc. Noftrse ; hi quid-
quidin Hungariamineraliumfodinisdefideraripotuitcuriorunijrarumjinrohtum^
in fubfidiura operis incredibili cura & diligentia undique conquifitum,necnon
Authentica Praefeftorum fodinarum attcflatione fiabilitum tranfmiferunt, quorum
opera non hoc praefens Opus dumtaxat , fed & Mufeum meum diverfiffimis
omnium mineralium fpeciebus locupletatum unacum Mundo Subterraneo,vcluti
de pr3edivitethefauro,merito,uti fuo locopatebit, gloriari poterit : Quid veroad
operisperfe^tionemcontulerint fubfidii V. P. N.N. ex India huc Romam nego-
tiorum caufa advenae, *?.
Martinm Martinmj T. Francifcus Dorville^ 'P.Hyacinthw de
Magiftrisj l?/BhilippH6 Mjrmzw, aIiiquecompluresGalli,Hifpani,Lufitani, hujus
dccurfu Operisj ubifingulorum nominaadducam ,manifeftabitur, Quibusomni-
bus, uti par efi, gratias habemus maximas & immortales.
Ego vero, cum ita a natura conftitutus fim, ut iis quae ab Au^oribus ,circa rerum
naturaliumvirtutes& prodigiatraditafunt,facilefidem nonhabeam, nifi me vel
relationes a viris fide digniffimis indubia attedatione communicatse ; vel propria
experientia , & fenfata reruminfpediocertiffimum redderent
a
Ad hanc veritatem
obtinendam ; dici vixpotefi:quantum jamacompluribusannis temporis infumen-
dum, quantum expenfarumfaciundum, quanti denique labores exantlandi fue-
rint, dumvariaadres ipfas naturae prodigiofas
,
propriis oculis examinandas infii-
tuenda itinera ; abditi fodinarum recefius penetrandi
,
profunda fubterraneorum
vifcerumlatibulaexploranda; VulcaniaNaturxergafi:eria adeunda,lapidum faxo-
rumque fodinae examinandae, adeoquenihilquodadoperisfiabilimentum, quo-
visffiodo conducere videbatur, omiffum fuerit ; ne quoqueidemmihi, quod iis
Audoribus accidit, qui de Lapidum,Gemmarum, Metallorum, caeterorumque
foffilium differentiis , herbarumque fpeciebus diverfiffimis, iis ne nomine quidem
notis, inutililaboreinconfukiusfcribunt, nedicamdefcribunt, contigeret: di(3:a-
rum rerum peritiffimos ipfos , inquam , Chymicos , Aurifabros , Gemmarios
,
quin
&fofrore9, in meosadfcivi Magifiros, quofqueprxfentes non habui, per litteras
deobortisdifficultatibusconfulendosduxi, quoruminftrudione
eruditior, atque
excultior, paulo folidiori fundamento de occultis rerum miraculis me philofophari
pofieexpertus : adeoque tibi, LeBor, perfuadeas velim,nilhoc in Opere abditarum
cau(arumoccurrere,quodexperimentisamefa^is comprobatum non fir,dum ne-
lcio quo inftindiu impulfos firmiter mihiperfuaderem,tunc me intimas rerumna-
turalium caufas adeptum dici pofle, fi idemquodnaturainfitafibi facultaref^cir,
egoadvivumejufdemprototypon iis in rcbus,inquibusNatura (e imitaripatitur,
arte conficerem. QuO; nifi mea mefallat ^^Aca^^Zict,
fakem pro modulo meo id prae-
fiiti, ut fi obortarum difficukatum fcopulos intima penetrationc, non fuperafie,
aliis faltem
,
femitis jam complanatis , ad proximas rerum caufas aditum apt-
ruifle videri poffim. Erit forfan nonnemo alius felicioris ingenii fortem nadus,
qui hujus Ariadnei fili dudu penitiora veritatis adita fuo tempore fic aperturus.
Ego quod pro ingenii mei imbccillitate potui & debui
,
juxta concredirum
mihi a Patre luminum talentura
,
prseftiti : neque quifpiam fibi perfuadeat
,
aliome fine h9ec{cripfifle,quamunicoillo,quxefigloriaDei, qui eft
mirabilis in
operibusfuisj fiveroexhocnonnihilautlaudis, aut finifira; cenfuras in me emer-
ierit ,nihil moror : cum aliam laborum meorum merccdem non ambiam; nifi ilium,
qui efl: mercesmagna nimis, &fpes omnium finium terrae. Vale_>.
I N
D E
X
ARGUMENTORUM
in hoc Opere
contentorum.
P R ^ F A T I O.
CAPUT I. ^'^^^
^ occafione
hujus Operis,
&
AuBoris itinerihus.
II.
I
^1
^^ horrendis terramotihus AnnoT6i%. in Calabria exortis
,
quihusqua-
i ^MA
taordecim dierum fpatio
AuBor magnovit^fua periculo
prafens , ejus
^-^'^^
occafwne magna Natura arcana didicit.
III.
De Montis
Vefuvii,
reliquarumque Infularum exploratione ah Auiore
faB:a.
LlBER PRIMUS.
IV. De motu pendulorum.
28
V. De motu projetlilium paralolico
, ^miris
ejus effeBthus.
30
SECT.3. Utilitates quae ex Cofmocentrica
arte deduci poflunt.
35-
CapuT UnicUM. Quomodovelocitasmotus
gravium adcentrum determinaripoffit. ibid.
SECT.4. Centrofophia applicata.
38
Cap.I. ibid.
II. De pendulorum motihus.
41
III. De
ufu ^
emolumento ditlorum.
43
IV. De pendulorum ufu
in rehus ad Geome-
triamfpedantihus.
48
SectioT^E
mirifica Centri Natura ,
&
PrIMA.
-^maximo Dei opificio. Pag. i
CaP.I. Explicationes definitionum.
2
II. De Linea Dire^lionis. 9
III. Paradoxa
deCentroTerra. 14
Sect. 2. De motu gravium ad Centrum
Univerfi
20
CAP.I.
Dejinitio motus localis corporum &
im
petus.
20
II.]
De accelerato motu naturali &
violento
gravium,ejufqus
proportione ad tem-
pus quo d'MumffatiumconJicit.
22
III.
Demotugraviumfupraplanainclinata. 2.j
L
I B E R II.
Cap. I. T^fne ^fcopo Geocofmi. .
fy
II.
^-^jdea Glohi Terreni in mente Di-
vina exifiens. S^
III. De Mundanorum glohorum feuftellarum
natura ^compofitione , ^
quomodoin
Munduminferioreminfluant.
ibid.
I V. De Sole &admirando ejus opiflcio ,
viri-
hus,proprietatihus, quihusin Mundum
Terrenum influit. 57
V.
DeCorporisLunarisnatura^effeBihus.
62
V I. De proportione Glehi Terrce ad Solem ac
Lunam. 6
3
VII. De extima TellurisftruUura, ejufque ma-
gnitudine. 64
VIII. De Montihus Geocofmi, eorumque neces-
fitate.
'
67
I X. De arcana Montium conftitutione. 6 8
"K. De Montihus in particulari,& arcana eorun-
dem adufus
humanos archite^ura. 70
XI. DeignivomisfeuVulcaniismontihus.
74
XII. Utrum Montes cum tempore decrefcant
,
aut denuo accrefcant
, &
de mira terre-
ftriumpartium transformatione. 76
De admirando
Globi Terreni opificio.
XIII. De Aquis
five
Oceanum Geocofmum am-
hiente, Mariumqueper occultos meatus
communicattone.
84
XIV.Z)(? altitudine montium ^profunditate
0-
ceant martumque, uhi
^Caucafimontis al-
titudo ah hxihoiQlQ afterta difcutitur.
89
XV. De inaqualitate fundimaris, cui jungitur
hiftoria memorahilisfupra dt^a
confir-
manS'
97
XVI. Dimenfw freti Siculi ah AuBore fafla
Anno 1638.
99
XVII. De magnetica Ttlluris conftitutione
,
five de ojfatura Telluris.
103
X,Ylll-Geocofmusfivecorpus terrenum minime
homogenea,fedheterogenea natura
eft ;
(^
de mira rerum varietate
,
qua corpus
terrenum confiat,
^
quodnam verum
^
proprium elementum
terreftrefit.
1
07
XIX. De interiori Geocofmi cnftitutione,offici-
nis ^
analogia adhumani corporis mem'
hra. iio
XX. De Antris, hiatihus
^innumeris terra
meatihus. 1 20
LiBER III. Hydrographicus.
Sect.I.
|E natura Elementi Aquei, five
de Mari , motibufque conti-
nuis
,
quibus id nullo non tempore
agitatur, & de miris effedlibus, quos
in Mundo Subterraneo prseftat.
1
3 2
CaP.I. De diverfitate motuum
,
quihus mare
nullonontemporeagitatur. ibid.
I I. De Motugenerali maris, qui
eft
ex Oriente
inOccidentem. 134
III. DeMotihus, quos currentesvocant
,
five
repercuftos , aut reflexos. 137
W.
De Motu generali Maris , ejufque circa
Orhem
Terrenum effeiihus. 1^6
Sect. 2.
Cap.I. Defecundo motu Maris generali, ex
duohus contrariis Motihus compofito,
^
quem afium Maris
, five fluxum
"
refluxum , accejfum quoque ^receffum,
aut intumefccntiam
^detumefcentiam
Maris vocant.
139
II. Quanam virtute aut qua/itate Lunamare
moveat.
140
III. Cur Mare potiffimum vimfuam tempore
Novilunii
^
Plenilunii exerat.
143
I V. Cur Mare non femperfex horis
fluat aut
refluat in
diverfis Orhis Terrapartthus,
^ ttnde
INDEX
ARGUMENTORUM.
^
mde tam irregulares Maris metus
provetiiant.
147
V. Cur Lontlini in Fluvio
Tamefis tmc maxima
Maris intumejcentia acciJat
,
quando Lu
na
itf quadrantis
/lufiro-Zephyrea parte
cenjiitutafuerit; contra Luna in BoreaH-
hmfignis
, in Euro-horeaplaga
confti-
tuta
, tunc maxima intumefcentia contin-
gat
, trilus videiicet boru antequam ad
MeridianumLond/nenfempertin^at.ij
t
VI. Cur in
Ofiio Garumna
GalUaflumine, aqua
feptenis horis crefcat, trihia vero tantum
decrefcat ; contra vero in Senega
Africct
fiuvio ,
aqua maris quuternis horis cre-
fcat, oSlonis dcCreJcat.
if^
VII.
Difquifitio.
ly^,
Wll.Cur Mare Auftrale^vulgoAdZm, juxta TSf
.
Vtrum
aqualis
fit Maris
falfedo per uni
Panamam tam infolitos
^
mcredMes\
verJasOceanifemitcudifperfa.
176
fluxui
^refluxus faciat. Contra in Mari
Boreali
,
vulgo del Nord
,
juxtaportum
Nombre di Dios , caterifque Continen-
tis Amerias littorihus
vixfenfihilem
aftum caufet.
i^f
IX. Difquifitio.
jfj
X. DeGurgite
admirahiliNorveqia , omnium
tottus Orhis Terrarum
celeherrimo
(s*
maximo.
ibid.
Sect.
3. Ars Plemmyrica.
1^4
Cap. I. De
ufu ^praxt
aftus
marini in reNau-
tica.
ibid.
II. De Oceani
PericyclofifeuCirculatione.
169
III.
Defalfedtne Maris,
ejufque origtne, necejfi-
tate, aliijque Oceani mariumque acciden-
tihus.
172
L I B E R IV
Sect.I.
II.
III
E naturaTgnisSubterranei,e-
jusfitu&operationibus.
179
CaP.I. Dentcejiitate
^
ejjentia ignis Suhter-
ranei
^ utrum verum elcmentumfit. ibid.
Quodnamfit verum ignis elementum
,
^ u-
hinamproprius
ipfius locus
fit.
i 8
1
De igne Suhterraneo per omnia
diffufo , ^
cur in nonnullis locts
fit
perpetuus , in a-
liis ncn. 18 (5
IV. De Phlegrao Campo in Agro Puteolano. 189
V. De Specu Charonio , vuigo la Grotta de
Ca.ni
fito
adLacum Agnjnum, nonprocul
Neapoli,
^
da Letheuvi^proprietate
qua introeuntcsfuffocatos ititerimit
190
VI. Montes ignivomiin extrematellurisfuper-
ficie fpetiahiles terram tgnihus plenam
effe fatis demonftrant,
194
Yll Deperenni duratione ignis
,
^
pahulofeu
fomento ejufdem.
198
Ylll.jEtna defcriptio,inqua veluti inprototypo
quodamSuhterran0rumignium,eorum-
quepahuliindificientis rationes
, ut dici
foUt,adoculumdemonftrantur. zoo
IX. Crateris Atnai defcriptio. 201
SfiCT. 2. De Aeris & Ventorum caufis, na-
tura.viribus&varietate, quitumin
extera Geocofmi fuperficie , tum in
internis Subterraneis cavernofis re-
gionibus dominantur, 210
II
III
IV.
Pyrologus.
Cap.I De multiplici Ventorum
caufa, eorum
dtvifione
^ definitione.
ibid.
De Fento generali,
^
quomodo
, quavede
caufa nafcatur.
zjz
De
Ventisperiodicisfeu
anniverfariis
quos
Etefias Graci vocant
, de
caufis eo-
rum.
2.xf
De
anniverfariis ventis in Oceane a nautis
Hifpanis
,
Batavis , Lufitanis ^Anglis
ohfervatis.
2
1
7
Y.CauJa
diverforum Ventorum explicantur.z
j
9
VI. De
tranfverJaliVentorum motu ejufque
caufa.
230
VII. Undeproveniat tremor , undulatio,
^di-
verfi gradus intenfioms ^ remijiionis
impetus ventorum,
^
quomodo
eaperfo-
num
cognofci poj^it ? 2 ? i
VIII. De natura
^
proprietate Ventorum.
232
I X. De
artificialium Ventorum
,
qui tum adre-
creationem
,
tum ademolumentum homi-
nihusconferunt
,
produEiione.
237
X. NuUum
effe
meteerum
,
quod
genefin fuam
non ex Suhterraneo Mundo fortiatur,
quodque in eo omnis generis meteora, non
fecus ac in externajuperfici&^^ aerea re-
gione, producantur.
238
XI. Omnes meteorologica imprejfiones
,
qua in
fuhlimi nafcuntur,originemfuarn ah ignihus
Suhterraneis trahere demonftrantur.
244,
L I B E R V. De Lacuum,Fontium;,FIuminumqueongine.
SECT.I. T^E
Fontium, Fluminum, La-
"^-^cuum orjgine
,
eorumque di
verfa natura ,
viribus, proprietati-
bus. 247
ChVX.De multiplici caufa originis fontium.z4.%
I I. De principali generalique tum fontium tur/i
fluminum caufa. 2)0
III. De reliquis modis &
rationihus. 2^6
IV. De lacuum in plamtiehus origine. 26 2
Sect.2. Devariis AquarumdifFerentiis&
quaiitatibus. 2(^4
CaP. I. De aqua Fontana fimpltci, ^
de ejus ho-
nitate
^
mahtia. ibid.
II. De Aquilegiis
, five defignis ",per qua, uhi-
nam aqua alicuhifuh terra lateat , cogno-
Jcere quis poj^it.
26
f
III. De aqu/s mixtis feu compofitis
med/catis
ingenere, earumque
caufis, Cg*
de mixtio-
tiis cum mineralihus diverjo modo ^
ra-
tiofte. 267
IV. Demixturisaquarummedicatarum. 272
Y. Hjdrometri defcriptio, quo aquarum gravi-
tas ^levitas exploratur. 27 f
VI. De
aftu &
calore Thermarum,ejufque cau-
Ja, ^
quomodoeaadeo differentimine-
ralium tintlura mifceantur. 277
Sect,
INDEX
ARGUMENTORUM.
SeCT.
I. DeThermis,
&
Aquismedicatis, jll. De aquarum nonnullarum gravitate ^le-
earumque
mirificis viribus & pro- 'vitatcearumqueniiracutis.
297
prietacibus m
fpecie, quxomnes exjIII. De aquis kthiferii
^
fcrohilus Charoneis
Subterraneis
originem habere de- deleteriavipollentibus.
301
monftrantur.
280 IV. De
fontiumnonnullorumfluxu^
refiuxu.
Cap. I.
Deprincipalihui Thermisfea aquis me
Jicatis ,
quizin Geocofmifuperficiepaffim
occurrunt.
ibid.
II,
Unde medicata facultas thermarum contra tot
at tam differentes
morhosprofluat. 291
Sect, 4. De miraculis Aquarum , &prodi-
giofa quorundam fontlum natura&
proprietate. 294
Cap. I. DeColore, fapore,
odore, mephitiin
nonnullis fontihiu thermifque elucefcen-
tihus.
2,95"

varia aquarum mutatione , uti^de

fbntihus annonce caritatem
pranuncian-
tihus.
303
V. De metamorphotica vi fontium
, fiuvio-
rum, lacuum
,
qua ejeia quavisinfa-
xa aliafque metallicas fpecies conver-
tunt.
307
VI. De reliquis aquarum miraculis.
309
VII. De varta lacuum ,fluminum
,
fontium me-
tamorphofi, terrhftriumquepartium mu-
tationihus.
311
L I B E R VI.
De quarto rerum naturaliumElemento, quamTerramdicimus , iifque qui ex
eodem producuntur, primis Subterranei Mundi fruQ:ibus.
IV. De
Nitrofi
pulveris'pyrii conficiendi modo
@ratione , ejufque variis in arte Pyro-
holica
ufihus. 330
SECT.3. De Alumine, tertia falis fpecie,
335
Cap. I. De Nomine
, Definitione
,
^
Varietate
Aluminis. ibid.
II. De Natura, Qualitate
, ^ Praparatione
Aluminis.
3 34
III. De virihus medicis, caterifque ufihus
Mu-
minis. 33(J
Sect.
4.
De Vitriolo, ejufque miris pro-
prietatibus.
337
Cap. I. De definitione , divifione ^
ortu Vi-
trioli. ibld.
I I. Utrum Ferrum vere ^
realiter in Ms , me-
diantefpiritu
Vitrioli,convertipofiit.
394
III. De varietate , virihus
,
^proprietatihus,
ufuque Vitrioli. 3421
W. De Vitriolo jaSiitio.
345
AppenDIX.D?quadruplicifalium gffrtf.
344
Sect, I. T^E mira Terr2varietate,&an
--^vere&proprieElementum fit,
&quodnam & qualenam per illud
intelligi debeat. 316
Cap.1. DeElemento Terra. ibid.
1 1. De magna varietate rerum
,
qua in Terreni
glohi utero continentur.
317
m.
De incredihili varietate rerum
,
qua falis
virtute una cum caterorum Elemento-
rum auxiliariis copiis, in
vaflo
Megaco-
fmi
uteroproducuntur,
^
primh quidem
defale ejufque differentiis. 318
IV. De differentiis falium, 320
V. Demodofaliumextrahendorum
323
Sect. 2.
Cap. I. De Nitro , ejufque fpeciehusSalenitro,
Aphronitro,Halinitro, 325"
II. DeSalenitro
tertiafalisfpecie. ^z6
III. DeSatifnitri Generatione , Natura , viri-
lus.
328
L I B E R VII.
De Mineralium fcu Fofliliumjqux proprie terreum Elementum (apiunt,
Natura, Proprierate, &L)fu ; & de pcrenni Geocofmi quae per eo-
rummotumfit, pericyclofi & revolutione.
Cap. I. De mutationis Geocofmica Caufis.
ibid.
SECT.I.Tr\E Terreftribus portionibus,
"-^arenaceifque corporibus
,
quae
in Geocofmi utero concluduntur.
/>
H7
Cap. I. De Arena,Sahulo, Glarea,Cinere. ibid.
II. De QualitateUfuque Arena.
348
III. Pericyclofis Naturamirahilis. 35-0
Sect. 2. DeHylocinefi Globi Terreftris,
id ejl, de magna & perpetua Terre-
ftrisMateriae feparatione,Arens, Sa-
buli, Glarese motu fadla , feu de Ar-
gillx
,
Lapidum
, metallicarumque
mifturarum refolutione. ^j-i
I L QuidTerrapropriefit, undegeneretur
, ^
de 'variis terreflrihus fuhflantiis ,
quas
Terras vulgo vocant.
3
5*4
III.
Unde tanta Terrarum differentia nafca-
tur.
3
'!6
lY. De
ufu
variarum Terrarum.
3^8
V. De requifitis adculturam Agrorum.
3^1
VI. De Terreflrthus corporihus
,
qua fingulis
Plafiis ^ Pi^orihus in ujum veniunt,
Anacephalaofis 1>iilorum.
^66
MUN-
Folr
M U
N D
U
S
SUBTERRANEUS.
LIBERPRIMUS
CENTROGRAPHICUS,
QV^^
E T
CENTROSOPHIA
DICITUR.
S E C T 1 O I.
T>e mirifica Ccntxi ^J\(atHra
&-
maximo
Dei Opificio.
P R
tE F A T I
o.
Vhterranei Mmdiadmiranda in lucem ednauro mihi , ab eo difcepta-
d n^'^^
tionisnoftraeprimordiaordirivirumfuit,
quod
omnium
nonimme-'^^""''
rito bafis&fundamentum effecognofcitur.
Itaque
qucmadmodum
\
in univerfa Corporei Mundi fabrica
, Entiumque ordinibus
, infinita
Dci potentia
:
ita in Centri conftrudione
potiffimum
admirabilis
&
inexhaufta Opificis elucet fapientia. Latet ineo, nefcioquid,
prorfus
admirabi-
le,
velipfius, utitadicam, Divinitatis^mulum,
in quo raaximum
cum
minimo
proxime coincidit
,
dum omnia in totius Mundi
amplitudineelucefcentia
Corpora
complicat,omniain fe derivat, cogitque^
&extra fe evolvit omnia ; Opus vere ad-
mirabile
,
Opus dextra
Excelfij
non nifi Omnipotentis (Dei virtute
fundatum. Qui
utex Centro omnes eduxit Mundanae compagis propagines:
ita in idem reducit
omnia
,
omniaqueeidem connexa voluit
,
tam conftanti lege, tantacorporum colli-
gatione, ut facilius fit totiusMundi compagem diffolvi
,
quamutcorporaabhac
lege ,
ineflfabili Divinae providentias difpofitione fcmel lata , removeantur.
Huc
refpiciunt primiim, omnia Coeleftium globorum Syfiemata, dum
perenui fua ver-
tigine adnihil alludunt aliud, quam ad id fine
quofruftraillainrerumnaturaa
Deo produfta vidcri poffint
,
utpote nullos unquam Influxuum fuorum efFe6i:us
fortitura. ElementarisMundi Syftemaadeoa Gw/ro
neceifariamhabetdependen-
tiam
,
ut fine hoc neque ullam in efficientia rerum operationem
, nec in generabi-
lium rerumpropagatione ullam energiam obtinere poffit. Et
tametfihoc, tefte
^roclo,
clo^^iv Kj a.TiJ.oVi minimum fcilicet incQnfpicuurn
,
Si indiViduum
fit ; adeo ta-
^^ociua.
menvirtutefuamagnumeftutomniafuIciat,omniacon(ervet,omniaanimet,cor-
roboret omnia: finehoc, nullus rerumordo, nulla Elementorum
efficacia:
fine
hoc
nullum in Suherraneo Mundo Mineralis naturaeincrementum,
nulla
Vegetativae
poteftas, nulIaSenfitivseoperatiofinemfuumnancifceretur:
verbo,
Mundum in
nihilum abire prorfus necefle forer. Er ne Lc6^ori a,7riq-ct yi
(z^S^o^cjl
proferre
videamur, omnia hucufque dida in hujus Centrofophict ferie
nobisdemonftranda
duximus
:
Utque folidiori methodo procedamus,
primo
Definitiones , Axiomata,
aliaque ad artem perfe6i:am formandani neceflaria
praemittemus.
D E F I N I T I O N E S,
1. Univerft mQ.^mm.
,
pun^um
eft.
2. Umverfi
medtHm immohile
,
jo^/ Centrum
Mundi <//aVr , illuctque appetunt omma,
3.
Centrum gravitatis
, cujufque rei gravis ,
eft ejufdem gravis medium.
4.
Centrum magnitudinis
, efi
punflum medium
cujufvis
figur-is
,
per quod
figura quo-
modolibet fe^a
,
femper in partes dividitur
aquales.
5.
Centrum Virtutis eji
phyfici
corporis medium, ex quo maximeyimisejus
fe
exerit.
6.
Linea dire^ionis
eft ,
qu^ motus gravium dirigit
, (^ du^a intelligitur a Centro,
ufque
ad verticem
,
per
Ceutrum rei gravis.
TOM. I. A Ca-
seax
Centrum,
MUNDI SUBTERRANEI
C A P U T I.
Explicationes Definitionum.
Definit.
Pruclus.
DEFINITIOI.
I
duci non poteft , cum Centro coincidere
;
ut
proinde vel ex lioc capite cognofcas necef-
Centrum efi
minimum
(0
primum tn fpatio\ fariam Centri cum Circumferentia depen-
puntum ,fmplex,
omnis compofitionis ^
di- dentiam
;
ita ut nec Centrum fine Circumfe-
rentia
,
nec Circumferentiam fme Centro
conciperepoffis. Cum enim DivinaSapien-
tia ex Centro Orbem evolverit, tolle Centrum,
neque ulla erit Corporum evolutio ; fi nulla
Corporum evolutio, nuUa eritMundiam-
plitudo ; fi nuUa amplitudo, nuUa eritmun-
dialium corporum in Mundo dilpofitio,
nullus ordo , influxus nullus, nequemotus
:
Qii omnia cum abfurda fint , omnia igitur
ad Centrum
, e quo evoluta funt , ordinantur.
Centrum itaque efl
,
quod omnia appetimt
;
Centrum efl
,
qviod omnia ambiunt ; Centrum
eft
,
quodomnia refpiciunt,utpote ad U-
niverfi confervationem unionemque Cor-
porum pernecefTarium . Virtute Centri
omnes naturalium & elementarium Mo-
tuumvirtutes emanant; fine CentriYittute
nequeVegetabile incrementum fumere,ne-
queAvis volare,nequeQuadrupes incedere,
neque ullam Homo adlionem corpoream,
uti poflea demonftrabitur , exercere pofTet.
Omnia itaque a Centro funt , omnia ad Cen-
trum ordinantur. Verum ut hsec omnia lu-
culentius patefiant
,
primum DifFerentiam
inter Centruyn magnitudinis 8(. gravitatis ex-
plicandam cenfuimus.
vifiionis expers , neque totum ,
neq^ue quan
tum , nequemagnum , neque uUi quanto com-
menfurahile ;
eft
tamenid, quod omniagt^i-
viinaturaliterappetunt; a quo leyia^ omma
furfumferuntur.
Otum hoc
;cy
rZtJi^^/^^ucnvi^jy (riu/9g<nv
ita demonflro.
Si Centrale pun^um non eflmini-
mum in fpatio , ergo minus illo aliquid in
fpatioprjBcederepotefl; fedhoc eft impof-
fibile , cumpunfto minus alTignari nonpof-
fit ; Efl ergo minimum in fpatio , & confe-
quenterprimum. Si ergo primum , erit fim-
plex ; fi fimplex , ergo omnis compofitio-
nis expers ; n omnis compofitionis expers,
ergo indivifibile ; fi indivifibile, ergo neque
quantum , neque totum dici potefl , cum
partibus careat ; fi non quantum , neque to-
tum , ergo neque magnum ; & quia non
magnum, nequemajus, minus^autaequale
erit ; & confequenter nec menfuratum', aut
commenfurabilequantodici debet; Ergoe
converfo
,
quia nulli quanto commenfura-
bile efl , nulli quanto comparari potefl. Et
quoniam non comparabile cum quanto,
quantum effe nonpoteft; & quoniamnon
eftquantum, non efl divifibile ; &quoniam
non efl divifibile , non eflpartibile ; & quia
non eflpartibile, non efttotum; & quia non
eft totum , non habet partes
; & quia non
habetpartes, ideo fimpiex ; &quia fimplex,
ideo minimum & primum in fpatio. &quia I f~^
Entrum , fecundum totam latitudinem
^w /it
primum eft in fpario , ideo in eo fitum ha-
fuam fumptum , dicitur cujufque rei
^^""""^
bet ; & quiafiaim habet, pofitionem quo-
medium; eftque punftum quantitatis con-
dinfs"""
queinfpatiohabet, & confequenter refpe- 'tinus&finitx, fignatum five aftu fivepo-
(ftum ad punfta , lineas , angulos , fuperfi-
tenria
, vel in ipfa quantitate ejufquetermi-
cies , corpora, qusefunt infpatio dicit : unde
[
no , vel extra , cum certo five extenfionis,
nafciturilludparadoxuni.
j
five intercapedinis , five habitudinis par-
Centrum Mundi, tametfi fitpunftum, il-
tiumrefpec^tuad id, cujus dicitur Centrum;
lud tamen quodammodo quantcecunque competitque hac ratione non tantum cor-
conimenfuraturpenpheri2;ita,
utcircum-
,poribus,fed&fuperficiebus & lineis. Pro-
prie autem Centrum
fiqune ,
eft illud pun-
dum in Circulo & Sphxra medium, aquo
omneslineaj adperipheriam duftaeinterfe
funt aequales; In reftilineis vero eft pun-
ftum, inquoomnesreftaelinese, vel angu-
los oppofiros jungentes , bifariam fecantur,
vel ab angulis duftae ad laterum
oppofito-
rum bipartitas feftiones in eafdemrationes
dividuntur.
Centrum magnitudinis punftum eft
,
quod
undique sequaliter ratione marnitudlnis, ex-
DEFINITIO II.
Centrum magnitudinis efi pundummedium
cu]ujvis
figunE,per quodfigura bifecatur.
ferentias & fuperficies etiam cujufvis Circu
li maximi, videantur in unum quafi Centrale
punclum contrahi , fecundumomnesfuipar-
tes , iifque commenfurari : fiquidem
, tefte
Proclo, Circumferentia ex omnipartecum
Centro conjungitur , &; omnes fui partes in
Centrale punlum cogit & contrahit. Si enim
ex
punfto quodam infiniti Circuli concen-
trici
defcribantur ,
& ex maximo omnium
Circulorum
per omnes intermedios lineae
in CentrumxmA^
defcripti funt , ducantur :
certum eft,
Circulum minimum,quo minor ' tenfionifque ab extremis abeft.
Con-
LIB. I. C E N T R C
Caf.
I.
Convenit hsec quidem omni quantitati
finit2,lineis videlicet,fuperficiebus , & cor-
poribus, fed non fingulis; Linese enim ordi-
natas, atque utrinque terminatse, Cetitrum,
id puncflum eft
;
quod eam bifecat. In fu-
perficiebus verb folus circulus intercorpo-
ra SphsEra ell , cui Centrum maznitudinis
propne competit ; impropne tamen locum
habet in polygonis &polyedris regularibus,
in quibus ipfa latera & ciV- jeque ab hoc
Centro abfunt
,
prout tota confiderantur,
non autem fecundum partes. Atque hac ra-
tione Centrum magnttudinh etiam extra
illam quantitatem cujus Centrum dicitur,
reperiri poteft ; ut in lineis curvis in feipfas
recurrentibus accidit
;
qualis eft circularis
&elliptica in Zonis, coronifquefuperficie-
rum ac corporibus annulatis. Apu.d Arahes
Geometras Pun6tum magnitudinis idvo-
cari lego, quod lineas rectas bifecat ; fuper-
ficies induas ^quales partes dividit ; in cor-
poribus verb id punftum
,
per quodplanum
quomodocunque tranfiens , eodem modo
ut de fuperficie dic^tum eft,corpus aequaliter
bipartitur, ita ut partes ills feorfimfumpts
aequales fmt. Ex quibus patet
,
Centrum
magnitudinis & Centrum figurcc. in lineis &
fuperficiebus
,
uti & in corporibus , idem
|
prorfus efie. i
D E F I N I T I O III.
Centrum gravitatis cujufcuwque gravis , ejl
ejufdem gravis medium ;
Univerji verh me-
dium , id eji
,
quod appetunt omnia, Cen-
trum Mundi dicitur.
Ariftoteies. T 1 Tramque definitionem ex Ariftotele
^
defumptam, ejufdem verbis ac rationi-
bus licet comprobare: Is enim, duniTerram
Sphsricam ene adftruic , inter alias validis-
^idfit fimas rationes hanc affert: Videreautem, in-
Centrum
g^
jj-
^^^ ^jj diffictk modicum infiftentes ^di-
"Videntes
,
quomodo cenjemm
,
quantumvn ma-
gnitudinem hahentem gravitatem ad medium
ipfumferri.
Intentam animi cogitationem,
omni fepofitaconfufione, exigereprimum
videtur Philofophus , ad hanc naturalium
virium ac motuum contemplationem ; de-
inde ad medium ferri omnia gravia mani-
feftis verbis exprefiit ; medium autem apte
dici in Sphxra Centrumyei ipfa Sphserae de-
Cicero. finitio
,
qu^ ufus eft Cicero , manifefte de-
raonftrat ; fic enim de Mundo ait : Ergo glo-
hojus eftfahricatiLs ,
quod a(pc!j.poa^5 Gtxcivo-
cant , cujus omnis extremitas parihus a medio
radiis attingitur. Hxc Cicero. De Centro
nwt&m gravitatisCxcidiQm Ariftoteles: Ma-
nifejlum enim ejl, quodnon quoadufque tangat
Centri extremum, fedoportet pnevalere, quod
ejl majus , donec utiquefui
ipfius
medio meaium
ipfum acceperit. Haec Ariftotelis ratio aptis-
fima fane eft ad Centri gravitatis naturam
percipiendam
,
quam ita explico. Sienim
fublata de medio Terra
, intelligamus Cor-
G R A P H I C U S.
3
pus quodcunque grave a Lunse, verbi gratia,
Dejinit.
concavo demitti
,
ad Centrum utique mo-
vebitur, neque quiefcet , cumextremafui
parte Centrum contigerit ; non enim eft in
Centro visaliqua,ut multi putant, magne-
tica
,
quas corpora attrad:ateneat,.ne inde
moveantur,fedinipris^njw^y potius, at-
que in fingulis eorum partibus eft appeti-
tus quidam
,
qui ducit ad Centrum
-
Cum
ergo pars illa extrema corporis
,
quse Cen-
trum contingit
,
quaeque, fiab aliis graviori-
bus efl"etfejuncla, quiefceret, comprimatur
ab aliis gravioribus
,
qux iilifuperftant, &
refiftere non poftitpotentibus; neceflariuni
eft eam cedere , a Centro dimoveri
, atque
in oppofitam partem ferri, donec totidem
fecum partes aeque ponderantes attulerit
,
quotex hacparte fuperiore manent. Hsc
autem omnia quae dixi , ad unam tantum-
modo lineam pertinent
,
per quamgnri/f ii-
lud refta via motum eft ; atque hoc
,
quod
in ea,linea praedifti motus haftenus com-
probavimus , idem prorfus in alia quavis ii-
nea cujufvis alterius motus
,
qui a concava
Lunae ad Centrum Mundi fieret
,
pari ratio-
neoftendetur : Exquofit,cotpusilludnon
prius pofie quiefcere
,
quam fuo ipfius me-
dio medium Mundi contingat : tunc enim
fuarum partium aequo undique ponderan-
tium pondere corpus illud aequepondera-
tum ftabit.Qiiae omnia Plato in Plisedro con-
piato,
firmat his verbis : Hoc itaque ratum
fixum-
que in animum induxi meum
,
primum
fi
ipfa
Terra in medio eji Univerfi ,
h Coslo circum-
quaque aquis circundatafpatiis , nullius quidem
illam rei pnefidio indigere neque aeris, neque
alius cujufpiam neceffarii fulcro uti , ne cadat.
Verum ad eam retinendam fatis effe,
quod Cas-
lumf\hi quaquaverjumfimilefit,X3Ji ^
Y^'^
cwrn^
icroppo-TnAV
CS'
quod ipja Terrafit
aquilihris
,
res
enim (equilihris infimilis cujufdam
aquique me-
dio conjiituta , nonpoterit aut magis autminus
atiorfum declinari
;
quodquefimiliter^eodem
Je
hahet modo , in neutram inclinat partem
,
fed
conjlanterpermanet. Atque fic eidem <Centrz
gravitatis definitio a Pappo Alexandrino
PappjisA^
tradita appofite conveniet: Centrum,inc\uit, lexandri-
gravitatis uniufcujufq; corporis punftum quod-
""^*
dara interpofitum , a quofigt^ve. quoddam ap-
penjum mente concipiatur, dumfertur, quiefcit,
(^fervat eam quam in principiohahehat
pofi-
tionem , neque in ipja latione circumvertitur,
quam paulb clarius ponit Fridericus Coni-
Ff 'deric-
mandinusl.de Centro gravitatis , Centrum
,'"^^^f'^~
inquit
,
gravitatis
uniuJcujuJqHefolidtzfigurtz
eji punftum i//udimm^oCitum,circaquodun-
dique partes aqualium momentorum confiflunt;
quodita explicamus nos : Cum in Corpori-
bus, & figura
&
/'(?/^f expendipofiit , &
tam pondus quam figura in aliquibus cor-
poribus fibi conveniant ,
ut in Sphsra &
fimilibus videre eft ;
non tamen idfemper
contingit, cum in plerifque corporibus lon-
ge diverfa fit figurae & ponderis ratio , &
A a figu-
4
MUNDISUB
Seii. I.
figur^E
medium
longe
diftet a ponderis me-
dio.
Redleigiturmonet^/iow^fi-m
tantum
rationem
habendam ,
non magnitudinis
aut molis ;
idque
innuit , dum gravis me-
dium ,
dixit
; Dum vero dicit, fi per tale
Centrum
ducatur planum , figuram quomo-
docunque
fecans , femper in partes asqui-
ponderantes ipfam dividet; Secare^divide-
re non ita accipienda funt, ut feparationem
ab invicem partium fignificent: fitenim
pierumque , ut gra-ve
,
juxta planum aliquod
per CeKtrum gravitatis tranfiens
,
divifum
in duas partes jequiponderantes minime di-
vidatur : eb quod, poftquam divifse funt
gr<3x>/j partes
,
quaelibet earum ad fuum cen-
trum habeat rationem ,
non amplius ad
prius
,
quod erat /o;'/J' , centrum. Exquo
fit , diverfam
fortiri plerumque rationem
potideris ,
refpectu unius Centri
,
ab ea,
quam habuerunt refpeftu alterius. Cujus
rei ea potiffimura ratio exhiberi poteft,
qubd partes qub magis velminus diftent a
Centro ,
ebmagisvel minus ponderant, ut
injra oftendetur.
Senfus igitur eorumverborum erithujus-
modi. Si planum intelligatur quomodocun-
que tranfiens per ctntrum gravitatis , circa
prccdiftum planum partes aequiponderantes
iemper erunt. Qiiodverb nonnuUi exifti-
ment , Centrum magnitudinis & gravitatis
idemefTe, ex eo, qubd Centrum gravitatis
nuUibi gravitet, perperam fentiunt; tametfi
enim Centrum ex fe &fua natura non gravi-
tet, eft tamen fundamentum in corpore
gravi
, cujus intuitu corpus , fe6;ione in
quotcunque partes peridfafta ,femperpar-
tes sequiponderantes relinquat, quod in
Centro magnitudinis nunquam fit. Si
enim globus daretur, cujus unum hemi-
fphaerium ex plumbo , alterum ex ligno
compofitum fit ; certumeft, in hocglobo
Centrum magnitudinis a Centro gravitatis
difFerre
, ita quidem ut Centrum magnitu-
dinis medium globi refte pofTidere dici
poffit
,
utpote medium figurse
;
Centrum
verb gravitatis tantb a medio recedet lon-
gius, quantb levior fuerit portio hemifphae-
rii ex qua globus conftituitur , ad punftum
videlicet
,
juxta quod fi fecetur globus, par-
tesrelinquet iforropas five aequiponderan-
tes. Verum tamen eft, in globohomoge-
neo , & nulla diHerentis materix mixtvira
compoflto
,
Centrum tum magnitudinis,
tum gravitatis coincidere
, idemque pror-
fus efTe.
Pari itaque ratione in Terraqueo globo
fieriputandumeft; cumenim Aquaadter-
reftrium partium ftructuram differentis
ponderis rationem habeat,certufie eft , cen-
trum
gravitatis in Terreno gloto a Centro
yria^nitudinis diverfum effe
;
Centro tamen
Mundi
femper congruere , utpote quod vi
innatainillud,
uti &omniaalia, feratur.
Sed rem
hoc exemplo confirmo. Sit Globus
T E R R A N E I
Terrae A B. centrum gravitatis C, con-
Corollar,
gruat cum Centro Mundi C eodem ;
fecetur
jam Divina po-
tentia fegmen-
tum D E
,
vel
quodlibet aliud;
quo ablato cer-
tum eft
,
Cen-
trum gravitatis
non jam in C
remanere am-
plius , fed in F ; atque adeb Mundi Centro
congruit , ei mox fefe accommodaturum,
ut fic juxta Centrum gravitatis aequilibra-
tum fubfiftat.
C O R L L A R I U M.
Hinc patet, Terram , fi Divina potenti^
^*''''''
^*'**
, . 1 . ,
*
.
varetur
extra centrimiMundi elevaretur, non,
uticeDtrum
nonnulli -exftimant , conftituram , fed di-
'^""'^'
''*-
miflamfuavirtutepropria , uti omnia gra-^"*'^"'''''
via^ Centrum Mundi repetituram efle.
Pa-Centrum
tetqubque, maenaittlnter centrum zravi-^^^^^^^l^^',-^
tatis
^
magnitudtms dirrerentiam efie.ww.
Sicuti Itaque Sphaerae proprium eft , ex eo
tantum
,
quod pvmftum habeatinmedio ab
aequalibus undique partibus circumdatum,
ut Spiixra in duas partes squales dividatur,
a plano per iilud medium rranfeunte : ne-
queenimuiiarationein duas dividi poteft
asquaies partes, piano per medium non
tranfeunte: fic etiam ex eo
,
quodunum-
quodque
,
grave iiabet fuum gravitatis me-
dtum
, in duas sequaies partes fecabitur a
piano per centrum tranfeunte
, neque a
pianointeiiigipoteritin duas asquaspartes
dividi
,
quin praedidum planum per iiiud
medmm tranfeat. Sequuntur Canones.
C A N O N E s
De Centro gravitatis
"
magnitudinis.
Si non effet Centrum gravitatis in rebus
exiftens ,
nuiius ex confequenti daretur
motus ; fi nulius motus daretur , omnia tor-
pefcerent ,
imb univerfam Naturam in
Chaosfuumreverti^neceffe foret : Idcirco
Natura provida rebus gravihus appetitum
indidit a.dCentrum, quod omnia appetunt..
Vervni cum ad Centrum defcendere non
pofTqtit virtute propria , id neceffarib requi-
ri vid^batur
,
quoa eorum ad Centrum Vni-
j
verfi appetitum in motufuo dirigeret
;
quod
quidem niiiii aiiud eft, quam Centrum gra-
z;//^m unicuiquerei ^/-d^i;/ proprium
; fub
iioc enim omnia terminum fuum confe-
quuntur. Qiiomodb verb hoc Centrum in
finguiis Corporibus exiftat, &quomodoin-
veniri poffit, reftat expiicandiim
; utpote
fme cujus notitia
,
quae in decurfu liujus
Operis difturi fumus, perfedle inteliigi non
poflint.
Notandum itaque
,
Centrum gravitatis
in Corporibus folidis exiftens, piene conci-
pi non poffe , nifi id prius in fuperficiebus
fedo-
LIB.I. CENTRO GRAPHICUS
tap. I.
feftorum corporum demonftretur. Nam uti
ex fequentihus patebit
,
cum hujufmodi
Centrum, utpote Corporibus folidis intrin-
fecum,oculis non pateat; idfaneexoccul-
to in apertum , nifi per fuperficiem, qusper
feftionem diftorum Corporum foliim pate-
fit, deduciminimepoterit. Centrum emm
gravitatis
,
quod in fuperficiequapiamexi-
ftere demonftratur , id quoque Centrum
gravitatis in eafuperficie
,
qu pei' medium
fefti corporis punftum tranfit , exiftiman-
dum eft : ac proinde nemo miretur , fi nos
Centrum gravitatis in fuperficiebus
,
quae
cmnis gravitatis expertes funt , inquirere
videat : hoc enim , non nifi in ordine ad fo-
lidi corporis Centrum gravitatis invenien-
dum , a nobis difponi , tunc patebit , cumye'-
quentia penitius intellexerit. Sed exemplo
rem oftendamusinGlobo, %i Cubohomo-
p genes materise : Centrum gravitatii cum
intrinfecum fit , non patet ; fed fi dida cor-
poraper medium
,
quacunque parte, bifa-
riam fecueris, ecce mox ex perafta feftione '
B C D apparet.
du3S relinquentur fuperficies
,
quarum me-
'
dium magnitudinis pundum
,
Centrum
c^oc^Q. gravitatis eft
;
quibus connexisde-
nuo in unum corpus, id in Sphzra aut Cubo
Centrum gravitatis eft
,
quod id in fuperfi-
-cie exhibebat : & fic de aliis pari paftc judi-
cabis. Quibus quidem praemonitis jam ma-
teriam inceptam profequamu^r.
CANONI.
iTnt

T-L
In Polygonis regularibus quorumcunque
Inomnibus Figuris regularibus Cf//-w
laterum
,
centrum circuli illis circumfcri-
lari dici debet. Si enim Figuram circulo cir- Canon.
cumfcribas
,
erit centrum circuli & figurse
circumfcriptJE prorfus idem ; unde Figura
per idquomodocunque fefta femper partes,
tum quantitate tum
pondere pares
, re-
iinquit.In Triangulo
squilatero Centrum
magnitudmis & gra-
vitatis ibieft, ubili-
neaDL, IM, NO,
fe interfecant ; unde
per hoc Centrum in-
ftituta bifeftio , femperpartes relinquit &
pondere &quantitate aequales.
C A N O N II.
Centrum gravitatis & magnitudints in
Qiiadratis, Parallelogrammis , Rhombis &
Rhomboidibus iftud proprie punftum eft,
ubi diagonise lineae feu diametri diftarum
Figurarumfefe interfecant ; utin Figuris S
magnitudinis ^gravitatis idem eft.
Sint itaque Figurse regulares Circulus,
Quadratum, Pentagonum
,
Triangukim
asquicrurum : Et
quoniam ACircu-
ius eft
,
certum
eft ,
Centrumcirculi
idem efle cum Cen-
tro gravitatis &
patetid ex Defini-
tionefecunda & ter-
tia. Quemadmo-
pti , Centrum magnitudinis & gravitatis eft.
Vide Figuras E F.
C A N o N IV.
;us perimetri Centrum
i I
quasritur : bifeftis tri-
In Trianguli reftangulis lineis cujufcun*
dum enim in Cir- ! que fpeciei
, Centrum gravitatis & magni-
culo feftio per
Centrum fafta circulum !//(//w.f habebis hocpafto : Sit Triangulus
femperbifariam,ideft,induoshemicyclosiIfofceles ABC
, cu-
dirimit aequales : ita fi per Centrum gravi-
"
tatis feftio inftimeretur , omnes hemicycl
forent ajquiponderantes.
Qiiod ergo de Cir- 1 bus lateribus in punftis
culo dicitur , de
Quadrato quoque dkipo- 1
D
E F
,
duftaque per-
teft
, cujus centrum
magnitudims & gravi- 1
pendiculari A F
,
acci-
tatis ibi eft
,
ubi dia-
j
piatur E G zqualis F C,
o
goniae lineae C D , & |
fecabit jungens pun-
EF fefe interfecantj 6tumDG,perpenaicu-
in punfto S
,
per hoc } larem AFinl, quod dico efie centtum
enim
Q^omodiocww-^gravitatis ^magnitudinis Ifofcelis ABC;
que fedio inftitua- 1 quod ita dempnftro. Junftis efiim D F,
tur, femper
&
quan- ! F E
,
ED,erit DEF Eparallelogrammum,
F
titate&ponderepar- juxta 2. 6. quare juxta 29.
i. anguli D G E,
tes relinquit aequa- & F D G jequales funt ; fed &eidem anpulo
les: idem dequaYisPolygoniafiguraregu-
aequalis eft angulus GDE ad bafin bG
'
A
3
'
trian-
DISUBtERRANEI
bit illa lineam EF in pvmcto G, qnodei^
Cafion.
Centrum
gravitatis Trapezii. Demonllra-
6
M U
N
Sea I
trianguli
Ifofcelis D
E G per
f.
i. ergo
' *
etiamanguliFDG.&GDEsqualesfunt,
atque adeo
angulus
totus G D Eperreftam
DG
bifeauseft;
fed & angulus D I E per
reftam
AF
bifedus eft; ergo commune
pundumfedionisl,
eft Trianguli Ifofcelis
^
Qgj^^.j.^j^ ^^^l^
^,-
jg ^^ Semkirculo reperire.
AB C
Centrum
^ravitatis quxfitum
,
juxta
j

^
\\\ ^eti\iz\xz\y\o 'Seto Centrum
gravitatis
liabebis,fi Tetragonizufam, juxta ea
quae in
tionemvideapud Lucam Valerium.
C A N O N VI.
L,V3leriut.
hoc
enim
bifedum, partes femper relinquit
gravitate
xquales
SitdeindeTriangulusScalenusABC,inUr/^
magna Lucts &
Umhr^ lih.
3. tradid
quo fi ex D bafis A C pundo medio , & ex mus, defcripferis. Sit AB C Semicirculus,
C in E hypotenu- ! defcribatur
fae A E B medium
\
tetragoni-
punftum ex D B & i
zufa five li-
CE lineas duxeris.ineaquadra-
erit pundlum inter-
j
trix
,
ex A
feftionis linearum in DB fe-
B D , & C E in pun- midiame-
AoF Centrum
qravitatis quaefitum.
Patet|trum Semi
itaque omnis
Trianguli
Centrumgravitatis
effe in linea refta ab
angulo addimidiam
bafin dufta; five in quo reftslineaeaban-
gulis trianguii addimidia latera du6tae con-
currunt. Patet etiam , omnis Trianguli Cen-
trum gravitatis efle pundum, in reftali-
nea ab angulo ad bifedionem bafis dufta,
exiftens
;
quodlinea ita dividit , ut fegmen-
tum ad angulum , reliqui ad bafm fit du-
plum. In Triangulo A B C fiat feftio ad B C
parailela per li-
neam D E
,
ita ut
D A ad D C,
vel
AE ad E B fint du-
pla ;
dico Centrum
gravitatis iftius tri-
anguii effe pun-
ftum F medium in
circuii,quae
fit AE ; dico punftum E , in quo defmitte-
tragonizufa A E pun&um efTe gravitatis Se-
micirculi A B C quxfitum : rationem vide
in citato/oco.
C A N N VII.
Centrum gravitatis in Parahola reperire.
Centrum gravitatis in Parabola liabebis,
fi axin B G, quae bafm A Cbifariam dividit,
in quinq; par-
q
tes aequaies
dividas ; fi
enim recftam
V T ad bafin
AC paralie-
iam perfpar-
D E linea. Qiiod etiam habebis faciliima
1
tes in axi B G
methodo, fi alterutrum crus vel AB vellduxeris, dabit S interfeftionis punftum,
A C intrespartesaEqualesdiviferis, iine3.\ Centrum gravitatis inParabola quaefttum.
Archime-
des.
Comtnan-
dinus
L.Valerius.
Galdiuus.
enim per
^
ad catiietum B C, paralieia du6la
& bifefta dabit Centrumgravitatis. Verum
qui horum omnium demonftrationes de-
fiderat, is adeat Archimedem ,
Commandi-
num, Lucam Valerium , Galdinum , ubiomnia
fusedemonftrata reperiet.
a
C A N O N V.
Jn Trapezio Centrum gravitatis reperire.
Sit Trapezium A B C D , cujus Centrum
gravitatis inquirendum. In lineis termi-
nantibus B C & A
B^
^
y<
D
,
conjungantur
^ / j^//| /\
pun6ta bifedionis
r
'\|f;
7
'"
EF, quam in tres
T partes squales divi-
des , & per punfta
^
divifionis ducantur
ad AD vei BCpa-
raiielae I H&; S T ; deinde ex A& F dux alix
iinese
ducantur in E & C. His pofitis, fi per
puncta
F C
& AE , ubi iilslineas IH &
S
Tinterfecant
, lineam L Mduxeris , feca-
Qiise omnia cum fuse a citatis paulo ante
Audorihus demonftrentur , iis , utpote jam
tritis, non immorabimur.
C A N O N VIII.
Gravitatis Centrum in Corporihusfolidts
homogeneis reperire.
Reftatutbreviter quoque modum often-
damus
,
quo Csntrum gravitatis in quibufli-
bet Corporibus foiidis,reperiatur;quodqui-
dem , uti inftituti noftri proprium , ita pau-
io penitius iiiud pertraftandum cenfuimus;
cum multa ex hac propofitione depen-
deant, infequentihm i^rodxxcendz. Sit ita-
que Centriimgravitatis in Giobo aut Cubo,
exhomogeneamateria conflato, reperien-
dum; itaprocedes : Cum Centrum gravita-
tis Giobi cum Centro magnitudinis coinci-
dat
;
dico Centrum Glohi efle Centrum gra-
vitatn quaefitum. Cum Cubus quoque fit
corpus regulare : dico Centrum Cuhi quod
eft in diametro Ciibi medium , efle Centrunt
gravitatis quaefitum. Res deraonftratione
non
LIB. r.
CENTROGRAPHICUS.
C A N O N XI.
Cap^ I. non indiget
, utpote ex fe clara, & ab Archi
mede ejiifque
Interpretibus
fupra citatis
fuse demonftrata.
C A N O N IX.
Canon.
1j
y"\^.
J
">1
/
s
J
Infrufto Pjramidis Centrum gravitatis repe-
rire. Vide Figuram Canonis V.
Si Pyramis fit feda per planum bafi
pa-
/ ; c.
J^llQlnm, ddihilCentrumQravitatisdil^itm-
Centrum gravitatis / Cylindns
^
Pnfmatis
\
fti , Centrum trapezii m plano axis confide-
r^P^''^''^-
I
ratum. Sit frullum feaaj PyramiMs B C
C^mi Columnafeu cyWr^a exduftu Cir-:^^'
fjf^jL'
"apezium
veroinaxispla-
culi efficiatur, medium axis Cylimlri
pQ^"ol^c ABCD cujusf.//-;;.^r^^;/^/,
fi
^
^juxta ianotiem V. Praecedentem
inveneris,
j
verbi gratia
, G, erit illud ScCentrum gravita-
imfrufti Pyramidis propofiti.
!
C A N O N XII.
j
Quinque Regularium corporum
Centra
gravi-
I tatis reperire.
r
Quinque regularia
corpora funt Cu^us
! Teiraedrum
,
Otlaedrum
, Dodecaedrum,
;
lcofaedrum
,
quibus fi circuli
circumfcri-
bantur
,
erit Centrum circuli
& quinque Re-
gularium corporum Centrum
,
prorfus
idem
Centrum gravttatis qusfitum.
Demonftra-
tionem vide apud Stevinum
Propof.
14.
C A N O N XIII.
In
UemifphcErio Centrum gravitatis
reperire.
'
Si Hemifpharium
bifariam feces
, erit
planum fedionis neceftario
Semicirculus.
Si itaque Centrum gravitatis in hocplano fe-
micirculari per Canon.
VI. inveneris, erit
l&idpunaumquoque Centrum
gravitatis in
j
z%Q.Hem!fphcEni qucefitum.
Vel aliter hoc
j
modo : Dividatur axis
Hemifphcerii in odo
Isquaspartes;
puncT:umenim
,
quodpartes
!
quinque deorfum a vertice
, vel tres a bafi
furfum determinat
, eft Centrum gravitatis
'
quxfitum.
j
Idemdicendum eft de Corpore paraholoei-
de
;
Centrum e.mm gravitatis
,
quodplanum
jparabolicum per feftionem
corporis
ad
jaxemfaftam refert, id
<{\\oc^\QCorporis
pa-
I
raholceidis Centrum
exhibebitgra'z;//<j//j.
1
C A N O N XIV.
I
Mechaniceper^lz
determinare
Centrum
gra
j
vitatis
inquoUhetCorpore.
I
In extremitate
Corporis//?feuperpen-
j
diculum demittatur,
&notetur linea, quara
I
filum in fuperiicie
lapidis figurat ; deinde
lapplica perpendiculum
in quovis alioloco
lapidis
, & iterum
figneturlinea,quam//^
in fuperficie
Corporis notat : ubi enim hxc
jJineaalterampriorem
lineam fecuerit, ibi
i
eft Centrum
gravitatis in fuperficie lapidis.
iRepete itaque
utramque obferVationem
in
oppofito latere Corporis, & pari pafto figna
ipunftum linearum fe interfecantium
; fi
j
enim hxc duo puncfta in binisfuperficiebus
|Obfervata, imaginatione per lineam
connexa cpncipiantur , erit
mediumiftius
lineae
punftum B necefiario dabit Centrum gra-
vitatis quaefitum. Idem habebis in Prijma-
/e quorumcunque laterum-. Sit, V.
g.
paralle-
iobipedum I R S ex Qitadrati duc1:u confla-
tum
,
quod axin habeat per quadratorum la-
terum Centra I S du6lum
,
cujus medium
axis punftum R dabit Centrum gravitaiis
quzfimm. Idem de Prifmate ^.6. 7.8.&C.
laterum , &fic in infinitumprocedendo, di-
cendum eft.
C A N o N X.
Centrum gravitatis in Cono
^
Pyramide
reperire.
In Conis &Pyramidibus quorumcunque
laterum Centra graviiatis habebis
, fi axin
diftorum Corporum ita dividas;, vit pars ad
verticem fit ad reliquum dupla
; id eft , fi
axemintressEquaspartesdividas, erit Cen-
trum gravitatis tertium a vertice divifionis
in axe punftum : Centrum enimfgura
,
per
quod axis tranfit , tam bafis,quam Centrum
plani illius paralleli, perquodfubdatapro-
portione fe6tio fit , Centrum etiam eft gra-
vitatis. Videf/g^rawadjvmftam MNOP;
in qua
Centrumgravitatis
eftpundlumT,
&
in
Figura A B D Pyramidis
,
pun-
aiimC.
*^
MUNDI SUBTERRAiNEI
SeSl. I, linex pundum , Centrum gravitatis qu^fi-
tum. quodquidem
veruni eft in Corporibus
regularibus ; In
irregularibus vero corpori-
buspl-ures, ut
intentum habeas
, obferva-
tiones inftituendz funt.
COROLLARIUM
ex diBis.
Centrum
Hincfequitur , Sicunfta Corpora Sphceri-
graritatis/ ,. ^^ ,. ; . .,
.'
o c
vncHoCor-
ca, iubica , CyLindnca
,
Prijmatica , oc limi-
porum jpa-
jj^ hucvifque demonfttata, tametfi ita exca-
nJkcmce-
vcntur , ut Orhis telinquat annulum , Cuhus
ptum,iAem
yero duodecim folida fulcra corpus cubi-
Vlk!^
"
<^um conneftentia
,
Cylindrm vero fiftula-
ris evadat , & Prifma quotcunque laterum
puteum referat ; Centrum tamen gravitatis
in vacuo fpatio imaginatione conceptum
idem futurum, quod in Solidis. Sic Centrum
annuli circularis , cubi vacui , & figurarum
cJEterarum
,
Centrum gravitatis in medio
imaginario erit
,
fuppofita femper squali-
tate partium homogenearum.
C A N O N XV.
De Centro gravitatis quodin Heterogeneis
corporihiis latet.
Iil Sphara ex squaliter ponderantibus
conflata, Centrum gravitatis Sc magnitudinis,
ntfupra indicavimus , idem eft ;
Si verb ex
Hetercgeneb
feu^diftimilibus conftet , &
idempoteftefTe, &diverfum.
Tres hic cafus occurrunt
,
prior eft fi to-
tus Globus fit homogeneus ; & fic Centrum
gravitatis
&i magnitudinis
,
uti diftum eft,
femper
idem eft. Secundus cafus] eft , fi fe-
quenti Sphara:
, v.
g.
plumbeae , ab axe A B,
sequidiftantibus
Segmentis E F D
&GCHrefeais,
apponantur alia
fegmenta aequa-
B
lia,fedexdiffimi-
li materia ffafta,
verbi gratia, ex
ligno vel cera,
quae fint difta
Segmenta E F D,
&G C H
; hsEc fegmenta , cum aequiponde-
rarefupponantur
, illa confequenter in mu-
tilzta.S^hxra.Centrum
gravitatis & magnitu-
dinis non mutant
; fediUud quodprimoin
integra Sphaera habebant , confervant. Ter-
tius cafus eft, fi Segmento E D F fublato , in
ejus locum fubftituatur fegmentum ex he-
terogeneamateria, velligno,
cera,.vitro,
metallo
,
auro
;
hoc fafto Centrumgravitatis
ab axe A, B , tanto verfus C accederet vici-
K
B I
'
1
/ /\ /
/
/
'c
/ / /
i s>
A R.
nius
,
quanto levius fuerit Segmentum ap- Confecl
pofitum E F D
;
vel tanto verfus F, quanto
Segmentum E D F
, appofitum , materia
Sphaerae fuerit gravius : Centro tamen magni-
tudinis femper fuum locum retinente quod
eft Centrum glohi
heterogenei. QviX de
omnibus quoque Corporibus
regularibus/-
prh defcriptis inteliigenda funt.
CONSECTARIA"
ex di^iis.
Hinc fequitur primt; , cujufcunque Solidi Ccntrum
Centrum gravitatis loco fuo dimoveri pofl^e,
g'"''!,^^!"'
cumaliquidadditurvel mmuitur, vel cxim
mo-veripos-
partes alia ratione conftituuntur. Sit in Cu-
f^ :
'"'"
bo A B ex confimili materia , id eft , homo-
^""io[\!io'
genea, conHsLto Centrum gravitatis C;dicoid
additurvd
triplici rationelnutaripofle^velfidato Cor-
''''^'""'''-^'''
pori addatur Corpus E D B G
,
quia fi Cubo
AB addatur pon-
dus novum, Centrum
necefiario a fuolo-
co verfus partem
additam recedet
;
vel
,
quod idem eft,
fi ex AB detraha-
tur A F I R praepon-G"
derante G B D E
,
Centrum gravitatis C pariter a fuo loco rece-
det verfus B D. Verum fi intermedio Cor-
pori B F D A utrinque addantur F R & E D
sequiponderantia
,
Centrum gravitatis in C
juxta leges icroppoTnsi? manebit immotum.
Sea^utm fecundo ,
Sphaeram, tametfi ex
Segmentis varije mifturce compaginata fue-
rit, Centrum tamen gravitatis non mutare.
Sit Sphxra A B C D , cujus Segmenta AE B
&ejus oppofitum C HD fint ex cera , reli-
quavero duo AF C & B G D fint excreta,
A B C Dvero intimum Sphasrje corpus fit ex
plumbo. Dico, Sphseram^tametfi exhetero-
geneae materije fegmentis conflata fit , Cen-
trum tamen nea^egravitatis neque magnitu-
dinis mutare
;
quoniam enim Segmenra
AE B, C HD jequalia & ex eadem materia,
V. g.
cera, fafta, vitrinque asquiponderant, ex
fuppofitione ,
Centrum gravitatis C a loco
fuo non recedet
;
juxta ea quae Archimedes
Archime-
in jequiponderantibus demonftrat ; fed &
"*
Segmenta gypfea A F C, & B G Dpariter
2-
quiponderant : ergo Globus ex fegmen-
tis oppofitis, tametfi ex diverfis ponderibus
conflatusfit, Centrum tamen C nonmuta-
bit : Ergo fi Sphajra &c. quod erat demon-
ftrandum. Qiiod fi vero vel unum oppofito-
rum fegmentorum ex difiimili materia efiet
conflatum , tunc CentrumQ^o<:!^<tgravitatis
loco cedere necefl"e foret.
Caput
Cap.ll
LIB.I. CENTROGRAPHICUS.
C A P U T II.
De Linea dire6iionis.
Propoftt.
Llnea
direBionis ea dicitur
,
qux motus
|
sravium dirigit, &du6ta concipiturl
a MunJi Centro ad verticem gravis ; I
Gravia fiquidem omnia fuo naturalipon-
dere feruntur ad medium
,
quod Terrx am-
bitu continetur ; &ideo qux apud nos funt,
omnia vel moventur vel quiefcunt
;
non
moventur
,
qvibd impediuntur & detinen-
tur. Eorumvero quae moventur
,
qusdam
in motu impediuntur, alia vero expedita
funt
;
quemadmodum in Aqua patet Terras
circumfufa
;
quoniam enim illa refta de-
fcendere non poteft
,
per diverticula de-
fcenfum parat ad Centrum
, ufquedum ex-
cepta congruo receptaculo requiefcat : fi
vero nulium impedimentum obllet , recffca
defcendit Centro fuo copulata. lUa vero li-
nea qus hujufmodi motum dirigit
,
five
qu motum dirigeret , fi impedimentum
auferretur, dicitur Linea diretiionis. Hanc
autem lineam neceiTe eft a Ce^/ro procedere,
vel ad C'/ra? tendere
,
quodidemeft; &
liihil aliud eft
,
quam linea Horizonti per-
pendiculariterinfiftens, five, quod idem
eft , linea ex Polo Horizontis five verticis
per Centrum Mundi direfta , axifque Hori-
zontis , uti Aftronomi vocant , ipfi prorfus
congruit , & proinde pro eodem fumitur
paffim. Atque hse linetE fiinTerreni globi
fuperficie confiderentur
,
quoad fenfum,
parallelae funt
;
ut manifefte apparet in
Gnomonibus fciathericis
;
qui quantumvis
diffiti
,
paralleli tamen cenfentur,nullo er-
roris praejudicio in negotio Gnomonico
:
patet quoque ex praxi Archite^orum
,
qui
muros fabricae nuUohqbito ad Centrum re-
fpe(5lupraEciseparallelos adamuffim difpo-
nunt, tametfi illi in Centrum duftinonam-
plius paralleli forent
,
fed in eo coincide-
rent. Sed de hifce vide, quae copiose fcripfi-
mus /i^.
3
. Artis Magna Lucis
(^
Umbra.
Propositio I.
Omnia qua moveniur
,
ful linea direftionis
moveri neceffe eji.
T Nomni Corpore gravi Centrum^ravitatis
^
con.(\^\th\lineadireiionis , & juxta eam
movetur, ita ut Centrum gravitatis i^idim li-
neam diredionis motu fuo defcribat : cum
enim omnes partes gravis a.d Centrum gravi-
tatis comparatae aequiponderent , neceiTarib
medium gravis punftum lineam diredionis
conftituet, reliquis extremis corporispar-
tibus motu fuo lineas pariter ad Uneam dire-
^ionis parallelas defcribentibus. Sit Corpus
grave Sphxricum aut cubicum AB,cujus
Centrum gravitatis fit C ;
dico Centrum gra-
vitatis C motu fuo in D defcriberelineam
C D
,
quae eft linea direfiionis
,
puiifta vero
TOM.I.
A B terminantia cor-
poris defcribere li-
neas AE & B F, linea
direiiionis C Dparal-
lelas quidem in fu-
perficieTerrae, con-
currere tamen circa
Centrum Mundi
, uti
Sc omnium partium
corporis gravis
,
in
Centrum quod appe-
tunt , nutantes. Si
quisvero neget, mo-
tum fieri per lineam
direiionis,(i2it itaque
perAEvelBF. Ve-
rum cum ills partes
extra lineam me-
diam fmt
,
neque ullum fffDppocna?
momen-
tumin Bvel Aftatui
poffit, impoffibileeft
in Aaut B Uneam direS:ionis ftatui pofte ; Er-
'
go neceffario linea
direiiionis per medium
Corporis gravis punftum
,
quod Centrum
gravitatis diximus
, ducitur
;
Quod erat
probandum.
Propositio II.
Motumprogreffivum hominis ^^/direftionis
lineam movert necejfe
efl.
P
Rogrediatur homo in fuperficie Terrae,
-"-
dico progreffiivum motum non fieri nifi
fub linea diretiionis. Sit Globi terreni fuper-
ficies A B C , Centrum ejus D
;
conftituatur
homo, aut quodlibet aliud animafin loco F;
dico hominem naturali grejfu ambulare
non pofTe, nifi fub linea F D, quae eft linea di-
reBionis :hac enim via tenderet,fi defcende-
ret ndcentrum TV/r^;Ergofubhac/iwdivere
& proprie
aequilibra-
tur Sc diri-
gitur ad o-
perationes
fuas com-
modius A!
peragen-
das. Qiiod
fi quis ne-
get, tendat
itaque per
lineamFE;
atcumhxc
extra Centrum gravitatis &lineam direEiionh
fit , ex punfto I defcendet oblique in K ; ex;
K vero adfcendere incipiet in E
;
qui niotus
cum naturales non fmt, fed violenti, utpote
extra lineam direiionis: impoffiibile eft natu-
raliterullum procedere po{re,nififub//e<J
dire^ionis F D
;
Qiiod erat oftendendum.
B CON-
lO
Sed. I.
Hotnines
itantes cur
ereBi.
Corpus
Aans > c
CONSECTARIUM
Hinc patet , Cur homines aut naves am-
bulantes circa
fuperficiem terrenam fem-
^e.n>.ere^ce fmt , & undique videant omnia
furlWn , ut in punftis E G S
;
quia cum gra-
via llnt,
neceflarib juxta direciionis lintam
feruntur deorfumad Centrum, quodomnia
gravia appetunt.
C O N S E C T A R I U M II.
'
"Hinc patet , Omne Corpus puncfto infi-
flens, tuncflare , cum hnea direBionis per
^"''^'""^'punftum, cui innititur , tranfiens, perCf;?-
trum quoque gravitatis ejufdem tranfierit
;
cd//<?r<? vero, fi extra ^'^^^/'j/i^ Ce^/"/<i trans-
ierit . Sit Globi terreni fuperficies A D B.
. Centrum e-
jus C ,
linea
direlionis C
D , ponatur
V. g.
Pyra-
mis apice
fuo in pun-
do D. ita ut
linea dire-
dionis prx-
cife tranfeat per Centrum gravitatis pyrami-
disinl. Dico Pyramidem manfuram ere-
dlam
;
quoniam enim omnes partes jequi-
ponderantes ex aequo diflant a prasdifta li-
nea , neque ullae partes reliquas in alter-
utram partem perducere pofTunt , fieri quo-
que non poteft
, ut hoc pado aequiponde-
rata Pyramis erefta non fubfiftat. Quod fi
Vel minime ex linea dtretlionis C D Centrum
gravitatis declinaverit
, illam cadere ne-
cefTe efl , cum partes ab illa parte , a qua
Centrum gravitatis declinat
,
plus ponde-
rent quam reliquse. Sed hsc amplius in
Je-
quenti Propofitione per exempla deducen-
tur.
MUND4^SUBTERRANEI
infiflens
,
I.
Confe^
C O N S E C T A R I U M III.
Lanifta hn
ftam vi-
brarn.
cum omnes
partes natvi-
rali motu in
Centrum^vhli-
nea direilio-
nis ferantur
,
confequenter
pondus non
fortiatur. atfi
extra diretfio-
nis lineam fue-
rit conflituta,
ut in A
;
)am omnes Sarife partes B C DE;
utpote extra fitum naturaiem conflitutae,
ciim omnes &fmgulae gravitent , necefTario
pondus augeri necefle efl , & tanto quidem
pkis, quanto Horizonti fueritvicinius;tan-
tb minus
,
quanto Verticaii fitui vicinius.
CONSECTARIUMlV.
Hinc patet quoque , cur Tunamlulones
Funambu-
inchorda incedentes tam conflanterince-'onis <:/
dant
;
quia cum perticafeuligno tranfverfo
^^Jclnltis
quod manibus geflant, squiiibrati, fub Itnea
direSlionis perpetuo incedant, fit, utaequi-
ponderantibus extremis iigni feu perticas,
Cew/rawquoquegr^^^i/^j/ij, quodin linea di-
redionis medium eft
,
perfefte aequilibretur,
unde nuiivis cafus pertimefcendus.
Propositio IIL
Corpora gravia tunc flahunt , cum linea dire-
clionis
/>/
medium quantitatis, cui infiftit
grave , du^a
,
per Centrum gravitatis
tranfibit.
O It Corpus grave AB C D, cujus Centrum
^
gravitatis E , & infiftat quantitati B C.
Si itaque linea direBionis F E, tranfiens per
punduni K medium quantitatis B C,
tranfierit & per punftum E , utique grave
flabit
;
quoniam partes gravis
,
quas circum-
flant punftum E, sequiponderantes funt;
quare neque liae ilias traherepofTunt , neque
ab iliis trahi. Ex quo fit , ut totum grave
quiefcat. At fi grave augeatur ex aitera par-
tequantitate C D G ,iX.2L\xiCentrumgravita-
tis fit H , fi /inea direlionis tranfiens per ex-
tremum Cquantitatis B C , extenfa tranfie-
ritperpunftum H,dico Cor-
Hincpatetquoque
, Sarijfam autiiaflam
ingentem
, manu Lanift^ fub /inea dire-
Siionis libratam neque ponderare,nifipon-
dere omnium ievifTimo
, neque cadere:
cumenimSarifTajlongitudofit fub linea di-
re^iionis
, neceffario partes omnes aequi-
ponderantes
nutabunt in Centrum; & con-ipus pariter ereftummanfu
lequenter dexteritate
giadiatoris ita agi-jrum. Ratio eft
,
quia fi Cor
tanfe Sariffam, ut femper direftam teneat
fub difta linea
, illa neceffario flabit
, ne-
que muftum ponderabit. Si vero parum
extra lineam deciinaverit
,
jam & pondus
fortietur^&SarifTacadet; itaut quantoma-
gis declinaverit, tanto majoremfemper&
majorem gravitatem fortiatur
, donec ii-
neae
Horizontali paraiieia infuperabiie
i
extenfa non tranfierit per
pondus
amplius fuflinere non poflit. Cu-!pun(ftum H , fed iilud ver-
jus quidem rei ratio non efl aiia, nifi quod
i fus E promoveat , Corpus
Sariffa O I erecl:a , &palttix Laniflae iibe-
j
grave , uti prius
, ftahit.
pus inniteretur pundlo C
tantum
,
per Confe^arinm
fecundum prcecedentis Propo-
fit.
iWn^ftaret. Nihii igitur
obflare poterit
,
quominus
ftet , infiflens toti quantita-
ti BC. Iterum,fi iinea FC
Nam fi grave
pwi-
LIB. I. C E ,N T R O G R A P H I C U S. II
Cap. II. punfto C poflit infiftere
,
quanto magis fta-
re poteritlineae C K infiftens , fuper quam
neceftarib Centrum gravitatisQ.xi^\X.> fiqui-
dem fieri non poteft
,
quantitatem A B C D,
cujus Centrum erat E, auftam ex parte, ipfms
E Centrumgravitatis retrahereadoppofitam
partem , nimirum ad E
;
quare Centrum ne-
ceftario manebit inter puncfta HE , Imea di-
relionis tranfibit inter punfta CK*, atque
adeo Corpusftabit. Unde concluditur,quod
fi Centrum gravitatis fuerit extra fpatium
HE,v.
g.
inL, velin V , & linea diretiionis
extra //^^^-^^w CKferatur , Corpusnecefiario
cafurum
; fiquidem' ma)or pondere quanti-
tas traliet minorem , ideoque cadet ex parte
G vel S
,
quia in ea gravis parte invenitur
Centrum gravitatis , extra Itneam diretlionis
F E , & confequenter majus pondus immi-
net , unde confiftere non poteft.
CONSECTARIUM.
jyjujus
Hinc fequitur, Cur fubinde nonnulli
fuhMneiiiM- muri reperiantur
,
qui proximeruinammi-
Kaionis
jientur, cum tamen perpetuo & firmiter
vu retonm perfiftant; cujufmodi eft murus tortus Romrs
(^
inflexM,
gxtra Portam Flammineam mosnibus infer-
prjint.
tus
,
quem quicvmque tranleunt , liorre-
fcunt, jamcafum ejuspertimefcentes, ob
nimiam ejus inclinationem. Quare ut
ignari reruni, tam infolentis effeftus, quem
mirantur , caufam penitius cognofcant,hic
rationem ejus dandam duxi. Sit itaque
moles tota
^
f
'
R
muri A B C
DF , muri
vero fuper-
ficies retor-
tafiveincli-
nata fit EB
C D
,
quae a
linea dire-
Slionis de-
clinet 20
gradibus. Sit autem Centrum gravitatis to-
tius faxeiE molis G , in ipfa linea dire^io-
tiis G D. Dico impofflbile efie , ut murus
E B C D cadat ; cum enim Centrum gravita-
tis totius molis fit G ,
neceflario pars muri
HB D C E xquiponderabit parti alteri A H
G DF , & confequenter murus^xHo linea di-
redionis jequilibratus ftabit
,
quantumvis
retortus &inflexus , cum pars HB D C non
pofllt fuperare pondus partis reliqux AH
F D. Si vero portio A L E K adimeretur 3f
totamole , tunc HB C DE portionem ca-
dere necefi^e foret , cum reliqua pars L H
K D infufticiens fit ad ponderi H B D C re-
fiftendum , utpote majore minori prsva-
lente. Ex quibus quidem luculenter patet,
quomodo fubinde Montium prasrupta , uti
& Turres.fua molefinecafufubfiftant. Sed
de his vide noftrum Iter Hetrufcum , de Tur-
ri
Pifana.
PROPOSITIO IV.
Pro^ojit.
Nullus Motus aut Adio locomotiva/(?/-//><?-
/<'/?, nififuh lines Centralis diredtione.
Ivinaprovidentiaperartem fuam,hoc
eft Naturam, ita difpofuitMvmdum, ut
nulla yilio locomotiva fine refpeftuadC^;?-
tri/.m fieripofl^it; cujus quidem rei exempla
quotidiana in motihus humams non de-
lunt: Qiiisenim hominuminpartemante-
riorem vel pofteriorem,aut ad latera fefe in-
clinarepoterit,nifi linea diretlionis tranfiens
per extremam partem quantitatis , cui inni-
titur, ex ea parte in quam fe inclinat, trans-
eat etiam per Centrum gravitatis corporis,
aut hic immineat quantitati cui innititur,
cseteroquin necefl"arib cafurus } Huic igitur
neceflltati Natura providit, docens homi-
nem, cum fe inclinat , uti dixi, finiftrum pe-
dem inpofteriorem extendere, qui quafi ve-
cfis in ftatera praeponderet capiti
;
quoniam,
uti dixi , ftare non poterit, nifi aut linea dire-
tiionis per Centrum gravitatis tranfeat , aut
faltem dimittat illud ex parte oppofita ei,
inquamfeinclinat. Nam fi quisutrumque
pedem copjunftum , actotum corpus muro
cuicunque eredo ab eo averfus adaptet,
atque inferiori parte muro conjunfto ma-
nente, {^i^ inanterioremparteminclinare
velit , neceflario cadet ; indequedifcet ,ho-
minem naturali quodam inftinftuduftum,
quotiesfeinclinat, illapraeftare, quae dixi-
mus. Qiis quidem hominiquoquefedenti
eveniunt ; hic enim crura& reliquam cor-
porispartem
,
qusependet , non opus habet,
utdirigat; atpoftquampedibusinfiftere cu-
pit, necefi^ariumeft, uttotiuscorporistTd'-
trum gravitatis quam maxime fit propin-
quum lineadiretiionis ,
quae tranfeat per pe-
des,quibus infiftere vult; atqueideo corpori
fubmittit pedes, caputque educit, utpedibus
ipfis emineat , adjutufqueviribus naturali-
bus fe erigit ; fine qua incurvatione fieri non
poteft, utfeerigat, potiflimum fi lentoni-
misgradufeerigit
;
quoniam wo/^j' veloci-
tas& impetusfvibinde ex his prxvenit, alia
ne fenfupercipiantur, efficit. Idem dicen-
dum de jacentibus in terra
,
qui fi fe erigere
velint, primbcaput, deindemanubracnio-
ve , veluti veie quodam , fe erigunt in fe-
dentis fitum ; deinde contraftis pedibus
,
tandem utraque manu adjuti , fe in ftantis
fitum elevant : quae quidem aftiones non
alia de caufa fiunt , nifi ut corpus linea: dt-
retlionis fe adaptet , & fic finem fuum con-
fequatur.
Qiiod vero funamhuJones proftrati , vel- F4mWtf.'
utiligna, nuUoex prsdi&s modis praevio,
inmomentofeerigerevideantur, id confe-
cuti videntur ex longa exercitatione &ve-
locitate motus
,
quae uti diftas aftiones fub
fenfum non fiftit , ita quoque fpedatores,
velocitateaftionumfalfi, fmeulla corporis
B 2 ad
11 M U N D I S U B T E Pv
Se6i. I.
ad lineam dire^lionis adaptatione eas fieri
fibi perfuadent,
licetfemper diftaad//(?^w
(lireBionis adaptatio interveniat , tametfi ob
velocitatem, vxt dixi, adlionis infenfibilis.
Non nego
tamen hominem exercitatum
R A NE I
to Archite^is
, Sculptorihm
, fimilibufque ar-
Propofit.
tificibusinnaturaexhibenda
,
judicioopus
fit, appareat.
PROPOSITIO.
VI.
fubinde tantum fibi impetum im\)rimerQ\
Volacrum motiufieri tion potejl , nifiadVmex
pofie, ut gravium iegihiis fuperior iismini
meadllringi videatur;verum cum hicmotus
violentus fit, de eo non agimus , fed tantum
de naturali gravium motu
,
qui aftionesho-
minum a motu locali pendentes dirigit.
PllOPOSITIO V.
Animalia quadrupeJia progredi non pojfunt,
nififub
perpetuo linejB direftionis fulci-
mento.
T TTi in omnibus aliis, ita in animalium
^
motuprogrefiivo mira elucet Naturs pro-
videntia , dum q^uadrupedia ita conflituit , ut
impofTlbile fit , illa progredi
, nifi per diago-
tiakm ipedum proa^rejfum . Explico remfe-
quentt Hgura. Sint quatuor pedes Animalis
A B C D ; anteriores bini
AB,pofi:eriores CD. Dico
Centralis direftionem.
"^ Aturaquoque minime pigra fuifi~evi-
'^^
detur in iis, qux voiucrum genexi, ad
aftiones earum rite expediendas necefiaria
funt, pr6videndis. Nam five cilum capiant,
five incedunt , autaliudquidpiamperagant,
femper necefiarium eft , utratio Une^dire-
^ionii ,fubqualibrantur,fervetur. Utenim
cihum in terra capiant , obfervatione quoti-
dian^ notum eft , illas dum caput terram
verfus inclinant, pedes antrorfum itainfle-
ftereuthocpafto aequiiibra-
i
tx aftiones fuas facilius per-
agant. Cumvero^^o/.?;^, dua-
bus alis quafi fulcris fuftinen-
tur; ne totum corpus inan-
antmal proceetere non pos- ;
-
r r-
- . i i-i
'^
-
1 r
!
"^*"' e^csequo corporis pondus libretur
teriorem ^ut pofteriorem
"
:
partem prseponderans incli-
fe,binis pedibusuniuslate-,
^ , ^- -.(. ,.
-
/
R T~> 1 A r> r I r I I
Quod non rieret, nili linea dtreatonts per
B D, vel A C fimul lubla-
1
rS
o r . . . ^ r .. r^-.
fulcrum & Centrum gravitatts trannret. Et
uti alis volucres aliam corporis conftitu-
tionemhabent, ita non defuit Natura illas
tali ratione formare, tali arte corpus, pedes,
caudam , alasconftituere, ut fic inoffenfaj
fuas inftituant operationes. Hoc pa(^to colli
tis: quia hocpafto linea di-
retlionts EFnon .congruit
Centro gravitatis didli ani-
malis
,
quod in animali con-
fiftente reperitur in punfto
G : prasterea cum latusEB
j|"'*
gions avihus Natura quoque longiora
FDelevatum prsponderetr""^^"^^^."'""^^
^;^'"'"'
4""4"y"^'S^-^<^
/ ir
' j ^
icruradedit, iutmC/co//;videreeft, quaeut
,
antmal neceiiano cadet. . , , r r j:l^ i-l > xt
..^<-^..^^:.^.^c^!x
(y\mx.ervolandum fe perfefte librent
,
easNa-
lateri A E C F
Quaremiri Naturaefagacitate fadtum eft,ut
d^o feraper pedes dtagonaltter oppofiti vel
h'''
'^''"'
'
""'
^'T
""
'
antrorfum,
-,i :>,<!-.. ,.1
1*
,..... ^^:..r..- 1.1 crura quoque retrorfuni pan intervallo ex-
plano infiftant , vel eleventur , cujufmod
funt A D , vel C B , hoc enim pacl:o ani-
wa/perfe6te ex jequiponderantia partium
C B D , &, A B C
,
juxta Centrum gravitatis
G , &lineam direttionis E F, libratur
, atque
adeo fine uUo casiis metu procedit.
Videntur hic in Romano Capitolio bini Eq^ui
ingentes, fcalarum fummitati imminentes,
ex albo marmore elaborati, quorum qui ad-
fcendentibusaddextram eft , binoslatera-
les pedes elevatos habet , alios binos latera-
les abaco infiftentes
;
quod magnam Scul-
ptoris imperitiam arguit ; cum ex prieditlis
fieri non pofTit ut equui
, vel quodvis aliud
animd
, fimul & eodem tempore ejufdem
lateris binos pedes fine cafu elevet. Si ita-
que naturam obfervaffet , duos diagonaltter
oppofitospedcs elevare debuiffet , interim
quoque retrorium pan
:
tenderentur
; ut fic corpus Centro gravitatis
& linece dtreSlionis accommodantes ,
vola-
tuni commodius continuarent. Aliudquo-
queiibrandigenusx'o/c/-(?i a natura edoftae
funt. Nam cum anteriorem partem furfum
elevare voiunt, &pofteriorem deprimere,
aloi , lioc eft, fuicra
,
quibus fuftinentur , in
anteriorem partem extendvmt ; cum vero
contra inferius fuum volatum dirigunt , in
pofteriorem partem alas retrahunt : Iioc
enim vel illo modo faciie efficiunt , ut Cen-
trum gravitatis in volantium corpore loco
mutetur. Eadem ratione ab ea parte quje
propendet, alas retrahentes, squatrutini
aves feipfas librare confueverunt. id enim
faciunt quod faceret ille quiabaxe cuiin-
fiftit ftatera
,
pondus removeret ; autaxem
reliquis abaco infiftentibus
; uti faftum eft
r^moveret a pondere; utraque enim ratione
inAntontnt Imperatorts Equo sneo infidentis |
P"'^'''
^qmponderaret.
Simuiacro in Capitnlti area, fumma omnium
'
admirationefpecT:abiii : inquo artifexma-
jori judicio eft ufus , dum equum gradien-
'
tem ita ad naturas exemplar formavit
, ut
bini
pedes dtjgonaltter oppofiti tantumeri-
eantur, reliquis abaco infiftentibus. Qus
hic ex occafione apponenda duxi , ut quan-
i
P 11 o p o s I T I VII.
Vegeta-biiis natura crefcere nonpotejl,
nifi
Juh \inex centralis diredtione.
Uicunque plantarum
incrementa cum
induftria confideraverit , is admiran-
dam D ii. I fummi Optimi Maximi fapien-
tiam
LIB. I. CENTRO GR APHIC US.
Cap. 1 1. tiam fatis admirari nunquam poterit ; dum
tot tantifque adminiculis
, iliis ad fe con-
fervandas providit, eafque iifdem /;d'^ <^/-
relio?iis legibus fubjecit
,
quas tani impense
fervant utnulla violentia eas abhoc fitu de-
torquere pollit. Reda itaque tum arlores,
mmplanta in altum fe eriguntnaturaliap
13
fx, fi aut feneflram aut patulum foramen Pr<7/<?/fA
naftxfuerint, rami naturali quodam defi-
derio ad Aullrinam plagam
,
utpote abundan-
tiore calore refertam
,
per difta foramina
fefe infinuant, ut hocpac% benefico Solis
cilore foet^e finem fuum nancifcantur: dice-
res, eas inflinftu quodam nolTe^utquaeadfe
petitu
, & hoc fub linea direttionis
, utpote confervandum neceffaria fmt difcernant.
fme ea finem fuuni nunquam confecuturac.
j
Mirum eft, o^odilndicrB naujgationiscvi-
Qiiam autem Natura pertinax fit in jure|riofi obfervartmt in nonnullis herhis, qua-
fuo fervando ,
infinitaj experientice in plan-
j
rum prior efl (quam Sar^affum vocant) & in
tis fadlas nosdocent : Si arboris ramosperjOceani occidentalis itinere fpeftatur
, in
murorumrimasdiducas,
moxubipatulumjmodumpraticircumfufa, & avento agita
aerem nactx funt, jam juris fuimemores,
ab Horizontali fitu reftitudinem
appeten-
^^
tes, in altum fefe furculi erigunt, ut in Figu
ta , non uno fixa loco , fed tempeflatum ra-
tione mota
, diverfis tra6libus fpeftandam
fe exhibet; quodaperte monflrat,ilIam fun-
do radicibus fixis minime inhaerere , fed
avulfam inter medium aqua; , humoris am-
bientisalimento vivere, radicibuse fundo
abflraftis ; caulis tantsmagnitudinis efl ut
ad fo fubinde pedespertingat, foliis vero
duorum , trium aut quatuor^palmorum lon-
gitudine extra aquam fe erigentibus : Mi-
rum Naturx prodigium, multis etiam latio-
ribus foliis adfuperficiem aqus fe explican-
tibus , occulto quodam Naturae confilio , ne
r^iapparet, inAG&B. Qiiodfiquis ramo Iradix aut caulis protenfior folia pondere
alicui pondus appenderit , ut inl, cumin-jfuo infra aquam deprimat, obnitentibus.
tentione ad detorquendum eum deorfum, ) Altera eft Oryz.a China , cujus meffis non in
adeb tamen juris fui tenax efl ut mox ab in- 1 terra , {q^ in ipfis aquis perficitur ; unde in
curvatione rami , ultimus furculus G deor- ' flagnantium aquarum lacunis primo feri-
fum tendere nefcius
,
quantum potefl & li-
j
tur
,
qu concepto fcetu folia per longum
cet, fefeerigat, utfuae line^ <://rf^/ioi5fefe |Caulemextraaquasfuperficiem emittit, at-
applicet. ApparethicNaturspertinaciain que libero gaudens aere tandem in grana
omnibus paffim arhorihus piantijque
,
quae ; adolefcit , fummo fane &unicoIncolarum
exmontium declivitate aut rupium parie-
j
emolumento: efl& hoc inhacplantaadmi-
tibus, utinN&Mpatet, emergunt. Natura Iratione digniffimum
,
quod fi pluviarum
itaque illas juxta linea direclionis leges cre
fcere voluit
; fme quibusfinem fuumnun
augmentolacunaecrefcant, tunc &vel ipfa
herba pro incremento aquarum fefe extra
quam attingere poffunt. Qiiemadmodum aquam erigat: Qvix ommz ex P. Martino
enim Iiomo inverfus cibum potumque ca.-\Martiniocii\atoteike,8irerumTndicarumin-
pere non poteft , utpote naturae contrario dagatore foIIertifTimo, qui, dum hsec fcribo,
fitupofitus : itzplantienutvimentum,qnod\Procuratons Chinenfis munerehic Rom^eiun-
ex imis radicibus furfum propagatur, inver-
!
gitur, accepi,qu2e &in Atlante Sinico
, quem
fsB capere nequeunt : Undetantusillisineftinonitapridemin lucemmifit, fusedefcri-
furfum vergendi appetitus , ut nulla arte ab buntur.
illo dimoveri queant
,
potius moriturae, Sed objicies, ^b hacIegenonnuUas /'/-- Serpyiium;
quam obfecuturs, leges, naturs earum con-
{
has recedere, uti funt, Serpyllum, Hedera ter-
Hedera.
trarias, prsefcribere conantibus : arhor enim rejiris , & fimilia
,
quje nunquam fe perfeft^
utcre/cant.
tanto flabilior efl, quanto direftior : & cum 1 erigere videntur , fed per terreflrem fuper-
fefe fine hac reftitudine confervare nonl ficiem /erpendo, dum nunquam fe erigimt,
pofiit , eum fitum appetit confervationi fuae , alieno terrae fulcimento fuflinentur ; idera
maxime confentaneum,qui efl juxta lineam i de omnibus Convohulorum fpeciebus, de He-
direiionis. Hisaccedit, arhores & plantas,\dera & fimilibus /Ajwm
,
quae velarborum
quod calorem & vitam a ccelo & fideribus
j
vel murorum fulcris vivunt , dicendum eft.
expetant, naturaIiquafiwo/j inftinftu injRefpondeo , nullumex Serpyllis effe, quod
coelum ferri ; ut experientia fat fuperquejnon furfum erigi appetat, & cum id fblia
docet: arbores enim quae in opacis locis|nonpoffint, utpote caule deftituta , caulis
nafcuntur
,
prae caeteris altius exfurgunt , ut ; tamen qui femen, florem &fruftum fert, ex
Solaris caloris benevolo influxu perfruan-
j
Centroplantte , feniper, quibufcunque modis
tur. Miratus fum non femel hujus appeti-
1
poteft, fe erigit ; ut hoc fitu, fus fpeciei pro-
tus vehementiam : d/-^0A-i?j enim & yr/ic<?.f jpagationem confervet , fine qua finem
inter muros, qui Boream fpeftant fitse , locis fuum non confequeretur. Pari ratione Con-
earum naturaeinconfentaneis, veluti perts- volvulm &Lupulm, cum flne pedamento vi-
B
3
vere
14
MUNDISUB
Se^.I.
vere non poifint , aliena fulcra appetunt,
frutkes
, arhores ,
cseterafque ftirpes ,
ut in-
de & vitam & nutrimentum acquirant
,
fingulari
quodam
inftindtu, arripiunt ; &
Convolvulm
quidem mira naturae induftria,
cum mole
caulis , thyrfive impedita , rede
adfcendere
non poftit , in heltces fe contor-
quens,
conum, cujus axis fulcrum eft, effor-
mat ;
hoc enim pafto , dum obliquo fitu in
helkes torto pedamentumambit, tenacius
adhairet , & copiofius vim fuam in floribus
& feminibus parandis exerit. Hedera verb
tyrannicS. quadam vi arbores & mvirorum
parietes invadit , ut vitam
,
quam imbecilli
cauiis conftitutione pedumque debilitate
obtinere nequit , alieni juris inVafione con-
fervet. Exhis apparetkiculenter , nihilin
tota Veqetahilis natura oeconomia latere,
quod non ad lineam diretlionh fefe dirigat,
ut tandem a Natura fibi praefcriptum finem
affequatur.
Propositio VIII.
0/w?2ejMineralis naturce operationes in Svib-
terraneo Mundo , vel ad Centrum, vela
Centto fiunt.
"HSuhterraneo Mundo, quieft Mineralium
omniummatrix & receptaculum,prxter
Aqviam& Ignem, qviorvim hic a Centro , illa
ad Centrumy&tgit , funt quoqvie fucci
,
Jales,
terreftrium facviltatum mifceilaE , metalla &
lapides omnis generis
,
quorum quidem
omnium origo non nifi a Centro Mundi de-
pendet. Eft enim Suhterraneus Mundus in-
ftar diftillatoriae cvijufdam fornacis , in qua
Ignis& Aqua^conjunfta, mediantibusfpiri-
I
T E R R A N E I
tibvis, vaporibus & exlialationibus
,
petin- Propo/jt.
nvimeros canaies in abdita diverforum
montium cavernarumque fvibterranearum
receptacviia
,
quxfuntveiuti Alemhica qux-
dam
,
derivata , omnia
machinantur mine-
ralisnatura o-piRci^ : ita qviidem , ut iiumi-
! dum in vifceribus iatitans , fe habeat per
modum principii aftivi , ex quorum reci-
iprocaadione&paflione, fpiritus in terre-
I
ftribus partibvis latentes excitati
,
pervapo-
I
res & exhaiationes, procujufvis terreftris
portionis natura&quaiitate, fundant ejus
I
mineralis effentiam , cujvis fpermaticamra-
tionem difta terreftris portio continet.
Quae quidem omnia cvmi fieri non pof-
j
fint, nifi cum refpeftu ad Centrum , fapienter
a Natura provifum eft , vitievia a Centro ad
I
Circumferentiam
,
gravia vero , cujufmodi
humidum eft , contra a Circumferentia ad
I Centrum tenderent : Ex liujvxfmodi enim
) conjugio
,
paranymplia Natura mediante,
i
rerum omnivmi juhterranearum generatio-
}
nes emanare necefTe eft. Verum cum de
iiifce, ex profeffo, intoto tertiolihro2idiVii\
fimvis , fupervacanevim efTe vifvim fviit , iioc
ioco fufius tam amplum argumentum de-
fcribere. Quare fumciat lioc ioco demon-
ftrafie , omnes Sulterranei Mundi aftiones
neceflariam ad Mundi Centrum refpeftum
dicere ; Si enim tolias Centrum, jam , ut fupra
demonftravimus , omniaqviiefcent, omnis
erunt motus expertia corpora ; & ceflante
motu , omnivim rervim generationes cefl"are
necefle eft. Qviod itaque leviafvirfumver-
gant, deorfvimgraviaad/ii5/(?mzw^(?i- gene-
rationes perficiendas , tendant ; foium &
vuiicum Terrce Centrum caufa eft.
C A P U T III.
Paradoxa de Centro Terr^.
Paradoxum I.
^omodoPons ligneus , circularis ,
E/lipticus,
in aere pendulus
, fine ullo fulcro adifcari
foffit.
SUppono
primo , Univerfam Terram
Centro vicinam admuitamiiiiariacon-
cavam efi^e. Quo pofito , fi circa Cen-
trum Terrce Ponsiigneusautfaxeuscircuia-
ris aut eliipticvis fiat , dico iilum fine fuicro
in aere conftaturvmi.
Sit cir-
ca Cen-
trum Ter-
rne I Pons
ligneus
ABCD;
cvijus o-
mnes &
finguiae
partes,
cum in
Centrum
inciinent, jvixta I definet : aequiponderatus
necefl^ario iijerebit in aere ex omni parte
aeque gravitans. Quod fi qviifpiam neget:
Quiefcat itaque in aiiquo punftorum A B
C D. Sed quoniam in nuiio diftorvim pvm-
(florum Centrum gravitatis totivis moiis eft,
juxta Can. i. & 2. fieri qvioque nonpoteft,
ut ibi quiefcat , fed juxta Iforropicas leges,
omnes partes fe accommodabvmt ad Cen-
trum medii , five Centrum Mundi
,
quod cum
Centro gravitatis coincidere /upra ample
oftendimus, ut ibi firmum ftatvim nanci-
fcantur; cum impoflibiie fit,aiiter eum con-
fiftere pofl"e. Pons ergo iigneus circuiaris,
autexquacunqueaiia materia conftruftus,
neceflario in aere circa Centrum Terrce fine
fuicro fubfiftet : Qviod erat oftendendum.
Idem fieret , fi annuius feu rota ingens in
Centrum Terrce conjiceretur. Idem fieret in
ponte ad ellipticam formam conftrufto , hac
tamen diflerentia
,
quod quatuor tantum
loca A B C Dpianam haberent fuperficiem,
reliqua fuperficies a B & D verfus C , aut
aB
LIB. I. CENTROGPvAPHICUS.
Cap. III.
i^
a B & D verfus A , furfum tenderent , &
montofum quid exprimerent , atque adeo
homines in H & M , etiam in oppofitis
locis , in eUiptka
fuperfide furfum adfcen-
derent , ufquedum quatuor diftis pundis
A B C D redla fuperficiei infiflerent.
CONSECTARIUM.
Potis qua-
dratus in
ciem inveniret; fiquidem ab A, verfus B, Confeii,
continub afcenderet
, a B vero verfus C
continuo defcenderet : pari pafto in trian-
gulari Ponte AB C D E F in punftis B D F
planum imaginari debemus , a quibus ver-
fus A C E
,
perpetuo ex E B D punftis ad-
fcendereturaut defcenderetur. Itaquidem
ut quatuor cornua quadratas fabricas aut tria
trieon,fe habeant inflar montium,quoruni
radices funt in locis, vel in Triangulari B D
F , apices verb eorum fmt in Quadratje pun-
6tis B HNM, in Triangulari vero A E C
;
cum recefTus a plano circulari nihil aliud fit,
quam vel adfcenfus a plano in altum,vel de-
fcenfusexakoin planum. Apparet hsc ra^
*>
tio quoque in fuperficie Globi terreni iti
Montibus, qui quantb decliviores funt, tan-
tb linea direlionis
, juxtaquam incedimus,
aeutiorem cum declivitate montis angu-
him conficit , & confequenter homo fe vio- Hinc patet , fi Pons quifpiam forma qua
drata aut prifmatica circa Terr^e Centrum
\
lenter ad lineam dired.ionis toto corpore de-
fieret , eum in aere pariter pendulum fubfti- '
torquere debet
;
hasc autem detorfio uti vio-
turuni: Cum enim^f^^rawgriJw/^mQua-Uenta,
ita contra naturam eft ; utproinde
drati&Trianguliaequilateris idem fit cuminon mirum fit , hominem in arduorum
Centro magnitudinis , mifupra demonflravi-
\
montium adfcenfutantopere fatigari.
mus Can. I . neceffarib Pons ad talium cor-
j
Qiiod autem de Pontihus circa Centrum
porumleges conflruftus
,
pendebitin aere : \
Terrtz immediate conftituendis diximus,
Sic enim omnibus & fmgulis molis parti-
'-^"-^' ^""- -'i- J-^^ =i-i----^-'=-=-
--
bus in Centrum aequa vi inclinantibus , Pons
aequilibratis confiftet , cum hon fit ratio,
cur ex una parte plus quam ex akera verfus
Centrumin-
idem dicendum eft de fimilibus fabricis cir-
ca fuperficiem Terrs in aere conftruendis.
Sed oftendamus negotium. Fiat Divina po-
tentia circa fuperficiem Terrae C B D , Pons
triangularis A B E D F C ;
trahantur jan*
clinet. De-
HneiS direSlionis verfus extimamfuperficiem
clinet a.\x-\pontis:cen-
tem , fi fie- ;
tum eft
,
ri poteft,|hominem
Pontis NB.ex B pro-
Ponstrian
gularis fm
dltlui.
HM, por-
tio ABD
M magis
verfus Cen-
trum I
,
quam portio N HA D ; Ergo hoc
cafu zequale fuperabit aequale, Ergopartes
illx aequiponderabunt , & non aeqviiponde-
rabunt
;
quod cum abfurdum fit & contra
hypothefin
,
JEquiponderantibus , & squa in Centrum vi
vergentibus , Pons quadratae figurse in aere
tna.nehitpendulus: Quoderatoftendendum.
Idem dicendum eft de Ponte triangulari
A B C D E F . Differentia tamen interpar-
grefTurum
verfus A,
continuo
adfcenfu-
rum vel-
uti edi-
tiffimum
montem
,
Ergo partibus circum circa j
neqvie ullo loco reftum infiftere pofTe , nifi
in pvindtis E B D , ubi videlicet /inea dire-
tlionis normaliter in Po/zjlatera incidit ; in
progrefluvero, uti linea direSionis interE
& A monftrant, plano Pontis amplius re-
6t:us infiftere nequit , neque linets direSiionis
tem circularem &quadratam aut triangu- ; amplius normalirg: in latere Pontis inci-
larem hajcjdent, fed angulostantbfacientcumlateri-
eft
,
quod
bus Pontis acutiores
,
quanto apici A
,
plus
homo Pon-
tem qua-
dratum
perambu-
lans , in
quatuor
tantum lo-
cis ACD
E, reiflam
fuperfi
-
appropinquaverint. Hinc fit , uthominem,
ut fe fub linetB centralis difpofitione fufti-
neat , incurvato verfus declivitatem corpo-
re &: extremispedum digitis infiftereopor-
teat ; cumin declivitate montis , fme cafiis
periculo , ftare reftum impolTibile fit.
CONSECTJVRIUM.
Hinc patet, in CentroTerrce , nuUam
fa-
Fahrkais
hricam ufui hominum apta)i,nifi circularem, ^5"^^
effe pofle.
Aquam
aliaque li-
quida in
Centro
Terrce non
aliter quam
fub
forrm
globi conp-
prefop.
i6
MUNDI
Paradoxum
II
Gnis , Aqua , arena , aliaque corpora l/qui
-*
c/a in CcMtro Terrce in Sphceram mox fe con-
formabunt.
Deducatur
Divina potentia per Canalem
S UBT E RR ANEI
res arcus fe contrahent ; Ubi verb Phiala Cen- Confecl.
iro Terrce congruerit
, tum liquores fmguli
juxtafitum
, quemcircaTerram5'<i/o/- Ele-
menta habent , fe Sphierke component ; ita
utliquorterreusinintegram Sphceram {econ-
inff/rwre/'r^magnavisAqu$;Dicoeam
l^ahat, tresverb reliqui liquores circumam
Ce^tro
Terra moxin Spha:ram fe confor- 1
bientes finguli fefe circa terreum compo
Quatuor
Eiemento-
lum refr-
fentatio in
Fhialtt
Sphsrica,
ciim infu-
ferficie Ter-
rti,tum ver-
fof Cen-
trum
^
jn Centro
Terrse.
maturam : Cum enimCentrumgravitat/s ali-
cujus Sphanc homo^enea , uti in primo Canpne
oftendimus ,
idem fit cum Centro magnitudi-
nis Sphserae , certum eil: , aquam aliter confi-
llere non poffe, nifi fub torma glohi aquei.
Confiftat enim , fi fieri poifit , fub forma
Qiiadrati aut alterius cujufcunque figuras,
ergo aqua hoc ftatu circa cornua quadrati,
contra naturam ftabit& violenter
;
athoc
eft abfurdum: Ergb neceftario fe in globum
conformabit , hoc enim fitu
,
partes fingulae
in Centrum sequa vi inclinantes fe perfeftius
fuftinebunt , & ex omni parte asquiponde-
ratae confiftent. Idem de arena fluidadi-
cendum eft.
ConsectaRIUM
experimenti.
Hinc fequitur, quod fi
quisquatuor di-
verfi generis liquores,qui
quatuor Elementa
gravitate & levitate fua referant, proutin
Arte Magnetica fieri debere
docuimus , infe-
nent, fecundum analogiamquandam,
qus
in Elementis vulgb concipitur,
^figura H
hic adjunfta fatis demonftrat. Ratio ex prae-
cedentibus luculenter patet. Cum enim li-
quoreshiimpermixtibiles fint, &unusalte-
ro femper gravior
;
necefiarib gravifijimus,
Terr^e, inSphcerm modum,partibusejufdem
rationis in medium inclinantibus , fe accom-
modabit ; aqueus verb liquor
,
graviori in-
cumbens
, cum eidem mifceri nefciat , in
d>7//formamcircaterreumfefeGlobum,&
aeriuscirca aqueum , & igneus circa aerium
miro quodam Naturs artificio conforma-
bunt : Qiiod quidem nuUibi nifi in Centro
Terrce contingere poteft , &forfan inlpatio
imaginario, extra hunc Mundum fenfibi-
lem, fididaP/vfl^Divinapotentiiebtrans-
ferretur. Vide quas de hifce fufius egimus in
Arte Magneticalil).
3.
Consectarium II.
Hinc patet vana & ftupida nonnuUorum
chvmki
Chymicorum jaftantia^qui per Chymicos liquo- va^ulant.
rat PhiaJa Sphcericce; experientia docet, in res in Sphsras congiobatos, totius Naturae
fuperficie Terrx diftos liquores Horizonti artificium, ideft, Senfibilis Mundi orbes,
parallelos, unum alteri incubituros ; ita ut atqueadebtotiusMundiopificiuminw/';-fij
gravifiimus
,
qui Terram refert
, infimum lo-
j
sphcera extra Centrum Terrce, fe reprxfentare
cum ,Jecundus pofiegloriantur
;
quod ctimnon dicamHu-
Aerei coloris, 'manaj, fed & Angelicspotentixlimites ex-
Aquam refe- cedat , utpote foli omnipotentis Dei viraiti
rens , fecun- refervatum , mirari fatis non poflum, rudem
dum in Phiala hujufmodi hominum ignorantiam
, dum
locum fupra tam enormes Mundo aflanias offundere non
verecundanuir , dum aut non errare fe^ cum
taliacogitant, fibi perfuadent, aut cum er-
rare fe vident, fuos tam palmares fucos a vera
Philofophia deprehendi nonpofl"e,eonfiden-
tiusfibi imaginantur. Cefl"etigitur jam vana
de tam infano opificio Chymico
, prxconcepta
apudplebemopinio ;
illudque nifiin Centro
Terra; confici non pofl!e , certb fibi omnes
perfuadeant.
CONSECTARIUM III.
terreum liquo-
rem obtineat
;
tertius Aereus
fupraaqueum,
tercium
,
quar-
tus denique
Igneus fupra
aereum,
quartum &fupremum in phiala lo-
cum occupet : atque adeo
omnesdifcreti&
impermixtibiles in fuperficie
Terrae eum
fitum tenebunt
,
quem Phiala A B exhi-
bet.Defcendat Si vemm eft
,
quod unanimi fere omnium oe loco in-
San^orum P<3//'?/w confenlu traditur , infer-^^'"^,'-''"''
num in infimo Terrae loco a Deo conftitu-
fu\ilca'
tum ;
ut qui peccatorum gravitate a Deo fe
Centrum
quam longifllme removerunt, ultimum me
^*^"*
^"
jam quis cum
dida Phida
,
Divinapoten-
tia,verius Ce-
trum Terrce \xito & remotiflimum in Senfibili natura
Dico
,
quod locum occupent
;
qui cum alius efle non
quantb difti
;
pofllt
,
quam ingens illa Ignei Crateris circa
liquores plus
{
Centrum Univerji conftituta Vorago. Certe ex
appropinqua-
|
praemiflis luculenter patet
,
poft univerfa-
verint Centro ' lem Carnis refurredlionem
, damnatorum
Terra
, tanto
[
corpora omnia in unum globum coacervan-
in fenfibilio- da , cunj nuUa ibi fuperficies nifi circularis
i con-
rago.
LIB.I. CENTROGRAPHICUS.
17
Centro diflet fpatio , & linea direlionh ubi- Parad.
que fit eadem. Qua: omnia ex diftis pa-
tent.
Cap. III.
concipi pollit. Quemadmodum itaque ha-
leces doliu , ita ea conglobata poenas pecca-
tis fuis condignas
,
quamdiu Deus erit
Deus, idefl, omnis finis expertes, tantb
acerbiores
,
quanto Centro Terrcc fuerint pro-
pinquiores , in perpetuas sternitates fufli-
nebunt. Difcat hinc Chrifliana Mens a pec-
catis recedere , & bonum feftari , ne ^quif-
fimi Judicis Senjtentia in horrendifiimum
hunc tormentorum locum , in formidabile hoc
perennium tenehrarum harathrum', ubi oc-
clufis omnibus Terrens molis repagulis,
nulla hix unquam , nulla dies ilhicefcit,
prjecipitata fempiterni horroris pcenas hiat.
Sed haec incidenter difta fufficiant.
Paradoxum III.
In Centro Terras nemo pedibus infiflere
aut frmari poterit.
c:
Somo ut
proxime
Centro
Terrae re-
Um enim
(
uti in pnecedentihus oflen-
dimus) omnia Corpora graviainTifw/^ro
Ternz juxta Centrum gravitatis fe confor-
ment , in pedihus autem
, humani corporis
extremis , Centrumgra-vitatis effe non pofHc,
ergo necefTarib aut umbilico , autei vicina
parte' Centro Terrai inhsrebit , uti in Figura
apparet. Hinc aliud Paradoxum nafcitur,
quodhomo hoc fitu extenfus utraque me-
dietate corporis
,
pedibus ex una , ex altera
parte capite , & peftore , furfum & uno &
eodem tempore tendat.
Si verb Divinapotentia Glohus plumheus
proportionatae magnitudinis
,
pofita fex aut
feptem pedum diametro , in Centro Terra.
^TioBt^^'
conflitueretur , dico
,
hominem eidem gloho,
gravitate non refiflente, naturali fitu
infi-
flere , eumque circumambulare poffe , ut in
Figura apparet.
CONSECTARIUM.
stimh
Hincfequitur quoque , fi di^io Glohoplum-
fuperimpo-
heo AB fuperficiesdiametrosqvialisfuper-
{wpeificif.
imponeretur
,
hominem nuUibi nifi in me-
dio didlaj fuperficiei punfto reftum ftare
pofTe ; Glohulus quoque N in diftam fuper-
ficiem conjeftus nullibi quiefceret nifi in
unicoillopunfto, per quod hnea dire^ionis
e Centro dufla tranfit medium
,
qux efl
omnium linearum ex Centro Terrce ad fuper-
ficiem duftarum breviffima ; iterum Glohu-
PaRADoxXJMIV.
In Centro Terrae homo pofitus neque come-
dere, neque bibere
poffet.
pOnatur Divinipotentiain Ceniro Terrcs
*-
quifpiam hoc pafto , ut os ejus Centri me-
dio congruat; Dico eum neque comedere
neque hihere hoc fitu pofTe. Cum enim hoc
fitu totum corpus quocunque vertatur , in-
verfum fit , & capite Centro Terra femper in-
fiflat , nec cihum nec potum hx flomachum
tranfmandare poterit; utpote quitotusin-
verfus undique & undique furfum pedibus
vergat: moxtamen acveladpedisinterval-
hxm caput e Centro emerferit , tum deglutire
quidem poterit ufque ad partem illam
,
quae
Centro refpondet , non ulterius : tanto enim
fempermelius tranfmittet cihum
,
quantoos
e)us a Centro fuerit remotius. Sed hsec clara
funt.
Paradoxum V.
Si totus Terrenus globus horizontaliter per
Centrum Terr^, ide/l, diametraliter
fe-
caretur, in plano hoc fefto non nifi unus
retlo ^ naturali fitu confidere pojfet Ma-
thematica pofttione ,
Phyfici
,
plures.
S
It fuperficies Glohi Terreni fefta horizon-
taliter aut quocunque modc ABCD.
Dico , in difta fuperficie non nifi unum refto
&naturali fitu Mathematica pofitione confi-
lus hic , in quolibet fibi fuppofiti Glohiplum-
^e/punfto quiefceret\ curaubique aequali a
TOM.I.
ftere pofl^e , videlicet in Centro E. Cum
enim omnes difts fuperficiei lineas deor-
fumin Centrum vergant , fieri non potefl , ut
quifpiam alio in punfto, praeterquam in Cen-
tro {efrmare pofTit. Suflineat enim quifpiam
fe in linea A E , vel C E ; Verum cum ilk /i-
nece fint dire^ionis,h\ illis fefe firmare pofTet,
&non firmare poflet
,
quod efl abfurdum &
impolTibile. In folo itaque Centro didae fu-
^etRciei
confiflet naturalifitu ; hactame nra-
tione, ut fi in dida fuperficieperpendicula-
rem fitum fortiatur
,
pedihm inftflere pofTet
;
fi vero fitum ad planum verticale paralle-
lum obtinuerit,non )am pedibus,fed umhili-
co Centro Terra, fitu naturali adhaerebit. Ra-
tio e^,<:\aizperpendiculariter '^\?ino infif][:ens,
habet infra fe quo fuflineatur ; fi vero fitum
ad planum verticale habuerit paralielum,
C
janj
i8
Se^. I. jam pedibus infiftere non poterit,fed corpus
juxta Centrum
^ravitatis fusE in Centro firma-
bitur;
quemadmoduminy^^cawfi^d figuraz^-
paret, xxhiplanum
LMNO; exhibetur fitu
MUNDI SUBTERRANEI
illam circumalam nihAaqute quam continet, Confel.
effufuram , cum omnia hauftra reftain Cen-
trum nitantur.
CONSECTARIUM II.
Hinc fequitur quoque
, quomodo
,
quod
multi ex antiquis Patribiu concipere non
potuerunt, Antipodes pedibus fuis nobis op-
pofitis naturali fitu moveantur.
Sit Glohus terraqueus AB C D; fint Anti- ,^'
j*''
podes F G , E S
,
qui pedibus nobis obverfis
monftm-
incedunt : Dico , eos fitunaturali incedere,
""
quia utraque oppofita parte per lineas dire-
tVionis F D & S G in Centrum D inclinant.
'
Quod idem de navihus intelligendum , cum
perpendiculari : in quo luculenter apparet, undique & undique in Centrum Terrce ver-
hominem nuliibi in linea LN relum /^drr^, jgantper lineas dire^ionis,{ub quibus ferun-
neque in Centro S quidem pedibus confiftere
j
tur ; neque, uti fimpliciores fibi falso ima-
poffe; fed tum corpus primum; firmatum
j
ginantur , hominumznx. navium in oppofitis
iri , ubi Centrum gravitatis corporis gravis,
CentroTerne refponderit: quse omniaex//-
gura patent.
CONSECTARIUM.
Sequitur hinc quoque
,
quod quacunque
RtL femper tsitione. Glohus Terra five normaliter, five
dCen-
horizontaliter , five fitu declivi fecetur,
idem femper fequatur ; neque enimhujus-
niodi planum proprie horizontale dicipo-
teft , fed quomodocunque feftum , femper
fitum perpendicularem ad Centrum obtinebit.
Hinc planum A B C D eatenus horizontale
diximus
,
quatenus imaginationi noftrse
tale videtur , etiamfi id minime horizonta-
le fit , fed fuperficies perfefte perpendicu-
laris. Quemadmodum enimnemonatura-
Globi Ter
txfeia,
trum per-
findkulit-
liter & libere parieti alicuifeu muroplano ' adjcendit, utrum
infifterepoteft : ita necin difta fuperficie :
j
que, licet in op-
quae adinftar vafti cujufdam Muri undique pofitaspartes A&
&undique perpendicularis fefehabet, cujus i B adfcenderit , na-
medium Centrum Terra eft quietis pundlum. turaliter
nobis partibus cafus pertimefcendus eft. Si
itaque yeteres nonnulli Centri naturam co-
gnovifi!ent , non tam imperite de Terrs,
nefcio qua abyfix) & voragine
,
quam fibi
infra Horizontem imaginabantur efl~e , ra-
tiocinati fuifi"ent.
Paradoxum VIL
In Centro Terrje duo homines in oppojitas par-
'
tes tendentes naturaliter a.dtcendent.
Cltin Centro Term A, Scala B C applicata
;
^Dico eyi.Centro A , duos homines
,
quorum
unus ex A verfus
B , & alter ex A
verfus C , uno &
eodem tempore
Paradoxum VI.
Im Centro Terrse rota qutzpiam circuma^a,
neque
furfum neque deorfum feretur.
TN Terrx fuperficie rota quxpiam volvi
-non poteft , nifi una ejus medietas femper
adfcendat, altera defcendat. In Centrovetb
Terrte difta rota circumafta neque furfum
neque deorfum feretur , femper eundem ad
Centrum Terrce fitum habebit , cui ex omni
parte jequidiftat & aequiponderat ; neque
ulla differentia partium , dextr, finiftrs,
obliquje
, fuperioris , inferiorifque erit. Ac-
cedit, quod in quamcunque partem verta-
tur , femper eo in fitu quiefcat; cum non po-
tiusadunam, quam ad alterampartemin-
clinet
; fed indifTerensfitadomnemfitum,
tamen
adjcendere. Ratio
patet ex feipfa.
Scala quoque in
quamcunque partem mota
fitum habebit.
ibi naturalem
Consectarium I.
in quem coUocabitur
Rota cir-
cumafta in-
fifientiit
xj- r r
Hauftra
Hinc
fequitur, fi rotce molarios haujlra
ST^"''''"^^"^^^^'^^'^
infiftentia aquh replerentur
,
I ff/a-w Terra petet, quam fub laac //f^r.
'
I Si
Paradoxum
VII L
Avis cujufpiam circa Centrum Terrje volatus
faci/limus , CS" maximenaturalis eritvelcit-
cularis ' velfuh helicis linea
; omnis alius
motus erit violentus.
\ Vis quxpiam circa Centrum Terrienatu-
^ *
rali & facili motu movebitur
,
quando
iuha/^cu/i ziit he/icis /tnea movebitur, utin
Circulo Apatet
,
quem avis vo/atu defcribit;
quia hoc pa6to nuUum violentum motum
fuftinebit
,
qui illis contingit
,
quando fur-
j
fum feruntur : quod &de vo/atu
, qui fub he-
'
/ici's /inea contingit , dicendum eft, quae cum
ex circulari &declivi conftet , mzximhvo-
/atum accelerabit ; neque aliter facilius
LIB.I.
j/.III. A B
tr^r^ \
CENTROGRAPHICUS.
19
re contendunt, Motum artificialem perpe- Parad.
tuum\ certo modo in Centro Terra confici
poffcidquehac ratione oftendere nituntur.
Ponanturprimo duo fulcra G K, HI, una
cum axe G H, circa quem Gnomon A B C
cum affixo plumbeogloboCita
applicetur,
ut vertebra fua A circa axem volvi pofTit.
Hoc pofito dicunt , futurum ut gnomon
A B C femel in- u
^
citatus , fuum
circa axem G H
SiverofublineaABmoveretur, dico avem
non nifi violentum motum fubituram ; ex
D quidem in A velin Bfurfum fereturfub
linearefta^quimaximedz^i^ajviolentusefl;
omnium autem violentiflimus eft
,
qui fit
per lineam perpendicularem , ita ut vix avis
fit, quje eum fuftinere poffit. Hinc inftin-
R:u quodam naturse omnes aves volatu heli-
cem, (ive furfum five deorfum vergant, affe-
ftant. Hincin ipfo Centro Terne fixa hjereret
cum enim nihil adeo avihus contra- avis ;
motum in circu-
lum B D E F
agitatus perpe-
q
tuo continuet.
Rationemhujus
rei affignant,
quod globus
plumbeus gno-
moni afiSxus,
cum impeditus
verfus A Cen-
trum
, juxta //-
rium fit
,
quam motus perpendicularis, fur-
\
^^^f
direlionis C A, defcendere non poffit,
fum, ixvCentroy^roTerne, cum ex nuila j
^erfus D gravitate fua perpetub nitatur;
parteadfcenfusdetur nift fub perpendicu-
1
^tque adeo ex Dverfus F, ^ex FverfusE,
lari, hinchreret,tum difficultate adfcen-
^^^^"^cverfus B motus, cum pondere grava-
fus , tum proprio gravitatis Centro detenta.
I
'^"S nullibi quiefcere poffit, circulum denuo,
jnovafemper &novi circumvolutione^/if^-
enni motu fit repetiturus . Itaque hoc mo-
^operennem motum circa Centrum Terra fieri
pofTe , falfo fibi perfuadent.
Hoc ram prima fronre fpeciofum ma-
Paradoxum IX.
Si Semen alicujus P\.a.ntx projiceretur in Cen-
trum Terras , i//a quaquaver/us in formam
radiofce Stellas efflorejceret.
Jl
maftae tevrex Semina alicujus/j/^jw/^in-
'dita projicerentur in Centrum Terra, di-
co , illa non nifi fub for-
ma radiofa fphane efflo-
refcere pofTe. Quoniam
enim plantce fingulse na-
turaliter, ntfupra quoque
diftum fuit , fub linea di-
re^ionis furfum ferantur
;
chinamentum , cum fjepe fcepius obfervaf-
fem , fallaces humance imaginationis illu-
fiones non potui non ridere. Quam itaque
hoc noftris inhoc librotraditispropofitio-
nibus , contrarium fit , declarandum duxi
;
neimpofterumalii inutili fefe labore in eo
demonftrando conficiant.
Primo itaque ponunt ii duo fulcra G K,
HI , una cum axe G H
;
putantque axim
fulcraque eundem circa Centrum Term
linejc vero in Ceniro r^rr/^undique &undi- 1
^itun^
'
quem in fuperficie ejufdem, habere
;
que furfum vergant; fub illis /m/a puUu-
Iquodridiculum &falfimaginationisludi-
lantia caules (uos fpharice erigerent , cum
brium eft. Si enim fulcra circa C,?/ra; Ter-
alio fub fitu finem fuum confequi non pof-
^^ difponi pofTent
,
ea utique non , uti in fu-
jfent.
I
perficie Terrx, perpendicularem, fed oppo-
' fitum,obliquum videlicet,& furfum vergen-
Paradoxum X.
j
tem fitum forrirentur. Qiiemadmodum &
T
. .
ry ^ r c \
a
una axis medietas G A furfum
, & altera
Ignis . Centro Terr^ accenfus Sphxncus
eft.:^^
^^^^^^^ ^^^^^^^^ tenderent. Si affigeren-
QUoniam enim ignis natura fua furfum ,
tur itaque in G&Hextremis axis partibus
fertur, in rd'?^ vero
undique&undi-iperpendicula plumbeis inftrufta globulis,
que furfum concipiatur , necefiarib undique !
videretur fane
,
ea juxta fulcrorum htum ca-
diffiifus radiofum corpus afFeftabit.
i
dere deorfum minime poffe , cum fint extra
1
lineam direcUoms. Fulcra ergo cum contra
Paradoxum XI. ( naturam furfum tendant , fubfiftere non
poffiuit.
His oftenfis jam videamus , utrum gno-
mon circa axem GH vev{a.tihs, motumper-
Oc loco omittere non poflumnonnul- i ennem conficerepoffit. Moveat ergo , fi fieri
Demotuperenni in CentroTerr2/
flituendo.
rr
*^
-'lorum vana technafmata, & infignes
paralogifmos
,
qui putant , imo demonftra-
poffit, ex C in D per arcum CD. Verum
cum hic motus , utpote violentus, extra A C
C z dire-
Sea. I.
ao M U N
D I S U B
direiionis lineam confiftat ,
ut motum fine
novo impulfu
continuet,
fieri non poteft.
Stabit ergo Gnomon
cum affixo fibi globo
in quocunque pundo
Circuli B D E F, quod
ita oftendo.
Quoniam enim totum gnomo-
nis complexum A B C feper modum folidae
molishabeat;
eritjuxta DeJinitionemWl, &
Canottem 4. Centrum gravitatis inl. &confe-
quenter ubicunque ponatur, confiftet, quia
Centrumgravitatts I, tinecE diredionis perfe^le
congruit. Uti fuse vsxprima hac Se^l. demon-
ftratum fuit. Moveatur autemfuapte fpon-
teexCinD, & hincin F. Qu2rojam,vel
moies haec quiefcet , vel non quiefcet. Si
quiefcat, jam intentum noftrum obtine-
mus. Si no\\c^\<t{aiX,\3iX.\perennismotuinQ-
gotiatores volunt , ergo nunquam finem
appetitus fui obtinebit
,
quod eft contra
Definit. 3.
Cum omne Corpus mobile in
tantum moveatur , in quantum finem appe-
titus fui
,
qui eft quies fub diretlionis linea
acquifita , intendit. Gnomon itaque in
omni pun(S:o Circuli B D E F firmabitur,
cumquotin eopun(R:a, tot linea diretlionis
Se^.U
T E R R A N E I
concipiantur
,
quxomnes per I, Centrumgra- Parad.
vitatis gnomonis , ducuntur ; ergo quocun-
que punfto circuli gnomon fuper id pofi-
tus quiefcet
;
atque adeo in confequentia
punAa fuapte fponte
, nifi in ea protraha-
tur , moveri non poteft. Neque quicquam
facit ad rem
;
quod globus prasponderare,
& in anteriora femper niti falso cogite-
tur ; cum hvijufmodi prsponderatio non fiat
motu naturali in anteriora
, fed in Cen-
trum A
,
per lineam direlionis fibi fubje-
ctam
;
quod & ex Paradoxis pracedentihus
aperte conftat. Si enim circa Centrum Ter-
rte Canalis fieret in circulum B D F E con-
tortus , &in eo poneretur globus , certum
eft eum incitatum non ^erenniter motum
iri , fed in quolibet Canalis loco quietu-
rum. Quod idem de aqua intra canalem
Iparfa fentiendum eft
;
quas nonflueret, fed
cumquiete fecontineret fub lineis direBio-
i^ fine motu. Ergcquodprimbaflumpfe-
ram ,
motm perpetuus in Centro Terrce difto
modo impofihilis eft : Quod erat oftenden-
dum.
S E C T 1 O II.
PHYSIC ATHEMATICA
ET E ST
^ Motu gravium ^^ Centrum Univerfi.
p R ii: F A T I o.
\\Jimomx\\z graVia in Centrmn, in^Mo qu6damappetitu,ferantur, fi Centmm
Inoneflet^omnis quoque wof<%j ceffaret ; cum^r^Ve
,
quod appeteret , non
'haberet. Si Cew/mwj non effet , ceffaret & locomotiva potentia
j
cumnulla
a^io, utiy^/^rd demonftravimus, locomotiva fine refpedueflentiali ad Centrum
confici
poflit. Si Centrum non efliet , levia non tenderent furfum
;
quianon dare-
txxxmotus a Centro ad circumferentiam , uti necacircumferentiaadQwfmwingra-
vibus. Centrum itaque non tantum Motus localis , fed & omnis Elementaris motus
caufa eft. Quid autem hic Motm proprie (it , &quomodo perficiatur , hac SeSiione
oftendendum duximus*
C A p u T I.
Defiuitio Motus localis Corporum , & Impettis.
NOn
agimus hic de Motibus intrin-
fecis
,
qui funt intelledlus , volun-
tatis,variarumque afl^eftionum ani-
mx, fed de Motu rerum locali, naturali&
violento , five intrinfeco & extrinfeco ; de
motu refto & circulari
; & porro mixto
tum ex naturali &violento , tum niixto ex
refto &circularis & de reflexo
; de omni-
bus denique
,
qui fine refpeftu ad Centrum
confici non poflunt.
Motus naturalis gravium deorfum , eft ap-
petitus intrinfecus ad CentrumTerne, quod
omnia appetunt
:
Non utinonnulli fibi perfuaferunt , ab
attradivaviTerrje ;
nec a materia quadam
f^jft.
j.
tenui
,
quae gravefollicitatad motum
; nec
ab aere incitato retro impellente , uti Perie-
perierius.
rius vult ; neque a gravitate aliqua in ipfo
motu lapidi fuperaddita , ut nonnulli Peri-
Peripate-
pateticiyohxnt; Sedutdixi, appetitu inna-
'"^'"
to , cujus tota vis eft ab impetu feu impulfu.
Ut autem impetus impulsAfve ratio
, ante-
quam ulterius progrediamur
, luculentius
patefiat , fciendum eft,
Impetum feu impulfum nihil aliud efi^,
quam qualitatem quandam
,
qux exigat
motum fui Subjefti.
Cumenimpotentia&factiltas motrix fit
aftiva,
LIB. I. CENTROGRAPHICUS. 21
Cap. I. a(fliva , ut producat aliquid, neceffe efl ; Sed
nihilaliuci, quam w/^f/awproducit; Ergo
fine impetu grave naturaliter moveri non
pofTet. Eft ergo impetus feu impulfus necef-
farib connexus & connaturalis motui gra-
vium , tametfi is a fubftantia mohilis diftin-
^lum quiddam fit; cum woZi/e quiefcens
fine impetu effe poifit , in aftu autem exi-
ftens fme impetu concipi non poteft. Hinc
concludo
,
Qiiod impetus produftus ab ex-
tra non producatur a qualitate, nec a virtute
refiftente , nec ab alio, quam ab impetu
;
qui
maxime eft caufa connaturalis alterius impe-
tus ; agittamen in tantum ad extra, in quan-
tumtollit impedimentum. Hincpro diverfa
ratione Objefti impedientis modo plus,mo-
do minus agit , tum vero maxime , cum im-
pedimentum eft maximum. Hincfequitur
jecundo , Impetum intenjum producere poffe
impetum remijfum , fi minoris mobilis impul-
fusferaturinmajusfemobile ; &remiffum
impetum , intenfum , fl majoris mohilis im-
petus feu impulfus feratur in minus fe mobi-
le ; fi vero mobilia fuerint aequalia , impe-
tum (equalem producent
,
quod tum maxime
fiet, ubiutriufquemobilis Centra gravitatis
conneftenturcum /ii?d dire^lionis ; ut poftea
demonftrabitur, Teriih, cum datur motus na-
turalis gravium decrfum ab intrinfeco , is
non poteft effe,nifi ab impulju\mm quia ejus
acceleratio fme impulju explicari non poteft,
tum quia grave deorfum cadens imprimit
impuljum in corpore occurrente, quodnon
fierer , fi impuljus expers foret ab intrinfeco.
Itaque motum naturaliter acceleratum effe,
vel hinc patet
;
quia cum motus in libero
mediononimpediatur, neque impul/us^n-
mo inftanti produftus , fecundo inflanti a
caufaprimoprodu6tiva confervetur , fed ab
alia, fitque ipfa mobilis fubftantise caufa ne-
ceffaria ; certe fecundo inftanti novum pro-
ducitiw^a//;,' quodidemde tertio, quar-
to
,
quinto iniftanti dicendum eft. Crefcen-
teitaquecaus^. motus , crefcit &ipfe motus.
Hinc ^equalibus temporibus jequalia acqui-
runtur velocitatis momenta
,
quia caufa ne-
ceffaria squalibus temporibus cequalem
producit effeftum.
. I.
Verafententia exponitur , cur gravemo-
tum injine velociusy?^
Motus gravium utiomniumnonimmeri-
to Philofophorum torfitingenia , ita quoque
fummo ftudio explicandus eft. Ut recondi-
tiflima tam kiculenti effeftus caufa cogno-
fcatur, Supponoprimo, Adivum principium
tnotus , & aftivum gravitatis principium
quoad rem identificari
;
principium autem
illud nihil aliud effe dico
,
quam propen-
dentiam in aftu primo tendendi aliqub ver-
fus
;
motus autemScgravitas aftus fecundi,
diverfiiicantur tanquam efFedus ab ilio u-
noprincipio, eoferemodo, quoin via Peri- I-
patetica lumen & calor producta a Sole,
funt diverfi effedlus uniusprincipii , feu So-
lis. Siquidem motus eft efireftuspropenden-
tix five inclinationis naturalis non impedi-
tx
;
gravitas autem eft effeftus ejufdem pro-
pendentisfeuinclinationis impeditas : ideo
enim Corpus gravat, quia propendet ali-
quoverfus, &ne moveatur, impeditur; fi
enim omnis propenfio toUeretur
, certe
omnem gravitatem ceffaturam necefle eft.
Sw^^onofecundo , Omnegrave in eadem
facultate eodemque ad:u fubfiftere , tam fi
folutum currit
,
quam fi impeditum
,
gra-
vat ; tanta enim vi arcus tenfus fagittam,
relaxatus , impellit
,
quanta impetus obfta-
culum premit. Hinc lublato impedimento
pondus evadit in motum
, & obftaculopofi-
tomotusevaditinpondus
;
quse omnia ex-
perientia conftant.
Suppono tertio, Omne grave, uti fupra
quoque oftenfum fuit , certam propenfio-
nem tendentise ad Terne Centrum a Naturas
Opifice obtinuiffe , ut Mundi Centrum per-
petuo affectet
;
qus quidem pronitas talis
eft , ut cum mobili feu cov^or^ gravi , in quo
exiftit , femper aftu vigeat , ipfumque mo-
hile , cui femper intime pra;fens eft , conti-
nuo, addito quodam ftimulo, velad moveri
veladgravitarefollicitet. Cui propenfioni
nihil adeo adverfatur , ut eam abinfitafibi
affeftione quandoque avertat , five mohile
fit in quiete compofitum , fjve fit violenter
raptum naturali illa fua aftivitate ; cum
neceffario inde aliquo confequente effectu
privari non poffit , etiamfi maxime violen-
to contrarioque raptu impetatur.
Unde concludo/iriwo , Corpus extra Cen-
trum pofitum, autnonimpeditummoveri,
aut refpeftive impeditumgravare. Addidi
refpeiive, propter debile
,
quod fspe occur-
rit, impedimentum ; fiquiclem tu^ic mobile
ex parte gravat , &ex parte movetur. Con-
dw^^o fecundo , Majorem r/iotiis velocitatem
effe , ac difcerni in mobili
,
quando ipfum
mobile percurrit sequale fpatium minori
tempore , feu majus fpatium aequali tempo-
re : illud quoquemanifeftum eft , motum au-
geri poffe in infinitum , fi adfit virtus mo-
trix : adeo utpermobilenonftet,quin ali^
quod defignatum fpatium poflit femper m
minori tempore percurrere
,
juxta tempo-
ris partium in infinitum divifionem.
His pofitis
,
quod in principio intende-
rani , demonftro
,
majorem velocitatem de-
here ejfe corporis mohilis in
fne ,
quaminprin-
cipio , aut inm.edio
Jui motus. Suppono au-
tem, mediumfemper plenumcorporeuni-
formiter fluido , & quod fe aptum prsebeat,
uniformiter dividi a cadente mobili
;
quje-
cunque enim in medio occurrunt , cum fmt
extrinfeca
, & folum per accidens juvent
aut retardent , negligendafunt in Demon-
ftratione.
C Sic
23
MUNDI
SUBTERRANEI
Sea I r
Sit fpatium A B
percurrendum a mobili,
A
ntotu
mturalt , ipfumque fpatium
in fpatia
aequalia dividatur
,
quse
funt C D E F ,
dimittaturque mo-
bile e loco A ;
certum eft illud
naturali
propenfione fua primo
ferri debereper fpatium C. Inpri-
mo autem curfu ,
dicamus veloci-
tatis gradum ipfius mohilis debere
efTe ut unum. Jam
verb cum in
puncfto OMobilefmeimpedimen-
to labens fua naturali propenfio-
ne tendentiae in Centrum non pri-
vetur, fed acquifitum femel mo-
tum , motufque formationem per-
petuo confervet ; ergo per fpa-
tium D infita fibi propenfione,
jugi .quafi ftimulo agitabitur : nam
prster adventitiam illam ,
a pri-
mo movente , motus formationem
procuratam & femel acquifitam,
viget interna illa naturalis ad Cen-
/rffi propenfio
,
quse continuo fti-
mulat , & quafi manu impellit , ex
novorum femper & novorum'impulfuum
producftione. Quare quoniam illa ftimu-
latio effeftum fibi vendicat , non fecus ac
candela addita candelx auget intenditque
lumen in cubiculo
, adeo ipfum mobile
motu formatum , ac naturali impulfum fti-
mulo
,
percurret fpatium D minori tem-
pore, quam ex folatunc acquifita violen-
tia percurrifTet , atque adeo majori cum
velocitaiis gradu percurret partem fpatii D,
quam abfolverat partemfpatii C
,
qui velo-
citatis gradus dicatur effe ut dico. Pari pa-
fto , novorum femper ac novorum impul-
\fuum produftione Mobileagitatumpercur-
ret E fpatium , minori temporis fpatio
quam quod in D confecerat , &in F adhuc
minori temporis fpatio, quam in E, &fic in
infinitum. Mohile itaque tum naturali illa
propenfionetendentiaein Centrum Univerji,.
tum novorum femper & novorum impul-
fuum produftione , circa finem velocius &
velocius agitabitur : Quod erat- oftenden-
jdum. Qujenam autem wo^^j^hujusadtem-
pus proportio fit
,
jam exponendvmi eft.
C A P U T II.
De accekrato Motu Jiaturali & Vtolento graVium
, ejiifque proportione ad tempus,
quo di6tuin fpatium conficit.
NEgari
minime poteft , fagacitatem
lynceorum hujus temporis Philojo-
phorum, in fcrutandis Motiis arca-
nis, eo pertigifre,utomnes Veteres multis
pofl fe parafangis reliquiffe videantur;
Nullumenim, quodfciam, Veterum
,
ge-
nuinam accelerati motus proportionem afli-
pnaffe , reperio
;
qua tamen non affignata,
neri non poffe video
,
quomodo Motus ra-
tio & proprietas (loquor femper de Motu
Qor^otwmgravium {vfQnaturali {lYQviolen-
to) conftare poffit. Et quoniam res eft plena
fubtilitate & ingenio , hoc loco moderno-
rum Philofophorum dogmata & inventa fe-
cutus, paulo fufms de eo difceptandum
duxi. Quod ut quam optime faciam
,
pri-
mo nonnuUa
,
ad faciliorem tironum ca-
ptum, praemittendafunt.
Notandum itaque/^A-iw^, omnibus effe
manifeftum, Motum rerum ex alto caden-
tium , in fine quam in medio , & in medio,
quam in principio velociorem efTe. Notan-
dum fecundo, Motus gravium velocitatem ea
ratione incrementa fua multiplicare , ut
abipfoprimocafusmomento, quo mobile
aquieterecedit, illius motus magis magif-
que continuo acceleretur , feu
,
quod idem
eft, incrementa velocitatis pkira femper&;
plura uniformiter
,
praeacquifitis fuperad-
dantur. Notandum /cr/i^ , hsc incrementa
comparari pofTe vel cum partibus temporis,
aut cum partibus y/'<J//i. Poteft enim defi-
gnari primo quoddam tempus , ut Minutum
primumautfecundum horae,cui confequen-
tiatemporaaequalia poflimt affignari, adeo
uttotumillud tempus, quod indecidendo
mobile infumit , in pKires hujufmodi par-
tes horajdiftinguatur; vel7^i?/iwquoddam,
puta unius pedis aut cubiti, fimilifque men-
furs, cui alise aequales poflunt accipi in
confequenti fpatio, adeo ut totum illud
fpatium, quodamobili decidentepervadi-
tur , in plureshujufmodipartes divifum in-
telligatur
;
vel etiam poteft motus habere
comparationim ad velocitatem aliquam pri-
mam
,
quae fcilicet fit acquifita in fine ejuf-
dem primi temporis , & cui per confequen-
tem motumaequales aliae fuperaddantur, ut
folent gradus gradibus in capacibus inten-
fionis qualitatibus fuperaddi,ade6 ntvelo-
citas
,
quK in fine motus acquifita eft in-
tenfifTima , ex omnibus velocitatihus five
gradiihus qui perfeverante motu acquifiti
fuerunt , iifque inter fe & cum primo illo
aequalibus conftituatur.
His prsemiffis jamante omnia definitio-
nem accelerati motiu gravium adducamus,
ut illa cogniti
, reliqua facilius intelliga-
mus. Gravium ad Centrum tendentium Mo-
tum acceleratum Galilaus eum effe definit, Gaiii:eus..
Qui a quiete recedens temporihus t^qualihus
iequalia celeritatis momenta incrementaque ac-
quirit. HancdefinitionemnonnuUi perpe-
ram explicant
;
putant enim velocitates fe
habere uti /patia, feutot qradus 'velocitatis
ajquales primo acquiri
,
quot funt partes
acquales fpatii quae poft primum gradum fu-
peratum decurruntur : Verbi gratia : Si
LIB. r. CENTROGRAPHICUS.
Cap, 1 1.
fpatium quoddam divifum fuerit in decem
pedes , fi in fine primi pedalisfpatiiunum
velocitatis gradum acquiliverit mohtk , in fe-
cundo duos , in tertio tres , in quarto qua-
tuor , & fic de caeteris , in decimo decem
velocitatis gradus acquifiti putentur
;
quod,
uti experienriae reclamat, ita nullararione
dici poteft. Sequeretur enim
,
gradum ulti-
mum uelocitaiis primoaEqualemefle; quod
contra noflram fuppofitionem eft , &coni-
muni axiomati Motus
in
Jine velociorii^e.xth
repugnat. Alii putant
,
quod tempus
,
quo
V. g. Mo^i/a' quoddam percurrit AB, fit ilu-
plum temporis ejus
,
quo percurrit B C
;
quod
pariter nulla ratione dici debet & poteft
;
Sequeretur enim neceffarib
,
quod , tem-
pore dato
,
quo decurfa femel fuerit pars
AB , tempus aliud ipfi sequale attingi nulla
rationevaleret, nifi fuperato fpatioinfini-
to. Quod ut aperte pateat , intelligatur li-
nea A B infinite produfta , divifaque in
partes aequales AB,BC,DE", EF,FG
& G H : Si itaque tempus quo percurritur
AB ,
duplum foret temporis
, quo percurri-
tur B C , fequeretur necefTario ,
tempus id,
quo percurritur B C , efle duplum temporis,
quo percurrirur C D , & hoc , dupltim ejus
quo D E , & iftud illius
,
quo E F percurri-
tur , &c. Neque enim major unius quam al-
terius ell ratio. Cum enim tempus .quoper-
currimr B C , fit dimidium tem-
poris
,
quo percurritur A B , necef-
fario inde concluditur
,
quod illud
fpatium
,
quo percurritur CD ,
fit
i:primi temporis , & illud
,
quo
D E
, i , &quo E F
, ^5
, &quo F G,
3'j, & quo G HzV
primi temporis
portio fit; & fic in infinitum di-
minutio fiat partium in dupla pro-
portione diminiitionis fe refpi-
cientium
;
quaj omnia tamen fimul
junfta nunquam primo tempori
AB , utpote quas fint partes ejus,
aequabuntur , nifi fpatium infini-
tum , & partes jequales in eo infi-
nitas admiferis
;
qviae infinitis ana-
logisfeudimidiorumdimidiis, in
tempore ipfo
,
quo A B percurri-
tur , contineri intelleftis refpon-
deant. Neutiqnam itaque hoc
pafto Definitio intelligenda eft, fed
eo modo
,
quo jam exponemus.
Certum eft velocitatis incrementa zdfpatia
cettSLmohtineTeproportionem , non quidem,
quam aequabilis immediate , fed quam ex-
hibet motus aequabiliter acceleratus , cujus
velocitas continub uniformiterque incre-
fcat ; ita ut nullum fit momentum confe-
quentis temporis , in quo motus non fit ve-
locior
,
quam in quovis antecedente , &in
quo non eadem ratione velocitas augeatur.
Hinc Galilaus didtarumvelocitatumincre-
menta exponit per Triangulum fequens
AB C ; cujus AC latus in quotlibet partes
2?
f
H-1-
Galikus.
aequales , v. g.
quinque , AD , D E, E F, F G,
G C , divifum lit , ex quibus deducuntur to-
tidem ad bafin B C
,
parallelae HD , I E,
KF, IG, hoc enim padopartes A Clate-
ris , expriment tempora aqualia
;
parallelae
yeno, gradus velocitatis
,
qui temporibus a:qua-
lihus sequaliter & uniformiter crefcunt. Ita
quidem ut A referat locum quietis , unde
molile delabitur
;
parallela vero HD , velo-
citatem
, quam A mohile cadendo per AD
acquirit
;
parallelaverb lE notet velocita-
tem
,
quam A mohile ex A cadendo per
fpa-
tium AE acquirit: & fic de csteris. Quo-
niam verb haec velocitas continub de mo-
mento in momentumfineullainterruptio-
ne, fine uUa paufaautfaltuuniformiterde
certo tempore in certum tempus crefcit
;
cer-
tumeft, velocitatisgradus ab Aufqueadac-
quifitionemgradusHD, quodfit tempore
A D , effe infinitos
,
juxta infinitatem in-
ftantium temporis A D , five punftorum
linesAD. Sednegotium paulb dilucidius
exponamus.
Notandum itaque
,
quod omnes velocita-
tes B C ex omnibus praecedentibus
compofi-
i(E cenfeantur
;
quemadmodum A C linea
temporum , exomnibusaliis partibus compo-
fita cenfetur. Sed fuperficies triangulorum,
qvios lineae parallelsB cum lineis temporum
conftituunt, cujufmodifunttrianguli A H
D, AIE, AKF, AIG, ABC,augentur
ad rationem quadratorum temporum , five
quod idem eft , fub duplicata ratione tem-
porum. Hoc pafto triangulum AIE exhi-
hetfpatium ,
quod fit durante tempore motus
ex A in E, & eft quadruplum adtriangu-
lum A HD
,
fpatium videlicet
,
quod fit du-
rante tempore motus exAinD ; haec autem
lineaAD dupla ei\. temporis AE, &confe-
quenter fuperficies trianguli AK F novies
major eft fuperficie trianguli AHD , uti
Scjpatium, quod facit mobile , tempore AF
novies majus eft
,
quam illud
,
quod , confi-
cit tempore A D. Unde cum tempus AE , &
velocitas EI, adtempus AF & advelocita-
tem KFfehabeantficuti 2 ad
3
, eruntne-
cefTarib fpatia feu fuperficies triangulorum
AIE & AKF ; ficuti quadratorum 4&9.
Si itaque fpatium totum in
partes diftorum temporum
diftribuatur, continebit pri-
ma pars i. fecunda 3. tertia
5". quarta 7. quinta 9. & fic
juxta numerorum impa-
rium progrefTum in infini-
tum procedendo
;
quemad-
modum exhibent Superfi-
cies triangulorum A HD, i
.
HD lE, 3. lEKF
,
5-.
KFLG,7.LGBC,9.
1 Sedutmentemmeamlu-
culentius percipias,alio tibi
Schemate
,
quo & Gaffendus l ,^,^ g; Gafienduar
in Epiftolisjuis utitur
,
paulo
ants
Sea.U.
24
M U
N D I
ante diaa enucleanda
duxi. FiatTriangu-
lumABC,
cujuslatera
AB & ACfintdi-
vifainquotlibetpartessquales;
latus AB,
V.?.
in
ADFHKMO
&c. AC vero in
A E G I L&c. ordine fequentes partes; pvm-
d:a vero
fmgularum in duobus fateribus oc-
currentium
conjungantur lineis D E , F G,
HI , K L , &c. deinde ex fingulis pun6lis
binorum
laterum alix lineae lateribus paral-
ielae in bafm B C Trianguli A B C ducantur,
utE^', G/3, ly, & lineae parallelx ex late-
ris AC pundis in bafispunfta ;
viti & pa-
rallelae ex lateris A B punftis DF Hin bafis
Trianguli pundla < 6 >, duftae fatis demon-
SUBTERR ANEI
dit
,
quot fub aequalibus temporibus fpatla
conficiat Mobile
;
prius enim Triangulum
A D E in linea P Q^,fpatium primum P R,
unius ,
verbi gratia, cuhiti, c^od. primo mo-
mento temporis mobile percurrit , oftendit.
Tria vero proxima Triangula oflendunt
mobile in Jecundo momento percurrere tres
cubitos
,
quos in linea P Q_exprimuntR S.
Ouinque verb triangula inter partes F G,
HI, intriangulo ABC inclufa , indicant
mobile tertio momento G I
,
percurrere
ijuinque cubitos, quos in lineaPQ^indicat
fpatium S T. Septem vero triangula inter
HI , KL . paralielas interclufa oftendimt.
ftrant. His enim duftis totum Triangulum jmobile quarto momento IL percurrere /(?-
ABCin alia Triangula minora , majori //"^7 cubitos
,
quos in linea P
(^, T/^-^^i^*
continua analogia inter fe fimilia &prorfus
jBquiangula, diftribuuntur. Hocitaquepofi-
\r
a
P y ^ ( :, e ,
to
,
pundum A in hoc Triangulo funii po-
teft vel pro initio tempons
, vel pro initio
Jpatii ,
vel piro initio velocitatis
; quae tria hic
inMo/^ifpeftantur,
utiy^z-rj didum eft , ac
unacumipfoincipiunt.
Lateris veroutriuf-
queinpartesxquales
AE,EG,GI,IL,
&c.vel AB
,
D F, FH, HK
, divifi ftatui
poffunt pro Kqualibus ab initiofeupundo
A fluentis temporis momentis
; ita ut A E
notet /'riw^w
momentum
, EG fecundum,
Gl tertium
, Ih quartum. Linearum vero
parallelarum
in triangulosfuos diverfarum
partes D E
,
F G
, H
L
K L &c. fumi poffunt
pro velocitatibus
, quibus accelerantur mo-
momentis laterum
correfpondentibus
T Q^indicat ; & fic de csteris idem in infi-
nitum procedendo , ftatuendum eft.
Ex quibus kiculenter patet , aggregata
triangulorum ita fe habere , uti quadrata
temporum
; ficuti enim A D E triangulum
unum eft , iizjpatium P R quoque unum eft,
& A E momentum temporis
,
quo diftum
fpatium mohiie percurrit quadratum
,
pari-
ter unvim eft. Qiioniam verb intra AG duo
{nnt Jpatia , iila in fe duftadabunt
4,
qua-
dratum fciiicet, quod totidem triangula
minora triangulo AFG inciufa notant;
quibus in iinea P Q^aggregatum partium
inter P&S , inciufarum correfpondet. Sic
vides aggregatum AHI in trianguio A B C
effe
9
, uti & aggregatum partium in iinea
P Qinter P T interciufarum
,
quemadmo-
dum & AI lines tripartitx, qux tria mo-
menta temporis notat
,
quadratum
, 9
, eft.
Denique AK L, qu3e PQ^in iinearefpon-
dent , eft , 16; quemadmodum quadratum
A L , iineae ex quatuor momentis compo-
fitse , eft 1 d.
Porrb ficuti AL primi temporis momen-
tum in infinitum poteft dividi , ita ex infi-
nitis punftis iineae AE infinitse paralieise
ufque ad D , ex iis duci pofliint ; adeb ut
quemadmodum liae iineae continub in-
crefcunt a punfto A in iineam D E , ita ve-
locitas aprincipio w?;'/<5Continubincrefcit,
ufque ad ultimum ejufdem primi temporis
punftum
,
quod E refert. Et quia velocitas
deincepsincrefcens, repraefentari rurfuspo-
teft per iineas majores & majores inter la-
tera trianguii du6las, efficitur inde, ut linea
F G reprsfentet velocitatem in fine fecundi
momenti acquifitam , iinea HI acquifitam
in fine tertii, & iinea K Lacquifitam in fine
tus
_ ___
&aequalibus:
Triangula verb pro partibus quarti. Utproinde lucuienterhincpateat,
fpatii , qu mobile
fingulis diftis momentis 1 uti tempora , ita velocitates fefe habere ; cum
percurret. Sed applicemus
fingula
fingulis. ' ficutifehabet D E ad E A, ita F G ad G A,
Sit itaque iinea PQ^, per quam mohile & HI ad I A , & KL ad L A. Atque ex
quodpiam in Centrum sequabili wo/
& uni- liis omnibus patet, motum acceleratum gra-
formi decurrat. Sitque P
Q_
in kJ squas vium ad Centrum tendentium incrementa
partes
divifa,qujepartes/j'j///refcrant
,per velocitatiskxx juxta numerorumabunitate
quas labitur mohile ex PinQ^per fedecim, imparium progreffionem continue, xqua-
yerbi
gratia, cubitos. Certe Triangulum
biliter, uniformiterque acquirere, uti De-
ingeniofa
fua difpofitione pulclire often- /i//^///^ pofita docet ; aggregataveroz;^-
I loci-
f^c
LIB.I.
CENTROGRAPHICUS.
Cap.Wl.
locitatum fub duplicata ratione temporum
contingere. Qiiod adeo verum elt, ut nul-
lusmotus five naturalis flve violentus, five
reftus
,
five inclinatus
, five circularis in
"y
Gtlilxus.
pendulis reflexus, five denique aquaj fpe- 5c/;t?/.
des intra canales conclufum lapfum ; in
quo id non verificetur
;
quod& totidem Ca-
pitihus oftendendum duxi.
C A P U T III.
De MotH graVumi fupra plami inclinata.
Uemadmodum in prascedenti Motu . erit linea A C , dimidium
^gravmm
perpendiculari
, mobilia BA, qui eft Sinus totus;
-motu accelerato fub continua &uni- ' ficuti A C Sinus redus eft
formi velocitatis
augmentatione
ferunturj 30 Graduum, qualis &an-
ad Centrum
,
haud fecus id faciuntin plams i gulus D trianguli A B O
quibufvis
& quomodocunque
/f//jm.
j
exiftit
, adeoque ejus Si-
Sup^onendotameii
/?/a>?um i^cnmtumlzYif-lims AB fubduplus ad Ra-
fimum politimmumque
efle; mobile quo- dium A D, qui eft quadru-
que exafte rotundum
, aciemque ita difpo-
\
plus CA ; & B A media pro-
fitam, utnullum motui
impedimentumob-jportionalis eft inter AC&AD; eft enim
jiciat. Qiiibus pofitis,
ilk dupla ad A C , &fubdupla ad A D ; &
Sint duo piana incUnata
KQh.KV>, per ! fi fupponamus A C fpatium efle trium pe-
qus mobile quoddam
decurratufque in hori- ! dum
,
pondus quoddam idpercurret tempo-
zontalepunftum A
; CBvero linea fit per-!re dimidio unius Minuti fecundi , & tres
pendicularis
,
per quam motu naturali gr^x;^'
i
alis partes
,
quae funt de C in D , tempore
^
yexiusCentrum movea-! alterius dimidii unius fecundi. Quopofito
tur; deinde ex B adu-' dicimus
, dicftum pondus eodem tempore
X.tZTno^eincUyiatam C
A, moveri per inclinatam AB
,
quo per norma-
& D A ducantur per- lem feu verticalem A D : unde fequitur mo-
pendiculares B T, &|///'temporeuniusfecundiMinuti,bis plus
B I. Dicit itaque G^// itemporis infumere quam wo^i/e facit ex A
/^j^, quodeodem /?-
inC. Unde & iterum fequitur , eandem
/>(?; &moniento, quo eflerationemtemporis woz^ai AB, adtem-
molile ex C cadendo at-
! pus motus A C
,
quam habet linea B A fex:
tingit ultimum termi-
num moius B, eodem
'
tempore &momento , C
mohile ex C per inclinatam C A
, & per in-
clinatam A delapfum aflequatur termi-
num fuum ; iUud ex C in T , hoc ex D in
I, Terminos videlicet per perpendicula
pedum , ad lineam A C trium pedum
;
quia
iinea A B dupla eft ad A C , ficuti tempus
cajus A B eft duplum ad tempus cafus A C,
Velaliter;
Cum tempora fint in fubduplicata ratio-
ne fpatiorum, erit ratio temporis
,
quo
mohile cadit per A C , ad tempus quo ca-
res B T, & B I in inclinatis planis A C,& D A dit per A D
, ficuti eft radix fpatii A C, r.
aflignatos. Qiiod idem intelligendum eft ad radicem fpatii A D. 2. Eft etiam eadem
de quibuflibet iinearum i//<j/<3/?w pun- ratio lineas ACadBA, &AB, adDA;
ftis
,
qux aflTignantur in C A & D A. tfi quiacum ABfit mediaproportionalisinter
pundlum A fit determinatum in lineaC A 1 A C& A D, eritillaad di6tas lineas , ficuti
ultimum, dicit, mohile exCeodem tempo- fsidices fpatiorum AC & AD funt ad fe
re defcenfurum terminum motus fui
,
quo , invicem.
mobile cadendo ex C in S
,
qui duos termi-
nos affignat per lineam perpendicularem
A S , irt utraque linea tam A C quam C S
S C H O L I U M.
Tametfi Gal/Iaus Motum fupra plana in- nijputntKt
produda , definitos. Unde aperte fequitur, ' clinata ingeniofis rationibus oftenderit ; ne-
"""" ^*"
* -
,.J'.^^.. D
_ ... .,
Mxi conje-
mo tamen, qui rem penitiori trutina pon-
^r/ de
tempus cafusperpendicularis ad cafum obli
quum fe habere, uti w^^/^ai declivis adper-
pendicularem. Exempli gratia : Tempus
cafus ponderisalicujus ex C in B , adtewpus
cafusejufdemponderis ex CinA, velexO
inA , fehabebit, uti CB ad CA, vel uti
D B ad O A. Sed rem melius in
Jecunda Figu-
ra percipies.
Dico itaque
,
quod ficuti fe habet A C
ad B A , ita fe habeat motus ex A in C , ad
motum ex Ain B
; & confequenter A mohtU
*eodem tempore cadet in > ex A, quowo-
lile ex A in B. Quod itademonftro : An-
gulus B trianguli A B C, cum fit ^ograd.
TOM. L
!
deraverit , negare poterit , multas fub iis
'^f"
.^"Pfa
falfitates latere , experienticE prorfus con- 3*"^
""'''"
trarias. Primum itaque quod huic opponl
poteft
, eft
,
quod infignis differentia in-
ter motum reftum feu verticalem , &fupra
plana inclinata, elucefcat; quos duos mo-
tus , fi quis rite inter fe comparaverit , is,
fieri non pofTe, videbit , ut motus inplano
tnclinato per perpendicularem determina-
tus exafte refpondeat ei
,
qui per lineam
verticalem fit. Cum enim in verticali de-
fcenfu mohilc prseter aerem nullum aliud im-
pedimentum habean ; id certe multo cele-
D

rius
^.
26
MUNDI
SUBtERRANEI
Se^ 11 rius & expeditius
fpatium fuum conficiet, I ego fane caufam tantae hujus difcrepantiae SchoL
'
quam mobile in
defcenfuper
planum inclina-
j
non dixerim aliam efle
,
quam frequentem
/w, ubi
quotpunfta
mobile quoddamtan-! wo/;<iindi6lis/'/d[wii interruptionem inter-
eit, tot
impedimenta
&interruptionesre-|polationemque; quaplurimum W(??5 velo^
perire , cenferi
debet. ;
citas impeditur. Quodvero in planis^^-s gra-
9ffrf'(?.
Suntexperienti2E,quibus, quan-'dus ic//^//oe excedentibus
, eadem lere
tumaveroaberrentGd///^/conjed:uras,
fatjfit wo/^;velocitas, quamin planissinte^f
Merfennus. fuperque oftendit Merfennus lib. 2. MuficcE \
gradum
;
hujus caufam aliam non reperio,
ufiivfrjalis ,/<?/. 1
1
3
, & in una ad me data : nifiquodin tnclinatijfmisplanis globus , non
Epiftola , ubi experientias a fe faftas, re-|tam regulari motu progrediatur
,
quam in
cenfet his verbis: Ut itaiiue vnox.Vin\ juper\min\3i% inclinatis , fedper faltus&faltuster-
plana inclinata a Galilxo dejcriptum exatiius minum fuum attingat. Hinc fit , ut globus
examinarem
;
primb Jelegi
altitudinem
s
pe-
dumregiorum, deinde curavi fieri planum,
quantumfieri potuit ,politum , ita conftttutum,
ejtfrequenti faltu & illifione a linea refta
motus necelTario divellarur ; atque adeo
tempus iilud
,
quod juxta reftam lineam
ut id juxta diverjas
inclinationes/zro libitu in maxime declivi fuperficie conficere de-
mjchinatoris, dirigi pojjet; denique duosglobos
\
bebat
,
juxta ratam velocitatis proportio-
p/umbeos
aquama^nitudinis ^
grayit^usde- \nem, illud ipfum frequenti faltu a linea
ciderepermifi,
/'mrewz/^erplanum inclina- j refta wo/^j-divulfumperdat. Si itaqueglo-
tum ,
alterum per lineam verticalem , eodemlhus per planjum quodpiam inclinatum , ea
tempore @ eadem altitudine : ^ imjenimus,: conditione volvi poflet, ut diS:\im planum
^/oi/iOT/^^A- planuminclinatum 1
s
Graduum,] minimh tangeret , fed per aerem folum-
currentem, unum tantumin diBo^^Xzno pedem\modiOVt)xQXQ.tVit ; non eft ullum dubium,
confecijje , dum interim alterper verticakm li-' quin tunc Galilcei ratiocinium fuam habe-
neamdecidens,^pedesconficeret. Debebat au-\re.t verifimilitudinem : aut etiam forfan
tem qlobusfupra planum inclinatum 1 6polIl
ces in dith plano
, fi
verum
fu/Jfet
Galilxi ra-
tioamum , conficere , non unumpedem.
Jterumdiilum planum inclinavimus ad z^
gradus
,
^repetita ilohorum cadenlih, inve-
tsimus
,
globum per planum inclinatum ,
-
num tantum
ZS
dimidiumpedi? conjecijfe ; cum
tamen conficere debuerit duos pedes , unum pol
aqujE fluxus intra canales inclinatos, diftas
motus leges facilius exhiberet. Sed de hifce
in Jequentibus.
Tertium
,
quod ratiocinium Galilcei du-
bium facit, eft ipfa/^/iJw/ inclinati ratio : Sup-
ponit enim , uti & plerique alii faciunt,
piana tnclinata
,
quae paffim occurrunt , in
omnibus fuis partibus &punftis aequaliter
Itcem .
^ unum tertium pollicis. Hoc patio in
|
ad Horizontem inclinare
,
quod Mathema-
plano cd lOgradus incltnato ,globus duos tan-\ticoratiociniote^ugn^t. Sit planum
, v. g-i-
tumpedes conpciebat ; cum ex vipraficripttB re- clinatum A B , linea horizontalis B C , ver-
gulce deluiffet confcere z\pedes. Porrbfupra tica.hs AC. Dico in rigore Mathematico
planuminclinaram4ogr^^w, globus
,
qui\^\xn^tVLm hintncUnatahnea h^ aliter incli-
exvi regulce dthebat currere tres pedes , duos \nare
, aliter punftum E
,
punftum Bali-
folhces dimidium , experientih exadijfmhltex , aliter omnia reliqua intermedia puti-
fa^a
, non dedit ,
nifi
duos pedes
^
9
polii- cta. Et tametfi nobis id ob plani exiguita-
tem ad Centrum Terrce comparatam mi-
nime videamr
;
dari tamen pofiTet planum
aliquod , in quo diverfitas incltnationum
nobis maxime fenfibilis foret ; atque adeo ^
non leve impedimentumadferrepofletve-
ritati demonftrationum
,
quse in indivi-
fibili confiftunt. Verum didla demonftre-
mus.
d) @ jpMfc),
ces. Supra planum 45" graduum deberetcade-
re
3
pedes^j, Jed
experientia docuitnon ca-
derenifitrespedes. Supra planum ^ogradus
inclinamm, deberet facere tres pedes^ de-
cempollices ; cum tamen non fecerit , nifi duos
pedes
^ 9
polltces. Qua omniafumm^ diligen-
tia in prcefentiaplurium artijqueperitorum non
folumfemelperala
, Jed ^fape fapius , metu
Jailucice
, quam
forfan alicubi interveniffe pu-
tahamus
, repetita
Junt. Et hocmaximemirum
^
pjradoxumvijumfuit
,
globum /plano yo
graduum inclinato non citius dejcendere,
quam m ^Xdino /ifO graduuminclindito , tametfi
id hoc decem gradibus inclinatius
fit. Eft ^
hocnotandum
, ^^^^inclinationesplanorum
yo, (5o
, 6fgraduumaquaiemferemotnmjor-
tiantur ei, qutfitfupra planum^j-
gradtbus
inclinatum
;
tta ut motus/pIano7f grad.
inclinato , differentia a pnoribus non
fit nifi\
dimidiipedis. Exquihus apparet,quamfpecula-\
tiones
JcEpe expertentiis contradicant. Haec
i Sit itaque linea Iiorizontalis E F
,
qux
Merfennui.
Qiiae fi vera funt, uti folertia ! Terrae Globum DNOP, tangat in D. Sit
tanti viri
, veriflima efte nobis perfuadet
;
praeterea globulus qui decurrat per lineam
'
EF,
LIB. I. C E N T R O G
Ca^. III. E F. Quoniam itaque globus primo loco
conftitutus per lineam verticalem feu Cen-
tralem I S , horizontalem lineam E F adan-
gulosreftosfecat ;ideo hocloco, utiHori-
zonti reda infiftit, ita innuUoaliolocoli-
nese EF, prseterquam in hoc fitu naturali
quiefcit : uti jam alias in pracedentihus de-
monflravimus. Conflituatur jamGlobusin
R A P H I G U S.
27
tem in X
, utpote , fi aerem excipias , nulli
alteri impedimento obnoxium , multo cele-
riusfpatium A Xconficere
,
quam globus ex
A in C conficiat ; fiquidem globus in omni-
bus plani inclinati partibus , uti novam con-
flitutionem fortitur
, ita nova difparataque
velocitatismomentaacquirit. Unde motum
varieimpedirinecefTeefl, obdiverfam glo-
pundo X linese EF. Dico eum jamfitum
j
bi feftio*nem
,
quae fit per lineas ex Ce^tro
naturalem amplius non habere , cum linea dudtas
,
globumque in eo loco
, ubi infiflit
centralis feu direftionis S X non amplius //ij^/i?
, in^equaliter fecantes
;
quse feftio cuni
cum E F , angulum reftum faciat , fed mi- 1 in nulla parte plani
,
glohi Centrum contin-
norem redo; Unde paulatim inclinare a,d) gat, neceffario is, oh pondusdiNQx.i\xm ma-
Horizontem incipit. Si vero in H confli-
j
jorisportionis globi prseponderantis , diver-
Uiatur globus
,
jam adhuc majorem centralis I fam quoque motus rationem inducit. Ciim
linea S Hcum linea horizontali E F, inclina
tionem (a.ciet, & ficadhuc majorem femper
& majorem in reliquis punftis LVQ^;
quemadmodum Figura ipfa demonflrat. In
omnibus itaque pundlis E F , aliam &aliam
globus fortietur inclinationem : Quodindi-
care voluimus. Unde & fequitur , diverfa
quoque velocitatis momenta , ratione Cen-
tri gravitatis globi in aliis & aliis diftxli-
neae E F punftis ,
mohile acquirere. Vides
itaque globum hunc, utpote extra fitum
naturalem conflitutum ,
nullo diftse linece
E F locoquiefcerepofTe , nifi in punfto D
;
ubi nimirum linea dire^tionis cum Centro
gravitatis globi
,
quani & bifar-iam fecat,
perfefte congruit. Siquidem in quocunque
alio loco lineae E Y Unea centralis non tranfit
per Centrumgravitatis globi ;
fedlineajSX,
S H, S L, S V, SQ, per ea pundta in quibus
globus Horizontalem E F tangit, duftse, glo-
bumfemperin portiones inaequales fecant.
Ex qua fedtionefequitur, portionem globi
majorem
, utpote ^rdfword-w, prseponderare
itaque uti mprcecedentifigura paruit
,
quo re-
motior globus efl a punfto D , eo inaequa-
lius a linea centrali dividatur ; &quo vicinior
punftoD, eo aequalius
; fequiturinde, glo-
bi portionem majorem in majori a D di-
flantia
, ob majus pondus
, velocius moveri,
quam ubi portiones fedi per lineam centralem
jequiores funt, utpote quieti viciniores
,
quje
habeturin punfto D , ubi & globus a linea
centrali perfefte in duo hemifphieria globi
biffecatur.
Unde concludo
,
proportionem motus,
per numeros nulla ratione ei applicari pofTe.
Cumenim
, v. g. inpriori Figura in F confli-
tuaisincipiatcurrere
;
globusveroineodem
loco inaequali menfura , videlicet , in por-
tionem minimam Q_I F , & maximam
Q^S F , dividatur ; Sequitur necefiario
,
pon-
dus majoris portionis Q^S F, majori impetu
ie.niohin{\td.m gravitatem, quaminV, ubi
major globiportio VTM, majorefl, por-
tione majori in Q^S F ; & in reliquis punftis
L HX , femper major globi portio minor
minori,& confequenter femper majorave- 1 fit, quam prscedentium , utpote quB magis
locitatis momenta acquirere, donec in D,
j
femper magifque ad asqualitatem tendant:
Veluti loco fuo naturali , requiefcat. Idem
contingit
, idXtemin rigore Mathematico, in
omni plano inclinato., Sit planum inclinatum
AC in triangulo A B C ;
fuperficies vero
Terreni globi fitC B V , cujus CentrumX;
Cadat itaque globus ex A per fuperficiem
inclinatam A C , & alius ex eodem loco &
tempore ex A in X; certum jam eft ex
diftis,
globum ex A, per aerem
delaben-
atque adeo diminuta femper gravitate , &
gloDo , loco quietis, quae in D exiftit, fem-
per magis appropinquante
, motum quoque
ex Aufque in D
,
per intermedias plani par-
tes femper decrefcere, luculenter patet. Ex
ratiociniovero Galilai contrarium fequitur, Galikus,
cuminprincipiotardius, in finevero velo-
cius globum, in diS:o plano moveri dicat.
Verum tamen eft, ab impetuin principio
acquifito
, velocitatem augeri in fequenti-
bus punftis; at non ea ratione
,
quampro-
portioper numeros impares nobis praefcri-
bit : cum pondus diverfum
,
quo globus per
inclinatum planum fub nova femper & nova
ponderis diminutione movetur , impetum
nonnihil inhibeat : atque adeo fub pertur-
bata quadam proportione eum procedere
necefle eft.
Atque hae funr difficultates
,
quae ratioci-
nium Galila^i , de motu fupra diverfa plana
GalilKus-
perafto , infringere videntur
;
quae nifl fu-
perentur , fruftraneus merito omnis labor
in certa aflignanda proportione motus fupra
Vtnclinata plana , ad motum naturalem peir
'
D 2 aerem,
28
MUNDISUB
Sea. II.
aerem , luditur. Ut
proinde ex liifce lucu-
*
lenter pateat
,
quam
multa fepe Geometricis
legthus
adftringantur ,
quae tamen exaftio-
'
ri trutina
ponderata ,
falfa denique per
afliduum
experimentum
reperiuntur. Di-
cotamen,
cpo^ (kfupra innui , Si globus
quifpiam
ita per phnum movert poffet ,
ut
id nulla fui parte tangeret
;
quemadmo-
T E n R A N E I
dum in iis
,
quae motu 'verticali deorfum fe-
runtur, contingit
; tunc ratiocinium 6'(i/;- Galilseu.
l{Zi aliquo modo defendi pofTe. Verum cum
hujufmodi motus naturae videaturrepugna-
re, nulla alia ratio defedum hujus motus
fupplere poterit , nifi ea
,
qus fit per pon-
doa pendulis affixa , de quibus modo reflat
dicendum.
C A P U T IV.
De Motu pcndulorum.
leri non poteft , ut globus quifpiam li- } tantum tertiorum , atque adeo citius fex
bere per convexam' Sphaerse fuperfi-
j
Minutis tertiis ad terminum E perveniet,
ciemmoveatur
,
quin moxea defertaj quam pondus pendulo alligatum ex L in B.
infito fibi ad Centrum appetitu , motu deor- 1 Sit itaque chorda A B tres pedes longa , &
iumperpendiculari feratur. Hincfaftum efl,
|
in yoo partes divifa
; arcus quoque L Bfit
mponJerummntui exaftius exploraturi /y-! intres pariter aequales partes divifus, vide-
ce/ hujus feculi Phdoiophi ea chordarum; licetin LO, OD, t^DB. Fiet itaque, vir
catenarumque vinculisadcircvilarismotus
cum pon-dus ex A perlineam ABcadendo,
leges conflringerent. Sit itaque Semicir-i pervenerit in punftum M
,
fcilicet per li-
" "
' ' '^
neam A M aequalem Sinui NO 30 gra-
dvium, )2im Jpatium 25-0 partium
,
qualium
A B
f
00 eft , confeftvim cenfeatur ; &quan-
culvis L B K, in cujus Centro A chorda afSxo
A
dem , ut quanrb punfto B vicinius fuerit,
tanto velocius moveatvir, fiquidem in O
velociusquamin L, & inDvelocius quam
in O , & in B velocius
,
quam in D movebi-
tur. Verum antequam pendulotum hvijuf-
modi per Circvili quadrantem agitatorum
lelocitatem cum gravium naturali & per-
pendicvilari motu deorfum vergentium ve-
locirate comparemus ; Notandum efl , nos
hicfupponererationem//'j/'/c/7<w qvise pon-
dera
conficiunt per duaslineas., efle in du
K ,
do puncPium illud attigerit, qviod linea C D
in A B fecat , tum fpatium
433
partium con-
feciffe cenfebitvir; quod quidem (patiurri
aequale efl Sinui 6c graduum , a quibus fl
partespriores zfofubtraxeris, remanebunt
183, pro partibus
,
quas ^rave conficiet
currendo per arcum O D. Si porro
433
fub-
globo prjegravata eleveturinL, &'demifro trahas a radio yoo partium, remanebunt
ponrlere pcn4ulum necefTario defcendat ex dypartes, quas wjo/^^ fuo/c/7.^/wconficit,
L in B
,
per quadrantem L B Circvili L B K; dum fubit arcum D B.
qux chorda una cum pondere defcendendo, ; His pofitis , ut tempus
,
quo fingula fpatia
differentes motus leges obfervabit infingvi-^/^^^Wfs/^/^/wconficit, inveniamvis, fic operare.
lisintermediisquadratispartibvis ; ita qui-; Acciperadicem yoo partium , equibus Se-
midiametrum A B conflarefuppofviimus, &
dein acciperadicemde 25-0, cujus numeri
ratioefl fimilis 30 Minutistertns . qviae pen-
dulum infumit cadendo ex L in O: &habebis
radicesbinas 2
3
plus 29 & 1 2 min. 6 qvue fe
habentut
rT+iad f.
Ergo ficutfehabet 7mad
y^fic 30 tertia minuta ad aliud, & prodibit
2'im, tempus quod*pendulum infumit ca-
dendo ex L in O , id efl Wo partes. Hac praxi
invenies tempus lapfus penduli ex O in D
6^
30 , & tempus lapfus penduli ex D in B
plicatarationetemporum, uticvmicompa-
'
io. Unde certe fequimr
, c\x\\x% motum
ramus lineas NO & ID, in quantum cor- perpendicularemfinemfvmmafTequi^quam
refpondent iisarcas LO & LD. motum penrlulorum per arcum.
Dico iTdique p> .mb
,
pondui dum defcen-l Ubitamen //^ijp cumprimis, velutiexpe-
ditper LD B, non tam cito pertingere ad rientia infallibili comprobata fupponenda
punftum B, quam dum defcendit perver- funt: quorum /'//5 eft , Pendulum pondere
ticalem ABex Ain B. Sed fi A Bintantum gravatum ex
L
, ultra
B
, verfusKagitatum,
f)rolongaretur , ut ea arcum quadrantis L B
j
vibrationem five diadromvim fvmm perfi-
ongitudinefuaadxquaret; Dico,hoc cafvi,
|
cere/d^m/^orcuniusfemidiminuti ; &tametfi
eodem tempore nnndus tvim per arcumjab L in K. diadromi majores fint, quam
LB , tum ex A in terminum prolongats; ! qvtae ex O aut D verfus K, nihilominus eos
linex A B perventurum. Cum enim A B fe-
j
etiam minimos inter D & B , maximo , &
midiamerer fit adQuadrantis LB lineam, omnibus aliis fere aeqvie diuturnos efTe.
ficuti 7. ad iT. & liiieieprolongatae tempus, Dixifere, qviia compertum efl, maximum
quo/>^'^y perillamcadit, fit 3oTertiorum; diadromum minimum fuperare temporis
illa cadendo ex AinB cgnficiet tempus
23 adeo infenfibilii fpacio,utpofl^orecurfus,
'
mini-
perque demonflrant : ita Galilceus. Verum Galiku.
oi
LIB.I. CENTR O GR APHICUS.
29
Caf.V7.
minimi recurfus non nifi I pluslucrentur, ! uti parallelae ME , E D , O C , P B fat fu-
quam maximus recurfus.
Secundh, confideranda venit Chorda con-
llitutio ; nam quo graviori ea pondere ten-
ditur , eo lonq^tori durat tempore ; contra,
quanto leviori poadere tenditur , tanto rrti-
nori quoque tempore diadromos fuos confi-
cit. Exempli gratia
,
plumbeus globus,
cujus gravitas duodecies continet lignei
globi ejufdem magnitudinis gravitatem,
quater plus durat
,
quam ligneus ; ubi ta-
men uterque ex squali a B diftantia motus
fui principium fumpferit. Nam ligneus
globus facere compertus eft^odiadromos,
dum interim plumbeus non nifi
^9
conficit;
atque adeo ligneus unum diadromum fu-
pra 40. QiTod n (:/'<?/ ^j fuerit fexies craffior,
illa lucrabitur unum diadromum fupra 20C;
ita quidem , ut diadromi chordce crajfioris
femper plus diminuantur
,
quam diadromi
chordcejubtilioris, feque ad invicem habeant
chorda^Viii pondus iis affixum adpondus
nec hoc loco
, ubi intelleclus nofter re-
quiefcat, invenitur ; cum defcenfus, adfcen-
fufque penduU multum a motu verticali
deorfum difcrepet , tum propter aeris refi-
ftentiam , tum ob chordae renifum
;
quae
cum fecundum totam fuam longitudinem
una cum globo ei affixoplus aeris fuperare
debeat
,
quam fi fohis globus ex ako verfus
Centrum nztmz.\itex deferatur; hincfit, ut,
quemadmodum/^pr^ diximus, globus li-
bere & normaliter defcendens femper ci-
Supponamus itaque/>r/7^, Chordam A B ' tius terminum fuum affequatur
,
quam pen-
trium pedum , & globum plumbeum ei affi.-
j
dulum vario modo per circuli ambages afri-
xumoftounciarumvelraedislibrs: Dico, Itatum; quia tamen difFerentia non adeo
hanc Chordam tanto celerius exLufquead fenfibiliseft^ufum/ewiS^^/oraw non ideore-
B decurrere
,
quantb fueritpunfto B
,
quod
|
pudiandum cenfeam,prxfertim cum in Phy-
Centrum TerrcE refert, vicinior. Secunrtb^i- 'jtcts rigor Mathematicus nonfemper atten-
co , velocitatem motuspenduli per quadran- ; dendus fit. Et tametfi Galilaus putetfe cer-
<ii\\\x.\isi
tem circuli , fequi velocitatem wo/j pon- ' titudinem rei infallibili expei^imento fae-
deris cadentis per lineam verticalem. Sed
, pius repetito inveniffe , in exigub trium pe-
ex comparatione unius ad akerum , men
tem meamfacilius Leftorempercepturum
confido.
Diximus fupra C. 2. Velocitatum mo-
menta in naturali graviuni niotu deorfum,
fieri juxta numerorum imparium propor-
tionem ; ita ut, fi pondus quoddam pri-
mam fpatii partem fuperec , dato quovis
tempore , verbi gratia , uno momento , illud
duohus momentis conficiat tres fpatii par-
tes ; &tertio momento qutnque fpatii partes;
quarto momentoJeptem
;
quinto denique no-
iiem fpatii partes conficiat ; atque adeo
Axxmpendulo
,
quo ipfe ufus eft , facile con-
cefTero; at fi in 30 pedum pendulo experi-
mentum fumeretur, tunc haud dubie nota-
bilisvelocitatis />"<///, & ponderis iibere
cadentis differentia notaretur. Si enim nos
inveriimus differentiam fex tertiorum Mi-
nutorum
,
quibus pondus motu naturali ci-
tius terminum fuum confequitur
,
quam
pendulum ; certe hanc differentiam pro />f
-
dulorum longitudine femper crefcere, nulli
dubium efie debet. Idem accidit in binis
giobis aeqviaiibus , at ex differenti materia
compofitis
;
qui fi ex alto non adeo magno
qutnque momentorum , id eft , inaequaiium ! fpatio dimittantur , tum iftus
,
queis iiori-
datorum temporum duratione
,
pondus 2 j-
zontaii piano impinguntur
, tum ocuius.
fpatii partes fuperabit, uci ex ligura liic ap-
pofita patet.
eosfimui&eodemtempore adpianum per-
venire judicant : cum tamen experientia
Idem aiiquo modo dicendum eft de motu ad 600 paimorum aititudinem fafta , nota
pendulorum per Semicirculum agitatorum. biiem vaide & fenfibiiem utriufque mottis
Dixi aliquo modo , <^\i3.cum pendula dupiici differentiam conftituat
,
giobo piumbeo
/wo^a, ^;frtf// videiic.defcendendoperqua-lfemper Minutis nonnuiiis primis antici-
drantem , & violento adfcendendo per eun-
1
pante
,
globum ex ieviori materia conftitu-
dem ferantur ; fequentur pendula rationem tum. Quod fi iioc in 600 pedum aititudine
;
projeftiiium furfum,quorum impetus eadem
j
quid in 1 000 ? quid in 1 0000 >
Deinde, quod
proportione diminuitur furfum
,
qua crefcit ; pendulum non praecise ex adverfa parte ad ul-
defcendendo. Hocpafto/i^^^A/^w AG, exjtimum quadrantis punftum adfcendendo
G deiapfum
, veiocitatis augmenta juxtalpertingat
, iilius caufam non tantum refi-
eam proportionem augebit
,
quam iinesj ftentiamexiftimem, fed & ipfam aftivita-
paraiieiae BH, CI, DK, EL, demon-ltem virtutis motricis in ipfo defcenfu
ftrant in Semidiametro A F. Eodem pafto ! adfcenfuque debiiicatae ; & hoc argumento
fendalum vioiento motu ex F, verfus Q^vi- iprobo : Ibi motus majoreii, ubi motiva vis
bratum ea proportione diminuit velocita- imajor; Sed virtus motiva
,
quae ex Q^mo-
tis momenta
,
qua defcendendo ea auxerat; vetur in F , major eft
,
quam quas movetur
D
3
ex
30
MUNDISUBTERRANEI
Se^ 11
ex F in G ;
Ergo
motus liic erit major. [F G,folus impetnsmovet, &gravitasnofl
Probo minorem ;
quia motus in fpatio
Q
j
confpirat, fed refiftit
,
Ergo major motus ex
eft a
propriagravitate , &ab impetu conti- Q^in F
,
quam ex F in G : Quod eratpro-
nue concepto
; atvero, dum moveturper bandum.
C A P U T V.
De MoUt projeclilium parabolico
i
& iniris ejusefFedibus.
EX
hac admiranda motus proportione
notatum fuit^b infignibus hujus tem-
poris Mathematkis , Corpora gravia
nullo ligata vinculo ,
impulfu projktentis,
ex vi hujus declaratx proportionis , defcri-
bere lineam , nefcio quam parabolam affe-
ftantem. Verum rem paulb altius introfpi-
ciamus : Ci^im enim duo motus in quolibet
projeSio gravi corpore confiderari poffint,
mturalisScvio/entns ; Scnaturalis normalem
motuni appetat ; z^/o/i-^i' verb motum ver-
fuseampartem, verfus quam grave ,
obli-
que impulfum eft ; fit , ut inde in oblique
projedis medius quidam motus detur
,
quo
gravelineam/>62ri3/^o/^verifimillimam,juxta
datasinprsecedentibus proportiones motus,
defcribat. Verum rem in tormento bellico
oftendamus. Supponamus igitur , lineam
T O refefre tormentum Ij^llicum fitu Ho-
rizonti parallelum, vef quovis alio fitu,
cujus orificium fit O : globus itaque vi pul-
veris accenfi , fi nuUa gravitate polleret,
neque aerem refiftentem haberet , refta li-
nea liaud dubie tandem uniformi motu ter-
minaretur in
Q,
cum nullam
,
quas ab in-
cepto motu eam retrahat , remoram inve-
niat. at cum infita gravitate Centrum per
normalem iineam appetat ; fit , ut ab in-
V D d N O H M R Q
Aat I XVR.H y
choata linea T O , vi gravitatis , dimotus,
mediam quandam viam feftetur. Sit itaque
tempus
, quo globus percurreret TO divi-
fum in quatuor partes sequales , ajquipoUeat
hoc tempus in Ma/ca Notx D longse,lintque
partesdivifsOH, HM, MR, R(\ Cer-
tum eft
,
per fingulas hujufmodi partes glo-
bum uno tempore Mujico
, ute latere patet,
tranfire : Si, ut dixi , non efTet gravis , nec
ulladaretiirmedii refiftentia: Verumquia
gravitas eum verfus Centrum impellit
, po-
namus graviratem eo tempore
,
quo globus
moveturperOH, alineaOQglobum di-
movcrefpatiolinejc OB, quxeftparslineae
normalis motus O X. pari pafto per pun-
c1:um
H tranfeat linea H V parallela ad
OX; ficuti
etiara per punfta MR Qjiu-
cantur M
R
, R H, Q_Y , omnes & fingulse
inter fe , & ad O X parallelx
; fitque di-
motio globi a linea OQ^mox ubi lineam
MR attigerit, tanta
,
quanta eft portio O L,
hormalislineseOX
; & dimotio globi ali-
nea O
Q_,
mox ubi lineam R H attigerit,
tanta
,
quanta eft O P ; & dimotio globi a
lineaOQ^ mox ubi lineam QY attigerit,
tanta fit, quanta eft linea OX normalis:
ducanturque deinde per punfta O B L P X
ad O X normales & parallelje inter fe S F,
E K , Z C , AY, aliaeque ad TO normales
parallekTA, Da,GT,NI. Hispofitis,
globus dimovebitur a linea O
Q_^,
interim
dum con^ciijpatium OYi
,
quantitate lineas
O B vel H F
,
quse uti latera oppofitafunt in
parallelogrammo B H , ita quoque squalia
fint : parrpafto, interim dum globusmove-
returperHM, dimovebiturab OM, inK,
&perMRinC, &perRQjnY. cumque
hujufmodi dimoti globi fpatia fint aequali^
fpatiisOB, OL, OP, OX, ideft , dum
incrementum fumunt fecundum quantita-
temlinearum OB,BL,LP,PX, necef-
fario fequitur illas augmentari juxta feriem
numerorum imparium ab unitate conri-
nuatorum. Si ponamus itaque O B. i. erit
BL. ?. LP.f. PX.7.velOLerit+. OP. 9.
O X. \6. at hoc eodem pafto procedunt
quadrata OH, OM, OR,
0(^;
vel BF,
L K, P C , XY
,
qiiae illis aequalia funt , ut-
pote oppofita parallelogrammorum latera.
Cum itaque Qiiadratum B F fit i , erit Qua-
dratum L K
4,
& P C quadratum
9
, & XY
quadratumid. fietque ut OX ad OP,ita
XY adquadratum PC ; & ficuti OPad
O L , ita quadratum P C adquadratum L K;
&ficuti L Oad OB , ita quadratum L K , ad
quadratum B F. Si itaque defcriberetur
)\xxtz^\xn^z OYfemiparahola, vel integra
parahola A O Y(quje per pundlum Otranfi-
ret , & per punfta AY)
,
Quadrata quoque
intraOX, ^ paraholam AQY intercepta,
eandem ad invicem habebunt proportio-
nem
,
quam inter fe habent O X, O P, O L,
OB ; ut in Arte Lucis ^Umbriz Cap. de Conicis
SeElionihus , fuse oftendimus. Erunt itaque
latera horum Qiiadratorum congrua lateri-
busPC, LK, B F, &lateribusPZ, LE,
B S. globus igitur in pundis O F K C Y erit
femper in parohola A OY. Qiiodidem de
quacunque z\tQ.x:2iprojelione corporis gravis
demonftrari poteft. Globus ergo ^rojetlus
motu fuo afFeftabit paraholam : Quod erat
demonftrandum.
Dixi , affe^ahit paraholam, quia uon ar-
bitror
LIB. I.
CENTROGRAPHICUS.
ap. V,
bitror liujufmodi lineam a projelis caufa-
tam , efle paraholamperfetlam , uti plerique
hujus temporis Mathematici GalUaum fe-
cuti exiftimant
; fed efTe quid fimile. Ra-
tio dubitationis mes eft
;
quod non habeat,
ex quo generetur; omnisautem parahola
originem fuam habet ex feftione Coni. In
prcjetlilihus autem nuUaConi feftioconci-
pi poteft
,
quemadmodum in Sciatherico
negotio, ubi kix, &:umbracircuitjbusfuis
veros Conos fundant
,
qui deinde Conoto-
mo plano Horizontis fefti omnis generis
feftiones Conicas producunt. Ubi itaque
fundamentumConicarum fedionum deeft,
ibi verx quoque feftionum affeftiones con-
cipi nulla ratione pofTunt. Sic in chorda
grandiore &ponderofiore , fi ex duabus fuis
extremitatibus fufpendatur , folet illa ob
fuuni pondus nonnihil inclinari deorfum
in medio , ac eflicere curvam figuram
;
qux
nefcio quid paraholkum afTeftare videtur,
nec tamen proprie/^^rd/^o/^dici poteft, cum
fundamento careat
,
quo generetur , vide-
licet Cono. Si enim vtraparahola eflet , non
foret ratio , cur non etiam hyperbolani &
ellipfin
, flmilefque Figuras produceret,
quarum tamen nullam in hujufmodi effe
qi
bile normaliter &naturaliter dilapfum. Ita
Corollar,
Galilaus caererique ejus fedatores , Gajfen- Gaiikus.
c/us, Torricellius, Cavallerius
;
putantque rem
GafTendus.
fe demonftrarepofTe in exploflone tormen-
lius""^^
'
torum exarte parahoLica feuignium projetli-
Cavalkrius.
lium, utiexfalientiumaquarum motu, quae
omniz. paraholam defcriberevidentur. Alii
putant, hoc contingere duntaxat inpyro-
bolo & aquarum faltu declivi motu ex-
cufTo
;
in Horizontali vero motu , non tam pa-
raholam
, quam figuram quandam ex circu-
lo&reftis lineis conftitutam efficere arbi-
trantur. Qiiicquid fit , resnonpaucasdiffi-
cukates habet
,
quas hoc loco enodandas
duxi, ut quid deniquefentiendumfit, co-
gnofcatur. Certum enim eft , xxtifupra quo-
que innuimus, GeometricispriMcipiis,ta.m.et{i
Phyficis rehus hciic ea applicentur, itata-
men comparatum effe , vit rigoris Mathema-
tici in Demonftrationibus leges fervare mi-
nime poffint
;
cum fenfibili tantum expe-
rientia notantur
,
quse cum fallax fit, &fen-
fus utphirimum decipiat , fieri non poteft,
ut iis infallibilis fides adhiberi poffit. Sed
antequam ulterius rem deducamus , hoc
loco primum vifum eft , Demonftrationem
adducere
,
quam Cavallerius, Galilcei princi-
i\\s
,
uti nec m projeiihhus aut chordis
j
pia fecutus
,
ponit , & deinde noftram fup
fpontaneo pondere tenfis, videre eft. Quod
vero proportiones imparium numerorura
huic exa6te quadrent, a pofteriori eft : Cum
enim \\\x)\\{moda projtciilium linese ,paraholce
fimillimae fint , ita paraholis veris , facile
applicari poflunt. Eft enim Geometricis&i
Arithmeticis rehus ita comparatum , ut Phy-
ficis rehus quibufcunque facile applicentur,
etiamfinullumin
Phyficis demonftratarum
affedlionum fundamentum fit.
COROLLARIUM.
ponemus , ut quid de utraque fentiendum,
cognofcatur.
Cavallerius , uti & Torricellius
,
paraboli-
cum projedilium motum demonftraturi , fic
ratiocinati funt : Cum duo motus in quo-
libet projeio gravi corpore confiderari pof-
fint, naturalis&violentus; normalem ve-
ro naturalis ad Centrum appetat ; violentus
furfum verfus eam partem , verfus quam
grave corpus oblique impulfum eft : fit ut
inde in oblique projelts medius quidam
motus
,
quo grave Uneam paraholicam defcri-
Hinc patet quoque diadromos
,
qui in jbit, juxtadatasimpariumnumerorumpro
portiones
la
Diadromi
chordarum
chordarum tenfarum incitatione notantur,
paraboli-
Viow paraholas
, utquidamvohierunt , Ma
cum quid
thematicasA&ictihexe.-^ fed nefcio quid /"d-/-^
per fingula fpatiorum interval-
quse proportionibus correlpondeant,
|defcribat: illudque in tormento bellico.
ipc antes.
^^^^^^^ affeftans , ea prorfus ratione , ut de i pyrobolifque demonftrant. Supponamus
itaque lineam T; referre tormentum belli-
cum fim Horizonti parallelum
, vel obli-
quo fitu,perindeeft,cujus orificium fit T.
Globus itaque vi pulveris accenfi , fi nulla
gravitate polleret, neque aerem refiften-
tem haberet , refta linea T O haud dubie
tandem uniformi motu terminaretur in
Q,
cumnuUam, quseab inceptomotueamre-
trahat, remoram inveniat ; at cum infita
gravitate Centrum per normalem lineam ap-
petat, fit utabinchoatalinea O Q_vigra-
chorda di(5tum eft
Mobilei)/o-
Moderni Philofophi ex moxu prvjeBilium,
Unier in ai-
expetientia dofti putant , mohile oblique &
fum a "J
violenter excuffum in akum , tum in ad-
aiifcm^u i^
fceufu ,,tum iu defcenfu veram &perfedam
peffcaam
paraholam defcribere ; cujus axis fit media
paraboiam lincanormalis exvertice/'4/-a/5o/^ infubje-
<R:am horizontalem lineam
,
quam ordina-
tim applicatam Conici Scriptores appellant,
dedufta : qvi2 uti ordinatim applicatse /Vi^i
vli ogOsL? infiftit , ita totam paraholam bifa-
riam fecat : ut adeo adfcenfus mohilis per vitatis dimotus globus , mediam quandam
unam paraholce medietatem ,
violentum, jviamfeftetur. Sit itaque /m/j quo globus
per akeram , naturalem wo/aw fortiatur
;
percurreretOQ^divifum inquatuor partes
ideoquemotustotusexviolento& naturali Isquales; sequipolleant vero fingulas partes
conftitutus effe cenfeatur : putantque tan- OH,HM, MR,RQ_, uni Minuto lecun-
/wmobile/d^M^/iori^infumereinadfcenden-
do. Certum eft, per fingulas hujufmodi
do , & tantum in defcendendo
,
quantum partes globum uno Minuto fecundo tranfi-
peraxim/ar<z^o/<g temporis infumeretmo-jre; fi, utdixi, non efTet gravis , nec ulla
3^
MUNDI SUBTERPvANEI
Sea. 1 1. daretur medii refiflentia.
Verumquia gra-
vitas eum verfus
Centrum
impellit
,
pona-
mus gravitatem eo
tempore, quo globus mo-
vetur per OH a
lineaOQ^globumdimo-
verifpatio
line^ O B, qvix eft pars lines
normalis
motus naturalh O X.Pari pafto per
punftum H tranfeat linea HV
,
parallela
adOX.
Sicutietiam perpunda MR Q^du-
canturMR, RH, QY, omnes& finguls
inter fe , & ad O X squidiftantes ;
fitque
dimotio globi a linea O
Q^,
mox ubi lineam
MR, in K , attingit , tanta
,
quanta efkpor-
tio OLin normali OX ; & dimotio globi a
linea O
Q^,
mox ubi lineam R H attigerit
in C , tanta quanta eft OP portio in nor-
mali linea O K ; & dimotio globi a linea
O
Q_,
mox ubi lineam QYattigerit in Y,
tanta
,
quanta eft OXnormalis. Ducantur
deinde per punfta OBLPX adOXnor-
malis & parallelas inter fe , S F , E K , Z C,
AY, alixque ad O T perpendiculares &
parallels inter fe T A , DA, GT , N I, HV,
MR , R H
,
Q_Y. His pofitis dimoveatur
X V
B^ H
globus a linea O
Q,
interim dum conficit
fpatium O H
,
quantitate linea: OB , vel
HF
,
quae uti inparallelogrammo O F late-
ra funt oppofita , ita 8csqualiaifunt. Pari
pafto, interim dum globus movetur per
HM, dimovebitur gravitatis impiilfu a li-
nea OM in K, per lineam FK, Sc ex K
in C
,
per K C , & ex C in Yper lineas nor-
males MR , R H
,
QY. Cumque hujufmo-
di dimoti globifpatia comparata ad perpen-
diculares fuas , fint jequalia fpatiis O B,
OL , O P , OX , id eft , dum incrementa
velocitatis fumuntur fecundum quantita-
tem linearum OB,BL,LP,OX, necef-
fario fequitur , illas augmentari juxta fe-
riem numerorum imparium ab unitate
continuatorum.
Si itaque OB lineampo-
namus efCefpatium unum , erunt B L triafpa-
tia, L P quinque
, P y^feptem ; vel, quod idem
eft , erit O L , ut 4. OP ut 9. & O X^ ut
x6. At hoc eodem pacto proceduntlines
OH, OM,OR,OQ^, velBF,LK, PC,i
XY , ipfis xquales
;
quia latera funt in pa-
'
rallelogrammis oppofita. Ergo cum qua-
dratumlinea; BFfitut r. eritquadratumli-
neae L K , ut 4. & quadratum linex P C , ut
9.quadratum deniqueX Y, ut i6. fietque
utO X
, adO P , ita XY adP C, & ficuti
OPadLO, ita PCadLK; &ficutiLO
ad B O, ita LKad B F. Si itaque defcribe-
retur juxta punfta O'? Y^CY
femiparaholaCoroll
vel integra parahola AOY
,
qu3E per pun-
dum Otranfiret , & per punfta AY ; latera
quoque quadratorum
, id eft , lineae OY,
P C , L K , B F , vel ex oppofita parteX A,
P Z , L E', B S ,
hifce sequales
, intra OX,
Scparaholam A O Yintercepta , eandem ad
invicem habebuntproportionem, quamin-
ter fe hdihentfpatia OX,OP,OL,&OB.
Globus itaque per punfta AZESO fur-
fum , uti Sc deorfum per pundla F K C Yde-
latus
,
perfetlam defcribet paraholam
, tan-
tumque temporis infumet ex P in Xnaturali
motu\2Xx\s : iterum , tantum temporis exZ
in E , adfcendendo ex Ain Z , & hinc in E,
&exEinS , &inO
,
quantum temporis in-
fumit ex XinP
, & hinc in L, &ficdein-
ceps ex Lin B , & in O , violenter & verti-
caliter expanfus. Iterum , ex Oin F , &hinc
in K C &Ynaturali motu defcendendo tan-
tum temporis infumet
,
quantum ex Oin B,
& hinc in L P , &X
, naturali motu dilapfus.
Cum iraque globus quifpiam per lineam
OX naturali motu dilapfus fpatia O B , B L,
LP, PX conficiat, juxta numerorum im-
pariiim proportionem ; certe ejufdem pro-
I
portionis legem in fpatiis paraholtz O F, F K,
!KC, CY, utfervet, necefi^e eft : Quod
I
erat demonftrandum.
I
Atque hxc eft Demonftratio Cavallerii,Cvii\ktm,
j
qua pvitat fe demonftrare motum proje^iilium
!
non aliud
,
quam paraholam defcribere ; In-
geniofum fateor inventum , fi Phyfica motus
ratio ei correfponderet , aut fi experientia
certo fibi conftaret. Verum cum fupra
oftenderimus, mohilis (emitzm juxtaimpa-
rium numerorum proportionem , necdum
Mathematice efi"e demonftratam ; certe haec
demonftratio , fi pro Gsometrica accipiatur,
'nunquam peritis fatisfaciet; cum femper .
animus circa fallaciam experimenti dubius
& anceps haereat. Sed examinemus fingu-
las Demonftrationis partes.
Putat itaque , imo fupponit Cavallerius^
motum glohi ex tormento , horizontali fitu
direfto,excu(ri,incipereab O verticepara-
holce
,
quod omnino dici non pofTe expe-
rientiadocet; quse evidenter totumdifcur-
fum & demonftrationem illam falfo niti
fuppofito convincit
;
cum glohus non mox
ac extra tormentum exivit
,
paraholam de-
fcribere incipiat , fed aliquantum reftasli-
neas in motus fui impetu afFeftare videa- .
tur ,tunc Aem\\mi{\paraholaioxm2iminc\xr:-
vetur. Deinde non videtur confonum
,
glo-
hum per fpatia temporis sequalia , aequales
conficere partes lineaehorizontalis , uti ipfe
fupponit; ci\m in omni projetlili mobilia
femper lentius & lentius moveri videantur,
ut ad fenfum patet. Conftat etiam, quod
quemadmodum in motihus naturalibus ve-
locitas femper augetur , ita in violentis
femper minuitur. Ponamus itaque orifi-
cium tormenti conftitutum effe in T; glohus
ali-
LIB.I. CENTRO
ap. V.
aliquoufque reftam lineam affeftabit
,
quo-
ufque vi impreflalanguente, paraholtz for-
mam aufpicetur : neque fpatia illaTD;
D G , GN , N O , agualia affumi poffunt,
ob rationem didam : cum in TD fpatio,
globus incitatiori motu feratur
,
quam in
D G, & in hoc incitatiori
,
quam in GN,
&ficclereliquisfpatiis : atque adeo prorfus
fefehxcfpatialiabere debeant, ficuti in li-
nea OXfpatiaOP, PL, LB, BO, inter
fe insqualia. Nulla itaque ratione dici de-
bet, autfupponi, glohum infmgulis aquali-
lus texxvpovis fpatiis , aquales in linea hori-
zontaliconficere partes , ad arcus paraholce
comparatas. Deinde incertum efl , utrum
partes parahoU OF,FK,KC,CY, quae
partibus OB,BL, LP,PX,in linea X O
verticali refpondent , eodem prorfus tem-
pore tranfeant
,
quo grave quodpiam per-
tranfitpartes di^tas lineas O X. Experientia
enimdocet, glohum aut pyrobolum nioxut
extinfta eit vis imprefTa , non amplius pa-
raholx femitam tenere , fed refta deorfum
tendere , & perpendiculari motu terram fe-
rire; quodmaximecontingitinultimo mo-
tus fui fpatio : in paraholam autem nihil re-
^ilineumcaderepoteft. Undefequiturlu-
culenter : in ultimo motusfuifpatio pyrobo-
lum multo incitatiori motu , utpote natu-
ralij' defcendere, quam in reliquis fpaths
paraholce C K , KF , F O. Cum itaque mo-
bile inpartibus lineasOX, utpote naturali
appetitu in Centrum latum , velocius mo-
veatur, quam in. parahola ^znihns exvio-
lento & narurali compofitis ; fequitur ne-
ceflario, majoremin hifce moram quam in
illisfacere; cum& oblique tendant, & re-
fiftentiam tum aeris , tum violenti motus
fuftineant. Quod fi experientia nobis con-
llaret aquulitas horum motuum
, certe vel
ipfe libenter illis fubfcriberem-,fed cum huc-
ufque nullus fit
,
qui experientiam in nego-
tio tot oculorum Ivdibriis expofito fecerit,
certe demonftratio certa de iis tradi non
poteft: atqueadeo veritas hujvisphaenomeni
in profundo adhuc latet : neque concipipo-
teft
,
quomodo ^lohus ex orificio tormenti
in Oconftituto , tantam alinea declinatio-
nem fubeat , ut mox parahoLm defcribat
O F , cum , uti mpra dixi , is in prinii impul-
fus fui violentia , nefcio quid reftilineum
defcribat, donec vi languefcente , tandem
in paraholam fe conformet. Sed , ut dicam
quodfentio, experientiismagis verofimile
videtur , fi tormentum horizontali fitu con-
ftitutum explodatur , futurum , ut ftatim
ab QgxeGvi glohus pro impulfus rationeali-
nea refta A B , non ftatim declinet , fed ali-
quoufque propter impetus vim refto trami-
te feratur, utiin Unea ACapparet; donec
languefcente impetu qlohum in parahoUcum
quoddam fuumpondusurgeat, atqueadeo
vertex parahola minime in O , uti in preece-
ienti Figura Cavallerms pofuit , fed in V
TOM.L
GRAPHICUS.
33
conftituendis fit ; ex quo deindepro duran- Corollar,
tis impetus ratione , alterum paraholce latus
O S defcribat. ubi vero impetu languefcente
paulatimvis impreffaextinguitur; tumve-
r6nihilampliuspdr<7^o/icw , fed prorfusre-
ftilineum defcribit , naturali 0/ , id eft,
per*pendiculari, terramferiens.
Sit orificium tormenti A
,
quod explo-
fum ex A ufque in C nihil paraholicum de-
fcribit , cum glohus tangentis A B paralo"
lce partem ufque in C ,
inde verb putaticiae
paraholce arcum ufque ad V verticem ejus,
& hinc alterum paraholce arcum ufque inT
format ; ubi deficienteimpetusvigorereli-
quum fpatium TS , fub reftae lineae ratione,
portionem x.2Lngenzis paraholce BS conficit,
aut eidem parallelo tramite defcendit. Etli-
cet omnibus paraholicum quiddam mobile
decircinarevideatur , idtamenvere/^^i/vj^ff-
//:wnoneft ;
cumtaminprincipio, quarti
in fine motusglohi fiatper tangentes paraho-
lce A B & B S
;
quod abfurdum eft , cum tan-
gentes paraholce
,
paraholam nifi in pundlo
tangere non poflint. Neque dici poteft, glo'
hum ftatim ab egreflii tormenti in lineam
Curvam fenfibilem inclinare ; experientia
enim docet
,
glohum explofum in pundum
metae etiam ad ducentos paflus diftantis , in
finefubinde vixfenfibilem arcum defcribe-
re ; fubinde etiam prorfus fub linea refta
pro ratione velocitatis feu impet^s
,
juxta
vifualis lineje femitam , in pundlum metas
tendere ; deberet autem globus , ut paraho-
lam veram defcriberet , ftatim a primo
egrefTus fui momento de punt^lo in pun-
6tum
,
paraholce defcriptionem inchoarej
quod contra experientiam eft. Sicuti itaque
reftilineum cum curvilineo in motu proje^i-
//w confunditur , ita fruftra quoque fub iis
quifpiam paraholtcas rationes quaerat. Ac-
cedit
,
quod hujufmodi parahola , uti paulo
<2/?di(?tum eft, nonhabeat, aquogenere-
tur ; omnis autem parahola originem fuami
habet ex feftione Coni ;
in projeftilibus
verb nulla feftio concipi poteft
,
quemad-
modum in Sciatherica theoria ,
ubi lux c*^
umbra circuitibus fuis veros Conos fun-
dant, qui deinde pro fciatherici plani ra-
tioneomnisgeneris feftiones Conicaspro-
ducunt. ubi itaque Conicarum feftionum
fundamentumdeficit, ibi veraequoquefe-
E ftionunS
MUNDI SUBTERRANEI
SeSl.lI. ftionum affeAiones concipi nulla ratione
poflunt. Si enim
paraholam veram grave
quodpiamviolento
motu circulatum defcri-
beret , non efTet ratio , cur non eadem ra-
tione &circulum, &hyperbolen aut ellipfin
AV,ita quadratum C Gad quadratum VE: CoroSar-
acproindelinea AEF G,non e.^parahola.
Sitjam, fi fieri poteft , hyperbola; aflu-
maturveroliujusdiameterpartium 8 ,
qua-
lium ACeft 10, & AV.2. Igitur triangu-
defcriberet
;
quorumtamen in projeiilihus
j
lum redlangulum contentum fub A V , &
nullum veftigium apparet. Sed ut veritas
rei luculentius pateatj, eam hoc pafto de-
monftrandam duxi.
Sititaquein^/-4/f/i/"/^r^linea AX li
nea verticalis motum naturalem exhibens,
linea vero A B, lineam horizontalem, juxta
quam molile ducitur ; fiat deinde arcus ex
punfto Xdefcriptus , &:rit AI
;
linea quo-
que horizontalis A B in aliquot aequales pe-
des dividatur A LMNOP B -, lineifque du-
iis perpendicularibus in lineam horizon-
tali A B parallelam , nafcentur fex Qua-
dratainterfesequalia AQ_, LR, MG, &c.
His pofitis ;
Dico
,
primum in linea motus
proje^iorum non efte circulum , neque/^ra-
holam, neque hyperbolen , neque ellipfin.
Quod non fit circuhs , ita demonftro.
Quoniam enim triangula APT , AEV
funt fimiiia , erit E V ad AV , ficuti AP ad
TP. Eft autem TP pars quinta linea: AP.
Ergo & A V
,
quinta pars erit linex E V.
Et quoniam quadratum E V , vel AL eft
OEquale reftangulo contento , five paralle-
logrammo fub AV& linea AP comprehen-
fo ; E V verb afiiimpta i o partium fit
,
qua-
liuni AV eft 2. erit hujus Complementum,
videlicet linea AP partium yo. &tota dia-
metros partium
f
2. Rurfum
,
quia C Geft
tripla A C , illius vero quadratum aequale
redlangulo contento AC , atque hujus com-
plemento ad diametrum circuli ; eft vero
latere compofito ex AV atque diametro
Figurae, eritpunftum 20; triangulum vero
contentum fub A C , atque fub latere com-
pofito ex A C , & diametro ejufdem Figu-
XX punftum 1 80. hujus vero ratio ad illud
noncupla. Eft autem quadratum quoque
femiordinatx C G , ad femiordinatje alte-
rius V E quadratum ;
eo quod latus C Gfit
triplum lateris V E. Cum itaque eandem
rationem ad fe habeant redlangula fub
fegmentis axis hyperholce, quamhabentqua-
drata femiordinatarum ;
erit permutando
eadem quoque ratio reftangulorum fub
fegmentis axis hyperhola ad quadrata fua-
rum femiordinatarum , ac proinde punfta
E Gin eadem hyperhola. Rurfum verb quo-
niam AO S , A R F , funt triangula fimilia,
& AO quadratum OS , erit quoque AF
quadratum AK, & A Kpartium 5-, qualium
KFeft 20. triangulum ergo reftanguhim
contentum AK , atque latere compofito ex
AK & diametro Figuras , erit partium df
;
reftanguhim verb contentum AV, &latere
compofito ex AV, atque diametro ejufdem
Figurse, partium 20; eft autem ratio 5
f
ad 20
minor
,
quam fit quadrati KF ad quadratum
VE.Igiturpermutando,non eadem eft ratio
reftangulorum fub fegmentis axis ad qua-
drata femiordinatarum : Acproindepund:a
E F non continentur in linea hyperholce.
Demum neque ellipfm efl^e hanc lineam
motus,itz. probatur. Producatur Ain Z,quam
fecatlinea perpendicularis I Z. Cum itaque
in Lgravitasfiatsequalisimpulfui ; eritlZ
major omnibus reftis
,
quje ex linea motus
cadunt perpendiculariter ad diametrum
AZ
;
acproindeeritfemidiameter Figurae,
M verb I Z aequatur femidiametro A Z,
oportebat verb efie inaequalem ; Non itaque
pundla A E F GHI in f////>/5 continentur.
Patet itaque ex dicl:is lineam motus inpro-
jetiilihus nullam ex Conicis feftionibus de-
fcribere.Concludendumitaque eft, lineam
w(?/j,quam mohile quoddam defcribit, non
homogeneo wo/procedere, fedheteroge-
quadratum C G partium 900, & A C par
tium 10 : erit ergo refiduum fegmentum jneo, i^eft, exw^^^/^refto&circulariinfen
partium 90 : totavero diametros 100 par- j fibiliter mixto. Namfi proportio motus na
tium : eft verb eadem quoque f2partium.
Non itaque linea motus A E F G HI eft pe-
ripheria circuli.
Sedneque/^ara^e/jcfrepoteft. Sitenim,
turalis & violenti juxra numerorum impa-
rium proportionem certb & Geometrice no-
bis conftaret, &^vera daretur ejufdem De-
monftratio; certetunc, quaecunque hucuf-
fifieripoffit, VmQzparaboliC ; erit itaque ut quediftafant, reftefehaberent. Verunta-
refta AC ad reftam AV, ita quadratum
i
men cum nulla , meo quidem judicio, ve-
femiordinatse C G , ad quadratum femior- rior&proximioradwo/^wjrationemdemon-
dinats
V E ; & quia C G eft tripla
, E V
eric
ejus quadratum noncuphim ad ilhid
quadratum. At verb A C ad A V eft ut i o
ad 2. hoc eft,quintupla; non igitur ut AC ad
ftrandam proportio aftignari poftit, vel huc-
ufque affignata fuerit ; illa legitime , uti in
omni negotio mechanico , uti poterimus ; uti
infequentibusdefado utemur.
%>. I.
LIB.I. CENTROGRAPHICUS.
S E C T 1 O III.
35
ARTIS COSMOCENTRIC^
P R A C T I C A,
S I F E
Vtilttates qu3s ex (^ofmocentrica Arte dcduci poffunt.
Caput Unicum.
Qmmodo Velocitas motus gravium ad Centrum determinari
pof^it.
Uamvis in fuperiorihus clare often-
derimus
,
proportionem motus gra-
.vium^^Centrum
,
juxta numerorum
abunitateimpariumincrementum , Geome-
trich demonftrari non pofie
;
quia tamen,
hacproportione, verofimilior & verovici-
nior necdum afTignata eft , illa a plerifque
fere liujus temporis Philojoplm ^LMathema-
ticis tanquam vera fupponitur , & in prafti-
co negotio fine notabili errore , ut pojiea
videbitur , adhibetur.
Hujus itaque diftx proportionis adju-
Merfennus.
wi^nto GaliUm
, Merfennus , aliique deter-
minare fe pofTe putant
,
quantum lapis
quifpiam a Luna, Sole & Stelliscadendo
vi{qne2idCentrum Terra, temporis conficiat;
quse tamen res uti exiguis fundamentis in-
nititur, ita quoque nunquam folidam cer-
titudinem in animis fenfatorum virorum
parerepoteft. Quare antequam rem fufius
deducamus, necefTario nonnulla fupponen-
da funt : ut iis pofitis
,
quid fentiendum,
Leftor dignofcere poftit.
Supponoitaque/ir/w^, lapidemfivequod-
libetaliudpondus , in naturali motus fui de-
fcenfu , 'velocitatuwij.He incrementis eam
proportionem fervare
,
quam numeri ab
unitate impares ad fe invicem fervant ; un-
de confequenter fupponendum , motus velo-
citatem efte in duplicata ratione temporum,
velita fehabere,uti Quadratum adfuasra-
dices.
Suppono fecundo , Medium per quod^r^-
've quodpiam decidit , debere effe nomoge-
neum , jeque ubique fubtile , nec uilis diffe-
rentibus impedimentis obnoxium
;
grave
enim per medium limpidum
,
quietum,
tranquiHumque velocius defcendere
,
quam
per medium rofcidum, nebulofum, aut craf-
fiufculo acre ofFufum , experientia docet.
Suppono tertio: Ponderis quoque Caden-
tis conftitutionem cumprimis confideran-
dam. Certum enim eft , & experientia do-
cet
,
globum five quodvis corpus fphsricum,
vekcius defcendere
,
quam corpus planum
aut variis angulis impeditum ; etiamfi pon-
dere asqualia fmt. Cohimna queque fecun-
dum fuam longitudinem deorfum perpen-
diculariter delapfa , minus temporis in de-
fcenfu confumit
,
quam fifecunduralongi-
tudinem Horizontalem conftitura labere-
tur
;
quia hoc fitu majorem aeris refiften-
tiam
,
quam priori pateretur. Pari pa6to
corpora porofa
&
pumicofa , utifunty^^er
^pumex, aliaque hujus generis innumera,
ex ako lapfa , non tam cito motu s fui terrai-
num aftequuntur
,
quam minus porofa &
folidiori compage coagmentara
; etiamfi
pondere aut magnitudine
SEquipolleant.
Nequeaudiendifuntilli, qui dicunt, glo-
bum ligneum & ferreum feu phimbeum , ex
quavis akitudine demiffa , aequali tempore
terram ferire ; cum in Cochlca 6 Peti i , nota-
bilis akitudinisloco
, contrarium omnino
me mukiplex experientia docuerit. Ve-
rumtamen eft, in looaut zco pedum aki-
tudine vix fenfibiliter variare ; fed in nota-
bili akitudine , id quod gravius eft , citius
terram ferit. Siquidem in notabili akitu-
-
dine, aeris conftipatio ex ponderis premen-
tis vehementia adeo tenax eft , ut , nift pon-
deris gravitate vix diffindi valeat ; levius
verb corpus non refta defcendit , fed hinc
inde fluftuat , ftipantis aeris cedere , ne-
fcientis, robore varie agitarum. Quodfiin
akitudine 400 pedum id pracftet aer, quid
non prasftabit in 1000, zooo
,
3000, &c.
pedum akitudine
>
His itaque fuppofitis jam videamus , fi
globus quifpiam ex globo Luns , caeterifque
corporum coeleftium peripheriis decidere
poflit, &fipofIit, quantumtemporisinfu-
meretincadendo. Non ignoro , varios va-
rie hujufmodi tempus determinaffe. Schei- ScheJherH,
nerus pm2it, globum quempiamfex dierum ,,
^-
P .11 -r .
^uantum
tempus coniicere in cadendo ex Luna m timponi la-
CentrumTerm, fedfallitur; Cum Luna in
p'' ^
^""*
Orbe fuo circumlata jequali prorfus motu
frun, Te"-
fpatiumillud conficiat. Gravevevb motu na-
f^e ca^^nd
turali defcendens
, non sequali rr^otu
, fed
'"/'""'"'
juxta numerorum imparium proportionem
velocitatis fuse incrementa acceleret. Quae
proportio tunc temporis nondum ipfi fuir
cognita: aliamque wi/zwjproportionemforte
habuere accelerationi ejus congruam. Qali- Galikus.
lceus emendare volens Scheinerum , tametfi
propius accedit ad veritatem, neque is t^-
men eam attigit
;
quid itaquenobisvidea-
tur, hoc loco aperiendum duxl.
E 2 Pro-
55
MUNDISUB
^e^.III.
PROBLEMA I.
PROPOSITIo I.
Quantum pondiis
centum libramrn e Calo
LunjE cadens
temporis infumat ujque ael
CentrumTerrs,
determinare.
SYK
)o(\to itaque _2;r<3xi^ quoddam velocita-
^tn Yus gradus juxta numerorum impa-
lium incrementa acquirere, & quodfpatia
juxta temporum quadrata crefcant. Sit, verbi
Galikus.
gx.glohui quidam
,
juxta Galilceum, i oo libra-
rum
,
qui fpatio temporis quinque Minuto-
rumfecundorum decidat exalto centum cu-
hitis (&
hoc fit experientiia Galilxo com-
probatum). dicit , illum manori tempore.\ho-
yaraw , terminum fuum
,
quiefl, ex Luna in
Centrum Terroe motu iiio conficere. Si enim
nofTevelis, quantumfpatium unius Mmuti
prmi tempore
,
quK eft doparshoras, confi-
ciat^ hahebis dejideratum tempus , fl loo cu-
litoi (quibus diximus globum cadere fpatio
tcmpons quinque Minutorumfecundorum)
multiplices per quadratum 12, id eft
,
per
1 44. quia
f
Minuta fecunda in 1 2 duda fa-
ciunt 6 o Minuta fecunda : quadratum iraque
tempons 5- fecundorum eft 1 2
,
qu2 , uti dixi,
jn fe duda , dant 144.
haec iterum dufta in
1 00 cuhitos ,
dant 1 4400 cuhitos
,
pro tempore,
quo fpatio vmius Minuti primi cadit in
Terram.
Quod fi fcire cupias
,
quantum diftus glo-
^ifparii umus /jor^curriculocadendocon-
ficiat; duc quadratum 60 Minutorum pri-
morum in paulo ante inventum numemm
14400, & prodibunt c/^i//
,
qui aequivalent
i72 8omilliaribus,^^/ii!/w qucejttum. Side-
nique fcire defideres
,
quantum fpatii con-
fumat 4 horarum infervallo ; duc quadratvTm
4
horarum, videlicet x6 in 17280, paulo
ante inventum unius /jor^fpatium , &prodi-
bunt 2.76i^%omilliaria, quod fpatium majus
efl Semtdiametro Orbis Lunee. Eft enim juxta
Aftronomorum calculum Semidiameter Orbis
Lu-ncE non nifi \<)6ooo milliarium, five, quod
idemeft,
f6
SemidiametrorumTerrce ; con-
tinet autem- Semidiameter Terne
3
5-00 mil-
liaria,unum verbmilliare ^ooocubitos. Si
itaque calculus exafte conficiatur, invenie-
mus
,
jilohum a concavo Lunce in Centrum
Terrcc decidere minori 4
horarum tempore , vi-
delicet juxta Galilceum tribus horis ai&^:
Cum enim ex fuppofitione globus tempore
5
ex alto decidat 1 00 cubitis , necefiarib juxta
regulam proportionum , trium horarum 2-i
&4
tempore fpatium conficiet 1 9 (j 000 millia-
rium five
f
8 8000000 cubitonim, quod fpa-
tium sequivalet fd Semidiametris Terrre. At-
que hic calculus cum experientia Galilcei
apprime confentit. Sed juxta experientiam
Merfennus.faclamper
^^//'^^w , multoadhuc minori
tempore globus illeex concavo /.(^in Ter-
r<B Centrum decideret. Cum enim experi-
mentum Qalilcei ad incudem revocalTet
,
glo-
T E R R A N E r
hum
,
quem Galilceus tempore <; fecmdorum
ProhL
100 cuhitorum fpatium conficere invenit,
multo adhuciwayj fpatium videlicet 1 80 cu-
bitoaim, minonVideVic&Ltempore
3 , 4^3,
20',
& non
5,
conficere invenit; adeo ut diftus
glohus)\\.xzz obfervationem Merjenni inter-
vallum 108 pedum trihus prxcise jecundts;
&. tandem 300 pedes, id eft, 180 cubitos,
'jtempore conficiat
;
quae a Oa/t/at ex-pen-
mento non parum difierunt. Ex qua expe-
rientia concluditur, globum prsfatum ex
Luna ufque in Centrum Terrce cadendo non
nifi tempus duarum horartim
29, 14
infumere.
Problf.maII. Propositio II.
Qjianto tempore <^<:^\}iS quifpiam. cadendo ex
Luna tn Centram Terrs jpatium i/lud,
quod fuperficiem inter^ CentrumTerrae
tnrercedit
,fwe, quad idem ejt , Seitiidiame-
truniTefras, conjiciat , determinare.
"XJ
Otandum primo , fub duplici ratione
confiderari pofle motum ponderis in Cen-
trum Terrccprimo-^etxVie^mm inchoationis,
ut dum quifpiam per Divinam potentiame
Centro Lunce globum cadere permitteret in
Centrum Terne; fecundo per medium conti-
nuationis, ut \ g/ohus quifpiam per Divi-
nam potentiam ex juperficte Terrce , in Cen-
trum Terrce caderet; hic enim motus uti ex
continua velocitaaim augmentationemul-
to celerior eft ; ita breviori quoque tempore
fpatium illud Semtd/ametrt Terreliris confi-
cit
,
quam fi immediate ex ipfa fuperficie
Centro Terrce illaberetur ; Utriufque motus
durationem hocloco affignabimus , ut diffe-
rentia utriufque motus luculentius pate-
fiat.
Cum itaque in pracedenti Propofitione
oftenderimus
,
plumbeum g/ohum ex Luna
cadendo in Centrum Terrce intervallum
1 9(^000 milliariorum conficerefpatiohora-
rum 2 ,
29
, 1 4
; a Luna verb ad fuperjiciem
Terrce juxta calculum Merfenni fpatio 2 ho-
Merfennus.
rarum ij ,')^. facile cognofces
,
quantum a
juperficie Terrcc ufque ad Centrum , motu a
Luna ufque in Centrum continuato conficiat.
Si enim motum a Luna ad Juperficiem Terrce
fubtraxeris a rtiotu a Luna ad Centrum Terrce,
videlicet 2 horarum
17, 54,
a 2 horarum
29,
i4,remahebunti,2d, 18- tempusnimi-
rum quod conficit motus a fuperficie Terne
in C(?w//-w continuatus. Si verb fcire defi-
deres
,
quantum temporis a Juperficie Terrce
ufque ad Centrum globus plumbeus dimifTus
conficiat; fupponendum primb ,
lapidem
tempore unius Minutifecundifpatium con-
ficere 12 pedum, &
f
tempore, altitudi-
nem 300 pedum conficere
;
quo pofito,
juxta prsdiftas operationes lapis feu gtohus
plumbeus Semidiametri lerreftris fpatium
conficiet
19 , 56
tempore.
Pro-
LIB.I. C E N T R O
Ca^.l. PROBLEMA III. PrOPOSITIO III.
Quantum tempons globus plumbeus infumat
ex Solisfuperficie, 6tellarumque Jixarum,
in Centrum Terrs cadendo , determi-
nare.
OUpponimus primo, communi Afirono-
^morum traditione Solem a Centro Terra re-
motum 1142 Semidiametris
,
quibus fiprac-
diftas operationis regulas applices , inve-
nies, globum, totumfpatium intraCf/^/rww
Terrce & Selisdi^cwm interjeftum undecim
lioris , 15,56'
,48 , conficere ; fpatium vero
inter Solem & Lunam interjeftum , conficere
horis decem
, 57
, i x
, 54 ;
quae fubcluda ab
1 1 horis 1
3
, relinquunt 16, 430.
Luna ufque
ad Centrum Terrce. Iteriim glohu. fpatium a
SolevSs^^Z.^fuperficiem Terra conficiet lio-
ris I r
, 1
5 , 38 , 57 ,
qus fubdu^la de 1 1 ho-
ris
13, 56 , 48
, relinquunt
1 7 , 51 ,
pro tem-
pore
,
quo didus glolus reliquum itineris a
fuperficie
Terrte , in Centrur/i conficeret.
Porro fi quis curiofius noffe defideret,
quantum temporis diftus glohus plumheus a
Iirmamento ufque ad Solem , Lunam & Ctn-
trum Terra infumat, ei primo fupponen-
dum , Firmamentum a Centro Terrce
, juxta
jflronomorumtTa.dinonem , remotum 14000
Semidiametns Terra;. Si itaque jiixtQ. Jupe-
rius traditas regulas operams fueris , repe-
Tiesglohum , totumiikidimmenfumfpatium
TiFirmamento ufque adCentrum non nifi;9
horisi9,4t', 57,54Conficere. Spatiumverb
inter So/em &Firmamentum
3
7 horis,
4
, 24,
37
, a'i" , &ex Sole ad Centrum Terrce i hora,
38,
17 5 28,
3'3''.
a Firmamento vero ufque ad Lu-
nam 39horis,i4,
58,
30. & a !<? denique
2.dCentrumTerra\,
43, 27, 54-
&a Sole
ufquead^wunahora
33, 33, fl,
59'. a
Jirmamento denique ufque ad juperficiem
Terne
39
horis,
19 , 36 , 54
, & hinc ufquead
CentrumTerra 'j ,'.^, i'^'.
Epilogismus Temporis,
Quad globus qutfpiam plumheus ex Terra,
Luna, Sole, Firmamento, ad Centrum
ujque injumit.
A
Terra Jiiperficie ufque 2idCentrum
114J'
leucarum (quarum unaqusque jooope-
des habet) fpatium,conficit pkmibeus_g/o-
hus tempore
1 9 , 56
Minutorum.
K Luna ufque ad Centrum 196000 milliar.
fpatium conficit tempore duarum hora-
mm,29,
14.
A Sole ufque ad Centrum 3997000
milliar.
fpatium conficit tempore undecim hora-
rum,
13, 56.
G R A P H I C U S.
57
A Firmamento ufque ad Centrum Terrre Confe^.
49000000 milliar. fpatium conficit tem-
pore
39
horaaim,
19 , 41.
A Firmamento ufquead Sokm fpatio
37
ho-
rarum,
4
, 24 conficit,
A Sole ufque ad Lunam motu a Firmamento
continuato fpatium i horsE,
33 , 33.
A Sole ufque ad Centrum Terrce motu a Fzr<
mamento continuato conficit fpatium
39'
17-
A Luna ufque ad Centrum TerramotU3.Fir-
mamento continuato conficit fpatio^
, 43.
A Superficie Terrce ufque ad Centrum conti-
nuato a Firmamento motu Ipatium
3^00
milliar. conficittempore
5 ,
4.
Atque hic eft cakulus temporis , a^od pondus
quodpiam ex cmlejlihus corporihus in Centrum
Terrce lapfum infumit , fi fecundum propor-
tionem numerorum imparium Velocitatis
fuae augmenta acquireret
;
quem quidem
juxta experimenta Merfenni ordinavimus,
Merfennus.
uti patuit.
C O N S E C T A R l U M I.
Exhocpatet, quam fit incomprehenfi-
Veiodtis
bilis humano ingenio velocitas illa
,
qua glo-
dtndsTfu-
hus a Firmamento lapfus, z Juperficie Terrcep^rEde
ufque ad Centrum 35-00 milliar. fpatium,^"*^^^^
nonnik 5- (quae correlpondent fexordina-trumw*i-
tisvensepulfibus), conficit. Unde velocitatis""^"
"""^
hujufmodi exceflu muki compulfi , ne in
mento.
'
abfurda inciderent , aperte hujufmodi mo-
tum negarunt. Ego certo dico , ex tanta al-
titudine, uelocitatem intantum increfcere,
ut nullum fit corpus in rerum natura adeo
folidum
,
quodexceffivum hujufmodi mottis
impetumfuftinerepoffit ; fiquidem metalli-
cum corpus caloris ex impemfufcitati vehe-
mentia liquefa(R:um
, moxrefolutum iri ni-
hil dubito. Secundo , nihil hujus velocitatis
motui comparari pofTe , non miffilium, fpi-
culorumque ejaculationem
, non avium,
non rots figuli motum , folo Firmamenti
motu excepto, quod fpatio
24 horarumpe-
riodumfuam conficit; cumg/ohus TiFirma-
menio decidens
3 9
horis , 1
5-
nimirum horis
tardius terminum fuum attingat
,
quod eft
Centrum Terrce: atque adeo ex hoc motu Fir-
mamenti velocitas aliquomodo conjiciatur.
CONSECTARIUM II.
Colligeshinc, quamineffabilisfit Spiri-
^-^^^^^^
tualium Subftantiarum velocitas , dum fpa-iium5^.
tium quodiibet, etiam quantumvis diffitum,
^^^"J^^"^"^
quafi in moniento conficiunt.
Sed hxc degravium iapju fufficiant; quare
adaiia.
E
3
Sectio
Sea.lSf.
38
MUNDI
SUBTERRANEI
Sectio IV.
ARS
COSMOCENTRICA,
E T E S T
CENTROSOPHIA
APPLICATA.
Propofi
Theon
C A P u
Il^pracedenti
5<?^i<^ noftrum de Motus
proportione
judicium dedimus ;
In hac
Se^ione , ufum &
applicationem eorum,
qusedidafunt,
explicabimus ; Et tametfi
veras & Geometrkas
demonftrationes ,
res
Phyfiae
Mathematkis applicatas ob experi-
mentorum lubricitatem , fallaciafque oc-
cultas (materiae conditione fic ferente)ex-
hibere non pofTmt ; abftrahendo tamen ab
omni medii refiftentia , & ab omni ma-
teriae fallacis inconftantia , hoc loco non-
nviUas Demonftrationes adducimus ,
qui-
bus Motus localis conditiones
,
quantum
ad Phj/jcas apodixes fufficit ,
demonftre-
tur , ne quicquam modernis
Mathemati-
mprasjudicaflevideamur; quodut
^^^^^^/'i
fiat,
Suppono I. In omni Motu locali tum na-
turali, tumviolento,
velocitatismomenta
fe habere , uti numerorum ab unitate impa-
rium incrementa. II. Spatia fivelineasde-
fcensus gravium efte in duplicata ratione
diuturnitatum feu temporum ; five
,
quod
idem eft , Incrementa velocitatis eandem
rationem habere, quam tempora ad qua-
dratum.
Propositio I. Theorema I.
Motus per lineam verticakm
" lineam incli-
natam, quorum terminos conjungit linea reia
perpendicularis ad lineam inclinatam , inter
fefunt aequales.
QUando dicimus Motus hoc loco fum-
ptos efle aquales , non quoad velocita-
tem , fed quoad durationem diftum volu-
mus ; certum enim eft , tardius fupra pla-
numinclinatummobilia cieri
,
quammotu
naturali per verticalem. Defcendat itaque
mol>ile quoddam per C in D , alterum vero
aequale per C in A, illudper lineam vertica-
lem , hoc per inclinatam. Determinetur
quodlibet in linea perpendiculari C E pun-
Aum, verbi gratiaE, a quo ad ic//;?<j/<jj
C Anormalis dudairt D terminum often-
dit lines C D , fuper quam mohile devoki-
tum cequale tempus infumit , ei motui
,
qui
fit per lineam verticalem C E
;
quoniam
enim triangula A D E , A E C funt jequian-
gula
& fimilia ,
erunt anguli A D E &
A E C squales , nempe refti, & E A D com-
munis.
Sicut ergo A C ad A E , ita AE
ad A D , unde
tempora funt
aqualia per A
D&CD.Mdr-
cus Marci alia
ratione hoc
idem ingenio-
fe demonftrat;
ait enim im-
pulfum corpo-
rum per pla-
num inclina-
tum devoluto-
rum augeri in
ratione diftantiae Centri cujufcunque corpo-
ris gravis ab hypomochlio. Sit in Figura
globus devolutus ex A in D , fitque linea
A
Marcus
Marci.
hypomochlii EF, Centrumgravitatis Glohi
I, diftantia a Centro I & a linea hypomochlii
EF, fitlZ; eritergout DI majorimpul-
fus , ad minorem impulfum D Z, ita motiut
in A E ad motum in A D ; funt enim trian-
gulainterfefimilia , & confequenter late-
raanaloga, latus quidem I D , lateri AC,
& E Z , lateri A E. Ergo ut C A ad E A
,
ita ID,adlZ; &utiAEadAC; ita ID,
adZD.
Propositio II. TheoremaII
Motus perplanum minus inclinatum
eft velo-
cior motu per planum magis inclinatum , in
ratione quam hahent Sinus complementi illa-
rum inclinationum.
"^Ocamus hoc loco lineam, feu planum
^
minus inclinatum , iUud
,
quod minus a
linea verticali feu perpendiculari recedit;
planum vero magis incltnatum dicimus
,
quod
magis a perpendiculari recedit. Hocpofi-
to; Ducanturexpunfto ACirculi ALTR,
lineac AB, AC, AD, AE; fitque linea
horizontalis AB , verticalis A T, feu, quod
idero
LIB.r. CENT ROGRAPHICUS.
59
tap, I. idem eft
,
diameter Circuli. Dico
,
idem 1 A S ; & uti R Ojequalis S Oad o/S , ita A T
Propofit.
mobile, verbi gratia, Globum O in didis
|
diameter ad fubtenfam AR ; fed uti AS
[
& A R ad invicem fe habent , ita illarum
j
femifles AL , A M Sinus aneulorum APL,
1 & A P M
, jEqualium videlicet angulis
iATS,&ATR,
obparallelasTS, PL,
'
6 TR&PM
, & funt complementa tndina-
tionis planorumT AS , & TAR: Ergo uti
07 ad fl/3, ita Sinus compkmenti angulomm
incltnationis ad fe invicem : Quod erat
oftendendum.
Propositio III. Theorema III.
Mobilia ex eodem pun^o devoluta per lineas
Juhtenfas circuli, quaplana inclinata
refe-
runt
,
eodem
temipoTeJpatiafukenfarum,
quo mohilia per diametrum circuli motu tta-
turali deorjum lahentia , conficiunt.
C
It Circulus B C A G, cujus Diameter B A,
^SuhtenfiB vero ex Bpunfto in Circuli^eti-
pheriam du(ftaj, quxp/ana inclinatateietxm.
lineis inajqualiter moveri , vehcius quidem
in A E plano
,
quam in A D, &in hoc velo-
aiquamin AC, &ficde casteris; ita qui-
demut glolus tantb femper moveatur fupra
flanum aliquod minus inclinatum velociuSf
quantb idpropius ad lineamverticalem feu
perpendicularem accedit
; tantb verb tar-
dius
,
quantb illud ad planum horizontale
propiusacceflerit: atque adeb haberefefe
velocitaiem in linea inclinataK^, 3idveloci-
tatem in linea A D , ficut fefe habent Sinus
anguli AT S, ad Sinum anguIiATR. Ex
pun(S:is enim contadus globi QRS , du-
cantur in Tlineae normales Q_T , RT, S T;
deinde ex iifdem punclis contaftus
QJR
S
ducantur alias linese ad ATdiametrum Cir-
culi parallelae QG , S H, R I
,
quae vocen-
tur linex hypomochlii , & hs fecent glo-
bum in punftisKNV ; deinde ex C(?///A-ff
glohi molilis ducantur ad lineis liypo-
mochliinormales cto, o/S, ot-. quiaverban-
gulus TSI externus , major eft angulo
TRH ,
erit & confequenter angulus yrojfmtBE, BF, BG, BH,BI. Dico eodem
angulo /3 r , major
; & latus y , majus la-
j
tempore per Suhtenfas B E
, B F , B G, &c.
tere |8 , quas funt diftantiae Centri gravitatis \ quo per Diametrum ejufdem Circuli B A, mo-
globialineis hypomochlii. Cum ergo ma- j bilia motum fuum terminare. Si enim ex
jor impulfus fitin yomajori, quam in, iSoipunfto Aducantur lineae reftjc AE
, AF,
minori Centri gravitatis a linea hypomo-| AG , AK , A Y , erunr Anguli A E B,
chlii diftantia, erit confequenter in linea
j
A F B , A G B , reliqui in Semicirculo refti^
AS , hoe eft , in plano minus inclinato
, mo- ! & confequenter per Theor. \. Propof I. hujus
B Y z. 1>
/(
^
^
1
A / v"
^
^i
l
A
\ ^v^
\^
1
\/
Vo&velocior
,
quam in AR linea minus incli
nata; fiquidem linea hypomochlii V S , mi-
norem exl globo portionem V XS adimit.
motus?>K, motuiinBE
, BF ,'BG, BH,
B I,duratione (equales. Pari ratione fiet fi ex
punftisperipheriaeBE, FG, HI, ^etSuh-
quam in globo linea hypomochlii 'H^;\tenJas'EA, F A, G
A, HA , I Ain Atermi
unde confequenter globus in A S ob prae-
j
netur motus, cumlinejE B E', B F, F G , B H,
ponderantem majorem globi portionem
V Y S velocius movebitur
, quam in linea
B I, ad dic^as Suhtenjas fint normales. Dico
itaque motum per Suhtenjam B E , aqu.dem
A R , ubi linea hypomochlii R N globi ma- efte ei
,
qui fitper Suhtenfam E A, & qui fit
jorem partem minus praeponderantem re-
\
^etSuhtenfam B F iequalis eft ei
,
qui fit per
linquit. Quodverb velocitas motus fit in ra-
[
Suhtenjam F A , &qui fit per B G, sequabitur
tione
,
quam habent Sinus complementi incli-
j
ei qui fitper G A ; ficuti qui fit per B H, &
nationum, ita oftendo. Sicuti fefe habent BI, iisquifiuntperH A &I A. Ratioeft^
S Oad /3 } ita A T diameter ad fubtenfam quia mohjle uti ^etdldi^LijSu^htenfiis B E, B F,
BG,
40
MUNDI SUBTERRANE!
^<r<!7.IV.BG,BH,
BI, vele
contraperlA, HA,
GA , FA, EA, in
Circulum tevmin3itm
:
ita natura in
punftis E,F, G,H,I,in bre-
vifiimarum
linearum ,
per quas operatur,
extremis , motus a gravitate terminos fuos,
quos tranfilire non poteft , conftiaiit : ut-
pote quod inter hos terminos &lineam ver-
ticalem feu Diametrum Circuli A B minima
fitdiftantiaaCd';///-(7 7-/"r^A. QuiaveroAn-
guliAIB, AHB, AGB, AFB,AEB,funt
refti , eandem habentes bafm
A
B , erunt
Euclides.
pgj- i y_
/. 4. d Euclidn in eodem semi-
circulo BEFGHIA, cujus Diameter BA
verticalis, diftantia videlicet inter B &
Muncli Centrum. Abeantitaquelineae, v.
g.
B I , ultra Circulum in S aut
T
, &lineam B H
in N, jam contra Centrum irent, quod eft ab-
. furdum ; Ergo in punftis I HG F E, per bre-
viiTimas videlicet lineas Natura terminos
motus a gravitate conftituit , ut in iis per/^-
tenfas ,
quas terminant, finem fuum con-
fequeretur
,
qux eft quies , cum mobili, quod
per verticalem lineam BA, motu naturali,
eodem tempore, confequitur. Ergo mohiliu &c.
Quod eratprobandum.
CONSECTARIUM.
Motus per- Hinc fequitur , Motum perpendicularem
pendicuk-
YiQxxtx reftilineje , ad motum inclinatum, efte
reaiiine&
m ratione Semidiametn tigurae motus ad
mA Motum
hujus fegmentum
,
quod eft inter Centrum
^ratlT
""
figuriE & lineam hypomochlii. Sit pLnum
quodpiam O B a perpendiculari O Z decli-
nans , fupra quod
quodlibet Corpus
decurrat, v.g. Te-
traed>on,(uhui aut
Pentaedrum. Quo-
niam verb per ea
quae inpr/ma Libri
hujus SeLiione do-
cuimus, in Pyra-
mide , Prifmate
,
Tetraedro , Cen-
trum gravitatis in
fefto per Centrum
Figune corpore
,
eft P ;
ducatur li-
nea hypomochlii
ex N in S paralle-
laOQ^, &exf^-
tro gravitatis
PadOQ^normalis P
Q^,
qucC
Semidiameter figurjE dicitur. Dico motum
verticakm in O Q^ad motum in inclinata O B
fefehabereadinvicem,
ficuti fe habet Q^P
Semidiameterfigurs,
adSegmentum,quod
eftinter Centrum gravitatis P &Iineam hy-
pomochlii NS, interceptum
, id eft , ad
P R. Cum enim gravitas movens dtie^ujlts
motui, gravitas autem totafeu verticaliter
movens ad gravitatem moventem PQ^in
OB
, fit ut P Qad P R , erit quoque motus
verticalis
in O Qjidmotuminchnatum in O B
ut PQ^ad
PR, hoceft, ut Semidiameter
figurae PQ^ad hujusSegmentuminterC?-Coy^^.
trum figurie P SilinenmlxyTpomochiii. Pari
pa6to motus Culi in inclinatoplano defcenden-
tis ie^Q. habebit ad motum perpendicularera
OQ, uti Semidiameter figurs Cubi K Z
fefe habet ad K L Segmentum inter Centrum
K figurae C^<^i , & lineamhypomochlii NO.
Haudfecus Pentaedn motus in inclinataXinQZ
O B 2id.motum in perpendiculari O
Q^
fe ha-
bet uti TX Segmentum ad T V Semidia-
metrum figurae Pentaedri. Ubi &notandum,
quod quo magis lineae inclinant , five incli-
natiom fua recedunt a verticali OQ, eo
portionem figurarum extra lineam hypo-
mochlii minus ponderare , &confequenter
tardius planum percurrer
e
; tanto vero velo-
c/^idevolvi, quantbportio figurae extra li-
,
neam hypomochlii plus ponderaverit ; do-
neclineaehypomochlii figuras bifariamdi-
viferit; quod ubi faftumfuerit, tunc cor-
pusperfefte quiefcit, utpote in linea hori-
zontali conftitutum. Patetitaque, exhoc
fundamento innumeras arcanas rationes
ad Mechanicam ditandamadinveniripofl"e;
quae quidem paucis indicata fufficiant. Qui
plura defiderat
,
is confulat/od/j iVi<j/-cijo.
Marcus
Marci ingeniofum de Motus proportione li-
Warci.
bellum.
P R A G M A T I A.
Inftrumentum facere ,
quo aequalitates mo-
tuum ^o<j<^durationem exhiheantur.
"piat Circinus
,
qnemproportionalemyocznt,
^
A B C duobus cruribus in centum partes,
aut pauciores, in utroque crure aequales di-
vifus; dQinde{ia.t regula transverfaD , cujus
A
extremitas D lateri A C femper ad angulos
reftos infiftat , fitque regula mohtlis fuper
latus A C ; referat autem latus A D Imeam
perpendicularem motus alicujus ponderis
deorfum ; A G vero referat flanum inclina-
tum . quod dedu(ftum cuilibet inclinationi
accommodari pofTit. Dico regulam in D nor-
maliter applicatam referre terminum rnotus
inplano inclinato A C , &punftum in S refer-
re motu> perpendicularis terminum
,
quem
pondus perpendiculariter cadens eoderrt
tem'
LIB.I. CENTRO
ap.ll.
tempore attingit,quo iii D pondus devolu-
tum per planum indinatum AC ;
& eodem
tempore in G
,
quo in F , & in I, quo in H at-
tingit. Cum enim Angulus A D S Tit reftus,
erit per i y. 1. 4. punftum neceffario in Semi-
circulo A D S , & punfta F &H pariter in
fuis Semicirculis A F G &AHI. Cumvero
in Propof. 3. oftenderimus , has effe in planis
inclinatis brevi/Iimas lineas
,
quibus natura
terminum motus attingat , motufque aqui-
/^iuturnoseffe ad motm qui fiunt in perpendi-
culari AI, erit quoque motus ex A in D
aquidiuturnus motui ex A in S;& motus ex A
in F ad motum ex Ain G, & motus aquidiutur-
G R A P H I C U S. 4t
nus ex Ain Had motum ex A in I. Si enim
Propoft.
concipias regulam tranfverfam femper in la-
tere A C una fui extremitate normaliter in-
{i{\.eni:em p/anum decurrere, &altera extre-
mitdX&perpendicularem lineam Hfecare,ne-
cefTarib exdiftis confequitur, mohile fupra
planum inclinatum A C
, motui Hipra perpen-
dicularem A S cequidiuturnum defcribere.
Idem confequitur
, fi latus A C Circini in
quamcvinque inclinationem magnam aut par-
vam diducas
,
partes enim in cruribus squa-
liter divifx in<\ic2ini Jpatia
,
quae eequalihus
momentis Mobile inutroque latere conficit;
Patet ergo Propofitionis fenfus.
C A P u T II.
1)e Tendidorum motibta.
\\Jm pendulorum motus^er arcus qua-
drantis eodem prorfus fe modo ha-
beant , ficuti motus per plana inclina-
ta, quxquidemnihil aliud funt, quam Sub-
tenfs feu chordx , arcus quadrantis fubten-
dentes; cumque illx infinitas in arcu qua-
drantisconfideraripofTint^ita/^d-^/^a/^wquo-
que infinita plana nuncmagisnuncminus
inclinata,vibrationibus fuis percvirrere cen-
feri debet , de quibus hse fmt Propofitiones.
Propositio IV.
Ultiplices pendulorum motus afFeftio-
^nesfeuproprietates fortiuntur. Prima
efl , Omnesdiadromos fivemajores , five
minores, fpatium illud
,
quod intercipit
^rinci^mmmotus penduli , &linea direi^tio-
nisfeu C(?//-i , squali tempore percurrere.
Secunda,Omnes ey.Qm{\xs &recurfus interfe
effe aequidiuturnos. Tertia, Omnesdiadro-
mosmixtos effee^motu naturali.& violen-
to. Quarta, Omnesdiadromos, fiveexcurfus
recurfufque, tametfi femper minores & mi-
nores,a;quidiuturnos tamen efle. Quinta,TXi-
verfa pendula efle in duplicata ratione tem-
porum. Dequibusomnibus&fmgulis :
Pendulum ex quolibet punfto ejufdem
Circuli, c^qualitemporer.ecnx.x.ix.in fuamfta-
tionem , feulineamdireftionis aut (Te^/^ri;
excurfus vero , recurfibus , in quibufcunque
arcubusperipheris, squidiuturni funt.
Cum enim motus pendulorumie habeant,
ut Sinus , atque horum intervalla , feu arcus
fmibus intercepti ; hsc autem intervalla
continuo fiant minora, inultimo veroSe-
midiametri pundo,intervallocareant, mo-
tufque continuo minori a difto punfto ab-
fint intervallo ; ergo neceffario pendulorum
7o/ai-, aquocunqueperipherisepunfto inci-
piant, cequalitempore recurruntinultimum
Semidiametri Qiiadrantis punftum.Neque
tamen in quolibet punfto z.p.X.^.x.wm pendu
lum inlinea Centri quiefcit, fedultra hanc
excurrit , ufquedum multiplici curfuum &
recurfuum agitatione perada , tandem in
linea direftionis quiefcat. Etquoniam/>e-
TOM.I.
dulum per arcus excurrit aut recurrit conti-'
nuominores, necefTeeft, impulfum in illo
adfcenfu minui
,
quia nimirum gravitas &
impuljus inter fe mifcentur, & indefcenfu
quidem per eandem lineam movent gravi-
tas & impulfus
,
qui a gravitate continuo
fluxu nafcitur
;
a linea vero diredlionis,
quam Semidiametrum Qiiadrantis ftatui-
mus
,
gravitas impulfui continub reludatur
;
quia nimirumcontrarius impulfus ab ea-
dem gravitate renafcens tollit partem fibi
jequalem, ita ut motus reliquus aqualis fit ex-
cefHti majoris. Quemadmodum enim iw-
pulfus conzinwh decrefcitiifdem quibus au-
gebatur incrementis : itsi velocitaj amaxi-
mo incremento , ufque ad finem motus, con-
tinuo fit minor. Sit pendulum in Aaffixum,
decurrat ex E in N, &ex Nin F , &liinc in
j
M, & hinc in G, & fic de csteris; Dico
^pendu/umes. EdecurrensinN, arcumhunc
j
aquali tempore decurrere ei
,
quo pendulum
! exNdecurritinF, Sih.incinyi aquali tem-
\pore excurrere in G
;
quia cum impulfus in
;
E & N crefcant , in F verb & M aequa pro-
!
portione minuant velocitatem motus , erunt
^velocitatis momenta ejufdem decremento
aequalia
, ac proinde velocitas in motu col-
leftaper jequaliadecrementafuo incremen-
'X.O, in quietem terminatur. Qiiod itaque
ex E in N velocitate impetus acquirit in
arcu majori , hoc ex N in F in minori de-
perdit. Sicuti enim in recurfu velocitas con-
tinuo & insqualiter crefcit , ita in excur-
fu ; & quia motus violentus proportionali-
ter decrefcit , fit ut hujus decrementa
aequentur illius incrementis
,
prima nimi-
F rum
Motuspen-
duli quando
fnturui per.
petuus.
42
M
U N D I
SeSi.lY.
rum ultimis , eo quod
utraque fiant ab ea-
dem gravitate,
quae a principio excurfus
per lineas magis
inclinatas gravitat. Quia
ergofolz
gravitas
minuitimpulfum , utpo-
texqmlihusa.
lifiea Centri intervallisdiflita,
ob fimilem
inclinationem uti jequaliter
gravitat
Circulus & Arcus interfe,itaejuf-
dem gravitatis Impulfus ;
& cum impul-
fus contrarius toUat partem fibi aequalem,
erunt excurfus & recurfus inter fe aquales,
tempore lioc pafto sequato ,
ut quod ex-
curfus penduli acquifivit impetu naturali in
Arcu majori, id adimit in adfcenfu violen-
tus motus in arcu minori. Patet ergopro-
pofitum.
COROLLARIUM I.
Hinc ^z.tet,(\ pendulnm ex E inultimum
Semicirculi punclum O curreret ,
motum
'
pentJuliivitmwcnperpetuum ;
nonenimforet
major ratio , cur ex E in O ; & hinc non re-
curreret in E , & hinc iteruni in O ,
cum
impetus omnino tam cursus
,
quam recursus
aquales fmt , atque a^iuale femper fpatium
dimetiantur.
Unde nonnulli , caufam , cxvs: pendulum ex
E currens , O terniinum Semicirculi nun-
quam attingat , examinantes, dum eam in-
termedii aeris refiftentis adfcribunt
,
pu-
taruntfuturum, ut fi penhlum moveretur in
fpatio vacuo, illuduti nullamrefiftentiam
effethabiturum , ita quoque perpetuh mofum
iri. An vero in vacuo wo/J fieri pofTit , ipfi
Viderint. Ego fane , falvo aliorum judicio,
ficuti in nihilo
,
quale vacuum eft , nulkis
ad Centrum refpeftus concipi , neque linea
direftionis locum habere poteft , ita quo-
que in eodem nihilo, nihil moveri pofle, au-
dafter afl~evero. Et patetresclareex Defin.
III. ad initium Canonum deCentrogravitatis,
COROLLARIUM II.
Hinc iterum patet motus penduhrum per
arcus ejufdem Circuli ,
rationem habere,
quam Sinus anguli dupli illorum angulo-
rum
,
quE Complementa funt inclinatio-
nis chordarum feu Subtenfarum. Sint Ar-
cus B D C I & B D C ,
erunt anguli A B I
& A B C anguli inclinationis chordarum
B I &B C , & horum Complementa B AI
&BAC, obangulosinl&Creftos. Tan-
gant ergo Circulum in punftis I C , li-
nex I H , C G , & ex Centro K ducanturli-
neae K I , K C ad tangentes TH, C G
;
quo-
niam igitur KHI , KGC funt anguli in-
clinationis
planorum , erunt anguii H K I,
G K C illorum Complementa , & B A I,
B A C ad peripheriam dupli. Qiiemadmo-
dum itaque Sinus anguli B K I ad Sinum an-
guli B K C , ita velocitasmotus in I adw/oci-
tatem motus in C. Cum enim motus in quo-
libetpuncT:o Circuli fiatperlineam tangen-i
tem, erit ratio velocitatis in I & C
,
quje
iielocitas eft tangentium I H, C G ; eft au-
j
SUBTERPx-ANEI ,
tem velocitas in 1 Had velocitatem in CG,Pro^ofu.
uti Sinus BL anguli BKI ad Sinum BM
Ratioe^
velocitM
inotias pen-
dulorum
^arcus
ejufdem
Circuli.
anguli B K C. Velocitas ergo in C B ut Sinus
anguli B K I, ad Sinum anguli B KC, Sinus
nimirum dupli angulorum illorum
,
qui
complementa funt inclinationis fubtenfa-
rum 61, B C. Quod erat probandum.
Propositio V.
Motus/ier Arcus fimiles inaequalium Circu-
lorum rationem halere
,
quam Sinus illorum
Arcuum.
CInt CircuU incequales B L& C M. Sint au-
*^tem arcus in Circulo majori B D & BF,
inCirculominoriCE, CGinterfe fimiles;
ita fe habebunt pendulorum motus ad motum
ex F in B , ad motum ex G in C , & motus
ex D in B ad motum ex E in C , ficuti Si-
nus illorum Arcuum. Ducantur FK ,
AI,
T B ,
G H , linese tangentes ex pundis
conta-
LIB. I. C E N T R
O
G R A P H I C U S.
43
Cap. III.
contaftus F DGE , eruntque trianguli Irum analogiam; &;linea A B raajor
,
quam f?/?t7,
Mo^us in
Circulo mi-
nori velo-
cior.
Merfen*
nuf.
AF K, A I D, A B T, A C Gfmiles,d<. ob late-
rum analogiam anguli ad KIBC ce^uales,
Sc angulus A omnibus triangulis commu-
nis ; anguli vero D F C Vrefti. Sicuti igitur
linea AC, erit quoque linea B Gmajor,
quam linea C V ;
erit ergo moius in linea
A B in majori fpatio A B major
,
quam in
A C ; ac proinde in Circulo minori velocior
FadD, itaGadE; &ut FadD, ita5/j- jerit w(?/itf , hoc efb, minori fiet tempore,
arcus F B ad Sinum anus D B , &ut G ad E, ' quam in Circulo majori.
ita Sinus arcus GC, z<XSinumarcusY.C: Sc
permutando, uti Sinus arcus F B ad Smum
arcus G C , ita motus in F ^Amotum in G , &
motus in D ad motum in E , uti Sinus arcus
D B ad Sinum arcus E C. Motus ergo p"er ar-
C O N S E C T A R I U M II.
Hinc iterum colligitur Motum circulorum
'Riltio
rr r - " . / temporis in
elle mrz.x.\o\\<^\\xommtemporum
,
quam
fl/<?-motu cir-
wd'/'/-/adfehabentduplicatam. Sicutienimcuiorum<i
cusfimiles inaqualium circulorum
, &c. Quod
'
Mqhabet Sinus B Gad Sinum C V, ita motiis
flZ'"*""
propofitum erat.
i
in F B ad motu77i in G C , tSc uri B Gad C V,
^
- litaABadAC; eo qubd /(^//^j AB, motui
CONSE CTAR 1 UM I.
r<-
o
^ V , -nxT a T
\ij^ ,<xmotiu AC, motuiK.. V e]t iequalis^^e.t
Hincpatet, Motum h\ cv:c\\\ommonve-Theor. z.pra^ced. SedABadw(?///w AC, &
lociorem ^^Q ,
motu,h\ Circulo majori ; cum ' hujus duplum L B ad MCrationem habent,
enim motus in B F ad motum in G C , ea ra- quam tempora motus circulorum , ac proinde
tione fe habeat, uti Sinus B G ad Sinum C V; illorum temporum rationem habent diametri
& ita A B ad A C , uti B G ad C V , ob late- \ ad fe duplicatam.
C A P U T III.
De Ufu & cinolumenco di61:orum.
Pragmatia I.
Tabulam condere
,
qua , dato tempore , ali-
c/<7'jponderis exquohbet loco cadentis, al-
titudinem cognojcas
; ^ contra , cognita
altitudine tempus
,
quod cadendo impendit,
cognofctre
poffis.
P
Onzmm primo
,
juxtaobfervationem
Merfenni , Corpus quoddam in caden-
do deorfum trium pedum altitudine,
temprn impendere , dimidium unius Minuti
fecundi.. .Seca^^ ponamus ex diftis , veloci-
tafem cadentifpondens juxta impariumnu-
merorumproportionem accelerari. Pona-
mus tertio , fpatium per quod pondus devol-
vitur in pedes
,
quorum unus in 1 2 poUices
dividatur ; &fex hujufmodi pedes ummper-
iicam , feu fexapedam , pedes verb hujuf-
modi 1 jooo, feu, quod idem eft, 2 5-0 decem-
pedas unam Leucam Gallicam conflituere.
Quibus fuppofitis, mprimaColumnaoxdimc
defcribantur dimidia Minuta fecunda ufque
ad6o, itaut(5odimidiaMinutorumfecun-
dorum aequivaleant 30 Minutis fecundis.
Hifce peradlis in jecunda Columna , ordine
defcribaturferies numerorum imparium , uti
infubjefia Tabula p^tet. In tertia Columna de-
fcribantur quadrata temporum ordine natu-
rali, utvides. \i\quarta Columna pedes, feu
fpatium .i^erc^odpondus. dato quolibet Mi-
nutofecundo , aut ejus dimidio , delabitur.
Cum itaque ex fuppofitione , tempore di-
midii Minuti fecundi pondus obfervatum fit
conficere fpatium trium pedum ; habebunt
hi tres ^edesprimum in Columna locum ; re-
liquos verb ordine numeros hoc artificio
continuabis. Ducantur hi tres pedes in fm-
gulos numeros impares in fecunda Columna.
ordine collocatos , & e regione in quarta
Columna produfta ordine ponantur , verbi
gratia, numerus
3. in 1 1 ^^/7^ fecundo
locopofitus, dudlusinfe, producitp, quse
e regione ponantur in fecundo loco quartce
Columna. Iterum
3
ducantur in proximum
fequentem fe quinarium numerum , &pro-
duftum I
f
e regione
f
in quarta Columnu de-
ponantur. Porro
, 3
denique in 7 in 1 1 Colu-
wKiJpofitum numerum ducantur ,
&
produ-
dbim 21 eregione in quarta Columna ponan-
tur, & ficin infinitum Tahulam contmmtQ
poteris , femper ternarium numerum du-
cendo in omnes ordine in II Columna pofitos
impares numeros, & produfta e regione
producendorum in quarta Columna collocan-
do. Quinta Columna hocartificiocomponi-
tur : In quarta Columna junge fecundum nu-
merum, 9
videlicet ad primum, in N Co-
lumna, videlicet 3,&habebis 12
,
quierepo-
nefecundoloco V Tahulce e regione
9. Ite-
rum ifin I VCo/^^wm addepauloantepro-
ducto numero 12, &habebis
27, qujepo-
nantur in \ Columna pofl 12 eregioneif;
porro 2
1 ,
qui eft quartus numerus in I
V
Columna , addantur 27 tertio in V Columna,
j&
provenient 48
,
quem eregione 21 in V
\Columna repone. Hoc paftoprocedesinre-
jiiquisordinenumeris, numerosinlV Co-
1 lumyia femper jungendo numeris pauio ante
produftis in V Col. &habebis Tahulam ufi-
jbustuis congruam , uti fequitur.
F 2 TA-
44
MUNDI
SUBTERRANEI
Sea.lY.
T A B U L A
Ex
qua
,
quantm cjuodlihet pondus
fpatii conpmt cognofcmr.
Minu-
ta fe-
roife-
cati-
da.
I.
i
i
3
4
1
7
8
i
id
li
12
li
14
if
i6
17
i8
1?
26'
2i'
22
i
2.4
2
26
27
28
3
Nomeri C
mpares
motus
accele-
rati.
II.
I
3
5
7
9
n
13
15
17
19
21
^
25
35
37
39
41
Jni-
drata
Tcm-
po-
rum.
jatanu-
!
mero- |
rum in 1
ledi-
]US.
Aggre-
gatape-
dumex
IV Co-
lumn.
V.
3
12
27
48
75
108
147
192
243
300
3^3
432
507
588
675
768
867
972
1082
1200
1323
1452.
1587
1728
1875
2028
2187
2352
2523
2700
ipro ^pedihm.
Minu-
ta fe-
mife-
cun-
da.
I.
3'i
32-
3^
34
3'i
36
37
38
39
ll
IL
11
li
44
11
li
47
li
49
50
IL
5^^
5i
54
55_
56_
iL
iL
59_
60
Nunie-
ti im-
pares
motus
accele-
rati.
II.
61
63
65
67
(^9
71
73
1
7?!
77
J9
81
83
87
89
91
93
9y
Qu-
draia
Tcm-
porum.
Aggre-
gata
iiume-
rorum i
in pe- 1
dibus.
IV.
183
189
201
207
213
219
225
231
!^
i
243
249
25^
261
267
273
279
!!!
291
^97
309
VI
321
327
333
3^9
34J
!1!
3f7
Aggre-
gata pc-
dum ex
IV Co-
lumn.
III. IV.
III. V.
1
I (
1
4'
3
1
9
'l
961 2883
3072 1024
1089
9 15
161 21
1
251 27
3^1 33
49, 39
3267
3468
II
56
1225 3675
1296 3888
1369
H44;
1521
1600
1681
1764
1849
1936
201
y
2116
2209
2304
4107
64
81
100
121
45
51
57
63
4332
4563
4800
J043
144 69
169;
75
196; 81
225
j
87
256 93
289 ^<)
324 105
361 III
400 1
17
441 123
P92
5f47
5808
6o7y
6348
6627
6912
97 2401
99 25:00
loi 2601
103 :
2704
loS"
2109
107 2916
7203
75-00
7303
45
484 129
8112
i 1?
47
19
5j
53
59
5^9]
135
57^,
141
625 147
676 153
i
8427
8748
109
III
117
119
302J
3156
3249
3364
3481
3600
9078
9418
729
i7i4
841
'
900
;
159
165
171
1 177
975-7
10102
104^3
10810
Ex-
LIB.I. CENTROGRAPHICUS.
4^
Cap.llt
ExPLicATio Tadulj;.
Prima Columna hujus Tahula,diimx^i^ unius
fecundi Minutt, qualium rzo unumMinu-
tum primum faciunt , oilendit ; unde duo
quilibet fe ordine fequentesnumerifmiul
fumpti , unum Minutum fecundum faciunt,
adeoque tota '^olumna
,
quaj 60 dimidiafe-
cunda continet
,
30 Minuta continere cen-
featur. Atque haec funt tempora
,
quibus fpa-
tia, per qax ponJus quodpiam delahitur,
menfurantur.
Secunda Columna continet numerorum ab
unitate imparium feriem , de quibus in prse-
cedentibus fuse aftum eft , & cuilibet men-
furas aptari pofTunt, dato in /-'r/w^ Columna
tempore; ut fi uno femifecundo Minuto
pondus cadat per fpatium unius pedis , hoc
finito,fequenti femifecundo M^d'/-d' cenfea-
tur per tres pedes , & femifecundo tertio
perquinque , & femifecundo quartoper^,
&ficdecaBteris.
Tertia vero Columnao^Q.w6\t quadrata tem-
porum, five aggregata pedum, quospondus
datotempore conficit; ut fipondusprimo
femifecundo cadac unumpedem , fecundo
femifecundo cadat tres
,
qui additi ad i
dant 4
aggregatum pedum
,
quos pondus
conficit I & afemifecundo, &efLquadra-
tum fecundi minuti femifecundi
.
Verum ut alioexemploproportionisra-
tionem oflenderemus , hoc loco ordinavi-
mus IV Tahulam, in quoordineponuntur
lAN&omi.pedes
,
juxta obfervationem A<ffr/f/
,
qui
invenit, tempore unius femifecundi Mi-
nuti pondus quodpiam cdnficere fpatium
trium pedum regiorum ; Unde duobus femi-
fecundis Minutis neceffarib conficiet fpa-
tium
9
pedum regiorum , & tribus femife-
cundis fpatium i
s
pedum . &fic de czteris.
Tahula V nihil aliudmonflrat
,
quam ag-
gregatumpedum
,
quos conficit pondus quod-
dam tempore in prima Columna correfpon-
dente ; v. g.
fxpondus quodpiam uno femife-
cundo cadat trespedes , conficietid 2 femi-
fecundo fpatium 1 2 pedum
;
quia in I V Ta-
lula
3 & 9
conjunfta faciunt 12. quemad-
modum fi uno femifecundo pondus confi-
ceret fpatium unius pedis , id conficeret
3
pedes altero femifecundo , ad quos primus
pes junftus facit
4 ,
quadratum videlicet
duorum femifecundorum , uti in fecunda &
tertia Tahula patet , & omnia ex flru6lura
Tahuht paulb ante indigitats fat fuperque
elucefcunt. Ag(iregata\x.2iQ^Q. numerorum in
IV Clf/www^ pofitorum , iidem prorfusnu-
meri funt, qui in Tahula V; 3
enimad?
junfta dant 1
2 ,
qui fecundum in V Columna
locum obtinet ; 1
5-
vero
9 &
3
in I V Tahula
fimul junfta , danttertium in V Co//i7<j nu-
merum 27 ;
quem eundem habebis , fi i
f
junxeris ad j 2 ,
qui immediateprzcedit 27.
Paripaftofi^i,
if , 9, 3,
inunumjunxe-
ris
,
proveniet^S
,
quartus in V Col nume-
rus, qui idem emergit ex additione zi adPr^^^w.
27 , una in V Col. fedefuperior. Reliqui ita-
que Kixdiix\Q.feq^uentes numeri fimul aggregati
dant numerum pedum, quos pondus confi-
cit, Semidiametrorum in I Columna pofito-
rum correfpondente tempore.
E X E M P L U M.
Si velis fcire
,
quantum fpatium pondus
aliquod conficiat ex certa quadam altitudi-
ne dejeftum tempore 10 femifecundorum,
five quod idem efl 5^ ; vide quis numerus in
fecunda Columna 10 femifecundis refpon-
deat, &invenies
1
9
pedes conficere
;
pofito
tamen uno Jemijecundo pondus decidere per
fpatium unius pedis ; fi vero juxta Merfenni
obfervationem uno femifecundo tres pedes
confecerit , &fcire velis
,
quantum fpatium
conficiat ^w/ii^r^ 10 femifecundorum , id
efh^ , tunc vide in prima Columna numerum
lo
, & invenies in I V Columna correfpon-
dentem
77 ,
qui indicat fpatium
,
quod dato
tempore trajicit pondus. Si vero aggregatum
omnivmi pedum
,
quosper i o femifecunda
confecit pondus , habere defideres , omnes
ordinenumerosufque ad
3,
primumin Co-
iumna V numerum addes , & provenient
300, quem eundem in V Tahula eregione
i o Semidiametrorum correfpondentem re-
peries.
Porrb fi per experientiam deprehende-
res
,
pondus aliquod fpatio unius minuti
fe-
cundi conficere 6 pedes
,
juxta hanc expe-
rientiam , Tahulam ohfervationis habebis hac
induftria : Ponantur in/>ri?oordine Minu-
tafecunda, deinde numeri ab unitate impa-
res ; tertio numerum primo loco in tertia
7<?^a/apofitumducin
3
, videlicetin fecun-
dum CoL Il.numerum imparem , &habebis
1
8 ; deinde duc 3 imparemvidelicet
f
in (f,
& habebis
30,
quem fub i 8 pon6s; rurfus
duc 6 in
7
, videlicet in quartum imparem
numerum, &habebiS42, &ficfemperin
omnes ordine impares numeros 6 duces , &
fummadabit quxfitum , prout Tahula often-
ditindecem tantum Semifecundis exhibi-
ta . Hocpacfto dato tempore 8Lfpatio,^QT quod
grave quodpiam decidit , nullo negotio Ta-
hulas' cotidene poteris. Sed qui flruduram
pracedentis Tahula intellexit, in reliquis
aliis infinitis condendis nullam reperiet
diificultatem.
Pkagmatia II.
Continuatio Tahula pracedentis in injinitum,
QI velis quamcunque Tahulam continuarein
'^infnitum , ita procedito : Multiplicabis
quadrata Cafuum inultimum numerum in
Columna contentum , &habebis quaefitum,
E X E M P L U M.
Si velisfcire
,
quantum cadat lapis tempo-
re 66 , aut i zofecundorum dimidiorum , id eft,
F
3
bis
46
M
U N
D
I SUBTERRANEI
^^^.IV.bis tanto tempore,
quanto tempore tfofe-
mifecundis aut 56
cadit ; fic age
:
cum enim
ultimus numerus
Coiumntz quinttzdt 10810,
hunc duces in 4
, id efl: , in quadratum bina-
rii numeri
,
quodquadratum in tertia Colu-
mna e
regione 2 continetur , & habebis
quis impar numerus ei correfpondeat, &iConJecl.
invenies
239; quem fi per
3
multiplices,
habebis ^iy/^fii?^,
fpatium qu^jitum, quod
ukimo minuto femifecundo conficit. Cum
verb tsediofum fit , femifecunda in Tabula
continuare ; nullo pene negotio invenies
43400,
numerum /^^^i;?, per quos diftus (\xhi.to<^\exmls imparem numerumhzcin^n
/apiscadit tempore 66 aut 1 20 femifecundo-
rum , id eft , uno minuto primo. Iterum fi
velis fcire
,
quantum cadat ter tanto tempore,
quanto cecidit per 6 b femifecunda ; tunc ite-
rum multiplicabis ultimum in quinta Co-
lumna numerum 1 08 1 per quadratum ter-
narii in tertia Columna contentum , id eft,
perp, &provenient 97290 pedes, fpatium
qucejitum. Porro fi fcire velis
,
quantum ca-
dat quater tanto tempore, quanto cecidit6o,
femifecundis ; multiplicetur quadratum
quaternarii in tertia Columna contentum,
videlicet idin ukimum Tahulce V. nvmie-
rum, videlicetinxoSio, utiprius, &ha-
bebis 172960 ,y^i3//^wpedum qucefitum. Et
fic in infinitum procedendo , fi quadrata or-
dine naturali in tertta lahula contenta,fem-
per in ultimum ^^<i/iS TIj^;^/^ numerum du-
xeris,dabitprodu(5lumfemper numerum pe- pernumerumimparem uniusMinutifemi-
dum, tantofempermajorem, quanto qua- fecundi multiplices , dabit tibifumma pe
ftria : Numerum femifecundorum propofi-
tum dupla , & a duplatounitas ablata dabit
^^/^j^/^^OT.Exempligratia^Sitaflignandus-
merus impar , trigefimo Minuto femifecun-
do correfpondens
;
dupla
30 & habebis 60,
a quibvis fublata i . relinquet 5-9 qui eft impar
numerm quafitiis , 3
o femifecundo correfpon-
dens. Si iterum velis fcire 1 20 femifecundo
quis nnmerus impar refpondeat , a duplato
hoc numero 240 fublata unitate relinquet
239,
numerum \vc\y^zx^m qucefitum. Item ft
3600 Minutis femijecundis
,
quse 30 Minutis
primis aequivalent , numerum imparem cor-
refpondentemdefideres ; dupla 3600 , &ha-
bebis 7200, numerum imparem qucefitum. uni-
tate fubtrafta, id eft 7
1 9
9. Non fecus quem-
libetalium numerum datis Minutis femife-
cundis reperies. Hos impares numeros , {t
dratum, numero id conftituente, majus eft.
Verbi gratia, fifcirevelis, quanto tem-
^oxQ.{^zt'mm fexagies majus conficiat, quam
illud, quod conficit 6ofemifecundis ; tunc
ducesquadratumradicis6o, ideft, 3600 in
ultimum quintis Tahulce numerum 1 08 1 o , &
habebis 1 7316000
,
fpatium pedum ,
quod
iempore 36oofemifecundorum lapis conficit,
quae divifa per
1 5-000 pedes , tot enim unam
Z(rcrfw conficiunt , conftituunt ii5"4t? Leu-
cas -, quas /jpis quifpiam conficiet
,
quarum
114J'
Semidiametro Terrs aequantur. Mi-
nutaitaquedimidiafecunda 3600 per6odi-
vifa, exhibebunt xvohis tempus' horarum i-{^,
quo lapis conficeret fpatium 1 1
s^rf
Leuca-
rurrh
COROLLARIUM.
Ex hifcepatet, quomodo calculareTpofCis
tempus, qno lapis q\xifyia.m ex aslo Lunte . So-
.lis
, Jovis, Saturni , Firmumentocaderet. Qnx
mamento cum ex exemplis hic declaratisfatisfuper-
caderet.
^^^ conftent , & nuUo negotio cakulari
poftint
, iis
,
quibus majus otium eft , com-
putandarelinquo.
. II.
Quomodo inveniendum
Jit fpatium
,
quod uki-
mo Minuto h^i?,quijpiam conficit.
QI fcire velis
,
quantum fp^^tii conficiat ia-
^pis quifpiam ultimo Minuto femijecundo
motus fui
;
pofito lapidem conficere tocam al
valent
; Sic age ^jQusere in Columna Minuto
rum
femifecundorum,numerum 1 2o,& vide
Tempus
talculandi
tnodM quo
lapis ex Fir
des
,
quos in ultimo Minuto femifecundo
conficit lapis.
Dabo aliud exemplum. ' Si velis fcire c^-
fum unius hora; 3600 quadratum 6oduces
in cafum unius i , videlicet 7200 ; &prodi-
h\xx\t z^^^oQoo perticce, ideft, ifj-^^oooo
pedes
,
quiefttum unius horae cafus. Hujus,
ultimo minuto fecundo, cafum fifcire defi-
deres, duc numerum imparem
14399 in
huic correfpondentem unitate minorem,
cafufemifecundi, uniushorae, quem&du-
cesin^, uti diftum eft, &habebiS43i97
pedes, ^^/^//w cafum ukimi Semifecundi.
C O N S E C T A R I U M. I.
Cum violentus motus eamrationem, ta-
i>^wtein;
metfi inverfam , habeat , c[uzm gravium mo- \11,^'^"!,'
/j ex ako deorfum , i\ti Jupra oftendimus;Qem//)^fiff-
CoUiges inde , haberi facile pofTe longitu-
^"^
'J^^^^'^
dinem Jpatiorum in aere
,
quam fcloporum,
fagittarum , aliorumque quorumcunque
miftilium motus conficiunt ; ad hoc enira
cognofcendum , nihil aliud requiritur , nifi
tempus sequale
,
quo , difta , motum fuum
finiunt. v.g. fi id tempore conficiat lapis
quifpiamexakolapfus, fpatium longitudi-
nis 30opeduni: mijJile\&coc[\xodLd.2t.mtempus
infumatpariter i ofecundis , ix\Cexes Jpatium
trajeftum pari pafto efi"e 300 pedum/owgi-
tudinis.
CONSECTARIUM II.
Hinc patet quoque
, quomodo fingulo- Miffiiium
'
titudinem432Copedum,6dminutisaut i2ojrum mijjilium Jpatia exafta ratione definiri^vf^'^
^^^-
femifecundis
,
qu^uti minuto primo aequi- queant , comparando motushoxxxm cum mo-
tkn&ra.
tibus fecundum naturam, five quodidem""-
eft
,
quomodo motum proje^ilium violento
motu
LIB.I. CENTROGR APHICUS.
47
ap, lll.
motii difcufTorum
, ad naturalium motuum i pore
5,6, & fi mota fuerit ex S in T
,
pondus
Pragm,
menfuram, & a.d Geometrkas kges reducerej cadat exBin D, tempore pariter/, 6 Mi-
poflis
;
quarum Operationum, ne in quo- nutorum, & fi mota fuerit Terra exTinV,
quam curiofo Leftori defuiffe videremur, ' ideft,tresarcAs A O portiones defcripferit,
nonnullas liic apponendas cenfuimus.
1 lapis ex Din E mterim fpatium conficiat , &
1
Pragmatia III.
Cognofcere
, qualem\ine.^m. defcriheret globus
plumbeus ex Lunse fuperficie cadens in
Terram
, Juppojuo Terras motu diurno circa
propriumaxem.
Coperni- 01
7'^/-/"^'
,
juxta Copernici fententiam per-
'^perani conceptam , circa axem mota,
24
horarum fpatio curfum fuum conficeret
,
pu-
rant Lyncei , lapidem non per lineam recftam
cafurum in Centrum Terrce , fed per Semicir-
culum , & quod totus aer uniformiter circa
Terram rapiatur. Qus fententia, cum mul-
ras abfurditates involvat , eam hic refutan-
dam dvixi : Primo enim , hic motui fieret vel
a fuperficie iEquatori terreftri correfpon-
dente , vel a fuperficie paralleli , five mino-
ribus circulis congruis , vel denique juxta
Polos terreflres fecundum axem -^priori {a.nc
modo in plano iEquinoftiali defcriberet he-
licem; Jecundo eandem helicem, fedcirca
Conum complicatam , uti pojiea oflende-
mus ; tertio lineam reftam : Ergo femicir-
culum minime defcribere poterit. Secundo,
cum Jupra oftenderimus , motum acceleratio-
nis fieri juxta numerorum imparium pro-
portionem , fieri non potefl , ut hujufmodi
motus exhibeatur , fi Semicirculum defcri-
beret , imb motus fieret, motui acceleratio-
nis prorfus contrarius. Tertio fequeretur,
motum hujufmodi eundem motum exhibere,
quem motus Lunas in fuo circulo , atque
adeo6ograduumfpatio, quod Lunainfuo
circulo exhibet , idem fparium conficeret
fex horis lapis deorfum dilapfus
;
quod con-
tra fuppofitionem noflram efl ; cum lapii a
Lunce fuperficie cadens intermedium fpa-
tium non nifi duabus horis & 29 conficiat,
miJupra demonftravimus.
Primo itaque oftendemus, qualem lineam
defcnbat/j/i/i^ex fuperficie Terrce in Centrum
cadens
,
pofito , fed non concefTo, Terram
moveri circa axem fuum. Ducantur dux li-
nex A C & C O
,
quarmn utraque reprxfen-
tet Semidiametrum Terrs ; hx duce linex
angulum intercipiant 6. grad. 22. min, Si
itaque linea AO ponatur radius 1 00000
partium , erit juxta Tahulas Sinuum necefTa-
rio Subtenfa A O 1 1
1
7 8 ; dividatur enim Ar-
cus A O in
f
partes xquales , cujus unaquce-
que unum gradum cum 16 comprehendat;
linea vero AC dividaturin ^fpartes, hoc
pafto , mprima A B fit Jf , five unamparcem
conflituat ex 25- partibus ; Secunda B D 3.
Teriia
f.
Quarta
7. Quinta 9. ducaturque ex
j
Centro C per fingulas partes , arcus. Hocpo-
fitofiet, utcum Terra wo^^ fueritex AinS,
j
fondus eodem tempore cadat ex Ain B, tem- 1
Terra pertingente ex V in X lapis Ipatium
conficiat exEinF, &veniente Terra exX
in O, lapis ex F in C fpatium conficiat,
xquali temporis intervallo , videlicet
j
, 6.
Lapis itaque ex punifto A, in Centrum Ter^
rcc circa axem fuum motx , lapfus , non li-
neam reilam nifi in Polis cadendo faciet , fed
quolibet akero Terrx pun6to defcriberetli-
neam curvam AB D E F C. Ita acceleratio-
nisproportio juxtaimparium numerorum ra-
tionem fervaretur
,
proportioc^xe. duplicata
temporum
, qu motus Lunje in Arcu A O
menfurat.
Si Yero ponJus e loco a CentroTerrts
^26
Semidiametris Terreftribus remoto labere-
tur , tunc iliudyfAT horarumfpatio perveniret
a.dCentrum, & linea cafus hoc cafu lineam
formaret non remotam a Semicirculo
,
po-
fita tamen proportione duplicatie rationis
;
fi vero proportio foret , ut Sinus verfus ad
Arcus
, tunc perfedum fub data altitudine
Semicirculumdefcriberet. Extra verohanc
diftantiam defcriberethelicem , fi altitudo
326 SemidiametrisTerrxforetmajor.
Quos
omnia ex pnediiUi facile concludi poflunt.
CONSECTARIUM.
Patet itaque ex di^is , demonflrationeni
comra Ga-
Galiltsi dQmotu lapidis Semicirculumdefcri-
iii^'/'-
bent
THmve ftrt'
48
M U N D I S U
Se^.lY. bente
,
pofito Terra motu diurno circa axem
tentiam fuum , minime fubfiftere ; nequeuUaratio-
niotuiipidis
jjg jj^je motum
lerrtz concludi pofle ; uti ii
him"dei*eri-
atbitrantur,
c^\xiTerram\e\iino\it,incirculos
bemii Ter-
nimis audaftet asitant . Neque quicquam
rx motum
^^j.j.
^j adftruendum Terrtz motum , niotus
C3.dentis /apufis excarchefio navis currentis
in eundemlocum, inquem cecidiffet, im-
BTERR ANEI
I
mot^ nave ; cum hunc effeftumfortiatur/^- Pragtn.
l/>ijinomnimotu progreffivo, five quiscur-
'
ru,five curfu agitntuslapidemin altum proji-
j
ciat, five Terra quiefcat five moveatur. Sed
'quoniam hujus experimenti rationes &
j
caufas alil)i fuse demonflravimus
, fuper-
vacaneum effe ratus fum, hic eadem re-
ipetere.
C A P U T IV.
Ve Pcndulorum ufu in rebiu ad Geometriam fpeSlafitihs.
P R A G M A T I A I.
Altitudinesrerummetiriopependulorum.
It , exempli gratia, Chorda
,
cui lampas
alligata per tholuni deducatur in infe-
CONSECTARIUM II.
Si vero nofTe defideres
,
quotnam vihra-
T>ata qua*
tiones unius pedisjf/w ad datam quamvis^^^^"'"'
, _ dine, CW-
aititudinem laciat ; accipe quemcunque (lua-
da. mimns
^ - ,.
1 ,- I
^/'3//<wnumerum, &eiusr<2^/x dabitqusfi-"^'""'"""
riorem temph partem
, &
defideret
^^^ V.G.defideretquifpiam, quot vibra-"^"'"'
quifpiam fcire altitudinem tholi aterra. In
ftruftum prius habeas oportet filum. unius
pediscum/^/^Wi^o : quo comparato , ficope-
rare : Nota qviot vibrationes chorda unius
pedis faciat, interim dum chorda agitata
unam vibrationem facit ; & invenio , v.
g.
minorem unius pedis chordam od.o vihratio-
^ifacere , idefl, ofties currere&recurre-
re , dum chorda major femel currit & recur-
rit. 0(fto itaque vibrationes in fe duces , id
efl, quadrabis, &habebis 6^, altitudinem
tholiadlampadisterminum quafitam : qui-
bus fi junxeris altitudinern a termino chor-
das majoris adfuperficierapavimenti , ha-
bebistotam altitudinem. Cumenim y/>r^
oftenderimus , motumpendulorum eG^ein du-
plicata ratione temporum , necefTarib fe-
quitur , ofto tempora
,
qu2 fikim minus,
ofties fuo curfurecurfuquemenfurat, infe
dudla , afTignare altitudinem.
Altitudines
Vibr.
I
rerum , pe-
dalis fili
fuhfidio re-
ferire.
CONSECTARIUM. I.
Altit. vibr. Aitit. Hincfequitur,ex7"d-
2
3
4
5"
6
7
8
9
10
II
12
13
14
if
i6
17
20
21
I
4
9
16
2f
3<J
49
64
8i
I oo
121
144
169
1 j)(J
22r
289
,324
361
400
441
22
23
24
26
27
28
29
30
31
32
33
34
3r
484
hulahic appofita ,
qua-
^29
rumcunque rerum al-
titudinem nullo nego-
tio menfurari pofle.
^76
d2y
676
729
784
filum tuum ad unam
841 chordce longioris vi-
9
00 hrationem fexies curre-
961
1024
1089
1 1 f 6
J22J-
tiones chorda minor ia.cia.t , interim dum ma-
jor chorda \onga. 3600, unam vibrationem
facit : Extrahe ex ^6ooradicem, &habebis
6 o vihrationes in chorda minori quafitas. Sit
Chorda tants longitudinis
,
quanta efl di-
flantia Centri afuperficiey^rr^, videlicet,
K597J-000 pedum
,
qu Semidiametrum
Terrae referat ; &nofrevelis, o^otvihratio-
nes Chorda i pedis faciat, interim dum
unamChorda SemidiametriTerrs asqualis
conficit : Extrahe a 1 6975-000 radicem qua-
dratam, & habebis ^uajitum : videlicet 41
20
"tdoovibrationes.
P R A G M A T I A 11.
Aliam Tabulam confiruere , ut longitudini-
bus Chordarum exhihitis , cognofcatur,
quantum temporis, idefl, quotMinutisJe-
cundis ^fingulachotdamm datarumyihxa.-
tiones durent.
'~Y',Ahula hsc ita conflruitur ; Ponantur in
primaQo\^xvnna., ordine, Minutafecun-
da, quoufque volueris , v. g. 60, quibus in
fecunda Columna fuccenturiabuntur Qua-
drata iemporum refpondentium; qu3E quidem
nullo negotio habentur, cum Secunda ordine
folius pedalisTf/zTubfi- jin fe dufta illaexhibeant; adeoque /iriwiC
dio. Sienimrepereris (^0/^ numeri nihil aliud monflrent,
quam radices Quaelratorumin{ec\xnda.Colu-
7^ defcriptorum. Tertia Columna conti-
net longitudines chordarumin pedihus
,
qua-
re & recurrere , dabit
''
rum vihrationes oflenduntur durare tanto
tibiin fecunda Columnd\ tempore, quote regionein^ri/waColumna
numerus e regione:6 illis Minutafecunda correfpondent. Con-
inprima Columna , al-
\
flruitur autem hujus Columna Tabula eo,
tituflinem
qucefitam , vi-
j
quod fequitur artificio : Supponimus autem
36 1296 delicet
36 pedum. Si {/'/'iwi^filum/Ti^wpedumcum dimidio. /k^w
37
1369 decies recurrerit
, ha- |vibrationem conficere tenx^ore unius Mi-
1444
bebis altitudinem 100 1 nutifecundi ; vuide liic numerus tanquam
1^2 1 pedum : Si w^ey/d'!, 1 fundamentimi totius Tahulez merito pri-
i6oo 400; {\ trigeftes
, 900;
25-00 fi denique quadragefies
3600 cucurrerit & recurre-
rit, habebis altitudinem 1600 pedum,tametfi
vix Chordam repereris tantaj longitudinis.
mum in tertia Columna locum obtinet ; ex
hujus enim multiplicatorum infecunda Co-
lumna numerorum , & multiplicatorum in
prima ColUmna numerorum (eo modo
,
quo
docebimus) aggregato , fummce in tertia Co-
lumna
LIB.I. CENTROGRAPHICUS.
r<sr/.lV.
lumnaexhibebuntur, uti in exemplo vide-
bis. Primo
3^
intertia Columna, primus
numerus , duftus in fecundse Columns nu-
merum fecundum, id eft, in
4,
dati2.
49
efl, videlicetin(?refultans; &habebis iztJ
Propejit:
longitudinem Chordse gucefitam.
PROPOSITIO V.
quibus fi adjunxeris 2 , fecundum in prima
Lon^itudinem Chords reperire , cujus unus
Columna numerum
,
prodibunt 1
4^ lecun-
1
'
^iadromus duret feptem Secundis.
dus in tertia Columna numerus , id eft,
_^ ^ ^ r^ i , .1
longitudo Chord^ , cujus fingulx vihratio.
JW^
3t"i 7
Secimdorum quadratum
,
id
nes\n diadromi Axn2.nt duobus fecundis. I
tI^^
'
^4P, &huicproduao jungepro-
Hispofitisformanturhje/';-././/i..., qua-^^"^"? ^4.
exmedietate numeri feptena-
rumunaquxquerf'^..^./-.wniabet :/>/-/-;'"'/?
^^'
3Tin totumhujus ideft, inj;
ma operatio fit per multiplicationem 3. ini^
l^^^ebis 171.
longitudtnem Chord^ ^^-
II Columnae quadrata fimpliciter fme nu-
P^'^-
meris fraftis; altera fit perj multiplicatio-
nemfraftorum , uti fequitur.
Propositio I.
Longitudinem Chordas iz;fwi/'(? , cujus
fin-
guli diadromi tribus Secundis durent.
QIc age : duc 3| in
9 , id eft
,
primum in
^tertia Columna numerum;3J, in tertium
fecundce Columna , videlicet in
9
, & habe-
bis 29 \
;
his adde aggregatum i & 3,videlicet
4,
five, quod idem eft,produfi:um ex multi-
plicatione medietatis numeri ternarii ii,
in totum , cujus medium eft : & habebis
7,ilChordx longitudinem quajttam , uti Tahula
docet.
Propositio II.
Longitudinem Chordas reperire , cujus
fin-
guli diadromi quatuor Secundis durent.
TP^Ucnumerum
3I
in i ^ quadratum in 1 1.
^^^Col. quarmm, & habebis 48 ; iterum
multiplica medietatem numeri quaternafii,
id eft, 2, in totum, cujusmediumeft, vi-
delicet in
4
, &produdum 8 junge
4
8 paulo
ante invento numero ; dcliabebis
s<i , longi-
tudinem Chord^ quafitam.
Propositio III.
Longitudinem Chords reperire , cujus unus
diadromus duret quinque Secundis.
T^Ucrurfus 31
in j- Secundorum quadra-
-^-^tum^ideft^in^f^&habebisyf ; dein-
de duc medietatem numeri quinarii 2^ in
totum , cujus medium eft , id eft , in
f
, &
produftum junge
7
5- paulo ante invento nu-
mero ;
&habebis ^7'-; longitudinemChovdx
qutefitam , uti Tahula docet.
Propositio IV.
Longitvidinem Chordas invenire , cujus unus
diadromus duret fex Secundis.
Propositio VL
Longitudinem ChordcB reperire , cujus unus
diadromus ofto Secundis duret.
Uc 3jin 8 Secundorum quadratum , vi-
delicet in 64 &habebis 192; &deinde
ducmedietatemodonarii iterum in8 ,ejus
tomm , &fummam
3
2 junge 192; aggrega-
tumenim 2 24dabit quafitum.
P R O P O S I T I o VIL
Longitudinem Chord^ reperire
, cujusfin^
^/idiadromi 9 Se.cx\.nd.is durent.
r^Uc
3y
in 9 Secundorum quadratum 8 1
,
*-^&habebis
243
, cui fi junxeris 4d pro-
duftum ex multiplicatione medietatis no-
venarii
45
in totum fui , id eft, in 9,fum-
mamque habebisi^^ pedum, longitudinem
Chordas guafitam.
Propositio VIIL
Longitudinem Chordae reperire
, cujus
fin^
guli diadromi decemSecundis durent.
Uc 3jin 10 Secundorum quadratum
100 , & habebis 300 ,
qui produdtum
exmedietate denarii in 10 totum, id eft,
fo,
junftumdat 3^0,
/ongitudinemChordx^ua-
fitam.
Hoc pafto 1 1 Secundorum quadratum
121 duduni in
3^,
&huic junftumprodu-
ftum ex medietate undenarii in 1 1 totum,
videlicet(Jo, dant^^^j longitudinem Chor-
das qucefitam.
Haud fecus in omnibus ordine Secundo-
rum quadratis^ex. 3~multiplicandis, Sijun-
gendo ei produlo ex medietate numeri in
ipfumnumerum, quem fecunda minuta re-
ferunt
,
procedes, donec totam Talulam
conieceris
;
quam hoc pafto in infinitum
produces.
Nota Leftor
,
primam operationem fieri,
multiplicatione 37
in Quadrata fecundo--
rum
,
qu2 in Jecunda Columna continentur^
fimpliciter fine numeris fractis
;
fiquidem
1~^Ucrurfus ^UnfexSecundorumquadra-JfraAorum computus in Jecunda operatione
tum, ideft, in
35, & produfto loSijperagitur : de quibus te primum monen-
junge produftum 1 8 ex medietate numeri
fenarii , videlicet
3
intotum, cujus medium
TOM.L
dum duximus , nenosin calculo minus fin-
cereproceffiffe cogitare poffes.
G SE-
50
MUNDI SUBTERRANEl
seaiy.
Secluitur
Tabula.
Radices.
Quadrata. Longit.Chord.in Ped.
I
I 3t

4
14
3 9
3IJ
4
16
S6
5
^5" 87^
6
36
126
7 49
I7II
8
64
'224
9
81 2831
lO 100 3yo
11 121
483A
12 144
504
33
169 55-1;
14
196
686
15^ 22^ 787^-
i6 256 896
17 289
lOII^
i8
3H
1099
39 361 12637
ao 400 1400
^i
441 iH3t
22
484 1694
=^3 fZ9
iSjij
24 576
2016
^J
62^ 21875
z6
676 2366
27 729 ^jyU
28
784 2744
29 841 ^943^
30 900 3150
40
1600
5600
yo 2JOO 8750
60 3600 12600
70 4900 4715-0
80 6400 22400
90
8100
283J0
lOo lOOOO
35000
500 2
f0000
875-000
1000 I 000000
3fooooo
yooo 25000000 875-00000
lOOOO 100000000
3J0000000
I00000 lOOOOOOOOOo 35-000000000
loooooo. I 000000000000. I 500000000000.
Ideft
,
fi 1 0000000 /^ciyfeuSemidiame-
tris Terrs 18299 longa foret Chorda
, illa
per II diesfaceret? diadromum
, dum
unius pedis Chorda faceret 1 000000.
USUS TABULiE.
Tahula hsc non poteft fervire ultra
50
Minuta
;
cum QnimChorda huic correfpon-
dens fit
3
1 j-c pedum
, fieri vix poteft , ut
talisin fublunari Mundo altitudo afligna-
ri poifit , ex qua Cborda dependere queat.
Hinc ad 20 numerum , cui refpondet al-
titudo 1 400 pedum , ufus &(^e poflet , cu-
jufmodi mons Picui in Canariis Injulis
, fi
perfoflus efl^et , afl^gnari pofl^et ; fed cum &
nocdifficile fit; hinc Tahul(je hujus /jad
1 r Minuta lecundu fohimmodo ufui efl^e
po-
teft.
Exempli gratia, Si nofle cupias, quan-
ta efl~e debeat Chorda quaspiam
,
quse mum
diadromum conficiat , dum interim Chordapragrn.
l\pedum ij-efficit diadromos
;
quaeres nu-
merum 15- in prima Columna & in tertia
Columna correfpondens dabit quafitum,
Chord-am videlicet 787! pedum ahitudinem.
Hoc pafto I o dabunt Chordam
3
j-o pedum
;
& fic de cjeteris.
Numeri verb, qui ultra 30 Minuta in
T^d^aAjufque ad 1 000000 continentur, mon-
ftrant tantum
,
quanta Chorda quaspiam
efle debeat
,
quas unum diadromum efficiat,
duminterim tripedaUs Chorda efficit 30. 40.
fo.6o. 70. 80. 90. 100. 1000. loooooo. Qux-
ritur itaque quanta G^or^^ efl!e debeat
,
qux
unum diadromum conficiat , dum interim
Chorda tripedaljs {acit icooooo. Dico, hanc
Chordam efl"e debere lyoooooc 00000 pedi-
bus longam
,
qui in leucas refoluti dant
I oQooooo leucas
;
hae in Semidiametros Ter-
reftres, quarum una 1145* leucas continet,
refohitcE dant 18299 SemidiametrosTerre-
ftres ; atque adeo fpatio 1 1 dierum confi-
ceret unum diadromum. Et uti Chorda mul-
tis parafangis fuperat Firmumenti akitudi-
nem , ita vihratio quoque , feu motus Chor-
dce II dierum fpatiopera^tusnonplusfen-
fibilis foret
,
quam incrementum herha-
rum. Accedit
,
quod pondus
,
quod Chor-
dam tendere deberet
, mukis vicibus to-
tam Terreni corporis molem excedere de-
beret, ad eam protendendam. Chorda ve^
rb 1 2 pedum diametrum habere deberet , ut
pondus fuftineret , alioquin proprio pon-
dere difrumpenda : quae omnia ratiocinio
Mathematico deduci poflunt. Accedit Chor-
^dwponderequocunqueprsegravatam , dia-
dromis fuis non femicircukim , fed femi-
e//ipfin defcrihete, pondere videlicet Ci^iyr-
daannexo, fuagravitate Chordam ukrafe-
micirculum extendente ; unde ponduspau-
latim plus & plus pro C6or<5teinclinatione
gravitans, neceflario aliquam Sphsroidem
feu ellipticam defcriberet
;
quod tamen
non fieret , fi pondus catene ferreae an-
nexum efl~et.
Pragmatia III. Aftronomica.
Chronometrum
,
quedminutiJfmash.ot2itum
partes ajfignet , conjtruere. >
"^J
Emo ^Jlronomorum nefcit
,
quanti
-'-^
exa(R:a horarum
, earumque minutif-
fima divifio in praxi Aftronomica momen-
ti fit ; ut proinde nulla alia in re magis la-
hot2Lyet\ntCxleJlium rerum menjores, quam
ut Horologium quoddam
,
quod minutijfi-
mas horarum partes exhiberet , invenirent
;
quod quidem confequi non potuerunt ; hoc
autemfolaunius/// tripedalis ope abunde
fieripofle,hoclocodemonftrabimus. Acci-
^eflum trium pedum cumdimidio
,
pon-
dere fuo probe inftrudum
; hoc enim juxta
Merfemi obfervationem curfu recurfuque Merfennus.
fuo
LIB. I. CENTROGRAPHICUS.
Cap. I V. fuo^rsecise tempus umus Minutifecmdi ex-
plebit, id eft, ^'3
minutipdnii , feu ysssunius
hoxTt. Excellentiffimus vero Medicus &
joa.MarcusMathematicus Jo.mnes Marcus Marci in
Marci.
ufum rei Aflronomica perpendiculum aHlt-
mit quinque digitorum Sc paulo plus ; hujus
enim unam vibrationem exaftiori puljui arte-
rice refpondere comperit
; adeo ut , cum
unius horae fpatio arteria pulfus edat
48^0,
totidem &perpendiculum vibrationes con-
ficere cenfendum fit. Qiioniam verb hic
motus velociffimus ob circuli exiguitatem
minus efl diviturnus , fufficit , illud
,
quoad-
ufque momsperpeM/r/icu/im\i Minuto fecun-
do fit sequalis
,
producere
;
quod quidem
perpendiculum ita produftum , erit squale
perpendiculo a Merfenno coriftituto
3^
pe-
dum , uni fecundo menfurando aptum.
Sed &hujufmodi perpendiculum
,
propria
obfervatione & experientia , hac induflria
conflitues. Accipe <:^od{\\:i&Lperpendiculum
aliquantukmi produftius , eoque agitato,
vide
,
quot curjus atque recurfus, fpatio unius
quadrantis hora faciat ; repererifque 300"
id currere &recurrere. CoUiges itaque inde
^
fpatio mius horce id currere & recurrere
1200": QriodnofTedefiderabas. Quomodo
ver6hujufmodi7f/?, motus Stellarum men-
furandi fmt , fuse traftatum vide in Alma-
fo.Bapt.
gifio Novo diO&^Svca\ Patris Joannis Baptijia:
Riccioiuj.
Riccioliy ubi qusecunque circahoc negotium
defiderari pofTunt, reperies.
Sedomnibushucufqueab ingeniofis Ar-
tificibus inventis horometriis palmam prse-
ripit novum horologii genus non ita pridem
inventum
,
quodfolius fimplicispenduli vi-
bratione
, non horas tantum , fed & qua-
drantes, Minutaprima, &quodamplius Mi-
fiuta fecunda exacte demonflrat. Et uti id
pulchrumfanerariflimufnque inventum efl,
itadici vixpoteft, in quantam admiratio-
nem omnes fpedatores , dum pendulum vel-
uti perpetuo quodam motu agitatum vi-
dent, rapiat. accedit quod in exafta tempo-
rum menfura fiderumque motibus exafte
obfervandis nihil commodius , fecurius, ex-
cellentiufque ab AJlronomis defiderari poffic.
Verum cum hujus fabricam, ufufque ample
in nojlro Jtinerario Hetrufco defcripferimus,
eo Lei^torem remittimus.
Pragmatia IV. Geographica.
Num Longitudines locorum reperiri
poffint
ope fili Cbronometri.
On defuerunt ex-Modernis
,
qui hujus
opejf/i , longitudines locorum invefligari
pofTe , fibi perfuaferunt ; & hoc pafto nego
tium inftitui pofTe putant. In ipfo momen
todifceflusexportuobfervetur per Aftrola-
bium hora diei prxcise ; deinde eodem mo
mento
,
quo Navis reftainOrientem, vel
Occidentem difcedit
, njihrationes Inflru
menti numerands : pofito , illud 1 200 curfo
51
recurfus tempore unius horas conficere. Si Pragm.
itaquerecfto tramite, & jequaliventiimpe-
tu, Navi promota , inveneriscurfo-recurfus
in Inflruniento faftos efl~e 2400 , colliges
Navim duas horas abeffe a portu ; fl 3600,
tres
; fi 48 00
,
quatuor horas abeffe a portu
:
& flc deinceps.
Verum qui praxin hancpenitius difcufle-
rint, facile videbunt , confiflere minime
pofle, quodtamkibrico,&inconftanti fun-
damento nititur. Prsfupponitvir enimhoc
loco motus Navis femper uniformis 8c aequalis
volatus, quem vixad unamhoram obtine-
re fe pofle , ob ventorum inconflantiam &
varietatem , fanfte mihi affirmant Nautse.
Akerum efl
,
quod ifliufmodi artificium,
nullum fuccefkim habere videatur , nifi
tunc
,
quando navis Rhombum Notozephy-
rium tenet , idefl , reda in Ortum vel Oc-
cafum tendit. Accedit, 'vihrationum nume-
randarum difficukas , cum vix fieri poffit, ut
tot ac tantae vihrationes , nifi fuccenturiatis
fibi operatoribus , ad duas aut tres horas fine
errore aut perturbatione peragi queant,
oculis ad tantas minutias paulatim
, cum
fummo tiedio caligantibus. Cumitaquene-
gotium hoc in praxi fumme taediofum, &in-
numeris erroribus ob clamores &tumukus
nautarum obnoxium fit
,
prseter
fufra infi-
nuatas difficukates
; idinnegotio Geogra-
^/;ico adhibendum minime cenfeo. Verum
de his exaftius in noftro Concilio Geographico
differtum fuerat
, quod fl furto non fubdu-
(5lum fuifTet , forfan non inoigna huic nego-
tio rite peragendo Ledor in eo reperiret.
PragmatiaV. Medica.
Differentias pulfuum arteriae reperire ope Gii
Chronometri.
plat primb Injtrumentum , eo
,
qui fequi-
^
tur , modo , & induftria. Fiat tigillum
A B ; cujusfviperioremfuperficiem in quot-
cunque partes aequales divides
, v. gr. in
centum aut yo ; tifillumci^Q. hoc , divifumfu-
pra fulcimentum C D ita affiges , ut loco di-
moveri non queat
;
pes quoque fulcimenti
pkmibo coagmentatus ftabilitatem Inftru-
mento, ne vel minimum vacillare poffit,
inducat. Hoc prxftito, accipe Chordam ejus
tenuitatis , cujufmodi in chely minori , mi-
ninia effe folet ; hanc per foramina A& 15
in extremitatibus tigilli fada ita transfiges,
ut affixis in utroque extremo Chord$E&
F ponderibus , Chorda pro libitu prolonga-
ri aut abbreviari poffit : & habebis Injtru-
mentum^zvzmm: cujusufushic eft, quife-
quitur. Exploraturus itaque puljuum arte-
ria differentias ,
qusreprimam vihrationem,
quse uni pulfui arteria pro eo tempore re-
fpondeat
;
quod aflequeris , akerutram
Chords extremitatem prolongando vel ab-
breviando. Si enim pulfus ^elocior fuerit,
Chordaabbrevianda erit, fitardior, pro-
G 2 longan-
52
MUNDISUBTERRANEI
^f<?.IV.lpngajida,
& hoc
pafto procedes
,
donec' A. P.p E N D l x. /ppend.
vihrationem Chorda
invenias pulfui arterice
Dg Chordarum harmonico motu.
Cum Chordarum in Inftrumentis Mujicis
motus , ea prorfus ratione fe habeat
,
qui
pendulorum motus ; hinc nonnuUa in Mujur-
gia fuse traftata repetemus , ne quicquam
ad Centrojophiam necefTarium omifif[e vi-
deamur.
Notum eftquotidiani experientia, Chor-
das
,
quibus Injirumenta Mujica inftrui fo-
lent incitatas, non fecus zc pendula wlxxz
citraque currere ac recurrere , donec in me-
dii2idired.ionislineac^\Q.(oxn.t^e[uti in Centro
fuo, quodappetunt : eademprorfus ratio-
ne ac lapis in Centrum Terrce conjedlus , non
ftatim ac Centrmfi attigit, quiefceret, fed
ultra citraque /vibratus in tantum violenti
modns^guakm, qu^fit, v.g. AF velBE;
motus reciprocationes proportionali dimi-
hxc^mment penduli longitudo; cujusuna
nutione ^decremento continuaret
,
donec
'vihratiox<\u2ii\xt umpuljui, quam diligen-
tandem inCentro conquiefceret
:
paripado
ter notabis hac induftria : In fuperiori
ChordcB parte quae A B comprehenditur,
infere Qhotilxgemmamie.VinodumiX.2i ftrifte,
ut non nifi segre promoveri queat , & hanc
gemmam promove fupra primum divifi ti-
gilli AB gradum quadragefimum in R , ei
cautela , ne A B Chorda in prima fui longi-
tudine dimoveatur. Si itaque altero diQpu/-
fus differentiam fcire defideres , tunc pro-
longando vel abbreviando Chords alteru-
trum extremum in tantum promovebis,
donec eam penduli longitudinem fortiaris,
qui una vihratio uni pulfui arteria refpon-
deat
;
quo praeftito vide
,
quem gradumgem-
ma intigillo abfcindat ; haec enim erit diffe-
rentia puljuum inter hodiernum & hefter-
num diem quafjta.
\
Exempli gratia : Sit Chorda B E longitu-
\
do, c:^xvihratione{vA.unum arteria puijum,
hominis in fanitate optima conftituti , adx-
quet , & gemma quadragefimum gradum in
Rfignet
;
pofterover6diedenuotentas/'/-
fum , & invenis eum velociorem ;
unde
Chorda B E abbreviandaeftintantum , do-
nec unam abbreviatas Chordas v/hrationem,
uni prxcise puljui refpondere reperias
;
quo
fafto vide
,
quem in linea tigilli A B gradum
gemma fecet. Ponamus autem ex abbrevi a-
ta Chordagemmamunaex R inG promo-
tamfeuretroaclam : ubi cvmi jogradusab-
fcindat, concludes difFerentiam /'?<//z<j prio-
ris&pofteriorisdieiefle lo, ideft, logra-
dibus velociorem. Si verb puljm pofterio-
ris diei fuerit tardior , tunc Chorda B Epro-
longanda eft , donec aequalitatem vihratio-
nis Chordae cum pulfu inveneris : & notan-
dum infuper, quem inlinea tigilli gradum
gemma abfcindat, &invenies, v.
g.
eam in
yo gradu fubfiftere : inferes igitur , d/ffe-
rentiam puljus efTe iterum i o , id eft
,
puijum
prioris diei a pofterioris diei puiju tardio-
rem effe i o gradibus. Haud fecu8 in aliis
procedes.
A B Chorda extenfa violenter traftaque in E,
recurret in F , & hinc in G , & hinc recurret
in H, & exH in I, & hinc tandem in K
veluti Centro quiefcet. Idem igitur faciet
quod penduium fublatum in E recurreret in
F , & hinc in G , & hinc in H, & hinc in I,
&tandem in Kquietis Centrum. Ex hifce fe-
quitur
\
diadromum(r/^o/'/:/<maximum eo-
demtemporetotumconficere fpatium, quo
minimus , aut intermedii ; arcufc^o. tam E F
maximum, quaml Kminimum, cseterofque
inxe.tme.diios aquidiuturnos fore.
Cum enim violentia & impetus
,
quo ex-
tra iineam ^/t^m AB trahitur Chorda ABin
Etantomajorfit, quantofpatium diadromi
E F eftlongius ; hinc illa quoque tanto ve-
iocius fpatium F G percurret, quanto diadro-
wi primi intercapedo majoreft. Undene-
cefiario reliquos ordine diadromos aquidiu-
//w efTe patet ; cum, quantum ipfisdece-
dit exlongitudine, magnitudine, &impetu
diadromorum, tantum accedat adbrevita-
tem fpatii
,
quod iis conficiendum eft; atque
adeo d/adromorum iongitudo ad tempus fit in
proportioncinverfa. Ex. grat. fit Chorda AB,
quae
D/.IV
LIB.I. CENTROGR APHIC US-
53
100 diadromos , faciatque adinvicem^///o?/wfonenr. Certumeftexfej^yf^.
E dupla
viiratio-
num pro-
poriiime,
necejjkrio
Dispafon
five OcJa-
vamferci-
p.
quae conficiat
unum pedem primo diadromo E F ; &cen
tefmiampartempedisultimo, ideft, cente-
fimo diadromo 1 K. Dico primum diadro-
mum E F centies velociorem efle centcftmo
;
cum hic centits lentior fit, &. minus violentus
quamprimus,utpote proximus quieti. Pa-
tet itaque rationem numeri vibrationum
chordarum efle inverfam ad earundem longi-
tudinem. Utrumverbinpunftis diadromos
terminantibus Chorda quiefcere dici poflit,
fuse difceptavimus in Mufur^ia nojlra
, fol.
428. Utrum quoque qualicunque tandem
induftria in notiriam numeri diadromorum
pervenire poflimus,fuse ihidem traditum eft.
CONSECTARIUM HARMONICUM.
Ex diftis patet , univerfx Muficee ratio-
nera hifce noftris principiis inniti. Cum
enim/ojquilibet componatur ex totacu-
minis & gravitatis gradibus
,
quot diadro-
morum reflexorum punfta funt
,
quibus to-
tiesauris tympanum, dato aliquo tempore,
a commoto aere percutitur , kiculenter pa-
tet tam Jonos ,
quam conjofuintias
diffonan-
tiafve omnes nihil aliud efle prster varios
motuum aeris ad aures appellentium nume-
ros , nervorum fpiritvmmque acufticorum
opeadanimumufquedelatos. V.gr. Si au-
ris tympanvmi duodecies aliquo dato tempo-
re feriatur
;
fonus tunc auditus ex 1 2 acumi-
nis gradibus componetur ; animaque per
)50tentiam fuam auditivam multb fe aliter
lifce 1 2 gradibus affici
,
quam quolibet al-
tero percuffionum numero fentiet.
Rem exemplo declaremus : Sint dux
Chorda; A B- , C D
,
quarvim A B duodecies,
& CDJexies aerem vibratione fua percufle-
rit , illxque eodem tempore eademque du-
ratione aurem ferierint, anima neceflari6|demonftratadefiderat, iszdea.tlih.6. noflriS
fentiet conjonantiam
,
quam 0iavam\oc2int, Mujurgite
,
partem i . qus Chordofophia dici-
fub dupla vibrationum proportione confide-
j
tur. Ubi Leftor curiofus nihil ex iis rebus
rdtam. Qiioniam enim , ut fe Chorda A B I quas arcanum , & paraAoxum quid fapiunt,
ad Chordam C D , & (i vihrationes aeris , ad

12, ita fefe habent adinvicem motus aeris
tympanoauriculariinnati. Hi autem duo
praecedentibus
,
quod ficuti fefe habet Chor-
da ad Chordam , ^pondus adpondus inten-
fivum Chordse , ita ic(Q habeant vihrationes
adfeinviceni; quoniamitaque Chordceiwnt
cequales
, e xquali tempore aquales vihra-
tiones perficient. Toties igitur curret&re-
curret A B
,
quoties C D. Ergo unijonum
A| iB
C| \D
G I
percipi necefl~e eft" , cum neutra alteram
velocitate fuperet. At fi alterutram bi-
fariam fecueris ,
verbi gratia C D in G,
&GD ad AB incitaveris , tunc cum AB
ad G D , vel C G , fit dupla , Diapafon five
OElavam nafci necefle eft; Cum G Dvel C G
duplo velocius moveatur, quam AB. Ite-
rum fi C DChordam in
4 sequas partes divife-
ris, &:unam5'ar/^wpartem CD incitave-
ris una cum AB , tunc nafcetur confonan-
tia Difdiapajon
,
quam Decimam quintam
vocant. Cum enim hxc confiftat in propor-
tio?ie quadrupla, &pars I D ad A B fub eadem
proportione fe habeat , vit i ad 4. fequitvir
neceflario I D chordam quadruplo velocius
moveri
,
qviam A B. ita ut dum A B unam
conficit vihrationem , I D interim
4
vibra-
tiones fecifle cenfeatur. Cum iterum acu-
men foni adfonum fe habeat, mi Chorda vi-
brata ad Chordam vibratam : fonabit confe-
quenter I D quadruplo acutius
,
quam chorda
A B, utpote quadruplo tenfior, quam chorda
AB , vmde Difdiapafon five Decimamquin-
tam confonantiam nafci necefl!e eft. Vides
igitvir quomodo ex unico hoc exemplo,
ommximConfonantiarumgenefes erui poffint,
Verum quiqunque haec omnia enucleatius
Zx propor-
tione qua'
drupla Dis-
diapafon
iiafci.
motusd fint in dupla proportione, ergo &in
dvipla proportione motus aeris in tympano
erit: Id eft, dum Chorda C T} fexies cmtex.
& recurret , Chorda K B duodecies cvirret &
recurret : Diapafon itaquefive Oftavam per-
clpi necefl!e eft : ciimChorda AB dupio ce-
lerius moveatur
,
quam Chorda C D , ex/-
pra pofitis principiis.
CONSECTARIUM II.
Hincpatetomnivmi conjonantiarum , dif-
fonantiarumque genefis. Qviemadmodum
enim ex unitate omnes emanant numeri , ita
ex unijono omnes numeri harmonici , five
confonantis diffonantixque. Exemphim
demus
; Tendantur dua hord(e sequalis
craffitiei & lohgitudinis eodem pondere,
vel verticillo ita intendantur , ut utrseque
omifliim efle reperiet.
CONSECTARIUM III.
Ex diftis hvicvifepe patet, nihil efl~e in hoc Nam&
Univerjo adeb immobile
,
quod non aliquem, ^^^""^^'^^
,
etfi nobis infenfibilem
,
wo/^w producat.num^vi-
Adeb , ut fi Deus potentiam auditivam ho-
brationes
r
^
. r j- nmul exi-
minis coniortaret, pro innnita Corporump^grenon
motuactis percuflorum varietate, Si condi-
1^,''">>"^-
tione qualitateque
,
perpetuam quoque har-^'^'
moniam efl!et perceptura. Videtur autem
Naturahoc ipfum hominiinvidifl^e,- fiqvii-
dem frequenti experimento comperi
,
quod'
fimul ac Chordce, tenjis cujufpiam diadromi
ic^e oculis fenfibili manifeftatione fiftunt,
ideft, fvibnumerationem cadunt; eodem
fimul tempore omnem ceflare Jonum , ita
ut
,
quod oculus cernit , auris judicare non
poffit
;
fiverbpaulb fortim
tendamus Chor-
dam, fonumquidem aliquem percipi, fed
fub tantis ac tam celeribus velocibufque
G
3
tremen-
^4
MUNDI
SUBTERR.
.S^S.IV.trementis
ChorJee
vibrationibus
,
ut quod
auris judicat, id oculus difcernere nequa-
quampoffit.
Adeo quippe Natura fui juris
pertinaxell,
vit Jonum &iChordie vibrationes
fimul
exiflere
nullarationepermitterevel-
le videatur.
Unde ridendi videntur illi
,
qui in Chor-
darum
vibrationihus ad numerum revo-
candis , inutili labore fe conficiunt. Etfi
enim auris judicet Chordam amplius non re-
fonare, quam & oculus omni motupriva-
LIB.I. CENTROGR.
tam putat ; certum tamen eft , motum fem-
per adhuc remanerealiquem
, uti &: fonum,
etfi ita tenuem & fubtilem ut nuUa ratio-
nefubfenfumnoftrumcadere poffit; adeo-
que nullum nobis relinquatur medium co-
gnofcendi ultimum terminum motm , mul-
tb minus diadromum
,
quem in ultimo con-
ficit, qui adeb minutus eft, ut fi Chorda
quaepiam diadromos lyS^ ponatur confice-
re , ultimus diadromus merito continere de-
monftretur
lOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO 0000000000000oooooooo
partem unim linea.
Quod certe omnem intelleftus conce-' diSubterranei /?^r<> prsemittenda duximus.
Jjtum
excedere videtur. Sed de hifce vide Jam adeaquae Centrum circumftant Corpo-
Mufurgiamnofiram citatoloco. jra defcribenda
, mentem calamumque ap-
Atque hsc funt, quae de Centri K<z/r^, plicemus.
iproprietate , &qualitate, in hocprimo Mun-
!
"
MUN.
i
Cap. I.
M U N D U S
SUBTERRANEUS.
LIBER SECUNDUS
T E C H N I C U S.
G E O C O S M U S,
/i;^ de admirando Globi Terreni opificio.
C A P U T I.
2)^ Vine & Scopo Geocofmi.
^
Lohiu Terrenus
,
quem Ceo-lintelleftualifquenaturasconfinia, efTentiae
s cofmum five Mundum Terre- \ fuse ratione attingit : ita ex parte materise
"^
ftrem appellamus
,
uti eft jfenfibuscorporeispraclitusfuit, eofine, ut
univerfje Creaturas finis &
|
corporet Mundi theatrum perluflraret ; ex
Centrum : ita ea quoque a : parte vero forms , intelleftu omnis corpo-
Divina Sapientia rerum O- reasnaturasterminostranfgreffus
, Divinum
pifice , arte &induflria dif-
j
Opificem cognofceret , laudaret , eumque
pofitus efl ; ut quicquidin Univerfo virium,
j
amando aeternum pofTideret. Mundus
ita-
quicquid in particularibus flellarum globis que cum omnibus globorum fyflematis pri
Terrenus
Globus Au-
citadccelc-
ftift.
Trofter
Chriftum
proprietatum abditarum latet , id totumin
hunc veluti in epitomen quandam conge-
flum videatur. Neque id mirum cuiquam
videri debet ; in hoc enim hominem veluti
Mundi dominum pofuit , ut ex eo , tanquam
x fpecula quadam, Divinorum operum
magnitudinem,pulchritudinem , inexhau-
ftamque cum infinita quadam varietate
junftam copiam confideraret, confideran-
do admiraretur , admirando tanti operis
Archite^lum follicito mentis fcrutinio quas-
reret, quaerendo inveniret , inventum aecer-
numpoffideret.
Et quoniam homo verfutia & diabolicae
ctSmus
calliditatis aftu
,
per Protoplaftorum pecca-
faSuieft. tum a Deo exciderat , infcrutabili Divini
confilii altitudine , Unigenitus Dei Filius,
Verhum Patris, ut perditum homineminpri-
ftinum dignitatis ftatum reponeret ; huma-
na carne indutum , contraftis cumhuma-
na natura fponfalitiis , inhoc terreno Mun-
do comparere dignatus eft , hic humanam
operari falutem. Et Verhum caro jatium
eft,
^hahitavit in nohis.
Quae fane prsrogativae altitudo & fubli-
mitas tanta fuit , ut merito omnium Divi-
norum operum excellentiam infinitis , ut
dicifolet,parafangisfuperet ; &proinde vel
ex hoc capite Mundum hunc Terrenum to-
tius Univerfi finem & Centrum dixerimus.
Certum eft enim , univerfam Mundi ma-
chinam ad aliquem Jinem conditam effe a
Deo Opt. Max. At quifnam ille.^ Saneis
primo minime propter fe tantum , neque
proptqr Angelos , neque propter Dei Con-
ditoris indigentiam
, cum corporeo Mundo
opus illis non efi^et , conditus cenferi debet
;
ergo propter aliud
; ergo caufa creaturae,
Hominis,mc^2im, gratia. Qui uti corporeiE
wi(?propter Deum
, fecundo propter hominem,
homo vero propter Chriftum savSga-Trov &Ver-
hum incarnatum
,
qui eft univerfae Creaturse
ultimus finis &terminus, conditus fuit; Cur ?
uthominem, quemad imaginisfuaefimili-
tudinemformaverat, jam perprimaevipec-
cati corruptionem perditum
, ad ultimum,
a quo exciderat , reduceret finem
,
qui eft
beatificsE vifionis , fummique boni fempi-
terna fruitio. Terra itaque
,
praecipuum &
primigenium Mundi corpus, propter homi-
nem & Hominem Chriftum , Verhum Patris,
cujus incola fieri dignatus eft , &in ea Mun-
^/falutemoperari,produftafuit. Ergouni- FinTs*^
\et{^Mundimiichina.inlmncjfnem zhxtex-l"^'"
Geo
no praevifa & prsordinata fuit , non ut fui
TonditLh
tantum gratia condita exifteret , fed ut Tel-
i^eo.
luri, veluti totius MJiprincipi
^fini, &
ipfa cum univerfis Coelorum exercitibus fa-
mularetur
, & ad humani generis falutem,
finequibusconfervari non poterat, coope-
raretur.
Hinc Terrenus Glohus
,
prx omnibus Mun-
di corporibus hac fola praerogativa ditatus
fuit , ut quicquid in univerfa Mundi machi-
na lateret virium &proprietatum admiran-
darum , in unicam Terram veluti epitomen
quandam , wtfupra diximus , diflunderetur
:
ut ficuti homo totius Mundi hxres omnia
Mundi donain fe , verus Microcofmus, com-
pleftitur, ita. 8(.Te/lus , humani generis re-
gnum , omnibus Mundi influxibus dita-
tum, yere parvus Alundus dici pofTit. Hoc
Geocoftnus
autem ita efTe , innumerabilis rerum
,
ho- "0"]%^-.
mini ad bene beateque vivendum neceiia- corport:m
riarum, varietas &ubertas fenfibusobver-?'^^^|.*''^'
fans fatis fuperquedemonftrant. Cum ita-
que Glohus Terrenus talis &tantus fit ; certe
tanta confideratione digniflimum Obje-
d:um.
^^
MUNDISUBTERPvANEI
Cap II ftum, utiea,
qua fieri potefl cura &dili- 1 & quanmm intelleftds noftri infirmitas
'
eentia
defcribatur
, ratio & ipfa rei digni- jpermittit, tentabimus. Deus Mundi Opi-
^s
cumprimis
poftulare videtur. Qi.iod \}ex
, & totius luminis dator adfit aufibus
quidem in hoc
Opere
,
pro modulo nollro, noftris.
C A P U T II.
Idea Globi Terreni in Mente ViVma exi/iens.
Uemadmodum
Architeflus Regium
palatium
2edificaturus,primo omnia
& fingula mente volvit ,
loci fituf-
que opportunitatem alto peftorisfcrutinio
difpicit & ponderat ,
totius molis futurx
ftruem Ichnographica qviadam rnduftria,
tum ad Principis
obledamentum , tum ad
ceconomicum
neceflariarumpartium ufum
delineans ; deinde juxta Jchnographiam vel-
uti archetypum quoddam proportionata fa-
hxicx fuftinendas fundamenta ponic
,
Ca-
meras fubterraneas in fabrorum ,
bahieo-
rum ,
ergafteriorumque officinas difponit,
Contignationes in varios conclavium , am-
bulacrorum , aularumque ordines difcrimi-
nat , Turres ad profpedus fpeftaculorum-
que jucunditatem in fublime variis orna-
mentoriTm anaglyphis evehit , Hortorum,
plantis ,
floribus ,
frudibufque florentium
areolas decircinat , Canales deniqueoccul-
tos ad fontium apparatum difponit ; tan-
dem occeptum Palatium omni peripetafma-
tum ,
fimulacrorum ,
rerumque pretiofifiTi-
marum fupelleftile adornat.
Haudfecus jEterna Dei Sapientia humano
generi palatium asdificatura Terrenum
,
in-
quam, Mundum , ne quicquam
,
quod tum in
cbleftationem , tum in rerum neceflaria-
rum ufum cederet , non donditum dici pof-
fit, primb fundamenta Orhis Terrarum je-
cit
;
qui tametfi nuUa bafium mole , nuUo
fubftrudionum fulcimento fubfiftat ,
fed
fuis libratus momentis totus immobilis hse-
reat xno ; ita tamen Divince Virtutis effica-
cia confirmatus fuit , ut nuUum fit tants
potentias robur, nuUa tanta furentium Ven-
torum rabies, nulhis Maris flufl:uumque
tumultuantium impetus tantus fit
,
qui eum
vel hihim , non dicam a fede fua dimovere,
fed ne quoad minimam quidem partem,
eumlocomovere queat.
^U Tcr-
^ iffitur Terra nihil aliud
,
quam Terra-
njive Lieo- "
, , ? -,-r

J

cofaius7&. queusMundiGlobus
,
Humano generi aclin-
habitandum a Diviaa Providentia deftina-
tus , omnibus
,
quK defiderari pofiiunt , re-
busadbene, commode, beateque-viven-
Sta,hilitcu
Terrx.
dum necefiariis inftruftus,& in medio Uni-
verfi conftitutus , ut ab omnibus Mundi
corporibus, Aftrorumque globis undique
I
& tmdique iUuminari , fupernis influxibus
foscundari , & in generationum omnigena-
rum fcetus animari poffit. Aquarum diffii-
fionetotam circumdedit molem , ne ullibi
tam neceflarium deefi"et Elementum; Mon-
tes Aquarum diffiifioni veluti fepagula
qusdam oppofuit , tum ad retundendam
flucftuum contumaciam , tum ad eandem
perpetua humoris nunquam deficientis co-
pia irrigandam ; innumeris perfodit cuni-
culis ; cavernas in ea veluti Naturjc quaf-
damofficinas, qua ignibus,quaaquisrefer-
tas ad varios Naturs effeftus exhibendos,
eo fine exfculpfit , ut qux Vulcanus in vafta officim va.
culina longo labore decoxit Namrae nutri-
tubtlrra-"^
menta in abditis antrorum receptaculis, per ne^.
canaliculos , veluti per magni Corporis ve-
nas , omnibus & fingulis partibus apte dis-
tribuerentur : ex qvia admiranda diftribu-
tione , uti innumerarumrerum , tum intra
Terrena molis vifcera , tum in externa ejuf-
dem fuperficie varietas nafcitur , ita pul-
cherrima rerum latifundia , viberrimis Me-
rallorum promis condis inftrufta , & inex-
haufta precioforum lapidum penaria, tum
ad vit$ obleftationem , tum ad neceflarium
humani generis ufum
,
prodierunt.
In extima vero fuperficie immenfa
^J^- extrin[!cin
varum viridaria ,
Montium jugis veluti Terrx.
Turribus quibufdam difcreta , late patentes
Camporum paradifi, Arboram , Plantarum,
Florum , Fruftuumque omnis generis co-
pia luxuriantes , innumerifque Fontium,
Fluviorumque finuofis voluminibus irriga-
ti emerferunt.
Vidimus Terreflris Glohi radem quandam
lchnographiam ; nil porro reftat , nifi utuni-
verfam ftrufturam per partes adoriamur,
quod quidemoptimefiet, fiprobi Anatomi-
ciofficium , in omnibus & fingulistum inte-
rioris tvun exterioris Magna molis memhvis
exa6te defcribendis , ea qua par eft , dili-
gentia & dice/^^tici, exequamur.
C A P U T III.
<De Miindanonm glohorum feii Stellarum narura compoficione , qiio-
modo in Mundum inferiorm influanc.
Cap.
111."^^ /T Undumhmumensaftralihus corpori-lfixorum, nomenohtmuemnt. Singulis ta-
l^^l ^5refertum,isfohisignorarepote-,nien 8c omnihns hujui^modi Corporihus fevi
^ "*
rit
,
qui nuUa Aflronomiae difciplince Glohis tria potiffim^um convenivmt. Primo
noritiafvieritimbutus. Horvmialia, P/^'?-
{
qviod finguli ex fluido^&folido componan-
tarum
feu vagantium , alia A7!^a>m
, fiveitur. Secundb, quod proprio Centro ftabi-
lian-
LIB.ir. DE OPIFICIO
Cap. lll.
liantur. Tertio, quod motu circulari agitati,
t\xm\x\.Tellurem , tumin fe inviceminfluen-
do , in Univerfi confervationem confpirent.
Quae omnia , cum uberrime in Itmerario no-
Jiro Exjiatico profecuti fimus,hic eadem re-
petere nolo , fed , in genere tantum , hfc
nonnulla
,
quse ad argumenti noftri inftitu-
tumplurimumfacere videntur, difcutiam
;
Et eft , Vtrum omnes Stella proprietatihus
^
virtutihus differant, & An omnes in Terrenum
Corpus influant.
Ad primum quod attinet, certum eft, Con-
ditorem Opt.Max. nontantum propteror-
natum , fedob ;fif.jinnumeros , foli Menti
Cofmotechniti notos , Univerfum condi-
difle, quorum ifrw tantum humaniimbecil-
litas intelledus attingit ; videlicet Gloria
Conditoris
;
propterfeenim omnia operatus
eft DOMINUS. Secundo propter Hominem
&adCreatur2e rationalis ufum
, & confe-
quenter propter Terrenum Glohum
,
qux pro-
pria Humani generis fedes & habitacu-
lum eft, Tertib ad Univerfi, confervatio-
nem ; ut quemadmodum in Humani Cor-
poris Microcofmo unum membrum fo-
vet aliud , &reciproco quodam fotu omnia,
flngula, &fmgula, omnia, afficiunt; ita
u^ftra Megacofmi feu magni Mundi vel-
uti membra qusedam , infiuxihus recipro-
cis virihu/qne unicuiqUe propriis , fe afli-
ciunt, ac five immediato vicinorum, five
mediante intermediorum influxu , fe invi-
cem fovent , alunt , roborant , & denuo,
hoc mutuo unionis fcedere colligata
,
per-
petuo confervant. Haec vero Mundanorum
corporum confervatio otiofa fuifTet , nifi ad
altiorem
finem refpexiflet
,
qui fuit Terreni
Glohi , adeoque Hominis Microcofmi ulti-
mata confervatio. Siquidem quidquid in
univerfa Mundi machina difperfarum vi-
rium eft
,
quidquid in Glohis Stellarum do-
tiumeft; idinunicum7l?^m Glohum, vel-
uti in epitomen quandam, congefTit, ut Ho-
mini (qui omnia in omnibus erat futurus,
omnium in Mundo elucefcentium rerum
compendium, &parvus Mundus) habitacu-
lum , fimili apparatu , omnibus Mundi cor-
poribus in hunc finem indipifcendum con-
Ipirantibus
,
proportionatum praepararet.
Omnes enim Glohi Stellarum , uti nullo ve-
getantis aut fentientis naturae foetu praedita
lunt, itapuratantum Elementorum com^o-
^/iof coaluerunt , &tum Dei voluntate,
tumratione fitiis
,
quem in immenfo^Ethe-
GLOBI TEPvRENI.
57
rei Oceani fpatio fmguli peculiarem obti-
nuerunt , tum etiam vicinorum Siderum fub
alia &alia conftitutione iis infiiuentium abdi-
tis virtutibus, {\n^{\ fpecificas quafdam &
peculiares appropriatafque dotes adepti funt,
quibus Terrenum Corpus
, Influxufuoperen-
ni , tanti rerum varietate
,
quantam quoti-
diemiramur, bearent. Solusitaque Terre-
nus Glohus
,
quicquidin Univerfo virium la-
tet , veluti commune omnium Subjecflum in
fe recipit , fovet , & ad hominum ufum con-
vertit. Quomodovero hoc contingat
,
;am
tempus eft ut oftendamus
, ut Geocojmi
noftri, CiyeMundi Suhterranei arcana facra-
menta magis magifque elucefcant. Unde
itaque tanta rerum in Telluris Corpore elu-
cefcentium Varietas proveniat , & quomo-
do illaproducatur , oftendendum eft.
Certum eft , omnium Philojophorum cal-
culo
,
Inferiora
, fupernis lationibus fub-
ftare
; tantamque efl^ inter hsec connexio*
nem
, ut impoflibilefit , Inferiorem Mundum
fine perenni Supernorum Corporum
influxa
fubfiftere pofl^e ; ficuti fieri non poteft , ut
principiumpafllvum quicquam fine aftivo
producat. Mixta fiquidem
,
quorum innu-
merabilisinhoc Telluris Gloho varietasfpe-
ftatur
, cum perpetuo Elementorum , ex
quibus originem traxerunt , foetu indi-
geant ; Tellus verb, immobilis fua fede , fixa
maneat; neceflaribfequitur, aliquodMo-
bile Corpus fympathicum dari
,
quod fper-
maticas rationes unicuiqueMixto inditas
ad generationem foUicitet ; ut perenni in-
fluxu fuo , tum quod generatum eft , fo-
veat, tum inpropagationis fuae vigore
,
quod
fcetum eft , confervet. Atque hoc praeftant
fuperna Stellarum Corpora
;
quorum influxus
cum fint fenfibiles , ad aliquid necefllarios
efl"eoportet; nihil enim fruftra eft , neciii
natura , nec a D0 fa(5him& produftum.
Si ergo neceflarii , certe ad Inferiorem Mun-
dum
,
qua animandum
,
qua confervandum
neceflarios efle oportet. Et cum| fint Ele-
mentorum Principiorumque naturse uti
fubtiliores ita efficaciores virtuofiorelque
portiones , ad omnium Mixtorum compo-
fitionem eos concurrere necefl^e eft ; infi-
nitaveroMixtorum multitudo , infinitam
quoque Supernorum Corporum multitudinem,
virtutumque iis infitarum copiam arguit.
Sed his in genere tantum expofitis , mo-
dbadparticulares Aftrorumvirtutes progre-
diamur.
C A P u T IV,
Df Solc admirando ejus opificio , viribus
,
proprietatibus, quihus in
Mundum Terrenum influir.
Cat> I V C^
OL,princeps Mundi Sidus, totius calo-
j
ca mafla eduftum , & ex magna primjevi lu-
^*
* ^%"S& luminis Fons & origo , Vitae , to-
j
minis parte coagulatum , conftat ex folido
^^tius inferioris Mundi fcaturigo,Verum I &liquido
;
quemadmodum modernis hifce
&naturale Ignis Elementum , a Deo Opti-
j
temporibus Tuhi Optici fubfidio fat fuperque
moMaximoexprimigeniaMundi Chaoti- patuit
;
quoadhibito,nonfecusac Oceanus
TOM.1.-
I
H quidam
^8
M U N D I
Cap IV
quidamimmenfusjngentiuminftarunda-
"
rum
,
perpetua
ebuUitione fervet &aeftuat.
Circa
propriumquoque
id Centrum agitari,
macularum ,
quae niliil aliud funt
,
quam in-
eentes hujus Ignei Oceani evaporationes ,
in-
conftans
natura , &fubitanea alteratio , lu-
culenterindicant : de quibus omnibus ^Sij/ii
phenomenis,cum ampfinime in7/i(?r.o//;-(?
fAy/d//c(?egerimus , illucLedoremremitto.
SapientifTmius ille Mundi Architeftus
De u S Opt. Maximus, Mundanam hanc
machinam fabricare conftituens, cum fme
inftrumento primario illam nec confiftere,
necadgenerationesrerum aptamefTepofTe
confpiceret; illihoc, quo omnes vivimus,
movemur & fumus
,
praefixit : Vas nempe
iUud aclmirahile ,
quoddam veluti fuae Divi-
nitatisproduxitfimulacrum , OpusyQth Ex-
celfi;
Solem, inquam, veluti Cor quoddam &
animum, feuMentemquandam, acprinci-
pale Namrae , fi ita dicere liceat, regimen , &
numen, veri Numinis vicarium, ut eo Mun-
dus gubernaretur , occultaque Sapientiae
D E I facramenta , ex chaoabyffbquetene-
brarumeruta, manifeftarentur, atque ex
vifibili hoc ac materiali numine , invifibilis
illius & Supramundani Numinismajeftas,
mortalibus innotefceret , condidit . Huic
autem varios motus indens,
Mens agitat molem ^magnofe corpore mifcens,
neque circulis id adftringere voluit , fed
perpetuafpiralium voluminum agglomera-
tione, a Tropicozdi Tropicum moveri, utMun-
tium univerfum foecundo motu imprsgna-
tum fuae virtutis redderet participem.
Quo quidem operein rerum natura Divi-
nam Providentiam nihil magis indigitat.
Neque refpeftu Terreni Mundi duntaxat, fed
&refpedhi fui ipfms, hifce ultimis tempori-
bus , motus fuos variare &verfare vices , Sol
deprehenfus eft
;
quae omnia ad aliquos in
Terreno Mundo efleftus producendos , ut
poftea videbitur ,
fapientiffime ordinata
funt. Si enim D E U S &Natura nihiifruftra
faciunt; etiam in hifce inferioribus minimis
rebus, qusevililfimaealioquin , &interfor-
tuita vulgb adnumerantur,tantae fubinde vi-
res elucent , ut ea non nifi Ccelefte quid fa-
riato. piant ; Certe huic vifibili (ut cum Platone lo-
quar) D E l Simulacrox.^mi\xh\iml ,
tam con-
ftanti, tamregulari, praecaeteris, caufasal-
tiffnnas & omnino Coeleftes fubeffe putan-
dum eft ; quarum diviniffimam & primam
appellare non dubitem , intentionem &
finem, propter quem Univerfi Conditor
DE U s , ipfum jam tum ab aevo condito fic
ordinavit; ut videlicethumana mensad hu-
jufmodi admirabiles Divinae Sapientis effe-
ftus elevata , rerum Conditorem, omnium-
que tam infignium , & incomprehenfibili
quadam bonitate communicatarum rerum
Finem ultimum cognofceret,amaret,eoque
aeternum tandem gauderet. De hor igitur
Lucis
fonte , ejufque mira con/iitutione ac/a-
SUBTERR ANEI
cultatihus, primo, antequam ad hcis miracula
procedamus , dicere conftituimus.
Quaeritur itaque primo
, quidfit lucida illa
fuhfiantia, quam quotidiequidem intuemur,
&ad incomprehenfam ejus pulchritudinem
attoniti haeremus
, etfiadquidditatemfub-
ftantiae ejus pertingere nemini adhuc da-
tum fit.
Dicoigitur, SolemeffeCorpus Igneum
, ex
fluore athereo concretum
, Mundance primige-
niaque lucis Spharam materialem
, panfpermia
quadam refertum ; ex quo, veluti Qxfonte quo-
dam lucis igni/que inexhaufto , caloris lu-
cifque feminaria derivantur in omnia , id
eft ,luminisvehiculo qualitates fingulorum
confervationiaptasinfluitinfmgula : quae
deinde feminibus propriis, cuiquereicon-
genitis , mixtx , tandem admirabilem illam
rerum, quam quotidiein hocMundo intue-
mur,varietatem progenerent. Eftigiturio/
Corpus Spharicum , non Mathematice , fed
Phyfice ,fua afperitate ^incequalitate exfluido
^^folido con/}ans:c[\iod mirum non immerito
cuipiam videri poffit , nifi evidentiffima hu-
jus non femel per telefcopia excellentiffima
obfervatio fada nos reddidifTet certiores.
EfTe iautem Corpus igneum , afperum & inte-
quale fequenti experimento , hifce ultimis
feculis, innotuit.
Si Telefcopio (iftius generis
,
quaemaxima:
virtutis , in Afirorum contemplandorum
ufum fabri cata funt) more Diopticis confue-
to, diverfistemporibus in Solem direfto, Ipe-
ciem ejus intra conclave claufum obfcura-
tumque , tranfmiffam candido plano exce-
peris, non fmeadmirationeprimovidebis,
fubinde totam Solaris hemifphariisiip^a.teii-
usfuperficiem heterogeneam ex umhris &lu-
culis conflatam, eundemque Solem tanquam
Mare fludibus afperum, & fluftuantibus un-
dique undis crifpum ; neque id eodemmo-
do, fedtempore diverfo , diverfasverfare vi-
ces , hodie aliter
,
quam heri ,'& cras aliter,
quamhodie, & fic nunquam eodemfchema-
te, eodem vultus habitu, fummo ftupore de-
fixus,intueberis,ut Figura docet.Quae omnia
non ego tantum, fed &multorum annorum,
Herculeo fane labore , Clariflimus ille no-
fter Scheinerus , Opere integro Rofa Urlina, Scheinerus.
fubtiliflimo , &pleno reconditiflimisobfer-
vationibus , indagata demonftravit. In hoc
eodem Corpore fubinde macula quoque in-
gentes, veluti umhm & contra-oppofitaelu-
cesfumma admirationefpeftantur; quarum
aliqu3e,decrefcendo mole,attenuantur fimul
in umbram fubtiliffimam ; ita , ut tandem
ipfam a reliqua Solisjuperficie, nifi aptatione
Inftrumenti vix poffis difcernere : & tale
quandoque umhratile -vefligium durat per
unumautpluresdies : quandoque citb eva-
nefcitpenitus : &aliquandocomitanteaut
fubfequente facula fiunthaec omnia.
Quaedametiam macultz quandoque funt,
quae in tenuem & aequabilem Vmhram atte-
nuatae
LIB.II.
fd/. I V. nuatae hanc ipfani deinderefolvuntinma-
culasminutas dii^contmuAS puftflormn adin-
flar; itautinteripfas, tehqnaiSolar/s/uper-
ficlei
fpatia elucefcant ; & quando ifta , in
parvulas maculas , difcretio fafta eft
,
pro-
grediuntur nihilominus ordine fuo per
unum aUt plures dies, idque diverfimode,
nonnuUis in communem Solls fuperfickm
evanefcentibus
,
quibufdam in unam con-
tinuamumbram redeuntibus, utrifquevel-
utipoenitudinequadamduftis, fe a feinvi-
cem feparantibus , ut deinde evanefcant,
ex evanidis denique , veluti ex fubftantia
Solis ebuUientes revalefcant , & in novam
facularum umbrarumque fobolem excre-
fcant. Imb eadem aliquando, poft unius vel
alterius diei difparitionem ,
iterum com-
paret. Verum , ne quifpiam hujufmodi
(pcayofd^cv vitio oculi autvitri accidifleputet;
DE OPIFICIO GLOBI TERRENI.
^^
/wfumantur in longum , five in latum, five
mixtim, femperillay^/>fr;faifi Solari ineffe
reperientur: quodnequaquam, nti exOpti-
cis patet , fieret , fi alteri exira Solem Sphtsree
inhsererent.
Dixi in Definitione, ^anfpermia quaelam
rejertHm; eoquod ^'o/nonfimplicistantum
/?<raqualitatepr3Editusfit, fed& luci admi-
ftashabeatomnium/f^wi^// rerumvirtu-
tes, ut, qui ab OpificeMundano ,
veluti
Mundi quaedam anima, & Pater omniumj
eft conftitutus , omnium infe, virtute,/^-
minalium rationum poteftates contineret;
quae uniufcujufque vQifemitiihus conjundlae,
rerum omnium in Mundo g(?fr^riof> eiB-
ciunt.Nam(utre6te Ariftoteles) Sol^' homo
Ariflotelej;
generant hominem
;
per lucem autem iSc mo-
tum folum rton generat ; ergo per aliquid
aliud,fcilicetper lumen,tanquampervehi-
is fciat , hoc in ipfa Solaris ififci fuperficieAculum delatum fingulifque mixtum, hunc
femper & quovis oiei momento, inquavis efFeftum praeftat. Calorem verb prajcipuum
i^y/ii parte, fub certa tamen Stellarum pofi- Uo/i^ inftrumentum , nemo facile negiriti
tione , indifferenter fieri , irrefragabilem inifiquifenfu omni privatusfuerit.
experientiam hucufque indubitanter do- Diximus in Definitione Solis fupra data,
cuifi!e. Qui unquam in Fornacihusfujoriis in i
Corpus Solis afperum {Phyfice non Mathema-
ingentibus cuppis liquefadtum as vidi
genuinas Pheenomeni Solaris rationes aliquo
modo comprehendere poterit. Sicuti enim
in hujufmodi cuppis fuforiis , undantis ma-
teriei fervor , taies fubinde aeftus volvit , ut
mari cuidam igneis fluftibus agitato , un-
darumque vorticibus curvato , haud abfi-
milevideatunubi fuligines atrse, flammis
lucidiflimis junftae , miram quandamj&c/a-
ram, umhrarumqueyiciffitudinem exhibent,
in quarum evanefcentium locum aliae iden-
tidemfuccenturientur : ^jverb liquefa^um,
quod adlu funditur , fplendorem habet ita
tice rotuncfum , ut multi volurtt). Quemad-
modum enim Terra, atmofphaerS. fui con-
ftans , insquali vaporum exha/ationumquQ
amiftu cingitur , variafque habet partiun
dilpofitiones ; alibi enim denfam , aiibi fub-
tilem &tenuem , ubique varia virium
,
qua-
litatumque mifcelia imbutam experimur
5
inaliis quoque & aliis locis alia atquealia
pro partis evaporantis natura & conditione
producit: itaprorfus exiftimandum eft, So-
lem pyrofphaera fua conftare inaequali , uti
experpetua mzcvXzmm, fumorum , nebula-
rum, lucularumque in ejufdeiti fuperficie.
iplendori Solis (\mi\em, utrtuUa aliaresin;nuncebuliientium,ttunciterUmevanefcen
natura rerum fplendorem Solis melius ex- tium viciiritudine , irrefragabilis experien-
hibeat.
tia docuit: atque adeb Solare Corpus ad inftar
Hoc amiiftu deturpatum primb anno Oceani cujufdam ignei in perpetuo motu &
i<f 25-. I V Aprilis Moguntice , & deinde va- agitatiOne verfari
,
quod quidem fic agita-
-
riis aliis temporibus hic Romee cum Schei-imm^vo evaporantis So/aris regionisYaxinnz-
nero non fine ftupore me obfervafie memi- tura , varios qUoque in Natura rerum efFe-
ni : unde Figuram Phcenomeni hic apponen- dlus caufare , nemo dubitabit
,
qui praedidla
dam duxi. Haec autem umhrarum lucularum penitius fuerit contemplatus. Eft enin
omnium Mundanorum Corporum eaderti
ratio , ut quod de Terra dicimus
, de Sole,
Luna, caeterifqueP/flwemdicendumfit; di-
verfitasined folum reperitur,quod urtum-
quodque7;o/-?<w Corporum, uti diverfam ua-
quepheeHomena , rtulla ratione , extra Difcum
Solarem , fed ex ipfa Corporisfuperficie quafi
ebullire , hifce rationibus comprobatur.
Primo, quia Sol five umhris variegatus,
five luculis corufcus , five utroque carens,
^ ^
ficuti urti loco comparet , ita toti Mundo turam fortitum eft , ita diverfam quoque
apparere compertumeft. Itemquandono- exfpiratje virtutis fijse Spharam fundet.
vae oriuntur , aut illae certum in Solari fuper- Nil amplius dico
;
qui hxc Solis miracula
/ci(r locum obtinent, fit hoc ubique, tempo- profundius fuerit rimatus
, is haud du-
re &loco Solis eodem ; ijnb annorum diver- bie facile Cometarum in fuperiori ..(Etheris
forum, dummodo temporibus fimilibus & regionenafcentiumo/-ij5i(rwvidebit. Mul-
in iifdem parallelis obferventur
;
quemad- ti quoque Philofophi , dum efTeduum quo-
modum ex conftanti & concordi (/a/i/^i, rundam infolentium abditas caufas Cte/o
Scheineri
, Ma/apertii , Gaffendi , Heve/ii, empyreo in pluribus temere adfcriburtt
j
aliorumquein7</itf, quosapudci/<j/wvide, ^leniusttbi, iiSo/ishzncpyrofpharam, ejus-
Gaffendus,
obfervatorum traditione nobis inrtotuit. que varios effeftus confideraYerint , fatis*
Heveims.
secundo
, five interval/a umhrarum & macu/a-
j
facient.
I
H 2 Sunt
Galilsus.
Scbeinerui
Malaper-
tius.
6o
MUNDI SUBTERRANEI
Cap. IV.
Sunt porro Solis
vires , lumen, & calor , Bc. 1 rari pofTet, cur Solis radii in hujufmodi Moft-
'
rerumfemina a lumine fuo vefta , &in cor- 1 tium ,
Turrium
, Templorum , Domorum-
pora hsec deveda , & a calore inveda, fota- 1 que parietes
, nec non Pyramidum , Colu-
que in caufa
rerum & generationis rerum ,
mnarumque normaliter ereftas fuperficies
omnium
mifcella. Lumen enim ejus ficuti ' immiffi , non eundem effedum
,
quem fub
delator
eR/emifium remm,{ic eomndemeG:^ fphara relia ,eSici3int}
Sedrefpondeo,hujus
Sap. 1 6.
Num.27.
menfura , & numerus , &fomes ; dum enim
illuminat , totius Univerfi corpora fubiens,
&eapermeans, Cij/ore comite, tumfeparat,
tum congregat
,
purgat &movet , ea pene-
trat, nutrit, augmentat, perficit, renovat,
vivificat, continens omnia, contentumab
cmnibus , ita ut cunda Corpora illum , uti
Generatorem , uti Motorem , uti Calefa-
ftorem,uti lUuminatorem, uti denique Vi-
tz datorem , ejufque Confervatorem expe-
tant. Omnia enim hacc Corporibus influit,
inditqiie cum manifefl;is luminis viribus,
tum occultis incorporeifque aftionibus ; ut
vel ad hafce admirabiles So/is qualitates , Sa-
piens refpexifTe videatur, dum dicit : -ro
y^
effeftus caufam effe, radios Solis invapida
regione , feu Atmofphasra refraElos
,
qux Ter-
ram vekiti indumento delicato amiftam a
Phxheis jaculis ita protegit , ut vehementio-
remeorum impetum, varie, pro varia ra-
diorum obliquitate , aut diftas Atmofphcem
raritate denfitatequeretundat;atque adeo
refraclionii quantitatem caufetur rarit^s vel
denfitasdiaphani , heletationem vero radio-
rum , diaphani caufetur opacitas. Cum igi-
turin y^/w<?y^/'^/-<3Utrumquereperiatur, mi-
rum non eft , fi ipfa tantum in radiofam Solis
fphceram juris exerceat. Unde confequenter
patet
,
quod fi nuUa effet Atmojphitra , nor-
males montium crepidines , uti & omnes
normaliterereftasfuperficies eundem pror-
kxmv(^yiA'iHji^l^ouvo/^o)il'Tim'^. ^odenim ai> ifus ca/orem re{[exurAS
,
quem fub ^quino
ignenonpoterat exterminari
,
fiatim ahexiguolS^iali i^o/meridianus&verticalise Terrare
Solisradiocalefaiumtahefcehat. Vera igitur fledlit. Situs igitur ohIiquusia.cit,utSolis ra
Solis inftrumenta funt Lumen , Calor, Semina,
ad ea omnia
,
quae in Mundo funt, efficienda.
Ut autem Sol hafce vires fuas fane mira-
biles toti Corpori congenitas , Mundi Cor-
poribus , aiquius reftiufque communicare
dius Horizonti vicinus in ifta Atmofphcera
longum iter infiflat ; ideoque , dum humi-
dumi'^/'/<fl'/^ ^/'/^^A-^medium tranfit, pkiri-
mum & kicis & vigoris ardorifque
, veluti
obtufus hebetatufque, deperdat. Secus fi fie-
poffet; hinc Opifex Naturae Sapientiffimus
j
ret , Terra aefluSolis hauddubie foretinha
eum circa propnum axem , diurno annuo-
que fpatio ad motus diurni , annuique
exemplar ordinato , moveri vokiit (quod
portentum fanc /^J^^oTa^^vukimis hifce
temporibus lynceis Aftronomis tandem inno-
tuit), utficnuUaparseffet, quaetamneces-
fari2 lucis foecunda adminiflratione defli-
tiieretur. Cumpraeterea Solis radiofafpecies
efficaciffima fit, ne continuata caloris inten-
fione Terrts officeret , Atmofpharam ex hali-
tihusTerreftrihus , &vaporibus aqwis 2.S:io-
ne^o/iiexcitatam, conderevoluit, ut ineo
nimius aftui veluti retufus
,
proportionali
quadam caloris intenfione Mundum uni-
verfum repleret
bitabilis : ut vel ex hoc admirabilem Dei
Optimi Maximi Sapientiam in adminiflra-
tione confervationeque Mundi , videas &
admireris. Verum de hujufmodi Naturje
prodigio atque de Atmofphcerce utilitatihuSf
vide plura in Arte noftra Anaclajlica. Ex qui-
bus , ni fallor
,
patet refra^i Solaris radii iii
Terras confervatione utilitas.
Porro, cum Sol, umbr^ Terras exoppofi-
to, denfiffimasfemperalicubi Telluris par-
tibus obfundat tenehras , & confequenter
non parum tam neceffarii luminis abfentiam
Terrafentiat ; ne &inhoc Divinamprovi-
dentiam defuiffe quifpiam cavillari poffit,
omnem hunc luminis defeftum , radio vel-
Cumconfletequolibet ^o/ij punfto ver- j uti quodam Solis reflexo, rependere voluit,
fus Terram cojiverfo
,
promanare unum ali- ' Dum enim kice fuaimmensa, oppofita Lu
quem individuum radium perpendicularem,
qui femper refto fertur inceflu tam per At-
Mofpharam
,
qukm^er Aerem , utiin Arte no-
ftraAnaclaJiica docemus; hancdicimus cau-
fam effe diverfttatis caloris in diverfis Cli-
matis. Si enim reclus fuperficiei Terrens
incubuerit , adionem haud dubie fortiffi-
mam exercebit ; fi in vertice inclinaverit,
tanto efficaciorem efficiet calorem
,
quantb
angulus, quem ciim fuperficie conftituit,
angulo re6to fuerit vicinior
na Stellarumc^ue corpora illuminat ; illa lucem
communicatam veluti ex fpeculo quodam , in
averfam atque noftis caligine invokitam
Terr(E faciem vibrantia
,
quid aliud nifi vica-
riam quandam Solis operam, cum lumine, tum
calore reflexo, ita , inevitabili neceffitate, na-
mra exigente impendunt? Vide Figuram hic
appofuam , in qua radiofa kix A B C D tum
Terram, tum Lunam^ &reliqua
Aftra percutit,
qu2 in Telluris I L oppofitam partem umhro-
Jam radiis E F G H repercuffa , ibi tempera-
Cum vero Solis orientis aut meridiani , to calore & lumine abfentis Solis vices agit,
radirn incidens in objeftafuperficieiTerre-jibiquepro varia communicatae virtutis mi-
ftris corpora normaliter erefta , eadem pror- fcella , varios effeftus producit.
fus ratione cadat, qua ^uh
Jphara re^a in me- Cum Solis in Mundo incredibilis &certe
<//e Ca:// conftitutus vertice ; meritoquismi-imirabilis w fit (iSo/e enimomnisMotus,
j &Vi-
LIB.II. DE OPIFICIO GLOBI TERRENI. 6i
t*p. IV.
&!Vita , &: Confervatio , &Cceleftium Ter- 1 racula ; decere Philofophum arbitror , omnes
reftriumque Ornatus) adeb ut qubpropius Natur3ethefaurosrimari,addogmata,/<j/p
contempleris , hoc plura in illo inveniasmi- 1 miraculo congrua
,
proferenda.
Fixum igitur, ratumque fit , Sole
confi-
ftente , Mundi hujus Terreni gubernatio-
nem longe aliam futuram , fcilicet ftatum
turbulentillimum habituram ; neque Terne
Glohum ubique habitabilem , neque Atmo-
fphterte difpofitionem
,
prout nunc experi-
mur
, eandem
;
propter benefici Solis &
omnia vegetantis & confervantis abfen-
tiam. Quibus ex rebus munifica Divinae
Providentise bonitas elucet
,
quod huic Si-
deri motum , cum Loneitudinis , diurnum,
tum Latitudinis , annuum , eumque excen-
tricum indiderit , utejufmodi motusdiver-
fitate , AtmofphiEra ad aequabilem mediocri-
tatem , & humanis ufibus accommodatam,
temperiemdigereretur: hoc enimTempo-
rum , Hyemis , iEftatis , Auftumni ac Ve-
ris vicilljtudines habemus : hoc Annorum,
Menfium, Dierum Hebdomadumque curri-
cula tranfigimus
,
quorum diverfitatem
unus idemque ^o/fua prajfentia & abfentia
efficit. Virtus igitur Solis Globo Terreno a
Divina Providentia datur per motum loca-
lem diurnum & annuum , ipfius virium, fa-
cultatumque delatorem. Ne verb iifdem
femper racliis Solarihus Terra feriretur, neve
altera Solaris Corporis ad Stellas converfa
pars otiari videretur ; Divina Sapientia ipfi
Sotis cprpori proprios &ab omnibus aliis di-
ftindos motus indidit
,
queis fingulis
(quemadmodum longa Afironomorum obfer-
vatione conftat) vicenis feptenis diehus cir-
citer unam circa Centrum proprium revo-
lutionem conficeret ; atque hujusConver-
fionis beneficio quicquid lucis, quicquid vir-
tutis contineret , fuccefiive tam in Terram,
quam circumfitos Cceleftium^therearumq;
Regionum globos quam abundantiflSme
dinunderet. Et hanc quidem circulationem
Solis in Terrce gratiam a Conditore efi^e indi-
tam ex eo patet
,
quod ipfe non fimplici, fed
annua circumduftione axis mobilis , circa
quem prior motus defcribitur ,
volvatur.
Quo fit , ut 5o/circa fummitatem Borealem
& deprefiHonem Auftralem verfus Terram
vergat , nutetque/fjv menfium tempore, &ab
eadem vicifiitudinaria Polorum axiumque
mobilium apparitione fupra Horizontem
Solarem,^ occultatione infra eundem dever-
gat
;
quam vertiginofam librationem ad uti-
///<3/m quoque lerra fa<R:amefi!e, nuUa ra-
tione dubitari debet : hinc enim fitut per
1
3
lufirationes
,
quibus univerfam periuftrat, uti
Terra aliafemper aliaque luce Solari , ita alii
quoque atque alii virtute Solari haud dubie
imbuatur. Qiioe lnfluxuum varietas mirum in
modum promovetur perpetua macularum,
umbrarumqueatque tacularum motus con-
jundlione, feparatione , abitu, reditu. Si
enim umhra Luna in Ecclip/j Solari tantopere
alterat Tellurem
, quantam alterationem in
Suhlunarihus efFefturum Sokm credimus
,
qui
j-o aut 60 fubinde macularum, umbrarum-
quetantae magnitudinis, ut Lume Terraque
fuperficiem cequare videantur , Ecclipfes pati-
1 tur
"?
Cumverb Solmmcveluti maculofo um-
H
3
hrarum
6i
MUNDISUB
Cap.\yi
.irarum ^yx^\x\ug^r&,
procedat; nunc ex-
cuflb iu5tuofo
velamine totus jerenus
, luci-
dus, placidus, & ridibundus , modoflammas,
mox
atras/%^(r-yevomerevideatur , utin
Hgura
pulchreelucefcit: Certe iftain Ter-
ram diverfimode agere ,
efFefhis diflimiles
producere , ratio docet. Cumhac vicilTicu-
dine ipfam Solis lucem mirifice varient , itn-
pediant,promoveant, augeant, minuant-
que: quimutata , Solarem confequenter in
Terram &fublunaria influxum mutari neces-
fe eft. Hsc autem ita fefe habere omnium
fere feculorum aSla probant Afironomka.
Hinc fspeannos quofdam aliis magis exo-
ticos experimur
-. Quofque Ajirologi variis
|
Planetarum adfpeftibus , nos verius hujus
|
Solaris phanomeni varietati adfcribimus. l
Cumenim ingens ebuUientium Solarium
'
evaporationum copia exegeratur , fieri non
|
poteft
,
quin lucem &calorem quominus effi-
!
caciter in hasc Inferiora agat , vehementer
Suetonius.
jmpediat. Suetonius eo tempore quo Julius
Cajar trucidabatur , circa Solem longo tem-
!
pore vifam veluti materiem quandam cras-
j
Aidrovan- fam SifuUgiiiofam tradit. Tempore
,
quoque
Projigfis
J^fi^f^^f'^
Imperatoris anno integro Sol ceu
;
'velamento qaod^im ohfeptus , adeo parumlu-
;
cebat, &ita obfcure , ut in Lunam conver-
1
fus videretur. Obfervarunt haud abfimile
prodigium Arahes anno Hegirse
64 ,
quem-
Haei.
admodumin Aflrologia fua Haelnzdxx., quod
ea magna rerum defolatio mox fecuta fuit.
PauiusDia- ApudP<3/ Z)ii?ftfw legimus , anno 700
conus.
^qIj,^ difcum 'vehxti Janguineo colore offufum,
toti a/-o/>^,multorum dierum fpatio, Coelo
maxime fereno & defaecato , ita obfcure
luxiffe , ut pene tenebras Mundo offunde
TERRANEI
ret. Quamobfcuritatemirtgensquoque Co-
wf/afecutuseft : Cornelius Gemmainjua Cos-
Cornellus
mocritica, anno lytf^ Solis difcum eodem
'^*'"'"''
vultu comparuifte teftatur : quod Phafma
& Cometa & Civiles commotiones fecutx funt.
Anno denique 1 6 2 j.paulo ante hellum Sueci-
cum, totius anni decurfu difcus Solis ingenti
macularum ebuliitione coopertus
, tum a
me in Germania , tum a noftro Scheinero Scheinerus.
Romas, utiex Kofa Vrfina patet, fuitobfer-
vatus. Qu3e omnia fi Aftronomi diiigenter
annotarent , forfan ex liujufmodi pnsno-
menis ad efFedhis fiiblunares comparatis,
nova Aftrologia , muito vulgari iiia Planetaria
certior, condi pofiet
;
quamvis non negem
h.ot\xmSolarium morhorum caufas non alias,
quam infauftos & perniciofos circumfito-
rum Siderum adfpeftus effe, qui opportune
Solis corpus infeftantes , tandem quas dixi .
Solari corpri tempeftates exfufcitant.
In Luna Cyfatus nofter ^tmofpharam five
Cyfat^sJ
vaporum exiiaiationem , in Ecclipft Anni
\
1628 ipfo Die Nataiis Dominici notavit.
Unde non dubito , in reiiquis Pianetarum
giobis idem contingere
;
qui uti Centra a
Centro Univerfi diverfa, ita &diverfas quo-
que exhaiationum Sphseras conftituunt. Ex
quibus quidem , ni fallor , Cometarum cum
fupra tum infra Lunam accenforum , nova-
rumque Stellarum
genefis manifefto patet,
Multa hoc loco circa modum
,
quo 5<?/c3Ete-
rique Pianetse fuanjm exhaiationum Spliae-
ras fundunt , &quomodo inde Cometa nafci
poflint , adducere poffem
,
verum cum id
in noftro Itinerario Exflatico Coelefii ample
docuerimus , ad id Leftorem curiofum re-
raittimus.
C A P u T V.
<De Corporis Lunaris ISlatura & EjfeBibw.
Cap.N.
UTmajor
inhocMundo rerum
effe-
ciuumqut varietas eiucefceret, inef-
fabiii Divinse Sapientias confiliis fa-
dnm eft , ut complura Corpora in hoc Uni-
verfo finguia variis, diverfifque qualitatibus
imbuta conftituerentur ; ut lisec foecundis
Soiisradiisimpraegnata, Seminumque mi-
ftura per iucis Solaris veiuti reflexum ra-
dium in Terram deiata, ibidem novas gene-
rabilium rerum combinationes molirentur.
Ut vero hoc
commodius fieret , Lunam circa
Terram
, & Pianetas circa Soiem tanquam
Centrum converti voiuit, ut acceptos a Soie
radios in Tellurem
commodiusfunderent.
Quoniam dicfla Corpora Soiis fuigores non
duntaxatfuperficie tenus ,fed & medullitus
in fe iiauriunt , & nativa fua proprietate tin-
gunt; fit, ut Seminaies Soliconcreataevir-
tutes per iucidos radios in di(fta Corpora
propagatse , ibi tum Pianetarum
, cxtero-
rumque Siderum virtute feminaii cuique
peculiari mixtae, tum perradiumreflexum
in Terram
, tum per diredum refra(5tumque
in Atmofphsramdiverfo modo operantes,
diverfos quoque eofque innumerabiles efFe-
ftus juxta Terrx , fimiliter Tiavacggjt^fct qua-
damrefertx, difpofitionem capacitatemque
producant. Quod autem tinftura ifta ita
fefehabeatex ipfis Planetarum diverfis CO'
loratis lucihus, utiSztnmi plumhea, Martis
ignea , Veneris argentea
, Jovis fulgida , &
ftrena patet
;
quam colorum varietatem a
luce Solis non omnino efTe, ex lioc evinci-
tur
,
quodeodem tempore , non fimili , fed
ipfis appropriato colore , femper & ubique
imbuantur ; neque ex Medio hujufmodi
Planetarum Colores defumendi funt ; eo
quod
,
quocunque tandem modo Medium
alteretur , iili conftanti tenore fuo , femper
iuce in finguiis diverfimode tinftaveftian-
tur. Unde ex infitis ipforum coloribusad-
venientem Solis lucem infici, atque inde in
Terram,una cumfuis quaiitatibus fpecificis
reverberari , nonfecusacSoIaresradii
,
per
vitra diverfo coiore imbuta diverfis quoque
tinfturis inficiuntur, fatendum eft. Haec au-
tem
LIB.If. DE OPIFICIO GLOBI TERRENI.
6:?
tJB eodem femper tenorefe habeant ; diceres
te Pelagus quoddam immenfos Terrarum
traftus allambens intueri. Videas hic in
Cap. V.
tem in Terras influentia ex accefTu recefTu-
ve ipforum tam ad Solem
,
quam ad Ter-
ram , nec non vario fitu cum refpeftu Coeli,
tum Horizontis, varias quoque diftarum (mediofundo^vehitiin^^c^^^wquodamlonge
qualitatum modificationes caufari , nemo lateque circumfufas hjulas. Videas alicubi
dubitare debet. Hinc , ne nimia radiorum
[
veluti lacunas quafdam umhrofas , ex quarum
SolariumEeftusvehementiaTerra diflurba- ' Centro, nefcioquidprodeat, tremulamdi-
retur, 7?/t^w quandam JEtheream, ut cum lceres exhalationem
,
quam ScproindeOb-
VMaxchvs.
plutarcho loquar
,
iaw,inquam
,
\e\uti IfevYZtores Se/evographi, LuKa /^tmojphieram
aquofum quoddam corpus, innumeris vir- vocant. In eodem limbo non fineadmira
tutibuspraeditum ,Solicontrapofuit, cujus
refrigerio radii frafti temperatique
,
pro-
priifque fcecundi feminibus Telluri com-
municati , ibi novam fobolem , foetumque
aufpicarentur. Habent autem hzc duo Cor-
pora , Tellus noflra , & JEtherea illa Lunaris
iellus , magnam adfe fimilitudinem , uti //-
IrolY. oflendetur, qua una alteram fovet,
&fibi invicem favent ; influxufque quibus
ipfje & utriufque partes tum vivant , tum
conferventur, alerenturque. Quin &Maria
noflra ad Luna adfpedus varie commoveri,
non indiget teflimonio , utpote quo nihil
tritius; fed de hifce citato l. IV. loco am-
plifTimus dabitur difTertandi locus. Confi-
ftitautemhscfympathia non nifiinmagna
tum virium tum aftionum convenientia
;
virium autem convenientia non nifiinef-
fentiae flmilitudine ; cumprorationeeffen-
tis rei vires infmt , & ab ipfa proveniant , &
pro ratione virium adliones quoque ut
edantur necefTe eft. Cum enim Luna corpus
flt ajperum &Telluri noftrje prorfusfimile,
eienjum^opacum ; Qy;.Jolido8<.liquidocot\&.i-
tutum , illud Solares radios non folum per-
fefte imbibit , fed &mutua vjrium commu-
nicatione imbibitum ad nos refleftit. ne ve-
roidemfemper influxus efTet, Sapientifli-
mus Architeftus ea illam artefabricatus eft,
ut injequali femper adfpeftu menftmo fpa-
tio refpiceret, &pro diverfo fitu alia quoque
atque alia aftionis fuse intenfione eandem
feriret , atque inde pro naturje indigentia
generationes rerum promoveret.
Verum ne quicquam rerum curiofarum
omififTe videamur , hoc loco Phcenomemn
Corporis Lunaris
,
prcut illud tum in Colkgio
j
nentiores LuntB partes
,
quas montes Lunares
Euftachius.
Romano , tumab Euflachio Diz)io exquifitis-ivocant, fucceflive abunaparte illuminari,
fimis Telefcopiis obfervatum fuit , appo- 1 nunc ab altera obtenebrafcere , haud fecus
nendum duxi. Invenies in hoc miram quan- ! ac in Terreno noftro Horizonte, ad Solis or-
damex umhris & luculis conflatam faciem,itum Montes umbras projiciunt ; & tanto
non fecus Oicin pracedenti SolisPhsnome-jquidem minores quanto Sol altius adfcen-
nocomparet, hoc folum difcrimine
,
quodlderit; tanto majores, quanto plus adOr-
faculce&imaculie in Sole perpetuo inconftan- tum approximavit. Sedhasc de Lunce Jlru^lu-
tes; in Idiverbperpetu6eaedem&immo-lA-^, uju-^ &df/r<3di(flafufRciant.
tione intueberis, prjefertimin Luna Dichoto-
ma , veiuti praeruptos quofdam fcopulos &
concatenatorum montium ordinem. Ex hoc
itaque Schemate , Maribus , Terreftribus La^-
cubus, Montibus , rite inter fe collatis , infe-
res haud improbabiliter , Lunam Telluri no-
ftraeprorfusfimiiem Globum^j/'^ , Corpus\i-
delicet, Terraqueum . ideft, ex Humido&
Terra Coelefti conHitutum; innumeris iaten-
tiumfeminumprccditumfacultatihus
,
qux So-
lis radiis mixtae , in Terra eam rerum multi-
tudinem producant, quam quotidiequidem
miramur, tametfi myfticam rationemvix
animo comprehendimus.
Lucem quidem illam vehementem in ra-
dios difHifam , nos putamus effe politifli-
mam quandam eminentiorisIwam/<3r/i^
portionem feu fuperficiem , radios Solis prac
casteris partibus vehementius refledentem.
Si nos effemus in LunariCorpore , intuentes
Terrenum Globum, diceremus profe(R:o,al-
tiffimorum Montium , cujufmodi funt ^l-
pium , Pyrenaorum,Andium, Caucaji ina.cce{ra.
juga, perpetua nive glacieque tefta,fimilem
ad res in Z<7riC/oi5oconftitutaslucemre-
flexura. Dici enim vix poteft
,
quam inten-
fam hujufmodi lucem ad fe refledlant,
quemadmodum Anno 163 8,dum JEtnam lu-
ftrarem , in Calahria Montibus vicinifque
circumfufis Infulis non fine voluptate me
obfervafTe memini. EfTe autem in Luna exi-
titios veluti Montiumfcopulos , umbrarum
incrementum decrementumque ad Solis
ortum occafumque in Lunari Horizonte fat
oftendunt. Obfervatum enim fuit a lynceis
\\u]miem^oris yljlronomis , nonnullas emi-
Cap.Nl.
I
C A P U T VL
e proportione Globi Terr^e ad Solein ac Lunam.
N Jtinerario Exflatico diximus, Solem^\hus fit in iphjera aftivitatis alterius, ideft,
Lunam caeterofque Planetas , tanta quoad I fmguli diffliforum radiorum reciproco quo
magnitudinem Corporis unicuique con
gruam, diftantiamqueuniusabaltero ,pro-
portione condita fuifte , ut femper unus Glo-
dam affluxu fe afliciant;quod apertum eft fi-
gnum admirandae />r(?/'or/ioi.f , longitudinis,
leu intercapedinis, qua ad invicem diftant.
64
MUNDI SUBTERRANEI
Cap.Yl.
Siitaque^o/fubeademdiftantia, quam in
Mundo a
7errdhabet,majorvelminor elTet,
tunc ficuti major , nimia luce
,
qui maxi-
Mf^jpro- mamfemperpartem
TerreniOrhis ftrinxis-
DE^in^lv-
^^'^> ita maximam intemperiem rerum in-
triLtioni duxifTet ; fub Polis quoque ultra femeftre
lucis Soia-
fpatium , Hemifphaerium ultra medietatem
illuminafret ; unde in toto Terrarum orhe
maxima Dierum & Noftium inacqualitas,
maxima Anni & mirum quantum difparata
quatuor ftationum conftitutio orta , fum-
mam quoque & inevitabilem confufionem
caufaflet. Si vero Sol minor
,
quam modo
eft , fuiffet, orania quoque Frigoris & Te-
nebrarum detrimenta confecuta fuiffent,
dum citra medietatem Glohum tantumillu-
minaftet. Ea itaque Glohus Terrenus propor-
tione conftitutus eft, ut nuUa fit in Mundo
gens, qus de infufficiente Caloris, Lucifque
portione conqueri poffit , aut Naturam infi-
mulare nonnuUius, in diftributione lucis
necefTariae
,
prsftitas negligentias. Sed de
his vide Artem noftrammagnam Lucis ^ Ur/i~
Irafol.
f7
.
Quoniamporro Solarejuhar\)l\xnmxiTnex
continuo lucis calorifque diffufi affluxu da-
mni inferre poterat , hinc ^terni Opificis
^"''*
^i^-
Sapientia aiiucl terraqueum Luna; Corpus lis 2eftum
i^o/ioppofuit, utquod pertinax
iefius Solaris
'J'"!'^''''"-
efficacia torridum
,
liccum
, exuftumque
tum.
'""
''
reddidiffet, hocvirtutefua &innatahumi-
ditate ad aequam temperiem reduceret
; &
ne , utpote vicinior Terne, eidem plus asquo,
humiditatis copia &ubertate officeret , eam
luce nunc crefcere , nunc decrefcere voluit,
tum ad exaftius temperamentum confti-
tuendum rerum Sublunarium , tum ad in-
numeros alios ufus & emolumenta
,
quoe in
decurfu Operis hujus declarabuntur.
Neque otiofus cenfebitur reliquus Plane-
tarum chorus , dum quifque fui officii par-
tes , ea in Mundana Oeconomia induftria
exequitur, quasfinguliSiEternaE SapientiaJ
lex praefcripfit. De quibus cum in Itinera-
rio Exftatico egerimus, eo Leftorem remit-
timus.
His itaque prasmiffis jam Terreni Glohi fa-
bricam &conftitutionem profequamur.
C A P U T VII
lZ)e extima Telluris jlruBara
, ejiifciue
niagnitudine
_
"^
7^ ^^^^ itaque, tanto hoc mirificum Di-
lap. VII. U/
^ij^jg Sapientix Opus artificio con-
~
ditum , ut ei neque to^?
, neque
24^^6015 neque ol-icotoijua. deficiat ; in quo nihil
fit
,
quod non undequaque fit aptum , con-
cinnum , magnificum , & omnem fuperans
admirationem. Nam five Columnarum
fpeftes ornamenta , five Laquearium tefto-
rumquefplendorem , five Fundamentorum
foliditatem Ipeftes , in dignos admiratio-
stabiliteu] nis raptus te evehi necefTe eft. Verum quo-
^iiemm-
^^^^ Terreni hujus Glohi pondus fundari
torum. poffit.> quse fublicB ? quali palorum fiftu-
catione folidatJB fint , ut fuper aquarum ei
circumfufarum inftabilem molem , tanta
firmirudine ftabiliretur .> Si reliqua tria
Mundi Elementa pro Terrena Fahrica Co-
lumnis ftatuere velimus ; tantumillaab his
differre videbimus
,
quantumCoelum a Terra.
Quisunquamviderepotuit Columnas per
fooo annorum decurfum perfiftentes , in
quibus etiamnum tori , fcamilli , fupercilia,
cymatia
, pulvinorum balthei , abaci , acro-
teria
, caeterasque Columnarum partes inte-
grae
, &ab omni corruptionis labe immunes
perfeverent, cum tamen Elementa prope
jam per dooo annorum intervallum in inte-
gritate fua permanferint.> Quis non mire-
tur hujus Fabricaj tedum
,
quod non folam
SEdificiipartemfuperiorem, fedtotum zdi-
ficium ambiat, telum quod inceffantis cir-
cumvolutionis motu , ita perpetub rotetur,
utdomumperfeftetegat; netameneipon-
dusaddatur, itaeidemfuperducatur, utta-
men
, tantum abeft , ut tenebras offundat,
ut potius & luce & calore omnia ejufdem
receptacula perfundat ; hoc Coslum dicimus,
magnificam Sempiterni machinam Archi-
tedli; cujus,7>r/-^,pavimentum, inmedia
Mundi fede locata , folida &undique ipfa in
fefe nutibus fuis conglobata , veftita Flori-
bus , Fruftibus , Herbis , Arboribus , Frugi-
bus : quorum omnium incredibilis multitu- iduwCk-^
do infatiabili varietate diftinguitur, quo-
'"''*'"
rumintuitu deleftaris,guftu pafceris, odo-
re reficeris : cujus parietes funt Globi Coelis
contigui, continenti vertigine firmi, per-
petua circumvolutionis lege fortes
,
pellu-
cidi , nitidi , foris &intus luce
,
quam jacu-
lantur Aftra, confpicui. Adde Deliciarum JOelicn.
varietatem , & magnitudinem ,
Fontium
gelidas perennitates , liquores pellucidos,
Amnium riparum veftitus floridiffimos,
concavas Speluncarum altitudines , Saxo-
rum afperitates , impendentium Montium
fummitates, Camporum immenfitates ; ut
interim fileam immenfam inexhauftamque
Thefaurorum in intimis Telluris receptacu-
lis concluforum copiam & ubertatem. In-r/*Geo-
colarum vero hujus tam admirandi palatii^^^^-
quantavarietas&numerus, quantaprster
Hominem, omniumFinem, Animantium
fpeciedifFerentiumdiverfitas.^ quanta Oe-
CONOMi , inrerumunicuique ad fe fuften-
tandum propagandumque necefTariarum
provifione, Bonitas & Sapientia .> quanta
pulchritudo Maris .> quanta Infularum mul-
titudo.> quae Orarum,litorumque amoenitas.>
quot, quamque difparia Pifcium Bellvia-
rumque immanium, faxifque nativa tefta
adhaerentium genera? Sileohic Aeris,Aquae,
Ignifque mirificos in natura rerum collu-
den-
"Tamus I l'^
P.G.Jxis Qhh Sokris
. -D.Z.-^^ator SoLtris .B.F.C S^ahum SjHs Bprcale . HGJ SpatiuL SQlisAuftrde . B.C.H.I S^atimn SoUs torriJmt. A.Futei Ucis . L.K.y-0.^fvgOT-dA^MJ miA azmacul^nart On^o
LIB.II. DE OPIFICIO GLOBI TERRENI.
Gloitti ler-
raqHeui.
Cap. VII.
dentium effeftus : prxtereo interiorem fm-
gulorum Terren^ molu vifcerum conftitu-
tionem. Sedde inxftimabilibus Dri Ope-
ribus ratiocinii vela tempeftivc contraho,
ne,mentis sflunefcio qub abreptus , a pro-
pofitsc nobis materis inftituto , loneius
quam ut pedeni referre liceat , feducar.
Tellus itaque
,
quem Mundum Ttrrenum
dicimus, Humani generis Sphxra ex aqua &
Terra in unum conflata Globum , in medio
Mundi fuis fixa ponderibus hseret ; cujus ex-
tima fuperficies partim Terrefiri partim
Aqueo veluti indumento quodam veftita,
omnes reliquos Mundi globos rerum prx-
ftantia &varietate fuperat ; cujus magmtu-
do & quantitas tametfi a compkiribus
omniumfeculorum Mathematkis fumma in-
geniifelicitatepoUentibus tentata fit , a ne-
mine tamen
,
quod fciam , in hunc ufque
NfOToTei-
diem plane expedita fuit. Supponunt enim
l^ere TJ^^
plctique in hoc tentamento Globum Mathe-
men!us</?.
matice rotundum , fupponuntperfe(5lam hu-
jus Molh foliditatem , ab omnibus interiori-
bus vifcerum cavernis abftrahendo , & hoc
C"/^ ''
quidem ratiocinio adaliquammenfuratio-
Geometri-
is certitudinem pervenerunt
,
quamvas ne-
cum fcratt-
mo ad prsEcifam magnitudinis determinatio-
Mrf^"""
^^^ pertigerit. Nam praeter menfurarum
mutabilium inftabiliumque , acunicuique,
non dicam Regno,fed &Provinci3e,Oppidif-
quepeculiarium,propriarumque,fallaciam,
^
accedit tum montium innumerorum con-
catenatifque ordinibus longe lateque ex-
porreftorum inaequalitas, tum planitierum,
defertorumque in immenfum diftenforum
in hanc ufque diem inexplorata intercape-
do
;
quae quidem omnia uti hominum noti-
tiam fugiunt , ita fieri non poteft , ut huma-
na induftrii per certam ^ determinatam
menfuram definiantur. Unde GeometraioX^.
pura puta hypothefi contenti , ut aliquid
certix:onftituant, Corpm Terrenum ex Aquea
& Terreftri fubftantia in unum globum
fphaerice coagmentatum ,
omnibus mon-
tium fuperciliis,convalliumque confequen-
tium profunditatibus negleftis , confidera-
re , & juxta hanc hypothefin dimenfiones
Difcrepttn-
f^^g^g inftituere folent. Quod tametfi multi
maticorum nuUis uon leculis tentanut , adeo tamen a
in dimenfio-
fg jnvicem difcrepant , ut hoc in illos haud
incongrue dictum videatur
,
Eratofthe-
Quoplusprogredior, eoplus in deviatendo.
ZT^n.
Tentavitidprimus Eratofthenes kz^hioin-
iatireag- ter Syenem Sl Akxandriam, explorarunt &
_
Archimedei , Hipparchus , Straho, ^tolomceus,
fednotabili ab Eratofthene diKeventis.. Pe-
riculum tanti negotii fecit in campis Fingar
.....
magnis fumptibus Rex Alammon , ut eft
Ptoiomxus.
apud Alulfedam Arabem , non ignobilem
Cofmographum. Inqu,ifiverunt & pofteri,
quotquotfueruntfagacioris ingenii Mathe-
matici , fcaphiis aliiique fciathericis , tum
exquifita Regionis alicujusplanioris juxta
MeridianumTraftum,qu3Suni Gradui cce-
TOM.I.
65
Zrelfm
Archime-
des.
Hippar-
chus.
Strabo.
lefti refponderet , menfuri. DifcufTerunt
Turrium Montiumque altitudines fpe ad
tam defideratam notitiam perveniendi, at
fruftra ; cum enim omnium conatus laude
fane dignifiimos examinaris, vixullum cum
alio convenirereperies;cum tamen Regu-
lcB de proportione Diametri ad Circumfe-
rentiam , & de Magnitudine & quantitate
Sphasraeper eaminvenienda fint certifiimse
& infallibiles
;
nec Triangulorum Sphaeri-
corum analyfis, fi Geometria fibi conftet,
fallere queat. Quamnam itaque rationem
tantje diverfitatis efle putemus
,
paucis ape-
riam.
Duo potifllmum exiftimo
,
quae omnem
Geometrarum in Terrce ([uantitate menfuran-
da laborem eludant. Primum eft, maxima
menjurarum
, diverfis Orbis regionibus
,
pro-
vinciis, oppidis ufitatarum , ^ii-eryff^
; quae
fane tanta eft , ut vix fit oppidum
,
quod
ab altero menfuraequantitatenondifferat;
atque adeb nihil dimcilius fit,quam omnem
harum menfurarum difFerentiam , adunam
ftabilem &incommutabilem menfuram re-
digere,cumfundamentumdefitmenfurae. Si
Nuiia dnri
enim ftatuas pro minimo wew/ar^termino;""'^""^
V.
g.
granum tritici , aut finapis , memorata
t^StT
grana adeb difFerentis quantitatis funt , ut
congruA
ea pro diverforum climatum
, Horizon-
^"^"'^"
tum , Terrarumque conditione notabilem
quantitatem acquirere comperias, Sivero
qualecunque humani corporis membrum
pro certo menfura fundamento aflumpfe-
ris
,
puta pollicem
,
palmum , fpithamam,
pedem
,
paffum & fimilia , tantb fane fub
iis quoque majoreminsqualitatisdifFeren-
tiam reperies
,
quantb homo ab homine
quoad natiu"alem corporis conftitutionem
difTerentior eft. Ut itaque tants diverfitati
aliquidcerti conftitueretur , cf//
&infalli-
bilis menfura omnibus in OrheMathematicis,
juxta quam operationes inftituerent , fub-
miniftrari deberet , a Monarcha quodam
fumma auftoritate pollente
, non ea qui-
dem charta aut pergameno infcripta (fiqui-
dem & haec ex aeris climatumque mutatio-
ne fua damna patitur), fed xti fimilique ma-
teriJE durabili incifa. Sed neque fic affiim-
^txmenfura rationem fubfifterepofTe, hoc
pafto oftendo.
In Geodatica\m]u?>\\egotii pragmatia ne^-^Hadiffi.
cefTarib requiritur, imo praefupponitur,ana-
'"'''^-
[yCisTrianguli, e cujus laterum angulorum-
que proportione , cum lateris quantitate
cognita , in totius incognitae quantitatis no-
titiam pervenimus. Veruntamen triangu-
/w4iujufmodi conftitui non poteft , nifiper
vifualem , vel Solarem in aliquo fciatherico
organo aut inftrumento radium ;
at neu-
trum adhoc negotium fuificere pofle , adeo
verum eft, ut de eo dubitare nemo poffit,
nifi forfan ille
,
qui inevitabiles in dioptica
Aflronomia occurrentium difficultatum fco-
pulos non expertus fuerit.
I
'
Tiro
66
MUNDISUBTERRANEI
Cap. viL Tiro iti Aflronomico
negotio non multum 1 aut fecundis attingatur , vix fieri pofTe exi-
verfatus,forfanexifl:imarepofret,/i^^wt;i- ftimem
;
ut interim fileam menforum de-
jualem, qua ^zx. dioptra in Aflrumaliquod, ' feftus in menfurandis per decempedas aut
coUimatio
autmontisalicujixs, autturrisverticemcol-j catenas longitudinibusinevitabiliter com-
ratmdbus
limamus,
itareftainobjeftumtendere, ut miflbs.
fKU.-ixef[. fieri non poffit, talem lineam non exaftc; Pofitoverb, hajcomnia refte&cum de-
Alhidada.
conflitutam eire,quam Alhidada tam recTtam fiderata diligentia confefta effe
; ecce nova
efie demonflrat ; fed qui Naturs arcaniora fefe diflicultas ofTert; Cum fcire nonpoffi-
n6runt,inflabilemquerefra6i:ionum,intan- mus , num difta planities cum fuperficie
tamediorum diverfitate, naturam exadlius Maris r^^^ coincidat , numea autaltioraut
rimantur, aliudconiperiunt. Qiiod vit pau- demilTior fit. Si enim altior fit, ambitum
lo fufius exponatur , fciendum eft aeris me- \ circumferentia
,
juflo majorem
, fi minor,
(iium obfluxilisnatur2inconftantiam,ade6 minorem futurum quis eft, qui nonvidet.>
diverfum effe, tum ratione temporis , tum medium autem quis attinget.? Certe Ille
locorum,utvixejufdem diei hora,vixmen- folus, qui utiin numero, pondere &men-
fis aut feptimana totius anni decurfu afli- furafecitomnia, itaprsEcifamquoquesequa-
gnari poffit, quonon juxta diverfas rarefa- , litatem Terrente juperjiciei cum Aquea folus
diionis aut condenfationis leges , fuas pari- attingit.
ter alterationes fubeat. Accedit hifce iocoA Suntalii, qui ex alta quadam fpecula per
rum difparata conditio
,
qua fit, ut mediumUineam ^'i/^<fl/fw , fuperficiemMaristangen-
aerium aliud fit ad Mare , flumina , lacus, tem
, ad negotii Geodatici finem fe perveni-
paludes; aliud in montibus locifque defertis re pofTe putant
;
fed quis punftum conta-
& inaquofis ; aliud in Auflralibus , in Bo-
j
(^tus in tanta Elementi inconfiantia certo
realibus regionibus aliud
;
aliud fub Zona fignarepoterit; quiscertumfixumquepun-
Torrida, fub Temperata aliud, aliud fub Fri- ftum in fiuxilis naturx inftabilitate, Flufti-
gida; adeoque pro Horizontumflatu&na- busnuncin convallium morem fubfidenti-
turali conflitutione , illud aliter & aliter bus , nunc adinfl:ar montium tumentibus,
mutarinecefTefit. Certumefl, r^^i?quo- difcriminabit ? Cerre nuUus. Geodietac^i-
Punflutn
qmvifuakr/t totius GeodiStici negotiiivinda.- dem fe inHorizontis &C{Eliconfinio, xii-
obfemtio-
mentum,juxta di6tas diverfitates mirum in fuaii iinea non nifi punftum tangere firmiter
^^Jfiit^l'
modum alterari
,
cum Objeftum vifum, fibi perfuadebunt; egoverodicOjilludtan-nowi^we/?.
nunc altius , nunc demiffius
,
pro medii re- i tum effe punftum , ut amplitudine fua non
TaUaciainfra^i ratioue exhibeatur. Docethanc fiiia-'dicam pedem aut pafliim, fed muita miliia'
retMdione
^^^^ ipfeHotizou, quilumiuofa Stellarum ria flringat , comprehendatque ; illudimur
corpora , refringentis Natur^ poteftate jam fenfibus, inxqualitate fuperficiei Maris pro
exorta fpeftanda exhibet
,
qu^etamenjuxta planitieputatadecipimur, Aermillenobis
rigorem Aflronomicum adhuc fub Horizonte modis illudit ; ut proinde totum hoc Geodce-
abdita , emerfiffe non deberent. Infulae in ticum mackinamentum revera fubfiftere non
medio Maris finu derepente comparent, poffit, nifi SuperficiesMarisfineomniinsE-
qu3E prius tefts latebant. Vertices montium qualitate rotunda , nifi Planities Terreftris
alias invifi deteguntur ; non fane alia ra- cum Maris fuperficie continua , nifi Ae-
tione , nifi quod refratio res abditas ultra rium medium ubiquelocorumidemconfti-
naturalem conftitutionem pro medii difpo- tuatur. Qiiae res uti Humanam potentiam
fitione nunc altius & altius attollat ; de fcientiamque longe excedit ,
ita quoque
quibus.vide nojiram Artem Anaciaflicam in i omnis humans induftrise conatus in Teiiu-
aens.
Opere
,
quod Ars magna Lucis ^ Umhra
nuncupatur
, ubi fufiiis omnia profecuti
fumus.
Hoc itaque pofito, fieri nonpofTe puto,
ut quifpiam
,
quantumvis fagaci & fub-
tili ingenio inftruftus fit , autStellae , aut
remotioris Montis altitudinem praecise &
ris quantitate exafte inveftiganda luditur.
Qus non fcribo , ut cuiquam in tam laude
digno molimineprxjudicare velim, fed ut
dimcultatem rei exeqviendae ob oculos po-
nam curiofi Leftoris.
Sed venio ad aiterum difficultatis caput.
SoUditiuft-
Suntqui non Superficiem duntaxat, fed &
i^Xwf /-
temix.
vere , non obftante inftrumenti prasftan- j Soliditatem /lo^^s^^yque Teiluris -aidtmimamvcfltsari
s)ux7,am tia & certitudine
, attingat ; ut proinde vocant
;
quod quidem fuppofita Terrena
''""'.""'""
/"'
ui.i
hanc unicam caulani efle exiftimem, curj
Semidiametri^arie , i\ per hypotlienn , Ter-quit.
icTwionl
tanta fit inter Auftores de Terrefiris Giohi\ ram homogeneam, Corpus totum quantum
busdffc.
magnitudine di^er:c.ntidL. Qiii veroinplani- ' quantum folidum fpedlent , difficile non
i\tnot2ih\Vxnegotium\m]\\Unod\Geoda3ticum foret ;
fed nonnuUos effe
,
qui fubduftis
per decempedas ordiuntur
,
parem difficul- ; Terrce cavernis reliquum balanci commit-
tatis aleam fortiuntur ;
cum fpatium tan- tant, meo quidem judicio, audacior a;quo
tillum prseterquam quod ad totius Terreni conatus cenferi debet : cum pr^ter in-
Clohi
ambitum infenfibile fit , ei minima utilecomputusexercitium nihiladeoaliud
quoque Coeli portiocorrefpondeat;quxuti nobis emolumenti producat. Hoc uni-
prsEciseper Inftrumenta inMinutis primis cumfcio, r(?/-A-<e/'<7^w inveftigare, majores
forfan
LIB.H. DE OPIFICIO GLOBI TERRENI.
6j
f<7/.VII.forfan
difBcultates adnexas habere, quam
ut eashumanx induftriae labor evincat.Nam,
uti mfequentihus oftendetur , cum Jerra in-
numeris cuniculisperfolla, ingentibus fine
numero cavernis, parvis, minimis, maxi-
mis referta fit ; ac deinde heterogenex na-
turE mixtis conftet, ut ad z^titxxm pondera
Terrae > Refpondit autem Job : Refponclere
quid
poffum
? manum meam ponam fuper os
meum, unum locutus fum ,
quod utinam tion
dixijfem
, ^ alterum, quilus ultra non ad-
dam.
Atque haec funt, quse de uaftitate ac magni-
tudine Geocofmi dicenda putavi : Modos tum
tionis fcopum quis pertingere pofTet , horum
I
menfurandi , tum ponderandi totius Mo
omnium notitiam , ut poffideret , necefte lem,cum alibi noftrisin Operibus tradide
job.c.38.
V. 4. 10.11
foret.
Concludamus itaque cum Divo Jobo : y^c-

cinge ficut vir lumhos tuos , interrogaho te,

rejpondemihi, uhi eras
,
quando poneham fun-
damentaTerraE.^ indica mihi, Jihahes intelli-
gentiam ejus ? Quis pojuit menfuras ejus
, fi
nojli? vel quis tetenditfuper eam lineam,Juper
quo hafes iUius fundatce funt , autquis dimifit
angularem lapidem ejus } nunquid ingrejfus es
profundum Maris
, in novijfimis Ahyjfi de-
amhulafii} nunquid confiderafti latitudinem
nmus , &vix Geographicum Opus , ubi metho-
^jnoncontineatur, exiftat, confulto, ne
opus hoc
,
jam ab aliis traditis referciam,
prsetergrefTusfum ; netamen Ledor defide-
ratanotitiafruftretur, Tabellam Au^iorum,
qui in Terrena mole menfuranda operam fuarrt
contulerunt, ex qua in tantadifcrepantia,
quasmagis adguftumfunt, excerperepote-
rit, apuddo&ffimumPatrem noftrum i?ic-
ciolium in Almageflo novo reperiet , Tomo i . Ricdoliu^
fol.
62.
C A P U T VIII.
De MontibusGeocofmi, eoriinujue neceditate.
Cap.ylll
Montes/e'
runt ante
Diluviurn.
Ofltora
Telluris
Montium
tcmfages
efi.
Agna inter Audores
,
potiffimum
Sacrarum Literarum Interpretes,con-
troverfia eft, Utrum ante Diluvium
Terra montihus juerit exajperata, Utrumve-
ro undique &:undiqueplani fuerit fuperfi-
cie conglobata. Utraque fententia fuos ha-
bet Seclatores.Verumuti/irifjrverifiima eft,
ita pofterior falfiffimia & periculofa in fide.
Certe Sacer Textus luculenter docet , Monti-
hus fuifTe prsditam ab initio; meniinit enim
Montis Ararat , meminit altitudinis aqua-
rum in Cataclyfmo fupra omnes montes in
univerfa Terra quindecim cubitis exaltata-
rum. Si ergo Montes operuit Cataclyfmus
aquarum,ergo ante eum jamfuerunt;unde
pofterioris fententiae Se^atores audiendi
nonfunt. Terrenum itaque Glohummontihus
luifTe exafperatum , adeo certum eft , ut is
folus in contrariam fententiamabirepoffit,
qui Naturae neceffitatem ignorat. Montes
Terreno Gloho ita necejfarii fuenmt , ut fine
iis Glohus Terrenus confiftere non poffet,
tumobeximias, quas Terra. conferunt uti-
litates , tum ob caufas paulb poft fuflus ex-
ponendas. Siquidem, uti Divina Providen-
tia mirando opificio conftituit Terrena mo-
lis Glohum
, ita fines Opificis ita fublimes
funt, ut vix fit ,qui ad eos omnes& fmgu-
los pertingere
,
quantumvis fagaciffimo in-
genio imbutus, poffit. Nonnulla tamen hoc
loco recenfere vifum fuit , vit inde fi cui
fufficiat animus , reliqua concludere poffit.
Quodritaque
,
primo, ojfa in Microcojmo,
hoc in Geocojmo Montium ftruftura facit
;
qui
totam 7errciG^^imolemitaftringunt, ut
diffolvi minimepoffit , atque hoc modo per-
fedlam confiftentiam confequatur. Cum
enim Terra non unius generis glebam utero
fuo contineat , fed innumeris diverfarum
rerum fpeciebus , \jti Mineralibus, Pulve-
ribus , Metallicis fluoribus , Cineribus , ut
poftea referetur , fota fit ; certe illa confifte-
renonpoflent, nifi firma ftrudura intrain-
timasconcavitates, Montium compage ,vei-
uti dolia circis , continerentur. Secundb,
cum Mare Terrce circumfluum
,
perpetuo
aeftu , tum fluxu refluxuque , tum Vento-
rum impetu agitetur , certc fine Montium
utiUt/tus
repagulis Terra durare non pofTet ; hisenim
?,7/,i,7"'
intra fmus fuos alveofque , veluti veftibus ciobo.
& oftiis , ne Terram immodica diluvione
devaftet , continetur, juxta illud Jobi :
Ci/-1^-*=3S5
cumdediilludterminis meis
, ^
pofui veftem
^oftia, ^dixi,Vfque hucvenies,^ nonproce-
desamplius
,
^hicconfringes tumentes fluSlus
tuos. Tertio, Montes ad Fontium,Fluviorum-
^^ pon.
que propaginem prorfus neceflarii erant ;
tium/M/*
his enim Terra declivior facilem in Mare "/^"^^
"^-
Ifluxum prxbet, quodfi Terra prorfus/'/<?<xMontcs.
ifuifTet, fieri non potuifTet; feddehisube-
j rius in Traftatu de Origine Fontium. Sunt
ergo Montes veluti Mammae quaedam in
Geocofmo protuberantes, &tanquam Naturac
qusdam penaria & reconditoria , tum ad
liquorem perpetuo fuppeditandum , tum ad
fubjedtas Montium Regionumque conval-
les , benefici liquori^s undiquaque difFufi
munere alendasfoecuildandafque, aprovida
Natura inftituta. Quarto , Montes tum ad
rabiem Ventorum coercendam , tum ad
Herbarum , Arborum
, Plantarumque va-
rietatem
,
quae fine Montihus caeteroquin
nonprovenirent
,
producendam , axm deni-
que ad aeftum Solis temperandum , Aerifque
falubritatem
,
quae omnia non nifi in altiori-
bus Montium receffiibusobtinentur, mirum
in modum conferunt. Hinc homines
,
pecu-
defque aeftivo fervore lafTati , montanas ut
plurimum regiones , refrigerii , fanitatifque
inftaurandae caufa
,
petunt. Quinto
,
quid
l 2. Mon-
Metal/a,
68
MUNDISUB
Cap.Yiu.
Montes aliudfunt,
quamMetallicorum cor-
porum promus
condus inexhauftus ,
in quo-
rum
concavitatibus
per abditos meatus,
Ignis
fubterranei
virtute &energia, veluti
in Fornace
quadam decocla, & ad maturita-
tem defideratam deduda , in ufum morta-
lium egeruntur. Non dicam hic de amoeni-
tateProfpedus, deutilitate, quamUmbra
fua in fubjedis agrorumplanisvallibufque
conferunt; non memoro, quantiinnatura
locorum conftituenda momenti Montes
fint : hoc fanfte affirmare aufim ,
diverfa-
rumRegionum, Provinciarum ,
Urbium-
que proprietatem
,
qualitatemque non nifi
anaturali Montium circumfitorum conftitu-
tione provenire. Sed unum eft quod Natu-
raprovidain Montium conftitutione&par-
tium Terreftrium exafperatione potiifi-
mumintendit, caloris fcilicet proportiona-
tum incrementum , fme quo nihil refte dif-
poni potuiiTet; hinc enim fit, ut Solares,
cseterorumque Siderum radii ,
intra Mon-
tium anfra&us , faxofarumque molium difpa-
res conftitutiones , vario reflexu vehemen-
ter intendant calorem , halitus vaporefque
adMeteorologicas imprefliones emciendas
eliciant: ex quibus innumera in Geocofmi
ceconomia emolumenta , vxfuo loco dicetur,
VtilitM
Montium
in catore at
tem^eran-
do.
TERRANEI
nafci necefTe eft. Cui non experienti^ con-
ftat , Plana Montihus fuppofita , mox ad pri-
mum Solis in Arietem ingreffum, folutis ni-
vium
,
quibusvertices Montium opertifunt,
molibus , terram circumfitam mirum in mo-
dum fovere , & ad fosturam follicitare ? Et
ne humore nimio Terra inebriaretur , de-
clivitate fua humoris ftagnationem impe-
diens humorem continuo fluxuintra alveos
Fluminum coaftum in Mare detrudit : ut fic
fuperfluo humore exonerata apta reddatur
proventibus rerum.
Si vero Terra, plana fuperficie diftenta
ca>-Teilu-
fuiffet, omnibus jam recenfitis emohimen-
Xpfanf"
tis haud dubie caruifl"et ; neque enim Fhimi- #
non de.
na obasquabilem Ttrr^fuperficiem, fluxum
^'^"'"'
fuum continuafi^ent , neque Nives liquefa-
dix habuiflent
,
quo ^oie. exonerarent , fta-
gnantium itaque multitudine Aquarum in
omnespartesdifFufarum, Terram una cum
Vegetantis Sentientifque natur foetibus,
humoris fuperfluitate perire neceffe fuiffet
;
Accedit aeris infalubritas
,
quam fme motu
cotififtentium planorum llagnantiumque
aquarum putredines caufafTent.
Ex quibus omnibus penitiori mentis fcru-
tinio expenfis , Montium necejitas luculen-
ter patet.
C A P U T IX.
3)e arcana Montium CQnJliuitione,
Caj^.lX
QUiSphaeram materialem conficere
volunt , circulos primb adaptant,
quosMeridianos vocant , ea difpofi-
tione, ut omnesfefe inPolisMundiinter-
fecent,hifcedeinde^quatorem,caeterofque
ordine circulos parallelos tum ad confiften-
tiam Sphaeras, tum ad arcanam Telluriscon-
ftitutionem indigitandam applicant. Si
paulo fubtiliori trutina Geocofmi flruduram
examinemus, qua aptat concinnatque Tel-
luris Glohum , eadem prorfus ratione a Na-
tura conftitutum comperiemus
; fiquidem
Montium catenas a Polo ad Pohim, five ex
Borea in Auftrum conftitutas effe , ipfe Geo-
cofmus fat fuperque docet. Sed ut veritatem
rei clarius oltendamus
,
PrimaCa- Prima Catena Montium in circulum ordi-
TJn^ ZTn-^^^^
deducitur a Polo per iflaneiiam, Sco-
tium , qui-
tiam, Angliam,
Germaniam , continuata Mon-
mmfit. tiumfene,
reftoque tramite ufque ad JZ/m,
qu3E funt vehiti o^j quidam Catence magnce,
quo, qui difcontinuo
ordineextenfi Montes
nonnullam connexionislabem
incurrerint,
vinciantur, conftringanturque
ad firmio-
rem confiftentiam. Ab Alpihus vero , novo
veluri annulari ordine implexi Movtes,
Apennino)uY)guntm, quo totius meditullium
Itali^ haud fecus ac fpina quaedam dorfi,
optima oflium compage, continuata ferie
per Siciliam Montihus Ajriae conneftitur,
& quos Luna vocant.
Alter Catena magm nodus , ufque ad ulti-
mum Auftri Promontorium , Borns fpei nun-
cupatum, extenditur, quem ordinemhaud
dubie ufqvie ad oppofitum Mundi Polum
continuari , ipfa ratio diftat. Ex hoc vero
Auftrino Polo
,
per incognitos Auftralis Ter-
ra tra6tus , ufque ad Fretum Magellanicum
diftenditur, &ii\\inc^&c Andium Ameriae AU'
ftralis, Boreceqae immenfos tradus Polo Bo-
reo jungitur ei , a quo dimanarat.
Altera Catena ad angulos te^tosprimam in- Altera
terfecans, abienfqueex Polo , & diftenfio-
,^ff

'
1
'
j .
concatena-
nisfujepropaginemper Tartariam aerivansrjcorn-
Imaum fibi conjungit, qui permediam '5'9'-}'^^?"^j'''^""
thiam , magnum Mogoris Imperium , & tan-
tiamjit,
'
dempermedium India ^otiumin Promonto-
rium Comorinum excurrit , ubi mediante Ma-
ris fundo Montihus Zeilani Infulje , & hinc
fubter Oceanum in Polum Auftrinum dis-
tenditur ; atque hinc tandem
,
per incogni-
tos terrarum, Oceanique traftus
,
princi-
pio, aquodifceffit,connedlitur. Qiioniam
verb perpetuus Oceani seftus , fluxufque ex;
OrienteinOccidentem, continua fuaalli-
fione , nonnuUum detrimentum adferre po-
terat ; hinc provida Natura tranfverfas Mon-
tium catenas difpofuit
,
quibus totius Terrence
Molis machina firmiorem confiftentiam adi-
pifceretur. Unde vides ex Oriente in Occi-
Catena:
dentemabukima SinarumY^e^sXono. Montes^^"^]"^^)^
- o tran'verl^
montihus ita annexos , ut quos China ^QtquMam,!^
tranfverfum propagat, Imam extra Chinam'*^^'*"^'
continuet in Occidentem Scythias , Indice,
Cafpii
LIB.II. DE OPIFICIO GLOBI TERRENL
Cap. I X. Cafpii Maris , America,
Afi(z Minoris , Mace-
donicR , ufque ad Jlpes Cottias &c Rhcetias con-
tinuatis Montihus conjungat
,
quas Alfes
per Pelphinatum totamque Narhonenfem Gal-
liam continuas committit Alpihus Pyrenxis,
qu hinc tandem in ultimum Occidentis
terminum , ufquedum fuo reftituantur prin-
cipio , ordine mirifico propagantur.
cwrCatena:
Sed quffiresforfan , Cur Crf^^^w^hujufmo-
^nolwo
^^ ^i^ Oceano continuatas non videantur,
mnpateantfed ultimis Tetrarum promontoriis
,
quafi
abrupts & interruptsdifpareant? Refpon-
deo , Catenas hujufmodi Montium non ab-
rumpi omnino , fed fubter Oceani profun-
ditatem eodem ordine continuari
;
quod
vero non emineant , nifi per difperfas hinc
inde infulas in Oceano emergenres
, id
certe fagaciflimo Natur^e conulio faftum
efTe tibi perfuadeas : Cum enim Oceanus
perpetuo fluxu Orhem Terrarum ambiat
,
fluxilis naturae Elementum veluti jurequo-
dam, itinera ab omni obflaculo& repagu-
lis immunia , & undiquaque pervia requi-
rebat ; hinc Catenas Montium per extititios
vertices in Oceano non continuantur , ne
69
ex motui Oceani , Mariumque , obicem po-
nerent, atque adeb liberum haberentcam-
pum ad univerfam Terram copiofo aquarum
aiiTluxu fcecundandam; quod non accidiffet,
fi Oceanus Montium ca/eijpr2peditus, non
liberas
, fed motionibus agitationibufque
inaccefTas femitas offendiflet. Ne verb li-
berrimo fuo & impetuofiilimo motu , Ter-
reflriumregionumoris, alluvione fua , de-
)trimento foret, Natura has Montium cate-
nas difpofuit , ut ad hos tumentibus unda-
rum procellis fraftis, adfuos fibi deflinatos
alveos rediret. Qiioniam verb Oceanus
fuas quoque fluendi leges a Borea in Au-
flrum , & contra
, flatutis temporibus fer-
vat; contra hoc
tranfverfi Montium ordines
pofitifunt, uthoc pado , fme ofFendiculo,
Natura fuas operationes in Terreftris Munde
Oeconomia periiceret. Nemo tamen hoc
loco exiflimet velim
, Catenas hafce Mon-
tium in perfedlos circulos coordinatas , fed,
prout Terrarum neceflitas requirebat , fubin-
deiimbriis catenarumin immenfa utrinque
Regionum circumjacentium fpatia dedudis
compofitas.
H E M 1 S P H
. R I U M
OJJaturi
Globt Xcrreni aquis nudat(^.
Verumcumdehisuberius
Deo dantein
fequentihus6i&.vin{mv&,
hxc in genere tan-
tumjdidla de
Montihus
fujQSciant.
Figuramhic appofitam
vide. Inqua
Catena
Montium AB C D, monfttat, illam
Montium
compagem) quae a Polp Alt^ico
,
petEuropa
1
3
me-
7^
MONDISOBTERRA
Cap.lX.
medium.&peryf/rictfw,
adPolum Antarfti-
cum &hinc per Jmeriae ^uftralis Andes, Po-
loBoreo,undeduaafuerat,reftituitur.
Ca-
tena vero
Montium AE C , a Polo Boreo A
per medium Afns , & India ufque ad C Po-
lum
Auflrinum diftenditur , &liinc tandem
N E I
per incognitam
Submarinam compagem
Polo Boreo A reftituitur. Montium\Q.xo Ca-
tence in latitudinem
extenfae B E D , csters-
que parallelae
, notant,
tranjverfam Mnntium
rnm.tintTfiwi on firtninr>-n n nti,,^ ^^*/<n-QM
compagem
, ad nrmiorem 7 otius confiften-
tiam
, ob finespaulo aw/if defcriptos.
C A P U T X.
Ve Montibus in particulari , & arcana eorundem ad ufus hnmanos archite^tura.
Cag. X.
'Smii Cate
parum
Mintiuin.
. I.
De Reconditoriis feu
Hydrophylaciis in Eu-
ropa conftitutis.
Ontes a Natura non cafuali aut tu-
multuario, fed fagaciflimo confilio
conftiaitosin OrbuTerrarum fuper-
ficie protuberantes , ea qu^ )am difturi fu-
mus , fat fuperque comprobabunt. Ex his
enim, prster humorem, quemM/i?ope
univeriae Telluri confert, alios innumeros ujus
habet
,
quosfupra enarravimus. Nos ad ea,
quas
,
quod fciam , ante nos hucufque nemo
advertit , defcribenda calamum diftenda-
mus. Quod ut qu^am optime fiat,
Notandum , Primo ,
Terrenum Glohum a
Polo ad Polum inaequali quadam &difror-
mi compage , at non fine fumma providen-
tia ita conftitutum effe , ut in Ttrrefirium
partium meditulliis
, maxime fefe admi-
randum oftenderet ; dum maximorum &
ingentium Montium coacervationi , veluti
quofdam catenarum magnarum nodos , in-
nexuit , aim ad firmiorem totius Compagis
confiftentiam &firmitudinem , tum ad fun-
danda in Montium cscis mjcerihus immenfa
a^uarum penaria
, ex quibus veluti promo-
condis Flumina undique fcaturientia fub-
ditos fibi convallium camporumque tra-
(ftus benigno profluvio irrigarent. Qiiod
ut oculis curiofi Leftoris pateat , enu-
meratione partium rem fufius enodandam
duxi.

H-5n51tOTKYI.Aai^
Hydrophf
lacium
pium
tiarum
Hujufmodi Naturae reconititoria in Europa ( vocant. Ex quibus veluti ex prjcdiviti quo- *W<[i*,*
^^''primo loco funt Montium protuberantiumrdam//y^A-t/'^)'A?w,abundantilfimad5^a<?r^'"'"'"*''
n,
ionge lateque diffufa foboles
,
quas ^fi^fjUr^/^waomnibusfi^ro/^Regionibusfuppe-
^
ditan-
/
T
Cap. X.
LIB.II. DE
ditantur. Sunt autem triplki nomine di-
llindx
,
quarum illce quse Galliam refpi-
ciunt, CottiiB
,
quae Helvetiam ambiunt, Rha-
/i^cumadnexo Vogejo; qux demum Adria-
ticumMarefpecftant, P(?Ki^ dicuntur. Ex
toto lioc Alpium complexu , veluti ex foecvm-
doutero, effufi ingentes Amnes , Damhius,
Rhenus, Oenus, Germaniam ; Rhodanus, Arar,
Mofa , Mofella , Galliam Belgiumque
;
Padus
veto, Athejis ,MiKcius ,Ticinus, lt3iii3Lm ;
Sa-
vus verb & Davus Illyricum irrigando
beant. Exhocnon Flumina tantum , fed &
ingentes& immenfi Lacus originemtraxe-
re fuam ; In Germania Lacus Acronius , Luce-
rinus , Tigurinus ; \n Gallia Infubriumque ^
Regione , Lemanus ; ut interim innumeros
minoris ordinis Lacus fubticeam. In Italia
Ciiz\^'mA Lacus tres
,
qnos Majorem , Comen-
fem, 2t.niic[ms Larium , & de /a GardaYOca.nt.
Unde autem tanta aquarum ulertas originem
fuam nancifcatur , & quomodo Montiumfe-
nariis contineatur , fuo loco & tempore
cftendetur : hoc enim loco de penariorum
tantum difpofitione traftare vifum efl , ut
ea explorata paulatim ad occultas &abditas
tantorum Naturs mirahilium caufas pertin-
gamus. Sed filum occeptum fequamur.
Enarrata itaque Alpium concameratio, cum
non jequali menfura aquarum , omnibus &
flngulis circumfitis Regionibus fefe com-
municare poffit ; ne necefTitati mortalium
novercamfe praebuiffeNatura videatur,hinc
alios flbi ex omni parte coacervatos Mon-
tium ordines , fimbriis , fuis , adnexuit , vel-
JHn, By. viti auxiliares quafdam copias: In Germania
drofhylacia.
quidem Montes Noricos , &qui Bohemiam
cingunt , Hercynios
,
qui Boream fpedlat,
Cattimelihocum : In Gallia Vogefum , Alver-
tiios , & Alpium Cottiarum reliquias , Delphi-
natus Montes : In Italia Apennini ofTamen-
tnm,innumeris montihtis,Ye\viti fpina quasdam
dorfiexofIibus,coagmentatum. Adeo utin
Germania fupra citati Montes zlizm Flumi-
awfceturam fuppeditent, id efl, Mosnum,
jilhim ,Moldavam , .Amajum ; In Gallia LigU'
rim , Sequanam, Druentiam , Varum ; In Italia
jirnum ,Tyherim, Anienem, Lyrim , Vulturnum,
quibus univerfa Italia , Gallia , Germania
jFoecundo profluvio irrigantur. Nevero ex-
tremas Europoe. Regiones debito fibi humoris
nutrimento deflituerentur , nova conflituit
Natura cellaria feu reconditoria. Inter Hi-
Monm
Py-fpaniam&Galliam Alpes^xyo. MontesPyre-
naos; Inter Germaniam &Poloniam , Hun-
carpathui gariamque Carpathios Montes
;
quorum illi
in Gallia Garumnam ; In Hifpania iherum,
Durium, Tagum , Bcetim , (Juadianam ex Pyre-
nceorum plicis , id eft , Caftella Aiontihus, de-
dufta Flumina profundi/?nt : At veroinPo-
lonia Vijiulam, in Hungaria Tihijcum,in. Ger-
mania, Oderam
, aliofque innumeros, qui-
bus diftje Regiones fcatent, Fluvios produnt.
Atque adeo hifce tribus Naturas Aqua-
rum recBnditoriis pofitis , univerfa
Europa
OPIFICIO GLOBI TERRENF.
71
fummis & inexplicabilibus emolumentis P^r^^r.
beatur.
. 11.
Mons.
'Elumina
Hijpanix.
II. Volono-
rttmx
Hungarii.
De Penariis Naturie,feu Hydrophylacils
i Afia conftitutis.
QUo in Europa in Penariis Montium con-
flituendis tenore proceffit , eodem in
Afta , in Montium conflitutione iufit Natura
rerum. Siquidem ex Geographica diJcipHna
conflat, mediam totius Afjce longitudinem Hydrophy'
continnz.tis Montium catenis aThracio Oc-'^"'*'^'^'''
cidentis Bofphoro,ufque in ultimum Orien-
tis terminum protenfam , Boreakm
Afiam,
id eft , Scythiam feu Tartariam ab India
Auftrina vekiti difcriminare. Qui quidem
Montium ^cfri/iprovariofitu, varias deno-
minationes fortiti funt ; nonnullis illos fub
Tauri, ScAntitauri
,
quibufdam fub Caucafi,
aliquibus quoque fub Imai &c Parapanifi no-
minibus indigitantibvis. Quidquid fit , non
cum nominibus , fed cum rebus nobis nego-
tium efl. Certum efl hos Montes in meditul-
iiototius AfiiS
concurrentes , ingentemal-
tiffimorum Montium globum conflituere,
quod nos proinde /'ria/><7/^ totius Aftce Hy-
drophylacium afferimus. Nam id in omnes
Afice
partes immenfa erudlat Flumina , ver-
fus Auflrum quidem , Indum & Gangem , qui-
bus univerfa Indorum Natio abunde irri-
gatur ;
verfus Orientem piurimos immen-
fofque Regni Sinarum amnes ; verfus Bo-
ream Rha & Ohin ;
verfus Occidentem deni-
que nobiliflima Flumina Oxum,Jaxaftem8c
Hydafpim ,
praeter innumeros ingentefque
lacus
,
quos efficit
,
prajbet , uti Mappa hic
appofita
iuculenter demonflrat. Quoniam
vero
Afia
longiori tradu protenditur,quam
ut fmguias longe lateque fparfas Regiones
attingerepollit ; liinc divitias fuas ^etfuh-
terraneorumtegnorum
commercia ita diflri-
buit , ut nuiia pius fe aitera accepiffe glo-
riari poflit. Na.m Taurus 8c Antitaurus 'M.i- Montese^^
norem Afiam
uberrimis Fluviis beat
; Gras-
f^"2hra
ciam Fluviis ex Acrocerauniis Atho , Olympo, Afise.
Pelione , Ojfa , csterifque
,
profufis. Arme-
niam , Perfidem , Babyioniam ceieberrimis
Fiuminibus Euphrate, Tigri , Derhi , caJte--
rifque,quos brevitatis caufofiieo, Gordicei,
five Ararat atque Cafpii Montes irrigant
;
qui
Tauro ^Caucafo zbOccidiente nexi,tandem
ad Ormm in paulo ante Montium enarra-
tam congeriem veiuti diverfl rami in trun-
cum fuum impiantantur. Habent &in Se-
ptentrionis uitimo anguio Hyperhorei & Ri-
phcei Montes fua Hydrophylacia
,
ex quibus
vafliffimi Fluvii , Boryjthenes , VoIga,Tanais,
effufi , Ruffiam & Tartariam ubertim ri-
gant ; de quibus eorumque memorabiiibus,
rebus fuo ioco fufius aeetur.
. IIL
Cap, X.
yi
MU
NDI
III.
SUBTERR ANEI
F/. Zalrtt.
P/. Wger.
Tngentia
Fluniins
Atricx Me-
riiiiontilci.
Z)f Hydropliylaciisy^
Montium penariis
z Africa coftitutis.
UTi
^frka
magna ex parte Torridae Zo-
nx
seflibus expofita eft ,
ac proinde
fummii
ficcitate laborat , ita Natura huic
malo
providens ,
vaftiffimum Hydrophyla-
cium in
meditullio ejus conftituit
,
quos
Montes Lunce vocant : ellque immenforum
Montium congeries
,
qai innumerosexomni
parte amnes veluti ex fcecundis uberibus
longelateque
profundunt: exquibusprimo
loco Niius omnium Mundi fluviorum cele-
berrimus originem fuam trahens
, & per
longas atque incognitas ambages tandem
per catadupas praecipitatus fumma .iEgypti
felicitate , in Mare Mediterraneum maxi-
ma aquarum molepraegravatus exoneratur.
Exhoc Zairus Occidentempetit, & Regio-
nes varias inexploratae adhuc magnitudinis
allambendo ,
Oceano tandem Atlantico
mifcetur ; a quo non procul ortus Niger, va-
riasfortunsvicesfubiens, jam Terrae vora-
ginibus abforptus
,
jam denuo evomitus,
pari paflliinpaulb ante memoratiim Ocea-
num effunditur. AMeridie Cuamam
, aliof-
que peregrini idiomatis nominibus trans-
formatos amnes
,
qui & vaftitate cum ipfo
Mari comparari queunt ,
eruftat
,
quos
omnes Oceanus Meridionalis excipit. Ne
vero Nubiae 8c Lybiae deferta aeftu perirent,
Atlantis concatenatos in Ortum Montes Na-
mraitadiftribuit, ut ficuti aCapitehumor
per omnia Corporis membra diftribuitur,
itaabAtlanteperreliquaMontiumvifcera,
laboranti naturse Iiic fubveniretur.
Hujufmodi autem aquarum \Q\xitCadire-
conditorii funt duo Lacus Zamhre & Zaire
;
quorum hunc non male dixerim fosturam
alterius Zambri , tanta uterque aquarum
copia turgens , ut non flumina , fed maria
eruftarevideantur;potiffimum Lacus Zam-
^ri, qui veluti inCentro conftitutus, acin
amnesampliffimos diffufus, fingulisMun-
di partibus, ceu e praedivite vena confert
abundantiffmia aquarum profluvia : Septen-
trioni quidem Nilum , Orienti ingentia Flu-
mina. CHamamSi Coavum, Zeila, Manhicefeu
defiderata , tandem innotefcat
,
qui proprii
{mt Ni/i /o/(?j, aperiretentabo.
Diximus alibi , Odoardum Lopez prjE cse-
Od. Lopcr.
teris in originis Nili inventionem incubuif-
fe , atque hoc unicum fategifte, ut Nilifontes
proprios affignaret. Verum nec Odoardus Ffifareh-
verae fcaturiginis Nili infpeftorfuit, neque'^'"^',-'''^"
Defcri^tii
orirrinii
ejusrelatio reifatisconformiseft; Veriora
igiturdetam infigniargumento adducenda
nobisfunt. Eoipfoigitur tempore ,!quo ne-
gotium hoc intricatifTimum , fumme per-
plexum me tenerer , huc Romam appulit
P. Francilcus Caravaqlius Indiae & .^thio-
^f;
Carava-
piae procurator
; a quo ego per manulcn-
ptum P. Petri Pais veritatem edoctus, ean-
Petr.Pais,
dem hicpofteritati confignare volui , ut ve-
ritas tandem poft tot actantasgraviffimo-
rum Auiiorum f.llacioi futilefque conjedoi-
ras fuo nitori reftituatur.
Resitafehabet : Provinciaubi Nihsori-
tur, vocatur Agaos , vicina Regno Goiam;^-f"
Terra , in qua oritur, vocatur Sabala; in apiee
Montis , in plano arboribus undiqu.e circun-
dato. Diametrosfontis lata pedem unum cum
dimidio, fundi inexplorabilis , margine non
redundat, fedinradice Montis exitumfibi
pandit , ubi fimul ac e Montis vifceribus
emerfit, influmen difFunditur,quiaIiisfub-
inde fluminibus auftus , tandem in lacum
fefe 30 leucarum longitudinis , latitudinis
1
4
exonerat ; a quo dum iterum emergit per
longas Terrarum ambages gyrans , ad eun-
dem ferelocum, unde prodierat, videlicet
ad Fontem perveniens , reflexo curfu refta
per ingentia praecipitia faxaque inaccefla
dilapfus ad interiora divertitur JEthiopice.
Quae oninia confirmantur P. Petri Pais
Societatis noftrae Sacerdotis oculato tefti-
monio
,
qui Imncfontem A^i/zuna cum Impe-
ratorejS.thiopiae, uterque curiofitate fimul
ac veritatis amorepercitus, magno exerci-
tufociatus di^um fontem luftravit. Verum
cumdiftus P.Petrus Pdii fummadiligentia
hoc negotium in ingenti rerum ..(Ethiopica-
rum manufcripto Opere
,
quscunque obfer-
vavit.pertradlirit ; hic ejus verba ex Lufita-
nicoinLatinumtranflata apponam, utve-
ritasreiluculentiuspatefiat. Sicitaqueait:
Pofiquam traBavimus defertilitate terrarum
nelatw de
fuh Dominio Presbyteri Joannis, oper^pre- ^''S^'^^.^'^''
tium me falurum exiftimavi, li hoc loco nonni-
p^/^.
"
hildepracipuis Fluminibus Lacubus Ter-
rarum, ejusImperiofuhje^arum,referam. In-
ter qu(S primo loco
fe offert maximui ille ^toto
Orhe celeherrimus Fluvius Nilus
,
qui non apud
Manhenfen \ Auftro ,
Occidenti denique
Zaire : quorum hi omnem Meridionalis Ajri-
ccB Occidentalem plagam ,
Regna Congo,
AngoIam,Monomotapam ,Matamam, Ba-
gamidri, Agafymbam, ufque ad Bonae Spei
Caput irrigantes foecundolimo afterilitate
vindicant:iftiver6totaminteriorem Abys-
Antiquosfolum
, & modernos Doflores, Au^o
finorum Regionem , eafque omnes
,
quas 1 refque gravifimos in admiratione
fuit , Jed
^
ab Oftio Maris Erythraei ufque ad Cuam^Uujus frequentem mentionem facit Sacra Scri-
oftium maritima ora difterminat
,
quae funt
\ptura Gen. 2. Vocatur Gehon , unus e quatuor Niii Aefcri-
Melinda;, BarnagafTus, Quiloa, Mombaza, Paradifum irrigantibus. Hic hodierno dievo-f".''^^^'*^'^'"
Mozimba , Mombara , Membaca, Mozam-
catur ab JEthiopibus Abaoi : Originemfuam te-
bicum , aliaque hujufmodi Regnorum mon- net in Regno Goyam in uno territorio,quodvo-
ftra. Verum ut tam notabilem hiftoriam \catur Sabala
,
cujus incola vocantur Agous,
hic apponamus, & ut veritas a tot kmlisjfunt^ue Cbriftiani, etfi fucceffk temporum,
fyl-
vefcente
ongo novi-
terinventa.
C A
LIB.II. DE OPIFICIO
Cap. X.
vefcente Ecclejia , variis
fuperftiiiomhus im-
luti (^ corrupti, agentibus^ paganisvicinis
situs loci
parum diferant. Fons autem Nili in parte Oc-
l\ii trim.
cidentali Regnt Kjojzm Jttus tn Jummitate u-
nius vallis,quie ajfmilatur ingenti Campo,jugis
'M.onx.iwm undKiue circumdato. Anno \6i%.
2 1 die menfis Aprilis, cum in hoc Regno una cum
Imperatore ejufc^ue exercitudegerem , hunclo-
cumadfcendi, omnia diligenter luflravi, inveni-
queprimo duos ihi Fontes rotunelos, utrumque
quatuor quafi palmis latum in diametro
,Jum-
GLOBI TERRENI.
73
ulifacile confcenditur. InfralSlontetn c/>aVfrCurfusNiii
una leuca inprofundijfma quadam valle eTerrne
0^!'^/
^'"
vifcerihus, alius Fluvius emergit
, quife tamen
cum Nilo paul(>
poft
conjungit ; unde credunt
eandem cum '^'Aofcaturiginem ohtinere;fedin^
fra Terramper occultos canales dedutlum hoc
locoprimum erumpere. Rivus vero Fontis, qui
infra Montemerumpit , in Orientem fpatioja'
Rushomhardievergit ; deindefuhith aeclinan-
do Boreampetit : ^
pojl quartam circiter leuca
partem
novusfefe offert rivus efaxis ^fcopu-
maque animi mei voluptate vidi id, quod nuUis lis ehulUens , cui paulo pofifejungunt duo alii
votis confequi potuerunt Cyrus Risx Perfarum\u\i,exOrientispbgaerumpentes :
^fic
dein-
(0 Cambyfes , AlexanderMagnus , acfamo
fus
ille Julius Csefar. Aqua Fontis clarijfima
eft
!^ levijfma,guftuiquegratiffma ;
fciendum
tamen,nullum hofce duos oculosYoiViis infupre-
ma Tsiontisplanitie exitumhahere,fedin radi-
ce Montis
;
profunditatem quoque Fontium
tentavimus, (^ in primum quidem lanceam im-
de aliis
^aliis identidem colktVis rivis notahi-
liter crefcit Nilus. Poflfpatium vero diurnum
itineris magno fluvio, qui dicitur,
Ja ma , con-
jungitur, qui deinde fietlit
fe verfus Occiden-
tem,ufque
ad i^ circiter leucas aprimafuifcatu-
rigine;poftea mutato curfu Orientem repetit, in-
finuando feinunum\.2iC\xm ingentem
{efl
hic
dehatur quafdam veluti radices vicinarum ar
horum ,Jihi invicem implexas.
TrofnndttM
Secundus Fons vergit a primo in Orientem
adjatium lapidis; hujus profunditatem explo-
rantes, immiffa lanceh iz palmorum
, fundum
nulluminvenimus ; coUigatifque duahus lanceis
12.0 palmorum, denuo rem tentavimus
,
fednec
fic
fundum tenere potuimus. Dicuntque incola,
totum M.ontempIenum aquis ; cujus hocfignum
dahant, quod tota circaYontem planities tre-
mula erat ^hulliens ; manijeftum latentis aqua
veftigium ; eandemque oh eaufamnonredundat
aqua ad Fontem
, fed ad radices impetu ma-
ximo
fefe
egerit ; affirmahantque Incolai , ut
^ ipfe Imperator
,
qui prafens erat una cum
Exercitufuo, eo anno Terram parum tremuijfe
oh magnam annificcitatem , aliis verh annis ita
tremere
,
hullire, ut vixfine periculo adire
liceat. Circuitus loci inftarHcviS cajufdamto-
tundi, cujus latitudofundaja^um conftituere
pojfit. Infraapicem hujus Montis populus de-
git ad Montem ,
leuc^ circiter un^ a Fonte
diffitumverfus Occidentem, vocaturque Guix,
^videtur hinc Fons homharda attingi
poffe.
Loca tir-
Eft
hoc loco vicus gentilium, quifacrificant mul-
Fonu Niii.
^^ vaccas,^veniunt adYontem certo dieanni
una cum Sacrificulo ,
quempro Sacerdotetenent,
mifimus, quie intrando ad 1
1
palmos tangere vi- fitus in provincia, qua dicitur Bed Regnoque
Lacum^ei
partim Goyzm fuhjacet, partim RegnoDsLm-
"'""fif.
biae)
,
quem ita
pertranfit ut aquce Nili notahi-
lem differentiam ah aquis Lacus ojiendant , to-
tufqus Fluvius aquis paluflrihus impermtftus
fuum curfum fiuxumque teneat
;
qui mox uhi
exit,variisgyris declinando in Meridiem, Ter-
ram irrigat nomine Alata quinque leucis ah epi-
ftomio Lacvis diftantem , uhi per rupes i 4
hra-
chiorum altas pr^cipitatus immenfo fimul ^
fragore ^fumoaqueo
,
qui eminus nebula mihi
videhatur
,
pracipitatus paulo
poft
intra duas inur duat
Rupes ingentes ifa ahforhetur, ut vix oculis at- ^!*t'^
^*^**
tingi potuerit. ^unt cacumina di^arum Ru-
"^'''
pium ita vicina , ut Imperator aliquoties
, ftra*
to perillaponte, cumtotofuo exercitu
tranfie-
rit; quihus omnihus @ ego prajens
fui. Poft-
quam igitur aparte Orientali Regnum Begami-
dri,Goyam, azteraque intermedia Regna Am-
hara, Olaca, Xaoa
, Damot longe lateque ir-
rigavit,moxfluxufuoRegnum Goyam repetit^
irrigatijque Territoriis Bizan
"
Gumancan-
ca , ita jenflm Regno Goyam appropinquat , ut
non
nifi
unius diei itinere a Fonte fuo diflare
comperiatur. Hinc fluxum retorquendo verfus
Fazolo ^Ombarea, Regnum Gentilium, quod
Anno 161 ^.ingenti exercitu fuhegerat Eraz Se*
\zch.ti^os,frater lmperatoris,Regnumque,utpo-
qui ihi facrificat unam vaccam juxta Fontem, ' te incognitum, ^
oh valiitatem, vocavit Ayzo
caputque Vacae ahfcijfum projicit in Yontisl^mMeftinoynmyhxn^xxm.HincexOrienteiti
ahyjfum, e lago hia prima a qual buo , ondei Boream declinans perinnumerasaliasregiones
facean folenne facrificio matando mmt2is\vafliJ/!maquepracipitiadiIapJusinJE.gypt\xmt
vaccas
,
que os gentios , d'he tracean, &do- ^hinc in Mare Mediterraneumfe exonerat.
pois fe cubria todo com o fevo dellas , e i Atque hsec eft defaiptio Fontis Nili , ejus-
afentavaen un Cadeira deferro,quetinha quefluxus, qnemcitztus P.Petrus Pais pvo-
pofta nomo de muita lenha feca , emandava priis oculis una cum Imperatore Abyflino-'
fem fe quermar nem ainda derreterfe 6 fevo, rum Anno id 1 8 . 21 Aprilis uti curiose ob*
e algunas veces etravan depois da fogo fervavit, ita fummi diligentii adnotavit;
acefIo,efe afentava a quefta gentedema- ut hoc fuo tam infigni &oculato examine
neira , che con eftas feteizerias engennava
a quella gente da maneira,que b tinham por
grande Santo, che davan quefto fato queria
.
Porro Campiu Fontis Nili ah omniparte dif-
ficilis adfcenfu eft,praterquam exparte Boreali,
TOM.I.
Rempubl. literariam multis tricis&dubiis
liberarit . -Cui quidem unice impofterum
ftandum exiftimem , cum Imperatorio ap-
probato teftimonio fuam jam Fons Nili cer-
titudinem infallibiierafitadeptus. Verum
K ne
Cap.X.
74
MUNDI
ne quicquam
huic
operi deeife videatur,
Chorographiam
hic
adjungendam duxi
,
quam
vide in tom. i.
OedipuCap. de Origine Nili.
Cum
hifloriahxc dicat, duosfontes com-
parereintra
Terrenumundequaque tremu-
lum ,
verifimile eft , olim magnam partem
\\i\]}jisCampi,
quemdefcripfimus, z^etto fonte
vehiti in Cratere Montts contentam fuiile, &
fucceflutemporum , fuccrefcentibus herbis
& virgukislutomiftis, cutem vekitiquan-
dani contraxifTe , cujufmodi variis quoque
Europae locis me vidiffe memini
,
qua di-
mota non dubicarem totam planitiemtre-
miil2Lm primavi
fontis faciem mox manife-
flaturam. Sed hxc de ori^ine Nili fufficiant.
Andes
Montes.
. IV,
De Montium Americae Hydtophylaciis.
UTi
America magna ex parte Zonae Tor-
rids fubj
edta eft,ita provida Natura prge
cseteris ozm ^\XA&vmi% Montium , omnium,
qui in Orbe Terrarum
vifuntur , akiffimo-
rum Hydrophybciis diiX.z.rQ voluit ; cujufmo-
diiiMnx.Montes
,
quos Andesyocznt, qui va-
riis aliorum montium ramis in unum con-
fluentibus conflituunt
opulentiffimum il-
lud aquarumpenarium, quod Naragua vocant,
inter Cufcum, Quitum &Limam, in media
Regione,
innumeriso?i^jconftipatum.
Exliocin Auflrum concatenati Montes im-
menfo Terrarum traftu
,
quam ideo Hifpa-
niCor^//w^ vocant, in Magellanicum
f
re-
tum, ukimumhabitabilis Terrs terminUm
SUBTERRANE!
immenfa aquarum mole, ri-vorumo^Q.
conflu-
xu locupletatus , intra Oceanum
tandem
,
Paraquariam juxta & Brafiliam,deponitur
;
verfvis Boream verb Novum Regnum fce-
cundat ingentibus amnihus
,
quorum unum
aS. Maria Magdalena , akerum a S.Martha^l^^-'^^'^-
denominant.
iacw^quoquetotiusOrbisva-
fiifTimus
,
quem alii Paraima, alii Titicacca
vocant , fuppeditat , duodecim Fluminum ac-
ceflu ditatum. Non memorabo hic fluvios
fmenumero , omnes navigiis ferendisido-
neos
,
quos verfus Occidentem tum Lima-
ni , tum Chilenfis Regni plagam in Mare
Auflrale vulgo del Zur ,
evolvit ;
de quo-
rum omnium natura & abditis proprieta-
'
tibus fuo loco uberior dabitur dicendi ma-
teria.
P.AlphonJus d^Oualle Chiknfis in fua Hi-
^j
a^!Pq^^^^^
floria vix credibilia de mira horum Mon-
le.
tium conflitutione narrat. Nam ex Borea
in Auflrum ad i
f
oo leucas Hifpanicas ex-
tenduntur: akitudine & longitudine omnes
in toto Terrarum Orbe Montium catenas
longe fuperant. Atque in hifce nos ponimus
ingens iUud
Hydrophylacium; quod utiper-
petuo immenfis Oceanis Orientali &
Oc-
cidentali
,
quibus ftipatur, akernis .ffifluum
motibus impktur : ita quoque concredi-
tam fibi Aquarum molem^er maximos totius
Orbis Iluvios Lacujqae diffundit. Et in
Regno quidem Chilenfi folo ad 240
lluvios,
plerofque onerariis ferendis aptos, partim
caiidos Thermarum adinflar, partimfrigi-
protenduntur.
VerfusBoreamverblflhmo
dos, variifque mineralium fuccis deprava-
Riodelas
Amazonas.
Llaragnon.
Panamx junguntur Novse Hifpanis Monti
lus , in incognitas Terrarum oras conti-
nuatis. Hoc itaque Andium penarium ,
tan-
tam , tum lacuum , tum amnium mukitudi-
nem fundit , ut five mukitudinem , five
magnitudinem fpedes , nulia iis in toto
Orbe , aut lacus , aut flumina
comparari va-
leant : quorum prior Amazonius , vulgb Rio
delas Amazonas ,novi^toc\x\ a Quitoorigi-
nem fuam trahens , univerfam Americalzti-
tudinemrefta tranfir,
ufquedum.innume-
rahili ziioxnm fluminum
anociatione auftus
in Mare Boreale,Oflio 70 leucarum, utfcri
tos, invicinumMare
Pacificum fpatio tri-
ginta aut quadraginta leucarum
,
quo Andes
aMari diftanc, exonerat. Quin & inter re-
liquaNaturxprodigia,
omnem admiratio-
nem fuperat ,quod in iifdem Montihust^Ltita.
aquarum mole fcetis , Natura infuper 1 4
Vul-
canios Montes (qui omnes flammarum eru-
ftatione , igneorumque torrentium proflu-
vio non femel Regnum Chile in ultimam
vaftitatem redegerunt) exotico quodamSc
quafi infociabili conjugio
junxerit. Sedde
hifce alibi fufuis.
In
Septentrionali
verb America pari lufit
r/. Jama-
rim, dela
Plata.
f<i;.XI
bitur , latitudine , fe exoneret. Aker Mara-
\
Natura
providentia, dum alia aquarumjemt-
gmn priorinoncedens, qui
exeodemdiao^^riinvaftifrimis^^?/^JConcIufit,qui-
)am Andium penario edudus
inexploratx
bus univerfus ille A/^z^/ ^/^^/ traftus uber-
Mediterrane(EAmericte,inmxmexzstc^\oncs
rimis //w//^^
irngetur.
alkiens , Mari Brafilico redditur tanto im-
j
Ex quibus omnibus allatis luculenter
petu, ut ad decem leucas intra Oceanum'
patet,^c;/ej,principah
fine, a Natura ad
Nautis dulcis aquse copiam prsebeat, Nili
Terram
Fluminthus Rivorumque ^o^zgme
incremento decremencoque prorfus emu-
fcecundandam,
conftitutos efIe:Quomcdo
lus. Huic {\xcce6itJanuartus , vulgo Rio ds la \
verb
perenni fluxu difta Naturas Hydrophy-
Plata
,
qui ab intimo Andium utero evolutus lacia nunquam deficiant
,
fuo loco dicetur.
Vldimus
Naturje Hydrophylacia in
Geocofmi bonum conftituta, jam Py-
rophylacia, ideO:, Ignis Penaria pari
paflu profequamur.
C A P U T XI.
<De lcnivomis feu
Vidcaniis
Montibus.
Certum eft, fi folumHumidum Elemen-
tum
Terrce dominaretur ,
Terrenum Corpus
periturum
humoris copi^ oppreffum.
Cer-
tum
#
LIB.II. DE OPIFICIO GLOBI TERRENI.
Cap. XI.
'Secejptiu
Ignis lub-
terranei.
Ai\u fub-
terranea ri-
gefceret fine
Igne.
Montes
flammivo-
mi Spiracu-
la funt py-
rophylacio-
latnfubter-
mneorum.
Vulcani
Xuropit.
Vulcani
GrMin, A-
fiti, VerpaU
Vul ani in
variis In-
fidis.
tum quoque eft , fi folum Igneum Elementum
Terrae conclufum fuam exerceret potefta-
temomnia in vaflitatemredaftum iri. Qnx
cum Natura rerum cognofceret, Aqueum
Igneo Elemento ipfa apte connexuit, ut ami-
cis conjugii legibus devinfta unum fme al-
tero operationes fuas inflituere non pofTit.
Elucefcit hoc Naturs prodigium vel maxi-
me in noftro Geocojmo. Conftituerat Na-
tura varia Aquarum promptuaria altilTimis
Montibus conclufa , uti in fmcedenti capite
patuit
;
quoniam vero occultam fuam fce-
turam fme Ignis calorifque obftetricante
manu producere non poterat , hinc per vuii-
verfam Orhis Terrarum fuperficiem
, intra
altiftimorum Montium vijcera , varia Ignis
diftribuit receptacula ; ut hoc innato fibi &
primigenio calore Terreum Aqueumque
Elementum animatum , rerum generatio-
nes facilius perficeret ; ne enim intra abdita
atque inaccefta Moncium Aqua rigefceret,
amico calore refolvente opus erat , tum ad
vaporum exhalationumque neceftariamm
elevationem , tum ad foeturam conceptam
excludendam. Ignis verb , cum fme nutri-
mento confiftere non poffit , non aliocerte
quamhumidopabulo vivit; hocpaftointra
Terrts vifcera reciproci commercii foedera
pangunt Ignis & Jqua. Qiioniam vero Ignis
libertatis miruminmodumappetens, fme
libero Aeris fomento durare non poteft
;
hinc Natura provida altiffimos Montesvel-
uti terminos quofdam conftituit , ut per eos
vehiti per fpiracula quxdam Aerattradus,
Ignis penaria perpetuo , tam amico hofpite,
foveret, atque adeo Ignis fefe per hafce
Montium voragines veluti per cloacam quan-
dam afuperfluafumi fsciumque mole exo-
neraret.
Hujufmodi vero Ctfwii prstercomplures
alios quinque potiffimum conftituuntur in
Europa ;
JEtna in Sicilia omnium Scripto-
rum monimentis celeberrimus ; Vefuviusm
Campania , Strongylus , cxterique nonnuUi
ex Liparitanis Infulis
,
potiffimum ille Vul-
cani nomine indigitatus
,
quos omnes , ut
fuolocodicetur , ego propriis oculisperlu-
ftravi & examinavi Anno 1(^38. In ukimo
Septentrione Mons Hecla Iflandije : In
Grascia Chimcera. In Ajia Perfis nonnullos
Montes Vulcanios habet , & in Infula Armu-
zia ; In Mogorum Imperio , in Zeilano In-
fula nomine Adamiinfignitus Mons ,- fed po-
tiffimum in Infulis Moluccis ac Philippi-
nis , Bandanis , utraque Java , intra altiffi-
morum Montium vifcera , hujufmodi fgnis
lejluaria Natura conftituit
;
inter quos in
Bandanis potiffimum eminet Mons Gou-
rapi
, Mons Balalvanus in Sumatra
;
Mons
prjearduus in Infula Ternatenfi , in cujus
vertice Crater efthiatuvafto,qui inplures
circulos majores & minores divifus , Am-
phitheatri
formam exprimit. In Mauricis
ItvMisMons
Tola; h\ Tandaia juxta Pro-
7^
montorium Spiritus Sanfti nmnuHi repe-
riuntur, uti &in Ihfula Matindica. Porrb
^"'cani
in Japonia non exiguus horum Montium nu-
J''^'""*-
merus eft prope Firandum& Tanexumam,
aliifquepaffim circumfitislnfulis hujufmo-
di Vulcania officince fumma admiratione via-
torum fpecftantur
;
quse occuka ^erfulterra-
neos cuniculos mercimonia agentes in Archi-
pelagi S. Lazari Infulis ad Novam Gui-
neam , & quas Salomonis vocant Infulis
per novos Montium hiatus exponunt , expo-
fita deinde aliis Maris Pacifici Infulis dis-
tribuunt.
Nulla tamen Mundi pars'ceIebriores Vul-
c^''^-
c^i (7^aia exhibet, quam America. In
foloniitMonti-
Chilenfi Regno, ordine quatuordecim nume-
tus.
ranmr
; in Pemano non pauciores
,
quos
omneSv^Wiwcontinuati jugorum vertices
exhibent. InNovaHifpania /re-j numerart-
tur Ignium eruftatione formidabiles. Ne-
que ultimus Septentrionis Traflus fuis
Igniumpenariis deftituitur
,
quorum quatuor
Auftores in Tynfeorum Regione Tartaris
numerant ; ut interimtaceam Grunlandis
Vulcanos , aliofque in vicinis five Infulis,
five Continentibus Polo circumfitis
,
quoS
& in Terrae Ignecs, vulgo del Fuego , incognx-
tos;Sinus continuant, ita utmuki Antar-
cticas plage Pokim ob Ignivomorum Mon-
tium mukitudinem inaccefltim putent. Sed
de hifce in fequentibus amplius difturi fu-
mus.
Cur verb Namra rerum hos Ignes akif-^'"'^''/*',
fimorum Montiumvifcerihusm<i!faXex\x.
^
pri-^^il^^^l^^!^'
macaufaeG:, utex editifimis locis veluti
per>ivomo*
praecelfos quofdam Caminos abdlmm Nam-
^'"^'**t
rx Elementum , fpiracula inveniret, quibus
fe a fuperfluis urgentis Naturas gravamini-
bus exoneraret. Secunda, neCimKegionum
planioribuslocis violento hujufmodi Nam-
rcepatientis munere fungeretur, omnes cir-
cumfitas Regionum plagas, cineribus,fumo,
excrementitiis tophis
,
perniciofifque &le-
thiferis exhalationibus ukimum Campis
Animalibufque exitium adducerent, quod
in inacceflls fubiimiiim ^<7/i jugisnon
fit , rejeftamentis , cineribufque , aut in ab-
rupta Montium depofitis , aut fumo vapore-
que exitiali in Aerem fublimiorem refolu-
to, Ventifquealiodifpulfo; utproindenon
alio fine hujufmodi Montes vel ad Mare , vel
in Infulas a Continente feparatas relegirit,
quam ne in Continentis meditullio omni-
bus circumfitisgentibus inevitabilem ftra-
gem adferrent.
Sed qua;res forfan, Cur Montes hujufmodi
Aquarum confervationi adeb neceflarios
non ubique Hydrophylaciis adjunxerit ?
Refpondeo
, Cum hujufmodi Montes nihil
aliud fint
,
quam Spiracula
,
per quje Igneum
Elementum fe purgat,cum Acrem ad fui con-
fervationem neceffarium per ea attrahat,
nonfequitur, Montihus
,
Aquis turgentibus,
eanonconjvmgi; cum Cuniculihomm Mon-^
K 2 fiunt
76
MUNDISUBTERRANEI
Caj>.Xl.
tium per univerfe Terra Ti/c?r^ propagati,
cumomnibusfere
cseteris Montibus
,
per oc-
Cunicul-
- -^
ig^tict>".
c//d:f NatursE /^g^J
,
ne Terra ullibi tamne-
niverfum
cefTario calore deftituatur, correfpondeant;
'^""
quod & innumerje calidarum aquarnm ebul-
litiones in nulla non Regione confpicujefat
fuperque demonftrant : quse quidem efFe-
clum fuum nunquam continuarent , nifi oc-
culta Ignei Elementi vis in Terrce vifcerihus re-
condira calorem liunc perenni fluxu urgeret.
Sed objicies : Duo contraria , cujufmodi
Ignis Sc Aquafunt, in eodem ioco fubfiftere
Teliuris
Corpus
du3i-
OhjeSio.
nonpoffe. Refpondeo, non hserereeodem
in Subjefto , fed Ignea reconditoria ab Aqueis
feparataper occultos Terrce Montiumc^ejipho-
nes in fe mutuo agere , occulto amicitiae foe-
dere fe mutuo fovere, &hoc pafto Naturam
efFeftibus fuis intentis potiri. Verum cum
de hifce fufiflime, D0 dante , infequentihus
fimus difceptaturi , hic longior efTe nolui.
Atque exhis patet, exhujufmodi Aquje
& Ignis Elementis intra vifctra Terrce confti-
tutis , omnium Rerum Mixtorumque gene-
rationem conftitui , uti ordine declarabitur^
C A P U T XII.
Vtrum Montes cum tempore decrefcant
, aut denuo accrefcant
,
^ de mira
Terreftrium partiura transformatione.
Cap.-Kll. Tr~>
Xperientia omnium feculorum do-
wr\ cet, Tellurem fuos pati morbos &:al-
"*
^ terationes ex variis interioris oeco-
Ariftoteies nomis diffidiis cxortas. Namcum,utrefte
1.1. Meteor.
Ariftoteles , Interiores Telluris/'d/-/(?j, ^erin-
de ut animantiumplantarumque corpora, juven-
Natura tutem
^fene^lutemfuam haheant
; refte con-
Tat'h^rS.
cludere pofTumus
,
Orhem Terrarum
, nec
tde. quoad interiores , nec quoad exteriores
partes , eo ftatu perfeverare
,
quo fuit a re-
Laftantius.
rum primordiis. Lalantius, fluduantis Na-
turse conditionem, &MundansBrot2infta-
bilitatem, qua omniainfinitis cafibusinvol-
vens, nilfub Soleperpetuum, nildiuturnum
efTe permittit, altius expendens, ita excla-
mat : Enumerare pojfem
,
quoties repentinis,
quajfata motihus vel hiaverint Terras , vel de-
fcenderint in ahruptum
;
quoties demerfte
flu-
Hihus
^ Urhes "
Infulce ahierint inprofun-
dum ,fruliferos campos paludes inundaverint,
flumina
^jiagnaflccaverint , montes etiam vel
deciderint ahrupti , velplanisfuerint adaquati;
plurimas etiam regiones

plurima fundamen-
ta montium latens
& innatus Ignis confumit
;
quamquidem injiahilis ^/r^viciffitudinem,
fummi nullo non tempore Philofophi
nonfine
admiratione ohfervarunt.
Omnia , inquit Seneca , tempus edax depafci-
tur, omniacarpit,
Omnia fede movet , nonfinit ejfe diu.
Ilumina
deficiunt, profugum mare litora ficcat,
Suhfidunt montes
,
^juga celfa ruunt.
Ovidius
Metam.i.
Vidi ego
, quod
fuerat quondam folidiffima
tellus,
Ejfekmxm
, vidifa^as ex aquore terras
;
Etproculapelago
conchcejacuere marince
;
Et vetus inventa ejiin montihus anchora
fum-
mis
:
Qttodque
fuit campus , vallem decurfus cqua-
rum
Fecit
, (s*
illwvie mons efi dedu^lus in tequor,
Atque
paludofa ficcis humus aret arenis,
Quxque litim tulerant Jlagnata paludihus
hu-
ment.
inru!//w
Anglia
Galliae quondam amico nexuscon-
ttillZT
JugJoadhxfit;
Nordftrandia, Borealis Infu-
Scneca.
Ovid. Me
tamorph.
la
,
quam Cramius Frifiam Aquilonarem vo-
cat , cum Thietmarfia Continenti adnede-
batur , modo a Continente avulfa , atque in
Infularum album adfcripta ,
Amphitrio-
neas leges feftatur. Idem de Freto Herculeo
^''^"">
& Siculo teftatur Val. Flaccus.
(i^skuium.
neque enim Rex JEolus illic
Relor erat, Lyhiam cum rumperet advena Cal-
pen
Oceanus , cum flensSiculos Oenotria fines
Perderet, @mediis intrarent montihus unda.
Flumina mutant alveos & folitos curfus ;
f^"
/1 . _ . ,
tnutnntah
tlorentia pereunt Impena : quas omnes lior-
.^eos,
rends ftrages , uti Divinam argiiunt poten-
tiam, ita humanae fortis incertitudinempa-
tefaciunt , &mortales Geocofmi incolas mo-
nent , ut cum nihiljtahile, nil perpetuum, fed
omnia caduca , variis fortunse cafibus , va-
riis&: improvifis rerum ftrategematis obno-
xia, cognofcant , omnem mentis cohatum,
omne ftudium , omnes animi
,
qui ulla re
creata fatiari non poteft , viresad fublimes
& fempiternas fupracceleftium bonorum
pofTeffiones elevent, DEO foli velutiCen-
tro infiftant , in cujus manufunt omnia jura
Regnorum &omnes fines Terrac.
Variis itaque modis Terrenum Corpus di-
Cmjarmt.
ftas metamorphofes incurrere poteft
'
-'"-'"' -
enim
,
primo, Montes hiatu Terrje ahforhen
tur , vel etiam derepente nafcuntur, ubi prius
non erant. Secundo , M(9/^j, fuccefTtitem-
porum ,
tempeftanim injuriis confumpti
deficiunt , vallibus confequenter exaltatis.
Tertio , Terr^, quas Peninfulas vocant Geo-
graphi , Grseci Cherfonefos
, tenuiori illo
terreftri tranfitu
,
quem Ifthmum vocant,,
aquarum violenti^ rupto
, Injulas faciunt,
qu2 prius Continentis pars erant ; vel contra
Infufaj conjunguntur terra: continenti per
Ifthmos, immenfis arenarum acervis, quos
Maris violentia flu(5i:ibus adducit, conftitu-
tos. Quarto , Mare, quod ex una parte re-
curfu fiio terreftre relinquit fpatium , ex al-
tera ,
nefcio quo naturae fcelere
, violenta
quadam invaftone recuperat ; tantum terra-
rum fluftibus invadens
, quantum relique-
rat ex priori ftatione recedens, Quinto , na-
fcuntur
1 tationumia
^^^
Tellure.
LIB.II. DE OPIFICIO GLOBI TERRENI.
11
Cap.XU'
fcuntur fubinde novie nonnullae Infula, aliis | Inter Lemnum ^ Hellefpontum , Nea : inter Le-
Paru^r,
quae ab immemorabili tempore covi{!iil&-\hadum^Teon, ^jone -.inter Cycladas ,Olym-
rarutranf-ta.nt, abforptis. Contra in Terrarum medi- /-Wif i^y,Hiera, eadem^ue /lutomate
; ^ ah
mutnMney.
tulliis nonnullaE regtones , interioris Vulca- 1 ea duolus ftadiis
, pofl
annos 1 1 o innoflro avo,
ni tyrannide deglutita
, lacus pofl fe relin-
1
M. Junio Syllano, L. Balho
Co(f. ad 8 idus
Ju-
quunt , in quibufdam laculus abjorptis terre-
j
lias , Thia. Anno 1 6
3
8 . ad Infulam S. Mi-
ftrium partium z-aw/^/i relinquuntur. i^fx/^J chaelis in Mari Atlantico flimulantibus
in partibus qaihuidim flumina & lacus ^e/f- jIgnibus/^/frramtantumIapidum inme-
cientes terramhabitabilem reddunt; In aliis
j
dio Maris egeftum fuit , ut inde Infula lap
terra cultura pinguis , repentina mutatione
inlacum eYa.dit.
SedutliJEcomnia au&oritate Hiflorica fla-
biliantur
, de fmgulis per totidem Paragra-
phos agere vifum eft.
. I.
De Montihus ^ Yallihus ahforptis & renatis.
"D Efert Plinius, fuotempore Cyhotum al-
^
ti&.m\xm Montem una cum Oppido Eu-
rite ita Terra devoratum , ut nulla ejus am-
pliusveftigiadignofcerentur. Ejufdem for-
tun^ fortem obtigifTe fcribit Sypilo in Ma-
Montesah gnefia. Monti
, quam praeceflerat formidabi-
lis Tantalis Urbis Terrae hiatu ahforptce in-
teritus. Nonabfimilem fortem experts funt
Plin. 1
.91.
forfti.
dibus in Montes coacervatis nata fefe ad
quinque milliarium latitudinem extende-
rit. Prope Puteolos in Sinu Bajano ante an-
^^^w p-
noscirciter i 20 , novus Mons exMati ^xinius'^''^^"^'
n. r
-
xT r- j . 1
vus Mons
noctislsvientis NatmxJubterrane/s violen- exortmt
tia protuberans omnes in admirationem
fimulac terrorem rapuit
,
qui & inhuncuf-
que diem perfeverat , nomine Montis San-
(R:i triumphans. Vulcanus Liparitanus tan-
tum cinerum faxorumque, ante annos circi-
ter fexaginta , ejecifte fertur, ut juxta fefe
in medio Mari
,
quem & ideo Vulcanellum,
veluti filium a Patre genitum, vocant
,
pro-
duxerit
;
quod & ^o , dum oras iftas pera-
grarem
, verum eflecomperi , uti exiisquae
in praEfatione ad Leftorem monui
, patet.
GalanisdnGanates in Phcenicia quondam ce- 1 Innumeri hujufmodi eventus fane memo
leberrimaeUrbes;P;&/^^i2.thiopi7^>!rabiles in Hifloricorum monimentis occur-
excelfiflimum
, unius nodlis concuflione ' runt
,
quos omnes enarrare
, cum fuperva-
violenta, non amplius comparuit. PofRi- icaneumefTeratus fnn, notiora tantumno-
mus &nosadjungereeos Montes
,
quosno- bis hic adducere vifum fuit, tum ad Mott-
ftris temporibus Terra hauftos vidimus. Pi
cus Mons eft unus ex Infulis Moluccis , tan
tiumqaotundaminteritum , tum adnovorum
renafcentiam comprobandam : Quas Pli-Plinius,
Hifioria.
fs. altitudinis , ut inftar Columnas, NautislniushisverbisafTeverat, I.2.C.88. Anteaos
multorum dierum itinere, in temotii^xmis. ^
juxta Italiam inter JEolias , itertim juxta
Maris traftibus appareret ; hicTerrxmotus 0-f/^/w Infula emerfit e mari 15-00
pafluum,
xiolenti^proflratus , nulloampliusveftigio, 'a/<? cum calidis Fontihus; altera,Olymp.
143.
fed lacus in ejuslocoexortus, ha{\^eti^ne-\anno tertio,inThofco finuftagrans ; htscviolen-
rixMontisaequalis,fpedlatur.Idem contigit j/o cum motu
;
proditumque memorice magnam
in Sinarum Regno
, Anno lyf^.quointe-xircaillammultitudinempifciumfuitantemre-
gta.MotoJa Sinarum Kegio cumunivetds po-pertamhominefque confeftim expirajfe
,
quihus
pulis &urhihus ahforpta fuo loco lacum ingen- ' ex his cihus
fuijfet. fic ^ Pythecufas in Cam-^
tem reliquit, nullo prxter puerum, ligno in- panofinuferunt ortas; moxin his Epopon, cttm
natantem , erepto. Yidimus&cnoiitoxyo,' repente flamma ex eo emicuijfet , campeflri
formidabilem Plur/ia in finibus Helvetio- 1 zquatximplanitie , in eadem
&oppidum hau-
rumfitaj Civitatis , ex Montis incumhentis Jh\m profundo , alioque motu ftagnum emer-
Montes
ChWescon
eiderimt.
cafu, interitum. MontesVefuvius daStrongj
tus Vulcanio bello media ex parte decurtati
cernuntur
,
qui prius cacumine Coelum fe-
rire videbantur. Non dicam hic de Monti-
hus Chiles
,
quos Andes vocant
,
quorum non-
nullos <;/(? f/^e compertum eft, poftmaximum
illum &omnibusfeculis memorandum Ter-
ras motum, quo totum fereRegnumint;^?-
ftitatem ahiit , Anno kJ^i^. quemadmodum
relationes a Patrihus noftris faftje narrant.
Vidimus Montium ahforptionem ,)am eorun-
dem renafcentiam exponamus.
Plinius 1. 2. c. 87. & c. 88.feriemeorum
RenafuntiA
^^^^ ^erbis expouit
: Najcuntur
&
alio modo
Montinm. term, ac repente in aliquo mari emergunt, vel-
uti paria fecumfaciente natura
,
quaque haufe-
rithiatus,
aliolocoreddente. Clareejampridem
.j^_
InfuljE Delos
Rhodus , memoria produntur
enatx
;
poftea minore^s
, ultra Melon, Anephe ;
Cur Mosjtea
Plinius.
fifle , ^ alioprovolutis montihus infulam ex-
titiffe Prcchytam.
. II.
Isiontes fucceftu temporis deficiunt; ^plana
vallejque attolluntur.
CJcumina Montium pluviis j nive , grandi-
ne, gelu longaevo , castenfque aeris in- defidant.
jviriis tandem exedi confumique Experientia
docet ; & jam in pracedenti Paragrapho ex
I^nivomorum Montium
defeElu fatis patuit.
Sunt enim nonnulli Montes
, ut in Lipara,
Melita , & Ilva
,
quos
nitrofi
fpiritus ex ea
parte
,
qua Venti iisprasgnantesfpirant, ita
exedunt, ut impencfentes Rupes proxime
ruinam minentur
; & Rupium in Vallibus
adhuc fuperftitum ruins , olim fe ered:as
Catadupa:
tandem concidifle, abunde teftantxir.
Suh-^^^^^l^f^^
terranearum quoque aquarum Qataduptz , Flu-
ta Montit,m
K
3
minura-'^-^*''"-
7S
M U N D I S U
C<3/.XII.minumque
prjEcipitofus lapfus paulatim ita
interiorem
Montiumjalricam atterunt , ut la
BTERPvANEI
EubcEam Bosotias, Eubceje Atlantem &Ma-
crin , Besbycum Bithynije
, Aphricam Hi-
befaftatis
fundamentis veladprimumTer- fpaniae
,
Calpes & Atlantis deftrufto con
Ignhfuh-
terranetit
Moiites
fuhinde in
calcem re-
folvir.
Job. 14.
"ves, corro
dunt Mon-
tium bafes.
XX
motumlabanrur; quam&unam caufam
putem defelus
nonnullorum Montium. Ignes
quoque fuhterranei mirum in modum ad
Montium c/efe^um coniemm , vXlfupra infi-
nuavimus. Ex attritu itaque Montium
,
Val-
les&iplanities ut crefcant , necefTe eft , atque
adeo decrementum illorum in incremen-
tum cedat circumpofitarum planitierum
valliumque ;
ut proinde illud Jobiin hifce
verificatum videatur ,
Alluvione paulatim
jluvii,
m- Terra confumitur. Aq^utE enim pluviarum, flu-
minum ,
torrentium ,
niviumque liquata-
rum , Montium lateraitz corrodunt, utaedium
fundamenta in Montibus fitarum plerum-
que denudata fpeftentur
;
quod in Germa-
nis
,
qua; vetuflis rupibus imponuntur , ar-
cibus mihi non femel obfervare licuit ; nul-
libi tamen magis hujufmodi naturac cata-
ftrophe fe fpeftandam prsebet
,
quam Ro-
mae , cxterifque in Latii partibus. Intueor
ego pene quotidie, Montium Palatini &.Ca-
pitolini olim editas arduafque rupes , ita ta-
mentemporum injuria decrevijje, ut plani-
tiem fere sequare videantur ; imb veteris
Capitolii fundamenta eam jam aftu adsquare,
ipfa fundamentorum denudatio luculenter
doceat; adebquidem, utquos editos Mon
tes olim fuifTe fcribunt Autiores , modo nifi
montium 'vefliqja qusedam tibiperfuaderent,
Montes ibi quandoque fuifTe vix crederes,
planitie in tantum exurgente, quantum Mon-
Pantheon.
tes decreverunt. Docet id cumprimis Pan-
iheon , ad quodolim per gradus adfcendeba-
tur, cummodbpergradusin illud defcenfui
fiat. Docent innumera antiquitatum , uti
Amphitheatrorum , Circorum , Arcuum ,
Colu-
mnarumq\xe femifepulta cadavera : Dequi-
bus omnibusfufius , fi Deus vitam dederit,
inno^to^Q Mirabilibus Latii Opere. Unde
multi exiftimiruntfuturum , ut poft multas
myriades annorum
,
planities montibus
ffquatae univerfali cataclyfmo, fucceflu tem-
poris, aditumaperiant: Quodtamenneuti-
quam admittendum cenfeam , in magnis
illis fupra memoratis Montium catenis , fed in
iis tantum
,
quivel quotidianoufuaedificio-
rumque fervitute premuntur, vel exterre-
ftri , argillacea
, {imilique friabili &topha-
cea materia conftituuntur.
. III.
Cherfonefi fiveVcnin^vXxin Infulas, (S^Infu-
las in Cherfonefos mutantur.
Metamor-
A/Erifimileprorfus eft, Freta quibusunum
phofis/!- nunc Mare interanguftias montium fe
^j^[T^_ infinuatinakerumMare, olim Jjlhmo con-
runi. junfta fuiffe , Fretao^e extitiffe , Mari , im-
peruofa tyrannide fluxiis , Uibmum paulatim
Plinlus,
erodente. Hoc pafto ,
Plinio tefte
, Mare Si-
ciliam<3i)//?/Italiae, Cyprum Syriae ; Afiam
Europ3 Propontide & Bofphoro Thracio,
jugio
;
Pari pafto Leucofiam Sirenum pro-
montorio , Sumatram Camboiae, Indis Cei-
lanum, Gronlandiam Americ3B,Fretum Da-
vis ; Nordftrandiam Maris Balthici Infu-
lam Thithmarfiae ,
tefte Cranzio
; Americae
Auftrali Terram Ignium , Ifthmo perrupto,
& per Fretum Magellanicum , ingentium
Oceanorum Orientalis & Occidui perpe-
tuae allifionis aflultu
,
portas fibi ad conju-
gium aperiente. Sunt enim plerique Ifthmi mhmi funt
Yehxtipont^f^^dzm, fubter quosperoccul-'"" von-
tos quofdam cuniculos & caecas cavernarum
^qloiMare
latebras Maria
,
quae utrinque ifihmos aliam- labimr.
bunt , mutua aquarum commercia ultro ci-
troque ut plurimum exercent
;
quorum exe-
fis
fucceflu temporum plis , fuccuffifque
per Terrae motum
,
pontium fundamentis,
Ifthmum concidere necefTe eft
;
Sed veniamus ad alteram \\u]\xs difce-
ptationis partem. Maria interrumpunt
Ifthmos, & ii^mfubinde ab alluvione aqua-
rum & multa arenarum coacervatione con-
fiituuntur ; uti Pharus .^gypti
,
quasoliminPharus^-
medio Maris lumen periclitantibus
prEbe-f^^."ij'""
bat , modb Terne Ifthtno conjunilam vide-
mus, ex Nilo magnalimicopiafretumim-
plente conftitutam. Mons Circejus olim a
circejus
Continente feparatus, modb eidem adhae-
^fufj''"*
ret, freto arenarum congerie repleto : &ple-
rumque contingit ad Marium angufta &de-
prefTiora loca , Infulas inter &Continentem
fita , ubi vel Maris ceftus vehemens , vel Flu-
minum allapfu magna arenarum copia fug-
geritur , uti in Batavia , Zelandia , Frifia,
in omnibus Archipelagorumtraftibus, cae-
terifque arenofis argillaceifque litoribus,
paulatim explanitie in altiffimos Montes ter-
minantibus. Sic AntifTam o//? Lesbo , Ze-
phyriam HalicarnafTo , Ethufam Mindo,
Dromifcon & Parren Mileto ,
Pythecufam
Parthenio Vtomontotiojunlas Plinius lib.z, Plinius.
cap. 89. docet ; Imo Hybandam, quandam
Infulam loniae, poftea ducentis ftadiis a Ma-
ri intra Continentem diftitiffe , & Syritem
in Ephefi , Derafiden & Syphoniam in Ma-
gnefisemediterraneis effe, quae olim Infula-
rum alho connumerabantur ; Denique Epi-
daurum & Oricum Infulas efle defiifje : juxta
illudOvidii if.Met.
Ovidius.
Tempus erit,rapidis olim cum Pyramus undis
In facram veniet , congefto litore , Cyprum.
. IV.
Quidquid^citQ in una parteTerrarumperdit,
inaltera recuperat, undeln{\ila.n\mnova-
rumqueletxztum exordia.
P
Xperientia quotidiana in Fluminum de-
-'curfuidabundedocet,- Sit FlumenM. N.
irruat ex C in B , & ex B in D totus Flumi-
nis impetus : certum eft litus argillaceum
B uti & D , cum tempore, alluvionis vehe-
mentia
LIB.II. DE
Caf.KU.
mentiz
excavatumiri, Flumenque paulatim
interioraF&Gagrorumirrepere; undene-
Tyberis
Ilum.
-~ cl^<,f
OPIFICIO GLOBI TERRENf.
y^
fmt , iisnon immorabimur. Idem IwMari
fieri putandum eft.cujus uti Fluxus refluxuf-
que , atque quos Currentes vocant, vehemen-
tiores funt , ita majoresquoque mTerreno
Glolo metamorphofes efliciunt. Hoc tamen
obfervandum,/^//<m/dfnonnulla,potilIimum
ea, quae ex altilfimis Montibus fuam origi-
nem habent , tantis a montibus valllbus-
que abrafis terrenae miftionis faecibus de-
prelfiora loca illimare, ut ea ex tanta arena-
irum limique copia paulatim in amplos-E^eHmo/^-
cellario aqus litoris B, deferti ft;atione, coneeftatumulos, atque aquis mtraalveoS'^*^'^""'^'
terram, reciproca nparum utriulquelitonsjprolcnptjs
,
novam tum liabitationi nomi-/(^r.
juftitia quadam commutativa jura inter fe
j
num , tum culturz aptam regionem confti-
partientis, denudahunt. Obfervata eft haec jtuant ; cujus quidem rei veritas luculenter
Naturae metamorphofis tuminmultisFlumi-ipatetex amnibus majoribus, Rheno^ Danu-
nibus , Rheno , Mceno, Mofella ,
Rhodano , tum : hio , Rhodano , Pado , Euphrate , Indo , Gange.,
potiffimum in Tyheri
,
quem a viginti annis \ cseterifque in America magni nominis //-
tantum ad planitiem Montis Marii , in ! minihus
,
qus omnia magnis arenarum co-
agrosprataqueirrepfiffe notavi, utMontisjpiis conftipatis cum tempore in deprelliori-
pene radices hoc temporein nonnuUis lo- buslocis,ubi o///w<J2^<?ftabulabantur,o'yjj
cis allambat , ex altera parte arenarum cu- Terredrium partium colonias perpetuae ac-
mulis relidis. Verumcumhaec vulgonota cumulatioms incremento fundarunt
; Flu-
minilus utpote ex Montibus D C cadenti-
businplanitiem ABftagnantem, intraque
alveos coardratis , ac tandem per multipli-
cem Oftiorum diftributionem in Marefefe
exonerantibus. Unde certo concludimus,
depreffiores illos, ^to^Qfluminum oftia , tra-
ftus E F GHI , infulafque
,
quas fluminum
Irachia conficiunt, non nifi arenarum, limi-
que a ^i^is fluminihus invecti , adveftique,
uti Figura docet , foeturam efle. iHoc autem
jEgyptus ita efle, Hiftoria fat fuperque docent : ^gy-
ihntagge-
p,-j inferiotis partem
,
quam Delta nuncu-
pant , Niio invectam , unde & dicipGv N&iAi',
Herodotus.
donum Nilt ab Herodoto dicitur , communis
fententia Geographormne{\., & nos mprima
noUandia ParteOedipi JEgyptiaci fufe id demonftravi-
Mo^'iimo
^^^^- ^^"^^
P^*^^
plerofqilfe Hollandis Di-
conftitHta.
ftriftus Rheno , Mofa, aliifque amnibus ag-
Goropius.
E^ftos ,
Goropius docet. Ita magna Ferra-
rienfis Agri
portio ex Padi eluviis excrevit.
Arelatenfis Ager maritimus una cum Co-
margo Infula , Rhodani partus eft. Pari ra-
tione Ammonia & Mceotis Paludes o\\m
^^itn Moef
multo profundiores erant & majorum
na-'Tanais
vium patientes, quam poftea ingefto luto,
tefte Arijlotele. Tota Teuthrania & qus
Ariftoteies:
circa Ilium funt
,
plana , ubi olim Mare, mo-
db Campi funt , Maandri Fluminu beneficio.
.^
,
Verum liasc ita effe , Urbes
,
quae olim Mari
oiim Mari
allushantur ,modo longeab
eodemdiftant,3""sbantus
abunde comprobant. Ravenna olim Adriati-^^^^^il
co Mari impofita , modo ab eo fex millia^^-
pafluum diffidet. Oftia Tyherina olim Maris
appofita litori, modb ab eo 3
000 paffijum in-
gentibus arenarum tumulis interjeftis diffi-
dent. Quod & in pluribus paffim locis Infe-
rioris Germania, verificatum eft. Mare jam
Plinii tempore a portu Amhracio ab' Athenis
piinius.
quinque millibus paffiium receflerat
,
quod
primo diftum locum alluebat. Tempusper-
dam.
8o
MUNDI
C^/.XII.dam,
fi omnes
hujufmodi Naturae catajlro-
'
phas adducam , cum vix Regio mariuma fit,
ubi ese ,
maxime apud ingentium lluminum
^T?/^,
nonfpeftentur.
Diximus
itaque , Mare \\\ nonnuUis lo-
-
cis , invedlis ab amnilus glebis , receflu fuo
Terram hahitahilem , fummo Naturs benefi-
cio ,
reliquifle ; modo novam Maris cataftro-
phen oitendamus, dum prillinx benignita-
tis obiitum , nefcio quo naturae fcelere , va-
fli/TimasTerrarumregiones, tam duro ty-
rannidis jugopremit, aliisfunditus fubmer-
fis , aliis verb utpote contumacioribus Infu-
lisitafuppreffis, utnon nifi Montium api-
Vrbes
fb- cibus emincre videantur. Prope Dordra-
"'^''-
cum in Hollandia, & DuUartuminFrifia,
SUBTERR ANEI
monimentis fuis defcripferant ) edoftum,
Grsecis hoc tradidifle : Intercefferant autem
ad Platonis setatem ab Atlantica Term fu-
perftitis adhuc aetate novem millia anno-
rum. Primofque Athenienfwm Heroes cum
dila Injula fortiffima bella geffiffe
,
qux ta-
men immenfje vetuflatis injurii obfoleta,
nil praster nomina famamque reliquerit , -
^ix'!?//^ /// una cum Incolis, five Diluvio,
five terraemotibus , ahjorpth.
Hscautem ut veram, minime mythicam,
id efl , fabulis fubjeftam, hifloriam demon-
flret, 2i Gracia Antiq^uitate id fibi compro-
bandum ducit
; cujus primo terminos ad
Iflhmum producit, &hinc ad Epirum & Cy-
theronam dextorfum .fmiftrorfum adMare
Intcritus
InfuU A
[lantkse.
Cajiella
nonignobilia,funeflianuvioneita; terminat; tantaqueaitferacitate, amoeni
fuhmerfa
funt , ut vel ipfi eminentesinhtmc ! tate, rerumque omnium humanaevitae fus
diem
Turriumapices,praeteritieventusca-
'
'
- - -
-
.^
lamitatem pofleris enarrare velle videan-
Vrbisfub- tur. AdLitusThufcumnonproculLiburno
marm*.
j^tegra urhs undis cefit , hominum habitacu-
lis in pifcium latibula converfis
,
quod non
fme horrore Anno i 5
3 4
propriis oculis ob-
fervavi. InterCentum-Cellas,vulg6C/i;i?a
Fechia, & S^"". Severam , frequentia fane ra-
dera in Mari fpeftantur
,
quorum nonnulla
fenejlris, aiiSL portis Scarcuhus a.dlmc inflru-
ctafunt, prjeteritx infelicitatisindices. E re-
gione Puteolorum in ipfo Sinu Bajanae Ur-
bis , domus una cum platearum difcrimine,
quod mirum didu efl , luftuofiffimo fane
Ipeftaculo monftrant in fundo Maris cele-
berrimcB quondam Urhis , interitus vejtigia.
Atque haec quidema me experienti^ com-
probata funt , ut innumeros alios eventus,
quibus Hijloricorum monumenta referta
funt, fileam.
Archipeiagi
;Exquibusquidem omnibusconcludimus,
IX conti-
omnes illas Injularum coacervatarum conge-
nmti jun
ries,c^2,^ Archtpelagos voc^VlX., olim Conti-
Soicntlf
^"
nenti conjunftas fuifTe, (?c^ai ultrocitro-
Marisia-que moUentis violentia ,
mollioribus Conti-
d/w/'^'^"
fiSAi^is partibus paulatim exefis
,
perfoffis-
que, faxofioribus vero Montium fcopulis in
eam Infularum multitudinem
,
quam Map-
pt nobis demonftrant,fecretis,velfubinde
etiam Ignium Juhterraneorum fxvitia per
Terraemotus diremptis. Certe Oceanum A-
tlanticum
, ubi nunc Canaria, &quas Terceras
vocant
, ingenti hominum multitudine
hahitatum fuiffe
, Plato docet in eo Dialogo
,
quem Cri/i/e nomine intitulat. Sed appona-
mus brevem hujus hiftoriae epitomen ma-
gnis fane ratiociniis aptiffimam : altius ita-
que exordior.
Tlato itaque in fuoDiialogo, qui Critias
intitulatur, fortitione Deorum, Neptuno ob-
tigiffe refert Injulam quandamultra Hercu-
leas Columnas in Oceano Atlantico fitam
, A-
frica & Afia multo majorem: atque Solonem,
ab iEgyptiorum Sacerdotibus (qui iftius
Regionis fitum, hominumqueineaviven-
tium
nomina
, rerumque geftarum feriem
Phto in
Crili ds
Infuh A-
tlan'.idc.
tentandae ubertate inftruftam fuiffe , ut ad
illorum temporum rationem,fuas2tatisRe-
gionis conftitutio , comparatione fafta,
non nifi corporis morho diminuti ojja dici pos-
fent
;
quam quidem degenerem ad veterum
j
comparatam conftitutionem hifce verbis
expbnit : Ubi enim ingentem rerum exube-
V3.ntia.m primJs Mundifeculis in Gracia \i-
gentem defcripfiflet , mox rationes tantae de-
generationis fubneftit hisverbis : Omnis-, in-
quit, Regio , nimirum ah alia Continente in lon-
gum exporrela , veluti promontorium jacet
;
vas autem Maris profundum q^uidem illud, eam
undique circumcingit . Cum itaque multa ^ma-
gna Diluvia annorum 9000 intervallo (^tot
enim ex illo tempore extiteruntadhoc nojlrum
ufque tempiu)prieterierint , ne ulla quidem TeU
lurispars, in nojira tempora hafque mutationes,
e locisfuhlimiorihus defluens, tumulum (utaliis
in locisfolei) ingeffit ,
fedcirculatimfemper de-
fidens inprofundum occultatur
; idcirco reli^a
funt
,
quemadmodum in angujiis Infulis , hac
Attica; loca
,
quce modo incoluntur,
ficum anti-
quis conjerantur , veluti Corporis morbo di-
minuti offa ; decerpta videlicet e^ terra
,
quts
pinguis erat (^ mollis : ita ut tenue iantum
(^
aridum Telluris corpus remaneret. Terra vide-
licet cum integra ejfet , Montes ^collesjuhli-
mes hahehat, ^ agri qui nunc Phallsei nomi-
nanturffolopingui, copiofaquefylva in montium
jugis, ut etiamnum manifeftafunt vedigia, exu-
herahant. Praterea hsec Regio quantumvis
frugiferam pluviam ex Jove hauriehat , non,
uti hoc nojlro tempore , e declivi
^
prcerupto
locoin Mare defluehat ,fed hanc ahforptam co-
pioja quadqm^ tenaci firmitate fuhfidentem e
Juperiorihus locis in terram recondens atque
comhlhens in vijcera dimittehat; undepajfim in-
gentesfluviorum, fontiumque rivi fcaturiehant:
quorum etiam nunc in veterihiisfontihusJacra
quadam monimenta apparent . Haec Plato.
Qili ut interitum Atlantiae Infula oftende-
ret , ab infigni terredrium partium tranfmu-
tatione orditur, quae a 9000 annorvm inter-
vallo in Gracia per triplex Diluvium con-
tigiffe fabulantur Grasci.
Tratis-
Plnto ratlq
nem dM\
degenera-I
tionis re-f
rum in 0%
be
^ fo-^
tifpmum
(|
Grsccia,
Cap.XIl.
LIB.II. DE OPIFICIO GLOBI TERRENI.
8i
defcrjptam habebant , tanquam cedro per
Tranfntutationis itaque canfam ^nmbin. ful-
Jidentiam Montium conjicit
,
quos primo
omnes terri pingui &opim^ , veluti carne,
nec non fylvis, veluticomiquadam, olim
veflitos vult, nunc vero calvos
,
glabros-
que
, atque omni fylvarum decore priva-
tos,.veluti morbo diminuti corporis ofTa,
fpedtandosfefeexhibere. Putat autem/^
fdentiam Montium , tum pluviarum Dilu-
viis, tumterra pingui unacumfylvis abra-
fa decerptaque , infimas valles , campos
atque adeo ipfum Mare paulatim imple-
vine; unde glebarum congerie terra exal-
tata Montium cacumina a primis tempori-
bus , multo non tantum reddidit breviora,
curtioraque , fed& omni carne exuit, prs-
terque
off^a
quasdam Montium nihilaliudre-
liquit: Idemputatin Terra Jtlantica conti-
giffe. Deinde ait in Gracia multos hodie
defiderari Fluvios , /<?j?e/que
,
quos magni
nominis olim univerfam terram irrigafTe,
prifcorum feculorum monimenta referunt
;
Caufam hujus rei affignat
,
qubd Montes
olimprjepingui vefliti terra pluviam a Jove
dimiflam non defluere flnerent , fed mox
fpongiae inflar imbiberent, imbibitam vero,
per occultos Montium maeandros infmua-
. tam
, colleclamque in abundantiflimum
Fiumen Fontefque urgerent
,
quos tamen
hodie ideo non reperiri ait
,
quod Mon-
tium maeandri limo glebaque obdufti,
omnem aquis pluvialibus aditum interclu-
ferint, vel etiam per terrtemotus concufli,
illam quam diximus tranfmutationem in-
duxerint.
Verum hanc Platonis de Montium decre-
mentis,Fluminum<\ViQ. exfccatione fententiam
alibi copioflus examinabimus : nunc ad A-
ilanticam Infulam revertamur
;
quam , uti in
Oedipo
noftro docuimus , minime fabulo-
fam , fed vere hifloricam effe , "Plato mul-
tis modis conatur oflendere , dum tam cu-
Defcriptio
fiose defcribit memoratiS Injula fuum
,
qua-
iiifuU A-
litatem , hominum mores & ingenium
,
poli-
ticam adminiflrandi rationem , dum urhes,
caftra ,
fortalitia , non tantum mirandorum
recinftuum foflarumque apparatu exflru-
<S:a fuifTe, fed & auri, ehoris, pretioforum
lapidum ,quibus Deorum sdes adornari
folebant , fummam ibi copiam fuifTe recen
tlanticas.
fet ; concidifTe tandem eam ; & uti Mari \ Oceano fuccenturiato.
ennius vetuflatis & iEgyptis fortitudinis
monimentum.
Narrant autem
, ut in Oedipo oflendi-
Expditio
mus,hoc modo rerum geflarum feriem:
^^J^^^^"*
Herculem ^gyptium
,
quem & Ofirin di- Atlanticaip;
cunt , cum curi llegni Ijidi uxori commis-
tsa ,
Orbem univerfum valido comparato
exercitu
,
luftraret , atque ab Ortu omnes
eas Regiones , ultra citraque Herculeum
Fretum, abejus memoriafic nuncupatum,
fitas , fuo fubjugaffet imperio , tandem cer-
ta relatione de ingenti Infula
,
quae in im-
menfo Oceano conflituebatur , certior fa(R:us,
maritimam expeditionem eo direxifTe , /-
fulam derepente invafifTe, fubjugafTe , &
inita cum incolis pace, coloniam confli-
tuifTe, unoenepotibusfuis, Neptumnomi-
ne, eidem prsfefto.
Atque hcEC quidem funt, qux JEgyptii
de Terra Atlantica memorant : Quod au-
tem Plato dicit, ad fuum tempus 9000 an-
norum efHuxifTe, quo ifla contigiffe pro-
bat, pariter JEgy^tiorum commentum efl,
qui ut fe omnium hominum vetufliffimos,
perfuaderent , dici vix poteft
,
quanta an-
norum exorbitantia in antecedentia tem-
pora ortum fuum finxerint. Sed quia haec
omnia fufiffime in ^rimo Tomo Oedipi de-
monflravimus
, eb Leftorem remittimus.
Quare omiffis iis
,
quae ad noflram rem
nonpertinent, ad Injulam AtlanticamtQ.\e.t-
tamur.
Atlanticam Infulam ingentem omniuni
feculorum memoria extitifTe ex praceden-
tihus patuit; quomodo autem & quando
defierit , tam ignotum efl
,
quam ignota
tempora
,
quibus viguit. Porrb fi vera funt,
quae Feteres de ea reterunt , ejus fane fttum
alium non efle dixerim
,
quam qui Cana-
riis ,
Azorihus & Flandricis ,
caeterifque in
'
Oceano Atlantico fuperftitibus Infulis com-
prehenditur (uti ex appoftta hic fequenti
Mtf/yOdipatet), cujus recenfta Infulis utiin-
gentibus &aitiffimisMontibus conftant, ita
verifimile quoque eft , altiores Atlantica In-
fula duriorefque partes fuiffe ;
reiiquis in-
terjeftis minorum montium , vaiiium
,
pia-
nitierumque profundioribus locis , Motu
Jerra abforptis , atque in eorum lociim
ahforpta fuit , ita ab liominum memoria in
hunc ufque diem obfoieta manfit. Certe
Grisci uti mirum in modum gloria tumidi
ita hanc in Atlanticam Terram expeditio
nem Athenienfium ,
quos omnium iiomi
Sunt nonnulli
,
qui Iianc Terrs Conti-
nentis partem velint ab Occafu ,
Ameri-
ca: connexam; fed lioc omni fide caret;
liocenimpadto Continens ad Fretum Her-
cuieum continuata piufquam ad 90 gra-
numvetuftifi!imos&oit^TT3%9ov, aTerrapro- duum fere Terreftris Circuli longitudinis
fatos, plato dicit , fortitudini rerumque, fpatium continuafTet : quod contra Natu-
agendarum dexteritati cumprimis adfcri- j rs intentionem fuit : quje Terreftris Mun-
bunt, adiEgyptiorum gioriamvetuftatem- di portiones ita diftribuit, ut femper Ocea-
quehactammemorabililiiftoriaobfcuran-lno ambienti fintperviae, tum ad fontium,
dam; cum tamen vel ipfe Plato fateatur, fluviorumque produftionem , tum ad alia
Solonem lianc Hiftoriam ab ALgyptiis didi- Naturae beneficia praeftanda
, qnxJupra in-
cifi"e
,
qui in
Sacris fuis monimentis eam nuimus.
TOM..I.
^
L
Quo-
82
MUND!
SUBTERRANEI
Cap.XlI.
Quomodo vero interierit, reftat dicen-
diim ; &qviantum
quidem experientia ma-
^cmodo
giftra cognofci potuit, illa duplici ratione
/Xper.
tantum
incurrere potuit fuie ruinae exitium
;
quarum prima eft
, quse defumitur a Term
motihus, quorum efficiens caufa, funt Jgnium
fuhterraneorum fpiritus
,
quibus Atlatiticum
Mare fcatet;unde
terramotihus
oppido ex-
\
-=-:~j
pofitum effe
,
horum temporum
Hffloriciquodfequiturprodigium : A Vico{vulgo Pico
Pici cmA-
fcribunt. Montem enim Picum in Teneriffa j delle Camerine) fex
milliarihus
dijfitus locus
MmZiin-^^"^''^'"'^'^
'
tantK altitudinis effe ^ethi-ldiSius la Ferreira
,
quo cymhis
pifiatores hu-
tudo, bent, ut a 60 milliaribus, Nautis in 2t\.tis-\jus Infula fefe
adpijcandum conferre folehant,
fimo Oceano con^iitntis ii\9i-3ir Columnx^frafertimtemporeafliTJO ; ihienimjpatio diei
appareat; fumum quoquefubdnde ex ver-|<?^r<j/ix /^^aw concludehant pijcium emnis
tice emittere , & incendia quandoque evo-
muifTe teftantur lapides fulphurei
,
qui ma-
gnacopiahincin Hifpaniam deportantur;
trium dierum itinere pervenitur ad apicem
generis multitudinem, ut nulla cymha ejjet, q^uce
noniQo
00
pifcihus onufta reverteretur. In hoc
itaque Oceani diftriftu , die Sahhathi , menfis
Julii Anni 16^^. Igniscum tam inexplicahili
planitie confpicuum
,
ex qua omnes Cana- Iviolentia, non ohflante diili lociOceAni 120
riarum Infulce
,
quantumvis diffits , obtutui /'f^^^w Geometricorum a pifcatorihus antehac
fefe ofFerunt , thermisquoque&
bitumino- i/^/i/^j explorata profunditate , erupit , ut ad
fls fontibvis fcatet
,
qux manifefta funt la- ) tantum reflinguendum incendium ne Oceanus
tentisfuhterraneiignisindicia. In
yizorihas\quidemfufficeret. Spatium, quod ignis ehul-vehimmtm
Infulis,Mons fpedatvir, ^mscum PicoCana-Uiens occupahat , tantumerat, quantum
duohus^f^^^^^f
vl^^t^
"^'waltitudinis,abincolisPicorf'^/^^^/^d- wo^/iij/r/^^wew/i/iro/^jwiwwrf^ij^^^
cum
"'^"""
fuiuTJll
^' ^^"fgio nuncvipatus
;
habet is Infulas cir- ' tanta viokntia erumpens , ut non
ohflanteditla
bm.
cumfitas
,
quarum quas Terzera dicitur , & 5. Oceaniprofuaditate, nuhihusfefe cequaret , in
MichaeUs, olim in plviribuslocis&rupibus [//rfWij/wami regionem elatus
, evefl^fecum
ignem
erucTiafte feruntur, frequenribufque 1 i/)/(5 (j^^a^? , arenh,terrh,faxis, aliifque ingenti-
terrcemotihm
concutiuntur
,
qui ante vicen-U.f molihus
,
quce eminus , trijle
intuentihus
niuni circiter
,
univerjam
InJuLam S. Mich. ita \fpefiaculum ,
comparehant
floccorum ad inflar
concufteaint,
utpenetotainabyflum ierit. \gofipinorum ; in Mareveroreverfa
materiali-
Sed quoniam res digna eft, cujus \\oc\que'fa[lapultis prcefeferehatJpeciem.
Porro Di-
ioco memoria fiat,
eventum rei fideli Pa-\vinccprovidcnti(Z,henignitatique
affcrihendum
trum nofcrorum \:ehtione
, adjungere yilefi ,
Fentum functemporis
fuiJJeTerreftremex
lulatio
^,fLim fuit: z6 die lunii Anni
1638. cceperuut\partihus Infulje proruentem
contrajcevientis
ingentiw.. fpatio Jj dierum adeb formidaliles
"S^exxxmo-Wgnis rahiim
,
quod nifi fdtumeffet ,totahaud
^ntUTs.
'^"^ li^j-verfam conquajfare Infulam
,
ut homi-\duhie Infula hoc formidahilrmcendioexufta
Micliaclis.
es civitatihus
,
oppidis
, caftallis
derel/ciis\periiffet. Suhindeadeh
immenfcemagnitudinis
campos
apertosfaerintcoaciiinhahitare
, maxi-faxa in trium lancearumaltitudinemproficie-
me IncolcB Terrce, dicice\^rgen
, uhiTerrx- hatfcevientis Naturcevis
,utnonfaxa,Jedmon-
motus
faviehant
,
quam aliis in locis
, multo\tes integros ejetios diceres . Accedehat adhorro-
efficacius. ilofce terrsemotus excipiehat
id,\rem id,quod recidentes
inaltumprojefiifaxei
monteSt
Jtitentui
yifcihm.
HB.n. DE
Ctfd.XII*
Monfes., tn alios e vifcerihiis Maris in altum evi-
Iratos illiji, cum terrihilifragore in millepartes
diffilirent ,
qu^pojlea manihus accept^e in are-
Infula nova
nam nigram conterehantur. Porrh ex varia im-
"""^^"'^' menfaque rejc^amenlorum multitudine
,
faxo-
rumgue tnnamerorum coacervatione Inluia no-
va in mddio , eotjue profundifjmo Oceano
exorta, in principio quidemparva, quinqueju-
gerum , at in dies augmentatain tantum excre-
vit , ut ahhinc , 14 diehus
,
fpatium longitu-
dinis quinque miUiarium occuphrit. Tanta au-
tem hoc incendio multitudo Pifcium periit,
([uantum vix oiio naves onerarice Indiae cape-
repojfent
,
qui longe lateque per Infulam dif-
perfi , neputrefaiione contagionem aUquani cau-
farent, ah indigenis in profundiffimis foveis, ad
I 8 milliaria circumcirca colleth, fepuUiJunt.
Odor autem fulphuris fpatio 24 miUiarium
fentiehatur.
Ex hifce luculenter patet , id quod hifce
temporibus contingit , & "olim primxvis
temporibus contingere potuifTe ;
cum na-
tura loci eadem femperfit, penariis Ignium
quos Natura fub hoc Traftu conftituit , ut
fuoloco docebimus, immediatefuppofitis:
Unde femper terrcemotihm fubje6la,nullis
non feculis aliquam Infularumjafiuram^zs-
fa fuit.
Accedit hifce aliud naturs malum
,
quod
paulatim ad ultimam ruinam Infulam A-
tlanticam difpcfuit , &eftvehemensCfi?<3i
ex Septentrione motus
,
quo cum tempore
obviarum Infularum cavernofae radices ita
exeduntur, utvel exiguo Ternemotuexan-
gente , tota moles
, fatifcente Montium
commifTuri, labafcat. Verifimile itaque,
&plurimum probabile eft, Atlanticam\\d.rvc
Infulam ingentis olim magnitudinis, fimili-
bus Naturae incommodisfatigatamtandem
concidifle , noii nifi memoratis Infularum
(qucB uti Montibus altiffimis inftruftse , ita
OPIFICIO GLOBI TERRENI.
83
fruebantur
,
jara dominante Mari in pifcium CoroUar,
evafifle latihula novimus ; Montiumjuga ab-
forpta hic,novis alibi crefcentibus; Lacusm-
gentes
,
jura Neptuni in Rhese feu Vefts
tranftulerunt jura;& contr^.F/umina defertis
nativis alveorum incunabulis alios fibi ex
Montium clauftris exitus pararunt. Atque
tales quidem &tam horribiles Terreni Glohi
conver/iones , uti infinitam DElpotentiam,
ita humanx fortis incertitudinem patefa-
ciunt , & mortales hujus Geocofmi incolas
,
monent,ut cum nihilperpetuumacftabi-
le, fed omnia caduca , variis fortunaj cafibus
& interitui obnoxia cognofcerent , cogita-
tionesfuas, ftudia, aninium &mentem^qus
nulla re creata fatiari pofi"unt,ad fublimia &
fempiternabona elevent, DEOfoliinhient,
in cujus manu funt cmnia juraRegnorum,
&fines univerfx Naturs confiftunt.
Alia interi
t'js InfuU
Atlantic
cauia.
Appendix.
De Ceieberrimis Orhis Terrce, fiveGeo-
cofmi Planitiebus.
Ontes , Montiumque ftrudluram &fa-
bricam
,
quantumadnoftrampropofi-
tum fufficerevidebatur, expofuimus; modo
reftat , utpaucis quoque de cekhrihus Orhis
Terrae planitiehus difieramus.
Planities varie dividipoffimt; funtenim
complures culturs apts , & fylvarum fal-
tuumque varietate refert
; funt arenofse,
funt petrofs & ericof2
,
quse & Deferta vo-
cantur
;
quorum nonnulla ad ingentem fefe
amplitudinem extendunt. PlanitiesUc&t^e- Plaaiti-
races, incolarum tamen inertii, vel defeftu
JJ1J/
agricolarum deftitutas nobis cumprimis ex-
hibent Polonia , Mofcovia, Rujfia , ingentibus
fylvarum receffibus veftitas. u4renofis Scfa.-
bulicongerie opertis, prx omnibus Mundi
Regionibus, /^//-if^ fquallet: Petrofis Arahia;
Ericofis tum Germania ,
tum reliqus Orbis
firmiorem confiftentis rationem adeptse
partes. Planitiesfrugifera 'mAgtos,Hor:tos,
funt) tantae calamitatis prsterits , veluti
mnciis quibufdam & fuperftitibus reliftis
teHihus.
Idem verifimile eft de Archipelago Philip-
pinarum Infularum
(
quas ad Cherfonefum
Auream olim Continenti conjunftas fuifi"e
affemnt Annales Sinici) contigifi~e Oceani ty-
rannide,eo quodunum prius erat.in innume-
rahiles pofteris temporibus , Infulas difcre-
tum fit. Sedhxc//>r<jfufiusindigitavimus.
C O R O L L A R I U M.
AiiaMec- Ex hoc longiori forfan, quamparerat,
w> die Tei-
(Jjfcurfu , luce meridiana clarius innotefcit,
lunstacies .
, , , . .,
quam ea
Terram multo aiiam modernis temporjbus
eimotim.
conftitutionem habere
,
quam olim ante
communem Orbis Cataclyfmum, aut etiam
poft Diluvium immemorabilibus fecUlis.
Exiftuntitaque Infulce, qus prius non erant;
Terra excrevit , ubi prius indomiti ftabula-
banturaquarum
gurgites. Contralocorum
tradus, qui olim terra opima &feraci rerum
Sylvas dividuntur. Syharum varietas ma-
Sylv;
gnaeft, tumrationeloci, tum rationecli-
matis. Sunt in Germania Sylva Hercynia,
Nigra fylva, Speffartus, quercetis, fagetis, pi-
netis
,
juniperetis , abietum quoque , lari-
cum , jefculorum , fimiliumque fceair^ fpe-
ftabiles. In Gallia 8(.lt3.lia.Caflanearumdo-
minantur/yfoiS. Muczpalmetis abundat, &
adPromontorium Viride, integtx pomorum
citreorumfylviS; Ceilanus Cinnamomi fylvas
alit ; Bandames Moluccafque Infulas nuxes
mufchatce , cedri Libanum exornant. & ut
multapaucis con\yp\e^z.x,fylvarum varietas,
Regionis in qua provenit, naturam fequitur;
quce cum in omnibus regionibus diverfa fit,
innumerabilem o^oc^efyivarum, arborum
fpeciebus difTerentium, varietatem reperiri
necefie eft. Seddehis injequentihm fufius.
Sunt & immenfi terrarum traftus , omni Deferta,
hominum cultu &habitatione deftituti
: cu-
'"^ZZ*
jufmodi funt Deferta
Tartaria
,
qnx Mongul
& Lop dicuntur
;
quoruni hoc putatur effe
L z Defer.,
8^
MUNDI SUBTEKRANEI
Cap XII
Defertum illucl arenofum ,
quod non procul iefIeundique&undiqueHorizontem,Ocea- AppenJ.
a muris Sinenfibus
, in formam fafcis inex- 1 num terrenum diceres. Vide quae de hifce
ploratsadliuclongitudinisexAuftro
inBo-jfufius nzniii P. Alphonfui Ovale in fua de
reamextenditur,quodque
ex Tartaria injChilenfi Regno Hiftoria
; & ne diutius
Chinam ultro citroque commeantibus mer-
j
hifce immoremur , Ledor Geographicos Li-
catoribus
tranfeundum eft, locus ad terro- ! hros confulat, ubi omnia ad longum, quc
rem omnium fqualidus. Sunt&in America jde variis Terr^e Z)f/e/-/?j fcribuntur , repe-
tum Septentrionali , tum Auftrali vaftifllma riet ; noftrum eft, caufcu horum Defertorurn
I
Defertum
jimeric'i
jlHJirnlit.
Pampas.
Aridium
Mor.tiitm
Dejerta, quorum quod interRegnumPara-
quavisik; Chilesinterjacet,potiorem locum
obtinet , a viatoribus Pampas vocitatum.
Quicunque itaque ex Regno Chilenfi in Pa-
raquaviam commeant, illis primoincredi-
bilis altitudinis Montes
,
quos Andes five
Cordilleira vocant, fuperandifunt ^oleuca-
explorare.
Qiiasritur igitur, Cur & quo fine Natura Cjufs mr
tot in Orbe terrarum Deferta, nulli humano
^''^''''' De-
. r .
r 1-1
iendconfls.
genen ului iuturaproduxerit;loqiior autem tuent.
hic de DefertJs arenofis Scpetrojis . non de fyl-
vofis & ericofis herbidifque
,
quse fuapras-
ftant commoda..Sahuloja Deferfa^otiiTimum
a.tituiio, ae-
rum itinere ; in quorum vertice tanta dici- fefe fpeftanda exhibent in Africa , &c Arahiiz
J^lj^^l^^^^^^tur
efle aeris fubtilitas, ut fuie periculo in
terclufionis fpiritus vix confiftere queant.
Unde omnes fpongiis , aqua frigidi , ad ae-
rem condenfandum imbibitis inftruftos es-
Mrinfiam-
fe oportet; eft &aer ita ad inflammationem
difpofitus, ut viatores flammas eruftare vi-
deantur ,
immenfoque fudoris eflluvio in-
flammati,toti i^nei cernantur ,
mirumin-
expertis naturx loci fpeftaculum
;
quac o-
f'"d!^o"'
mniaoretenusaccepi a Patrede Ovale Clii-
tnabilu.
V. Alphon-
Felicii terminis Borealibus ; & quantum
quidem varia locorum exploratione & ab
indigenis fafta informatione, nec nonva-
riarum antiquitatum Arahicarum leftione
mihi conftitit,huncy^^/o/?<w Oceanum inter:
Defertum
Sinum Perficum & Erythra^um interjedum
ZterSiZm
ante Diluvium continuatum Mare {uiHete- ^ft^cum
perio; Dihivium autem ingentes fabuli are- ^^^"1-'^
narumque cumulos illuc congeffifle , ter- Mare fui^e.
ramque elevatam , marique intra Sinus fuos
Hefcriptio
Deferti,
lenfi, e Societate noftra, difti Regni Procu- 1 coafto, hanc, quam experiuntur,yi^a/i con-
ratore, qui iteriftiufmodiconfecerat. De- geriem reliquifle
;
quod haud impoffibile
fcendentibus itaque ex Monte triduano iti- cuipiam videri poteft, qui naturam loci hu-
nere, occurritiirbs Mend6zad.idcdL,&c deinde milem, depreflam^fineuilisMontibus (nifi
immenfumilludZ)e/(?r/?,quodPi3OTy9^vo- iquos in^^hile Jahulum ventorum aeitatio-
cant, Oceani inftar , longe lateque exporre-
j
ne,derepente, &mox deftruendos, mndat,)
ftum , minime tamen infrugiferum ; fiqui-
dem fine uUis arenajveftigiistotumherbis
a natura confitum eft , & ab animalibus
planamintuebitur. Idem defahulojo Deferto
Tartarice fentiendum eft
,
quod non male
fundatis rationibus olim Oceani Sinusfuit,
omnis generis incolitur, necfluminibus&| M^riCdy/'/^? continuatum,utipofteavidebi-
lacubus deftituitur ; Hoc ingrediuntur
,
: tur. Idem de Lyhice aremlis campis : Cum
haud fecus ac in Oceanum , Nautica pyxide enim fuprh dixerimus , Inferioris ^gypti
inftrufti
,
quam in terminum Deferti, qui partem olimMariinundatam fliifi^e, certe
dicitnx. los Buenos Ayeres .eaqueprimaPara- de Lyhia id negandum non eft, cum jequa
quavise Urbs,ad Flumen Januarium fita.con-
llanti lege dirigunt. Efi!eda habent lignea,
multorum hominumcapacia,qu3B dum a bo-
bustralumtur, fimul herbarumeraminum-
que conculcatibne femitam deplanant^iter-
que aperiunt, inquo conficiendoraro tri
cum ^gypto planitie diftendatur.
//ij autem a Natura intentus forfan hic
fuit ; ne fi difta Deferta humido folo gau-
derent,vaporesa Soleextradi, &inpluvias
refoluti , inundationibusfuisultimumvici-
nis feracium Regionum campis, cujufmodi
meftre , ut plurimum quadrimeftre tempo- : funt jS,gyptus , Arabia Felix & Babylonici
ris fpatium impenditur. Quantum, hocprope BalforamEuphrateirrigui agri, exi-
Dejertum
, in Auftrumporrigatur , inexplo- |tium pareret
;
nunc vero pluviis in hifce
ratum eft; nonnulli putant, ufque ad Yte- aridis locis seternum profcriptis , non eft
tumMagellanicumidextendi:Hocexrela-;quodab inundatione fibi timeant circum-
tione faltem habeo
, bimeftri fere fpatio,lvicini populi. Idem dicendum eft dealiis
nuUum prorfus editioris terrxmontiumqueY^/5/o/?J
Z>f/er/ij. Sed hifce reliftis cala-
veftigium hoc inloco apparere,patulunique mum alio convertamus.
C A P U T XIII.
T>z Aquisylve
Oceano Geocofmiim ambicnte
,
Marium^w /j^t occultos
meatus communicatione.
C<i/.xiii:
GEocofmum
ex Aquea & Terreftri
fub-
ftantia in unum conglobatum
, for-
fan illenegaverit,qui Hydrographiam
ignorat, Mappafque nonvideritCeo^r^^/ji-
"oartificio defcriptas. Geocojwm itaqueTer-
raqueus Globus eft , magno &altiffimo Na-
turae confiliohac diverfa Elementorummi-
ftura ab exordio rerum conditus ; fiquidem
(meAqua , necTerra , nec AquafineTerra
ullatenus confiftere poterat, Examinanda
itaque
LIB.U. DE OPIFICIO GLOBI TEP.RENI.
8^
Cap.xlll-
itaqiie nobis incunibit tani neceflarise com- , Arqn
pontionis ratio
;
quod ut quam optime fa- hrachiis
ue hsec funt Maria
,
quibus veluti
Oceanus
quidfit.
quibufdam univerfa Tellnris tnoles
ciara, primo a divifwne Aquarum ordiar ; de- 1 ftringitur
;
quibus quidem prajmiflis
,
jamad
inde caufas fingulorum in lucem eruturus. ^ pariicuiarem eomndem /Jefcriptionem ^er pa-
Deus Sapientiflimus Geocofmi Architeftus .ragraphosnonnullosprogrediamur.
adfitaufibus noftris. i
Oceanus dicitur tota illa aquarum moles,
qus Terrenum Glohum ambit , ita ut nvilium
lit Mare
,
quod non huic , five per freta, five
per occultos TerrsB cuniculos cohsereat ; unus
itaque Oceanus efl , ratione variarum Regio-
num
,
quas allambit, diverfas denominatio-
nes fortitus. Ita Oceanus ^tlanticus , inter
Americam& Afiricam, Europamque inter-
fufus , vel ab Atlante Monte , vel ab Atlanti-
de Infula olini ei innatante , de quo in pra-
cedentihus diftumeft, ficdiftus; qui& pri-
vatas denominationespofteafortitur. Sunt-
Cij^Q.Oceanus Hyhemicus, Glacialis , Deucali-
donius , Germanicus , jEthiopicus , Americus.
. I.
Z)f Mari Cafpio , Ponto Euxino, Ameri-
cznonnullis Lacubus , deque Mari Atlan-
tico, notatu digna.
Mnium fere Phyficorum ingenia torfit
,'^.'^7^ ^^-
MareCafptum , dum noncapiunt, quo-^;;,,.
modo illud perenni ingentium amnium
affluxu , neque augmentetur , neque ullum
effluxvtsfuiveftigium, aut cumalteroMari
continuationis veftigium exhibeat. Mihi
fane res non adeb abftrufa videtur , ut nulla
latentis effedus caufa adferri poffit.
Dico itaque primo
, & fuppono tan-o/aMv
quam multipiici experientiicomprobatum,
'^"/''' '^'.
feduti/^/^r^infmuavi
,
per occultos 8x.[uhter-f^
commu.
r I
nicant.
raneos Canalesteciptoca. aquarum commer-
cia exercere. AMari Cajpio incipio : quod
Hic itaque Oceanus a Polaribus incognitis omnia Maria non tantumfuperficietenus, c
adhuc plagis , varia Infularum obviatione
divaricatus , univerfam fere a Septentrione
&Ortu Europam circumdat
; ab Occafuim-
menfa dilatatione tumidus, fibi trium Mun- { ante Diluvium, Oceano
,
qui probabili conje-
di partium, Americse, Africje & Europae jura
'
ftura , omnia deferta
,
piana &arenofa loca
vendicat. Hicitaquepartimper Mam M<j-J7l?r?,2r/<5inundabat,perFretumproper(j/^/B
Aremfa
ge^i^^wici gurguftia aditum fibi pandens, no- \Oftium,
conjunftum fuiffe, non pauci
me-Tartariafw
vo cum Auftrali feu Pacifico Mari, conjugio
\ cum fentiunt. Diluvii verb inundatione a
oi,m Mars
mifcetur
,
partimper Fretum Mairanumin ; Caucafea ingenti Montium catena abrafis//>.
ultimas ufque Terrse Auftralis Suppoiares
i
moilioribus Terrae partibus , Mare ibidem
partes, inexploratisadliucambagibus vaga- \ftahulans, forfan non adeo profundum , im-
bundusprogreditur. PaciJicusYevb Oceanus,\-pletnmhut; unde profundior Cafpii Maris
vulgb Mare del Zr, omnivmi Oceanorum^ Sinus , fuperindufta reliqvio dimifo Mari
maximus, ex vmo latere vmiverfx Americs
\
terreftrium partium congerie , inftar Lacus,
Occiduas , Boreafque partes , ex aitero omninociaufusinlmncufquediemmanfit.
omnes Auftralis Terrae incognitos traftvis Qviia tamen abimmemorabilitemporein-
alivivione difterminat ; &ex Borea quideni gentes Fluminum affluxus recepit , nullum-
perFretumyfwi^K Americaminter&Tarta- que Flumen fundere vifus fit , nec ullum
riamfitum , OceanoSwppolsin Boreot^ndem, augmenti aut inundationis veftigiumpras-
aquodifcefrerat,reftituitur, Atlantico; Ab beat,apertiilimvimidfignumeft, iliumcum
Occafu vero innumerabiii Infularum muiti- Oceano aut vicinis Maribus per occultos cunt-
Qiiomodo vero , &ubi id
Iiiariiim
eormtxm.
tudine veiuti carminatvis , novifque Freto-
rum gurgviftiis exagitatus Oceano Indico. im-
menfis terrarum Chinje , Indis utriufque,
Perfidis , Africs , traftibus perluftratis, tan-
dem ad-Promontorivim Bon^Spei, Oceano
Atlantico reftituitur.
Ex hac defcriptione fat fuperque patet,
Oceanum unum elTe, circa quatuor Mundi
potiores partes ita continviatum , utnuiivis
fit Orbis Terrarvim avit Oceanus avit Mare,
qviod non eidem in aiiqua Mundiparteco-
hxreat. Ita Mare Mediterraneum Atiantico
^etFretum Herculeumiew Gaditanum jungi-
tvir; Mari Ruhro verb per occulta. fuhterraneo-
rumCanalium conciliabuia committitur.Mi^-
re verb Cafpiumip2iti ratione )i\ngitut Ponto
Euxino , iiocper .fi<?/^/:;or7 Archipelago, &
tandem Mari Mediterraneo comrailcetur.
Non abfimili ratione Mare Balthicum per
duos Sinus , Botnicum &Finnicum, iii Scandi-
naviasmedituliivimdifHifvim, Oceano Germa-
tiico feu Deucalidonio^^Qt Fretum Cimhricum
conneftitur.
cu/os coiiudere.
contingat, jam tempus eft , ut aperiamus.
Duos putamus iiium meatus habere ;
**are Ca-
quotum prior per infernos Geor^ia &
^^-
fubt^rmeo$
^rrf/i^fubjeftos cuniculos A B , fefe in Mare
Meatus ha~.
Euxinur/i exoiierat
,
ita ut univerfa iHa
^,^'^^^^Yri-'
Pontumintet Euxinum ^CaJpium interjeftabus ;.
Regio jure merito pons quidam fuhterla-^*"^-
hentium aquarum dici pofTit . Neque hujus
rei defunt indicia. Primb enim narrat P<?- Pawdia
radia Perfa in Geographico de Mari Cafpio
^
iibeilo, deTrapezuntina hiftoria : inoris vrimtM
maririmis Megzelliam allambentibus Mare
^'^"*'>
Euxinum fubinde velviti ingentibus ebul-
iitionibus fervidum fe advertiffe ;
caufam
quoque iiujus allignat his verbis : Ohfer-
vatumeft diuturna ohlervatione
,
quod
,
qua-
docunque in Mari Cafpio Fenti Orientales vio-
lentius dominantur , eodem tempore in Mari
Euxino , hujufmodi Maris ehullitiones folito
majores cum ingentitotius Pelagi agitatione
fpeiantur, (0
contra;quando Occidentaks Venti
L
3
de-
86 M U N D I
Cap.xmJominamtir
Euxino, in Mari Cafpio hujus-
modiperturiationes
notantur. Quodjane aper-
tumfignum eft,
hisc Maria/>(?r occultos, va-
flijjirnofquem^zxxis
reciprocis fefe
motilus im-
petere. Hocut confirmet, addit, varia fubin-
SUBTERRANEI
competunt, fedquz
CaSfii propriafunt (ut
de rejeilanKnta
,
qucC Mari Euxino minime tionis indicium.
certum algae , ferpentifque genus , &tabulse
navium , arborum Maris Cafpii propriarum
trunci), comparere : luculentum Marium
hujufmodi per Juhterraneoi
afuas continua-
SecandtiS
MtatM,
\^^^Jj
P Tl R S I JE
b-eorgia
i^''^Vr,::--^Y^3-o
Alterurrt MarisCafpii meatum perfubter
raneas femitas continuari Mari feu Sinui
Perfco, non obfcxira quoque a Perjis adfe-
runtur indicia: quorumprius eft, Charybdis
{iweFortex Sinus, qui Perftam alluit, bidua-
no a Balfara itinere , in quo Mare notabili
decremento abforbetur, &tandem reftitu-
tis fuo alveo aquis , Forticis ne veftigium
quidem comparet ; cujus quidem rei ratio
noneftalia, nifi correfponfus quidam cum
Mari Cajpio
, quod vehementia Ventorum
agitatum
,
poftquam magnam partem in
Mare Euxinum protrufit, ut defeftum aqua-
rum fuppleat, easex Sinu Perfico perdidos
Jnhterraneos meatus, CT>,:iiv:2i\\it
, unde in
diclo loco, C, Vorticem nafci, neceffe eft. Ubi
vero PontusEuxinus Ventorum Occidenta-
lium faevitiaagitatus, commiiTum fibi aqua-
rum
pigmis Mari Cafpio reftituit , hocpleni-
cudinemfuam nacT;um pariter iri/ Per/ico,
quod attractum crat, aquarumonus reddit. ,
Hac itaque reciprpca circulatione , mirabili
fane Naturaelufu.-agitatadidla JW<;w, fub-
terraneafuacommercia exercent, permu-
tuas aquarum communicationes continua-
ta. Sedut,h2ecvera efte, intelligar Leftor,
alia nonnulla Maria adducam , in quibus
idem contingere , multiplex obfervatio de
iis fafta docuit.
. II.
De Mari Mediterraneo & Mari Rubro.
Are Mediterraneum cum Mari RuhrUsyius
M-
^eroccultos meatus continuari , hiftoria
^^rrRa-
celeberrima
,
quam AhulhaJJen in fuo debricOTMe-
JEgyptimirahiiims t&cif2il, docet.
ditemneo.
Cum Bajfa Urbis Sues (qute in ultimo Ma-
Abuihafien.
ris Ruhri angvilo fita ,
olim Ajjongaher ddcQ- Mira
hifio-
batur) quodam tempore celebri venationi
""
pifcium intereflet, contigit , ut dum retia
litori admoverent pifcatores
, ingentem
iis D'lphinum inclufura deprehenderent
;
quem
LIB.II. DE OPIFICIO
f^ftxiii.quem
& taiiquam rarum quid^infolens,
tum ob vaflitatem, tum ob bellux miram
vifu formam ^j/Z^obtulerunt. Is visacum
admiratione leRua
, non occidendam , fed
libertati donandam judicavit
;
quodfaftuni
fuit, inferta priusinterbranchias animan-
tis ex aurichalco lamina Arabicisliteris in-
fcripta hoc verborum tenore : nAmed Ab-
dalU Bajfa Sues tihi vitam una cum hoc munere
donavit anno Heginejxo. Bellua hocmunere
cohoneftata mox Mari immiffa , fe novi fibi
circumdati oneris moleftia gravatam fen-
tiens , terroreque agitata in intima Maris
vifcera fe proripuit. Contigit vero eodem
anno ut pifcatores in Mari Mediterraneo pro-
pe Damiatam venationi infiftentes
,
prsster
infignem pifcium multitudinem reti inclu-
fam , &infinuatas magnitudinis Delphinum
in terram traherent
,
qu in partes difrefto
GLOBI TERRENI.
87
laminam illam Arahicis 'literis a fupradifto
Bajfa non itapridem infcriptam invenerunt;
de quo certior faftus Baffa Amed , fuam
hancfcripturam efle fafTus eft.
Qiiomodo vero Delphinus ex Mari Ruhro
in Mare Mediterraneum penetr^rit
, multo-
rum fane vexavit ingenia
;
quidani circa
univerfam Africam natatione per Gadita-
ni Freti fauces in hunc locum conceffilTe
ajebant; qus tamen fententia velut im-
probabilis & incredibilis ftatim reprobata
fuit. Nonnulli verb fenfatiores
, diftum
Delphinum per fuhterraneos meatus
,
quibus
Mare Mediterraneum Mari Ruhro jungitur,
eo pertigiffe alTeruerunt
;
quae non fine ap-
plaufu ab omnibus accepta fuit , & mihi
fummoperearrifit; & fi vera funt, quxHi-
ftorianarrat, certe resfe aliter habere non
poteft.
Mare Mor-
Accedit & hifce Mare Afphalticum
, quod
tuum cum
^Aare Mortuum vocant in Palxftina celebre,
Rubroww 1 , / p r 11 .
municM.
quocl Jordanem linu luo excipiens , nuUo in
exteriori fuperficie exitu
,
quo fe exoneret,
inftrudlo; cum itaqu e //wiij augmento
nunquam excrefcat diftum Mare , apertum
fignum eft , illud fefe pari pado per fuhter-
raneas alveorum latehras in Mare exonera-
re : SedinquodnamMare.> dicam quod ex
multorum itinerantium relatione mihi in-
notuit. Eft in ora maritima Maris Ruhri,
ex ea parte
,
qux Arabiam Defertam alluit,
locus valde celebris Eltor diftus, uti in Map-
pa apparet , ubi non procul a litore ex vijce-
rihus Marts
, nullo non tempore ingens
ttaphthiz Bihituminis copia eruftatur, miran-
tibus cuniftis, unde tanta naphthte copia pro-
veniat. Ego cum eorum qui Mecham quot-
annis peregrinationem fuam inftituerant,
relatione
,
de natura loci certior fadus,
diu mecum hsfilTem circa hujus hituminis
originem
, tandem conclufi , hanc hitumi-
nis ehuUitionem non nifi ex Mari hitumino-
yoP^Zr?^i^,quodobIentorem Mortuum di"
citur , id '^zxffubterraneum cuniculum exone-
rante, provenire. Cum enim Mare Afphal-
ticum , a hitumine fic didum, plurimum hitu-
minis generet , litoraque circumfita puteis
hitHminoJis referta confpiciantur;Md/-f vero,
quo a fuperveniente Jordanis Flumitte fe
exoneret, exitum non habeat, certe idnon
nifi per occultum Terrx meeandrum hoc in
loco una cum hituminofa fobole, quam fe-
cum ex origine fua devexit , exonerare , nia-
nifefte docet hituminis dido in loco ehulli-
tio, fivera funt, quje ex ore dv^J^m didici.
Illud vero non aliunde quam ex Mari
Afphaltico fcaturire , hinc liquet
,
quod to-
tum illud litus, ne ullum quidem hituminof<e
f(^turie veftigium demonftret
,
quod tamen
mon-
88
MUNDI SUB
C?/.xlII.monftraredeberet,
fi a naturainvicino li-
tore progigneretur ; eft enim plerumque
Marium Terrarumque, quas allambunt,
quoad vires& proprietates , reciprocaquce-
niftantia
dam communicatio. Manet ergo
,
Mare
Maris Mor-
Mortuum in Aralicum fefe Sinum per Cana-
Xto.
"^"
^^"^
^'^ leucarum (tantum enim Mare Af^bal-
ticum a Mari Ruhro diftat) exonerare : Ergo
Mare Mortuum'M2.n Rulro, &perhoc Ocea-
no continuatur : Qiiod erat oftendendum.
y
Idem de omnibus aliis Marihus &Lacuhus,
qui Flumina iuiciipmnt , Sc nulla emittunt,
dicendum eft ;
habent enim fuhterraneos
meatus
,
per quos in Oceanum vel vicina fefe
Maria exonerent : uti enim Lacus Zaire in
.^thiopia Flumina ingentia recipit,& alia in
Oceanum exonerat , repertis in externa terra
fuperiicie alveis
;
ita Cafpium & Mortuum
Mare Flumina qujcdam recipiunt , fed non
emittunt, nifi per intima Terrse vifcera , Ca-
nalihus in alia Maria deduftis ; \Ac tamen
differentia, quodhasc fubinde falfa fmt, illa
infulfa , & confequenter ex Fontium pena-
riis in deftinatas fibi a Natura cavitates de-
rivatis.
CONSECTARIUM I.
Hydrophy-
x his paucis ratiopatet, quomodo , &
tiwn in'
cut nonnulli 'LzcusJIumina recipiant, &nul-
cawfla/e
la emittant
;
quidam emittant & nul-
TERRANEI
la recipiant; aliqui recipiant & emittant, cLacus
alii nec recipiant nec emittant ; de prioris
v*'^'^!
generis Lacuhus jam diftum eft. Qui vero emittanr.
flumina emittunt, &nonrecipiunt, necefTa-"^'^''^"-
rio ex occultis Montium vicinorum
hydro-^^amaKtc.
phylaciis ^Qxennit^itQm fluxiis trahunt
,
qui-
cipiant ,ec
busfemperid, quod hinc defluxu deperdi-
T^"'""'
tur, illinc inftauratur. Quodverononnul-
li& recipiant& emittant ^wii3 , eandem
cumpraecedenterationem obtinent. Ubi&
hocnotandum, Flumina nonnuUaaquispa-
hiftribus impermixtim tranfire , uti Nilus
per Lacum Bed feu Zaire ; &Rhenus per La-
cum Acronianum, &per \.Q.mz.num Rhodanus.
Cujus quidem reiratioalianoneft, nifi le-
"vitas & limpiditas aquarum fluvialium motu
perpetuo cataraftarumque impetu ab omni
taeculentia expurgatarum ; unde 6c palu-
ftrem fsecibus aggijavatam aquam, &quiete
otioque veluti torpidam, graviorem reddi,
cui proinde levior lupernatet , necefte eft
:
quod & in magnorum Fluminum o{iiis patet,
e quibus amnes in Mare fefe deponentes
multorum milliarium intervallo fluxuni
una cu^mfapore dulci continuant : non alia
decaufa, ni(\<:^odi aquafluvialis aquamari-
na levior fit , infulfa fals^. Sed de hifcefuo
loco &tempore. Qui denique Lacus nec re- varit porr%
cipiunt Flumina nec emittimt, illi duplici-
^?^^"^
.
ter confiderari pofllmt : Frimb nonnulli ita
conftitutifunt,ut)am
fummopere augean-
tur
,
modo repente
decrefcant, fubinde vero
prorfus exficcentur ; & hujufmodi non
aliunde
,
quam ab imbrium
niviumque li-
quefadarum incremento
decrementoque
originem habere cenfendi funt, & non tam
lacus, quamy?dg^&pahidesdicuntur. Se-
cundo rcperiuntur alii Lacus
,
qui nunquam
nec crefcunt, neque decrefcunt , in perpe-
tuo quodam squilibrio confiftentes: &ratio
eft
,
quia cum Hydrophylaciis Montium per
occultos meatus aquarum fuperficieperfedle
aequilibrata continuantur , nulla interce-
dente difFerentia, nifi quod occulta hydrophy-
lacia Montium jugis veluti fornicibus qui-
bufdamoperiantur, hxc verb operculisde-
ftituta
,
patulo Ccelo exponantur : uti in
//^r^i apparet. Ubi imagineris Hydrophyla-
cium D E Monte AB C coopertum
;
quod
aquis fuis extra Montium parietes derivatis
faciat
LIB.ir. DE OPIFICIO GLOBI TEPvRENI
Cap.xUl
faciat in externa camporum fuperficie duos
lacus F F , eruntque Iii Lacus in eadem fu-
perficie cum aquis Hydrophylacii D E, neque
differunt externa ab interno , nifi quod illud
coopertum Monte fuperimpofito, hxc dete-
fta appareant. Seddeliifce omnibus & fin-
gulis in argumento de Origine tontium' peni-
tiustradabitur.
9
CONSECTARIUM II.
Hinc patet quoque, Nullosfere Lacus ali-
cujus nominis efle, ejus generis
,
qui nQ.cflu-
vis Montium repagulislonge lateque collu-
ConfcQ.
ftatus fuhterraneis tandem fe fiibdole con~
dens, ex altera Montis parte a^mille paf-
fuum intercapedine erumpens, fluxum con-
tinuat, & juxta Babylonem Euphrati mi-
fcetur. Ariftoteles plurimos Iiujufmodi ri- Ariftoteie.
vos fuifi"e fcribit /. i . Meteor. c.ii. Sic pu-
tant Grceci Scriptores nonnulli. Alpheum
Aiphcus
Achajs Flumen vel in^ra Maris fundum cur-
CncUflu.
fum fuum peragere in Siciliam ufque , ubi
m^i^at''
prope Syracufas in Fontemingentem emer-
cumk\e-
git, qui Arethufa dicitur. Signum hoc efle),'^"^'''^'"*
mina accipiant,nec emittant,& nihilominus ajunt, quod olini (luinta quaque aftate, id eft.
augmenti, decrementique capaces fint
;
qui
Lacuum ri- etiamfi flnmina non recipiant, rivulorum ta-
^"'''
men copia fcaturiginumque affluxibus fem-
per fere augentur , alias enim fumma sefla-
te nullum eorum vefligium remaneret ; uti
fi t mpaludrihus 8c ftagnantihus aquis
,
qux ut
plurimu^n teftivo Sole confumuntur,
Lacus unJe
Qiiod itaque Lacus ^orfuhterraneos meatus
Tlumtur
^""^ repleantur tum depleantur
,
patet ex
mukisfluminihus, quae in medio itineris cur-
fu nonnullis inlocis ^wtixisahforheniur ,Sc
fingulis hiHns,pecuc/umftercora egereret, eo
videlicet tempore
,
quo in Achaja Olympia
celebrabantur certamina , & madatarum pe-
cudum flercora i\\ Alpheum conjiciebantur,
quje fecundo
flumine fuhmarino tandem in
Arethufa &medio Portus finu, qui &inde Al-
pheus in hunc diemdicitur, vulgo l'Occhio,
ejiciebantur. Paripado Guadiana, quiolim
Anas dicebarur , Fluvius inter Lufitaniam &
AoasH;-
Baeticam ad Oppidum Medilinam,
cunicu-^^i^t^"^'
/ijfubterraneis immerfusipoi}: ^amilliarium
intervallum, denuo regurgitatur; utproin-
ex alia parte denuo renati erumpunt, ut novi
prorfus fluvii efi~e videantur. Ita Niger Flu-
j
de Hifpani glorientur, habere Regnurn fuimi
Niius^'
vius^thiopisexZac^A^i/iprofluenscumin pontem fylvis pratifque inftruftum in quo
^'^J[t,''-^^f
iVi5/<7 ingentibus Montium catenis ic//j multae animalium myriades pafcuis pin-
rumnWhi conftriftufque elabendi locum non repe- guifiimis nutriantur. Vidi & ego compfuri-
erumpunt.
j.j^^^ jjg ygfm-] repagulis quibufdam ruptis
i
bus Germaniijslocis fimiles Naturas lufus. In
per fuhterraneos wiieandros prsecipitatus ex ! JVeflphalia non procul a Lichtenaw Fluvius
altera Montium Occidentali plaga exitum
\
ahforptus , fub ipfo Cathedralis EcclefiaePa-
fibi par^s , ac compluribus aliis fociatus derbornenfis fundo erumpens , inde per tri-
fluviis Veluti foenore quodam audus in
Oceanum Atlanticum devolvitur. Pari pa-
Tigris.
fto Tigris in Mefopotamia tranfveftus Are-
thufam Lacum refiftenti Caucafo obvius,
fe fubducens in fpecu quodam ampliffimo
mergitur , & tandem ingenti terrarum fpa-
tio denuo erumpens , Lacum Thofpitem in-
ofFenfo fluxu vix tranfit , cum ecce cum no-
plicem rivum in Lippiam deponitur. Simi-
lem mevidifTe memini in Eichsfeldia, cujus
modonomennonoccurrit. In America^2t.{-
fim \\w]\i{mo^ijocahunda Fluminumiufio fpe-
ftatur
, ut proinde fupervacaneum putem,
illa fufius defcribere , cum ubique paffimin
omnibus Mundi Tradlibus hujufmodi fpe-
ftacula fint obvia.
C A P u T XIV.
e altitudine Montium ,
fs" profunditate Oceani,
Mznumfiej uhi & Cau-
cafi Momis altitudo ab Ariftotele ajjerta dijcutitur.
Cap.xiY. Uit fententia quorundam & etiam-
num plerorumque eft, tantam effe
Montium altitudinem maximam
,
quan-
ta eft vicinorum Marium projunditas maxi-
ma
; quod numverumfit, in hoc Capite difcu-
tiemus
;
a Montium altitudine tatiociniino-
ftri primordia aufpicaturi.
Antiqua GeographiaMontes altius i ffta-
diis non elevari flmplicius fibi perfuafit,
omniumque Mundi altiffmos Montes exhi-
geant
, hanc jam a multis aliis pertracftatam
Caucafialtitudinem ad incudem revocabimus,
ut veritas rei elucefcat. Sic autem loquitur,
t/co Ai|av)iv etcr^govTfflv
, eTZ ^viXihtou^ -^ i/ux.td?
ctJrx TW ctjcjyt
U)cX^ THrtirii
y^p85
? 'iai,
x^
7ia-
Aiv ^Jtto -? tcoato^i.
Caucafus autem Mons
efl
eorum, quiadeeftivumSolis exortum "jergunt,
het Caucajum
,
Imaumfeu Parapanifon
,
Alpes,
multitudinepariteratquealtitudinemaximus;
Acroceraunia
;
In Afia Minori Olympum
;
Pe-
\
^ejus quidem altitudinis
flgnum
binc coUigi
^^""'1 a^
/io,&0>minMacedonia; in Mauritania
:;.o/f/?
, quod tum ah eo loco
,
quem Profunda
"'"'*'
Atlantem
;
in Grajcia Athon.
Ponti vocant , tum ah his qui M^otici Lacus
Ariftot. 1. 1. Caucafi prscelfos vertices velipfe Ariftote-
\ Oflium navigio fuheunt , cernatur. Prceterea
Met.c.
13. le^ admiratus
eft. Verum cum multa in ipfo
fummaejus partes notlu , mane & vefperi aci
textu
/. x.Met.c.
13. ubi eum defcribit ,
oc-
teriiamufque partemradiis illuftrantur Sola-
currunt
,
qu2 examine
& Lydio lapide indi- ' rihus. H^ceft AriftoteUs de Caucafi altitudine
TOM. L
\ M fgj^.
90
"Expoptio
textm Aii
itotelici.
Caucafus.
Gd.xiv.^ententia,
quam
prxfenti textu expofuit,
de quo adeb acris & vehemens inter Com-
mentatores velitatio exorta eft, ut vix fit,
quihunclocumriteexpofuerit; &ut, quod
res eil , fatear , fi in uilo fuorum fcriptorum
loco , hic fane non exiguum exiftimatio-
nis fuaedamnumpaiTus efl Philofophus ; cum
juxta verborum tenorem Caucadaltitudotzxv-
ta fit , ut omnia /IJitonomiiSprincipia deflrue
revideatur. Sedrem pauib diduftius decla
remus.
Et primo quidem incipit a locis , exqui
busfpeftari poteft
,
qax funt Profunda Ponti,
feu, quod idem eft, Pontus Euxinus
, ob pro-
funditatem immenfam merito Mare Nigrum
vocitatuni. Alterlocuseft Lacus Maoticus,
quem & Stagnum vocat, & a navigantibus
inillo CaucajumYi<iQ.n aiferit. Vidimus lo-
ca, ex quibus pateat ad Caucafum liber ocu-
lorum intuitus
;
jam nihii aliud deiiderari
videtur ,
nifi ut diflantiam Lacus Mseotici a
Caucafo determinemus. Qiiod dum vero fa-
cimus , non exigua diiHcuItas oritur
, quif
Ubinam /<,.
<?5!proprie Caucafus celeberrimus iile A/oj
corumfit
jfit
,
quique fuo pertingat vertice Ccelum , &
in qua Regione ftabuletur. Certum enim
eft, illuni adhuc inrerum natura exiftere,
& ex Mmtide videri poiTe ; nifi aiferere velis
aut alios interraedios Montes interim ex-
cretos ab oculis remotioris Caucafiverticem
abftuliiTe, aut Caucafum Giganteo aufu
alio tranflatum : quseomniaputare, ridicu-
lum , ftolidique ingenii qSq. reor. Ego fane
ut ad alicujus lucis radium in tantis tenebris
pertingereni , nihil non egi ; accelfi Merca-
tores Armenos,& Congregationisdepropa-
ganda iide MiiTionarios
,
qui multis annis
in
Caffa CimmerijE Cherfonefi principe urhe
commorati fuerant, & Lacum Maoticum non
femel tranfierant. Cum Theatinis quoque
Patribus egi
,
quibus in Georgia five Col-
chide Euangelicsfementis campus aifigna-
tus eft , ut de Caucafi altitudine & fitu mihi
aliquid certi fignificarent. Sed nequefupra-
difti Mceotici Lacus exploratores
, neque
Georgiani five Colchici Theatini , viti hi
detanta Montis altitudine
,
quam defcribe-
bam, nihil fe reperiiTe^etfi continuo ultro ci-
troque ab Euxino ^dCafpium,8<. hinc ad Euxi-
f?um pervagati fint , aiTeruerunt , ita illi de
Caucafo^rodigiofa. Solis illuftratione celebra-
to nihil compererunt. Imo fanfte atteftati
funt
, Georgiam tanto a Mceotico Lacu iti-
nerum intervallo diftare
, uti fieri non
poffit
, Montem ullum
quantumvis immen-
fae altitudinis ex tam remotis oris confpi-
ci poiTe. EiTe quidem Montes quofdam akis-
limos Tartariae Precopenfjs proprios
,
quos
Antiqui Hippicos vocabant , uti & Coracis
partes, quae fpeclentur ex
Caffa , fed hofce
Caucaji
Montes eife minime poiTe, utpote
uniyersa
repugnante Geographici ; neque
MontemviVixxm
Minoris /iftie hincquantum-
vis
curiofc
explorantium oculis fefe pan-
MUNDI SUBTERRAiNEl
dere ; ut proinde totam de Caucafi Montis
altitudine relationem Ariflotelis fabulofam
putent.
His itaque ritc exploratis, jam totum
hunctextumfalfiirimum efTe, demonftrare
aggredior. Etprimbquidemoftendam,Cd- Caucafu
cajum ex MiEotide nulia prorfus ratione con-
"^ M^^t'*^^
fpici pofTe. Communis Geograpborum
fen-pZfi"
"""
tentia Caucafum ponit Colchics Regionis
,
quam
hodie Georgiam8cMegreliamA^^e\[a.nt, fub
Latitudine47.grad.ideft, in medio Regio-
nis Pontum inter & Cafpium Mare inter-
pofitas , ita Ptolomteus , Straho , eorumque
Commentatores
; neque quifpiam Caucajum
Cancafus
folitariumquendam eiTeMontem, fibi per-
"'"'^'^'''*-
fuadeat, fed Catenam Montium, triplici or-
dine exporre^torum
,
quorum prior ex me-
dio Regionis in Occafum , alter in Ortum,
tertius in Meridiem , numerofam Scopulo-
rum fobolem propagat Tauro connexam;
unde &plerique Caucafum partem Tauri as-
feruerunt. Qiiidquid fit , Caucafus t^vn di-
verfas denominationes fufcipit, ut inhunc
iifqae diem dQVeto Caucafi loco & fitugenui-
no lis pendeat inter Geographos-, nonnullis
eum cum Tauro, quibufdam cum Corace &
Heniocho , aliquibus cum Cafpio confunden-
tibus : necdefunt, qui Caucafeos Montcs cum
/mao & Parapanifo eofdem velint. Potior
tamenfententiaeum,utiy/>rdiximus, in-
ter Cafpium & Euxinum Pontum intermedio Caucafifi-
Cokhidos
, AlhaniiZ feu iheria
, quas Geor-
'"^ '"'^'^
giam & Megrdiam compleftuntur , diftriftu Euxinum
ponunt; hoc enimtriplici Montium ox.ds-^'^^''^
'
.
^
. .
-sr Calpium.
ne jn unum concurrente ingenti vertice
extollitur
,
prope Alhanias Portas :. atque
hunc Montem, iivepotius 'hlontium acervum,
in hunc ufque diem Caxes vocant, voce a
Caucafo non procul abludente. & hunc nos
dicimus Caucajum e&de cujus altitudine no-
bis cum Ariftotele controverfia eft : cum in
toto illo Ponti Etixini litorum traBu aut Col-
chide major eo non reperiatur. Confentit
huic Phaftdis Fluminis ex eo origo
,
quam
& Ariftoteles innuit.
Qu2rituritaque/';'i7(? ; UtrumexM<^o-
tidis Lacu , aut Caffa , olim Theododa , ubi
erant
,
quas Projunda vocabantur Ponti Eu-
Dipmtin
xini , Caucafus videri poifit .? Refpondeo,
Caucafi a
quodnon; cum decem graduum Longitudi-
^"
^"
ne Lacus ab eo , tefte Ptoiomao
, &modernis
Geogrjphis , diftet
,
quae refoluta <5oo millia-
rium Italicorum diftantiam exhibent , tan-
tum niniirum fpatium quanta ^tna ab Al-
pibus Penninisdiftat. Qiiemadmodum ita-
que /llpes ex JEtna confpici impofsibile eft,
itaimpofsibiledicoexliira Mceotidis Cauca-
fum
videre , nifi is tantE altitudinisforet, ut
uitra centena millia pafruum verticem in
altum erigeret
;
quam altitudinem nemo
hucufque in tam Ircquentato Georgia Re-
gno obfervavit ; nec ab ullo Cojmogra-
pho, oh rationes paulopoftdemonftrandas,
conceditur. Addo , Montem etiam fublato
Ter-
91
Cap.xiv.
Mons xd
100 niillia-
ria confpici
poteji.
LIB.II. DE OPIFICIO GLOBI TERRENI.
Terrx tumore
,
fub aiHgnata decem gra-[ Etprim6quidem/x, qua Caucafum c\\x3i-
Propofit.
duum diftantia non tantum non vifum iri, i tuor ante ortum poflque occafum ejufdem
fed &prorfus,uti6'^9//Mdocet,aboculiseva-! totidem horis illuftraridicit, dupliciter fu-
niturum
; & Alpium juga fat fuperque de-; mi poteft; velpro luce diretla , vel pro luce
monftrant : quarum vertices fub 40 millia- 1 refiexa feu fecundaria. Si pro luce reflexa,
rium Germanicorum diftantia nunquam,
j
qualis fub initium crepufculorum apparet,
ad
3
o vero milliarium vix ac ne vix quidern, 1 id eft
,
pro duhia luce accipiant , nihil pro-
& non nift fubinde aura defsecatiflima in bant, cum hujufmodi lux a
4j
ufque ad tfiS
modum nubis tenuis & coerulea; fubobfcurc,
exaliis Germani^ altiftimis montibus con-
fpici poflunt. Idem in Montihus Infularum
contingit; ubi enim in aftifTimo Apennino
^^cffteteris&inomnem Horizontem Ma-
ris fuperficie finitumoculosconjeceris, ne
ullumquidemaltifrimorum Corficse & Sar-
dinis Montium
,
qux tamen vix centum mil-
liaribus diftant,veftigium reperies; nifi fub-
inde, quod tamen rariffmie fit, fingulari qua-
dam refraftionis afTe^tione
, limpidiffnTia
aeris conftitutione , & ad refringendum
apta, nonnihil fublati compareant (tantum,
tum Terrae tumor , tum Aerearum fuperfi-
cieriim conftipata denfitas in occultandis
Infularum , Montiumqxie remotifTmiorum
Latitudinis gradum sftivis nodibus conti-
nua fit, & Montes tamparvos quam altifli-
mos aequo reflexi luminis radio indifferenter
perfundat ; neque haec Ariflotelis opinio
fuifTe videtur , cum ex illuflratione Montis
exceflivam ejufdem- altitudinem oftendere
voluerit. Verba itaque yf///?<?/(" /i^ deluce e/i-
rela Montis iUuminatrice intelligenda
funt; quidquid inutili conatu de luce reflexa
garriant Aftronomicarum rerum imperiti
Interpretes. Hoc itaque pofito, Montem
exceflivae altitudinisfuiffe, demonftrare ag-
gredior
; Et primo quidem Sole in Cancro,
deinde in Ariete &Lihra , tertio in Capricorno
conftituto
,
quantE altitudinis in fingulis
ftationibus Montem effe oportuit , ut zdter-
objedlis
,
pofliint). Siita.q\xea.ddiikznti3im 1 tiamno^iis horamrzdiis Solarihus direftisil-
tam vicinam Objecfta difpareant
,
quomodo / luminari potuerit , oftendam
Caucafus
non potefi
teta nodle
ilUulrarii
Sole.
Caucafus a Ma;otidis Stagno 600 milliarium
Ipatio diflitus , oculis patebit.^
Ex his , ni fallor , iuce meridiana clarius
patet , textum Ariflotelis rebus convenire
minime pofTe , Caucafumc^xe ex defignatis
locis fieri non pofle , ut compareat. Sed ve-
nio ad alteram difRcultatem
, tanto majo-
rem, quanto majoribus tricis invoiuta eft.
Diclt Ariftoieles , uti exfupra ailegato textu
patet ,fummitates Caucafi illuflrari a Sole
ujque ad tertiam partem noiu
, Juh auroram
mane,
^iterumfuhvefperam. Qiiilocusmi-
rum in modum omnium Interpretum inge-
nium confudit
; difficuitate fiquidem in-
expiicabiii , in textu eiucefcente
; aiii illu-
Jirationem iianc ad tertium Montispartem ex-
tenderunt; aiii ad tertiam nolispartemvczm-
tulerunt
; & dum Ariflotelu errorem perti-
nacius & quibufcunque modis tueri conati
funt, una Siie&c Ariftotelem{\xva.m2iii\{citix,
nota confperferunt. Qui iraque verba ad
iiiuftrationem tertice Montis partisfczw.^xs.-
lerunt
;
quafi SolnoEtu , mane
, & vefperi fem-
per tertiam Montis partem iliuftraret , iiie
error tam in Cofmographia palmaris eft , ut
pueri eum emendare pofTmt. Hinc enim
aperte fequeretur, Montem Lunje confinia,
adtaminfoiitum efTedtum praeftandum , at-
tingere oportere
;
quod quam ridicuium fit,
quis non videt.> Unde cum eos tam turpis
erroris puderet , textus verba ad tertiam no-
dis partem tranftulerunt , ita ut adtertiam
iioftis partem , id eft , ad quatuor horas (qua-
rum integra nox duodecim continet) ante
Solis ortum & poft occajum ejus , Mons iilu-
minari incipiat. Verum nec hoc ulia ratio-
ne admitti poffe aut debere
, ocuiari de-
monftratione
apertum facio.
Suppono itaque.ex Ptolbmao,CaucaJiverti-
cem fub Latitudine
47^11^48 graduumcon-
ftitutum , &Solem efTe in primo graduCancri.
Suppono fecundo, tertiamnoEiis partem, ad
cujus initium/?/oj-iiiuminari incipit.
Propositio I.
Arcus quatuor iiorarum infra Horizontem,
^in Verticaii conflitutus , Sole in Cancro
conflituto,
eft
1 6.grad. i o. min, ^^Latitud.
/^%.grad.
Demonflratio>
OltCirculus Caucafi verticalis AF B
,
pun-
'^ftum Ferticis F. Horizon A D B C, &
GDLC Eccliptica , Centrum Terrce O, qui
exfuppofitione omnes funt Circuli maximi^
quorum piana in Centro Terrtz fe interfe-
cant ; fitque communionis Diameter C O D,
fitque Sol in punfto L, adinitium tertice no-
iispartis. Qusrituritaque^rc-^J AL. Data
it2s^enoiis hora^ altitudine Poli , datur &
ex doftrina Trianguiorum Splijericorum
pmUum Eccliptias, ortivum quidem in D,
M 2 occi-
^2
M
UNDI SUB
Cap.-yiiv.
occiduum in C,
&utrumquetum fupra Ho-
rizoHtem meridie ,
tum infra, media hofte,
At dato pun(5lo culminante in medio Ccelo,
datur &ad Latitudinem pofitam angulus Ho-
ri:zontiscumEcclipticalupra dato Ecclipti-
ciepunBo
,
qusE eft AC L , eritque angulus
L A C , utpote verticalis
, ad Horizontalem,
reftus ; & datis punftis L C , dabitur & ar-
cus L C. Sed &in triangulo A L C reftan-
gulo, )\ixt2.ProiI. 2. Propof.4.. Splixricorum
triangul. Clavii
, dabitur angulus A C L , una
cum reliquis arcubus , & confequenter qua-
fttus arcus LA. Dato itaque triangulo fphae-
rico A C L reftangulo , habebuntur duo la-
tera nota
, videlicet fubtendens redum
LAC, quod eft<?rc-jinterHorizontem &
imum Coeli, (J8. grad.
y 3. min. tantum enim
intereft inter grad. 20. Leonis , & undeci-
mum Geminorum exiftentem in imo me-
diae noftis punfto , Sole tum exiftente in
punfto L, ad tertiam noBispartem. Alterum
autem latus AL arcus Meridiani pariter
conftat. Cum itaque Sinus anguli A C L,
(qui ex Declinationis Solis in 1 1
.
7. Gemi-
norum gradu conftituti a complemento ele-
vationisPoli fubtra&one manet
)
grad. 21.
x<). min. fit3(5 37i,&datus^rcjLC,grad.
So. quas eft differentia graduum inter prin-
cipium Cancri, & 20 grad. Leonis, qui in
Horizonte exiftit dato tempore
; hujus in-
quam Sinus grad. fo. {1176604.. erit utSi-
nus totusi 0000, adSinumj^J
371, ita 76(504
ad aliud, &fadla operatione prodibit Sinus
27 8<5i , Arcus L A , cui in.Sinuum tabula
refpondent 16. grad. 10. min, Jrcus itaque
LA Sok in principio Cancri graduum eft r 6,
lomin. Quod erat oftendendum.
Hoc pa6to invenimus 5(?/i? in punftisA-
rietis &Libras fub datam no(5lis horam con-
ftituto , arcum L A efle infra Horizontem
i,f. grad. 2J-. min. EtinprimoCapricorni
graduarcwwLAefte infra Horizontem de-
prefTum yo. grad. quibus quidem inventis
jam oftendamus, quanta Montis Caucafi alti-
tudo efle debeat , ut efFe(^um allegatae illumi-
nationis praeftet.
Propositio II.
Montis
Caucafi altitudo quanta eleleat
effe
Sole
ad tertiam no^ftis partem dum in
TERRANEI
Cancro , Ariete
@ Capricorno conflitui-
Prepofit,
tur, eum illuminante.
Clt Verticalis
Caucafi A C B. Geocofmi
'^feu Terrae peripheria eopq, cujus Cen-
trum D. Horizon phyficus feu Montis ,mn:
rationalis A B. linea verticis feu axis Hori-
zontis f C , & altitudo Montis
ef.
Linea i h
tangens fuperficiem lateris inpundlog,tunc
temporis
,
quando ante ortum Sol, aut poft
occafum za initium vel
finem quarta hortz
nolis verticem Montis illuminat. Quoniam
igitur linea i h radii Solaris, Terram tangit
in puncfto
g
; & horizontalis m n , eandem in
pun(^o e. producantur ex Centro D lineae
Dg,&De ,per pun(R:a contadlusg&i? ,li-
nearum i^ ,hmn; qus cum utrinque angu-
c
los reftos cum lineis ih,ScmM,8(. Semidia-
metri Terras De,8cDg, efficiant, eruntcon-
fequenter arcus Verticalis L^ , & C , inter
fe aequales; ablato communi arcu L , erunt
reliqui arcus nh , & C L, inter fe aequales.
Sed arcus ^,inter Solem& Horizontera
interjeftus jamnotus ei\:expracedenti Pro-
politione 1 6 grad. 1 min. Ergo arcus huic
sequalis C L pariter notus eft in angulo e D
g
;
notus itaque & angulus ^ge , utpote
reftus. Subtra(R:o itaque angulo e^Dgz re(R:o
patebit angulus D eg. Ergoomnestrianguli
reftanguli T) e
g
anguli patebunt. Dato
quoque latere Dg , Semidiametri Terrs :
ergo reliqua latera per Propof. 2. Triang.
retiil. Clavii nota funt : ergo &efMontis
altitudo, eo quo fequitur modo. Sole in prin-
cipio Cancn exiftente ad initium welfinem
tertiapartis noBis , arcus inter Solem &Ho-
rizontem conftitutus hn, eftuti/^r^often-
dimus 1 6 grad. & i: c min. cujus comple-
mentum eft
7 3
grad. fo min. cujus Sinus eft
96040 talium partium
,
quales Sinus totus
D
/". 1 00000 habet. Praeterea cum Semidia-
metros TerraeDg notafit 303(5 milliarium
Italicorum: Fiat utSinus Dg, 96040, ad
3036,
femidiametrum Terrx notam
, ita
Sinus totus 1 00000 ad aliud
,
prodibunt
peracfta operatione 3
161. videlicet linea
D/accumuIata ex femidiametro Terrae &
altitudine Montis
ef:
quare fubdu(fta 33161,
femidiametro Terrae
3036, remanebit
i^f
Montis de{ider!it3Laltitudo. At pofito Solem
prin-
LIB.ir. DE OPIFICIO
GLOBI TERREiNI.
r<J/>.XlV.principio Arietis & Lihns
, cum zrcw^nh,
ad initium & finem ante velpoftoccafum
Solis fit inventusper /. PropoJ. ^f.grad.zf
min. invenies juxta priecedentis operationis
procefTum ejMontis altitudinem
689 millia-
rium. Denique Sole in Capricomo , &xwprin-
cipio
y^fine tertiie partis noiis in pundlo h
infra Horizontem conftituto
,
quem arcum
hn ^tTl.Propof.hwe^mtrms yograd. 17. min.
{i}u\t3. pr^cedentium operationum regulam
procefferis
, invenies efMontis altitudinem
i7iymilliarium.
AltituJo
Caucjfi de-
tnonjlraiur
Gcomctrico
ratiocinio.
Epilogifmus Calculi.
Si Sol in principio Cancri ante vel poft or-
tum , ad initium tertianelispartis , Mon-
tem Caucafum illu-
")
f ]
Altitudo
minare j[ncipxt,erjt
Siinprincipio Arie-
tis &Lilrae , erit ( Montis
Si denique in Capri-
corno, erit
j
125"
(f99
Liyiyj
tnillia-'
{ rium I-
r talico-
Cum itaque Iisec ex infallibili calculi ra-
tiocinio conftent; videatjam Ledor.utrum
in rerum natura tantae altitudinis Mons re-
periri poffit, qui exhibitam ab Ariftotele il-
luftrationem mpnftret ; neque hic Peripate-
tici^dicrepufculorum lucem confugiant ; nihil
enim agent : nam cum crepufcula , Sole in
Cancro conftituto, toti nofte durent, &
unum idemque crepufculum tam planis lo-
cis
,
quam parvis, magnis , maximis Monti-
bus commune fit , nullaratione hinc altitu-
do Montis
,
quamtamen ex illujtratione Solis
Arijloteles mrmQhzt, colligi poterit : devera
itaque& </i/-f^^ Solisillujiratione locutus eft,
uti verba ejus luculenter docent. Neque
verba, cum planiffima fint, inalios fenfus
detorquenda funt , fed ftandum verbis Au-
Sloris ; neque enim quid intelleftu concepe-
rit , cum de iis nihil nobis conftare poffit,
fed quidfcriptis fuis, iifque planis&aper-
tis fenferit, nobis explicandum incumbit.
Si itaqueverum eft , uti ex fcriptis ejus ve-
riffimum comperitur , Caucafum dire^iis Solis
radiis adtertiam noiiispartem illuflrari, dixif-
fe , neceffario quoqueinde ea confequentur
abfurda, qusjamdemonftravimus, videli-
cet Montem aitum elTe debere Sole in Cancro
conftituto 1
2^
, in Ariete aut Lihra 6
89 ,
in
Capricorno denique 1 7 1 y milliar. Ital. Quae
cum abfurdiffima fint, tantoque ingenio
prorfus indigna
, utpote omnibus Geogra-
/^/>principiis repugnantia, ad Ariflotelem
defendendum nihil aliud fupereft , nifi ut
dicamus , eum relatione aliorum lisec afte-
Cauteia in ruifte. Verum vir tantse auftoritatis& fa-
"Mhnds'
^^ "^" debebat airentiri quibufcunque ani-
lium relationum fabulis , fed fumnia dili-
gentia &cautela circumfpicere , utrum quse
dicerenuir , veritati confentanea forent,&
num cum principiis Aftronomicis congrue-
rent;im6,
cumdivitiis& potentia polleret,
neque a Mteotico Stagno tam diffitus eftet,
9?
Geographos,qni
negotium penitius explora-
rent,mittere
debebat, nullis parcere fum-
ptibus, ne
paradoxisabfurdifqueconje6tu-
ris femet atque una pofteritatem implica-
ret. Sed hsec incidenter de Montis Caucaft
al-
titudine difta fufficiant.
Montem Atkon, quemob altitudinem
Im-Athoniw-
briumregionem
,
propterinconfufumcine-
'i'^,\
rum in eoquotannis inventorum fitum , ex-
Xcr;ie/>r-
cedereputat >!//(;, memorabili fane omni-^^^^'-
busfeculis aufu a Xerxe perfoffiim , & freto
'
*"
.
navigabili pervium , Dinecrates menfus di-
citur
, inventumque duodecim ftadiorum
;
Vide rationem dimenfionis m Arte majria
.f''""^'
Lucis
(Sf Umhra , ubi omnia fuse de hoc Monte
Athlis!
traftata reperies. Pelion & Cyllenen Montes
a
>/c^<7rc/7<?Regumfumptibusdimenfos Pli-
'"''"'"^-
nius
& Geminus docent , & illum quidem
Geminus.
i2fo millia paffiium, hunc vero non pau-
cioribus altum
, deprehenfum fuifTe. Ccejim
inAfia Montem
quatuormilliapaffiium ju-
gum fuum extollere Plinius ait. Martianus
Martim.
vero Capella Hamum Montem (Joocpaffiium
^^P^"*-
altum fcribit. Silimythne Petram i
f
ftadio-
rum, Sogdiafti yerb faxeuni Montem ^ofta-
diorum altum Straho refert. Sed ne in jam
^f"^-
ab aliis perafta Montium defcriptione tempus
perdam , hic Tahulam prsecipuorum Mmtium
a/titudinis^on!Lm , utex eorum cogniX.2t. alti-
tudine^ quid diCMaris profunditate fentien-
dumfit, colligat Leftor.
Pclioti
Catalyrium
Cyllenc
Petra Sogdiani
Hsemus
Olympus
PetraSifimythrjE
PicusCanariarum
yEtna
yEtna
Caucafus
Caucafus
Caffius
Athn
Atlas
Riphffiorum akis-
fimusSto/pdidhis
NorvegiceMontes
Montes Luns
Stadiii. Quorum 8. u-
num milliar.
conficiunt.
I|
Paflus.
10
1250
14
15 I^
1%
1680
1875
30
3750
80 lO lOOOO
'o-:h i^fere
1269
15
80
1875
lO
4
5
lOOGO
4000 23
40 5000
120
^J
15000
40S
28
51000
224 28000
20000 160 20
210 15000
200
48
6
25000
6000
120 15" 15000
His fubjungimus Tahellam
,
qua data di-
ftantii altitudinem Montis , &.hac data , di-
Jlantiam qua videri poffit cognofcimus.
M
3
TA=
C-3/.XIV.
H-
Acofta.
MUNDI
SUBTERRANEI
T A B E L L A,
Ex qua data dijlanm altitudinem Montis , aut hac data,
diftantim,
cjua confpici
pof^it
,reperire ejl.
T A B U L A I. T.ABU L A II.
AltitHcio Momis in Vas- JM'inutA Graduttm Altittido Montis in Mil- Gradus. ^SHinut.
fibui.
liaribui & Pajfibm.
Milliar Paflus. Grad. Min.l Milliar. Pafiuf. Grad. Min.
,o *
2
1 I . 761 I '
o
. .
I 2 3
4j
2
o
. z
3
6
. '850
3

o
,
5 4
12 209
4

o 5-
5
10
100
5
.
o
7
6
2j
jjo 6
o
. . i
lO
7 37
5fo
1
o
.
13

8 49 150 8
o J?
9
62
35:0
9
o
. . ..
21 10
11
ifo IQ
,
o
3
c 12 III 700 12

o 41 14 320
900 20
o 54

16
773
5o
30
o 68 18 ip7
5-0
40
o 84 20 1778
600
50
.
o _ 126 25- jooo 60
o . .
190 30
o
338 40
1
o 528
50
Exempli gratia." Si Mons flt quifpiam,
qui I o minutis a te diftet, 8c altitudinem ejus
noflecupias; VideinT^^/^i. inColumna
2. minuta 10. & e regione in Columna i.
reperies 21 paflus; & tanta eft altitudo Mon-
tis. Iterum recedat ate Mons yo. minut. re-
perta in Columna fecunda 5*0 minuta da-
buntinprima Columna 5-28 pafTus ,
altitu-
dinem Montis qutefitam.
Pari pafto, fij/oK^ quifpiam a te recedat
4. gradibus : quaere in 2 Tahula in Columna
fecunda grad. 4. & e regione invenies 1
2
milliaria ,209 paftiis , altitudinem Montis
quafitam. Haudfeciis in aliis procedes.
Si vero detur altitudo Montis , reperies in
fecunda Columna Tabularum minuta vel
gradus , diftantiam a Monte quesfitam.
Nota tamen , haec omnia intelligenda
efte de oculo menforis in fuperficie Terree
Mari concentrica , non de fuperficie mon-
tana.
Atque lii funt Montes, quorum altitudines
fagacis ingenii Mathematici non tam certa
menfura explorare conati
,
quam dimenfi
funt; quorum tamen praecelfos vertices fi
cum Andihus AmericjE Montthus comparare
velis, certe hos
, tefte Acofta, nonnifi hu-
miles adpalatia cafas, adfublimes, inquam,
cypreftbs, viburna reperies. Qitorum men-
furam aggredi , uti ^ diftorum Montium,
eft aufus quidem Mathematico ingenio di-
gnilTimus
;
fed qui difficultatuih occurren-
tium fcopulos fagaciori mentis trutinarite
expenderic, is forfan pronataproportione
eandem difficultatem
,
quam vel in ipfisy?^/-
lis
dimetiendls reperiet. Loquor femper de
ingentihus illis Montihus
, uti Caucafo , Para'
panifo, Pico
,
Atho , Sc innumeris aliis /upra
memoratis, atque adeb in iis certi menfu-
ra determinandis , vixunquam determinata
altitudinis veritas , fed illa tantum
,
quae ex
hypothefi data emergit
, affignari poffit.
Cum enim radix Montium , ut plurimum,
multorumdierumitinerediftetj/riw^illam
exquifita menfura notam habere oportebit.
Secundo certa , direfta &infallibili vifualis
lineae , in verticis iftius Montisfpun^wm , in-
cidentia opuseft; quse nuUius Inftrumenti
opecertointantadiftantiacapipoteft. Ter-
tio , fummarefraftionum habenda ratio eft,
quae qvianto in tanta ambientis medii diver-
fitate incertior eft, tantb majoribus diffi-
cultatibus opus involvit. Quarto : In tanta
menforis a Montis perpendiculo diftantia,
quantitatem tumoris Globi Terreni
,
prs-
cognitam habere oportet , & quam praeci-
fiffime. C\im Q.niYa. perpendiculum Montisad
perpendicukim e Centro Terrae per verti-
cem menforis eduftum , minime unum al-
teri parallekim fit , neceflario anguhim,
quem e Centro Terrse &Montis&menfo-
riae ftationis perpendicula efficiunt, prac-
cognitum habere oportebit
;
qui quidem ha-
beriminimepoteft , nifidiftantiainter api-
cem Montis & ftationem menforis cognita
fuerit ; hic vero prsfupponit Semidiametrt
Terreftrisprxcifzm quantitatem, quac adhuc
quaeritvir, & in tanca Geographorum difcre-
pantium perplexitate, a nemine adhuc refte
affignata ; cum planum menforium , cui ipfl
infiftunt, falfo fibi perfuadent, cum reli-
quis planitiebus,autetiam fub concentricje
con-
LIB.II. DE OPIFICIO GLOBI TERRENI.
9^
Cap.xiX.
convexitatis fuperficie, Mari continuari.I T^rmviciiiae <7//i/<'/^ capiendanegotiuni
Innumera alia inipedimenta vifufque falla-
\
aufpicati fumus : cujus apex uti vicinior no-
cias adducere poffem, fedfufficianthsecad bis, ita quoque punftum ejuspracifius at-
tiginius
, atque adeo omnes in gra^ihus &
minutis convenerunt. Apertifsimum fignuni
caufamerrorisinprima obfervatione aliani
non fuifTe , nifi nimiam MoMtis diftantiam
;
cujus ultimus apex prxcise attingi non
pofiet. Habes ex hoc experimento quam
difficile fit , in remotiori & excefsiva diflan-
tia exaftam Montis alicujus remotioris alti-
tudmtm cum infallibili certitudine inda-
gare.
Defideraret fortaffis Ledor , ut hoc loco
methodumc^zw^d^mexplorancia Montium al-
tituc/inis n^^onerem ; verumcumhoc innu-
meri alii tradiderint, nec res tantiingenii
fit, fupervacaneum effe ratus fum , tempus
in negotio vulgo noto terere
;
prjefertim fi
ad Trigonometria amufsim , negleftis omni-
hxisfupra diftis obfervationibus , condicio-
difficultatem opo/.']eis^5 luculenter demon-
ftrandam
;
qus tamen in Montibus viciniori-
hus , nec tantis itinerum ambagibus , impe-
ditis , feliciorem fuccefHim fortientur
; hoc
enim pa(R:o nec tanta refraftionum
, nec
linesvifualis, nectumoris Terrs ratio ha-
benda efl , utpote fenfibili errori vix fubje-
6tis , fi in reliquis Geometra diligentia &in-
genium non defint.
Oflendit difficultatem operis Montis Bal-
di in Agro Veronenfifublimi vertice emi-
nentis , & a foro Nsevii 75- milliaribus
diflantis a Blancano noftris temporibus fa-
fta dimenfio, Montifc^xe altiturlo inventa
fuit 8(Jo. Sed Caheus re penitius expenfa,
ejusdf/zi/ariVwd^wpofleainvenit 1
1
90. Neque
hic Ricciolo fatisfecit ; omnibus enim rite
difcufsis , Montis altitudinem afsignat du-
plamei,quaminvenerat Blancanus, videli-
nibufque requificis
, negotium fimpliciori
ceti(Jx4pafiuum Bononienfium. Cui ita- geodaefia peragatur. Si quisverohujufmo-
que exhifcetribusfubfcribamdifpicere ne-|di praxes ardentius appetat , is Clavium,chv\m>
SnelUum, Maginum , Metium , Samhecum
, &
^jgin^,
quotquot de praflica Geometria fcripferunt, M<;tius.
queo. Erit forfan alius, qui aliis inventis
difficultatibus nunc majorem, nunc mino-
rem fit afsignaturus , ita Syjiphi faxumvol-
vitur , nunquam dubiorum finito curriculo.
U: proinde tribus paulo ante adduftis Baldi
Montis menforibus , nulla fides haberi pos-
fit: utpote a feinvicem adeopudendis dif-
ferentiis difcrepantibus. Qiiam itaque in
Baldi Montis non omnium eminentifsimi
altitudine compertam habemus incertitudi-
nem , eandem multo majoribus difficukati-
bus implexam in Montium fupradiftorum
monflrofa altitudine exploranda nos com-
perturos adeo certum efl
,
quam incertus
efl&ancepsin tot difficultatum nodis ex-
torquendis omnis humani ingenii conatus;
praefertim cum fitus hujufmodi Montium
praecifusin gradihus adhucinexploratusfit,
aquotamentotius negotii expeditio meri-
tbdependet. Ego fane ut aliquo modo hu-
jus orometrias difficultatem experirer , nego-
tium in Montis Alhani 20 mill. pafT. Roma
diffiti dimenfione tentandum exiflimavi.
Pofitis itaque opportuno loco Aflrolabiis,
deinde Qiiadrante, cujus diameter
4
palmo-
rum
,
per totidem exercitatos & aquilini
inter csteros vero Ricciolum confulat, quin^!'^"^'
;; 7 r n r r rr
^
Ricciolus
Iw. x. Aimag. novi.ject.\. quam lufifimie tra-
didit hoc opo/xglejci^ argumentum;Quasve-
ro Au^or mwoNo Reformatce Geographice ope-
re , contra memeamque de Montium dimen-
ftone opinionem , rationes adducit , illae uti
nulliusmomenti funt, itaquoque non cu-
randse ; cum a quovis litis inter nos exortae
haud ignaro
,
quique ingenvms tricarum
ofor , nodum , uti dici folet, in fcirpo noii
qu3Erens,conciliari quam facillime poffint.
Sed ut tandem ad propofiti noftri filum
redeamus, altitudines Montium non alio fine
hicadduximus,nifi ut pendenteminterce-
leberrimos Auftores liteni ^decidereraus,
Dubium autem efl, quod fequitur : Utrum
^""'^^
.
Mans iive Oceant projundttas
,
altttudtmeius
iitad\nere.
Montium refpondeat. Plerique in GeMefn/t""^''""*
Commentatores uti & Geographi affirmati-
ci^Maris,''^"
vam partem ampledii non dubitant
,
proba-
requevellevidenturex illo Genefs : Congre-
gentur aquce in locum uuum ^ appareat arida,
&c. Ut itaque aqua Geocofmum ambiens
in unum reciperetur
,
projundiorihus in fu-
visiis obfervatores
,
quam accuratiffime ul- perficieTerrae^/x/^iiopus erat. Terramita-
timamapicisdifti Montis extremitatemin queprxpotentis Dlvirtute& Divinaevo-
gradibus Quadrantum indagare juffi ; futu- cis efficacia, erutam & in ingentes acervos
rumfperans ut omnesinuno &eodem^r^
du minutifque convenirent. Sed contra irri-
to labore omnia evenerunt ; examinatis
enim abfcifTorum graduum numeris , ad
unum omnes, non in gradibus duntaxat fed
&inwi/ij,differentesinveni. Idem acci-
dit , repetita ter aut quater eadem obferva-
aggeflani dicunt , ex quibus deinde Mon-
/i^wextitere catencs ; utproinde vel exhoc
capite tanta fit profunditas Oceani ,c{iunta.
altitudo Montium. Hxc efh fententia plero-
rumque Interpretum Sacrce Scripturcs. Sed
Negatlva
quipenficulatiiisdida fcrutabiair,
'^'^^^'^^"i^^^l^il
luculenter, ex hoc parem profunditatis Ocea-
tione; res denuo tentata per fingulos oh-\ ni8i.Montium altitudinis
quantitatem colli-
fervatores ejus Qiiadrantis
,
quem accura
tiffimum judicabam
, fubfidio. Sed neque
hic inter eos conventum fuit. Tandem in
giminime pofle ; cum
experientia doceat,
profunditatem puteorum, foffarum & funda-
mentorum alicujus fabric^ femper altio-
ren>
96
MUNDl SUBTERRANEI
Sententt
JlfiSorif.
Cap.xi V.
rem efTe terd
circumcirca m agqeres conge-
fta; ut
enimterraaggeltaproiunditati ali-
cujus putei
qujdraret , terram in formam
cylindri ea prorfus figura
,
qux putei erat,
coacervare
oporteret, & fic aggefta in al-
tum ,
contentSE in puteo terrae , atque adeb
profunditas altitudini neceffario refponde-
ret: Si ver6di6l:amterraminc(7;?w'coacer-
vaveris , nunquam ad altitudinem profun-
ditati putei squalem pervenies ; &ratio eft,
quia partes terrascuminvertice coniconfi-
ftere non poftiint
,
perpetuo defluxu in ba-
fm decurrentes ,
ipfam augmentabunt in
tantum
,
quantum a vertice difceiferat fe-
cretaterreftrismaterieicoacervatio : atque
adeo hoc pafto nunquam altitudo conorum
terreftrium profunditati foffarum, ex qui-
busaggeftimnt, refpondebit. Cumitaque
Montes non in cylindrorum , fed conorum ut
plurimumformamaggeftosvideamus, cer-
tum eft , eos multo aheo Maris demifTiores
effe
,
pofito femper , ex alveorum excava-
tione Montes extitifle , uti fupra nominati
.^ulores arbitrantur.
Verum uti & meam hic fententiam de
Montium conftituiione z^^onam ;
Dico/>riwb,
Divinam Sapientiam , uti nihil temere &
tumultuarie in rerum Naturadifpofuit, ita
Montes quoque & Oceanum in fines altifTi-
mos & incomprehenfibiles , utpote in Divi-
na Idea abditos, ei providentia conftituifTe,
ut ne vel minimus divus foret
,
qui non fuos
haberet tum in Geocofmo confervando uni-
verfales, tum in al/^ua Regione pnTiticuhtes
ufus.
Dico fecundo , cum Geocofmo nihil adeo
neceflariumfit, quamapta Montium diftri-
hutio , certo eos ordine pro cujufvisRegio-
nis exigentia conflitiffe patet : ex hifce
enim vmiverfa lelluris Moles vehiti exma-
gnae Matris Uberibus fufficientiffimum ali-
mentumacquirit. Undeinfero, altitudinem
Montium nihil habere cum Maris profundita-
te negotii , neque ex Terreftribus alveorum
glebis , in primordiali aquarum feparatio-
ne , temere aggeftis, Montes conftitiffe : Sed
fimul ac Divina Vox infonuit , Congregentur
aquts in locum unum , ut appareat arida , &c.
mox etiam univerfam Telluris Molem
,
juxta legem in Archetypo prsefcriptam , in
Ai(j^ei digeftam , in alveosOceano, mari-
bus, lacubus, fluminibufque aptos depres-
T)mnx Sa-
fam : verbo , omnia Geocofmi organa &in-
^&^^cfficacit
teriorisOeconomijB officinas, penaria, fi-
iaOrbis phoncs
, camJnofque conftitutos fuifTe, ea
prorfus perfecTtione, qua in hunc ufque diem
perfeverareconfpicimus, Neque enim infi-
nita D h 1 Sapientia more humano Geoco-
fmum condidiffe putanda eft, ut primo alveos
effoderet, &deindeefroffamterram temere
in Montes coacervaret : minimc gentium
:
Sed adDRl Vocem in momento omnia
&
fingula necefTariis adminiculis inftrufta
jujita iEternx Mentis prototypon extite-
Monrium-
5efabxica
runt. Atque hoc verum effe , omnium ferc
Montium conftitutio aperte docet ; cum vel
altiffimi
Montes , uti funt u4lpes , Pyrenai , A-
croceraunia,Caucafi Montis & Imai catenas, in
immenfa terrarum fpatia exporredas , non
ad litora Oceani , fed in Mediterraneis vel
Continentium vel Infularum regtomlus,
longo terrarum intervallo ab Oceano fe-
junii:l:e
, fedem Divinitus fibi deftinatam
obtinuerunt.
Falfiffimum itaque eft eorum dogma, qui
tantam elTe vokmt altituiinem Montium,
quanta fit Maris profunditas. Quemadmo-
dum enim Terrena moles inasqualitate fua
tonftat, montibus vaUibufque exafperata
:
ita. fundus Maris. Sunt in Terreftrijuperficie Fondus
'
magni, parvi , mediocres, altiffimi Mon-?^"'''f."''*
tes ; funt valles
,
prata , fylvss
,
paicua , myri-
te poUtt,
! cse : Sunt &hasc omnia in fundo Maris , fco-
5^''.
pulis innumeris fubaqueis exafperato
, ut
peTfides!'
proinde Infulas nihil aliud efTeputes
,
quam
fubaqueos & ingentis altitudinis Montes,
vertice folo extra Oceanum Mariaque
e-Montesfub-
mergentes
,
quorum tamenradices fimbriaf-
marini.
que in immenfos fubaquearum regionum
traftus longe latequeexporredlos , tunc pri-
mumvideres , fi ea Divina potentia ficcatis
aquis in confpeftum fe proderent.
Sylvas efie juhmarinas , Mare Ruhrum fat
syivse fub-
fuperquedocet, excujus fundo fubinde in-
marinx.
gens a pifcatoribtis Corallinarum arhorum co-
pia , Cerafo noftrati vix cedentium , uti ab
Arabibus Ruhri Maris accolis non femel au-
divi , eruitur : imo in tantam fubinde alti-
tudinemcrefcunt, utextraipfam pelagifu-
perficiem cornua, non fine navium impe-
j
dimento & periculo extollere videantur :
nec in uno aliquo loco, aut in exiguoali-
1
quo traftu , fed in pluribus didli Maris locis,
I
&in tradtibus ad aliquot miiliaria exporre-
I
S:ishn]nfmodi /uhmarina;/ylvt:e comperiun-
tur. Reperiuntur autem hujufmodi >S')'/x'^
I
Coraliina non in Mari duntaxat Erytbrao,
',
fed in compluribus aliis ; uti in Mari Siculo,
j
prope Drepanum ; in Gallico
,
prope Tolo-
nem, cseterifque Liguftici Maru oris ; in Ocea-
I
no vero innumeris in locis
,
quae brevitatis
caus^ omitto.
Prata qnoque/uhaquea fivefubmarina exi-
p^^^^ ^^^
ftere, fat fuperque experientia docuit eos, marina.
qui ex Hifpania & Lufitania in Americam
ukro citroque commeant ; ubi tota Maris
fuperficies berhh fuhmarinti
,
quam Sargaffo
vocant, haud fecus ac in Prato quodam
amoenifrimomukorumdierum fpatio efRo-
refcit, loco ftare nefcia , huc illucque per-
petuo Mans motu agitata ; cujus rei caufam
alibi aperiemus. Prata quoque florihiis fub-
marinis luxuriantia reperiri , Litus Novi
;2egiluculenterdemonflrat, qui abUrina-
toribus in fundo Maris decerpti moxac inFlores fub-
auram evadunt, veluti cryftalUni lapidis na-
*^""-
turam induunt
,
florum formam perfefte ex-
primentem
,
quos in adornandis altaribus
Col-
LIB. ir. DE OPIFICIO GLOBI TERRENf.
97
ad littora vero planiora, femper minorem
Cap.xlv.
Collegii Cartliaginenfes Societatis noftrse
Patres ut plurimum adhibent : Eximium
NaturE opus, & Europse invifum. Suhmarina
quoque al^arum diverfi generis per amoena
vireta nulli Mari defunt. Etnon procul Me-
mlrinJmn
^^'^ traftus Maris
,
quas Praterias vocant,
frocuiMeii-
pifcatu cumptimis celebris, ubi ad multum
;
tia docctin Lictoribus fcopulofis Norvvegije,
''*
fpatium veluti in Montis alicujus planitie
|
Illandiic
, Flandricarum Infularum, caste-
Pratum
, virore , amcenitate eximium , non
[
rifque innumeris.
fme oblectatione iiltuentium , fefe pandit
& minorem profundiratem reperiri. Dixi
ad littora planiora
;
quia ubi ingentibus Sco-
pulis cinguntur littora, ibi majorem quoque
quam in planioribus littoribus profundita-
rem reperiri , non aliud nifi ipfa experien-
infra aquas 2ofere palmis abditum ; in quo
innumeri pifcium greges , veluti in pleno
venuftatis campo ilabulantes , deliciantur,
nonfmeingenti pifcatorum lucro. Termi-
nos hujus Prati fi quis accuratius infpexer ir,
videbit , Mare extra viroris limites , atro
quodam colore five ob infignem profundi-
tatem, five ob altiflima
,
qux Pratum deter-
minant , Scopulorum pr^cipitia , fuffi-ifum.
Sed quoniam de hifce Natur^e portentis
fuoloco ex profefTo afturi fumvis, nonpro-
fequor materiam ; cum fufficiat nobis , Ma-
risfundum non fecus ac Terram afperum , in-
sequalem , fcabrofum
, montibus , vallibus
^ontes^
feu abyffis impenetrabilibus refertum ; Fon-
/u^arifia.
tibus quoque &fluminibus abundare,ut in
Prodromo Suhterraneo demonftratum fuit;
ur proinde o^x^altitudinem Montium ex pro-
funditate Maris fruftraneo labore explo-
ret.
Hoctamendico, quodficuti in meditul-
liis Terreftrium Continentium omnium al-
tiffimi Montes coacervati videntur : ita in
wedio Oceani majorem^Qm^Qrprofunditatem,
Vidc in Ii2ura fequenti Montem terre-
ftrem , cujus radices Mari B C infmuatse
producuntur infra aquas in D , ubi novis
Scopulis D E extoUitur , & hinc producitur
in F; Jumma Maris profunditas five abyflus
hincitcrumfurfumadfcendens extra fuper-
ficiem Marisemergens G Infulam conficit,
qu2 deinde iterum aliis & alus fuhmarino-
rum Montium fcopulis conneftitur : & hoc
paftototus Oceanifundiumina. &incredibili
incequalitate conftituitur.
Planities\QtoJuh-
marina ibi potiffimum cenfentur exiftere,
ubi Oceanus, aut Mare, omnibus Infularum
veftigiis deftitutus cernitur , haud fecus ac
in Vallibus planities ; uti in I patet.
Ex hisadduftispatet, quam hallucinen-
tur
,
qui putant , Marisprofunditatem ubique
aut squalem eHQ , aut determinari pofTe
certam ejus profunditatem ; tam enim id
difficiie eft
,
quam difficiie Montium per uni-
verfam Teliuris fuperficiem diffiiforum al-
titudines certa ratione inquirere ; utproin-
deiliudhucquadrarevideatur : altitudinem
Cwli
,
latitudinem Terne
, profunditatem Ma-
ris quis menfiis eji ?
C A P U T XV.
^lnaequalitatefundi yid^xh : cni juiigkur Hiftoria memorabilis 7/^/^m-
dich confinnans.
Cap. XV. y%,
Ddam lioc loco Hijioriam
,
qus teni-
f-\
pore Friderici Regis in Sicilia conti-
-^
git
,
qua
,
qu^e hucufque de fundi Ma-
ris inaqualitate difta funt , comprobantur.
Fuit in Sicilia tunc temporis Urinator qui-
dam
,
fami celeberrimus , Nicolaus nomine,
quem a natandi peritia vulgb Pejcecola, id
eil
,
Nicolaum
pijcem nominabant. Hic a
TOM. I.
puero Mari affiietus
, & natandi peritia^''^''"
cumprimis exceiiens , oftreis &coralliis, fi-
urinatore"
miiibufque infundo Maris colligendis fere
siculo,
unice diftinebatur
,
quibus poftea venditis
vitani toierabat : Tanto autem Marino com-
mercio afficiebatur , ut quatuor aut quinque
dies fere
,
primis temporibus , Mari immo-
faretur , crudis pifcibus vitam fuftentans
;
I
N ibat
98
MUNDI SUBTERRANEI
D/.xv. ibat & redibat palTim in Calabriam iiatan-
do, tabellarii
munere fundus : diciturLi-
paritanas Infulas natatu non femel pene-
trafTe. Inventus fuit nonnunquamaTrire-
1
tiit: Scias Rex, quatuor efTe, quE liunc lo-
cum non dicam , mihi fimilibus Vrinatori-
lus
,
fed vel ipfis pijcilus impenetrabilem,
nimis metuendum reddunt : Primo , Flumi-
mibus in medio aeiluantis &procellofi Ma-
\
nii ex imis pelagi Voraginibus ebullientis
ris Sinu e regione Calabrias, nautis mzx.i- impetus , cui vixliomo quantumvis fummo
num quoddam monftrum ad primum adfpe-

robore viribufque inflrudlus fit , refiftat.
dum , eum opinantibus ;
fed a nonnullis
cognitus in triremem receptus fuit. Inter-
rogatus quonam tenderet in Mari tot pro-
cellis agitato ? Refpondit fe literas ad nefcio
?[uam Urbem coriaceae burfae &trochlea af-
abre munitas, ne abambiente humorevi-
tiarentur, inclufas portare : tandem poft
longam confabulationem benepaftus, nau
tifquevalere juftis M^iri fedeniquecommi-
MiraVri-
ilt. Natrant praeterea ex continuo aquarum
natoris diai
contubertiio didlum Nicolaum ita naturam
,
tio.
temperamentumque mutaffe, ut amphihio,
quam homini fimilior effet ; excrefcente in
terdigitosinformampedum anferis cartila-
gine ad natandum neceflaria
,
pulmoneqne
ita didufto , utad integrum diem fufficien-
tem ad refpirandum aerem contineret.
Commorante itaque quodam tempo-
re Siciliae Rege Mejfance , cum incredibilia
paflimdehoc Urinatore fibi narrari audiftet,
curiofitate fimul & defiderio videndi ho-
minis impulfus , eum fibi fifti voluit
;
quod,
poftquamdiu terra marique quaefitus efTet,
tandem faftum fuit. Audierat Rex mira
quaedam de vicins Charyhdis natura fibi nar-
rari ; obtenti itaque tam opportuna occa-
charybdis
{\one mteviotemCharyhdis conjlitutionetn ex-
exporAtto.
piQj-aj^^Jajjj duxit, quod quidem nifi per
hunc Nicolaum fieri melius pofTe non exifti-
mabat. Jufliis itaque Nicolaus in fundum fe
dimittere ; & quoniam aliquantulum Re-
gis imperio
,
praetenfis fummis folique fibi
notis periculis , refragari videbatur : Rex
ut ad operis executionem animofiorem
<Tedderet Nicolaum , auream paterara eo in
loco projici juffit , fuam fore pollicitus , fi
projeftam referret. Nicolaus auro alleftus,
acceptacaque conditione fefe in imos mox
ga/-^;/e'jpr2Ccipitavit: ubi fere ad tres hom
quadrantes permanfit , Rege adftantibufque
magno cum defiderio exfpeftantibus : Qui
tandem magno ex imo 'Von.lcisfundo regur-
gitatus impetu
,
pateram projetlam , manu
triumphantis in morem jaftitans ,
intra
palatium receptus fuit. Et cum labore ni-
mio nonnihil debilitatus
, lautoque pran-
dio refocillatusfomno
aliquantulum indui-
fiffet, ad Regis confpeftum venit
;
qui de
omnibus, qux in /^-i/o compererat, inter-
rogatus, ficRegem allocutusdicitur.
jip(,proi>he
ClementifTime Rex, qu2 juffifti , execu-
Urinstoris
tus fum
;
juffis tuis nuuquam obtemperas-
dipencuiofo
^^"^' fi quae comperi
,
prius novifTem, etiam
fundi cha-promifTo mihi Imperii tui dimidio: teme-
rybdisy?//.,.jj.j^jgj^
magnam commifi, dum temerita-
tem putavi , Regis juffui non parere. Rege
verb caufam temeritatis poftulante , rejpon-
tntiM terri-
biles.
quem neque ego perrumpere valui , unde
per alia diverticula in profundum me de-
fcendere oportuit. Secundh, Scopulorum pas-
fim obviorum multitudo
,
quorum fundos
fine manifefto vitae & excoriationis peri-
culovixfubii. Tertio ^'Exati^i^itnfuhterra- Vorticcs
nearum aquarum icjius
,
qui fe ingenti impe
tu ex intimis fcopulorum vifceribus evol
vunt, quorumque fluxus contrariusvorti-
ces agit tam formidabiles , ut vel folo metu
confternatum hominem exanimare poffint.
Quarto
, Ingentium Polyporum greges
,
qui Folypi im-
fcopulorum lateribus adhzrefcentes cirris
'"""^'
longe lateque exporre(?l:is fummum mihi
horroremincutiebant;.exquibus unum , fi
corporis pulpam fpecftes, hominis magnitu-
dine majorem vidi ; fi cirros , ii decempedae
longitudine non cedebant
,
quibus fi me
ftrinxiffent , inevitabili mortis periculo ad
fe attraftum folo amplexu exanimafTent.
Stabulantur & in vicinis fcopulorum lati-
bulis pifces atrocitate immanes
,
quos C&nes
q^^^^ j^^_
vocant, vulgo Pefce Cane,SL triplici dentium .
ordine fauces inftruftas habent , Delphinis
corporis mole haud impares , a quorumfas-
vitienemotutus eflepoteft^quosenim den-
tibus apprehenderint , de ipfis a^m efle
certo tibi perfuadeas ; fiquidem nullje ma-
chcens, acinaces nulli tanta tamque acuta
acieinftruftiefTepofllint, quam liaec Maris
monftra dentium acumine in quibufcunque
rebus difTecandis non fuperent.
Hifce ex ordine expofitis
,
quccfitus fuit
quonam modo inje^tampateram tam cito in-
venire potuifTet > Refpondit, Pateram ex ve-
hementi aquarum fluxu & refiuxuminime
ad perpendiculum defcendifle,fed eam mox
aquarum impetu excuflam eo fere modo,
quo femet excufHim dicebat, intra quandam
Jcopuli ca-vitatem reperifTe
;
quae fi in fundum
defcendifTet , fieri non potuifle , ut in tanta
seftuum ebuliitione turbinumque impetu
fpes ulia eam reperiendi fuperiuifret : Eu- v.uripi.
ripos enim quibus aqua fubterranea nunc
intra vifcera abforbetur , nunc eademregur-
gitatur, tanta perturbatione agitari,ut nulia
vis fit, qux eis refiftere poflit. Accedere,
Mare in eodem loco adeoprofundumeffe,
ut Cimmeriis pene tenebris oculds ofFun
dat. Quaefitus & de Freti interioris difpo
fitione
: Refpondit, totum innumeris fco-
pulis implexum, exquorumradicibusfub-Bsarawxie-
terranearum intercurrentium aquarum flu-
^'""""'*
xus refluxufque pro temporis diverfitate
eas eiEcit in fuperficie perturbationes
,
quaies Nautx jtnagno jjaviumpericuioex-
periuntur.
Roga-
JE/!ma:
^uarum
fubterra-
lib.ii.de opificio globi terreni.
Cap.xv.
Rogatus porro fuit, fianimus ipfi fuffi-
ceret, ad ri^ewao tentandum hujus Cbaryhelii
fundum : Refpondit quod koh . Viftus ta-
men etiam altera vice marfupio pleno num-
mis aureis , cum annexa patera magni pretii
99
forfan Euriporum impetu intra Montium la-
hyrinthos abduftus , aut pifcibus
,
quos ti-
muerat, prxdafaftus.
Hanc hifloriam prout in Aftis Regiis de-
fcriptafuit, a Secretario Archivi mihi com-
in Charyhdim projefta ; aurique facra fame municatam apponere hoc loco vifvmi fuit,
alleftus , fecundo fe in gurgitem dedit prae- ut Marium vorticofi tradus luculentius pa-
cipitem. Sednunquaniampliuscomparuit: terent.
C A P U T XVI.
Dimenfio Freti Siculi ah AuElore faBa
Jnno 1638.
Cap.xvl.
CUm
jam multo tempore turbulen-
tum hujus Mamertini Freti flatum
tum propria experientia obfervas-
fem , tum apud Hijioricos legiflem , eodem-
que tempore redux in Italiam apud Pharum
trium dierum curricvilo , temporisopportu-
nitatem exfpeftarem , ne tam infignem ex-
plorandi Freti occafionem elabi paterer,
condud,is peritis naturslocinautis, Fretum
ingrellus fum magno filorum glomere in
bolidis ufum inftruftus ; & primb quidem
Freti
, ubi anguftiifimum eft , inter Pelori
ripam ad Pharum & Calahrice Promontorium
quod Scyllaeum dicitur, latitudinem Geome-
trica dimenfionereperi 278
3
pafliium Geo-
itttquaiittu metricorum. Hoc perafto , refto tramite
fl^uii^""
cymba in tranfverfum adus a Pharo conti-
nvib ufque ad ditlum Promontorium, continua
bolidisprojeftione Maris profunditatem ex-
ploravi ; in aiiis jam
3
o, modo jo, 60, nunc
ioo,fubinde2oo pedumyd'! reperi, in
nonnullis veluti fcopulos quofdam prxru-
ptos. Inter caetera vero, mirum didu, to-
tum hujus latitudinis fundum fcopulofum-
que tramitem quendam veluti pontem e Ca-
siciiiae^iw labriain Siciliam, utrinque fundo in abys-
J;^^"^^^-^
fumfubfidentecomperi
,
qui Siciliam olim
Calabris hoc faxofo traftu junftamfuifle,
non inobfcura prjebebat indicia ; ab imme-
morabili verb tempore five terr^e motu , five
Thyrreni Maris violentia liunc difruptum
Iftlimum , in Freturn degenerafie , adeoque
Trinacriam peninfulam in Infulam conver-
tifi"e. Verum cum in Arte Magnetica hanc
expeditionem defcripferimus , foiuni lioc
loco quae ibidem omifimus , notatu digna
apponendaduxi.
Tria itaque cumprimis fummo ftudio in-
cumbebant exploranda
,
quorum eftedus
exoticos fummos quofque Philofophos exi-
mie vexafi^e legimus in genuina eorum ra-
tione aflignanda. Primum fuit Mflus Scylla;
;
Secundum Charyhdis
; Tertium inconjlans &
varius reciprocufque Freti motus. Quorum
caufas fi , uti fpero , afsignavero, certe idprae-
ftitero
,
quod omnibus feculis a nulio non
Philofopho unice fuit defideratum.
Primb itaque fummo ftudio exploravi
aftuantis Maris curfus omnino varios,re(5l:os,
proclives, contrarios,& veluti perpetua qua-
damluda fefe collidentes. Praeterea totum
illudintra Scyllam
diCharjhdim quinque fe-
re milliariorum maritimum fpatium reperi
ferventiflimum , omni bolide quantumvis
longa inexplorabile acVorticibus formida-
bile
; ubi undxundis contrariis ohyixfavos JE&ui Freti
movent turhines , modb in abruptum abeun- ^^"^
^.
IV . o 11./-
formiddti'
te Freto, modo cum impetu oc collilorum
/^.
fluftuum fragore fuperna facie refiliente
Mari , vaftum hiatum & immenfam vora-
ginem conficiunt : quibus inundationibus
mirum in modum per gyros & contrarios
curfus navigia & obvia quaevis , interna vi
fpiritus abforpta , in imos gurgitis fubterra-
neos cuniculos pertrahuntur, quae in Litore
Taurominitano , tefte non folum Salluflio & Saiiunius.
Strahone,{ed8(.Taurominiorum obfervatione, Strabo,
regurgitantur.
Atque li3S quidem faevs & immites pro-
cella non femper (quemadmodum men-
ftruo fpatio data opera Meffance. commo-
ranti milii innotuit) fuas feroci^ fcenas
agunt , fed tum vel maxime
,
quando Venti
partim ex lonio
,
partim Tliyrreno Mari
contrariis fluftibus angufti Maris fauces
exagitant ; caeteris temporibus etfi quoad
fuperficiem tranquillum videatur , nequa-
quam tamen a confvietis fibi interioris ma-
ciiinationis tvimultibus cefi^at ; fed ita ad ^dus zmM
Z^ adfcenfum defcenfumque flvixus fvios
'"".'"' /'^-
moderatur , ut vel ipfi nautas a puero liuic
^ '
"'^'
Freto SLiR\Qti,Currentium rationem veladpri-
muml?<^aipedumpraedicant; Luna verb
nubibus obdudla, exCurrentium flulu ejus
inCoeloftationemcognofcant: quae omnia
fumma fimul & curiofitate & admiratione
amecompertafunt.Undeinfameolimnau-
fragiis Fretum modb tam facile tranfitur
quam quodlibet aliud, horum nautarum pe-
ritia ;qui naves per varias ambages fine ullo
periculo ita deducere folent , ut devitatis
contrariis Currentihus vicinum mox refta
tendentem aufpicentvir ^ donec tandem ter-
minum afiequantur. Si vero neglefto lio-
rum nautarum condu<R:u , inconfultius Fre-
tum aliqui ingrediuntur , certb certius uti
abditas Currentium rationes nefciunt ,
ira
manifefto quoque fenaufragii periculo ex-
ponunt , nifi mox auxiliari conduftorvim
manu a periculo liberentur.
Eft Religionis noftrsMefianae
Tyrocinii vhmMs
Domusin editolocofita , ex qiutotim Freti
^"^/fs
iongitudo obtutui patet; exhacnon fine ad- navibus,
mirationefubinde
nota.yi,Maves etiampr^e-
N a
gran-
loo
MUNDI SUBTERRANEI
C</.XVI. grandes &
oneranas,expanfis etiam velisjmonftrant. Nota itaque duplki motu tum
omnibus , ad multas horas ita liaEfifTe, ac fi I Thyrrenum , tum Fretum Mamertinum feu
trabalibus clavis affixae detinerentur
;
quae
j
^ry/Ag^w agitari; C7oper 6>ceazfauces Gadi-
mox tamen mutatis Currentihus & peritia ; tanas introeuntis
affluxum ,
quo immenfa
Dudorum
emerfss curfum occeptum conti- ! aquarum mole Mare Internum prefTum, im
nuarunt.
Sed utadpropofitamnobis materiam re-
deamus. Primo loco poft fauces Freti oc-
curritfamofa illa Scylla, de qua Virgil.
chnTihdis. Dextrum Scylla latus , lavum implacata Cha-
ryldis
Ohfidet, atque imo harathri cumgurgite
vaftos
Sorhet in ahruptumflu^us , rurjumquejuh au-
ras
Erigit alternos
, @ fldera verherat unda.
De cujus abditx naturae voracitate plena
funt omnium Hijioricorum Poetarumque mo-
nimenta innumeris implexa fabulis
,
quae fi
ciumiuj. quisviderecupiat^isr/ai/eri^w confulat/.i.
SiciL Jntiq.fol.64.. nobisalienum citareani-
mus non efl ,
fed quas propria experientia
scyik/im
comperimus, adducere. Scylla itaque adja-
cet Promontorio
,
quod olim Cenys diceba-
tur , modb Scyll^um , vulgo Sciglio vocant
:
cujus natura illa efl , ut ingenti ultro citro
{ pro^rii-
ttu.
petum fuum reliquis omnibus Sinibus &
Fretis ei obviis communicat ; Unde Maris
Sinus & potiffimum Fretum hoc noftrum
fummum incrementumacquirit : refluente
vero Oceano ea quoque proportione
,
qua
prius Internum Mare in Sinibus ac Fretis
fuis creverat, refluendo decrefcit, qui &
attrafius dicitur , atque hic motus uti a Luna,
quemadmodum fuo tempore dicetur, de-
pendet , ita ftabili quoque & perpetuo fluxu
-
refluxuque his de die noftuque , durat. Se-
cundus Interni Maris motus adfcribitur Ven-
tis , & allifioni aquarum Ventis agitatarum
ad obvios terrarum traftus
;
qui quidem uti
natura fua inftabilis , & Ventorum fubjacet
arbitrio , ita quoque non nifi incerto nec
determinato tempore contingit.
His praefuppofitis jam Scyllam ordiamur.
Patitureaperenni experientia fmgulis die-
h\\s{\xos aflluxus refluxufqiie, qui hoc pafto
que commeantium aquarum perturbatione , contingunt : Infmuante fe , abdita urgentis
agitetur.Qiiando^^^xagitatur,tantae)us 1^ vi , Oceano intra Mare Mediterra-
eftviolentia , ut navis ei concredita omniineumperFaucesGadiranas, derepentetota
evadendi fpe fublata , montium parietibus illa Maris longitudo ex Occafu in Ortum
illifa inevitabili naufragio committatur
; exporrefta , impetu Oceani percita , ad recta
vefcripti
quae tamen mitior aliquantum evadit , cum
-^ftus eam refluxu inOrtivam /r^/iplagam
urferit: verum nifipericulisprobeobftetur,
terminique fluxus non tempeftive obfer-
ventur , fit fubinde , ut ex Scyllce. Syrtibus in
Charybdis aeftuaria devoluti
,
periculum,
quod fugerunt , tum primum reperiant,
atque adeo apte in illos quadret
:
Antra Charyhdis adit
,
qui vult evadere Scyl-
lam.
Et contra.
Inciditin Scyllamqui vultvitare Charyhdim.
Dixi , ivibxn^Qflevitiem illam Scyllaam non
ftmper habenas fuas laxare , fed ad certos
Ventorum flatus , uti poftea oftendetur. Ut
itaque tam prodigiofi Maris reciprocus
aftus
Phyfico ratiocinio tandem decidatur , dico
primo Scyllam nihil aliud efle
,
quam fuhter-
raneam
voraginem per occultos mxandros in
MareThyrrenum
, vel aliudquodpiam conti-
nuatam
: quomodo itaque aquarum ille acces-
fusScreceJfus
contingat , exponendum eft.
Obfervatum
fuit , & a me fumma dili-
gentia, uti & a nautis exploratum , in Cu-
jatioSinuadVaticanumPromontoriumin-
tra Sinus concavum,
tum fmgulis diebus,
tum maxime Suhfolanoflante , &potiffimum,
quzndo Scylla
aflluxum^ztimr:, fere maxime
ehullientis Afaris indicia confpici ; ad Scylla
fibi obvium Cujatium Sinum A magna/"?'"^
aquarum mole , veluti agmine fafto , illidi-
scyl^^
tur. Cum verb hoc in Sinu , uti experientia
docet , ad Scyllam fubterranei meatus C B
orificiumfuum B infundovellaterelntimi
Maris a natura fibi deftinatum habeat , fit
ut Sinus anguftiJE magna aquarum mole
preflje, elabendi occafionemfugamqueper
didum Ganalem, atque adeo per Scyllam
exitum fibi parent ; Unde Scylla infequen-
tium aquarum mole preffa fluxum fuum in
Ortumverfus Charybdin D dirigit ; Oceano
verb refluente, atque adeo Interni Maris
aquarum molem una fecum trahente , tum
ScylU
fluxus contrario motu intra folitam
fub rupe ^fj/Z^^jvoraginem fefeabdens, re-
cedentis ex Cujatio Sinu aquje locum occu-
pat: atquehiceftperennisj?A:<J & refluxus
Scyllcediurni, motus caufa. Unde NauteZ-
nam obfervantBS infallibili indicio tempus
fluxus &c refluxus norunt
; eftque hicmotus
Scylla tanto mitior, quanto recefliis acces-
fufque Maris ab Oceano dependentis con-
ftantior ; ubi verb Occidui Venti Mare vehe-
mentiusexafperaverint, tuncquoque mea-
tus Scylla in CujatioSinuundarumprocel-
lis exagitatus , in Scyllao exitu eas tempefta-
tes fufcitat
,
quas magno fui periculo Nautae
experiunrur ; tunc enim idem Mare Thyr-
renum agitatum , non tantum per occultos
\er:6defluxum,occiduoEuriflatudomin2Ln
te
,
illud quoque veluti in vortices
quofdam
j
aditus, fed & manifefto Marte per E F Fau-
^m"t'^^
turbines agitari. Quae uti experientia ces/r^/iinfmuatum, dum curvato Freti li-
/(*
'''
quotidiana
conftant
,
ita quoque Scy^IU
! tori alliditur vehementius
, & occurrenti-
(^U, fluxus
& refluxus caufam ceu digito quodam ! bus ex oppofita parte Subfolani flatibus per
'
re-
LIB.H. DE OPIFICIO GLOBI TERRENI. loi
f^ftjfVl.reflexum
curfum inde quoque in circulos
agitatura , veluti commifTo praelio horren-
dos cum Scyllao
fluxu turbines motufque
agit. QuasquidemNaturjeludatam diudu-
rat, quam diu r<?/<?r,w rabiesdurarecom-P"'^"^."
perta eft. Vento vero Occiduo Ortivoque
NTvibus
quiefcente , Mare turbinibus & procellis"/*/.
adhuc fervidum , dum fe ^cj'//<jj latebris
de/criptia.
magna aquarum mole aggravatum com-
mittit; ecceunafecum, qmcqmd Curreizs
jeftuiinveftumfuerit, poftfe rapit, acirre-
vocabilifugafcopulis illifum funefto defti-
natnaufragio; utvelindepateat, cur conci-
tato i^refo,tanta pericula Nautis immineant.
Hoc certum eft
,
prope Scyllaeum antrum fun-
dum efTe a me compertumnullabolideex-
plorabilem ; cujus tamen rei caufam non
tam abyflb
,
quam aquae vehementis unafe-
cum bolidem intra concava montis rapien-
tis fluxvii adfcribendum duxi
,
quod &boli-
dis renifus &pertinax ad Scyllam declinatio
fat fuperqueinnuerevidebatur. Habeshic,
Leftor, Scyllai fluxus rcfluxujque rationem,
quam fi quis improbaverit , meliorem afli-
gnet , cui haud illibenter nos fubfcripturos
poUicemur
,
qui ea
,
quas experientia irre-
fragabiii didicimu^s hic exponimus.
Sequitur modo Charyhdis natura declaran-
da. Charyldis (quae quidem nihil aliud,quam
ahforptio Maris
efl,
exea parte convexi Lito-
ris portus
,
qua Rhegium petitur) esiHit 3.Vot-
tus Mamertini, qui Calabriamfpedat ,par-
te non nifi zc paflibus diflita
;
quam &:bis
veftoris induftria & opportuni temporis
occafione tranfivi ; cujus natura eft, quod
nunc , velutifubjefto igni cacaho
,
perpetuo
hulliat , nune vortices veluti turhinihus agi-
tatosagat, qui tanto navigantibusfuntpe-
riculofiores
, quantb ehullitiones minori pe-
riculo eofdem exponunt ; fiquidem per
ehullientem
Syrtim impune,non item cum
vorticihus agitatur , tranfeas. Obfervatum
fuit lonsa Nautarum experientii , tum j^""^?
V
A" 1 I- 1 iT j n f
Charybdis
maxime Lharybdtn ehuUire
,
quando Syrophoe-p,;jp,0
nix V , vulgo Scirocco, Freto dominatur
;
qui
ftevit.
tamen ad communem fluxus ,
refluxufque
Freti legem, fua quoque fingulis diebus
nunc regurgitationis , nunc ahjorptionis non
inobfcura indicia praebet ; maximc tamen
faevit , uti diximus ,
Syrophosnice flante , &
tanta quidem aquarum rabie, ut in Columnis
formam aquarum diluvia eruftare videatur.
Qiiaeritur itaque hujus rei caufa.
Non ignoro ,
multos in contrarios Freti
fluxus fibi ohvios
,
quorum occurfuaquae coa-
cervatjE in altum extoliantur , uti in nullis
nonMaribus contingit , efFedum tam info-
lentem contulifl"e . Sed fl hoc ; Cur femper
uno & eoe/em loco hujufmodi Maris ehullitio ?
Cur non in alia quavis treti plaga ? Cum
Ventis fibi contrariantihus omni loco Mare
talem caufari poflit accumulationem ;
uti
& in Maribus ad magna Fluviorum Oftia
conftitutis contingit , ubi Ventorum flatibus,
Fluminis fluxus fiftentibus , turbulenta illa
&tumultuaria luda nafcitur
,
qua
aquarum
moles diverfls motibus agitatae in altum
columns adinftar, magno navium
periculo
extolluntur. Et notum eftfrequenti expe-
rientia in Gallico Mari , e regione Oflii
Fluminis Rhofiani, quam Golfo
de Iiof vulgo
vocant, tantb fane
periculofiori
,
quanto
Venti Auflrini impetuofiores , & Rhodant
fluxus rapidior. Cur
,
qusfo , ehullitiones de-
'
N
3
ficientes
I02
MUNDI SUBTERRANEI
Cap.xvlJci^f^^es
eodeminlocomox
rortkes & turli-
'
nes excipiunt ? Dices forfan
,
fuhjidentium
aquarum
coacervatarum
mole voragines hu-
jufmodi fieri.
Sed neque hoc dici poteft;
cum vortices
Charyhdis hujus natune fint , ut
quailibet in eos conjefta poll mukiplices
circuitus
tandem Centro vicina in imum
rapiantur; & i\\lone diffitis
Sinihus p'erfub-
terraneam regurgitationem tandem evo-
mantur. Aliis itaque Inflrumentis ad hujus-
modi exoticos effeftus prsellandos Natural74/-<?iiaebullitionibusagitatur:adeoque
chnryhdu utitur : qu2ut cxplicentur, notes velim, Q;^- altema vicifTitudinum lege reciproca oc-
voragoefi.
/^^^/^hancniliilaliudelle; quam ige/m cultx machinationis commercia exercent.
Voraginem feu abyflum
,
qua per aeca Terra
\
Quod vero Charyhdis Taurominia minus fen-
T'i/c'/-d!,tanquampervaftos TellurisSipho- fibilis reddatur, caufa ell conftitutio loci
nes, ehulliensil\a.aquarum moles certo tempore
fTante
tur, mole fubfidente
, & intra Voraginerii
fuam fefe abdente per eum per quem evo-
luta fuerat fluftuum congeries
,
Canalem
MN, Mari ortivo fuce jam reftituto tanquil-
litati redditur ; unde recedentibus aquis per
Voraginem, Vorticem effici necefte eft.
\^n.die^dLteX.,CharyhdimMamertinara
D mnc'^''"'''"^'".''*
ehullire
,
qanndo Taurominia P Yotticibus
eomZmt".'
agitata ahforhet Mare
; &contr^ Charyhdim"^fc^'^-
Mamertinam tunc vortices agere
,
quando
^mertina!'
regurgitatur , & celiante regurgitationis
caufa , aquam recedentem veluti tradu quo-
dam denuo ahforheri necefte eft
,
quam
aquarum abforptionem Vortex necenario
fequitur : fit autem hac ratione
:
CAufa tu- Certum eft, & experientia fere quotidia-
muUuantis
ji^ tum in Freto , tum in univerfa Injula com-
*'^ **'
probatum, 5ifi/i^w prorfus cavernofam efle,
&per abditos fubterraneofque Canales Ma-
ria fibi invicem colludere reciproco aqua-
rum commercio. Qiiemadmodum itaque
in Scylla
aftu
fieri oftendimus , eadeni ra-
tione Charyhdim aflus fuos , volvere Iioc loco
comprobabimus. Charyhdis Vorago haud du-
bie ipex fuhterraneum aliquem meatum NM,
in Orientali pelago alicubi exitum habet,
(Ive is fit prope Taurominium , uti plerique
exiftimant, exrebusin Charyhdim^to)eS:is,
qax hic poftmodum emerferunt : Nam Cha-
Lucanus:
ryldis TaurominitZ meminit Lucanus lih.
4.
hocverfu
:
Taurominitanafugiens damnofa Charyhdis.
Etl.r4.
Taurominitame cernunt de fede Charyhdim.
Quae non de Charybdi Freti Siculi , fedde
Charybdi loci intelligenda funt , five in
Orientali Siciliae latere inter Pachynum &
LilybsBum Promontoria. Obfervatum fiqui-
dem Suhfolano aut Syrophcenice flante , tunc
primum rahiem fuam exercere Charyhdim.
Mari itaque intumefcente flatibus ex O-
rientali Plaga proruentibus , fit ut concita-
tum Mare magna aquarum mole prefliim,
fefe magno impetu intra didum meatum infi-
nuet , & tum vinda trudente undam , tum
reverberatione faxoforum litorum molem
aquarum aggravante , tandemper Charyhdis
Voraginem eo seftu exoneret
,
quem fub di^io
Vento experiuntur; quae Vorago cvim (uti ex-
perientia do6his retulit fupra citatus Cola
pefce) inter profunda ambientium Scopulo-
rum fita fit , contingit quoque , ut aquarum
egeftarum moles recta furfum tendat, atque .,
adeoinformam c/ii^i infuperficie Maris af-
furgat. Ceflante vero Syrophwnice
, mox
etiam
aquarum
,
quibus Charyhdis oneraba-
&Voraginis
,
quae non normaliter , fed de-
clivi Voraginis duftu aquas evomit; contra,
Mamertina. Accedit
,
quod Canales occulti Mtnaper
ex JEtna deduffci Charyhdis Canali confen-^"^'"''''''
,
tiant, qmlpintibus igneistosti, & exitum charybdi
ibi qusrentes Mare horrendis agitant pro-
'^9'
cellis. Quod vero quotidiano quoque ajiu
nonnihil ehulUre & fuhfidere videatur Cha-
ryhdis , idJInxuiSirefluxui /mi adfcriben-
dum duco , eo fere modo
,
quo fupra de Scyl/a
diximus. Sicuti enim Incrementum Maris
Luna^reffi, ehulUtionem Charyhdis cj|,ufat: ita
Decrementum ejus reforptionem.
Reftat porro , ut multiplices hujus freti
Currentes exponamus. Nam , uti non folum
proprio experimento mihi , fed &fupra me-
morato Pifcecolce tentamine conftat , e^fun^
dus hujus Freti prorfus fcopulofus , &ingen-
tibus per occultas voragines ivftihus perpe-
tuis agitatus
;
qui quidem aftus aliunde pro-
venirenon poflunt , nifi ^etfuhterraneos ca-
nales
, tum ex diverfis Marihus
,
quse Infulam
ambiunt , tum ex Mtna dedudtos. Cum ita-
queambienspelagus fine Ventorum exagita-
tione nunquam exiftat , femper quoque Fre-
tum hoc , nunc in hac nunc in illa parte fuos
pariter reciprocos fluftuum ceftus patitur pro
Ventorum alibi fpirantium ratione, nuncin
unoirecedentibus undis, nunc inaltero ac-
cedentibus , nunc omnibus fimul concur-
rentibus,quibus Fretum tunc temporis maxi-
me furit. Siciliam vero cavernofam efl!e
, &
^'"^"^ '"^*
innumeris Canalibus pertufam, hinc vel^^^^^
maxime patet, quod yE/K^j per univerfam In-
y^i/rtwfuoshabeatdifflifos canales , & primo
quidem in Liparitanas Infulas; itautpatien-
te JEtna folitas fuas eru6tationes , Strongylus
quoque veluti per confenfum quendam fuas
eodemtemporepatiatur : Sulphurei quoque
halitus c*k lymphas per Infulam difperfse , tunc
quoque fuas operationes exerant efficacius;
quodnon fieret, nifiadillasper fuhterranea
Vulcani commercia adituseflet. Quomodo
verb Cuniculi, ignis vellores , a Cuniculis,
aquarum vetlorihus , diftinguantur
,
paulo
poftfufiusexponetur. Atque hsc funt
,
qux
de Freto Siculo dicenda putavi.
Ca-
LIB.II. DE OPIFICIO GLOBI TERRENI.
103
ea^xni.
C A p u T XVII.
De Magnetica Telluris conftitutione
five
de
OJfatura Tellms.
Uemadmodum Opus NaturE , Opus
]
nam fit illa vis h\ Ccelo correfpondens , ad ^umm.
Intelligentis eft
,
ita fieri quociuejquam fe Te';-/-^ accommodet ? Audax fane;^^''*''''^'.
Q
-non poteft , ut tumultuarie &cafua-
liquadamrationeomniacoaluerint
;
quin-
imb omnia fummo ordine , diftinftione , &
partium diftributione difpofita a principio
fuifle, is folus'nefcire poterir, qui miros Di-
vinae Sapientias lufus in OrbeTerrarum non
Geotofmi cxpendit. Tellurem itaque five .Geocofmum
tnira conftt-
Diyina Providcntia eo ordine & fitu difpo-
fuit,utcum veluti hafis &ultimusjfij to-
tius Naturse conditx futurus eftet , in qviem
veluti in totius Naturae gremium princi-
piumque paffivum , omnia reliqua Mundi
NatursB facinus proponitur , ad quod expo-
tiv
nendumnonnifiaudaxingenii conatus re-
quiritur. Myfterium itaque fi non audaci,
faltem eo quem ingenii noftri debilitas
permittit , conatu enucleemus.
Sciendum itaque ,DeumOpt. Max.
ineffabili Providentix fu difpofitione ita
in Mundans aurx fluxili expanfo Corpora
Cirleftia ad Terram mmohilem ordinaffe ; ut
ficuti illa perpetuo ex Ortu in Occafum,
omnisL &.{mgula. ,imperfurhahili quadam le-
ge fuos motiu intra Diei naturalis fpatium
luperni Corpora, fua fpermata & virium circa Terram decircinant : ita fmguli quo-
energias diminderent ; certe id ex fe &fua
natura quietem poftulare videbatur , omni
locomotiva facuitate deftitutam;hocenim
pafto aptius ambientium Aftrorum viribus
feminaliumque rationum mifcellis imprs-
gnata fubdebatur. Porro nunc merito quseri
poteft
;
Quonam modo vel qua virtute fub hac
immenfa 'immohilitatis firmitudine fuftinea-
tur .> Num proprice gravitatis indefedlibili
trutina aequilibrata .^ num per fuperadditam
Qui virtute quandam virtutem , veluti fraeno quodam ei
immobihs
injefto , impertutbabili conftantia femper
Biedio.
eafdem Mundi partes refpiciat ? Antiquitas
fimplicior immohilitatem Telluris in folum
nativa gravitatis pondus conjecit. Pofteri
experientii rerum do(R:iores , altiufquefpe-
culati
,
gravitati
, vim Ternz in loco fuo in-
deflexibili quadam ftabilitate continendam
adjunxerunt
,
quam magneticam vocant.
Quomodo vero lijec omnia perficiantur , ut
oftendatur
,
paulo altius ordiri vifum eft.
Suppono itaque priuio , Tellurem ita a
Divina Providentia, uti Jupra didum fuit,
conftitutam efl~e, ut in Cceleftes plagas, vel-
uti quietis fuae terminos innato quodam &
intrinfecoappetimnaturaliter feratur. Jam
yero cum nullares inflto appetitu feratur in
aliud, nifi in eo ,
in quod fertur aliquidflt,
quodeam bene afficiat,cujusbonofoveatur:
Certe Tellus in circumfltas Mundi plagas
tam indeflexibjli conftantia minime ferre-
tur, nifl vis quaedam fotrix & benefaftrix
Terrce, Coeleflibus correfpondentibus Pla-
gis inefTet , flve jam illa flt vis magnetica,
nve virtuti magneticce quidpiam analogum,
flve mirus quidam Ccekftium Corporum confen-
fus ,
juxta quem irremiffihili fe fiahilitate dis-
ponat ; nifi enim hanc vim feu univerfse
Naturas confenfum admitteremus , non effet
ratio, cmTerrce Po/i hancpartemCcelipo-
tius, quam aliam adfpicerent : Ergb necefla-
rio dabitur vis quasdamin Coeleftibus Cor-
poribus
, magneticce virtuti
,
qua Tellm im-
buitur, analoga,
c^2i'm{u2.flahilitate mcon
..f.
rallelum y-
cufla confiftat.
Nunc itaque quasritur, QiiJe-
j
bus deftruftum iri.
que Globi, feu Aftralia Corpora, hancle-
gemfervant, ut videlicet fingula Coeleftia
Corpora
, circa Terram, non confusi verti-
gine , fed ea motus conjiantia circumvolve-
rentur, ut flngulorum Globorum, flve Aftra-
lium Corporum Poli , Polis Terrce perfe-
cl:a quadam adaptatione correfponderent.
Qiiod arcanum hodierna nobis Obfervato-
AxesCcdc-
rum lynceorum fagacitas aperuit : Videmus
^^vl^ Txi
enim , omnia Corpora Cceleftia , Solem , Lu-
Ten pa-
nam , caeterafque Stellas ita adaptatas
quos Circulos Polofque in Terreno Gloho no-
bisimaginamur, eofdemin omnibus&fln-
gulis Siderum Globis expreffos videamus
;
hac tantum interveniente differentih ,
quod
in Terra immobili, immohiles , in Siderihus
verbcircaproprium Centrum agitatis, mo'
hiles comperiantur. Sed uthsecpropius in-
tueamur,
Eft in Solari Gloho iEquinocftialis &Zons SolarisGlc^
Torridae Plaga, ineffabili fervoris seftu ebul- ^'
ll^f/J*^
liens , nofire Mquino^iali , & Zona Torridce
fpondet.
"
exafte refpondens , & ^quidiftans , unicum
macularum Seminarium
;
quje cum una cum
Corpore Solari circa Centrum proprium ro-
tentur , & wa^ioAAj^AwJ ad noftram Plagam
Noto-Zephyrio motu agitentur,mox etiam
Solarium Polorum punfta noftris pundis
perfede congruentia , &axem Solarem Ter-
reno parallelum efTe , comperirnus : neque
Solare Corpus unquam a tanto cum Geocojmo
confenfu , vel in minimo deflexifTe hucuf-
que obfervatum fuit , excepta axis aliquan-
tula a Polis Terrejlrihus ultro citroque ob fln-
gulares a Natura intentos fines nutatione,
quod in Itinerario nojlro Extatico ,
de Itinere
in Solem, expofuimus, ad quem Leftorem
remitto. Habemus itaque , Solarem Glohum
Globo Terreno immutabili partiumfltuad-
aptari. Si enim Globus Solaris confufa qua-
dam vertigine circumvolutus , Polos , axem,
Plagafque Tc^rr^gcongruasimmutaret, cer-
tum eft, oranium Inferiorum , Superiorum-
que Symmetriam moxconfufis Naturae juri-
sea
104
MUNDI SUBTERRANEI
CapxYU.
Se^ iMfians
GlohsutinohiSYicinioT , ita
fenfibilius
quoque
nobis fui ad Tellurem
LuMris
corpovis
adaptatiotiem
demonflrat ; in quo
rermmad fi
nutationcm
& ofcillationem nonnullam
ptatio.
excipias , tota , axis Polorum Circulorum-
que,
Symmetria , Terra perfecle quadrare
comperitur
;
quarum partium fitum tam
conltanti lege fervat , ut proinde Aftrottomi
lyncei , Globum Luyiarem non fecus ac Ter-
rejirem , in fuos circulos
,
punfta ,
axem,
exadlc Terreftrihus correfpondentia divife-
rint ; hinc maculas
,
qux mediam G/oi^/pla-
gam obtinent ,,quinociiales
,
quffi utrique
PoloinG^^ofubduntiur ,proPoli fitu,nunc
Polares auftrinas, nunc iS^jrf^jdenomin^rint
;
quam quidem partium fingularum adapta-
tionem , axifque fui ad Terrenum axem squi-
diflantiam tanta fmiilitudinis lege fervat,
ut five phafitm Lunarium vultibus immuta-
tis, five adfcensiis , defcenfufquein Circulo
niotu alterato , nunquam a perfefta axis fui
ad Terrenum axem adaptatione deficiat
;
neque a feculo auditum , Polares Lunarii
Globi partes , mutatis fedibus , iEquinoftia-
lis plagas , mottis fui confufa & perturbata
vertigine, tenuiffe.
Idem de G/o/^/^ Fetteris Sc Mercurii dicen-'^^'^^'"!'"^
dum efl ;
Idem de Martis,Jovis
,
Saturni, fen-
MeZurii,
tias velim : cujus hoc vel niaxime fignum efl
Mauis, jo.
in fo-uiali Globo
,
quod circa proprium
Cen-^f 'Jl][."|;;
trum agitatus, fajcias fuas, 1'ubo Optico non rar^ adn^.
ita pridem manifeflatas, femper MquinotUa-'*^"'
''^'
liparallelas defcribat ; kicvilentiflimum fanc
fignum,totius <//o/'imolem,&^xif fuo, &re-
liquarum linearum, qu^ in ea concipiuntur,
apparatu,perfefte axiTerreno adaptatis.per-
petuo & conflanter Terreno Globo , motibus
quantumcunque differentibus
, diflum tsu-
gjiAA)) Xia^w affeftare. Idem in Globo Satumi
Ghhi sai
contingere, comites eum ambientesfatfu-'^^'";^^^"
perque demonfl:rant. Qiiod autem de Plane-pantur Tei.
tis diximus
,
juxta eandem analogiam de''^'"'-
Stellis quoque Fixis fentiendum eft.
Verum cum de hifce , & fimilibus fuse in
Itinerario Extaiicofol. 27
3- egerimus , eo Le-
ftorem remitto ; & ut Leftor curiofus men-
tem meam luculeutius confpiciat , hic Fizu-
r^wadjungo.
MAGNETISMUS GLOBORUM ASTRALIUM.
Septentrio.
Occafus.
Ortus.
Mendies
Itaque
omnia Mundi Globofa Corporajpcx-
ftum
ohtinent ;
hancque ipfis a naturainfi-
feftum
femper
Jitum Noto-Boreum , five ex
Auftro in
Septentrionem
,
juxta Geocojmi
tam fituationem docent Globi quicunque
materiales j &exquacunque materia confti-
tuti,
LIB.II. DE OPIFICIO
CapxvU-
tuti, quos fi inlocoplano currerepermife-
risobfervabis,eos non confufe & perturbata
quadam vertigine
, fed Polisfuis perpetuo
eafdem , eafque oppofitas Plagas refpicienti-
bus, motumiuum explicare. Qiiodutlucu-
lentius pateat,duo oppofita C/o^i loca qux-
cunque , colore aliquo fignentur, quem fi hoc
pafto fuis fignatum pundis , axeHorizon-
ti parallelo, projeceris, videbis Glohum im-
mutatalege, femper/?/?^ axis Horizonti
f^a-
ralklo , motum fuum continuaturum. Cum
itaque hoc in Glohis csteroquin indiffe-
renti
, axis
,
polorum , linearumque jym-
tnetria affeftis , contingat
,
quanto magis
in
vaflijfmis illis Mundi Corporihus , hanc
ad Terram partium fymmetriam ineffe puta-
bimus
>
Concludoitaque/'/'/?^ , omnia Mundana
Corpora occultam quandam proprietatem
,
quam direBivam vocamus, habere a natura
fibi infitam,qua ex Auftro in Boream axe fuo
,
perpetuo diflenduntur; hoc enim padto me-
lius ad unionem in Univerjo confervandam
Cau^a finti- coiifpirabunt , & ad Terram radiis fuis influ-
'"
^hu^'
^^^^s foscundandam
,
cujus gratia condira
virtutis. funt,perfedius fe adaptabunt;cum enim cir-
ca.Terram immohilem perpetuo ex Ortu in Oc-
cay?w volvantur , certe Naturce quadamne-
celTitate r^equiri vidcbatur, ut Poli , Axefque
{\ngv\ov<XmfupernorumG\ohox\\m.,Terreflris
Globt difpofitioni & fitui, pari paffu perfede
correfponderent. Suntenim aeterna Divinx
Sapientis providentii Glohorum C(sleft:um
motus ita conftituti , utperjefia quadam fitus
fymmetria , motuumque analogia perpetuo
feferefpiciant, fub hac,non fub alia,pofitio-
ne,fefefoveant,animent,confervent.Sienim
Jitus ,
promifcua quadam volubilitate & per-
turbata vertigine immutaretur ; tum Corpora
quoque , veluti violentum quendam flatum
lortita, ab operationibusfuis, quibusreci-
proco quodam &innato influendi appetitu
lefe fovebant, mox ad infuetvim, importu-
mmque fitum una cum interitu ukimoque
Mundi excidio confequente , deficerent.
Qiiemadmodum enim fi Tellus Divina po-
tentia , Folu ad Mquinolialem converfis dis-
torqueretur , ex tam violento & incongruo
fitu totum rerum ordinem perire necefle fo-
ret, juribus Naturjejamimmutatis: itapa-
riter, fi Sidereus quifpiam Glohus
, five is Sol
fit, five Luna,{\Ne. aiiquis ex Planetis , ac Stel
lisfixis , Polis fuisimmutatis
,
fttum ad Ter-
ram , caJterofque fibi circumfitos Glohos im-
mutaret , certum eft , ex tam incongruo fitu
fymmetriam totius , confenfumque cum iis,
quibufcum communicent
,
protinus dejiru-
tlum iri. Cum enim glohos Mundanos circa
propriosaxes volutari, experientia conflet,
certeeosminimeconfufo & perturbato or-
. dineiJx^jfuos^^ir/ge/-^conveniebat, fed
0/--
dinh, regula juxta seternum Divini Arche-
typi didtamen, immutabili lege lata, pofce-
bat
,
ut immutatisfedihus axium , motusfuos
TOM.I.
ConfetL
Magnetica
vis omntLti/s
Mundi Cor-
poribm in-
dita.
Terr
^
Cloborum
Cocieftium
fitus , mu'
<influxi-
bus ada^tei'
tm.
GLOBI TERRENI. ic^
I
circa Terram fua \\ztfacultate dirediva Noto-
! horea defcriberent.
I
Cowchxdofecundh , Hanc virtutem diretii-
vam Notoboream Magneticam effe , & omni-
hus Mundi Corporihus commuwQm ,?i^r:im\s,
Mundi incunabulis iis inditam , utpote fine
quainperfe^afltus adaptatione , tumad reli-
qua Sidera, tum potifTimum ad Terram{a.d:^,
confervarinonpofTent : cum Sidereis Glohis
per inania magni Expanfi fpatia volubili-
bus, nihilfaciliusfuerit, quam confufa. axis
diretiione , nuncinhanc, nunc infillam K.-
there^ femitaeplagam deflecl:ere, nifiad de-
terminatum quendam refpeftum hac facul-
tate veluti/w(? quodam cohibiti, aut ab In-
telligentia motrice fub hocfitu juxta praefcri-
ptas ab Aucftore Naturaeleges moti fuiffent.
CONSF.CTARIUM I.
Hinc patet cur Terra Notoboreo fitui Po-
ilis fuis fefe inviolabili lege coextendat,
ita qviidem , ut fi quacimque de caufa Poli
ejus anativis punftis dimoverentur , eafla-
tini arbitrio fuo permiffa
, naturali vi ad
Situm unde abftrafta fuerat , fefe fit adapta-
tura
;
quod idem de Glohis Cmleflihus fen-
tiendum eft ; fub hoc enim
fltu , non fub
alio , reciprocis influxihus fefe fovent , ro-
borant , animant , tum ad fui , tum ad Uni- ?
verfi confervationem inftitutis. Tellus ita-
que Corporihus Cceleftihus fub hocfitu fefe ac-
commodat j
quia Coeleftia Corpora eodem pa-
titerfltu partes fuas coextenfas habent ; ita
ut nec Telhis, necCorpora Coeleftia adopera-
tiones a Natura prasfcriptas perficiendas,
Situm meliorem habere poffint : fub lioc
enimmeliori, quo efTepofTimt, modoexi-
Itunt, ut fint , adquodfunt.
CON SECTARIU M 11.
Hinc patet quoque , Cur Glohos Cceleftes
^^j^^""*
Natura , hac dire^iva facultate Notohorea, ad
lerra.
Telluris fttum conformes efTe voluerit : Ut
nempe Tellurisfu^erficies fub Notohorea hac
extenfioneS^^ientii^\mo{znh Naturae confi-
lio
,
calorem Solis , Lunce, Stellarumo^e mar
gna intenfionis graduum differentia fufcipiat,
difFerentefque Notiium Dierumque viciflitu-
dines nancifcatur. Sub Zona enim Torrida
perpetua dierum noftiumque coaequatio,
uti fummum calorem perpendiculari fuo
influxufufcitat : ita Suppolares Plagae fex
menfium ex obliquiffimo Solis adfpedtu,
diem obtinuerunt ,- ut perpendiculari So-
lis efRcacia fub Torrida Zona caufatum
1 2 horarum calorem
, fex menfium Solis
fupra Horizontem mora recompenfarent.
Secundo
, ut Sol annuo motu fuo per ohli-
quamZodiaci
fafciam devolutus, univerfum
Glohum luftrando
,
quatuor temporum , Ve-
ris, ^flatis , Autumni &Hyemis , ftationibus
conftitutis
,
generationes &produftiones
rerum promoveret
;
quod minime futu-
rum eflet , fi Terra hac virtute diretiiva
Notohorea deftituta , incerta vacillatione
O hinc
loc
MUNDI SUBTERPvANEl
CapxvU:
hincindefluftuaret.
Pendet itaqueabhocltuerunt; q}x\h\xs,dxmCentrumgravhatisTel-
Terne fitu
Solijque annuo motu
,
tum tota illa turis mire alteretur, & a genuinoJuofitu dis-
rerum innumerabilium varietas
, tum die- torqueatur , certe virtiu hcec ad eam in me-
caloris, tenebrarumc^e. in (/iflfempercontinendam, &abomnimuta-
Omnis an
nua varie-
tisdependct ruM noaium(\ae
^Soiis.
viniverfa Glohifuperficie tantopere neceffa-
ptat[^ne. ria vicijfitudo ;
utpote fme qua confiflere
non pofTet. Hac eadem prorfus ratione ana-
logis filum fequendo , cceteri Mundanorum
Corporum Glohi hac Notohorea dired.ione a Na-
tura inflrufti funt , ut , cum Corpora mifla
fint , &diverfis virtutibus fceta
,
pro diverfo
Solis fupra Horizontem illorum adfcenfu
defcenfuque , diverfimode afKceret, &nunc
Intenfos , modo remifTos caloris gradus pro-
ducendo in iis , eofdem
,
quos in Tellure ef-
fedlus
,
produceret , confervationi Glohorum
confentaneos. Quas omnia in Lunari Glolo
luculentilfime patent : Sol enim ficuti in
Auflrali Plaga conflitutus , in Borea Terrce
Plaga caloris decrementum adducit , fic & in
Lunaris terra , c3eterorumque Globorum
Borea Plaga : & contra in Borea conflitutus
mnidem augmenium caloris e^til. itaqui-
dem,ut quae pafliones ex climatum diverfi-
tate Terrtz obveniunt , esdem , fuo tamen
modo , & fmgulis reliquis qlohis
,
prout n-
ceffitas eorumpoflulat , obvenire putandse
fint
; ut ficuti omnia ejufdem Natura; do-
minio fubflant , ita principium motus &. quie-
tis omnibus eflet commune.
Vifa itaque mirifica Supernorum Corporum
Magnetica quadam virtute fibi colligatorum
cum Tellure unione & fymmetria
;
jam quae-
nam illa fit Magnetica vis , &utrum per fe
fufEciat, ad tantam Molemfuavirtutefla-
biliendam, hoc loco exponemus. Dico ita-
c^xehanc Virtutem nihil aliud efTe, quam-^ir-
tutem quandam diretlivam Notohoream
,
qua
fefe
tum catera Corpora , tum Tellus
potiffi-
mum ex Auflro & Borea inviolahili lege axe
fuo
extendit ; unde nonincongrue Magwf-
ticum corpus audit ; & luculenterejusa/^o/fl
ad Polum compaginatio docet : uri fufiflime
&' variarum tum experientiarum
, tum
Obfervationum frequentia in Arte Ma-
gnetica lih. r. pag. %. demonflravimus
,
qu
ne hoc loco repetam
, ad ea LecT:orem
remitto.
j
Cum iraque Tellus hac virtute ex fe in- 1
differens ad quemvis fitum fit, indifFerentia
vero hujufmodi irremediabiles in natura
defeftus caufari polTet ; virtute quadam di-
retUva
,
qua inter debitos naturse terminos
fit vU Ma-
gnetica
Globis in-
diia.
tionis titubationifque periculo vindican-
dam
,
perquam neceffaria erat. Sed dices
Cjravitatem TerreniCorforis innatamhociprx-
ftare potuiffe, ut proinde fuperflua hac
eifa-
cultas fuperaddita videatur.
Dico itaque , duplici Terram qualitate con- Terrtt du-
fervationi ejus apprime necefTaria a Natura
ffll^^J^^f
praeditam, ^r^w/tf/evidelicet, &verticita- gravitate
'
to. Magnetica iflius o^cium Q&,Terram in^'"*^"*-
Centro fixam , hujusverb, eandeni^', ad flu-
ftuationem impediendam
,
polariter dire-
iam tenere
,
quam nos Verticitatem appel-
lamus , & nihil aliud efl
,
quam motrixquce-
dam Facultasjeu qualitas
,
quapeculiaris,motus
Magneticus efficitur ,
quies. Cum verb Tel-
lus fecundum majorempartem Corpm dtho-
mogeneum
, & fimilium partium quoad fa-
xeam flrufturam
,
Jmplicem quoque &per
totum corpus qualiter diffufam qualitatem
habere eam necefle erat. Praeterea cum Tel-
lus non confufo , fed certo &determinato
Jitu ex Aufiro in Boream porrigi debeat , eam
fane qualitatem merebatur
,
quae in duos
eamdifponeret/(?rjio.f; ita ut qualitas cae-
teroquin fmplex , in terminis tamen , impe-
rio vekiti partito
,
juribusutereturdiverfis:
quod fapientiffime a Natura conflitutum
efTe
,
quis non videt
>
Si enim utrique Terreno Polo,in unum & offidum
eundem Polum aequa eflet vis &eadem po- ^:^^^^*^"^''
teflas , non effet ratio , cur Auflrinus , v.
g.
Teliuris Polus , Arftico potius
,
quam An-
tarftico , & converfa ratione Boreus iiuic
potius
,
quam illi fubderetur. Male igitur
Telluri provifum efTet , cum ea vi fludluatio
ejusnulla ratione impediri pofTet, ac f^pc
contingeret, utaltero Poio , Telluris in Po-
lum converfo, alterliincindetemereaber-
raret
;
quemadmodum ex diftis patet.
Ut igitur maxima liaec inconvenientia vi-
taretur , ejufmodi ei qualitas debebatur
,
quae
&diverfis frueretur terminis , fimulque divi-
fa in totum viteretur dominii poteflate
;
qua
quidemefficiebatur, ut certus Polus,ce.tmm
Polum fibi convenientem & confentaneum
incefTabiliter & necefTarib appeteret ama-
retque ; aiium vero ,
utpote extra jurifdi-
ftionis fuae iimites conflitutum, remisve-
iifque fugiens , tanquam naturae fus contra-
remaneret, indigebat, a^em Magnetifmumfiwm inconvenientemque pertinaciter de
appeilamus. Et ne Geocojmm in incertum jciinaret. Dumigiturquifquepiagaefuaejura
nutando, fluiftuandoqueconfufioneomnialdefendere nititur , fit ut tota quaiitate in
invoiveret , hoc vc\\\\\fra:no indigebat. Nu-
/a/io ver6,ritubationifqueinconfl:antia,fuc-
cefTu temporum,ex varia 7"e/-A-^i Co/-/i(7m in-
trinfecatumuituatione , frequentiJDUs diiu-
viis,
inundationibus, terraemotibus, Infula-
contrarias partes nitente ,
totus Cjlohus in
utrumque Poium fo/o utroquenitens
, in-
deciinabiiiter medio fixus iixreat qeoco-
Jmus.
Hac igitur ratione Tellus in iiia aPolo ad
rum
, Regionumque abforptionil:)US , fimi-^ Polumconflitutacompaginationefua, pos-
fidet vim Magneticam & uerticitatem
,
qua fe
liumque
eventuum, quibus plena funt
Hifto
ricorum
monumenta
,
prodigiis , evenire po- in Poios difponat , & coniervet fic djfpofi-
tam;
LIB.Ii. DE OPIFICIO GLOBI TERRENI.
107
rf/.XVlI
. tam ; & habet vim , non in fe folCim hanc
'vertkitatem fed & in omnibus aliis propor-
tionatis& confimilibus Corporibus, fi intra
orbem Magnetkce qualitatis fuerint confti-
tuta
,
producendi. Prsterea notum eft in
homogeneis fuhflantiis
,
partes non toti tan-
tum aflimilari , fed&ejufdeni omninocum
toto eftentia: efie & naturs ; ita ut fingulae
proprietates &accidentia toti convenientia
&partibus neceftario conveniant. Cum igi-
tur Ma^nes , totius homogenei vera & ho-
mogeneaparsfit; quin& genuinus fit Tel-
luris
fiiius, e femine Terra. vero& naturali
exortus , verbo , ei confimilis prorfus &pro-
quoperpetu6fovetur,&confervatur ;
diri-
gitur ergo in Polos propter internum bo-
num , & eommodam conlervationem , ut vi-
delicet accommodando fe ad fitum & pofi-
tionem Terne, ab ea adjuvetur , &conforte-
tur. Hac quoque ration e levia furfum , deor-
fumgravia, tanquamin locum, inquocom-
mode cum toto exiftant, intentum ferun-
indinstib
tur; hinc partes aquce in guttascongloban-^gf^^^^"^^*
tur , ut & unitionepartium fe contra ficci- tumfitum,
tatem hoftilem defendentes commodius
exiftant , &toti Elemento , infita fibi vi cir-
cularem affeftantes fuperficiem
,
plenius
conformentur. Hacdecaufaomnia Vegeta-
portionatus ; fit, ut totius quoque affeftio-
j
^///i?feugerminantia//<r/w feruntur
,
quia
Magoes to-
/iwTellu-
ris vites
affeaat.
nes participet ; unde is aereo fubve6tus car
pento, ac Magnetico illo T^^rr^ vires fuas un-
dequaque difreminantis/>/-(?/7w*? congruen-
ter affeftus, ad totum fe conformando, eam
,
quam Terraparens affeftat
, fitus motionifc^o.
rationem, & ipfe affeftet, conceptumque
a Terra vigorem non , in fe folum , fed in o-
mnibus aliis capacibus, proportionatifque
Corporibus exerat. Sicuti igitur Tellus ad
hic eft iitus eorum
,
quem inbonumfui na-
turaliter appetunt : ergo& Magnes di^tum
ittum ideo amat
,
quia ita fovetur , &confer-
Vatur, & non aliter. Quod fi is non eo inftu,
quem ri?/-/-^ habet , inveniretur, contra na-
turalem inclinationem maneret. Ne igitur
ab hac contrarietate violentiam Natura pa-
tererur , fefe convertendo ad iitum Magnetis
conformat ;
ita propter Mundi concentum.
Polos Mundi , ita & Magnes a.d PoiosTerra;\d.c partium Mundi perfeftarum & homoge
quoque dirigitur
;
quia ita ad7Vr/-<5f7con-! Hfd/-/<?adtotiusanalogiam,viriumqueprx-
fluit, & a formatotius Ci<?/^i ita difponitur,
ut tota Terr^ fubftantia poftulat : quia ergo
totius Terra pofuio per ordinem ad Poios
fituata eft , ideo hasc etiam illius homogenea
pars cum toto confentit , ideo tam avide
omnes Matris virtutes in fe exprimere niti-
tur. Cur autem Metaiia & reliqua corpora
gri;ia non ita difponantur , caufaeft, quod
primigeniae & genuinas, verseque7er/-<Epar-
tes non fint, fed mutatae Scjpuriis quibus
cipuarum in illis convenientiam mumam,
ad continuationem
,
pofitionem
, dire^io-
nem, & unitatem, ad Terreni Orhis Polos,Ma-
^ejvigore illo fuo radicali , & formalieffi-
cientia difponitur : ita ut remotum hujus
verticitatis principium , ipfam forniam ieu
effentiam Magnetis
,
proximum autem &
immediatum, iftam S^ujMp^pov, feu biformem
quaiitatem quae in oppofitas partes nitens
,
Corpus , in fitum toti convenientem difponere
dam materiis vitiatae. Iterum cum omne
|
contendit, ftatuamus. Unde &patet , hanc
Ensinbonumfuuminternum,confervatio-ix'i?/-/ici/fl/if/w non ab extrinfeco quopiam
nemque naturaliter & neceflario feratur
; \
agente Magnetem immutante , fed per in-
Magnetis autem honum fit , conformatio fui trinfecum principium & propriara formam
2Afttum &pofitronem TerrK , five totius , a 1 fieri
,
quod bene notandum.
C A P U T XVIII.
Geocofnm
ftve
Corpus Terrenum minime hojnogeneie
fed heterogenc^ naturae fi?.
Et de ?}iira rerumw2Lnet2tc & panfpermia ^.-t Corpus Terrenum co;^^r,
& quodnam verum & proprium Elementum Terreftre (it.
Caput
XVIII.
Mundus
ratietatis
urum a-
voA^efi.
SUntquidam
Phiiofophi, quiputant, Geo-
cofmum quoad extrjnfecam tantum fu-
perficiem
, heterogeneum efTe , minime
quoad interiora eaque profundiora Terra
vifcera , uhlpurum illud Terrts Eiementum la-
tere putant ; feduti fimiles omni rerum ex-
perientia deftituti , folis ab omni materia
abftraftis contemplationibus diftinentur,
ita in innumeros quoque eofque perabfur-
dos errores labi , nulluni dubium effe debet
ei
,
qui abdita Naturas miracula penitius
..Jtiovit.
. Sciendum itaque eft , Geocofrnum five
Mundum Terrenum
, hoc ipfo
,
quod Mundi
nomen poffideat
, varietate neceffario gau-
a^ite;
nohfecus ac Mundus major & minor.
quem Megacofmum & Microcofmum GrJBci
vocant. Efl enimde Mundi ejfentia, innu-
mera rerum varietate , tum ad ornatum,
emolumenrumque Univerfi , tum ad infini-
tam Sapientiam Conditoris commonftran-
dam, pollere. Si itaque Mundus unum &
idem femper produceret in fe; neque totum,
neque partes confiflere, neque in unionem
totius confpirare poflent ; fed tota haec confpi-
ratio non niCivarietatererum, &in admiran-
dis confensus dijfenfufqiie naturalium rerum
legibus a Natura praefcriptis
,
quo unum
dumbonum fuiprocurat, mox fibi noxium
quoqueatqueperniciofum , infito appetitu,
omni nifu a fe removet , confiftit ; & dum
omniaapertis dijfidii &amicitia vincuUs col-
O 2 ligan-
To8
M U N D I S U
C''put lie;antur,
Univerfumunicumpartibusfuis
XVUi.
inperfedaunione&abfolutiflima
ex conjo-
nti &dtffonis
conflata harmonia , uti in.M-
Jnrgia
demonflravimus , confervatur.
Geocormus Ueocojmus itaque ad Majoris Mundi analo-
loti^- ex he
-^^
conftruftus, mimmehomogenea quadam
^rrbf/confti-jiihJhntiaco2Lg\x\zX.\xs, \xti vulgarcs &fimpli-
tutiM.
cioris ingenii Philojophi arbitrantvir , cenferi
debet, fed innumerabilium temm panjper-
miu aprimordiisrerum fibiinditipoUet , ad
eam rerum varietatem producendam, quam
quotidiana experientia dodi non fme ad-
miratione intuemur. Nam, uti in //ifrario
nojiro Extatico oftendimus, totfunt differen-
tes rerum virtutes Terrejlris Globi fubflantiis
inditae , quot in majori Mundo Aflrorum,
Stellarumque innumerabilium diverfx vir-
tutes funt & proprietates
;
quas omnes vi-
rium fuarum emanationem vel immediate,
uti Ajlrainjeriora, vel meAiantihus aliis inter-
mediis , ut (uperiora , in Terram diffundunt.
Sed ut paulb propius adpropofitum no-
offamen- bisfcopumacccdamus. Efl oflatura feu)?/--
tumTen&
ttura Geocojmi , magnetica quadam ^faxeaa
Polo adPolum compaginatio
,
quae tamen mini-
me homogenea natura , ad inftar^^ri magnetis
cenferi debet , fed infuper praeter magneticas
Jihras'mnvimex2i corporum ^diverftffimh natu-
rk pollentium , mifcella conftat. Sunt in
nonnuUis locis corpora metallica & mine-
ralia , at non unius generis , fed magna pro-
videntia hinc inde ita diftributa , ut ficuti
Diverfa lo- Hon omnis fert omnia tellus,
eaMverfa
i^^L iti uno loco autum , in alio argentum, in
quibufdam ferrum aut cuprum,in nonnullis
plumbum, ftannum aut hydrargyrum tan-
tum producat. Sic qusedam Telluns partes di-
verjos lapides pretiofos , alis diverjas lierba-
rum, plantarum, aromatumque fpecies exhi-
bent; aliie diverja marmorum genera , aliae di-
verjas animalium fpecies flbi proprias produ-
cunt
;
quxomnid. exdiverJoTerre/iriumpor-
tionum temperamento originem fuam nanci-
Vens fub fcuntut. Sunt in Terreno G/o/^oinnumerabiles
terraneae
diveritfmarum rcrum vencB per vmiverfum
UtverjA ./ o'
1 /* 1 n
j])Mei. Telluris corpus difiufse, quarum alise fubftan-
tiam terream &lutofam,aliaargillofam aut
pumicofamfeutophaceam, alia metallicis
fuccisplenam, alia pulveribus & arenaceis
molibusoppletam producunt. Quid dicam
de diverfitate Juhjtantiarum
,
qux e Jundo
Maris extradaj , fe fpedandas exhibent .>
Aufim fanftx affirmare
, vix ad pauca
milliaria aditum patere
,
quo non aliis &
aliis terreftrium portionum proprietatibus
Tdlurem imbutam videamus. Verum cum
hxc omnia /equentilus traltatihus refervave-
rimus , hic longiores ^^^
, fuperfedendum
duximus. Utrumautem hxc panjpermia re-
rum , & Jumma varietas a primordiis rerum
Telluri
fuerit concreata , an Juccejfu temporis
hac virtute Solis Stellarum imhuta
fuerit,
reftat
explicandum.
Divina Sapientiaabaeterno Humanoge-
BTERR ANEI
neri deftinans hahitaculum
, quod ex aeterni-
tatis pundto in temporisplenitudine evolu-
tum , tanto artificio conftituit , utquicquid
conditcrre.
in univerjo Mundo rarum & eximium eft,
MunTfcl*
quicquid virium & proprietatum Coclejlihus
mina Geo-
Glohis
,
quorum non eft numerus , inexiftit,
f^^
'"''''
in hunc Geocojmum derivaffe videatur. Cum
enim Orhis Terrarum in var'ia
diftinftus cVt'
mata
,
varium ad Solem , Lunam , Stellas ad-
fpelum haberet ; ex hoc fane tam multiplici
refpeftu
, adfpeduque Coeleftium corpo-
rum, neceffsLUO magna & incredibilis r?raw,
five Mineralis, five Vegetabilis Sentientis-
que naturaj Oeconomiam fpeftes , varietas
& multitudo confequebatur ; diverfus enim
Solis
, Lunce , Ste/Iarumqae Glohi , variis atque
reciprocis caeterorum Globorum influxibus
imprasgnati adjpe^us , nunc in hanc Terne
Plagam direftus, )am in illa declivis acu-
tufque , modo obtufus
,
quid , inquam , noii
in Terram poterat.> Accedit, quod univerfa
Telluris moles jam ante
,
pro neceflitate
uniufcujufque climatis femina unicuique
rei propria fibi concreata habebat
,
quae cala-
ris obftetricantis virtute foecundata anima-
taque , in innumerabilium rerum foboiem
emerferunt.
TelluriMexh fem'inarerum concreata, aper-
te facra Genefis docet c.i.v.ji. Etait : Ger-
minet Terra herham vtrentem
facientem
femen ^ lignum pomijerum facttns fruium
juxtagenusjuum
, cujus femen i femetipjisjit
Jupra Terram ; Et faium ejlita. Terra itaque
Panjpermia feu omnium rerum fyermaiZi- Tanfpermk
ca commiftio concreata fuit. Quoniam ve-
3"' ^
ro hasc Panjpermia necdum ex potentia in
aftum educebatur ante aquarum feparatio-
nem, Aridaqne dete(S:ionem,fedvirtutein-
digebat ex Jto , cujus injluxihus confervata,
Jeminarerum ingermina, folia, flores, fru-
ftuseduceret : hincftatimfubnexuit Gene-
fis,
Solis, Lunae, Stellarumque produftio-
nem
,
juxta quarum znfluxus luminofofque
aftinobolifmos ita Terram difpofuit , ut inde
pro certa temporum climatumque confti-
tuX.ione'inid.\Vih'AisVe^etahiIium effe^us con-
fequeretur : atque adeoprincipium aftivum
paffivo ,paranympho Deo , conjunftum,
tum primum totius Vegetabilis Naturae
propagationem continuavit.
Di^.us itaqu6 ineffabili fua Sapientia
primum juxta indigentiam cujufque Re-
gionis, Teiluris Corpori femina diverfis plan-
/jrwfpeciebus producendis apta compro-
duxit, {edJnfluxus Corporum Casle/iium ^oH-
modumfucceflutemporis illa in animam\'i-
ventem & vegetahilem, adperennem fpecie-
rum propagationem , exclufit : Sine calore
enim &luce , torpida & mortua omnia jace-
bant. Qijalia vero hujufmodiyfwiw^ fuerint,
ex quibus coaluerint principiis
,
fequenti-
bus docebitur.
Pari pafto poft Solis, Lunse, Steilarumque
rroerentie
produftionem , immediate Genefis A^uati--^"''^'*^
lium.
m
fitefc/mt.
LIB. II. DE OPIFICIO
^viil
lii^f^VoIattltumque produftionem fubjunxit.
Terrti fiquideni , voce Dei perfonante
,
pro-
ttnimaiium tinus juxta naturam &propriecatem Aqua-
'"^^'*"'"""' rum , Fluminum , Mariumque, varianata-
tilium genera unicuique Loco propria edu-
fta funr, in fua fpecieperfefta, qus poft-
modum cooperante Cirlorum infiuxu per
generationem propagata omnes Geocojmi
partes expleverunr.Sicutiitaque non omnia
Maria, eadem animalia , eofdempifcespro-
ducunt , fed pro aques regionis natura tem-
peramento in diverfisFluminibus,Lacubus,
Maribus , diverfos : ita Scfexto die pari ana-
logia non in omni Telluris parte , eandem
terreftrium animantium produftionem ex-
iiiic/iRe^/o-pedivit.
Hinc iMciica Tellus Elephantum,
T^in^pro.
Kliinocerotum.aiiorumque nobis incogni-
ducmdiire. totum animalium ,
Subjeftum, e quo for-
**"
marentur
,
prsbuit; Afiatica Tellus Camelos,
Leones, Tigres ; Africa St^uthiones , Dra-
cones,Simias ;
America omnia a reliquis
differentia. Euro^a Equos
, Afinos , Boves,
Oves, &c. temperamento fuo confentanea
animalia exhibuit.
curanima- Hiuc patet , cut Lidica , Afiatica, Afri-
^"d!"dM
^^^^ ^ Americje animalia adeo Egre Euro-
f/rEro-pjeocoeloaflliefcant; &contra Europasare-
^iZ^alt
"^'
^^^^s Orbis partibus
;
quia peregrino coelo,
&naturas eorum minime confentaneo utun-
tur ; &Qp.i2ipatrium folum , exquo originem
fuam habuerunt, folum ipfa bene afficit,
nutrimentumquenaturae eorum conveniens
prsbet , a quo fi divellantur , mox vel-
uti a patrio Solo extorres , dum ipfa impro-
portionatam, peregrinamque cceli, aeris,
terrasque plagam fuftinere nequeunt , mox
deficiunt; vel fi fubinde durent , itatamen
a nativo temperamento defcifcunt , ut
aliam prorfus formam, indolemque indu-
ant. QuaEcunqueautemde<iK/wa///5i difta
funt , illa de vegetahtlis natune fohole pari
pafto intelligenda funt , uti fuo loco ube-
rius per indudionem rerum comprobabi-
tur : ubi & fines alii tantse Metamorpho-
feos indicabuntur.
Exfitu itaque ac terreftrium climatum dif-
pofitione & naiura diverja, diverfa Animan-
tium, Vegetahiliumc^e. natura dependet
;
quae
quidemitaverificantur,utvixfitRegio,que
non aliquid ab alia , five natura , five quali
tatibus difFerens producat
;
qux omnia ex
primordialis feminis mifcella, qua Mundus
Terreniu imbutus fuit, originem fuam tra-
hunt,qu2 a Supremo Architefto, ita tempo-
ri,loco, Cceloque adaptata fuerunt , ut inde
incredibilis illa rerum produftarum varie-
tas
,
quam miramur , necefiarib refultaric.
Mineralia^^emo, uti eximmediatis princi-
rubique
piorumNaturse,Elementorumquey^?Mii-^^iy,
re^Jj^aMur.lP^^^^^^^^Kfi^^^^^I^iiris
Afo/m difperfis ema
nirunt : ita.indifferentemqaoq\ieftum{os:t'i-
ta funt. hinc fit, ut dum nuUum refpiciunt
clima
, communis apud omnes Nationes ju-
ris fafta, felici fuo proventu nullam non
Mineralia
GLOBI TERRENI.
109
Regionem in aliis plus , in aliis minus
beent.
Porro unum adhuc duhium explicandum
reftat, &eft, quod fequitur. Si
7"^
//j tanta
terreftrium partium diverfitate conftat,qujeri
merito poteft
,
quodnam & uhinam verum
\^
^roprium , homogeneumque Terra Elementum
fn
> quod ut folvatur,
Suppono primo , 7';t(?<7< fubftantiam
Andetur
dup/ici mtione hoc loco confiderari pofl^:
prop^um
prim(>inq\ia.ntum pura, & ab omni turbida
Terr^ eu-
diverfiifimarum rerum mifcella purgatiffi-
'"^"'"'"'
ma fubftantia eft . Secundb
, in quantum pro
impura
Juhftantia , & heterogenea: materiei
confluxu varie coagmentata eft , accipitur.
Priori modo Elementum ex quatuorunum a
nobis conftituitur , atque nihil aliud efle di-
cimus,quam Salis
Juhftantiam , veluti ani-
^alTerrA
mam quandam ^formam Teliuris
,
quartum ^
^^^"""f">"'
idtimum-rerum omnium Elementum ; hoc enim omniaCtr-
omnibus Mundi rebus neceflariam prsEbet
?"'"'' *^'""''
coagulationem
,
corpufque durum
,
zc^Qn-%amfixa.
fum, aptumque ad fubfiftendumproducit;"'"^"^'-
ita quidem , ut nuilum in univerfa
Geocofmi
^^"^'
cEconomia mixtum reperiatur
,
quod non ex
hocfuamfufcipiat7()/i</ii'<3m firmitudinem
;
quse omnia Chymicis experimentis in hoc
Operis decurfu , DE o dante , comproba-
bimus.
Impura v&ro Tf//m portiones , Elemen-
tunidiciminimepoflImt,fedveluti/>ari/^-
>Mf/iquoddam excrementum &menftnium,
quo Natura ad groflTitiem , craflitiemqueter-
renorum corporum conftituendam cumprl-
mis utitur. Et quoniam hujufmodi excre-
mentiticepartes Telluris non ita perfe^h &i{ix.-'
miter uniuntur Elementis ; iiinc quoque ne-
ceflarib difiTolutio unionis partium eas adin-
teritum deftinat
;
quanto vero res nonnul-
ise firmius uniuntur Elementorum confluxui.,
tanto a corruptionereraotiora incorruptibi-
lis quandam fubftantiJE rationem induunt,
ut in auro patet. Dixi fuperius
,
puram Tel-
luris fuhftantiam
,
quam Salem diximus , Ek'
meniumverumZ^ proprium terreftre conflitui,
non quod Salis Elementum ita purum fit , ut
nihil prorfum admiftum iiabeat lieteroge-
neum ; hoc enim pa<fto nullum in namrare-
^^w' ^-
rum elementum reperitur ; Eft itaque Terrtg
M^mtum:
Elementum prcprie niiiil aliud
,
quam
purijfi'
ma Salisfuhjlantia per univerfum Telluris Cor-
pus
diffufa , omnium virtutum quce in Geoco-
fmo elucefcunt Mixtorumfuhfiftentia , caufa,
^
fundamentum.
Neque putesvelim Leftor, iU.xidTerreftre
Ekmentumquodpurum dixitnus, Salemilium S^idfre-
noftrum ulualem, aut falnitrum, vitrio-
^^7&fwJ(i.,
lumve aut fimile quoddam liifce falinum tum Terr*
'
fenfibile corpus efl^e ; funt enimiiujufmodi
'''"'*"'
corpora nihil aliud
,
quam Terreftris Elemen-
ti Jicx , excrementum ,
indumentumque
quoddam
,
quo Forma Elementi veluti ani-
macorporifuoinvoluta admirandas opera-
tiones fuas perficit ;
Sed liunc dicimus///-
O
3
Titum
IIO
MUNDI SUBTERRANEI
Caput
vxm
Uin vis
Salii.
ritumquendam,
quamvis corporeum
, infenfjhi-
j
lem tamen
incorruptihilemque in Centro falini
corporis reftdentem , ex quo vircutis fux dif-
fufis radiis,
fingulis Mixtorum fpeciebus ea I
emolumenta,
quse a.dfrmam,fxamque Mixti !
fuhfiftentiam
maxime necefTaria funt , modo
'
hujm Elementi proprio , concomitantibusta-
!
men reliquis Elementis, confert. Latet enim \
jn lioc , non fecus ac injpermate &plafmati-
1
ca ejus facultate , ne/cio quis Divinus Opifex,
j
quiinimo Corporis receflu operatur abfque
omni inftrumento & fine tumultu, opera-
;
que producit admiratione dignifTima , in- 1
credibili rerum difiimillimarum varietate
referta,&omniaexrudi&informi
,
quoad
fenfum, materialis fubflantise indumento,
in qua uti nuUa diffimilitudo , ita nuUa va-

, ., rietas fenfibus fefe oggerit. QucE quidem

inefi. Jahna
corpora , cum nuili Terrarum ioco de-
fmt, imoin omnibusMixtorum fpeciebus,
occultis condita latebris abdantur, & non
nifi Spagyrica arte in lucem deducantur , cer-
tum Salinum Corpus materiale Terreflris Ele-
mentive&:c a nobis conflitui vel inde patet;
quod uti ad compofitionem Mixtorum ap-
prime neceffarium efl , ita natura illud per
vxniverfi Geocojmi Corpus inintimarum ejus
partium fibras difTufum, nuUibi deefTevo-
luit. Nemo itaque quaerat in Centro Terraj,
nefcio quam Terram veri Elementi Terreftris
conflitutivam ; nemo certum cretE, argillae
aut gypfi genus ; nemo , nefcio quas arenas
aut pulveres fubftantiis terreflribus adne-
xas : Salinum Corpus unicum
@
folum Terre-
flris Elementi conliitutivum ejfe, divinum illud
Empyrica artis fludium jam dudum fat fuper-
que nos docuit. Sed de his in fequentihus ex
profefTo.
C A p u T XIX.
Cd^.xlx
N
Tie intertori GeoGofmi coiiftitiitione, 0^cimsj& Jnalofia ad Humam Corporis memlra.
Eminera tam fimplicis ingenii Phi-
^
adornare. Vides in hoc principalia mem-
bra , Cor , Hepar , Pulmones , Stomachum,
Cerebrum , Renes , Lienem , veluti officinas
quafdam
, inquihus quatuor humores diverfi-
mode digefli,utper innumeroscanalium, id
ei\.,renarum dudus, multiplices &Mufculo-
rum
, Cartilaginumque ftbras , membra,
mutuafibi digeflorum humorum reciproca
lofophum effe arbitror
,
qui fibi per-
fuadeat , Terrenum Glohum tumultua-
ria quadam luti coacervatione coalitum,
perfedlafoliditate fineullisreliftisciJw><?/i-
/hus conflitifle ; effet enim indignum Philo-
y<)/^<? phantafma
;
quinimo certum&indu-
bitatumomnibus fit , jEternam Di Sapien
tiamjX^jo-^oT^^wT^, utinihiltumultuarium, communicatione auxilio efTe pofTent ; ne
nihil confufum, indillindum h<LTajxrQy in uno deficiente membro totum deflrueretur.
natura rerum conflituit , ita quoque Geoco-
[
Vides
,
quomodo Sto machus nutrimentum
fmum , ultimum conditorumoperumfinem, i extrinfecus afllimptum concoquendo dige-
fumma fapienti^ , confilio aeterno, ordine[rat, digeflum in chylum convertat, &per
ineffabili , & ratione quadam humano in-
j
Venas mefaraicas in Sanguinis officinam,
genio incomprehenfa conftituifle. Kidicu-\ Hepar, ibi ulterius elaborandum tranfman-
lum enim , ne dicam flolidum foret , ingens det; Hepar vero Vitae fpiritibus imbuendum,
Hegis a.licvL)us palatium quoad extrinfecum 'partim in Cordis fomacem deflinet, ut inde
tantum ornatum
,
pifturas , cymatia , zoo- jaftuatumperfeftapericyclofi , idefl, circu-
glypha, feneflrarum ordines, &fimilia de- lationeper fyftolen & diaflolen in univer-
coris & magnificentias TE^^ii^ia forinfecus, fasr(7/-/>omvenasdiffiifum,totamVitamfpi-
inquam
, tantummodb confiderare , reli- jritibus^vitalibufquemotibus, quosmufcu-
quum verb intemce fupellethlis d;^/'ij/-^/?/w, jlis & cartilaginibus communicat , repleat.
conclavium amplitudines , fubflru^ftionum
j
VidesidquodinSanguineferofum, Renes,
profunditates , deduftiones aularum , oflici- 1 quod excrementitium, Lienem, fibi vendica-
narum ordines domui refte adminiftrandas re ; craflam verb & excrementitiam fcccem
'
Geocofmi
fumma^e-
rampar-
tiumque
variecas.
neceffarias, aut non efTe, aut nulliusufui
effe putare.
iEdificavit
Divina Sapientia Domum hanc
Humano
generi deftinatam
, earerum o-
mnium vitje humanse neceffariarum copia
& ubertate inftruftam,
ut ficuti in extrinfe-
ca fuperficieinnumerarerum
varietatein-
ftrudta fuit, fic intemam hujus Oeconomiam iis
adminiculis inftituit, ut externarerumfa-
perfinuofa Inteftinorum volumina per feces-
fum fefe exonerare . Quoniam vero aura, Biimam
qua totum Corpus perflaretur, &tum ad re- '^!t''!!f.
Ipirandvmi, tum acl corclis langumifque
indQfabrica.
fcaturientissftum temperandum, neceffa-
rio indigebat , fummafua providentia Pul-
mones Cordis penario appofuit
,
quorum
continuo motu , tum attraftivo
, aim ex-
fpirativo Naturx intentio completur. Cum
vero Corpus humore quodam univerfali , ne
internorum membrorum organa aeftu are-
fa(fta fpiritibus deftituerentur , indigebat;
cies fubfiftere minimc potuiffet.fi non inter-
nce Domus ahditum Corpus pari apparatu in-
Simiiise/2 ftruxiffet. Qiiemadmodum enim Micro-
Micmc'!^"'
co/7m
,
id eft
,
extemum Hominis Corpus,
I ecce tiim Stomachus , tum reliqua membra
fmoquoad
mira quadam varictatc membtorum
coude- 1 per occultos meatus, Cerehrum\Q\mi{omi-
fabrhlm
^?"^^^^^ ' ^^^ "^n deftitit majori concatena- cem quendam evaporando petunt , ubi na-
"
''"'""
tione
membrorum internum Hominis Corpus tivifrigiditateinhumoresrefoluti, omnia
J
membra
LIB.II. DE OPIFICIO GLOBI TERRENI.
Cap-xi^x.
membra humore ad funftiones rerum refte
adminiftrandas neceffario, veluti benefi-
co quodam irriguo
,
perpluunt.
Vidimus, quantum ad propofiti noflri
rationemfufficit, internam Mlcrocofmiconfil-
tutionem
, officinas luftravimus , officia fin-
gulorum membrorum expofuimus
;
jam,
quod eadem prorfus analogtlx Mens Dei ar-
chiteftonica Geocojmum conflituerir videa-
mus.
Geocofrni
Microcofmum dnoLiis principiis in fuo effe
crocoTmo'
confetvari novimus , externo & intemo
;
Ex-
fnraUebi. temum , Coelum eil , Solis , Lunae , Stella-
rumque influxus ; Intemum , funt membra
vitalia , ita externo principio connexa , ut
iitrolibetfublato , totum merito deftrui cen-
featur. Gaudet & iifdem prorfus principiis
Geocofmus , five Terrenus Munclus
,
quorum
uno fublato , totum in operationibus fuis
deficere necefTe efl. Coslum , uti fuo loco
oflendemus, nutrimentum fuppeditat uberri-
mum
,
quod Tellus intra vijcera fufceptum
adluat,concoquit, digerit, & digeflum re-
liquis interioribus membris per abditos ca-
naliculos diflribuit, tumad metallorum ne-
ceflariam genefin , tum ad exterioris occono-
mice familiam copiofo proventu beandam.
Sed haec alimentorum difirihutio minime fieri
pofTet , fi Geocofmus aptis ad digerendum,
concoquendum , diflribuendumque officinis,
duBihufc^e. occultis in fingulas derivatis de-
flitueretur ; utifufe in Ittnerario Exjlatico in
Mundum Suhterraneum docuimus. Qiialia
autem ifla fint
,
jam tempus efl, ut aperiam;
quod ut eu/xe9o<r(B5 fiat, in iis exponendis boni
Anatomici partes ^ctParagraphos ordine ex-
plebo.
. I.
De Suhterraneorum Receptaculorum
Offici-,
narumgue conftiiutione.
QUemadmodum in Microcofmo nonnullae
officina feu receptacula , ut Cerebrum,
Hepar , Vefica , humore exuberant
,
quxdam
vitalis/gT/iJcaloreaeftuant, ut Cor; aliquae
aereo fpiramineturgent, uti Pulmones; quae-
dam, uti Renes, Lien
, fieculenta materia op
plentur: pari pafto in Geocofmo a provida
Natura humoris aquarumque receptacula, apte
conflituta funt : quoEcumfine caiore coniec-
vari non poflent , adnexa funt alia Ignis
promptuaria
;
quibus aquarum fcetura qua-
dantenus animaretur. Quia vero nec
Ignium Vulcanix officinsE fine aere confi-
flere poterant , Sapiens Naturas Opifex in-
efFabili Providentias fuae difpofitione alia in
jierophy-
utrorumque fomentum , Aerea difpofuit re-
lacia.
ceptacula
, qux occulto meatuum commer-
cio Ignem, ne extingueretur , Aq^uam vero ne
putrefceret aut conglaciaretur, adperennis
motuscontinuationem,confervarent. Qiio-
niam verb fruflranea foret hujufmodi Ele-
mentarium receptaculorum dijlrihutio
, nifi
effet
,
in quod agerent ; hinq alia conflituta
I II
funt Terreflria , omnigeni feminalium ra-
tionum mifcella imbuta Naturae penaria , m
qux abdita quadam negotiatione Aquarum,
Igniumque officince continuo agentes , innu-
merabilem rerum fceturam educerent.
Expofuimus Offiicinas
;
jam ordinis ratio
poflulat, ut fingtflas recenfitas Offiicinas ordi-
ne , tmn ratione , tum aufloritate confirme-
mus. Verum, utappropriata harum
Offici-
narum nomina haberemus , Aquarum rece-
ptacula , Hydrophylacia
, Ignium vero Pyro-
phylacia, Aerophylacia Aeris.Terreflrisvero
mifcellx penaria Geophylacia , veluti Aqua-
rum , Ignium, Aeris & Terra Cuflodias , re(fte
nuncupanda duximus. Quibusmonitis )am
ad fcopum.
. II.
De Geocofmi
, feu Terreni Mundi Hy-
drophylaciis.
Tdrophylacia Fontibus, Amnibus
, La-
cubufque producendis , intra Montium
akifiimorum vijcera conflituta, fat fuperque
profecuti fumusfupracd^.tJ. &.mltin. n in
Mundum Suhterraneum : quo in loco pariter
omnes nohiiiores Fluvios Lacufque
,
qviibus
Geocofmus vekiti fimbriis quibufdam vefli-
tur, &quaEexenumeratis Montiumpenetra-
/i^joriginemtrahunt, recenfuimus. Modo
de Hydrophylaciis
,
quas Ahyjjbs vocant , non
fuperficiei Horizontali vicinis , fed intra
ciBca profundioris Telluris vifcera in eximios
aNaturafinesconditis, dicendum reflat.
EfTe autem inter Geocofmi vifcera hujus-
Abyffus
modi ahyjfos aquarum
,_
adeo certum eft, ut^"'
''^'
vel ipfe Sacer textus Pfalmographi eas aper-
tis verbis innuat , Pfal.
4
r . Ahyjfus ahyjfum
invocat in voce cataraflarum tuarum, Ubi ple-'
rique Interpretes, ahyflos^ ad fenfus myfticos,
tropologicos , anagogicos detorquent; lite-
rali tamen infiflentes fenfui , Ahyjfum in Sa-
cris Literis profundijfmam aquarum voragi-
nemt cujus jundus explorari nequeat , appel-
lant , in intimis Terra partihiis confiitutam
;
de quibus vide Lorinum ift-citatum Pfalmi^o^ii^^S'
locum. Et fequens Pfalmi verfus kiculenter
profunditatem ejus explicat his verbis
:
omniaexcelfa, t^ juxtaparaphrafin Chaldai-
cani , omnes Montestui, ^Jluflus tuifuperme
tranfierunt ; Ubi per excelja , terrarum &
montium celfimdo, quaab
ahyflb erutus erat,
&perj?^iMaris,immanisaquarumvafli-
tas, qua operitur, connotarur. Unde& Pfa/-
7/^daliolocoin ahy-ffum abduftus, &Divi-'
na miferatione ex ea reduftus clamat , Et de
ahyjfis Terra iterum reduxifli me. Abyflos
itaque effe
,
pluribus in locis Sacra Scriptura
memorat; ex quibus tanquam horridis
(S
i-
accejfts Voraginihus , occafionem eas ad mo-
ralem & myfticum fenfum detorquendi,
ejus fumpferunt Commentatores.ln has enim,
Mare per immenfa internorum Scopulo-
rum praecipitia devolutum ingentes/A-fw/-
tus, fragorefque formidabiles excitat
;
quod
&ver-
112
MUNDI SUBTERRANEI
G/.xix. & verba innuunt
citativerfus, avoce Cata- \tm. Efttamen& hoc mirumvifu, quodei
ra^arumtuarum.
j
celeritate, quaremoteattra(R:afunt,eadem, .
Tiures A-
Ethujufmodi Ahyffos plurimas 0.^0. intra; eavicina )am Gurgiti repellantur. DeEuri-
l-f^iLji!'
intmaTerravifceraconchx^AS , ab Effedibus' po Chalcidico noneftquod memorem , utpo-
huf. deducimus
ehicefcentibus in nonnullis La- te omniu^m Hiftoricorum monimentis cele-
cuum ,
Marium & Oceanilocis zdeoprofundis, brato. Refert Hiftoria Indica apud Pet. Mar-
PefusMar-
utomnembolidisquantumvis immenfs fa- tjrem ad ltroitum Freti Magtllanici
, Ocea-
'^''
cultatem refpuant. Interquse&Crgi/eifeu wprorfus formidandis ^^iftibus procello- ^^y^^ ai
Vortices , Euripiqne numerantur
;
quorum|fum iMexplorahilis profunditatis effe, adeo ^f/^'''^*'
nonnullos hoc loco ad Ahyfforum conffrmatio- quidem, ut multi 'Mare in ultima Terrce vifce-
vortexNor-
nem adducemus. Qiiorum cumprimis cele- ' ra hoc loco defcendere fmt arbitrati. Sunt
Y^"^
-^
yi'
hris & maximus in Oceano Septentrionali Tid ^lvlariCafpioiuiVortices ey^r^-d.x\o\\e P.Ric
^'"' c^-
eam Norvegia partem
,
qua a Lappia dividi- 1 cardi Societatis noftras Sacerdotis
,
qui illudf^'^'^
"'
tur , fpeftatur : Nam teftibus omnibus fere , transfretavit ; adeoqvie totum iftud %lare ob
Geographis tredecim in circuitu milliaria ha- inexploratam fuam profunditatem
Abyffum
bet , cujus Centrum Rupss occupat , Muske putat in intima Terrce vifcera penetrantem.
ablndigenisdifta, cujus ea voracis naturaei Similesreperiunturad introitum 'iinus Ay-
vis eft , ut fex horarum fpatio omnia quse cafu i nam prope Sumatram & Camboiam. In Afri-
^'"''?^
/"'*'
in perpetuo agitatse Voragtms craterem \\.iz-\cis Sinu
,
quem Ferainandi Poo dicunt, aqua
^afmditM
buntur, mox ac vel ultimam circumferen-
tiae oram attigerint, vaftos aquarum acer-
vos,bal3enas,onerarias naves, aliafque res
veluti vertigine agitatas, ahforkeat ; totidem
vero horis inglutita revomat
, & magno im-
petu, incredibili cum fragore & Iremitu,
qui non fme formidine aufcultantium re-
motiflimis in locispercipiatur,eru(5l:at:cujus
caufam /e-^a^"// libro , Dto dante, aperiam.
In Sinu Maris Perfui fimilis fpedlatur ad
Promontorium Moffendam Vortex , cujus vim
abditam
,
quia confideratione dignilTima
jtinermum
^^ 5
^ic verbis oculati teftis in Itinerariofuo
inrndiam
Orientali recenfitam , hoc loco apponam.
'^efuMaria.^l^
^"'^'^^
:
Jnq^i^t, in Sinu Perfico periculofiffi-
fol.\i%. mus, ac ordinarie tempeftatihus agitatus : Jn
Vnomontorio quippe MofTendam funt plures
Scopuli
,
quos vocant Salemas. Inter quoi umis
ita ad Promontorium accedit, ut anguflum
Mari vix ja^ius lapidis praheat aditum Ihi
Mare
,
etiam dumalihi tranquillum
eft
, conti-
vortexUa.
nuofervet , ac tam magnos edit Vortices , if ' una cum caufis Fluxus & Refluxus recipro
ftsitrfta.
,j^ Ynedio illorum , maxime dum Mare agitatur,
'
ci
,
fequenti Lihro aperiemus.
in fuhterraneos meatust3.ntz vehementia ra-
pitur , ut nulli navi , cum Currentem illum in-
currerit, retrocedendi facultas detur; fed
multorum menfmm fpatio , veluti trabali-
bus clavis fixi , transfretantes , fummo na-
viumpericulo,hsereant, hauddubie interi-
turi , nifi Ventis propriis iis in locis inva-
lefcentibus ex anguftiis eruantur.
Innumeras hoc loco tum Fluminibus,
Lacubus , Oceano hujufmodi Ahyffbs indi-
carepofTem; fedcumpartim, inpracedenti-
hus ea infinuaverimus , hoclocoea.interim
explicaffe, ScinMappa univerfalizdnoiz^k.
fumciat : omnia videlicet Oceani , Marium,
Lacuumqnc , inexplorahilis profunditatis loca,
\ltiS(.Vortices , Euripos , Voraginefque ,Ahyffos
efTe , in ///j/.f &profundifIimis ^erne vifcc-
rihus ahditas.
Ad quid autem Natura eas deftinaverit,
& quomodo reliquis aquis communicent,
quanta profunditate verifimili conftent.
per aliquod fpatium poffit lapis magnus dimitti,
'
' le eo quod aquam tangat. Propterea
infe-
flus
^
periculofus eftihi Nautis tranfitus ; nul-
Tellurem itaque plenam effe hujufmodi
Hydrophyla^icis
Ahyffis , variae Hiftoria nar-
rant ; Huithon de rebus Tartaris loquens, Mirade
lufque'tranfit Mari turhato ; ipfo vero quieto, \Cryptam reperiri ait, inter Montes Cafpios
J"pj^^^^_
remis illud decurrunt ; rapidiffimo fiquidem\rnultorumdierum itinere^etvi2inx,inc^z\\o- fertHai-
aquarum impetu feruntur
; ^itaad Vxomon- mines^zi{imingente5aquarum catadupas ,
&thon.
torium accedunt , utpene tranfeundo attingant.
'
locaampliffmafuhterranea reperilTe fe ajunt
;
Timentenim ne ad tpfum Scopulum ^ad Yot- de fimilibus Cryptis pluribusagit P. M<i/'/'i- Mart. Mar-
tices rapiantur.
Alii dicunt hunc Vorticem nusMartinius infuo AtlanteChinico.
""'"'
cum oppofito Mari
Cafpio communicare per i
^
-
^
. III.
Paradia
Perfa.
fubterraneum
meatum. Ex quorum rela
tione,egocertior
faftus, inveni veritatem
in libro Paradice Perfie
, utriufque Maris De-
fcriptoris, qui idem aflerit ; afjluxu fiquidem
De Pyrophylaciis Geocofmi
, feu Abyflis
Igtieis.
MarisPerjici,
perfaucesabOceanoagitati, ' A Byffos ingentes in Telluris vifcerilus re-
eodem tempore in litoribus Auftralibus M^jr^
-^
conditas plenas ignihus reperiri, Vulcanii
Cafpium ingentes volvere altus, quibus cef- Montes fatfuperquedemonftrant;quas mi
fantibus Vortices fequuntur.
Vortexinter
Intet Normandiam 8i. /^^/i^JW haud abfi-
.^^/w^-milisin Oceano /^oa-zcv obfervatur , ad quem
^l^Z""'
"^irabili velocitate navigia non tam ten-
dujit,quam
asftus ferocia violenter trahun-
nime, ut vulgus fibiperfuadet,fundoMon-
tium inexiftere putes
; fed habent fuas in
profundifTimis Terne vifccrihus oificinas,
quarum Montes non nifi fpiracula qusedam
ad fuliginem fuperfluam, <i?/?^/que concepti
ve-
LIB.II. DE OPIFICIO GLOBI TERRENI. 112
Pyrophy-
lacium o-
mnium raa-
ximum in
Centro
Terra:.
Capxi^-
vehementiam ,
ne Terram intolerabilibus
motihus perpetuo concutiant, exonerandam
conftituta : ut proinde yf^y//orawomnium
pyrophylalicarum maximam Sanfti Patres
in Centro Terrce non incongrue ftatuerint,
jeternum improbis ad posnam deftinatum
Carcerem.
Et ne forfan nonnulli putent , Ignem
Infemalem alterius naturas ab Elementari
igne efle, illi noverint, quod quemadmo-
dum DR US utitur Elemento A^uce per poten-
tiam obedientialem , uti Theologi loquun-
tur, elevatas ad ^aXxzmxwBaptilmo confe-
Ignis infer-
rendam : ita quoque torquet impios per
^natuTa^s
JgnewVQX.t^^x.oi^x.ih, Elementarem , fed po-
ignis.aD/- tenti fus immenfitate , vi Supernaturali
'utmtamtn
j^^ elevatum , utinfinitiesmajori eflicacia,
\evzi\itad quam Elemcntans ignis, (Zternte damnatto-
ea/iigandoi
^jj^ rcos, Divins Juftitias rigore fic exigente,
ZmmH!'"'
afficiat. Nihil igitur abfurdum dixerimus,
fi j^hyjjum Infernalem, fimul,pro tempore,na-
tursneceffitati^&animabusmodo, poft u-
niverfalem autem 0x0.7^.(71') damnatorum cor-
poribus animabufque sternum cruciandis,
ex asquo deftinatum affieruerimus. Idem de
P/-^<a/<7rio fentiendum effe puto
;
quodfor-
fanhaud improbabili conjedlura in intimis
Teme receptaculis , in uno a.x\tplurihus Pyro-
phylaciis locum obtinet. Sicutienimvalde
congaium fuit Divinx Potentias , naturali
Aquse Elemento , tum ad phyficos , tum ad
fupranaturales efFecftus praeftandos fubinde
uti
,
quemadmodum plerique SS.PP.8i
Theelogi fentiunt: ita quoque quam maxime
congruum Naturae fuit , in Centro Teme loj,
cum /^idecernere,ut ex hocveluti ex Cen-
trali pyrophylacio virtutis fuae efficaciam aliis
Pyrophylaciisfuperiorihus, &hsc aliis &aliis,
^exfuhterraneos dudus , ufqueadipfam Tel-
/amfuperficiem, communicaret ; Cum huic
Elemento proprium fit ab iniimo adfuprema
femper tendere.
^omodo
Verum quomodo hsec Pyrophylacia peren-
duretignu,
fi^ caloredment , &quomodo tanta exfpira-
tionum diuturnitate non confumpta , in per-
petuo vigore conferventur ; ei minime mi-
rum videri debet, qui perennia Naturje ope-
ra , eorumque indeficientem Trg^txujcAao-iv
penitius fuerit contemplatus, Cum enim
Geocofmus Terraqueus Globus fit , certe uti
Ignis ab Aere vitam , & ab Aqua necefla-
riumfufcipitalimentum; ita Ignis , robur,
vitamque Aqueo Elemento , Aereoque , re-
ciproco commercio , communicat ; utpote
fme quo alterutrum confiftere non poffet.
Terrena verb fubftantia Igni novum mox,
uno deficiente
,
pabuium per fuhterraneas
femitas fuppeditat ; ut lioc pafto omnia &
fmgula in fuo efTe perenni conferventur
;
quemadmodum in extima fuperficie con-
tingere vides
:
simiiitudo
Sol liumidum ex Fluminibus , Lacubus,
exfiHvta.
Maribus, furfum per vapores trahit , Vapo-
res Aereae regionis Frigiditate in Aquas
,
TOM.I.
Cur in
Centro
Terrae.
pluvias,nives, grandines refoluti , Hydro-
phylaciis tandem totum id
,
quod a Sole
attraftumfuerat,reftituunt. Exhalationes
veroaTerreftribus portionibus attrafts in
Igneaphantafmatatranfmutantur; hx Yri-
ckcuiatio
goris occurrentis impulfuviciniaerisnatu-^'*""^'*'
r^ afliimpta, in Aerem, & hic in Aquam,
aquainTerramtranfmutata, miranda Na-
turse metamorphofi tandem revertuntur , &
ubi definunt, ibi nova mox fundant pericy-
clofeosmolimina.
Paripafto, Mare peroccultos cuniculos
occulto Naturas urgentis technafmate intra
Montium vaftiffimas Specus coaftum, inde
tandem in Fontes , Flumina , Lacus erum-
pens, unde digreffiim fuerat
,
poftliminio
revertitur,denuo revolvendum. Aquavero
per cxca Terras vifcera labens un^ fecum &
humorem Sc terreftrium portionum mifcel-
lam deveftam Pyrophylaciis in alimentum &
pabulum fubrogat ; hzc yexo Jpiritihus cali-
dis tumentia
,
per folitos fibi fiphones fub-
levato c^/o/-f
, Hydrophylacia ^cxteraquere-
ceptacula fovet , animatque , tum ad Mine-
raiiumtum ad Vegetabilium genefm, per
exlialationes promovendam ; &(\cperenni,
& cyclico motu , omnia
,
que in Natura rerum
fpeftantur, exiftunt, & confervantur.
Qiiomodo vero Iijbc aNatura peragantur,
ut d\^i,fequenti Lihro declarabimus.
. . IV.
De Aero^hylaciis Geocofmi fuhterraneis.
QUemadmodum Ignis &Aqua fine A^re
fubfiftere non poflimt , ita neceflaria
quoque fuerunt Geocofmo Aerophylacia quae-
dam , e quibus utrumque Elementum Aqua
& Ignis , veluti e Naturae quibvifdam//?-
nihus
, neceflariam refpirationem haurirent
;
Aer vero iis inclufus viciffim ab Aqua au-
gmentum , ab Igne caloris foecundi robur
acciperet. Sunt it^LC^^e hujufmodiAerophyla-
^id fint
ciaingentes Cavernarum receffus , Aereo Ele- ^^""ih^'*'
mento referti, eofine difpoftti , ut Aerper innu^
meros occultorum meatuum fiphones , in alia
five
Hydrophylacia five Ignis receptacula deri-
vatus , in \\sc^\^emAquarummolemipexzp-
propriatos Canaliculos in alia Receptacuia
elatam in Fontes & Flumina urgeat ; in his
vero latentem Ignis fomitem perpetuofoveat,
&per Sublimationis Chymicce arcanum, Tel-
lurem in ulteriores fines difponat:
Modum vero quo fingula operationes
fuas perficiant, in/equenti , uti diximus , Li-
hro exponemus.
Effieautem hujufmodi Specus, innumeris
exemplis comprobatum novimus
,
quorum
nonnulla liic apponemus.
Refert P. Martinus Martinius in egregio P. Martm:
fuo Opere, quod Atlantem Chinicum yocnt,^^"^^^^^'
effie in medio Regno Sinarum vaftiifimum
uira, de
Montem fimbriisfuis in remotiffiimas resio-^"')^^'""-
1
n ^ 1 neoMeatu
nes undequaque exporrectum
;
qui cum ob,
china
P fale-
114
MUNDI S
^/.xix.falebrofam
fcabritiem
difficulter tranfiri
poflit , Natura huic incommodo confultura,
totam Mofitemvaftifmis
Specuhusit2Li^e.rtn-
dit , ut totus ex uno iatere in oppofitum per-
vius fit ; in tantam autem hujufmodi cae-
cus meatuum dudlus , amplituclinem exporri-
gitur, ut non niCi feme/iri Jpatio illoseme-
ciri liceat ; fuifTeque
,
qui lioc fuhterraneum
iter perfecerint , non paucos repertos
,
qui
retulerunt mira & prorfus paradoxa de ad-
mnz.ridaipArtium Juhterreftrium conftitutio
UBTERRANEI
quin & e curribu3 ejiciat , armis quoque de-
nudet & veftibus.
Hunc Campum ego puto eum efTe, quem
camftu h
la Crau Galli vocant. Et ego quidem Anno
Crau diata
I <J
3
3. hunc Campum quatuor leucis Gallicis
^Si',.
Arelato diffitum tranfivi , innumerifquey^- ter Areik/
xis ita feminatum reperi , utvixpedempo-f""*
<^
nere quis poflitiunde Deorumpugnam ibidem
contigiffe nonnulli fabulantur : ventum ta-
men tam vehementem
,
qualem Straho de-
fcribit , etfi id fumma diligentia inquifive-
tum
Marfiliaa
ne. Aquas enim illic magna in quantitate rim, fivelongafeculorumferiemeatusfue-
reperiri, in nonnullis locis quoque Lacus in- \
rint obftrufti , five pulvere pluviis mifto
gentes ,pijcihus abundantes ; in multis quo-
que locis Flumina , magna aquaruni difflifio-
ne, iningentesplanities fe dilAtnre
;
grami-
na, & herhas, & magno in numero anima-
lia fuhterranea peregrinas fpeciei reperiri
ajunt : lumen tametfi obfcurum , tamen
per aperta Montium cacumina &
fifiuras
Scopulorum veluti per Caminum quendam,
immitti.
Ex qua defcriptione fat fuperque patet,
quod in hifce fuhterraneis locis evenit , id in
omnibus quoque aliis fuhterreftrihus regio-
tiihus, hifce fimilibus , reperiri.
y^e^rf plenaeffeinterioris Telluris vifcera,
omnes Geographorum Libri abunde teftan-
tur ; cum vix ulla fit Natio
,
quae non Aero-
phylaciorumfpiracula manifeftet.
Dicam primo de prodigiofis effeBihus
hujufmodi Aerophylaciorum in
Afia , Africa,
Jmerica , deinde de iis
,
qu3E in Europa inve-
niuntur didurus.
In Montihus Tiheth , ubi Ganges nafcitur,
uti ex relatione Patris Balthajaris d'Andra-
d'Andrada.
^'^ conftat, M<7^(fj nonnulli peromnesfif-
furas horrililifonitu &fremitu ventos , emit-
tunt. Idem habetur in relatione P. Pais , de
nonnullis Montihus jEihiopia
; &in America
deMontihus quos Andes vocant, idem con-
tingere,Jojephus Aco/fa narrat. Qiiorum qui-
demratioalianoneft, nifivel excatadupis
fubterraneis , vel ex igneis fpiritibus fub-
terraneis aerem exagitantibus , vel aliis de
Airofhyla-
eia Afix.
P. Balthaf.
P. Pais.
Jofeph.
Acofta-
obliti alibi eydtnm
flatuofi meatuste^eretint,
five denique alia de caufa cefTarint , compe-
rire non licuit: neque hujustam prodigio-
fum effelum Indigenae
,
quos fummo ftudio
examinavi , unquam fe obfervafTe contefta-
tifunt. Fieri tamen,quoddicitur,potuifIe,
loci conftitutio cumprimis docet. Cum
enim Campiu hicad 0///<Jiifque RhodaniieCe
extendat ; ubi dum ingens Fluminisirruen-
tis cum reluftantis Maris impulfu commo-
tio & conflilus accidat , facile fieri ^potuit,
ut Aer in meatibus Continenti infertis con-
citatus alicubi in hoc Campo exitum fibi cum
memorata vehementia paraverit : Namuti Exconcui.
Oceanece relationes ferunt , in omnibus fere
^^^'
-^Jt'
'_ ctuumMK-
Promontoriis,ubi magna fluctuum ex .^ftu rU, Vemus
Maris Currentium allifio fit , utplurimum
'^'J^'*^^'"'
ex Montium
fijfurk vehementiffimum Ven-
tiumexci-
tum proruentem obfervari.
^^""-
Non dicam hic de Monte ventojo in Co-
mitatuVenufino, Carpentorafto imminenti,
^x cujus Specuhusy^\emenX.esVentorumii.2i-
tus erumpere notius eft
,
quam dici debeat.
Sileo innumeros alios Aerophylaciorum in
Europa nullibi non obvios effeftus. Addam
tantum quas propria experientia in Italia
comperi.
Cum Anno 165-8 Lauretanam Deiparje
Domumdevotionis caufa vifltarem, &mul-
ta per iter omnibus notiflimum
,
plerifque
tamenignotaNaturae miracula in eoobyia
obfervarem ; inter caetera vero multa de
caufis ,
qiias infra aperiemus : hifce enim i.JEoIio Monte Cafiorum
intelligerem, operae
J?"'
^*
jiirtajpi
racula m
JBotnia.
Aer circulatus
,
qua data porta ruens
,
per fif-
furas
Montium fummo impetu , nec non
minori
cum fragore exitum parat.
Recitat Olaus Magnus , in AquilonariPla-
ga Montes
reperiri, ad quorum radices Antra
oiausM. inveniuntur
, ex quibus tantus Ventorum
erumpentium
//-^gor percipitur , ut repenti-
no metu
approximantes
vel interimat fta-
tim, velplurimosad
dies obftupefaftos prje
capitis dolore
, fenfuum vigore deftituat.
Porro inter Marfiliam & Rbodani Oflium,
Strabo. uti Straho refert , Campum effe ftadiorum cen-
sfiracuium
tum
, locumque refertiffimum filicibus ho-
7err*,
minis pugno non minoribus, ibi fponteab
ipfo ejus Campi folo Ventum efftari , cui no-
menMetemhorio eft impofitum , cujustanta
Viseft, ut eo(dem filices Tper turhinem
gran-
dinis more elevet , hominefque ikerndit,\Catadupas Nili, {\ixdosredderet
pretium me fafiturum exiftimabam , fi caufas ventofus,
ejus occultas &omnium opinione impene-^'"/^"*'^*-
trabilesfcrutarer.
;?"
Interamnibus itaque difcedens
,
primo
ige, ca-
vicinam tota Italia celeberrimam Catadu-
'^dupa Ve-
pam
,
quam Velinus Fluvius per altiffimas ru-
.^^).^
"Jl^'
pes praecipitatus in profundiffimam fubjefti Marmora.
Montis vallem efficit , ut fi quid cum .olio
Monte occtdti commerciiobtineret, explo-
rare aggrefTus fum.Siquidem ibidem Fluvius
fummo impetu in modum arcus ruens in
profundiffimam Voraginem altitudine 300
circiter pedum , uti ex dimenfione rupis a
mefiadla patuit , tam horrendoik^re^itw.
, fra-
^or^, & murmuris vehementia devolvitur,
qu3B fi non exanimare adftantes , faltem ftu-
pefafto aurium fenfu illos noafecusac ad
Horren-
LIB.II. DE OPIFICIO GLOBI TERRENL i5
Ctf/.xl5?-
Horrendum omniiio fpeftaculum , lfer- \ afperatos rupium dentes ica atteritur , ut in
wy,^%j-
um diceres, fpumofis gurgitibus , &confu- \perpetua nebula te conllitutum jurares
;
ne-
fa undarum sfluantium repercufllone for
midandum, tantolabentiumaquarum mu-
citu
,
qui vel Int^ramnii quinque milliarium
dilTiti fpatio , nofturni temporis filentio fa-
cile percipiatur . Ex lapfu aqua inter ex-
queinde, nifiegregieperplutusabeas. Elt
& hoc notatu dignum . Sole lucente perpe-
tuam ihi, nonficuti ad falientium fontium
guttofam afperginem, fed veluti in Ccelo
ejufdem magnitudinis Iridem exhiberi.
Catadupci mirahilis Interamuenfis.
Sitm lAon
tis venlojs
Cijiorum.
Examinatis itaque omnibus inftituto
meo opportunis Catadupce circumflantiis,In-
teramnium reverfus
,
pollero die ad JEolium
Montem profedius fum
, ut quas miranda de
eo intellexeram, ouItottI;;? explorare, fingulo-
rum effe^uum caufas reddere poflem. Csefii
itaque fumma benevolentia a Primoribus
loci exceptus , totius Montis conjiitutionem
partim propria induftria exploratam
,
par-
timlncolaruminftruftionedidici.
Situs hujvis Montis eft inter Caftelkim
S. Gemini & Interamnium
, vulgo Temi,
exOrtu in Occafum longaodlomilliarium
Montium catena protenfus ; uti ex Mappa hic
appofita patet. Mons totusfaxeus , ita ana-
tura compofitus
, ut ingentium molium
faxa uni alteri fuperimpofita miroque Na-
turje artificio & induftria compafta cernan-
tur. Moniis dsix.{oOppidum incubat,nomine
Cxfii, a primis, uti dicunt, zntiqux Cafits
Domus Ducibus fundatum . Hunc itaque
Montem jure merito Montgm JEolium , ob
Fentorum quos certo tenipore volvit turhines,
appellandum duii. Siquidem tempore ajii-
vo per omnes fifl~uras & rimas vehementis-
fimosefflat Ventos ; itautinadjacente Oppi-
do , memorati Incolse mira quadam indu-
{k.r:inCaf!aIium ventos, non fecus ac inCivi-
tate aquaedudluum canales , intra cryptas &
cellaria hinc inde difponant, tum ad vinum
& aquam , tum ad fruftus omnis generis
gratiflimo frigore imbuendos ; atque adeo
ferocientisNaturx vimin fuaviffimas deli-
cias vertant. Speftantur autemin Nobilium
Ventorunn
domibvis Canales adeo apte difpofiti , atque^^^^^,,.
epiftomii.'t2im afFabreinftrucfti^ut Ventorum
impetum prolibitutemperare poflint : addi-
tis quoqueoftiolis fportulifque , intraquas
repofiti vel potus vei efculenta fumma fri-
goris vehementia tantum non in glaciem
convertuntur.
Antequam verb ad caufarum fcrutinium
me accingam
,
primo omnes effeiuum cir-
cumjiantm praemittam
,
quae ita fefe habenr
:
P 2 Pri-
Ife.
ii6
MUNDI SUBTERRANEI
Cap XIX.
Primb , Ventorum
exfpirationes non quoli- 1
interrupte eos continuare : quod eft iterum
bet anni die , neque qualibet di ei hora , fed contra experientiam
Effeftuswi
rabiles hu-
aflivis
[olummodo menftbus
,
quatuor ante me- 1
Haec funt prscipua punda
,
quibus Pbyfici
ridiem,
^totidempofl, /^omcomperiuntur; ]fuas de liujus Montisnatura opiniones ila-
jtn Montis.
qujJ3uspera(ftis , Ventorum flntiu paulatim &
j
biliunt.
fenfim
flaccefcentes deficlunt
;
nofturno
vero tempore vix ullum Venti apparet
veftigium : ita quidem , ut pro aeftus diurni
majori vel minori vehementia, jam plus,
jam minus fentiatur Jpirituum incluforum
agitatio & exfufflatio.
Secundo ,
Hyhernis menfihm oppofitos
aeftivisfortiuntur effeftus Spiracula. Nam fi
quifpiam flrophiohm , aut aliud quidpiam,
orificiis canalium applicet, id, mirum diftu,
0 jam Vento exjpirante protruditur
, fed in-
trorjum, nefcio qua ahditavi,attrahiiur , &
tanto quidem vehementius quanto frigus
fuerit intenfius.
Tertio, aeris exfufflati qualitas ea eft
,
quje
rigore venti homines in iftiufmodi crjptis
commorantes in febriles akerationes mi-
nime ureeat , viti aliis in locis accidere fo-
let ; fed quemadmodum ficcitate impol-
luta gaudet, ita hominibus mirum in mo-
dum ad fanitatem-Yiixc^e. prolongationem
conducit.
Atque has funt circumflantia, quas pr^mit-
tendas duxi , ut iis infiftentes tandem veras
prodigioforum hujufmodi effefluum caufas
venemur.
Diverfitas
i>ici vix potcft
,
quantum in hujiu Montis

'Snrfl
df/ij<rtf exploranda , naturalium rerum in-
ufa hu^ui veftigatores fudaverint
;
quam diverfa pla-
citacuderint ; nemine tamen, qui ad ve-
ram & genuinam caujam pertingeret , exi-
ftente.
Quidam putarunt caufam , aquarum catar-
Venti.
Reftat itaque , ut &nos ingenii noftri vi- vera 6-^.
res in tam intricato n egotio tentemus. Di-
'"'^'"* "".'
co itaque , nullam aliam adeo prodigiofo-
auum.^
^
rum in hoc M.onte effefiuum caufam ejfe ,
quam
rarefafiionem (g condenfationem aeris; quod
itaoftendo.
Etprimoquidem fuppono
, Totum hunc
Mons totM
Montem concavum effe^quod &Indigenae lon-
'^"''*^"5'
ga experientia dodli pro certo habent, &
ego indubitata experientia comperi. Poft-
quam
*
enim per occultos msandros ali-
quoufqueprocefileris, timc pracipitiahorti-
da primum imminent in Ahyjfum Montis
protenfa , & fi lapidem injeceris , poft pluri-
mum temporis, fonusficuti inputeis &ci-
fternisechonicusexcitabitur, quo quidem
cavitatis Montis majus indicium dari non
poteft.
Secundb , Tota faxei Montisfuperficies fo- lottu per
raminibus , rimis , fifixiris referta eft
, non
tantum ex ea parte
,
qua Caftas , fed & ex op-
pofita parte
,
qua Aquam Spartam Oppidum
refpicit, ubi & eofdem effetius ,
quos in Cccfiis
reperi.
Tertio ; Concatenata hsec faxeorum-^/?''^'^'
tufus imu-
meris rimii.
raflas in vifcerihus Montis latentes
,
quibus
]
conduftis
Montium moles
,
omni terreftri fubftantia
ZTcrept^i
fpoliata , seftivo tempore per varias Soiis re- nes Mon-
flexiones inter Adontium crepidines Si conval-'"""'
les faftas , tam immodicam concipit
aflus
vehementiam , ut fub Zona Torrida te con-
ftitutum dicerepoffls, nequefit, qui calorem
circa meridiem tolerare poffit , hominibus
animantibufque intra domus ftabulaque
interior aer agitatus
,
qua data porta foras
proruat. Sed hoc dici nuUa ratione pofi^e
hinc patet, quodtunc ^ew/-^^ perpetuo du- multiplici reflexione in tenuifilmam fub
rare deberet tam sftate
,
quam hyeme , tam
dedie
,
quamdenofte; quod eftcontra ex-
perientiam.
Nonnulli exiftimarunt , Ventos procedere
a vicinorum montium cuniculis , intra quos per
varia antra extrinfeci Ventorum flatus infi-
nuati , atque intra hunc Montemdehti , tan-
dem prorumpant. Sed neque hoc fubfiftere
uUa ratione poteft : fequeretur enim , hyher-
no tempore
, cum Venti potilfimum dominan
His fundamentis innixus dico; Mox ac
aer extrinfecus inter faxeos Montes , a Solis
ftantiam redaftus rarefatiufqae dilatatur , fit
ut majorem iocum qusefiturus
,
per Montisfijju-
rtfjtimafqueintra interiora vifcera fummo
impetuininmemx. Verumdumcum aerein-
tus ftabulante confiftere non poteft , aer in-
troaftus cenperegrinus &.!Ldvena.preflus co-
arftatufque , denuo per ampliores Montis
meatus effugium fibi parans
,
poft longas
ehiftationes tandem fumma violentia ex-
pellitur. Atque hoc pafto Ventus ille , de quo
tur
,
^entos hujus Montis magis f^vire, quam

loquimur, prodigiofus aflivo tempore confti-

quovis alio tempore
,
quod pariter eft con
tra experientiam.
Non defuerunt
,
qui aftererent, Ventos
hujujmodi originem fuum a vicini Maris
aflu
trahere ; aerem enim in fubterraneis meati-
bus ftabulantem , unAarum Maris
illifione in-
tra huncMontem protrudi , ibidemque
coar-
ftatum per rimas violenter tandem extru-
di. Sed&hocfolidocaretfundamento:
fe-
queretur enim Ventos perpetub ad perpetuum
Maris motum durare , vel faltem confufe &
tutis horis nafcitur : Ceflante vero calore ex-
terno , Ventum quoque iterum ceffare necefi^
eft. Qu3S omnia pulchro pilarum JEoiiarum
experimento oftenduntur.
Yiat piia ex are folidijfimo fabricata, cum sxperime-
colio arciiffimo , in qao Joramen fit pariter ad
"""
in{\:ar puniii acus i\.ncium ; hsec piia aqua ad
medietatem repletain ignemprojetia relinqua-
tur , donecjummum caiorem conceperit : quo
concepto mox eam intra aquam frigidam
projeftam aliquamdiu fubmerfam tenebis
;
&
Ca/>xiK.
LIB. ri. DE OPIFICIO
&Videbis aerem ibi latentem / tenuifimam
fuhfiantlam rf^dA^wpaulatim condenfatum
retroagi ;&icx\maUuacorpHs'm aeris deficien-
tis locum nonllippeditetur, aquam magno
impetu intra fe attrahere : & hoc pafto vas
pila, quantum fatis eft, replehitur. Huic igi-
tur fi denuo carhones accenfos fubjeceris,
rarefatlam intus aquam mox in vaporem refol-
vet, vapor conclujus dum exitum nifi ^erftri-
tlijfmumforamen non reperiat
,
per id maxi-
GLOBI TERRENI.
117
ftione dilatatus per tuhum B A C exitum fibi Experi-
parabit , & confequenter ad orificium tuhi mentum,
C
, notabilem Ventum exhibeblt
,
qui pkmia
appofita apparebit. S\\Qto Vas AB frigida
perfuderis, aerem A B condenfatum, extrin-
fecum aerem, ad deficientis aeris interioris
locum fupplenchnn
, cum admiratione at-
trahi{enties; quod apparebit/i/?i ad orifi-
cium C appofita, quxftatimintra attrafta
abforbebitur. Atque ex hoc experimento
moiindotQBcimpetus vehementia erumpet;\ipulchr:e fane utriujque
effeclus caufa in dido
deficiente vero calore extrinjeco , aqua naturaL
fuo ftatui redclita nec vapores , nec ventos
amplius emittet.
Experior & ego id ipfum quotidie aflivis
menjihus in Mufeo meo
,
quod occulto meatu
in hortum domefticum quatuor akiffimis
Tempjli c^ Collegii muris conclufum pro
Monte patet.
Venti verb
,
qui perpetuo ex aliquo a!'o ^'^"f*
psi^
/!/(?/?/ meatueftlantur, illi hauddubie ori-^^^^^^f^]
ginem fuam {onmntm, yel
3.
fuhterrane:^s ca-fuUi Mon.
tadupis , vel a Maris ajjluxu , aerem in meati-
'"^^5^'*"''
busfubterraneis follicitante, utiin nonnul-
lis yEtnaiocis not3iZur: -^Yeiex nivium rejolu-
tenditur. Contingititaque,utmoxac<7^>-in|/i(7??e,
ut in Monte y^hernia , Scde Jntrein
horto, Solismeridiani fervore, variaque /--
j Hetruria apud Volaterras , ex quo, Alherto k\h. Lean-
diorum in muros impadorum reflexione ac-
z^^a^ro tefte
,
quandoquefpiritus^f//que'^"-
cenditur
,
is nimia rarejad:ione dilatatus
dumWdeoy^^emens erumpit, utquaeque obvia,
effugium quaerit
,
per meatimi magno impetu]^
velipfas arbores dejiciat.
ruens Mujeum gratiflimo Vento exhilaret : 1
idque non nifi femeri.diani3 horis wflivijque
\ ^,^ ^^,/^^ Crypta ^^Montem Teftaceum
Cur Mons
hyberm
tempore
omnitt in-
ttu trahat.
me.fihus contingit , reliquo vero tempore
diei, aut hybernis menfibus nihil ex hujuf-.
modi effetlihus percipitur.
Hanc ego veram &genuinam caufam Ven-
torum ex Monte Caftano tanto impetu
afli-
vis menfibus proruentium , falvo aliorum
judicio , exiftimem.
Quod porro hyhernis menfthus aerem ex-
trinjecum una cum impofuis in orificiis mea-
tuum ftrophiolis , charta , fimilibufque levio-
ris fubftantiae rebus , in interiora vifcera
contrariae viae proceflu rapiat , iftius caufam
hanc efle dico : Quod hyherno tempore aer
condenfatus,metu vacuiSem^er alium &alium
aerem forinfecus intro trahat. Utriufque
effe-
^us, repulfus fcilicet & attra^us caujamhoc
experimento demonftro
:
Xxperimen-
tUWi
Difceptatio,
P
Oftquam de JEolio Cafwrum Monte , cau-
-*-
//que Ventorum ex eo fpirantium fufo ra-
tiociniodifceptavimus, reftat modb aliud
nobis praedifto haud abfimile Naturae pro-
digium intr:2Li^{2i Romana Urhis mcsnia cele-
bre dilucidandum
;
quod uti admiratione
dignum eft, ita quoque hoc loco ad di(R:o-
rum confirmationem id opportune inferen-
dum cenfui. Eft Roma ad radices Montis
Teftacei
,
quem Doliolum Veteres appellant,
exeaparte,quaflumen refpicit Hortus-ptx-
amplus , & ad omnem amoenitatem excul-
tus , fvib Illuftriflims Ciantum Familiae do-
minio &jurifdi(5lione,ad Tyherim ufque lon-
citudine mille& ampliuspalmorum exten-
Fiat ex quacunque materiafoUdiori,vitxo,\
fus. Adquem non ita pridem cum Illuftr'
aere, ftannor^j, cujufmodi figura AB de-j&:
Rev"'. Jofephus Ciantes
Marficenfis Epi-
monftrat : ex cujus fundo tuhus B A C dedu-
;fcopus , Vir cumprimis eruditus , nec non
catur , & orificium D E ita obftruatur , ut
^VnuIIibievadere poflit: &Inftrumentum
erit perfedlum. Hoc Soli vel igni appofi-
tum.mox ac <i(?>intusefferbuerit, israrefa-
Opere D. Thomcecontra Ce?fjinHebraicam
Lineuam tranflato editoque celeberrimus,
me luftrandi prodigii caufa deduxiflet , lo'
r/que fttu & conftitutione quam exadliflimc
a me examinath , inveni tandem verum
efl^
,
quod fama Iparferat de MoUis Cry-
ptis , id eft, de Frigore fummo & pene in-
toierabili
,
quod P'enti gelidi , ex intimis
Cryptarum receflibus exlpirantes eiEciunt.
jQiii effe^ius uti omnes in admirationem
trahunt , ita quoque hocloco veram & ge-
nuinam caufam tam infoliti effeius
produ-
cere tentabo . Quod ut majori cum me-
thodo fiat
,
primo locifitum & conflitutio-
nem defcribemus , ut ex eo caeterifque cir-
cumftantiis effeluum
rationes clarius deri-
vemus.
P ? Mons
ii8
MUNDISUBTE R R A N E I
Cap.-yiix. Mons Teflaceus
fignauis literis A B C, laiborum inumbratione ad omnemamceni-
C Porta Horti feu Vinex, F HMcenia Urlis
\, tatem excultum; D E Cryptce JEolice,no\\ tam
LM ^w^^A^^/ww prffilongum, prsEcelfarumlnatura quam artis induftri^ conftruft.
Siquidem ad Montis fpiracula, Muri Crypta-
rum non calce aut faxorum coagmentatio-
ne, fedantiquis tegularum, laterum, fiii-
/iumquQ
vaforum, quibus iotus Mons con-
ik.zt,fragmentis
, ita adaptati funt, ut Fen-
tum ex Montis
fpiraculis erumpentem per
tranfpirahilem murum facile
'
tranfmittere
poflint
;
quem & emittit , utique tanto ex
impetu & abris coci/fl//oKe-
vehementiorem,
quanto exitum quaerens per anguftiores
TeflaceiMontis meatus& tortasinterruptaf-
que murorum femitas , majori violentia per
exitum fuam libertatem molitur. Hoc ita-
que pofito jam effetlus \\\x]\Xi, caufam , omni
ftudio inquiramus.
Notandum itaque hanc JEoliam vim & ve-
hementiam
non femper, neque totius anni
decurfudurare,
fed iispotiflimum tempori-
lus ceflivis
,
queis diurno Solis ardore Mons
Teflaceus totus quantus quantus fervet; quod
accidit Menfihusjunio, Julio, Augufto, ufque
ad dimidium Septembris
,
plus minufve pro
varia annorum conftitutione ; neque toto
die , aut fmgulis diei horis , fed iis potiffi-
mum
,
quibus major ei caloris Phcelei vehe-
mentia dominatur. Siquidemmane, vefpe-
ri&tota nofte aere ad temperiem redufto
ventus omnino ceflat
;
quemadmodum toto
reliquo anni tcmpore.
Undevalde haUucinantur ii, quihujus-
modi ventum non aliunde
, quam ex vicini
Tyheris Flumine fieri exiftimant; hoc enim,
ajunt
,
per abditas venarum terreftrium vias
continua aquarum volumina in diftostra-
mites impellere
,
quorum impulfu mox in-
tusincluli aeris motiofecuta,tandem,dum
m
LIBII. DE OPIFICIO GLOBI TEP.RENI.
119
f<7/.xlx.
ifldi<^is Cryptis exitum quasrit , hunc pro- ! reliquis praeter diftos menribus, diftifque
pofitum Ventum efficiat. Hancopinionemldieihoris, uti Mons nec fufficientem c-<?/o-
nulla rationefubfifterepofrehocpaftopro-lrfw, necextrinfecusrtc^/Tequifitamadhunc
bo. NotuminScholiseft,(3f^mc<jj^ i<y^w efFeftum rarefa^donem faheat ; ita quoque
(empetagetite, eundem femper , non impedi- 1 cefTante aeris frigidi cum calido lud.a
,
veluti
t^ Naturae lege,
effedum confequi necefle efTew ! induciis quibufdam faftis , turbinem ventis
Cum itaque aquarum
,
quas Flumen perpe
tubin diftafubterraneagurguftia impellit,
agitatio/<?w/>(?r totius anni decurfu duret, 'ven-
tum quoque ex diftis Cryptis fpirantem per-
petuo durare debere
,
quis non videt ? quod
tamen uti nullo unquam tempore obferva-
tum fuit, ita quoque vel ipfa experientiaxe-
clamante dida opinio nulla ratione admit-
ti poteft: cum, utifupra diximus
,
praster
isfiivos menjes
, & certas diei horas , toto reli-
quo tempore tantum abeft , ut vel unicum
ventivefligiumfentiatur, utpotius hyherno
tempore ddt\x Cryptce fmevento tepidte com-
periantur.
Alia itaque aflignanda eft hujus Montis
effeSlus , caufa, quam ut reddamus, nonnulla
nobis prius fupponenda funt. Suppono ita-
que primo , Montem Tejiaceum totum ex
Teflaceis fra^mentis congeftum coagmen-
tatumque & confequenter totum fftulofum
Siaeri tranfmeahilem effe. Secundo, Ex ni-
mio Solis ardore
,
quo Mons aeftivo tempore
percutitur Teftacea fragmenta in extrema fu-
perficie fummum aftum concipere
;
quod,
experientia magiftra
,
paulo ante aut
poft
meridiem Mons iis. ferveat, utob aeftuantium
T^f/?d/-w vehementiam fine aduftionisperi-
culo vix adfcendi pofTit , aut circa eum com-
morari liceat. Tertio, Lateres
teftafqne, quae
in intimis Montis vifcerihus latent , femper
folita fua frigiditate gaMdere. Quarto , Ex
vehementialiu aerem Monti circumfufum fum-
ma.m rarefa^ionem concipere.
Queis fuppofitis, Dico Montem Te(idceum
ajftivo Sole vehementiuri Solis aeftu exar-
defcentem , conceptum Calorem vicino aeri
undique circumfufo communicare ; unde
aer rarefaSim ab alio aere
,
qui ob diftantiam
a Monte nonnihil frigidiujculus eft , ulterius
ceflare neceffe eft. Habes itaque htc caujam
Venti in JEoliisCiantianis Cryptis clariori quo
fieri potuit , ratiocinio expofitam.
Quod vero Borea fpirante aliis quoque
temporihus hujufmodi in JEoliis cryptis Ventus
percipiatur, hujus non aliam caujam effe
dico, quam Venti
iftius vehementiam
;
qui
dum impetufummo tranfmeahili Montisjuh-
JiantiafefeinCmuiit, aerem una zdfpiracula
Montis exiftentem per congeftos ex lateri-
bus teflarumc[uefragmentis muros difpulfum
in Fentum animat. Atque adeo eandem Venti
hujus Crypta caufam efTe exiftimem, quam in
JEolio CeeCwrum Monte expofuimus.
Frigus vero hujus Cryptce adeo intenfum
eft, utvix intra eamdiftis temporibusfine
tremoreconfifterequisvaleat ; & exconfe-
quenti , aquae , vina & fru6tus omnis generis
in ea expofita ad niveum gelu ita infrige-
fcunt, ut fine dentium exacerbatione , haud
fecus ac in Ceeliorum Monte contingit, fumere
vix liceat. Cumenim intims Montis latehne
frigidiflimsfmt, ^tnt frigus iummh inten-
datur.
Poftquam mirabilis hic Tefiacei Montis
effe^us Urbi innotuiflet, eundem in aliquod
Urbis emolumentum convertendum cen-
fueruntii potifllmum, qui nihil aque agunt,
quam ut aeftivis temporibus indeiiciofo li-
quorum, fruftuumque recentium refrigerio
Romanorum gulae cupediishifceftimulandae
incumbant
;
Quos inter Caupones > lu-
cri inde provenientis fpe allefti , cum ex-
perimento in Horto Ciantiano inftrudli, Mon-
tis alios meatus Aolios circumcirca , ex-
plorafTent, iis i nventis moxvarias Tabernas,
tabulis menfifque, frondibus ramofis, probe
inftruftas, aedificare coeperunt, uti P QRS
fignatae literis Domus monftrant : deinde&
fe dilatandi repulfam patitur ;
defperata
j
in infimo Tabernarum, anguftas Cryptulas,
itaque ulteriore extenfione, mox dum ali6|inmodumCelluIarum,nonfmeingenioap-
fugam arriperenonpoteft, nifi per_/^/o/i>j
|
pararunt : utin iis rebus refrigerandis im-
Montis meatus , rimofofque duftus , hismox ' pofitis
,
gelidique venti rigore afFeftis, qui-
infinuatus, u}o)iaeremfrigidumim.ta^ro^Yi-\husRomanis fub ardentis Sirii aeftuanteca-
diora Montis latihula ftabulantem ofFende- lore , nihil gratius acceptiufque efle poteft,
rit , hi vero ob intercurrentem antiperifia- ad fe avidiorum palatorum appetitus alli-
_/?K,excontinuo alterius alteriufqueaem ex- cerentur. Nec fpes eos fefellit ; fiquidem
terioris jam in fummam raritatem, dufti af-
j
di6tis menfibus Montis latera Tabernis cir-
fluentis ipipulfu^fimul confiftere nequeant,
hinc fit ut frigidus aer intimus cedere coa-
ftus , &qua data porta ruens per Montis
fpi-
racula & annexos ei lateritios Molice Cryptce
muros exitum quaerens , infngidos illos, quos
diximus, 1'?/^ exagitetur. Noftuvero aut
cumdata , magno eduliorum apparatu ex-
ftrufta , totam fere Romam , ad defideratis
deliciisfruendum, magno Rhedarum con-
curfu attrahere folent ; infigni, quod inten-
derant , lucro beatis Cauponibus.
Sed jam de Antris & Venis Terrx.
Ca-
I20
Cap.xx.
MUNDI SUBTERRANEI
C A P U T XX.
(De Antris , Hktihus
,
^ imumeris Terrd meatihus.
Jacob. Gaf-
farellus.
'Acohus Gafiarellus Cryptas Orbis Terra-
rum inivio Mundo Sulterraneo dividit in
cryptarutn
quinque ClafTes : Divinas, Humanas,Bru-
divifio.
tales, Naturales& Artificiales.
I . Divinas dividit iterum in varias fpe-
Angeiica:. cies, &funtfequentes : Angelicce Cryptaim
Antra funt , in quibus Angelorum apparitio
contigit; ut eft Spelunca in Monte Garganoz^-
paritione S. Michaelis celeberrima.
Ecclefiaftiae , feu Templa intra rupes incifa;
uti de Monte Pagodum in India memorant.
CatacumhiB , feu Ccemeteria
,
qux in Agro
Romano liinc inde fumma celebritate vifi-
tantur ; de quibus Roma Suhterranea uberri-
meagit.
Diabolicae feu Infernales, in intimis Terrce
penetralihus.
Purgativas, five Purgatorium, Limhus,8<.Ci-
milia
,
quse fide tenentur.
Ad lias revocantur Crypt^s magorum , in
Xcchfia-
Jlic&.
Ctttacnm-
DialoUcd.
TurgativA.
Crypta
Magorum.
qujbus inuumeris fuperflitionibus magicas
Non defunt virtute refolutiva , re(lrilivai
congelativa prajditas , de quibus fuo loco !&
tempore.
j". Artificiales Crypt(E funt
,
quae in huma- Artifidoft.
nosufus five deliciasparantur. Item fuhter-
ranei meatus arte fafti , uti Neapoli Crypta
infra Pauftlippum excavata ; Syracufisy^/er-
ranei Lahyrinthi. Ad has revocantur Cr^ptae.
domefticce , hydrau/ias , Templa fuhterranea.
Item Saxifodina cxterorumque Mineralium,
de quibus exprofefTo infequentihus.
Atquehascefl divifioCryptarum, quarum
tamen prseter naturales , nuUas alias in hoc
Opere confiderabimus.
Naturales autem dicimus
,
quas Divina Sa-mturaUs.
pientia in intimis Terrce thalamis ad neceffarios
Naturalium rerum ujus conjiituit
;
quarum
nonnullae in extima Terrafuperficie aditum
pandunt; aliae hominibus inacceain intimis
Geocojmipenetralihus conduntur , in /mlpe-
cies diflinftje, &funt Hydrophylacia,Pyrophy-
operationes peragebant , ubique iocommUacia, u4erophylacia,d^QC\aihus)3iminprace
Herour.
paffimobvix. Item Cryptte Heroum, Idolola-
trarum , Sortilegorum , & in quibus Oraculu
dabantur , cujufiliodi Delphicum & Ammo-
nium Antrum erant.
Antram-
Ad has revocana\r:fahulofa Poetarum an-
TuTo^.
i>'^ Faunorum , Dryadum ,
Nympharum,
Tritonum , Sirenum , aliorumque Deorum
Dearumque.
cryptiGi-
2. Humancc Cryptce : ad quas revocantur
gii.ntum.
pj.jj.j^^ Cryptce Gigantum,cVL)\\{mo^i in Palsefti-
siiyUarum, na, Sicilia,aliifquelocisoflenduntur,M/^-
rum Sihyllarumc^Q Antra pluribus in locis
adliuc fpeftantur , uti Neapoli in Cumano
Agro
,
quem in fequentihus defcribemus.
Adhas commoderevocariqueunt Antra
Saniorum Eremicolarum ; uti in ^Egypto &
Thebaide innumera a//-^ fpe(5lantur,i9^^/
Antonii,Pauli,Hilarionis, ^c. Melits Crypta
S. Pauli Apoftoli ; in Sicilia S. Rojalice in Mon-
tePeregrino
;
^vk)hLC\,S.BenediSli. InFran
'Eremita
rum.
dentihus diftumfuit, quxque infequentihus
uberius profequemur.
Extrinfecce vero ad immenfam Specuum
vaftitatem , Foraginumque ahyffos aditum pa-
rant
,
quarum jam nonnullas adferemus.
Si itaque tanta fit Antrorum in Terreni
Glohijuperficie multitudo & varietas
,
quan-
fkmin internis Terrcs vifcerihus eorummul-
titudinem futuram credemus .> Hoc certum
eft, omnes Cryptas infigni aliqua virtute poi-
lentes , vires fuas non nifi ab aliquo intimo
ingentique Antro , five id Hydrophylacium,
five Pyrophylacium fuerit,permeatus longe
porrediffimos derivatas pro xztione com-
plexionis Terrence fuhftantice ,
per quam difti
meatus traducuntur , obtinere. Hinc non- -^mrp.
nulls Caverncs fucco petrifico ex loci condi-
"''/'"*"^'"''
tione propria omnia in faxa convertunt
;
Aiiqux aromatico odore mirum in modum re- varia vlr-
creant; Qusdam fatidico imbuunt fpiritu,^"^^'^''^-
ut quidam perperam fentiunt. Non defunt
tura^m.'
cia B. Maria; Magdalence
, vulgb /a Sainte
Beaume. JuxtaArelatum 5. Ji^i^ii: & ficdelquxad caflitatem, &contra ali^e
,
qucEad/i-
civitates caeteris.
Ad has quoque revocari poflunt Ci- hidinem incitare ajunt. Sunt quae narcotica
"''
vitates
fuhterranece , aliaque de quibus in
fe-
quadam facultate fomno infeflent; aliae quje
quentihus. vigiliis . Multae oleo ,fanguineo liquore , hitu-
3. Cryptce Brutales : ad quas reyocantml mine,faIe,vitrio/o , <7/)/^/^<jfimilibufquefca-
tent . Quorum omnium rationes in Sexto
hujus Operis Lihro affignaturi fumvis ; de-
pendetenimexhifce omnis rerum Senfibi-
lium ,
Vegetabilium , Inanimatarumque
compofitio. Qui quidem caufarum concurfus
ut effe&us
Naturs convenientes producat,
id non aliter quam per innumeros
, quibus
Terrenum for/^w.f perfoffiimeft, Canales&ixe-
ceptacula , tanquam per fibras quafdam &
VafaMegacofmi,fingula fingulis procondi-
iione Terrem fuhftantia aptc diftribuendo,
conficit.
Sed
fubterra
ne&.
Cryfta,
Tirutales.
jfjfra Lconum
, Tigridum , Luporum , Vul-
pium
,
Urforum
,'Serpentum & Draconum,
^Vnque animaiium
fuhterreftrium lat/hu/a ,vo-
lucrumque quse cavernofa /oc^amant.
Cryptera;- 4-
Cryptce iunt Naturales
, (^\zrum innu-
rKvirtuti-
mcraefunt fpecies, juxta vires naturales iis
^\^ipri. i-
jj^jj,-^g ^y,^,. nonnullGe medicinali
virtute
Minerales. prxditsB. Qiisdam we/<3//icii- vapotibus , ex-
halationibus , aquis fcatent. Sunt & glacia-
/w.plenaenivibus &Cryflallo, utiinMonte
jE,lie. Sorano me vidifTe memini. Sunt & ALo/ia,
quae continuos Fentorum flatus emittunt.
LIB.II. DE OPIFICIO GLOBI TERRENL I'^!
Cap. XX.
Sed videamus
,
quaj admiranda de Specu
Coryciano , & ad propofitum noftrum pluri-
Meia.
mumconferentiaallegatM^/<j /. i.c. 6. So-
Soiinus.
linusc.
39. Plin. /. ^t. Straho l. i^.adducunt.
piinius.
jsjoji procul, inquiunt, a Pompeiopoli Co-
rycium Uppidum eile, lupra quam nomine
Mmfpem.Conttryos ^y&ecttjefleperhibetur, fupra quam
utdefcribi facile polfit , eximius. Nam gran-
di patens hiatu Montem litori appofitum,
&;decemftadiorum clivo fatis arduum , ex
fummo flatim vertice aperit , ampliori fem-
per & ampliori defcenfu : viret umhrofn &
undiquepubentibus lucis , totumque fe ne-
morofo latere in orbem compledlitur, tanta
pulchritudine , ut mentes accedentium pri-
mo adfpeftu conllernet , ubi contemplati
duravere, nonfatiet. Unusineum dejcen-
'
fiu eft , anguftus & afper
,
quingentorum &
mille pafTiium per amcenas umbras &opa-
cas fylvas quiddam agrefte refonantes, rivis
hinc inde fluitantibus. Ubi adima deven-
tum eft, rurfus Specus alter aperitur, terret
ingredientes , deinde aliquandiu perfpi-
cuus , mox introgreflbs
,
quo magis fubitur
eb obfcurior , alto veluti cuniculo admittit.
Ibi ingens (3wij ingentife fronte extoUens
tantummodo fe oftendit , & ubi magnum
impetum brevi alveo traxit , iterum demer-
fus abfcinditur. Intus fpatium eft
, magis
quam ut progredi quifpiam po/fit horri-
bile,atqueideo incognitum. Addit Plinius,
ftillantes ^ntri hujus guttas ftatim in lapi-
des indurefcere.
.ffilianus. Huicnon abfimile eft illud
,
quod JElianus
lih. 1 5.C. 1 6. defcribit : Apu.d Arrianos Indos
Hiatus nr.
Hiatus Plutonis diB.us
efi,
incujusprofundo
Arrianosr
^'^^^^^'^ cavemcs
^recefius immenft ^bomini-
hus incoqniti
;
quomodo autemin tantamprofun-
ditatem (it deprejfus,neque Indi explicant. Am-
plius tria millia diverforum animatium, ovium,
caprarum, houm eo agunt Indi
,
juperftitioneque
multa animalia prcecipitant in profundumejus
haratlorum , a quo nullus daturegrejfus , neque
unquam videri
poffunt. Boum tamen mugitus,
ovium halatus , caprarumvox , equorum tnnni-
tus exaudiuntur ; acfiquisaures illius jaucihus
admoverit , diutiffme ejufmodi audiet : neque
enimpromifcuus fonus cefat refonare
,
quoniam
quotidie eopnecipites hefiice aguntur.
speiunc*
Qux confirmat alterius Antri exemplo
''Teait.
^^"^'^^ ^- y- ^^^-
QS'
^-i
J*-
Afclepiodorus*
efl,
inquit, tmudremotum tmic, aUud antrum, in
quoddemiffos quamplurimos a Philippo, ut me-
[*sic
Au-j^ii(fyyi
antiquum oVim defiitutum exvlorarent,
Soris aojlri , '.
^r ^ n > i- t r
Trototypon :
^tice ubertas ejus
efiet ? quipatus } an aliqutdju-
aliter vuU
turis reliquiffet vetus avaritia; defcendiffeil-
^^"edhio^f
^^^ c?w multo lumim
, multofque duraffe*
] dies ,
deinde longa via fatigatos vidiffe tlu-
mina ingentia
(0 vaflas aquarum congeries
,
conceptus pares monftris
*
, nec comprefios
quidem terrA fupereminente
, fed Vihera laxi-
tatis non fine tiorrore
vifos. Unde ex tanta
rerum mirabilium compendiofa narratio-
ne fapienter
tandem concludit' : Non tota,
TOM.I.
inquit ,folido contextu Terra in unum ufque
funditur
; fed multis partilus cava
, ^ ae-
cis
fufpenfa latehris , t:ahet inaniafme tmmore
.
Sed & Vih. 1.C.X6. Sunt,'mc^\X.JuhTerrami-
nus notanohis jura Naturce , lednon minuscer-
f^"^*^^
_
I r I r I
placitum.
ta. Crede intra. quicquidjupra vtdes; Sunt enim
illic Specus vafti ,junt ingentes receffus acfpa-
tiajufpenfu tjinc inde montibus {a\a,funt ah-_
rupti in infiniturci hiatus,^ai fcepe illapfas urhes
receperunt,
&
ingentem in alto ruinam condide-
runt. Et CiJ/. 8. fichabet. Quemadmodumin
exteriore parte terrarum vafice paludes ja-
cent
, magni^ navigahiles lacus, quemadmo-
dumingentifpatioTerrce Maria porreVia funt,
infufavaUihus :/cinteriora x.Qx.x.z.x.\xmahunda-
re aquis d-urhihus,nec minus illasfiagnare,quam
apudnos Oceanum ^ Sinus ejus, imh eo latius,
quoplus Terrain altumpatet. Qusfanever-
ba Senecce inftar anacephalaeofeos effe pos-
funt omnium eorum
, qucB hucufque dida
funt.
VarijB itaque funt Antrorum Suhterraneo- Varietas
rum formce
,
quse aut cafu , aut natura fiunt ;
"'''*'"'
qu3Edam enim late ^^texvt excavata; qusdam
^''yP'^'""-
altiffmam continent cavitatem
;
quaedam in
longum porrela, in imum profunde demiffa;
nonnulla multipUces habent aditus & recef-
fus
;
omnes tamen eoab AUCTORE Na-
T U RyE artificiocondita,iisproprietatibus
dotata
, quales conditiolocorum cumprimis
&jure fuo veluti poftulare videbatur.
Strahone tefte
,
juxta Metaurum Sicilias,
Stfabo i. 6.
Antrum eft, per quod ingens Fluvius diu lon- viuvU fub.
goque tradtu alveo fuhterraneo percurrens,
^^"''''""-
tandem in apermm campum devolvituri
Eodemtefte, /i^^efletraditurin Sinu Em-
stnh.l. 17,
porico Mauritanice , adeb excavatum adMare,
'
ut Fluxum & refluxum admittat intus ad
feptem ftadia. AUudzd HierapoUm &Laodi-
ceam,dQ quo videas Stralonem .-
&/i^.i 3. ait
prope Andiram Antrum efle, tantae dimenfio-
nis,ut ufque ad Paleam perducat,videlicet ad
ftadia
130;
idque inde patuit
,
quod cum in
hiatum tjircus illapfus fuiffet , repertus a pa-
ftore fuerit in altera ejus parte
,
pofteriori
die..
Non dicam hic devaftifiimis & immen-
fis Specuhus JEttoiopice
,
quos fuse defcribit
P. Pau
,
per quos Nilus & Niger ingentia P. Pais.
Flumina per fuhterraneos meatus , longitu-
dinis inexplicabilis , altitudinifque incre-
''
dibilis fubmerfa devolvuntur. Non dicam
hic de Tauri Montis feu Jamai Specuhus & an-
tris omnem fidemhumanam excedentibus
;
de quibus vide Ramufmm Tom. i . Mira funt,
Ramufius;
qus Americana Hiftoria narrat de Montihus
Andium : in quorum vifceribus, fupra quam
dici poteft , tjorrida Antrorum receptacula Antrum in
tantae capacitatis inveniri aflerit, ut inregris
^"'^'^^'
Regionibus inTerrena fuperficie non ce-
danr : in hifce quoque ingentes ingentium
Fluminum Catarra[las
,
qus tanto fragore
&
fonorum diverfitate fuaspraecipitantaquas,
ut nihil in Mundo terribilius fe audifle
Q.
FofTo-
% V,
121 M
U N D I
r^/.XX.FofTores
teftentur.
Inter alia memoranda
naviculam ibidem
fuiire inventam,ixiiide&
quomodo in lioc intimm Terree receptacutum
invefta,
nemofuit quiconjefturarepotue-
rit.
Compertum tamen poftea fuit , Flurne.n
hoc ex adverfa Montis parte centum quadra-
ginta fere leucis in profundiffima valle exi-
tum invenire. Sed cum Fluuius per ingentia
prscipitia hic fe exerat , non video
,
quo-
modo hxcnavicula contra nattiramper/z/^-
terraneos lucos a nautis agitari potuerit iii
hanc inacceflam fubterraneam regionem
;'
Verifimiliuseft , ^dLmOceani facijici aut A-
ttantici Vorticihus hauftam per continuatum
aquarum in fuhterraneu meatihus fluxumj
huG tranfportatam , inque litus fubterra-
neum ejedlam fuifTe.
Verimi^de hujufmodi admirandis An-
dium recefllbus, fluminibus, Catadupis, cae-
terlfque Naturae oftentis, fuse& curios^tra-
clantem P.Alphonjum d^Ovalle Chilenfis Hi-
ftoriaeScripuorem, \ quoplurapretentishrq
Romasaccepi.alibiproducenda, Leftor cork-
oiaus M. fulat. Videat & miretur
,
quae Olaus Magnus^
in fua Septentrionali Hifioria de fimilibus
Jiihterraneis Specuhus feu potius Regionihm
iiarrat.
Innumera hocloco alia adducerepoflem;
verum ne Opusin immenfum excrefcat , hic
calamum fiftendum duxi
,
plura in hoc Ope-
ris decurfu fuis & locis & tempore oppor-
tunius addufturus.
Verum hoc loco haudimportune jungen
Alph. d'0
valle.
SUBTERRANEI
itafehabe^. OdlojamlabuntUr anni, cum
Prashobilis ac Pereruditus D. Comelius Ma-
Comel.
gni Patritius' Parmenfis
,
jam magna Eu-
'^'^'"'
'rcrpee parte perhiftrata noncontentus
, in
i^himos* Orientis terminos adoriturus iter,
d confifeiendivconftituti fibiitinerismodo
& ratioiie Roms mecum tranfegiflet : ac-
cepcaque inftruftione, datis quoqueCom-
meii^atoriis literis ad Viros commercio li-
terarum mihi perfamiliares , tum Conftan-
tinopolim , tum in Alepum , & Montem Li-
banurh ad Maronitas, quin ad Indiam vel ad
ipfam Chinam : quibus inftruftus iter tan-
democcepit. Ac perluftrata magna Otto-
mannici Imperii parte , ubi in Mefopota-
.miam appulit , omiflb ukerioriitinerelta-
Ijam ac Romam ad S^.Jubilaei currentis anni
folennitatem fpeftandam anhelans petiit
;
ubi & ftatim me tanqviam neceffitudinis
fcedere fibi quam conjunctiffimum invife-
"re , ac de rebus in itinere obfervatis ratio-
neraredderenoneftdedignatus : &potiffi-
:mum de RegioMeqiia.dzmJuhterraneainAt-
chipelagi Infula, quam Antiparcs vocant, a
fe detedla, ftupendisNaturaemiraculiscon-
fertiffima. Qiiam, quiaopportunum/^^wW/
fuhterranei, cujus Ci.Yit Joannes [anjjonius
a fVaesherge )am fecundam parabat editio-
nem, argumentum admiratione dignum cen-
febam, quam obnixiffiime ab amico conten-
di , uttotius reiferiemfcriptomihi confer-
ret : quod perlibenti animo per EpijioLim
jampridem in itinere conceptam,& occafio-
dam cenfui admirandam novae .S'^/(?/-rd(;'<5;nisdefe(R:uliucufquerefervatam,//t7//coidio
regionis in Infula Antiparo Archipelagi
j
niate defcriptam , authenticifque teftimo
paucis ante annis deteftae exegefm
,
quae niis confirmatamprsftitis; utifequitur:
Al Molto Reverendo Padre
Sigf^.
niio
Padrone in Chrifto colendiffimo , il
P. Athanafio KircheriodeWa. Compagnia
di GlESU.
Molto Rev.^io
Pad'"'^.
^^On altri mki fogli ho procufato ravi-
yare a
Vofira ^i^wen^a li inalterabile
ferVitu
,
che le projejfo ,
hayendole ragua-
gliato qualche particolarita del mio Vtag-
gio con il Campo Otthomano atla 'Volta di
Kaminietz.
Hora mi s'e
offerta hccafio-
?ie di feguitare
,
e [erVire ilSigr. Marche-
fe
di Nointhell
Jtnba/ciatoreperfua Mae-
fta
Qhriflianijfima in LeVante, CaVaglie-
rein cui unanajcitacofpicua
.,
& wiaerudi'
tifsima letteratura in qual
fi
iwglia mate-
ria
,
Jtngolarmente pompeggiano
,
oltre un
infinita di doti
fingoLirif^ime ,
che lo rendo-
noper piu capi commendabile : Li deflre;^:^a
pratticata da ejjo nel rinoVare in nome del
fuo 5(e le
Capitulationiconk Torta Ottho-\
mana\
Jdmodum l^e^^erendaTatrij Vomino ac Tatrono
meo in Chrijio cokndijfm , Patri Athanafio
Kirchero Societatis
J
E S U.
Admodum Reverende Pater.
/^Umaliismeisliteris, tanquam novisigni-
^^culis refufcitare volui meam
,
quam Revs^.
Veftrae profifeor , inalterabilem fervitutem
,
referendo quaedam Itinerismei cum exercitu
Ottomannico Kamenicium yevfus inftitutipar-
ticularia amico calamo non praetereunda , ob-
lata eft mihi occafio profequendi coeptum,
ferviendo D. Marchioni de Nointhel ablegato
a Majeftate Chriftianiffima Oratori in O-
riente: Viro,inquo Natalesconfpicui.&prae-
fignis literarum in quocunque demum gene-
re eruditio, mire fingulariterque triumphant
:
prjeter eximiam aliarum fingularium
, innu-
merarumque dotum pompam
,
quae eum
quamplurimis fanetitulis commendant, de-
corantque :. praecipue veroillafemperprom-
.pta ,
nunquam aliepa fed domefticain con-
cinne traftando
, 'negotiifque omnibus pru-
dentiffime dirigendis ubiqueperfe fatis elu-
cefcens dexteritas
,
praefertim in Irenovatio-
ne Tradatuum Regig fui cum Porta Otto-

'
mantii-
,>
..^ M
LIB.II. DE OPIFICIO
Caji. XX. mana ,
havendone tirato auyantd^i confi-
derahilij^imi
j
primo per la ^ligmie Cato-
lica
,
poi per il commercio
;
ferye ad ejjo
d\m proportiohato encomio al di lui ffi^o-
iar 'Valore yfen2:;a
cUto mi dtjfondi in ?nen'
dicati periodi
,
gia che 1'operejue a hajlm-
^a lo palefano . QueUo jtinore se degni-
to inVitarmi ad un Viavgio da ejjo intra^
pre/o
,
di Vifitare molte rarita dd Arci-
pelago :
fe
hene la Jodisfattione ,
che
prende fiia Eccellen^a di pafcere ferudi-
ti/?imo
Juo
talento di dotte curiofua , rni
GLQBI TERRENI. 123
mannica haiid ieve momentiim conferentein
rem -bonumque Regiarum partium , cum in-
figni & Religionis Catholicje , & Commercio-
rum inde emergente emolumento: quK omnia
"dLimlucefua eumfatreddantOrbi Chriftiano
clarum;&:dignitatisejus,virtutumquepr3Ecla-
riflimarum fufficientisfima fmt encomia;haud
bpus eft, ut ego me in emendicatas diffundam
periodos laudum illarum
,
quas opera ipfa
abunde conteftantur atque deprxdicant, Vir
ftctottitufis eximiuspro fua humanitate me
invitaverat ad iter prsefixum , inftitutumque
fuum perluftrandi res quafvis rariores totius
Archtpelagi : quamvis fatisfaftio
,
qua illeftus
Vir ille Excel-lentiflTimus ardet defiderio pa-
perjuade che non Vorra reflringerji d
paf
1
fcehdi ingenii fui eruditiffimi talentum pabu-
.
(emare pochi Scoglii abandonati

ma
^?-
doftarum curiofitatum
,
mihi perfuadeat,
yi- T-

1 rr f
quod nequaquam iUam mentis luae-capacifli-
ftimo
chmwatoad ejjammar coje maggio-
.^^ amplitudinem reftrifturus fit ad paucos
ri progredir a piu J longo fintraprefa fua hos defertos Scopulos ,^&di^oum&\idLQ.nx.i m.ihi
pelegrmatione.
argUmento eft
,
quod ad majora examiuanda
Saranno due meft
incirca che
ft
troVia-
ivf
atus jam inceptum peregrinationis fu^e
r r n fi

f V
"
curlum plus uitra lit extenlurus.
mo Juori di Conliantinopoh
,
Jie quali ce
Menfibusfere duobusreiiaa jamConftan-
occorfo toccare
,
e fpeditamente ^//zf^re tinopoli, proveftiexpeditis itineribusluftra-
Vjjole dt Tenedo, Lesbo , pure MV/e//-
vimusInfuiasTenedum,LesbumfiveMytile-
nen,pukiiram &magnafuiparte Catliolicam
deliciofamque Scium,Myconenque;inde mox
duos Scopuios Delos, nominis fui fama, &
Graeci olim Ethnicifmi inclytum-Sacrarium
inMari Mgxo ; fertiiem deinde & abundan-
tem Naxum , ac denique Parum
,
quae portiis
fui fat capacis commoditate tutam opportu-
namqueprsebetnautis ftationem,foletque in-
vitare Piratas quampiurimos ad tenendas ibi-
dem in anchoris navesfubdudas defaevienti-
no, la hetla in gran parte Catolica e dtli-
ciofa Scio
,
Miconi , li celehratifimi dtie
Scogli di (Delos
,
gia Sacrario del Greco
Gentiltfmo nel Mare Egeo : la fertile &
ahondante ISLacJia
,
& ultimmente 'Pa-
ros
,
che per la commodita d'un porto
ajjai capace
Juol ferVire a molti Corfari
per fuernare, e rtpojarfi datle faticoje loro
campagne : Tralafciaro di tediare
Voftra
\
1^"
^'^'^'^
tempeftatibus
,
&
poft tot Maris
tr,-^ r r y
I laboresibi commoranduminiiybernis.Super-
Qityeren^a con racconto dt cunoftta tra^^ !
^^^^^ i^^^^ ^^ ^^^^^ ^,^ Rev-.Veftrx, recenfe-
corfe neW ifole fopradette
,
nmtre ^/Vi7^
1 re ea quamvis curiofa
,
quae in didisnobisln-
Joppomo d ha/iani^a note. Vero e che tro- \
fulis occurrerunt ; ea enim fat fuperque no-
Varifoci in ^aros
, e yenendo riferto aftia\^^
efl^eRev-. Veftrs nulius dubito. Unum
'
hic praeterire non debeo ; cumdelatieliemus
EcceUen^a Jcorgerfi al ingrejjo d'un antro
in Antiparos piccolo fcoglio di/iante dal
primo circa due miglia
,
una Statua Gi-
gantefca
,
ftieglio in ejjo la curiofta dl ri-
mirarla : cofi aUi 11. diDecembre
rifolfe
portarje a cjueUa yolta, come
effegui, Giunti
in Antiparos ci condticifimo adun cafale
ctnto di hen jnaficcie muraglie ; entral^imo
per tina porta
,
fopra la quale
Jcorfi incife
in marmo l'armi deUa nohtlefamiglia Lore-
dana , ci .riducif^tmo ad una piccoUJlan-
^etta d'un 'Paptts Greco. Spedt in tanto
fua EcceUen:^! U Juo hlhliotecario gioVene
molto erudito
,
^ ftudtofo
,
particolarmente
nella cognitione delle lingiie Orientali
,
ac-
cio
dejfe^ un Qcchiata alla Statua fgurata
.
rimettendojt al di lui riferire
, fe fofe
cofa
^' - -. che
in Infulam Parum
,
pervenit ad aures Excel-
lentiflimiOratorisfama i'/^?/^ cujufdam Gi-
gdf/e^adingrefliim Antri nonignobilisinln-
{^x\2i ylntiparo , Scopulo perexiguo duobus cir-
citer milliaribusdiftante a primo
;
quae vixde-
lata excitavit in animo ejufdem pruriginem
cupiditatemque videndi incredibilem. Quo-
circa 2 2 .Decembris eb fe conferre inftituit,fe-
citque. Devedli in Antiparum contendimus ad
uiomum quandam amplammurisbenefoiidis
cinftam , ubi ingrefli fuimusperportam, cui
imminere animadverti arma gentiiitia nobilis
famiiise Loredanee , marmori incifa ; receptique
fumusomnesa Grscoquodam Sacerdotein-
tracubiculi uniusanguftias. Interea tempori^
Excellentifliimus Orator expedivit fuum Bi-
bliothecarium, Juvenem vaide eruditum , ftu-
diofumqUe, ac imprimis Linguarum Orien-
taiium cognitione non leviter inftrudlum , ut
decantatje hujus lacertofs Statuee ideam ca-
piat ocuiis, referatque ; ipfmscommittensju-
1
Q
2 dicio
124-
MUNDISUBTERRANEI
Cap.xx.che ineritajje il condurVtfi in /jf/yo^.7. |
dicio relationique
,
urrum currenti famas res
^arti effo ,
&
fu
di ritorno con una rela-
tione piena di tante e tali miraU^lie
,
che
difpofero
l'ammo del Si^\ Ambafciatore a
portarfiimmediatamentefulluogo:parti[^i7no
nelijleffo tempo^ e doppo ba^ere circa quattro
migliacaminato per pianore e collinette deli'
tiofeifalij^imo unapicciola Montagna
,
poi ri-
torcendo caminoper difcenderla^ci tro^ajjt-
mo aWimboccatura duna grotta vaftiffi-
ma che con ofcuro e Vafio ingreffo apriva al-
la yijla un tenehrofo & horrihile profcenio.
Jva?i^ati una Ventina di pafi
incirca
fcorgef^imo
la pretefa Statua Gigante-
fcha ,
che non confJleVa
in altro
,
ch'in
una grof^isfima congelatione
^
bvogliandire
Jiillicidio impietrito
, c/;' i for^a
d'acqua
trapanata dal
fuffitto erafi con progreffo
di tempo formato e crefciuto l'alte^:^a di
circa Vinti palmi
,
& in fatti riguarda-
to in certo Jttodiprofilo femhraVa nelia
fua fommita una tefia fcarpdlata in
figu-
ra humana , diflinguendofi minutamente
la
fpatiofita del fronte , la concaVita de-
gt occhi j // nafo , una gran barba , con
il collo proportionatoallaltreparti
,
d reflo
ipfa confonet
, mereaturque illuc iter fuum
commoliri. Abiit;
rediitqueplenusftuporum
mirabiliumque
, tot tantaque Naturse mira-
cula reportans
,
ut animum
Oratoris faci-
le induxerint eo confeftim fe transferendi.
Itum efl extemplo
, & poft quatuor circi-
ter milliarium iter per iplanities collefque
deliciofos
, confcendimus Montem fat hu-
milem
,
in cujus mox defcenfu fe dedit in
confpeftum Os vaftijfmi Specus
,
qui obfcuro
fuo lateque hianti ingreflu recenuque ocu-
lis tenebrofum ac horribile profceniumobji-
ciebat.
Ubiviginticirciter paffibus promoti ofFen-
dimus diftam Statuam Giganteam
; cujus molis
alia non erant membra ilve compages Arclii-
teftonica
, nifi quam aquaruni per Montis hu-
jus vifcera S^ecusc^o. fomicem defuper gutta-
tim protuberantium , &vi perrifica condenfa-
tarum congelatio , feu impetrita ftillicidia
coagmentaverant; &hoc eodem, ut fic dicam,
NatursE nutricis lafte ea temporisprogreflliin-
crementa acceperat, ut viginti circiter palmos
ahitudiftis occuparet, eamque pro certo in-
tuentium fitu praefeferret fimulati Gigantis Glgni.
imaginem, cn]usvertex quafi fcalpelloartifice
cslatum Caput humanum , cum jufta frontis
fpatiofje dimenfionejConcavitate ocuLorum,nafi
prominente duftu, grandiffima fylvefcentis
barlce propagine ,
colU cum reliquis omnino
membris proportione,ad normam artifque re-
c^- 1 fT,"- 1 OT
gulas exad:iffime conformata , referret : reli-
poi era ro^^o bmcolto. <Pm oltre efihi-^
quamverbcorporispartemdifsimilibuslongd
'Vafi
alla
Vifla
una colonna pure
<i?//'[rudimentisincultam,fcabritiequehorrentem
iftejfamateriagroffifiimay
erotonda., ^w^^ltanquam male conceptum abortum deftitue-
in
perfettione
;
<Poi in certe diftanze piu re- \
""^^ ^atura Hifce non ingratis praeludiis ad
1 1 r
/penitioraiua ^^y/a lcrutanda
, cc intimiores
mote apparmno congelatiom che
formaVa-
f^^^^^^^^^^ rimandos invitabat Natura ; cujus
no
quafi come alborini ,
altri Verdi, altri
\ duftum fecutis , modicumque hinc ukrapro-
grefsis occurrebatfpeftantium oculis Columna coiumng-.
ejufdem omnino operis , crafsifsima rotundis-
cmnericct; che con dmmutione proportiona-
ta alla diftafi^a VeniVano comporre
quafi
. .
^ i i n- i
A.: r r

i r , ,
ip ,
rimaque,cuiusperteci:ioniquiddeeliet,vixde
pmohpaefaggt^che ferViVano al occln.r^j^^^^
Ulterius deinde in certa locorum
aun VaghifSimo dtVertmento.
OfferVafii-
1
magis ihagifque recedentium diftantia appa-
mo
quefle
operationi tanto ptu miraVigliofe.
quanto ch^erano parti delia natura
,
e ri-
guardandole in Varie
poflure
e profili
,
pa
rebant congelationes admodum concinnasin
formam arhufcularum , alibi viridium , cinerei Arbores.
coloris alibi,qua2 cum diminutione proportio-
, nata fecundum diftantiam explicabantcom-
reVaJempre
,
che Variafjero
fignra
& og-\
pofitam quandam fcenam variorum profpe-
gietto.
\ ftuum locorumque ad leges Per[pelivce for-
%eftava in un an?olo di quefto caver-;
matorum;quvarioundequaqueobleaamen-
nnCr^ i-o.,*^^ r -o 1 II
^o ad fefe mirifice invitabant derinebantque
noio teatro un forame ofcurifsimo deila i
-
r j ^-
^ c r\
j
j- 1
"/^""/'^ "^ "-"'*!
oculosinlmadmirationedefixos.Quceomnia
large^^a ditre palmi incirca
: adimando
MundiSukerranei^todigiaehetSLniohietvzzyi
fua Eccelien:s^a agthahitantidell'
IJoia,
/^
jucundiora, quodefTent non laboriose partu-
aljouvenire dalcuno
d'ef?ifoJfi
mai
ftato
rientisArtis,fed feliciterludentisNatur^par-
-C**^ ,-;,/,.,.. r-Uo rr.r^ f.; .; *i s n 11
tus,quifimplicitatefuamireludentesilluden-
jatto ncerca-iCbe cofaVici troVaffe. Un r r-
j-
c . .- r.
^
j.
'
r r 1 r
tefque oculis, prodiverlo jntuentmm' fitu VI-
Vecchio ottuagenario rifpoje /yaVer
Jempre
deh^ntm [em^er: variare figuram , fcenafque
uditodire.^ cfoe quefla tenebrofa buca<5- Objeftorum.
daVa ^ ferire in un laqo projondif^imo
,
^rat in receffuhujus cavemoJitheatriSc^n-
^M->; ^. a ^ j n
" . gulo foramen obfcuriffimum palmis circiter
an^i
accoftatoa ad ejfo commm agtttare
rribuslargum.IncefsitExceilentiffimumOra-
petre.,
torem
lib.ii.de opificio globi terreni. 12'
Cap yi%.bietre ,
che doppo m longo e precipitofi rim- 1
torem cupido fciendi
,
quid rerum hic ulrra la-
hombopare\>ainfam ,
ch' andaffero
,,,>eretreconditum,quxrivitqueexincolisloci,
viinare in una ca^^ernofa 'Voragine. ISlon
rejlb pago ajtmile relatione il Si. Jm-
hafciatore , maaccefi Varii himi fece
entra'
re dentro quel buco wi marinaro Corfaro
(^detti 'Vol^armente Leventi) che^confor-
me i precetti della difperata
fua profeJJiO'
j
ne non Jiimaya pericoli
,
72e pa^VentaVa in-\
contri , entra^a cofiui arditamente con un
\
pe^:^o di candela in mano accefa Jlette cir
fiqua fortc notitia ad quempiam perveniffet
hujus ergaftuli: cui fencxquidam oftogena-
rius refpondit ; fe femper intellexifie has tene-
hrofijpmasfauces in lacum quendamprofundis-
fimum defmere ; in cujus rei experimentum
illuc injecit faxa nonnulla
,
quae poft longum
refonantis prxcipitii tumultum videbantur
revera in cavemofam quandam voraginem de-
voluta abforberi. Non acquievit his animus
Oratoris, fed accenfis variis luminibus intro-
mifit eo quendam enauris (qui vulgo le-ye^/i
dicuntur), qui
,
quemadmodum hoc genus ho-
ca un quarto d'hora a ritornare, poi
r^yo/?lminumpiraticamexercentiumexvitjefuKde-
alingrejjo ci
rifferi
haVere penetrato
wjfperatsinftituto jamoccalluitadqusvisperi-^
dentro circa una cinmantina dt pafli ,
^
cula
,
impavidus quorumcunqueeventuumfe
/ X ^n e^ rr . . i
. /i;
audacter cum accenfa inmanucandelaintro-
hayereyifto fe offerVato
congelatiom ejid-i,^.f^^^
ibidemqueper hor^ fere quadrantem
licidi portentofi dequali ne porto fw-a/i:/;/ jnoratus, poftlimini6reduxadingrefTum,re-
pe^etti
,
che Veramente faceVano
);ergO'|tulit,feperquinquagintacirciterpa(ruspene-
Xna aW arte.
itralTeadinteriora, obfervalTeque
congelatio-
Juyicmaya la notte
j
piire prtma ^/
q^orum fpecimen fecum extulerat
qu^dara
partire per il Cafale saccefein me la ^r^-
fragmenta,qusreverainvidiamfacerentArti,
ma da:^^ardarfni a penetrare
Jin
dolfe
co-!&tanquaminferiorem pudore confunderenr,
ftui
eramnto ,
coft
lejrato una corda alin-
\
,
{^"^
"^
^'f
''^ procinau^editumque fua-
rr in 1
y
rcj j rt
jdebatad eandem,undedilcelieramus,domum
greffo^
della buca m affidai
ad ejja
,
e ?^-
Crsci : fed non permifit me ftudium defide-
tato 1'entrata tro^ai che // ^^//'ma/^io
riumqueantehincdigredi,quame6,qubprius
d'effa
conyenivafar un falto dell' alte^^a^3.kev ,
penetraflem. Alligatoigituradingref-
^^^^^^^
dtm <rrand' huomo : di/cefi ardttamente
^|fumforaminisfune, tentavi liujus fiducia iter/.rifm.
"^
r

\r t 7 /> T- ambiguum;ubilubipIumftatiminitiumopus
ayan^atoctrca
fei pafft,
al^andogloccht^^^^
f^lt^ 1,,^ humanam altitudinem : ^e-
yiddi un fito co/Jvafto, che pareVami tutta
fcendi audader , &fex pafsibus fuperatis, fub-
quella montagna cruogia &efcaVata ; & i
latisinaltumoculisanimadverti vaftamfitiis
foiti era unasran part^ iefflt. Le tenebre^^^P^^^t'''"''"''''^'^''^''"'^'-^^
%''^'' ^^^^,^0^^"
e-, / V
^
r ,

/
hunc Montem vacuum exefumque mihi per-
f^ ojcurttamene faceVano appartre
^c^^fuaderet,utietiamreipfamagnafuiparteerat.
maggion : lafciai due o tre Vo, che
/'^^-|Tenebrje,obfcuritafquelociaugebantomnia:
yefni rijpondejfero in
difta7j:^a d' tma gran'
^didi bis terve voce alta clamorem
,
qui
legha. Toi
fiffando
l'occhto
offiryai ainn-t-'^
T^"^
milliaris unius fpatio excipi
,
re-
/
V n-11- ] r r i
Ipondereque e loneinquo vjaebatur. Dein-
torno congelattom e JltUicidt coft fingolart,
j; ^^^^ ^^^^^-^^^ octilis obfervavi circumcirca
che certo tneritavano unaricerca un pocho
aquaihsLslapUefcentesJillicidiaciue petrofa tzm
piu
eJJatta ;
che dt
paffiggio.
'PendeVano
mira varietate protuberantia mereri fcruti
da'lati in guifa
di panneggiamenti
coft
bene formati e proportionati
,
che tutto
cFampiif^mii nella parte piu Jottile non ec-
cedeyano lagrojje^^^a dun foglio di carta^
& ad tm femplice tocco rijuonayano ingid-r
fa difinifiime campane . ^ndeVafi dif
nium quoddam exaftius, quam pedum oculo-
rumquelevis ille tranfcurfus concederet. Pen-
debant undequaque aque^e illa; congelationes
in modum tapetum ade6 concinne menfurate-
3-^4^,;^^
que formatae , ut licet amplifsims , non tamen
in partibus fubtilioribus excederent crafsi-
tiem folii chartse, & ad minimum quemque
tadvmi campanarum inftar refonarent. Red-
ficile
la difceja ^declinando da m de lati,\deh^t defcenfum perdifficilem latusvmumni-
ch'andaya aferire in un projondfsimo pre-\
tipitio
,
conforme con laiuto di candele ac-
cefe ppteyo
Jcorgere
,
benche la moltitudi-
ne delle tenebre
, che in queliagran
yafti-
ta mi circondaVano
,
me lo potefsero in-
grandire mli' animo . La precipitofa e ri-
fonante caduta di molti
fafii , cJ^a quelia
parte
mis declive
, & in profundifsimum prsecipi-
tium declinationefua procurrens, prout mini-
fterio luminum accenforum haud obfcure po-
terat animadverti
;
quamvis denfitas tenebra-
rum in hac vafta noclis habitatione hscc o-
mnia poterat oculis ofFerre jufto grandiora
.
Pr^ceps refonanfque faxorum ame eo jafto-
rumfragor remotus tardufqueprolapfusfuffi-
cienter mihi diftabant hujus prsecipirii pro-
1^6
MUNDl SUBTERRANEI
G/.xx. parte
x^^^'^^'^
>
wt addlttaVano ^^^m/^o !
funditatem
:
nihiiominus fiducia funis ducif-
'
trofondofoffedpYedpitlo:
r^cco;;Wd-
^"e/a^^^^^f^^^^us quinquaginta circiterpaf-
f^
f
^^
// / 11 r ^ r
iLisfemperdelcendendoprocefsiiingensafsi-
tomi
tutta-Voltdhemallafune, <&
^/-|
duaquepr^cautio,quanecefreeratinhacig.-
fiddtomi
d.Ua guida del marinaro
,
aVan-
ta locorum regione procedere
,
gravis admo-
:>ai circa una cmmantina di pa^ifempre
\
dum mihi accidebat
, tum ob lubricum loci,
tum ob continuam animi perplexitatem
,
qua
difcendendo ; la precautione con cut mi
cmVeniva marcUare^ mi
fi
rendava pe-
noftfima^ vientre non folo mi tene^a fani-
moduhhiofo dt fdrucciolarejma mi Vieta-
ya altresi d'ojferyare
con fodisfattione e
^uiete manto andaVo fcorgendo dtVagho,
diro portento/o ,
m materia pero fempre
delie fopradette congelationi e flilltcidi.
Ciunji alla
fine
ad un fpatietto pia-
no
,
tiel quale tro^Vai uno di quejii er-
gerji dal fuolo fino al
fujfttto In guifa
d'ma colonna cannellata a vite , ma
cofi
hene proporfionata
,
mentre
pofdVa
quafi fopra
una aggmfata
bafc , nella
fua
fominita forrnaya come m regolato
capitello
,
che je fha^^ejfi tro^vata al-
troye
,
1'hayerei quaji giurata opera di
fcalpello. 'Poi d'intorno apparivano pic-
ciole galanterie
,
e ddicate^^^e
^
ch' ag-
groppate
cpuaf in fudiati feftoncini com-
pojli di frutti e fogliami naturaUJftmi
tirayano 1'occhio e la mente adunaperpe.
tua ammiratione.
Doppo hayer per qualche tempo acco-
Jlumato focchio alle tenehre
,
mi
prefi-
geyofpingermi piu ayanti
,
ma pochi
pafft
aVayi^ato mi troVai
ful
orlo d'un
hajfo
precipifto
,
che rtchiedeya il filto d'una
rrentma incirca dipalmi; coji con/igliai il
ritorno
,
e refomi con ftento grande alla
bocca troyai.
fua
Eccellen^a
,
cM con an-
Jieta
f^
Va attendendomi : li raggua^^liai
quanto di curiofo haVeyo fcuoperto
,
ilche
intefe con non ordmaria attentione.
La notte
foprayenuta cohligo ritirdr-
fi
a
Cafale
_, rtJerVandc/i al giorno
fuf
feguente rinoVare la
yifita ,
&< la ricer-
cata con maggior difigen^a. Ci ponejfmo
dunque in camino
,
&
lo che fiel Vtaggio
fgarrai lafirada^ cvedo ch' m camhio di
^uattro
facefjt
piii che dodxi 7ni<rfta. Al-
la
finegtunfi aW alloggto
ripofaffimo qtiel-
la notte con impatien^a per il
defiderio di
riportarci alla grotta delle miraVtglie.
^rriVato ilgiorno fece fua Bccellenyi
proy.edere e condurre cola una gran fcala
por-
diftentus non poterat plenefatisfaceregenio
in obfervationererum femper novarum admi-
randarumque in hoc Naturs architefts aqua-
rumque in faxa obrigefcentium lufu ad por-
tentumufque.
Ventum eflfub finem ad breve planumque
coiummt
fpatiolum , ubi ab ipfo folo ufque ad fornicem
"'/^'"" ^""-
cavernofum fe attoUebat columna quxdam vitis
in modum flexibuscanaliculifque circumdu-
e^a & tam exafta fymmetriie conformitate
fua; infiflens /^a/f ,coronataque epi[iylioz^ leges
proporti-onis^ut non Naturae, fed ArtiSjcaelique
laudatifsimi opus juriffem , fi alibiinteranti-
quitatis rudera, &non in hac Naturaj officina,
in eam incidifTem. Erat hsc fuis apte locis
multiplici ornamentorum congerieinveftita , &
inferpentium hinc mA^foliorum fmiluumo^o.
minutadelicataqueawag/y/i^i^, variis invicem
intricamentis vinculata , fpeciem referebant
feftivarum fafciarum
,
quas ad pompam fo-
lemnem denfa errantiumfoliorumpampina-
tiontSi fru^uumtextura fludiose componun-
tur ; ita ut hsc Lithoglyphia: naturalis prodigia
oculosanimofque perpetua admirationeme-
ritb inefcatos , femper magis magifque nova
obleftatione irretirent.
Oculis jam Regno tenehrarum aliquantum
afllietiSjprasfixi ulteriorem mihi progrediencU
campum; fedvixpaucis pofltergum relidis
pafsibus , me repericonftitutumin crepidine
periculofa abrupti prajcipitii
,
pahnorum cir-
citertrigintaalti ; exquoreditu mihi indido
retorfi iterper relifta paulo ante vefligia , &
non fine 'difficultate priftino redditus ingres-
fui , Excellentifsimum Oratorem jam mei
non fine anxietate quadam avidum, de omni-
bus
,
quae occurrerant , edocui , & non exigua
tenui attentione fufpenfum.
Jam noxingruens receptui canebat , fuade-
batque reditum ad priftina ; dilata in diem

fubfequentem ulteriori meliorique indagine.
Dedimus nos ergo itineri , egoque devius a
refto.credo quatuor milliarium compendium,
plus quam duodecim erroje compenfafTe. Ho-
fpitio demum priftino exceptos excepit quies,
fed inquieta
,
plus defiderio Specus prodigiofi,
quam fonino occupata.
Exorta ergo die poftera Excellentifsimus
Legatus jufsit eo conduci fcalam grandem
portatilem : partequealia mifitin Parum , ubi
appulerant naves alis Piraticse, pro recentibus
hominum funiumque accerfendis fuppetiis,
aliarumque rerum neceflariarum , vehiti tje-
darum , candelarumque, provifione. Redditi
jam Specui , ego inter primos accommodavi
fcalam portatile^Ti
,
prout ratio necefsitafque
fuadebat: & prsemifla nautarumdecadecum

accenfis
LIB.II. DE OPIFICIO GLOBI TERRENI.
Cap.icx.
portatik ifpedl altrefi d Varos^oue erano
giunti altri 'Vafelli Corfari
,
per chieder
rinfor:^o
di gente ir funi ;
come d fare
proUfone di torcie
,
candele : poi condot-
\tici alla grotta entrai io uno dei prmi
,
(tsr accommodai la fcala portatile
^ confor-
me la
ftimai hifognoft.
Feci Venire una
do:^na de' Le^Penti con candele in mano
accefe ,
accio 'rfchiarando ci
fer)>iffero
di
fcorta
d marchiare con piii ficure:^^i. En-
trb in tanto
fua
Eccellen;^ anche
effo.^
isr
ajftdato parte alla fune
,
parte appoggiato

ai marinari
, fi
condujje intrepidamente
,

henche ftHprincipio le tenebre lo rendeffe-

ro alquanto timtdo
^
fno
al fpatio predetto^
oue fpicca^vafi la preaccennata colonna , e
poftofi
a federe in ftto affai
commodo
fi
pofe
ad offer^are
tutte quelt opere della
natura^ che non
fe
gli refero dijformi dalP
ejpettationi
y
an:^ dalla conti?iol>a ricerca

fcorgendofifempre piu numerofe e perfette

attiral^ano la mente e
/'
occhio ad una ne-
cejfaria ammiratione. Erano in tanto It
marinari chiafche ,
dtino con una candela
in mano accefa fcefi
per Varie ftrade d
baf
fo^
0" in Varie
dtftan:^
e remote partifi
fembral^ano frd
quelle tenebre di quei pic-
cioli demonii
,
che fogliano deptJigerJt in
lontanan:^ nell' infernali perjpettive.
Volle
fua
Eccellen:^a accingerfi ad in-
dagare il tutto
, cofi dtfceft per la fcala por~
tatile uno doppo
/'
altro
,
ci trd)^aftmo doppo
hcCver a>an:^ato pochi
pafi
ridotti in va-
ftiffimo teatro largo ^ alto una gran-
dif^ima occhiata. Ohquiftche fpicca^^anole
congelationi , <sr' i ftillicidi tanto diforma^
quanto di copia miracolofi '.fparti^Panfi nel-
'
la piii remotaparte
quafi
in un naturalif^t-
mo e regolato profcenio quadro
,
e pare^Va.,
che le figure che formd\>ano in ordinatt
panneggiamenti
fojfero
d bello
ftudiofat-
te ad
tfo
dtgran tapeti, che fogltano infi-
mili funtioni ornare gli architraVt e le co-
hnnate;poi in proportionata
diftan:^ fpic-
cal^a m
profondifimo grottefcho coft ric-
cho delle fopradette congelationi
f
ch'il
Volernefar un ejfatto racconto
,
rtchiede-
rehbe piu
fogli ,
(isr haVerebhe piu
tofto
rapporto ad una poettca ejfaggeratione
^
ch'.ad una.ftncera Verttd.^che pretendo in-
alterata pratticare con V^
%f))^'^.
^ftb
coft attonito d queUa UsiafuaEccellen:^a,
che
rifolfe in quel punto
paffarVi
non folo
piu hore
,
md giorni e notti intiere ;
cost
fece
7
accenfis in manucandelis, utillu(lrando/?e-
gionem ohfcuram brevitati fecuritatique itineris
confulerent, fubfecutus eft ipfemet Excellen-
riffimus Legatus, &partim funi, partinidu-
centibus fuccoUantibufque nautis innixus,
fubiit intrepidc, fuperavitque timorem
,
quem
fubinitium/fwfiJr/cillxvaftiffimx ingerebant,
penetrando ufque ad prsedidlum fpatium ubi
defcripta fuperius Columna fefe objiciebat. Re-
fedit hic locononincommodoadobfervanda
omnia ea Naturs opera
,
quE nequaquam
erant aliena ab exfpeftatione concepta, fed
continuae oculorum indagationi adrairationi-
quefempernovam novamque materiamfug-
gerebant. Interea temporis nautarum quifque
accenfam manu candelam prseferens variis
fparfim viis defcenderant
,
qui in diverfis re-
motifque partibus inter illamtenebrofsecali-
ginis profunditatem luce fua illuftrati haud
aliter comparuere, qnkmdammculi illi inln-
fernalis Perfpe^ivie longiflimo retroceflu de-
pingifoliti.
Accinxit fe Excellentiflimus Oratoradlu-
ftranda fmgula, &pofteaquamperfcalampor-
tatilem viritim defcendiftemus
,
paucis inter-
jeftis pafTibus conftiHlitos nos deprehendimus
in vafliffmo quodam theatro , alto largoque,
quantum oculus fe extenderet. Hic enimvero
mirandam ducebat pompam feftiva Natura,
ludebantque tam copia
,
quam forma admira-
bili aq^uce hse faxece, ftillicidiaque congelata.
Dividebant fe in remotioribus hujus theatri
theMrum.
partibus, quafi in bene fuis regulis&ordine
commenfuratum/Jro/ce^iaw quadrum,fuis cir-
cumveftitum ftpariis in modumtapetum natu-
taliter concinneque adumbratis
,
quales in
fimili feftorum rerumque folemnium pompa
ftudiumhumanum folet affingere zoophoris,
trabibufque &columnis: ac demum in propor-
tionata rite diftantia multiplices adeo dida-
rum congelatiofium divitias explicabat Crypta
quaedam fmu fuo profundiflimo, utadfmgula
exafte recenfendanonfufficerentfolia quam-
plura,potiufque exaggerationi Poeticas, quam
fmcerse Veritati, qnam nudam minimeque fu-
catam Rev^.Veftrae ob oculos ftatuere femper
eft animus , confentanea viderentur. Tenuit
haecrerum facies ita attonitum Excell""" Ora-
torem , ut ftatuerit confeftim non folum horis
aliquot , fed diebus nodlibufque integris ibi-
dem demorari . Reduxit igitur liuc omnem
fuum comitatum , voluitque occafione immi-
nentis Saniiffim(E NoHu
,
quJE Natalis eft Chrijlo,
hic devotionis fux agere folennia. Queni
etiam in finem expedivit in Parum pro quin-
gentis candelis cereis, txdifque viginti, & non
exiguo lampadum numero , ad illuftrandum
undequaque luminibus fpatiojum iftud thea-
trum, quod omni expartefmgularisadmira-
tionisargumentaporrigebat.
Exfurgebat qua fi e medio Soli hujus theatra-
lii congelata qusdam moles altitudinis circi-
ter palmorum i
f.
quse fuis aequaliter propor-
tionibus decrefcensabafiufqvieadapicem vi-
deba-
I2J
MUNDI SUBTERRANEI
Cap.yiyi.fece Venire tutta lafua. comitiVa^<^eJfen-
do imminente la fantiHima notte di Na
debatur formare quoddam Pyramidale Taher-'^'^^"'''^"''
naculum , mille circum circa raris adornatum
^j^iaic
tale
).ollem.uellHoxocelekayla:Spedi]'^'^''^'^^''%''''^
zdic., /^uuyr^j
,^ t
Naturamartificem, quimhocartificjomami
peno a tal ejjetto ci
1
aros a
far
proUJto?ie
temeraria quidquam violaret. Adcujuspedes
di
ciiiquecento candele di cera
,
con una
Ventina di torcie
,
<67" una ^ran quantita
di la??ipadini
,
l^olendo 'Vedere illunmato
quel gran teatro
,
che per og?ii parte por-
ge^a oggietti di fifi^olar a?nmiratio?ie.
ErgeVafi quafi nel me:^ del fuolo di
quella gran vaftita, una congelatio?ie di
circa qui?idici palmi d' ahe;^^a
,
che "Vene?!-
do a proportione a di?ninVirfi da
fua
lara
hafe
,
pare^Va for??iajfe
un piramidale ta-
bernaculo , or?iato d' intorno di mille ga-
la?ite?ie
,
che femh?'aVa peccato il jv??ipe?-le
b lacerarle : a piedi di quefto fecefua
Ec-
cellen;^ ri:^^r /'altare per cekhrar iU ii
jacrificio della fa?ita Mejfa in quella fan-
tiffima notte. SpartiVa?ifi dalleparti molti
flillicidi informa di colomielli di halauHri^
fefer>iro?io per candeliiri (^ torciere ; e\
dal
fffitto
altil^i??io alt?'i pe?ideyano di
fmifurata lu?ige;^^a e^rojfe:^^ ,
che in-
crocichia?idofi l'uno 1'altro pareVa
for-
maf^ero
fefo?u
coji fogliami efruttami Va-
riifi?ni
, 'Vifta che rendeVa ?ion ordinario
ornamento d\ammiratione.
Non pote^m
fatiarfi
l'occhio , ne quietarfi
Excell. Orator juffit erigi altare ad operan-
dum ibidem Sacris Nocie iWtl
fanSliJfma. Cir-
cumflabant hinc inde fua per intervalla in
modum corons five cancellorum alia quam-
plura columnata flillicidia
,
quas minifteria
fupplebant candelahrorum , fuftinendifque fa-
cibus fubferviebant. Pendebant e tabulato
feu laqueari altiffimo alia longitudinis & mo-
iis immenfae
,
quas fe invicem invinculando
formabant texturam feu nexum variorum fru-
ftuum foliorumque concretione feliciter com-
paginatum , ad non mediocre loci ornamen-
tum & fpeftantium admirationem.
Non capiebat oculus fua tot gaudia , nec
fatiebatur intelledlus tamvaria Objeftorum
fcena. Sedquod,meoquidem judicio, eratad-
mirabilius, adhajrebat in quodam hujus am-
pliffimi theatri angulo e fornice fulpenfa in
aere congelatio aliarotundiffima craffiffima-
que
,
quas fubtus plurim^ volantium defluo-
rumque velaminum adumbrata imagine effin-
gebat folium five thronum arti piftorias non ihroniK.
ablimilem , cujus limbi fimbriaeque deforis
fuis floccis Phrygiifque modice modo turgen-
tibus , modofubiidentibus hinc inde tam apta
difpofitione defluebant
,
quafi circini mini-
fleriofuiffent omniafecundum legespropor-
tionum commenfurata : cujus diameterodo
circiter palmos latitudinis compledebatur;
/,
,//
-
^
r s
'
** ,'* ,
'A
unde Rev^ Veflra argumentum capiat cir-
l inteUetto a cot ^artt ovnettt : qua?ito pero
r ^ a.-/r
^ , ,.-' .V '^
r r'-
cumterenti2,qua2omninoeratexactmimasro-
parpe a me^ dt ptu mtracoiojo
fu
una conge-
j ^unditatis
latione rotonda
grof^tf^i?na ,
ch' in un angolo
|
Fecerant interim exfcenfionem in Parum
di queUo gran teat?'o refiaVa attaccata al
\
multi Melitenfium Equitum , aliique armi
fuffitto
pendente per aria
,
poi difotto con
infinita dt panneggta??ie?iti l^olantiformal^a
come un pittorefco baldachino, che difuori
fcorgeVaJi freggiato di canncUati ?'tleVati
difpoHi cosi regolarmente
,
che un dilige?i~
ttflimo
compaffo
non hd)?erehhe faputo me-
glto
offer^^arne, le proportioni : lo fpatio.^
che
quefto occupaVa ^pote1>a di^e?iderf ci?'-
ca otto
palmi per diametro : argomenti Vb-
sira
^)}ere?i:^a la circonferen:^
,
quale
era roto?idifma.
Ju?ifero in ta?ito da Varos molti cdVa-
glieri di Malta.^ israltri armatori-^ checo-
la s' erano co?idotti a
fuer?iare
,
qualt >m-
ne?'o a rendere lifuoi offequti al Si^*^ A??i-
hafciatore in quel ltwgo.^Ji che la fole?ini-
ta dt quella notte riifci e ?iumeroft e di-
1>ota. De' ^ltgioft era?io con noi dai Ta-
dri della Compagnia Mif^tonarit Francefi.^
uno dei quali dimandal^aft il Vadre Sauge,
e 1'altro il P^^/-^ Chamberlan : dipiuun
Padre
geri
,
qui eb appulerant ad hybernandum
:
qui omnes fua delaturi obfequia Excellentis-
fimo Oratori tranfmigrarunt ad nos , ita ut
Noftis illius folennitas & numero & devo-
tionis pompa valde increverit. Erant nobis-
cum duo Patres Galli Societatis Miffiona-
rii, quorum unus P. Sauge ,
alter P. Camherlan
;
&praEter hosquidam alius Pater Capuccinus
Excellentifsimi Legati Eleemofynarius
,
qui
loco prjedidto adornavit altare cum fua Ca-
pella portatili . Stupori fuit omnibus Regio
hsecfubterranea fuis illuflrata luminibus; fi-
quidem nautae , utpote afliieti ad omnemca-
fum,perfunesfarcinafque,pertranflra,malos
& antennas navium faltu celerrimo percurre-
re,reptabantfaIiebantqueperomnesanguIos
ad collocandas ubique lampades candelafve.
Quorum unus repertoquodamflillicidioala-
baflriinflarcandidodiaphanoque,intustota-co2<.
liter vacuo in modum concavi alicujus coni"*'^'*^-
charfacei, eidem veluti lucernae impofuitcan-
delam
;
quae
intertotoculorum obledamenta
omnibus e renato&apropofitoprxfentisfe-
flivitatis non abludente Objefto ob oculos
pofuit Stellam illam trium Magorum prodro-
mam
LIB. II. DE OPIFICIO GLOBI TERRENI.
129
CapXX.MreCapucciuo elemofiniero di /ua Eccellen-
mam, cujus luce duceverumSolem,idefl:,
Za ,
male axmflo rdtare ddjudetto luo^o
'^^^'''
^J.""^
Cceleftem Infantulum ado-
7 /- II / /T^- /1 ' raverunt.Cui accedebat nonmediocnsde-
con la Cappella portattle
.
^^ujci a mira^i-
,
votionis ac fluporis illecebra alia qusdam
glia tillmiinatiojiejmentre quei fnarinariCor- compagesftillatitiahumolevata,quinftafr
fari
e Leyenti aye:^^i ^jalire ad ogni rifchio
per le corde ,/arci?ie, alkri^ & antenne dd-
le naVi^ sandayano rampichando in ogni an-
golo per metterVi una candela b lanipadino.
Unafra
efii
'Venefu ,
che troyato unjlilli'
cidio bianchtj^nno e trafparente come un ala-
haflro tutto vuoto di dentro alla fimilitudi-
ne d'un lcartoccio , >/ poje una candda co-
me in una lanterna , che
fra
tante altre ga-
lanterie ci fece
a tutti foyenire la ftella che
condofi li tre (?^e Magi adadorationedelnato
{Bamhino ^gia che la foknnita porgeVa Jimile
riflefione. ISlon ?nediocre dhotione ejlupore
rendeva infemeunacongelatione asfai rileva'
Jcnnii cujufdam quadri , duabus fuftentata scmitm,
columellis
,
gremip fuo conditam reclu-
debat copiam delicatiffimorum
foliorum
,
fru6tuumque
,
quos inter dux lampades
accenfs reprsfentabant parvulum
quod-
dani prafepium : ita ut omnia in hujus
Sanftifllms noftis devotionem confpira-
rent.
Sed necdum perventum eft ad fundum
hujus regni cavernoji. Ex una parte hujus
prcegrandis theatri dehifcebatin prascepsde-
fcenfus
;
cujus loci naturam ne ignoraret
Excellentifsimus Orator , ftatuitpariftudio
ejus abdita clauftra indagare. Funis igitur,
luminumque beneficio defcendimus eo,
plus quampafsibus quinquaginta, ad fpa-
tiolimi quoddam planum, cujus Solum,
toda terra
,
che quadra ^niifadun fcrigno "^,
"^J 'f.'^''"'?
'^'''
^^ marmore
,
fed
rn j 1 1 11 1 r
niolle,facilecedebatprementi,infixumque
foflenuta
da due coloncme mcludeVa f/>o
| baculum ad fex feptemve palmos recipie-
quantita didilicatifSimifruttiefogliami ,fra bat in fe , ob aquarum copiam
,
qus huc
quali due lampadini accefi lafaceVano
raffem-
undique defluentes abforbebantur. Scate-
Irare dmpicciolo prefeppino, ft
che tutto
^^""^
^fl
P^^oj^ig^s aquarum congelata-
V ,./- ^- 1
^*-
,
r
irum, & delicatillimis ftmicidiorum,laftis
concernevaadfporftadunadivotafantanotte);^^^^
nitentium
, artificiis. Ac in primis
Ma deVe Vojira '^Veren^^a fapere
,
che tres quatuorve lapides amplifTimi in hoc
nonftamo perancbe ridotti al fondo di tutta
quefia
grotta . Vauna parte diquejf ampio
teitrofcorgeVafufia dijcefaprecipitofa-, Volle
fua Eccellen^aper quella portarfi ad indagare
ilreflo; cosi raccommandati
fempre allafune
colhenefitio dellumi calajfmio per anche ma
huona cinquantina di
paffi^e
refici adunfpatiet-
genere erant prasfignes, qui fibi invicem in-
cumbentes quafi menfam exhibebant ftra-
tam exiguis hinc inde excrefcentibus fun-
gis
,
qui ad minimum quemque tadum in-
ftarglacieirumpebantur; quorum aliquam
fibi copiam Excellentiffimus Orator juffit
refervari. Inde reverfi ad campum tot lu-
minibus illuftratum dedimus initium de-
votioni Matutini
,
quam deinde excepit
to quadroyil dicuifuolo eradl ttrreno tenero, \medix nodisMifla ; acdemumpoftinter
072 di marmo duro
,
come il
refio ,
o^/^i^^pipofitam diiarum horarum quietem , fed oc-
fimoche^piantarVi dentro un baflonejt pro-I^^P^^^^^^"
novarum femper rerum fcru-
r j ^ r
V
r-
\-
. /
v
r i ,;>
tinio, lubfecuta funt Sacra Aurorse
; cui
fondavafinoafetojettepalmi^acaufadell
Y^^^^ ^^l,^^ po^ ^^^^^^^^ ^^^
^^.
^^,
humidita^che qudterreno d^ogni i}2torno
ajfor- difque praefentia
,
qui aurea radiorum fuo-
hiVa : AbondaVano per tutte leparti le congda-
i^um diffufione
, feriens ingreflum
prodigiofi
iioni bianche comelatte^fChe formaVano una in
finit^ digalanterieifia 1'altre tre quattropiC'
tre VafiiJ^nnejche colcaVanfi l'unaJopra l'altra,
eranofejninatequafidipicciolifongi b prugnio-
li, che adognijemplice
tattofiJrangeVano come
giaccio : fece Jua Eccellen^a raccogliere quan-
tita di quelle delicate^^e
,
indi
refi
al piano illu
hujus Specus
, modico tempore , magnam
ejus partem videbatur deaurare. Res fane
vifuperjucunda.
Qui erant nobifcum Nauts , apportave-
rantfecum copiamignium machinarumque
bellicarum , non quidem grandium, quaeta-
men rumorem ederent Martialibus morta-
riolis non inferiorem : quibus ad Gloria in
excelfis, tam fub noftem quam auroram.
minatocofnmciafimoilMatutinofimtoUqtia-
repetito explofis , refonabant tonabantque
le
cantafiimo la
M'eJfadi?ne:?^a?iottej& dop-\ omnia. in hoc cavernofo umhrarum ergafiu-
po
impaio^d^horediripofoperbfempreimmotoV"^
adinftar tonitruorum bellicorum qui-
ad. mdagare nuoVe miraViglie
, afcoltajfmo
quella delf Jurora : ne tardb molto comparir
ilgior?io
,
^ ilSole
,
che per hreVe fpatio Vi-
ToM.I.
hraVa
bus grandifsima qusevis tormenta folent re-
boare.
Denique rametfi nunquam tot rerum
curiofarum faturi , almae tamen lucis per-
R
cupi-
i
130
MUNDI SUBTERRANEI
Cap.xx.kaVa con m
raggio dentro tingrejjo della
grotta,
pareva ne indorajje magran parte,
ViUa in realta delitiofifima.
Li Corfari
ch'erano con nbi
,
portorano
amntita di mafcoli da petriere
,
corrifpon-
denti ?iel rmiore a'mortaktti ; & al Gloria
in excelfis, tanto della notte
,
quanto deU^ Al-
ha
,
dittero a cjueili fuoco
,
quali in quei caver-
nofi ricetti rimbombavanO(3/^^oc/?^/'^-
reVanogrof^i/Tmie artigliarie.
Jlla
fine
henche non mai fatii di cosi Vagha
Vtfiay
tutta Voltadefiderofi
della luce delgior^
nOj ci riducef?imo
adalto con quakhejlento ; &
ufciti
allaria doppo alquantodi refpiro ,fcuO'
prifiimo
all' imhoccatura della grotta un
ifirittione Greca affailacera
;
quanto
potefiimo
da
effd
raccogliere^ fti che un tale Antipatro,
che
Vifie
ai tempi dJlejfmdro [i
fojfe fin
cola
portato ; manon
fa
mentione d^haVer pemtrato
a dentro. II S't. Jmhafciatore fia
ordinato cer-
teifcrittioniper lafua
v\{\z2i^che giuflamente
/jochiamarfi fcuoperta; io mifonfiupito,
"
come in tanti anni diguerra che tarmate Ve-
nete hanno fuernato in quella vici^ian^^a , non
Jii
intrata la curiofita d qualche perfonaggio
di Vtfitare e ricercare
fimili
miraViglia.
L'alte^^a e ^roiondit^ refpettiyamen-
y
cupidi , remeavimus cum quadam difficul-
tate e nofte in diem , coeloque demum li-
bero reflituti , ac novis aliquantifper fpiri-
tibus reanimati , deprehendimus ad ingref-
fum yifitri Infcriptionem Grzcam exefis
jam literis fat mutiiam
,
quae quantum li-
cuit coliigere
,
fenfu fuo manco docebat
quendam Antipatrum , tempore Alexandri,
liucufque pervenifle
; at vero penetrafle
etiam Antri liujus interiora , niliil penitus
docebat. Ordinaverat Dominus Orator
certas infcription,es in exfeditionis iiujus
fuhterranete memoriam
,
qua novam hanc
incognitamque iiaftenus Mundi caliqinoji
regionem potius detexiffe primus,quam
periuftraffe dici poterat : Egoque non ca-
pio
,
quo modo per tot annorum decur-
fum
,
quibus beliorum tempore CiafTes
Venetse liac iocorum regione flabant in
Iiybernis , neminem omnino invaferit cu-
riofiras fimilia NaturjE prodigia invefli-
gandi.
Aititudinem profunditatemc^e. iiujus va-
Profunditnt
flifsimi , cavernojique vafis
,
quantum iicuit,
^"'^'
defumpfi a commenfuratione funis iilius
intus ufurpati , depreiaendique fe extende-
re ultrajexagintapajfus nauticos
,
quorum qui-
iibetmodicumomnino difFeret ab una Can-
na Romana.
Semper habueram in votis promptam aii-
quam fideiemque occafionem in Itaiiam,
qua Rev^ Veftr^ particuias aliquot five
fragmenta liarum raritatum curiofarum,
pignoris ioco & in figna fymboiaque meae
te di
quefto
gran vafo ho cercato defumere dudum devotas fervitutis , tranfmittere non
daUa lunge^a deUafune, quale feci m//'
intermififTem^fedvoiuntatiprompts, non
rare, e troVai afcendere a piu di feffanta
F1!i^
prompta adfuit occafio. Miiiivero,
^'
,
Vi-
/
I
/QUi ulteriora loneioraque prsemeditor iti-
palii marinarelchi
,
che ponno diminutre
jpocho da una Canna '^omanaper Chiajchuno.
Mi fono
augurato una pronta & fedek
occafmne per Italia
,
che non haVerei mancato
inViare a Vofira ^tVeren^a quakhe parti-
ceUe fragmento di quefte rare curiofita,
ficuYo che
Jt
farehhe degnato gradirle in con-
trafiegno deUa
firVitu
mia , manon mi
efiato
pof^ibik
j
H rinyenirne "veruna. Jo
poi che
difegno piu hmgi e piu, rimoti Viaggi
,
non fni
qui ulteriora longioraque prs
nera, nunquamnequemens, neque confl-
iiuni opportunitafque fuit , ut cum flmili
rerum genere mihi iter redderem impedi-
tius onerofiufque , cui non raro corpus
ipfum fat oneri foret , vitaque ipfa efletper-
moiefla; adeo ut verifsimum ht, eum qui
iongioribus fe itineribus accingit, debere
fe o^nibus quibufcunque fpoiiare impedi-
mentis , & quafl femetipfum abdicare. Ne-
que tamenex hocullatenus fibi perfuadeat
Reya Veflra , five argumentum defumat
uiiius diminutionisin mefui fuWimis me-
Jon troVato in
fiato
di caricarme di fimikWiti ,
cujus faepenumero a me fafta eft
materiarendendomi
ft penofo molte ^^^
i/l*^^'^'^^^.*^"*"
1^*"!^.^''!^^"''
^^^^'^""
portar la Vita
iflejfa ,
tanto e yero ch' ^ chi
saccmge a yiaggii hntani
,
e necejjario tm
fproprio intierodi
qualfi fiaimhara^n. ISLon
argomenti da cio diminutione ^yeruna in me
delfuo fubltme merito del quak ho fouVetite
haVuto
difcorfo con H Sig'. 'Paneotto
Nicofio
grand' interprete deUa (Porta Otthomana^
& primominifiro del Gran Ve\:?^iere.^
perfio^
na deUe ptu erudite dotte che (i troVmo in
Orieme
;
premo Interprete Portas Ottomannicse , ac
primo Miniflro Grandis Vezzierii , Viro
nemini eruditiorum totius Orientis fe-
cundo , ex cujus difcurfibus abunde col-
legi , ampium ejus finguiaremque quem
de Rev=^ Veftrae in^entibus meritis , &
Panfophia nutrit conceptum. Quin etiam
fubjunxit , Interpretationes Hieroglyphi^
cas -^gypri a Rev^ Veftra in Oedipo fuo
elucidatas jam pervenifTe ad aures mul-
torum potentium curioforumque Turca-
rum ; & jam fibi timebat ab onere ilio
fafli-
LIB.n. DE OPIFICIO
Cap.yx.. Onenfe; daVdiluidifcorfoho raccolto^quanto
grande (la ilche nutre.^ concetto
,
del cli lei me-
rito ^Sgran fapere : an:^i mifo^gionfe .^ ch'in-
tendeVa
, che l'i?iterpretationi de' Geroglifci
Egittit da Fojira ^Vere?i^a dilucidate ?iel
fuo Edipo
fuffcro
gionte a notitta di molti
Turchi potenti curiofo , & temel^a che gion-
gendo quejle aUa cognitione del fratetlo dd pri-
mo Ve^:^er ftimatogiovene molto
fiudiofo ,
do-
yefje /erl^ire ad
efjo
di una gran faticha con
tradurle da Latino in idioma Turchefo ; come
git eragiajlato doVere fareintimato del Cor-
po intiero Je' Atlanti Geografici.
Fiyo con gra?jdifiima pafiio?ie ful' incer-
te^:^a
fe
le fia?io
giu?ite taltre mie ; hora
che mi troyoin Nacfta, emi
fiprefenta u?ia
fpeditio?ie per Coflanti?iopoli ,
hb ^olfuto conp
mettere Hnclufe notitie aUa fortuna : in hreVe
jlimo chefua Eccellen^a
p^ffera
a Coos , efor-
fe
^di; non tralafciaro in alcu?ia parte
,
oVe
mi troVi co?itinoVarle cofiforme Udehbole mio
talentomi foggerita la conti?io1fatione de'
fuc-
cef^i
curio/i tielli miei Vtaggi
,
come fofpirar-
mi 1'occajionij che yagliano a confirmarmi in
effetti quello che "ViVo con ogni hrama e de-
jiderio di
Fbflra l^Vere?i:^a
,
&c.
Naxlia
31 Do
cembret
KS73.
S. N.
TfeVot'"' & OUigaf
Servo Vero
CORNELIO MAGNI PARMIGIANO
M.P.P.
GLOBI TERRENf.
131
faftidiofifsimo eas e Latino iii Turcicum
idioma traducendi ex mandato irrefuta-
bili Superiorum , fi vel fibilus famae horum
librorum afflaret aures fratris Magni Ve2-
zierii
,
juvenis admodum ftudiofi , nec
ineruditi; quemadmodum jam fueratinfi-
nuatum de Corpore integro Atlantts Geo-
graphki in Linguam forumque Turcicum
traducendo.
Vivo non fine pcena ob incertitudinem
an alix mese Reverentis Veftrx fint red-
ditje : modb dum Naxus me detinet , &op-
portuna Conftantinopolim occafio fe ex-
hibet, vokii committere fortunae inclufas
rerum notitias : fperoque Excellentifil-
mum Legatum brevi perredlurum in Coum,
&fortaflis etiam llhodum : ubicunque de-
mum fuero
, nullo modo prstermittam,
quantum ingenii mei fuggeret imbecilli-
tas , cceptam femel meis in Itineribus re-
rum fuccefiijumque curioforum telam con-
tinuato pertexere
;
uti etiam ardentibus
anhelare fufpiriis
, votifque expetere o-
mnem occafionem
,
quae me queat re ipfa
tonteftari talem
,
qui vivo cum omni defi-
derio Reverentiae Veftrs
Naxi
31 Ve-
cemhris,
1673.
S. N.
DevotifiTi'""'. & Obligats,
Servus Verus
CORNELIUS MAGNI PARMENSIS
M.P. P.
(
R. z MUN-
Cap. I.
^
'^'
M U N D I
SUBTERRANEI
LIBER TERTIUS
HYDROGRA PHICUS,
S I V E
DE OCEANI NATURA,
Origine
,
z5A/fotil?ufquQ tum externis tum internls
j item de
ferpetua cjufdcm' Tericyclo/t
,
c^terifque miris in
Natura rerum EffeBibm.
S E C T I O I.
T>e Natura Elementi Aquei,^>ede Mari, Motibuf^Ke continuis, quihui id mHonon
tempore agttatur^ &de miris Effeciibus, quosin Mundo Subterraneo^;'^;^^?.
Icetur in hac SeSlione , in
quem Iiem Natura hofce
Marinos motus circaTerre-
num Orbem conftituerit
.
Item de varietate & muta-
tione JE^us Maris
,
quje in
variis Regionibus , Fluminibus , Infu-
C A P
lis , Fretifque occurrit ; De Caufis fmgu-
lorum & omnium ; de lundi Oceani mi-
ra conftitutione ; De Circulatione Oceani per
utrumque Orbis Terreni Polum ; & de
mira conftitutione & communicatione o-
mnium Marium per occultos Terrae maean-
dros.
U T I.
^ diverfitate Motuum
,
quihws Mare nuUo non tempore agitatur.
SUPPOSITIONES.
TAmetfi
in Arte Nojlra Magnetica fufe
celeberrimum hoc Naturs Opus, Ac-
cejjum dico, &Recejfum Maris
,
quam
&Intumefcentiam & DetumefcentiamMa-
risvocant, expofuerimus
;
quia tamenhoc
unum ex maximis Mundi Subterraneiarcanis
eft , cujus virtute omnia confervantur &fus-
tentantur ; ideo quantum fieti poteft , id
koc loco quam exaftiffime defcribendum
duxi
, ceu aptillimum Naturae inftrumen-
tum
,
quo mediante omnia , ut dixi , in Suh-
terraneoMundo .veluti in utero quodam <k
panfpermatico NaturaJ penario , ad genera-
tiones
rerum perficiendas , ur ex difcurfu
patebit,
unicedifponuntur.
Suppono itaque primo , Oceanum, quod
nW/^Kenl^'^^'^"^^"^
omnium aquarum fublun?irium
turaiisse;-?.Receptacuk;m eft, unicum habere Motum
naturalem,
quoomnes&fingulae ejuspartes
in Spharicam fe fuperficiem nolis quideni
infenfjhiliter, fenfibiliter vero in fuperficiem
planam componunt
,
quo perafto quiefcunt;
quod experimento conftat
:
Si enim Fentus Lacum quempiam huc
iWucquefiu^iuare facit, hoc ceflante, aquam
adfuum sequilibrium fub squabili fuperfi-!
cielacus redirenotum eft : Cumenimflu-
xilis naturs Elementum fit.fieri non poteft, I
ut una pars alteri altior aut profundior fub-
fiftat ; ergo ad squilibrium ut tendat ne-
cefl^eft;hicenim finis eft appetitus hujus
Elementi.
Si verouniverfum Oceanum attendas infuo
^quttOcea,-
naturali ftatu, ille hauddubie ad Sphceri-^l^f^^^:
cam {Qfuperficiem componit , ut fingulae ejus {onit.
partes fint a Centro Terrs aequidiftantes;
&pulchre probat Archimedes lib. De iis guie
'^lf^^'^^'
vehunturinaqua.
Supponofecundo, Mota una parte Oceani mouum
per impulfum vehementiorem , totum fuc-
^^*"*^ "''-
cemve Oieanum moven , necelle elie. Cumfmcejpvt
enim fit Corpus continuum
, mota pars A,
''^''-
mox partem fequentem E extolletin B,& B
Motus Uni-
partem F in C, & C partem Gin D, & fic de-
inceps in circulum , ufquedum reftituatur
fuo principio. Tanto tamen femper motus
debiliores efte putes
,
quanto a principio
funt remotiores. Qiis omnia difta fint de
Motu Maris nuftis Ventprum flatibus, qui
ubique paflim dc\minantur, exagitato, luhla-
/i/que obviis litorum
promontoriorumque
impedimentis ; hifce enim Motum non im-
pediri duntaxat,fed& deftrui necefTe eft.
Hinc
LIB. III. H Y D R O
Cap. I.
Hinc patet , fi Canalis quifpiam cujufcun-
que tandem longimdinis iue.ux.,aqua replea-
mt,fuhereife\}xe. ohturaculis claudatur; aquam
exempto obturaculo , vel leviter piflillo
preiTam eodem temporis momento in altero
extremo una motum excituram tantum
quantum intra canalem prefla locum reli-
querat.
^quafem- Suppouo tertio , Singulns aquiBpartes fu-
per premtt
perficiales , aquas (\hi fubditas\\{a;}XQ^ adfun-
"dtcHliim.
dum ad perpendiculum premere naturaliter,
petaccidens verb , five perimpulfumviolen-
Uim
, ohlique premere. Sit Vas quodpiam
. L M N O aqua re-
^,^:5?^7^S5:^N. pletum.Dicopartes
^?^S:^f>^^N ^ij^^^ Amluperncje
itquas fibi fubditas
premere non obli-
que verfus Maut O
,
fed ad perpendicu-
lum{\hi infra pofitas
aquas,juxtalineam
AB. partes vero C
aut D non oblique
Archime
des.
G R A P H I C U S.
135
fcendere ad perpendiculum, &per E aut I ,
fe
evacuare.
Suppono quartb : Mo/^w A/jm elTe vel
Motuum^
c/ireSium ,\elVorticem\el Concufionem.
a^_
Motus dliretlus Maris efl,quando verfuspla-
gam aliquam ah extrinfeco impulfu concitatur.
Motus "vortiginojus Maris
efl ,
quanclo Ma-
rein gyrum agitatur , & hicut plurimum fit
veinaturaliter, Ye\ per accidens. Naturaliter,
quando aqua abdita in fundo Maris abyflb
abforbetur , de quibus fuo loco fufius. Per
accidens movetur in gyrum
,
quando Ventis
contrariis Mare in turbines agitatur.
Prasterea Motus dire^us univerfaln eft du-
//lix^/imr conllans &perpetuus; //'er perpe-
tuus quidem eft ex contrariis tamen motibus
compofitus. Motus direBus perpetuus^uni-
verjalis eftille,quo Murefeu Oceatiusperpetub
juxta motum Solis ex Oriente in Occidentem agi-
tatur. Motus altergeneralis compofitus excon-
trariismotihus efljproprie is
,
quem nos Fluxum
"
Refiuxum , aliiacceffkm
"
recejfum, quidam
Intumefcentiam & dettimefcentiam
Maris
dicunt, ^JitMotuLun^ex Ortuin
Occafum.
Reperiuntur & in Mari alii quidam Motus verfus B,fedin E, vel I, rf(?<7 prement: Etpa
tet ex iis, qu2 fubtili ratiocinio demonftrat
j
proprii
^
fingulares ,
alii contingentes. Motus
.ArcbimedesincitatoLihro,a.dquem'Le6ioi:em proprios ^fmgulares, illos fpeciales fivepro-
remitto. Patet &hoc experimento.: Si enim prios vocamus quibus aliquaetantum Oceani
in Hfundum Vafis perfores, aqua non in Daut
C, fed in Apunfto ad Bperpendiculari vorti-
culo fafto retia defcendet. Idem intelligi de-
bet de quocunque loco infundo^Szixs aperto:
V. g. fit apertusfundus in E vel I, &mox com-
peries, aquam in D velC pervorticulosde-
r
Alotiti Ocea'
ni omniuih
aquarum
fubluna-
'
rium rece-
ptaculi , a-
liuseft
Proprm Sc fpe-
cialis , feu pe
culiaris aiicm^
lantiim Mari.
eftque.
Perpetum,
eftque
hic ite-
partes moventur ; Suntque iterum duplices
;
perpetui,h. anniverfarii. llli nunquam ceflant
infeftare Mare : Anniverfarii, qui certis anni
menfibus vel diebus in aliquo Mari depre-
henduntur. Sed omnium horum divifionem
in fequentixeiolnXiOTi^i Tahula contemplare.
C
Conftans 5c perpetuui, &eft ab Oriente ad Occidentem , 8c dependet a Sole.
DireSius
^
Ciwipo/;/?exmotibuscontrariis, 8c didzar FluxHsScRejftnxMMaris, 8cde-
[_
pendetaLuna. .
Refiuxus
f
ty\iot(t generali
,
quo Mare ad oppofitarum Regionum litora appellitur.
8c eft ^ (iJW^?- ad oppofita litora 'w? Ventornm reflexione inaliampartcmfata,quos
velex
l_
Currentes vocant.
f C
Ex abforptione aquae Maris, uti fit in Vortkibtis , 5c vocan
\ I
tur Motm circulares.
Ex vehementi irrnptione Fltiminis alicujus fabterranei in
fubaqueis regionibus fala, c^zMare continuo ali-
quoufque a:ftuat.
rum,vel
|
Ex/'/zi///wingentiumamniumquein.^rfefeexone-
rantuim ir/ipetu
,
quo Mare vel reila propellitur ali-
1
quoufque , vel in tmbines agitatur
, vcl Mare in in-
[_ conflantesaflus agitur.
CQui certis anni menfibus, vel diebus inaliquo Maride-
{ prehenduntur : ad hos revocatur Motn) Oceani ex Ah-
(^ flro
in Boream , vel ex Eorea in Atiflrum.
'^to.quorum in /^^ninnumerabilis varietaseft,quibus-f^^reper-
petuis agitationibus , nuncinhas, nunc inillas partesinfeftatur,
Scdependetafubitanea aeriscommotione, uxXAtVentoriimorigine
dicetur; 8c fine certoordine modo ceflant, modo incipiunt, funt-
que quafi infimti.
Vel exffibterraneis fpiritibus halitibufque Mare turbantibus
,
qui fub-
indeeKfnndoMariserumpunt, neque certo ordine conftant , ne-
quecertoScdefinito tempore durant.
5
Eft ille
,
quo Oceanus ex Tolo Ar^ico
,
per Polum Antar'
C
licHm per vifiora Globi Terreflris fe perpetuo cirsulat.
SQno MariaomniACoramuniczntiaferfHbterraneosmea-
C
tHs reciproca negotiationis
commercia exercent.
CQuo
Mare iper fabterraneos
mtatm intra Montittm rece-
Particftlaru-l ptacula fe exonerat , 8c hac circulatione pera6la ,
origi-
I nifuaereftituitur.
Rj
CA-
Anniver-
farii funt,'
ContingentesMa-
ramotusfunt,
quibus nun-
,
quam/^<ircli-
1.
berum eft, na
(cunturque
velex
CtrcHlaiorius
GeneraUs
Specialis
^34
Sea. I.
MUNDI SUBTERRANEI
C A P U T II.
T)e Motu generali Maris
,
qui
efl
ex Oriente in Occidentem.
MOtus
generalis Oceam&^exOriente in \toto paflim Ocf-^^o hujufmodi motumexOrtu
Occidentem
, & experientia diutur- 1 in Occa/um obfervari
, adeb certum eft,
na iis qui per immenfa Oceani fpa- 1 quam certa efl multorum annorum expe-
tiaultrocitroqueinNovumOrbemfufcepta rientia unanimi omnium Nautarum
,
qui
navigatione innotuit. Qui enim folvunt ex didum Oceanum fzpe faepius triverunt, con-
/<//dVerfus Occidentale BomeSpei Promonto
rium
,
atque ex Lufitania aut Hifpania in
fenfu approbata.
Hujus itaque tam luculenti 'effeius caufa
Mexicum folvunt ,
multo breviori temporis
j inquiritur. Peripatettci , more iis folito, lla-
fpatio conficiunt ifliufmodi iter
,
quam vel ; tim ndprimi Mohilis raptum
,
quod utrum in
cc brcviusex
Lufitania inlndiam, vel ex Mexico in 1 rerum natura fit, necdum conflat, confu-
""'^^^"^'^Hifpaniam. Praeterea qui ex Portu Acapulco\i^\VirvX.. Alii Magneticam virtutem ^nguntin Vzrixde
in Lufita-
niam confi- NoviB HifpaniiB in Infutoi Philippinai naviga-
j
Sole, qua A/^re^trahatur. Alii Metaphyficis
'">''.^^
iTionsiZ^^
folent, ex didoPortu,ubi/'^/-/>e//<a fere
j
fpeculationibus intenti, tantum abeft, ut''"""'''
'
malacia eft , ad decimum gradum Latitudinis \
caufam tanti
effeBus affignent , ut potius ob-
Borealis contendunt , & juxta diium decimi
j
fcurent. Nos rejeftis remotiflimis iftisfpe-
gradus parallelum, tam feliciterin Occajum \ c\x\z.iionih\xs ^Ld^icinioxQS &c proximascaufas
navigant , ut immotis velis fpatio 8 j- die-
\ procedimus.
rum 3ooo?i///dfrior^<w fpatium conficiant; 1
Itaquemeliusphilofophabimur, fihujus
Veracauf
nec vela mutant , nifi ad Infulas quas vo-
1 Marini motus caujam , Solu ex Ortu in Occa-
exponitur.
cznt Ladrones , uhi der.eli(ko paralklo decimo \jum devolutionem dicamus : Cumenimma-
^d decmum tertium nzMim dirigunt, utOsJ.xima Oceani pars Zontz Torrida {uhd3itm,
Infularum (la hocca de las Jjlas\oca.nt)Te6ta.
\ Solque perpetuo fere hanc Plagam alicubi
ingrediantur
,^
ficque vitatis periculis Ma-
j
normaiiter radiisfuisferiat, atqueadeo i-
nilonum tandem Portum tute obtineant. I gentem aquarum molem quotidie radiis fuis
Tertiam itaque Terreni Orlis partem non nifi
\
attraftam attenuatamque vel in aerem , vel
feptimeftri, hoc Orientalivento, qui nunquam
j
in vapores nubefque convertat , necefi!e eft.
iiautas fallit, conficiunt.
E contra vero ex Moluccis fub decimo pa-
xaWeloNovam Hijpaniam petfZrenon poflunt,
utpote Vento Mdfr/quefemper ipfis contra-
_^omodo
rio ; unde necefie eft , utex Jnfulis Philippi-
iter^xlnUi- - . _
-"
.
'
'
ut in confumptarum attradarumque aqua-
rumlocum , alise ab Ortu aut ab utroque la-
tere fubftituantur : cum vero haec aquarum
attratiio femper continuetur , effetlum hunc
fiuxus Maris in Occidentem pariter duratu-
lis phiiippi-
^^^ ^^ Novam Hifpaniam navigaturi quadrage- rum , n emo eft qui non videt. Magnam au-
copiofijpm
nis in Ut.
fimum gradum Latitudinis Borealis adeant, Item & incredibilem aquarum co^i-A.Ta. Solis imbTes iii
taatur'."'^''
^^^ hoc enim a Ventis Borealibus
,
qui per-
petuo in ora iila Ameriaz Septentrionalis re-
gnant , impuifi , brevi tempore Portum Cali-
fornia ohtinent. Ita oretenus milii retuie-
tuntP.Simon Cotta, & P.Didacus Bohadilla,
Infularum Piiiiippinarum Procuratores,qui
ditlum Mare jam l^is fulcaverant.
Notatur & iiic motus in freto Magel-
lanico
, ubi Oceanus ex Oriente in ftriftifii-
mas iiujus Freti fauces irruens ingentibus
a;ftuum ebuiiitionibus fufque deque convel-
litomnia,donec (xhiin PacificumMare adi-
tum
inveniat, Sic per Fretum Manilanum
ciOceanum
Gangeticum per Canalem Pro-
montorii
Comorini ex Oriente in Occiden-
tem incitatifTimo
motu feruntur. Ad Sinum
Par/^ tanta ex
Or/veiiementiarapitur, ut
Utique/o-i"de
Os Draconis
diftumfit.
Obfervatur&
eorum Eu-
hjc motus abiis, qui ex Europa verfus 6ana-
roDorcus j
Oceani mo-
'*' navigaut. Oceanus quoque Tartaricus
tus(iM/r.per Fretum iVeigats fummo impetu fer-
tur, quod tumexipfo motu, tum exco|iio-
fa giacie
,
quam didus Oceanus in iliud Fre-
tum evoivit, conftat. In Mari^dLtitet Paci-
fico Mare movetur verfus Fretum Anian ; A
Japone incitatur verfus Chinam
,
pari modo
in Freto ad
Javam concitatur. Verbo , in
virtute ex Oceano attrahi
,
quotidianae &co-
f^^^^^la
[
piofiffimaspluvias iisin Regionibus
,
quibus
Solverticalis eft , abunde teftantur , conftat-
queex relatione Noftrorum Patrum
,
qui in
Coilegiis ZoncB 7o/'r/^<gfubje(ftis liabitant;
fiquidem Sole ipfis in vertice conftituto , cir-
ca meridiem tanta quotidie imhrium diluvia
oJperiuntur, ut&camporum planitiesfta-
gnare videantur , &portus litoraque abrasa
emontibus arena cxterifque argillaceas ma-
tericE quifquiiiis compieantur ; atque lioc
pafto Mari
,
quod per Solem abiatum eft,
poftiiminio reftituatur.
CuryetbRihquadrage/imo Latitudinisgra- cufa cur
du Venti ut plurimum Boreales dominentur in
("^
^o gra-
litoribus Maris Pacifici, caufa eft rarefatlio
vzckcoBo-
vaporum, qui fub Zona Torrida elevati
,
&realesVenti
in Borealem Plagam longe lateque diffufi,
f^^'"''""
a fuperveniente frigore , aereque condenfa-
'
to denuo repuifi Ventos memoratos efHciunt.
Cur autem Ventus in Mari Pacifico perpetuh
fit Orientalis , caufa eft
,
quod Sole furgen-
te vapores Oceano imminentes a frigore no-
[lurno artlati , a fuhjequenti So/is calore ra-
refatii in Ventos degenerent
,
qui cum an-
teriores Oceani femitas perpetuo follici-
rent, mirum non eft, causa eidem perdu-
rante.
LIB. ni.
HYDROGRAPHICUS.
135
Cap.ll.
rante,
%iMotum Maris oxOrtu. in Occafum,'
juxta Solis motum perpetuari. Accedit
,
quod
ex Borea & ^udro Vapores repulfi, aquas ii-
trinque perpetuo quoque intra Oceani Euro-
Zephyreum Currentem cogunt. Eft autem
hic Metus tanto vehementior
,
quanto Sol
suh Zona
Qceano fuerit normalior. Unde quamvis in
J^^^lffi.^OceanoZonaTemperata^iubjedio,
vim fuam
feexertt Sol quadautenus exerat
,
quia tamen ohli-
Motus hic
y^^^. xidi\\X.\xm Juperficiem
Maris radiis fuis
ptentrione quidem in Juftrum , & contra.
Quodquomodofiat , aperiam.
Cum Sol, wtifupra dixi
,
perpetub Zoniz
caufa ho.
torrida immineat ingentemque aifuarum^'"
mo-
7(?/ejex ^Jcfij^o fibifubditoextrahat,fitut
"
'
hujus Oceani Traftus aquis evacuatis veluti
decliviores reddantur ; Septentrionalis vero
Oceanus, utpote extra normales Solisradios
conflitutus,humidiffimofuotemperamento
plerumque circumvicinum aerem in fe con-
vertendo continuum aq^uarum incrementum
fufcipiat , feque in confumptarum aquarum
Euro-z.e- J
,
-^ i '
_ . -,
phyreus. ferit , liinc motus Mans ex Ortu m Occa-
fum
minime hic tam violentus obfervatur, . 1 .
ji
quam in Zona Torrida, aut locis eidem vi- Uocum
,
providi rerum difpenfatrice Na-
cinis.
tura hac ratione ordinante , fubftituat, fit ut
Luns mo- Tandem Lunam quoque hunc motum 0-SOceano fub Zona Torrida, aquarum defeftu
tuseum
^g^^-j^ Euro-Zephyreum mukum promovere,llaboranti , Septentrionaiis incremento fuo
Jl-omovet.
hinc conftat, quod in fo;^;^^/^/^ aut ^/^/-o- j fubveniat , ut dives egeno, omnibus par-
f^tione Solis & Lunts Motus hic Euro-Zephy-Wihwsid Totius confervationem confpiran-
reus muko concitatior vehementiorque a
tibus.Idemdicendumeft, deOcf^woy^/?/^//,
Nautis comperiatur ;
dum in Cow/^^/c^/ioHeUorfj/ioppofito.UndeTorrido&macilento
vacuatas aSole Oceanifemitas potenterpre- femper ex alterutrius Oceani ditioris pena-
mit, ex qua.pre/ione Mare femper in anterio-
rio.fmgulis/t-w^^T^ri^a^^ahernatim^veluti an-
rem partem, juxta Lunts Solifque motum
j
nona quasdam a provida Natura ,
neinne-
pellitur, ut inJraMmB demonftrabitur. Iniceftariis deficiat, deputatur
,
ad defeftum
Oppofitione Yeto , la^anoftupariterinf^ccd-junius,
exceffuakeriusfupplendum. Difta
fum
premit;undeunda/W(?j undamper-jhac
experientia confirmo
petuoqusedam fitexOrtu in OccafumOceani
fluduatio
,
qua defeftus aquarum a Sole at-
tra<flarum,perfubfequentesaquarum a Luna
Si fupra ohlongum quoddam
Receptaculum Experlmen'
aqms repletum
,
glohum ferreum
igne prius
'"'"
candefatlum ,
forcipe apprehenfum
fenfim
comprefiarum concitationesrefarciatur.InjexAinB.
ducas, itatamen, ut aqucefuper-
Quadraturis vero , uti Luna Mare non per-
ieSie refpicit, ita minorem quoque comprejfw-
tiis effeBum praeftat : Et experientia docet,
Mo/awhuncferefemper in quartisLuncBo^-
pido debilsm efie.
Ex hujuf-
Atque exhoc Motu generali Euro-Zephy-
modi uni-
reo, alii duo motus Oceani nafcuntur
;
quorum
ceaiii motu.
^^ eftex /luflro inBoream;z\tere)^ Boream
abiiMom-
Juflrum. Conftat enim Oceiinum exBoreali' ^ , ,.
QoTeTin"'
Mundi angulo
, vehementi quodam impetu , Canali quodam relidlo
; k fi prius confinia
Auftrura, verfus Aujirakm Plagam prorunipere in Ocea- aquce & receptacuii notes , videbis cejfante
&
contra.
^^ Atlantico
;
quo fit , ut qui ex Lufitania aut motu glohi &frigefaWi , aquam luculenter iii
Infulis c^zs Azores\oc3int
, \eriu?>BonieSpei vafe defecijfe , utpote caloreglohi in vapores
Promontoriumiter:{a.ciunt, id citius, quamrefolutam.
contra conficiant; durat autem Imjnsfuxus 1 Atque hasc de Motu generali Euro-Zephy-
vis & eflScacia feme/iri pene fpatio , a Se-\ reo , feu Noto-horeo fufi[iciant.
ficiem non tangat; invenies quod dixi, aquam
glohi motum moxfecuturam , in medio veluti
Caput III.
Tfe Motibus
,
quos Currentes yocant
,
fiye repercuflbs , aut reflexos.
Cap. IIL
COntingit
hic Motus mukipliciter
;
vel ex generaii motu Euro-Zephyreo
contra imminentia Regionum lito-
ra impulfus, &hinc deinde reflexus
,
quem
Currentem Nautajdicunt ; vel ex Ventorumfla-
tihus
; vel denique ex Motu Fluxus 8c refluxus
reflexo , vi Lunas caufato.
Qui ex Canariis Jnfuiis in Mexicum fol-
camrS^"^^'
Ci^rentihus Oceani maxima parteve-
Hifpanio- huntur, qui intra Cuham & Hifpanioiam &Con-
^*'"-
tinentem Nova^
Hifpania adeo vehementes
funt, ut Fiuminis impetum referre videantur
;
navibufquefemelinhujufmodi fauces con-
j
edlis
, nuUa recedendi facukas datur ;
imo
Currentes
ex Mexicano Sinu in Hifpaniam foluturis,!//'^-
ra Virginia &FioridcR tenenda funt , ut navis
curfum fuum tenere poflit. Cujus rei ratio a-
lia non eft, nifi quod Oceanus partim ex Borea
in Aujirum maxima vehementia ruens in Ca-
pite feu Promontorio Candido{c^od Caho hianco
vocant) iiiifus reflexufa^e, &hinc iterum ex
Ortuin Occafummotu generaii , curfum fuum
verfus Infuias Cuham & Hifpanioiam dirigat,
ubi inter fauces conclufus conftri^ufque ve-
hementes flucluum commotiones excitat.
CumveroinJiKawufque Mexicanum conti-
nuatus, ibi exirevetetur , ad LitoraVirginiiS
& Fiorida curfum decircinans , ibi fummo
im-
1^6
MU NDI SUBTERRANEI
Se^ I.
impetu
Oceano
Uhero denique reftituitur,
denuo
circulandus.
Qiiem Motus , ut dixi,
generalis
Maris egregie juvat. Cum enim
ab hoc fub
Zorta Torrida violentiam patia-
tur , neque omni ex parte Mare concitatum
perrumpere valeat , hinc reflexo Currente
efTugium quaerens , intra did:a loca circula-
tus, fuo reftituitur principio. Verum de
hifce in fequentibus uberior dabimr difcur-
rendi materia.
C A ? U T IV.
(De Motu generali Maris , ejujque circa Orbem Terrenum EfFe^ibus.
Cap. IV.
Fundus O-
ceani inx
qualis cau-
fat
celerita-
tem atit
tarditatetn
Fludlus.
MotM Flu-
xuse^ re-
fluxus to-
tam Maris
molem
concitat.
:ExferUmiii.
Eftor primum fcire debet
,
quod fic-
uti Flumina diverfos mextimafuper-
^
ficie fortiuntur effet^us ; ita &in Mari.
Siquidemin Mftihus,
Cutrentihus , Syrtihus,
Abforptione &Regurgitatione Maris ,
Flumina
inter Montiumparietes conckifa , longifque
ambagibus decircinata cseteris celeriorem
motum , ut experientia docet, acquirunt , &
tanto quidem celeriorem,quant6 alveos ha-
buerint decliviores ;
In late vero patentes
difFufa campos , dum fuam explicantampli-
tudinem, tantb tardiori progrediuntur motu,
qub alvei eorum planiores fuerint. Eft &
Oceani xxnivexfifundus haudfecus ac inTerrse
fuperficie
,
prorfus inaqualis
;
jam enim in-
gentibu^s Montium catenis,Scopulorumque
multitudinecinftus, profundifTimas alicubi
valles&cangiportus ; modo in vaftifsimarum
regionum planities exporrecftas fuas expli-
cat undas ; fubinde in occultas &abditast^o-
r<7gifjintromiflus unafecum aquarum mo-
leni abducit ; nonnunquam ex cacis Terras
ahyffis
regurgitatus fsvas concitat tempe-
ftates.
Hisita conftitutis, non pofTum non mi-
rari nonnullorum imperitiam, quidicunt,
Mare femper qaosid motum , eodemmodofe
habere, neque celeriusinuno, quam in alte-
ro agitari. Quod uti contra experientiam
elt , ita temerarium effe judico id aflerere
;
uti paulo poji indudione Motus univerjalis
Maris oftendetur.
Certum eft , Oceanum Motu generali ex
0-
riente in Occidentem, virtute Solis &Lunce cie-
ri. Conftat autem exfuperius allatis , JFftum
five intumefcentiam & detumefcentiam
Oce^jw virtute Lunari concitatam,non fuper-
ficietenus tantum , fed totam Oceanimzua.m
molemque ^. fundoufque adfuperjiciem com-
moveri.Et ego horum omniumauritus teftis
efTe pofTum, qui dum Freti Siculi miracula
fcrutarer, non femel in fumma Maris intu-
mefcentia,ingentem firepitum audivi. Et cum
ex nautis qusrerem
,
quifnam iftiufmodi
fonusefTet; refponderunt , Ivxncfonumiem-
perpercipi,Mrt;-i injummo JEftus graduexi-
ftente; fieri autem hunc /ow^w & ftrepito-
funi fragorern ex collifxone lapillorum
, conchy-
liorum , fimiliumque rerum/</<?inhcEren-
tium, quxrapiditate Maris agitatse &iden-
tidem inter fc c*?////- hunc//r(f/>i/>w efficiant.
Unde collegi primum ,
non fuperficiem
tantum Mm , fed &ctotam2iqu2ir:ummolem
%'irtute Lunari moveri. Si enim hcecvirtus
conchylia
in i^iofundo adhaerefcentia , crulta-
cea&molliaomniSBeneriSj tum nova tum
plena Lma crefcere faciat , certe vis motrix
Lunoe in corpufcula nitro
, fale , alumine,
vitriolo, bitumine compofita
,
quibus uni-
verfum Mare refertumeft, non minori vir-
tute aget, quam in alia. M^ri^jquippe wr/a-
te Lunari rarefafta &attenuata , dum omnes
fimul locum majorem quxrunt, & hae fub-
I
fequentes , & aliae alias vehementer foilici-
tant ; magnam inde intimi quoque Maris
commotionem 8i.intumefcenti3.m nafci, nemo
nifi harum rerum imperitus negare poterit.
Atquehoc primum eft.
Altera opinio eorum eft, qui fentiunt , Mare
Deciiviias
juxta declivitates vallium fubmarinarum
t"",-'
^*'"
non velocius
,
quam mlubm.arinis planitte- ditatem
hus moveri
;
quod experientiae plane repu-
^^.^^'
gnat. Cum enim jam oltenfum fit , univer-
fam molem Oceani una moveri , certum efl , in
declivitatibus vallium illud majori impetu
ruere, quam in planis fundis ; & diverfi
Oceani perpetui Currentes nunc in hanc,
nunc in illam Plagam velocitate fuaruen-
tes, qua naves etiam onerarias, non ob-
ftante fecundo Vento , fecum rapiant etiam
invitas; quod non fieret , nifi diftae in M^ri
declivitates darentur : hifce enim moles
Oceani inclufa & coard:ata diverfaque , non
fecus ac inter Montes Flumina curfum fuum
promovent , donec planiorihus locis refti-
tuantur.
Seddices, occurrere quotidie diverfos
ScobjeSiie.
difFerentes in Oceano Marihufque Currentes,
qui tamen non durant ; fed extemporanei
funt. Refp.hujufmodifwwM/fjnon imme-
disitc a.virtuteLunari, neque a difpofitione
fundi Maris ,fed a Fentis aquas nuncin hanc,
nunc in ilhmpsittem fuperfcialiter agit^n-
tibus provenire; unde nonperpetuantur, fed
ceffante Vento Mare tranquillitatem nanci-
fcitur; Currentes verb five M^rf Ventis tem-
peftatibufque obnoxium five tranquillum ab
omni agitatione fuerit , femper tamen du-
rant. Si itaque Mare iftis, quos diximus,
motihus tam generalihus
,
quam fpecialihus
non moveretur , fed femper confifteret,
tunc verum quoque foret , Mare femper
eodem fehabere modo , five fundusejuspla-
nus , five declivis fuerit ; fed cum Mare per-
petuo jam ab Oriente in Occidentem , modo ex
Septentrione in Auflrum, &contra; nunc intra
valles fubmarinas Currentihus fuis agitetur,
illud eodem femper modo fe habere impos-
fibile eft. Sed jam ihaec omnia apodilica &
Geographica demonfiratione comprobemus.
Ex-
m.
LIB.III. H Y D R O G R A P H I C U S.
137
Cap.W.
Explica ante te Mappam GeographkamAlem^tAnc^^xzm^er^roixin^i^Simdimvallemin-
quam dati opera ita delineavimus , ut qux tra an^ulUas
, M, Freti fefe infmuet, ubi tan-
propofito noflro opportuna fuerint, exeajtaemolis aquarumfuilinendaEimpotenspar-
iucemeridiana clarius elucefcant. Diximus
inprajced^ntibus, Motum Maris generalem
efle ab Ortu in Occafum
;
quod tamen non ita
intelligi velim
,
quafi Mare continuo fluxu
femperrf<?(jferaturexOr/a in oppofitamPla-
gam , fed fubinde ohliquo reflexu, nonnun
tem in circulos agitat, partem in Litora Su-
matrce reverberat : Unae Mare contrarios ge-
nerali Motui motus mentiri necefle efl.
Idem evenire dicitur inter Java , Borneo
^7erree Auflralis Freja : Mare quippeex E
^uflrali Oceano follicitatum , tum propter
quam circ/ari , interdum j?,y^5 & r^T^aArz^j- , innumeros Infularum occurfus incurfufque,
motum prooccurrentiumimpedimentorum.fmiilem fupra defcriptis afluum faciem in
conflitutione cieri.
Sole itaque exiflente in uaflifmo omnium
Oceano, virtute Luminarium, utpote in cam.po
amplidimo fe potiffimum exerente , Oceanus
percufliis juxta motum Siderum longe late-
7Archipe-
q^e fe explicat, & potillimum ^er Archipe-
curtam fi-
lagum Indicum , 1 1 ooo
, uti referunt , Infula-
w" seftus.
rw fffitura turgidum. Obfervatumitaque,
du4t,donecab/;?/^/i3rwexpeditumfaflidiis,
liberum in Occidentem curfum profequatur.
Ex faucibus ergb Fretorum 0& P, fummo
^"^?j^"'"
impetu labens curfum fuum primo dirigit
verfus Promontorium Terra Auflralis B , ubi
reflexum Curr^ntem fuum dirigit in Septen-
ttionQmvex.{\xsSinumCamhoiee R , tanto im-ingens flu-
petu , ut, queniadmodum Itineraria nauticaV^^^^--
Mare in tanta Infularum frequentia y^\\t\\r:e.Qmnx.,fluminisrapiditas'widie.t\ & exifti-
yi""]" cam-
carminatum, ob variasin fequentes Infulas i mari poflit. In Gangetico verb Zz/orf- fluxus
'"' ^"'"-
obvias repercufliones & infultus, i/o/i/(jJ ;& refluxus hujus /orrewm
tamvelox&im-
prorfus jEftus movere. petuofus fertur,utad
30 milliaria Litus nunc
Tria tamen loca potiflimum recenfentur, 1 obtegat , nuncdetegat, tzntsivelocitate
, ut
in quibus hujufmodi Marij /<//^rid' potifsi-|eum vix eques validifsimo curfu evitare
mum fpedtantur. Primus inter Japoniam & pofsit.
Chinam; Kltoxin Freto Malacam\ntQt^Suma-\ Quaeritur caufa\\\x)\iS>. Refp. Mi^r^ dum
tram;Tertium\ntetJavam,Cektes, Borneo, Sizvier: Currentem J?
Q_,
ad LitusTerrte Aujlra-
Terram Auflralem. /ij Qjrepercutitur
,
^x/w fuum aliquo-
Tempefta- Inter Japoniam & Chinam Mare nunc exjufque, verbi gratia, in C continuare, ubi
ttihorrend^
Occidente\n Orientem, jam in circulum abiens \Currens denuo Jupervenientihus Currentihus,
s\tm^
tamf3evascaufattempeflates,ut,quemadmo qui ex ///araw circumjacentium <3^i/)<)r-
chinam.j^dum
Hiflorice Nauticie narrant , Naves invo- tihus x\x\xnt , obverfans, unacum iis inul-
'rHm.
"'
lutse vix fefe extricare valeant; Impetus e- timam Sinus oram P dirigitur Velocitatis
mmMaris iisinlocistantus efl, utexcon- verb Marince hoc in loco caufam effe dico,
trariorum fluftuum concurfu vel ipfasNa-b'd//ij fubmarinje prsecipitem declivitatem^
ves in altum elevet a Marisfuperficie femo- 'per quam Mare fummo impetu ruens , de-
tas , &prxfertim accedente Fento Ccecia per:fcriptos paulb anteeWe^ws in Litore efficit.
aerem in vicinos fcopulos illifas in mille.Cum verb Mare hoc loco tot Vorticihus re-
partes difFringat. Videdehis/'. /ari?ri? fertum comperiatur ut Nauts eos vix fu- P. Furne'
rius.
in fua Hydrographia
perare pofsint, caufam efle dico, quod Mare
Caufahujuseft: QuiaM<7rf y^^r<7/efum-'hoc in loco , R, per quendam /^/^-rr^-
moimpetuin Litora Chinate^vKwm ey.Oc-\neee. Voraginis meatum in intima Montium
cidente \n OrtumteipetcuiTum , curfumfuum Imai Sc Parapanifl Hydrophylaciaa.dFont\um
aliquoufque tenet , &novisfemper&novis Fluminumque origines conflituendas fefe
aquarum accumulationibus K (vide Map- exoneret ; hoc autem ita efCe
,
profunditas
pam) Mare urgentibus, dum id repercufsi
fluftus fuperare nequeunt
,
per Litora Chi-
nce 'KYY,a.ccedentepreflur^ a.dLitoraJa-
ponice fafta , in circulum abire neceffe efl , &
Maris nulla hoc loco bolide explorabilis fa-
tis teflatur , & in Itinerario fuse dedudhim
fuit.
Porrb dum Mare eoimpetuquoaflluxit
fupervenientibus ex altera Japonia partejhoclocorefluit,fitutG<rre/mfuum,priori
^^r^/ixM(?rii fluftibus, dum Mtri ex ^t'- Currente relidlOjUtpote ipfi contrario
,
par-
reali parte circulato occurrunt, tufhines fz- timverfusG, partimperCanalem F, Zeila-
vi ingentefque procellarum tumultus \h\\num inter & Promontorium Camorinum con-
nafcuntur , unde navium hominumque in- flitutum,dirigens,non minori impetu quam
teritus. quem \nfupradifiis Fretis defcripfimus, im-
Porrb Marisfluxu ex Oriente \n Occidentem pellat ; ubi dum novos Currentium ex Terra
Curreni
continuato , duminter Infulas Philippinas &
]
Auflrali repercufforum occurjus reperit , flu- *l"^

Litora Conchinchince Tpa.u\o profundius fefe in- xumfuum partim in Sinum Camhoia, partim
de[criptioi''
tra Fretum Malacenfe infmuat , in hujufnio- 1 in Maldinarum Infularum exercitum dirigit
;
di;2;rga/?ii5,M,tam infolita ciet /(?w/'f/?a/^x ubi kflrmaflatione , nec non multiplici ar-
afiufque, quales faepecum rerum omnium morum defenfione prseoccupatum receptui
jaftura nautae experti funt; neque mirum canens,verfusIndisLitorafugafibiconfu-
eft,cumMflr<?perdidum
Conchinchina Cana-\\ens
,
veluti circulatum ininteriora Smus
TOM.I.
i S Indi-
138
MUNDI SUBTERRANEI
Se^. I.
Inelki rapitur ; hic vero concurfu cum prio-
ri Currente fafto , ingentes pariter fluxus &
refluxus
excitat , tumorque ad quinque
,
vel,
ut alii , ad Jeptem orgyias in dttlo Litore ex-
crefcit. In uno vero ex Oftiis Indi ,fluxus & re-
fluxus
Maris prae caeteris omnes in admira-
tionem trahit , tanta eft currentis & recur-
rentis MaristVim magnit(iJo mm velocitas
, vit
multi putent prodigiofi hifce jEflus incre
jllter Currens ex Sinu Camhia ruens ver- Cottfe^.
fus Terram Auftralem tanto impetu fertur,
ut vix Navis hunc Currentem fecuta , redi-
re vifa fit ;
apertum fignum, novam ibi-
dem Maris declivitatem , Mare in nefcio
quos Auliralis Terrce , X , meatus Juhterra-
neos abducere.
Porrb ad Promontorium Bonce Spei prior ^romontd.
Currens cum pofleriori concurrens jundlis^"'"'
"^'""'
mentis Alexandrum Magnum quondam ter-
copiisnovasfufcitant/m/'?/?^?/^'^ cummaxi
ritumabulterioriexpeditionedeftitiffe.
mo
^J?j
incremento
;
atque hinc laxio
Cd/<jweandemefreputocumea,quamin
ri fpatio reftituti , atque in immenfas Oc-
Sinu Camhoice defcripfimus
,
fundi videlicet
ddentalis
,
id eft, Africani Oceani regiones
mznnmidec/ivitatemceuahyjfumquaindam,
longe lateque diffufi
,
hipartito quodam
perquamMjz-efefe minteriora Montiumzd fl^txu univerfam Americam infeftare viden
iacus & flumina conftituenda exonerat:
hanc autem fuhmarinam vallem divaricari
ex una parte verfus Oftia
Indi , ubi cum valle
Tertena.fluminis continuatur; Indum enim
per profundifsimas va//es inter praeruptos
Montium fcopulos currere , notius eft quam
ut dici debeat : ex altera parte , uti Mappa
monftrat, ex Gin E,ufque in SinumPerfjcum
fecedere
,
quod etiam ex Fluxu Maris per-
petuo in diftas Plagas nitente , innotefcit.
sinui Terfi-
sinum Perftcum ahyjfis refertum , &perfub-
terraneum meatum juxta Loffandam Pro-
montorium Mari Cafpio correfpondere , in
Secundq Lihro fuseoftendimus. Certumeft
Oceanumlndicum, uti impetuofomotuintra
hoc Mare irruit,ita faevifsimas quoque & in-
evitabiles tempeflates exflutiuum inconftan-
//d:&varia Currentium nunc huc nunc illuc
repercufTorum circulatione excitare
,
quo-
tidiana pene naufragia fat teftantur
; uti
mihi oretenus tum Noftri Patres , tum alii
qui hoc Mare non femel fulcarant , narra-
runt. Hi unanimi confenfu dicunt, hoc Mari
tum ob infcrutabilem profunditatem
ahjf-
ya?potiusquam Mare dici debere , tum ob
vortices
,
quos continuo agitat , fubterra-
neis meatibus refertum. Accedunt hifce
iSfr.
"^y^^" ^ Euphrates Amnes vaftiffimi
,
qui
juxta Babylonem amico confluxu junAi,
dum juxta BafToram fefe in huncSinum fum-
mo aquarum incremento per multiplicia O-
ftia exonerant, fieri non poteft, quin ingen-
tes commotiones fufcitent. Sed de hoc Man
alibi inhocOpere pluribus. Quareadinfti-
tuti noftri filum revertamur.
Duo deinceps novi in hoc Indico Oceano
Currentes occurrunt , unus ex Camhoiceangulo
refultans iterfuum dirigit verfus Litora Afri-
cce, ubi torrentisinftarpartimin Mare Ru-
hrum
,
partim ad Litora Africa continuato
fluxu per Canalem , Africam inter & Infulam
S. Laurentii interjeftum , veluti ex Monte
quodam in profundam vailem labens, eos ibi
tum
JEftus tum procellas excitat
,
quales nul-
lo non tempore fuo damno Nautac experti
funt
: hcEc enim Piaga uti fcopulis & iyrti-
bus intricata eft , ita naufragiorum frequen-
tia
non exiguam fibi infamiam peperit,
verc Horror
Nautarum.
Carrentes
Oceani A-
fricani.
tur
;
parte Oceani ex S in D currente
, &
hinc a Currentihus Boreaiis Oceani fuperve-
nientibus inhibita intra Iflhmi anguftias
& Mexicani Sinus intricatiflimas femitas
deflexi ; ubi eos excitat Fiuluum fervores
effedujc^e
,
quos infra in Dijquifitione fepti-
ma defcribemus. Pars vero altera , Ameri-
ca Auftraiis Litora irruens
, reflexamque
a fupervenientibus Oceani undis intra Ma-fempejiates
gel/anici Freti anguftias coarftatur
, ubi oc-
Zafliilm.
currentibus ex Oceano Auftrali Currenti-co.
hus , dum de tranfitu inter utrumque Ocea-
num pertinaciflimo prxlio concertatur,
aqua in Montium cumulos agglomerata
fufque deque fert omnia , nifi Luna
, Ma-
rium arhitra ,
decremento fuo refluxuc^e
inter alterutrum Mare pacem & inducias
aliquantifper conftituerit. Vide P.
Jofe-)^^^^^'^-
fhum Acoftam ,
qui hujufce loci
tempefta-'^^
tes & pericula quam exadliffime defcripfit
;
ubi & expreffis verbis afTerit , Oceanum
veluti ex aito Monte intnafauces , veluti in-
tra 'vaiiem anguflam
fcopulifque rupibuf-
que intricatiffimam , fummo impetuirrue-
re : Idem Auflraii Mari contingere , dum
intra didlas anguftias Mflus
incremento im-
pellitur.
Itaque Mare ex tantis Freti angiportibus
tandem eluBatum veluti de viftoria trium-
phans , longe lateque in immenfo & in inex-
ploratas adhuc vaftitatis Oceano Auftra/i ex-
porre(ftum , commxxnigenera/is Motus duftu
quiete & pacifice progreditur , ufquedum
termino , a;quo hanc narrationem incepi-
mus , reftituatur
;
quae uti in Mappa lucu-
lentiffime monftrantur , ita ea fufiusexpli-
canda non duxi.
CONSECTARIUM I.
Hinc fequitur primo : Aquas
fuperficia-
Miriscur-
les Maris , nifi a Fentis impediantur, fem-
^^. Of[^^)^
per car//w fuum ex Ortu in Occafum ifa^ci-Ocarum.
pere ; In vaiiihus vero, fuhmarinis pro eo-
rundem conftitutione nunc in has nunc
inillasoras derivari. Secundb, Mariscur-^'*^'!
"*^f^
fum tam fuperficialem quam intra valleSr""'
'
decurrentem impediri , ubi terrenarum Re-
gionum Litora & Promontoria impegerit
;
ut
*
Cap.W.
^ftuum
t^
Curren-
tium effe-
clum va-
ri/tre fro
fitu
Lumi-
sarium.
LIB. III. H Y D R O
ut proinde ex liifce redle intelle(ftis,omnium
Mftuum diverfttas in aliis& aliis regionibus
occurrens dependeat.
CONSECTARIUM II.
Ex hifce quoque fequitur , non ubique
locorum recenfitos tum Currenttum tum
JEftuum effelm eofdem fempereffe, fedpro
Luminarium in Zodiaco fitu ;
alias enim mu-
G R A P H I C U S.
139
rationes fubeunt , Lun^m Tropicis, aliasin
JE([uinoliali conftitut^ ; alias quoque in
Conjunftione &: Oppofitione Luminarium
maximas; inmediis verb a Conjunftione
& Oppofitione Lucis minimas
;
quemad-
modum fuse infequentibus docebimus.
His ita conftitutis
,
jam ad proximas ho-
rum effetluum caufas explicandas calamum
convertamus.
11.
C A P U T I.
(De fecundo Motu Maris generali
,
ex duobus contrariis Motibus compofitOj
(Sfi^^WiEilumMaris,//V^FluxumS>Rcfluxum, Acccjfiim quocjne & '^ces-
fu?}i,
aut Intumefcentiam & Detumefentim Maris yocant.
Qp. I.
V*rU opi-
niones eirca
Fluxum^
Refluxum
Oceani.
Fromon-
dus.
Furnerius.
&c.
Vera fen-
tentiaFlu-
xiis j^ Re-
fluxus nd-
firuitur.
J9
"^
Stu Maris uti nihil pafllm notius,
/ 1 1 ita ipfifmet Philofophis causa ejiu
"* -*
' nihil hucufque ignotius fuiffe , tot
actantaplacitorum, quae inde exortafunt,
monflra , abunde teftantur.
Alii fiquidem hunc motum in refpiratio-
nem terreni nefcio, cujus Animalis , ridi-
culofane figmento conjiciunt; alii in mo-
tum Terrx diurnum circa fuum Centrum,
utiomnes, qui Terram circaSolemimmo-
bilem Sifyphtlzboro. verfant; quidam in Ter-
fs. motus fubterraneos
;
nonnulli Lunam
Magnetem faciunt , Mare nunc attrahen-
tem , nunc repulfantem.
Tempus me deficeret, fiomnium nugas
liocloco recenfere vellem. Quipluradefi-
derat, is 2i^Q.2.tMeteoroloiiam Fromondi , &
lurnerii Hydrographiam , Conimhricenfes , Ca-
leum lih. de Ivleteoris , Rheitam in Oculo
Juo
Enoch
^Elim
; ubi ea fuse refutata reperiet.
Plerique tanien melioris not<e Philofophi
in hoc conveniunt , Mftum Maris aliunde
provenire non pofTe , nifi a Luna : Sed &hi
difparibus rationibus mirifice inter fe digla-
diantur.
Nos negleftis eorum placitis , noflram de
mirifico hoc Marium motu fententiam ad-
Itruemus, & tantb quidem exaftius, quantb
indein Terreni Orhis intima anatomia, majo-
ranobisemolumenta, majoraque rationum
momenta emanatura confidimus. Et quo-
niam JEftus /;;/7<>^i unumexillisNaturae
fecretis efl , in quo penetrando Sapientifli-
mi quivis fe cjecutire profitenrur ; Certe
ipfos Jurifconfultos imitari nobis conftitu
tumeft, qui priusinyd^concordant,ante
quam de Jure difputent , cum ex ipfo fafto
jus oriri certum fit apud Legum Doftores.
Hocpado, ut luculentius caufa tamprodi-
giofi effe&us
nobis conftet, effeftumprius,
live rem ipfam liquidb teftatam certamque
nos habere neceffe eft , cum caufam rei in
quirere philofophando , antequam certb no
bis conftat, rem vere (icfe hahere, ridicu
lum ne dicam ftolidum foret , & a ratione
alienum inftitutum.
Afferimus itaque
,
principalem caufam
JEjlus marini, quem Jjjiuxum & Defuxum vo-
camus, aliam non efle
,
quam Lunam una
cum So/e concurrente, fine quo Lunam ope-
rari impoffibile foret; cum Sol radiis fuis
soi^Lma
Lunam perpetub illuftret , virtutem Lunce '"l'^
J''-
efFedricem JEftus fufcitet, &fictandeme/-
jf;^'
o'."
/^^?<.f infallibiliter, de quo tradamus , con- .
fequatur. Dicimus itaque Lunamproximam
CSi efficientem caufam effe
Motus hujus : Solem
remotam & difpofitivam ;
uirumque Sidus
acliequatamoYamnmvciotavimcaufam ; mate-
rialem verb ipfum Oceanum una cum alia&
alia Montium , Litorum , Regionum , Infu-
larumque obviarum conftitutione.
De proxima cauja prius dicemus , deinde
decaufaforma/i, & materiak, & tandem de
finali.
Lunamproxime Szprincipaliter JEftus marini
caufam eile ita oftendo.lUa proprie caufapro-
xima Siefficiens slicujus effe^ius dicitm, quas
influitin efTeftumperinfluxum exfeforma-
liter defeftibilem ; adeoque effentialis quae-
-
dam connexio fit caufam inter & effe^um. Sed
hanc connexionem Lunam inter & Oceanum
reperiri,notiuseft,quamdicidebeat. Ergo.
Quod ut oftendatur , notandum ,
dupli'
DupUxmo^
cem motum Maris hocloco confiderari poffe ;
'"^ Maris
unum Diurnum; quo motus Marismotum diur-
nJenftruus.
num Luncs fequitur ex Ortu in Occafum ufque
ad eum a quo motafuit \ocvim
,
fpatio Jere
2
s
horarum.Aketeft MotusMaris Menftruus,
eo quod Defluxus ^ affluxus
Maris Jequitur
motum Lunaproprium, contra Signorum fuc-
ceflionem , integro Menje Lunari
,
quo Mare
his paulatim crejcendo ad fummum incre-
mentum circiter oto dierumjpatio pervenit,
& his decrementum totidem diebus patitur.
Sedprius Diurnum Maris motum expona- ^ftusfJho-
mus. Irrefragabili experientia innotuit, (in-
^^^ ^^^^^^
gulis Diehus ad Ortum Lun(B Maris incremen-fex decre-
tumincipere, ^ 6 horarumfpatio emenfo maxi-
^ff.^n^;f*
mumincrementum ohtinere
;
quod utplurimum
^airm-
fit 5o/i? inVerticali feu Mertdiano exiftente ;
"**
Luna verb a Meridiano
declinante aquasin
derelifto Quadrante
pertotidem fex horas
S 2
de-
140
MUNDI SUBTERRANEI
Se^. 1 1. decrefcere , ita ut in
oppofitis Quadrantibus
femper aquaey^x
horisvel crefcant, vel de-
crefcant , uti poftea
per Inftrumentum no-
flrum ad oculum demonftrabimus.
In
Mo/ii\etb Menjlruo Mjlus ita feliabet.
Tempore Ncvilunii Mare omnium maxime tu-
met fervetque ufque ad quartum ferc mtatis
Ltinaris diem inclufive ; Nam a quartoufque
ad feptimum notabiliter aquce incipiunt de-
crefcere, itautcirciter die a novilunio otiavo
iint humillimce ulque ad undecimum; &ab hoc
ufque ad decimum feptimum incrementum
Alterumargumentum deducitur tyifitu
Lu- Difqulfl.
na; fiquidem Lunain Mquino^iali conftituta Argumm
.
omnmmpotentiffimo influxu \n Mare, utpote
""" **
fi"*
ad ipfum normaliter (ita agit.non item in Sol-
""*'
ftitiis conftituta : ita ut quemadmodum in
diurno Luna motu, tunc maximum Mareincre- Fro diverf
mentum acquirit , ubi Meridianum attieerit,
''^" ^""*
n'-
. * .
t)
' Mare m-
itzinmenjtruo maximum Mare jurementOjus<fmi-
acquiritaquarum incrementum,ubi adjEqui-
"' "f-
<7^/M/(f7perveneritZ.a<j,quorum caufa poft-]))^"!"^
ea aflignabitur : qui tunc quoque omnium
maximus &potentifTimus eft, quando Sidus
refumunt; adecimofeptimovero ufquead a^raw^aevelConjundtionis, vel Oppofitio-
vigefimumfecundum decrefcunt ufque ad vi- ' nis tempore in jEquino^iali conftiterit
gefimumquintum, &hincufque ad Conjun
dionis tempus continua incrementa denuo
fufcipiunt, durante perpetub alterna hac In-
crementorum Decrementorumque vicijjitudine.
Eftque hocprimum argumetttum Luna cum
Mari conjenfus.
Atque uterque paulb ante expofitus Maris
motus LuntE conjentiens , femper eodem modo
fehaberet, fiab extrinfecis impedimentis,
de c^ihnspoftea, afuo itinere nondetorque-
retur. Sed jam ad caufam veram & genui-
nam enodandam procedamus.
C A P u T II.
DlSQ^UISITIO I.
Quanam yirtute aut qtialitate Luna Mare moVeat.
Cap.U.
Iximus in prcecedentihus Lunam efle
)proximam JEftus marini caufam
,
quam
&innumeri alii Scriptores unamecum
aflignant. Sola itaque difficukas in hoc
confiftere videtur, j-a^WiJW fcilice* virtute
aut qualitate tam mirificos effe^us praflet
,
quam uti nemohucufque refte expofuit , ita
mearum partium efteratusfum, eam, quam
fieri poteft, luculentilTime demonftrare.
Suppono itaque primo , Efle Lunam inter
lun/cum
^Terraqueum Glohum mirum quendam con-
^ierraque fetifum & fympathiam reciprocam , ortam
Gleio.
ex fmilitudine & preportione quadam tem-
peramenti utriufque Globi ; fiquidem^w/>^-
thiameyifimilitudinen2.{c\ notius eft, quam
utdici debeat. Quemadmodum autem nuUa
in Naturalium rerum ambitu Subftantia eft,
qu2 non cum aliaquapiam fympathiae atque
antipathiic confenfus diftenfufque jurgiali-
tefque exerceat : iX.2.Corpus Lunare cwmTer-
raquei Globi Humido prae caeteris Sideribus
miras
confenfus leges exercere notum eft
,
nonexlnanimatisfolum, fed& Vegetabi-
libus
Senfitivifque Subftantiis
,
quin vel ex
i^(\s Humorihus in Corpore humano exiftenti-
bus, qui
a.dLunaincremeMtum
mirifice alte-
rantur: Z,aa/ici
furuntj/^o^dgriciplusfolito
torquentur
, catarrhis obnoxii rheumatis re-
plentur;
InInanimatisLar(?ifpecies,
uti
\anilapides Bc mineralia; In Vegetabilibus
herhee amirifico confenfu,
quemcumZ<a
habent, Lunaria di^x;
InSenfitivis<7ija-
lia Lunafuhjeila dominio
, miras humorum vi-
cijfitudines experiuntur
,
quibus cum plena
fint Phyficorum monimenta
fupervacaneum
efi"eratusfum
, iiscommemorandisdiutius
inhaerere
; utvelhinc admirandus Luna in
fuhlunarihus
confenjus pateat.
lAma
humorum
Tnnjfiim
mtvtt.
Suppono fecundo, hanc virtutem Lunte in-
Luns vis
fluxivam
effe
fpecificamqualitatem a tota Suh-^^^
Mare
flantice Lunaris fimilitudine promanantem,
fpedfica*
fubtilifiimam , &mire
(
quibufvis etiam ob-
nonEitmm
ftaculis pofitis
)
penetrativam. Siquidem
'""'
conchylia in Jundo Maris virtutem Lunarem,
incremento fuo fat fuperque teftantur ; ca-
tarrhis ohnoxii etiam inter denfiflimos parie-
tes conclufi; aqua nonnullte vitreis
vafis
arftis-
fime munitce, ad Lunce incrementum ita conci-
tantur , ut bullire videantur.
Suppono tertio , Corpus Lunare juxta ana-
logiam quandam &proportionem eodem con-
Jiare temperamento,quo nofter Terraquem Glo-
hus ; fed hic una cum univerfo Oceano ex fali-
nis corporibus , v. g. fale , nitro , alumine , vi-
triolo, hituminofijc^e. fcaturiginibus maxima
exparte conftare, iis conftat, qui Chymica
peritiam habent
,
qui omnia hasc fe in yiqua omniaplf
Marina diftillatione ,
tanquam in Corpore,
^^^""''**
a quo omnium csterorum origo obfervatur,
teftantur. Cum vixullum Corpus fitinhoc
Sublunari Mundo, quod falinis, nitrofis , vi-
triolatis , aluminofifque fpiritibus , falibus
; tum fixis tum volatilibus non turgeat,
^fixi
fales
,
qui in ultima Chymici Magiflerii con-
fummatione remanent , abunde monftrant,
fale nitroqae omniaplena efl"e ; &talis conftitu-
tionis Corpus Lunare efl^e , nonnifiexperien-
tia convifti afl~erimus. Conftatquoque,^^-
lina corpora eavirtute imbuta efle, ut, five
obinclufosiisaereos, five proprios & inna-
tos fpiritus , fimul ac luce Lunart fimili virtu-
te dotata, ex his Mare tangitur, illud mox ob
flatuofam,
qua ^o\\.Q.t,quahtatem extenuet,tu-
mefaciat & mirifice undequaque dilatet.
Unde concludimus, Maris intumefcentis^*'''*"*'
detumefcentifc^ue caujamunicam efl!e
,
quali-
mre mo-
tatem
""**'
LIB. III. H
Ctf/>. II.
fatemqu^ndamflaiuofam,Sc{ec.\indumanalo-
giamdACorpusTelluns nitrofam vel falinam,
LunariCorpori ab initiorerunt concreatam,
lucisLunaris /f/o/-^ itatemperatam, utmox
ac Mare radiis fuis tetigerit, illud ob fimili-
tudinem naturse
, & proportionatiflimum
temperamentum tanquam fibi connaturale
& (jvfymav agitet, tumefaciat , & longe late-
que dilatet;\\incfpiritus nitro/i,qui corpufcu-
lis aqueis includuntur , tepore Lunari refo-
luti
, dum majorem locum quaerunt , neces-
fario vicinas undas trudunt , & \\x alias con-
fequentes , & fic deinceps ; donec Luna ad
vicinum r(?mfi locum pervenerit, ubi^o-
dus aquarum non amplius fuftinens, aquas in
priori adjcenjus fui Quadrante accumulatas
dimittit , in fecundo Quadrante novum accu-
mulatura aquarum incrementum
; unde quot
horis aqua in priori Quadrante paulatim per
Fluxus fui adventum creverant , totidem fuc-
cellive horis decrefcunt , donec priftinae quie-
ti reftituantur.
HcCC itaquej^^-ci/fci? qualitas a Lunie Corpore
cfflifa difRifaque hanc prs csteris Aftris do-
tem adepta eft, ut humorem non Elementarem
duntaxat , fed nitrofa faliMaque CorporaMi-
xtorum tam Inanimatorum quam Vegeta-
Y D R O G R A P H I C U S.
141
bilium Senfitivorumque potiffimum alte- Exptrim'.
ret,
nitroJaiu2i8cfalJugineafacultate. Verum
utresadoculumpateat, hk nonnulla expe-
riwfw/^ adducam
,
quas opinionem noftram
ita ftabilient , ut nemo nifi infenfatus iis
contradicere valeat.
EXPERIMENTUM I.
Accipe pelvim feu catinum latiorem , -^?" /W-
queni aquh nitrofh una cum
Jale communi
J^totlZl
mixta replebis; hanc pelvim deinde fi loco Lma.
patulo Luntsradiis & ferenis noftibus expo-
fueris,videbis cum admiratione, aquam^^-
tim incipere/frx^^re &bullas agere , &tanto
quidem vehementius
,
quanto Luminaria vi-
ciniora fuerint locis tum Oppofitionis tum
Conjundionis
;
quod non comperies
, fi
aquafontanh puri catinum repleris
,
quiaj^/i?
^nitro fufficienti caret;&quamvisfubinde
eidem commixta fmt , ex aquce tamen dukis
prtedominio fuffocata fuppreflaque nullum
commotionis
efe^um demonftrant. Hinc ii
quoque qui humorihus
falfis , nitrofts tarta-
reiyque defluxibus obnoxii funt , Luna vim
prae reliquis potiffimum fentiunt
, uti Po-
dagrici
, Arthriticl
, Lunatici , Hypochon-
driaci.
Experitnen^
tummira'?
iilt.
EXPERIMENTUM II. j alius quidam Gd(Zi<:a/j A O, fupra apertus,'
Fiat Vitreus Annulus A I B V cujufcunque ut in Figura e ttgionepolita patet ; hunc an-
magnitudinis,
in oppofitis locis A B nonni- nulum in' B Mercuriali atque una Marino li-
hillatior,
deinde in hoc latiori diftridu jEiat quorem^\QZS per foramen S, claufoq; ftride
S
3
fora-
[-42
MUNDI SUBTERRANEI
^n.
foramifle
annulum
Horizontali fitu fubti-
[
na verb in punfto XIndicis quacunque hora Difquifl.
liffimis
fulcris
innixum Lunte radiis tem-lTerraquei G/<?i^i fuperficiem feriat. DicoSu-^xpf^'"'-
pore
plenilunii expones , ita ut media pars\perficiemmaritimam E
QJV
Yin ovalem Fi-
lAV
intra murum aut feneftram , reliqua
j
guram EQJV Y abituram
, & confequen-
parsIB
VZ.K^^'<J^.rexpo{italitextramu- ter Fluxum in Quadrantibus Terras fixis
" n-if-^-
'AV&OT, Rejiuxum in Quadrantibus
V T&A'0 fecuturum : dimiffis enim radiis
rum aut feneflram ; &videbis, Mercurialem
liquorem Lunce radiis percujjum paulatim ex B
ifta. Sed de hifce uberius fuo loco.
E X P E R I M E N T U M III.
Ganzal.
Fernand.
d'Oviedo.
Experimentum hoc fecilTe fe fcribit , &
f^pifTime ab aliis obfervatum fuiffe refert
Ganzalm Ternandus d'Oviedo, infua Hiftoria
Univerfali 4merica lih. 15. c.6. SiquisCo-
.
rium Lupi m^rini five Phoas Luna radiis ex-
c piiiVr
ponat, is videbit/'i/(75 hujus animalis adi-
crme/?/w LK<cfurrigi,
&,quodamplius,
Fluxus & Refluxus
Maris leges perfefte fer-
vare. Verum ne quicquam addidifTe vi-
dear , ejus verba hic allegabo. Sic enim ait
citato loco :
Eft
praterea res notatu diqniffi-
Lupi Mari-
iEflus in
crementum
furrigua-
tur.
moveri verfus A, ubi cum nuUum exitum re- i Lunarilus in fuperjiciem Maris QEY , mox
periat.per canaiiculum A O fefe exonerare, \il\ud Luna qualitate fua falinitrofa
, una
adeoque in ipfo canaliculo, incrementi de-\oxm facukate fua attenuativa & dilatativa
crementic^e. portiones oftendere. Quod i-
j
junda, id tepore illo Lucis Lunaris in'omnem
dem experieris in aquaexBifmuthoSiftoloni- partem tumefaftum extendet, & haud fe-
lus o/ix;^ tempore pleniluniiTei^e6iis, extra- icus ac lapide quodam in tranquillam aquae
fuperficiem in circulos fe ampliabit , majo-
remque locum qusrens prefla fuperficies
cum eum noninveniat, undis undas truden-
tihus , refolutifque ex tepore Lunari nitrofis
corpufculis violentam quoque Maris exten-
ftonem , & tumorem verfus Y&Q^efficiet.
Mare ergo radiis Lunce nitrofa illa & falina
qualitate imbutis prefHmi , verfus punda
Q_
&Y, tanto intumefcet violentius, quanto
potentiori illud adfpeftu !,<: verberaverit:
Coacervata VQ.rh'aquh in punftis Q&Yne-
ceflario illa in E diminuta decrefcent , eo
quod aqucB jam affluxu fuo evacuatae in tu-
mores
Q_&
Yrecefferint ; fed &aqua con-
ma
,
quam de Lupo marino {quem
^"
Phocam
( tradlae in V
,
pariter deflcient ,
oppofitse
feu ritulum marinum Plinius nominat) wo^*? 1
pundlo E ,
eoquod aqua partim oh Lunaris
referam , ^flcfe
hahet: peiiis hujus anima
'
'
'
'
'
Ifs
, uti ^ cingula, ligulae
, &
marfupia ex
ea parata hanc infitamjihi
virtutem hahent ,
ut
Mari tranquillo
^fine
incremento pili hujus
animalis etiamplanifmifint, &Mari exijien-
te in altiffimo fui
incremento , ^
pili hujus
animalis rela quoque
fe
furrigant : Edqueres
frequenti experimento a me cognita
, ^
in dila
pelle ftngulis diehus fpettatur , adeo ut quas
mutationes infuo fluxu
"
refluxu facit Mare,
has
^fuheat hujus animalis pilofum corium.
oiausM.
Quae eadem confirmat Olaus Magnus in l. 6.
Septent. Hiftor. cap. 6. de Lupo Marino five
Phoca.
Similia exempla in variis Animalium ocu-
lis, quaeadz,a(incrementa autdecremen-
ta crefcunt & decrefcunt , Auftores produ-
cunt ; De quibus omnibus cum uberrime in
Lihro 111 de Arte Magnetica , Parte V. C. JF.
egerimus , eo Leftorem remittimus , ubi
admiranda quaedam arcana, quae ad noftrum
propofitum phu-imum faciunt , tam in Lapi-
dihus
,
quam Plantis & Animalihus Leftor
reperiet.
Expofita itaque qualitate Lunari
,
qua mi-
rosillos Afftuxush. Defluxus effedus praeftat
in Mari
,
jam quoque
,
quomodo Luna dum
premit Mare, difia incrementa
^ decremen-
taperficiat , tempus eftutdemonftremus.
SitHorizon Aftronomicus in Figura. Li-
neaMeridianafeuVerticalis XH; fitprae-
terea Aquae globofa fuperficies TA V O
;
Quadrantes Terrae AV & O T Orientales,
ille quidem Nofturnus hicDiurnus; Qua-
drantes vero OccidentalesA O, &TV, /<-
/wiii abfentiamavirtute tumefaftiva Lu-
^eremotior, condenfata,jpa.ttimz Soiis ra-
diis attra^a diminutaque in naturalem fefe
ftatum receperit ; atque adeo non fecus ac
in punfto T,
paucior minorque appareat ; &
uti haec duo oppofita pundla curfum Lunte
perpetuo fequuntur , ita neceflario quoque
duo aquarum circa globofam Maris fuperfi-
ciem tumores fuccefsive &perpetuo confe-
quentur.
Hinc ut modus in Mari concitando LurnB
exaftius appareat , Terraqueum Glohum per
circulum AOTV minimum immobilem
& fixum indigitavimus , Ovalem vero Fi-
guram E YV
Q_^,
qus tumores Maris exhi-
bet, brachioloT.N ,
Lunae X exhibuimus,
quemficircumduxeris, videbis oculariqua-
dam demonftratione ,
quomodo in diver/is
Regionihus Mare paulatim crefcnt
, paula-
tim decrefcat in oppofitis locis.
Apparet
quoque
,
quomodo tumores aquce
Q^& Y
Lunce mqtum circa Terraqueum Glohum fe-
quantur.
Quse ita clara funt , ut ukeriori expo-
fitione non indigeant. In gratiam tamen
Ledoris uno atque akero exempio id decla-
remus.
Circulus intimus Terram exprimens fem-
per fit immobilis, in quo fi ad datam ho-
r^wMeridianum Maris per Romanum ciima
tranfeuntem , Luna Horizontem
fuheunte ap-
plices, IndexXT, fupra confequentes
ho-
ras promotus , oftendet in Quadrante
Q^E
aquas continuo crefcere refpeftu Meridiani
Romani, uti&in oppofito Quadrante VY,
in
LIB. III. H Y D R O G R A P H I C U.S.
Capll.
in reliquis oppofitis duobus Quadranti-
bus E Y & Q.V ,
continuo decrefcere in
iis locis
,
quos nomina Meridtanorum in-
H3
in Quadrantibus , E
Q^
& U R creve- Tnf^uiji.
rat
,
paulatim \deficiet , & in Quadranti-
^' H.
bus oppofitis Aqua incrementum fumet per
^*"*/!
vifTinti
M^I4/ iSiUis- ^\j^.jjt,>^i,. \L^ujHiiiit nmpore iNovilunii ^ Plenilunii
exerat.
Cap. III,
Imqmlitiu
Motus Lu-
na, non
offi-
eit M^ui.
IRrefragabilis
experientia docuit , tum
'Mare potentiffmis motibus agitari cum
Luna Soli oppofita aut cum eo conjunBa
fuerit , non ita, quando in Quadraturi con-
lliterit. Quxritur hujus cauja. Verum ante-
quam ad ipfam declarationem accedamus,
priusrem itafefehabere, exvariisvariprum
obfervationibus docebimus.
Sciat itaque Ledor , Motum Lunce. verum
in Zodiaco oppido anomalum feuirresularem
efle, ita ut medium hoc loco Motum luppone-
re coafti fimus
,
qui tamen non ita asqualis
eft , ut non conftitutum tempusfubindeab
eodem deficiat. (HdimLunamperigaocon-
flituta multo celerius (uti patet QjiTheoricis)
fuperant^odies, alii minoresfunt^p;
alii
medii funt, videlicet dierum 29. horar. 12.
44
minut. Quicquid fit, in re Phyfica , Ma-
/^fwd/icaprascifioattendenda
non eft; five
enim Novilunium aut Plenilunium dimi-
dio horae prascedat five fequatur , dico cu-
randum non eiTe; cum nobis fuiBciat , Maris
agitationem ante & poft Luminarium conjun-
Slionem aut oppofitionem nonnullis diebus,
maximum autem in ipfo Novilunio aut Pleni-
lunio Maris Mjlum incrementumque contin-
gere : Cujusreir^/^wquErimus.
Notandum itaque, quod etfi Luna ex fe
8^
fua natura frigidi &humidi temperamenti fit,
fit tamen ut communicatis a Sole radiis ipfa
a Sole recedit, quam cum in apogceo eft, atque ! humiditas & frigiditas ita temperetur , ut
Intqualitiu
Menfium
Lunariutn.
tunc longiusfummum Incrementum protrahi
tur quam horis fex & 1 2 min. Qux omnia
probeconfiderandafunt, Accedit hifce in-
oeq^ualitas
Menfium Lunarium
,
quorum aliqui
nec firigore nec calore excefsivo, fed tepore
quodam imbuatur
;
^x tepore vero ^ualitas
illa Lume nitrofa
,
qu;3;m yjius marini caufam
fupra diximus, fufcltata , tanto in Mare agit
^ffica-^
144
MUNDI
SUBTERRANEI

1
1 efficadus 1
quanto luminis
,
quod diftx
-'
qualitatis veluti vehiculum quoddam eft,
majori copia Mare verberaverit. Cum er-
)2;o
Lumjarc^
jpjf lnminp rom-oftendo
municato a Sole /redioribus radiis Mare
Dif^Hi/!-
potentius feriat , vehementiorem quoque//a II.
inde Motum confequi necefle eft. Quod ita
Circulus Lunte excentricus ovalisjigura hH 'L
D, hanc enim figurani fingulis menfibus
Z,K<? bisin apogaso , &bis in perigxo confti-
tuta defcribit , uti ex Theoricis patet
,
quam
etfi hic non exprefTerimus , Leftor imagi-
nari fibi poterit, Sit autem Luna tempore
Conjunftionis in punflo A, Oppofitionis
vero tempore in punfto B , tempore vero
Quadratae configurationis in punftisD C.
Dico Lunam in punElis C &D , Mare minimo
quo poteft gradu movere ; in pun^isVQXoh
& B , maximo. Ducantur ex Centro Solaris
Corporis per phafes Lunx A O D C F G,&c.
quae fignant aetates Lunares
, 29 dierum
vmius menfis Lunaris ; nos hic phajes tan-
tum pofuimus qua; linesradiosin Lunaris
Corporis fuperficiem incidentes referant
;
ex his autem puncT:is Lunas linex ad Cen-
trum Terrae ducantur AI,SI,Tl,VI,&c.
qux radios Solis Lunari tepore & nitrofa
qualitate imbutos , & ex Luna in Terram
reflexos defignent. Hispofitis, Dicotanto
lorciLurarn fjoictuiorcm'; <[Uin\coi eptexi radiZy
uti ex Catopticis patet , direlio^^lxxs appropin-
quant , five quanto reflexus ad perpendicu-
lum magis acceflerit.
Cumitaque radii Solaresqunnto propio-
res fuerint Diametrali LuntB oppofitioni A B,
tanto quoque radium efficiant refiexum nor-
maliorem
;
potentiorem ergo Maris commotio-
nem hinc effici necefi^e eft ; cum Mare didli
radii retla feriant , &ad perpendiculum tota
Lunaris facies Mariohvex^a. fit ; fingulas quo-
que Lunarisfaciei, five radiofjB Lunaris difci
projec^urae qualitate mtrofa prsgnantes ope-
rabuntur
,
quod ni C\ in Oppoljtione , eique vi-
cinis punftis nullibi contingit. Siquidem
\in quadraturts Lunartlus (prsterquam quod
Solares radii tunc ohhquijfmo fitu Lunarem
Difcum feriant, ipfa I^?quoque medietatem
xznxxxm faciei fu2 7l?r/-ri?obvertat)uti tumc
fatliva LuntB 'vish.mcindiQ.Solanlus radiis in,
diverfas plagas dijfipata non integra 7"^AT<e
influit : ita Mare quoque immotum
, ex in-
con-
LIB.III. H Y D R O
Cap.
III-
convenienti fcilicet adjpeiu Lunce deficiens,
veluti induciasquafdam cumeo conflituis-
fe videtur.
Accedit & illud, quod cum Luna tempore
Dichotomias in apogao, id eft, in remotiflimo
a Terra excentrici fui pundlo, conflituta fit,
'virtute Lunari quafi languefcente , effedum in
MmdefideratumpraEflarenonpoflit ; Luna
verb cot\XX2i'mperig(je.o, id efl, proximo &vi-
ciniflinio 7frr^ punfto conflituta
,
quodin
<? & d fit, neceflario ex hac approximatione
'vivacijjimum in Mari virtute fua effelum pro-
ducet. Ex his patet, cin Mare tempore Ple-
ttilunii
, caeteris temporibus turhulentius fit,
magifque increfcat. Videqusuberrimede
rejlexi radii natura fcripfimus in Arte Magna
Lucis UmhrcB , in fine primi Tomi.
Sed jam fecundam partem difficultatis
excutiamus : Quomodo videlicet tempo-
re Novilunii , dum toto fuo vultu a Terra
averfa
, nec Terraqueum Globum refpi-
ciat, nec lumen uUum ei communicarepos-
fit , tantce. in Mari commotionis effeUum
pro-
ducere poflit.
Nota itaque
,
quod uti Sol tempore Conjun-
^lionisLuncB eft vicinior: ita radiis mLunarem
G R A P H I C U S.
145
faciem rela dimiffis , Lunari qualitate Maris
Difquifi-
tumejalivd , c^dmCorpus L^perpetuoex-/io IT,
fpirat , totus imbuatur. Haud fecus, ac Sola-
ris radiatio^er coloratum tranfiens vitrum m
obviisrebus, adeoquetoto interjefto medio
fpatio , enm colorem cu]usvitrum efl, refert,
parietefque ruhro , fi vitrum rubrum fuerit,
viridi fi viride, fi puniceum /i?</V(?(7 colore,
imbuit : Ita dico
,
Solares radios tempore
ConjuM^iionis immcdia.te fibi fubjeftam Lu-
nam ferientes,eadem qualitate qua Lurtu affe-
fta efl,imbui.Nam cum \\ocSyzygijs five in-
terlunii punfto
, facies Lunce Soh recia obver-
fa , in nuUo prsterea excentrici fui loco, So-
li viciniorfit ; certeingentem tunctum Lu-
cis Lunaris intenfionem, xxxmqualitatis ni-
trojis concitationem fieri necefTe efl
;
quam
undiquaque diffufam radiiSolares mox at-
que attingunt , nativo vigore Lunce tinguntur
ac veluti imprsgnantur , atque adeo inter-
mediae diffiif^ qualitatis virtute fceti , dum
in Maris incidunt fuperficiem
, ceu Vicarii
quidam Lunce , eundem in Terraqueo Gloho
efFeftum quem Luna & multiplicato qui-
dem foenore prscflant. Atque hoc experi-
'
mento oflendo
:
EXPERIMENTUM.
Fiat oblongus Cylindraceus Tuhus AB,
in cujus orificio B ponanmr o^ori/^ra quae-
vis non confertim, fed quantum fieri potefl,
raA-ecompa6ta;hunctubumintracubicukim
quoddam dirigas , ut ori/fci^ifwodoriferisre-
bus refertum , Soli refta obvertatur, alterum
vero, A, intra diftum vergat cubiculum : &
experieris
, mox ac tubus Soli reiia, fuerit
ToM. L
oppofitus , Solis radios B odoriferam mate-
riam tranfeuntes in cubiculo fuaviffimum
odorem , fi rofs , rofeum, liliaceum , fi lilia,
fi violsf,violaceum excitaturos;quod non fit,
Sole odoriferam materiam non illuflrante.
Solcmm virtutem in floribus latentem calore
fuo excitat , ejufque r^^ia^ quafi qualitate
odorijera tinSius percolatufque ,hoc pafto il-
lam extra tubi orificium intra cubiculum
derivat.
T
Ex
1^6
MUNDISUBTERRANEI
Se^. 1 1. Ex hoc
experimento liquet
, quomodo i Sok averfam
,
qua Tenant refpicit , dum am-
Dif^ui-
Sol tempore
Interlumi qualitate tumefa[iiva\lientihus Solis radiis aliqUo modo excitatur (itio II.
Maris tinius , & per Lunare effluvium qu2ifijSitqaersive{cit,reliquojuM^umproJIuvio,efe-
percolatus,difta5'd!///df/eimbuatur. Etquo- ^w quadantenus conj^eminare neceik eft.
niam totum Corpus Lunare difta virtute imbu-
tum eft, hinc olfcuriorem partem Lunie & a
Atq;hanc ego caufam efle exiftimem,curM<i-
re tantopere concitetur Sole Lunaconjundo.
SitSol A,Corpus LunaB, Atmofphara qua-
litatis Lunaris C C C undique diffllfa. Vi-
des igitm
profluvium luminofum Solis\>et A-
tmofphteramvirtutis Lunaris C colatum,cri-
bratum
, carminatumque copiofa fcetura
tingi
, conceptamque tinluram D per lumi-
nolum radiofi profluvii vehiculum in Mare
tandem derivari
; Unde illud potentiffime
/r//)//c/deai'/dconcitarinecefre eft : Primb
quia Sol qualitate Lunari imhutus fortius &
efficacius operatur quam ipfa Luna. Secun
db
,
quia Sol magis eft penetrativus , acutius
Mare radiis fuis quam Luna ferit. Tertio,
quia r<i^iz .Jo/flwhacqualitateimbuti majo-
remglohofMarisfuperfciem ftringunt quam
Lunares ,ut ex Theoricis patet, &confequen-
ter , uti majorem aquarum molem , ita motum
efficaciorem prasftant. Ace^it huic
,
quod
dum Solis exLuna reflexus radius Mare ferit
tempore Novilunii normaliter, omnium fiat
adio efficaciffima. Cum vero Luna in pun-
ftisreliquisconftituta, radii Solares femper
plus aut minus ea qualitate imbuantur,
fit , ut Mare Solarihus radiis LuntB vicariis
percufTum tanto majus fumat incrementum,
quanto Luna pundo A fuerit vicinior , &
tanto majus decrementum fumat
,
quanto
punftis X H fuerit vicinior ; in his enim
ob omnium obliquifsimum fitum , Terra-
queus Glohus omnium minime de virtute
Lunari participat , ob caufas jupra inft-
nuatas.
Inci-
LIB. III. H Y D R O
Cap. III.
Iticipit autem 5o/tingi,tribus diebus ante
Conjundionem, in punfto L, unde & Mare
^
crefcere incipit, ufque ad pundum Con-
junftionis B , ubi Incrementum maximum
efl: , & hinc paulatim decrefcit tribus aliis
diebus , donec Sol extra Lunaris profluvii
radios in pum^o R conftitutus vicariam
operam fuam Lunce. reftituat
;
quaj tamen uti
lumine debili deinceps Mare verberat , ita
minimequoque id concitat, donecaQiia-
dratura paulatim emergens , in dies majus
majufque incrementum
,
pro magnicudine
luminis
,
quo Mare ferit
,
producat-.
COROLLARIUM
Hinc patet, tribus aut quatuor diebus
fereante Novilunium Mare tantum Solarihx-
RlUio JE-
ttMsfecun-
dhm omnes
Lunx fha-
G R A P H I C U S.
147
mine , Lunari tamen virtute tinfto agita- Difqui-
ri
; ac totidem diebus ante vel pofl Pleni-JitioWl.
lunium , Lunam propria fua virtute Mare im- Corollar.
mediate concicare canco pocentius
,
quan- Suppofit.
to ipfa punftoOppofitionisB, fuerit vici-
nior
; reliquis vero diebus ante vel poll
Qiiadraturam , Mare ob exilicacem commu-
nicatse virtutis Lunaru veluti quiefcere vi-
detur. Hoc pafto MNLuna ex H progrefla
in pundlo v. gr. V tribus ante Oppofitio-
nemdiebusviresacquirit majores ufquead
F Oppofitionis pun6tum,ubi maxime urget
;
& ex hocpaulatim diminuta vigore ufque
ad Spunftum, tribus pofl Oppofitionem
diebus , ibidem deficere incipit , ufque ad
punftum X , ubi minimi in concitandis
aquis vigoris efl.
C A P U T I V.
^
D I S Q. U I S I T I O III.
Cur Mare non femper fex hori^fluac aut refluat in diverfis Orhis Terne
pariihus
,
& unde tam ifr^ulares Maris niotus proVeniant.
Cap.lY
SUPPOSITIONES
I
tantummodo Accesfm Sc Recejfiu Maris no-
'
tatur
Ex Ohfervationilus
fa^^.
\
^^^^^^^ ^^^^^^^^^,
^.
^^^^^^^
^^
.^^
.^^
^^^^_
SUppono
primo : Si totus Terrenus no Injula fub ^quinoftiaii linea conftituta
Globus aqua , uti in Cataclyfmo Uni- exifleret,v.
g.
//a/d!i'. 77jcw^, dico Fluxum
verfali ,
tegeretur, nullum tunc
/"/-
&/?i?//A"iiwMd/-i5adifliufmodi///<jwfem-
xum Refluxumqvie vi Luns caufatum ap- per conflanti & invariabili ordinis lege vi
pariturum ; fed tota Maris fluSluatio Ven- Luna ex Oriente in Occidentem mots fefe
torum flatibus in hanc vel illam partem habiturum;fiqusEtamenforetmotusdiver-
Mare difpellentibus fme dubio adfcribe- fitas, illa Fentis potius, quam Lunas,M<?ra
retur : & ratio in propaculo efl, quia/'/a-i^j^x/waut^^7?xvelimpedientibus,vel
xus & Refluxus ratio in alto Mari non adver- ( in alias & alias partes divellentibus adfcri-
titur, fed tantum in Litoribus, in quibusjbenda foret.
nnica
Sit Infula Afub ^quinodliali pofita,
&)queomd//V^rpremat
fubjeftam {ihi fuper-
ica
in Mundo;,<iver6,fit in y
vel scs, ibi- Ificiem Maris
,
quse in tumores undique &
un-
I T 2
dique
148
MUNDISUBTERRANEI
Se^. 1 1. dique accumulata , haud fecus ac in Stagnum
quodpiam lapis conjedus, majores femper
di. mz]oxes uf}darum dijfufionesvSc^XQzdi Lito-
/-4
B C D E F , explicaret. Et aq^ua quidem
ad Litus D, rela illifa Incrementum fex hora-
rum
oftenderet ; In Litus vero C & E ohlique
illifa, ibidem totidem horis incrementum fa-
ceret; in Litonbus vero contavis B & F , oi/i-
quijfime
illifa circulares faceret reflexiones.
Pari pafto Luna in Tropicis O &Nconftituta
alias &alias illifiones aquarum caufabit in Li-
torihus , uti oftendunt liness O G, 6 C, O D,
OE, OF, qus undarum curfum indigitant.
Simili modo Luna in Tropico N F confti-
tuta , in ditits Litorihus F E D C B
, alias &
alias illifiones
produceret
,
quod & de omni-
hv&^L^^^VA^jXis
parallelis ZonceTorridcE , in
quibus
Lunaipto tempore exiftit , intelligen-
dum eft. Luna iterum in loco Xconftituta,
Mari intermedio ad Li;or<?YZQ_prioribus
oppoflta
difpulfo , ibidem novum Incremen^
f^wjofteaderet, inoppofitisvero Decremen-
tum mbliretur , & hoc femper fex horarum
fpatio,
conftanti & immutabili Naturs lege,
nifi a Ventorum Flatihus , uti dixi , impedire-
^tur. Si
enim^or^^fpiraverit, CurrentesMa-
ris a. Luna concitati verfus Juflrum difpelle-
rentur ; e contra /iuflro fpirante verfus Bo-
ream . Luna vero i L & S conftituta verfus
Litora YZ
Q_,
novos aquarum incremento as-
fultus parabit,& qua proportione crefcet hic
Mare , ea in oppodtis Litoribus decrefcet.
Vides igitur in hac Figura
,
aq^uas fe dila-
tare zdipreflionem Luna, juxta Ventorum Rhom-
los in Pyxide Magnetica difpofitos, &juxta
refpe^um.,
quemadi/o/-^habent, dnFigura
hicppfitaluculenter demonftrat.
CONSECTARIUM I.
Fluxuse^ Exhispatet, jifliuxum ^DefluxumOcea-
Refluxus
)}iex fe^ fua natura femper ejfefmilem ; impe-
per ex
fe (^
dintamen &retardari vams de caujis ; primo
fuammra
yelexdifpariContmentiumTerrarum, Pro-
montoriorum,Inlularumobviarum,Sinuum,
alia&alia conftitutio^e^ Secundo, ex
diffe-
renti Oceanifundi difpo]ttioMe,cu.]us uti magna
eft inxqualitas , ita diverfimode Mare ea
concitatur. Tertio , exfuhterraneorum mea-
tuum partim ingentes aquarum moles ad in-
ftar fluminum non ex fundo tantum fed &
ex lateribus
fubaqueis evomentium
, fitu
;
partim exfpirituum fuhterraneorumyiolentaL
eruptione, quo generalis Mari.j motus mirum
in modum impeditur. Quarto , ex Ventorum
nullo non tempore Mare nunc in hanc,
mcdoin illampartem agitantium_^a/i^.y.
COKSECTARIUM II.
(^antitatem Fluxus ^Refluxus exfe ^fua
natura inconflantem effeinquolihetloco,
(> di-
"verfam ad diverfos dies , eoque majorem vel
minorem
,
quo Luna remotior , vel propinquior
ei locoexttterit; quoniam Luna fingulisdie-
bus locum fuum in Zodiaco mutat , atque
^
fibi fimi
adeo aliis diebus
, aliis locis fit verticalis,
Conjecl.
-
&per confequens a quovis loco remotior,ye\.
Quafl.
eidem vicinior.
Hoc pofito concludimus
,
quod diverja
'.
.
fit ad diverfos dies in eodem loco quantifas
Fluxus & Refluxus , five eaquantitas fitfen-'
'

fihilis, five infenfthiUs. Quod itaque tam^c^/r /a.

difpar Fluxus &. Refiuxus tSLtio in diver/is I:i-^^''^^^-^^'
tortbus oblervetur, id non tam Lunae nun- fluxus r^ris.
quam in certo loco ftabili, quam diverfce'^
div^rfis .
Continentium 7'^/"/-(jrw, Sinuum,-Infula-'-
Tum
, Fentorumqae conditionizdfctihendum
efleputes, uti poftea oftendemus. ,
'
Obferv^tum enim per ftrefragabilem ex-
perientiam pmnium.eorum qui LitoraOcea-
ni
, aut cxter:omm'Mariiim adhabitant ; Pri-
mo , maximam .Maris intumefcintiam tunc
primum .:eri cum i^ma l^eridiani ejus
loci fupremum vel imum p'unlum oc^cupat;
fedinmultis dliislocis intumefcintiam illam
fieri alio Lunce fnu , obfervatum fuit.
^- Secundo : Obferyatum fuit, Mare ad ple-
raai^itorayex horis cuni 1 2 Minut. affluere,
&roplem horis defluere ; in nonnullis ta-
msMocis
,
plurihus horis affluit
,
pauciorihus
refluit, uti poftea dicetur ;
ita tamen , ut
tempus Fluxus & Refluxus , nempe inter duas
maximas intumefcentias, fimul faciat 1 2 ho-
^l'^^^^^
ras cum
24
7//. vel, utalii volunt, reredefeiftus
zfhoras. Atque adeb tumor Maris fingulis/L''.''"^^
''''-
diebus integra fere hora ferius accidit
;
quia
, jToras,
Luna integra fere hora, fcilicet 48 minut. 2.4 niinut.
tardiusadeundem Meridianum\e\ vertica-
lemreditfingulis diebus.
Tettio : obfervatum fuit , in aliquibus lo-
cis Afljluxum e(fe maximum & vehementiffi-
mum,innonnullis minimum; inquibufdam
I w//w,velvixfenfibilenicontingere. Quae- Caufa -
jrituritaque ratio omnivmi harum diverfita-
^^"^^^^^
tum. Quae ut quam luculentiffime oftenda- fitatum.
tur , lilc Hydrographicas Figuras apponendas
duximus , ut per eas , tanquam in prototypo
fingularum adduftarumhucufque obferva-
tionum ratio liquidius appareat.
.Q_U j; s T I O.
Curin nonnullis /omfumma Maris Intume-
fcentia contingat Luna Meridianum oh-
tinente
;
in aliquihusvero locis , Luna inter-
medium inter Cardinalia punla\oc\xm oh-
tinente .>
O Efpondeo: \nomn^ViSi^\s Oceanilocis,
-ubi nullum impedimentum intervenit,
Fluxumfexhoris & Refluxum totidem horis
Luna Meridianum ohtinente , durare obferva-
tum eft ; uti fit in
Freto Magellanico, in Ca-
nali ad litora inter Africam & Infulam
S. Laurentii interjefto ; in Freto Manilano,
JavsE & Malaccae : in his enim locis Mdr^
veluti carminatum fuum motum verfus Oc-
cidentem re^a & conftanter tenet , uti ex
Mappa patet : fitamena Ventis^ Currenti-
hus Maris , de qmhuspoftea dicetur , non im-
pedia-
/ LIB. III. HYDROGRAPHICUS.
Cap. tV.
pediatur aut interturbetur ,
uti paflim fit,
& de hoc apud neminem controvertitur.
Difficultatis cardo in hoc verfatur , Cur in
nonnullis locis Jumma accidat Maris intume-
fcentia antequam Luna Meridianum attingat, !
j-jori
149
Obferyathnes EMis Maris in Belgio, An-
Difqui-
c;lia,Francia,Hollandia, ^x yarns col-fi^j"^^^'
fm
Ohferv.
Londini
vttritt M-
ideft , Cur tempore Novilunii aut^ Pknilunii,
tum.tandemfummum Mare robur&incre-
niantum fumat , cum in Plaga Auflro-Zephy-
rea ,!LVit Euro-Borea conftiterit //. Siqui-
dem Londini maxime heteroclitum fe mon-
ftrat Mare ; aqua enim tumprimum altijfma
eft , cum Luna pervenit ad Plagam B vel A.

Aufter
Eurus Zephyrus
Boreas
Martmus
Martinii.
InChina
heteroditus
In China in Portu UrbisMaccan , uti refert
P. Martinus Martinii in fuo Atlante , a^ua
diverfts temporihus diverjo Lunje fnu
Mnm^^^^^.^J^^^^l^^^^^
2 Plenilunii auc Novilunii incipit
obfervatio-
Mare intumefcere ad fummum in Litori-
neiJEjimm
bus Flandris, Enckhufae in Holiandia ;
It^fervJlrm.
Frifia , Zelandia. Dorembernis in An-
glia. Minut. 45- poft duodecimam Fliflin-
gse in Zelandia.
Hora i^ poft duodecimam in Occidentali
latere Infulae Wicht , Caleti , ad Oftia
FluviiTamefis Anglise, adlitora Zelan-
diae in Oftiis Scaldis.
Hora
2^
poft 1 2. ante Oftia Scaldis &Mofae.
Hori
3
pofti2. Amftelodami
,
Roteroda-
mi, Dordraci,Novi Caftri in Anglia,ante
Pulvinos Flandrias. in Oftio Garumnae in
litoribus Britanniss, Galliae, Hifpaniae. In
Occidentali litore Irlandiae ad Holian-
diam ufque.
Hori jipoftia. Rhotomagi in Gallia, ad
Cupellam , in Fluvio Garumna , caeteris-
que finibuslitoris Hifpanici , Lufitanici.
Galliciae.
Hora^i poft 12. a Texelia ad Auftralia li-
tora Irlandis.
Horayipoft i2.inomnibuspartibusAuftra-
lis litoris Hybernis, Plimuthi Anglije.
obtinet incrementum. Circa Septemhris vi-
gefimum diem Lunanova maximum incremen-
/wfumithori fere fefquioftava ante meri-
diem , Luna tribus horis adhuc a Meridiano
diffita. T^fr/i^die/f^raamjtertiadieNovi-
lunii maximus
affluxus Maris fitpoftduode-
cimam ; undecoIIigitur;ri?^/^if /^^ra^jrii,
fummumfive maximum
Affluxum aquaiuiiTQ
poft horam decimamMinuto quadragefimo.
& deinde 1 6 Fehr. ipfo Plenilunii die ob-
fervatum fuit incrementum maximum Maris
fuifi^e fere circa meridiem. Secunda Junii,
quarto aNoviIuniidie:j//i/^if? maximam
Maris pariter fuifi"e fere circa duodecimam;
unde colligitur
,
primo die Novilunit fuifi^e
circiter tribus ante meridiem horis Incre-
mentumfummum. Addit,obfervatum, tem-
pora & horas maximcc altitudinis & decre-
menti aquce non convenire cum illis horis
quae ex Lunce motu fupputantur , nifi quinque
Exceffus diehus ante
&
poft Novilunium : /iffluxum
ta-
^
defetus
^^^ jj^ j^^j,
parte non nifi horis ut plurimum
horarum m -. ''
i t^ n i
mvLfimui
novem durare , tribus Defluxum : adeo ut
addittu ad-
femper tempora Aifluxus & Defluxus fimul
Kquat to-
f l r
-
,
tiM iEftus
iumpta connciant 1 2 horas cum 24
minutis
incremen.
circiter , uti /i</)radiximus.
mTnthmque
^^^ ^t petfpicacius de fingulorum Mo-
zhoTiTum
tuum ^i'y';"//fl/ephilofophari poffimus, Oh-
fervationes primo adducends funt.
In Belgio, Francia, Anglia, Hollandia
Mare ad diftarum Regionum Utora , tem-
pore Ncvilunii
& Pknilunii , ita fe habere,
uti fequitur,
perpetua experientia obferva-
tum fuit.
in Canali inter Angliam &Brabantiam.
Hori di poft 12. inter Bavick & Vael-
muyam.
Hori7jpoft^^- ii^ ftatione navium (op&e
JUce&c) ad Texeliam Kilduinae.
Hor^ S^poft 1 2. juxta Infulam Wicht, ulque
H6M| poft 1 2. ante oftia Amifis Fluvii Fri-
ir^ ad omnia ejus litora.
Hora 1 02 poft 1 2. ante Oftia Tamefis Fluvii
Angliae,ad litora Normandiae ScPicardise.
Horai i^inFluvioTamefi, aliifque Anglia;
locis.
"ih
24 min.
Obferlfatiafies
/^PM
2\[autis in Oceano
Occidentali circa iEftum Maris , iti
ISloVihmiis.
In Freto Gaditano Luna nova , aqua plejia
eftpoftmediamnoftemhori i?
Eodem temporeinPortu Caleffi , & intota
illaPIaga maritima aTarifa, &S. Luca.
APromontorio Ruts ufque ad Caput S.Ma-
rije , Mare plenum eft poft mediam no-
ftem ' 2i
ACapiteS. Mariae ufque ad Caput S. Vin-
I
centii , & hinc ufque ad Caput Finis Ter-
I
rae , & hinc per Litora Bifcajs &Franciae
I
aliquibus locis , excepto Oftio Garumnse,
aliifque nonnullis locis
,
quas Boglienas
& la Ollona vocant ,
Mare plenum eft
poft mediam no(R:em 5
In citatisvero exceptis plenum eftpoftmed.
T
3
In Li-
[^o
MUNDI SUB
rietatii
^(itti.
Se^.U. In
Litoribus
Franci ad Pondavid, Cora-
dum ,
Blancabum ,
&c quem Furnum vo-
cant. 3t
A
Forno ufqueadlnfulamHebasMareple-
num.
4i
Ab
Infula Hebas , & quas Cafihettas vocant,
ufque in Carneful ad iitus.
f^
In
Continenti Francias, quas refpicit diftas
Infulas,
61
In Normandia & Picardia , Caleti , Neo-
In medio Canali Franciam inter & An-
gliam.
12,
ACaleto ufque Neoportum in Mari
1 3 mil-
liaribus a litore.
i
A Caleto ufque ad Gravelingam in Mari a
litore dilTito.

' i?
A Gravelinga per totum Flandriae Litus &
Zelandiam.
3
EtinMariaLitoribus diflito.
:
3|
Cur itaque tanta diverjitas contingat in
fupra cltatis locis nec uniformiter fiat Maris
commotio ,
Rationes five caufiz partiales plu-
rimas concurrunt.
Prima & radicalis caufa eft Motus Maris
geMeraliszLuna inalio&alio Zodiaci Do-
decamorio conftituta, concitatus.
Secundaratio eft, diverfus OceaniadLi-
tora America appulfus @ repulfus ,
ex qua
multimoda reflexione ad litora difparatae
CGnfl:itutionis nafcitur maxima tum quoad
tempus , tum quoad incrementum Maris di-
'verdtas.
Tertia efl;
,
fundi Maris alia &alia difpofi-
tio. Neque enim quifpiam fibi eum ubique
Terrera/a-
aequalem imaginetur ; feduti in Itinerario
ferfieies ia-
Extatico Sulmanno o^endimus, difpamtifi-
arquahse/?.
^^ conditionis. QviQmzdimodMm eniminT^-r-
reno Gloho ubiqueingentia Montium cacUmi-
na aflurgunt ; i^alles profundiflimas in alias
&alias valles difcriminatae , longiflTn-no fpa-
tio in innumeras regiones deducuntur ; Flu-
mina ex montibus evoluta innumerifque a-
liis ditata per immenfas terrarum ambages
fmuofis voluminibusdecircinantur : Idem
intra Mare contingere tibi perfuadeas ve-
lim. In quo Infulas praecelfis fuis verticibus
Montes
altijfmos efle putes ,
imo Marisfundo
^ontibM infertos
;
jpatia vero M^raintralnfulas &
^J^^^^
Infulas
fretorumque fubmarinorum gur-
rU exaf^e- gufl:ia . profund/fimas f^alks efle fcias ; neque
ratfn,
deefl^e putes Flumina fuhmarina, quibusfub-
'mdG.Iluxus ^eneralismmrQCiviS,
, tumrefle-
xus mirum in modum impeditur. Iterum,
quemadmodum experientiadocet ,i^/wi<j
hiter Montes coarcflata femper velociora iis
quae in planis loCislento paflli intra Marede-
volvuntur, & inter angufiiasx.\[mmom.mm
tum planitierum Flumina velociusmoveri in
medio quam in litorihus , nifi fundus Cur-
renfqne Fluminis in terram magna aquarum
mole aggravatus irruat
,
quodfine exefione
corrofioneque litorum obviorum fieri non
potefl: : Idem mfundo Maris contingit. Cum
Fundus
Maris non
fecM KC
TERRANEI
enim tota aquea Oceani
maffa virtute Lun^e Ohferv.
ufque ad fundum concitatur ; mfundo verb
innumeri ubique locorumimmenfiyco/^a/o-
rumpelines , ^ profundiflrim2'i;d//fi^infub-
marinas regiones longe lateque exporreftae
occurrunt
;
hinc Aquarummoles\m]ufmodi
vallihus five profunditatibus fupraeminens
virtute 1^ concitatur Motu Maris zenetali
*"* **
\
*-*
ris fccittttUT
ex Ortu in Occafum ;
qua vero inter altifli-
concavita-
morum Montium five Infularum litorum-
'
vaiiium
que valles concavitatefque conclufa funtv^j^""""'
aqua: , hae impetum juxta Vallium duBum fe-
quuntur , atque hos nos Currentes naturales
vocamus. Hi enim ubi ohfijculum terreno-
rum Montium Infularumque ofFenderint,
tunc ecce repercuffi aquam vel in oppofitas
partes
, vel obliquitates , vel pericyclofi
quadam*feu circulatione alia &alia agitant,
infultibufquefuis infeftant Litora, uti//r^
demonfl:ravimus. Quae cumnoneodemtem-
pore contingant, fed ferius aut tardiuspro
vario Fluttmm Maris tum reftorum tum in
alios & alios tum Currentes tum litorum
tra^s varie reflexorum concurju , certe M-
flum Marisgeneralem iis in locis non eodem
ternp6re contingere , vel ex didis luculen-
terpatet. Accedit, quodhi Currentes varie
pro vario in Zodiaco Lunce
fitu
mutentur va-
rienturo^e.. Luna fiquidemin Tropico ypcon-
J^^p^"
ftituta
, & longe a vertice noftro diflita,
ns fitu o;^!
M^rediverfo modo agitat ; diverfo in jEqui-
ritt.Mjium.
no^liali; diverfo in Tropico Snobis vicinio-
ri ; diverfo , Soli junfta ; alio . eidem oppo-
fita , alio &alio in Quadraturis pofita.
Ratio quartaeft Fentorum diverfitas
,
qu3epr^,j
^^^^
fuperficiei Maris potifllmum dominatur ;
'''*
'
quibus Currentes Maris tum refti, tum re-
"^'
flexi oppido nutretardantur , aut concitantur
velocius.
Ratio quinta eft , Ingsntium Fluminum in ^iumimm
Oceanumevolutio; ubi ex continuo undarum"*^'^^?"''
conflitlu naturalis
Mftus
Maris mirifice im- impedit
peditm,Fluminifque impetus nonnifiinpenti
-^fi"!"
Oceam irruentis pondere tandem luperatur,
atqueade6y(^xai' tardius, citius Defluxus
contingit ; uti videre eft in Garumnae Gal-
lici Fluminis Oftio , & in Africano Flumi-
ne
,
quod Senega vocant , uti poftea docetur.
Ratio fexta. Cum Marisfundiu ,
quem-
admodum in citato Itinerario Exflatico Suh- mlittufui.
marino oftendimus , fit innumeris Canalihus
'"^J.'^J
""'
perfoffus
, fit ut ex fuhterraneis A.ftuariis nul-
^y?.
lo non tempore ingentes exfufllentur exha-
lationes, quibus M^remirum in modum tu-
midum redditur , iifque Motus generalis Ma-
ris non parumturbatur.
Atque ex hac caufarum conglobatione
omnes heteroclitiMaris aftuantis Effe^us fol-
vuntur ; in quibus producendis , nunc tuna,
jam phires , fubinde omnes concurrunt.
Sed jam ordo poftulat , ut nonnullos pro-
pofitosnobis cafui^etrationes pmmiffas re-
folvamus.
Ca-
\
LIB. III. HYDROGRAPHICUS.
Cap.M.
y^i
V.
IV.
C A P U T
D I S Q_U I S I T I O
Cnr Londini in FluVio Tamefi Uinc maxima Maris mtumQiccntidL accii^ai
,
quancE
Luna in Quadrantis Auftro-Zephyrea parte con/iituta fuerit
;
Contra^ Luna
in Borealibus Signis in Euro-Borca plaga conjiitnt^
,
tiinc maxima intu-
mefcentia contingat
,
tribus Videlicet horis antequam ad Meridianum
Londinenfem pertingat.
Ico itaque, Cum Luna in Jujlralii>us\ mum in obvium Tamefis X Oflium depel-
Sigfiis con{\.itMta. abOceano Germatiicoiiit
; unde ibidem incrementum maximum
tio IV.
ConJeBari
D
quamuteum radiis fuis attingat re
motior (it, hinc Rt,\itTper: amlages idpriEftet
quod re^is aut ohliquis radiis non potefl
.
Mox enimac LunaMeri^iavum Londmenfem
attigerit , tum fimul etiam Londini in Tamefi
Mare crefcere incipit ; hoc autem initium
incrementi non proveriit a Lunari virtute im-
mediate
,
qim Mare Germanicum premitur,
fed per Oceani reverherationem quandam ex
Litoribus fadam, utfequiptir ;: ,Siquidem
Luna in Meridiano per Londinum ttzn^enntQ
conftituta, dum 'virtute Gbipropria fubditum
contingit aquarum , trihus horis pollquam
Luna a Meridiano Londinenji difcefllt , tan-
to enim tempore , uti ex noflra jEjiui ma-
rini Rota patet , difta Maris circulatio ab
America Litorihus ufque in conjiitutum lo-
cum dma.t.
Sed Jam ad alteram
difficultatis partem
progredianiur
,
qua didlum fuit , Lunam in
Bvrealihus Signis avx. s Tro/^icoconflitutam,
tunc primum maximum tncrementum aqua-
rumLondini caufare cum ea conflituta fue-
rit iiri oppofita Euro-horea plaga. Dicimus
^^"^* ?''
fibi Oceanum Indicum normaliter premit , hic 1 itaque
,'
hoc ideo fieri, quod Luna tunc Mari
regukritar
prefEis&fenfimintumefcens.perque#;f/;/o-|a'i&/>rox/w<J ut fupereminet^ ita 'Tjirtute
fua^^^^^^^^-
picum Oceanum longe latequedifhifus, cum
2id AmericieBorealis Litora exitum non in
veniat, i?,mo% repercujfus e^ind^e duplici via
idfotentius quoqueferiat. Unde Luna orien-
te Mare D paulatim prefjum , mox intu-
mefcere incipit , dumque liberum in Fauci-
!l
aditum fibi in Germanicumpa.ndit Oceanum-Ahus X exitum non reperit , hinc Aqua ad
)pnmbexOccafuinOrtum^etMareAnglia.mWjiiumFluminis X conglobaxa , intta. tres
inter & Franciam conflitutum
;
fecundo horoi fummam intumefcentiam Maris efHcit,
per Oceanum Septentrionakm circa ^c(7/i,flfwlquodaliasfiliberumin/idife/iM(3/-iexitum
circulatus, ubi adNorvegKB Litoraa^p^^vXius, reperiret, intxa fex horarumfpatium contin-
repulfufque inde dum fe in Germanicum
Mare violentius infinuat, intexim prior
geret , uti in reliquis Litorihus Anglice. Luna.
itaque inEuro-Borea plaga conftituta obdi-
ceani pars per Anglicum {\Ye Britannicum\&:&cauiastrihushorJsanticipatincrementum
Marefaucejque I^ias irruens , dumlonge la-
teque fe pariter in omnes Germanici Maris
plagas explicat , fit,ut utriufque Oceanifluii-
bus concurrentihus ingens iula in Mari na-
fcatur, & uti inferitts Marefuperius fupera-
re nequit , ita illud Borealis Oceani pondere
prefTum, quadataportafugiens , refta ohTjio
fefe Tamefis Ojiio committit, unde paulatim
aqua ufque ad maximum incrementum exube-
rat, quod fit horh circiter tertia poft meri-
diem, Lunhin plaga Aujiro-Zefhyrea confti-
tuta ; &ftatimcefrante(9i;e'di fluftuatione,
una etiam paulatim aqua Fluminis decrefce-
re videtur.
Sed Figura te melius omnia docebit ; in
qua ad Litora Americce A, fit appuljus Oceani a
Luna concitatus; hicex ArepercufTus par
Interea Oceanus Atlanticus ad Americam ap-
pulfus retropulfufque
, uti per Britanaicum
Mare ruens , averjum a fe Tamefis Ojlium
reperit , ita illud prateriens vel in Bo-
reales vel Ortivos Maris /r<7^5' diffufum
una fecum tumidas in Oflio didlo Jlahulan-
tes aquas rapiens ahducii
, unde & decre-
mentum contingit ah hora 9 ufque ad 12
._
& ultra.
CONSECTARIUM I.
Ex his patet
,
quandocunque Currens Ma-
FiA;w
ris redla fibi obvium vel Sinum , vel Litus Iia-
utorumfi-
buerit , in illud quoque vim fuam maxime tumfro^ai
exerere ; uti fit in Litorihus Z Hyhernix
, Sco-^^''"''
tice , ]nfulif(\ue ML. Contra vero , fi Litus
aliquod ohlique tantum raferit , aut illud
timinC&B, partiminFcirculatus , &adjprorfus averfum habuerit , in illo quoque
Infulas yi^l^ a^iiuste^vdiuic^e, denuo Ciir-fncrementum nullum fieri , uti in Litorihus
reK/ewfuumvelperO, autperPorditur, quijB B Maris Britannici
, ni{i ohflaculum a.li-
ohviis Litorihus C & H repulfus , Mari Ger- , quod , aut Infulam
, aut Promontorium
manico D impetuose infinuatus , cum in V, poft illud invenerit ; in illud enim illi-
Currentem X Y ofFendat, tanquamadfibi fus Maris Currens reflexufque , tandem
refiftendum impotentem infufficientem-|in loco quem prius praeterierat , aliquo
que, partim ad circumvicina Anglia, par- |poft tempore , incrementum caufat. Atque
tim ad Flandrie^
Dania:que Litora, potifsi- hsc cauja eft
,
quare in diverfis litorihus
I tam
151
MUNDI
SUBTERRANEI
Sell.ll.
t3Lm inconfians
{\x. tempus hom incrementi. i
Quia Mare primb re^o curfu illud litus
prateriefis
, dum in aliud litus refleaitur.
Ahxd repulfum iti loco derelifto , tandem Confecl.
quod primo neglexerat , refiexo curfu re-
petit.
varietath Multum quoque
j
uvat ad irregularis tem-
iiuxm
& poris rationem intumefcentia Maris quae fit
HefiHXM '
, \ .
T
ratio,
per Motum generd^emaLuna concitatum ; vel
enim in Ortivo quadrante Mare crefcit , &
in Occiduo decrefcit, vel contram Ortivo
decrefcit, in Occiduo crefcit; vel denique
in utroque crefcit , vel in utroque decrefcit
;
ex qua comhinatione
nafcitur ingens Marini
aflus quoad tempus
diverfitas. Contingit
enim, Vit Mare in cujufpiam PromontoriiOr-
tiva parte decrefcat , inOcciduaYerh crefcat,
&contra,ut fitmSinu Gallici Maris W lite-
ra fignato ; ubi in Occiduo li/ori? Promonto-
rii X aqua, Maris Britannici ^Eftucrefcente
ob illifionem in dictum Caput faftamcre-
fcit;in oppofitayenbparte Ortiva decrefiit cum
Maris aqui generaliter praetereunte & de-
fluente
;
poft aliquot vero horas hic in Li-
torihus X crefcere incipit , eo quod Mare de-
crefcens in curvumMaris Litus juxta Fauces
Ximpulfi,aquas in Litus oppofltum ^- re-
troagat ;
interim in
oppofita Occidui Pro-
montorii parte aqua decrefcente.
Qiiod itaque de unodicimus, deomni-
bus aliis diftum elTe intelligas.
PofTem hoc loco omnes heteroclitos Maris
in diverfis litoribus tum Regionum tum
Infularum effe^lus defcribere, eorumque ra-
tionem dare ; fed qui hucufque dida peni-
tius intellexerit , in hujufmodi folvendis
nullamdifficuitatemreperiet:cumadunam
fempervelplures aut etiam adomnescon-
currentes {\x^r2imemoratast2i\\ones^caufas,
exoticus Maris ajlus revocari poffit.
CON-
-jEftus fint
ex Ortu in
Occaiura.
LIB. IH. H Y D R O
Cap.V.
CONSECTARIUM II.
in uiti-
^^^^^ quoque, cur iii Freto Jetgatz ^ftus
ma. septm- Maris cx OccafumOrtum contingat. Dico,
mraifinfu-
Qzmoh caufam id fieri, quod illijus Oceanus
- ^ -
ad Litora Americce F , Currentemfuum per E O
& P , ex Oceafu in Ortum , uti Mappa mon-
ftrat, Jucat, atque ibi inter Infulas , Novam
Zemhlam & Wei^atz, Continentemque/i-
marchia & Biarmia ftriftum , fummo impetu
in Oceanum Orientalem fefe exonerando,de-
vehat; decrefcente^exh Mari E O P , JEftum
quoque ex Ortu in Occafum remeare necefTe
eft. Cur quoque inter Angliam & Hihemiam,
j
tam infolentei K Maris motus obferventur,
caufam dicimus effecircuLtionem Currentium
exEMari Deucalidonio & B Britannico inK
reflexam, ubi Mare inter varios Sinuum,In-
fularumque anfraftus , variifque Igurguftiis
fraftiim , </iTyi/^w , undarumquediverfa, re-
fta, obliqua , ac finuofa repercufTione con-
turbatum heteroclitos Mfius effeSus caufare,
nil mirum eft. Accedithi^ce/uhterraneorum
GRAPHICUS.
'53
v> X. * . XX * vv ^ ^.
*^^
\Canalium utriufque Infulse ultro citroque ^2)//^^/?-
! aquas fufcipientium eruciatio
;
quibus con-
t'o V.
I
currentibus nil tibi in jEflu marino ftabile
ConfcSlar-
\
promittas.
Eadem caufa adfcribitur incovftantia Ma-
ris in Infulis Hehridihus.
CONSECTARIUM III.
Cur in Litorihus H Occiduis NorvegiacurinNor.
Fluxus &Refluxus nunquam fenfihilis obferve-
'^'P'^
^'1-
tur
;
Kelpondeo
,
cum Currens Mans E Oy?^
infenft-
P , a Glaciali Mari , & a Litore Finmarchice re-
Mis,
pulfus viam fuam verfus H&V, in Germani-
cum Oceanum decircinet , atque adeb difta
Litora H, rela appellere non polTit, fed ex
H, verfus V defluat , decrementum quoque
ibid.em Jwgulare non notari; SLCcedit, a/terum
Currentem EMH per L obvias Infulas tum
Hehridas & Orcadas , tum per Infulas H Nor-
vegite adjacentes veluti carminatum , virtutem
fuam Fluxu Mmpaulatim languefcente, de-
perdere.
C A P U T VI.
DiscLUisiTioY.
Cur in Oftio Garuam^ GatlU Flumlne aqua {eptenls horis creicat
,
quinis Vero
tantum decrefcat ; Contra yero in Senega Jfricx Fluyio aqua Maris
quaternis horis crefcat , odonis decrefcat.
Cap.-Wl.
Caufa ciir
JEfimin
Garumna
Tluvie
7
horis ftuat,
freflu/ft.
Iluvii Se-
regx .Afri
t<e jEftus
ratio.
REfpondeo
ad primum : Quia cum
Oceanus ex America Litorihus repulfus
refta Cantahricum Sinum C ingredia-
tur
, reftaque Garumnte fibi Oftium obvium
habeat , fitut Currentes Littora
/3 Scyraden-
tes , atque in C concurrentes
, magnh luB:'a
decertent ,
atque adeo Oftium Garumnce C
obfepiant. Quoniam tamen Fluxus direB.us
A A C, reda Oftium petit , fit,',ut priores Cur-
rentes reluB,antes impetu Currentis K kQ,
fra^i , una fimul Oflium penetrent ; fed hic
nova luda undarum Garumnce fefe Fluxui
Maris opponentium accedente , dum po-
tentiori Maris Currenti refiftere non poffit,
cum tempore Mare prxvaleat , incremen-
/wque una horh tardius
, feptenis videli-
cet horis
,
quam generalis Motus Maris poftu-
lat , ob lahores in. evincendis Fluvii undis ex-
antlandos perficiat. Detumefcentewetb Ma-
ris Fluxu, &Fluvius veluti liberiori aurae re-
ftitutus, facilius breviorique tempore, vide-
licet q^uinis horis , decrementum fuum confi-
cit ; ut hoc pafto tempus FluxusSirefluxus,
quod 1 2 horarum Natura conftituit , uti
fe-
ptenis horis in laboriofo afliuxu infumfit , ita
illud in defluxu brevitate temporis
,
^uinis
Yidelicet horis recompenfet.
AdSenegam Fluvium, quem & Geographi
Nigrum vocant,quod attinet, Cur is ^uaternis
horisaffluat, oHonis defluat, dicimus \iocideo
fieri, quod generalis MotusMaris i\\ Indico
Mari concitatus , &per Mthiopicum Oceanum
longe
latequedifFufus,
cum InJulasHefperi-
TOM, I.
dumi^timum {\hi ohvias im^etzt , fitutinde
repercujfus verfus Ojiium Fhiminis Senega,
cseteroquin lenti tardique , illud tamen in-
trans , incrementum paulatim ordiatur ; cum
vero interim Oceanus ad Brafilite Litora ap-
pulfus r^////que inde refta didium Oftium
petens
,
quaternarum horarum fpatio mire
augmentet , fit ut interim alius ex Borea.
Maris Currens , impetum prioris Currentisin-
fringat,alioque divertat;hinc detumefcente
paulatim ad Fluminis Oftia ^ftu, Mare quod
in interiora Fluminis quieti & tranquilli fi-
nuofavolumina irrepferat , fenfimunacum
lentitudine Fluminis decurrens, fuo tandem,
detumejcente jam Currente qui Fluxum Flu-
minis cohibuerat
,
poft oBonos horas alveo
reftituatur.
CONSECTARIUM.
Iiinc^a.tet.,t2.nt6 Mareplus temporis , cX'
inoftiii
teris ip2itih\\s,inAffluxu atque incremento
P'"'"""
alicujus Fluminis infumere
, & tanto Jaci-
^(UiTL,
lius Defluxum contingere
,
quanto Flumi-elfrantur.
na
,
quorum Oftia incrat , fuerint rapi-
^io/-^ declivioraque;contra, M^rf tanto mi-
nus in Fluminihus
Affluxu lahorare
, ^
plus.
lahorare in Defluxu
,
quanto flumina fuerint
planiora
,
quietiora , tranquilliora ; hsc enim
irruente Mari facile replentur ;
contra in
declivioribus Fluminibus Mare plurimum
ad eorum undas fuperandas laborat. Pa-
tetquoque, Currentes feje mutuo impedire,
& naturaiem Affluxus jnotum ita refecare,
V ut
154
MUNDI SUBTERRANEI
Seii.ll.vit
qaodfexhrarum{p2itioylffluxu{xioMare\ciipSitione
aut pofticipatione perficiat , ut Difqui-
prseftare debebat
incrementum , id non nifr ex didlis patet . Atque lianc ego caufam
litio VI.
quaternu aut
paucioribus horis
,
pro Cur-\e{fe putem
,
in differentibiu Ftuminum JE-
rentis alteriiu iwpetu intercedentis Zi\ti-\Jiihus.
C A P U T VII.
D I S Q_U I S I T I O VI.
Cap-mi.
A. de Mo
ray.
Ropofuit non ita pridem Perilluflris
& Generofus Dominus J. de Moray
Eques Scotus , infigne de exotica JEftus
marini ci)nftitutione,quod in Orcadihus 8lHe-
Iridihus fe obfervaffe fcribit, Dubium
;
quod
cummultis aliis peritis fruflra propofuiffet,
tandemadmeconfugit,fperans futurum ut
tam inexplorahilis ejjeclus caufam redderem,
lumenque aliquod adferrem tam impene-
trabili difEcultati. Verba didi Equitis, pro-
ut ex literis ejus ad me datis excerpta funt,
funt fequentia :
Rei nauticce, inquit ,perutile ejfet, hifloriam
juflam Maris jeflus motus omnes tam regu-
lares
,
guam anomalos uhivis occurrentes fuse
explicantemcondere. Quicquidhucufque dehac
re videre conti^it , mancum puto. Te dignum
fanefacinus effet , hoc muneris fufcipere. Mira
funt in quihujdam locis Fluxds
CS"
Refluxus al-
uirit /Eftus ternationes. Ego hic narraho
,
quodin Infulis
m Hebridi-
Hebridum partim propriis oculis ohfervavi,
varietas.
partim ah incolis
fide
dignis didici.
Eft
locus in
Freto Infulu minufculis , rupihus
^
fyrtihus
frequenttbus confperfo inter majores vulgo^EivSk
^ Herres Infufas fito.
^flusmaximi , idefl, tempore Conjun-
^ionis <^ Oppofltionis Solis ^ Lunae ,
quo
plemmyrajjr hora fexta, ovdina.teprocedunt;
Fluxus ah Oriente in Occidentem fex hora-
rum fpatio , ficuti ^ Refluxus ah Occidente
in Otientem perficitur. //oc duobus diebus
J
ante Plenilunium ejujque Oppofltum, acto-
tidempoftea
, femperfic fe
hahet
;
Tertia aufem die (gf deinceps longe aliter,
toto ew/wtempore diurno five {iua.t
, five
re-
fluat , curfus aquafemper Occidentem verfus
dirigiiur , nofte vero in Orientem vergit.
Hoc ego ipje deprehendi
;
jed ferunt infuper In-
digence , aliudadhucmagis mirumhic accidere.
Tot^fcdicet die, dum Sol Signa Borealia
perluftrat , Curfus aquse dilos in Occidentem
tendere , tota autem hyeme in contrarium
;
quorum caufam mihi non
eft conceffumpenetra-
re. Haftenusverbafupra citati Equitis.
Tria itaque in hoc propofito Dubio confi-
derandafunt: Prius, Cur duohus diehus ante
^
pofl
Conjunlionem (^ Oppofitionem Solis
^
Luna , Mare jemper fex horis
fluat ^ refluat
.
^t\\\c JEflus , uti exgenerali Motu Maris Lu-
nee vi concitato provenit , uti fupra fuse
oflenfum fuit , ita ulteriori expofitione non
indiget.Alterum majorem difficultatem ha-
bet; Cur tertia die a Novilunio aut Plenilunio,
Mare diurno tempore femper Occidentem ver-
fus,nolurno verotempore Orientem verfus Ma-
re
diffluat .-
Tertium efl, SoleBorealta Signa
Xxpojitio
dubii.
tranfeunte Marefemper Occidentem , in Auflra-
Itbus vero Signis , hyeme yidelicet
, femper
Orientem verjus currere. Verum cumdifta
Obfervatio non omnibus numeris fecun-
dum omnes circumjiantias fit expreffa^meum
inhocnegotiojudicium inconfultius inter-
ponere, aequum efie non judicavi ; cum non
fciam , wttumpoft tertiam a Conjunclione ^Op-
pofitione diem tam exoticam mutationem
fubeat, an verb reliquis quoque fuhjequenti-
hus crefcentis aut decrefcentis Lunse diebus,
quodinDubio nonexpreflum fuit. Secun-
da ratio majorem adhuc difKcultatem pati-
tur, ideft, quod Mare in aflateJemper Occi'
dentem , hyeme \eto femper Orientem verfus
currere dicatur,- quod pariter concipi non
potefl ; eb quod pracedenti ohfervationi con-
tradicereyide2itwt. DebuifTent itaqueomnia
quam diligentifTime fpecificari ; utrum vi-
delicet exceptis Movtluniis & Pleniluniis Ma-
rein ieflate tantumin Occidentem , autin
hyemetantum in Orientem vergeret.Quod
fi//daccidit, neceffariofequetur, Marefe-
: meftrifpatiofemperOccidentem , & altero
I femeflri , Orientem petere
,
quod abjurdum
I
efl; cum jam extra Conjuntiionis t^ Oppofltio-
\nis tempus , no^u tantum Onentem, interditi
I vero Occidentem Marepetere obfervatum fit
;
[unde uti nihil in hocdubiodeterminatum
efl, fed confufa quadam ratione perfcri-
Iptum, ita quoque judicium de iispraecipi-
tantius ferre non hominis prudentis, fed
infenfati foret. ^Jtitzc^e genuina tantarum
mutationum caufa quamexaftiffimeeruatur,
oportetprimoa peritis hominibus Objerva-
tiones fieri c^^mprcecifijfimoi , videlicet,
Quis & an fit Motus ille exoticus tertio
ante & pofl Conjundionem & Oppofitio-
nem Solis &Lunae.
Utrum illo tantum die duret , znfequenti-
^jquoquediebusadidis Lunaelocis remo-
tioribus.
Deinde
,
quo tempore incipiat noduver-
fus Occidentem Mare currere
:
Quotemporeinterdiuin Orientem.
An ifliufmodi Contrarii FIuxus praecise
fub duodeno horarum numero comprehen-
dantur.
Deinde, quomodo hic Fluxus femeflri
fpatioinOccidentemaeflivotemporeduret:
Quomodo in Orientem tempore hy-
berno.
Utrum hoc de fingulis femeftris fpatii
diebus intelligendumfit, Utrum tantum in
diebus extra Novilunium & Plenilunium
conftitutis.
Ite-
(
/
, >
:>
iomMts jyj^-"
4^
Capyil
LIB. III. H Y D P.. O G Pv A P H I C U S.
155
illudimur , exiftat. Unde, quemadmodum Z)//^i-
Sjlim M*-
r luxum
&
Refiuxum
Inalto O-
ano ob-
/varedif-
Irerum an id quovis Lunae in Zodiaco
fitu contingat.
Tandem refte defcribendus foret Litorum
Injularumqu.e fitus
,
profunditas Marts ex-
ploranda
, & fimiles Circum(iayiti<z , fme
quarum combinatione ut ad intentum pro-
pofitumque nobis fcopum pertingamus,
fieri non poteft.
Dici enim vix poteft
,
quantum in eliver-
fis
Maris tluxihus oculi nos fubinde fallant,
nondicam imperitos, fed rei nauticsaju-
ventute afluefaftos
;
dum putant Marein
hanc velillampartem currere , cum tamen ni-
hil aliud quam Maris qiixdamfiu^uatio^ qua
\juperius quoque diximus, niidifficiiiusfit,/,fioVir.
'
quam in a/to Mari Fluxum & refiuxum Maris
'
obfervare ; in iocis quoque lnjularum mul-
titudine intricatis , in fumma Marts nunc in
Iianc nunc in iliam Infuiam impafti, multi-
'
piici reverheratione, &perpetua undarum cir-
culatione , Maris conjlantem in Orientem aut
Occidentem motum obfervare
,
quam diificilii-
mum judico.
j
Sed adalios cafus exa(5lioribus Obferva-
tionibus , & nuili non.qui liujufmodi Oras
accoiunt
,
quotidiana experientia notos pro-
grediamur.'
Gonz.
viedo.
C A P U T VIII.
,
DiscLUisiTio VII.
G/r Mare Auftrale, 'Vul^o delXm ,juxta Panamam ta?n infolitos & increclihiles
FIuxus^^Refluxus yQcw/,- Contra.^in Mari Boreali, V//^odel Nord,juxta
Tortum Nombre di Dios, ccetcrifque Continenris Americae Litoribus,
Vix fenfibilcm yfi^ftum caufet.
contegatprimo , deinde domus ipfasin Li^
tore una cum arboribus obvias obruat : in
oppofito vero Mari Orientaii feu Boreali,
vuigb delNord, eodem prorfus tempore vix
ienjihilis Maris Motus comperitur. Hujus
kaiqueeffe^us exotici rationemut allignemus,
Su^pono^vimb ,' Currentes Marisin Mari Cur Mare
Atlantico verjus Litora America , & potiffi- j^^{^"j|^
mum mttr: Fauces Novi Regni, & Infulas C-AraericE
ham & Hifpaniolam, utialibioftendimus.e/ri?'"'"'"^^''*'
,-r o i r r
guum
&
potentijlmos, & tanta aquarummoie lele in- vix fmjibi.
veronontantumingeniumrequiri, folo lu- j finuare intra difta gurguftia , ut naves ibi-
^"'.
^*-'^"'^
mine naturali tam mirificos effeius fi non dem non fecus ac rapidiftimo Flumine, aut
"^'
intime faitem aiiquoufque penetrari pofi!e ex Montis alicujus deciivitate non tam ve-
cenfemus
; & ne tam infignem exercendi.hi quam ruere videantur ; adeoqueexM^-
ingenii occafionem neglexifTe videremur,!x/coaut Peru in Europam foluturisimpoffi-
omnibus primo effetluum utriujque Maris bile fit hunc Maris impetum fuperare
, fed
f.vlll.
^
1
"'Raftat IiancQujeftionem Francifcus
i Gonzales d'0-viedo m fua Univerfali
^-
Hiftoria Americce l.z. c.xo. aitque,
omnibus Philojophis &Literatis fe prodigio
fos hujufmodi Maris effeEius propofuiffe , at
nullum fuiffe, qui in ar/^affignationeaii-
quam dederit fatisfadionem , ac proinde
propriam confeffosignorantiam, Quaeftio-
nem iianc tanquam infoiubiiem reliquiffe;
nec fieri poffe putat , caufam hujus rei dari
poffe , nifi a viro Divinitus iiiuftrato. Nos
circumflantiis rite examinatis , Terreni quo-
c^efitui utriufque Maris , difpofitione &
proprietatibusexploratis , tandem in veram.
variis circuitibus verfus Litora VirginitB &
Flomdce curfus tenendus eft , ut fic circulatio-
ne
,
quam ibi Mare circa. dii:las Infulas eificit.
ad, Sftna-
minn.
tam exoticorum Motuum caujam Deo dantejtandem concupitum EuropiC portum confe--
devenimus; quam tum primo exponam, ubi
j
quantur.
prius^>^i, quos in Ajjluxu, Defluxuc^ue\ Supponofecundo: ExobfervationeNau-
did:um Ai^r^ patitur, defcripfero. Res itajtarum ,in di^o Freto , Mare inexplorahilis
profunditatis effe ; apertum fignum , Maris
fundum in Ahyffo aiiqua ibi latente termi-
nari.
Suppono tertio , ex meo Itinerario Ter-
refiri Exfiatico SeB. 2. de Itinerario Suhma-
rino
, ibidem ingentem fuhterraneum meatum
effe ,
quo Mare Boreale cum Auflrali communi-
cif
/, uti communis Indigenarum opinio fert,
(patio,.tantatamenMo/'i!/a>w maritimorum'&(?cc//dnegotiationis commercia in utroque
fefe habet.
^ExoticiPlu- Cum Mare AufirakkBoreali, five Occi-
fi''-'Ma'
dentale ab Orientaii
, fi lineam recftam at-
rif de z,ur tendas , non nifi 1 2. ieucis diftet , Jfihmo vi-
deiicet,inter Panamam ^Nomhre di Dios in-
terjedio , utrumque Mare terminante , mi-
rantur omnes&capere non poffe videntur,
cur in tam exiguo terrenae intercapedinis
differentia comperiatur. Nam in Litorihus
ad Panamam tam exceffivo Receffu deficere vi-
detur , ut in Litore ftantibusomnino oculis
tangi non poffit , atque omnino difparuifle
videatur
;
in
Affluxu verb incrementoque,
tanto in Litora impetu fertur , ut omnes ob-
vias
Infnks Sinns S. Michaelis fluftibus fuis
Mari fat patefaciunt. Hujus autem meatus
Ifihmum yeluti pontem quendam effe, infra
quem Maris Borealis Currens fummo impetu.
tranfmeet. His itaquefuppofitis,
Dico , dum Luna radiis fuis Mare ferit
Atlanticum
,
Mare hujus virtute concitatum,
fummo, utjam didum, impetu, intr^ di^as
V 2 Fau'
Sea.U
1^6
MUNDI SUBTERRANEI
Fauces ruere; &
quoniam ibidem exitum Marii conftituendum
,
fuperficialemdf^rf>wCo/f^.
Mans infxrmam & impotenrem reddit , ut
proinde Litorihus infultare non pofTit. Ac-
cedit, quod cumibi aq^ita in circulum agite-
tur, fiat, uteain Litora non re[ia impella-
tur , fed ea folummodo raclendo defluat , ut
fupra ample demonftratum eft. Habes hic
prodigiojorum
effsd.uum in diciis Marihus cau-
jam paucis expofitam.
xusf^Re-
fluxus Ai-
ris ad Pa-
namam.
Mugitui
Maru cum
tremere
Terra.
CONSECTARIUM I.
Hinc patet , Cur in Mexicano Regno duae.
curvduits
Paludes ingentes ^7?7 fentiant
;
quarum
fiuxum%>
prior
Jalfa , fex horis crefcit & totidem de- Refluxum
creJcit;2i\tQxz cum aqua /;</c/fcateat, eafdem^'*"'"'""'-
tamen Ji.Jius vicifitudinesiwh&zt : Quia Ata-
ris Motus geyieralis a Luna concitatus cum
Oceanum JEtkiopicum partim verfus Fauces
Jjihmi Panamici^nmma. "violentiti prscipitet,
partim in Sinum Mexicanum exoneret , fit ut
ibi exitum non reperiens , jEjlum^er fuhter-
raneum meatum diftis Paludihus communi-
cet
;
quod iis qui occulta Naturse commer-
cia nefciunt, mirum hucufque&paradoxum
vifum fuit.
Objeciio.
nonreperit,
fefe intradictum Ijihmimcean-
drum,
magnaundarum conglobatione infi-
nuare. Cum vero nifl in Mari Aujirali ad
Panamam exitum non reperiat, ibidemfefe
jntra Mare eodem tempore decrefcens exo-
jierare; unde Marea Litorihusrepulfum, eo
praefertim tempore c^zn^oi Luna^Meridiano
fuo declinat , & tumor Maris in Oceano Au-
firali deficit , uti dixi; & hinc provenit deflu-
xus ille Maris
,
quem capere non potuit
fupra nominatus Gonzales d^Oviedo.
Qiiando vero Luna ad oppoftum
quadrantis
pervenit,'tum qccq. Mare Aujlraleintume-
fcensundas fuas \evftis Occidua America Li-
tora devolvit , occurrentihufo^e fibi invicem
prioribus undis, tum ex meatu Ifthmico ,
tum
exFreto Magellanico longe latequedifFufis,
ingens Flutluum tumultui exoritur ,
atque
adeb priorts fiuEius immenfi Maris fubfe-
quenribus undis fuhjugati
,
qua dataporta
ruunt tum ad Litora,tum intra meatum ijlhmi-
cum repulfi , eas quas diximus in Sinus Pa-
namici Litorihus ingentes inundationum pro-
cellas excitant. Tanta enim fcribitur efle
tunc temporis Mari? violentia , ut obvias In-
fulas,proinde inhabitabiles, neque omnino
planas fed clivis faxofis &arboribusconfi-
tas , una omnes obtedas Mari adaequet , Li-
tora &ipfam Urbem Panamam aquis repleat,
cum horrendo quodam fubterraneo mugitu,
nec non Terra motu : quem ego fieri puto, ex
magna illa violentia qua aquE fefe intra di-
Bum Meatum conftipatx infinuant. Nam ex
oppofito Maris Borealis Litore , adPortum
Nomhre di Dios eodem tempore cum eo- 1
dem formidabili fono Mare mirum in mo-
1
dum ajtuans, impetum fuum dirigit verfus
|
Sinum Mexicanum & fubfequentia Litora
Americce Borealis
;
quemadmodum Noftri
Patres, quihucRomam procuratoresadve-
nerunt , fspius narrarunt , & fcite fane de-
fcribitin fua Hiftoria,di<?i:us Gonzales d^Ovie-
dofrl.
87. Cujus quideni rei ratio alia efi!e
non poteft , nifi Maris Aujiralis exmeatu illo
vehemens regurgitatio.
Curverb in hoc Mari Boreali nullus ex
tanta aquarum coticitatione JE^us nifivel
admodum exiguus notetur , caufam hujus
rei eandem eiTe dico cum ea qua aqua
i\^iensmeatumun\^ecum aquas decrefcen-
tes Maris a Litorihus Panama abducit : fic
aqua per meatum recurrens , curfum fuum
in Sinum Mexicanum dejiciens , aquas Litori-
hus (ecum quoque ahducit
, ita ut in iis non
ni^xexiguumimpuljumczui^te^^oii^it.
Sed dices , hanc quidem rationem fubfifte-
re pofi!e in Mari decrefcenti, at cur Mari
crefcente Boreali nullus ferein diEiis Litori-
Fingetibi Sinum Mexicanum A, in quo
husAjJIuxus notetUY, explicari debere. Re- A-thiopicus Oceanus ajiuans cum exitum non.
fpondeo, /(^/xw indiftislocisnon fieri, reperiat, per BE fuhterraneum meatum fe
primb quia ohviis innumeris Infulis impetus
exonerat in Paludem C
falfam , & hasc per
Mans infringitur
;
fecundb, quia aqua
in\fuhterraneum meatum F, feexonerat in Pa-
meatuieuahyjjo
ihih.tente ahforptaa.d.jlum\ ludem Sili^mG dulci aqua fcatentem , fupra
I
quaim
LIB. III. H Y D R O
CiP.VlI^^lw^i^f^^P^^Urbs
Mfxicd!<i fundata eft. Mi-
ranturquoqueplerique, curhic ultimus La-
cus innumeris receptis flwviis nunquam tamen
exuheret
;
qni fi fubterranes negotiationis
conftitutionem nofient, neutiquam de re
tam manifefta dubitarent. Nonenimexu-
berat, c^iz Lacus aqua exoneratur exD, per
meatum F , in C , & hinc per meatum E B in
Mare, dum decrefcit , devolvitur; intume-
fcentevero Mari, mox eo unde effluxerat,
reditura.
G R A P H I C U S.
157
CONSECTARIUM II.
Difquif.
Hinc patetquoque,criMdri/7a^, d! vil.viir.
quaad
\^
pedes excrefcat , in altero tamen vici- 1 x.
no Sinu ejufdemMaris, non
nifi
ad duospedes ; ConfeB.
quia videlicet Alare ex Oriente in Occiden-
tQmruens,reladii^nmMare\n^r:&d,itm,\xn-^^^'^'''
'
de ad oppofitum
Litus appulfum in i
f
pedes ele-
t'.Tri,nilmirum eft. In alteroyoxb Sinu, aqua
vel non attingit difta Litora,vel fi tangat per
fuhterraneum meatum
,
vel in alios circum-
fitos Lacus, vcl in Maria vicina ahducitur.
C A P U T IX.
DiscLuisiTio VIII.
Caf.
IX.
AbyfTiJs in
Sinu (^uevi
Ferdinando
delFooffl-
cimt.
Subterra-
neus mea-
tus in Afri-
cse L^cum
deduHtu.
Pigafetta,
ESt
hcusjuxta Litus Guineaxxihxxs gradi-
bus ab jquinoftiali diftans , in Sinu
quem Ferdinando Poo vocant , in angu-
lo
,
quo (ywiwf-iaf longo litorum traftu ex Ccci-
^1?/^ in ^A-ifw/ewporrecftatandem in 4u(lrum
i[e.S:iX.w:;hk motus Maris prorfus Motuigene-
raliexOrtu in Occajumperpetuo contrarius
eft:
eft autem ita vehemens , utquotquot in hunc
locum naves appulerint , abdita quadam vi
rapiantur , itaut nuUafe vi , nifi Ecnephiis
validiffimifque Ventischronicis adjuti, re-
troagere poffint : locus infamis navigiis , hor-
rendts vorticihus refertus.
Mirum autem eft , nullum hucufquehu-
jus rei caujam dediffe , cum tot Cofmographi
jam in ejus contemplatione loci cerebrum
fatigarint.
Nos hujus rei caufam dicimus effefuhter-
raneum meatum
,
quo Mare fefe exoneretin
Lacum /Jfrica Mediterranea, qiiema.hc[m Ti-
grai, alii Nigrum dicunt. Ilationesafsigno:
Ait enim Pigafetta in Africa Juo
Itinerario,
hunc Lacum effe niitmziuz falfum , cui Niger
per eum defluens, non mifcetur; fxpenvmie-
ro in eo fragmenta navium reperiri , & alia
multa, quse apertemonftrant, eum nefcio
quid cum Oceano vicino commercii habere.
Hinc infero , eum cum nullo alio loco Oceani
^uamcumloco quem jamdefcriplmus , commu-
fiicarepoJfe;vihi aqua vehementijfmofluxu, nec
non cum infigni navium hominumque clade,
raptis poft fe in illo angulo Oceani fluftibus
coacervatis
,
perillum meatumjuhterranemn
fefe exonerat; Et ratio aperta datur, quia liu-
)\x{modiiftuxus rapiditas, prxterquam quod
perpetua fit, non nifi ad 1 4 milliarium diftan-
tiarn duret.
Quodvero nonnulli putent, hunc fluxum
ex Oceani ad Litora Brafilias repercuffio-
ne in Orientem facPca , oriri , id fubfiftere
nonpoteft
; cum enim iuijufmodi Marium
repercuffio ad Lunae adfcenfum dirigatur,
illa haud dubie Luni ad oppofitum qua-
drantem pertingente , ceflaret ; hic autem
fluxus , five Mare crefcat , five decrefcat,
Jemper & in perpetuum eodem modo fe habet
:
luculentiffimum fanefignum, Mare ceuper
flumen quoddam prceceps continuofluxu in cceca
Terrcc vifceraper voraginem hancjuhmarinam,
in diEium Lacum
fe egerere.
Antequamhicldfca^ cognitus elTet, refert uemnatt-
Nautica
Hifioria ,
plerafque naves ibi fuifle ff^^s"'
t
vel abforptas , vel adlitora vehementi motu
pulfas, non nifi tabulas triftis &funefti nau-
fragii reliquias depofuiffe; fiquitamen ar-
tis nauticx peritia hanc Scyllam evitarunt,
hos multis menfibus violenter detentos , o-
mnibufque ad vitam fuftentandam necefla-
riis confumptis,dum iEftum fuperare nequi-
erunt , fame fitique tandem mifere periifle.
C A P U T X.
DIS(^UISITI0 IX.
T)e Gurgite mlrahiti Norvegiae , omnium toim Orhis Terrarum celeberrimo
v^ maximo.
G/>.X.
Defcriptio
Vorttcis.
VOrtex
& Euripus in adjacente Norve-
gioe. Oceano Septentrionali fummo o-
mniumNautarum horrore fpeftabilis
eft ; tredecim milliaria in circuitu habere fcri-
bitur; ab Incolisdicitur Meelflrom. Medium
Vorticis Petra occupat quam Mufke vocant
Indigense
; fub hac Vorago ingens eft
,
qus
fex horis ahforhet omnia quae intra Crateris
circumferentiam
illata fuerint , Naves onera-
rias,minimas,maximas,
Aquam, Balaenas
aliafque
res , iotidemque horis-^ omnia illa
ev^xdrat evomitque magnaviolentia, ftrepi-
tu
, &invifa Maris
vertiginofiagitatione. Ita Olaus M.
teHntm OlausMagnus
; ita Indigenae hujus
Litoris, ita Navigatores Danorum, Batavo-
rumque referunt. EfeBus vidimus omnium
Septentrionalium Populorum teftimonio
approbatos , reftat ut & caufm tam prodi-
gioforum
effetuum afsignemus
;
prjefertim
cum nemo hucufque fuerit
,
qui eorum ge-
nuinam rationem dederit.
Notandum itaque primo, teftimonio Olai ^H"^
'"
V
3 Magm,
'
1^8
MUNDI SUBTERRANEI
Se^. 1 1. Magni , totam Scandinavi^ Regionem caver- 1 fluxu, &per idem defluxu Maris dereliiHium
Mojam 3c inMUmeiis hucufque incompertse Oceanumrepeterefexhorarumfpatio
; ubi
longitudinis meatihm rejertam efle
,
qui id quoqueollendimus,curinNorvegico Lito-
confirmat ex horrihili tiim Litorum Mdw teaquadefluxus
, vixfenfibilisiEfliusvefti-
Horrtbties Bothnici & Finmci , tum Lacuum
, quos FeHner gia in didis Plagis relinquat.
"
""
& Fetter vocant, tum denique ex M>/i2 ,.'Dicoitac[Ue,^ffluxum{iyeahforptionemm
formidabiIi/(?w^. Quiqmdemfonitus, nifi dicftaf/^ijrjZ-^/hocpaftocontingere: Quan-
e^aquarumjuhterranearum, qusexMaribus doMareDeucaiidonium Motu generali &
vicinis Sinibufque alib derivantur
, longe /VirtuteLunariconcitatum, Currentesfuos
lateque exporredis dudihus, aquarumque in jdirigit verfus Fretum tVeigatz^^twtin tantis
fonitus ad
Litora
Bothniie>
Inexplora-
bilis La-
cuutn pro-
funditas.
prjeruptis tortuofifque Terrs meatibus five
catadupis, fivevaria revsrherationefluEiuum
eflici non poteil:
,
quem i-n multis locis tan-
tum efl^efcribit citatus Olam Magnm , utho-
mines propius accedentes
,
furdos & vehiti
attonitos ,
ftupefacltofque , fubinde etiam
exanimesreddat, nifi tempefl:ive fefeafu-
nefliis Charontis antrisremoverint.
Notandum fecundb : Nontantum Lacus
Norvegi^
, fed &Sueciee, quos Venner ^ Vetter
vocant, inexplorahilisprofunclitatis efl~e , refe-
ten.teeodiemOlac;it2i\xtfunes,cp.ive\integram
navim onerent
, ad fundum penetrandum
non fuflicianr. Et idem experti funt Hollan-
Freti angufliis mirum in modum coacervati
fludlus , & Glacialis Maris impedimentis,
illud fimul penetrare non pofsint ; unde
Maris magna portio impedita curfum fuum
refleftit verfus Litora Finmarchis & Nor-
vegis; ubi interinnumerosfcopulostumo-
risfluftuumqueincremento fssviens, inter
tot Cavernarum
, Infularumque fluxus re-
vortexo-
flexufquetandem in Voraginis Craterem inci-
mrtiaabfor.
dit ; ubioccultSE naturasingkiviem nonam-
plius ferens , ibidem cum omnibus iis rebus
tunctemporisin eam vel cafu , vel rapidita-
te Maris ex Naurarum inconfuka prscipi-
tantia illatis, abforbetur,durante tanto tem-
di in didis Norvegias Litoribus
,
qui holide pore voracirate
,
quanto tempore affluxus
130 orgjiarum
, fundum reperire non potue- five tumbr circulati Oceani durat. Habemus
runt
;
quemadmodum in Navigatione ad f^/^wabforptionis/i?.v/;flmpera(ft3e ;refl:at
Arfton referunt. Qiiae quidem inzviditxpro
.funditates aliud non arguunt nidfuhterra-
neas immenfs amplitudinis
ahyffos.
Notandum tertio. "Extzntdi Juhterraneo-
rum meatuum ahundantia facile inferre poflii-
m.us,mutuam circumvicinorum Marium cum
OceanoNorvegiam allumhente abditamque cor-
refpondentiam
; & idvariisexemplisofl:en-
dit Olaus
, ubi citatos vaftifllmos juxta ac
profundiflimos Lacus Fetter & Venner defcri-
bit
,
quos &ex Mari .8<?//7ico derivari , aper-
tc aflerit : Bothnicum autem Sinum occukam
correlpondentiam habere cum Mari Alho,
qui Tartarici Oceani Sinus eft , & Mare Alhum
cum Sinu Finmco per Lacum quem Alhum vo-
cnnt, hunc una cum Bothnico,cum OceanoNor-
vegiiB.
Quibus quidem prasmiflls jam ad genui-
nam Chdryhdis NorvegiccB
fex horis
affluentis
\i) totidem
defluentis caufam afllgnandam nos
procingamus.
. charybdis
Cum
itaquedifta Charyhdis feu Vortex,
Norvegix.
expenentm
irretragab)h/e.v hor/s aquam vi-
6 horis fluit cinam una cum rebus ingeftis tam potenter
''~""-'
a.hfoTheait, toiidemque
/.;o
w
paulatim evo-
mat
;
certum eft hunc
affluxum refluxumque,
five abforptionem
evomitionemque, quje
iz horarum fpatio contingit, aliam caujam
non habere quam generalem Oceani Motum
Lunari virtute concitatum.
Qiiomodo verb
haecomniacontingerepofsint
, hoc loco fi
nonperapodidicas, fakem per plurimum
prohahiles rationes oftenderetentabimus.
Oftendimus in Difquifitione 1 V. Mare
Deucalidonium per Septentrionalem Pla
e^
refluit.
explicandum
,
quomodofex horarumfpatio re-
vomat, quae prius abforpta fuerant, quod me-
ritohumaniingenii capacitatem excedere
mukis Naturje arcanorum inconfultis vifum
fuit.
In Notahili tertio paulb ante propoflto,
Qiiomodo
oftenfum fuit , Mare Tartaricum fummo im-
texomnia"
petu, tumoreMarisLunEinoppofito o^-a-
<^HorpaK'
drante exiftentis virtute concitatum , Cur-
^*^
rentesfuos partim per Fretum (Veigatz
,
par-
timper Sinum Tartaricum , fex horarum de-
fluxu repetere
; cum verb fludluum glacie-
rumque fumma conftipatio in Oftio Freti
Orientalis obvia Oceanum Tartaricum im-
pediat, hinc curfualio deflexo , in Mare Al-
bum
,
quod Petzorche vocant , ^eie infinuare
cogitur
; hoc verb Mare , quia cum Sinu
Bothnico & Finnico occukam correfpon-
dentiam habet , hi verb Sinus cum Norvegi^
Voragine
,
per ea quac inprimo Notahili often-
dimus
,
per occukos fubterraneos meatus
paritercommunicant, patetintentum. Si-
quidem Olaus lih. 2 Sept. Hiftor. cap. 6. ex-OlausM.
prefse dicit, Bothnicum Sinum innumeris fco-
pulis intricatum , Montihufa^e altiffmis per- ^*''*v^'.-
petua nive canis circundatum , intra quorum
.
radices per immenfas Voragines Mare cum
horribili & intolerabili fono nunc ahforhetur,
nuncrevomitur; quE omnia paulo <3/t &in
pracedenti Lihro fufius expofita funt.
His itaquepofitis , dico, iis fex horis queis
Mare Norvegicum crefcitad fummum in-
crementum , Oceanum Tartaricum poft
4
circiter horas, juxta computumSitusLunje,
paulatim intumefcentem
, ex una parte
gam circulatum
,
per Fretum fflfigd/i fefe in aquarum molem ingerere intra Mare Al
OceanumTaitaricum exonerare .^ftusaf- Ibum hoc per fubterraneos meatus intra
Both-
LIB.III. H Y D R O
C(j.X.
Botlinicum Siiium
;
ex altera verb parte
Germanicus Oceanus per Cherfonefum
Cymbricam magnis litorum ambagibus
ftriftifrimifque angiportis per Mare Bal-
thicum in utrumque Sinum Bothnicum &
Finnicum infinuatus Tartaricis undis ob
vius ingentes commotiones excitat ; unde
Mare intra Bothnici Sinus anguftias ftri-
<S:um per occultas Voragines meatufque
Mari Norvegico
,
per eam quam defcri-
pfimus Charybdin reftituitur ; fiquidem plus
temporis Tartaricus & GermanicusOcea-
nus intumefcentix fuB per tot "tortmefos
Regionum -ra(5lus , continuands infumit,
quam Norvegici Marisintumefcentia. Nam
cnm^qm a.dCharyl>dm noftram intumefcit,
aqua in diftis Sinibus decrefcere, &contra
hifce decrefcentibus ,
Charjbdis haufta re-
gurgitare videtur.
Levinw
Verum ne fola conjeftura haec dixifte vi-
;^'f>*J^;!f
dear , adducam meae aftertionis Auftorem
ne Regio- Levmum Algotium Antverpix imprellum,qui
num Se-
^
iafuci Septetriofialium Regionum hiJior2a,\xbi
lium.
G R A P H I C U S.
1^9
de natura &prodigiofis rebus diftarum Re-
Difquifi-
gionum agit, expreflam mentionem facit ^io IX.
yoraginis Norvegicce,8i akerius in Sinu Both-
nico ; &dicit, a Nautis notatum fuifle, quod
quando Norvegica aquas abforbet , Bothni-
cam poft aliquot horarum fpatium , illas
impulfu fuo reddere , & contra. Verbaejus
funt : Ohfervaium autem
eft
a peritis harum
partium ultro citroque commeantibus viris,quocl
pojtquam Norvegicus Vortex aquas ahforpft-
rit, alterum in Bothnico Mari Vortiam denuo
eas per fubterraneum Sinum Norvegicum
ad evomendas quafahforpferat^liquas, cogere.
Hucufque citatus Auftor; quaefaneitain-
ftituto noftro corigruunt , ut omnem pene
difficukatem in caufa yoraginis affignanda
fuperafte videatur.
Sed objiciet forfan nonnemo ,
Oceani
cum Bothnico Sinu occulta commercia non
s)uomo.
quidem effe diflicilia conceptu;fedquomo-
^rvortex
do illa quE abforpferat Vortex Norvegicus,
Norvegia
non alio deducat, fed intra fex horas revomat,
"^ITtm re'
hoc enimvero inconceptibile efTe. 'vmai.
jji
TiTTrf^
l
Refpondeo , totamhanc prodigiofam a-
6tionem refundendam effe in naturalem con-
ftitutionemfuhterranei Vorticis. Sed oftenda-
mus rem Schematefequenti; inquo C fit Vor-
tex, Rupes B , orijicium Vorticis Afit , Canalis
-js^^i intras.interiQra. Terrs vifcera per-
pendiculariter deduftus D, infra quod va-
ftum Hydrophylacium E , Meatus fubter-
raneusF HI;Vortexverb Bothnici Sinusfit
K, MonsintraquemconditurG. Dicoita-
queMari Norvegico intumefcente , aquas
mirum in modum paulatim coacervatas,
fummo impetu in Vortice C
,
per orificium A
fefe exonerare in puteum illum prsgran-
dem D , & ex hocinreceptaculumfubter-
I
raneum E , Mare verb fex horarum fpatio
continub majores & majores undas in illud
ingerere ; unde aquse in Receptaculo E, fu-
pra modum augmentatje , cum exitum non
reperiant , impetu fummo per Juhterraneum
meatumf HI , fefe exMerare in K Vortice"
Bothnico jam in infimo fuo incremento
conftituto
; crefcente verb denuo Mari
Bothnico , & aquis tumore Maris concita-
tis , denuo intra orificium K Vorticisi\xxa.m%.
violentii irruentibus,quod/(9J ille terrihi-
/ijteftaturquemibipercipiomnes fupra ci-
tati Hijlorici affirmant
,
priores per meatura
IHF repulf2,perorificium F Receptaculo
E reftituentur. Quoniam verb in Bothnico
Sinu
i5o
MUNDI SU
Se^. 1 1. Sinu Mare
femper
magis magifque intume-
fcit,hinc
aqus
Receptaculi E,a fupervenien-
tibus
fluftibus
meatus I HF
,
prefTse, aquam
una cum
rebus abforptis , & intra Recepta-
culum
E
retentis,paulatim elevabunt.atque,
Mari
Norvegico jam decrefcente , res quas
abforpferat Vortex revomet ; atque hoc alter-
nis vicihus contingere experientia conftat.
Vides igitur resabforptas intraconcava
Receptaculi E , cumper F HI meatum, five
ob fiphonem
,
quem Heron diaheten vocat,
Heron.
BTERR ANEI
ibidem rupibus a natura infertum,five ob ri-
Confe^.
marum orificiorumque anguftias
,
perinde
eft, effluere non polTmt , ibidem retineri,
ufquedum refluentibus aquispermeatuml
HF
,
paulatim eleventur , &tandem regur-
gitentur.
Habes itaque Charyhdis Sorvegica
effe-
Buum caufam tandem deteftam. Quorum
Vorticumfitus ut kiculentius pateant Lefto-
ricuriofoj hic M^/i/^dfw adjungendam duxi-
mus.
CONSECTARIUM I.
Ec/^ -
Hinc patct ,
Euripum Chalcidicum in Eu-
^l^^\,fl}(a
, fabulofa Jriftotelis morte celebrem,
ratio. non alias habere fui fluxus &refluxus ratio-
nes
;
fepties enim diu noftuquefluere& re-
fluere Plinius tradit; quamvis d.\npofieriores
Geographi eum jex horis fluere , & totidem
refluere teftentur, generalem ^Eftus marini
piiDius. motum fequendo
;
poteft;
tamen Plinius
hoc pado explicari,quafi dic^t,fepties de die
Euripumfluere ^refluere , ^fepties de no^e
;
quse difFerentia adfcribi poteft varice Maris
in tanta Jnfularum circumjacentium conge-
rie ,
fluentls refluentifque/ifA-iryc/o^, fubter-
raneorumque meatuum nunc celeriori nunc
tardiori aftluxui defluxuique,
CON-
Cap.X.
Vorticum
ternii difle-
rentia.
LIB. III. H Y D R O
CONSECTARIUM II.
Hinc quoque patet , cur mnnulli Vortices
aquam femper ahforheant , nunquam evomant,
uti fupra de Euripo Africano oftenfum fuit.
Hujus generis quoque Fortex Danuhii efl,
qui quas aquas abforbet , illas per fubterra-
neummeatum intra LacumHungarispro-
peCanifTam^uti fertur,deponit. Suntprx-
rerea Vortices qu(e ahjorhent
CS"
revomant , ut
ille
,
quem paulo ante explicavimus , & Cha-
ryhdis m Freto Siculo
., cujus naturam&pro-
prietatem Lihro Tertio fuse defcripfimus.
Sunt denique
,
qui nunquam ahforhent , fed
/m/!?/- inflar Columns tum inMaris, tum
in Lacuum, prsfertim fulfureorum, fuperfi-
cie violenter eruHantur
;
quorum ubique lo-
corum infinitus fere numerus eft, uti fuo
loco dicetur.
D I S Q^u I S I T I Q X.
De Natura Maris Mediterranei ejufque Cur-
rentibus, Fluxu
(s
Refluxu, aliifp^me-
morabilibus, quce in eo ohjervantur, rehus.
jire Mediterraneum inter Europs, A-
'frics, Afisque Litora , velutiinportu
quodam conclufum , multa hahet Natura mi-
racula,mi hucufqueincognita, itaconfide-
riftoteies. ratione digniffima. Mirum non /Iriftoteli
duntaxat fed & aliis Naturalis Philofophise
Rimatoribus,vifumfuit. Quomodo videlicet
Mare vmdique & uyidique conclufum , & non
nifi per ftrifti/fimum Gaditani diftri(R:us
Fretum Oceano pervium
,
poftquam ingen-
Tiurimos tihus IluvHs BaEti , Ibeto , Rhodano , Varo,
WjirMare
Tiberi, Pado, Nilo, in id
fef:
exonerantihus, eat;nonnunquam e fpiris evolutum in alias
Mediterra-. ut innumeros alios minores fileam, id <?}& alias partes Currentium ajftus dirigat;
neura.
exundet. Accedit hifce perpetuus & con-
ftans Maris Euxini per Propontidem in
Archipelagum , & hinc in Mare Mediterra-
neum influxus ; cum omnium experientia
conftet , ditlumMarepotentifimis &celeber-
rimis totius Europse Amnihus Danubio , Bo-
ryfthene, Tanai follicitatum j^impuifumque
per angiportus Byzantinos perpetuo
Jefi
CMTtot
fineulla reditus iipe /Iluc devolvi. Parado-
Tiumiriibus
xum ergo videri pofi^et , Mare Mari auftum,
exundet"
^^"^ ^"^ exoneratioue apparente tanti a-
quarum onerisincapax, id nullibi tamen in
litoribus exuberare ;
accedente prsfertim
Oceani Atlantici intumefcentis tempore
,
quo
&illudmagnoaquarum auftu ditat , dumi conentur , ^ftits tamen vi abrejiti Damia-
fummoinid fe impetuexonerat;Hocenim' /aw 60 leucis infra Alexandriap deferun
G R A P H I C U S. 161
Diximus tum in pracedenti Lihro
, tum
Difquifi-
in ItinerarioSuhmarino, Lacus omnes ita efi"e tio X.
a natura conftitutos , ut receptis fluminibus
Confel.
aud:i,dum per oftia aperta fefe exonerare
non poflint, id prxftent per ahditos quofdam
^^llJf"^^^^.
& fubterraneos meatus
,
quemadmodum fu- tus/eji ext-
pra Lih. 3. de Mari Cafpio
;
quod etfi innu-
""'''^"
meros recipiat Fluvios, nullum tamen emit-
terevideatur, neque multitudineamnium
in id fe deponentium augeri videatur,lucu-
lentifilmum argumentum effe^-petoccultos
'
quofdam wfj/^^xinaliafevicina maria, fub
ea proportione fub qua aquarum multitu-
dinem recipit, exonerare; quod& ipfi Ari-
Jloteli vifum fuit /. 4. met. & nos apodicfti-
ce id in citata Itineris Extatici Submarina
navigatione oftendimus : ubi & ex com-
municatione Marium expofuimus , Mare
Mare Ca-
Cafpium cum Sinu Perfico & cum Mari
sru^p.T-
Euxino per occultas femitas ultro citro- co
(^
Ponto
que negotiari. Quse cum ita fint , idem
^"^'"
.
1- i ,, ^.1- 1 r
commum-
dico cle Mart Medtterraneo
, ob correlpon- cAt.
fum
,
quem ^er fuhterraneum meatum
cumMjireiMcdi-
Mari Ruhro obtinet. Quae cum tum in /r^-
terraneum
cedenti Lihro , tum in citato Itinerario
va-
""'"^""^'
riis adduftis exemplis fuse expofuerimus, MariRu,
hic ea non repetenda duxi. Sed ad infti-
^'''
tutum
:
r/itaque MareMediterraneum tainvarios
motus Oceano prorfus contrarios experia- .. -.
rr; nunc enim ex Meridie in Boream &
contra;nunc ex Ortuin Occafum, & rurfus
ex Occafu in Ortum reciproco motu volva-
tur ; fubinde contrariis &anomalis prorfus;
faspeexmotureftoincirculos & gyros ab-
quibufdam in locis non fecus ac Oceanus
ftatis horis crefcat decrefcatque ; in aliis
nonnuUis litoribus ne veftigium quidem
iEftus reperias.
Qui hSiciUa Archipelagum petunt, ^ftu
yrmum
quodam occulto abrepti verfus Adriaticum
(^"^7^6/.
Sinum violenter detorquentur. E contra qui .
Drepano folventes verfus Promontorium, vul-
gb Bon Andrea , fub Rhombo Euronotio
,
quem^ciroccovulgo vocant, navigant con-
trario ^ftu abrepti , verfus Tripolim Bifer-
tinam ad latus fe derivari fentiunt. Qui c
Cypro Alexandriam petunt , etfi lineam
Rhombi direftricem omni ftudig tenere
vero eft, quod nemo capere potuit. Vide
musenim FluvioszutPaludesx.\xm nivibus li-
quefaftis , tum aquis pluvialibus auftos
ftatim ob nimium incrementum , inun-
dationes , magno agrorum detrimento, cau-
fare. Qunmodo ergo Mare Marihus inte-
tur ; ex Alexandria contra veilfus Cyprum
abituri , jEftu detorti in Pamphylice Litora
adiguntur. Qui per Archipelagum Confianti-
nopolim petunt , fentiunt manifeftam &fen-
fibilem Maris refiftentiam ; contra Conftan-
tinopoli in Archipelagum folventes , veluti
gris una cum vajtifimis Fluminihus /3?/rrf! fecundo vento femper deferuntur, fmeul-
Jinum fuum. exceptis , non exundet , difcu- ' la Maris repugnantia , nifi quam contra-
tiendum eft ; latet enim procul dubio occul-
tum quid , & fcrutinio digniflTimum argu-
mentum.
TOM.I.
rii Venti conciliant,
Vidimus effe[ius ,
quxramus jara tantae
inconjlantiis caufas.
X Nos
i62 M U N D I S U B
Se^. 1 1. Nos ad triplicem caufam omneshujufmo-
Caufa tri- di motus revocamus
;
quarum prima &prin-
piexiwo-
cipalis eificiens Iatf eft, cooperante Sole
fianiU hu- '-
r r i-- -^ ^ J ^-
jittMarU.
tanquam
cauja univerjait
, uti in pracedenti-
hus oftenfum fuit. Altera cauja Formalis, eft:
vis L una fpecijica tumefatliva Maris
,
qua uti
inMare, ita in omniahumidapernitrofo-
falinam fuam qualitatem agit. Tertia caufa
waterialis , funt Montium & Promontoriorum
protuheratio , Infularum quoque hinc inde
difperfarum /?/x, Sinuumque Ventis rece-
ptandis aptorum difpojitio, uti & FundiMa-
rini ftve alvei varia & difparata incequalitas
;
quibus omnium Fluminum in Mare
diffufio
accedit.
Quaeres itaque primb, Cur Mare Medi-
terraneum nunc ex Ortu in Occafum
,
jam ex
Occafu in Ortum moveatur ? Refpondeo,
hoc Motu Maris generali fieri
,
pro Ac-
cefsus Receflufque in Mari reciprocatio-
ne. Rem ita oftendo
;
quam ut penitius
cognofcas, Mappam Maris Mediterraneihic
oppofitam diligenter intueberis : Quan-
do ergo Luna Oceanum Indicumradiis fuis
ferit.is fubito tumefaftus per Fretum Jden
in Mare Rubrum fefe infinuat , & ufque aquieNili , utpote dulces femper aquis falfis
T E R R A N EI
Cyprum verfus abeuntes , eodem Currente a
reda femita detorti in Litora feruntur Pam-
phylia. Oceano verb intrante per Fretum
Herculeum , Mare ex Occafu in Ortum pro-
greditur, & mox per Meatum fubterra-
neum fefe infmuante Mari , Currens verfus
Litora Palsftins impellitur ,&confequen-
terexCypro Jkxandriam{o\\entes, Curren-
te Maris dtflexi infra Alexandriam Damia-
tam five Pelufium appellere neceffe eft.
Econtra Alexandria in Cyprume\xnx.e%, hoc
fiuxu Maris arefta Rhombi linea femoti in
Tripolim Syrice pelluntur. Unde peritiores
nautas in alterutra expeditione , non fe-
cundum reftam Rhombi lineam, fed uno
Rhombofupravel infra mediumaffumpto,
iterfuumaufpicarifolent, ut Portum con-
cupitum adipifcantur. Quae omnia exone-
^cr Niius
ratione Nilt plurimum promoventur;
^J^<J
rj / Ma.
enim A^i/i in Mare depofitas juxta diEios Cur- re.^ftum
rentes refledi, notum eft. Unde & patet,^^^,;'"^"-
Cur Currens Maris Mediterranei ex Ortu in Oc-
cajum
, ^conira, per immenfam aquarummo-
lem
,
quam Nilus per feptem Ojl/a in dilium
Mare deponit , non irypediatur
;
Quia cum
ad apicem LinguaeMarisRubri undas coa
cervat; ubi poft ingentem Aflluxum,quem
in Litore eincit
, una fe per fubterraneum
Meatum A B , in Mure Mcditerraneum evol-
vit.- Quocirca Mare peregrinis hifce aqua-
rum advenis pulfum , tum paulatim ipfa
Lunae exorientis facultate tumefaftum, ex
Ortu confequenter in Occafum inftimulatum
perFretum Gaditanum Oceano Atlantico
conceditur; ufquedum Lun^Meridianum
fuperante undx decrefcant. Quofafto mox
Atlanticus Oceanus novo tumore fuper-
biens , dum Fretum Gaditanum fummo im-
petu ingreditur
,
Mare Mediterraneum ce-
dere coaftum , curfum fuum ex Occafu in
Ortum repetit; ^ne nimioad LitoraPalje-
ftinsimpulfuomnia obruat, perillumy^-
terraneum Meatum B C
,
per quem ingres-
fum prius fecerat, MariRubro, &tanaem
per hoc Oceano reftituitur. Lunari itaque
ALdu decrefcente , Mare ex Occafu in Ortum
,
crefcente JEflu ex Ortu, in Occajum propel-
litur.
Habes itaque caufam propofitse qu2-
ftionis.
caufaCut- Qu3Bres fecundo : Cur ex Cypro navigan-
^pulanm-T
*^^ '^^^^^^"driam
, utplurimum Damiatam6o
milliaribus
Alexandria inferiorem feran-
tur
; fubinde fupra Alexandriam difpellan-
tur? &contra, Alexandria
folventes fubin-
de fupra Cyprum
fe" Pamphyliam
, inter-
dum Tripolim Syrix , deportentur >
Refpon-
deo, Qiiia quandoMare
Rubrum perfub-
terraneum Meatum eructatur
, tunc Cur-
rentem Maris fieri ex OrtumOccaJum
, & con-
fequenter in hunc Currentem ex Cypro ab-
euntes, duminciduntadpartes LitorumLy-
bice{e\x Cyrenaici ,fupra Aiexandriam Fluxu
Maris ferri necefTeeft; QxAkxaudriayetb
kviores fmt , hinc Maris ta.ntumjuper/iciem
! occupant ; Aqua vero per fubterraneum
Meatum eruftata totum Maris Meditullium
&penetrat, &fme uUo Fluminumimpedi-
mento commovet.
Quseritur tertio. Cur Mare
Mediterra-CurinGiV
neum in Gallm ^ Italice uti & Africce qui-
/^,^jg lj_
bufdam Litoribus , Fluxum ^ Refluxum vix
toribus nul-
Jenfibikm efficiat ; in Adriatico verb Sinu,
f"^"""^''
Freto Siculo
, @ Portu Golettae , ahifque KtRaxus;
nonnullis Litoribus m^jximum efficiat ? Re--'"
Adnati-
fpondeo, Hocfieritriplici de caufa
,
primb de fenfibiiis
quia Mare Mediterraneum valde ^ritlum eft,
'''
&Infulis refertum ; ac prasterea ex Ortu in
Occafum refta fecundum longitudinis fusc
terminos porrigitur
;
quibus fit , ut Oceanus
crefcens Fauces Gadium violenter irruens
curfum fuum, re^a verfus Corficam , Sardi-
niam & Siciliam dirigat : unde Hifpania &
Gaili(Binirocurvata Litora , &aqua defluente,
Incremenium Mflusparticipare non poffunt.
In-
tra Fauces vero Freti Siculi illapfum , eos
s./^jvolvit, quos paulo poft defcribemus.
Reiiquus Currens inter Siciliam & Africam
continuatus,re(ftafertur ufque inPromon-
torium Africx X. Ubi ianguefcente paulatim
impuiju Mare circulatum per Litora Lybiae
uti ea non ferit , ita nullum quoque ailum
imprimit; neque in Litoribus Palseftinae,
utpote cujus Fluxus paulifper debilitatus a
A^///fupervenienteaquarum diffufione ,
pror-
fus extinguatur ; ad Litora vero Afiae Mi-
noris impetum Currentis , utpote a violen-
to Archipelagi fluxu interruptum conti-
nuare non poteft. Quod vero in Corfica
& Sardinia nonnullos jEfiu$, non in Majori-
ca,volvat, ftatim ex Currente Maris ex Fre-
to Gaditano re^a m difta Litora impulfo
fatis
Timuj I i6y
A -^
X J
/"
LIB. in. H Y D R O G R A P H I C U S.
163
tem crefcere iricipiat , ufqueduni Luna in Difqui Cap.X.
fatisinnotefcit. Qiiscum impulfum Maris\
fuftineant , hinc Litora Italise nuUo quoque
j
jjlu turbantur , utpote quse ab Infulis didis
veluti antemurali quodam impediantur de-
1
'fendanturque. Sed Mare circa Galliae , Li-
1
guris , Italis Litora in circulum ahiens, Fau-
1
cibusFretiSiculiillabitur, ibique repuljum,
jaPortu
inque portum Tunetanum
,
quem Goletta
vocant
,
reflexum
, ibi non exiguum JEjlum
quomodo
i
"eflicit.
Vides igitur ad Litora Maris JEjlum uix
fenfihikm elTe , ob Maris&variam Infularum
procurrentiumque terrarum dijpoftionem-,
hinc fitxViaqua a Lunaconcitatsnimis cito
fefe diffundentes , atque in Litora &vicinas
Infulas ilUja reJrdliequQ regularem Fluxus
refuxufque motum neutiquamjtrvare valeant.
Qiiod & hac experien-
tia probatur. Si in Va-
Jis cujufpiamm^iaqua
referti medium A, lapidem
conjicies , niox aquam in
circulos fefe dilatantem &
regulariter uniformiterq;
ad oram undatim fe diffun-
/rr^-^^
dentem , ibi proportionatum incrementum
decrementumqiie efficere notabis.
Accipiatur deinde ras A C , in longum
protefijum , aqua plenum
, in cujus me-
/^
dium iterum lapidem injicies;
f^^^^^^videbifque circulos aqueos
yp/^^^^^
ob insqualitatem radiorum
mo^x.fraths , alioquedefluen-
tes prster tumultuarium (E-
ftum
nil in ora vafis amplius
relinquere. Si vero ajferculum
V fluitare permittes , vide-
bis circulos aqueos ruptos ad
^ram Vafis ilHfionem impe-
dire.
Idem proportionaliter in
Mari Mediterraneo fieri in-
telligas velim
;
fiudus enim
ex y/?nati,fl;atim advicina
Litora & Infulas ohtunAuntur
foffocanturque, exceptis Ire-
tis ubi JEflus veluti inter an-
giportus conckifus vires fuas
exerit. HmcintQX Cherehenes
Injulam & Terram Ajricanam
non exiguum FluxumSc Refiu-
xum contingere , Hifl:orici
'
..

^^
narrant.
Quomodo verb in ultimo Adriatici Sinus an-
gulo Fluxus & Refluxus contingat,ey.i^owzm\\s.
CumMare
, ut dixi , ex Ortu in Occafum in
immenfam longitudinem inter Afiae, Euro-
p2 , Africx Litora videlicet 60 graduum,
quae Italica milliaria ^jooconficiunt, por-
rigatur, fit ut orientis Lunce wj&influxus,
cujus exigua latitudo Maris incapax eft , in
longitudinem Maris exeratur , ut vel fic , cum
aliter non poflit, feratur ; atque adeb orien-
te Luna Mare protrufum verfus Occiden-
linea Euronothi, quam Scirocco vulgb so-
fiiioY^
cant, fteterit; tunc tota vis Maris partim
verfus Occidentem
,
partim verfus Sinus
Adrijtici OJiium conglobatur (cum latitudo
MX
,
quK eft a dicfto Oftio M ufque ad Li-
tora X Africani Sinus , maxima totius Maris
Mediterranei {it,ut Mappa monftrat). Vio-
lento itaque motu per Fauces dicli Oftii in
AdriaticumfefQinfmuans ,inextremahujus
parte mox fuccefliva undarum protrufio-
ne. Incrementum decremenlumc^ue caufabit.
Quod verb in lateralibus Sinus Litoribus
nullum ^ftus veftigium relinquat
, caufa
eft, quodFluxusMarisnuliumineo (utpo-
te obliquo nimium
)
impulfum imprimat.
Durabitque hic Fluxus Refiuxujc^xe., donec
Luna oppofitum quadrantem attigerit, uti
Jupra fuse expofitum eft,
Quomodo verb tanta
JEflus Lunaris visfit in
FretoSiculo
doceamus. Cum Mare Medtter-
raneum,uti/upradiximus,
a Litorihus Syria.
adGd^rt^fj-^Jograduum, id eft, quatuor hora-
rum interval/o diHet, fit ut Luna, ubi fupra
Mare Mediterraneum quatuot horas adfcen-
derit, tum/^riw^w
jncrementum{u(ci^iz.t 0-
ceanus Atlanticus a radiis Lunanhus percufliis
compreflufque. Ergo Mj/-/ ad fummum tu-
mido
, & undceOceani fucceflive invalefcentes
per Fauces Gaditanas fumma violentia
ingreffie
,
aquas Mediterranei tumefadas, '
Luna jam defcendente
, -verfus Orientem
fumma violentia repellunt
, & potiflTimum
verfus redum fibi oljetium Siculi Freti Ojii-
um; ubi memora.tum jEfium efficit admira-
tione digniffimum
, in perpetua quippe
Fluxus & Refluxus iilconftantia perpetub
conftantem.
Etfi z^ltus varias motus formas induat,
I nunc furfum , nunc deorfum vergat
,
jam ad
I
latera defleftat , nunc in gyros &gurgites,
modbin ebullitiones , uti fupra Lih.
3. de
Scylla ' Charyhdi o{k.endimus, a.hea.t,commu-
mstamenJEftusintanta motuum perturba-
tione ac confufione conftitutam a natura
fex horarumfiuxus &totidemhoris
refiuxus
^^uaUta-
periodnm adeo conftanter fervat , ut Con-^F'uxus6.
duftores navigiorum ,dato tempore qnoLu-
Maf^skuio
na Horizontem autMeridianum, vel aliam con(iamia.
Coeli partemfubeat, Maris jEflufque incre-
mentum decrementumque infallibili ratioci-
nio definiant
; & contra , dato Maris incre-
mento decrementoque, Coelo etiam nubibus
obdu6to
, Lunafitum certo &abfque ullo er-
rore enuncient
: quod nunquam credidif-
fem
,
nifi ego examine fafto ex ipfifmet
-Nautis rei veritatem cognoflTem.
Reliqua hujus Freti accidentia vide, fi pla-
cet, Lih.
3.
ubi ea exadle demonftravimus.
I
Atque hjec de Maris Mediterranei motihm
difta fufficiant. Si qui tamen alii exotici
motiis alicubi occurrerint , hic non expofiti,
illorum tamen ratio ex hifce pofitis noftris
principiis facile deduci poterit.
X 2
Se-
Sea.llh
164
MUNDI SUBTERRANEI
S E C T I O III.
A R S P L E M M Y R I C A.
C A P U T I.
' De
ufu^
praxi ^{Ih6 Marini in Arte ISlautica.
Propofjt.
Cap. I.
humida.
if
v!/ftquain longode nafura Fluxks & Re-
^fluxus-Maris ratiocinio in praecedenti
'
Gapiculo difcurrimus , reftat ut in gra-
tia^rn eorum qui maria perpetua naviga-
tione fulcant , nonnullam quoque uttlita-
tem
,
qux ex Fluxu & Refluxu Maris nobis
provenire folet , doceamus; quod & ea qua
fieri poteft diligentia curiose juxta atque
exafte exequemur.
Cum itaque Lua particularefupra res hu-
midas
,
dominium poffideat , ita ut nullurrt fit
Mare
,
quodnon Lunce tiova autplence tempore
intumejcat ;neque MixtumCorpus,{vfe. ex Ve
quantum rhomhis Ventorum refpondent, in-
iis partibus /.as
fituim Coelo correfpon-
dentibus,
Vfta
TahuU.
Accipe atatem Lunain^xlm2i Columna;
&in fecunda Columna horam cum minutis,
&infequentibus Columnis liabebis horam
fummi incrementi Maris in iis locis
,
quae Pla-
gis Mundi in Pyxide Nautica per rhomhos
(^entorum indigitantur. v. g.
Si vis fcire
,
quota
hora ^mftelodami fit maximum incrementum
etabilium , five Senfitivorum oeconomia
M-jm die decima Luna
;
qusre 10 statem
dQt\xr,qaod nonmajoriConjun^ionis8cOppofi-\Lunx in prima Tabula, &lateraliter pro-
tioms temporihus, humiditate , minoriin ^<a-
j
gredere ufque ad Columnam inferius Am-
draturis ahundet ; cujus quidem alia <:?</
jftelodamofignatam,&invenies ix.o.horam
lion efl; , nifi quod haec intumefcentia Maris \poft
mediam no[iem, c^difummum incrementum
motum Luna eyi2idiiG\mhfec[uatur
;
quem&jibidem efl , literse vero NE, SO, notent
ita ad punftum dic1:a corpora fervant , ut
Lunamvel in Nord O, vel S.W. conftitu-
Nautee, aliam ad cognofcendas horas Fluxics
tam
; & fic de csteris.
& Refluxus regulam
,
quam illam qui ^flro-
nomi tum ad horas diei &c locum Luna in Zo-
diaco cognofcendum utuntur, non ufurpent.
Ex quibus concludimus, Motum Maris ad
Motum Lunce exaUe concitari. Verum ut cum
methodo procedamus, totam artempaucis
Propofitionibus compledemur.
,P R O P O S I T I O I.
Summam Maris intumefcentiam in aliquo
Portu , daia qualihet hora per Tabulam fe-
quentem cognofcere.
Conjlruclio TahuU.
Scribantur in prima Columna numeri ab
unitate ufque ad i
y
; &in Secunda Columna a
I
f , ufque ad 3
o
,
quae funt dies cetatis Lu-
naris.
In Tertia Columna fcribantur hora a 1 2 uf-
que ad 1 2 , una cum minutis correfponden-
tibus , utvides, quasexurgunt ex continua
additione 48 Minutorum adinvicem. Sic vi-
des Lunam novam &c plenam hora J 2 in Ta-
bula refpondere 1 2 min. o. hifce minutis fi
addideris^S , habebisi. 48. ^Toprimadiei
hora
poft
novam zut plenam Lunam; fi ad
48
addideris 48,habebis 9<5,a quibus rejefta 60,
relinquent 3<J
,
^to fecundo die a nova aut
plenaLuna; fi ad jtf addiderisrurfus48,ha-
bebis
84,
aquibusre)e6ta<jo,dant ^^min.
pro tertio die anova Luna , &ficdeca2teris.
In reliquis^otto Columnis horse cum minu-
tis di(fto modo calculataj exhibentur
, in
Nautaevero hajcomniamelius&: facilius
per Pyxidem nauticam inveniunt. Sed quo-
niam pauci funt, qui Pyxidisnautic tra-
ftandaeperiti funt, nos zdhwcfaciliorem mo-
dum praefcribemus
,
quo unufquifque horas tem-
pore quolihet intumejcentia Maris deprehende-
re poffit.
Fiant quatuor Circuli
fihi
invicem inferti,
quorum extimus ampl/JJ;mufq\xe divifus fit in
32 Rhombos Ventorum
,
quorum unicui-
queNautaeattribuunttreshoras, ita ut di-
midium Rhombi i^ horam
, & una quarta
pars Rhombi ^ horae contineat.
Secundus Circulus dividatur in 24
horas,
a 1 2 in 12. uti vides.
Tertius Circulus atatem Lune referensdivi-
datur in 7,0
partes , & in trigefima ponatur
Index
,
qui Rhomhos demonftret.
QuartusCirculus Solis circulum exhibens,
pariter habeat Indicem ad Rhomhos extenfum.
Quorum ujus hic eft -. Quatuor hifce Cir-
culis in centro conjundlis, itautunufquif-
que ,
exceptis duohus primis
,
qui immohiles
funt , feparatini moveri pollit
;
pone Indi-
cem Lumeiuipet rhomhum Venti
,
quem Portus
aliquis refpicit ,
quem habebis in antepropo-
fita
Tahula ; deincle pone IndicemSolis fupra
diem atatis Lunce, & horam quamhic Index
Solis in circulo horario intsrjecahit, erit hora
qucefita , in c^ifummum Incrementum Maris
exiftit, eo in loco feu portu, qui rhomhum jam
fignatumtei^icit. v. g.
C\xxn Amflelodamum
refpiciat Ventum N E, velS O
, applica In-
dicem Lunarem ad hunc rbomhum in organo,
& In-
3
o
f^
-1+
^x,>roM oK<^^i-' OsK^'^>-i Osl>.
^M v^mNH
^rr^f^M <^oc<M
53 H M M ^
'-'
1
tii
co
^Ooovo'^-<^
Oeo\0^NOoeND-*^O
^i>,M<->'4-'^H
^.^<.r,M V-sTf-v^^
^OMPlNMm-^-4-^\3t^oo=oO^
X
'-' M M M '-
co
co
t->rr,M CNtv-l-^sWiM CNt^^<^M Os^--2
5J^roN
^'^rr.N ^^^<s
^^
hMOsOMfArMnr<-,ThTl-'^\OtNOOOOs
X M M M M
co
^jOooNo-d-PtOoovo-^i-r^Ooovo-^t^O
^OvOsOmc^mmN'^-"'^-^*^^'^'''^
3h
m h m
oi-
5il?^
"1+
co
^rr.M ONtN--."^M
Ost^VsrriM
^t^l;-'
2m <^r<ic)M ^rr>r^M
V.,rrie^M
OO OSOvO M PS M M n
rTirj-t^VvVO tXOO
I
M M M
O o ^
- i-^-S
0|| S.
Z<f:S.a,2
_^
co
. Ooo\o 'i-O Ooovo ^r^
Ooovo
^^-iS.
5^M ^Tj-rnM
<^^roM ^rr'^"
h--tNOOOsOsOM M M M ro^'*^^^^
J-(
M M M
co .
-1+
.rVa "^M Ost^^'^"
Osrv^^i^M Ost^l^
^TJ-ropl <^-4-rop< ^^rof) 'T
MHNObsOaOsOsOMNMHfjro-^i^^CtN
HM M M M
O A
O
^^ 3:>-a<Zj2
uJOooO'*H oooSo-^P^OocysTj-N
O
g
-"i-roMM rt-f<>M Ti-roNM
I^NOVOtNOOOsOOMNHMN^-^<^^
4h M m M m
c/j
< -ai t- o o
-1*
.1/N.roH Ostx^roM
Ost^^^f^H Ost^W
^H l<-,roNH -,'MH
^ropjM
i^^\OV5NooOvOOMrlMMMroT}-v.s
lil M M H
O -2^
^.,s
i-?B
|a|
o^^sai^-^iai
,_'000\OTj-r)Ooo\0'*MOoo\o-+N O
grOH ^Tj-ro i^TrrOH <--v-^ro
i-rt-^<^\O\OtN0OOsOOHMHNM.'^-+
HM M H H M
O
-c s3 -
coiio^SE.?ssc,
-
K u 3 w - i; 3; gr^
^
5 -s iT^
E
s
-a
s
^^.s
O H O 3 < .5 o.< <S O.E c
2
HH
T^rOM
Osl>x<.^s'^">M OstN<^rOM Ost\<^
^
rof^ ^^rripj -s^roM 's-;!-
jT4'OTj-V-,\o\OtNOOOsOOMNNN'^
M-t M H H ^
- i-h V. P S .^ . -S .5 g
i^O - o
2 S
^ i. 5 o o=^
^-z: o ^ K'ii^Jy
2
_; OooVS^i-N Ooo\o ^r Oso\o-*<^ O
^
TJ-roNM ^rnNM -4-roNH
^rorOTi->^\OlNtNOOO\OMNMNN''->
hU m h h
Oj -1
|1 -io
ii
-.1
<-Sci EQ<>E< E;'cSOa!
2
- 1+
2
<<-,rOHO\tN<^rOM OsOstNrOH OstN<^
^M l^rortM /-vroc-Icl ^roejM
,rp)roroTi-l-,\olNtNOOOsOHMMHN
Jl^ h h m m
<^_a |.i 2S^
0=^-
ti!
^^"
^^ E S = g^SEO 2 S
'''<j3_2=t:r:<<5<OM(7'
^^Ooovo-+f^ Ooo\o -J-N 000\0-^P O
^rOM <<.s>;+-ro^, (^.^rOM <.~,Tl-ro
_;MNroroTf-l^\OKKooosOMHNH
Oh h m h m
oi i> s
c/2,=
^<.St3
io
Z
-1+
z
co
2
^^ V-,rOM
Ost-N<^\o H Ostvl^roM CJstN^
^-^roM ^.^roN ^^-^roN
-->-=i-
^_;<>lHr)roroTl-<^V3tNts.ooosOHHrj
'^ '-' M M M H
Si Ei|..i
,^
Ooo\o ^N Ooo\o r}-M Ooo\o
-^M o
^
Ti-roMH x^roNH .^roo
t-M HNro-,4--,}-<->\OKOOOOCsOHrl
)-l-i H H
H M H
Z<_3| .5^6
CwauEa: ca^SsO
Q
^\0 tNOO OsO H N ro-sJ-l^So tsoo OsO
MHHHHMr')Nr<r)NNnNNro
uinrun|rAO|vi pB orunjruajj
y
O H N ro-<4-<-,\o tNOOOsO H N ro-<i-<^
uinrunjrusjj pB orunjrAOf^jY
LIB. III. HYDROGRAPHICUS. 165
& Indicem Solis ad diem datumatatisLunaris, ( Indicem Solis fupra 17. atatis Luna diem
, &!
Propofit.
v,g. adi7. &Index fecabic tihihoram^. $6.' Indexeandem horam tibi in horario Circulo
min. horamfummi Incrementimaris quafitam. labfcindet , nimirum horam
4
, & ^(J min.
Si verb pofueris Indicem LuntB fvipra S O , & fummi .^(ius quteftam.
Orgmum Maritimm quo dato Rhombo ^ xtate Lunae , iEftus plenitudo,
quoVis in loco reperitur.
Ufui Infirumenti.
Idem breViter per calculum.
Multiplica diem Lunas propofitum v.g.i
7
per4, &fient(5 8. hsc divide per 5- , & quo-
tus erit r
^f.
horas integras junge horis quas
rhombus datiloci monftrat, v.g. 3.
&habe-
bis i(J. a quibus fubdufta 1
2
, reliquum fa-
ciet 4
horas cum 3^ min. qus ex refiduo
divifionis remanferant. Atque haec Q&.hora
Incrementi Maris quafta.
Propositio IL
yilio modofummum Incrementum Maris uli-
que locorum reperiri
,
per fingulos atatis Luna-
ris dies.
Pofuimus in pracedenti Propofitime mo-
dum per Pyxidem Nauticam , modo facilio-
rem proponemus per 7d^/rfw, ex quo di<R:o
citius fummum M^iris Incrementum cogno-
fcere queas
,
quam & ex Ohfervatienihm Na-
varchorum extraximus. Hi fiquidem Tabu-
lammultb aliter conftituunt
,
quam nosin
praecedente fecimus. In illa quippe Novi-
i
lunium ad horam 1 2 noBis accommodarunt
;
in hac hora 3
ante mediam no^em ,
Sole & Lu-
na in Euro-Borea, feu Noto-Zephyrea Pla-
Igaexiftente, ideft,
SokScLunainterOrien-
tem
vS"
Boream
, Jeu
inter Occidentem ^
Au-
firum medio lococonjiituta ; unde pro ipfo No-
vilunii die talem eonftituunt
Tahulam.
X
TA-
\66
sea.m.
MUNDI SUBTERRANEI
T A B U L A
Jd cogmfcenda fumma incremmta Maris Sole Luna in Euro-horea
Propofit.
!?%^ confiituta.
/EtMtum.
6q
I z
3 4 f
6
7
8
9
10 II 12
3 14 if
HerA Incre- 1
menti Ma- 5. O
rit.
3^ *' Sr 6f 7 7^ 8f 9?
10; II ii|
I2f i3r
H}
IJ.O
1
jEt/uLun*.' 16
17
18 19
20 21 22
23 24 ^5
26
^7 28
29 30
Hor^ Incre- ^
menii Ma- ^5?
i6i
17?
i8i
19 19^
20I 2li 22i
23 i3f
Mf
1? ^7
3
Haec Tabula compofita ell: per additio-
nem continuam horarum
,
^partium quintarum
mias horce
,
quse quintce partes tamen nuUo
negotio ad Mmuta /^o^^r/^revocantur, lioc
modo. Cum Luna tardius ad terminum,
unde
digrefTafuerat, redeat 48 min.hincfi
numeratores quintarum infraftionibus, in
izduxeris, prodibunt Minutahorariadefi-
derata ; funt enim 1 2 minuta hors
,
quinta
pars horse, uti ex divifione 60 per
s
patet.
Exempli gratia , fi in hac fradtione f, 4
duxe-
ris in 12
,
prodibunt 48; ita
3
in 12 dufta,
dabunt 36
: 2 in 1 2,dabunt 24 : i in 1 2 ,dant
12 : oin o .dabunto. Vides quoque hancTa-
hulam&yiZ^Q comenitQ prcecedenti ; fienim
in prascedenti accipias Columnam N O,
velSW,
&juxtadiesLunaEprocefreris, in-
venies eodem prorfus modo IncrementaMa-
ris procedere juxta horas in ea difpofitas :
3.o.primo die Lunx 3. hor. ^S.min.fecun-
do die Lunse 4. 35. &fic de csteris
;
quae
pulchre correfpondent Tabulae hic propo-
fitcC :
3 3^ 4f 1
Quod quidem pulchrum in-
ventum eft. Verum cum hsec Tabula tan-
tum Incrementum Maris oflendat, hora
3
ante mediam nocflem , Sole & Luna in
Euro-Borea,autNoto-ZephyreaPlagacon-
ftituta ; hinc nos , ut Tahulam
,
quam univer-
faliffimam
redderemus , eam ea methodo
quaefequitur, difpofuimus: ex hac enim data
qualihtt hora diei naturalis , in qua Conjun^io
Plaga conftitut^, hora Wpo/l meridiem
;
quxre
12 diem Luns infronte, &inlaterehora-
rum, IV poft meridiem, & angulus com-
munis dabit qucefitum, videlicet i^ poftme-
diamnodem ; haudfecusinaliisprocedes;
ubi nota, hofce numeros 1,2, 3,4,
&c. indi-
ca.rehoras pofimediam no^em ; hosverbl, II,
III, IV, &c.ufque ad 1 2, horaspoftmeridiem.
Porro, fiNovihinium autPlenilunium con-
tingat in quacunque tandem hora
,
qu2 in
primaColumnadefcribuntur, v.gr. fi fci-
re velis
, fl Novilunium contingat hora j" poji
mediam nolem, quando prima die Lunce
fit
ma-
ximum Maris incrementum ; tunc qucCres in
prima Columna
f
poft mediam noiftem , &
I infronte Tabulae, & angulus communis
dabit horam 7 cum 1 hor. tempus quafitum.
Haudfecusinaliisprocedes. Sed cum hsc
multo faciliora fmt quam ut deduci am-
plius debeant , ad alia procedam.
Propositio IIL
Jnftrumentum Fluxus & Refluxus univerfa-
le per totum Terrarum Orhem confiituere , ad
\%.gr.Elevat.
Fiat primb Circulm mohilis fignatus litera
A B C D
,
qui in
24
partes divifus fit , & Me-
ridianos circa Orbem Terrs , unius horce
fpa-
tio a feinvicem diftantes notat, quibus Re-
giones&Maria, eo quem vides, ordine ad-
fcribantur; huic extimo limho circumduces
aut OppofitioSolis^ Luncecohtingit , data
quo-\Jjguram Ovalem^EY , GH, circaquam prior
que qualibet die atatis Lunaris , horam Incre
tnenti Maris reperire docemus. TabulaUni
verfalis fequitur.
\Jfn4 TiibuU.
Circulus commodeWwpolIit, iis numeris
Bnlineis quas vides adornatam. Denique
Ovalem figuram alius immohilis circulus in
24 horas a 1 2, ad 1 2 divifus ambiat ; &ha-
bebis Inftrumentum paratum.
Vis fche
,
primo die Luna
,
quota horafit\
Ufushiceft. Si^velisfcire Roma Incremen^
fummus JE[lus,Luna adfitum Euro-horeum,vel < ta ^
Decrementa JEflusper totum Oceaniamhi-
Notozephyreum conjlituta; qusrehoram i h\\tum, tunc {n^^owe IndicemKhviiet datamm
fronte, &horam 8 ante meridiem , e latere, Ovali Figura adfcenfus Lunaris horam ,
&
in qua Lunav.g. infitu Euro-boreo exiftit,(habebis Incrementa & Decrementa JEjluum
& anguluscommunisdabit qucefitum, vide-lper univerfum Terrarum Orbem inomni-
licet lofhoram. Similiter
,/
^^ 12 //^^j /,- bus locis ibidem reprsfentata. Nota verb,
^, ^ fcire cupis , Luncl tunc zn Euro-horea numerumhorarumin Ovalifigura defcxiiptum,
nota-
^
^^
LIB.III. H Y D R O
Cap. I.
notare t^Jlus Maw,quosfacit pery^
x
horas
crefcendo , & per totidem horas decrefcetido.
Vides igitur , Luna adfcendente fupra Ho-
rizontem, perhorasfex continuo crefcere,
ufquedum Meridianum adfcenderit ,
ubi
waxmum e^Incrementum, utitumor aqueus
jn Figura docet ; differentia vero Incremento-
G R A P H I C U S. 167
rum apte fignantur per lineas Ovalis Fi^ura
Propojit.
infcriptas,qu3e uti proportionaliter crefcunt
aut decrefcunt , ita proportionale Mjlus In-
crementum aut decrementum in divifione li-
nearum perpunctaappofite fane exhibenr.
pofito fummum Incrementum femper efle 6,
punftorum.
'B^ta am data hora dato Mmdkno
,
Incrementa ^,
Decrementa Maris
in toto Orbe reperiuntur.
Iterum, Sivelisfcire,uhinamlocorum Incre-
mentum aut decrementumfit, fic age : pone In-
dicem Afub Ovalis Figurae punfto E , & vi-
debis in MaribusRomanoMeridiano fub-
jeftis , Mare in fummo fui Incremento effe in
Oceano Indico & Infulis Salomonis Meri-
diano Romano oppofitis. Eodemtempore
videbis, in Oceano PerfisE&Mexico fub-
jefto, tyjium in infimo fuo Incremento effe.
Reliqua yero loca inlineis graduatis mon-
ftrant Incrementi &decrementigradus nume-
ris fuis expreflbs , in fmgulis Regionibus,
quibus correfpondent.
Rurfus, Silndex A moveaturfub i hora
Lunaris adfcenfus & Incrementi in Ovali
Figura defcripta, videbis iterum in toto Or-
be
Terrarum Incrementa &decrementa , &fic
de caEteris ordine horis procedendum eft
;
V. gr. Sivelisfcire
,
qualenamfit
Incrementum
autdecrementum circa toium Orhem Terrejlremt
eo tempore,quo Luna
f
horisfuitJupra
Horizon-
tem, pone indicem A, fupra horam
r,
non in
exteriori Circulo ,
fedininteriori OvalisFi-
gurs ambitu, & deinde comparabis Incre-
menta & decrementa ubilibet locorum cum
Regionibus,quibus adfcripta funt,& habebis
\quafiitum. Videbis quoque, quandocunque
Maris ajlus crefcit per fex horas , id per alias
fexhoras in fequentiquadrantedecrefcere,
&contra ; itaut
inoppofitisquadrantibus
femper Mare crefcat & decrefcat
;
quae o-
mnialuculetitiflime in Organo exhibentur.
Extimus tirculus in 24
horas divifus,
quota ubilibet hora per totum terrarum Or-
bem
i68
MUNDI
Sea III.
bemfir,oftendithacpraxi:i-iwj/^^/:<?w^
hora 8 ante
mendiem
quota hora In tn tts iocis,
^Recrtomhus,quaCirculo
ABCD infcriptce
funt,^one
Indicem Romani Meridiani fupra
datamhoramRomaevidelicet
8. & habebis
quafitunt
;
hors^enim quae reliquis Regioni-
busrefpondent,dabuntquod
quaerebas. Ita
in
Syria erit 1 2, in China 6
poft
merid. & fic de
caeteris.
Propositio IV.
Undenam Fluxus
^Y<A-)fx&,[iveexqua
parte Mundi proveniat , ialto Mari/^fr In-
llrumentum
ohfervare.
Fiat Pyxis nautica axi C D impofita
,
qui
^ixijpromagnitudinenavis,
^. gr. fexpaifus
infra
aquas protendatur : habeat autem axis
hrachia B B B , ut iis ad navim extrinfecvis
fortiter im-
^
padis , axis
/ll^
libere in- SaK
'
tra ea vel-
uti Polos
in omnem
partem ver-
fatilis gyra-
ri poflit , &
gyratum fe-
cumincum-
bentem Py-
xidem una
gyrare ; ha-
jbeat autem
infraaquam
in fine an-
nexam fibi
tiajfam EG,
ex corio aut
etiam fubtilibus aeneis laminis , ad inftar
manicsidiftenfam, inGextremo pertufam,
ita axi accommodatam , ut libere cum axe
circumvolvi poflit , & Infirumenturn erit pa-
ratum.
Si \V3iC:^Q.Currentes Maris quam inpartem
'vergant , nofle defideras , hujufmodi Inftru-
mentum navislateri, ubicunquecommodius
nautae vifum iuent,hrachiisfuis aftiget, parte
D E axis infra aquam naffafua
anea ad d,
7, 8
,
&c. paffus detrufa ; &hoc pado fiet, ut aqua
currens naftam juxta Currentis fluxumla-
tionemque devehat
,
quae devefta confe-
quenter unafecum annexum fibi axem cum
Pyxide circumvolvet
;
Pyxidis vero acus
intra limbum
, quam in partem Currens ur-
geat, monftrabit. Atque hujus Inftrumenti
o^e,fingulorum Currentium tra[liu lationefque
accurate annotari poflAjnt. Res nautis non
tantum utilis, fed & prorfus neceflaria
;
pu-
tant enim fxpius fe expanfis velisaliquem
locum vento iecundo petere , cum tamen oc-
SUBTERRANEI
Propositio V. Propodt,
Horologium ^ftus marini conftruere,
quod omnia JEflus Incrementa ^ decrementa,
gradufque eorumperpetuo demoKJlret.
Diu multumque mecum cogitavi
",
quo-
nam modo machina qusdam permodum
Horologii inveniri poflit, quae indice fuo incre-
menta & decrementa JEftus in gradihus fuis
perfefte monftraret : Et tandem fubvenit
mihi modus quidam,quemnontamdefcri-
bimus
,
quam ingeniofis mechanicis paucis
indigitamus.
In Portu aliquo publico cuijS,ftusmari-
nusdominatur,extruatur/mc/^ A B ro-
tunda inftar Columnae putealis ;
debet au-
tem intra terram
K.
10

^
s
8 i
7 =
C
=
j"
@1
Y-
4

3
1
o/
=

^
B^
J
s M
B C fundari,/)r<7-
funditate fundo
Marii , in quan-
tum fieri poteft,
aquali. In fundo
verbhabeat/or<3-
miua D , ut aqua
marinacommo-
de intra Colu-
mnse concavita-
tem fe infinuare
poffit; extra ve-
rb terram quan-
tavis altitudine
B A emineat.
Hocperafto.fiat
rotundiu orhis E
ex fubtilifllimo
aurichalco , five
aere , intus conca-
njus & conclu-
fus , eo fine , ne
aqua penetrare,
& is plenus aere
fupernatarepos-
fit, ut in fubereo
orbe fieri folet;
in cujus Centro E
Chorda alHgetur F, quae <jx;GH bis aut ter
circumpiicetur , in cujus extremo pondus
plumheum apponatur, ne chorda revolva-
tur. In facie verb Columns fiat orhis alius
K LMN,
qui Incrementa & decrementaMa-
ris per fex
horas notet in fua circumferentia
;
deinde Index aftigatur extremo axu
,
qui in
immobiii fuperficie orbis KLMN ,
hinc
indeverfatiiis fit, & habebis Machinam pa-
ratam.
Incrementa verb & decrementa Maris in
extima Orbis Horologii fuperficie per ob-
fervationem hacinduftria
dejcrihes.
Hora
,
quaMare in infimofuo Incremento
eft,
ponatur Index in
lineaMeridiana, vel Horizon-
/^//,perinde eft. Et quoniam Orbis jeneus
cuho Maris motu,tiLntu.m abeftut accedant, i Cliordae aifixus ,
aquae libere innatat, acci-
ut potius muitum fe retrocefllfl^e cum tem- 1 det ut aqua intra Columnam adfcendens
pore inveniant , uti iis contingit qui Infu- juxta Incrementum fuccefllvum Maris pauia-
tim una cum Orbe illi innatanteelevetur;
&cum
lam S. HekfKS petunt.
LIB.III. H Y D R O
Cap.
I.
^ ^^^ chorda a qua Orbis dependet
,
fit
circumplicata axi , & axis extremo affixus
Index, axis neceflario volveturuna cum In-
dice. Index verb motus in extima Orbis ex-
timifuperficie, o^cdXmgradus Incrementorum
aut decrementorum pariter oflendet. v. gr.
Si Incrementum aq^utz in Columna adfcende-
rit ad unum pedem , Index motus in Tabula
monftrabit fpatium proportionamm Incre-
mento, quare ibi in Tabula fignabis r , fcilicet
pedis Incrementum. Si zpedes aqua una cum
Orbe jeneo adfcenderit intra Columnam,
tunc vide quantum promotus fit Index in
Circulo exteriori limbo Orbis,pedum men-
furae deftinato ;
& hoc pafto obfervabis o-
mnesgradus Incrementorum quoad pedes,\\s-
que aa fummum incrementum , ad quod cum
aqua una cum fuo Orbe jeneo aut fubereo
G R A P H I C U S. 169
pervenerit , tunc Indicis quoque terminum
peculiari figno notabis. Decrefcente vero
Mari
, aqua intra Columnam pariter una
cum Orbe fuo chalybeo defcendet. Si ita-
que unumpedem defcenderit , tunc termi-
num Indicis pariter notabis , in minori in-
tra Tabulam circulo ; & fic confequenter
,
donec omnes pedes Jncrementorum decrC'
mentorumqne in Tabula abfolveris.
Et habebis fabricam non tam ad ma-
gnum Portus ornamentum
,
quam emolu-
mentum nautarum , abfolutum.
Hacc funt quas paucis de Horologio JEflus
Maris ingeniofis Artificibus communican-
da duxi, qui fi hoc negotium rite ponde-
rent , id fane copiofam novarum inven-
tionum fegetem fuppeditaturum ,
nil du-
bito.
C A P U T H.
e Oceani Pericyclofi feu Ciradatione.
Cap. II.
NEminem
tam infenfats mentis elTedlor&Inftitutor Deus Opt. Max. Mare MareiS
puto, qui DiviniNuminis m^HaLXxx-.in. perpetuo quodam motu ee voluit ^'Lunx.v"?^^""
tx adminiftratione Providentiam|Solis, reiiquorumque Siderum abditis in-
"^*"rtta-
penitius confiderans , non in fummam ra-jfluxibus agitatum.
evetktur.
piatur admirationem. CondideratMUNDi| Hinc prater motum JEflus
,
quadripartito
Architectus&Opifex Mundum per-|fluxu refluxuque naturaiis diei fpatio tu-
petuis quibufdam mutatipnis iegibus con-
j
multuantis , aliofque fupra indigitatos, id alio
ftantiffimum ; & Aftralia quidem Mundi in iiunc ufque diem incognito motu circulari
Corpora , uti perpetua quadam & indefefla
|
volvit. Et uti Oceanum juxta Luminarium /^"^;"'
vertigine , ita & Mundum Eiementarem motum diurnumexOrtuinOccafum voivi^ra/Jab-
"
voiuit ; ita &alium motum ex Polo Boreo in
roibetur.c^
Auflrinum inftituit
,
quoMarefuh Polo ArQico^^i^ti
regui
ingenti infinuatum yoragini ,ahforptumquei^etg^^^^^'
incognitos receflus & inexpiorabiies masan-
drorum dudlus , tortuofis &incomprehenfi-
biiibus ambagibus tandem in Auftrali Polo
denuo emergit. Non fecus ac in Corpore Huma-
u^ocm-P^^f^^^
^ls^^ftorumpericyclofi c\xm incefla-
trariis con- bili quodam confliftu ,quaiitatumq[xe contra-
fUnt.
riarum antitechnia confervare fibi compia-
cuit. Hinc nulla in Natura rerum Suhflantia
eft, qU(Z Motuproprio velalieno non inflruatur,
quo privata, univerfa rerum Natura in ni-
liiium abire neceffe foret.
Speftatur hcecMotus ratio potiflimum in
j
no , unius ^iei naturaiis recurfu
,
fanguinem
Aqueo Elemento
,
quod ex fluxiiis naturaj fuas
j
per univerfos venarum du6tus circulari, uiti-
conditione quiefcere non poteft , utpote
j
mis hifce temporibus inventum eft ; cujus
^^vacfnS.^^^^
(finequo, nulio fuperftite remedio,|quidem aiiacaufa non eft, nifiutuniverfa
ftcrexa
univerfa Natuta Eiemeutaris rueret ) cum- ! Natura , Coeli
,
Eiementa , Humani Cor-
Mundo ffl-
pj-ji^iis indigum
;
patetque experimento-.iporis iiquores, perfefta quadam analogia,
Aquanonmota^xotin\xsputrefcit,\eTmesge-mit2i ratione fibi invicem connexa corre-
nerat, aeremvitiat, maiignas imprefTionesifponderent^atqueiiocpacfloinefrefuo con-
concipit, morborum innumerorum mater.
j
fervarentur.
Plaviales aqua foflarum finibus exceptac im- 1 Sed dices forfan
,
Quis tibi diftas Suppo-
motce. mrefcunt primo , deinde nigrefcunt, /ar/ Regionum Voragines oftendit .> quis
tandem in ranas, bufones, ferpentes, atque unquam iiias vidit ? Qusero ego ex te , Ori-
omnisgeneris infefta cummagnoaeriaein- ginem MotdsMarisper fubterraneos mea-
feftionis pericuio degenerant. Quantum tus in Fontes & Fiumina fe exonerantis,
autemNaturaedetrimentumiilatumfuifTet, neque tu neque aiius mortaiium vidit un-
JiYZ.^i(i\mnm\\hxdiOceaniCorpusfinemotute-\c^\2im, Ergo non eft.? Peffima fane confe-
tefi.
Humor
qHiefcens
putredini
obntxius
liftum fuifTet.^Procui dubio univerfa Natura
Eiementarisianguefcens, tandemque ever
fa, obinfinitamquandam putredinis, quaj
quentia
,
quas innumeris aiiis rebus appiica-
ri pofTet. Dicoitaque, Neminemquidemeas
Voragines vidiffe ; eas tamen
effe
, tum ratione.
nde in Terreftre Corpus redundaffet.abun- tum experientia, autloritatihufque oflendipofle;
dantiam concidiffet ; cefTafTent Fontes &
Fiumina , Lacus & Stagna ;
Vegetabiiia
cunfta evanuiffent , cum confequenti o-
mnium Animantium interitu. Haec Natur^
detrimenta ut evitarentur ,
Naturx Au-
TOM. I.
Siprimo quidem iiac ratione
:
Cum enim Suppolares iii Tra^lus humanse Probatut
vits commode fiiftentands , tum ob feme-
^"^^J^^ ^
ftrem iucem, femeftrefque tenebras
, ini-beri,
donei forent, ne Natura rerum iis in Trafti-
Y bus
'I70
M UNDI SUBTERR A N E I
Tolt ^rchct Ccm/muhor
Tali ^lntardicv Canftttutia
LIB. ni. H Y D Pv O G R A P H I C U S. 171
Cap.ll.
bus otiari videretur, fubfixishifcepuiiftisl quandam nigram
33
leucarum in circuitu,
Hydro-perkyclofeos exordia conftitui coivA im&ni^Q.2J]\mt, ivih c^d.OceanusperquatHor
fentaneum fuit. Ex hac enim circulatione\EuriposvelocitateincreclihiliintraSuppolarem
Aq^ua Marina per incognitos Terrs maean- regioneminfwuatus , infractittamregionem per
dros,tanquam itxjubterraneum quendam Ve}i-\ immenjam Iforaginem abforheatur. Quidquid
trem denv2ita. ,a.h fgnihus/uhterraneis nul[ihi\{it de veritate hujus narrationis ,
etiamfi
non obviis , veluti digeritur , concoquiturqiiQl enim multis fabuiofa videatur, non proinde
in femen Natur^ rerumque omnium ali-| eam omninoreprobandamexiflimem;cum
mentum ; Terreno quidem Corpore
,
quod fibi
ab initio congenitum erat , videlicGt falinos
attrahente^//-ii'/j' , Mineralibus vero glcbis
un^uofum iimd humiJum ad Metallorumge
nerationes perficiendas neceffariosinfe de
Altera Ra-
nmhos Geographos fautores habeathjecj'^/-
polaris Forago , neque haud incongruisatte-
fl^ationibus flabiliatur. Angli in eas oras de-
lati, uti Purchas infuisGeographicisRela-
'''"'^'^^''^'
tionibus habet, abindigenis Groenlandiae
rivantibus,r(?^(?/'(?^i//wque7^'ci'^.5,idquod ;moniti , ne ulterius progrederentur , ftfe
earum naturcc maxime con^uum erat, nia- Ifuafquenaves falvas effe velint ; efle enim
gnetica quadamvirtute attrahentibus.Quod Mare verfus Polum adeb xftuofum, atque ad-
vero indigejium inco6tumque fuperefl aqua- eo rapidum , ut navis femei ingrefTa , nuiia
rum, id per Polum /IntarHicum rejicitur
, repe- iliumana induflria retroagi poffit.^//,^ Novus
tita circulatione perfeflius digerendum con- refert , Nautas ad Spitzhergam balasnarum
coquendumque. Hoc enim pafto igfmj il- pifcationi vacantes narrafle, nullam videli-
lud MdmCorpus innumeris faecibus & terre- cet navim ultra 8 2 Aititudinis Borealis pa-
ftrium mifceliarum quifquiiiis fcatens , hu-j raiielumprogreflamrediiffe, lintrefque fuo-
jufmodi circulatione ^Q.t continuam fubter-lrumincautiusperdi^tosdiflriftusdivagatos
reflrium ignium concoctionem digeflumlnunquamampiiuscomparuifTe^Mijrej^Meibi
emendatumque in novum femper &novum
|
tanquam ex Monte quodam proruens omnia
Naturx femen & aiimentum paratur
.
1 f ecum rapere'- lucuiento fane teflimonio.efTe
Ratiofecunda. %iCirculatioi\\zper utrum- Svki Polo , vei vicinis ei partibus Foraginem
que Polumnondaretur,MareSuppolare ^tOQvd immenfam
,
qua aqua aquam traliens una
dubio perpetuo damnatum gelu &irrefolubiti cum innatantibus navibus irremediabiii ve-
giacie/^ ?(?/ /'ery/^fre/ ; Mareautemim-Iiementiaabforbeatur. Qiias omniatumin
motum fummasinducitputredines, putre-J
Hydrographia Petrus Joannes Fahe
r
'Medi-
jjJ^^J^f"^
dines peflimas efficiuntexhaiationes&va- cus,tuminPancliymicofuo/.4.c.7. iiis \e\:- Mnchymi-
pores
,
quibus circumfitSE Regiones afFeftae bis confirmat : Sunt in Septentrione quatuor
'^'''
finemagna iiominum animaiiumque flra-j Emi^i, guoruminteriora oh rapiditatem motm
ge confervari non potuifTent.
1
nunquam glacie conjlringuntur, qui tanta ^tam
Ratio tertia efl. Qviod cum a binis jani ' rapida vioientia ad Polum Ardicum ten-
fecuiis univerfus Terraqueus Glohus per fre- 1 dunt, ul nemo eum verhis exprimere
poffit ; ili
quentes &difficiliimas navigationes ita no- enim Oceanus deglutitur ^
voratur a Terra,
bis innotuerit , ut vix Terrse Marifque angu- 1 (^funt multi qui viderunt hos Euripos
, ^
pe-
lus fuperfit, qui non detedlus expioratufque ; riculum nonnullarum viderunt navium
,
qua ah
fit; exceptis regionihus utrcquePolo fuhjeiiis^^ipfis rapta; Emipis nunquam amp/iusvija; funt
Siquidem compiures
,
poft tot Batavorum, (^ conJpelce. & c. 8. Mirum Natura arcanum,
Angiorumque tentamina
,
pofl tot \\omi-' cujus rationes & cau/as nemoadhuc invejiiga-
numsrumnis, fame, fiti, frigoreextinfto-x/i/
;
quia hic motus incognitus fuit , donecper
^larimite
j-uni jafturam , fpe fua fruflrati , Suppolarem
'
navivationes notus (al^.us ejl.
Verum qui plura de miranda liac suppo-
littta Ra-
iio.
Suppola-
rem Tra-
iftum , fed
'
nemo huc-
uf(\ue id
confecutui
fuit.
uimZd"
''
ym^^w^tantumabeflutconfequi^utveine-
que uitra odiogefimum Latituclinis paralie-
iumprogredi potuerint : apertiffimainac-
ceffibiiisDiflridusfigna. Quid nontenta-
vitZJjwi.-^quidnon Hudfonm} Quidnon Ba-
tavi in tripiici fua ad Arl:ton navigatione,
totius navigationis direftore Barenjono viro
Aflronomi^e peritiffimo
,
qui dum fcopum
fibi propofitum impenfius urgeret , in me-
dio negotii curfu vi frigoris extinftus efl:
Hudjonus vero ' a fociis rebeiiibus in lin-
trem expofitus , nunquara comparuit am-
piius.
^arta
Ratio.
Mare circa
larisPiagx conflitutione, Voragine iila im-
menfa, rapiditate Maris ^ex. quatuor Euripos
infinuati, fcire defiderat, islegatNauticas
Obfervationes fequentium Auftoram : Hu-
HugoVil-
gonis ViUugbei Equitis ,
Racanli Cancellani,
Richardus
Stephani Boruchti , Caroli Jacman
,
Jacohi Al-
Canalla-
daii, Martini Frobifcheri,Joannis Davis,Jaco-
""''^*^-
hi Cnoxen SyiYaeducenfis , GyraldiCamhrenfis, Gyraidus
quorum hic fequentibus verbis eam defcri-
g^*"''''''*"'
bit: In Boreaii parte invenitur immenii qua-
<r/j3 Maris Vorago , adquam a remotisparti-^
hus omnes videntur moverlfluEius
,tanquam ex
conduHu confluunt (s
devorantur
,
qui infecreta
Ratio quarta efl eorum qui Mi^r^cy^/i/^o
lare oh- rapiditatem fuperari non pojje partim {Natune penetraliaje ibi transfundentes quafi
Tolur>ijra}i-
videruut, pattim fcriptis confignarunt. Mi-
j
in
ahyffum vorantur._ Si itaque Navis fua mala
iiffmum
j.^
^g Monacho quodam Minorita Oxonienfrforte in eam inciderit , tanta vi rapitur
Cs
at-
Angio Geograpiii referunt, quem arte ma.-\ trahitur
, uteamftatim
irrevocabilisvis vora-
gica ad Polum tranflatum
, ibidem Rupem citatis ahforheat.
Y a Hie
IJI
Se5l.l\l. Hie rationes
fufficient ad adflmendam
Mare fub
Suppolarem illam
Voragmem
,
qua ahforptum
loio Au-
^are &per intimaTerrae vifcera,incompre-
^mtm"'"''
henrishumanoingenio
^xx&ihns circulatum,
tandem i altero oppofito Auflrali Polo regur-
gitatur, de quo paulo ante allegatus Petrus
Joannes Faber citato loco fic loquitur : Qui
navigarunt aAVoXwm. Auftralem , viderunt tl-
lum aquarum a Poio Antarftico affluxum tanta
violentia occurrentem , ut nullopatlo nec remis
necvelis contra ire licitum
fit ;
qufmadmodum
^
circa Polum Arfticum tantaferuntur rapa-
citate verfus Polum, ut nulla vi ah ipfa
ra^aci-
tate aquarum extricare fepoffit
navis
, fi
inter
MUNDI SUBTERRANEI
cumfufi impetum fuperare non licuerit-
Qus cum penitius confideraret Georgius
Goorsitu
Bruyn
,
ideo Polum putabat inacceffum efle,
ThZ"r"ur-
quod DEU S Paradifum terreftremtra.ni\2iV\xm
>'''*"' P^im
fub eo conflituerit,humanis veftigiisimper-/^",^j^p
*J
vium. Sed haec cum rationi non congruunr, difum Ter-
melius forfan nobifcum fenfiflet , fi inacceffi-
'^a^]^f,^'
hilitatis iftiufmodi locorum caufam jin Marisideoqui U-
ex Polo in Polumpericyclofin conjeciftet.
am^hUm.
Infignis non ita pridem Philofophus,
cum in Jtinerario meo Extatico terreftrihdLnc
Naturas pericyclofm fummaadmiratione le-
gifTet , fuis datis ad me literis tale propofuit
aubiu.m : Cur natura Suppolarem Plagamper-
dum in ipfos
Oceani Euripos cafu deveniat.\petuaInfularumconcatenationeitacinxerit , ut
tarum Oi-
fcrvatio.
Idem atteftatur Relatio de'deteftionenoVi
Freti in Magellanico Mari,vulgo diftum de
Archinitu- Maire; inqua Archinautis illis Batavis.poft-
quam fere 6ogradum attigiffent Latitudinis
jiufiralis,oh contrarietatem fluftuum,& hor-
rendas aquarum pnscipitationes , ultra progre-
Hr<r;diconcefrum nonfuit. Idem teftatur Her-
^melL
rera in Hiftoria Americx Auftralis :
Ex Chi-
lenfi,
inquit, Regno clajfem maritimam adTev-
rse Auftralis regiones detegendas Regio confilio
fuiffe
expeditam
;
qu(8 ut ultra 70 tamen Lati-
tudinis gradum , oh aquarum , etiam aere
tranquillo
^fine
ventis
,
perpetuo ohviam iis
irruentium rapiditatem
,
procederet, impofii-
PoiusAo' hile
fuit.
Tentaverunt hoc iter verfus Po-
tarfticus
fl^ium
Auftralem& Hollandi Batavis Novse
e'cc^rm"*
IncolaB,uti referunt eorum ///^-rdri^ paffim
tium Fiu-
obvia : qui juxta Terne Aufiralis litora intra
Snpoteft!
^nimenfa Marium fpatia altius infmuati,
dumMare femperveluti/^r^ce/^i invenirent,
violentia fludluum retropulfi , ulterius illud
Oceano vix adituspateat ; ab una quidem par-
te Spitzhergk & Groenlandia
, ab altera inex-
ploratis adhuc Americte &i AfiaticaTartarite
Litorihui munivit, qu ab invicem quadrupli-
ci Fretorumgurguftio, non nifi exiguam Ocea-
i quantitatem admittant.^
Refpondi , Hoc admiranda quidem Na-
turse follertia fadum efle : primo, ut Oceant
illuc agitati violentiam veluti muro quodam
retunderent cohiberentque . Secundo , ut
enarratae Regiones effent veluti limites
quidam
,
qui ulterius non procedendum efle
monftrarent ibi , ubi truculentiscafibusfu-
neftifque periculis , Mare fufque deque fer-
ret omnia, cum navium hominumque irre-
mediabili ruina & interitu. Hinc & Mare
C/tfcia/e oppofuiffe videtur, quod molibus
fuis Montium inftar aflurgentibus , aditum
adSuppolaris Maris seftuofam Plagam ita oh-
ftruit , ut omnem ultra oftogefimum aut
oftogefimum fecundum Altitudinis gra-
dum penetrandi fpem auferat
;
quemadmo- iter minime profequendum rati funt, cui
acceflum Natura negaverat. Quse fane lu- ! dum in Batavorum ad Ardon expeditione
culenta/^<j funt, Mare vehementem ali- { luculenter patet. In Oppofito verb Polo vel
cuhiin Suppolari Plaga eruptionem /-^gargi- jipferegurgitatiMarisimpetus&vehemen-
tationemqae pati. Quae etiam caufa fuit, tia id appropinquare attentantes,abinfti-
quodkfexagefimo
graduufque ad Polum Ah-\ tuto , dum undarum occurrentium mole-
f
irakm ,nec Maris , neque Terrarum,lnfula- iliam fuperare nequeunt , fuapte fponte
rumque fitus & conftitutionis uUa in hunc avertit.
ufque diem notitia ad nos pervenerit ; adeo- Habes hic noftram de Circulatione Maris
que abditiffimo Naturae myfterio carere a Polo ad Polum fententiam , fufius forfan
non videatur
,
quodadeohucufqueinacces-i quampar erat defcriptam. Quoautemj^^,
fummanfitinexploratumque; dumad Sup-
polarem Traium Nautae five cafu , five data
opera delati & vi Maris ahforpti , tantae &
tam infelicis! fortis nuncium remittere non
quiverint ; ad Polum vero Auftralem delatis,^
regurgitati Maris undique & undique cir-
aut, quidTelluri utilitatis conferat, in/^-
quentihus, fuis locis fufe oftendetur. Lege,
fiplacet, qus de hoc Naturae arcano inno-
ftro Itinerario Extatico 1 1
,
qui &hujus Ope-
ris prodromus dicitur
, Dia/eg.i. fufiusdis-
currimus.

Caput II L
(De Salfedine Maris, ejufque origine., necef^ttate ; aliifque Oceani Marimque
accidentibus.
Cap. III.
TRiginta
tres magni nominis Aufto-
res de Salfedine Maris quam fufiffime
pertraftantes confuluimus,ut quales-
nam caufas tam celebrisNaturae operationis
adferrent, difpiceremus; atdicivixpoteft,
quanta omnium fit piacitotum diverfitas,
quanta opinionum confufio ; Certe Ocea-
Ma^aa oft>
num ipfum tot jeftus volvere non poflTe arbi-
^"^{^^^J'
tror
,
quothujufmodimentis caligine offiifi Maris'*/-
volvunt. Nonnemo uti neque Oceani ejus-
"'"**
quenaturas, neque Geographitsutipote tunc
temporis incognitx notitiam habuit , ita in
mul-
LIB. III. HYDROGRAPHICUS.
Cap. III,
multishallucinatuseft,utivideree{lin /.4.
s^sgyrites.
Meteor. de quibus infra. AlTeclce feftato-
res dum Magiftrum defendere , &ab errori-
bus vindicare contendunt, in gravioresla-
buntur
;
hoc pa^o errores catenatim in ca-
thedris propagantur
, dum ipja veritas non
attenditur
,fedputidiffmum illud axmi e^alo-
co veritatis infcite efFutitur , dum neque per
regulas fciendi , an
fit revera res de qua agi-
tur, quidft , & in quo confiftat, propofitaj
quaeftionis difficultatem fingulari mentis
induftiia examinare contendunt. Accedit
Experientia rerum omnium Magiflra, qua
non aftiftente ut quicquamin Phy/jcisxe&:e
enucleetur
, fieri non poteft. Hinc multi
reliftis proximis caufis ad remotas , & ne-
fcio quas Metaphyficas fpeculationes con-
fugiunt. Quidamperabfurda &ridiculafi-
gmenta fuam ftabiliunt opinionem. Sunt
qui vicine ad veritatem accedunt ; nonnuUi
tantum ab ea recedunt, quantum vix fibi
quifquam imaginari poffit.
Nos cum nemine contendere volumus,
{edprincipiorum noftrorumflumfetlantes , hoc
loco noftram inter cxteros ponemus
,
quam
etiamfi '>mS'uiC\nia? non demonftremus, eam
tamenvariis experimentis ita ftabiliemus,
ut fi non veram , faltem a vero non muitum
abludentem
, id eft , verifimillimam , o-
mnes quisequa rationis trutina res ponde-
rare folent, fint concefi!uri.
.Nullum(ia-
Suppono itaque primo ,
Nullum Elemen-
ri E]emen-
tum purum
^fmplex Phyfice confideratumin
^"/wBtto
^^^^**^ natura naturaliter dari
poJfe,fed
omnia
Corpora
effe
mixta 8c elementata, multiplici
rerum mifcella referta, & Elementa fingula
in fingulis convoluta exiftere ; unde nullum
Elementum ita depurari poteft , utad fim-
plicitatem fuam & puritatem Elementi
fimplicisvera detur refolutio'; quod innu-
meris modis infequentih^s , fuo loco com-
probaturi fumus.
Suppono fecundo, Materiamprimam com-
pofitam in Phyficis compofitionibus , effe
Natune Salem omnihus Corporihus inexiften-
tem, a primordiis rerum Chaoticae mafi^ in-
ditum , fine quo neque confiftentiam fubfi-
ftentiamque liabere, neque in efi~e fuo con-
fervari pofi"ent , utpote qui omnia, utChy-
mice loquar , corpora fixet.
Suppono tertio. Nihil in rerum natura re-
gulariter deperdi five ex Elementis , five ex
Vaporibus exlialationibufque ex iisjattra-
d:is, fedfingula JuuElementis reftitui. Hoc
pafto ex Mari attrahuntur Vapores
,
qui pau-
16 poft condenjati frigore , refoluti^iie per
piuvias, nives, grandines
,
pruinam ,rorem,
nebulam, iis Eiementis,unde extradli funt,
reflituuntur. Idem de Terreis exhalationi-
bus dicendum eft.
His pofitis, dicp primo, Salfedinem a Na-
tura in primordiali rerum conditu
(
mox ac
Aqua intra alveos Voce D E l digefta Ter-
ram difcooperuit. ) Oceano ^ ommhus azte-
m
ra rtrHtn
deperditur.
ris aquis
infitamfuiffe; ita tamenj ut pro ratio- Corollar.
ne aquarum cxterorumque Corporum na-
turaiium , nunc plus imnc minus ufqueadin-
fenfihilem quantitatem Sal iis infertus compe-
riatur. Qiioniam enim Sal, eiementum ter-
Sai r^m
reum
, Corporeis rebus conftftentiam , &, ut
n^ft',
|^
Chymici loquuntur , fixationem feu denfita-
<"'
tem quandam palpabiiem prajftat.quamfi--'^''''^"
ne Sale, elemento rerum fixativo, nunquam
pracftitifient , fequitmJalfuginem tum Mari
tum rebus omnibus neceflariam fuifl^. Vtx-
terea cum Terra cum Oceano &Marihus unum
Glchum conficiat, uti univerfa Telluris Moles
Sale imhuta eft, ita & Mare, quod a Terra vei-
utyak)VherihusundiQ^e & undique falfugi-
neumhumorem fugens, tanquam nutrimen-
tumfuum attrahit, quem poftea Mare per
fubterraneos meatus coiatum
,
falfugineum
humorem
,
quem attaxerat exfuxeratque,
juxta Suppofitionem
3. jure NaturjE Terra:
veluti debitum quoddam reftituit , vel po-
tius Tellus reciproco quodam attraftu,quod
conceflerat Mari , ab eodem inter fubterre-
ftres carceres conftrifto repetit. Quomodo
autem iioc fiat, deinceps exponetur.
Eft
itaque Sal juxta nollram fententiam
^"^ '!'""'>.
7
^_,
n r r i\
tnmTtr-
ELementum Terreftre Jeujemen quoddam Natu-
rejlre,
'
rce, omnihus rehus corporeis tum confiftentiam,
tum alimentum prcehens : cujus fignum aper-
tiflimum eft
,
quod nulium Corpus five ex
Senfttivorum five Vegetabilium aut Inani-
matorum regno fit
,
quod nonhocfubfiftat
alaturque,aut quod deftrudlum in iliud non
refolvatur.
Dices, Aquas Marisfalfas adluper vapo-
rum extraftorum refolutionem in aquas dul-
,
ces converti, quodfine Salisfeparationefieri non
poteft. ErgoConclufiofalfaeft. Haec obje-
diout diiucidius exponatur,
Notandum , Z)j!<//(fx confiderari poflehoc
5ai dupUx
loco Sal,fixum & volatile : Salfixum
illud di-
volatile.
cimus, quod omnibus Sifingulis rehus natura-
liter infertum eft, ^ah eofeparari penitus 0
potefl.
Volatile vero illud dicimus, g^ao^profpiri-
tuofae fubftantiae fuae ritione a falefixo fepa-
ratur ^ avolat.
Hoc pofito , Concedendo Antecedens,
nego Confequens : RatiOj quia etiamfi Sol
vapores ex Mari extrahat
,
qui poftea refo-
luti in pluvias dulces revertantur , non ta-
men inde fequitur , iftiufmodi
aquas ita ah
omni Sale radicali feparari , ut non exiguapor-
tiuncula Salis ,et(\ quoad fenfum guftuvix
dignofcibiles, remaneant; quod & in aquafon-
tana quaiicunque Experientia verum ei^e
docet ;
fiquidemaquahujufmodipery^/^w-
hicum diftillata, femper nonnihil Salis in fun-
do reli nquit , uti Chymicis notum eft.
COROLLARIUM I.
Hinc patet , Terraqueum Glohurri tn Chaoti- sdin majjk
ca maffa adhuc latentem a primordiis rerum
^f^^"^*^j
virtualiter in fe
continuiffe Salem
,
y^^^ in
<cte/,.
Y
3
adum
74
MUNDI SUBTERRANEI
Se^ III.
aftum primo
erupijje
tertio die
,
quo feparatio\(ub(idio deflituta. Hiiic nuUuseft locus in
Corollar.
'
^ff^aww in
alveos fuos a Deo diftributa-IMundocuinon.Sd//jfuppetat(r<7/'i^;adeoque
rum Terram
ab aquarum mole
,
qua involuta j DlVlNA Pr OVIDENTIA illud non finecau-
jacebat,
liheram detexit ; atque hoc paftojfa ubique^rsefto effe vo^uerit
, quodtanto
NuSa aqua
multffi de Saiis origine controverfiae
,
quibus
Commentatorum monumenta referta funt,
dirimi pofTunt.
COROLLARIUMlI.
Nullamejjeaquam elementarem five fonta-
pere neceffarium foret. Quantum enim Ho-
mini caeterifque Animalibus neceffarius fit,
experientia quotidiana docet
, unicum ,ci-
borum omnium condimentum. Quod enim
Sale cditQX., noncorrigitur, quodnon corri-
gitur , id totum infalubre
, indigeftum.
eiementaris
j^^j^ ^jyg lacufttem
,
quie diftHlatione
peratih
iputredinofumque advenit Homini , utique
defiimitur!
nonaliquidSalisreliquHm
exhiheat
,
uti fusejverum morborum naturalium medicamen-
per experimenta probabitur in fequenti li-jtum
; unde non finecaufa Homerus </ii;i-
Homerus;
^
^
/

/
Cum enim ^'(j'/ det o- ;;aw vocat , tanquamid, quod ab incor bro Traclatu de Sale
mnibus rebus conjiftentiam, juxta Suppolitio
iiem 2 ,
certe Aqua omni privata Sale
confi-
ftentiam a natura fibi debitam ohtinere non
pojjet ,
utpote elemento fuo terreftri fixati-
vo deftituta , atque adeo in puriirimum Ele
ruptione otnniaquxvidentur,fervat. Addo^^^*V
genitalium rerum principia ex Sale fuam o-
Saie.
riginem deducere ; unde &Poet^e Venerem A-
phroditim tanquam hjpuma Maris natam fin-
gunt,ut hocveluticM' tS 'roVa SalisNim. per
mentum refolveretur ,
quodimpofTibileeft. jM^rf difperfam genitabilem proponerent;
Tiemmmn
Q-^^-^
enim omuia rerum naturalium Cor-
TitnocoZ
poraexquatuorElementis compofita fint,
certeunoeorumdeficiente totum Compo-
fitum deftrui necefTe eft ; Ergo Sak fuo Jixo
nuUayf^-K^deftitui poteft. Quemadmodum
enim in quolibet Compofito naturali , u
fillere non
fotefl.
Deojcpe marinos eam ob caufam foscundos &
multorum liberorum parentes faciunt. Et
notum eft omnibus , nil Mari feracius , nil
foecundius effe , tum infinita Monftrorum
marinorum multitudo , tum immenfa Pi-
fcium progenies, Ovorum innumerabilium
num vel duo Elementa prxdominantia
copia propagata , abunde teftantur,
funt : ita & in Aqueo Elemento una /^^'d al-
j Atque hsec de necejjitate Salis diftafuf-
tera plus aut minus faljedinis ufque ad injen-
ficiant. Reftat , ut quomodo Aquafalfugine il-
^^i/d'>w/(3//giew habet ; haud fecus atque in /d ah initio imhuta fuerit
,
quomodo e^dem de-
reliquis Elementisfempermajorautminor|^o/?/^ i dulcedinem vertatur.
hujus autillius Elementi portio prsedomi-
natur , radicali femper Elemento perfeve-
unTrem^er^^^^^-
Uudc fapieuti fancNaturs confdio
aiiquid sa- faclum eft , ut etfi aqua t^ulcis & potui apta
^'^'''^'nT
a quacunque falfa feparai-i poffit
,
per evapo-
tionem.
rationem od//i- volatilis, lemper t2im&n Jixum
infubjeftocorpore etiam fub minima por-
tione remaneat. Loquor autem hoc loco
In primordiali aquarum in Telluris al- ^omodo
veos deducl:ione
,
quam Sacra Genefts tertio
fn/t.Xfi*''
Mundidie faftamfuifTedocet, {iatim Aquatusfiierit,
chaotica tum ex izfaljugine pragnans, mmex
ipfa falju^inojae Terrce fubftantia tanquam
fibi neceflarium attraxit nutrimentum.Ter-
/-d^itaque Sale referta , utpote naturali terre-
ftri fuo elementoconftans,derepente Voce
non tantum de Sale in particulari
,
{^digenc- Dei percuffa
,
pro conditione partium pri
rice deomnieo, quoddiftillationeperafta muniinoffaturamTerr3E,deindein;Lapides
remanet in fundo Alemhici
,
quod & Chy
mici caput mortuumYoc3.nt : hocenim omni
humore exhauftum, & in cineres redadlum.
omnis seneris tam communes quam pre-
^'"^
-'
tiolos, limum adhucmoiiem leu ledimen-
vinuteSaiis
tum aquarum fixavit ; deindevarias Metal- confliterint.
ftatim novam Salis fceturam fuppeditabit, 'lorum Mineraliumque fpecies cooperante
uti fuo loco docebitur.
III
Utilitas
Salii.
,
COROLLARIUM
Hinc patet , Terraqueo Gloho Salem natu
raliter tum ad totam Terraquei Glohi Oecono
miam confervandam , tum ad eandem fujlen
tandam alendamque , aprincipio rerum injitum
fuijfe , tanquam halfamum Natura; ubi enim
Sal nonQ.(k.,ihi putredinis initium efTe ne-
cefle eft , unicus i^^/tamanimata quam in-
animata a putredine fervat. Nihilin natura
inftiljum, nihilnaturalium rerum, fiveMe-
talla&Mineralia, five Plantas Animalia-
que, five Elementa ipfa fpeftes, e quibus
Terraqueus Globus compofitus eft
, fme
Salisdote fubfiftere poteft; ubi ^d^/dcficit,
durabilenihileft, fedomnia putredinevi-
ruienta mox invaduntur , necefTario tum
Univerfi , tum Hominum Animaliumque
Suhterraneo Igne ipfi coJevo , id eft , Sulphur,
Mercurium , caeteraque mineralia , tanquam
genuinos Salisfilios produxit ; feipfum vero
tanquam omnium hafin & fuftentamentum
neceffarium
,
per univerfas prorfus Telluris
;f^/-flj-difrudit; exquibus Oceanus veluti ab
Uherihus conWnViOfugens, prsterquam quod
jam & ipfeilio imbutus effet, avide in fe
attraftum derivavit. Et quoniam fundum
Maris inprimo Lihro immmens Meatibus &C
Voraginibus cnhratum oftendimus,liincfa-
ftum eft ut Ignis Suhterraneus Salfuginofa ignisSub-
Terrajpiritus calore excitatos,Oceano omnibus^",""f
"*
in locis pafHm communicaret, So/vevo & Luna falinis per
continuis influxihus per Ventorum Vaporum-f""^.'""
_ - j r
Mmataex-
que coptam Mare inclelmenter agitarent.jpiratis
fai-
Hincfa/fugineifpiritus Mari mixti , univer-
f"g'n= ^a-
fum Oceanum ea imhuetunt fa/fedine
,
quam
'^^ '"'""'
in hunc diem retinet , & ufque ad Mundi
con-
LIB. III. H Y D R O G R A P H I C U S.
175
Cap. III.
confummationem retinebit. Terram autem
|
referta fmt, fit nt aquarum inciles five meatus
Ext>eri-
falfuginefua
, &
Suhterraneos Jgfies per oc-lfiphonum in morem propagati , dum
/^/-0- wf/Kw
cultosMarinifundimeatusporofque,j^iA-i-'
' '
-
< *: &
-- ^
/c*kw,
tihusSalis fublimatis Mare perpetub imhuere,
his oftendo experimentis.
EXPERIMENTUM I.
Fiat ex
SalisfoffiUs larninis Vas quadratum
AB C, cujus commifiurs pice aliavemate-
ria exaftiflime clau-
dantur; & hoc faclo
infujam aquam dulcem
aliquandiu relinquas
confiftere,& aquam dul
phylacia
ttan{em\t,vo/ati/es
aqacefalfa, con-
coila jam& digeftae
,
^i/-i/j moxfuhlimen-
tur, fublimati&in
maximam fubtilitatem
attenuati
,
per intimas Terrae fibras fefe infi-
nuent
, & ubi frigore
condenfati fuerint de-
nuo in Salem revertantur
, adeoque Terra:
reftituant illud quod ab ea abftraxerant,
Terra naturali attradu id quod fuum erat
repetente.
Accedit quoque , ut aqua allamhente latera
meatuum gleha dulci refertorum , ibi percola-
tumfalfum humorem pari modo Terra natura-
cminterbrevetempus
j
li quodam attraftu in
fe
derivet
, id quod
totaminfalfedinemver- primo Mari dederat
,
juxta Experimenta
/<3jiz;i?i^j,attrahen- paulo ante addufta;
undeFontes&Flumi
te aqua dulci ad fe fal-
fedinem in vafe confiftentem
, tantoque a-
quam juturam falfiorem ,
quantb illam vehe-
mentius in Vafe agitaveris. Ex hoc experi-
niento innotefcit clare
,
quomodo aqua dulcis
falfugineattradl^ fatfalfa.
Experientiamquoquetum in Sicilia,tum
Melits fecimus , in terra qualibet
,
pingui
non arenofa , Mari proxima, intra
na
,
qus ex Mari T^umvim.
falfa per meatus
fundi Maris fubierant , ob addutlas caufas,
depofitafalfugineperextrema
orificia aqua
du/ci referta, exeuntfluuntque,
donecMari
reddita denuo falefcant;
durante perpetuo
ha.cxetumpericyc/ojj.
Prstereacum Sol perpetuo ingentem ex .^omodo
Mari copiam attrahat vaporum , fit ut illi
^?M'
tngore medis regionis aerije condenfati de- edua dul-:
ramen
cujus fojfam
artificiofe excavatam aqua du/cis Ipojjto Sa/e vo/ati/i in pluvias
,
grandines , ni- "f"*^'
^omodo infufaftatiminA/yf^iS^iwmverfafuit.Contra I vefquerefolvantur; qusinter altifiimorum
ijff/aif!-
{lincertasdu/cescretaceas Sc arenofas g/ehas \'M.ontium vertices recepta, colliquatione
atne /Ha .
f i r f ? r
^
imiuatur.
aquam martnam tnjuderts
,
iniulam aliquot , partim extrinlecis
,
partim internis Hydro
diebus reliqueris ; aquam fa/fedine fua exu-
tam reperies, Terra fuapte natura
fa/
ipfi de-
bitum attrahente. Cujus quidemrei caufa
alia non eft , nifi diverfitas terrefirium g/eha-
rum
,
qualium alix Ja/e copiofo, aliae vix Jen-
fiht/i poUent. ^Amc^it ,vXg/ehafa/e gravida,
aquce au/cifa/fedinem fuam communicet , na-
phylaciis infinuata, aquam:iugea.nt8cdu/ce-
dine fua du/ciorem reddant.
Sed de his fufius infequentiTraftatude
Origine Fontium.
Mirum eft, quod in Litorihus Freti Ma--Expenmm.
mertini five Siculi olim obfervavi : Litora a-
*"'"
'"
^'"
renofa funt, &plena fabulo, in quibus fi quis
^utkuil'"^'
turali quodam &reciproco attradu ; contra IfoJfamfecerit, ftatim aquamdu/cifimam repe-
g/eha pauciori po//ensJa/e
, a mjrina attra^umltiet, etiSimCi a ripa Maris non nifi duobus
/a/fwtanquam nutrimentum fibi confenta-
neum inje derivet , unde aquam
fa/e vo/ati/i
defiitutam , du/cem jieri necefl"e eft.
Pari padlo cum Mari fieri cenfendum.
CommunicatTe//usfa/fedinemJuam Oceano per
univerfas Terreni Corporis fibras diffufam;
& ne /itora tantum Ja/fedinem communica-
iffiufuhttr-te videantur , Ignis Julterraneus)^etctihro-
^tittudu'
^^'^ Maris fundum perpetua Ja/morum fpi-
nas mifcet rituumfuh/imatione , adeo univerfas femiras
Maru
Mariunv imbuit , ut accedente Maris agita-
tione perpetua
,
perfeHa tandem fiat aquarum
cum Jaljuginofis Jpiritihus commijlio. Sunt
aut tribus pedibus diftet. Imo quod admira-
tione dignius , in ipfo curvo Portus Mejfanen-
fishrachio, quodintra Portus &Freti aquas
mediuminterjicitur.fiquis/i^/awdiftomo-
dofecerit,is pariter aquam du/cemreipeviet.
Idem accidit ad Litus Ca/ahria juxta Rhe-
gium , ubi aquam du/cem me reperifte memi-
ni in
fojfa
arenacea
, non nifi duohus pa/mis
ah aqua Maris diffita , & Fons ibidem ad ri-
pam Maris in ufum publicum extrudlus fat
oftendit.
Quseriturtam exotici effefluscj^/tf^quam
_
trip/icem ego hoc ioco adducere conabor.
enim, uti experti {umus,Jpiritusja/ini adeo
j
Prima efie poteft , arena natur^
fuh ficcior,
potentes , ut \e\exigua hujus fpiritus quanti-]c^\x in
fe fa/Juginem attraftu quodam natu-
tas
,
tanta videlicet quantam cochlear ca- rali derivat, utiin prcecedenti^yi^erimento
perepoteft, ingens do/ium aqua du/cip/enur/i\ipztuit. Altera caufa efle poteft, quod riz;^</i
^
in fa/fuginem facile vertat.
Quomodo
VeniojamadalteriusDubiifolutionem,
aquafaifa
quomodo videlicet aqua in fuhterraneis incili-
ghcimh^'^"^ ^"^'^fi^^ '
^ive quomodo in iis depofita
bus dui- falfugine in du/cem
, uti fontes & flumina
'pot^uiapa
^V^"^^^
demonftrant
,
aquam vertatur.
^nt,
Dico
, id primo fieri decodione aquarum.
Cum enimvifceraTerras Ignihusfuhterraneis
ex Peloro Promontorio
,
quod Freto immi-
net , emanantes , Litusfahu/ofum occu/tofluxu
percurrentes , antequam Freto fe infinuant,
du/ces ubique aquas juppeditent. Qiiod idem
de Litorihus Rheginis dicendum eft , in quae
fefe exMontibus Calabriae, quiFretum cin-
gunt, tum aperti, tum occulti rivi arenam
fuhterlahentes eandem aquam du/cern , ante-
quam
17^
MUNDI SU
S^.llL
quaminMarefefeexonerent, ubique exhi-
hent.
JJnd&yevd aqua dulds in Portus Mejfa-
nenfis
hrachio , inter utrumq^ue Mare anatura
curvato,aqua
dulcis proveniat, aliam haud du-
bie caufam habet, cum rivulos ex montibus
participare non poflit. Ergb dicendum, vel
Terram ifliufmodi nativa proprietate , aquam
Maris colatam in dulcedinem modo fuperius
, di(5to convertere ; vel certe ex lacu aut jiumine
quopiam Sicilice aut Calahria per fuhterraneum
fiphonem infra fundum Maris porreftum,
quodin hoc Portus brachio exitum dum re-
BTERRANEI
perit , aquam per didum tradlum diffufam
dulcem reddere. Tradunt enim Hifioria Nau-
tica, m multis locis tum in fundo tum in
nonnuUis Marisfcopulis aqi^am dulcerh in fon-
tis morem profilientem-r^periri , uti dice-
turde Fontihus fuhmarinis fuoloco.
Habes hfc, Leftor , caufam triplicem aqux
dulcis in Lttorihus fcaturientis
,
quarum pro
libitu tuoeamcumprimis qux ingenio tuo
majorem fatisfaftionem dabit feligere po-
teris ; alias enim prxter didas non facilc
reperies.
C A P U T IV.
Vtrum aqualis Jit
Maris faljedo per umVerft/S Oceani femita^ difperfa.
C7/.IV
Oc Dubium uti magni momenti efl,
ita exa(R:e difcutiendum duximus.
Notandum itaque primo , hanc dif-
ficultatem multipliciter intelligi pofTe: Pri-
mo , Utrum Mare in fundo falfiiu Jit ,
quam in
fuperficie. Secundb, hlum inlttore, aninme-
dio. Tertio , An in Locts ZonaTorrida^vh)^-
impediri, ne acrior fit, quamin fuperficie;
quorum primus efl Fluminum , Rivorum,
Fontium
,
per mearus fubterraneos, in fun- Fontes m
do Maris fefe exonerantium
;
quibus
^jy^afJl^l^i^*'
marina mirum in modum attemperatur , cc pentes^.
fuhlatafalfedine ita dulcefcit , utfcaturigo per
^^ M-
medium Maris penetrans , in ipfa fuperficie
cem'
Cuffe-
ftis, an in Sej>tetrionalihus Vhgis falfius.i Nautis fubinde magnofpatio ^j'^? <^a/c(?w*^'w-
Notandum fecundb , aquam marinam inten
Je
frigidam minus falfam effe ,
quam aquam
falfam calidam. Notandum tertio , Terram,
fundum&i litoraMaris, uti variis proprieta-
tibus qualitatibufque pollent , ita quoque
mire variari. His prajmiffis,
UtruraMa-
Qujeritur primo : AnMareinfundo , anin
rein iyinio
fuperficie falfiui fit
? Dico cumfundus Maris
^^!Z}!!p'er.
^^^^^^"
^
^^^^^^"
fifi
"^ diverfis Oceani Ma-
/>./
"
riumque diflriftibus haheat, diverfifque pro-
prietatibus viribufque in diverfis tum fun-
di , tum litorum locis pro ratione &difpofi-
tione terreflrium portionum polleat, non
folum ratio , fed &fenfata experientia do-
cuit, Marefuhinde in fundo falfius ,
quam in
fuperficie,nonnunquamin litorihus
,
quam infun-
do aut medio Oceano ,majorifalfedine ahunda-
re. Si Mare tranfiverit per mineram Sale re-
fertam,3Mt hiatum fpiritihus volatilihus Salis
ab Ignibus fubterraneis fuhlimatu pervium
invenerit, tum certum efl , Mare in y(5^c|proprietatum terrarumquasaliambit, aliali"o7um'
quam in fuperficie falfius ejfe ; cum eidemim- &alia femper producit, de quibus fuo loco:
mediate a fubjeftis Salis venis perpetuo co- Pari pa<fto, Mare inunolocooh did:as caufas
piofa falfugo communicetur. Idem dicen- [/^'//faj efl
,
quam in altero. Fittamen ^er/x?-
dum eft de litorihus Maris : Nam ubi vici- \tua Maris agitatione ,\sx. falfedo perfeftadilu-
nam Salis wi^fr^jw M<jre continuis fuisflu- tione diWuiz aquahilem ferc ubique loco-
<5libys allamberit , idfaIfugineinlitore,quam\mm, ubi dulcedinis fcaturigines non attin-
prsebeat : ficuti referunt de nonnuUis locis
Maris Pacifici ad Litus Americce Auftralis , 8c
de Sinu
Perfico juxta Ormutium
,
quod etfi
omnium Marium ex circumfitis falinis mon-
tibus
,falfiffmum{\t
,inipfatamenMamya-
perficie dulcis aquce fcaturigo ehullire fertur,
fummo Nautarum cxterorumque torridifii-
msE Infuls Incolarum Accolarumque fola-
tio & emolumento. Idem contingere poteft
in fundo Maris , aut litorihus falfugine non
ita refertis, aut in iis locis, in quibus vaftis-
fimorum Amnium affluxu , ad multa milliaria
Mar dukejcere comperitur. Quxcumno-
tiora fmt
,
quam ut memorari mereantur,
libensomitto. Quemadmodumenim
non omnis jert omnia tellus,
diverfiflimjeque fmt terreflrium partium
Mansnatu
conftitutiones , ratione quarumM<im<?/- ^"^'^^,',"
ra mirum in modum variatur , dum non teratur pro
dem in omnibus locis , fed pro diverfitate
f^^jf
'^"'
in medio
intenfiusimhui, neceffe efl ; &cfa/ina,
qu3S ad ripas Maris magno mortalium e-
molumento inftruuntur, fat teftantur.
Dico fecundo: Cum
Salfixum ipfa aqua gra-
vius
fit ,
certum
eft , id in
fuperficie confijlere
non pojfe fed deorfumtendere
verfus fundum
;
falem tamen volatilem, utpote cujus levita-
tem fpiritofam nihil impedire valeat , uni-
verfum Maris Corpus ufque adfuperficiem per-
vadere
, Marique perfefta mixtione
, ex
continua flu(5tuum concitatione contempe-
rare. Potefltamenyi^</<? marina tum in fun-
do marino , tum in Litoribus , multis modis
git , faporis temperiem acquirat.
Alterum Dubium eft , Utrum Marefuh An Mire
Zona Torridafalfiusfit ,
quamjuh Zona Tempe-
^"'jrid^J^*
rata aut Frigida ? Refpondeo
, fuh Zona Tor- fius
fit.
rida, id cseteris paribus /^//fj effe. Quo-?'^'"^*
niam enim j^o/radiis fuis perpendicularibus
gUa aut"
id perpetuo ferit , fit mfpiritus volatiles Salis
Temperata.
una cum vaporibus calore Solis attradti,
primum in nubes
,
quae Ventorumagitatio-
ne indiverfas Mundi partes difpulfs, par-
tim in frigidioribus montanarum regio-
numpartibuscondenfatje, volatilique Sale
frequenti agitatione folutjeinpluviasaqua-
rumque
LIB.III. HYDROGRAPHICUS.
Cap. IV.
nimque dulcium imbres copiofiflimos , re-
folvantur
,
partim in nives condenfentur
;
unde Mare Sale
fixo
& calore cefluque Solis
incumbentis excitato, mirum in modumfa-
lejcit. SiquidemExperientiaconllat, cihos
folitos mox ubi a^uii fervida incaluerint.
'77
ciem difficilius
,
quantq dulcisoblevitatem Corollar.
facilius convertitur.
COROLLARIUM I.
Hincpatet, Curin Litorihus Marium
^^AquaMaris
ah
altiffmis Montihus cinguntur , aqua Julciorad radkcs
Salcalore
Solis exco-
quitur.
Cnr in
I/ltindia
idar* adeo
ftlfutnytr,
non que
Gl/uide.
myxitofalfiores ejje quam frigidos ; cujus rei
\f^f'^^'^
inmedio^ quia videlicet
copiofifimifj'^'^'^-^
ratio haec efl
,
quod calore corpufcula Jalina,
quaj fpiritibus non omnino deftituuntur,
rarefa^a , & ab invicem feparata Jummam
Mari acredinem ex hujufmodi refolutione
corpufculorum concilient
.
Et quotidiana conftat experientia
, in
Litorihus Sicilice , Ca/ahria, cjeterifque Medi-
terraneiMuris Litoribus, aquam marinam in
certas areolas derivatam
,
paucorum die-
rum fpatio in candidiffmum Salem calore So-
lis concoqui. Melita. quoque mjaxofis
litorum
foffis , inquas Ventorumimpetu Mare dif-
funditur , nuUa artis induftria fuapte fponte
in Salem copiojum magno Incolarum emolu-
mento aqua concrejcii . Idem in omnibus Zo-
(e Torridce fubjedis Litorilus evenirerefe-
runtquotquot ealoca adierunt.
Quodtamenin Septentrionalibus parti-
bus non fit. Luculentiflimum fignum, aquam
tnarinam quanto vehementiorihus radlis ver-
heratur , tanto copiofiorem Salem producere,
atque adeb /d/yfi' fieri.
In Septentrionalihus vero partibus Mare
injulfius efl"e experientia notum efl , non
quod aEquaportione<yi3/i^non imbutum fit,
fed quod Salfixumjrigoris vebementia irrejo-
luhile fit. In idandia tamen falfijfimum efle
teftantur Hiflorite Nautica
; cujus rei ratio
alia non eft nifi Ignis fuhterraneus diftje
Infulae dominans; qui uti per Montis, quem
i^ec/d' vocant, radices i^^/e" , Sulphure , Bitu-
minefeu Naphtha omnia circumcirca im-
plet; itay^imaj/a//iperMarisfundum ir-
rumpentesOceanumnativa faljugine adeo
tingunt ut cum falfedine Zonas Torridx
certare poflSt : qu2 tamen cum Glaciali
Mari vicino mixta falfedinis acrimonia
cum tempore exuitur.
Dico itaque , in ultimo Septentrione Mare
etiamfiSale
copiojo polleat , ohfrigoris tamen
intenfiijfmi efficaciam refolvi non pojje. Acce-
dit, oh continuaspluvias , ix'^jperennes,&
grandines
,
quse nullo tempore in diftis lo-
cis defunt ,
Mare quadantenus augeri &
mole & dulcedine . Siquidem aquafalfa uti per
Salfixum
gravior &{k. , ita fune/o quoquevici-
nius hceret , aqutl dulci, utpote leviori , illi
fu-
pernatante
;
qus cum tenuis &fubtilis fit , fa-
,cile frigore circumftante, falfugine depofita
imhres, quibus ftatis
temporibus Montani tium dui-
Tradlus perpluuntur, dum Fluminum in-'^'''*i?
ftar perMontiumconvallesdecurrunt,
at-STtf!"
que unkaquamarina: commixti, ilhidi dul-
ced/nemahqiioufqueconvertunt; uti in Lito-
rilus Oceani Malaharici , ad Montem Gatis,
Zeilanum
, & in Litorihus Americce Occiduis,
quse Andihus fubtenduntur
, tempore im-
hrium contingere folet; qui quidem e/f67i
omnibus Ammhus in Mare fefe exoneranti-
bus , communis eft
:
COROLLARIUM IL
Patetquociue, curinSeptentrionalihuspar-
cursettm^
tihus
,
nullus tn Litorihus ajlivo tempore Saltrionaies
concrefcat
; fuh ZonayetoTorrida
, veleidem
^i'!''""
vicinis Regionibus
copiofiffmus xe^enztm^ZZ^Tstu,
quia videlicet in illis propter
obliquijfimos
f^''^"'
f">*-
Solis radios cotipotSL falina frigore concreta,
nequerefolvi , nequedefeftu caloris Sola-
ris concoqui poflimt. Secusfitin hifcecejiu
Solis calidijfmis locis, inquibvis cnloTrefa/ina
corpufcula refoluta & aquis fuperficialibus
mixta, duminlitoraefTunduntur,
copiofum
Salem Sole coquo producunt.
Tertium Dubium eft, cur aqua marina vir-
^f/iaf'*,
tuteSo/isper vapores elevata exuta fa/fedine,
piuviM edu'
in du/cem aquam convertatur
; contra aqua
f"
''"'""
marina per A/emhicum difli//ata femper in
recipiente potationi minime apta reperiatur;
neque fieri poflit ut ab invicem prorfus
feparentur ?
Refpondeo, aquas marinas caloreSolis
elevatas in dulcem degenerare : Primo , vel
qm3LfpiritusfaIini, quos{ecum evehit, ava-
^otejeparatimediam regionem aeris tranfcen-
dunt , vel frigore condenfati
fubfident , Vel
rofcido aere mixti praedominante aquae ele-
mento, ahforbentur. Secundo vel ob liber-
rimum in acre motum nubium
,
quo in va-
rios diftrafti tradus , tandem ita debi/itan-
tur & difuniuntur
, ut nuUum amplius Sa/is
vejiigium in vapore attrafto relinquant ; un-
dejpiritushi diftis modis feparati , aquam
du/cem ut relinquant necefle eft. In Alem-
bico verb ob, conclufum undique receptacu-
lum ,fpiritm per ignem feparati fublimati-
que uti exitum non reperiunt , ita aquae com-
mifti
,
penitus feparari nonpoflunt; unde
marma
dulcisfit.
cur giacies^^
glaciem concrefcit.Cur vero g/acies Maris
\ aqua
\fixo
Sa/e nonnihil /ihera
,
fpiritihus ta-
du/cis fit , ratio eft
,
quod aquafa/fior conden-
1 men vo/ati/ibus mixta , etiamfi tantam
fa/-
fatafrigore, gravitate fua /^^^/, du/cisve-
\fedinem non contineat, nefcio tamenquid
ro exuta falfedine,& pluviis nivibufquecon- \ amariufcu/i &ingratifaporis admidum habeat,
tinuo aufta , uti levitate fua
,
graviori/^/^er- 1 quo & potui inepta redditur
natat ,itz citcumCxto ge/u(a.ci[e conftringitur.
Nam , ut experientia docet , aqua falfa ob
craffitiem & pinguedinem tanto in gla-
TOM.I.
Utrum a-
Utrum autem aqua marina fcepius repetith
mann
diflillatione
, ut in quinta effentia Vini fieri dijiiUatione
folet, tandem ah omni fa/fedine fua
/iherari^"^"jfi"*
Z poj^it,
178
MUNDI SUBTERPvANEI
Se^. lll. poffit, cum
experimentum ejus non fecerim,
affeverare
quoque nonpoQum
;
videtur tamen
verijimile, etfi in minima portione
,
feparari
pojje. Ego fioc pado rem tentandam putem
:
^ia.'Siphoff in helicem contortus , cujus Fas
ac[ua marina refertum fit A , helix fit B C D,
Recipkns E. Subjefto itaque igne
Vafi A,
fpiritus falini calore refoluti per helices ad-
fcendere incipient , fed cum inter tot
gy-
ros condenfati ingentem in exaltationis
moturemoram inveniant , ab adfcenfuam-
pliori eos cejfare necQfCe eft, praefertim fi
Siphon tortuofus fjepius aqua frigiM ad-
fpergatur ; aqua vero tenuitate fua per fu-
mos exaitata in Operculum F , & hinc in
guttas refoluta in Cyathum E fe diffundet,
quam ego multis rationibus conviftus,
dulcem ejTedebere exiftimo. Quia fpiritus
falinos, velad primum frigus condenfatos
fubfidere notum eft; -vapor "vero, nubium
inilar,viamfuampertortuofas femitas car-
pens , tandem in Operculo F refolutus , in
E Vas a falfedine liher guttatim fe efFun-
det : Sale xiolatili condenfato intra Siphonis
meatus remanente , foliata propagine in
lateribus helicis concreta. Cujus rei Chy-
micw experientiamfumeredefiderarem , &
forfan
,
quod dixi , veriim reperient. Cum
enim in aliis operationibus hujufmodi Si-
phone ufus fim , dici vix poteft quantum
hoc artificio ab omnibus fsecibus & phle-
gmatis depuratam aquam reperias. Verum
de aliis ah aqua falfa
dulcem feparandi mo-
dis in OB:avo hujus Op. Lilro fuse traftabitur.
QuarehicfinemimponemushuicSeftio-
ni, aprimo totiusNaturx principio, quam
Aquam dicimus , ad fecundum procedimus,
qui Ignis eft.
MUN-
M U N D I
'79
SUBTERRANEI
L I B E R
QJJ
A R T U S
PYROGRAPHICUS,
!D E
IGNIS SUBTERRANEI,
Ventorum, Fluminum, Fontiumque origine.
S E C T I O I,
2)e ^hQttura Ignis Suhterranei , ejus
fitu
&
operationihus,
P R iE F A T I O.
jUemadmodum Divinae Potentiae Altitudo in Mundo Coelefti duo
conftituit Luminaria
,
Solem & Lunam
,
quorum illum Igneit
fub-
[jlantU, hanc Jjue efle voluit , eo fine , ut Solis ardores humido
'Lun^ effluvio temperarentur , humiditas nimia Lun excefliva ignei
'
Solii ficcitate cohiberetur , atque hoc pado genuina rerum omnium
in
Juperficie
Ten^, generabilium principia efle pofl[int. Quae Naturae adminicuJa
adeo neceflariafueruntjUt alterutrodeficiente, Mundus confervarinon potuerit.
Quamvis vero hsec tum Aqueum Maris elementum , tum Terreni Corporis mo-
lem fuperficialem potenter ad generationes rerum follicitent , fieri tamen non po-
tuit , ut ad intimum Temjlrium yifcerum medituUium virtute fua influxiva pertinge-
rent, cum Sphseram habeant a(3:ivitatis fiige determinatam &limitibus fiiisdefini-
tam. Hinc ne Terreni Globi promufcondus interior , frigoris inclementia obri-
gefceret, & ad interiores Naturae aftiones in Mineralium Metallorumque gene-
ratione inutilis foret , fummo Divin^ Sapientiae confilio fadum efl: , ut Igriis una
cum Jqua in eo conflituerentur, quae eflent vcluti Solqmdamjubterraneus &Luna
fubterraneay quorum ope mutua , & difcordiquadamreciprocasadionisconcordia,
omniaNaturse femina Terraqueo Globo congenita;, in eam rerum tum multitu-
dinem, tum varietatem animarentur
,
quam tum intra intimaTerrae vifcera, tum
in externa ejufdem fuperficie cum admiratione intuemur. Reflat itaque , ut ^uis
ille
fit
Ignis fubterraneus ? quid operetur ? Ubinam locorum fubterreftrium collocatus /it ?
quomodo aut quo alimento perennia ijiiufmodi Ignium incendia nutriantur? oftendamus.
C A p u T I.
^e Tiecejjitate & ejfentia Ignis Subterranei
,
& utrum yerum Elementum /it.
Uti fe ha-
bent Sol
g^
Luna m
C(x)o: itafe
habent ad
invicem
Ignis
e^
Aqua Sub-' .
terranea.
/ "^-^'^i Ignem Suhterraneum adeo certutn
|eft, uteum nemo nifi vefanae men-
tis Philofophus negare polTit. Quis-
quis enim Ignivomos Montes , Sulphureos i-
gnes non ex Terra tantum , fed &vel ex ipfo
Marri prorumpentes
,
Thermarum multitu-
dinem & varietatem ubique paflim loco
rum obviam confiderarit , is haud dubie hos
Ignes
, hos Ca/ores, haec ingentium /^//o-
rum Craterum ajiuaria , non in acre, non in
aqua, fedinipfisi//wix Terr^e penetralihas
natales fuos habere , aflerere vel invitus co-
getur., Quomodo enim fieri pofTet , ut ubi- ignis Sub-
que locorum tanta MineraUum, tanta Sul-^^^^^"^^^^
I I t 11
exqutbui
pbuns , Bituminis , Naphthce copia dum ubique fignis ffl.
occurrit, ea fine I^ne , fine ullo naturae calen-^"'*"'-
tisaeflu , frigidiflimis illis caliginis carceri-
bus , ab omni Solari influxu remotiffimis,
foliusaeris& humidi confliftu enata con-
cipi queat ? Neceflarius itaque fuit interncB
Z % Tellu-
,8o
MUNDI SUB
SeSi.l. Telluris
Oeconomiae Jgms Suhterraneus.
Piato. Certe Plato , dum hxc omnia altius contem-
phretm ,
petennium flammarum , incredi-
bilem aquarum tum calidarum tum frigida-
rum
,
p/urimofque Aquae & Jgnis ingentes a-
Ariftoteies; mHes in Phadro agnovit; quin & vel ipfe Ari-
ftoteles , ab obfervatis Jgnis effeBihus
,
quos
intet Admirandas olim recenfuerat auditio-
nes, Terram/. deMundo. c.\. uti Aqu2, ita
ampliffimas{'^\t\t\s& Ignifquefcaturigines con-
tinere docuit
;
quae deinde lih. de Meteoris,
dum Ventorum in Terrs motu caufas fcru-
tatur, replicavit.
Plinius. Notarunt &Plinius , Vitruvius , Cicero lioc
vifruvius.
NaturjE arcanum ; dum enim Terrafcrutan-
*'
tur vijcera , caloris obfervant opifices ibi de-
ignh nuUibi
Utefcentes. Siquidem maximaeMundi partes
'^"'^'
calore fults fuftinentur ;
lapidum confliftu
&attritu ignem elici videmus , &recenti/<?j-
fione
Terram fumare calentem , atque etiam
ex puteis jugibus aquam calidam trahi , & id
maxime hybernis fieri temporibus
,
quod
^nMn.
magna vis Terrse cavernis contineatur calo-
amimaA
f^^- Poetis quoque adeb perfuafus eft hic
Ignera fub-
Jgnis Suhterraneus , ut omnes de Fulcano
,
terraneum.
^^^^ ^ Cyclopihus fabulcE ad illum alkidere
Lttcretm. videantur. AudiamusLucretiumhifcever-
bis canentem
:
Principio Tellus hahet in
fe
corpora prima,
Vnde Mare immenfum , volventes flumina
fontes
Afiidue renovent'., hahet ignes, unde oriuntur:
Nam multis fuccenfa locis ardent folaTerrae.
Ex imis vero furit ignibus impetus Atna.
ManiliM.
Manilius in Aftronomicis :
Sunt autem cunBis permifti partihus ignes,
^i gravidas hahitant fahricantes fulmina
nuhes,
Et penetrant Terras , JEtnaque minantur
Olympo,
Et calidas reddunt
ipfis
in fontihus undas.
Quis ergo, & quidpto^tih Ignis ille Suhter-
\
re/<jfit,paucis accipe. IgnisSuhterraneus
eftportio Ignis Elementaris nonpuri
,
fedvaria
comhuflihilium rerum mifcella contaminati , in-
tra Terra cavernas feu Pyrophylacia, a Deo
Opt. Max. ah ipfoMundiexordioadSuh-
lunaris Natur^e tutelam ,
confervationem
^
rerum omnium proventum conclufa. Dicitur
primo
,
portio Ignis Elementaris nonpuri,fed
mifti, ad eorum exckidendam fententiam &
opinionem
, qui Ignem hujufmodi jpecie ah
Elementari Igne
diftin^um , incorporeum &
invifihilem dicebant ; id fane praeterquam
quod Ecclefis , SanB.orum Patrum fanftioni-
bus (qui vel ipfum Infernalem Ignem
, non
incorporeum & fpiritualem
, fed materia-
lem , corporeum & ejufdem cum artificiali
Igne five Elementari mifto , fpeciei efi^e
paffim afi!erunt) ,
Naturae quoque legibus,
omniumque pene Philojophorum decretis re-
pugnat; cum Ignem incorporeum , nullam
^ii [tt
Ignis Sub-
tirranetis.
TERRANEI
potentiam , nuUam ad in Corpoream fub-
ftantiam agendum proportionem habere,
notius fit quam ut dici poflit aut debeat.
Dicitur fecundo
,
Ignem Suhterraneum
efje
portionem Ignis Elementaris
mtfli , ad repro-
bandam eorum fententiam
,
qui Ignem il-
lum Suhterraneum non corporeum , non
attualem
, fed 'virtualem feu eminentialem
(cujufmodi eftin ftomacho
,
) vi decoftiva
pollentem
,
afi"erebant
,
quod in Itinerario
nofiro Extatico fuse refutatum eft ; &poftea
falfitatem aperte oftendemus. Democritus
9/J^ff^""
ne adualem Ignem concedere videretur,
dixit calorem fuhterraneum fieri
ex calce
^
cinere
,
per antiperiftafin ,
quo nihil ineptius
dici poteft. Si enim calx Sicinisixintintra
Terram ahfcondita
,
jam jure quasri pofiet,
quifnam calcem ^ cinerem in hujufmodi confi-
(lentiam deduxerit ? Cum calcem & cinerem
fine/_^Kffieriimpoflibile fit. Accedit, uni-
verfum Terreftris Mundi Glohum excalce
^
cinere compofitum ejfe dehere
,
cum nuUusfere
caic"'X
\n toto Orbe locus fit , ut poftea oftendetur, nere.
qui non hujus caloriseffeilus prodat. Quod
pariter uti fenfatae repugnat experientiae,
ita opinionem non rationibus, ieafannis mu-
liercularum explodendam verius relinqui-
mus. Neque antiperiftafeos ope calorem il-
fJ^^a^T'
lum in Suhterreftrihus locisfieri, ratio diftat.
Cum enim antiperiftafis , Philofopho
tefte.Ariftoteles.
nil aliud quam contrariorum calidz
^ ffigidi
lutlafit ; lutia autem ifta
,
quia nuUum vio-
lentum perpetuum
,
perenni conflidhi du-
rare non poteft. Si durare non poterit , uti-
que omnes pariter thermce jam dudum ces-
fafient, Scrohes Vulcania,Montefc^eflammi'
vomi jam dudum extinfti fuifi^nt, quodpa-
riter experientiaj reclamat
; cum uti du-
rarunt ab exordiorerum , ita &in hunc us-
que diem calorem fuum continuare non ces-
fant. Accedit, quod fi per antiperifiafin calor
ille accendatur,)a.tn haud duhiQcaloriiiepri-
mbextiterit;cum \n antiperiftafi2itua.l\s &fi-
mukanea contrariorum pofitio requiratur.
Quodfiita
;
Quaero igitur , undenam hic ca-
lorpraviusfitproduB:us ? Certe non a frigore,
cum per duo frigtda in fummo gradu anti-
periflafin fieri impofiibile fit ; ageret enim
fimile in fimile
,
quod eft contra commune
Philofophorum axioma
; neque a calore Non
efi
\n Terras vifceribus eminenter contento
, 'S""
v""-
\ r

I .v|. c r
tualis aut
cum hicfrigon elementari a nemme \en\X'
eminentin*
to Philofopho opponi concedatur ; neque'"-
virtualis feu potentialis tantum
effe poteft
;
cum Ignis adualis tantum ^roprietates
, vel
juxta ipforum adverfariorum opinionem,
in
fe
contineat. Quidquid itaque dixerint,
quocunque fe verterint , aliud quo fe ex
hoc limo evolvant , non inveniunt , nifi
calorem formalem ab a^uali Igne in vifceri-
hus Terne latente excitatum afi!erant.
Dixi Ignem Suhterraneum Ignis Elemen-
taris non puri , fed varia comhuftihilium re-
rum mifcella tintii portienem
effe , ad eo-
rum
LIB. IV. P Y R O G R A P H I C U S. i8i
Cap> r,
nimexcludendamopinionem, quiomnemlwe//^? /^m hoc loco fumamus , luculen-
ignemufualem five culinarem Elementum tius innotefcat , de eo paulo altius ordiri
Ignis effe putanty,yerumutquomodo/i?-| vifumeft.
V
C A P U T II.
Qmdmmjit verum Ignis Elementum, & ubinam proprm ipfim locHiJit.
Cap. II. "V
XEl^eres Philofophi , Trifmegiftiu, Zo-
1
tibus , calidis & ficcis conftat , ita Igni vici-
"
quatuor Elementis , Igne , Aere , A-
qua, Terri compofitum ftatuerunt ; ubi per
Ignem non certumlocum, feduniverfi JEthe-
ris fuhftantiam intellexerunt
,
quem & Ignem
'vivificum appellant ; Orpheus vero omnia ex
varu fen-lgne, Aqua,Terra , & omnia nutriente^-

there ab Opifice conftituta hifce docet

:
Tdv o\ov xoa-fMv Cv. TwpoS X) 'vS)^@^
X^y^^W
TtOL^'^-
7t^o(pH ctf9pj) j. Ocellus , Pjtha^orce auditor
,
pri
Trifmegi-
ftus.
Zoroafter.
Orpheus.
tmtu Vete
rum.
Ocellus.
nior quoadnaturameft, utpotead inflam-
mationem concipiendam oppido difpofita.
Has autem tenuiores & fubtiliores Aeris
partes dicit Arifloteles , vocari confueviffe
Ignem; proteftaturtamen exprefTe, non efle
Tjerum Ignem
, & evidentem reddit ratio-
nem
,
quia Ignis ejl quidam excejfus caloris
& quidam fervor; atvero illa halituofafu-
premas regionis aereas fubftantia non eft
fervida , nec talem habet caloris exceffum.
mus omnium /^m infra Lunam
, &fupra Quare cum alibi dicat
Anftoteles , Jgnem
Aeremftatuit:atquehocpafto,ejusplacito|e//(?/ Concavo Luna, intelligendus eft cum
\Jnvfcx.i\imquinqu^^rkmentis'Te.tr2i,Kc^2L,\\\'3iC explicatione
,
quod vocetur per con-
Aere, Igne&-(Ethere conftituitur:quorumlfuetudinem Ignis , non quod revera fit.
quatuor priora perpetuo corruptionis & ge- , At Seftatores Arijlotelis hoc loco , ex
nerationis motui fubjefta, I<7?ver6efle perperam intelletR:o textu in coordinatio-
quafi/e/ew&interftitium interincorrupti-lne Elementorum
,
propriam & genuinam
bilia corruptibiliaque docuit : 18//-0? y^
a.-
1
Ig^iis Spharam omnibus modis
, etiara
QawaialcLi
^
yi.uaioiii Xj 'z^i rlw cteaW J*pof6@>'. 1 contra Magiftri mentem fuis fuadere co-
Seps enim eji immortalitatis
^
generationisin^.nx.wx.
curjus is qui Lunae efl, id eft, mohilis Luna\ Dum ergo Ignemfuh Concavo Luna^ponit,
Empedo-
cles.
Hippocra-
tes.
orhita. Et paulo poft ait ,
tu pdp Sv iwp
, xfii
y\yA OLy.^') 10 ^ uJ^p 5^ anp ^(tdttites. Jgnis qui-
dem ^ Terra extremafut,Aquaverb^Aer
mec/ietates.
Hancfententiam Empedocles &pofteum
Hippocrates eft fecutus , Peripatus vero Ma-
giftrum fuum perperam intelligens
,
propa-
gavit. Nos cum nemine contendere volu-
mus, fed veritatis avidi , hoc loco, ^wmge-
tiuinus Jgnis locus nobis definiendus eft,
tantum abeft ut illum purum Jgnem, aut ve-
rum Ignis reale Elementum dicat, ut potius
neque illum quem nos Ignem vulgb voca-
mus, ibi ponendumdoceat ; ait enim textu
18. Terr^ a Sole calefada fieri exhalatio-
nem fpirituofam , fumofam &qux fit ipfius
terrae exiftentis ficcaj , & propter eam calo-
rem dicitfupereminere vapori ; & de eadem
intelligi,quodfubditimmediate, Suh circu-
lari latione ejl calidum
^ficcum, quod, inquit,
IgnisSpharam fub Concavo LunaBconftitui. </i7aj Ignem : innominatum enim
efl ^
non poffe , vel ex ipfo Arijiotele demonftra- commune in omni
fumofa difgregatione : atta-
men quia maxime natum efi tale corpus exu-
ri, itaneceffum eftuti nominihus. Vides/'/?'^-
lofophum hocloco nil zlind cinam fupremam
re conabimur. Verum ne inconfultius te-
xtum confideraffevidear , ipfafapientiffimi
Doftoris verba adducere vifum fuit , ut quid
ex mente ejus tenendum fit
,
patefiat. Sic
\
Aeris regionem defcribere
,
quam , cum a cce
MefTu^
autem dicit Ariftoteles lib. i Met. 14. /'lorum motu & incalefcat & uratur, modo
medio igitur
^circa medium
eft
gravifimum \)7n-ias'^F-<^ five exhalationem aut fumme at-
^
frigidijfimum fegregatum , Terra
Aqua;r-tenuatumaerem,modbnonignem, Siinpoten-
circa hac autem
^attigua his ^Aer
,
" quod tia ignem vocat , Ignem , inquam , 0 revera,
propter confuetudinem vocamus Ignem ;
o;fedqui ex confuetu^ine dicitur Ignis. Affe-
eft
autem Ignis, exceftus enim efi caiidi acveluti
fervor Ignis. Sed oportet intelUgere diWi a no-
bis Aeris id
,
quod
eft
circa Terram veluti humi-
dum
caiidum
effe ,
propterea quodvapores &
exhalationes haheatTerra. Quodautem fuper
hoc , caiidum jam
^ficcum. Efi enimvaporis
clce vero ne & fe & Magiftrum ex \\2iCpyro-
technia ridiculos faciant
, ibi reaiem Ignis
Eiementaris Spharam etiam contra Magiftri
mentem pro aris &focis adftruentes defen-
dere non verecundantur.
Porro fi Ignis ex conjuetudine tantum ili
ejfe
dicatur , ut ex verbis ejus conftat , cum
hominum cogitationes aut appellationes
natura humidum
^caiidum
; ^eft
vapor qui
dem potentia veiuti aqua ; exhaiatio autem po
Arifttiieih
t^Ktia
,
vciuti Ignis. Ex hifce aperte patet, I
nihil in natura conftituant, certe Ignemil-
fententu nil aliud lioc loco docete Arifioteiem , nifi lic ubi non eft conftituere non poterunT.
txfomtur.
q^Q(j feparata exhaiatione a craffioribus
|
Si vero fubtiliffimam puriflimamque //mx
aquae vaporibus, fe in ultimam Elementa-
ris Mundi fupremamque regionem reci-
piat
, qu3E uti tenuiffimis &fubtiliftimis par
portionem ibi ftabulantem ,
Eiementum Ignis
dixerint^jamy/^er/d'^'-^ Adre Elementum dijiin-
ilum non conftituent.
Z 7, Diu
i82
MUNDI SUBTERRANEI
Se^. I.
Diu fane
multumque ,
fateor, verba Graj
ci textus ,
utrum verum ,
reale
\^ fenfihile
ihidemlgnisElementum^oneret , lludio fum
ciem convertat. Carlo itaquefuccenfus Ignii
Elementum Suhlunare dici nonpoteft. Si enim
daretur talis Carho
,
jam de nobis actum
foret, cum omnia in cineres &favillas jam
dudum redegiflet
;
quod Artftoteles olim iis
qui Cdelnm Ignem ee contendehant
, iifdem
pene verbis objiciebat.
Neque Flamma.effe potejl Ignis Elementum
Suhlunare
; fi enim Flamma foret, neceflario
arderet, fiarderet, neceflario luceret, filu-
ceret , una cum calore ad nos diffunderetur;
&ex confequenti , atoc jam feculis Flamma
tam tmmenfa, cujufmodi Sphcera Ignis eft,
Sole multis millionibus partium major,
incendio
fuo non dicam Elementa vicina,
i^diBcuniverfumTelluris Glohum jam dudum
una cum omnibus iis inexiftentibus con-
mo expendi ; fed tantum abeft , ut mentem
fuam
explicatam invenerim, utpotius du-
bium & ancipitem in omnibus , nunc hoc,
nuncillo modo Ignem in dicto loco confi-
ftentem mira obfcuritate defcribentem re-
pererim ; tandem incidi in verba quibus
tres Ignis fpecies defcribit : qus cum ve-
ritati enucleands , & imaginaria^ Sphcera.
Jgnisfuh Concavo Lunce confutandae aptifllma
reperirem, hiceaextextufincere deprom-
ta adjungenda duxi, fic enim ait : iiy>^'6^^
% S(^@^ V
'Twpoi' 'imepi
y^
'^
rd u^ ay^^^i
2, CpAo^, 59<$S?, eKS^-Tov
lioiwv Tw^ ov. y^OctTn-g
'Q^
V Trvpos TD MT^ofA^pega^r M-iclofiipiTipo)!
'Py''^
'wcpZs w
a.vS^x.(^, yj> 'Ty\s <$Ao;p5. Non enim, ifumpftffet.
Sed quidpiam horum contigifTe
inquit , una ejifpecies Ignis; aliud enim
f/?lutinonconftat , itaquoque Concavum Lunit
fpecie cztho
,
^flamma, ^lux, unumquod-lfl^^^^^eum
efte aneminehucufqueobferva-
que eorum Ignis eji
;
quemadmodum quod i
tumfuit; neque quifquam ejus aut lumen,
Ignefuhtilijiimum eft ,idefl, fuhtilij^imarum \
aut calorem fenflt unquam : Flamma itaque
partium ;
juhtiliorumenim partium eji lux
(^jibi efle nonpoteft.
carhonis ^flamma.
Sed dices forfan, Flammam hanc oh
fum-
Tres itaque Ignisfpecies in rerum natura 1
^^^ raritatem
, utpote mherea naturce
,
eda-
hic ponit ,
Carhonem accenjurft , Flammam, \
^^^ ^on
effe.
Si cetherece. natune
, ergo jam
&Zcm;hastamenfubuna/k(?&carbonis'
^^o erunt JEtheres
,
fuperior & inferior
;
Si
&flamm, quse fubtiliffimis partibus con-li^oc ,
ergo vel Ignis^ erit , vel non. Si prius
ftat, comprehendit. Hanc quidem fenten- 1 dicat, jam//5i aperte contradicit , dum Ccelum
tiam ex Timao Platonis excerptam, quam,
7^^ Mthera Jgnem minime dicipoffe adftruit;
utpote fuae de Ekmento Jgnis opinioni con-
j
ait enim fi delum
effet Jgnis
,
jam omniacom-
trariam ,
confultius omittere quam ad-' ^i^fl^
forent, fi non eft Jgnis
, habemus in-
ftruere debebat , hkdifcutiendam , &an ea ,
tentum.
cum y^
/// illius y^ Luna Jgnis confi-j
^ec^etertia fpeciesJgnis Q^2iTS\.Lucem^\-
ftere poffit , explicandam duximus.
cit, in c^^^c^x^oi^w^elocumpropriumhabere
Dicoitaqueprimb, Si tres tantum /^ij'poteft; I^cd^re? enim , &lumine fuo diffufo
fpecies {vmz ,
Carho , Flamma
, Lux , certe
T^osilluminaret;8<.cumfupremaregioni Jeris
aperta in Suhlunari Concavo fuas exiftenti2:<^^/i^^effedicatur.y//;<sra/^ij-,nulla Aeri
/^^prasberent ; SednuUa praebent,- Ergo. ! obfcuritas , ^<//j0A-inefre ei pofl!et, atque
Nequeenimhicloquimur deElemento Ignis\
adeo femper no^u diuque in perpetua luce
invifihilis
,
potentialis & virtualis
,
quam &
|
verfaremur; quod quam abfurdum fit
,
quis
halituofam fuhftantiam dicit aut aerem atte- \
non videt ? Nulla igitur aerem Lux ambit
nuatum, fedde/f/^i//reali Scadlu exiften-'o^^ ,
nullus infra Lunam Jgnis lucet
,^
ergo
confutAtio
,.g_ Sicergoargumentor: Siinconcavo Luna
nullaihi Ignis lux e^.
iunarh!
'
Jgnisforet , is vel Anthrax , vel Flamma , vel^ Non fuccenfeat mihi hic Peripatus
,
quod
Luxforet, aliae enim Ignisfpecies non dan- 1 in Operibus meis lucem Tp^iTmi fuhftantiam &
Tres Ignis
/pecies.
tur , ipfo Philofopho fatente.
Sed primb non
efl
ihi Anthrax feu Carho. Si
eiiimCarho ibiflt, is neceffario erit accenjus,
extindlus enim , Jgnis dici nequit ; lucet
enim fua natura Jgnis omnis. Si lucehit,
lumen quoque de fe diffundet ; fi difFundet,
ergo inferiora illuminahit. Atnemo hucufque
aconditoMundofubLuna& fuper Aerem
Sphsram caloris fuccenfi vidit unquam,
nequelucerequicquamintuituseft. Si prae-
terea Carho ille luceret , utique & caleret in
fe , & calefaceret proximum fibi Aerem,
Aquam , deinde Terram. Et quia duratio
caloris iftiujmodie^perpetua
, perpetuoquo-
que calefaceret proxima flbi fubjeda Ele-
corpiu afferuerim , id enimvel abipfo Ari-
flotele perfuafus aflerui
,
qui hoc loco lucem
Ignis corporeifpeciem ponit , nulla fa<fti quali-
^j^ijmentione, Sedhxc mpipyo);.
Accedamus ad id quod primo intende-
ramus, & videamus, Utrum iliud quod fuh
Concavo Lunaponit Peripatus , vere i^ proprie
Elementum efie poffit.
Elementa ab Ariftotele dicuntur ea inquije
j^;, (uh
ultima corpus refolvitur, vel exquihus primo^^unanoned
inexiftentihus
res ipjce conflant
,
quae nemo
^'^"'^""""-
Philofophorum negavit. Si ergo Sphcericus
ille Ignis Juh
Lunaconjlituitur , velts eritEle-
mentum, velnon. Si Elementum, jam haud du-
bieis inferiorum rerum compoJitionemix\<^e-
menta. Aer ergb nunquam frigidus foret; ) dietur, & aliis aflc)ciatis Elementis
,
Mifto-
at fspe intolerabili frigore ita in omniairum
omnium conftitutionem ingredietur,
vicina Elementa faevit , ut omnia in gla- veluti pars principalis & caeteris aftivior.
I . De-
LIB. IV. P Y R O G R A P H I C U S. 18;
Cap. 1 1. Dejccniere ergo hunc ad compofitiones con-
1
poffe ; imo omnia Elementa in fingulis con-
ftituendas fcfj(/e eft. SQAdefcenfmh\x]n^mo-\voluta jacere , atqueadeonon proprie Ele-
di JgnJs neque vifus eft unquam , nec a quo-
j
metita pura , fed mifia feu elementata efTe
:
piam vel Philofopho \e{ \ikxonomo \xn-^c\i\\^nu/lum Elementum^^mVimperfe
fuhfifte-
quam deprehenfus eft. Si enim defcenderet, ! re, nec vifu aut fenfu ullo percipi
poffe , uberi
vel praeter naturam
, vel natur^ eum urgente Irsitiocinio tum in pracedentihus , tum in
defcenderet. Si natur^ ducente . jam l^jrnem^Secundo Jtinerario Ttrriftri], demonftratum
duohm contrariu motihm inftruFcum afterere fuit.
cogemur, adfcenfu naturali , & defcenfu Hispofitisdicimus,quodetiamfi nullum
praeternaturali
;
quodcontra Peripatum eft, 'purum Eiementumdari poffit, latetfSLmtn
qui unius fimplicis Corporis unumfimpli-i^/i7/(^ in Elemento mijio
,
veluti in intimo
cem motum ene afferit. .^/defcendit /)r^fe'/-;fubftanti3e Elementaris centro, ({woA veri
naturam , ergo violento motu miftionem in-
j
Elementi nomine triumphet
, & quod Elemen-
greditur omnem ; ergo omnis miftio non na- to det
effe fpecie a cKteris diftin[ium Elemen-
turalis , iQ.dipra.ter naturam erit
; & conie- tum,formahve\nii animaquaedam Elementi,
c^&m&r: inuita natura , z.tc^e.2idQb nunquam\c\x]us tamen index ftt Elemeiitum illud,
perpetua
,
quod communi Philofophorum Iquod juxta propriJB forms requifitionem
decreto repugnat. fenfibus fe oggerit. Dum enim videmus
Si veroquis hunc defcenfum a natura fieri ; Jgnem , dicimus iUud Elementum , nonquod
dixerit , i^^^zm l^nemmtnmiMiZgravem ne- revera propric tale fit ; eft enim Ekmentum
ceftario afferere cogetur ; cum omne quod matdrialetantnm , fumo ardenteveluti ami-
naturaii motu verfus Centrum Terrce ten-j<^u quodam veftitum
; Elementum verb
ef-
dit
,
grave fit. Adfcendet itaque hic ignis Jentiale intus latet
,
quod per lucem indicatur,
uti gravis , & adfcendit ut ievis , ergo 8i.gra- calidum videlicet illudprimigenium
^innaium,
visjtmul C^
kvisetit, quod implicjtconttz-lomnihufque relus tam Ca:lejlihus quam Suh-
diftionem. funarium rerum
Miftis inexijlens. Atque lioc
Si verb dixeris, eum perpetub na.tur!k{u^>e{Teverumilh.\dElemeMtum,q\ioda.ddmnium
adfcendere , ergo nil unc[ua.m cum inferiorihmiCorporum compofitionem concUrrit , inde de-
commercii liabebit. ! ducitur
,
quod cum Ignis hic ufualis , uti ex fe
Sidenique motuCali Lunaeum defcendereiSc fua natura deftru[iivus eft,itatantum
dixeris, ilie motm eritvel permotum C<K/i ^abeft ut Compofitionem rerUrn ingredia-
impe/Ientis , vel jacientis , welattrahentis , vel
veHantis; liifce enim motibus , non aiiis
, vel
zfeipfo , vel kfuperis , vei ab inferis omnis res
movetur. At non video quomodo Coelum
tur, ut^otius Compofita jam deftruat ; aiiud
itaque Elementum verum & proprium afli-
gnari dehetMiftionis conjiitutivum;non ufti-
vum iiiud extrinfecum , fed intrinfecumt
iaofpharico motu Jgnem retla deorfimimpel- quam /ucem feu calidum imatum dicimUS;
lat; Impeliensenimimpuifumcorpusfequi lioc enim uti omnibus rebus inexiflit , iii
neceffe foret ; Cceium ergo J^nem fequeturjucidis tamen cor/iori^/^j potillimum Virtii-
^^(?r/K>,quoquid abfurdius effepoffit non tem fuam exerit. Atque in Soie primumj,
video. Eadem abfurda fequentur
, fi eumyeluti inpropria Lucis Jgnifque Sphara,{edem
jatu aut vetlatione infra detrudi dixeris. |
fuam pofuitfub /ucepurijfima ; in intimis ve-
Neque trahi poteft a vicino Aere ; vei enim roTerratha/amisfubiuce ohfcura&CYariare-
traheretur totm , vei ejus aiiquse partes. Si rum combuftibiiium mifceliatinfta; Infu-
prius
,
jam toto avuifo vacuum reiinqui ne- prema regione Aeris fub ha/ituofa fuhflantia
;
ceffeforet, quodnonadmittiturinSchoiis. in reiiquis verb opacis Corporihus velutiex-
Ex iiis omnibus tandem concludimus,
Jgnem iUum concavum Luna inhahitantem, cum
anuiioiiominumfitconfpedlus, nuliofen-
fu cognitus, nuilo ratiocinio coiiigatur, nui-
liusufus , nequeadcompofitionemMundi,
muitb minus ad Miftionem rerum , uti de-
monftratum eft , concurrat , faivo peritio-
rumjudicio, admittiminimhpoffe.
^utdmm Quodnam autem verum fit Ignis Eiemen-
jstvemm
^^^
^
jam oftcndete conabimur.
EtSupponoquidemprimb
,
quemadmo-
dum alibi docuimus , D t U M OPT. MAX.
Sapientiffimum Conditorem omnia ex qua-
tuor Elementis
,
quae in Chaotica mafla virtu-
tecontinebantur , Cceium , Aftra, Terram
creajfe, ut in Jtinerario ExtaticoiuseexSan-
Bis Patrihm oftendimus.
Supponofecundb, Nu/lum Eiementum pu-
rum in natura rerum
,
proprieloquendo , dari
Ignis Ele-
mentutn.
crementitiis Eiementorum fxcihus fopitum
jacet,quodtamen arte Chymica ab iis fepa-
ratum , Jgnea natura indoiem protinus vel
ad proximam aiterius Ignis appiicationem
exerit iucido jam amiclu veftitum.
Videsigitur ,
quid no^proprieperEIemen-
tum Ignis
,
quod ad Corporum conftitutio-
nem concurrit
,
quid per E/ementum iucis
ignifque cortice circundatum
,
quem vuigo
Ignem artifciaiem mixtum, 2Mtc^emAriJio-
teies 'TCv&jfMili^ '}'sgi"'2
{^i<nv,
fpiritus Jicci
accen-
fonem , five, quod idem eft , exhalationem feu
{umum accenfumddcXt, inteiiigamus. Unde
patet, non incongrue Jgnis Eiementum ex
confuetudineionga ufuque introdufta , vo-
cari omne fiammeum , accenfum^ /ucidum cor-
pus , iii cujus tamen Centro verum iliud
quod vim flammse & omni lucido corpori
tribuit , Eiementum continetur ex fe &natu-
rafua
184
M U N D I S U B T E R R A NEI
Se^. I. ra fua quafi
incorruptibile ,
in nonnuUis per
/c?w, in
quibufdam per ca/o/-m tantum, lu-
cein
Corporefuppreila , manifeftum
;
quod
Ignis eflen-
nequegra^viHm neque levium legihmfuhjkitur,
tiaiiso
Tf^ex fe & natura fuaadomnem fitum in-
sravti. no J "^
. . t- 1 - t- 1 o
itvis s/i, fed differens eft, uti in Fulmme, Fulgure, & ma-
indifferens
^i^^ jn pulvereNitrato &Aureo patet, quo-
ad omnem
.n^ i^r ^ r r 1 1 r
fitum.
rum illud naturaluay/-j? , lioc deorjum mi-
ro impetu vergit
,
pro r^i^iowe videlicet mate^
ria cui jungitur. Atque hocpado Anftotelis
fententia
,
qua Jgnis Elementum fuh
Concavo
Lurne ponit,non quidem tanquam in propria
Splisra contentum , fed tanquam portw I-
gnis, quaj uti in omnibus , ita etiam in Aereo
illo Corpore Suhlunari latet , intelligi poteft
&debet. Hoc enimpofito , nulia circa l^ms
Elementum difficultas moveri poteft qu non
folvatur per ea quas jam adduximus.
COROLLARIUM I.
^umodo
^^didlis hucufque patet
,
quomodo per at-
fer attritio- tritionem generetur calor in corporum duro-
nem^Ms-
j-^j^ collifione , ut dum ferrum fupra incu-
gnis.
^^^ tutuderis,ferrum lima poliveris, duo li-
gna attritione tertii in flammam fuccende-
ris
;
quomodo terebra
,
qua quidpiam perfo-
x2Ltm ,X.2.nw\>e.x.e.effervefcat
\
quomododeni-
que Ignis e filice eliciatur
;
quomodo in nu-
hihus
fulmen Safulgur , in corporibus vero vi-
sxperimm.
ventium advalidum exercitium calor nafca-
M-
tur, & fimilia quas quotidiano conftant ex-
perimento.
Dico itaque horum omnium rationem
aliam non efTe niCiElementum Igis , five ca-
////w illud innatum & primigenium ,fulphu-
ri quiddam haud zhfimile
in intimo rerum
naturalium Centro conclufum ;
fopitum
inligno7/>i/-/>5-utpote
difTolutiores ^\C^i- Coroilar.
rent ,
in ferra vero dura compaliores , & ex
prxdominio fulphuris
conftipatiores fint
:
hinc fit,ut ii in
ferro ex attritu facilius quam
in ligno accendantur.In
nuhihusxetb nafci-
tmjulmen & ful^ur ^yifulphureis corpufculis,
una cumvapore in fublime attraiis, quae cura
fpiritihus igneis nitrofifque referta fint , ex
vehementi nubium conffi^u agitata &attri-
tafacile in ignem coalefcunt
,
qui majorem
ex rarefacflione aeris locum requirentes,
dum ex conftipatis nubium repagulis exi-
tumnoninveniunt, violento quodammo-
tu qua data porta ruunt , ea ftrage quam
quotannis experimur,
COROLLARIUM II.
Hincpatetquoque, Cur hyeme tota Vege- Curhyeme
tantis NaturcE Oeconomia
trzfii faciefqualeat
^^&^^^J^'
viroromnis ab arboribus plantifque deper-*HjjW.
eat
;
quia videlicet Sol temotiorfpiritus il- f'
/'^*
los igneos &halituofos
, utpote frigoreop-""'
preffos , difi(blvere& attenuarenonpoteft;
mox tamen ac Jiquino^ialem fupergrefiiis
caloris fui i/icrementum fufceperit , eccefpiri-
tus
,
qui latuerant eb ufque , fyngenei illis
novo caloris hofpite animati , ac veluti inte-
fioris indolis laetitia tripudiantes dilatati-
que in ramos , folia , flores , fruftus luxu-
riant.
Cur vero illo motu non incalefcant , aut in-
flammentur , ratio eft tum humidi
,
quo pol-
lent , copiofiffimi refiflentia , tum blandus
ille Solaris caloris affluxus
;
quo fpiritus
igneimiftihumidisadgenerationemnecef-
farii , ita attemperantur ut in ignem erum-
pere non valeant ; atque hoc eft calidum il-
quidem &
aterreftribus faecum
({^iiC<\^i^ii^\hxdi&ihumidumc{\io ,te{ie Philofopho , omnis
oppreflum, at poft colltforum corporum per-
pej-ficimr generatio, omnia vigent confer
fridlionem attritionemqne fpirituum agita-
tione animatum , illos quos dixi Caloresfuf-
citat; ufquedum fegregatis humidioris na-
turae corpufculis
,
fpiritihufque fulphureis
& halituofis in unum conjunlis tandem
igneo flammeoque veditu amiftum prodeat.
Quamvis enim omnia Corpora mixta in
fe hujufmodi fulphureos igneofque fpiritus
conclufos habeant
,
quemadmodum ex illo-
vanturque.
Atque hifce noftris principiis
pofitis appli-
catifque , nuUus tam exoticus effedus in
natura rerum occurret , cujus rationerrt dare
n on poffis.
COROLLARIUM III.
Hinc patet, quomodoflamma
,
quB nil aliud
quam Ignis fluens eft ,
extinguatur ; v. g.
inj'^~'fl^^.
'Blamma
rum per Soagyricam artem difTolutione pa- \
candela
,
qus cum humido pingui & vifcofo ift.
polleat , & cui cum plurimi fulphureifpiritus
infint, fit ut accenfum ellychnium ftatim &
fpiritus ignem concipientesunain flammam
accendantur ;atqueadeoobpinguishumidi
copiam_^e/'(f incipiant; fpiritibus vero fe
invicem follicitantibus , & ad fluorem ex-
citantibus , tamdiu flamma duret
,
quamdiu
fluxus illeinradice pabuliduraverit; fluor
vero ceffet , mox ac fluxus ille a pabulo abs-
traftus fuerit, & fpiritibus fulphureis per-
pioforefiftentenontamfacileex attritione turbatis ,
impeditis fuflocatifque
,
vel per
congregenturfpiritusilliignei, qui in pri-lflatum vehementiorem,velafiufo humido,
migeniocalidolatent. Cur vero/e/Td^dum vel prefTura ,
neque pafci amplius ,
neque
^^^^i
lignumfecat, VA.nx.o^^exeincalefcat , minime fluere poffit. In carhone vero etiamfiflam-f/r^
lignum
; rationem damus, cp.o^ fulphureil manon fit, /xtameneft, igneo zdXmc fer-^^"'*
*^^"'
njore
tet , atque hoc pafto omnia ex attritionismo
tu iticalefcant
; funt tamen alia aliis aptiora,
fcilicet qux majoremy//'/7riy7fAricopiam,
partefquefpiritofasvelcopiofiores, vel ma-
gis compaftas obtinuerunt.
Cur ferrum Hincferrum, utpote copiofiori adufti ful-
"'//"""h
phuriscopia turgens,pras cxteris metallis
inemiu<iex-
maxime incalefcere experimur , non item
candefcat.
plumbum , cuprum , aurichalcum , argen-
tum, aurum ,
utpotein quibushumidoco-
Cap. II.
LIB. IV. PYROGRAPHI
voreajluans
; unde ad confervationeni fui,
auxiliares copias advocantes vicinas car-
bonisficcihincinde particulas ad ignitio-
nem difpofitas arripiunt, atque iis acce
C U S.
185
Ut proinde vel hinc admiranda Jgjtisfuhter-
reflris vis &potentia ekiceat, dum ordinato
impetuadfcendensfurfum, &quje fuperat,
facit adfcendere;crefcitlin multiplicata ana-
ptis
,
prsfertim (xjiatu juvetur , invalefcant logia fere in infinitum , corrumpit & traf-
in maximum Ignis incrementum ; ll vero ex-
terna adjutrix defuerit
,
quantum poflunt,
fe concentrant, donec tandem ambientis
frigore enervati extindique & a luce & ab
araore ceffent.
Lux Ignis
Sed ut tandemad Suhterranei Ignisin^l-
fro diverfi.
tutum tevertamur , re6te in Definitione
^^sai^elt!
diximus
,
portionem ejje Ignis Elementaris non
puri
, fed uaria fubterreftrium comhuftihtlium
rerum mifcella tinB:i ; tingitur autem ille
wutatquodcunque occurrit in
fui fuhftantiam,
neque wnc^^im demptaexeo parte diminui-
tur. Siquidem in Cavernis Terrce conclufus %V Snb-
{^{q. ajTirans, ubi invenerit aditum, penetrat
^^^f'^"'"*
\
j , .11.
*^
/7-
mirefedtf.
adexitum adplura centenamilha pafluum/Wr>.
etiam fubter Mare & invios Terrse anfra-
(R:us; utiinP/Y^/if^owew/jtanquam omnium
oculatus infpeftor , docuimus. Etdumma-
joresjugiteracquiritvires, terras, quseoc-
currunt , &vel ipfafaxa montefque in faum
Ignis pro diverfa fomitis natura , fi fulphuri
j
convertitpabulum , ut nifi ambitu Oceani
efi.
Seneca.
puro jungatur, candicat , fi bitumini
, fufc^
fiammh mxret\ fi bitumini una cumasrugi-
ne, viret ; ruhet , fi minioautfmiilibusru-
bri coloris mineralibus jungatur ; fi arfeni-
co , ochrae , fandarachs
,
fiavet
; fi uligino-
fje materiz pingui & oleaginofs applice-
tur, omniiQih. luce d.^flituitur ,iumo tantum
indolem fuani prodens. Quae omnia expe-
rientia docebit , fi ex diB:is materiis oleo com-
mixtisin lucerna Ijchnum acccenderis. Atque
hinc eft quod Jgnis Elementum etiamfi in
omnibus rebus idem fpecie fit
,
pro combus-
tibilium tamen rerum natura
, fpecie differ-
re videatur.
Hujufmodi itaque/^(?w Terra vifcerihus
ad Sublunaris Naturae tutelam , rerumque
omnium proventum inclufum efle Definitio
Teyra tou
^^^"^^^- Terram cavernofam efl^ in prxceden-
fovernofa ti Libro amplc oftenfum fuit , ubi & Terre-
num Globumimmenfaintrapropria vifce-
ra fpatia
, concameratas Speluncas , Tra-
ftus immenfos
,
Abyfl"os impenetrabiles
efl!e expofuimus. Nam ut Seneca de Jgro
Puteolano refert
,
funt ihi fpecus vafii
,
funt
ingentes receffiis ^
fpatia
, Jufpenfs
hinc inde
nsontihus faxa , fimul
ahrupti in infinttum hia-
tus, quifape illapfas receperunt urhes ^in-
gentem in alto ruinam condiderunt
; & ut
dicebat Corn. Severus in Jttna,
Quacunque immenfus Terrafeporrigit Orhis,
Extremique Maris curvis incingitur undis,
Non totum eftfoUdum,defit namq; omnis hiatu.
Fata e(i omnis humuspenitufq; cavata iatehris
Exiies fufpenfavias agit.
Qiiibus fubfcribit Piintus,JEiianus, Lucretius,
caeterique rerum naturalium Scriptorfes.
Habitant in differentibus longe lateque
rTrVm'^'^
patentibus Cryptis fummo amicitis fcedere
conjugium.
junfta Ignis Sc Aqua
;
qus eam moliuntur
rerum varietatem quam Metalla , Mine-
ralia, Succi, Glebse , Fonrium falebrae nobis
Manilius. patefaciunt. Nam, ut redle Maniiius,
Sunt autem cuntlis permijii partihus ignes,
Qui gravtdas hahitant fahricantes fuimina
nuhes,
Et penetrant terras JEtnceque minantur
0-
lympo,
Et caiidas reddunt
ipfis
in fantihus undas.
Corn. Se
verus.
IgnU^
& Omnipotentis Numinis jufTu cohibere-
tur
,
univerfam Elementaris Naturae mo-
lem in inextinguibite traheret incendium.
Neque mirum eft,tantam Ignis viminTerris
a Natura conftitutam ; cum ab hujufmodi
Ignihus univerfa Suhiunaris Naturce faius de-
pendeat ; neque enim in iis rebus prsefertim
confervandis
,
qux , five neceflltatem five
diuturnitatem fpeftes, Ignis adminicuio ca-
rere non poflluit , Natura parca , angufta &
manca, fed prorfus liberalis & magnifica
efl^e debuit.
QiiemadmodumenimCcelum immenfo
ambitu, quod cundla comprehenderet,con-
ftituit , vaftamque difpofuit Elementorum
molem , & Maris immenfum pelagus, unde
inuniverfi Geocofmi venas indeficlentem
aquarum copiam diftribueret : ita Divinse
Providentiae,proportione fervata, magnum
valde in Ventre Naturce , Ignis apparatum fe-
'^ngem jgnk
cifl"e'confentaneum fuit : unde per longifll-
xerr"%pa*
mos veluti Caminos infinitum diffunderet ram.
fervorem ad neceflariarum rerum ufum,
Telluris, Hominum,Animantiumque emo-
lumentum.Etficuti Aquisfuos ftatuit ter-
minos
,
quos prjeterire non liceat ; ita hanc
IgnisnsLtmam tam admirabili diftributione,
tantoordine& fymmetriae proportione in
ahditis Suhterrejiris Naturafemitis attempe-
ravit.neabambientisOceani undis longe
lateque inflnuatis fuffocaretur , neque a
praefcripto fibi termino exorbitaret ; fecus
enim motu fuo liberrimo foras prorumpens
omnia fufque deque verteret in apertam
Terrae Hominumque ruinam; quod in illa
temporis plenitudine futurum exiftimo,
quando ruptis ferocientis Naturae fraenis , &
apertis Ignium Suhterraneorum cataraBis, Di-
vins Potentise imperio non Tellus tantum,
fed& Elementa calore folventur, cum to-
'tiusMundiruina&interitu.Utquemadmo-
dum in univerfali illo Cataclyfmo apertis
cataraftis Coeli , abyflorumque barathris,
Mundum aquarum inundatione perdidit:
ita & ultimis temporibus eundem Ignium
inundatione fit p(Srditurus . Quam quis neget
fiituram
, fi aftuantem in terris perpetuum
Ignem adfpexerit , fi vafta provinciarum
A a incen-
i86
MUNDI SUBTERRANEI
Sel. I.
incendia , manifeftum denique tantae fimul
materiajfulphurifque
apparatum
,
quem vel
unoerudlathiatu,
quin non certum fatea-
tur, id fpecimen efTe ac evidens fignum prx-
parationis ad praefcriptam illam a Divina
Sapientia conflagrationem.
Caput III.
^e Igne Siibterraneo per omnia dijfufo; & Cur in nonnuUis locis fitperpetuuij
in aliis non ?
Cap. III.
Sanguisy^j-
rituo/tis in
Corpore
Humano,
hoc
eft Ignis
Subterra-
nem in ve-
nis TeriK.
TSe<{Ue Ignij
fine
aqua>
W(^ue hs,c
fine eo fub.
fi^ere fos-
/ut.
Uemadmodum in Corpore Humano
Microcofmo Calor per omnes totius
Corporismeatusdiffufus, fpiritibus
fuis omnia animat, vivificat, inftaurat , agi-
tat, una cumhumorummafTa conjunftus :
ita& NATURiE Opifex non minori pro-
xidentin Geocofmum conflituit, Ignilus co-
piofiffimis & uberrimis illum pro tantje
Molis ratione inflruens , ne alicubi abefTet,
quod naturalibus operationibus tantopere
efTet neceflarium. Efl Corpus Humanum ,
id
efl , Microcofmus aere , igneisfpiritihus , &
humoribus refertum ; efl &Geocofmus. Sicuti
enim in Corpore Humano inflifto quocunque
loco vulnere , flatim Sanguis erumpit
, & ad
minimam agitationem effervefcit, fuclorem
ex tota porofs cutis fubflantia expellens : ita
Vixlocuseflin Terra qui ^rxviafoponenon
abundantes prsEbeat aquarum latices
,
vel
fponte , vel argillaceas terrae attraftu fuftu-
c^e,noncalidos tantum.fed & tepidos,fer-
vidos, &intolerabili caloris vi aftuantes eru-
ftet. Quomodo enim Aqua fine Igne,aut hic
fine Aqiia confifleret.? certe fine Igne omnia
perpetuogelu damnatainapertam Naturs
perniciem jam dudum ab omni generabi-
lium rerum propagatione cefTafTent ;
fme
Aqua verb omnia jam dudum innumero-
rum sfluariorum fubterreftrium incendiis
confumpta , univerfam quoque Geocofmi
fabricam in cineres & favillas reduxifi^ent.
Vides igitur quanta providentia haec duo
Elementa, &quam admiranda quadam Na-
turaearte itafintconjunfta, utunum alteri
reciproco quodam commercio neceflarium
prseberetnutrimentum, unum alterius im-
petum infringeret; atque hoc pafto benigno
foedere fociata intentos a Natura effeftus
praeflarent
;
cujus luculenta indicia nobis
efle pofTunt , dum videmus Tellurem , beni-
gnam rerum altricem , omnium fcilicet in
vifceribus fuis feminaria continere,Aquam,
Aerem , Jgnem proportione quadam admi-
rabili, quafubitocunftis inferviant operi-
bus, fubito praeflo fint ad quamcunque re-
rum generationem. Hinc e Terra immen-
fam fpecT:amus humorum vim perenni fluxu
emanare, perpetuos efflari halitus, infini-
tasaquarum emanationes, perennes fubfi-
flentis Jgniscaminos, immenfosaefluariorum
promofcondos ,
acmanifeflosin eis atemi
JgmseffeElus , fumum, fiammam
, fervores,
aquarum buUienti um falebras ; & qu vafla
divulfis Caminis fuccefTu temporum exci-
tanrur incendia
,
qux in univerfo Orbe terra
marique vifuntur paffim , certam prasbent
rationem de reliquis caloribus & aeflibus.
qui per varios Terrs Marifque tra<ftus dif-
feminantur, & veluti in varios Caminorum
ramos deduda tantam Thermarum Mine-
raliumque varietatem efficiunt. Seduthaec
clarius patefierent , hic Figuram totius ap-
ponendam duximus.
Habes hfc Figuram Ignis Suhterranei Aq^utR
mijii typum,quem non ea quidem feratione
in rmdhabereafferimus^quis enim eum ex
viventibus unquam vidit > fed ad fimilitudi-
nem quandamoperantisNaturae, & quan-
tum imaginatio nobis fieri deberefuggerit;
fecus enim vix humano ingenio compre-
hendi poteft, quomodo ^quaJgnijundatzm
mirificos , tam extra quam intra Terram ef-
feftus prsflet, Ignis Centralis {ignatm iite-
ra A , Pyrophylacia ex eo derivata, litera B.
Hydrophylacia liter^ C. Canales a Pjrophyla-
ciis ad Pyrophylacia S Camini Pyragogi
; Cana^
les V ah Hjdrophylaciis ad Hydrophylacia Hj-
dragogi funt , linea verb tum ad Pjrophjla-
cium tum Hydrophjlacium dufta funt fibrs
,
rin/jE
{enfiffumTerree, perquas tum Aqua
tum Ignis derivatus Geocofmum, tum ad
Fontium tum Mineralium Metallorumque
generationem difponit , & eo modo fe
habent quemadmodum Capillares vence in
CorporeHumano,quibus nulla etiam mini-
ma portio caret , uti jnmfupra oftenfum eft.
Difces quoque ex hoc Pyrophjlacia propio-
rem circa Centrumlocumhdihete, Hydrophy-
lacia verb propiorem circa Terrse fuperficiem,
prudentifaneNatursconfilio; Cacahi enim
non infra, fedy^<:/'ra ignem, ut aqua calefiat, &
ad ufum veniat, poni debent.
Eft autem Jncendium niliil aliud quam<^?i/-
magnum quoddam in natura accidens , im-
"'''"'
menfus quidzm excejjus Ignis
,
qui a Suhterra-
neis Suhterreflrium Ignium Barathris pinguem
comhultihiUm Terr^z materiem profecutus,
velperimpetum difruptis alicuhi Caminis, mi-
ras ac mortalihusformidandas flammas ejacu-
latur ; 8c quamvis hujufmodi Incendia ipfa
Terrarum exteriora non fint perpetua , fed
extemporanea , ob hoc tamen non toUitur
Ignis in fubditis Pyrophylaciis quin perpe-
tuus uniformifque fubfiftat , uti ex Ther-
mis eodem femper ftatu permanentibus
patefit.
Jiatio yero, curinnonmllis locis
y
non
fem- curinnott.
per , in quihufdamperennis videatur Ignis
effe-
* /^"
lus, haeceft, c^odetizmd Jf^nis Sulterraneil^^:^^^^^^^^
fubftantia in fuis Receptaculis perpetuo fo- aiiK , cum
mite ei conftanter adminiftrato fubfiftat,
'""''"'"'''"
contingit tamen lubinoe ut maceria com-
bufti-
yi'i ir/lmmifliim
,
yide^ .i,i,',f.jJlr,
/ - if
'' y;'-' '''''-'''' '/'.v/r.r /^./r/Wj&
y"'-'W. '//''"5//
, ^j /, 3, f
'',
, , ,/ ,// /f ,,">,,//'
, , ,/
.yii.u /ur.r/(f,;;-,inci,j
C,.-rv , .////Ir/,',,/,, ,/,.,///,/// /T,
a/-,./.'/.-^/,-/.' ~y,,.-f, /!/,,, ^r ? -p^j,,, , /,,
i
/T,,, -^. f,, , ,
'
,,,'j
>
'
"
, }
ni,; erT.;,,. , .v/,/,/.,/^.^-,;. ,,.,.,.,,. '.,.
.,,,^^,,!,^,,J,,U .vv,'|^//^/'/., ,^1'
,
^
'^;:\ '/'^r
',;.
'[^A^^.i^i/fZl 7^'
LIB. IV. PYROGRAPHICUS. i8
7
Cap.lll-
buftibili Terrae fuperficiei vicina vel con-l/^wwdj-continuoanimat; haudfecus acfa-
fumta ,velmeatibusexcombuftisSubterre- her {exrsivms flatu foll/um & a^ua afpergine.
ignem in foco potenter injlaurat , fervores i-
gnts congeminat,ejufque virtute &eiBcaci a,
quod {\neflatH primo nonpoterat
,
jam fui
juris & arbitrii fadumferrum in quamcun-
que formam figuramque tendendo aptat.
flatus autem , ieu VentiSuhterranei, a Maris
VentlSub
commotione &aquotidiana7?xw
&;A"?_^-J^',',^5com
vaque combuftibilis materise fupelle(R:ilejxwreciprocatione(qui funt
aT^^^''^
velutimotione
ditata denuo foras prorumpens, antiquas Folks quidam,quorumperpetuafufflatione-'^""^'
Jncendiorum ftationes repetat; tantum enim tum aqua a Mari intra fuos meatus transfu-
incendia durare fcias
,
quantum combufti- faadexonerationemfollicitatur, tum Ven
ftris materiae glebis, fornicumque combu
ftorum rimis obftru6lis,vel Subterranearum
inundationum difflifione Caminisaqua op-
pletis , Ignis propagatio impedita
,
yeluti
induciis quibufdam induftis, multorum an-
norum curriculo quiefcat ; donec minera
meatuum fuccefTu temporis propagata , no
bilismateriaefomes durat, qui fi ob diftas
caufas ceflet, & ignem cefi"are necefte eft,
in iis potifllmum Caminorum duftibus qui
2iPyrophylacio remotius diftiterint.
Si vero didlae caufs non intervenerint,
certum eft , incendia perpetuo durare
; flam-
?,3enim(quem vaporem accenfum dicimus)
emicat , infequiturque
,
quantum poteft,
combuftibills materiie efcam
,
qua deficien-
te, &ipfa deficit ceflatque , donecnovaex
jugi cum mari commercio, fubminiftrata
materiaperenniqueintus vapore accaligi-
ne repullulet ad fupremos meatuum forni-
ces
,
quae non fequs ceu fuligo crafiiflima , ac
incumbente intus flatu a majori impulfu ex-
citatum concipiat ignem , itaque flammas
iterum ednt novas.
Hoc vero non femperuno &eodem teno-
re fieri poteft;Natura enim in continuo mo-
tu tota eft, ac majora minoraque neceflario
id genus accidentia pro variis difpofitioni-
bus materia combuftibilis ac urgentis in
eAmflatus conditionepromit, qusefuntne-
ceflariae liorum accidentium
caufa. Et quo-
niam materia nonfemper uno tenore &qua-
litate& quantitate eft difpofita , nec ita ad
incendium in una parte ac in alia apta eft,
propter Caminorum varias difpofitiones;
hinc fit, ut in aliquibus locis perpetua fmt in-
cendia,(\ai2. ufque ad ipfa Pyrophylacia purga-
tiflimos liabeatCaminorum meatus;in non-
nullis locis nunc moriuntur , nunc poft mul-
torum annorum decurfum , denuo tum ob
ttova materice incrementum , tum ohSuhter-
raneorum yentomm flatuumqne vires diver-
fas refufcitantur
;
qui quidem adeb huic Oe-
conomia Fulcaniieixint/nece{ra.ni , ut fine il-
lis , utpote omnium Naturs accidentium
au6toribus, nihil fiat. Quomodo autem iipro-
ducantur
,
paucis explico.
^omodo Cum Oceanum in Itinerario Terrefiri fun-
fuicititur^
^uf^ haberediximus inftar cribri innumeris
confervetur
,
; ^
ignisSub- foraminihus pertulum
terraneus.
aliud/unt
,
quam oriflcia Cana/ium
,
per quos
aqua dum impetuMaris foUicitata, currit
confequenter Fentum excitat; hic^etCanales
Pyrophylaciorum
,
qui fere femper Canalibus
aquarum uniti funt , impetu fummo ruens
,
vel in ipfa Pyrophylacia deduftus, ibidemj?^-
/fuo humidifimo ma.terinm combuftibilem
nontantumexcitat,
fed & in ferventijjimas
tus exaquarum continua commotioneintra
Caminos meatufque Ignivomos propaga-
tur) excitati, Ignem perennimotuagitant;
rims verb fiflijrsqueTerrae.quas aqua fecum
delatavariacombuftibilismateriaemifcella,
fale , fulphure , bitumine repleverat, hfc ea
calore & halitibus seftuantia
,
pro Terrena-
rum cryptarum natura &conditione lique-
fafta, adfeinnovam/owi^w materiam at-
trasflaconvertunt; & hoc fadlo perpetuafit
operationum Naturae continuatio ,- atque
hoc modo tum ylqua tum Iguis admiranda
NatursB induftria/'f/*/9'c/<7/fjperagitur. His
itaqueriteexpofitis jamad hifloricas Igneo-
rum incendiorum enarrationes calamum con-
vertamus, utvel Ignis Suhterranei extermi-
natores vel fenfu difcant
,
quod intelledu
non concipiunt.
Optime vero ab Itali^ partibus ordiemur,
utpote quae plura atque manifeftiora conti-
net Suhterraneorum Ignium veftigia , in qui-
bus fundantur omnes fufcepti argumenti
demonftrationes
;
quae quidem non credi-
difl"em , fi propriis oculis ea omnia varia pe-
regrinationis meae occafione luftrata non
examinafTeni.
Sub mediocri itaque coeli temperie Italia,
cum ab Alpibus longo catenatorum Mon-
tium tradlu fit extenfa , duplicique hinc in-
de pelago claufa , utrinque ab Apennino,
quo tota dirimitur, innumeris fontium fca-
tebris, lacubus , ingentiumqueamniumri-
vis diluitur
;
qui quidemomnesabHydro-
phylaciis tum Alpium , tum Apennini ori-
ginem fuam fumunt. Et ut videas mirum
Italia fitum : Eft illa
,
quae Mari Adriaticp
obtenditur pars
,
quae Boream ex parte re-
fpicit
,
propter Apennini umbram opaca,
frigidior , & paucioribus pollens therma-
rum fontibus, crudioribus quam plurimis
;
ad dexteram vero, qua Meridiem magna ex
parte refpicit, & Tyrrheno Mari ambitur.
quae quidem nihil utiaprica.aperta, &obSolinaturam///'/&-
ream
,
quamubique prodit, ferendis Ignihus
apta confpicitur, ita &in variis adjacenti-
bus Infulis , diverfa omni tempore calorum,
seftuariorum , thermarumque argumenta
protulit ; unde, Berofo tefte , a Cumis & Ve-
fuvio ad Iftriam ufqueolim
arfifie
fertur, Pa-
lenfanam proinde a Janigenis appellatam
fuifTe, id'eft, Regionem conflagratam, Et fi mi-
A a 2 nutius
i88
MUNDl SUBTERRANEI
Se^. I.
nutius rem
exploremus , Italiam omnesadlgnam adhuc Ignis vim fovere videtur fub
adeo vafia
incendia difpofitiones liabere;profundiflimis antris, quamadradices fitu
it^Yia fcatet comperiemus;fitus
anguftiam,quo interduo JBoreali juxtaViterbiumintotameamplani-
t;km.
]y[aria undarum illifione affidue flagellatur; ; tiem diffundit
,
plenam
fulphurofijfimo hali-
Subterraneos meatus & cavernofos anfra-if/<,glebispairimaridis&pumicofisinnume-
d:us Ignihus & Ventis pervios , ac materiae
j
rifque fontibus calidis
,
quosinter BuUica-
tandemfulphutea copiam,qua tota luxuriat, mum ob fervarem intolerabilem eft famofif-
Ignibus
Subterr:
neis.
ardefqiie certis locisfuperomnemterram.
Namin tota hac hfliie parte Meridionali
fimum,cu)us miram conllitutionem in o-
flra Hetruria fufius defcribimus. Habet hic
ab extremis Sicilise orisufque ad Hetrurias
J
cum alio vicino Lacu inter Viterbium &
confinia aliis in locis perpetua vifuntur ?-(MontemFlafconem, magnam communica-
cendia, ut in jEtna; inaliis co^^^^rijwz/^fr tionem ,ubiaquaexfundoLacuserumpens
tempora, ut in^Eoliis, quas ii^^z-^vocant,
Infulis , & e regione Neapolis , ut in ^naria
five Ifchia, Prochyta, Pithacufa, nec non in
Continentis terra; Monribus, Vefuvio, Mi-
feno , Puteolifque & Cumis , qui faepe ar-
dent , ac certis in locis magna demonftrant
miros exercet tumultus , &,
quod mirum di-
clu,duofimulhicFontesfpeftantur, vixuno do Fontes
diffitipaflu, q\jionmunus fervid.ffima ,PQ[i-^^^'"^
i""-
aiflima alter aqua tnpudiat;de quo luo loco. frigidui.ai-
Hinc Ignis Huherranei cuniculus in uni-
^" caiidm
verfamHetruriam in ramos innumerabiles
Eftuaria,igi^j-,fumis,vaporibus,thermis, fefe difFundens , vixullum locum Thermis,
quibus fcatent, anfraftus , utfummoftudio .Sulphureis craterihus, aquifque mineralibus
obfervaVi,paffim obvii.cuniculataquehiant jimmunem relinquit-.fiquidem Hetruria,qua
fpiracula, quae ubi flatum emittunt , mox MareTyrrhenumrefpicitinlloam Infulam
intimipercipiuntur, nonfineformidine ad- ufque, tota ubique Tellus calentibus fcatet
ftantium, ceu ardentis iqnis fragores, foni-/aquis, velferriserifque, vely^/^^ar^/j- luxu-
tufque aquarum , uti in Phlegrais Collihus,Wi2itfodinis. Quonominememotabiles fane
quae Vukanium Campum , vulgo Sulphataram, ifuntLacunae Volaterranae,fervidis&falien-
tibus aquis refertse , & fodintBSulphuris opti-
mi ad Caftrum
,
quod Lihhianum vocant , de
quibus uberrime aclum vide in noftra He-
circundant, videre & audire eft ; fidem quo-
cam{i.
quefaciunt, non proculindediftans Sibyl-
IjE Antrum ad Cumas , totque horridi circa
Avernum hiatus recefTufque ob aftum
im-\ truria.
penetrabiles. Tota ubique Campania ad fu-l Exalteraparte yer^nsOrientsm, cuniculus
Tot C4-perficiemantiquaejufdemci?/?a^r<?!?ioijge- /gij longe lateque diftenfus potiffimum
pania igni
rit veftigia, folopaflim atido , cineris&pu- fefe exerit fub Monte quem Fivum appel-
busobnoxta . . . S,
'^
, ? U 1-11- ^V /r o ^ 1 .-
micis inftar , cumpulvere, quem Puteolanum lant, ubi celeberrimas S. Cafttani, &S. Phtlip-
vocant, & carbonibus vivo faxo conclufis. mthermas caufat ; &hinc fefe extendit ver-
Puteolis tranfeamus ad Latium
,
quod fus halnea, quae Avenionenfia Mocznwxx , in
fulphureis Cratf.rilus plenum eft, per Min- MontemPolitianumufque, ubi adS.Albi-
turnas Sulmonem, hinc per Campos Ro- num copiofa mineralium aquarum cum
manos continuata Sulphuris minera, tum fummofcetorecopiafcaturit, &hincexuna
pluribus in locis , tum potiffimum fefe tandemufque ad ipfum Apenninumaeftua-
exerit inLacuquodam inexplorabilispro- riisrefertumfeporrigit.exaltera Senasvici-
ell.
Zittium
fcatet ful-
phure.
terranei tn
"VMrioi ra-
mos dijlen-
dmtur.
funditatis Tybure quatuor milliar. diffito,
infuUm- nec non x6 Infularum
,
quas Barchettas vo-
Xmin^'
^^^^' natabilium celeberrimo
,
e quo Al-
bula ^\\xsi\xs fulphureus originemfuam nan-
cifcitur, &oiim Thermarum balneis cele-
cunicuii bris fuifTe videtur, de quo fuo loco. Hinc
ignisSub-
Suhterranei Iiinis cumculus refleftit in Mon-
tem Rotundum ,olim Agrum Eretanum , &
hinc in ramos deducitur
,
quorum una pars
tenditinThermasStiglianas, &Lacum in
media Sylva tum fulphuris fcEtore , tum bul-
lientis aquae in modum columnae adfpeftu
horridum
; &tandemperMontem vicinum
(in quo & Crypta Serpentum) aeftuariis &
caminis refertum, Tolfiam & Centum-Cel-
las ufque, quae omnia loca fulf-hure &bitumi-
nefcatent, adMareterminatur. /llterramus
verfus Montem Rofeum,inter quem & Ron-
cilionem novi Sulphurei fefe exerunt crate-
res
,
qui occulta fua commercia habent cum
Monte Cimino
,
quem Montem Verterhien-
fem vocant , & cum pago Fico
,
fulphureisfca-
tehris celehii: & fane Ciminus Monsma-
nafqueMari adjacentespartes,&ad Liguris
ufque contermina loca , Lucenfemque A-
grum, quae tot abundant metaIlis,totyi^/^/;a-
reis fodinis, aquarumque calidarum ac fervi-
darum fontibus
,
quot forte non habet uni-
verfa 7/^/i^.Maxime tamen Suhterranei I^nis k"
suh^
fpiracula fefe exerunt in Apennino ad Pe-
\Tcuu'aT'\
tram Malam eique vicinis locis; ubi aer no- Petram
flu fcintillat, diuque ceuex ardente fubtus
"^*'*'"-
fornace caligat ac fumat , injeftafque calefa-
cit aquas acincenditftipulas. Videtur au-
tem hic Fons venas habere conti nuas ufque
adPorretanas aquas in Agro Bononienfi,
quarum undique colles no6iufcintillant, &
hincfundi videtur in Agrum Mutinenfem,
ubibituminisliquoratque Ignis mirum in
modumexsftuat, &hincufquein Iftriam
continuaitfui for/titisincendia
; hos enimcol-
les Euganeos, tefte Berofo, circa Aponi Bal- Berofus,
nezarljfje
o\im , tum CoUium falebrofi tra-
ftus cinerefque & pumicofa facies. tum car-
bones,lapidumque,qui vel ipfa! aquas inter-
currentes calefaciunt,fervor, fat oftendunt.
Quae
Ca/>.ni
LIB. IV. P Y R O
Quse cum ita fe habeant , verum profefto
nobisargumentum efTepofTunt , univerfam
Jtaliam jugi intus materia fulphuris refertam
efle, cujus cuniculus uti ubi plus aut minus
longe lateque r amos fuos protendit , ita fub
Mari quoque in adjacentes extenditlnfu-
las, & juxta fnigularem mixtur^attempe-
rationem virtutemque caloris, quemfub di-
verfo venarum traftu habet , varios effe6tus
parit , miranda certis temporibus incendia
caufat. Concludimus itaque
,
quod italia.
G R A P H I C U S.
185?
j
incetidiorum altrix
, uti tota Ignilus Suhterra^
fii*teferta eft
,
qui alibi perpetuo , nonnul-
libi per tempora ardent , ita olim tanta fuis-
.{e fu/phurum incrementa
, tantam igtiium-
I coacervarionem , ut fi non tota , faltem Be-
1 rofo tefle magna fui pars conflagraverit ; nec
j
minus credendum , fore aliquando tempus,
ut, flantibus hifce Naturae principiis,confla-
gratura fit iterumiatque iterum
, ufque ad
finalem totius Univerfi interitum
&con-
fummationem.
C A P u T IV.
(D^ Phlegraeo Campo in Agro l^uteolmo.
Cap.lN.
Nno kJjS. Neapolim tranfiens, nonj Ingens tamen in eadem Planitie Lacuna
tacmahof'.
potui prjetermittere quin omnibus me fumma admiratione affecit ; reperitur
'''^*-.
feculis celeberrimos Campos fulpku-
enim liaec femper aquis bullientibus & ni-
reos quos Veteres P/j/e-j^r^wvocant, infpi- grorefuoformidinemincutientibusplena:
cerem.Superato itaque Subterraneo Meatu, Cacahum Aicexespice & rejin^ bullientemiquae
quem Id Grottayulgo vocant, quem alibi de- fubinde locum mutat, ac indurefcentibusa-
lcripfimus, intra Montem Paufilippum , ex- quis in margine lebetis arftatur vel amplia-
cavatum, non^moA Puteplis , interfauces tur fimul cum exhalationis
impetumajori
Montium Planities longelateque exporre-jvelminori. Mirum&illud, Voraginem illam
ftain confpedum fe dat ; locus omnino^^d^ ultra humanam flaturam ad 8 vel 10
horrore &formidine plenus ; longam di- ped^sin.Ammejicere in modum pyramidis,
cuntpedibus 1200 , latam 3 000
,
quam Pli- eafque pingues ac luteas fuiphureique fere
mvisCampos Phlegraosa.JIammisS{.zrdoreyo-coloris, quod vel ipfi Puteolani noti aifB.ten-
carifcripfit, Cornelius autem Strabo forum 1 tur
;, qui perhibent
, zdi6 aut etiam
24
pal-
}criptii>
^''
. ^^cji appellat , locum ubi & ab Hercule fu
-
'
mos quandoque has aquas ebullientes in al-
peratosGigantesquidam fabulantur. Coiies^XVinx evibrari, & hoc praefertim , cumMare
ibi paflimjyiJ^rfzre fundo fpedanturin imo -.laftuat , non item quando quiefcit. Lucu-
nam magnos ubique cum odorefulphureo per \
lentiflimum fane indicium , hofce mirificos
plura foraminafemper exhaIantfumos,qui {exd'//d/i hquoris effeBus aliunde non proce-
peromnemvicinamregionemVentisetiamjderenifi a Mari; Ventorumquippeprocel-
vumirtt
Nea^ohm ufque deferuntur . Circundatur
j
lis agitatum , dumper Subterraneos meatus
"eZ'!'*'
Thlegrio
. rum Cam
tota h^c Planities Collibus five Rupihui pras
celfis
,
quorum vertex quondam prsEakus,
perpetuistzndemiznthus depajius, in vallem
profundam fubfediffe
, ex ipfa loci forma
colligitur. Itaque qui quondam vertex,
nunc ingens in plana valle fofla efl; quas
cofljB vel latera Montisolim , modo Sco-
pulorum ac rupium cacumina funt : & hi
Dion Caf- olim quidem , Dione
Caffio tefle , majori co-
'^'"-
pia ignes flammafque evomebant : Montes
quoque vicinicontinuoardebant, &veluti
e fornacibus fumos ejiciebant fpiflos , &
a^uas igneas. Nunc temporis autem ipfa Pla-
nities non fecus ac coiies Phiegrai flammis
perpetuis exhaufti foraminibus infinitis ca-
liquefadlae hujus materiae promumcondum
follicitat, mirum non efl , liquorem fuis an-
guftiiscontinerinefcium,uItraanaturafibi
conftitutoslimitesin altum ejaculari , tan-
to quidem violentius quantb majori vio-
lentia Maris impetuofus affluxus illum ex-
truferit
;
quin & diverfus tunc temporis a-
quarum colcr ex varia Marinae aquae cum
varia mineralium fuccorum mifcella com-
pofitus , nimirum quam ex profundioribus
terrae fcatebris Subterranei Venti Marinis
sftibus agitati , daintet flammoiimdXeicen-
tes eruftant , aperte docet. Mari vero quie-
fcente nihil horum fentitur ; fed aquas in La-
cuncB faucibus pingues ac nigra fuligine
vernofi funt, &materia co/orfque/a/pWeofqualidae tantum una cum ettervefcentia
flaventubique; folum quoque cum tangitur
j
quadam fpedantur.
a fupra ambulantibus
,
quafi tympanumi C^iddixc-aimde Montihus
^
Scopulis c^i-
im^eituhn.
propter concavitates refonat crepitatque, } bus F/c^iw hic {Tdw^^j ftipatur ? Specftan-
'"'/''
fentiafque non fihe ftupore fub pedibus /^r- tur in hifce Caminorum dudlibus ^p^^acula
/J^^^^l^^^
ventes aquas
, fumofo^e denios &i^i'<?j"fibi-
lare, ac fluere hinc inde cum magno fragore
per tubos atque cavernas fubterraneas vi
exhalationum fa^flas
;
quae quantx fint , ex
perieris,fiforamen aliquodobturesvel gra
non pauca, quorum Aici^z.perpetuum Ventum
formidabili cum fonitu & fragore erudlant,
tanto cum impetu , ut fi iapidem injeceris,
eummoxdenuo repercujjum. magnaviforas
projevtum recipias ;
nonnulla fumum flam-
vi lapide , eundem mox impetum fumi eru-
j
mis mixtum ejaculantur : in Inferno te con-
ftare videbis. ftitutum diceres , ubi omnia horrida , lu-
I
A a :? ftuofa
Seii. I.
ftuofa ac formidanda rerum facie ,fulphuns
quoque,bituminis,naphth2E aliorumque Ai-
neralium fcetore non tantiim exanimeris.
Et tametfi locus adeb horridus fit , mul-
tum tamen inde emolumentl captant ii qui
MUNDI SUBTERRANEI
fulphuri, nitro ,vitrtolo conficiendo operam
dant. Quomodo vero ea praeparentur , di-
cetur xn fequentihus fuo loco. Figuram loci
hic apponimus eorum quos defcripfimus
Camporum.
C A P U T V.
T>e SpecuCharonio, Vw^oIaGrotta de Cani,//^o adL^cwm hgmrmmjnon
procul Neapoli , ^ de Lethaea vi ^ proprietate qua introeuntes
fujfocatos interimat.
Cap.Y.
EOdem
Annoid^S. cum cundlaNatu-
rse miracula Territorii Neapolitani, duo-
hus praced. Capitihus declarata , vide-
licet
, Vefuvium , Sulphureos feu Phlegrceos
Vulcani Campos, &Balnea Puteolana , cum iis
quie in lnfula ifchia fpeftantur axpiCeWfias
explorafTem^inter cstera celeberrima Canum
Spelunca occurrit , ob miras &abditas interi-
chZmer
^^"^^ '"^''^^ ""^^^
"" ^^^^ ' <1"^"'' antequam
deicrihdimftum Lcci prsmittendum cenfui.
Adjacet diftum Antrum Lacui quem
/1-
gnanum vocant, Figura rotunda, diametro
yoo mille circiter paff aquagaudetlinipi-
da&oppido frigida, mineralibus rivis au-
da. SpccT;atur ad ripam domus ruftica , in
qua ejus porrefTor pluresCd^wwalitadexpe-
rimenta intra Specum facicnda de canibus
intromittcndis. Ubi itaque locum attigi-
mus ecce confeftim canis exemptus
, ac
perticae loro alligatus in didi Antri fune-
I ftum Spiraculum ab homine peritoprotrufus
fuit : qui mox ad Spiracukxm admotus , vi-
rulentam vaporis inde exeunusfavitiem mi-
Inimefuflinens, fuffocari videbatur omnis
motus expers . quem& fubito extraftum in
I
dta(i}ium Agnanum demerferunt : & poft non-
nullam moram quafi ex alto fopore emer-
gens etiam ambulare coepit, ac tandem cibo
refeftus redditus fuit domino fuo. Miratus
fum ,
fateor, valde tam infolentemNaturae
effeftum, non deftiti ad inveftigandam tam
abftrufi effcdus caufam, quam hifce expono.
Dicoitaqueplurimis inlocis hujusmodi
Charoneas
fofu
tum in Germania prsefertim
Orha Oppido jurifdiftioni Eleftoris & Ar-
chiepifcopi Moguntini fubjefto reperiri
;
;
ubi me incra pracum naturie loci feralis con-
: fcii conduxere ad locum molari lapide con-
teftum ,
ex quo virulentus vapor exfpirabat.
! Ego juvenis etiam tum infita curiofitate
! dudus
LIB.IV. PYROGRAPHICUS.
Cap. V.
du^lus veritatem rei meo damno & pueri-
j
Ol/ferv,
li imprudentia motus tentandam cenfui;
" '^ '^ r^

^-,
. ^, ^
,r.^^,,^,. ^
at vixdujn caput applicaveram foramini
,
tum ecce llatim virulento vapore fuffocari
coepi ; & nifi meftatimabftradumfrigida
oftudiffent
, mortis periculum non effu-
gilTem.
Verum antequam caufam exaftius pro-
dam,prim6 quid ^to^nh^^tCharoneas Scro-
les intelligatur, explicabo.
>
Quidfro- C/wowe^vScriJ/^wfeu /'<?/7^funt omnia illa
^ex^cr^"
^^'^^ ^"^ hominibus omnibufque cxteris a- |nam rari proflant Ruflici qui illos colere,
bcs.
191
P.ATHANASIO KIRCHERO
S. P. D.
JOANNES CaRAMUEL Epifcopus.
P
St Lacus qui vulgb de Agnano dicitur a-
-"-'pud Cofmographos
,
qui //'<3//^wdefcripfe-
runt, celeber. diftat A^d-^y)^// quatuor milli-
bus pafHmm
,
qu^ via Puteolos itur , cingitur
Collibus
, quosNatura exornavit arboribus
:
nimalibus exitialem exhalationem exfpi- aut incolere velint. lacus efl amoenus, &
rant, aC^,3ro/^ij(^w^dforfanficdids,quod pulcher: nam amphitheatrali pompa cir-
fimulac eas quifpiam incautius accefferit
,
Charontem ad eum in /lcherontem traducen-
cumvenitur. Pauci illi agricols, quibus for-
tuna conditionem benigniorem negavit.
dum paratum inveniat : dicuntur & Pluto-^uhi illuc veniunt , moribundis fiunt fimi
nia 5/izr<?c/i3 .-originemque trahunt exfuffo
catis in occultioribus Terrse cavernisvapo-
ribus vel mineralium fuccorum virulentia
depravatis , aut alia deletrice qualitatis vi
contaminatis : qui uti tota fubflantia hu-
manas naturae adverfantur, ita quoque fla
les
; namomnes illiMontes vapores veneno-
fos exhalant
,
quorum malitiam , feu dor-
miant, feu terram fatigent fentifcunt. Eft
ibi Crypta qu2 a Canibus nomen fortitur,
in
ciuam fi Canis projiciatur emoritur ; fi
inde extraftus fubmergatur in Lacum , revi-
Foflatum
hujufmodi
diikteatix.
timcordisvitalesfpiritusopprimunt: qui& svifcit. Cenfuit Academia Indagatrix (fic
in fodinis metalliferis non raro occurrunt 1 dici voluit, quia diflimulatis Veterum
Ju-
magnofofforumpericulo. Verum de hifce
; niorumque P/;//(?/o/>/f;orw Placitis
, laten-
vide traBatusfequentes de Natura
^
qualitate
\
tem veritatem in Libro Natur^ invefligat)
""'"'" '
fua interefle rem meduUitus examinare.
lUuc nonnulli & quidem ex prascipuis ive-
rant , fed referebant multa quje quia fidem
fuperare vifa , fine communi examine non
debueruntadmitti : qui enim nec Antiquis,
nec JunioribusMagiflris credimus , curde-
beremus aflenfum .praebere condifcipulis ?
Decrevimus ergo rem aggredi communi
fludio , ut veritate explorata caufas indaga-
remus. Oftobris igitur vigefima fexta An-
ni i6<J4, (fuit Dominica) illuc plerique ex-
currimus pofl meridiem videlicet, nema-
Venarum. Cujufmodi in Hetruria complures
inveniuntur
, & ut plurimum in Vulcaniis
Campis quas Sulphataras vvXgb^ocdint: quo-
rum corruptis malignifque fpiritibus di<fta
corrumpuntvir fol?arum Spiracula.
Differentes itaquehujufmodi halituum
fa-
cultates efTe comprobandum reflar.
Sunt quaedam fofa quse ex Arfenicdihus
originem fumunt , & hse flatim cor petunt.
Sunt quarum halitus Mercuriales
,
qui & ner-
'z;ij&/)a/woKi^5plurimumobflant : funt&
alis quibus halitus ex caullicis falihus
,
qui
conflriftiva vi poUent
, & fauces & cerebri tutin^ nebulae Obfervationes impedirent.
meninges coardlantes refpirationem tol-
Secundahoriante Solisoccafum ibinume-
lunt , &fuffocativi dicuntur : atque hi fola
rabantur quadrigs decem , equi multi, &
aquas frigidae afiufione curantur , fine qua praeter famulos, qui per accidens aderant.
morerentur : &ratio efl
,
quia frigida afmfa
capiti cauflicam & conflricftivam faucium
acrimoniam diffolvit , unde laxatis fauci-
Nobiles (nempe Doftores , Comites , Mar-
chioneS;Duces, Principes .Prazlati, Epifco-
pi) quinquaginta vel plures : nunquam, opi-
bus, fpirituquerefumpto ,quiprimo mortui
nor , ille locus aut tanta fuitProcerum co
cenfebantur, revivifcere incipiunt. Sivero
pia aut tanta Ingeniorum majeflatehono
originemex ochra,fanelaracha, auripigmento,
& arfenico infecftos halitus affumpferint
,
haud dubie cordisfpafmos inducentes fine re-
medio infeftos interimunt. Atque hanc ego
Jpirituum fuffocantium caufam reor efTe Fcjjt
Charoneaiid Lacum Agnanum: cujus fitum,na-
turam & proprietatem in litteris fuis ad me
datis, non minori eruditione quam foller-
tia, per varias obfervationes magnoNobi-
lium, Illuflrium
, Prselatorum , curioforum-
ratus. Ergo, utconvenimus, communi labo-
re & fludio incepimus fingula examinare
:
Observatio I.
Recognovimus Locum; & eft in Montis
cypi^^'-
clivo
,
qualem depingo. Habet portam
U-f^'''^''*'
gneam in E C , ut qui experiri volunt , ali-
quor nummos folvant Ruflico qui utitur
illo Monte. Efl Crypta manu
foa , alta
qipfi pedibus ofto , latafex, longa duode-
que hominum concurfu
,
quam fufifilmei cim: poterit fieri ma)or,ficuriofitas poflu
Joannes
Caramuel.
defcribit Illuflriflimus & Reverendiffimus
Joannes C^r^wae/Epifcopus Fegevanenfis to-
tius encyclopaedias confultififimus : utproin-
de operae pretium me fafturum cenfuerim,
totius argumenti difcurfum hic apponere.
letexperientiam in loco capaciori expediri.
Nudisoculis in illanuUa percipitur mate-
riei difFerentia ; nam ficut fuperius , fic
etiam inferius acre plena videtur A,linea
I C D, deorfum ad G. tatera funt humida, ac
1
fi
P"-
192
MUNDI SUBTERRANEI
Se^. I. fi pridie aqua ad illam ufque lineam inun-
1 det, calet. Color eft modicus, tantus tamen
Ol>ferv.
dafTet : a linea C D
,
furfum
,
latera omnia \ ut percipiatur llatim manu ,
&
poffit etiam
funt arida terra
,
qua ficca ,
friget
;
qua ma- 1 brevi tempore pede calceato fentiri.
Fmale ac-
ctnfHm.
Observatio II.
Perilluftris D. Francifciu Andrea Juris
Doftor , ineenii feliciffimi Yir (cui noftra
Academiadebetfplendorem & gloriam, &
debebit pofteritasLibris do(ftifIimis) morae
impatiens fuit ingrefTus ad G. & tametfi
inclamaremus
omnes
,
prsftare ut pericu-
lum rei
facerentalii;maluitfmgulaexami-
nare quam aliiscredere: ranta dodtiffimum
hominem
prxoccupat indagandae veriratis
ambitio.
Sumpfit/.7/^ HI K accenfum
.-
ar-
debat illud per quatuor fuperiores digitos
nempe ab H ad I
, &quamdiu tota flamma
eratfupralineam CD
, ardebatficutinalio
quovisloco :confidera A^^w.i.
Cum pars/^-
naiis ardentisin^xd. lineam CD
ponebatur,fu-
perior (quje erat fupra lineam illam)
ardebat,
inferior (qux erat infra eandem Lieam)Q.x-
tinguebatur : ut Num. z videtur. Si autem
illud elevabatur ita ut I fupra lineam C D
emergeret, iterum illud ardebat , ut prius ab
H ad I. Et tandem cum totum funale po-
nebatur infra lineam C D , totum extingue-
batur
, nec refumebat flammam fl erige-
retur.
O B S E R V A T I O III.
Venit Fumiis confiderandus
, & notavi-
Fumus
mus aliquidquod indigetmeditatione. Sif^eoffufn
pavimentum Antri AGB,ut antea cum^^"^'^^"
flamma ardebat/^/r^ lineam C D
, fumiu m
altum ferebatur , ut exhibet Num.
4. cum
autem funale mergebatur
infra lineam AB,
fumus adfcendebat ex funali refta ufque ad
lme(im A B , non a.memfupra Imeam C D , fed
inter lineam A B & C D fe aura maligmc
immifcens feftinomotu ferebatur exLper
C , h. defcendebat ad M, ac fi effet aqua quas
ex latice prajcipitaretur.
Ob-
Cap. V.
Funale-
fraCD&c-
cum.
LIB.IV. P Y R O
Observatio IV.
Funale ex Num. 2. fuit examinatum , nec
hotata in illo aliqua humeftationis fufpi-
cio : erat aridum ut antea : quod ipfum con-
firmant didla Num. 2. nam fi infra lineam
C D elTet aqua, parsfunalis immerfa extin-
gueretur & elevata non flatim flammam
recuperaret,
meftatio.
nam adhsErens impediret hu-
'Expenmen-
mtn Spon-
gisc.;
Infpicillo-
rum.
Vix Stilla.
torix.
O B S E R V A T I O V.
Immifimus Spongiam in G ficcam videli-
cet , & poft longum tempus, non folum non
potuimus vel guttam humoris exprimere,
fed neque percipere indicium adquifits hu-
medlationis.
Observatio VI.
Sumpfimus infpidlla : & fupra lineam C D
nullum humorem concipiebant ; atubiin
G R A P H I C U S.
19^
bivia(qu3einaqua & aerevivunt) ibi vive-
O^Jfru
re poterunt : Ratio id fuadet. Ergo Ranam
Bana.
immifimus in G. quas ftatimfiibi importu-
num vaporem fentifcens, qua poterat cona-
batur evadere : manfit coada , & tardius
quam Canii fenfibus deftituitur : & obiifl^
putatur.Extrahitur, terra frigidaobtegitur
;
nec enim laborem adhibere vokiimus ut
illam portaremus ad Lacum
; ad fe rediit,
& faliendo per herbam evafit.
Observatio IX.
Examinare an ful/ihur pyreum (Hifp. la Militare
polvora
)
infra Lineam C D fuccenderetur,
^^^n^^^son-
optabatingeniofacuriofitas ; fed ineoma-f;fw/.,
xime ftabat difficultas ut haberemus mo-
dum immittendi ignem ; nam omnes flam-
mas & carbones accenfi extinguuntur fi in-
fra C Dponantur. Sparfimus ergo illud mi-
fra ilLm //^.iwfubmittebantur
,
tegebantur
Htare fulphur ab Averfus G, & feftina manu
humiditate{panoHi{^znusvoc^t)zc{\ huma-
Whordam accenfam^^^hcmmusipCi
A conce-
^^^//^fuifi^entperfufa. Sed hsc humefta-
)pit iHudignem , &totum//'"^ Lineam CD
tio,ficutetiam ab halituconcepta illico eva-
!
conflagra-vit ; Scfumiu inter fuperficies C D
nefcebat. Hincaudentioresredditiexperiri
j&
A B fe extendens exfiliit ut prius Obfer-
voluimus an Jtdlatoria via aliquid difcere-
) vationelllvideramus.
mus. Accepimus igitur collocavim.ufque fu-
periorem partem Alemhici in fundo , nempe
oreinipfopavimentoCrv/)/^, fiforte uapor
exhalans exciperetur : ut vides Num.
f
. & ta-
menpoftea extraftum , interius nuUum fu-
dorem habuit : exterius autem habebat ali-
quem illi fimilem quem fcyphi vitrei aqua
glaciata pleni extrorfum exhibent. Tunc,
Occubuerat jam Sol ; & quia eramus
redituri NeapoUm , conferentiae dodliftimae
finem impofuitopulentacollatio Excellen-
tiftimi D. Marchionis de Arenis juflu exhi-
bita ; in qua omnia tam profusa funtappofi-
ta munificenti^ , ut poft quam fatisfaftum
fuit jyominis,faccarata pretiofa, &vina gla-
ciata data & propinata fuerint famulis , ut
quiamotusvidebatur exDper C in Mur-
haberent & ipfi de quibus in reditu pofl*ent
geri.pofuimus os Alemhici verfusD
;
&poft
philofophari. RediimusA7fa/>(>/iw;variaau-
Cmti im-
milFm.
notabile tempus humorem habuimus inte
rius non multum , fed fenfibilem , minorem
tamen quam quiin^K/^jwtranfiret. Erant
qui nullum faporem perciperent; erantqui
acidum pronunciarent, forte hi praejudicio
aliquo deludebantur , nullum enim ego per-
cepi ; fed meo non fido guftui , eft enim ob-
tufus & tardus.
Observatio VII.
Poftea Canem immifimus : qui quamdiu
permifi!usefthaberecaput ///<? /ie<?>w C D
manfittranquillusquietufque, nec velmi-
nimo figno auram fibi nocivam aut mole-
ftam oftendit. Ubi coaftus eft caput infra
illam lineam hsiheve, omni nifu conabatur
emergere , & iterum iterumque manum
impellentis fefellit : fed tandem baculo col
divimus , & varia diximus : Conveniemus
die ftata : &unufquifque ingenium acuetut
Obfervationes has, quas indubium vocari
non patiemur , fupponens inferat confe-
quentias quas valeat.
ClariiTimus D. Thomas Cornelius Medici-
nx Dod:or & ProfefTor , Ingeniorum mira-
culum, juffit effodi ad M. &quia nihil notatu
dignum reperit, fofTam neglexit. JufTitite-
rum efTodi ad G. & quia terram effbflam
cenfuitegere examine, illam in vas vitreum
immifit , ut domi fuas fubjiceret Chymico
magifterio : fi quid fcitu dignum inveniat,
\
nobis communicabit.
Excellentiflimus D. Marchio, qui Aca-
demiam hanc a fuis Avis ante centum an-
nosereftam, nunc tandemreftituit,&ma-
larHlIigatoprefllisjacuit,eIanguit,&inde-
gi^if
expenfis confervat (nec enim paucis
liquiumincidit:mortuumcrederes. Extra-
M^"^'^a & varia Infirumenta formantur) vo-
hitur, & in Lacum fubmergitur : figna dat du-
biae vitae ; fed non furgit : ne fubmerfus peri-
retin litus trahitur, aquaperfunditur:adfe
redit,furgit, omnescircumfpicit, &neite-
rum in Cryptam trudatur, currit Neapolim.
Observatio VIII.
Materia quje Cryptam inferiorem occupat,
nempe infra lineam C D.quascunque illa fit,
aqua eft levior, aere gravior : ergo animalia
luerat capere materiam illam qux infra
Li-
neam C D fiibfidit, aut verius perfluit , &pe-
riclitari , an &quantum effet aere communi
ponderofior ; fed famuli (fic ubique contin-
git) Organa quae jufferat, non afportarunt.
His ergo pofitis
,
quoniam coUati diver-
forum Ingeniorum difcurfus fcientias pro-
movent, ego
,
qui a juventute Phyflcapromo-
vendce adlaboro ,te,qui in eodem mecum
ftadio curris (non enimfeparat locorum di-
B b ftan-
194
MUNDI SUBTERRANEI
Se>1.t
llantia quos
fimilitudo lludiorum conjun-
cit) audebo
confulere Primb
,
quaenam Con-
fequentiazh
Obfervationibus hisjuxta bonx
Philofophiae regulas inferantur ? Secundo,
An alia debeat fieri Obfervatio
,
quaj faftas
poflit delucidare ?
C A P U T VI.
Cap.Vl
Montes Ignivomi in externa Tetluris fuperficie fpeSiahiles Terram plenam
Ignibus
e/fe ,
fatis demonftrant.
lexuUofigno Igm SuherraneiyQtitn-
tem cognofcere poflumus ,
certc ex
Montihus flammivomis aliifque Sulphu-
reis Craterihus, quos Vulcamos vocant,eam ita
luculenter fpeftamus , ut qui eam negare
voluerit, omnium opinione temerarius, ne
dicam vefanus &ftolidus exiftimari debeat;
cum eorum multitudo & varietas tanta fit
ut nuUa fere fit in Orbe Regio quas non illos
non fine manifefto vitae periculo obfervas-
fem, obfervata in iis omnem fidem fuperan-
tia , tantum in me potuerunt ut vei hinc
praefentis hujus Operis aufpicandi occajio-
nem &originem fumpferim.
Habet & Hetruria ardentem in Apennino
Montem , in Felfma five BononienjiAgro alte-
rum; non defuntprzterea inter Piftorium &
Petram Malarn Lacuna & Antra perpetuos
exhibeat, uti aperte oftendimus in Mappa<no(i\\. ^Tixiettitii, flammarum glohos emdrnn-
noftrauniverfali. Et ut a notioribus incipia- tia. Notantur&inMutinenfi Agroduofa-
mus, eftinSicilia Mtna omniwmtumVoe- tnoi^plenaincendiisloc2i, dequibusin/>i-/!ecf-
tarum tum Hiftoricorum monumentis ce- dentihus. VenioadGermaniam,Galliam, <^''m
leberrimus ,cujusarcanamconftitutionem;Hifpaniam; in quibus etiamfi Montes
re-crito""^
in fequentihus defcribam , utpote at^TO'^))? cenfitis fimilesnonfped:entur, itequentesc^terartm.
teftis , &diBi Montis explorator
Ab Mtna i ;o mill. pafiT diffitas funt Infula^
Liparitana five MoUa , aut HephaftiiS a GrsE-
cis diiflas , a Latinis Vulcanin^, &funt feptem,
videlicet Strongyle , Lipara , Hiera hodie
Vulcano, Hicefia vel Salona, Ericufa vel Ali-
cur.Phcenicufa vel Phelicur, Euonymos,
tamen tum Sulphurei Crateres & Lacuna^u-^"^'Jf^l
mumflammafque evomentes , tum innume- ptentrio.
rabilis ubique locorum thermarum multitu-
""'''*'*
do, de quibus fuo loco , Suhterranei Ignisia-
tra eorum Hydrophylacia ferpentis , lijculen-
tifsima prsebentveftigia. In Mifni4 Carho-
num Mons fubinde fumo & igne IJevit. In
Ptoiemxus. a Ptolomao dida Iftica &Didyme; qux olim Lappia Montes praecelfos in .^tnae fimilitu-
Piinius.
tefte Plini^) omnes arJifle{et\xntm;\\o^ie\<ii3iemflammaset\xdi2Lte0lausn^ttzt
Olaus M.
Strabo.
Strongylus folus ex feptem , incendiis faevit,
non inferioril)uSi?a^ij aut Vefuvianis. Stra-
honete^e, olimunacum Montihus & Mare
totum
arfiffe
dicuntur,
In Iflandia quis nefcit Heclam Montem
incendiis omniumGeographorum relatiojae
famofifsimum , cujus ad miracula Natittae
accedere videtur, quod vertex ejus perpetua
Anno KJgS cum occafione Triremium iz^fcandeat, rfl(!//xinextinguibilibus?cf-
Melitenfium hafce praeterveherer , ^e{een-\diisflagrans Voraginumque abditarumfre-
fione faft^ inter alias, Vulcanum & Strongy-^c^etAi^. nulliad plurima etiam ftadia adi-
lum examinandum duxi; &.S';r<?^y/jqui-(tumpr2ebeat,faxorumcinerumqueeru6l:atio-
dem ob z^wfjquos continuo evomebat, o-|ne omnes circumfitos Campos infteriiita-
mnemaccefitim intercludebat. Vulcanus^ie-
ro induciis cum asftuariis faftis
,
prxter
fu-
mumnii aliud monftrabat; habet tamen ad-
jundlam Infulam, quam Vulcanellum vocant,
Vulcano adnexam
,
quam ex rejeftamentis
Montis ex ultimo incendio eruftatis natam
iet\\nt.Omne%\nixiSx.fulphure,nitro,hitumine
fcatent
,
quin & fundum Maris cavernis in-
numeris pertufum efl^e , tum Vortices , tum
exeuntium
Ventorum, Maremirum in mo
dum inflantium, frequentia indicat.Ut pro
tem una cum formidabili fonitu &fragore
deducat; quem dum audiuntincolaB,animas
impiorum cum ejulatu miferabili ibidem
torqueri,fuperftitiofius credunt.Vide^/^w
oiaus M.
Magnum' , caeterofque Geographos in De-
fcriptione hujus Infulaj.
Et ne ultimam Septentrionis Plagam
perenni frigoris glacieique inclementia da-
mnatam fine ullo caloris remedio Natura re-
liquifle videatur, in Infula quam Groenlan- GmenUn-
diamvocant , Polo proxima ineentem con-
''"
*'"''*
inde minime ab iis difl"entire queam
,
qui |
ftituit Vulcanium Montem , ad cujus radices
mtu Mtns.
Montes
flammivo-
mi U(ili&,
Monafterium Ord. Praedicatorum
, quod
D. Tljoma vocant , tophaceis lapidibus ex
Montium rejedamentis conftruftum eft
;
de quo plurima admiratione dignifljma re-
fert , omnium harum memorabilium rerum
infpeftor Bartholom. ZenetusYenetus, in eas
tus teftis comperi. Vide quae de hifce in [oras nefcio quocafuconjeftus. Verljaejus
Pra;fat. hujus Operis fufifsimc tradidi.
j
funt : Hic vijitur Monafterium S. Thomae Do-
^irA de
Eft in Campania Vefuvius
, cujus hifto-l wiic^orw, &ah eo non procul Monslgni-
^'^f^^J
riam vide, fi placet, Leftor , in Prolegomenis vomus , ex cujuspede Fons ignitus erumpit ; Groen-
Hujus Fontis iq\iispertuhosdsrivatij,non mo-
'*^'*"
do omnes cellas Monachorum
inftar hypaeaujio-
rum
ajunt, minoi & cuniculos fubmarinos cum
y/^,& deinde continuatis per dorfi Apenni-
ni concava duftibus cum Vefuvio correfpon-
dere; quod verifsimum efl~e Anno i(5 3
8,
quo
CalahriainvXxAmzmy^ene ruinam Terraemo-
tuum faevitie redafta fuit
,
prasfens & ocuia
hujus
Operis ; hos enim recenfitos Montes
cum Anno 1638 adfcendifl!em , cundaque
LIB. IV. PYROGRAPHICUS.
95
Cap. VI. rum c^\t^nnt,fedetiam cibi, imo ^
i^fe
panisl Sunt & Infuls Japoniae vicinae quas Se-
coquitur , tophum
feu pumicemM.ons evomitA pfem foro' es vocant, quarum una yukanum
ex quo totumeftJirH^lum Canohium
; tophi enim
hi aqua
i\\^perfufi,quafi
adhihito hitumine con-
glutinantur. Hic item horti pulchernmi aqua
lerventi rig,ti , in quihusfiores ^fru^us
omnu
generis. Hacautcm a.qu2i uhi perhortosdccur-
rit,c<idit in vicrnumSinumfeu portum,quofit
iit nunquam gelu concrefcat , ideoque appellunt
ptfc s volucresinnumeri, quihus incolce. adfa-
tKtAem vilitant. Sicfcribit qui vid.it &o-
ram detexit ArchithalafTiis Regis Danis,
Nicolaus Zenetus Venetus.
Verifimile autem eft Heclam IflandiJE^
Croenlandite Vulcanum per occultos cuntculos
correfpondere , & ad frigoris glacierumque
vehementiam domandamperabdita aEftua-
jn nonnuUis
tlz perpetuo negotiari. Unde concluditur &
sefunmo-
ratio , Cur in nonnullis Septentrionalibus
^wwiT'
Infulis, & Norwegi^e, Finmarchiae, Biarmix,
CtAtnr
ina
vieinii
In JnvA
Montts Pa-
Montes
Vulcmii
/W<<e^/- Lappiae Litoribus, inunaparte Marefacilli
"
^[is"oc",mecongeletur,in
alteranuUa fri^oris nivium-
que VI concrefcat ; item in nonnullis litori-
bus abundantifllma pafcua una cum arborl-
bus & agris foecundiflimis reperiantur , in a-
liis, ut in Nova Zemh/a,neque gramen,neque
arbores.neque quicquam nutrimento homi-
nis proficuum obvium fiat , terra perpetuae
fterilitati fubjefta
;
quia videlicet altuana
quibuslocisfubduntur^eademc^/o^-equoque
fuo rerum copth beant ; contra fit iis in locis
fubter quK aeftuaria non fe difiiindunt.
Afii pluribus paftim Regioniljus Montihus
abundat /^ix^ow/j. In Ormuzio Perfici Si-
nus Infula. omnia plena funt Ignthus Suhter-
raeis,undefeptem annis continno
arfijfe
di-
citur;eru6tat adhucquotidie exfa/ints Mon-
tthus,c[m\iUSln(u\3i{caitet,flammarumgiof^os,
quibus fere ad vaftitatem redadum eft to
tiusOrientisceleberrimum Emporium. In
Perfide ipfa paffim inveniuntur Sulphurei
Crateres,c^inon{\ne itinerantium horrore
no^Hru diuque fumant &ardent. Cophantus in
Baftrianorum Regione incendi/s fuis omni-
bus eum intuentibus formidinem incutit.
In Media Sufis ad Turrim quam vocant
Aiham Ignis ex quind. cm Camtnis erumpit,
fonitu adeo vehementi ut circumvicinis
populis ibidem Inferni o/iia efCe perfuadeat.
In Septentrionalis Tartaria Litoribus,
Mofcis referentibus , non infrequentes fpe-
(flantur hujufmodi i/ulcani officina.
In Regnis Indoftan, Mogor,Tibet, Cam-
boia^pafiim hujufmodt Montes,uti & in va-
ftiffimo Sinarum Regno reperiuntur , uti
Di Mtdia.
In Tarta
ria.
I Regno Si-
narum.
infigneme regione Urbis Tanaxuma exhi-
bet.
Infulae Philippinae & univerfus S. Lazari ^*/"^"'"
Archipelagusitafcatet^/caw /ocis ut vix
"f^'""'
fit Infulaquaj fi non in montibus , faltem in
Crateribus Scrobibufque Charonticis con-
ceptos Vefts foetus patefaciat.
A^win Javalnfulanon procul ab Urbe
Panacura; hiccumantea multis annis non nacurx f*-
arfifTet, Anno i
f
Sd.primum difruptus vio-
^"'^=-
/entaflagrantis Su/phuris eruptione adeo fae-
viit utaddecemmilliahominum in fubje-
ftis agris interiifi^ dicantur ; tribus conti-
nuis diebusingentium faxorum ejaculatio-
ne faeviendoin didam Urbem Panacuram,
rantam fumo caliginem induxit, ut&Sole
teftodiem in tenebras converteret.
Erat
& alius in Timor Infula Mons Picus
TtI^'
nomine, tantse altitudinis utper 300 millia- infuia,
rizflammeus in Mari vertex fe confpicien-
dum praeberer ; hic Anno i d
3
8 concuflis per
horrendum Terraemotum fundamentis una
cum Infula abforptus , nil praeter igentem
lacum poft fe reliquit. Ita referunt Anna/es
Soc. Ji.su.
Mons Goiinapiin una Bandanarum Infu- insanda-
larum Anno lySd ,poftcontinua 17 anno-"'*^"''''''*'
rum incendia tandem difruptus tantam faxo-
rum , cinerum, fulphureo-bituminoforum
pumicum copiam emifir,ut Mare iis pene te-
dum, totum ardere videretur, cum omnium
pifcium animantiumque interitu.
In Sumatra ingens Vu/canus confpicitur,
^" ^"-
Ba/a/vanus , ab ingenti igniumcopia, quam
evomit, fic patria lingua didus.
In Ternate Infula una ex Moluccis , Mons
^^^ '?"'-
tefte P.Maffeio innubes aflurgit excelfus &Ternate7-
arduus, cujus inferiora denfis conftipantur/"'''*/''/'^''*
nemoribus , fuperiora incendtis continuis de-
foedata glabrelcunt. In vertice Cruterem ha- P. Maffeius;
bet hiatu vafto in plures circulos , ex majo-
ribus in minores ad inftar Amphitheatri cir-
cumduftum. Hic Sole^quinoftiafubeun-
te potiifimum Borealium Ventorum afflatu
fumo &iflammisfceviensomnia. circumvicina
loca cineribus obdudla in vaftitatem redi-
git.
Mauricxlnful2,tefte P. Turfel/ino in Vi-
%J^,-f""
ta S. Xaverit,tanta.SuhterratJeorum Ignium vi
p. Turfel-
pollent, ut totae ardere videantur; unde fre-
'inw-
quentes Terraemotus tantum e cavernis &
Montis Tho/a vertice fiammarum , cinerum,
faxorumque , arborum magnitudini non ce-
p. Martin. P.Martinus Murtintus in fuoyf//^?f <yiico
|
dentium, ejicitut Inferni prorfusfpeciem
Mattinius.
I fafonia.
notat.
In Japonia prae csteris Infulis Vulcanus
infignem qfficinarum nodiu diuque fumum
cum Igne evomentium copiam conftituifie
videtur; quaeutiaFirandocelebri Urbe 70
milliaribus diftant,ita nodu tsdarum adin-
ftar totam illuminantRegionem, cumad-
miratione fpedantium.
exhibere videatur. yidiec\tz.tum AuB^orerrt, _^
In Nova Guinea obfervati funt ab HoIIan-
^ ^t{^
dis, uti & in Terra /?///-d// hujufmodi Mon-
ll"^f^^i
tes magno horrore nautarum. Similesvifizur.
funtin vafto illo Oceano Aujlra/i, vulgo Mari
di/Zur, fed finenomine.
InOceano Indco pnffim Montes deferti &
fcopulofifuosmonftrant fumofos Vu/cani ca-
B b 2 minos.
l^t
MUNDl SUBTERRANEI
SeSi. I.
Montes
Vulcanii
in Africa.
iiitre A-
tlantkum
Ignibus
Subterra-
neisfcatet.
liem in Ca-
mriis.
Infiila
S, Helen&.
Montes
Vulcanii

Ame-
lica.
Alphonfus
d'Ovale,
Annalts
latrum.
Terra del
Fuego, aii
Iretiim
Magellani-
tum.
In leru.
minos ,
quos
omnes tibi Mappa Univerfalis
exliibet.
Accedimus
paulatim relidlo Oceatio In-
fulifque,
ad Jfricam, in qua oHo Vulcani cele-
bres
obfervantur ; inMonomotapaduo, in
Angola, Congo & Guinea quatuor , in Ly
biaunus, in Abaffiaunusjprseter innumeros
Crateres &Antra Sulphurea ubique paflim ob-
via-, quorum nonnulli confumpta materia
combuflibili , induciifque veluti conflitutis
faEvireceflarunt, fuotempore denuo matu-
rati Ignium materih faevituri.
Mare Atlanticum adeb Ignihus Subterra-
neis fcatet ut Terra illa Platonis quam A-
tlantida vocat , non alia de caufa nifi horum
Jgnium favitia &Terrsmotuum hinc confe-
quente frequentia abforptainteriiffe videa-
tur ;
&inhuncufque diem Marium TraBus
qmda.m flammis & igii^j exPyrophylaciis
emergentibus infefii
affatim oflendunt, quo-
rumfsEvitiemtum Columhus , tum Vefpuccius
magno fuo periculo experti funt , ut in Hi-
ftoria Novi Orhis dete^li legitur. Neque de-
funt hujus rei vefligia.
Infulae qnnsTerzeras vocant,vix ob ignium
vehementiam habitari poflunt. Canarias In-
fulae , &in iis Picus Mons immenfae altitudi-
nis , ignem in hunc ufque diem , uti & Infu-
larum circumjacentium plana erudant,//-
phure &bitumine referta. Vide quae in Ter-
tio Lihro plura de horribili Terraemotu qui
accidit Anno 1638, in Infula S. Michaelis
una ex Terzeris
, & de mirandis even-
tibus qui ex eo confecuti funt ,
adduxi-
mus.
Infulas S. Helenac & Adfceniionis olim
arfjfe tum comhufla. Montium rupes , tum
cineres lithanthracumque copia fatis fuper-
que demonflrant.
Accingimus tandem nos ad Americam,
quam fl Vulcani dicam Regnum , non impe-
ritedicam. Infolis Andibus, quas a conca-
tenatione Montium Hifpani Cordillera vo-
cant, quibus Regnum Chilenfe fubditur,
I
s
Vulcani, tefle P.Alphonfo d'Ovale indigena,
qui & in Mappa illos expreffit , obfervantur
;
quorum aliqui Ignium fcetihus tumidi , tan-
tas eidem Regno Anno id^f pepererunt
calamitates ad quas explicandas vixfuffi-
ciat calamus , integris paffiim Urbibus tum
abforptis
, tum everfis. Vide Annales noftro-
rum Patrumzd
citatum annum. Hifce ad-
jungimus Vulcanos
qui ex Auflrali Maris
Magellanici parte
, vulgo Terra delFuego, ob-
fervati funt.
In Peruano Regno
fex quoque inacceffae
altitudinisreperiuntur
Vulcani; tresin An-
dibus praeter innumeras
Vulcaniasfcrobes.
\n Carrapa Provincia Popayana Mons eft
tempore fereno potiffimum tumo
flammif
qnefaviens.
Paraquipa Urbs 90 leucis Lima diftans,
Mo/ewvicinum hahetfulphureum
,
qui con-
limoignes ejaculari non cefTat, magno po-
pulorummetu ne quandoqueruptusextre- Corollar,
mam Regioni perniciem adferat.
Ad Vallem Peruvix quae Mutahallo dici-
tur, a QuitoUrbe joleucis diffitam, r/ca-
) nus alius fe fpeftandum exhibet , continua
Jgnium flammarumque eruclatione ultra citra-
quepopulisetiam remotis folitas calamita-
tesminatur.
In America Septentrionali quinque obfer-
^*^""^
vati funt
,
partim in Nova Hifpania
, partim
MtiT"vtii-
in Nova Granata
,
partim in Californix
'^i-
aliifque interioris Mexicani Regni medi-
tulliis.
In Nicaragua triginta quinque leucis ab
Urbe Leon,Moi praecelfus ranta copia/tfw-
mas ejicit ut ad decem millia pafuium vi-
deantur.
Alter nonprocul ab Aquapuko fimilis fe-
rociae comperitur.
Ad California continentemVm, &in Me-
diterraneis duo alii; de quibusvide P.An-Audtens
dream Perez Mexicanac Hifloriae Scripto-
'^*^-^-
rem.
Vidimusigitur Flammivomos Montes per
quadripartitasTerraqueiGlobi Europa, A-
fiie
, Africce, Americce portiones, terrh mari-
que a provida Natura conflitutos; non quod
in incognitis adhuc Mundi partibus plures
non fmt , aut efTe poffint , fed iftos qui hifce
feculis in tam frequentibus circa Orbem
TerrarumNavigationibus itineribufque ter-
ra marique fufceptis obfervati fuerunt.
Et ut diffufionem Jnnis Suhterranei per uni-
verfasTerrsefemitas melius intelligas, hic
Figuram apponendam cenfui
,
qua mentem
meam intentionemque penitius compre-
hendes.
COROLLARIUM.
Hinc patet, univerfam Telluris intimae
Officinam innumeris Pyrophylaciis inflru-
ftam efTe, & eo ab AUCTORE NATURiE
Aqueo Elemento junftam effe confortio,
ut Mundum potius perire necefTe flt quam
ut unum ab altero fejungatur. Ubicunque
j^^j,-
vuica-
enim Vulcanus efl , ibi fubtus Pyrophylacium ims,ibi?j--
effe tam certum efl quam certum camino
l^^b\
fubeffe vel culinam , velfornacem , autca-
tu^eft.
cabum,velfimilequid. Quemadmodumau-
tem Pyrophylacia per innumerabiles Terrce
rimas , iifluras, meatus , haud fecus ac Spiri-
/?<5peruniverfi Microcofmi intimas mufcu-
lorum nervorumque fibras penetrant : ita
& Hydrophylacias haud fecus ac Sanguis in
humano corporeper capillaresvenas, uni-
verfo fe communicantTelluris Globo per
incomprehenfos quofdam meatus undiqua-
que diffufos. Atque hinc tot in omnibus
Mundi partibus Thermarum multitudo &va-
rietas , de quibus fuoloco & tempore. Ne-
quefempernecefre eft ut Montes Camino-
rum folummodo officio fungantur , fed in-
fra
ipfum Mare
, seque atque in Terreftribus
regionibus , Camini fubfunt & Pyrophylacta;
quB
'^
ap.yi
FrnciTcus
Riccardus,
Lin. IV. P Y R O G R
qiKE fi quandoque incendiis corripiantur,
ex inclufi Aeris vehementia fufque deque
vertunt omnia
; utipalTimin pmcedenttius
diftumfuit. Atque hujufmodi Pyrophylacia
quoque in Europa fubfunt Arcbipelago
;
quod
ut oftendatur , hfc Coronidis loco apponam
Defcriptionem P. francifci Riccardi Soc.
JE
S U
, occafione formidabilis Terraemo-
tus
,
qui accidit Anno 1^49 in Infula San-
terinia
, cui & praefatus Pater praeferis omnia
oculis fuis vidit , & Romje totius rei even-
tum oretenus mihi poftmodum retulit , &
fequenti teftimonio pofteritati notum efte
voluit
,
quod &tanquam inftituto meo val-
de opportunum hic inferendum duxi.
A P H I C U S.
197
Plinius.
Apparet
, magnum gignet memorabile
monftrum.
Rurfum alteram Infulam huic proximam for-
*^5?'''*
mzizmfuijfe confiat Anno 15-70, 0 minori^^']^
Santirenenfium terrore
; cum per annum du-
Archipe-
raverit Incendium , ut teflantur adhuc quidam
'^^'
Seniores, qui i/Iudoculis
confpexere. Jnmedio
autem hujus modiae Jnfulie
, qua modo Mixfh
Kccfi/^ vocatur, in hodiernum
ufque diem Fos-
fa ingens
&
profunda confpicitur
,
qua inferius
angufta
,
paulatim infundihuli inflar in rotun-
dum
fe
explicat, ex qua tanquam exCamino
'^
erumpehant ingentia illafaxa ^fcopuli
,
qui ci-
nerihus comrnixti molem illam undis proemi-
nentem conflruxere.
Nunquam autem extingui Subterraneos il-
los Ignes qui e hitumine
^fulphuris copia
foventur
, ^ interdum impetu maximo erum-
punt, conftat ex calidijfmis aquJs, quaadlittus
Maris in extrema Auflrali parte Infulac repe-
riuntur
, ^
quihm ut thermis faluherrimis u-
guant quod (lupenda quadam
^
praterUuntur Jncol<s, admorhos ex frigore ortosex-
hominum captum referat ; veruntamen quotidie\pellendos
.
'^laiiQ !P. Francijci ^ccardi,
De Siibterranets Ignihiis qui ex imo pe-
lagi erupere Anno idf
o. ^to^QSanteri-
nium Infulam in Archipelago.
Uamvis nonnuUi Plinium mendacii ar-
ipfa duce @ magiftra experientia difcimus i
multisveralocutum juifle : maximecum Hifto
Verum
fi
unquam Ignes illi conclufi in Terrce Horrendd,
vifcerihusvimfuam exercuerunt , tum maxime
t(J{'fi^tes.
ri(zfutzlihris recenfet multas Jnfulas qua
fuc-\quando Anno
16
fo ,vigefimo qaartoSeptemhris
ceflu
temporis ex imo pelagi erupere, ^ inter\ufque ad nonumOlohris, tot ingentihus ^tam
alias Theram Olympiade
13J',
quam ^ Cnli- frequentihus terramotihusln{uia.m illam con-
ftam
^ Philotheram didam fuiQe nitvimus\>cuflerunt , ut Szntetinenfes ruinamproximam
jam veroaSanBu Irene infigni Virgine ^ Mar-\fihi metuentes diu noluque aris fupplices advol-
tyre
, quiS ihi colitur , Santerinium appellatur. verentur. At dici nec explicari
potefl quantus
Nam in fuis Annalihus Ecclefiafticis adannum Mmoromnes invaferit cum ruptis olicihusNx-
Baronius. 72(J , ipfe Bliwnius
fidemfecifl^e
Plinio vide-
iur, cum ihi
fic
loquitur : Vapor ex Camino
Ignis vifus ebullire inter Theram & Thera-
fiam
Infulas ex profundo Maris per aliquot
dies
,
quo paulatim condenfato & dilatato
igniti aeftus incendio, totus fumusigneus
monftrabatur. Porrb vaftitudine terrenas
ivhik.2Lnx\x petrinospumices iirandes& cumu-
losquofdamtranfmifit per?<>/j7 Afiam, &
Lesbum & Abydum & maritimaMacedo-
ni ; itaut totafuperficies Maris his pumi-
cihus eflet repleta
;
in medio autem tanti
ignis, //a/(j ex tertx congerie
fa^a , Jnfula
quJE Sacra dicitur , copulata eft , nondum
prius exiftens. ^od idem contigifle Anno
145-7 didicimus exquihufdamFer/jhusmarmo-
ri adperpetuam memoriam infculptis, quijuxta
portam Caflelli Scari ejufdem Infu/a
fic
le-
guntur :
Magnanime //'d^Kci/cf, Heroum certiflima
proles,
Crifpe vides oculis clades
,
quae mira de-
dere,
j
Quinquies undenos iftis jungendo duo-
bus,
ftrices illa Flammas viam fihifacereper me-
dias .^quoris undas contenderunt
,
quatuor
circiter milliarihus ah Infula Santirenenfi
verfus Orientem
;
fiquidem repente Mare intu-
muit adtrigintafurfum cuhitos , latequeper vi-
cinas Terrasfe extendens ohvia quaque evertit;
adeb ut in
ipfo
Candia Portu
,
qui tamen %omil-
liarihus dijiat
, ^
triremes ^naves repentino
impetu confregerit . Aer vero vaporihus illis AerisUr-
maleokntihus
&
fulphureis infedus & ohte-^^j^^"''^'
nehrefcere @ innumerasformojcospitinduere ;mifia,
hinc lances igneas ^enfes flammivomosvihra-
ri, illinc corufcantesfagittas emitti ; hinc velut
terrihiles ferpentes^ dracoiies volitare , illinc
fulmina ^
fulgura cieri vidifles.
Quaiiquam
CS"
videre vix conceffum, adeo^^ip^yMinc-
enim ixhfuere acrihus illis ^fulphureis vapo- )^jc^''''
rihus intuentium oculi , utillotriduocacifer-
me omnes effeli ,
non modb nihil cernerent,
fed
tanto tamquegravi dolore correpti miferam
juam fortem continub deflerent ;
uhi autem
oculos aperuere , viderunt omnia fua argen-
tea ^aurea , tum vafa , tum vefies , omnefque
piBuras fulvo colore ohdulas. Tantam autem
pumicum multitudinem Jgnea illa Forago
^^mkum
'
.
o
, .
ejSiorum
Septimo Kalendas Decembris, mmmme\evomuit , ut totam pelagi fuperficiem <:ontege-
l^J^^"^^^
vafto
Vaftus Therefmus immanis
menae
Cumgemitu
avulfit, fcopulufque a fludi
bus imis
rent, ita ut vix navigio incederepoflet
aliquis.
faxa Ca-
j
Smyrnas ufque ^Conflantinopolim delatosfuis-
fe , litoraque omnia compleviffe certiffmum
eft.
Vis autem hujus Incendii primis duohus menfi-
hus erat maxima ;
quandoquidem ^
bullire vi-
Bb
3
cinum
1^8
MUNDI SUB
SeB. I.
cimm Mare inftar
ferventis olk videhatur,
^
diu no^uque
itigentes flammarum globi/-
mique denftjmi
acervi emergebant.
j.viumam- Qui
ft
aliquando adverfo vento deferehan-
malwmqne
^^^
adviciniora loca
,
prater (cctoxemgravijfi-
mum, interitum
" avibus ^
animantihus imo
^ipfis
hominibus inferebant ; ut accidit
9
O^o-
hris
^4
Novembris,prater innumeram avium,
ovium, houm , afinorum multitudtnem quinqua-
ginta agricolcz fumo illofuffocati mifereperiere.
idem accidit novem nautis qui notiu navigio
illac tranfeuntes , poft
tres dies inventifunt
0-
mnesfemicomhufti, ^in lo Infulafuntfepulti.
Reliquis autem quatuor menfibus
quamvis
TERRANEI
de vigore & ardore multum remiferit Tarta-
nov&infuU
reus ille focus , vixque
fe
attollere ex undis
firmaiio,
\petuerit , nihilominus
^pumices ejicere ^
ad
novse \n{\x\x formationem elaborarevifus
efi;
quaquamvis necdum undispromineat , ohferva-
tur tamen tranquillo Mari vadum
, @ vix ad
\oBo cuhitos aqua illi fupernatant.
Quod
fi
quaratur
,
numjam omnino confopiti
fint
Ignes illi ? Refpondebitur videri aliquando
revivifcere
; fiquidem animadverfum
eft , mul-
toties illic Mire fervefcere , fumum^e cum
a</i5 attollere, maxime autem hoc Anno 16 $6
,
die undecimo Januarii ^ tribus fequentibus
diebus.
Cap.Wl
C A P u T VII.
(De peremi duratione Ignis
,
& pahulo [eu fomento ejufdem.
Ignis Sub-
terraneus
principiun
atSlivum
lerennitas
motus in
Uatum.
terhyclojis
rerhm.
MUNDI
OPIFEX &UNIVERS.i:
Natur.^ Legislatok cumTer-
ram fundaflet ,
fimulque reliqua
Sublunaris Regionis Elementa produxilfet,
ineffabili Sapientia difpofitam Elemento-
rum congeriem fecuit , feftamque inmem-
bra redegit. Hinc Univerfi confulens deco-
ri, nec non Viventium,eorumque praecipue,
quiTerramincolunt,indemnitati,Elemen-
torum portionemintulit Ccelo, & Aflra ex-
orta funt
;
partem Terrje junxit , ea concor-
dia ut a feinvicemfeparari non polfint fine
totiusinteritu; ^lgnem quidem vifceribus
intimis centroque conclufit;,tanquam prin-
cipium quoddam adivum
,
quod omnia re-
liqua informaret, animaretque, Aquae , tan-
quam principio paffivo , adeo flridis amici-
tiae legibus jundum, ut etiamfi contraria vi-
deantur,unum tamen ab altero fejungi non
poffit, utpote quorum reciproco commercio
tum ipfa , tum omnia quse ex ipfis oriuntur,
conlerventur. D E u S.itaque O P T. MA x.
Ignis Suhterranei, uti omniumaliorum , effi-
ciens caufa eft. Quoniam igitur opus Natu-
rac , opus Intelligentije efl ex infita ei provi-
denti^ , utique rerum eidem neceffariarum
fubfidio carere non voluit ; cum qui dat efle,
dat&accidentiaad effe.Cum itaqueprima
Mundi principia effent , illa certe perennes
operationes , ne decurfu temporis cum to-
tiusNaturaeinteritudeficerent, habere de-
buerunt ;unde nafcitur perennisillaopera-
tionum naturalium Elementorumque dura-
tio & perpetuitas
;
quje uti nulla ars aut
humanainduflriaimitaripotefl:, itafoli Di-
vinaeartisOmnipotentiaefuntpropria^quo-
rumpartes tametfi perire videantur,nullum
tamen fecundum totale fui effe , cum legis
Naturas diftamini fubflent, perire autperdi
potefl. Hinc quoque nafcitur perpetua illa
Aflrorum conflanti femper & inviolabili
quadam lege procedentium a tot myriadi-
bus annorum indeficiens vertigo ; hinc Ele-
mentorum motus in fumma varietate re-
rum femper invariabilis. Hinc perpetua
Aquarum tum intra tum circa Terram pe-
ricyclofls ; &quemadmodum tefle Sapiente,
omnia Flumina intrant in Mare, &ex Mari
revertuntur , unde fluere cceperant ; eva-
cuat SolMare per vapores , vapores in plu-
vias refoluti , Mari , unde extrafti fiierant,
mox reflituuntur. Mirantur multi , dum
^tnam tot millibus annorum ardentem
confpiciunt , nec capiunt
,
quomodo Mons
tam diuturnis incendiis necdum confum-
tus fit neque Ignis extinftus.
Fidimus undantem ruptis fornacibus JEtnam
Ignivomof^e globos liquefa^aque volvere
Hi certe fi cyclicas Naturae operationes in-
Itelligerent, nontantoperemirarentur; cum
nullo unquam tempore pabulum ei ad per-
petuanda incendia
, ut poflea demonflrabi-
mus
, defit. Incendia adurunt Montes , &
j^^-^ ^^^^-
materiae combuflibilis mifcellam in cineres mentum
convertunt , ex cineribus aqus miflis nafci-
t^{f*">'
tur novum perennis Ignis pabu/um,un poflea
demonftrabitur ; fic
Omnia continuo rapidos vertuntur in orbes,
Saturh motus perpetuante fuos.
Fuerunt complures eyi Peripato
,
qui dum
Imncperpetuum Ignem concipere nequirent,
illum non vere & realiter prasexiflere opi-
nati funt , fed nova femper & nova genera-
tione ex fpiritu inMontium antris agitato
nafci; perperam. Spiritus namque qui e
motis diffraftifque contingit aquis , frigi-
dusfemperhumidufque efl, hincque pere-
grina aer qualitate afficitur
,
quae ignitioni
maxime contraria efl ; validiflimo quoque
Boreae flatu aer tantum abeft ut ignefcat,
/utpotius hyberno tempore vel ad primum
j
afflatum congelafcat; neque tenuiffima fub-
[
ftantia, cujufmodi aer eft , atteri poteft nifi
^
a duriffimis corporibus inter fefe validiffi-
I
me collifis : fieri ergonon poteft utfpiritus
jtenuis , frigidus& humidus Jgnem excitetin
materia quantumvis apparatiffima. EfTe
itaque in vtfcerihus Terra tantorum incen-
diorum aeftuumque caufam ex praecedentibus
patuit; quemnos Ignem Subterraneum diici-
mus,
'
LIB. IV. PYROGRAPHICUS.
199
Cap. VII.
"^'"^ *^"5"^ aftione metalla digerantur, fos-
1
- Diximus in pr^cedentihus totum Geoco- Expen-
fllia &
mineralia maturentur
, & fi quid
fmumSaletanquamproprioElementocon-weK/w,
aliud Tellus profert rerum combuftibilium Iflare, ex TerraveroMareilludundique
&
Cur Ignis
Subtcrra-
neus non
nvokt.
hinc originem fuam nancifcatur. Dico ta-
men fpiritu ab aquis commotis excitato,
Ignem Suhterraneum veluti ventilabro quo-
dam excitari,

ideoque extollere flammas

SaxaquefuhveBare (^ arena tollere nimhos.
Sunt porro alii ex Peripato
,
qui mirantur,
cur IgnisSuhterraneus in infimis Terrs re
undique ab initio rerum in fui veluti nutri-
mentum attrahere ; ex Sale vero TerraMa-
rique pingue illud nafci
,
quo omnia tum
extra tum intra Terram contenta vivunt,
aluntur, confervantur. Eflenim hocveluti
!
gluten quoddam &balfamum Naturae , fme
quo nihil coalefceret , nulla rerum hetero-
genearum in unam coagularetur fubftan-
ceptaculis feu Pyrophylaciis difpofitus, illinc tiam. Hoc itaque terreftribus glebis appro-
priatis junftum modo Sulphur, modo Mer-
curium, modo aliud Mineralis genus pro-
ducit.tum ob cd//<//<i!illudinnatum, tum ob
humidum & pingue feu unftuofum
, quod
Sali copiofum ineffe comperitur. Dixi Ter-
reftrihus glehis appropriatisjun^tum, quia cum
Tellus fulphurea
fubftantiapotiflimum
pol-
leat, Sal una cum pinguifuo illi jundum
continuo novum & novum producit fuL
phur: itacumhumidoillo
unftuofo primi-
genio jundum alteri inter fibras Terrse la-
tenti fimili materias jam difpofitse, hydrar-
gyrum producit, aliis verb in locis pro difpo-
non avolet , altiorefque atque naturales re
gionespetat. Hifce refpondemus, D E U M
Mundum tanta corporum fubordinatione
& continuo eorundem nexu condidifle , ut
fieri non poffit unum ab altero diftrahi fme
totius NaturjE ruina ; ex hac enim diftra-
ftione , uti unum corpus alteri fine vacui
formidine
,
quo Naturs nil magis contra-
rium eft, fuccecedere nequit, ita Aer, Aqua
& Ignisadeb rigidefuaEJurifdidionisterri-
toria contra communem Naturae hoftem
tuentur utfalvaNatur^ a feinvicemquali-
cunque violentii feparari
-&
avelli non pos
fint. Nil fortuitum ubi Sapientia fumma { fitione & fympathia Terrenarum partium
cundla compofuit ; nilviolentumubipoft
habitis particularis Naturae legibus res fua-
pte fponte obfequuntur.
objem. Audio obmurmurantem mihi hoc loco
Peripatum , hoc argumento : Uhicunque eji
centrarium , ihi corruptionem unius intervenire
neceffe efi;
Igms perpetuo jungitur Terraqueo
Clolofuocontrario ; Ergo neceffario aqua extin-
guet ignem, velhic confumet aquam. Ratio pa-
tet ex Philofopho : Quandocunque fimul fue-
rintaftivum &palfivum, necefte eft ut u-
num femper agat, alterum femper patiatur;
Ignis fe habetper modumprincipii aftivi,&
Terraqueus Globus per modum principii
paffivi;Ergo ex reciproco rerum motu trans-
Sfl/w'<i-niutationem oriri neceffe eft. Refpondeo,
itfrofofitt.
(^ji^ggj. Elementainfummo&asqualiinten-
fionis gradu fpe6l;entur,verum id efTe^fi ver6
in difparato gradu
,
juxtaprxdominium u-
nius in alterum , confiderentur , falfum ef^e.
Ex prima fiquidem pofitionefequeretur , o-
mnia femper corruptum iri , nil generari,
nilvivere,atque adeo univerfa hsEc Mundi
machina j am dudum defiiiret. Quapropter
cunt Calor Frigori , IgnisTevrx prspoUeat,
Setwpetlgnis aftivitate fua contra Terram &
Aquampraepollebit; &netotcontinuis i-
cendiis toms tandem illabatur Orbis,Natura
rerum provida femper de novo &no\ofomi-
/e illiprovidit, ita ut quantum Ignis depafci-
tur, tantum illi de novo fubmittit Terra-
jam alios&aliosfuccos , aliaqueMineralia
poft longum Naturas combjnantis fingula &
fingula fimilium attra6tum , &unumquod-
que ad talem , non ad alium effedtum pro-
ducendumadaptantislaborem educit. e-
rum Salem horum omnium caufam efl^ fie
oftendimus
:
Primo , Salem Naturas veluti femen quod-
dam efTe, & unum ex tribus principiisna-
turalibus. Secundo , continere in fe & cali-
dum &humidum , duo alia Naturse princi-
pia
,
quae ab invicem nuUa Naturx vi fepa-
rari poflunt ; adeoque hunc adeo per uni- S3\per
verfi Terraquei Globi fubftantiam efle dif-
"'^'"'"^'/-
fufum , ut nuUa alTignari pollit adeo exigua/
cujufcunque tandem illa fuerit conditio-
nis , Terreftris portio, ex qua arte Spagyrica
non feparetur , adeoque omne corpus natu-
rale in ultima partium fuarum reiolutione
aliud praeter Salem non relinquat; atque hoc
quidem uti ab omnibus Philofophis accepta-
tum eft, ita ulteriori experimento non in-
diget. Huic tamen Sali pinguefeu unftuo-
fum quiddam naturi infitum efle, &pror-
fus infeparabile , experimento comproban-
dumduximus; utplane conftet, Salutio-
mnibusineft , itapinguequoquefuumnul-
libi locorum deefle.
E X P E R I M E N T U M.
Elige terram incultam , nuUo unquam
ftercorationis beneficio affeftam; hanc Sole
queus Globus
,
cui inclufus eft,- neque peri-
j exficcacontritam , & in pollinem redadam
culum eft ur aliquando extinguatur, cuij
perRetortam,utiinStygiisaquisfieriafi"o-
Naturatotcaminosadrefpirandum,totiti-jiet,diftilla;
deinde vas recipiens remove;;
nera occultafque meatuum femitas ad
no-i&jnveniesgenuinamTerrje pinguedinem, Pioguedo
vum attrahendum commeatum affignavit.
|
aquaj (quae intra recipientem prirao
data^^^J^^
^uomodo auzem hac paiula &/o>wz?w/'^ri
operaimpofitafuerat)fupernatantem, >$<?/
j^^!
'^
drculatione ^/eK/
, exponendum duximus.
faporemfubamariufculum referentem; pa-
l
tet
200
MUNDI SUBTERRANEI
Se^. I.
tetergo ,
Terram
plenam pinguedine
, &
oleaglnea
materia refertam ;
unde omnia
five ex
Inanimatis, five Vegetabilibus Sen-
fitivifque
fint, fuum hauriuntalimentum.
Lumbrici proprii hujusterreftris pinguedi-
nis filii , adeb ei replentur , ut arte Spagy-
rica prsparati
,
quafi toti in oleofam pin-
guedinem refolvantur , multis infirmitati-
bus opportunam. Non efl Vegetabile quod
a benigna Matre non fimile fibi attrahat
una cum Sale , ad naturae confervationem,
nutrimentum
;
qux deinde uti in alimen-
tum cedunt animalium , ita & his
,
quod a
Terra attraxerant , bonum tantopere ne-
cefTarium, liberaliter nuncplus, nuncmi-
nus
,
pro conditione uniufcujufque , com-
municant.
His ergo fuppofitis tanquam verifTimis
Naturje principiis, jam idquod primo nobis
inftitutum erat, deperemi Igniumpabulo, ar-
gumentumprofequamur. Diximus inprace-
dentihus,TerreMum Corpiu undequaque &Sale
& piguiuf}iuofote.iermmeffe, quodaMari
primum naturali fu6lu attraftum in eam
quam Mare nobis exhibet falfuginem un-
ftuofamquefubflantiam convertitur ; &ita
Krw Sale fe habere , Marin^e aqus effedlusfat oflen-
^pingutdi-
j^j^j fiquidem yefles pannofque maculat,
iifque eluendis,praterquamquoo iniaonea
nefcio qua uredine vitiat , ignique extin-
guendo ex pingui illo ei commixto
,
quo
flammas non dicam extinguit , fed potius
auget , inde prorfus inepta comperitur.
Diximus prxterea Terrenum Corpus non
homogenea, fedquantum quantum eft he-
nefcMet.
Tetum Cor
ftuTtrr*
terogenea materia glebifque conftare , ita a
heterogt-
Natura intra intimas & per univerfas Tel-
""""'^*
luris femitas difpofitis, utvaporibus&ex-
halationibus ab Jgne Suhterraneo excitatis
illud vel illud Minerale
, quod unicuique
fofsili maxime confentaneum eft
,
(ubi ful-
phurea glebarum difpofitio , Sulphur; ubi
Mercurialis , Mercurius ; & fic de cajteris,)
ope Salis diftique pinguis
unBuofi produ-
cant. Quoniam verb cum tempore hujus-
modimaterixab Igne Suhterraneo correptae
perennibus incendiis confumantur, aliud
continuo fuhflitui neceffe fuit. Quomodo
autem hoc fiat , exponamus.
Diftum fuit in pracedentihus,Mzte ex So-
'^*'" ^'1-
lis & Lunae vi influxiva concitatum, tumin
fluxuti-*
perpetuo&indeficienti Fluxus &RefluxusA'"'eM'
agitatione verfari
, tum Ventorum tempe-
wT/a-'^
flatumque procellis annuis, menflruis.quo- f
cw^fj.
tidianifque motibus turbari,' quorum conti-
nua follicitatione Mare compreffum perab-
ditos fundi mseandrosfulphureis, falinis,di-
ii{c^epinguismateria
,
quibus poUet.fpiri-
tibus,referros in intima Telluris penetralia
difFufum, ubi materiam invenit difpofitam,
eam virtute fua feminali foecundat, quod
Igni abfumptum erat pahulum novo com-
meatu inflaurat ; atque hoc pafto perenni
quadam pericyclofi comhuftihilis materitzfo-
mitem a primordiis rerum ufque in futura
fecula , ad ipfam ufque Mundi confumma-
tionem continuat. Sed ut hjec luculentius
patefiant, idunica Montis JEtna defcriptione,
cum omnium Montium Vulcaniorum ea-
dem fit ratio , demonflrandum duximus.
In
C A P U T VIIL
^TN^ DESCRIPTIO.
yeluti in prototypo quodam Subterraneorum Ignium , eorumque pabuli indc-
ficientis rationes
,
uti dici jolet , ad oculum demonjirantur.
Cat) vlll
^^^UmAnno 1^38 Siciliam perluflra-
"'
"B rem, ante omnia JEtnam Montem,
^
^ omnium Scriptorummonimentisce-
leberrimum, examinandum duxi; magnum,
inquam , terrarum ardentium , atque adeb
quorumcunque fere aefluum terra marique
laevientium prototypon famofifTmium ; &
vel hoc folo, unico Naturaefpeftaculo admi-
rabilis Sicilia. Cum vix Auftorem five ex
Antiquis five Neotericis reperias quem
non in admirationem &ftuporem hujus fe-
rocientis Naturx vis traxerit. Quoniam ta-
men genuinas tantorum efTeftuum caufas a
longe tantum intuiti funt , nos paulo pro-
pius accedentes
,
quae!ultimis hifce tempo-
ribus
xyf
'^ hl^^^-vi a me obfervata funt,
conftitutionem profecuturi , omnium tam
exoticorum ejfetiuum caufas opportune de-
monftrare conabimur.
Miuroiy-
^^ crgo ytna Mons unicus
,
verticem ad
cus.
30 millia pafTuum juxta axem , uti a Mauro-
ciavius.
i^^g ^Clavio
,
qui ejus altitudinem Geome-
I trico ratiocinio explorarunt, inaltumeri-j^^^;^^^
! gens ; <Jo verb , vel ut alii , j 00 millium paf- Momis.
fuum radicibus circumfufis fpatium occu-
pat
,
pinguibus circumjacentibus arvis , vi-
netis
,
pafcuis fcEcundus
,
pinetifque ac fa-
gis altiffimifque abietibus nemorofus
; ad
fummum vero verticem inftabili cinerepu-
miceque confragofus
;
per vaftiffimum 1
2
milliarium in ambitu fatifcit i Craterem,
C''^f<''
qui arduo mtrorlum clivo lefe in tartara^Aoy^^^^
ufque anguftat ; vifu horribile praecipitium,.^""-
flammis, fumo, tumeximo, tum exlateri-
busMontis cum horrendomugitu, tonitruis
non abfimili, erumpentibus adeo formidan-
dum , ut vel ipfa imaginatio jamjam inftan-
tis Ignis ac ruinje neminem, quantumvis au-
dacilTimum & intrepidum, non primofta-
tim occurfu confternet, atque a quodam
veluti Infernali barathro avertar.
Neque dubito quin crebra illa quae per
omnem statem hJc vifuntur incendia
,
jugi-
bus cinerum rejedtamentis hunc Montem
(
va-
LIB.IV. PYROGRAPHICUS.
Cap.vlll
Semitt
igneorum
fiuminnm.
Ntx&cmis
vertici do-
mimntur.
Matthxus
Tareran.
vaftiflimum nonnihil auxerint
;
quod ex
omnipartetum clivorum cadaverofa, cine-
rea & pumicofa rupium combuflarum fa-
cies, tum ingentium Antrorum (quorum
unum 30 millium hominum facile capax
videre licuit)fpecies, carbonibuspumiceis,
nec nonvariac liquefadise materije Minera-
lis quifquiliis & recrementis formidabilis,
^bunde oftendunt. Videas multis in locis
exdifta materia, q\i3.mfciarram vocant, in-
gentium torrentium femicas , ex igneo li-
quefadli metalli fiuxu olim magnarum flra-
gum veluti veftigia qusdam reliftas . In
iummitate nix & cinis zternum meditata
conjugium , omnia trifti & lu^luofo vultu
cooperuifle videntur ; utique tantoincau-
te adeuntibus periculofiora
,
quanto pro-
fiindje qucedam nive&cinere tedaevoragi-
nes, in intimas Montis abyflos fmefundo
exporredlae , frequentiores funt
;
qux uti
complures fme duce inconfukiUsacceden-
tes abforpferunt , ita reliquis exemplum
ruini fui dederunt , non temere illa loca
adeunda efle
,
quae tam occultis machinis
abditifque dolis vit2 illudunt mortalium.
Quemadmodum magno vitje periculo ex-
pertus eft P .MatthausTaveran uti curiofus
rerum naturalium , ita & Montis hujus ex-
plorator. Et ut paucis multa compleftar,
tota fuperioris Montis materia nihil aliud
effe videtur quam incompofita fufpenfa-
que in fe moles cinerum
,
pumicum,lapi-
201
dumque, quos lithanthraces vocant; qux
^'-^^ ""^
cum undiquaque tum interioribus fpiriti-
^^1^'^-
bus mineralibus , tum extra , nivibus
,
plu- efa,
viis,grandinibus,ventifque expofitafit, &
facile penetrabilis, neminifanemirumvi-
deri debet, hanc aduftam exuftamque ma-
teriam,uti novo femper &novo e coelo pro-
veniente commeatuimprsegnatur, ita novos
fucceftli temporum fcetus concipere , ut ite-
rum ardeat,
hifinefineflagret irerum iterum-
que ;
uti & Virgtlius teftatur
:
Catera materies quacunque
eft
fertilis igm Virgilius;
Utfemel accenfa
eft
,moritur, necrefiatin illa
Quodrepetat ; tantum cinis
^finejemine ter-
ra
efi
:
Hicfemel atque iterumpatiens, acmille pet'^
hauflis
Ignibus inflaurat vires.
Nam cum in imis barathris nullo unquam
tempore extinguatur /gm.quin femper ali-
quodfuiveftigiummittat,velfervorem,vel
jtumum ,
vel flammam, ut multoties in Mon-
tis examine obfervavi : extrinfecus tameit
non nifi certis temporum intervallis plus
aut minus pro coacervatie combuftihilis mate-
rice copia faevire incipit : & quo diutius-teffa-
verit
,
quafi vegetata magis ad incendium
materia , eb majori fefe exerit violentia , &
cum ipfis flammis ingentes arenarum cu-
mulos mittit. &ut Lucretius afTerit,
Extruditiuefimulmirandopondere
faxa, Lucretiusi
C A P U T IX.
Crateris jEtnd Defcripth.
Cap.lX.
CRateris
Montis JEtnai amplitudo a di-
verfis Obfervatoribus differentis ca-
pacitatis reperta eft ; funt, qui eum 2
mill.pafTcum 8opaframnh7m,alii jomill.
paff alii denique 400 mill. paff obfervafre fe
dicunt. Sed fieri non poteft, utin orificio
tantis tumultibus expofito , tot ferocientis
Naturae infultibus continuo agitato , non
fubinde modo amplior , modo ftriftior
,
pro
conditionetemporum reperiatur. Quod &
egofumma admiratione non in JEtna folum,
fed &in Liparitanis Montibus, quin&in
Vefuvio expertus fum ; fiquidem veladmi-
nimam vehementiorem materiae combufti-
bilis eru(ftationem Mons concutitur, ex con-
cufiione verb femper morbidioris materiae
cumuli Monti aggefti fuccuflatione Montis
concidunt, qui jam utinovo fcetu gravidi
i\\nz,it2inov\xm ignihus palHlum (\2t.nx: & nu-
trimentum
; atque adeo ex hoc parcium
montanarumcafuCra^d-rm ampliorem reddi
neceffe eft : unde fit , ut Montis interiora
paulatim crefcendo exurgant , repleantur-
queOdfem diminuti vacua loca, unde_^r/-
^iorem MontisCraterem reddi pariter necefTe
eft : imo materiam intus ex cafu aggeftam
ita fubinde excreviffe Hiftoriaj referunt, ut
TOM.I.
multorum annorum decurfu neque fumum
neque ignem mitteret
, Voragoque ali-
quoufque impune aditum curiofioribus prse-
beret , donec materiaecopiofs fomes &jam
ad ignem concipiendum maturus , denuo
Montem adortus accenfufque excuflb jugo
horrendifTimis incendiis tanto faevierit po-
tentius,quant6 majus illi promptiufque mit
comhuflihilis materiafuhfidium.
HancfortemomnesMontesVulcanii ex-
periuntur
,
qui nunc induciis fadis in im-
menfum intusconcidentis materiae coacer-
vationecrefcunt, jam occultis Ignium Suh- uorrerdum
terraneorum machinationibus materias prae-
Y,""S"i'?
ipatatx fomes accenfus, quod tot annis ex-ancHiHm.
cretum erat , horrendis incendiorum tempe-
ftatibusldifcufliim , ufque ad imum Mon-
mbarathrum evomit, quemadmodum ho-
diecomparet; quod fpedlaculum adeofor-
midandum eft , ut horrefcentibus pilis,
& vertigine gyrante caput nemo tam cor-
datusfit, qui illud infpicere fine metu pos*
fit.
Vorago tam profvmda eft ut omnem vi-
fum fugiat , Scopulis in modum Pyrami-
dum ex lateribus exurgentibus metuen-
da ; & cum latera redo & perpendiculari
C c Sco-
203
MUNDI SUBTERRANEI
sea.i.
Voraginis.
Scopulorum
du^lu deorfum parallelo de-|officinas/^/'acf/que//tf;'z<7jadtotMinera-0&r<7ic.
fcenfu vergant ,
juxta ^'/'//cfli tamen /f^^j in
I
lium Metallorumque liquefaftionem re-
conditas liabeat. Sed uthsc inacceflaDEl
f-Hrand
Operaabomni fenfu remotiffima funt ; ita
^^^"H""*-
neque ab ullo humano intelledu fatis pene-
trariqueunt,folumquemirari liceat, quod
itt Divinorum operum incomprehenfa ma-
jeftatecapinon poteft. Si enimliquefaftae
Centroex
nimiadiftantiacoirevideantur;
trofunditns
quod
multos
Obfervatcrcs dccepit
,
qui hoc
v,.ini,
Qpj.|j,Q ludibrio decepti putarunt , latera
Montis interiora in conicam fuperficiem
ftringi. In fundo, mirum d\iu,MoMs femper
ex continua eruftatione materisMineralis,
nefcioquid in nova montis fabricaconfti- imateriaecalculum juxtadiverforumtempo-
tuendamolitur, juxtaquamfempermeob- rum computum ineas, tantum eam incu
petua
Batio.
Sonifus
fervafie memini veluti lacunam quandam
llTeri"'
liquefafto metallo corufcam
;
latera pas-
fim per correfpondentes meatus perpetuum
fumum phirimis in locis evomunt, quem
noftu flammam
accenfam deprehendimus
.
Vorago nunquam fine fremitu & mugitibus
eft, quos fubindetamhorrendosedit utvel
ipfum Montem tremefaciant. Verbo, qui ad-
fitmS-
miraodam Dti OPT. Max. potentiam in-
ies. tueri defiderat, is hujufmodi montes adeat,
&Naturje miraculorum efl^edibus inefFabi-
libus attonitus ftupefaftufque identidem
intimo cordis affeftu pronunciare cogetur
:
'B.om.-^i.ll. AltituAo divitiarum ^
Sapientia I) EI I
quam incomprehenfibdia funt judicia tua
, (^
quam invefli^ahiks via tua, quibus Mundum
conftituifti ! Mons adeo altus eft , ut ex eo
univerfa Sicilia comprehendatur , imo in
Africam ufque & Tunetum opportuno tem-
pore vifus pcrrigatur ;'fi vero tempeftate
aliqua Mons turbetur, tuncdevita ibi ver-
fantium aftum putes , ita turbinibus hor-
rendis involvuntur omnia , &nivibus&ci-
neribus.
igmum
I^ixi paulb ante , ex lateribvis Montis co-
eruptiones piofum fuwum i^ne miflum pluribus in locis
iniocKva-
exhiberi
;
quae sftuaria fi cum tempore aut
tur.
concuilatjGneM(??/^, aut aliquo aiio calu
obruta fuerint , tunc imminente Montis ra-
bie, etiamaiiunde per extimamMo/^fu-
perficiem exitum parare, compertum fuit
;
quod ubi fit , tam horrendas Montis efficit
aperturoi , tam formidandos Cryptarum
meatus,quas in hunc ufque diemaliquan-
do fuifie cum admiratione attoniti intue-
mur. Vidi Cavernam,<^x 30 millium homi-
num exercitus facile capax efler , ut paulo
ante meminimus.
Eft & ibidem Specus caliginofljfima, quam
la Grotta dt/la Vdomha vocant , tantae pro-
funditatis juxta & capacitatis ,
ut Montis
accolae in ea per viam fubmarinamadiEo-
lias Infulas aditum dari arbitrentur. Ex
hifce verb & fimilibus Cryptis olim flumina
igvea erupifte
,
proxime alveus pumicofis
cxuftifquefaxis^quasSiculi.ScidA-r^vocant,
tortgitudo refertusabunde docet. (^ii quidem lique-
^
'""""'''
facli izis torrcntcs fubinde ad i 8 millia pas-
torrentium
^ 9 . ,.. ,. ,.. ^.r
igntorum.
luum longitudinis ,
latitudinis vero jam r,
mox
2,3,
aut ^mill.pafrfpatiumfluxifTe,
Hiftorix tradunt ;
ut proinde nemo fatis
Speluncit
inger>s.
mukim excrefcere reperies, ut 20 JEtnas mo-
le fua longe fuperet. Verum ut ratiocinium
noftrum dikicidius confirmemus , fubjun-
gam hlc breve Chronicum Incendiorum magis
celehrium
,
quibus Mons horrendis circum-
circa ftragibusfaeviens, nuUo non tempore
incendia fua exerait.
ChromcoJi Incendiorum ^tnae.
1 . Tempore quo Janigena novas Colo-
J'*fore
nias quaefituri Siciliam primum ingredie-
bantur, tantumfuiffe Montis incendium , Be-
rofm tradit, ut coloni metu vaftitatis relida
Infuli alias in Italia Colonias inquifituri
hinc difcefferint ; commodam ftationem
minime rati, quam Naturstruculentiatot
tantifque atque adeofuneftisftragibusfor-
midabilem reddidiffet; ut proinde hacoc-
cafione fabula de raptu Proferpina introdu-
(fla videatur.
2. Janigenas fecuti Sicani , novis incen-Temporesi'
diorum JEtnaorum turbinibusfugati, relifta
*'*"'"''*"'
Orientali parte , Occidentalem inhabitare
coafti funt.
3. Tempore Argonautarum
,
quam cum
f^^"""^"'^
antiquiffimus Orpheus vidifTet, ita cecinit : orfheta.
At freta Sicania tua jam Lilyhaatenentes
JEquorafentimus ,flammafque per alta 'vide-
mus
jEtnaei Enceladi tiohis infefia minantem.
4. Tempore Expeditionis JEnea, qui a Si-
^'/"'|'<
ciliae Litore a Cyclopibus repulfus , Montis
nisjEnZ'.
incendio perterritus , relidia funefta ftatione
alio fe contulit ; itaVirgiliusl.3. ^Eneid.
Jgnarique via Cyclopum allalimur oris,
VirriUui.
Portus ah acceffu ventorum immotus
^ingens
Ipfe, fedhorriflcisjuxta tonat .^tna ruinis
:
Interdumque etiam prorumpit ad cethera nu-
hem,
Turhinefumantempiceo ^candentefaviHh :
Attollitqueglohosjiammarum
^fidera
lamhit.
Interdumfcopulos, avulfaque vijcera montis
Erigit eruttans , liquefa^aquefaxafuh auras
Cumgemitu glomeratffundoque exxftuat imo.
f.
Sub Grascorum in Sicilia dominio
,
^^
fcilicet ab Olymp. 2. ufque ad 8 8. tefte fm^ure
Thucydide
,
qui hoc ipfo tempore vivebat,
'^hucydidU.
mirari queat , undenam tam incredibilis li-
[
tnlus Montem ingentibus exarfifTe incen-
quefaftae materiJB ubertas originem fuam
habeat ; ubinamlocorumtantaecapacitatis
diis ,
quo tempore paulopoft denuo Mons
faeviens vel ipfum Pjthagoram in fummam vythagorm.
admi-
LIB. IV. I Y R O G R A P H I C U S.
203
Cap.lX.
admirationemtraxiflefertur ;tumtemporei cum admiratione legimus ;
neque tamen CoroUar.
Temfore
'Romimo-
rum Con-
futum.
Julii Cgfa-
smpedocie}.
Heronts, quo & Empedoclem Montis obferva
torem periifle Hifloriaj tradunt.
(J.Tempore Romanorum Confulum,^a-
tuor Montis incendia contigifTe ex variiscol-
ligitur Auftoribus, Diodoro, Polybio, aliifque.
7. Tempore C.Julii Cafaris , denuo vehe-
mentiffime Mtnam faeviiife tradit Diodoms,
quod & mortem GeprzVportendifle volunt;
tantum enim fuifletraditur, ut Mare ad Li-
paras ufque fervore fuo vel ipfas naves com-
bufferit, omnibuspifcibusexftinftis & de-
coftis , atque adeo intra 20 annos quater
Mons exarferit.
8. Tempore Cd//^/<,49annispofl:CRl-
S T U M, Mons zdeo denuofaviit,ntCaiij^ula
tunctemporisin Sicilia commorans , terro
S. Caliguh
Cifaris.
tantum abeft ut ex tanta eruftatione ma-
terixdiminutus utpotiusau^lusvideatur.
S\c[\xidemCatanenfes cives pumices fojTuri,
^onsma-
loopalmorum profunditate , terr^ aperti,
^'^)^^e^^.
plateas marmoribus flratas, variaque hn-getur.
tiquitatum vefligia repererunt
;
quae aperte
docent , urbes prifcis temporibus hfc condi-
tas, Montis rejeftamentis, cum magno Mon-
toincremento, obrutas fuiffe. Invenerunt
pfstereapontescomplures ex pumice
, qui
ex folo igneorum torrentium fluxu , exefo ter-
renomoiliori confliterunt;flamma quoque,
ex altati terra fubinde comparet, fubinde
difparet
;
quae luculenta funt exaltati foli
indicia.
,
Sedhaecnotafunt. Hocurmm Philofopho-
^"'^^ a-
re impendentium malorum.correptus relifta : rum hucufque mirum in modum torfit inge-
^nmm^n-
Sicilia ad tutiores flationes fe contuierit; nia,dumnoncapiunt(/i?oz;7femper&tumei/jrf-
Hadriantu
Hadrianum tamen C^larem Montem zd\mc\noy\imperpetuiignisyox2t.c\i2Lt.ipahulum fup-
'^'"'''''
^emct^cm-
ssfluantem
,
pro ingenti animi fui magnitu- peditetur , & quomodo pumices , cineres &
dit. dine, ad tanta miracula vicinius confide-jreliqujeexuflae materiae quifquiliae fucceflii
Circa Mar-
tyrium
S.Jlgathi.
Tempore
Caroh Ma-
randa, aliquoufqueadfcendiflereferunt. ! temporis in novam convertantur aptam
1-
9 . Circa Martyrium S. /Igatha; cujus meri- 1 gnibus materiam. Qiii nodus ut folvatur
,
tis Scintercefrionefaftum eft ut Aaowquan-
tumvis ferociens , Qfjdw tamen attingere
non fit aufus.
I o. Tempore Caroli Magni Anno 8 1 z.qui
Suppono primo , In cinerihus
copiofum la-
? clneriim
tere Salem
;
quod vel hinc comprobatur,
^**^ ''"'^^'
quod Sal nullo faciliori modo
,
quamexli-
xivio rerum incineresredaftarum compa-
gm.
Scidemti-ucukntza Montis perterritus tutio-|retur. Woc^^^o, Nitrum, Sal, Alumen in hw.-
ra petiiffe loca fertur midioribusnonnullislocis, eparietibus ef-
jimmCo. II. Ab Anno ii(Jo,ufqueadAnnum ii<J9,l florefcens
, nec non ex columbarum alio-
ingentibus terraemotibus tota concufTa Sici- rumqueanimaliumflabulis, urinapriusve-
lia, Mom jErwa exaefluans ingenti vaflitate getatis, copiofiflimo proventu eruitur. De
omnia circumfita loca evertit, cum Ecclefiae
CathedralisCatanenfisruina .c^^^Ahhas
Johannes cum Monachis oppreflus interiit.
^1^84. 12. Anno 1284. mQX.\XQndvLm incendium
quibus fuo loco ex profefTo.
Suppono fecundo , Ex Mari humido pin-
guifalfugine aliarumque Mineralium rerum
mii\.m2i imhuto , Solisvirtute ingentem exha-
Arragoniae.
contigit fub mortem Carol/ RegisSiciIiae& lationum copiam una cum di^arum rerumfpiri-
tthus & infenfibilibus corpufculis extrahii
Mnoi^i^.
13. Annoi329,ufquead
3
3,horrendum qujetumextrinfecusinpluvias, grandines.
in modum faeviit Mons tempore Regis Arra-
goniae.
^01408. 14. Annoi4o8, fubRegeMartino.
jinno 1444.
I
f-
Anno 1 444
, ufque ad
47 ,
iterum ite-
rumque.
Mno
ifi6, 16, Annoif^^, ufque ad
3
7.
Annoie^i- 17. Anno i<J3
3,
ufquead 39,incendium
tanto formidabilius fzviit quanto majori
temporeduravit; quod cumplurimidefcri-
pferunt,ei recitandononimmoror.
AanoiCfo. 18. Anno denique idyodenuofaeviensex
^ Septentrionali & Orientali plaga, difruptis
montibus tantam evomuit Ignium copiam
ut fereBrontium torrentibusigneis inulti-,
mum difcrimen excidiumque deduxerit.
Vide Careram de Catanenf Antiq^uit. Pbilo-
theum , Mufculum , aliofque.
Carera.
Philothtus.
Mufculus.
COROLLARIUM I.
nives refolutjE.circa altiflimorum Montium
vertices fedes fuas figunt; tum intrinfecus
per Subterraneos Maris meatus derivatas
materiam Pyrophylaciorum novo commeatu
fcecundant , utiy^/r^indigitatumfuit.
His flippofitis dico, Ignem in Pyrophylaciis
perpetuo vigentem 3
per occultas fuheuntis
Maris fhras perpetuo augeri , dum materiam
igne abfumptam , uti funt cineres & pord-
fifTimi pumicum lapides , fulphurea fuligine
&bituminofis fpiritibus replet, &ad accen-
fionem quadantenus prjeparat & difponit.
Cum vero erandine nivibufque tum Solis
^<""''^
r
.
1
......
n.
nutrimen-
fervore tum intus iatentjs ignis viciniaeitUtum/eno-
liquefadlis, pluviisqueingruentibus pulve-
vo ;rrf-
res & cineres copiofiflima irroratione made-
fiant, hinc mixtum quoddam nafcitur;quod
intrapumicumporofos recefTus altius infi-
nuatum ,fpiritibufquefulphureis bitumino-
Ex hifce aperte conftat, Montem confum-
j
fifque
,
qui jamdudum ibi nidulabantur ,
in-
pta materisL jam ad majus jam ad minusjtervenientibus,tandeminwox'?w, moxubi
tempus inducias egifTe , donec novo auBus'> maturuerit, evadit Ignis pahulum & nutri-
combuflibilis materiae commeatu tandeme-| mentum.Ethocitafefehabere, experimen-
rumpens
, eas exhibuit cataflrophas
quas{tocomperiirrefragabiIiini/<e,
VefuviiSc
1 Cc z Stron-
204
MUNDI SUBTERRANEI
Se^. I.
Strdnevli
exuftarum
igne vallium crepidi-l Ifidrumentalem efle naturam loci caMQxr\o-
Corollar
nibus
inquorum
plerifque parietibus cine-j fam, ac molemMontis totam cuniculofam inftrumen-
reis ,
immenfara
Salis , Aluminis , Nitrique fufpenfamque in fe , ac perpetuo fulphurea
'^''^
''"'f''-
efflorefcentis,
copiam.innonnullisquoquelfuligine-prasgravatam; Effickntem denique Efficiens.
Bituminis,Naphth2,fimiliumque
pinguium / efle flatus
,
qui expenitiflimis cavernis evo-
liquorum
profluvium un a cum copiofifllma lantes ad hujufmodi exitum ,& quafi ad pro-
" ' '
-. .
-...
i:j
priasfauces,fopitosignesadmateriampro
Sulphuris quantitate reperi
;
quae aliunde
originemfuamnon traxerant, niflpartim
ex combufl:arum rerum cineribus, ex quibus
novam Salis nitrique fobolem nafci necefl!e
eft,partim ex Suiphureis corpufculis feu fpi-
ritibus, qui dum ex barathro Montis conti-
nuo exhalant, in frigidiori Montisplaga in
Sulphur condenfantut : atque adeo ex Sale,
Nitro, Alumine, Bitumine, Sulphuremi-
xtum illud nafcitur
,
quod intra pumicum
faxorumque in calcem combuftorum poros
ih{\nuztum,pereme iUud Ignispabulum, quod
hucufque inquifivimus , fubminiftrat :
hoc
enim igne correptumutinovaparatincen-
dia , ita combufto quod intra pumices late-
bat
,
pingui S:i. fulphureo , nonnuUas indu-
cias fuftinet , donec pumicum calcifquere-
liftjB pori nova, uti didum eft, combuftibi-
lis materise foetura repleantur. Quodautem
in exteriori Mtn^ fuperficie accidit ',
id in
omnibus aliisflammivomis montibusfieri,
Natura eodem fe modo in omnibus gerente,
certum eft. Imo procefl"um Naturx
,
quem
in exteriori Montis fuperficie expreflimus,
illum eodem tenore in intimis Pyrophylaciis
fervare, isignorare non poterit qui haec pe-
nitius penetraverit.
Pabulum
Ignts Sub-
terranei
'Fluxum
(^
Refiuxum
MnrU
fe-
quitUfi
C O R O L L A R I U M II.
Hinc fequitur
,
pahulum &fomitem l^is
Suhterranei motum Maris perpetua fluxus &
refluxus reciprocatione 3Eftuantisfequi;ex
hujus enim concitationeilludperoccultos
meatus, uti jam fxpe inculcatum eft, tru-
fum, fuum pingue &humidum, calido &fic-
coin intimisTelkiris finibus fub fulphureis
glebis nidulanti junftum , incefl^abili novae
generationis foetu
,
quod abfumptum eft,
inftaurat ; in externa verb fuperficieper va
ximequsquefuerit, veluti follibus quibuf-
dam exfufcitant. Siciliam fiquidem totam
innumeris cavernis cuniculifque perfoflam,
'mpracedenti Lihroo^Q.i\{\xm fuit , ubiFreti
Mamertini five Siculi miros seftus, & fluxus
refluxufquealterationes.nec non Scyllx &
Charybdis infatiabilem voracitatis vim
,
quam a Montihus Ji^is per univerfam Infu-
lam in fubterraneis oiticinis mira ratione
difpofitis pendere , abunde demonftravi-
mus. Cujus rei teftimonium efl"e poteft lu-
culentifl^mum
,
quod infolito more tumultu-
ante Charyhd/, una feditionis fpiritu concita-
tus faviat & ALtna , fulphureifque fpecubus
receptis in fe flatibus vehementioribus, ma-
teria combuftibilis , non fecus ac fabrorum
follibus agitata ,
in ingentes flammarum
globos erumpat.
Aliis vero Ventis Flantibus Atna indu-
ciasquafdamponere videtur , ebquodorifi-
cia meatuum currentibus maris fluftibus
fintcontrariarationepofita , &amontibus
vicinis impedita. Ad Euri vero Africique
Mons;^
flatus pro conftitutione canalium modo
y;^'//^/^*^,
flammas , interdum fumum , fubinde favil- tomm.
las , nonnunquam vero auftoin fe fomite
incendiismirefsvit, formidando Ignis ful-
phurifque profluvio,quod ex intimis sftua-
riorum ofiicinisfubindeerudarefolet, cum
ingenti devaftationis pernicie , fubje<R:a-
rumquevillarum, agrorum, urbium
, ani-
mantiumque ruina. Cujus prodromi funt
gemitus cavernarum ex interclufis fpiriti-
bua., Marisfremitusterrae tremori jundlus,
, quibus veluti Natura exacerbata &vincu-
li impatiens , ruptis carcerum repagulis
qua data porta ruit , ac fluminis ardentis
in modum non agros modo quo ingenti vo-
lumine devolvitur , verum etiam integras
poresaMariattrafl:os& difta Maris geni-
abfumit villas, vicina evertit oppida
, ac
turafcetos, novam intra porofos combuft^ I
plena horroris ubique relinquens veftigia,
jam materiae thalamos
,
per nives, grandi-
j
nuncfylvas rupefque vorat; de quibus Hi-
nes
,
pluvias pulveribus cineribufque
mi-\fioricorummonumenta>p\Qn^i\xnt.
xtas
, genituram ponit
,
qu2 fuo tempore e^ /
Concludimus itaque
^
Materia Ignis
fuh-
Caufa for-
malis Incen-
diotum.
Materiaiis
Mufa.
materiajammatura, inmagna tandem in
cendia erumpat. Vides igiturmiram indefi-
cientemque Naturce in operationibus fuis
pericyclo(tn.
COROLLARIUM III.
Ex his fequitur, Incendiorum hujus Mon-
tis
Caufam
formalem efle ipfum Ignem , mate-
ria/em Svilphmh Salem, Nitrum, Bitumen,
fimilefqueignibus fovendisaptas materias,
ab intima Terrx caligine, fimulqueab in-
cumbente Mari perenni motu propagatas
;
ierranei non folum eft fulphur , aut bitu-
men, aut carbones foflTiles, fed&alumen,
fal , nitrum ,
antimonium , terra carbona-
ria & chalcanthum , & id genus metallica
difta. Sulphur enim & bitumen ignem
tam impetuofum non faciunt , ficut Ignis
ille, quimontes fubvertit, urbes cineribus
&pumicofis rejeftamentisfepelit . montes
faxofos ex ipfis montibus incredibili naturs
violentia erudat, ;
uti ex praecedentibus
patuit ; fedaliquidaliud eiadjungi debet,
ad hunc efl^eftum praeftandum, quodexpli-
care aggredimur.
Dico
LTB. IV. P Y R O G R
A P H T C U S.
ao^
DiGO itaque
,
univerfalem materiam Ig.h
Enarratio inccndii Montis Rtr^x Qtalice
^^^rra^
proprie diHi Montifgibelli
)
& eorum'q;ax
^"'-
i//Winfecuta funt
, 7. Martii, A^no
1669.
Italice confcripta a Dommo D. P E T R O
S Q^U 1 L L A C I O Cataneenfi , Sacerdote
:
nunc vero a quodam in Latinum
verfa , ut
Jequitur.
CapJX. ^ . ^
^ .
,
-
Sutiterranei acrem
Ca craffam ejje dihere , cu-
^Mnam
jufmodi funt fulphurea &bituminofa mate-
quod tamo)^^^ '-, quibuscummagna commercn neceiii-
caufat rui-
tudine jungitur /:;*j/////'3
,
quod fubftantia
ontis.
^^ fpiritibus tumidiliimis referta
,
junftum
fulphuri accenfumquedum exitum non re-
perit , eam vim in fubterranea fibi obvia ob-
ftacula exercet
,
quampaulo ante expofui-
mus , prtefertim fi antmonium crudum fpi-
^^
Tna {Monsgihellus,)
Montium
gigas,
^-^naturE miraculum, cui exteriusnivi-
ritufque Mercuriales accedant
,
uti ex bus tefto anima eft exigni, vi
naturzfibi
tormentorum bellicorum elficacia fat con- j inditas folet difrumpere fmum fuum, in-
ftat. jterque globos fumi evomere torrentes vivi
Ponbmatericscomhujlihiiesciim non nifilignis, idque per ternorum luftrorum inter-
in fubterraneis antris reperiantur
,
cujus-ivalla
, prxveniens tamen quandoque di-
modi funt diverfa lapidumgenera, terre-|6i:umterminum, raro fuperans, ficutexve-
ftrium glebarum variae fpecies, metallic,jterummonumentisdifcimus
: itafuxnatu-
cxterorumqueMineralium mifcells, prs- j rje debita perfolvendo.
tereafal, alumen, haiinitrum, fal ammo-i ADieJovis, 7.Martii,i(Jd9,ufqueadme-
niacum
,&
quicquid ibidem reperitur uf-'diumdiemLunae,
commovebarurterratan-
que ad ipfam aquam
,
montefque atque tiscontinuis
fuccuffibus,utnonminusop-
immania faxa, in ignis vertitur materiam pidi ipfius,
quamquaBinviciniaaedes,
fpe-
& nutrimentum. Subinde folamateriage- ciem praeberent fellarum
portatiiium,
quje
nerata ardet, & hac confumpta ignis ex-^perpetuoceuautomataprogrederentur.
tinguitur, mutataque ftatione alteram fi-i Omnisfimulrabies&furorefFundebatur
bi vicinam invadit , ut fit in terris bitu-
in villam Nicolojorum
, ut nullo veftigio re-
minofis ;
fubinde materia confumpta no- \idio omnia fub propriis ruderibus fepeii-
vis conceptis feminihus renafcitur , mui- rentur. Inde incolas priufquam fpeftarent
toque poft tempore accenditur
;
quas qui-|funeftam hanc tragcediam, muitis diebus
dem fi ex fubitanea generatione in ma-iniorabanturincampis,reii(ftisfuis asdibus:
gna copia nafcitur, uti in JEtna
, Strongy-'& cum viderent tandem terram multis in
lo , Campis Phiegrxis , tum perenni tgr,e \oc\s dehifcere
,
quod revera fatis eft vifu
ardebunt. Generatio vero hujufmodi ma
horribile, omnesmetu obfeiii, &quafica-
terierum hac ratione iit : Mare pinguedi- davera fpirantia, inde fuga evafere Cata-
ne & unftuofitate refertum dum abdita neam, cum reculis fuis
,
qualefcunque im-
Telluris penetralta fuhit , mox montium igne provifaconfufio arriperepermittebat , reli-
extenuatorum ofla nutrit denuo , nova- dis caeteris primo cuivis occupatori ; & ca-
que eorundem emedullatam fubftantiam tervatimplangentes,implorantefquemife-
pinguedine replet; & fi ei in fulphureas ricordiamS. Agathz, in Ecclefiam fe rece-
Cryptas aditus patuerit, aqua introa6tain'perecathedralem.
fulphuris vertetur nutrimentum; fi in bi-! Interea philofophabantur deoriginelio-
tuminofas in bituminis
; fi in venas alu- rum terras motuum tam frequentium, quis-
minofas, in aluminis
(&
ficde caeteris ra-que pro modulo ingenii fui argumentaba-
tiocinando) vertitur pabulum. Et hoc per- t^xr ,
tandem peritiffimi ftatuebant
, Mon-
dita per tgnem fuhdantia reparantur , Q^iQth t^m ^tnam eorum efi^e caufi^am; prout
ratione
,
qua in Ilva Infula quiefcentibus
per aliquot luftra fodinis, ferrum renafci-
tur ; in Agro Tyburtino faxa
,
quae Traver-
tina vocant.
Quomodo autem dita materia ignem con-
ciptant , fupra diftum fuit : utique haud
a Sole , ftellis , non a fulmine & fulgetris,
non ab alio efliciente , nifi ab ipfo Jgne
Suhterraneo aditum ad eas per abditos mea-
tus rupium
,
quas urit , faciente ; vel fi
ab igne aftuali non immediate tangun-
tur , certe a Marinis fluftibus Ventorum
impetu per incilesfubmarinos in eas intru-
fis. Fieri quippe non poteft , ut ex allifione
etiam brevi compertum fuit , cum dieLu-
naj , 1 1 didi menfis Martii , finus feorfum
iretintreshiatus, non multum ab invicem
diftantes. Primus hiatus diftabat duo mil-
liaria pone Montempilierum
,
quem dicunt
continere ambitum femimilliaris circiter.
Hichiatus evomebat plurimum ignis , mul-
tofque lapides ,
quorum vel minimi aequa-
bant fere pondus trium cantarum. Materia
vero ignis in aerem projefta ad duorum
milliarium diftantiam dividebatur in mi-
nutifiimas particulas, &fpecieigneiimbris
fgeviebatinfubjedam fibi tellurem.
Quando diftus Mons rabidus dehifcebat.
vehementi JluBuum in locis anguftis ,
&|tantuminferebatfragorem&terr3Emotum
agitatione fpirituum materia cow^ay?/i5i/i5 ut nequeam ullis verbis ejus horrorem ex-
attritioneqae pinguis aeris non ftatim ignem
concipiant.
primere; fragorem augebat vociferatio la-
mentantispopuli Cataneenfis, cuivideba-
tur mundus interire.
Cc
3
Hsec
2o6
MUNDI SUBTERRANEI
Se5l I
Hjec vero
tolerabilia fuifTent , fihicfuis- [nibus , utfequodam martyno afficerent ; &
infantes exemplum matrum fequebantur.
fetterminus
malorum; fedplus ultracafus
illef2viit,comitatus,
hori2 3,altero&non
diupoft
tertiofurore : &fmguli certatim &
ignem
& arenam tanta copia evomebant,
ut campi vivo incendioruberent, & oppi-
dum quafi denigratis arenis operiretur.
Omnis vero ille ignis abibat in duos
rivos mediumampleftentes ac circumlam-
bites Montempilierum
,
qui inftar infuls
vel rupis ex medio flammarum eminebat.
Rivorum alter coni^xmQhzt Malpajfum ,\)Z.u-
ciflimis faltem sdibus a cafu immunibus;
rivus ille rurfus dirimebatur in duos ri-
vulos
,
quorum alter pertinebat in cam-
pum rotundum , alter in S.Petri. Prima-i
Die Martis 1 2 difti menfis , hora 2
3
, ex-
portabatur fancliffimum brachium Cata-
neenfis AmazonisAgathx invidlae,aDomi-
no D.Nicolao Tudifco,comitantibus Reve-
rendiffimo Epifcopo &Senatu, in planitiem
S. Dominici , ubi ereftum erat altare e re-
gione incendii
,
quod inde confpiciebatur,
ut eo fpectaculo & oculus & animus horrore
percelierentur. Ibi fermonem praedicabat
P. Francifcus Ayala , Magifter Novitiorum
PatrumFrancifcanorum.homomagngfan-
dlitatis , ut eliceret ex oculis , vi compun-
(Ttionisanimi, imbremlaqrymarum.
Planities S.Dominiciundique eratcon-
riorum verorivorum alter obruebat Fi//a?w fitahominibus, quiadfpeclaculum fanfta
Montupilieri , ita ut nec vifus, nec memo-'rum reliquiarum, cum fufpiriis, lamen-ta-
rialoci iftius fuperfit. Dolorem id maxime ' tionibus &lacrymis fanguinisferiebantpe
auxit
,
quod SanBijfma Mater ds Annuncia-
tione ,
appellata de Montepiliefo in flammis
fuerit fepulta
;
quas imago fane miraculum
fuit Siciliae , & ornamentum orbis
,
quod
fpeftatum concurrebatur ex longinquis re-
gionibus.
Tota.mafTa ignis protendebatur in lati-
tudinem fex milliarium , & circa initia duo-
rum: altitudiniscdfWKiquatuor, plusminus,
prolocorumdiverfitate. Ignis ipfe nonab-
fimilis erat illi
(
quo vitriarii in officinis
ftora fua & facies
,
quo tempore multum
arenae pluebaL
Porro ab hora 1 2 ufque ad 23 dieiMartis
intantumftrepebantdifti ignei hiatus
, ut
diu auditus fenfus abefTet. Iliud terribilius
erat,quod multi fures arrepta liac occafio-
ne, difcurrerent per omnespartes jamcol-
lapfas in ignem , ad furandum ,, occifis 6 ho-
minibusin campismorantes.
Die Mercurii hora 1 2 & 1 3
, cum res vi-
derentur in deterius abire , educebatur San-
fuis lutuntur,) inclinans potius in coloremjdiffiraumVeiumS. AgatiiaeaReverendiffi
pallidum
,
quam rubrum ; & expofitus aeri
lacile condenfabatur , & evadebat' Sciara,
quae cumulando lapides igneos ftratum
fuum extollit ; & fupra hunc vivum ignem
aggeratur &elevatur : formansfupra dorfo
fuo rupes& pyramides exfupradidla mate-
ria congelata. Et quocunque illa materia,
fafta lapis (^r/fccij)nigerpervenerit&re-
federit , ibi nullum unquam progerminat
gramen. Villani vicini in Mafcalucia, S. Pe-
tro , Mujierblanco , Campo rotundo , &aiii , ti-
mentes ne ignis tandem ipfos prajoccupa-
ret , cum adeb veiociter omnia percurreret,
confugeruntCataneam,apertis prius repo-
fitoriis neceflarii viftus pro cujufvis defide-
rio , & per odliduum continuum non defie-
runt liomines turmatim & catervatim eb
venire: donec in civitate nec minima celiu-
la ad divertendum in ea , vacua efTet reiifta.
Reverendiffimus Epifcopus ex foiita fua
caritate:& cura
,
juffit adtempuspraefensre-
cipi eorum aiios inHofpitaii, aiiosinMo-
nafteriis, aiiosdeniquein asdibus privatis,
mittens eis refociiiatoria.
Pianftus , difciplinx , orationes ,proces-
fiones, praedicationes
,
jejunia, abftinentis,
expofitiones 40 liorar. in nuiiis ecclefiis
cefTabant , tantumque dolorem ingerebant
ut faxa lacrymarentur.
mo Epifcopo coronato fpinis, praefentibus
Senatu etiam coronato fpinis , Regularibus,
Societatibus, & Clero , omnibus veftitis ve-
ftibus pcenitentiaiibus ; &ubi ventum fue-
rat in pianitiem Dominae noftrae de Con-
cordia, conjurabatur ignis iile Velo San-
ftiffimo
;
poftea Mafcalciam verfus ibatur,
collocato Sanftiffimo Velo in canopeum
ad id fabricatum
,
quod brachiis portabat
DominusD. Petrus Statelia , Thefaurarius
Ecclefi^ Catliedraiis,comitatus multis Ca-
nonicis,tribus Juratis, DominoD.Joanne
Paterno , & Cafteilano Capitaneo Juftitiae,
una cum Barigiido , militibufque multis
& quatuor miliibus devotorum
,
per viam
dicentium frequentiffimas orationes glo-
riofxS. Agatliae, aliorumquefandlorum; &
per quscunque loca tranfibatur
, magnus
audiebatur plan(ffcus
,
qui bruta ad compas-
fionem movebat.
Occurrebatur fandis reiiquiis a clero &
popuio vicino , facie in terram proftrata,
cum iacrymis vivi ignis
,
quse ex oculis
erumpebant. Per omnes iiios traftus publi-
ce vendebatur vinum folum in diverforiis,
quia panis ob confufionem & fugam incola-
rum non reperiebatur.
Interea ubi ventum erat in Mafcalciam
,
confpiciebatur ibidem fuper exceifo monte
Neque omittendum eft
,
quod mulieres jaitareexftruftum,ubiconcionabaturP. Cy-
abjefto omni iuxu veftium , induebantur {rillusCaffiaeSocietate JESU ; fermone ve-
cilicio in modum pcenitentium , mcefti- ro finito Miflam Sanftiffimam celebrabat
tiamquefuamteftabanturtantis caftigatio- Dominus Thefaurarius , & tandem conju-
'
raba-
LIB. IV. PYROGRAPHICUS.
207
Ca^. I X.
rabatur ignis vexillo veli fanifliflimi. Sed, ne Sacratiflimum Velum in ifta tempeftate
6 ingens miraculum! cum fanfturavelum
exponeretur, ccEpere faucesills infernales
intonare , & horrendus terrae motus cogeba-
tur cederevirtuti heroins S. Agathx, & cur-
fu fuo mutato per S. Joann. de Galermo
tranfibat : & poflquam fanftiffimum ve-
lum patrafTet tantum miraculum
,
porta-
conducere in tempium cathedrale
, cum
multa reverentia.
Die Veneris, i^difti menfis, celebraba-
tur Comrauniogeneralis : noneratintoto
numero vel unicus
, cujufcunque aetatis,
dummodo ad illamrem idoneus, quinon
guftaflet facrofandum panem. Eodemdie
runtilludin Matricem Mufterblanci , ut&; audiebat Epifcopus& Senatus
, rivum il
alteram partem ignis coerceret, & ut tota jluni ignis
,
qui depafcebatur S. Joann. de
gens refocillaretur. Galermo , divifum fuiffe in duos rivulos,
Die Lunae, r+didi menfis, opportune quorum alter peteret Mufterblancum, alter
portabatur Sanftifrimum Velum in terram Cataneam ; reiida difta viila in medio,
S. Petri& Campum rotundum
,
ceuquElo-
quamvispaucaedomusexurerentur:
quara-
ca incendi pericuiura erat , ficut etiara re- obrem confiderato tantum periculum ira
vera multae aedes utriufque loci corabuftx minere
, illi occurrebatur fubito cum San
funt: ubi verb fanftifTiraaereliquije ill^in
utrumque locura fuiffent afportats
, ignis
clifTirao Velo ad utrumque rivuhim
; fed
gnisquideratum temporisrainime totaii-
vifibiliter retroibat
,
ut tranfiens per aedes
j
terextinguebatur, curfus taraenejus coer-
Francifci Fallicae . nihil illis damni inferret, ! cebatur , ita ut ubi ante fpatio 24 horarum
quia erant munitae goflypio inviftifTimje & 1 fere unara milliare percurrerat
, poftea eo-
gloriofiffimae S.Agaths; operabatur tandem demtemporis
fpatiopermiracuiumS.Aga
aiftum velum idem miracuium in aedibus thas, gloriofse liberatricis Patrix, non curre
Doraini Francifci Virgilliti , & Joannis
Mariae' Rapicauli, cum locus medius inter
li Phchi &c Mufcalciam igne incenderetur,
magnum periculum erat , ne diftus locus
combureretur, exiftens fatis vicinustorren-
ti appropinquantis ignis; & cum in difto
praeaio multa ipfi efiet fubftantia , omnes
ejus necefrarii & confanguinei ipfum mo-
nebant , ut, cum non poffet impedire de-
flruftionem jedium fuarum , ad rainiraura
inde auferret fua utenfiiia , neque permit-
tereteademperireinigne : didusveroRa-
bat uitra 20 pafTus^Sc ubi compertum fuerat,
quod fub Montispiiieri terra jam extinfta
deteftus erat alius rivulus ignis
,
qui pofTet
magno damno afficere Turrim
Grjfi, extem-
plo SandifsimumVelumefTecit, utdid:us
rivulus ibi fifterefuf^, prout hodieque in
proprioloco immobiiis.pauco reliquo calo-
re, fpeftatur.
Sed antequam fecunda vice egredere-
tur Sanftifsimum Veium , venerandus Pa-
ter ob oculos ponebat Senatui Cataneenfi,
fi velum extra fuara civitatera deducere-
picauii refpondebat
,
aedes fuas fatis effe tur, (fciens, omnera populum illud fecutu
munitas, quia condidiffiet in arbore ima-
gunculara heroinae Agathae,qua pofTet coer-
cereirremediabiiemignem ; &inea confi-
fus viva fide fecurus dormitura ibat, cura
fubito ignis praeceps rueret curfu mutato, &
loco illo intafto & illsfo relifto , circum-
dans eundem rauris vivx Sciarce.
Multi Patres Jefuits , & aiiorum ordi-
num, projefto goffypio in ignera ,
teftati
funt , illud non fuifle corabuftum , fedpau-
lulum paliidura evafifTe. Si itaque gofly-
pium tanta virtute poiietcontraflaramas,
cum fit tantum res
,
quaetetigeritimaginem
Agathae Sponfse D b. i, quid non faceretfan-
ftum velum
,
quo ipfiusvivens &facratiffi-
mura caput tedtum fuit.> Gaude , Gaude Ca-
tanea
,
quod , dum protegeris a tanta Vir-
gine , nunquam flaram^ tibi nocere pote-
runt.
Rediit Infigne SandiffimuraSacri Veii,
poftquara ununi diem, unamque noftem
fuifTet, in aquis extra fuum faceilum , die
Jovis 14 didli menfis, hora prima noftis.
Difto enim die Eurus tanta violentia fs-
rum,)xdesomnes deflruftum iri. Senatus,
hac re percepta , ftatim opportune-manda-
vit , ut Dominus Cafteiianus circumdaret
civitatera univerfam equitibus armatis cum
fua turma Hifpanica,& ut Capitaneus idem
faceret cura multis militibus; & Capitaneus
ad evitanda aliquaincoraraoda , afienfu E^
pifcopi conclufit oranes
,
qui eo confuge-
rant , in carceres epifcopales . Bariceiius
cum magna multitudine hominum arma-
torum accurrebat , ubicunque necefsitas id
efftagitabat ; & quidam nobiies elefti du-
ftores rauitorum militura , nunc huc, nunc
I
illuc difcurrebant. Tunc claudebantur o-
j
ranes civitatis portae
,
poftea aperiebantur
ad cuftodiaraequitum & nobiliura a Sena-
tu deputatorura ; arcentes ingreffii omnes
peregrinos; &fiquem oburgentia negotia
joportebatefteincivitate, huic prius arma
auferebant, quam in civitatem admitte-
rent, ablegabant vero omnes peregrinos va-
gabundos, quiipfis erantfufpedli.
Elevabantur tria patibula
,
priraum im
area portae di Aci , fecundum in area fori.
viebat ,ut non piuere ,fedpotius aquam ef- i & tertiura in area portae decims , cum fuis
fundi credidifTes. Omnes autem
,
qui por-
j
inftrumentis in ordine. Capiebanaxr qui-
tabant fanftas reliquias, non curantesira-
brem, volebant majore cum mortificatio-
dara peregrini ex variislocis&civitatibus
oriundi
,
quia videbantur fures , & mitte-
bantur
2oS
MUNDI SUBTERRANEI
Sed. I.
bantur in
cuftodiam ; &fic
,
per D E i gra- } mare
giganteo more confligendo cum aere
tiam ,
omnibus
incommodis praeventum I de altitudine certabat cum ftellis , limites
fujt.
I
proprios tranfgrefTum : fi de terra , ea tota
Patres
Benedidini fabricabant altare injfcatebat furibus , ut vix quis tutus latere
area fui Monafterii e regione ignis , &nu-'po(ret: & fitandemdeigne , illefubjugum
dis pedibus, fme cucullis , coronati fpinis
eo portabant fanftifsimum clavum, &dixe-
runt multas preces przvio fermone ; unde
evenit , ut ignis quidem non ulterius pro-
grederetur, fed non placuit divinae bonita-
ti eum penitus toUere ; fedignis in altitudi
nem folum crevit, formansantemuralia&
montes adeo horribiles ,
ut terrorem in-
ferrent.
Populus defiderio viftorix & quietis vo
fuum pertraxit agros , eofdem flammis fuis
inundando. Ita ut igne properante civita-
tem verfus , & populo volente fe in locum
falvum conferre , undique via impediretur.
DiejSabbati vefperi reducebatur fanftis-
fimuni velum
,
poftquam operatum fuiflet
tanta evidentia miracula , & pernoftabat
in ecclefia S. Marise Jefu : Reverendiflimus
Epifcopus & Senatus ,
die Lunx hora i
y,
1 8 difti menfis ibant in diftam ecclefiam
lebatmediantibus fandlis reliquiis&poeni- cum focietatibus , clero , & conventibus,
tentia ignem penitus exftinguere : quare magismortificatiquamunquamfuerant,&
difti Patres Benediftini denuo eduxerunt
die Sabbati, iddidli Menfis, clavum fan-
dififimumeodemmodo, quofupra, afliften-
tibus Reverendiflimo Epifcopo,Senatu,Re-
gularibus, & Societatibus ; &praEdifti Pa-
tres Beneditftini corpora fua verberabant
ufque ad fanguinem , alii in maxillis , alii
inlinguis, alii in brachiis, alii inpedtori-
bus , & alii in humeris , & fic deduxerunt
clavum fuper moenia civitatis in confpe-
ftum hujus infernalis voraginis, quaecon-
fpiciendo fandtiflimum clavumcum ftrepi-
tuintonabat
,
quando Sanftus Paftormanu
tenensclavum fandliffimum, &increpavit,
& diminuit , & annihilavit hanc fcetidam
materiam.
Die Dominico , 1 7 di^li menfis, humilia-
batur in Matrice Ecclefia Congregatio Do-
minorum Nobilium in veftibus fatis humi-
libus, unacum congregationevirorumge-
neroforuminveftibusfolitis. Se magis de-
mifitSocietasvillae dellaPunta ; ills preca-
bantur a Deo mifericordiam , haecreddebat
gratias gloriofs virgini Agathae
,
quod libe-
rafl^et villam a rivulo ignis
,
qui illi minaba
tur ruinam , & dum unufquifque gratiam a
fummo Creatore implorabat
;
puer quidam
furabatur aliquid de adolefcentula de Gra-
tia, cum verb furtum efl!et fatisleve, ipfe
pofitus fuit in locum 'quendam publicum
juxta portam canalium , ubi ftetit totum
diem.
Poft prandium educebatur fuper altare
majus Ecclefiae cathedralis fandiflimum
corpus Virginis Agathae, &omnesfocieta-
tes, conventus & congregationesvenerunt
adoratum eam , ira lacerati & mortificati ut
elicerent ex maxime induratis hominibus
lacrymas ;
inde intrabat corpus fandifli-
mum in fuum conclave hora 2
3
,cum planftu
& lamentatione univerfali implorantium
altiflimisvocibus divinam mifericordiam.
DhUS teftabaturfe adeofuccenferepec-
catoribus, ut omnia elementaconfpirarint
in ipforum ruinam. Nam fi loquamur de
fuper monte non multum diftante a difta
ecclefia celebrari fecit fanftum facrificium
Miflie a Domino D.Innocentio Craflo,Can-
tore Ecclefiae cathedralis , fub cujus finem
Reverendifsimus Epifcopus accepit velum
facratifsimum , & illoexorcifabat&conju-
rabat Oceanum ardentem
,
qui non bene
tolerans harum fand:arum adjurationum
mugiebat tanto fragore ingeminato , ut ad-
ftantes pallefcerent. Hora autem 1 8 ejus-
dem diei rediit hoc velum fan6lifi[imum in
civitatem
,
portatum ab eodem Reveren-
difsimo Epifcopo.
Abhora 20 diifti diei , ufque ad horam 24
non ceflarunt focietates , tam virorum,
quam mulierum , & conventus conteftari
fuum fpiritum demifixim Ecclefiae Matri,
variis inventionibusfatis compun(5iivis. In-
teraliosmagisfubmifla erat focietas novi-
tia Dominac de Liteka (qux conftat ex
folis Dodoribus, exclufis omnibus aliis cu-
jufcunque gradus) cum Patribus Augufti-'
nianis illis adjunftis , ubi P. Francifcus Ab-
bas habuit concionem affixam inter Ma-
RiAM & Agatham
,
quae omnibus admira-
tionem fuiinduxit, & obftupefcere fecit.
Mons fuoterribili mugitu horroremin-
cutiebat, omnimomento &fine ceflatione
effundendo ihftar diluvii arenas , & licet
Verbum Incarnatum apparuerit veftitum
fola Juftitia, nihilominus tamen in eo fcin-
tillabat feu emicabat aliquis radius Mife-
ricordis ; fiquidem totum feminarium &
aliae arbores propter tantas arenas fruftus
ferendi incapaces erant ; at die Mercurii,
2odidlimenfis ab hora 20 ufque ad 1 8 diei
Jovis , apertje catara<R:2 cceli depluendo u-
bique imbrem maximum , expurgabant ter-
ramabhoc peftifero infernali excremento.
Et ficut Sandla Amazon Agatha glorio-
fa, inter alias prsrogativas & privilegia,
quaeabaeternofuo Sponfoobtinuit, habuit,
ut efi^et iiberatrixCataneenfispopuli, tan-
quam fui , & ratione nativitatis , &ratione
fepulturae, ita voluit grande miraculum de-
ccelo,iIludvidebaturnubilum , &pluvium, monftrare, nempe cum ^tna ante fauces
gravidumqueventisterribilibus;fideaq>ia, tres montes exlapidibus&arenis fabricas-
I
fet,
LIB. IV. P Y R O G R A P H I C U S.
fervarent
Cap. I X. fet , duplo altiores Montepiliero , unus illo-
rumreparabatpartem Occidentis.
Die Veneris, 22 diftiMenfis,Monsifte
annihilabatur , & via de novo detegebatur
bitarent
num.
209
itaque obftupefcebant , ut du-
telluremne calcarent, an infer-
Die Mercurii , 27 difti menfis , hora 1
8,
Malpajfumwerius ,iu^er Sciaramj2imia.S:2im,venit in Ecclefiam matricem focietas ^i? /<i
utdisjedtispercineresreliquiis xdium, ec- ; Pdf^^irtf^inquaerantmultsinfantes.puellae,
clefiarum , & cifternarum refiduarum , o-
j
& mulieres , capillis paffis
,
pedibus nudis,
mniquevoracitate, & rapacitate bonorum
|
coronatac fpinis , &clericiferme4oo.adau-
alienorum , defcenderit uno inipetu ad de- i tenticandum votum
,
quod in fua terra vo-
vorandam villamCampi rotundi & S. Pe- verant, decreandisfuffraganeisS. Agathae,
tri ; & quia ignis fe totum dabat in ruinam j de annuo cereo ponderis rotulx 1
00 , de ex-
di(ftarum villarum, infirmabantur utique|ftruendaecclefiafubeodemtituIo, decele-
linguae infefts S. Joanni de Galermo
&
; brando ibidem quoque ejus fefto annuo,
Mufterblanco
, ex quibus periculum erat quiagratiameisfecit, &liberavit ex conti-
CatanesB. jnua pluvia arenarum
,
quae deftruxerant
Solab eotempore, quo y^<i' aperta eft, ; multas sdes
,
quae non permitterent tranfi-
ufque in hunc diem
,
qui eft 2 8 difti menfis,
j
tum
,
quia arenarum altitudo erat odlo pal-
tantae ftragis commiferatione motus, vo-imorum fuper tellure , & Senatus poftea re-
luit etiam fe focium prasbere dolori Cata- focillavit omnes nautas, dando eis cibum
neenfi, ut obduftus tenebris faciem abfcon- &potum.
deret , &fi quando radium aliquem emifit,
id ideo faftum
,
quod omnia efi!e in falvo fibi
perfiiaderet , fed re tota cognita
,
quam ad-
huc animadvertebat in igne , fubito fe rur-
fus abfcondebat
;
pudebat enim pallorem
fuum oftendere
,
quo fuftlifus erat.
Et quia fama erat , Cataneam excidio
efl^e proximam , accurrerunt fubito duo Ca^
pitanei armorum , alter de Randazzo , aker
Porro dida focietas , fimulac venit in
Ecclefiam cathedralem , obtulit gloriofje
S. Agathae crucem Malthenfem parvam ex
auropuriffimo.
Reverendiffimus Epifcopus ab illo mo-
mento, quo ignis primum apparuit , ufque
ad ultimum
,
quo cefi!avit , non defiit de-
monftrarezelumfuum cum Monachis Mo-
nafteriorum, eofdemconfortando, &ani-
dePiazza, cum multis necefiiariis , ad opi- 1 majido frequentiflimis vifitationibus ; erga
tulandum Civitati , & Civibus , & ad prae
veniendum tumultibus
,
qui forfan oriren-
tur ; Senatus etiam Meffinenfis multis lite-
ris teftabatur fuam commiferationem
, &
ofFerebat officia fuain omnibusrebUs
,
quas
Senatus Cataneenfis requireret , & multjc
aliae Civitates prodieae officiorum oblatio-
nis , miris modis afieftum fuum oftende-
bant.
Die Lunae,^^ difti menfis, Mons ar-
dens
,
poft trium dierum inducias fuo filen-
tio indicatas , hora 20 rurfus incepit into-
pauperes fuam exercuit charitatem dando
eis eleemofynas , & fubveniendo eis tam
publice, quamprivatim : vigilantiam fuam
in tali tempore necefTariam oftendit , omni-
bus horis mittendo quofdam fuorum, ad co-
gnofcendam curfumignis; infuper teftaba-
tur habilitatem fuam in prudenter & dili-
genter difponendis rebus.
Damnum.quod pafTa eft civitas Catanea
ex igne , nondum poteft certo fciri , fiqui-
demejusrationondumeftinita : hoc vero

afferere poffum , Religiofos , Equites &No-

nare folennem Salvam , in modum bombar-
j
biles perdidifi^e poffeffiones maximi pretii.
darum,&hoc ejus fragore ita contremuere Ethaecfuntomnia, oLedlor.quaeoccur-
moenia , ut nulia alterius magis violenti rerunt circa incendium ^tnae
;
quod dura-
tremorismemoriafit, &hocfpatiumhora-
vita^dieMartiiufque ad^Sejufdemmen-
rum 24.continuum durabat.
Avesdefefl^ae vitae, ob deplorandum fuc-
ceflum ignis, prsecipites delabebanmr in
terram exanimes, quarum numerus non
poteratiniri.
Plurimi peregrini ex quibufcunque re-
gionibus , &vicini , curiofitate tanti incen-
dii moti
,
pedetentim adierunt , ut id ob-
fis. Quamybrem oro te , ne hunc meum
primum foitiim reponas in obfcuritatem
,
neque maiigne de eo judices
,
quando ope
praeli vidit lucem. Recordare enim omnem
parvum fruftum, quem novaarborprodu-
xerit, qualifcunque fit,femper guftari dupli-
ci fapore, &adcognofcendamfpeciem, &
ad videndam formam. Vive feliciter.
TOM.I.
Dd
Se-
2IO
sea.n.
MUNDI SUBTERRANEI
S E C T I O II.
DE
AERIS O VENTORUM CAUSIS,
NATURA
,
VIRIBUS & VARIETATE,
ui tum in extera ^eocofmi fuperjicie
,
tum in internis Subterrmeis
canjernofis
regionthus dominantur.
P R iE F A T I O.
Deo inventu difficilis nullo non tempore '^hilofophis vifa fuit Ventomm
\caiifaj ut non immerito Regius 'Pfaltes ex D e i thefauris edu^os aflc-
^rat, ^i educis Ventos de thefauris tuis
,
qut amhulasfupra pemas 'Ventorum,
& omnihus iis nomina ponis
i
& uti thefauri
Divinae Sapientiae innuunt incomprehen-
?J^c7Jfa
fum ab humano intelle6:u modum & rationem
,
qua oriuntur
,
ita fupra pennas
^Tlf''yentorum
amlulatio oftendit , iterum caufas eorum adeo difficiles efle, ut nonnifi
ipfiquifblus iis dominatur, qui folus eos faevire facit, iis fraenainjicit, iis nomi-
naponit, refervatae videantur j
adeoque hominum fit, mirari tantiim id
,
quod
noncapiunt, difcantque exindc ineffabilem Divinae Potentiae magnitudinem in
fuiscreaturis adorare potius, quam eas curiofius fcrutari. Quoniam tamen Divi-
na bonitashomines fenfu &intelledu inftruxit , ut invifibilia perea quae fa^a funt
cognofcerent, ideft, per res
fenfuiexpofitasadearuminvifibiles virtutes pertin-
gerent, atque hinc
tandemadrerumomnium Au(^orem Deum Opt. Max. in-
vifibili fua virtute omnia moderantem
adfcenderent : Hinc orta eft fumma illain-
geniorum in naturalium rerum
inveftigatione inquietudo, &obtinend3e veritatis
defiderio seftuans mortalium animus : quo & nos flagrantes ad Ipfius Nominis glo-
riam ordimur argumentum de Ventorum caufis , natur^
,
proprietate
,
in quo fi quid
laude dignum praeftitero, id non infantili meo ratiocinio, fed Ei qui &ppfle &
velle dedit , in acceptis referendum
eft.
C A P U T I.
T>e multiplici Ventorum
causa
,
eorum divijione & definitione.
Cap. I. Fleri
non poteft ut una femper & ea-
dem fit caufa Ventorum produftrix;
fiquidem diverfitas
Fentorum, natura,
viribus
,
^oprietatibufque difFerentium,
vnlgat procul-dubio diverfas caujas arguat; utpro-
yentorum
j^^jg frivolum fit djcete , rentorum caufam
ejiad^qua- aham non ejfe,
quam exhakttonem calidam
ta.
^ficcam
collateraliter illifam ,
quam Peripa-
tus mordicus defendit. Nos pro diverfitate
ventorum diverfas caufas ,
qux tamen uni o-
mnium o/>i/fci caujae fubftant, hoc locoafli-
gnare conabimur
;
quibus cognitis , nulla
dabitur adeb peregrina ventorum qualitas,
nuUus tam exoticus effe^us ventorum , cu-
jus caufam non afljgnes. Verum ut inma-
teriaperplexa tricilque implicata connatu-
ralemorainemfervemus,prim6de'yj/-ie/fl/(?
'ventorum , deinde quoque dc eorundem cau-
fis
ratiocinabimur.
ventorum Septem invenio ventorum differentias
,
qui-
difermit.
jjyg univerfa TeUuris moles continub agi-
tatur. Et funt primb venti quidem commu-
nes
^
perennes
,
qui omni tempore & omni^
locofpirant, nifi ab aliis ventis aut obfta-
culis variis impediantur
,
qualis eft u^icus
onemaifs
i\\Q.Orientalis
,
quem generalem ^icimyiS, Scftii' zon
Zonae Torridae potifsimum dominatur
e^J'Zt'!^"'''
Ortu in Occafum ruens.
2 . Sunt venti nonnullis locis proprii
Ventiferh-

periodici
,
qui uti certo anni tempore ,
'"'
ita & in certo loco tantum aut traftuTer-
ras fpirant ; uti funt Etefije : qui Grscciae
& iEgypto tantum aeftivo tempore domi-
nantur, non ita reliquis Terrae partibus
.
3.
renti Anniverfarii , funtque vel wf-
:^"'""**''*
(Irui, vel diurni,Yelhorarii, ({ui pro diverfi--^""'
tatetemporum in Oceano fpirant ex variis
Mundi plagis, & in nonnullis locisfeme-
ftri, quadrimeftri, trimeftri , bimeftri, in
quibufdammenftruo , hebdomadario , diur-
no , aut horario temporis fpatiodurant; de
quibus poftea.
4.
Sunt renti extemporanei, ex vehementi
Extmpo.
aeris coUifione nati ; uti funt rentiznte aut
'
poft pluviam , tonitru , &c.
f.
Sunt
Hepentim.
Tndigioji.
Cap.l. LIB.IV. DE VENTORUM
j;. Sunt Venti repentinl , fubitanei & im-
petuofi , uti turbines
,
prefleres , ecnephix,
&c. qui non nifi raro contingunt.
6. Sunt Ventiprodigiofi, qui nonnuUis in
locis erumpunt , tum ex montium cavernis,
tum ex intimis Terrae vifceribus & voragi-
nibus , tum etiam ex fundo Maris lacuum-
que quorundam magno navium periculo,
dum aquas vehementius concitant.
Artificiales.
j Sutit Venti yirtijfciaks , ut ii qui flabel-
lis follibufque excitantur
, aut deliciarum
caufa in nonnullas cryptas per abditosca-
nales deducuntur.
Quemadmodum igitur hi recenjiti Venti,
viribus, natura , &iproprietatibusfuisdif-
ferunt, ita differentes quoque caufas for-
tiuntur.
Quidam enim Solishumidum attenuan-
tis virtutenafcuntur, nti Ventusgeneralis
O R I G I N E. 211
Unie origi
neni tra-
hiint.
lis extra, tum intusti Suhterranei Ignis vir-
Definitl
tute extraEius
,
q^ui calore rarefaBus velfrigore
conclenfatus tranfverfuli motu fuhinde etiam
re[io motu terram mariaque exogitat in Natu-
rce honum inflitutus.
Dixi primo Halitum Flatulentum , ad ex-
'Expofitio
cludendam eorum opinionem
,
qui Ventum
^f
'""*"
fmplicem aeris motumputant
, & ad excluden-
dam definitionem , c^i Jimplicem exhalatio-
nem calidam
CS" ficcam , excltifo omni humido,
Ventimateriam efle dicunt. Dixi Flatulentum.,
Iquia inflatu ejus efl^entia confiflit , fienim
hsditttsflatulentisfpiritihus non conflarent,
aeremtampotentimotione concitare non
pofTent.Dixi ex Terra Marive tum Solis extra^
tum intus vi Suhterranei Ignis extratlus. Sol
enim exterius humidum in vapores atte-
nuat nubium ventorumque materiam; Ignts
Suhterraneus per occultasTerrae fibras hali-
Nonnulli ex fola rarefadione & conden- tus emittit fahiitrofos
,
qui in externam fu
fatione aeris efficiuntur. perficiem evefti , & a Sole rarefafti , ingen-
Aliqui, nivium in prscelfis montium tium commotionum aeriscaufafunt.
Ignis
verticibusflabulantiumliquefaftione. itaque Suhterranei efl , halitus vapidofque
Alii&pleriqueexvapore &exhalatione fumosfubminiflrare^^yo/zj efl, eosextrinfe-
Subterranea
,
quae duo in plerifque ventis cus in Ventorum attenuare materiam
; fi-
interveniunt. quidem hi dilatati vicini efEciunt protru-
Alii ex Lunae nonnullarumque Stellarum fionem aeris, & hinc continuata impetuofi
ortu originem fuam deducunt,
Alii ex varia Montium , Promontorio-
rum , Litorum , Infularum occurfantium
conflitutione
,
per reflexionem quandam
aut refultantiam , aut etiam ex vehementi
Oceani currentium impetu , aut fluxu &
refluxu Maris oriuntur.
Alii denique natales fuos habent in in-
timis Terrae vifceribus ; alii in ipfa Terrs
fuperficie ; alii in media & fuprema regio-
ne Aeris
,
quorum omnium opifex efl , vel
Sol , Ignis Coeleflis
, vel Subterraneus in
aeris propagatur tranfverfalis commotio,
Vides itaque in hac Definitione quadru-
^tdru-
plex Caufarum genus contineri : Caufam efi-P^'"'
^'"*-
cientem
,
Ignem partim internum,
partimr^ven-
externum, Solaremvidelicet; Materialem,^^^.'
halitum vaporofum & flatulentum ; Forma-
lem, tranfverfalem halitus motum ; Finalem,
bonum Naturs , de quo infra.
Atque ex hujus halitus differenti confli- Ventorum
tutione , maxima quoque Ventorum multitu-
<Jen"ni'Ba-
do &diverfitas nafcitur
,
quorum alii a Plaga
pm^
dicuntur Boreales , alii Meridiani five Au-
m'^'
innumera Pyrophylacia divifus, fine quo- ^r2des,a.liiOccidui ,a.\iiOrtivi , aliidenique
rum ope nullus in Mundo Ventus dari po- Intermedii; adeoutquotinHorizontislim-
'
bo gradus numeramus , tot Venti conflitui
poflint , & tales dicuntur refpedlu loci Pla-
gaeque ex qua evolvuntur. Et quamvis unus
&idem halitus, aliis Borealis, Auftralis aliis,
Ortivus Occiduufque fit, proprietatihus ta-
men qualitatibufque differentibus imbui-
tur is Qum fluit , ratione locorum per qus
tranfit , ut poflea oflendetur.
Hefinitii
Venti.
tefl. Sed jam fingulos eo quo eos recenfui-
mus ordine exponamus
;
quod tum commo-
dius fiet , ubi primo Ventt definitionema.di-
duxerimus.
Definitio Venti.
Duplex hoc loco Ventus confiderari poteft,
proprie&i improprie fumptus. Prior {it exha-
lituofa & fpiritofa fumofaque fubftantia
;
jllter ex violento & extrinfeco aeris motu;
&multiplici de caufa nafcitur , vel violenta
imbriumruptura , ut in tonitruis , vel ob im-
brium cafum prascedente acris motu ,
vel
in magnis incendiis, vel denique nubium
prefTurS. ; efl enim hujufmodi improprie di-
SxLS Ventus , nil aliud , nifi concitati aeris
motio , atque adeo ingenere Ventus nil aliud,
quam illud
,
quodquovis modo aerem concitare
(S
protrudere
poteft. De quibus fingulisor-
dine afturi fumus , ubi prius proprih di^i
Venti definitionem attulerimus.
Ei]iit2iq\XQ VentMsproprie diBus , halitusva-
porofus ^flatukntus ex Terra Marive tum So-
Mira Natura pericyclofis feu Circulatio,
Sifenfuvifusad ortus Vetorumipertinge-
re quis poflet , is haud dubie fine difficultate
eorum caufas deprehenderet ; cumveroeo-
rum fubflantia haud fecus ac aerisomnem
oculorum obtutum fugiat , invifibilis pror-
fus & koo/l^- Ita difficile quoque eorum
caufae nobis innotefcunt, &non nifi per ana-
logiam quandam ad eorum veras rationes
cognofcendas nobis viam demonflrant. Et
fi quis ad analogiae leges mentis oculum
redadefixerit.is haud dubie, idemquodin
Elementaris aqua motu , id &in Ventorum con-
citatione fieri comperiet. Quemadmodura
Dd 2 eriim
Sefi. 11.
Ventorum
tnotus prer
ftu ajjimi-
iaturroQ-
tui flumi-
num aqua,
^pulchra
anaLogia
compooitHr.
212
MUNDI
SUBTERRANEI
enim
w^mvariasaSole,
Luna atquelgneltos & occultos Oceaneifundi meatus, in-
Subterraneo
akerationes
fubeunt , ita &
|
gens & immenfa aquarum moles in intima
^^//.M^irfSubterraneisexhalationibusfoe-lTerrae
vifcera protrufa
, Ignem Subterra-
tumintumefcit,
variofque tumultus in ex- 1 neum Ventorum impetu fufcitat
, h "ova
^j^^^'^^*
rima
fuperficie concitat. Hinc ab Ortu injeum beat nutrimenti vedlura. Ignis Sub-
"^''/"^7/'""
OccafumadSiderumdudum
curfumfuum|terraneusotiari nefcius jS,{luum reciproca-
perficit;
jamCurrentibusinnumerisagita-jtione
veluti foUibus quibufdam fuccenfxis
tum,
&advariaTerren3eregionisLitora&i2ftuanfque
per alias aliafque occultorum
PrornontoriaillifumcirculosafFeftat;
mo- Imeatuum metallicis mineralibufque fuc-
do contrariis fluftibus
exacerbatum turbi-
/cis refertorum fibras dum tranfit, ingentem
AereflO-
ceantu
aerifti.
Cap.U.
nes &vorticesagit.
Pariprorfus modo ha-
litus in aeream regionem Siderum autlgnis
Subterranei
virtutefublimati
dum rare^fti
majorem locum
requirunt,
fummaviolen-
tia circumdatum
aerem nunc in hanc, nunc
in illam aerispartem
magno impetu difpel-
lunt: jam montium
praecelfis illifi vertici-
bus ,
retroadi
contrarios Ventos efficiunt
;
fubinde cum contrariis
oppofitifque haliti-
bus colluftantes , faevos exercent confliftus,
quibus immenfas
tempeftates &vorticofos
tanhinQSyprefteres ,
ecnephias fummonavium
periculo caufant , atque Fbminis inftar
fluxu jam moUi , modo rapido feruntur,
modo prjBcipiti lapfu ima ferientes omnia
conturbant , modo planant , modo peftina-
tim carminant aerem. Quod igitur nobis
fenfibili apparentia exhibet in lua fuperfi-
cieOceammotus, idin aeris regione infenfi-
bili quidem oculis fluxu , folo traftutamen
fonoqueperceptibiliagitati
halitus aerifyue
protrufio
exprimunt ; ut proinde caufa Oceani
perturhatrkes eaedem fmt cum iis quje ae-
ream regionem nullibi noninfeftant; uti enim
Oceanus aqueus , ita quoque Terreftris Globi
Atmofphaera Oceanus quidam aerius eft
, tan-
tb vehementioribus
motibus agitatus,quan-
tomotricescaufae aereaeque fubftantiae mo-
les fubtiliori mobiliorique conftat & ad
motus recipiendos aptiori materia. Sol,
fecum halituum copiam vehit
;
qui partim
per Terreftres montium meatus, partim per
Oceani fundum in extimam fuperficiem
protrufi dilatatiquej?fl/i^5 fuis rurfum ae-
rem,Oceanum, mariaque follicitant ; Mare
follicitatum denuo perftmdi Oceanei orifi-
cia infmuatum novam Igni Subterraneo
annonam, qua &alatur & confervetur, con-
ducit; &hoc padlo Mari concitando novam
fuppeditat materiem.
Vides igitur Naturae circulationis modum
Scrationem , vides quomodo Aquaignem,
Ignis aquam alternis mutuifque veluti offi-
ciis decertantes fe mutuo alant, foveant,
&unanimi quodam confenfu in Geocofmi
confervationem confpirent. Si enim Ignis
f'*?* Jw.
Subterraneus nuUos emitteret halitus, Vento-
^\
^'if^'
rum materiem ; Mareveluti torpidum paene
motds expers facile in putredinem cum
Geocofmi ruina abiret, &confequenter Ven-
torum fubfidio deftitutum , neque Igni fub-
terreftri neceflario nutrimento fuccurrere
pofTet; Unde igne extinfto univerfam Natu-
ram perire necefle foret. Ne itaque Natura
tanto detrimento afFedla labefceret , hinc
per providam Naturam Supremi Opificis
miniflram Deus Opt.Max. utrumque
Elementum in perpetuo motu ad fines ad-
mirandos
,
quos infra indicabimus , efle vo-
I
luit. Quod cnim Spiritus vitales &anima-^^/^^;^gj^
Luna,SideraeXterno"influxuhalitus,quos|les
agunt in Humani corporis ceconomia,^?'''-
Ignis Subterraneus Mari indiderat ,
^i-\\\.oc Cofmica ceconomia facit Ventorum fpiri-^^''*-^'"^""
ciunt , dilatant , fublimant , &in ulteriora ) tuofa natura
; &quemadmodum iis evane-
aereseregionis vafta deducuntinania, qui Ifcentibus Homo vivere non poteft
, ita &
vaporibus in nubes coaftis obviantes ob-
feffique , dum qua data porta ruunt , eam
Ventorum varietatem &inconftantiam pariunt,
quantamfatismirarinonpofluntnautae ; &
ut admiranda Naturx /s^x.ojtAaxr/s luculen-
tius patefiat
,
paulo altius rem ordiar.
Sidera , Sol , Luna ,
Stellae reciprocum
Maris aeftum , uti inpracedenti Seclione am-
pliffime oftenfum fuit , efficiunt. .^ftus Ma-
ris five Fluxus & Refluxiis impetu per abdi-
Ventis fublatis Geocofmum perire necefle
foret.
Quemadmodum verohifce caufis aliaB&
aliae junguntur , ita quoque inexplicabilis
Ventorum diverfitas & fumma varietas ex
iis nafcitur, quae non nifi per ^hxtes partia-
lium caufarum concurfus explicari poflimt;
qui tamen femper ad principales revocari
poflunt; quaeomnia, nequicquamomififle
videamur, jam exponere ordimur.
IL
C A P U T
T>e Vento Generali , ^ quomodo
,
quaVe de caufa nafcatur.
VEntum
generalem dicimus eum ^ijin
vaftiffimisMaribusIndico, & illo quod
perpetuo motu ex Ortu in Occafum Solis
'''
'7.^
nr:j~ /:-l:_
& Lunae curfum comitando,/>roc(f^i/;
qui ut facile intelligatur, notare te velim ea
quae fupra de Generali Oceani ex Ortu in Occa-
fummotu declaravimus,- hic enim non nifi
Pacificum vocant , Zonae Torridae fubje-
5lis
perceptibilis eft
, & uti Oceani Ma-
riumque motus Ventorum flatibus indi-
vidua quadam focietate junftus eft , ita
unum fine altero efl^e non poteft. Nunc
vero
LIB. IV.
DE VENTORUM
ORIGINE.
21
Cap.
11.
verb quomodo Ventus ille
efficiatur , expo-
nendum eft.
si oceanui Et primo quidem luppono , hunc Genera-
^M
#r
^^^ ^^"tum Euro-Zephyreum five ah Ortu in
femferunM Occafum , tunc perpetuo immutabilem futu-
vent^ ge-
^^^
' ^^ ^^^^^ Globus Terreftris Oceano fu-
neraiis fo-
perfufus effet; hoc enim pafto nuUu)m mon-
'
tium, Infularum, litorumque obviorum im-
pedimentuminveniret; qu2 qviidemunica
caufa
, cur Motus illeg'e/-a//yutplurimum
allifione ad eos fafta, interrumpatur , aliaf-
que volatus fui leges fervet , donec in diftis
vaftiflimis Marium fpatiis libertatem pri-
ftinam naftus &conftanti tenore Solem fe-
cutus , fefecirca Geocbfmum propaget.
Suppono fecundo, Solem fnieprasviis fic-
cis halitibus
,
quos paulo ante ab Igne Sub-
terraneo Oceano communicari diximus
,
authumidis
,
quos ipfum Mareattenuatum
fuppeditat aeri , nihil in Ventorum produ-
ftione pofte. Quibus fuppofttis
^omoilo
Dico Ventum generakm 2.h Ortu in Occa-
^enUs^^J.f^mf^oc
pafto generari: Cum Sol fub Zona
dHcamr. Torrida Oceanum radiis fuisperpendicula-
ribus,)aminhacjaminilla parte pro Solis
in hoc vel illo dodecamorio conftituti ra-
tioneperpetuoferiat, fitutex Solisincum-
bentis aeftu vehementi Mare attenuatum
,
ingentemvaporumcopiam halitibus mix-
tam in aerem educat
;
qui quidem vapores
halitufque rarefafti in anteriori Solis fe-
mitaconfiftentemaeremcumfummoimpe-
quem nos Generalem dicimus ; & cum fem-
ConfeB,
per eodem modo Sol operetur , &hunc per-
petuum
efte,ipfaNaturae ratio didat. Sed
haec omnia ita fe habere , experimento com-
probemus.
Qui ex Aquapulco Novje Hifpaniae Portu
i^avij^ath
in Infulas Philippinas navigant , illos prius
Z Sl;
rertoitinereverfus
^Equatorem
procedere:/'W^i'/!'-
oportet
,
quem ubi aifecuti fuerint, vel ultro
''^^"
vel citra
, tunc expanfis velis navim Vento-
rum arbitrio relinquentes
, qui ibidem fub
Zona Torrida tum Auftrina tum Borea per-
petuoOrientalesfunt,intrafeptimeftrefpa-
tium feliciter
,&,quodmirum eft, immuta-
tis velis Infulas de las Boccas , ab America
Orientali jooomilliariorum
fpatioferedis-
fitas, attingunt: Quod non fieret fi Ventus in
vaftiffimo Oceano & in immenfum undi-
que exporrefto Y2iXi^t\om
8cin/iahilitati oh-
noxius foret. Quod verb in Oceano juxta
c- aA
primumlnfularum
occurrentium
, quarumSir
inArchipelagoS.
Lazarinon eft
numerus,
<>'/'
adfpeftum Ventus generalis alias leges in-
^^Xti\3^
duat
,
caufa eft tum allifio
aquarum
undasS-
" '
retroagentium,twm nov* differentefque
ha-
iituum terrejirium
,
qui ex illo fcecundo Infu-
larum feminario a Soleeliciuntur,
commo-
tiones;tvim etiam variJBaeftuum
Currentium-
que rationes, quibus uti rentusgeneralis^et-
turbatur
, ita &hi prsvalefcentes , eos Ven-
torum turbines efficiunt, quos magnona-
vium hominumque periculo imo jadura
tjufquefi.
lutio.
tu dum protrudunt , ex ea protrufione aer
^
quicunque Archipelagum navigant Indi-
..:^.,o,.-/;\o ^^

..^uwr. ci
> cum , experiuntur. Ex nifce vero Infularum
Angiportibus erutis & patentiflimis Indici
Oceani regionibus reftitutis
, mox Fentus
generalis denuo invalefcens naves ulque
ad Promontorium Bonas Spei aut Jnfulam
quam S. Helena vocant , deportat.
agitatus verfus eam partem,verfusquam Sol
fertur difFufus eum Ventum ex Ortu in Occa-
fum, quem nos generakm dicimus, efficit.
Objicietforfan hocloco nonnemo , Hanc
a Sole halituum edudionem in omnem Oceani
circumferentiamjieri, acproinde halitus q^uoq^ue
in' omnem partem
diffufos
undequaque Ventum
caufare. Refpondeo , verum elle in omnem
partem diffimdi W//j ; fed cum utrinque
ab Auftro & Boreaaeremcralfiorem&va-
porofum obvium ofFendant , fit ut acftuans
liic halituofus aer fubtilioris fubftantije a
craffiori circumfiftente retrufus retroaftus-
que intra regiam Solis femitam utrinque
prefiiis coarftatufque continuo ex Ortu in
Occafum difpellatur , Sole intra eandem fe-
mitam incedentefemper novos &novos ca-
lore fuo halituofosfpirituseliciente. Rur-
fus , cum Sol incubitu fuo perpetuo ex Mari
ingentem aquae copiam refolvat , atque ad-
ebnonnuUam in illo Maris traftu vacuita-
tem inducat : ad vacuitatem hanc replen-
dam Naturje quadam neceffitate Ortivs
quxconfequuntur aquarumundse , in Occi-
duas cum impetu ruentes
, & maritimam
Solisfemitam vehementius concitant, & in
eadem halituofum ftabulantem aerem in an-
teriora verfus Occafum premunt protru-
duntque
;
unde mirifico quodam attradu
repulfuqueundarum halituumque nafcitur
perpetuus ille Fentus Euro
-
Zephyreus
,
CONSECTARIUM I.
Atque ex hifce patet, Curfacilior ex India
Orientaliin Brajiliam aut Paraquaviam
Jit na-
vigatio,quiim contra. Hincenimcum contra-
rio Vento perpetuo coUudandum eft nautis,
(iilinc Maris Ventorumque Orientalium
motu delati breviffimo temporis ^atio ter-
minum fuum in Occiduis partibus confe-
quuntur. Qui vero ex Infulis Philippinis
iex infnii
Americae Orientalis regiones petunt , iis
''^'%- '
femitam Solis fub Zona Torrida ferva-^^^^r
re aut repetere ex perpetua Maris reludla-
Torriin na-
tione impoffibile eft : fedut in portum ,
CplgaisJ
quo folverant, Acupulcum reftituantur eos
ad Zonam Temperatam , ad Americae Se-
ptentrionalis Litora navim dirigere opor-
tet , ut hinc Borealibus adjuti flatibus , tan-
dem defideratum terminum confequan-
tur. Ex quo patet mirabile Naturae confi-
lium
,
quo Mare Pacificum fub Zona Torri-
da uno ^eodemiQ.vcv^QX. Ventorum flatu ex Or-
tu in Occafum concitari voluit ufque ad In-
fulas Archipelagi , ubi Oceani hucufque
continuatus Ventus , tum ad obvias Infulas
Dd
?
in=-
214
MUNDI SUBTERRANEI
Se^ II
ineentibus
Montibusrefertas, tum ad con- 1 motu candentis globi proceflum fequetur ; ^/f(3.
'
tinentis
Chinae
vaftiffimas regiones illifus quod quidem adeo clare caufas hujus memo- Exper.
halitibufque
novis ibidem excitatis ex Oc- rati Venti exponit
, ut res oculis exponere
videatur.
cafu in Ortum retroaftus ad Americs Se
ptentrionalis
Litora,veluti in circulum,ma-
gno ultro citroque commeantium commo-
do, agitatur.
II.
Quaeresprimo , An prater qeneralem ven-
^ iMan
tum in Mari Pacifico aUt quoque ventt dominen-
^^ Ccnera-
tur ? Refpondeo
,
quod utique extra femi-
Jtm Vcn-
tam Solis innumeri venti dominentur in
ifthoc Oceano , fed hos efle particulares,
qui ex halitihus e fundo Maris vi Ignis Sub-
terranei , aut Solis edu6ti , aerem nullo non.
tempore turbant ; fed uti Oceanus ifte pa-
CONSECTARIUM
Ventigene- Ex hoc quoquepatet , Ventum\\Vincgene
^^""'^^mibm
^^^^^" ""
inomnibusZonseTorfidsefubje
zonrTorri- ftis regiouibus femper uno & eodem tem
^
difubjeais.
poj-e & loco vigere, fed fub iis potiflimum
j
tentiffimus eft , ita
dijfufi
halitiu cumtem
Signorum quae Sol pertranfit parallelis ; un-
j
pore vekiti flaccefcentes una cum vento de-
de Nautae
,
quo popius fe Solis femitis ac- i ficiunt. Nofti puherem tormentarium in pa-
commodaverint , eo faciliori breviorique ; tentibus campis accenfum in halitum non
navigationeterminumfeconfequiconftan-';eo impetu refolvi,! quo in locorum angu-
ter afTeverant ; difficiliori vero , fi utrinque '
^"- ^'''^- ' f^--^'-^ - -=
tum aliido-
Tninentiir.
a femita Solis plus aequo recefTerint^ob novas
Ventorum
,
quos experiuntur , leges Euro-Ze-
liira m- phyreo Vento contrarias . Quemadmodum
tura conjii-
gjijfn Fluvius intta alveum conftridtus ra-
pidius fluir
,
quam in longe lateque expor-
reftam planitiem difFufus : ita fub femita
Solis aeris fefe motus habet, qui nilaliud
quam aerius quidam rapidufque Fluvius eft,
qui a Borealibus Auftralibufque nubibusu-
trinque veluti in alveo quodam conftridus,
Solis virtute perpetuo ex Ortu in Occafum
rapitur ; Auftro-boreis flatibus , ne extra^l-
veumfuum exorbitet, utrinque invigilanti-
bus impedientibufque. Non verb putes ve-
lim , Ventum huncfub uno & eodem paralle
ftiis , hifce enim conftridus omnia ingenti
impetu &fragore disjicit
;
quod &de ventis
inhujufmodiOceanodici poteft ; fecus fit
in Maribus
,
quae variis Infulis difcrimina-
ta , ingentibus Continentium terrarum ob-
ftaculis cohibentur ; in his fiquidem venti
varie reflexi , atque novis identidem haliti-
hus aufti , ingentes procellas & furiofifli-
mos ventorum turhines concitant , uti in Ar-
chipelago Indico Oceanoque Japoniam in-
ter & Chinam interjefto,Nautae memorant.
Quasres fecundo , An in
ipfa
Solis femita
An Ventus
venti exortigeneralem ventum impedire queant^^^^^^^^
.
Refpondeo
,
quod non in patenti Oceano, impediri
'
quia omnis halitus, omnis ventorumma-^"-^'^"
teria.tum aeris tumMarismotu ita abfor-
lo indivifibili fpatioferri , nequaquam ; fed
\
betur , ut nuUo ei impedimento effepdflit;
habetfuamjatitudinem in nonnullis locis
majorem ; fub Tropicis
7
gradum ad Au-
ftrum & Boream habere compertum fuit.
Atque hocpafto generatur confervaturque
perpetuo Ventus generalis. Sed ut hoclucu-
lentius cognofcat Leftor , hic experimentum
apponam, exquomodum &rationem exa-
ftius difcas,
EXPERIMENTUM,
Caufasgeneralisventiexponens.
Concha quaepiam duorum palmorum dia-
metro frigidd repleatur ufque ad fummum
;
hoc perafto
, accipe glottm ferreum , cujus
diameter quartam palmi partem habeat;
huncglobum
, ubi igne fortiflimo incandue-
rit, forcipe acceptum fupra aquae in Concha
contentae fuperficiem diametrali motu tra-
ducito
, ita ut femper exiguo ab aqua fpatio
diftet
: &reperies in aquaefuperficie cavita-
tem quandam
,
per quam aqua ad motum
candentisglobi rapitur continub ufque ad
ConchsE limbum
, ubi reflexa utrinque in
circulos abit ad latera conchx in oppofi-
tam partem retroafta. Ventum quoque ex
imo fi quandoque validior infurrexerit
Ventus, istamen obvius vento generali, ei
mox veluti digniori cedens ad latera de-
fledtit, &vel Auftrinis velBoreis .^olifo-
ciis jungitur. Dixi in patenti Oceano
,
quia
mox ac Continentium terrarum litoribus,
aut vaftis Infularum diftriftibus appropia-
verint, tum ecceruptis.^olicarceribuscon-
trarias Ventorum leges fentiunt, quibus
ventus generalis non tantum interturbatur,
fed &veluti ad contrariantium hoftium in-
fultus , nonnihi^e fubducere cogitiir , do-
neclibertati fujb^reftituatur.
CONSECTARIUM II L
QuodFentm nafcatur fuhinde ex attraHu aeris
circumpofiti.
CX praecedentihus patet, ventum quoque
^fubinde oriri pofTe non ex halitibus va-
poribufque , fed folo acris vacuum.fupplen-
tis motu produdtum
;
quemadmodum fit in
magnis incendiis
,
quae ut plurimum ventus
confequitur. Quomodo verb hic ventus cree-
yentusyi-
/r,exponam. Certumeft, ex vehementis
'yfj^ot
J^"
incendii aeftu aerem circumfitum fumme e^r/;r.
hujus aquae rarefaftione & ferri candentisiattenuari ;quicumobconftipatumcircum-
motu nafci , tunc comperies , {\plumam qxq- circa aerem dilatarefe ad latera non poflit,
gione/er/-^/o^/pofueris;illaquippemini- liinc unacumigne furfum raptus, una fe-
meadlateradefleftet.fedfemperconftanti cum circumfitum aerem rapit; qui ne va-
'
cuum
LIB.IV. DE VENTORUM ORIGINE.
cuumremaneat, in abeuntis rarefa(fli aeris
21^
locum fe fubftituit : atque ex hac agitatione
nafcitur yentus illequem inmagmsincenciiis
experimur. Atque hoc itafe habere fequenti
docemus experimento.
EXPERIMENTUM.
^o^Ventumexfola aeris commotione
produlum exhihet.
In Conclavis cujufpiam foco ,
fenejlris omni-
Lusocclujis, ignisexfiruatur, &experiere per
rimas portae fifTurafque mox validum ven-
tum intrare, vi quafi abdita intus attraftum;
cujus quidem alia caufa non eft
,
quam quod
aer in cubiculo exiftens una cum igne foras
Cau[a Ete-
fiarrnn.
extracammUm rapiatur, raptus vero camRxper^
neceflario alio qui abeuntislocum fuppleat,
aere indigeat ; hinc fit , ut laborantis Na-
turaj mifertus extrinfecus aer , etiam per
tenuifTimas fifiuras , rimas ac foramina ma-
gno impetu fe infinuet , ad impediendum
id quod tantopere Natura abliorret, Vacui
terriculamentum. Atque hinc quoque coUi- cur mano
eitur , carwdw^temporecrepufculiut^/^ri-
^ft''^'"^'"-
mumjuavmjculus vetitus ante Solis ortum
Jen- crepujcu-
tiatur
;
quia videlicet Sol exoriens fuo calo-
'''"
f'-">y'*
re ociummeaerem attenuat , iiic attenua-
qu^moUior
tus furfum latus fecum vicinum rapit zi-jpret.
rem , & per confenfum ad eandem partem
confluuntocciduE acris partes non attenua-
tx,S(. fic commotio illa matutina excitatur.
III.
Caput III.
!Z)e Ventis Periodicis feu Jnniverfam, quos Etefias Gr.^ci Vocant de caufis eorum.
Riftotslici mire fe una cum eorum Alterum argumentum
,
quod Peripati
Magijiro torquent, in reddenda ratio- opinionem evanidam reddit , eft ingens illa
ne eorum rentorum quos Etefias vo- Suppolarium horumMontium a Graecia di-
ftantia & intercapedo
47
circiter gradibus
comprehenfa
,
qui in 60 dudi, dant 2700
milliaria Italica
, aut per i
f
multiplicata
dant
67
s milliaria Aftronomica ; unam au-
tem atque eandem exhalationem per tan-
tum fefe fpatium tot aliisMontiumcarenis
impeditum, pertottamque innumerosin-
Etquodadfif/7djattinet; wayd^whorumjtermedios vapores exhalationefque
,
qu5B
ajunt efle refolutionem nivium in Hyperbo paftim ex fluminibus , iacubus, montibus,
reisSuppoIarisregionismontibus,quaEUtia)pIanitiebufque campeftribus eodem tem-
Solisradiisv^rberatjeatqueinexhalationesjpore educuntur, continuo propagari, cre-
refolutseinterdiu Ventorum fuppeditabant dat qui volet ; Ego nullam exhalationem ad
materiam , ita noftu difta nivium refolutio
' "
-
-
-
-
cum Solequibufdam veluti induciis confti-
tutis , ventos pariter filere cogebat.
Atquehaeceft de Etefiarum origine Peri-
pati o^h\io. Quam falfamefije, quatuorar-
gumentis oftendo. Si enim ex Suppolaribus
montibus nivibus coopertis & in exhala-
cant, quifubCaniculsexortum Grjeciam
caloresftuantem flatibusfuis frigidiufculis
quam benigniflime afliciebant, & a Borea e-
voluti noftu quidem filere, interdiu vero
fpirare comperiebantur
,
quibus cefl!antibus
fuccedebant Omithii five Chelidonii ab Au-
ftro hominibus animalibufque perniciofi
00 leucascontinuariiniQtwjiS^tohdho. Quis
autem Peripato dixit
, ful Polo montes ejfe;
cum an illa Plaga Suppolaris vere Conti-
nens fit , an Inllila , aut undiquaque Mari
tefta , in hunc ufque diem incognitum fit.
Tertium argumentum quo Etefias
aPolo
derivariprobar, inhoc confiftit, quod Eteftx
tionesvirtuteSolisrefoIutis^^ye^faj-illejEfi?- noftu fileant, interdiu fpirent , hujufque
fius ,
qui Graeciam Diebus Canicularibus fe-
rit, nafcatur; certe non eft ratio, cur non eo-
dem tempore & Mofcoviam , Poloniam
,
Germaniam , Hungariam ,
Galliam , Hi-
fpaniam,Angliam iifdem flatibus pervadat.
EtefixKo
Sed in nulla harum Regionum continuati
SvTum
4 dierum Etef^ce. illi
,
quos Grxcia fentit,
Uquefuaio- ad Sirii exortum
,
percipiuntur. Ergo ratio (ftrinas principia comperiet. Quis enim ne-
netnsuf.
^ Suppolarium montium nivihus defumi fcit, a Solis in Arietem ingreflii ufque ad
caufam eflle ait
,
quod interdiu nives Arfto
a Sole identidem refolutse in exhalationes,
quibus refertiEfunt,refolvantur,unde Ven-
tus diurnus ;
nodlu vero ceffante refolutio-
ne nivium, Ventus quoque cefllet. Qui hoc
argumentum rite excufl^rit , non id folum-
modo falfum , fed & contra Sphsricje do-
polaribut
Montibui
faSta,
nonpoteft: fiquidem non video , curGrse
ciaepotius quamrecenfitis Regionibus ven-
tus iJiiuJmodidiSio tempore dominetur; cum
Mofcovia , Polonia , Germania , Anglia,
Libram perpetuum in Suppolari Plaga diem
efle: Cum itaque Sol nunquam per femeftre
fpatium SuppoIaremPlagam,autfi montes
remotiores Hyperboreos aut Riphaeos aflu-
iitiPoIoviciniorafunt, itaeum plusfentire mas ,quinquemeftri autquadrimeftri fpatio
deberent quam Graecia aut ^gyptus , Re- nunquam fua praefentia & illuminatione
giones ab eodem remotiores. Quemadmo-
dum igitur bic ventus Grxciae particularis
eft, ita caufam quoquehujus nonuniverfa-
lem , fed particularem eflenecefl"eeft , non
a Polaribus derivatam Montibus,fed aliun-
de defumptam,
quam pofteaaflignabimus.
deftituat; certe perperam inde concludit,
Etefias ob Solis nives indiftaPlaganonre-
folventis abfentiam noftu filere , interdiu
vero ob ejufdem prxfentiam flare : quam
hjec Naturae principiis congrua fint , videanc
aequi rerum naturalium cenfores.
Qviar=
2l6
MUNDI SUBTERRANEI
SeB. II. Quartum
contra exhalationum naturam ( itaque tranfmontanis populis eo tempore
efl : Dicunt
enim Peripatetici, fub nivihus la- 1 Auftrales
,
quo cifmontanis Groscis Boreales
tere halitus
calidos ^ficcos, qui sftu Solis eli-
j
fpirent ventt , id haud dubie alteri cauf<e non
citi illos caufent ventos quos Etefias vocant. jeft adfcribendum nifi Montium hujufmo-
Cette halitus ijios ficcos ^ w//^/wtantopere, |di naturali conftitutioni. Sed myfterium
fub immenfis nivium Borealium cumulis,
tanta humiditatis undiquaque circumdari-
tis mole humida &frigida , e diametro ipfis
contraria, impune confervari nemo mihi
unquamperfuadebit. Neque enimagnofco
aiiam exhalationis fpeciem , nifi eam
,
qu2 ex
omni mixto feparatur, Scfpiritus funt tenuis-
fimi
vaporofa fuhflantiaveftiti, quam ego Ven-
torum materiam dico. Non ignoro fubinde &
in ntvihus latere halituofam quandam fuh-
evolvamus
Conftat
,
primb, unanimi Geographorum
relatione, Ai<?K/^paul6 ante indigitatos, uti
infuperabilis altitudinis funt , ita nive per-
enni teftos ,
ignibus quoque fubterraneis
foetos efle , innumerabilis multitudo ther-
marum, minerarumcontinuo fumantium
aeftuariaabundedemonftrant; quaene lon-
giorfim , referrefupervacaneum duxi.
Secundb : Tranfmontanas Regiones omnes
Sarmatu
loca flana.
fiantiam,
quamtamennon fimplicem illam continuas a Viftula Flumine, ad Volgam
exhalationem calidam
"
jfccawdixerim , fed Flumen ingens ufque
,
quod Tartariam
fpiritus falinos & nitrofos aluminofofque, Magnam a Mofcovia & Tartaria Preco-
quiedu(fti virtuteSolis, auta Subterraneo penfi feparat, planitie,lacubus, Flumiriibus
Igne evoluti, eam Ventorum quam mira-(paludibufque ofFufa porrigi.
mur Borealium vehementiam efficiant : hi 1 Terrio : Pontum Euxinum impetuofum &
enim vaporosh fua fuhfiantih , in qua unajinfcrutabilis profunditatis , tum ex Lacus
Maeotidis Fluminumque Boryfthenis , Da-
nubii , aliorumque in eum exoneratione,
tum ex Ventis fubterraneis
,
quibus fubin-
fuam nanctfcantur
"?
Dico ex naturali Mo- jdeintumefcit,perpetuis aeftibus tempefta-
T.uxinl Fe.
Ugi tfttti.
mixtilztent calidid<.ficci halitus, aptafiunt
Ventorum materia.
i7(ieEte(ia5
Quaeritur igitur , Vnde
Etefia illi originem
originem -
-
(uam du-
eant. tium qui GraciiS ,
Macedoniae , Thraciaj,
Bofnix olfenduntur , conjiitutione; eftqueln-
gens illa Carpathiorum Montium Catena , ex
OccidentelongoTerrarum traftuin Ortum,
ad Euxinum ufque Mare extenfa , ubi ex Bo-
reali Litore Montibus Cherfonefi Tauricae,
qui eam prscelfis & inac.ceffis verticibus ni-
tibufque agitari.
Quart6:Experientiaconftat,^/<5wM(7/M
nivium multitudine rigidtffmosvXxto citroque
habitantibus frigidam auras conftitutionem
caufare; planas quoque trans Montes Regio-
nes tota hyeme ita nivibus glacieque con-
ftriftas efle , ut non nifi tranarum ope ne-
.^.
^
j
- , ,
k

vofis, nonfecus acApenninusItaliam , bi-jgotiantibusperavia&deviaindiverfasRe
fecant, &hinc Coracis atque Hippicis Cau- giones aditus detur
Hifceitaquepofitis,fitutfimul acSol M-
quatorem fubierit, tum nivium Alpeftrium
moles, tumtranfmontanaplanities glacie
conftrifta paulatim difTolvatur ; Sole dein-
de quotidie altius & altius adfcendente , &
nives glaciefque difTolutae
(
quae difTolutio
toto bimeftri, videlicet Apriii &Majo ab-
cafeifque jugis conjun(fla in Ortum longo
ordineexporrefta .Poloniam , Lituaniam,
Mofcoviam , RufTiam atqueTartariam, Re-
giones planas & iacubus paludibufque ofRifas
a Viftuia ad Voigam ingens Fiumen ufque
difterminat. f/witaque Montes pracelfos
^
perenni nive coopertos una cumdida paludofa
planitieivaflitate , Etefiarum flatusin Grje- ) foivitur) inundationibusomniaimpierefo
cia vicinifque altis recenfitis Regionihus ^ ient : unde asftu Soiis ingens vaporum co-
cum interje^o Ponto Euxino , Lacu Maotidis, ^.\>idi eruitur , quae mox Montium concavis
cfly^rd' , hoc pafto oftendo. infinuata, inpluviasrefolvitur. Poftaquas
^"^"^jTran*
Ptimo itaque conftat ,
tefte Herherfleinio i Soi ardentius circa medium Junii , vapores
tiim itefiis & Martino Cromero , di(ftarum Regionum fubtiliores halitihus metallicis mixtos edu-
todem ttm-
Hiftoricis , circa Juiium & Auguftum , eo cit
;
qui anguftiis locorum contineri nefcii,
^riivmtil
tcmporc quo inPoionia, Mofcovia , Ruffia violenta eruptioneurgentibusoppofltisBo-
rimur.
caEterifqueRegionibustransC"<j/y>a//;/w,
7^^-
reaiis frigoris Vaporibus , verfus Graciam,
ricos Montes, Pelagufque Euxinum conftitu-
tis , incipiunt venti Auflrales
, eodemque
tempore ConflantinopoU & per totam Gnz-
ciam. Anatoiiam ,.^gyptum , Fentos Borea-
les
,
quos Ariftoteles
Etefias vocat , fuos fla-
tus inchoare. Si itaque a Polaribus Monti-
bus Etefii inGrxciaaliifquememoratisRe-
gionibus orirentur , certeiliosprasaliisfen-
tiredeberent intermediae recenfitae Regio-
nes Sarmaticx
;
quod tamen tantum abeft
utfiat, utpotiusexperientia docente, eo
Anatoiiam , ^Egyptum in Auftrum magno
impetuferuntur. Quumverb ingenscolie-
(?lafit /W//(7/<^fubftanti2copia , liincfitut
quamdiu iila non confiimpta fuerit, tamdiu
Venti durent
,
qui interdiu circa meridiem
potiffimum rarefaftione dilatati diios ven-
mquotidieconcirant, noftu veroconden-
fati frigore fe contrahunt, flatufque fufpen-
dunt.
Atque hanc ego putem caufam efle iilo-
rum ventorum,(\\x\ bimeftri fere fpatio Tlira-
dem tempore oppofiti Venti iis, teftimo- ciam, Graeciam, Anatoiiam,^gyptum dum
tiio^idiQt\xmHiftoricorum, afpirent.
Quodjpervadunt , faluberrimum aerem Regioni
cum
LIB. IV. DE VENT
r^^.III.
cum magno hominum animantiumque e-
j
curEtefix
molumento , conciliant
;
//-i^i^/ funt, tum
j
ftigidijint.
g^ frjgore refolutx nivis & glaciei , tum ex i
frigidiffimo Ponto Euxino
,
qui poftquam
[
ingentium Fluminum niveas & glaciales
undas excepit
, auram inde frigidam in
Anatoliam , Grsciamquetransfundit.
Qiiicunquehas rationes tkciateU.excrii:,
isomnium fere 'ventorum, qui -xMontams^e-
pendent
fitilus , caufam aflignabit ; cur hic
Boreales , illic verb Auftrales , hic Occidui
,
illic Ortivi concitentur.
CONSECTARIUM.
Omnes Ventos elTe differentes refpeftu di-
verforum locorum unde fpirant.
T^;X dicftis patet , cum venti ex certa Mon-
^tium conflitutione nafcantur pro diverfitate
Regionum Montes refpicientium diverfos oriri
'ventos
;
unde Boreas dum hic Romje fpirat,
nemo dicet, eundem per totam Italiam,
Germaniam aut Franciam fpirare. Certe
experientiaconftat^fpirante^oz-fj inLom-
bardia, in Germania Tranfalpina Auftrum
Ipirare , & contra. Item fpirante in Maris
Tyrrheni Litoribus Zephyro , in oppofito
ORUM ORIGINE.
217
Litore Gallije Eurum fpirare ex Nautarum
obfervatione didicimus. Unde conftanter
infero , ventum in una excitatum Regione &
ab halitibus unius ioci extra Provinciam
non vagari, nifi obftent ingentium Mon-
tium Caten2,quorumhalitus flatulentusuti
copiofiflimuseft, itainremotiores quoque
partes ferturobaltitudinem nullisimpedi-
mentis intermediis obnoxiam
;
Quod in
Etefiis Gnecice interjefto Mari Euxino ex
TauricisMontibuscontingit. Sicuti igitur
fingula Flumina fuas rigantRegiones , ita&
Flatui. Iterum, ficuti dum nubilohicutimur
ccelo,alibiutunturfereno : itaquodiei;^?/
/j^ic fpirant Boreales, alihi Auftrales,Occidui aut
Ortivi fpirabunt ; neque puto ventos ex nivo-
fis Alpium)Mgis ortos Romam ufque pertinge-
re , cum vicini Apennini juga fumcientem
ventorum materiam nobis fuppeditarepos-
fint. Hinc experientia docet invariabilis,
Montemjanuarium nivibus aggravatum
,
qui
Roma Boream caufat , ultra Montem conftitu-
tis Auflrum , Sabinis vero eodem tempore
Or^iww, Veftinisvero Occiduum
uno&eo-
dem tempore pro halituum flatulentorum
dif-
fufione
parere; uti multorum annorum ob-
fervatione a me compertum fuit.
Confeil.
Ohfer-v.
Diverfitit)
VmtoTHm.
Ventidiffe-
rentes funt,
pro Mon-
tium confti'^
tHtione,
C A P U T IV.
De Anniverfariis Ventis in Occ3ir,o a Nautis
Hifpms ^
(Batavii, Lnfitanis
& Anglis obfervatis.
Cap, IV
IN
frequenti navigatione circa Geoco-j
fmum ab Archinautis pera6la,mira quas-
dam periodicorum ventorum proprietas ob-
j
fervatafuit, qua nonnulli certo &conftitu-|
toa natura tempore incipiunt, &per/me-j
(Ire durant;quidam quadrtmeflri,2MX. himeftri,
alii menftruo aut hehdomadario
, alii diurno
fpatio aut horario durant. Qiiasritur abdita
'
hujus rei , & anemine hucufque penetrata;
ratio. Nos pro ingenii noftri modulo eam
'
aflignare conabimur, mox ubi primo Ob-i
fervationes didlorum Nautarum adduxe-
rimus.
j
Ohfervationes Maritimce circa Fentos. \
obfervatio,
^- ^^^ Oceano Africam inter & Indiam,
nesVento- ventiOrientaks YeTRis Occidentem a Janua-'
rumiBCA--
J.JQ ufquead lunii initium incipiunt; qui-i
mayitimis bus quielcentibus circa Auguftum & Se-
/^i^aNau-pt-enabj-ei-n
i;enti Occidentales ictiXisi^toceWis
,
a Borea fsvientibus aflbciati fuccedunt.unde
^ceihno
a Ceilano opportuna in Javam &Maluccas,
tnMa Hcciu.
Orientcm verfus navigatio conceditur ob
motionem 6ccidentalem
,
qux tunc inci-
pit, Orientali contrariam (quandoverbde
VentisOrientali & Occidentali , Auftro&
Borea loquimur, non femper id intelligi
volumus de cardinalibus , fedde collaterali-
hus etiam unicuique Cardinali competen-
tibus,uti funt Euro-Aufler,^ Zephyro-Boreas,
vel Boreo-Eurus
aut Noto-Zephyrus). Circa
TOM.L
Litora verb Afiai & IndiB Cifgatanse venti
non eafdem formant leges quas in medio
Oceano
; nam toto Juniof, Julio , Augufto,
tot procellis tempeftatibus , rentorumquQ
Borealium vehementia asftuant, ut omnem
Negotiatoribus in;haspartes adituminter-
cludant : in Tranfgatano tamen Indiae La-
tere ad Coromandeliam & Narfingam,quod
mirum eft , eodem prorfus tempore nullcC
prorfus fentiunrur tempeftates.
2. In Guzarate five Indiae Cifgatanae Li-
tore, aMartioufqueadSeptembrem fpirant
'venti Septentrionales , & a Septembri ufque
ad Martium , Auflrales.
3.
Batavi ex Javaplerumque Menfe
Ja-
nuario & Februario Europam petituri fol-
vunt
;
qui poftquam vento Orientali ad i 8
Auftraiis Latitudinis gradum pervenerint,
tunc incipit Aufler aut Euro-Aufter, quo con-
tinuo curfu ufque ad Infulam S.Helenaefe-
runtur.
4. Ad Bandam Infulam omnino varius
eft ventorum ftatus; Occidentales dominan-
tur in Martio , ad finem Aprilis venti varta-
^i/(?x&maiacia; In Majo Orientales exfur-
guntx-fw^ivehementes &pluviis foeti.
y. AdPromontorium, quod Punto Gallo
vocant in Infula Ceilano, die 1 4 Martii pri-
mv,s Ventus Occidental/s colliLteriLlis; deinde
Zephyro-aufler , in principio Aprilis , con-
ftans & continuus durat ufque ad primum
Ee Ofto-
Clrea jip
^ Indiit
Cifgatan
Litora.
In Guzit-
rute.
^x
Javh i
Europam
quo Vento
titantur.
AdBaniam
Inful.^varius
Vsntus.
2i8
MUNDI SUBTERRANEI
Seii. II. Oftobris; quo ctihMieie.c^itmEuro-horeas, Ifpirant Venti Occidentales , tanto cum impe-
Ohferv.
ufque ad
Martium continuus
: ita tamen ut | tu ut vel ipfse arbores in Ortumvi Venti con-
fubinde
ferius aut citius decem vel pluribus tortsE videantur. Si tamen Litora Terrs Au-
etiam
diebus incipiant.
flralis intra Fretum de Maire tenueris , ha-
'AdMada.
(5. In Infula Madagafcar, adecima quinta jbebisfemper ,'yf/?ra2 fpirantem.
^v{Zrum.^^
ultimum Maji Boreas
& Zephyrohoreas ;^ 3 3. In Litoribus Malabaricis Indi^
,
]n- i-^Liuriht^
at in Februario &Martio ah Oriente & jlujiro lio , Augufto , Boreas & Zephyro-horeas fpi-
a^^^'"^^-
Fenti fpirant ; Menfe ver6Martio& Aprili rant; a Septembri vero ad Aprilem ufque""'"'
ad Promontorium Bonae Spei Boreas & ejus fpirant ex Terra Venti Orientales ab hora 1
2
Collateralis ad Eurum {p'mtVentus : adebut noftisufqueadi^ diei; neque tamenultra
infolitum fit fi Aufter aut ejuscollateralisjdecem milliaria intra Mare fentiuntur. A
duodecima vero diei ufque ad 1 2 noftis
rentus marinus fpirat ex Occidente in Orien-
/m, priori prorfus contrarius. Qui utidebi-
7 Oceano
Euro-aufter fpirent.
7. Poft vigefimam Aprilis in Mari de
Bengala, Ventus Aufler vehemenseft, ante
quem diem nunc Zepbyro-aufter , nunc Z?-(les funt, itaquoque non tam facile fenti
A Malacn
ad
Maca-
jnm.
phjro-horeas fpiranti mpetuofi
8. A Malacaad Macaum PortumSina-
rum Menfibus Julio , Oftobri, Novembri,
Decembri Venti AuJlrales\^om'm-3imm , Au
firo-Zephyrus , fubinde quoque Euro-Aufter ;Wr\oCongi ufu venit
untur
,
qui fere femper a Borealihus ventis ab-
forbentur. Idemcontingitin Litore Ame-
ricas Novae Hifpaniae;ubi ded^ieventiMarini,
noftu lerreftres dominantur: quod& in Re-
In Junio vero f^eviunt Zephyri circa Mala
cam &in Litore Chinenfi. Ex Java verb pe-
tituris Portum Macaum fpirant Venti Occi-
dentales Menfe Majo. Iterum a Macao Japo-
niam petituris dominantur iidem Venti Occi-
dentales , Menfe Junio & Julio
,
qui tamen
frequenter a Borea &Euro-horea interdiu in-
terpellantur; nodlu vero Euro-aufter{ete exe-
rit. A Japonia verb Chinam contra petitu-
ris prasfto funt ad Litora ChinS:, Eurus, &Eu-
ro-horeas
, Menfe videlicet Februario &
Martio
;
quia Sol vapores calore fuo in Bo-
realem Plagam cogens, cum ibi aerem cras-
fiorem reperiant , cedere nefcium , hinc ea
viaquacompulfifunt, reverberantur.
9. Qui Manila folvunt
,
petituri Portum
Acupulco Novae Hifpani3s,utuntur Fi?/<> 6^-
tituriqut-
cidentali Menfibus Junio, Julio, Augufto,
^atis."''"'
""
P^'^
Zonam Torridam (ubi
,
quemad-
modumfupra diftum fuit, Orientalem Ventum
generalem perpetuo contrarium habent), fed
Tix InfulU
Ihilifp. A-
mericamfe-
Atque \\x funt praecipuae Ohfervationes
faftae a fupracitatis Archinautis. Jam nihil
aliud reftat nifi ut Jingulorum rationes affi-
gnemus.
Ratio ^ caufa di[iorum Ventorum.
Suppono itaque primo , Solis intra Tropi-
cos motum, quo nunc Boreo Polo , modo Au-
ftrino appropiat, r"/wofd? caufam ejfe eorum
qui in externa Geocofmi fuperjicie nafcuntur,
nec non vaporum exhalationumque. Et Sole qui-
dQm'in Auftralihus Signis con^iX.uto , in Bo-
realiHemifphxriopluviae, nives.gelu domi-
nantur ex elongatione nimia Solis, nubesfpis-
fiores , crudolque atque jndigeftos vapores
diftblverenonpotentis; unde ex frigore'm-
trodufto Terrce
,
pluviae &imbres prasvalent,
montesnivibus teguntur, campeftria gelu
glaciequeuna cum fluminibus lacubufque
conftringuntur
;
pori &omnizfpiracula Ter-
_ rce humiditate nimia maceratae clauduntur;
adLitora AmericasSeptentrionalis
;
qui ta- ex TerrasiQio conJirilione aeftuaria fubterra
men VentiOccidentales Orientalibus debilio nea dum per fibras fibi folitas exfpirare ne-
In Ocenno
Sinico.
hoc diminuuntur , utifupra didium fuit.
ic. In Mari Chinenfi Venti Julio, Au
res funt
;
quia hi juvantur a Generali, illi ab
[
queunt fummo caloris incremento inten-
'
duntur. Sole vero ex Auftro redeuntepojlquam
^oTnoil]
'
jEquatoremfuhiit, ftatim Terra caloreSolis ani- ^^"
rfarii" 1
gufto &Odobri admodum varii funt & in- mata aperitur, atque ex nivium in Montibus generentur.
conftantes. Ex Aufiro(\c^id&m nunc in ^<?-
refolutione ingentes tum extra tum intra
ream
, &hinc in Zephyrum
, aut ex Borea dere- 1 Terram inundationes efficiuntur, tanto majo-
pente in Auftrum convertitur ; unde eas pro- \ res quanto vertici noftro fe viciniorem fti-
terit; itaquidemut i^o/f adcertumgradum
In Litoribuf
teru
e^
Chile.
cellasfubindemovent
quibusmajoresNau
tse nullibi experti funt , uti
poftea dicetur.
II . In Litoribus Peru & Chile , fere per-
petub Aujier cum coUaterali
Aufiro-Zephyro.
Incipitautem a ^6 Altit. Auftral. gradu, at-
que ultra Panamam perflat, Urbem Ifthmo
Americanoadjacentem; unde exChile in
Novam Hifpaniam facilis eft tranfitus , dif-
ficilis exPanama inAuftrum. Mirum au-
tem eft, hunc Ventum non nifi ad Litora Peru
& Chile percipi, non item in remotioribus
a Litore intra Oceanum Pacificum fpatiis.
1LJZ7-
^- Ad Litora Terrs Magellanics
, five
crnn. delFuego
, circa Fretum de Maire , continuo
Zodiaci promoto
,
praecife halituofa Terrce
fuhliantia eodem Signo graduique fuppo-
fita tunc primum moveatur, mota in ven-
^oxpaulatim anniverfarios difponatur. ALflua-
ria quoque Ignis fuhterranei jam laxiora
diverticula dum nancifcuntur , fummo im-
petu per aperta montium fpiracula , Ter-
rahle, nitro ,
alumine, vitriolo, bitumi-
ne fcsta fibras venafque
, halitus didlis re-
busfcecundos inexternam Telluris faciem
protrudunt
,
qui radios Solis ferventiores
fimulac offenderint , mox etiamfpirituofa
illa halituum fuhjiantia intumefcens & ^e^Q
dila-
LIB. IV. DE VENTORUM ORIGINE.
Cap. IV.
dilatans , dum vaporibus a Sole extraftis
jungitur , in Ventos illos anniverfarios
,
quos
paulo ante defcripfimus
, animatur
;
qui
quidejTi pro ratione multitudinis halituofae
iaflatltlenta matericc in uno loco plus minus-
queduranr. Pyrophylacia zw.t:Qm.fubterranea
tumnumorisexteriorisinprofunda vifcera
peneitrantis copia , tum vento ex fubterra-
neis aquarum catadupis fufcitato animata,
mg(ini&s,halitus fumofc^e. fpiritihus turgidos
emittunt, tamdiuquami;<?/orc/ halitus du-
rant.
solHtio I.
Atque inde patet , cur in Litore Indico Gu-
zarata a Martio ufque ad Septembrem continuo
venti Borealesfpirent ;
quia magna illa Mon-
tium Caucafeorum Catena
,
per totam Afiam
Majorem {ee%tendcns,exnivium refolutione
& montium aperturis ingentem vaporum ex
asftuariis fubterraneis fubminiftratorum co-
piam exfpirat
,
qui Solis seftivi radiis rare-
<^
faii in Auftrum fefe diffundunt. Et quoniam
tanta eft halituoftz molis vafiitas , ut ea dimi-
dio anni fpatio confumi non poflit , hinc
ventos quoque eofdem femeflri fpatio durare,
certa tamen diei hora, neceffe eft ; (^ua vide-
licet materia radiis tumefaBa Solarihus fefe
cum fummo impetu diffundit. Curverb cef-
fantibushiice Borealibus ventis,Au[lrales^o^-
ea fuccenturiati fpirare incipiant , caufa eft,
quod ingens hujufmodi moles vaporum in
Auflrum depulfa , ibidem Auftrini coeli frigore
coai^a nonnihilfuhflftat
, donecSol ^Equato-
rem fubiens eam diffolvat , atque diftblutam
rarefadlamque in Boreales partes transfun-
dat , unde venti Auflrales
; idemque prorfus
in Auftrali Hemifphsrio tunc accidit quod
in Boreali accidere recenfuimus.
CONSECTARIUM.
ingentes Ex didlis patet , ubicunque ingentes Mon-
montmm
flnfyi catena reperiuntur , ihjdem
ex Solis ac-
Cntenti
/Vj

r . . 7
Ventorum
^W^
ifjgentem vaporum molem , vt Ignts Sub-
uufa.
terranei txtrudi, qui externa Solis in certo
2ip
Zodiaci gradu anniverfario conftituti vir-
Confe^.
tute rarefa^i dihtatique Ventos illos caufant,
(jui in eampartem diffunduntur
,
quam Montes,
lotufque evaporationis e diametro refpiciunt.
Hocpafto, Si Montesfitum habuerint[ad
Mare aut Regionem intermediam Borea-
lem
,
inde Fentos exfpirabunt Boreales ; fi
fitum Auftrinum , Auftrales,2.m:(\(\t}xn\ Or-
tivum aut Occiduum
, tales quoque Ventos
producent. Si varius & diffipatus fit Mon-
tium fitus , uti in Infulis Philippinis , varios
quoque Ventos , turbulentos, procellofos,f;fibi
invicem contrarios & in turbines ?igitatos
eificient; qui Japoniam inter Chiiiamque,
Malacam & Thinchinam fubinde tantae
comperiunturviolentiae, utnavesingentes
jam funditus evertant , modo Maris veluti
in Montem accumulati vehementia in aera
fublatas in obvias cautes non fecus ac pi-
lam luforiam illidant ; de quibus Itineraria
^intis
India ea narrant qux cum formidine &con-
Tvfl
fternatione animi legi vix poflunt. Cujus?.
quidem rei ratio alid. effe nonpoteft, Inifi
Subterranei ignis vis
,
qusE non folum per
Vulcanios montium caminos
,
quorum ibi-
dem ingens , uti ex Mappa patet , copia eft,
fed &per ipfum Maris fundum , copiofam
fulphurea. nitrofac^e fuhflantix molem evol-
vendo, MarisfluBus veluti in cumulos elevat,
qui deinde remiffi deprelfique eas luftas tur-
hinefqne caufant, quos ante defcripfi; qui-
bus fi exteriorum vaporum difix)luta moles ac-
cedat , tum utique tantb violentiores mo-
tus & Aeris &Maris concitabuntur
,
quanto
illadifibluta, majori impetuinter anguftias
Montium ruerit.
Cur veronulla Ventorum flahilitasin Infu-
lis Moluccis , Celebes , ad Bandam aliafque
exiftat , caufa eft Infularum montibus refer-
tarum , varia evaporationum ad dic^as Infu-
las reflexio , ut fupra docuimus.
Sed hxc fufius per Qucefliones enode-
mus.
C A P U T V.
Cap.N.
Solntio
Hmfiti I.
Q
Cauft diverform Ventorum explicantur.
Ujeres itaque primb , Cur in Oceano
Africam inter ^
Indiam a fanuario
uf-
'que ad initium Junii Orientales Venti
dominentur ; reliquis verb menfibus fuccedant
Venti Occidentaks? Refpondeo, hoc fieri
partim oh Ventum generalem eo modo quem
fupra expofuimus
,
qui fine obvio impedi-
mentoMari Indicolonge lateque exporre-
fto , & Zonx Torridae fubjedo dominatur
;
partim ob halitus ex fundo Maris vi Ignis
Subterreftris eduBos, qui Vento generali
obvii , ab eodem verfus Occafum difpellun-
tur; & inde conftat
,
quod Goa folventes
Promontorium Bonae Spei petituri , non
omni Oceani loco Ventum hunc reperiant,
fed ad 1 2 grad. Latit. Auftralis hic primum
exortus , ad 28 lat. gradum comitatur illos,
quod a Promontorio Bonae Spei in Brafi-
liam ufque contingit. Unde patet, Ventum
hunc tantCim conftantem efleiniisOceani
femitis per quas Sol tranfeundo movet tra-
hitque fecum tum aerem , tum vapores ob-
vios. Et hoc quidem nullam difficultatem
habet ; Illud non parum torquet multorum
orientaUt
ingenium , Curjemeftrisfpatii Ventos Orienta-ventisft.
les , oppoflti
Venti Occidentales excipiant ? Dico ^"^^y^"''.
itaque, quod motu Solis ingens illa obviatnUs.
vaporum congeries , intra Montestum Infulae
quam MadagafcarYocant , tumintra Africae
vaftilTima Montium Lunae concava convo-
luta, ibidem opportuno loco fubfiftat, donec
Sol aeftiva Signa pertranfeat
;
qua ftatione,
uti virtute Solis.^ftuaria fubterranea in A-
frica concitantur , ita quoque ingens hali-
Ee 2 ruuns
200
M U N D I S U B T E R R A NEI
Se5i II
tuum copia
diffufa
fiahulantes jam i multo E L interturbat Currentem D K. tunc dico,
Exper,
tcmvote
ihidem
compulfos
vapores refufci-
tat
;
qui
vigore concepto, fummo impetu
verfuseampartemex
qua difpulfi fuerant,
Currentem fotiorem pravaliturum
, & confe-
quenter<j(?rm& exhalationemin eodemtra-
Au ortam juxta femitam Currentis una at-
id eil, verfus Orientem reverberantur , du-ltraftum iri.
rantque quamdiu halituofa durat Juhjlantia , Curquoque rentus Orientalis in hujufmodi
&
quandiu -So/loco evaporationis
dom'ma.-\patenti Oceanoita diverfus Jit , zhiLmnon in-
tus fuerit. Cur v&toFenti nunc ad Aujlrum^modh venio caufjm ,
nifi vaporum repentinam gene-
odBoreamruaMt, ^ex Orientalihus fiantmodoXfi , nunc in hoc, jam in alio loco invale-
Aufirini , modo Euroauftri , nunc alias affeBent
/i/<j^<3j,nemohucufquefolvit.
Egodico cau-
jdwhujus rei efle Currentes Mjw,juxta quos
exhalatio ibidem exorta fertur ;
fed ut res
concipipoffit, totzm oculan demonftratione
explicandam duxi.
Quidnam fmt Currentes, quafque femitas
in Oceano caeterifqueMaribus teneant, in
pracedentihus fuse docuimus, & Mappa illos
exhibens fat docet. Cum itaque Currentes
Maris Indtci potiflimum diverfiflimi , vel a
reflexione Litorum , vel fundi Maris inae-
qualitate , aut alia aliqua caufa producan-
tur , fit ur fi quae
-
vaporatio halituofa exfundo
Mar/s vi fubterrefl:ris Vulcani exfpirata,
unum ex hifce Currentihus ofFenderit , illa
eandem quam Maris motus femitam ten-
dat , a vehementi aquarum fluxu veluti at-
trafta.
SitM^r^ Indicum BACDE; CF JEqua-
tor;CurrentesYevb C F , D K , E L, A I, BG.
eKiurgSitjzm exhalatio halituofa in C, velin .
fcentem, qua l^entusgeneralis \xti impeditur,
ita necefl^rio quoque ex intercifione re-
cens nati Venti , nunc huc nunc illuc diffla-
tus,dumdiverticulaqu3Erit, diverfos Fentos
eflRcit.
Has rationes quicunque tenuerit, nullus
Fentus tam erit extravagans , cujus rationem
caufamque reddere non poflTit fagax obfer-
vator.
Sed totum hoc negotium experimento
comprobemus.
EXPERIMENTUM.
Fiat Concha E , feu quodlibet Fas ,
cui
juxta quatuor Mundi partes epiftomia
AB
D
,
vel in E , vel in B , vel in A. Dico exha-
lationem
neceflario fequi femitam quam ten-
ditCurrens
Maris; aerenimMaricontiguus
concitatur versus eam partem , versiis quam
majorem fufcipit
imprefllonem; fedmajo-
rem imprefllonem
fufcipere non poteft
,
quam ab impetu torrentis
marini
,
quo de-
Diverfitas
^ertur & veluti attrahitur : Ergo. Qiiando-
Venroruni cunque vero in eodem
traftu halituofa eva-
dtZ7<i!
P''''''^'''^^^^'^'^^
^
certumeft, eam huncim-
petum evadere non pofle
; virtute itaque
Sol/s rarefafta dilatataque
aliam femitam
non tendet, quam Currentis.
Sicuti itaque
Currens rapit contiguumfibi aerem,
ita aer
exhalationem ,unde ea. Ventorum
nafcitur di-
vsrfnm quam multi mirantur . Contingit
vero fubindeut CurrensMaris alterofuper-
veniente
Currente intercidatur; ita Currens
C D inferantur ;
Concha verb E , a^uh re-
pleatur ; deinde habeas candelam accenfam
praeparatam. Siitaque epiftomium Orientale
I aperueris ,
aqua magno impetu exonerata
una Ventum, qui in eam partem, verfum
quem aqua ruit , excitabit
;
quem fi experiri
velis , applica candelam immediate fupra
fluxum aqute eo in loco ubi in arcum fe aqua
fluens decircinat , & videbis fiammam ad
nullam partem nifi ad illam ad quam aquis
fluxusfertm, arecftitudinefuainclinari , ex
Occafu videlicet in Ortum. Claufo deinde
epiftomio, fi Aepiftomiumaperueris,
ap-
^liOLtiiCzndeia. fiammam videbisex /fuftroin
Boream inclinatam difflari. Si poftea pone-
renturtot epiftomia, quotin pyxide nauti-
carhombifunt, {em^er flamma candela in-
clinationefua eum exprimet ventum
,
quem
fluxus aqua ad quemcunque rhomhum tan-
dem fecum vehit. Quod idem experieris , fi
plumamfluxui
aquie oh}eceris
, quas femperin
oppofitam partem feretur vi venti
,
quem
aquafluxus
(ecum adducit. Exquoquidem
pulchro fane experimento luculenter patet,
fluxus
aquarum ventum fequi , & vento una
exhalationem commiftam.
CON-
O R I G I N E.
221
Cap.V.
LIB.IV. DE VENTORUM
CONSECTARIUM.
^^^^
Hinc patet , cur
,
juxta quintam Obferva-
nuvigatio-
tionem, ad PromontoriumCeilam ///^,quod
niiramad Punto gal/oYocznt, 14 MartHprimus z;f/'?<j|
rumreflexorum
, quorum opera totum 'z/'-
Solis
,
aliam in meridie , aliam ad vefperum
Co/tfe^,
influit, in quocunque tandem DodQca.mo-
Coro//ar.
rio fuerit conftitutus
,
pro diverfitate radio-
Propof
^mm"
"'
Occidenta/isfpiret
, deinde Zepbyro-aufter
,
qui
poflea ad principium Aprilis' continuo uf
que adprimum diem OBiohris duret.Quia. vide-
licet So/ mox ac Montes Infulse opportune
torum negotium expeditur. Tertio, funt Mon-
tes in aliqua parte porofiores quam in alia
;
in nonnuUis partibus Specubus abundant,
qui ventorum matrices non immeritb dici
radiisfuis verberaverit, fimul etiam aftuaria
pofllmt
;
in quibufdam locis fulphure , nitro,
fubtus movet, qui dum ingentem copiamlalumine, fale,
cseterifquemineralibusfuc-
ha/ituumflatu/entorumQ.)iciut\X.,h.ixzrQiz^i
"""'
' ""'
'
.^
.
-
vepfus eam partem verfus quam evapora-
tio procedit , id eft , ex Zephyro-auftrina
Plaga in Euroboream protrufi Fentum
fe-
meftrem juxta femefl:rem materias duratio-
nem eflSciunt
;
qui tamen non ultra decem
milliaria intra Maredurat, unde Terrejiris
Fentus effe conjicitur , ex altera enim ei op
cisturgent, qui omnesin vapores & ha/itus
refoluti ingentium jaeris commotionum
origo funt. Cum itaque Sol diverfas Mon^
tium partes diverfis temporibus , diverfifque
fubZonisilluminet; hinc fit, ut So/ indi-
verfo Zodiaci gradu conflitutus , dum op-
TponunQ Montium partes radiis fuis ferit,
moxetiamintuslatentem vaporum
majfam.
pofita Infulae parte Orientalis Fentus denuo
P^^poros calore fuo jam apertos eliciat;
fpirareincipit. Cur vero primo Occidenta/isW^^
dilatata rarefaftaque
, dumultrapofli-
pau/opoft in Zephyro-auflrum co//atera/em com
mutetur, caufa efl impetus . quoprimaeva-
poratio fertur ;qu2e deinde aliis exortis eva-
porationibus intercifa fluxum mutet in col-
lateralem Plagam Zephyro-auftrinam; qui
cam Montis partem fefeexerere
nonvalet,
in oppofitam Monti P/agam aerem obvium
difTundit
, atque adeo pro fttu Montis nunc
Boreum
,
nunc Auftrinum , nunc Ortivum,
nunc Occiduum ventum aliofque collatera-
bus finitis Solinterim opportuno loco aliaj^es
producit. Quoniam vero -vaporiM.t ex-
fubtus in Oceano aeftuaria movet , undeha-
halatio Montem exire non poteft ,nifi alilis
lituofa exfpirata materia Currentis Euro-
borei fluxum fequitur.
COROLLARIuM.
Hinc patet , Anniverfarios ventos diver-
!in locum abeuntisfuccedat,hincfemper
no-
vus intrinfecus ex fubterraneis seftuariis,
aut extrinfecus per Montium rimas fifluras-
que attraftus aer abeuntis defedum fup-
plet , duratque tamdiu
,
quamdiu interdiu
Vera ortgo
riomnVm-fi>'^^
Marium aliunde originem fuam non\So/ Montem oippottune adfpexerit ; Solevero
iorum.
habere , nifi primo a diverfo Montium fi- vel adfcendente , vel defcendente , uti prior
tu
,
qui ut diverfum ad Solem refpeftum adfpeftus deftruitur, ita alia vaporum pena-
dicunt,' ita juxta illum adfpedlum quoque
diverfimode afficiuntur a Sole. Et quoniam
vix Mons alicujus famse & nominis vix
Promontorium celebre eft quod non ingen-
tesintrafeconcavitates, Speluncas vaftiffi-
mas una cum Hydrophylaciis contineat,
ut in prcecedentihus di(R:umfuit, certe intra
eorum vifcera magnam vapofum ha/ituum-
que congeriemlztitiLte , nemofane nifiNatu-
rx ignarus inficiabitur. Externa vero fu-
perficies Montium cum fumma partium in-
aequalitate conftet, jam eniminunaparte
fpiffa fylvarum coma veftiunturj, ex altera
glabri nonnifi oflTibus conftant ; inaliapar-
te cyclica cavitate arcuantur , in alia gibbo-
fadorfifuperficie incurvantur ; non defunt
qui ingentibus in apicis planitie lacubus
abundent, alii contra Igneis exaeftuant cra-
teribus : Qiis cum ita fint
,
jam videamus,
quomodo ba/itus vaporefque
,
qui in iisftahu/an-
rur , a So/e concitentur.
Experientiaconftac, Montes non^empet
lS/"pL
eodemmodoa^So/e illuminari, fedfingulis
terremei h dicbus a maue ulque ad vefperum diverli-
//^japerit, exquibusnovi vapores halituofi
eliciti , novos Anniverfarios Ventos efficiunt.
Sole conci-
tentur.
Et quod de una Montium catena diftum eft^
de omnihus totius Mundi Montium catenis in-
telligendum eft. Sed haec omniafufius per
Propofitiones exponenda funt,
Propositio I.
Quomodo Ventus_/f<3/ ex rarefaftione aut con-
denfatione Aquarum Subterranearum.
"Y^Erne vifcera p/ena aquis ejfe , fupra va-
-*
riis in locis oftenfum fuit; undenon-
nunquam Fentus impetuofijfmus ex rarefaiiio-
ne aquce in vifcerihus Terrte conftituts gene-
ratur. CumenimnuUa aquanidin vaje {ao
confiftere poffit ; in Terne vero vifcerihus
innumeri hinc inds"iehetes hydrophy/a^ici
conftituti fint recipiendis aquis a Natura
deftinati;fitquoque utper occultum^y?<?/ii
fubterranei caminum ingens ha/itus emitta-
tur, qui uti lebetem aeftufuo vehementiffi-
mo undique circundat , ita aquam fumme ca-
lefacit, qujE calore attenuata in ha/itum, hic
cum aere rarefadus majorem requirenslo-
mode,&procertoquidem,quemin Zodia-(cum, qua data porta ruens ,
ingenti impetu
coobtinet, fitulocoque; aliam enim vim iis per ftriAos Montis canales
,
poros
,
rimas,
imprimit Solin Capricorno,aliam in iEqui- fiffurafque in aerem extrinfecum evolvitur
noftiali , aliam in Cancro caeterifque Signis
conftitutus ; aliam iterum mane ad ortum
unde vehementifijmus
Ventus nafcitur^, durat-
que tamdiu
,
quamdiu aqua in lebet^ fuerit,
[ Ee
3
qua
222
MUNDI SUBTERRANEI
SeH. II.
quadeficiente,deficere&r.f?wnecefleeft.
'
Etne
Vacuihorror
in evacuato lebete in-
terveniat,
fempernovam &novam aquam
attraftunaturali,
aliunde advocat. Sedhoc
fequenti
Experimento comprobemus.
Mtliarum
filarum
Experimcn
tum.
E X P E R I M E N T U M.
Notus paflimeftvo/i/)i/dfrwwin concitan-
dis ventis efFeftus. Et quamvis hanc Machi
namde Aerophylaciisdefcripfimus, hic ta-
men eam repetendam duxi , hocprsfertim
loco multum opportuup ad ventorum genefm
declarandam. Fiat itaque JEoliapila cujus-
cunque magnitudinis &capacitatis,quant6
enim grandior fuerit , tanto majorem efFe-
dlum producet , tynere compadla, in cujus
coUi extremo
reiinquatur foramen ita exi-
guum, ut acusfubtilitatem exprimat. Hanc
admedietatemdp^puriffima & limpidilli-
ma replebis, hac induftria: Itmponepi/amac-
cenlis carbonihus , utquam intenfiilime cale-
fiat,quofa6to,mox eam 'mfrigidamin)ic\QS,
ita ut totauna cum collo cooperiatur aquis
;
&quoniam calidus intus &exafluans aer cir-
cumftantis aquse frigore condenfatus ad mi-
norem locum fe contrahit Vacui metu , ne-
ceflario aliud corpus in abeuntis aerislocum
advocat ;
cumque aliud non reperiat , nifi
<75^<7w,hancintra ptlam fummo impetu at
trahit ; atque hacNaturae induftria per fub-
jpilt MoVu
x\\iff\xr\yxmforamen aqua intro attrada pilam
aw.
aliquoufque replet. Hoc perado
,
pila haec
P R O P O S I T I II. Exper.
^omodo Ventus a.nniyevhr'ms ex Sulterra- ^''"P^r^-
neis Catadupis najcatur.
O;
Stenfum in pracedentilus fuit , Montes
utplurimum Cavernis &profundiflimis
meatibus , & undiquaque innumeris canali-
bus pertufos efi"e; qui quidem uti nivihus per-
ennibus tedVi funt,ita quoque ingentem Ven-
torum materiam fuggerunt duplici modo.
Prior eft
,
quandocunque nives horum Mon-
tium ex Solis approximatione incipiun|.li-
quefieri , fit ut liquefafta aqua partim jn
fubjeftas camporumplanities diffufaagros
variae mifcellas humidttate imbuat & maceret,
macerata in vapores a Sole attenuata copio-
{\xm{^ndi.etVentorum feminarium. Altermo-
^titiui&
dus hic eft :
Cum Montes, uti paulo ante di-
ae^f^portio.
dlum fuit , cavernofi fint , hinc fit, ut liquefa-
nemfecum
Banivis humor per Montium rimcu altiusinfi-
*"'*""'''
nuatus , in intima Montium penetralia per
obvios interni Montis fcopulos praecipita-
tus aerem intus exiftentem , ruentium aqua-
rum
,
quce &ipfs copiofum fecum acrem de-
vehuat, impetuofa allifione vehementijfimh
concitet ; unde aer novo femper alterius tum
aeris tumaquae incremento concitatus dum
exitum quaerit
,
per abditos ftriftofque Mon-
tiscanales tandemmagno impetu foras in"
vehementes Vefitos erum^'it; qui fubinde tan-
to impetu egeruntur, ut maximas etiam ob-
viasarboresprofternant;quemadmodumin
nojira Hetruria de JEolia in Agro Volaterra-
no Specu demonftravimus. Vide quoque
quae mira in Tertio Lihro de olio Monte Cte-
fiorum
recenfuimus. Verum ut luculentlus
ratio Suhterranei Venti pateat , eam Experi-
mentis nonnuUis comprobabimus.
EXPERIMENTUM,
Conftruatur ex lateribus concavum Rece-
ptaculum ejus formae quam hic vides. Ifl cu-
fuccenfis denuo imponatur carbonibus, fol-
lifque ope , uti prius , calefiat , & aqua intus
rarefafta , cum non nifi per anguftiflimum
joramen exitus detur
,
per id ingentiflrepitu &
flatu evolvitur.
Habeo ego in Mufeo meo tres hujufmodi
JEolioi piloi
,
qua&foco impofitaj vehementis-
fimo fuo vento per rotamverulexcarnium
libris gravatum vertere pofTent.
Atqueex hoc Experimentoapertepatet,
quomodo in Monttum concavis aquarum re-
,
_____
cept iculis, VI Jji^nisSuhterranei
,'ingens{uh'in-
Ijus fundo erigatur lapis I marmoreus, in po-
de Ventus exfola rarefailione aeris nafcitur;
litifiimamfuperficiemredaftus;
exAverd
quodiniispotinTimum Montihus qui ignihus canalis 6.uc2Xut cochleatus
A L
,
qui in A
&
ajiuarm
fcatent
,
accidere folet.
apertus fit & infra in L; Receptaculum vero
ita
Cap.V.
LIB.IV. DE VENTORUM
ORIGINE.
Propositio
lil.
11:
fer catadu-
/KnVentus
iubterra-
neus exci-
tetur.
ira claufum fit ut praeterquam in F,alium exi-
tum non inveniat. His itaque praeparatis
aqua , vel ex fonte vel fluminequodam deri-
vata,fummo impetu perKintraCanalem
A L fe exonerabit
,
per quem , magna aeru
conftipati comitantecopia, infuperficiem
lapidis I cum impetu Scflrepku delabetur ; ex
aquas vero ruentis vehementia, a^r intra Re-
ceptaculum conclufus mirum in modum
agitahitur: anguftiis itaque conftriftus, dum
exitum qusErit, tandem cum per orificium F
elapfus, fumme impetuofumventum efficiet,
qui &organa hydraulica animet, & fabris
ferrariislocofolliumefTepoflit. Vide /. IX.
Mufurgia,\xhi, a folio 308 ufque ad
3
1
1
, fufe
de Jioliis Cameris egimus.
Simili prorfus , utad inftitutum reverta-
mur , ratione fit in Montium concavitatihus,
intra quas aqua nivium liquefaSlarum aut
pluvialis paulatim penetrans catadupis in-
gentem aeris concitationem efficit ; aer conci-
tatus dum effugium quaerit , tandem per ab-
ditum Montis canalem in concitatos vento-
rum turhines elabitur : qui quidem ventus fi
perpetuus fuerit , is utique non ex niviuip re-
folutione , fed^xalicujus Suhterraneiflumi-
nis catarrala originem fuam habebit , cujus
lapfus Scpracipitatio uti perpetua eft, ita quo-
que intra Montis vifcera agitatum aerem
in perpetuum ventum foras protrudere ne-
cefieeft. Siverb'y^/.f aflivis tantum/m-
porihus per hujufmodi Montiumfpiraculafx-
viat , id fignum luculentiffimum eft , eos
non aliunde quam ex nivium liquefaBarum
fubterraneis catadupis procedere
; ni enim
venti tam diu durabunt
,
quam diu nivium
durabit liquefaftio
,
quafinita &hofceces-
fare neceffe eft , Sublatafiquidemcausatol-
litur efFedus. \x.&c\im,{vventus exnonnullis
Montihus non nifi aftivis diehus , trihus aut
quatuor horis ante & poft meridiem fsviat,
nunquam verb extra hasc tempora , non no-
(fte , non vere , auftumno, hyeme , id certe
j
ria intus pofi
incatarraftas fubterraneas conjicinonpo- !ta vel ad pri
teft, fedin alias caufas referendumeftquas imum ignis o-
terranei m
Ventosa^-
Propof
Quomodo Ventus nafcatur ex halitihus
&va-^^^^'''
porihus in CavernisTerrie, vi Ignis Suhter-
ranei excitatis.
f^VmTerram innumeris
Cavernis
, Spe-
^cubus, Antris, juxta fuperius recenfita,
refertam effe conftet,
quorum nonnulla
aquis
,
quxdam aere , alia etiam igne referta
fint;
&prsterea pleraque Mineraiihus
&Me-
taUicis fuccis aliifque variae mifcellje
glebis
fcateant; certeilla, calore
^ftuariorumin
illa fefe per fuos Caminos infmuante , in
flatukntam fpirituofamque falium, nitri,alu-
minis, vitrioli , bituminis materiam
,
quje in
iis continetur
, refoluta maximos haud du-
bie halitus
, rapidafc^e exfpirationes caufa-
^^^^
bunt
;
quas ab identidem fuperveniente ca- Mm^vJ-
/orepreffsdilatatsque,
perabditos meatus
?
""-/''/^^;
fibrafque
Montium in ventos vehemeMes^vl^""'"
tandem
erumpentes
, Terram Mariaque eo
""f'
exagitant impetu
quem faepe magno fuo
periculo mortales experti funt. Quomoin
autem ventus
illefiat, fequens docebit Ex-
perimentum.
EXPERIMENTUM.
PrcEpara A B ^x ex laminis/^rrm in for-
ma tuhie concinnatum , in cu]\isfundo B ni-
trum cum fale
ammoniaco
, Sc
parte antimonii
crudi
, omnia
sequali portio-
ne & in polli-
nem redufta
macerataq; a-
qua falina po-
nantur : hoc
peradlo, Vafe
igni fuperim-
pofito, mate-
Uh.
3
. cap. ult. de lEoliis Montis
Cafii
miraculis
expofuimus , adquseLeftoremremitto
Violentin,
Subterra-
nearum Ca-
tadupariim.
itaque Suhterraneas Catadupas ingentes vaporem & ex-
ventorumturhines per Montis fpiracula egere-
re ratio diftat. Cumenimd-j^^f^cumimpetu
ruens plena fit aere , ejufquefecum in omni-
bus catadupis ingentem copiam devehat
(uti exj/^awflinftar nivis candidapatet.quas
quidem nihil aliud eft quam hallularum in-
numerabilium aere inflatarum multitudo, ex
quarum conftipatione aqua veluti candido
quodam coloreimbuitur),certe ingentes in-
dQSuhterraneos ventos nafci necefie eft
,
qua;
deinde violenta eruptione & aerem protru-
dunt extrinfecum, atque ex ejus protrufione
ventos vehementijfmos efEciunt. Atque hu-
jufmodi ventos eorumnumeroadfcribimus
qui ilon ex halitibus aut vaporibus, fed^A:
fimplici concitati aeris protrufione
nafcuntur.
dorem ebul-
liens, atque in
halationemre-
foluta ventum
/Irepitofum, q\xi
quibuflibet re-
bus profter-
nendis aptus
fit, emittet ; &
nifiVas forti-
ter fuis allige-
turvinculis,id
totum intra
aerem fumma
admiratione rapivideas, ventus quiindee?-
flatur adeo vehemens eft , ut appofitam orifi-
cio manum aut quidlibet aliud ,
fummo im-
petu repellat. Neque
ventumtiintammagno
ftre-
1
2^4
MUNDI SUBTERRANEI
Seil.ll.
y?/-(?/>//^&//77^o;-eemittit,fed&fumumadeolcoacervationibus involutum rapida
ckc2.Propofo.
denfum,
ut
innebulateconftitutumputes.iHorizontem vertigine rotat , affiduifque
Hujufmodi
Expermentum olim hic Romje
i
incrementis impetu formidabili fxvifque
y^itf^.
in Foro
Panthei a Pharmacoposo Chymije procellisincirculumagitat,ita, decumanis/'^"-
non
imperito faftum memini
;
qui didas
fpeciesadearumnaturalem vim oftenden-
daminmortarium pofuerat; quibus carbo-
fluftibus infurgentibus ac inter fefe veluti
arietantibus coliififque
, fceviens halitus o-
mnem falutis fpem navigantibus adimit.
ne fuccenfis moxirfgenti cum fragore Sc ven-
\
Oriuntur autem potifTimum hujufmodi (^en-
to tam denfus fun:>us exiit, ut cumtotum
forum fumofa caligine obtexiflet , vix unus
alterum videre potuerit, hominibusadin-
folitum fpeclaculum attonitis
.
Habemus Ex^ermentum
,
jam illud ap-
plicemus.
Ubicunqueigitur Subterranei Ignis hali-
tus Cryptas fimili materia refertas penetri-
rit , non eft dubium quin illa in vaporem
refoluta , fi exitum non inveniat , fufque de-
que vertat omnia ; ut fit in Terrce motu. Si
vero per apertos montium Siphones fibras-
que liberam exeundi poteftatem obtinuerit,
eam forinfecus impetuofa fua agitatione
efficiat ventorum vehementiam
,
qu3E &arbo-
res funditus evertat , domus turrefque fum-
mahominum animaliumque ruina profter-
nat. Sed de hifce in [equentihus pluribus.
Propositio IV.
ti in iis Maribus ubi vafta Flumina in iMare
fe exonerant , vel vibi impetuofus Oceani
fluxus in vaftas Continentium terrarum
plagas illifus, in circulum abire cogitur : vel
ubi duo Oceani oppofiti per fretorum fauces
irruunt. Sed difta paucis enucleemus.
In Mari Mediterraneo Sinus reperitur
^>'8tem-
1 V ,,)/-; r ^ . peftates in
quemvulgo (jolio diLioneYOc^Lnx.,
^teg\onQ.smHMarit
Oftii per quod Rhodanus rapido fluxu in
GiUkiqui
Mare evolvitur;in hoc maxime
turhinis^^if^if^J"
Typhonii viokntia , magno nautarum metuwMwc
ftatis temporibus fsevit ; hoc autem pafto
generatur : Quoniam enim Auftrali flante
vento , tota concitariM^im ?w<?/ejinconca-
vum didi Sinus traftum vergit; Rhodani vero
Flu^lus Borealiventofociati ex oppofitaparte
magno impeturuunt ; tum ecce derepente
magnus undarum confli^us nafcitur , dum hae
illis cedere nefciae , in vehementes turhines
iagitantur;quibusinterceptaa^<?z?(?me/^/^
iluomodo Fentus ^uem Turbinem/^z/^ 'Typho-
1
yiolenter preffaMm nullum efFugiumrepe-
nem vocant
,
terr& manque caufetur.
^it , in altum Column^ inftar aut Montis ele-
Ventus quem Tr/iew five Typhonem ablvata ,
navigantibus inevitabile portendit
immanitate vocant , in Mari potiflimum naufragium:fiquidemhu;ufmodifr^ii^s
magno Nautarum periculofubinde domi- intricata navis , nuUa arte ferocientis Ele-
natur
;
qui uti Mare immenfis fluftuum mentiinclementiameluderepotefl.
^
Sit diftus Sims ,
vulgo di Lione A B C, I tatum DE F G. Dico Mare D E concitatum
Rhodani Oflium B, Mare Au^rali Vento agi-lwctfasConcavitatem Sinu^ ABC obviare//K-
'
Hihus
LIB. IV. DE VENTORUM
ORIGINE.
225
r/. V. /?/^jB; qui //affi^^j- GDE dum refifterej Mirum tamen eft quod GeogrsLphi de Prcpojit.
Mare fa^O'
nicum nau-
fragiis
infame.
nequeunt , verfus C difpelluntur ; fed & hi
afludibusMarisadLitus C reflexis verfus
I pulfi , dum Tumorem Maris D E efFugere
nequeunt, in KMNO protrufi in c/rc///z
agitantur
; qui ubi in L pervenerint , ibi
a fuccenturiatis identidem novis Fludibus
preffi, dum nulla ex parte efFugium datur, in
altum horribili vifu fpeftaculo elevantur
;
donec ceflantibus Ventis Sc Mari deplana-
tonaturalifluxuireftituantur. Vides igitur
ex hac Figura apodi^ftice.exhibitam veram
turhinum dii.um Maris Sinum infeftantium
caufam & rationem.
Referunt Itineraria Nautica in Oceano
Japoniam inter & Chinamauftumnalipo-
tifiimum tempore hujufmodi tempeftates
ex Turhinihus frequentibus exoriri
, tanto
eum impetu & rabie
,
quantam qui oculis
non fubjecerint , animo concipere non pos-
funt; adeoque periculofahujusMarisnavi-
gatio eft, ut beatum felixque cenfeatur iter,
fi ex tribus navibus una curfum tenuerit.
Ratio\\\i)v& rei e^^xlmhVentusgeneraliseyi
Ortu ruens
,
quo Mare verfus Continentis
Chinx Litora protruditur ; cujus Fluxus eo-
dem tempore ab Auftrali Vento fupervenien-
te intercifus juxta Litora in Boream difpel-
litur ; fed & hujus fluxus eodem tempore
a Boreali ri?^o intercifus, Scpropter obvium
Orientakm Ventum interpellatus , dum efFu-
gere nefcit , in fe retortus eos quos diximus
turhines efficit.
Fretum Magellanicum prs cjeteris Turhi-
i^?/jtyphonibufqueinfeftiftimum effe, re-
latione multorum conftat ; neque mirum id
alicui videri debet , cum datis oppojitis Ventis
&loci difpofitione turhinem excitari necefte
Mwtem- fit. Flanteitaque Vento Orientali(vfeGene-
peftatesi
raliiu Occano Africam inter & Americam
rreto Mct- .
c\ n <
geUanico.
interjecto , flante quoque eoclem tempore
Vento Occidentali ex Mari Pacifico
, fituthi
duo anguftillimum Fretum ingrefTi, id mire
exagitent;& dum o^pofiti Venti oppofitos flu-
dlus movent, cum alter alteri cedere nefciat,
aquam in circulos & cumulos Montium
inftar exaltari neceffe eft
;
quod & ex con-
trario fluxu &refluxu in hoc Mari continge-
rey^yOr^docuimus. Cur vero NautiE antety-
phonemMare tranquillijfmum &vehiti dola-
br^ levigatum
,
paulo tamen poft fluftibus
horrendis exafperatum comperiant , caufa
eft, quod ex oppofitione Ventorum Mare re-
mote paulatim in circulares aghationes dis-
poitatur; &confequenter aquaundequaque
lequaliter prefsi inintermedio fpatio ne-
ceffario planum redditur ; uti experien-
tia docet in quolibet Stagno , aut quoli-
bet Vivario : cujus aquas fi baculo in cir-
culum agitaveris , femper invenies in me-
dio illas fine ulla undarum afpritie leves ;
fed fi continuaveris motum , aqux mox in
helicem contortje ingentem perturbaticnem
fubibunt.
TOM L
Ardahil Perfiae Civitate recitant ; fiquidem Turbir
juxta eamMenfe Junio& Julio
,
quotidie f^?;^''
^'f^-
n\ meridie Turbo nalcitur
,
qui durat una cir- mbem.
citerhora, quo ingens continuo pulvisho-
minibus animantibufqueinvifus
excitatur.
Ratio haud dubie in l^^entum
anniverfarium
dilis
Menfihus fpirantem
, d/fpofitione loci
concurrente, conjicienda eft; hic enim ex
Plaga circa meridiem erumpens
versus
aliam
, in hac dum obftaculum reperit in
feipfum contorquetur , & raptb fecum pul-
verecircumagitur. Hocpafto, utifaepefje-
pius expertus fum , in Amphitheatro Ro-
mano Typhon dominatur ; Ventus enim mu-
ris circulariter difpofitis illifus , fefe juxta
illos dumcontinuat,tandem invertiginem
adus
, concitato omnia completpulvere.
Propositio
V.
An &^uomodo Ventus nafcatunpet medium
Maris erumpens.
/^Um infra Maris fundum ingentia (uti in
^-'pnccedsntiSe^ione diftum fuit) Pyrophy-
lacia contineantur
, fieri non poteft quin
illa ingentem halituum
fumoforum copiam a
fe dimittant, c^iper Marisfundumerumpen-
tes, aquarumque molem impune tranfeun-
tes , mox ubi Maris fuperficiem exiverint,
intumefcentes feque dilatantes
, qua data
ifque quosfuj>ra defcripfimus
porta ruunt , n
modis fsviunt.
Seddicetforfanhoclocononnemo ,hali-
rr, t
ius humtdum pervadere von pojje quin fubito Utui me-
ac illud attigerint fuffocentur. Cujus obje-
^'""f^':
ftionis falfitatem utconfutemus fciendum /ya^r
'
eft , Spiritus iQ.iu(modifalnitrofosfulphureof
?#"'
que, quos a fe ALfluariafuhterranea emittunt,
minime ab aqua aboleri , fedimpermixtihili-
ter aquaspenetrare
;
quod experimentum non
tantum in Terrsmotibus ,
fed &in quibus-
libet aquis docuit. Memini me Anno i <J
3 8,
obrervatk
quo Calabriainauditis Tememotihus conox- .^iiorit,
tiebatur, Mare haud fecus ac cum pluit
, &
cum fingulse gutts fingulas in Mari huUas
generant , autdum ignisfuppofitus cacabo,
aquam in bullas fervore fuo excitat
,
plenum
^^////quefervidumobfervafle, qui hauddu-
bie fpiritus halituofi ex fundo Maris per me-
dium aquce
fine
noxa tranfeuntis luculentum
fignum erat. Rurfus ftatis temporibus aqua ^xtemfora.
perSuhterraneosYentoshaliturque in fuper-
"^,"* .'"'"'"
ncxe tam inlolito tumore exaUatur
, ut ab tacuum
c?
una ripa ftantibus omnem oppofitx ripas
^*'''* .'""^*
confpedlum auferat , uti de Macra Flumine
^''^^'"'''"
Plinius narrat. Mirum eft inter castera, quod
Piinius.
de\^2icu Lemano Accolsnarrant, eumvide-
licet i\^inde tranquilloexxdimtempore coelo-
que fereno ita intumefcere , ut durante hac
efFervefcentisIacAsebulIitione, nullanavis
eife tuto fine manifefto naufragii periculo
committerepoflit. Vocantautemhujusp^e^
ri(Eci Lacus intumefcentiam Gallice la van-
F f daife
MUNDI SUBTERRANEI
Se^.ll. djtfedeGetteve:
cujusquidemrei ^/4 alia
efTenonpoteflquam
Suhterranei ^uemih.
balituofifpintns,
(\\xosHydrophylacia Vicina-
rum
Alpium per occultos meatus
,
qui in
fundo
Lacits fuum exitum habent ,
emit-
tunt, quifumraoimpetu^^a^j obvias folli-
citantes i/?i3f
, i&tumefaciunt eo quo di-
jcimus modo
,
quod fequenti Experimento
patet.
EXPERIMENTUM I.
Conchceh^Q, fundo inferatur Canalis orifi-
cio aperto C, alterum vero extremum Canalis
C P
extrinfecus Conchae applicetur, cujus
do halittn
impermi-
.
xtimaqueu'
tranfirepof-
JintyExperi-
mentHm.
ortficium Dnonnihil fupra aquam emineat;
hocpadloi/a^jCanalemper orificium D,
& ftatim agua quam Concha continet , in
fuperficie protinus agitata lullas & tumo-
res vehementes f^cie?
,
quinon nifi
aflatu
per fundumvafis
trniifeunte aquamque con-
turbante caufantur. Sed hasc uti nota funt
ita ulteriori expofitione non indigent. Al-
terum majorem difficultatem habet
; vi-
delicetj^iri/aw mtrofum per fundum Maris
expulfum ftne ulla mixtione cum aquafaBa , to-
tum ^ integrum in fuperficiem aquie evadere.
Verumnequicquam fine noftrarum ratio-
num (iiiiilimento tranfire patiamur , fequens
appono Experimentum ; ex quo luculenter
difces, quomodo vapor fumufque incommixti-
hiliter liquorem tranfeat.
EXPERIMNTUM II.
Accipe Phialam
,
qualem prajfens Figura
refert, ^^aaliquoufquealiove liquore re-
Ut
per aquam tradufta fundum m.mg^tExper.
Phialie^deindeoA-iyfciawXobtura diligenter,
Propofit.
ne aut a.er intracontentus elabiperipfum,
nec extra circumfufus illabi pofiTit.His fadis,
imponef fiftulae hianti orificio tabaci ficci
folta, a.\ix:fulphur ,-vel fimile quid
,
quibus ac-
cenfis fimulque applicatoori
V\\\2\xfiphun-
culo E, exfuge aerem intra Phialam ftabulan-
Jtem
jVidebifque, mirum didlu , accenfa mate-
j
//<?/? halitumque per orificium fiftulae
[
D,maxima copii in formam nukecu/a,ScTper
medtum Uquorem impermixtibiliter tranfire,
exi tumque per orifi cium fiftulae E reperire
;
utique fumi acrimonia & ficcitate humidum
fuperante. Haud fecus fieri exiftimsndum .^ppUcatio
eft in Mari
,
per cujus fundum ex Pyrophy-
^^^"^""^
lacio magna fulphureo-nitroforum fpiri-
tuum fublevata copia , aquam fine mixtio-
nis cum aqua periculo tranfiens , moxubi in
fuperficiem Maris emerferit, illa in flatus &
Ventos refoluta magnoimpetu&aerem&
I
Mare agitabit , eo modo quo diximus.
j
Propositio VI.
'
^apw/oioVentus exprefllira Nubium oriatur.
/^Ontingit faepe ad imminentem aliquam
^^tempefiatem derepente vehementem Ven-
tum concitari, quod maxime ante imhrium
cafum, zutpoji tonitruum explofionem accidit.
Quajritur caufa hujiu Venti. Refpondeo , id
fieri vel ex Nuhium aquis pragravatarum de-
fcenfu ,
quo fubditus iilis aer vehementer
premitur , unde aer preflus, fi nuUum a late-
ribusakeriuscujufdam urgentis five Nubis,
five vaporofi halitus obftaculum reperiat,
circulariter in omnem plagam fefe diffun-
dit. Si vero refiftentem ab aliqua plaga ha- ^ua^ vim
buerit condenfatum vaporem ,
aer ab
m-hab^nt
cumbente Nube preflxis dum
retrocederefce"ndentes.
non poteft , in anteriorem partem cum im-
petu ruit; &iiic Ventus , etfi terramarique
fit frequentifiimus , non diu tamen, fedpro
incumbentis Nubis prementifquedefcenfu
durat
,
quo cefl^ante & Ventus ceflat. Sed
rem ad oculum oftendamus.
fletam, v.g. ufquead BC ; coUo Phialae
inde
fiftulam.quaSi Tabaci potatores uti folent,
ita
Sit Nuhes imhrifera A , Maris vei Terra;
fu-
perficies D , intermedium
fpatium B C, Aer :
Dico
capy.
Xxpertmen'
tiim prefu-
ra iinbium.
LIB.IV. DE VENTORUM
Dico Nuhem A
,
gravitate aquarum , mox
ubi defcenfum molitur , aerem B C preme-
re ,
hunc prefTum
, fi nuUum obftaculum
ponatur in B
, & C , illuc fefe vehementi
impetu exoneraturum
, & tanto quidem
violentius
, quantoaereminfrapofitumve-
lociori defcenfu violentiorique prefTerit.
Siveroexalterutraparte obftacula invene-
rit , id eft , aerem vaporibus halitibufque
condenfatum , tunc vel ex B
, vel C , exi-
tum reperiet ; atque adeb Nuhes A, ratio
ORIGINE.
227
P R O P O S I T I O VII.
Propofiu
Quomodo Fentus, quemGraci Ecnephiam
^ Prefterem vocant
,
quilus de
caufis ftafcatur.
T^Cnephias 6.iciX.m fuhitaneus ^impetuoffi-^'^'^''^-.
mus ventus
,
qui dum ex aliqua Nuhe pro-^ygpr:
rampit,fufque deque niertit omnia;^ frequentes
comperiunturin Oceano Brafdiam inter&
Africam interjefto; ad Promontorium quo-
que BonjE Spei , &ad Terram de Natal; Item
Curpofito
mtrua fem-
fer venttis
excitettir.
nemhabeat/(?//ij, quiaeremintrafe&Ter-
ad Guineam fub uquatore
,
quos Lufitani
rce Marifque fuperficiem defcenfu fuo vel-
rr^jWwfubindemancavocevocant: funt-
uti per Canalem magno impetu expellit.
que didtis locis anniverfarii. Verum ante-
lJndeip2.tet, curfuhiadederepentetamvehe-
quamad abdits caufa fcrutinium proceda-
mentes
^impetuofi Venti nafcantur
;
Quia fi
mus, iptius quomodo illinafcantur exponen-
aer undique &undique ab ambientibus craf-
dum eft ; ut vifis prodigiofis effe^ihus , ad eo-
-
fisvaporibuscircumdetur , acinfuper a fu-
rum caufam facilius pertingamus.
perincumbentis Nubis defcenfu fubitaneo
Lufitani antequam Oceani fufficienti no- iitfeUx in-
prematur, certecum ei efTugium non de-
ritiainftrufti, cum variis circa Promonto-^"""?''^^"'
tur, quadataporta, ingentiimpetu
velutijriumBonKSpei&
AfricsePromontoria, no-*''^'
'""'
peranguftumquendam canalem ruet. . vis Regionibus detegendis operam darent,
Sit NuhespremensL,\Faerpre[fus,MNcir-llm]usrepentini venti truculentiam nonfemel
cumftantes vapores
denfi ,
Oporta, per quam(niagno navium hominumque interitu ex-
perti fvmt. Cumenimpatefafta per Vafcum
Gamam India
, Rex Lufitaniae novam clas-
fem,quetredecimingentibusonerariiscon-
:ftabat , Anno i yoo, fub diredlione Capita-
;
nei &Praetoris ad novas explorandas regio-
; nes , ablegaflet , hasc prima omnium ex Eu-
ropseis in Brafiliam , ingenti Lvifitanorum
gaudio , delata fuit ; ubi cum nonnullo tem-
pore conftitiflent , tandem verfus Promon-
torium Bonae Spei menfe Majo folventes,
aerpreftus erumpit. Sed hsec adeb conce-\f<vifimam tempeftatem incurrerunt
,
quam
ptu faciiiafunt ut ampliori expofitione non i
graphice fane nofter Maffejus defcribit. AMaffeius,
indigeant. Brafilia ad Bonje Spei Promontorium im-
Ex hifcequoque pater, cur
poft
tonitru mani traftu Leucas numerant fere 1200.
Ventus percipiatur
;
quia ex rupta Nube , uti Oceani faevientis Ventorumque furentium
fubditus illi aer maxime concitatur , ita ven-
\
ea praecipue regna funt. In id fpatium auda-
cius quam felicius ingreffis menfe MajoLu-
fitanis flammeus Cometes , horribili fpecie, Cometiap-
in decimum ufqueidiem continenterappa-^'"'""''
ruit
;
jamque variante faspius cceIo pelago-
tum quoque nafci neceffe eft. Patet quoque
cur in vailihus montiumque
fifturis
tam vehe-
mens Ventus ufpXmimvimfieviat; qai3.ventus
m patenti campo excjtatus , etiam quan
tumvis lenis , moxubi hujufmodi gurguftia
)
que ,
atraefordidaeque Nubes ad Septentrio
ingreflusfuerit,ibidemquoqueveluLiclau- ^nem conglobatae omnem in fe flatum qu^Ci
Authorti
prkulum.
fus conftridufque mirum in modum inva-
lefcit. Expertus ego fum non fme periculo
in altiffimo Sorani Agri Monte, ad cujus
verticis planitiem aditus non' datur ,
nifi
per praeruptum fcopulis angiportum ,
in
quo tanta ventorum fav/ties eft , ut nemo
ereftus fme periculo progredi poffit ; fed ne
SLventotapiatur, reptando ad exitum per-
venire cogitur quifquis adfcenfum Mon-
tis tentaverit. Narrabat itineris comes,
non ita longotempore integrum porcorum
gregem hocloco ventorum turhinihusinYolu-
tum, abreptum, &inviciniMontis fcopu-
los illifum periifle.
Innumera hoc loco adducere pofTem ^o-
liapotentia miracula ubique regionum ob
reciprocando coUegerant. Mare langui-
dumerat, infidiofa tranquillitas ; nautaelo-
corum tempeftatumque ignari ad auram
undique captandam totos velorum expan-
derantfinus ; cum ex iisquas dixiNubibus
univerfo repente impetu fefe efRindens J-
quilo tranfverfas quatuor naves,quarumad
contrahendum minus apte fuerant arma*
menta difpofita , infpedantibus cseteris,
momento ita evertit obruitque ut e tanto
hominum numero nemo prorfus evaferit;
faluti reliquis fuere vel demifTae raptim an-
tenns, vel, ubi idnon licuit, vela ipfa vento
difruptai Deinde Borea pertinaciter flante
pelagus identidem intumefcere ,
fludus
modo ad aftra ferri, modo ad tartarapene
via, fed ea tantum quae egomet expertus ! imafubfidere , Solem ipfum interdiu piceo,
fum,
recenfuiffe fufficiat. j
nodu igneo colore terrebat ;
viginti ipfos
1
Ff 2 dies
ooS
MUNDI
SUBTERRANEI
Seii. II. . dies tempeftas
atroclffima
tenuit. Hsc
Maf-
fejus.
^
.
.
Ucrum
hsc
tempellas vere ad Ecnepbtam
incertum eft ; cum Audor
Dico itaque , totam Afrkam ultra Mofttes Propojjt,
Luna Meridioyialem
,
quam Monomotapam,
Angolam ,
Mozambicum , Melindam , So-
phalam vocant, Igmhm Subterraneufcaterei
doceat,eamexmalignocomet3jmultorum)quod
verum effe inprxcedentibusde Vul
dierum
influxuprocefsifte.
Ecneph/a Autem
effeBus
utifuhitaneus eft ,
ita quoque non
nifi exiguo tempore durat. Ego Cometen
fuiffe minime mihi perfuadere pofliim ,
fed
continuum exhalationum fuhmarinarum efflu-
vium
,
quod in media aerisregione
eveftum
condenfatumque tandem eam quam Majfe-
justeiett, tempeflatem
caufaflle
verifimilius
exiftimem.
Quid itaque/^ro/^w
Ecnephiasik, dicen-
dum reftat.
Contingit fubinde ut coelo ferenifsimo,
&tranquilio mari , incoelo compareat A^<-
hculaminima
,
qnem Oculum Bovis^ figura
vocant, quasintrabreve tempus ingens fui
incrementum fumens tales tempejiates exci-
tat
,
quas fine formidine legere vix poflli-
promomo-
mus. Tale Naturx portentum non ififre-
iyS^/?''9uentercomperitur
juxta
Promontorium Bo-
na. Spei
,
quodMo^ pracelfus longe lateque
in Mare exporreftum conftituit ;
hujus
Montis vertex non aliorum montium more
inacumen attenuatur, fedplanitiem obti
Bcnephieu
generetur.
caniis Montibus &Infulis combuftis Maris
Africanifatisdeclaratumfuit; praeterea to-
tam diftam Monomotaptz Regionem confe-
quenter cavernofam atque abyffis , antris,
fpeluncifque inexplorabilis profunditatis
refertam
ejffe , annuaj Soc. noftrae litersp te-
ftantur ;
iterum, auri tam uherem ut inter
Montium crepidines non infrequenter auri
folidi frufta ovi gallinacei magnitudine fe
reperifl"eindigen3eafl!everent,adeoqueme-
tallicis fuccis fpiritibT.vfque mineralibus foe-
tam efl~e. 'Expracf^dentibusNeto^dXnix., uhi-
cunque Ignesfuhterranei dominantur, ihi \^ ca-
minos

fpiracula, finequibus Ignis vivere
non pofl^et , reperiri
,
quorum alia infra Mare
longe lateque exporrefta in fundo Maris,
alia in altiffmis
Montilus exitum fuum re-
periunt, inquibustum faliaomnisgeneris,
tumc^teramineralia, accedente Solis na-
turali difpofitione in aurum caeteraque me-
/a/&tligeruntur & concoquuntur.
His pofitis dico ,
certo Solii in Zodiaco Cur Ecne-
//hujufmodi Pyrophylacia concitari, fiye_id
P^;,7/^^J,'^_
netinfignem,quamobformamfiguramque fiat ex Oceani Orientalis Occidentalifvew^fW(.
%wEc.
ggjggg ^g^ Tafelberg, id eft , menfam wdi^/-^ sftusreciprocatione, qua litoribusanatu-
^mentiT
firatamyocAm.. Inhujus itaque Montis p/a-lva.'m{ertos aquseduftus premit
;
fiveob So-
nitie, in aere primo , uti oculatus teftisflariumradiorum, in diftaeporofaEfpongio
Martinus Martinius oretenus mihi retu-
"
fasque regionis folum verberatorum emca-
ciam;fivedeniqueob Lunarium Montium
nivofas inundationes
,
quibustota Meridio-
nalis Africa obnoxia eft , id contingatperin-
de eft; certe fingulas recenfhas caufas ma-
gnum Pyrophylaciis incrementum adferre
fupra oftenfum fuit. Prefieres verb & Ecne-
phias proximam hinc originem trahere jam
demonftrandum dnximxis. Cum itaque Pro-'".5^*-
temporeillud incautius accedentibus ma.-] montorium Bona Spei, ubi hujufmodi iwpe-cant,quan-
nifefto exitio fuit. ExMontis {ic[uidem]ver-]tuofiScflammei Venti utplurimum prae caete- '^^.s''-
tice eveftigio tam validus Fentm emittitur, I ris regionibus faeviunt , in altiffimum
Mon-
"^'
ut nulla tambene compadla ac valida navis tem faxofo vercice confpicuum, elevatum,
fitquae ejus impetumtolerare poffit; unde undique & undique prsruptis fcopulis ru-
pibufque conftet , vero haud abfimilevide-
P
lit, minima Nuhecula fpedlandam fe exhibet,
quae mox totam operit montis latitudinem;
quod ubi nautae compererint , tum moxvel-
uti inevttahilis tempeftatis prodromum , col-
leftis velis a Litore recedentes, alto tan-
quam tutiori loco fe committunt, niinime
periculo ferale illud infiruB.a menftz convi-
j
vium carere arbitrantes
,
quod nullo now I
Mare in cumulos Montium inftar eleva
tum tantos flu^lus procellafo^Q. excitat , ut
Mare cum navibus haudfecus ac cum pluma
vencoagitata jocari videatur; unde exin-
credibili Maris commotione & excande-
fcentia iis vel diflbluta navium compage,
fubmerfione, vel in fcopulos obvios, cum
horrenda hominum ruina, illifione fada
pereundum eft. Atque hujufmodi Ecne-
phioi non folum in hoc Promoncorio fed
& in mulcis aliis locis ftacis temporibus
evenire, fupra diftum fuit; videlicet ad
Terram de Natal ; in ora maritima Guineje
;
ad Promoncorium Quardafui ad Loandam,
aliifquepaffim Indici Maris cradibus
;
qui
J}
cum fulgetris explodantur , tum etiam Pre-
./?e/-^j dicuntur, utiplerumquefit.
Vidimushorrendos Prefteris ^Ecnephia
effcclm
,
jam caufam inquiremus.
j
tur , Pyrophylacia per varias erypcas abditos-
que meatus , tum in hoc Monte alicubi , tum
in aperto Marife exonerare; exonerareau-
tem fe non poflunt , nifi per vapores & exha-
lationes,qucum fale ammoniaco,nitro,
fulphure, antimonio, fimilibufque contuma-
cihus mineralihus foets fint, illae mox una
cum volatilihus auri fpiritihm
,
quibus pol-
lent
,
per orificia meatuum Montis in fubli-
me elati, ubi frigidam Aeris regionem atti-
gerint,ibidem condenfats nuheculam illam
quam Oculum Bovis appellant , efficiunt. Ve-
rum cum vapores hujufmodi halitufque
continua fucceffione augeantur , fit ut to-
tam paulatim Montis planttiem r^.7n^oiJLh^
cooperiant; vapomm vero halituumquc
Jpi-
rituofa &tumidafuhftantia hinc inde agitata
facile
apy.
LIB. IV. DE VENTORUM
ORIGINE.
facile in i^iiem exardefcit. Quod ubi accidit,
tum eccefpiritus carcerum impatientes prje-
viis fulgetris, fragoreque formidabili , nec
non incredibili cumimpetu deorfum ruen-
tes quidquid ofFenderint
,
profternunt.
Quodvero deorfum potius quam furfum fe-
rantur, caufa(m\t auri Jpiritus unacumni-
22(
Quandocunqueitaque violenta ha
mate-Exper.
ria per exhalationes vaporefque in aerem
Propofit.
tolluntur
, fit ut eae tandem accenfs tales
Prefteres & Ecnepbias caufent
,
quos defc^i-
pfimus. In omni quippe /w/^/ao/J? , turbu-
lento
& violento Vento,
quo & arboresex-
ftirpantur, domus profternuntur , equites
trofa atqueSalis ammoniaciantimoniique hominefque per aerem
abripiuntur , hujus
fubftantiaiismifta,
quibusinnaturarerum
|
modimaterias per exhalationes
vaporefquee
nil potentius efficaciufque efte poteft. Sed
^ -r
., ,
r,
rem Experimento comprobemus.
Aurei pul
veris vii
eontraria
pulveri py-
rio commti-
EXPERIMENTUM.
Mit vis
Sutjf jjj rerum natura qusedam Minerales
morunamn
r i a . n
Minera-
Jubjtantja
,
quarum unita vis tanta eit , ut
lium.
omnes liorrends tempeftates & procellae,
urbium montiumque fubverfiones iis ad-
fcribi merito poiTmt
;
quod fummo ftupore
Exferimen- &admiratione comperies , fi ex auro calcina-
tnm.
fQ Aqua regia
, fale ummoninco & oleo tartari
practpitati compofitiontm facias , hjBC enim
vel ad primum ignis odorem fuccenfa, prsvio
j
ingenlifragore, quicquid obvium fuerit pro-
fternit , nec non cum fummo eorum qui
eamincautius adminiftrant, vitaepericulo.
Vidi hujufmodi pulverem apici cultri im-
pofitum fuccenfumque , tantum jlrepitum
edidifte, quam vix fenfus fuftinere poflet,
omnibus praefentibus ad foni vehementiam
veluti obfurdefcentibus.
EffeB.us vero hujus puheris prorfus ordi-
nariopulveri pyrio contrarius eft ; uti enim
hicfuccenfusfurfum impetu fertur; ita ille
deorjum. Nam fi quis hujufmodi pulveris
fulminantis etiam vel minimam quantitatem
tabul(s{v}e ferreae, five ligneae impofitam ac-
cenderit,
vel in momento cum formidando
ftrepitu , talulim cujufcunque illa craffitiei
ixxeTit
,
perforatam repenet ; cujusunicacaa/a
eft Sal ammoniacum. Sicuti enim Salnitrum
& Sulphur occulta intmicitice. diffidia exer-
cent, adeo ut neque fimul confiftere pos-
momaa
&{^iyi. jta & Sal ammoniacumcumtartaroi\x2iS
tipathia. habet contrarierates. Quando igitur Sal
ammoniacum oleo xarrari fuo contrario
jungitur, moxinferociabellaexfurgunt, &
Aurum quidem jam Aqua Regia diflolutum
deorfum vergit , tartari vero oleum verbe-
ratfpiritum Nitri purificatum
,
qui hocagi-
tatus conflidu affedato amicitiae foedere
Sulphuri Auri inimico jungitur. Verunta-
men cum Sulphur Auri fit fumme purifica-
tum & incomparabiliter Sulphure vulgari
norrdui
ftibtilius ; hinc ftupendas facit iftiufmodi
confliam.
operationes , cium omma penetrat
, cliilipat,
terebrat
,
fubvertit ; 8i Salnitrum quidem
Sulphureis Auri fpiritibus inimicum, dum
abiis tumefaftum anguftiis loci contineri
nequit , una cum fpiritibus validiffimis
incredibili violentiaomnia perrumpitcum
ingenti ftrepitu & fragore
;
quibus junfti
contrarii Sal ammohiaCus & tartarus prae-
cipitatus tantb ferociores pugnas ineunt
quanto inter fe violentioribus odiis diffi-
dent.
Sulfhttris
& Hitri
antipathia,
Salis am-
lextx vifceribus eduftas mifceri , adeo cer-
tum eft, quam certum eft, omnes exoticos
intraTerra vijcera
effe^us
,
quos Terrae mo-
tus, Montium fubverfiones , ruinae Urbium,
novae Lacuum genefes confequuntur,
hujuf-
modimateriarum
commiftione caufari.
QiiaEritur jam , Cur Mare ad Ecnephiarum
cur Marc
eruptionem tam turhulentum reddatur } Re f"-'^
^'^"^-
fpondeo ^^//c/ de caufa id fieri,
velperc-jJrnem"'
nephiam impetuofum Mari irruentem
,
qui id
f^opert
fibi vicinum in momento
violentiffime con-""''^'"'^"
citabit. Secundo
obfiuSius contrarios exako
Maris receflii ruentes
,
qui fluftibus ab Ec-
nephia jam concitatis obvii, ingenti cona-
minecolluftantur, unde fluftuum
contu-
macii Mare jam in Montes exaltatur
,
jam
inturbinesagitatur,jamad laterales fludus
varie illifum
, eam quam defcripfimus per-
turbationem efficit.
Contingitvero Oceanum in nonnullis lo-
curUare
cis etiam quieto &tranquillo tempore ccelo-^f^"^^^^^
que ridente in ingentescumulos
effervefcere, cxx-iaca. tam
'
jus reialia caufa non eft quam quod diia"^^^"*'*^'
x^<3i<j//<7(?j vaporefque per occultos mea-
tus fundo Maris infertos , uti fumma vio-
ientia. protruduntur- , ita reludlanti Aqueo
Elemento obvii iliud in altumtollunt, at-
que hoc pafto tumidiffimum turbulentijfi-
mumc^ne reddunt
;
qui quidem halitus difta
mifcella referti fubinde
, mifupra experi-
mento didicimus , impermiftibili aqus fub-
{)ia.nzi^penetrantes , atqueextrafuperficiem
Maris elapfi , nimiaqueagitatione/^^ccfw/f,
totum una
,
praefertim fi bituminofi fint,
Mare accendunt
;
quod Americum Vefputium
Maremr
primo obfervafTe , & poft eum Archinautas
^"^'"'^*"'^
caeterosinpktribusOceani traftibus exper-
tos Hiftoria narrant. Contingit etiam non-
nvincp^im, Canales Oceani hydragogosab
hujuf-
modi Vaporibus & exhalationibus infeftari,
unde Aquae retrocedere coa(?^ae , totam de-
repente fibi fuprapofitam Oceani molem
vehementer commovent. Unde certiffima
Regula deduci poteft
,
quod quandocunque coe-
lotranquillo hujufmodi tempedates nafcuntur,
illas velah enarratis exhalationibus , velVentis
fuhterraneis caufari. Habes itaque caufam
Ecnephia hoc loco expofitam.
Propositio. VIII.
Quomodo Exhydrias Ventus nafcatur.
17 Entus quem Graeci Exhydriam vocant,
^xhydriet
'
dupliciter confiderari poteft ; vel prout.^"^^
nafcitur^A" refoluta in humorem ingenti nu-
btum mole, quae in Terram non guttatim,
Ff X fed
230
MUNDI SU
Se^. II.
fedtotaliaquarumeffufioneomniainunda-
tione fua
infeftat , & Germanice iVokken-
Iruch/ideii,
rupturanuhium dicnvx
; yelex
imo ac[uarum profundonzicimt: dequo hoc
locodicendum reftat.
Diuturna experientia eorum qui vaftif-
flmos Oceani receflus fulcirunt, obferva-
tum fuit, ex Mari quietijimo tempore & ma-
laciiquafi fcopis purgato , exurgere certum
aliquem vaporem
,
qui ijifiar tuha. aut manica,
Tempe/ias
qucm proinde Lufitani /d M^c^ vocant,in
^M^A^"'
fummam altitudinem paulatim elevetur,
quam Man- qui dcinde adeb dilatetur ut totum &coe-
ca vocam^
j^j^ gj mare denfa caligine cooperiat, quam
horridilfimi & incredihilis viokntm Venti
confequuntur
;
quibus Oceanus tantarabie
incandefcit,ut nemo facile formidabilem
Fluftuum vehementiam animo , nifi qui
eamexperti fuerint, conciperequeat; nul-
lam navim , fi quandoquein hujufmodi ex-
hydriam inciderit, evafifle memorant Nauti-
cce relationes
,
primis illis temporibus qu ibus
Nauarchi ferocientis Naturas vim ignora-
bantS; modo experientia dodiores, diBi Ven-
ti rahiem mox ubi adfcendentem vaporem
viderint , mira dexteritate ehidere folent.
Si caufam hujus Venti quseras , fcias eandem
prorfus efle cum ea,qu3ec(?//^idweflicit;
hac fola differentii
, quod Ecnephias ex-
halationibus vaporibufque per Terreftres
meatus edudis, ExhydriasY&cbpev fiphones
fundo Maris infertos
,
per quos dicii halitus
Ser
medium Maris educuntur , efliciantur
;
i enim in fublime elevati , fuccedentibus
femper novis & novis halitihus flatulentis,
tandem dilatati agitatique ob fpiritofam
fubftantis mpbilitatem contineri nefcii,
qua data porta ruentes ,
Mare iis procellis
j
quas defcripfimus infeftant.
j
Propositio IX. i
Quid\fit Ecnephias (^Turbo, quem fuhinde\
in Mediterraneis iteragentes experiun-
tur
, ^
quomodo efficiatur.
TN Faucibus Sinus Arabici , uti etiam in
-
Arabiae, .^thiopiae , Lybise , aliifque Afise
Cmtfa tem-
pefiath.
B T E R R A N E I
;
defertis , Ecnephias cum Turhine frequentifli-
Propoftt.
I
mus eft
,
primo oculis fe fpedandam prxbet ^
,
.
I
denfa&C3itxa.nui>es, rlammeislpintibusinftar e^^T^rio,
I fuccenfi camini, horrendum vifu,fcera; quae
'"'"'' "'^*"
(denfafuacaligine/ef^A-&(inducitdjei
;
{qJ'"''""'-
j
quiturhanc protinus Ventus procellofus, non
1 diu tamen durans, quo arense Litoris tum
i Maris Rubri,tum recenfitorum Defertorum
j
fabulofi campi concitati tempeftates mo-
) vent muito maritimis periculofiores. Acci-
xempsna-
jdit quippe, ut integrafsepenumeroMerca-t-s^^i^ui^.f*
torum focietas, quam Caravanam^oczni, ad
Afr,cx,i.
fex millia hominum, qui did:a Deferta per-
bn^
fip""}-
aerant , fabulofa tenipeftate obruta fepulta-
y^^
'"'''"':
Iquenneullo humanoremediouna cum cz.-tmopprimi-
melis pereat.
''""
Quaetitur caufa tam rari eventus ; certe
nullam aliam prseter eam quam dixi , efle
puto : videlicet halitus nitrofo-fulphureos
,
mixtos Sale ammoniaco
,
quod in iftiufmodi,
potiflimum Ammonio Lybiae Deferto , unde
& nomen habet , magno proventu coUigi-
tur
; hi enim fuccenfi pro ea qua pollent
vehementi naturae ferocia dilatati , & levio-
risfubftantiae fabulofum folum ferientes , id
funditus concitant: unde arenae in aftra fub-
latxfabulofofque montes deinde congeftse,
quicquid offenderint , inevitabili fato ob-
ruunt fepeliuntque.
Ex quo patet , cur in nonnullis locis Arahite,
Pl"^'a wc
r T r 7 1 r, ^
mium , Ser-
Lybice ,fubtnde vermium, Serpentum,
ranarum,^entum,h.
Iimiliumque animalculorumpluvia ohfervatafit.
miHumqHe
Nam hsec una cum arena , aut etiam ex quo-
'^'^^""''
vis loco ubi copiofa propagine propullu-
lantes ftabulantur , Ventorum violentia ab-
,repta, nunc in has modoin illas regiones
pro ratione Venti dela.ta. , vel etiam exfper-
maticis diftorum animalium corpufculis
fublatis , in humido & calido aere repen-
tina genefi exclufa , eam quam di^ci^nus
prodigiofam pluviam caufant. Atque hoc
padlo nullum pluviarum genus tam exo-
ticum ab Hiftoricis recitetur
,
quarum ra-
tionem non aflignes , de quibus itifequenti-
hus fufius.
C A P U T VI.
3)e Tranfverfali Ventorum motu
,
ejufqiie caufa.
Cap. VI.
^lcivix poteft quantum Meteorologi
I
B^^
vera
& genuina hujus motus red-
-^'^
denda ratione fefe torqueant , vmde
quidam abftraftiflimis
principiis diftenti,
neglefta Naturae poteftate , ad extrinfecas
&liberascaufasconfugientes,
motum Vento-
rum Angelicis -virtutihus
adfcribunt
;
quod
etfifubinde verum fit, non tamen Philofo-
phum decere putem , dum rerum naturalium
C(7/^ver, reales & genuinsedentur,
adfu-
periores poteftates Dki Angelorumque
po-
tentiam & virtutes confugere: hoc enim
modo
, circa occukas &ahditas rerum
caufas,
omni fublata philofophandi lege, &idiotae
& mulierculas nullo negotio philofophari
poiTent.
Non ignoro Magos Strigefque damonum
Motm ven-
operti nonnunquam D F. I permiffu ftcviffimas
"""""^ "
tempeftates excitare,{ed fine ulio tamen cau-
dlupefiore
farum naturaiium praejudicio; cum eas per
/
fe immediate non efliciant , fed mediantihus
caufis
naturalihus ; utpote quibus utitotius
Naturae Oeconomia perfpediflima eft, ita
quoque nii iis facilius quam appiicando adli-
va paflivis , taiem effeftum producere qua-
lem naturaies fimilium rerum caufa in-.
trinfecc & ex fe & fua natura efficere fo-
lent.
Sunt
Cap. VI
LIB.IV. DE VENTORUM ORIGINE.
231
Sunt nGiinulli qui dum fe ab hujus per-\fus hgx fuae confulens , media ruat via in
plexitatemotus extrahere nonpoflunt, eum
non aliunde quam ab anima TerrtB , haudfe-
cus ac inanimantibusa pulmonibus expi-
rationis infpirationifquefacultas
,
procede-
re exiftimant ; fed hi uti ridicule philofo-
phantur , ipa quoque minime confutatione
-dignosputem. Quidam z.c(clorum raptu Ven-
tos in tranfverfum moveri exiftimant; fed&
hoc gratis fingitur.Cum enim raptus eorum
opinione ex Ortu in Occafum fiat , omnes
tranfverfum aftus. Atquehaeceftprimamo-
tus obliqui ratio. Altera
,
quaj per prejfu-
ram fit, hoc pado contingit : Nem.ininon
conftat, vapores a terra marique exaltatos,
ubimediamaeris regionem
attigerint , ibi
frigore condenfatos in nuhesveiti,
qucEgra-
vitatefenfim defcendentes
, uti
halituumfla-
tulentorum adfcenfui ulteriori
obicem po-
nunt
,
ita quoque defcenfu fuo eos valide
premunt. Hi infra novafemper & nova ha-
lituum afiiirgentium accefiione multiplica-
ti
, defuper vero a fuperveniente nube
preff,
ohliquo modo^qviSL patet via, ruunt; & hoc
Ventos pariter ab Ortu proruere necefle fo-
rark fen- ret, quod experientias repugnat. Neque au-
Mo"u trtnr-
<^^^""^^ ^^^^
<l^^
Ae^pJgo^wictv Ventorum a mo-
verfo Ven-/iz'/S/'o/'//^<^ffai//^/-i(9defumunt;cumfalfoipa(5lo motus Ventorum
tranfverfus peragitup.
torura.
funoamento nixi putent
,
eA\^htxom$\^&ximsmodmfit^Qx:
vaporofi aSris
circumfi-
(quamfubftantialiterTerramefleafterunt) ftentis coa^iionem ,hocmodo :
Affurgentihus
levioremportionemcaloteexaltatam,mox
'-' ' ' '

'
..
~
ac frigus mediae regionis aeris attigerit,Ter-
reftri naturse fu3J reftituta , dum defcendit,
gravitatefua inferiorem craflioris aeris mo-
/ja/i/^i/^wi-acciditutplurimum
eos undique &
undique
,
tum fupra nuhihus, tum elateribus
crafsioris aerisvsporefa
fuhflantia circumdari
;
dum itaque hifce gurguftiis inclufi
, cum
Bonaven-
tura.
lern Verberare ; & cum necin imum, nec in I magnam ex nova femper halituum
aflur-
alturri redeundi poteftas detur
, inediBm,
}
genrium multiplicatione
violentiam
pa-
id eft
,
obliquum motum fedlari. tiantur
, fuga fibi confulentes, eam viam ca-
Complures diverforum opiniones yideatpiunt quam Natura illis faciliorem
ofFert
;
ciji libebit
, apud Bonaventuram
,
qui in va- {
unde ruptis obftaculis impetu
vehementi
fto volumine nil fere aliud agit quam ut
j
elapfi motu tranfverfo in eam plagam quam
tranfverfi hujus ventorum motus rationes &
)
obftaculum ruptum refpicit, feruntur. Addo
caufas difcutiat. Nos in nullius juraturi ver- } hifce quartam Ao^oJjgo//,ia5rationem,
videlicet
baMagiftri, noftram hic apponemus opi- \fiffuras
^rimasmoHtium,&\c:^ih\xSQy\\2X2itio
nionem
,
quam experimentorum freti fidu- 1 uti erumpit lateraliter , ita quoque lateralem
ciz, tranfverfi motus, c^Qmnosformalem Ven-\fluxum
,
quem ordita fuit ab initio, conti-
torum caufam dicimus
,
genuinam rationem I nuat; atquehocmodo quofcunque alios fibi
afiignaturam nil dubitamus. [obvios halitus fpiritufque offenderit, toto
DidlumfuitinprJEcedentibus, ^/wnil impetuin eam partem trahere, totumiae-
aliud
efle ,
quam halitum flatulentum calore ^rem commovere; qui uti mira mobilitate
velignis juhterraneivirtute expulfum,velSolis]ipx'S,^z.t, ita adquamcunque partem incita-
aftuinfuhlimeexaltatum. Quopofito, Dico tur,&halitilsfequiturfortem: atqueficvere
motum hujus halitus multis modis in tranfver-
fumperagipojfe;ipximo quidem
fuga contrarii:
fecundo prejfura : terrio csaBione
vaporofi
&proprie Spiritus ille vires acquirit eundo,
Torrentis feu Fluminis inftar
, novorum
augmento halituum invalefcens tam diu
CitHfA
verAii^i^is circumfiftentis. /^i^ace^^A-dimhocpaftoMuratquamdiu halituofs materiae exfpira-
&
genuir'^-
contingit : Cum enim levifiimas fubftantiaE ' tio fluxufque duraverit.
halitusnaturifuacalido-ficcus, amixtofuo' Habeshfc, Ledior , tranfverfi Ventorum
elicitus fummo impetuinaltuiri evolet, fit' wo/^^jmioMa^witacombinatam^utnuilaalia
utinmedia aeris regione frigus fuas naturaei concipi poffit quje non cum diftis coinci-
contrarium offendens, dum fimul confiftere dat. Quibus quidem oftenfis , nihil fiipereft
non pofiiint, neque deorfum levitate fua im- nifi ut &Ventorum- naturam
,
propri^tatem, vi-'
peditus , abitumtentare valeat , inde repul-1 rfjque pari progrefixi demonftremUs.
C A P U T VII.
Vnde proyemat Tremor,Undulatio, & diverfi gradus imenfionis & remijfiom impe-
tiu Ventorum , & quomodo ea pcr Ibnum cognofci pojfit.
C^z> VII
"^ 7' fiw/iStW non fecusac Flumen, per ac-ldupis praecipitatum vehementi fragore for-
\/
i"eam regjonem ferri , hoc loco no- midinem incutit , interdum per latices cal-
remconm'
bis demonftrandum incumbit. Qiiem- j culofque fluentes aquae knimurmwe perftre-
^^^. f'u-
admodumenim//<?wejamplenum, modojpunt, atqueadeoiww/^wfmhujufmodi Flu-^^^)^^"
minutum , nunc inter montium angiportus
j
mina effeltus producunt;pari prorfus pafto fit
prietatm
ftridum velocitatem quandam affeftat , mo- in Vcnto
,
quemii fenfu attingere valeremus,
*^i"'"""
dp placita fluftuum conglomeratione pla-^o/^ifwprorfus f^^^^winhifce, quosinFlu-
nioribus locisreftitutumdefertur; fubinde viis perciperemus. Verumnequicqu^meo-
interobvia faxa veluti carminatum mirum rumquaeadri?/id/rampertinent omififi^
inmodum
crifpatur; nonnunquamexcata-|videamur, rem experimento enucleabimus,
E X-
232
MUNDI
SUBTERRANEI
Se^.ll.
XPERIMENTUM. i
Siquis
chorJ<jm
ex animalium inteftinis
extenfam
yento in przparato paulo ante lo-
co
expofuerit ,
obfervabit is chordam mox/o-
nare non fono illo extenfx chordae debito,
fed prorfus diverfo , modo enim tertiam,
jam quintam , nunc decimam quintam aut
vigefimam fecundam ,
fubinde tertiam,
cur chor-
quartam
autfextamfetvare ;cujusrei M/^w
dam tm.
cum nemo
fueritquiredderepotuerit , no-
SX^'fti:arumeflepartium
rati iiimus genuinam
fosfonos ex-
hujus rei caufam liic aperire.
htbeat.
Suppono itaque primo , refttum nonfem-
per aqmhili impetu inchordam ferri, fedra-
diis velutl quibufdam nunc hanc , nunc il-
lam chordae
partem , nunc tardiori nunc ve-
lociori impetu ferire , atque hunc intequalem
fcilicet
Fenti impetum , caufam tam diverfo-
rumfonorum efle , ita oflendo.
Sit
Chorda A F , Fentus G, qui fi totam
chordam AF , uno & indivifo impetu com-
prehendat , certum efl; , chordam iWzmpro-
prium iUum qui exteJionie)vLS comTpetitfo-
tium edere.
Si vero radius G C folus eam tangat , hoc
efl: , bifariam dividat, futurum eft utreli-
quae partes C A & C F ad totam diapafon
fonent
, quemadmoduni in divifione Mono-
c/jt/r^i demonftravimus. Servietenim Venti Exper^
radius\oco pleHri ,Q^o^\xh\ C tetigerit,tre-C(7ro//.
mor totius chordae in partibVxs C A , C F , du- Propoft.
plo velocius fonabit ; unde heceflario chor-
dauniuso^df^ intervallo altius intonabit.
Si vero radius Venti G B , inter A & F pre-
mat mediam B
,
pars chords B A necefla-
rio ad B F ,
duodecimam fonabit , ob dicfta^
rationes in divifwne Monochordi afligna-
tas. Si iterum totum fpatium A Dpreflerit
I
Ventus , fonabit DF neceflTario difdiapafon,
jid eft, decimam quintam
,
& fic de cazte-
iris: r<3(^ia.fitaque Venti proalia&aliainci-
jdentia inchordam, in eaalios & alios fo-
! nos producet. Unde quanto Ventofus ra-
j
dius majorem chordae partem reliquerit in-
taftam , tanto fonum producet acutiorem,
quanto vero minorem , tanto graviorem.
i Quodigitur in una chorda Ventus facit, in
j
innumeris aliis squifonis faciet ; atque haec
eft genuina caufa tant2 diverfitatis fonorum,
iquaj in hoc inftrumento percipiuntur. Na-
(citutkihinde tremulus c[uida.m fonus , miri-
ficeauresafficiens, qui certe aliunde origi-
nem fuam non habet nifi ab undulatione
Fenti; qui nonfemperreftoimpetu, fedin
moremflu^uum chordae allabitur , &fic con-
Ifequenter eodem motu chordam incitat
quo illiditur.
COROLLARIUM.
Ex his quoque patet , unam ^ eandsm omnesVm^
chordam infinitoi diverfos fonos edere pojffe.
^^^^.
^'^-
-^
f c . j .
'
ferentus ex
Nam Fentus etiamn fortius chordam \n uno
diverfo
loco premat , in aliis locis debilius eam
chordxfo-
^
o ^ . r
no mteUit
premens, novas&novasparturiet /()o/'a^(,^_
differentias. Nam fi v. g.
in C prefl^rit for-
titer , in B debiliter, certum eft C A non
omnino diapafon, fed aliquod inrermedium
affeftare.
Ex hoc experimento luculentifl[ime pa-
tent omnes Fentorum differentia, qu3E in mo-
tu eorum impulfuque fpedantur, itautqui
Fentorum fluxum undulationemque oculis at-
tingere non poteft , eum in hoc experimen-
to auribus percipiat. Vide fi placet
,
quae de
hoc fuse traftavimus in Secundo Tomo Mu-
furgia fol.
3 /4.
C A P U T VIII.
T)e Natura proprietate Ventorm.
Propositio I.
Cur
^
unde nonnulli Venti frigidi
,
quidam
calidi , alii ficci humidi^e
fint.
Cap.Wll.
"^
T*
Alde hallucinantur ii qui Fentos Se-
\/ ptentrionales omnes frigidos , Au-
$eS"
ft^^aJes calidos
,
omnes Orientales
femfet tif ficcos , Occiduos vero humidos autumant
;
demfacui-
^.^j^ f^entorum qualitates non a Plagis Mun-
tMibut fol
j. /- , \ f.
"
f
r
^^
,
ieat. di , lea amedio
,
perquod tranjeunt
, Jumenda
fmt ; five enim Mons quifpiam nivilus coo-
pertus
ad Septentrionem , five ad Auftrum,]
aut ad Orientem Occidentemque fitum
fuum obtineat, femper verum erit, ventum
ex quacunque parte Montis fpiraverit , oh
medium nivofum quodpertranfit,frigidum exi-
ftere : ita femper humidum illum Fentum efle
necefl!e eft quipaludes ?ifr/vj/que ftagnanti-
bus aquis perfufas
tranfit : femper calidum &c
ficcum
illum qui per arenofa deferta & fa-
bulofa locaajtu Solis adufla fpirat, quemad-
modum Grseci, Cretenfes, Cyprii compe-
riunt, Fento Lyhico Auftrali aut fimili ex op-
pofitaAfricsEoraadfpirante. Etexperientia
con-
LIB. IV. DE VENTORUM ORIGINE.
'33
(Tj^.vlliconftat:
Ventusenim Borealis, quinobis hfc vimus defcripfimus, impetuofi & violenti.
venmum Roma ficcitatem frigiditatemque adducit,; Sunt alia loca qu2 perpetuo fme pluvia
rum qua-
lim.
is idem in Belgio caeterifque oris maritimis
pluvias &nubes adducit. Rurfus , Fentus Bo-
realis
,
qui nobis ficco-frigidaj qualitatis eft,
Tuneti in Africa calido-liumidje qualitatis
raWrtww-efreperhibetur. Contra Auftralis nohiscdh-
/''".'''*"'_'
do-humidus, in Jfrica Litoreingido-ficcus
amm.qui.
eft. Et caufa in promptu eft ; Cum enim
ius Venti
Borealis nobis ex nivojis Apennini Montihus
frx
ittjun
-adfpiret, ea nos qualitate qua medium.per
quod tranfit , eft imbutum afticiet , id eft,
frigore. Et c^orxizm Aufterex Mari & palu-
dofis traftibus adfpirat , is ^a nos pariter qua-
litate afficiet
,
qua medium
,
per quod tranfit,
eft imbutum , id eft , humido-calido. Tuneti
verb in Africa , cum Mare Mediterraneum
ipfis fit Septentrionale , nonfrigido-ficcum,
fed humido-calidum Ventum cujufmodi rrie-
diumeik., adducet. Contra, ex Auftro, tum
ob Montes Numidis, tum ob interje(fla De-
ferta fabulofa , Ventus nunc frigido-Jtccus,
nunc calido-Jiccus adfpirabit. Innumera hic
adducere polTem ad hanc veritatem denion-
ftrandam exempla ; fed quia in pmcedenti-
vento dominantur , uti in Territorio Ave-
nionenfi, in quo vix pluviam comperias,
coelo femper fereno , ventos vero perennes,
totahumiditateineosconverfa; cujus qui-
dem rei ratio alia effe non videtur nifi
monsventofusvulgo Mont-ventou
,
qui Car-
pentoradlo adjacet, quem ferunt, per oc-
cultos interiorum vifcerum meatus perpe-
tuos efHare ventos
,
quibusvapores exagro
Avenionenfi vi Solis extrafti protinus in
flatus omni humiditate exuti convertantur.
Ajunt ante focirciter annos frequentibus
pluviis hunc traftum fuiffe irrigatum ; fed
poftquam ingentem Lacum ultra Rhodanum
ly circiter millia pafTuum Avenione difli-
tumexficcaffentindigenae, fimuletiam cas-
lum humiditate, qua beneficio Lacus frueban-
tur
, exutum deinde pluviam negafle. Sunt
praeterea nonnuUa locaquxperpetuis olnoxia
dduviis : cujufmodi funt qusemagnisMon-
tibus coronantur. Nubes enim intra eo-
rum coadae gurguftia fiftuntur & congre-
gantur, donec humidiore flante Syrophce-
Propofit.
Mons ven-
t )fus in Co-
mitatii A-
venionififi.
O II.
Ventorum
efieflus a
duobus fen
dm.
husea. infinuavimus , iis amplius inhaerere I
nice aut Lybico Vento in aquas folvan
noluimus. tur.
. Vides itaque 0 uhi^ue locorum eandem
effe
Ventorum naturam, eamque non nifi a
medio , vel a naturali conftitutione circum-
)eftorumMontium,Vallium,Planitierum,
Marium , Lacuum , Paludumquependere.
Et ratione comprobatur
,
Quia Ventini^-
tura & efjedus a duobus pendet : ex ipfomet
fpiritu
,
quo Ventus confiftit
, ^ ex eoloco
perquem tranft. Sed fpiritus, quiex Terra
nobis Orientali exfpirant, & Ventum cau-
fant Orientalem , is idem ex Plaga Occiden-
tali habitantibus caufabit Occidentalem , nifi
P R O P O S I T I
t/^efalubritas aut infalubritas Vento-
rum proveniat.
Edicorum judicio omnis Ventus qui ex
aeris commotione non /if , fed exhali-
tihus
^
vaporihus , humanis corporibus non
nocivus tantum fed & exitialis
eft.
Quod
ut probetur
,
paulo altius materiam ordie-
mur.
In pracedentihus oftenfum fuit , Fentos
aliud obftiterit ; ex Borea Borealem
, 8cex\ut plurimum ex halitihus
,
quoad fubftan-
Ku^m Aujiralem ; c\xvc\t2JC0.pnVentusunush.\K.\zvs\ & proprietatem cow/?^/-^ .
hi quippe
idem iifdemque qualitatibus imbutus fit. jhalitusfpirituofi&vapidi nonpropriadun-
Diverfitas
exhalatio-
wiminaMii
Cum itaque Auftrales Venti non ubique loco
rum & terrarum ex locis calido-humidis
proflentur, nequefempera Septentrioneiri-
gida & ficca loca comperiantur
,
qus liujus-
modi frigido-ficcos /^d-K^w producant, evi-
denter conftat, non eandem femper ejfe Vento-
rumnaturam.
Utitaquealiquid certide ventorum natu-
r<iconftituipofIet, tum vel maxime unius
a/%7Re Regionis natura & conftitutio obfervanda
giombm.
foret , V. g.
halitus ex qua parte fpiret , &per
quodmedium tr:3.n.[ea.t
; hjec enim duo maxi-
me ventorum naturam conilituunt, variant
que. Quemadmodum enim uniufcujufque
Regionis folum & Terro- qualitas multum
ab aliis differt : ita exhalationes inde ex-
euntes diverfos quoque ventos confticuunt.
Hinc diverfitas ventorum fumendaeft juxta
Horizontium conftitutionem. Sunt quippe
nonnulla loca quse raro ventos admittunt,
uti iEgyptus : Si tamen invaluerint , tales
funt quales fupra cum de Ecnephiis tradla-
TOM. l.
taxat virtute difFunduntur , fed & propel-
lunt quofcunque occurfantes alios halitus
cujufcunque generis ; unde exoticos
diffe-
rentefque Ventorum effetus produci necefle
eft
,
prout diverfa loca variis terreftris fub-
ftanciae quifquiliis imbuta tranfeunt : hoc
enim pafto uti diverfas aflumunt copias,
itadiverfosinftruuntexercitus, quibus hu-
mana corpora infeftare non cefiant. Alii
enim humiditate nimia immodice diften-
dunt laxata corpora ; alii gelu conftringunt,
corporumque poros fuperflui vaporum in-
tus conceptorum fuligine
,
quam exfpirant,
obftruunt:unde coa&s in interiores corpo-
rum fmus humoribus , catharros omnis ge-
neris,pleuritides,& apopleftica fymptoma-
ta caufant. Non defunt, qui fubtilitate &
ficcitate fua intimam humani corporis
ceconomiampenetrantes neceffaria humi-
ditate deftrufta fpiritus tumanimales tum
vitales exficcent ; fiquidem halitus illi fal-
nitrofi,
fpirituofa fua fubftantianon folum
G
g
abdi-
Varii Ven-
torum effe-
lus incor-
foribtu hu-
manis.
234
MUNDI SUBTERRANEI
Sel. 1 1. abditos
vifcerum
meatus penetrant , fed & i idem in Moluccis contingit,in quibus Ven- Exper.
inter
membranarum
mufculorum abditos tusodoremc<?ry/>^j///(7rKjadcompluramil-Pr)/'o/f.
jiiUtu4mi-
du<5tus
infinuati, &fenfim ferpentes, non liaria praefertim tranquillo tempore fpar-
foribtn
noxii.
TorfhfL""'
minores
effedus quam quos in Ecnephiis,
Prejieribus, aliifque impetuofis ventis
,
pro-
ducunt ; lios enim mox fequitur laffitudo,
omnium membrorum torpor , &moleflifli-
mafenfatio
,
p'A;/^1a,omnis generis exotica,
capitis cum molefta tuffi gravedo , aliaque
fymptomata
,
quse longum foret enarrare,
& paflim iis qui ventos memoratos przfertim
poris apertis , & five sftu nimio , live ni-
mia exercitatione corpore relaxato exce-
perint , contingit. Sed rem experimento
ct>mprobemus.
E X P E R 1 M E N T U M.
Fiat Canalis longus in formam tubae
,
quem
ita difpones utlatius orijicium ^et mumm
extra conclave alicubi firmetur, reliquo ca-
nali intra cubiculum feu conclave aliquod
tate rerum
per quai
Veatui
tranfit,
torportt
tfficiuntut.
porrefto ;hocpafto, inferanturdiftocanali
quaecunque rerum fpecies laxe & tenuiter
infertae , utfunt odoriferi flores , lilia
,
viola,
Tro
quiU-thymuj,
ocymum fimiliaque. Fiet itaque ut
'""*"
fimulac ventus quifpiam didlum Canalis ex-
tx'miQ.c\xmorificium intraverit, cuhiculum in-
terius eo odore quem res inferta refert, Ven-
ti vehiculoimbuatur. Si vero didlo Canali
herbas deleteria qualitate praeditas , uti hyo-
fcyamum,mandragoram,folanum,fcammonium,
indideris , tunc venti vehiculo totum Cuhi-
culum nocivis vaporihus impleri videbis
, &
aliisquidemfomnum , aliis acutifsimos ca-
pitis dolores
,
quibufdam cardialgias , fimi-
liaquefymptomata exnoxia & perniciofa
qualitate accidere comperies. Haud fecus
fsEpenumero contingere tibi perfuadeas in
Vento fieri ; hic enim per loca falubribus re-
bus referta tranfiens , tali qua locus , unde
proflat , imbuetur
, fi infalubria , infalubri-
bus, &c.Sedremnovoex^fr/we^fl demon-
ftremus,
nijloriade
Referunt Hiftorias nauticae , eo tempore
rundam lo-
(pocznnamomum maxime iloretin Ceilano,
eorum con-
Infulam tantam odoris fragrantiam fparpe-
re ut ea ad loo milUana intraaitumMare
non fine fanitatis debilitatae inftauratione
y^etiti deferentisheneficio ]petcipiaitur.
Quod
fitutione.
glt.
Contra ad Promontorium quod Serra di
Lione vocant , omnes fere itinerantes exoti-
cismorhis infeftari, experientia longa do-
cuit : fiquidem iis aquae verminofa fubftan-
tia replentur , corporaeorumtumore info-
lito implentur , dentes perduntur , mali-
gnis febribus agitantur, &pro complexione
cujufvis variis infefl^ntnr fymptomatis.
Cujus quidem rei ratio alia non eft, nifi
Montesvicini, quiuti Arjenicis, Antimoniacis,
Mercurialihufciue fpiritihus prorfus pernicio-
fis referti funt , ita ii yento in naves delati ea
navigantibus quse defcripfimusfymptoma-
taadferre, non eftmirum. Et experientia
/''
docet Molia pila
, cui fi aquas diftis lethife-
*^\^Zi.
risrebusmaceratas indideris, carbonibus-
queaccenfis fuper impofueris,reperiesexi-
tialem aquarum vaporem eofdem in illo
loco inclufis hominibus efFe<flus quos de-
fcripfimus ,-non fine vits periculo eorum
qui hujufmodi vaporem hauferint , caufa-
turum. Sicuti enim olia pila fe habet ad Anaiogi
\ carhonesfuccenfos , ita Minerafuhterranea ad
^^^^^
Ignemfuhterraneum
; &ficuti Vapor exitialis fubterra-
P;/ijeadhominesinaliquo conclavi degen-"*"'
tes, it^VaporwQntnoius Minera ad eos qui
vicini fuerint origini halitus adeb pernicio-
fi , fe habet.
Quomodoverb Pejlis, quibusde
caufes ge-
neretur , contagione in longinquas regio-
nesdelata , cum in no^to Scrutinio
Phyfico-
we/!//couberrimepertradaverimus, ad illud
Leftorem remittimus ; ubi mira quaidam
ad hanc materiam fpeftantia reperiet.
Propositio III.
De utilitate Ventorum ^ mirahili maigne-
tifmo qui Ventorum heneficio in geneu re-
rum accidit ; dum unumquodque idexhaliti-
h us , varia feminalium rerum mifcella refer-
tis,quodfihi maxime conveniensjuerit a Ven-
tis delatum attrahit.
Aturam operationesperenni quadam peri-
cycloji peragere in prscedentibus often-
fum fuit. Nunc novam pericyclofin ordiemur,
qua.ventorum beneficio fingula Mixtorum
corpora ex halitibus tum fubterraneis tum
elementaribus
, varia feminalium rerum
mifcella refertis , id quod maxime eorum
fuftentationi congruum &neceflarium fue-
ritnutrimentum a Ventis coUatum attra-
hant. Quomodo autem id contingat , D E O
adfpirante docebimus.
Notum eft , Solem radiis fuis in Geo-
cofmumdimifIjs,mox atque humidum refo-
luhile ofTenderit , illud calore attenuatum
in altum attrahere ;
uti vero nuUum fere
Mixtum eft quod non a Sole attenuetur
(exce.
LIB.IV. DE VENTORUM
O P. I G I N E.
235
quodubi contingit, tum illico veluti ferrum CaP.YlU-
(exceptis iis metallicis mineralibufque cor-
poribus qux jam foliditatis fnx confiften-
tiamnadlafunt, qux^efficaciori ignead re-
folutionem fuam indigent
)
: ita nullum
quoque efl quod a Solaribus radiis in fuas
elemefttarespartes non refolvatur .Ita utficu
jtniilogi.
a magfiete, &c a naphtha flamma arripitur, MagTie-
atque adeo fixo redditur id
,
quod ab eo ca-
"^'"'^ ^'-
lore Solii feparatum fuerat.
Hinc eft admirabilis iila palingenefiaperi-
cyclica, qua fingula fuis unde diffolvuntur
ti fefe habet Ignis fubterraneus ad abditas jMixtis per attratlum quendam magneticum
K^- 1.- -r u o
.
.
..r
reftituuntur^Minerisy/^imwfalini, nitrofi,
fulphurei,
aluminofi,bituminofi, quiinde
iJubterranei Caloris vi evolaverant , reci-
proco Ventorum commercio in montium ri-
mas fibrafque admoti naturali quodam at-
traftufinguli fingulis fibi appropriatis fixis
reflituuntur. Cum enim hi
fpirituofi halitus
ubique locorum evaporant , fit ut femper
lahorantihus
fixis ,
qui {n\QVolatilihus
fpiriti-
hus in efle fuo confervari non poflunt , ex
Mineralis mifcellaecryptas, &Ignis artifi
cialis ad Alembicum , in quo Mixta corpo-
ra per halitus feparantur : ita Sol {^{q habeat
ad omnia Geocofmi rsfoluhilia corpora. Cujuf-
modi funt primo quideni omnia Humida,
uti mare , flumina , lacus
, ftagna ,
fofiie,
fontes
, loca mineralibus fpiritibus foeta
;
fecundo Plantse , arbores fruticefque ; tertih
Seminalium rerum mifcells quarto Ani
Halituser
jjialiaomniseeneris. Ex his omnihus halitus
omnwKtre-
r] r r \ ^ 7 i- / i - l 11-
*
r,
rumnatu-
qnojdam jeu Jpzrttus a Sole elict (^c\ix\ aQm-\communt halttuum penario , Ventorumminifte-
raiiumciM.i^Q,
miro quodam Ji3gd'///7o deuuo attra- Uio
,
provideatut. Plantarum yewid/ foe-
{'/j^^, ^ huntur ab hifce rebus quae c\xm feminalihmx\xn2La.\miTpetmzx.eVefitorum
vi2ihnQ.^X.x
mifcella in halitihus delitefcenteproportio- jubique locorum ad fpeciei propagationem
nem quandam five confenfum quam Grseci difTeminantur
(7hp!,7nx,9&ia.v dicunt , habent) hocloco curiose
traftandum duxi
Et primo quidem quod a.d humidam natu
Omne hu-
Tfiidum ca-
lefuSum
vaporofos
halituswif-
tit corfufcu-
hrtim hete
Quod&videreeftin 'vetermn Romanorum
iamphi-
monumentis, Aquasdudlibus,
Amphitheatris,
^*'^^' ^'
Mffinibus
,
Fanis
,
cseterifquefemirutis
jedi- w;<igene.
n7? attinet , fieri non poteft ut illa ^'o/ij Jficiis, inquorumfummitatibusomnia/'/<j-'^*
'^"'^*'
jeftuantibus radiis percufia non moxhwa-farum fruticumque geKer<3 nafcuntur: quo- ;.
pores attollaair; qui quidem nihil aliud funt, modo autem eo pertigerint , aut quis eas iis
""
quam infintta corpufculorum aqueorum multi- in locis plantaverit, folus is nefcirepote-
rit
,
qui /^ifKz^oraw naturam & proprietatem
ignorat. Hahet ventus abfcondita fua vehi-
tuJo, quicalore Solisuu fumme attenuan
tur fubtilianturque , ira ob levitatem fum-
mam i aeream regionem efferuntur. Quo- 'i cula., quihus infenfihiliaplantarumfeminaeb
niam vero Aqueum Ekmentum panfpermia deducit, qu3E calcis caementiquefalinisni-
r<)geMwrw.
quadam rf/T/a? alibi oftendimus, fierinon trofifquelpiritibus, quibuspollent, junfta,
poteft quin cum aqueis corpufculis non pluviis deinde rorequefermentatatandem
Qtia:mcorpufcuIahetevogenea.{iYefpermatica id plantas genus producunt ex quoemana-
abomnifenfuremota fimul elevantur. Rur- runt. Quod utiin aridiffimis ficcifilmifque
fum plantas, arbores, halitus emittere na- 'murorumparietibusverumefi^eexperientia
turaeunicuiquepropriosmoxac^o/ij- radiis docet : ita multb magis id in omnibus iis
'Odores
plantarurn
nil aliud
quam dif-
tufa corpo-
rjefflu-
vlafunt.
verberantur , adeb notum eft , ut de eojlocis ad quae vehiculo venti delata fuerint
quifpiam dubitare nonpofiTit; &fat teftan- 1 hujufmodi rerumfeminaria, fieri credendum
tur odores, qui nihil aliud quam effluvia quce- eft . Siquidem//'irijfj' illi Mixtorum
,
qui ca- smiHa st-
dam corpufculorum funt, quorum unumquod- jlore refoluti , incitantur motu , & ventis cir-
^l^lf*^"*^*'
que ea qua totvun qualitate imbutum eft. {cumferuntur , halituofi diverfarum fpecie-
Prseterea Solmineralem Tellurisfuperficiem runiTyi^iri/w^funtjquibus fimul permixti funt
verberans falinos , nitrofos , fulphureos cx- Ifpiritus ex vegetabili , animali 8c minerali
terorumque mineralium /;a/iri/o/w y/)i/-ii:^ifj- ceconomia prodeuntes; dum ergo conci-
educit. Quod &de animalihus omnis gene-l tantur motu , diverfaque loca pertranfeunt, i
fi iftiufmodi adproportionatas matrices appu-
risparimodofieri intelligas velim
lanfpermia
f|gec itaque Panfpermia rerum eo quo di-
rerum Ven- .
{
'
. .. /
torum ve-
ximusmodoper vapores m aerem elevata,
hicuio m
beneficio ventorum vehiculo in univerfas
"teZT/eftur.
Muudi Plagas delata novam fundat Semi-
tiariorum ceconomiam.
Dupiex Cum enim res omnes duplici conftent
^^wmiL-^^^^''^^
,
quarum prior/xtf &confiftens , al-
&zoiatitii.tem tenuis & volattliseii ; hinc fit ut fixa,
lenta
, fentaque humi hjereat ;
altera verb
teunis & volatilis naturas , adeb in altum
evolans ut femel a fubjedo fuo abftrafta
nunquam amplius cum fixo conjungi poflit,
nifi Ventorum heneftcio & minifterio circum-
lata tandem in locum inciderit ubi fixum
fibi congruum
&proportionatum repererit
:
lerint, unaquseque matrix feu unumquod-
que corpus materiale & fixum ex praeterla-
bentibus fpiritibusy^i/&quafiimbibitpar-
tem fibi magis proportionatam , alia fibi
veluti incongrua relifta.
Haud fecus ac in afllimptis variis cibo-
rum generibus, digeftioneque in Stomacho^f^"^^^
perafta, Corquodfibiconvenit, attrahit;
Hepar quod fuum ; Cerebrum , Splen , Pul-
mo , Renes, cseteraque membra fingula illis
congruaattrahunt. tJnde fecretioris Medi-
cinae Jatro-myftse aflerunt , membra anima-
lium fimul ac in cibum afl~umpta & calore
Stomachi digefta fuerint, niox fingulaad
fingula fibi fymbolizantia membra con-
Gg 2 fluere:
236
MUNDI SUBTERRANEI
Se^.ll. fluere:
cerebraadcerebrum,
ad cordacorj NaturB;ubienimfemencompletum&per-f(7ro//dr.
liepar ad hepar ,
pulmo ad pulmones
, &c. fedlum fuerit, avivente feparatur
,
quodfe-
ut ex abdita
Naturae fimilitudine &propor- 1 paratum ftatim incipit magnetifmo fibi indito
tione
ei membro quod figuri exprimunt, adjungere fibi partes proportionatas , tam
prodefre queant. Atque hinc nata eft arca- ex craffis in terra hxrentibus
,
quam ex fpi-
chara&eri- nior: ill3.Cbara^eriftica naturalium rerumfaen-\nmo{is per aera volantibus,&hacratione
jiicafcien.
fj^^ ^^^ peroccultos rcrum charafterifmos
turifrefum.MeJici
fagaces Sanativam vim plantarum
unicuique humani corporis memhro
,
q^uoA pLan-
t(Z ccetera^ue corpora mixtafigurh fu^
referunt,
propriam dignofcere docent. De qua uti in
Arte Magnetica , Mufurgia &in Oedipi Secun-
do Tomo , traftatu de Hieroglyphica Veterum
JEgyptiorum Medicina,v!o^tx.imh traftavimus:
ita hoc loco longiores efTe nolumusJ Sed
rem alia fimilitudine declarare opercB pre-
tium duximus.
Siquisinnumerisrerumfpeciebusin^a/-
'verem redadlis confufifque , totam pulve-
ream malTam menfas explicaret , dico quod
Sxperimen'
tum ma-
gneticum.
augetur&perficitur , radicibus fefe femper
ad novas terras , utex iisnovasfixaspartes
qusrant , extendentibus
;
pluviis vero &
ventis novos afflantihu fpiritus
,
quibus tan-
dem compofitum ultimamfuamperfeftio-
nemnancifcitur.
Hoc pafto fodinas auri , areenti , ferri,
lapidum
,
poftquam exhaufts fuerint , de-
nuo crefcere , tum in hoc, tum in Itinere
nofiro Hetrufco ample docuimus. Utvelex
hifce ineffabilis Dei Opt. Max. eluce-
fcatProvidentia, dum resita concrefcunt,
atque tam ftudiose fibi invicem famulan-
tur.ut tametfiunaad alteram contingenter
ficuti ferreus pulvis totus &integer ex tanta omninofe habere videatur , una tamen fine
confufarum rerUm congerie foia magnetu
validi applicatione ,
attraftu feparari po-
teft : ita quoque in metallicis pulveribus
confufis ,
Mercurius five argentum vivum
amalgamatione , utiCliymiftsvocant, prius
inpulverem redadlum , fola ignis vi , totum
&integrumin retorta acaeteris fepararipo-
teft. Sic^is)2im.noi^&i, magnetem auri tra-
Bivum , is eadem ratione auream fcohem a re-
liqua chaotica mafla facili negotio fepara-
re pofTet , & fic de caeteris. Verum de hoc
Secretoforfan infe^uentihus Lihris nonnulla
|
invifa adhuc & inaudita aperiemus , ut cu-
riofo rerum arcanarum exploratori nego-
tium ulterius promovendi anfam praebea-
mus.
Quod igitur (ut ad propofitam nobis ma-
teriam revertamur) dico de confufapulverum
'
venti fe fiftunt, qui Tellurem nimia maden-
congerie , idem de aiverforum corporum
fpiri- 1 tem humiditate exficcent. Abhifce omnis
?i^j,quipermixtiperaeremdifFunduntur, '^g/'o/-w felicitas arborumque foecunditas
intelligendum effe fcias
;
hi quippe funtipendet;cumfeminalesviresomnibusabun-
vera & foecunda femina, & veluti animaelde affluant ; horum ope lacus, mariaque e
Aerpienus
quaedam quaedant effe rebus omnibus. Ne-\putrefcant ,contin\io motu exagitantur ; itine-
efldiverfti-
nio fiquidem negare poterit permixtos aere \
ra quovis vento circa Terraqueum Globum
rum rerum
- -
<->
^ . ' - - ,
^
, .1; . , -
feminibus.
altera nec efle nec confiftere poflSt ; nifi
enim ventifpiritus iftos fpermatica mifcella
foetos diffiparent , rerum genefis utique non
ubiqueperpetuaretur: novit enimfummus
ille NATURiE Architectus ita artem
fuam occultare , ut artificium diviniffimum
omniartecarere, omnia cafu fortuito con-
tigiffevideantur.
COROLLARIUM.
Hinc patet caufa finalis ventorum & in- FinailsVen-
eens emolumentum,qaod fecum adferunt :lii
*"''"'"
"?-
enim humiditate nuees coactas m pluvias
ma utilitas.
refolvunt, finequibus natura rerum omnino
fterilefceret ; ne tamen immodica humidi-
tate Telluri officerent,ftatim7?cciora natunz
rum rerurn
jfjifyy^g^^iiiij^^ rerumfpiritus
,
qui & exfpi- peraguntur : ut proinde nullibi defit quod
rantaTerra, & in diffolutione rerum afe j
naturs rerum confervandae tantopere ne-
cefTarium eft. Quid enim mirabilius eft
quam ventorum minifierio tam exiguo tem-
pore adeo immenfa Oceani Mariumque
fpatia peragrare .> novos Orbes detege-
re .> ingentibus divitiarum thefauris hu-
invicem feparantur; loquor enim defpiri-
tihus illis feminalihus
,
qui ex rofis, violis,
vino, aliifque innumeris arte Spagyricaex-
trahuntur. Quod igitur /irs poteft , multo
id excellentius Natura efficit , in refolutio-
ne diftarum rerum per calorem ^o/fafta: manum genus beare > & quod caput efto
hi fiquidem fpiritus a Vento
diffeminati , dum
ad motum aeris corporibus impingunt,mox
fixa,
quas terrae inhxrent
, unumquodque
maximefibi fuxque naturae congruum attra-
hit fpiritum, illumque, ut ex illoiterumin
priftinum coalefcat compofitum, retinet:
acproindehujufmodiTfvd corpora nilaliud
quam quidam magnetes funt ad fpiritm illos
Mira
Natu-\onfufosfeparandos a Natura deputati. Rurfum
r^perscyclo-
jj^^
^ ^ natura jam perfetla viventis elahorari
femen
,
quod femen eft veluti magnes illius
mnium, Sacrofan^i Euangelii lucemiperuni-
verfas Mundi femitas , atque in incogni-
tosTerrarumremotifTimarumtraftus , cum
incredibili animarum lucro tranfportare
.>
Sed objicies iorhn, Bonum
effe
non
pojfe
^.^^^^^^^^
quod tot calamitatihus Mundum replet
; At/dwperni-
ventos prster innumera detrimenta qu"^5^^"-
, . .1 \r 11-
^
.
tospermi/e'
hommibus adterunt
,
haiitus quoque exi-rit.
tiales quandoque ex Terras vifceribus pu-
tridarumque rerum cadaverpfis quifqui-
liis exfpirantes deferre in ultimam homi-
num
^^^yjjj
num animaliumque ruinam
; dum pefiem
flatibus fuis contagiofis difTeminant. Er-
go-
fdem Ven-
ti peftiferi
frsflant
quod pur-
gantia me-
dicamenta
incorfori-
LIB. IV. DE VENTORUM ORIGINE.
237
ftent, magnofaneNaturae confilio faftum
efl, utmox alii exfurgentes/^/^/-iom natu-
raventt, velutifcopisquibufdam malignas
in aere faftas impreffiones expurgent ; &
quidquid halitus perniciofi periculi attule-
rant , hi henignitateiuz. abflergant , adeoque
nil in natura rerum adeo perniciofum fit , c
quo Natura non infigne quoddam bonum
Refpondeo, Verum effe ;
Veruntamen
hifce Natura malis idem agi quod in corpori-
bus humoribus perniciofis prsegravatis , me-
dicamentispurgantilus, quihus corpora qua-
dantenuspurgantur, ut humoribus exuti vi-
bushuma-
rulentis ^uik.inzm.fanitatem majori fcenore
j
educere laboret. Accedit quoque fubinde
confequantur. Pari pafto etiamfii^e/iquan- 1 utbenignus D E u s adperverfitatem huma^
doque ex/^i^/ exfurgant , aerem inficiant, ni generis cafligandam talia Naturx mala,
virulentis qualitatibus & plantas & anima- jufto fuo judicio , ad bonum animarum per-
liaimbuant, habent tamenhocipfis adjun-
ftum boMum, ut exitiali halitu evomito mor-
bofamterram priflinasfalubritati reflituant.
Neverb diuturniori moleflia Terram infe-
mittat
; dum hifce calamitatum turbinihus
preffi , ad bonorum omnium Dii U M, a quo
exciderant
,
per pcenitentiam vitsque e-
mendationem revertantur.
C A P u T IX.
2)^ Artificialium Ventorum ,^w tnm ad recreationem j tum ad emolumentim
hommibiii conferunt
,
produdione.
Cap. IX.
NE
quicquam curiofarum rerum in
hoc Opere omififTe videremur , de
Artificialium quoque ventorum produ-
^io(?hoc loco agendum duximus.
jirsimita- Homo natutae fimia mirabiles ventorum
trixnMuri.
g-^g^n^ obfervaus , dum iispro libituimpe-
rare non poffet , flmile quid
,
quod necefli-
tatibus fuis ferviret
,
privato ingenio , ad
exemplar Naturae , machinatus efl. Cum
enim videret ventos per flridla loca &occlu-
fosparietes, autinterpofitosmontes, val-
les , aut obviis rebus impaftos, ingentes
vires acquirere , flatimin fluminibus, lacu-
bus, maribus, animum ad navigiorumjiru-
Eluram applicuerunt,& ea velis inflruxerunt,
in quorum expanfione veluti reti quodam
ventus captus , dum efFugere non pofiet, una
fecum & vela & navigia propelleret. In
Terra vero Mola Ventorum vi agitatae ad
frumentum molendum fabricatae funt
, ut
qui fluminum curfu deflituerentur , ad ne-
ceflaria vitx adminicula procuranda
, ea
ventorum beneficio confequerentur. Opifices
vero ad ignes majori vigore animandos,
dum experirentur , z;e/?w minimapreflura
mirum in modum invalefcere ,foIks invene-
runt, quorumadfcenfu aer attradus inclu-
fufque, defcenfu veroprefTusfummoimpe-
tu elaberetur; quo quidem utinilcommu-
nius efl: , ita de eo plura dicere fupervaca-
neum effe duxi. Non dicam quoque de Hy-
draulicis artificiis ^fclopuventofis, quse par-
tim in Arte Magnetica
,
partim in Mufurgia
uberrime demonftravimus , dequibus quo-
G.Schottus. que vide P. Gafparem Schvttum olimmeum
in re literaria focium , in fua Pneumatica
Magia ingeniose tradantem.
Sileo artificiofam Anemofcopiorum fabri-
caw,quam//^ro2o Artis Magnetic<e tradidi-
mus. Addam hocloco tantumin fequenti-
bus
, quomodo Conclave aliquod JEoltum ap-
parari poffit
, quodaftivis menfibus perpetuos
ventos
cujufvis temperamenti Jubminiftret,
tum ad delicias Principum , tum ad refrige-
randosliquores frudlufque conftitutum.
Fiat Receptaculum lateritium A B C D, ma-
gnitudinis paffim in cubiculis exftruendis
ufitatas , infra cujus pavimentum C GHD,
fi2Lnx.duo receptacula diaphragmate L M dis-
criminata; in quorum priori C DXMfiat
SiphonQ^, cujus cruris Oj Xapertum fit ; al-
terius Y , longioris Crus pariter apertum per
diapbragma LM , cui bene coagmentatum
fit , ducatur in Receptaculum LMNO ,
in
quo alius Siphon R, cujus longius crus fundo
N O infertus foras porrigatur, ad exoneran-
dam aquam deftinatus. In Receptaculo vero
C D LM forinfecus deducatur Canalis)pvx-
amplus epiftomio Tinftruftus ,
quo aperto
aqua vehementi impetu praecipitetur intra
Gg
3
"^^s
23S
MUNDI SUBTERRANEI
Capy^.
Sel. II. 'vas P , cujus fundus V apertus fit. Prsterea
'
per
diaphragma
CD
,
qui eft fafidus pavi-
menti
GHCD,
ducantur infraeum locum
quifisnaturliteris
GH, Siphonesplumbei
xettoparietes
AECG,FBHD,EFGH,
quorum
orificia inferiora vergant mttzRe-
ceptaculum CDLM, fu//er2ora ,in locis qui
fignantur numeris 1234^678,
muro in-
ferantur , ita ut orificiaintra cameram ver-
gant"; & habebis Cubiculum Molium prspa-
ratum.
Ufus hic efl ; seftivo tempore aperiatur
epiftomium Siphor.is SP, muro inferti
,
quo
aqua forinfecus derivata intra Receptacuium
C D L M, prxcipitabitur , ibidemque ftabu-
lantem aerem per orificia Siphonum intra
idem Receptaculum aperta expellet
;
qui
difpulfusper orificia 1234, &c. Siphonum,
retroparietes Cubiculi infertorum , magno
impetu egreiTus, Cuhiculum atque in eo com-
moTczntes gratijfimo refrige rio a.i^ciet ; dura-
bitque -ventus
,
quamdiu durabit aquic pra-
cipitatio per Canalem S P facla. Quoniam
vero Receptaculum CDLM temporis fuc-
cefTu impletur ,
hinc Siphonem XQ^Y or-
dinavimus, quem Diaheten
inflexum Hero^^^-
vocat, qiioaqua in Receptaculum
LMNO.
& hinc redundans per Siphonem
inflexum R
foras exoneratur. Atque hoc pafto , cum
quantum aquce per Canalem S P, praecipitatur,
tantum Siphon X QYexoneret; &quoniam
aer intra aquam &Receptaculi textum fem-
per in motu & turbulentus eft ; hincper ori-
ficia
Siphonum i 2
3 4
j" , &c.pulfus,continuo
Cubiculo ventofum aerem dc frigidum fuppe-
ditabit.
Sed hsec de Ventorum natttra
,
proprietate &
ufu fufficiant.
C A P u T X.
ISlulkmi
effe
Meteoron quod gencCmJiiam non ex Subterraneo mundo fortiatHr^
(juodque in eo omnis gejieris meteora , non fecm ac in externa fuperficie
& aerea regioney producantur.
ftorum corporum omnifeminarium
,
quo-
rum opera omnia quse in fublimi fiunt
,
ge-
nerationes promoventur & perficiuntur.Ne
vero beneficiis fuis in aeream regionem dif-
fufis
,
proprium regnum iis privafl^ dici
poffit, primo de Meteororum imprefftonihus,
quae in MundoSuhterraneo fiunt,agam; dein-
de eorum qttjs ejus heneficio in externa fuperfi-
cie aereaque regione innotefcunt , caufas &ra-
tiones, per paragraphos ordine exponam.
IGnem
Suhterraneum omnium Meteorologi
carum impreffionum caufam effe , fupra in-
. L
Omnes Meteorologicae Impreffiones qu<s in
fublimi extra Terram , ha eaedem in Mun-
do Subterraneo accidunt.
nuimus
;
quonam verb modo ifta produ
cat, qua arte efficiat ; an propriis in adihus
intimifque penetralibus fahrefaciat illa, mox-
queahfoluta excludat^ an verb veluti fedulus
Oeconomus & Naturas prorex fingula fua
ierritoria ipfe vifitet , &negotia difponat
f
an
'voluntario motu illa praparet ;
an a Soie altum
tenente dominium ,
adreddendam de viiiicfitio-
ne rationem evocatus ? Singulis modis recen-
fitis fuaseum difponere negotiationes , ex
paulb poft dicendis patebit. Nam proxi-
mam ante omnia afficit materiam ,
eamque
vel fuperat , vel varia miftionis genera mo-
litur, proquorum modonovaeduciturfor-
ma, novo compofito jus diftura; deinde
I
N/r^cf^e/i^aj abunde oftendimus
,
G^
e-
vicaria proprii caloris opera omnem Mifto-
^cofmum innumeris praeter receptacula
,
quae
rum oeconomiam promovet atque
fomen-jPyrophylacia, Hydrophylacia
,
Aerophy-
tat ; nonnunquam fit
utobfequentemma-llaciadicimus^etiamcrj^m^dK/m^j^^toyi^?
teriam copiofumque commeatum ndiecns^
inimmenfum exporrems refertum ;
meatihus
fuhterran^HSi\\epyrodynafta\on^is\tmQtih\\s\
denique, cuniculis, fitphonihus
,
rimis
ftffurif
novas ftjndet ftationes coloniafque dedu-|
que pertufum effe ,
in quibus perenni legum
cat. Invitusnunquamproperat, necvolens
conftitutione dominantur Vapor
& Exhala-
evocatur ; fed naturs inftincl:u aftrorum lu-
^''o
'
quorum ille ab aquis
,
haec ab igne origi-
men non tam veneratur quam amici calo-i
"^m trahit. Etdefluminibus quidem,aqu-
ris contubernio fruiturus Terr^ fines trans- 1
duftibus
,
immenfis lacubus
& Maribus fub-
greditur, Regi
/mhomagium
prsftituruslterraneisin/T^cf^^w/iiz^roamplediximus.
de fubterreftribus reditibus fideliter admiT^i"/'^?^^^''^'^''^^!'^^'^"'-'^
quareadaliaexpli-
niftrandis. Sedrelifta verborum
^?/^%i'candaprogrediamur,
jampropius inftiturumnoftrum urgeamus.
Ignis itaque Suhterraneus impiger robu-
ftufque viribus ita fimplici generacioni in
Piuvia Suhterranea.
Et primb quidem piuviasfuhterraneoi dari.
cumbit, utinterimuberem Miftorum pro- folus is nefcire poterit qui diftillatorii A-
paginem non detrectet. Duos in operum lembici conftitutionem ignorarit. Cum
molitione afl"eclas adhibet, Vaporem &Ar-lenim vapor ingens ex reconditoriis liydro-
haiationem
,
quorum ille veluti potentia
aqua
, hxc potentia ignis
,
quae funt vere mi-
phylafticis continuo vi interni caloris in
abditas montium cryptas eduftus fuerit,
hic
LIB.IV. DE VENTORUM
ORIGINE.
tlatt^
N t^
Cap. X.
hic frigidioribus locis condenfatus fornici-
bufqueimpaftus,
inaquamrefolutus, gut-
P'w'
["^-
tatim pluvia inftar decidit ; atque adeo hinc
IxrefiZic'.
occaCionem naftus Arijioteles fontiumori-
neaiim -ginem nonaliundequam ex refolutione va-
^cdoiuvi"
P"''^^ intra cryptas fubterraneas fada
,
pro-
duci afleruit, quam tamen nosin Sedionede
Origtne fontium , non univerfalem fed par-
tialem Ma/^w demonflramus. Dep/uviis ita.-
quey^/e/-rae/j
nullaeftcontroverfia : U-
trum vero nix &c grando in fubterraneis an-
mrm!"!''
^^^^ generentur, pariter nemini dubium efle
debet. Si enim vapor in cryptas frigidas ni-
trofis fpiritibus refertas inciderit , fpumofa
vaporis fubftantia antequamin aquamver-
tatur
, ambientis aeris frigore in mveos
fioc-
cos contrahitur ; fi vero in guttofam aquae
fubftantiam refolutus fuerit , vehementi fu-
perveniente frigido vento , tum etiam in
grandinem
,
glaciemque eam condenfari ne-
ceile eft. Vidi ego in Monte Sorano cry-
ptam veluti glacie incruftatam , ingentibus
in fornice hinc inde fiiriis dependentibus,
equibusvicini Montis accols poculaaefti-
vo temporeconficiunt, aqus vinoque
,
quse
iisinfundvmtur, refrigerandisaptiffima, ex-
tremo rigore in fummas bibentium delicias
commutato.
239
Cryl>ta So
rann.
que haec
eiiprimacaufa FentiSukerranei. Se-
cunda Ventorum
caufa funtcatadupafluminum
fuhterraneorum
,
qu3E ubi per fcopulofa prSB-
ruptaque loca fefe pratcipitaverint , moxin-
tra catatraftae cavernofum traftum ingentem
lapfu fuo Fentum
efficiunt, qui deindfeper
meatus abditos, & deinde per montium
fpiracula evolutus , tales qdas diximus>?r<i-
'ges edit. Tertia caufa -ventorum efle poteft,
liquefa[tarum in montilus nivium
, quarum
refoluts aquse concava montium penetran-
tes, lapfu fuo ingentes
-z^fw/wfubinde intra
vifcera montium caufant
;
quae quidem non
differt ab ea quae fit a catadupis fubterra-
neisfluminum
, nifiquod hx perennes,illas
certis tantum anni temporibus faeviunt.Sunt
^aliacaufa. ventorum
fuhterraneorum
,
quas
quia cttato loco explicuimus , hic iis non im-
morabimur;
fufficiatinterimz/e-wfoj Suhter-
raneos paucis hifce
adduftis rationibus de-
monftrafie.
S. II.
TerraBmotus proprius
Suherreflrium incen-
diorum effeBiUS.
Venti fuh-
terranei.
'
I
^Erramotum non tam meteorologicam
*
c\a^mfuhterraneamimpreffionem enQ, ipfa
ratio diftat ; cum termmotus non extra fed
intra terram folitas fibi cataftrophas exer-
Accedo ad Fentos fuhterraneos
, quos non ; ceat
;
quo in rerum natura nihil terribilius
Venti Subterranei.
folumin concavisTerrjediftridibusdomi-iformidabiliufque , nil funeftius humano
nari , fedimpetu incredibili faevire
,
adeojgeneri accidere poteft
, maximum Dei
HorrUim.
certumeftquamcertaefuntMo//?^o//(7- jflagellum
,
quo Deus Opt. Max. homi-
"'*
rum, quaeubiquepaffimlocorum obfervan- (nes fibi perduelles &Mandatorum fuorum
tnt, furiofaSiyehementes l^entorum efliatio-
contemptores unice caftigare folet. Quas
es. Videquae Lihro
;,
Cap. de Monte JEolio non urbes hifce fubverfas, quas regiones
Ctefiorum , Scm Jtinerario noftro Hetrufco, detion devaftatas , montes non everfos legi-
Ventofafpeluncain Agro yoLterrano recenfui- mus.> Plinius infui temporis Vefuviano in-
PHoius
mus. Retulit non ita pridem nobilis juxta!cendio tales fuifle tremores terra {cvihit, Hijioriami'
f
^*^^"^ '^"'"
ac doftiffimus rir Petrus Guifontus Gallus, quiTerramnondicammovere, fedfufque
''' '^"*-
Sfelunc
Hoviodu-
nenfisven-
tofa. Fenti tanto impetu , ut ferocije hujus impa
tientes accolse , cum aliquoties lateritio la-
pidum opere os Speluncs obftruxiflent, vio-
lentite tamen Venti adeo robufta obftacula
opponerenunquampotuerint,quinmoxre-
jeAis proftratifquerepagulispriftinam fibi
libertatemper congeminatam rahiem vindica-
rit. Vide quae citato loco de fimilibus Monti-
bus retulimus.
caufa ve-a-
Quaeritur huiufmodi Suhterreflrium Fen-
terraneo- torum cauJa.Dicoita.c[u.e,multipl2cem eilepos-
rum.
fg horum Ventorum originem : Tpnmbfpiritus
falnitrofivi ignis rarejaii
,
qui dum anguftia
locorum meatuumquepreffi , dum cavernas
vaftioresjam majori libertate praeditifub-
eunt, inclufus fpeluncis aer, irruentium fpi-
motuum
vim exhi-
Legum & Medicinae Doftor, Novioduno, ideque vertere viderentur. Scipio Mazzella.
vulgo Nions, s.dja.cerel^lontem Crypta Jio/i^ ! aliique narrant , tantas fuifle terra commo-
tentes.
celeberrimum j ex qua perennes exfpirent ! //^5 Puteolis Anno 15-94, utMareadaoo
^p^*^'
pafliis fe retroagere magna intuentium ad-
^
miratione & confternatione obfervatum
fit. Terramotus qui Vefuvianum incendium
praeceffit Anno 16-2,1 , tantus fuifle dicitur
utrupto Maris fundo pifces partim e Mari
iprojeftos, parrim recedente Mari in litore
reliftos una cum navibus offenderint
;
quos
horrendi fequebantur mugitus , fumus , ci-
nerea pluvia, ingentium faxorum erudlatio-
nes ,
torrentes ignei , noVorum fontium
bituminifque fcaturigines
;
quae omnia in-
credibilem & vehementiffimam ferocien-
tis Naturae vim & potentiam oftendunr.
Sedihoxumomnium rationes
,
jam ordopo-
ftulat ut affignemus.
.,ax.v..v..^v..^.w.^..woc^i,zii.^v,x.wv.....^^ X Notum eft
,
quanti tormenta hellica &
^(itor-
rituum violentia vehementiffime exagita- \fuhterranei cunicuii pyrio onufiipulvere vi pol-
ca/,/^/
tus , dum non nifi peranguftiffimosmeatus( /(?<?? ,.certe niltamfolidum, nil tam heneinextrema.
exitum reperit , indefefe una cum fpiritu, { fundatum eft, quod non vel in idu
oc\AV'^f^_J^f"i
e^ quam defcripfimus cum rahie evolvit, At- ! projiciant profternantque ; & fi caufam qui -
virUfpH,.
'
dera
240
MUNDISUBTERRANEI
hoc terrae-
motus in
euniculii
fubterra-
Sei. II. dem tants
virtutis
impulfivae examinemus,
nil aliud
quam
fulverem ex nitro
,
fulphure
carhonihui
compofitum
tantarum ftragum ori-
ginem
reperies : pulvis enim ex carbonibus
2iCc&vS\xs
nitrum rarefacit , hoc rarefacftum,
dum
cum fulphure fibi inimico confiftere
nonpoteft, neque anguftiis locorum capi,
vehementi fua eruptione obftaculis omni-
bus ruptis , eas quas defcripfimus ftrages
edit. Siitaque arttficialu pulvis , tantopol-
let robore,|quanto majori pollere comhufti-
lilis materia, copiam & multitudinem , ful-
phuris,inquam, nitri, aluminis, Salisam-
moniaci, bituminis, caeterorumque fpiri-
tuummineraliummetallicorum, auri , cu-
pri , ferri , arfenici , Mercurii , quibus intima
Terr^ meditullia referta {unt
,
poUere exifti-
mabimus ? Terra itaque motus hinc formi-
dabiles emanare quis nefcit? //^</autem,
uti in praecedentibus patuit, in Crjptis fuh-
terraneis , ^oquifequitur modo.
Ignis fuhterraneus caloris fui violentia
apertis alicubi ruptifque montium clauftris,
ubi fibi in longe lateque patentem cavernam
Diam Jiruxerit, tum ecce <3e> intus moxvehe-
menti motu concitaiur,8l quia comhuflihtlis ma-
teria copiaivi&vxixm , exfuhitanea incenfione
materiiB ingentium exhalationum copiam
excitat , cui uti nuUibi elabendi datur locus,
ita. horrido commijfo pralio talesfiunt commo-
tiones quales Naturas potentia majores to-
lerare non poteft. Exitu itaque ex omni
parte interclufo , nunc intimos montium pa-
rietes concutiunt , nunc moUiorem terre-
fliium fibrarum dudus terebrando , dum ir-
rito labore nituntur, ex nimio laborantis
Naturae impulfu terramotiu inde caufari ne-
cefTe eft. Tandem ingenti Facui, jurati Na-
turae hoftis, formidinemim^qne ada(fti fub-
verfis fuperimpendentium rupium terre-
ftriumque molium obftaculis , idem faciunt
quodin artificiali cuniculorum dudu pulvis
fiat Terra-
motm.
terat , an ex pofteriori , inquemconjeftus
fuerat , loco petendx fmt ? Et mirum fane
eft , cafum , fi verus fit , omnibus feculis in-
auditum non a pluribus Hiftoricis defcri-
ptum fuifTe. Quicquid fit, Montes ex Terra-
motuum violentia nonfolum fubverti, fed&
de novo , vel in medio Mari, derepente na-
fci, in praecedentibus Libris demonftratum
fuit.
Ex quibus, ni fallor, luculenter patet, quo-
modo inter fuhterreftres cavernas terramotus
nafcantur , & quomodo per varios ramofos
cuniculos, nunc huc nunc illuc exhalatio-
nes accenfs difcurrentes dum exitum quae-
runt, necinveniunt, terrampotenter con-
cutiant; donec tandem ruptis montium fun-
damentis , vel impetu fafto, fuperimpofi-
tam molemaliovibrent, vel fiponderofior
fit , in defertam ftationem fubfidere cogant.
Quod vero ahforptis urhihus , aut montihus,
ut plurimum in ahforpti locum lacus emergat,
hoc modo contingit : quod infraabforpta
molesterreftrisin Hydrophylacium quod-
damincidat
,
quae cum fimul confiftere non
poflint, aqua terreni fubftantii utilevior,
ita per hiatus exprefla in abforpta? urbis aut
montisftationemfuccedit; & experientia
docet . Si enim intra concham aquis plenam
proportionatum lapidem immiferis, ille fun-
dum petens , aquam expulfam neceflario ex-
tra conchamfxa^(?r<3ri?facit.
TONITRU SOBTERRANEUM.
^gidius
Neapolita-
nus.
Petrus Ca.
ftelius.
fAira, mon
tistranfla-
x\avittm-
motui
fn-
aa.
Extanto exhalationumfuhterranearum cum
aere confiiB:u , ex vehementiffma corporum col-
lifione fonum oriri necefife eft . Hinc quot-
quot ignivomosmontes accolunt, antequam
fasvire incipiant, multis diebus veluti inoen-
tes mugitus ocjonttus tonttrthusaxit ex^loiio-
ni bellicorum tormentorum haud ahfimiles
fe percepifTe teftantur, fecuturse moxfune-
ftas tragoedias veluti prodromos quofdam.
pyrius ,
ideft, omnia perfringunt, urbes&|
Ego fane dum Anno 161% inauditis terra Horrmdtts
caftella fubvertunt , voragines horrendas
j
motihus, qui Calabriam pene in vaftitatem
TerrKmo-
efficiunt ,'Lacus novosproducunt, &fimi- reducebant , intereffem
,
memini {Q.vcv^et
noreohllr-
lia quae nobis Hilloricorummonumenta recen-
i^ne ante imminentem terrcemotum
,
quifajpe
'"f*^-
fent
,
prseftant. 1 f^piusinterdiunodtuquereiterabatur, ^or-
Refert ALgidius Neapolitanus in fua de
rendummurmur^incredihilesfragpres^Ain-
Montis Vefiiviani incendiis Diatriba, ftarmultorum fonitus tympanorumperce-
(quem Petrus Caftellus Medicus, ultimo O
peris fui de Vefuvio folio , allegat) fuo tem-
pore horrendum in Bafilicata Neapolitani
Regni Provincia , cafum contigifTe : Exfor-
midabili quippe ternemotu ibidem exorto,
integrum montem vinearum cultura nohilem ex
loco fuo in alium, trilus inde mitlihus
paffuum
intervallo diffitum , fine uUo in interme-
diantibus locis fui veftigio relifto
tranfia-
tumfuifte; aitqueinhuncufquediemdiutur-
nam inter diftiMontispofTefTores in Nea-
politano Dicafterio
,
quam Vicariam
vulgo
vocant,litem pendere, Utrumreditusfo-
lutionefque pecuniarias, quas Regius fifcus
exigerefolet expriori jubiprius Mons fte-
pifTe. Etquodam die, dum Strongylum plus
folito ignearum molium erudlatione furere
notaflem
,
ohtujum quoque nefcio quod
wr?/- ex Monte dc millibuspaffuum diffi-
to , audivi , quod identidem verfus nos cre-
fcere videbatur , adquos ubipervenit, tam
horrenda intra terram tonitrua edidit, ut vix
fenfus iis tolerandis fufficeret ; cui jungeba-
tur tam fofmidabilis terri^ concujfatio ut
nemo pedibus amplius confiftere valeret,
omnibus fociis ferocientis Naturae vi pro-
ftratis :tandemqueinduciisconftitutiscum
furgentes Oppidum S. Euphemife (a quo non
nifi tribus milliaribus aberamus) ingenti
nebula tedlum intueremur , ea fenfim eva-
nefcen-
LIB.IV. DE VENTORUM ORIGINE.
Cap. X.
nefcente , urbem nuUo amplius veftigio re-
lifto abforptam , lacu
,
quo prius carebat,
in ejusloco exorto , ea animi confternatio-
nequamvixverbis defcribere queam , re-
perimus.
241
Confea.
Exper.
CONSECTARIUM I.
De Tonhruis Suhterraneis.
FJ^X
quibus infallibili confequentia con-
^
cluft , Calahriamper occultos cuniculos tum
jEtnatumStrongylocatenfque Vulcaniis Jnfu-
lis correfpondere , &liujufmodi fonos mugi-
tufquefubterran eostum exvnnsifpirituum
tumultuantium ilUfione , tum reciproca hali-
tuum efFervefcentium colluftatione oriri,
qus uti eandem cum aereis tonitribus ra-
tionem fortiuntur , ita tonitrua fuhterranea
jure merito dici & pofTunt & debent.
CONSECTARIUM II.
DeFulmine ^
FulgetroSuhterraneo.
EXPERIMENTU
Quo ditta demonjlramus.
Si quis Vas aqu^ fervidci prius repletum ita
clauferit , ut omnis aeri e xitus intercludatur il-
ludque aeri frigido hyherno tempore expofuerit,
fiet ut in eo aqua rarefafta necellario ex
ambienteaere frigido condenfata in mino-
rem locumy^y^' contrahat
, ^quoniam aliud
in abeuntis locum corpus fubftitui nequit,
nimioimminentis vacui metuvas horrendo
cumfragore Scfonitnin minutiflimas partes
conjrinvetur. Quod idem contingit in /or-7*^"'.'"*'
mentts bellicis
,
quse ex nimia contentione o^emtnr.
accenfaeexhalationiscrebrocum valido fo-
no difrumpuntur. Curo eso fieri dohulos
^^?
^""
parTJuios exvitro conflatosxn2i^n\X.wA\nQ. cera-
forum
,
quos prius ad medietatem ufque
laquanitrofaimpleo
; hi ardentibus fuper-
[impofiti carbonibus, exvaporeintus aqu^
(rarefad:e dum exitum quaerunt , nec inve-
niunt, ruptis obftaculis violentiflima eru-
ptione tantum excitant fragorem , ut fclopi
I
exonerati bombos fi non fuperare faltem
'Khifcequoqueipztet, ExhaLtiones cum laequarevideantur, omnibus pr^fentibus ad
inCryptisfubterraneisfulphure, nitro, tam infolitum fonum attonitis & veluti
E
carbonibus fimilibufque comhu[iihilis mate
ria fomitibus confertis accendantur, hor-
renda quoque fulmina , & multb aereis tru-
culentiora firequentioraque fabricari ;
ex-
halationes quippe aerese omnem fulminum
procreandorum materiam non aliunde ha-
bent quam a fubterraneis halitibus extra
confternatis : hoc
feftivo fonorum applaufu
Magnates in meo Mufeo excipere foleo.
Eodem igitur modo Terrcemotum cum
fo-
i? ex clauforum fpirituum tumultu fieri,
ita certum eft , ut de eo controverfia move-
ri non queat.
Quje autem Arifloteles tradit de tempore
Terpetuo
fivire ful-
gura , ful-
minacoru
fcationes,
caumata, m
fubterra-
nzismea-
tibni.
Horatius
Turfelli-
nus,
Petrus
Bembus.
Terramunacum vapore in fublime elatis, Terramotuum, de Infulis inmedioMaris ah
ibidemque in fulmen elaboratis-.Ubicunque Hs immunthus, de quadragenaria duratione die-
enim eaedem caufs concurrunt, ibieofdem Wum, utexperientiaereclamant, itauniver-
effefbjs produci necefle eft. Eandem ob fimfides iishabendanon eft ; nonenim in
caufam nec^efuhterraneis antris julgura & maritimjstantum locis , Infulifque Conti-
corufcationes deefte, ipfefolus norit, qui cau- nenti vicinis , fed & in Infulis remotiflimis,
fas fmgulorum refte perceperit. Fulmina
itaquein Suhterraneis territoriis tantaabun-
dantianafci , utea gurguftia illa incapacia
.fubinde foras quoque protrudant
; & non-
nulli Montes id luculenter docent
,
qui ccelo
tranquillo ferenoque ita fubinde iis faviunt
ut vix quifquam ab iis immunis efle queat.
Talis eft Mons Tola in Mauricis Infulis,
uti videre eft ^^\id.Horatium Turfellinum, in
Vita S. Francifci Xaverii, e cujus hiatibus
certis temporibus cum magna hominum
animantiumque ruina ignes evihrantur. Et
teftantur id quotquot de Montium Vulca-
niorum Incendiis fcripferunt , uti Petrus
quin & in Mediterraneis magnarum Con-
tinentium regionibus terramotus quovis an-
ni tempore contingere experientia ita inva-
kiit, utdeeonuUusamplius dubitandi lo-
cus relinquatur.
Fiunt itaque Ternemotus potiflimum
VTerrsmo-'
in locisfuh quihus Pjrophylaciorum faviunt (B-
^^um^"*^'
fluaria,{\se ea fuerint infra pofita mariti- ^Kwt iis
mis oris , five Infulis remotiflimis , five me-
subterrand
diterraneis traftibus ; &/om deriique owkz- ignis cuni-
husinfraquaSuhterranei cuniculi ^o(\ti
,
qui9"'"^P"'
fubJnde ad 200 milliaria fefe extendunt,
funt.
longe lateque ramatim extenduntur : quod
fummadiligentia ame in Calabria obferva-
Bemhus aliique de Monte Vefuvio atquejtumfuit paul6y/>erwcitato Anno, in qua
jS,tna
,
quem fubterraneis incendiis agita- ja Sicilia ufque ad Bellevederium , traftu
tum fulmina atro fumo inferta longe lateque
j
ducentorum millium pafTuum &viltra ,
ter-
ejaculatum
, fcite defcribunt. Quae oxnniz.\ramotus i^er cuniculos fuhterreftres ingentes
fufius
,
quam par erat , hic defcribenda duxi, civitatum oppidorumque ftrages ediderant.
ut oftenderem
, Regiones fulterraneas 0 k/c//, quemadmodumexfonitucolligere^^^"""^"''
tantum Meteoricis imprejfionihusfcecundas
,
fedliicxxit^oviginemin^imiottiehzntnx exMon-
hus
^ unicam caufam ejfe eorum quce in fuhiimiste Strongylo
,
qui deinde per fubmarinos
^'"""
generantur Meteororum. hiatuspromontorio Vaticano, & hinc in-
^^,fmM,
fra Tropeam ,
Monteleonem , Lopicium,
TOM, I. . S.Euphemiamextendebantur, & hinc re-
I H h flexo
vim
terrs-
motus exeT"
242
MUNDI
SUBTERRANEI
Seil. II.
flexoduduNicaftrum,
Amanteam, Coti-iMagna copia mercium eb aivehitur exEmrrat,
fentiam,
&hincPaulam,
& tandem Bel- Oriente, cumfitegregiumemporium. Ea-
vederiurn
impetebant , ubi five obftruftis dem urbs Hagufa, non magni quidemam-
meatibus,
five
deficientibus fpiritibus , tru- 1
bitus
,
tota tamen quafi caflrum eft , &folli-
culentis
fuje finem fecere ;
habuifl^e ta-)cite munita omnis generis munitionibus.
men
nonnullam quoque cum Monte Ve- Suum fingulis menfibus habet Ducem ; ha-
fuvio coUufionem tunc patuit, quando il-|bet & Senatores feu Viros Confulares ac
Nobiles, ad numerum 200. ex quibus col-
liguntur diverfi Senatus&magiftratus. Ci-
ium poft meum Neapolim adventum cu
riofius examinavi ; de quo vide Epifiolam
ad Le[iorem Operi prajixam. Ex quo veluti
ex clarifiTimo figno collegi , illas potifmum
urhes terramotibui effe
ohnoxias ,
({utz mi ex
M^ cuniculis fuperinftiterint ;
reliqua ve-
ro vicina oppida tremorem
quidem terrae
fentire, atnonnifiex
terreftrium partium
confetifu , uti in ingenti terramotu in Agro
Sorano 2 Julii Anno i(?f4
exorto contigit,
quovelipfam Romam fere triduo diftantem
ex confenfu
contremuifl^e fenfimus. CoUegi
quoque, illalocaminime iis ohnoxia
effe
qua
aut Hydrophylaciis fuperimpofita fuerint,
iMCihami- zwX. plurima humiditate ex multitudine la-
^if^tniO'
^"""^
'
ftagnorum
,
paludumque
,
ahunda-
lamb^^e-
rint
;
uti Hetruria
;
quae etfi combuftibili
ferta_, non
materia abundet , fulphureis glebis tota
Stmo^ttbul'
Terra incruftata fit , non tamen adeo fre-
fubjeila. quentes ibi nafci terramotus, uti in Regio-
nibusficcis, eoquod multitudines humidi
exhalationes fubterranese , fi quandoque
accenduntur , attradla , ex metu Vacui,
vicina humiditate , extinguantur fuppri-
_
I-
vesfuntferme 6000 , &dum quifque fuis in-
tentuseratnegotiis,eccedieMercurii,(S. A-
pril.anno 1667. inter horam
1 3.& 14. pro-
tinus exurgebat ex tellure horrendus &ter-
ribilis Terra motiu
,
qui in momento ever-
tebat palatium Ducis j Ducemque ipfum
ruina "opprimebat . Idem cafus communis
fuit omnium palatiorum , ecclefiarum , mo-
nafteriorum, & sedium diftae civitatis;dum-
que omnia furfum deorfum ferebantur, plu-
rimi interempti
; accedebat damnum ex
faxis molis ingentis
,
quae devolvebantur
ex montibus
, adeo ut civitas univerfa m
rudera fit verfa. Eodem tempore vento
vehementifiimo exorto ,
malum malo cu-
mulabatur. Flammje enim domefticae
,
quje
fuerant ufui civium deftinatae, proferpebant
per materiem lignorum domuum coUapfa-
rum, & per rudera erumpebant: Malum,
quodnon finemaximo dolo#e complurium
dierum fpatio fpeftabant pauci illi
, quos
cafus ille reliquos &fuperftites efl!e fi verat
;
manturque
;
quodnifi efi^et'^ jam dudum deUequehi excedebantnumerum doo circiter.
Hetruria conclamatum crederem
Enarratio
Borrendi Tenxmotus, quem pajfa eji urhs
Ragufa , aliaque Dalmatiaj ^
Albanise op-
pida , ex Italico fermone in latinum verfa
aC.S. I
TLlyrici urbs Ragufa, ad oram Sinus Ha-
2f
Nobilibus exceptis.
Non fine lacrymis fpedlafles populum
hunc , maximam partem mutilum
, quafi
fenfibus deftitutum, ambulantem perpla-
teasminusturbatas, cum rofario circacol-
lum , implorantemque divinam mifericor-
diam & remiffionem peccatorum fuorum
,
Imo & Caftellum aperiri vifum , rurfumque
bis claudi ; & undae maris quater refluere,
ut omnes fontes hujus loci arefcerent , ne
Micbael
Salonita-
nus.
"driz fita, enata eftex cineribus antiqu^
j
gutta quidem aquae adpotum reli<fla. Mu
Epidauri. Eadem , fi fides Michaeli Saloni-.
nitiones qua continentem fpedant , integras
/<j<>&antiquiffimisquibufquefcriptoribus,
manfere; atquaMare, unacumtelonio&
ab Z.2.6S. ad 267. condita in peninfula au- hofpitali aliquatenus damno , brevi tamen
ftrali, fitus fui amoenitate confpicua. Ditio
ab Oriente in Occidentem porrigitur fpa-
ciocentum&vigintimilliarium : latitudi-
nem terminant duodecim . Ad Orientem
vicina eft Alhanice.
; Occidentem verfus cum
Bofna conjungitur
;
qua Septentrionem fpe-
ftat , Ducatum Herzeguinenfem contin-
git
;
qua vero ad Auftrum vergit , Hadriati-
co alluitur mari. Praeter didam urbem in
ea funt oppida Stagni , Ragufceque veteris.
Sunt & quinque infulae fertiles & incolis
cultae . Amoenum praebent fpeftaculum fi-
nus quidam maris, quos urbes coronant ma-
gnificis palatiis & hortis. Portus
fecuriffi-
mi tempeftatum maris, finguli claflium ma-
ximarum capaces funt. Tota regio utplu-
rimum petrofa. Sragnum mukis gaudetfa-
linis . Aer & tempeftates fatis moderatas.
refarciendo, affeftae. Nondefuerecomplu-
res
,
qui afFeftu compaifionis moti concur-
rebant ad vocem quorundam dolentium fe-
pultorum fub ruderibus , & mifericordia
pulfi annitebantur amoliri ligna , faxaque
quibus miferi erant obruti
,
quosadhuc fpi-
rantes fervabant, licet tres
,
quatuor
,
quin-
queve dies , hanc calamitatem fuftinuifTent,
unde erepti dicebant fe vitam fibi protra-
xifTe folo potu propriae urinae. Porro in In-
fula meridiana , Sanda Cruce
, Abbatia
S. Jacobi &Philippi , aliifquein locisextra
civitatem, adambitumduarum circiterho-
rarum itineris pedeftris,deturbabantur quse-
dam aedes &
palatia , non fine multorum
incolarum ftraae. Hic Terramotm conti-
nuosododies
duravit, quanquam minori-
bus ufque indies fuccufiibus.
Do-
LIB.IV.
Cap. X.
Dominus Georgim Croock deftinatus Re-
fidens nomine Illuftr. Ordinum Hollandia,
ad Portam Ottomannicam, & Dominus
Jacohus van Dam Conful Smyrnenfis , Ra-
gufam venerant quatuor ante terrdmotum
diebus , inde iter fuum profecuturi terra
cum toto comitatu fuo, 34. hominum , ex
quorum numero occubuere Dominus Re-
fidens cum uxore & filia , virgo qusdam
nobilis
, ancilla cameraria , duo alii do-
meflici , duo Equites S. Johannis , & no-
DE VENTORUM ORIGINE.
243
rimas sdes flratae
, una cum ecclefia ad Enarrat
fcopulum S. Zerli , & Monafterio Domi-
nicanorum feu Fratrum prsedicatorum.
In Caftello novo fama eft
,
quinque, fex-
ve duntaxat jedes refiduas effe
, nume-
rum vero peremptorum nefciri : caftrum
tamen fuperius non multum damni fen-
flfTe.
R^gMfce concidere omnes civitatis do-
mus
, palatia ,
ecclefiae
, nuUa exempta.
Occifa feruntur quinque , fexve hominum
Regiomon- bilisquidam
*
Germauus : reliquisnou fme,' millia fuperftitibus faltem quingentis vel
tano-pna-
miraculo confervatis, &quibufdamvulne- fexcentis, inque eorum numero zr feu ?o
mm Scharff
ratis. nobilibus.
Eodem tempore dicflus temsmotus
, da- 1 Refidens Hollandia inde abiturus Con-
mno afFecit Caftellum novum , ejuCquel ftantinopoli ruina oppreflus interiit , cum
burgos in Alhania , ditionis Turcicje regio- uxore , liberis , aliifque fui comitatus ho-
ne
, cum multorum interitu incolarum. minibus, & pluribus advenis
,
qui ultimo
Idem cafus concufTit Dukinium
, & Antl
varum
, & in Dalmatia Peraftum & Catta-
rum
, interemptis 300 circiter
, fme ma-
gno tamen damno Caftelli. Non parum
etiam hoc infortunium fenfit Budua par-
ua , cum nonnifi caftrum fit reliftum.
His monitis D k u s peccatores terrere
voluit , ut defmerent offendere fuam Di-
vinam Majeftatem, & ut quilibet fe com
die Martii abierant, & tandem huc vene-
rant vedi Navi Veronenfi,cui nomen Vir-
gini Dominae de Salute.
Initio hujus accidentis horrendi vifum
eft aperiri Caftellum
, & poftea claudi
;
aqua in portu aliquoties evanefcere
, ex
montibus delabi faxa maxima, fontes ex-
ficcari.
Lacrymas eliciebantur fpeftantibuspau-
mendaret gratiae Divinae , & ftuderet pre- cosillosreliquos mutilos, cum rofariiscir-
cibus, eleemofynis, aliifquecharitatisope- cumcervicesincampis quaerere falutem.
ribus , cum fumma humilitate placare/ Nemo potis erat diftinguere vias feu pla-
iram ejus ,
confiderando
,
quod momento teasabaedibus. Omniaenimabierantincn-
temporis pefliim eant vita , bona , totsque
civitates.
Enarratio
Damnorum multorum
,
q^uce ex terrjBmctu
fe-
cere Provinciie Dalmatiae
^ Albanix.
\Nn01667. J.diecurrentismenfis Apri-
^^lis, accidit terramotus horrendus&ter-
ribilis in civitate Cattara
, cum fummo
damno mcenium hujus loci. Corruerunt
mults aedes
,
publica palatia , ecclefiae
, &
fpeciatim cathedralis. Perierunt quoque
multi cives & milites.
Idem terramotus majore violentia de-
ftruxit Buduam & Perafium. In priore non-
nificaftellum reliquum; in pofteriore plu-
mulum faxorum.
Brevibus dicam , ex ftatu Ragufano nihil
remanfit praeter unicum Sahionetlum , etiam
ex parte laefum.
Paucorum reliqucrum quidam, iiqueprae
caeteris divites , ad S. Crucem , cum cmni-
bus bonis, quae potuerant furori eripere,
naves confcendebant , locum habitationis
quaefituri , ut ajebant , Ancon<z ,
reliqui in
campo fub tuguriis manebant , ut vitarent
novum periculum.
Maximum damnum ighis domefticum
caufatus eft, cujus flammae pafcebantur &
alebantur lignis aedium in eas delapfarum
:
nemoverb ad exftinguendas eas eo accur-
rere audebat , ne obrueretur ruina terrx-
motus.
Hh Ca-
244
Sea.lL
MUNDI SUBTERRANEI
C A P U T XI.
Jn
quo omnes Meteorologicae impreffiones qua m fuUimi nafcunm
,
origmem
fuam ah Sgnibus Subterraneis trahere demonjlrantur.
Cap. XI.
On dicam hic de fontibus, flumini-
bus, lacubusmedicatis, variorum-
que faporum aquis, nildeminera-
libus, foffilibus, metallicifquecorporibus,
cum ea tanquam genuinam fobolem ex
Subterraneis recejfibus orlginem nancifci
,
cunftis notum fit. Sed de Aqueis Aereis
,
1-
gneifijue Imprejfionihus hocloco adlurus, eas
omnem naturts (ucE exiflentiam ah Igneis Suh-
terranei Mund/ halitihus hahere per Paragra-
phosdemonftrabo.

I.
ExAqueislmpreffionihusfiunt nules ,
^exhis
pluviiS
,
grando , nix, gl^cies
,
pruina,
ros
, nehula
,
fimiliaque.
UTi
SubterranesE Cavernae vi ignis Vul-
canii perpetuo & perenni exhalatio-
num motu agitantur, Terra quoque tota
fpongiofa , innumeris halitibus , tam in
planis
,
quam montibus , fundoque Maris
perfofTafit; fieri nonpoteftutillae continuo
exfpirantes, &humido five Maris five la-
cuum fluminumque, five terraehumido ma-
ceratje commixtSEque, in formam vaporum
non exaltentur
, & exaltatse ubi mediam
^emodo acris regioi>em attigerint ,frigore conden-
^^g^andT
^^^^ ^^ ""^^^ ^^" convertantur
,
quae tamen
generentur. humore gravidje , & ab halitibus ad altiorem
regionem vi fuae naturse adfpirantibus fe-
paratae refolutaeque in pluviam convertan-
tur , fuaeque origini , unde emanarant , poft-
liminio reftituantur. Si verb nubes nitrofis
falinifque corpufculis fcetae fpumofam in-
dolem induerint , tum mox etiam frigidiori
accedente Vento , in niveam floccefcunt
fuhliuntiam; fivero nubesjamin guttas re-
foluta fuerit
, illae frigoris circumftantis
vehementia ex nitri virtute in ipfo lapfu
prxoccupatae in grandinem conglaciantur,
atque hoc pafto zrando fit.
Sed dices forfan , Solem in hifce Natura
partuhus
minime otiofum , fed caufam prceci-
puamejje.
Refpondeo, Verum effe, Solem,
Lunam,
Stellaspkirimum ad haec coope-
rari. So/
enimexhalationes v^ipidjs, faleni-
trofas, fuiphureas
, aluminofas bitumino-
fafque
,
quas Ignisfuhterraneus emifit,3eftu
fuomoxattenuat,
&in fublime jam atte-
nuatas educit; unde ea ingenita virtute
denuo in id convertuntur ex quo exftite-
runt. Fapor vero fuht/lior dum ex Terrsevi-
fceribus exfpirat
, fuis tamen falnitrofis cor-
pufculis conftans
, nofturno tempore, fri-
gore ex ahjentta Solis caufato
condenfatus,
in Terram gravitate fua rediens ros eva-
dit
, aptum omnium vegetabilium nutri-
mentum ;
hic verb nitrofa vi poUentibus
appropriatifque arboribus infidens
;
miro
quodam magnetifmo reciprocoque attra-
Au in manna decoquitur , hoc pafto.
Cum nonnuUarum arhorum folia alumi- Manna ^a-
nofam quandam , five mavis nitrofam pin-'^'"^''^'^"*'
guemc^e juhjtantiam m intimis luis receni-
bus contineant , fit ut hac fervidis Solis
radiis percufsa, nitrofavis e centro ad cir-
cumferentiam ducatur; nodle vero illaca-
dente rore veluti macerati , dum nitrofa ro-
ris corpufcula fubdulciufculisfoliorumcaly-
cibus junguntur , mox ad proximum Sotis
ceflum omni rejeftitio humore exclufo in
niveamfuh/iantiam efftorefcunt
,
quod manna
dicimus.
Rurfus fi r<3^<?r impuris quifquiliis fuerit
n*"'*
>"-
permiftus , is cra(/j- adhuc & immaturus
&''^'
fuliginofus proxime ad ortum Solis tepido
aere rarefa^us, ob fulphureobituminofae
materi^aduftae & crudasintermixtacorpu-
fcula , in nehulam non hominibus tantum
fed & vegetabilibus ,
cauftica fua vi
,
per-
niciofiffimam evadit
;
quse fi aeftu Solis fu-
perveniente in fublime evolzrit,pluvias , fi
vero gravitate corpufculorum, humido con-
fumto , defcenderit . coelo quoque a mo-
lefta illa fuligine immuni
,
ferenitatem ad-
ducet.
Sed objicies , Totum kuncpartumpotius ad
Marehujujmodifpiritihusturgidum, quam ad.
fubterreftreshalitus vapidos & flatulentos
rejerripoffe. Refpondeo , Mare quicquidT/^z-
rituojum halituofumque hahet ,iditox.\xrrv five
exfuBu Terra , five ex halitihus Suhterraneis,
quibus Mare perpetuo imbuitur
,
poffidere;
/atqueitaper inciles hydragogos Terrae id
j
quod attraftum eique communicatum fue-
I rat , partim reftituere
,
partim in fublime vi
'
Solis elatum , Aeri in nuhes
,
pluvias , nives,
;^r^//iejulteriuselaborandum tranfmitte-
I
re ; atque adeo quicquid exhalationum Ignis
\ Suhterraneus immediate exfpirat, id totum
j
mediante Mari , ab Igne coelefti , Sole in-
j
quam , attra(R:um fublimatumque in diflos
l/'a/-ifjdeftinatur , atque per immenfos Ma-
rium Terrarumque traftus virtute Vento-
rum diffunditur. Sunt enim hi duo Pyrody- pyrodyna-
najloe
J.
Phcebus , inquam, & Vulcanus , five,
p|^^"^'
quod idem eft, Ignis Coeleftis&Subterre-
VHicantu.
flris in operationibus fuis ita inviolabili
amicitiaetoedere junfti , utunusfinealtero
operari non poffit. Qiiae uti pLurihus hcc
Opere locis indigitavimus , ita iis longius
non immorabimur.
II. De
LIB. IV. DE VENTORUM ORIGINE.
De aereis
five
Igneis Imprefllonibus Sub
245
terraneis,
^
primo Ae^vXmmo..
'JGfiets imprefiiones funt Fulmen ,
Fulge-
trum, Corufcationes, Caumata , Ignes ia-
tui, Caftor & Pollux, Cometae aerii, fimilia-
quedequibusMffd-ort^/o^i agunt
;
quasqui-
dem omnes exSuhterraneis oriiinem trahere
ita oftendimus.
CumSubterrejlris Mmdus perpetuo haVi
Hifce effe^ihus meliusad caufarum proxi- Exper.
marum notitiam pervenimus,quam mille
fpeculationibus Metaphyficis
,
qux nihil ad
remfaciunt. Qnod Ciftammaconflatoria tan-
tamvimhabeat, quanto majorem habere
putabimus Flammam Fulmineam
,
prsefertim
cum eamineralihusfpiritihus omnwxmfuhti-
///Jiw/j&penetrantifTimis foeta fit.
Cur verb
(
ne quicquam rerum ad inti-
mam hujus materias notitiam neceftaria-
xnmomitt^Lm) flammaflatuagitatatantas vi-
tus varis mineralium corpujculorum mifcelliE\
res ohtineat , hujus caufam hanc efte putes:
junSios confcederatofque undiquaqueemit-|
Qnodfpintus igneiflatu agitati, cum a fuo,^^^A**-
tat,fitutilliy}</if^i/i?.^f<?fuaomnehumidum
cui inhsrent, Subje(fto fefe expedire non
amm
poffmt, fummo impetu in ultimum flammci
apicem conjungantur , ubi preffi condenfa-
tique , & ad minutifhmum fpatium redadli,
dum flamma prohibente ulterius evadere
nequeant , ibi nova femper \ novajpirituum
\ accumulatione auB.i incredihili afiu ferveant.
penetrantes, a So/e una cum vaporibus mi-
xti in fublimeeducantur , ubi irigoris im-
patientesin Fulmina elaborantur
;
quod fit,
fi nubibus denfioribus inclufi , halitufque
exfpiritu cujufdam fulphuris , arfenici &
fpirituauri foeti , cum inmica five nittofi ha-
htus fuhflantia confliftari incipiunt
,
tum
mirum non eft , eos tam infolitos effelus
enim vehementi cataftrophe five ex tumul
j
comhuftionis liquefaBioMifqa& caufare.
tufpirituum contrariorum, five ex anguftiis nu-
hium, quibus includuntur exorta , accendun-
iur fingula
,
primoque confliftu dfruptis\
EXPEKIMENTUM.
Lampadi oleo repletse ellychnium craf-
Fiamraa
III.
De retiquis Igneis Imprejfionihiu
Suhterraneis.
SteBt cOf
dtmes.
maximo impetu intolerabilis carceris repa-
fum exfulphure\iquehi:\o una cum oleo Salis
^^,
"
^//\5-,obliquotramiteaereaquevolutatione^w7o/(jci
///-ique maceratum imponito, taiium li-
jeruntur inpraceps, horribile funeftumque
quoaccenfo, per vitreum aut cujufcunquei''**^*^
fpeftaculum prxbituri morralibus ;
unde
alteriusmateriaefiphonem flammam J/^^;
[ulphureo halitu furfum nitente ,
terreftri
hujusflammx apex tantaj eflicaciae eft, ut
vetonitrofa indolis gravitate deorfum ver-l
nullumtam contumax metallum fit, quod
tulminU
gente, nafcitur illa iulminis perturhata de-'-
nonliquefaciat ; i_^wjenim hujufmodi ex
'"""*'
""'^'fcenflo.
\julphure^ antimonionitroquefpiritihus,tiihil
CurtneuUa Quod veto tfwe metallum ohvium vifua
inrerumnaturae^caciusrepQrinpoteQ.. Sed
liquefacM
penetrativa liquefaciat
,
fola dura mollihus
in-\dehi(ceinLihro l^I I , de Mineralibus , am=
moStnfii. offenfisproflernat confumatque , hoc fit pro-
j
plior dabitur dicendi matenai ^
pter radium igneum &fulphureum auri fpi-
'
ritum incredibilisefficaciae , & ob virtutem
fumme penetrativam. Vidiftine unquam
Artifices vitrum adlampadem conflantes \flam-
mam , inquam, y/af in fummam
^'
longitudi-\
cmparatio
gyyi ^jlilfilifatem traduium> Quodfivide-| TMprefliones quas Meteorologi
Stellas ca^
miqtMVi-
ris , cum admiratione comperies illud, quod j
"*
dentes vocant, duobus modis fiunt. Primc
triarii arti-
{meflatuiizmma. efficere non ipoteriLt, con-\ Halitus fu/phurei in fublimia aeris exaltati,
^^^pjf""
flatoriaflamma eSici, ideft yi/^raw &omne' finullumobftaculum repererint, quantum
imagines. meta//um\e\. in momento,{\mv\^ci\zmmz.ez. pofiiint , regionem eorum naturae maximc
attigerit, /iquefieri; quae itaappofite//wi-'confentaneam appetentes adfcendunt
;
qui
neaflammaeffe^tihusdid^ai^^tdintxxr, utnihilin uti natura fua facile inflammahi/es funt, ita
natura rerumfitquodmelius Fu/minisnatu-\ve\2id proximam difpofitionem accendun-
ram exprimat.
]
tur ; & fiquidem fpiritus iftiufmodi ha/ituofi
Mirantur multi cur Fu/men enfem inoffenfa \
in /ongum extenfiiwnt > tunc fafcia illa fumea
vagina ,vinum ino-ffenjo dolio, conjumat ; hocjmox ubi obfiftens fibi aeris fuperioris fri-
inde fieri optime comperies , (\flamma con- 1 eus attigerit , extremus ejus halitus ex nimia
flatoria corium aut tenuem ligneam tahe//am\\\x&'a.h.'3ittrit\oneaccenfus apex ^fli^^tXmfer-
interpofueris ; videbis enimflammam ,
mi-\pendo, totam illam vaporofi fulphuris ma-
rum didu , virtute fua penetrativa mox iis teriam ufque ad finem fucceffiva quadam ac-
inoffenfjspertranfire , atque ex oppofita ^dir- cenfione inflammjt , & fic illa ex alto velin
te in metal/ica & vitrea corpora folummodo imum, vel in obliquamMundi partem pro
agere. jfumeaefafciaedifpofitione ruere videtur.
Si verb in cochleari aquam aut vinum ex- \ Exemplo nobis efl"e poteft fumus ex extin- Experimea-
ceptum radio igneo op^oCueris , vide\iis'fiacande/a affurgens, cuifia/iam
cande/amac-"""-
cum admiratione, vixfpatio dum quis Pa-^cenfam app/icueris , tunc ftatim fumus
i//e ac-
ternofter recitat, totum iiquorem conCumi ^cenfus recurrit adprincipiumfuum , undeexha-
evaporarique.
i
/at , ( una cande/am jam extin^am reaccendtt.
*
'
Hh
3
Ex-
24^
MUNDI
SUBTERRANEI.
Se^ II
Experimentum
uti
notiffimum ita certifli- [ rum omnium fignificativum
,
intuentur;
mum- &
fumus
quidem
candela. exhalansnA. cumes eodem prorfus modo contingant ac
aliud'quam
[ulphureos exprimit halitus in in pulvere pyrio dijperfo & difgregato ,
cujus
aeris
reeione
/ longum extenfos
,
per quos portiones hincindedifperfs, &abinvicem
Jlanjmajucceffive
iptopzgzzm, & fic habebis itafegregatxut tamenfemperperintrome-
Stellam
cadentem. Quod pariter in pulvere
|
diorum granorum ir^terpofitionem conti-
pyrio lineatim fupra pavimentum difpofito ; nuentur ; una enim accenfa ftatim adalte-
difperfeque
patet , cui fi ex uno extremoiramaccurrit, &h2ecad alias &alias/cc?i-
Igncs rniffi-
les tmitan-
tur Stelks
cadentes.
CMmatum
genefi).
ignem admoveas , videbis ^^pulverem fucces
five
concipere flammam , ita ut flamma dis-
currere videamr, quamvis ibi retro non fit
motuslocalis , fed fucceffiva
ignis in fucces-
fivis partibus Subjefti nova produBio.
Secundo modo fieri poteft ea prorfus ra-
tione qua ignes miffdes
quos pyrobolos voca-
mus
,
qui accenfi rarefaftique ignei corpo-
ris violentia , fummo impetu in altum fub
lucida linece fpecie
,
quantum pofTunt
,
ad-
fcendunt , ubi deficiente impetu denuo de-
fcendunt, donec, confumpto4:aadem igneo
vapore, evanefcant.
Meteora vero quae Graeci tB-^iia^^t , id eft,
accenfwnes vocant , hoc modo accidunt :
Ex-
halationes fulphurea in nubibus difgregatis
colleltB ,
ubi accenfa fuerint , nunc has nunc
illas carpunt prioribus extinftis
;
unde co-
rufcationes illae nafcuntur quas fub forma
prmliantium , caufas rei ignari , magna admi-
ratione , veluti oftentum quoddam malo-
five ,
donec omnes igne correpto tandem
ceffent. Quicunque hujus rei periculum
noftu fecerit, is ^c^Lu^laperfefte illumina-
tione attenuatim interrupta exhibebit.
Ignem fatuum, & qui inremis&temone
navium deprehenditur
,
pariter nihil aliud
quam exhalationemfuhterraneam ejje dicimus,
Julphure
(s'
hitumine mixtam, qu3E extra Mare
evoluta ligneis corporibus adhaerens , tan-
dem vel motu Maris , velagitationeMaris
accenditur. Verum cum de hifce alibi fu-
(ius ratiocinati fuerimus , hiclongiores efle
noluimus. Reftant Cometa, Trahes, dequi-
bus Leftor confulat Itinerarium noJlrumEc-
flaticum, ubi veram eorum rationem ^igenefin
expofuimus.
Ex hifcefufius forfan
,
quam par erat, de-
duftis luculenter patet , nuUum efle tam
exoticum in natura rerum
effe^um ,
qui non
originem fuam ex Mundo Sulterraneo ob-
tineat.
MUN-
247
M U N D
I
SUBTERRANEI
,
LIBER QUINTU S
D E
LACUUM,FLUMINUM,
F O N T I U M
Natura &
proprietate p
eorumque ex Subterraneis
origine.
S E C T I O I.
^ Fontium
,
FlMmimm, Lacuum origine^ eorum^ue
diverfa
natura
,
virihus
>
profrietatihus.
P R ^ F A T I O.
: Eriflimum divinum Ecdeftcijlis Epiphonema : Oritur Sol @ occtdit^
^ adlocum fuimreVertitur
^
ibique renafcenssyrat per Meridiem & fleBitur
ad Jquilonem
y
lufiram univerfa in circuitu
fpargit fpirittis , in circulos
\fuos
re^^ertitur. Omnia flumina intrant in mare, @ mare non redundat,
adlocum
,
unde exeunt, flumina
reyertuntur, ut iterum fiumt. Hxc ita
certa funt, ut de iis nulli unquam Sacri hu^us textus Interpreti dubitatio exorta fue-
rit
i
fed modus & ratio
,
qua id fiat , adeo nullo non tempore abfcondita, diffici-
lis &impenetrabilis vifa fuit , ut in hunc ufque diem de 'Vera ratione ori^inis Fontium,
lis pendere videatur : & quemadmodum multisopinionummonftris, pJuribus
Philofophorum commentis, difficultatibufque, plurimis denique placitorum la-
byrinthis hoc argumentum confufum eft , ita vix ullus CcCc ex iis extricare & evol-
vere potuit, Nos conclamatas fere argumenti difficultates intuiti , ut in hoc opere
nonnihillucis tantis tenebris adferremus, totam materiam ad incudem revocare
voluimus, multorumque annommexperientiis dodidudique, id forftn praeftiti-
mus utfl non adrationesanatura prsecise intcntaspertigerimus,
proximetamen
ita ad eas coliimaverimus , utcgeteris aliquid exadius, verifimilius
,
probabiliufque
circa hoc argumentum , falvo doftiorum judicio ,
adduxifle videamur. Quod ut
quam optime &
SJyn^od^cMTOdc,
fiat, primo Suppofitiones
praemittam^deinde adfin-
gulorura effecluum
caufins calamum convertemus.
D 1 S Q^U I S I T 1 O I.
T)e Fontium
,
Lacuum
,
faludu?ncjue origme.
SUPPOSITIONES.
1
Suppono fecundo , Maris continuum
flw
Difqui-
C^
Uppono primb , Tofum Geocofmum , uti xum refluxumc^Q. a Sole & Luna caufatunij
fttio I.
^j
in prscedentibus ampliffime demon-
una cum Ventorum perennium concitatiffimo,
(juo agitr.tur, motu
, ab admirabili Divinae
Sapientise difpofitione ita eonjiitutum ejfe,
ut incredibili molis fu preflura aquas per
univerjos Terra meatus haud fecus
ac antli^
prefas aquas in altum ejaculans diffundati
quod & in prcecedentihus
Libris uberrime,
uti & in Itinerario Extatico Terreftri often^
fumfuit.
Sup-
^^
llratum fuit , innumeru cavernis
,
hydro-
phylaciis
,
pyrophylaciis
,
Aerophylaciis,
meatibus, fiphonibus
,
arque hydragogis
duftibus , rimis
,
porifque , non in externa
duntaxat Teliuris fuperficie, fed &in Maris
& Oceani fundo
,
pertufum
effe
; idque variis
diverfifque exemplis Schiftoriis ftabilitum
confirmatvmique fuit.
248
MUNDI SUBTERRANEI
Cap. I.
Suppono
tertib ,
Ignis Vulcanii afiuaria mt-
'
rasin aquu
fubterraneu
a Mari prodeuntibus,
alterationes
&
metamorphofes efficere ;
dum
eas
per
meatus fiphonelque pyragogos ob-
vias
jamrarefaftas/^//w<j/^, modo fpiffas
refolvunt
, nunc halitibui mineralihus tingunt,
limilibufque modis operantur
,
qui in
fe-
^uentihus adducentur.
Suppono quarto ,
Naturam in abditis &
undique claufis cavemisfuhterraneis confliB:u
oh Vacui alicubi intervenientis formidinem.
exorto, miros
effe^us
in aquis inaltiora loca
Difqul-
trahendisprieflare.
fltio
I,
Suppono quinto
, Canales hydragogos
fuh-
terraneos non uhiq^ue ejufdem latitudinis
effe,
fed proconftitutione locorum, modo in im-
menfum dilatari, jam in anguftum conftrin-
gi, nunc mediocri fpatio contineri , a qua ir-
regulari
dtftenfione
admirandi inrerumnatu-
ra effedus,\itpoflea
dicetur
,
procedunt.
Hifce fuppofitis, jamocceptumaufpice-
mur argumentum.
C A P u T I.
DlS Q^UISITIO.
(De midtlplici Caufa
origmis Fontium.
:ap. I.
Ariftoteles,
Ariflotelis
de origine
fonciutn
fententia.
Sintentu
exfofitio.
Fleri
non poteft ut origo Fontium ad
unam caufam univerfalem revocetur;
quare pro diverforum effeftuum ra-
tione ,
diverfae quoque caufa conftituendse
funt;quarumhocloco decem, a quihus Fon-
tium , deinde Fluminum & Lacuum origo de-
pendet, affignabimus; quas omnes ordine
explicabimus.
Prima eft Ariftotelis & omnium ejus Se-
dlatorum
,
qui Fontium originem ad duo capi-
ta reducunt ; videlicet ad vaporis in fomici-
hus montium interioribus , frigore loci con-
denfati refolutionem. Secundo Sidpluvias, qucE
dum meatus Terras penetrant , atque alicu-
bi exitum reperiunt ,fontem efficiunt. Ita
verb philofophatur /. 4. Met. Text. 5-2. Verba
ejus lunt : Quapropter ^
fluxiones fluvio-
rum ex montihus videntur ejjefluentes
,
^
plu-
rimi maximique
fluvii fluunt
ex maximis mon-
tihus
,
^locis altis vicinifunt ; in campeftrihus
autem five fluviispauci fiuntomnino; Montana
enim
"
alia loca veluti f/yongia fuperfufpenfa
fecundum montem modica quidem
,
in multis au-
tem locisfcaturiunt
^conflillant aquam
; fufci-
piunt enim defcendentis aqu^e magnam multitu-
dinem
, & adfcendentem vaporem infrigidant
^condenfant iterum in aquam: quapropter , ut
diximus , maximi fluviorum ex maximis vi-
dentur fluentesmontihus.tlxc funtverba Ari-
ftotelis
,
qucE uti obfcuriflima funt , ita varias
:
quoquein Scholis excitarunt contentiones.
Ego verum Ariflotelica fententis de
caufis
fluminum & fontium fenfum hunc efte dico.
Primo dicit effe aquam
,
qus colligitur a ter-
rafupervenientibus ex nubium refolutione
pluviis
, & quafi
fpongia quadam imbibitur,
deinde paulatim poftea aquam intus diflil-
lans dimitnt per:
^ontesScflumina; quifenfus
planus eft, ut ex verbis allatis conftat. Al-
teram caufam innuit per adfcendentem vapo-
rem, qui vapor infrigidutur & condenfatur in
aquam ; ubi non intelligas velim vaporem in
aere exiftentem , fed per eum
,
qui intus deli-
tefcit , 8c in frigidos cavernarum
fornices
impaftus , ibidem in aquam refolvitur.
Et quamvis non abnuam , ex refolutione
vaporum
fontes
oriri pofle , uti poflea demon-
ftrabimus; {Qdquidvapores illos excitet
,
quo-
modo imhihitio pluviarum guttarumque diflil-
latio tantam aquarum molem fuppeditare queant
quantam fubinde exmontibus evolvi vide-
mus, concipi nonpoteft; multb minus ca-
pi poteft
,
quomodo in altifjimorum montium
lacuhus
,
qui integros fluvios undiquaque
I
perenni fluxu diffundunt
,
j-aique fornicea.d
I
refolutionem vaporum in aquas neceffario,
I non teguntur , adjcendant aqua ? Nec fubflftit
'
id , in montthus tantum altis fontes , in campe-
\
lirihus
verofivefluviis paucos
effe.
Ego contra
^^^^^^^^
fentio
,
in campeftribus majorem fubinde
Jt^w^m
aquarum multitudinem per fuhterraneos fon-
"*"
#,
"'
tes nalci
,
quam quae ex montanis evolvi-
tur , & ingentes Lacus affatim demonftrant,
uti infra oftendemus.
Cum itaque Ariftoteles valde abftradle &
morefuoMetaphyficede /"<?//
caufis^x-
lofophatus fit
; nos ad propiores caufas pro-
greffi
,
omnes occurrentium difficultatum
fcopulos
,
qui in obfcura Ariflotelis fenten-
tia latent , D E o dante , fuperaturos confi-
dimus.
Fontes itaque ex vapore oriri in fornicilus
cavernarumjuhterrelirium refeluto, n univer-
|flm confideremus
,
falfum eft ; videmus
enim&frequentiffimaexperientia conftat,
in innumeris locis ubi ingentes Amnes &
Flumina ex Montibus fuam originem obti-
nent, aquam nonpermodum fontis ehulUentis,
fed inftar vajii Fluminis erumpere , & ftatim
navigationi aptum reperiri , ut de fontibus
Gangis, Nili , Padi , Rhodani , Rheni , alio-
rumque Fluminum totius Geocofmi vide-
re eft.
Seddicet nonnemo ex Peripato, Verum otjeai^
effe, non eaper modum ehullitionis evolvi
, fed^'^'^'^*'-
effehaudduhieintus ingentes aquarum promos-
condus
,
qui ex refolutione vaporum in fornici-
hus cavernarum non fecus ac in vitreo Alem-
bici fornice , /.;dc aquarum infuhjefio hydrc-
phylacio copiam praftant
,
qusedeinde perfis-
furas Montium exitum quaerentes in flu-
menerumpant. Refte & fcite quidemhjec
dicuntur , neque ego ab hac opinione , ut ex
pracedentibus patuit
, alienus fum; multos-
que
LIB. V. DE FLUMINUM
ORIGINE.
249
Cap.l-
queinvenietplacitifuifocios; veruntamen irjj- refoluti in Bvaporis aquamper canali-
Difqui-
hac
aquarum molem ex jola fubterranearum culum D recipiat.
fitio.
cryfjfarum diftillatione tantam co//igi ut in-, Hoc pofitofic argumentor : Velenim A
Aq^^fine
gens ftatimflumen forasprotrufum confti- jhumore repletum, veleo vacuum , folova-
itarlinvl'.
tuat, ut credam,induci non poffum. Accedit
huicalteradifficultas ckcavaporem inforni-
cihus fuhterraneii condenfatum' refolutiip^ue in
guttas, quem Philofopbuj ponit. Verum unde
h\ frigidijfmis
cavernis, adquas nec Vulca-
nus nec Phoebus acceflum habeant , hu-
jufmodi vapor produci podit , non video
;
cum neque vapor fme calore aquam atte-
nuante, nequein frigidijf/mis cavernis calor
aquam in vaporem eliciens concipi unquam
pofTit.
in fngidk
Ponamus autem ,
Calorem fuhterraneum
^a^JIrTnol
per ordinatos fibi a Natura canales therma-
iot4. gogos intra hujufmodi undique & undique
claufas cavernas infmuari ; fedquis nefcit.
pore per montium rimas in eum infmuato
porem;?
repletur. Si prius admiferis, dico , fme calore
^"'^^'
attenuante fieri nonpoffeutij^^ain vaporem
agatur, quemadmodumin Vafe Ahumore
repleto , vapor fmeigne nunquam afFurget.
Si pofterim dixeris, Vapor m frigido fornice
denfatus, ex quocunque tandem calore mon-
tium rimas penetrante refolvetur quidem,
fedintam exigua quantitate perCanalem
D defcendet , ut non
nifi
rivulum confli-
tuat
,
nunquam tamen flumen exhibere
poffit.
Et quemadmodum ceflante in Vafe A
vapore , omnem dijtillationem confequenter
ceffaturam dico ; ita vaporibus atque ex his
tunc aftum
tantum cum tempore ic/"'wi?- pluviis in montibus cefTantibus, cavernas
//w fumpturum , utisficuticlauftrummon- humore deflitutas, pariter a defluxu defli-
tis,itaaquam in eo contentam incredibili turas affero , &idpotifrimum jeflivismenfi-
fervore fit calefadurus ,
atque adeoquem-jbus, quibus omni pluviarum materia a Sole
admodum in thermis fit, flumen non frigi- confumpta imbres cefTant & montes exa-
^tmfr
^^"^ ^^^ calidum &fumans fit exiturum, exo-
j
refcunt. Et non obftantibus hifce defefti-
ierifMi f^nerante fe halitu calido una cumaquaper bus, montes tamen femper fuos effundere
eo quod
canalemhydragogum communemutrique. irivulos notius efl quam ut dici debeat. Si-
raomen
Quarehsc fententia,fiuniverfimconfide-|quidem experientia conftat, guttaj in for-
orh
piuviasj-etur,
vera efTe non poteft ; cum uti non Inicefivemontium, flve Alembici , uti /on-
recipiant?
femperpluviss in montibus durant, multa-[gas moras antequam cadant , trahunt: ita
rumqueregionummontesnequidem p/uviarum 3.qn3. ex cafu guttarum collecH^a flatim ubi
capaces Cmt, utde Gelhoe Sacer: textustefta- jexitum repererit, elabetur ,
rivulo ceffante
tur , & de plurimis tum intra tum extra Zo- tantifper , donec concha novo aquarum au-
nam Torridam Montibus Geographi me- gmentorepleatur : & in prscedente figura y/?^vi-
morant
,
qui tamen plurimas aquas efFun- BCluculenterapparet,ubiin VafeBvapor^l^j^^^""
dunt: ita quoque terra arida interioribus inguttasrefolutus, mox ubi fefeperCana-i/aforewre-;
montium cavernis non perenni fluxu tan- lem D in Vas C infinuarit , ibidem re-
/"'""""'**
tam aquarum molem fuppeditare potefl, ' coUeftus
, mox ubi orificium incremento^TJumcoa-
quantam montes evomere novimus.
jfuo attigerit
,
per E Canalem flatim fefe
'"' <"*
Ad alteram diificultatem dico, Fieri qui- exonerabit , &fic interpofit^ nonnulla morii
^^^'
dem pofTe ut dijii/latio refo/uti vaporis non- \fluxus aq^ucz cefjahit , donec nova colled:a-
nulios rivos e^ciat , at tantam aquarummoleminez aqua repleatur
, & fic femper per in-
quam fubinde montes in amnium morem iterruptas vices aquae fluxus nonnullas mo-
^toiundunt, fuhminijirare poJfe,nego
;
Quodlras trahet.
Idemin montium cavernis cpntingerene-
lcefTeefl, cum refolutio vaporum inguttas,
nunquam tantam aquarum molem [fubmi-
niftrare queat quantam perennis aut rivi
alicujus, autfluminisex monteeruptiofua
natura requirit , eo quodnunquamelaben-
tis aquae quantitatem guttatione fua repara-
re polTit ; unde fequeretur quoque flumina @
rivos nonnunquam cejfare, fubinde verb ite-
irum currere debere
,
quodprsterquam quod
jexperientisrepugnet, etiam contra Naturs
intentionem eft.
Patet itaqu e
,
fententiam Ariftote/is
de
fon-
\tium ,fluminumq^ue origine univerfa/iter Jum-
\ptam non
fuhfijlere
; A/iaitZQ^ecaufa univer-
\falis, qux fontium fluminumque ex refo/utione
Vvaporum originem
,
^tx^et ,inveftiganda eft,
tinens
; B Vas mquo vapores colliguntur , & quam jam , Deo dante exponemus.
exprimit
fornicem caverns , ficuti A
rece-
ptaculum
humidi
& fundum caYernje;C vero I i S E N-
TOM.I. I
hocpadlo demonftro. Et primo quidem fit
experimentum omnibus notum de A/emhi-
co
;
quod fit fignatum literis A B C
, cujus
inferiui
ventricofum 'vas fit A, humidum con-
J50
MUNDI SUBTERRANEI.
SeH. I.
SententiaAuctoris.
]
parietes Aefluentes cavitatibufque collecti,
Difquif.
Exper.
V
DeFontiumex
vaporilm fultenaneu orioine\^^^
canalem tandem in ^ontem erumpent
,
^
^""^ autem hi exfpzratt halitusperennes fmt,
fN
nonnullis Fontihus ex refolutione vapo-\ &cvaporum refolutionem,8i.exh.zcrivumcon-
rum ortis
,
quo3id fuhjlantiam quidem rei, fequenter,uti&/<?if^fwperenni fluxuaquas
y/r//?<'?^//i"placitononinvitusfubfcribo,non|fundentem, /^/-^1?
efle, necefle efl:.
tamenquoad modum. Quomodo igiturnos Altefmodushiceft: Si verb in humidam
ex diftis vaporihus fontes enafci pofl"e ^\xte.-\montis ^\ic\x)\xs fuhterraneam cavernam3.q\iis
mus
,
paucis exponimus : Supponendo pri- non ita confertam , halitus illi ignei intrave-
mb, Terram, ut jam faepe faepius oftenfum rint,fiet ut ii mixti humido locorum perquac
fuit, partim hydrophylaciis., partim />}'/"0/'/j'j- feruntur ,
vaporis naturam induant
, vapores
laciis
, aerephylaciifc[ue inftrutlam efle
,
quas vero cavernae infmuati , & infrigidumforni-
'
ut Naturae operationibus fervirent , varios
| cem illifi, ibi condenfati refolutique in aquam
Jrphones, meazus, hiatus, fifluras, rimafquejperHydragogoscanaliculos aNaturaordi-
ad occulta negotiationis commercia exer- natosfluenteSj pariter z fontem rii/awque
cenda magno Naturae confilio illisinfertos perennemfx^^^e/.
efl!e voluit; qui fi expyrophylaciisducan-| Atquehocpafto/^r//?f>/e//jfententiacom-
tur, thermagogos
, fi ex hydrophylaciis vero ' mode defendi poteft.
deriventur
,
hydragogos appellandos duxi-i Quiverodicuntfx/^/awjwiz^i^a/que, de
mus. Si itaque in unum ex hydrophylaciis quibus poliea agetur , in cavernis coUedis
fon-
montium canaiis hydragogus magnam ignei \ tes originem hahere, bene dicunt
,
fedii ob fu-
fpiritus copiamsalicubi invexerit.ij'^'^? ftatim pra indigitatas caufas
,
fontes quidem hahe
Ariftotelis
fententia
defendi
foJPt.
veluti ex benigno hofpitis adventu follici-
tata fufcitataque , atque in vapores elevata
hunt , at nonperennes , fed certis temporibus,
ceflantibus videlicet & pluviis & nivibus
,
fornici hydrophylacii adhaerebit.qui ibidem aquis orbatos, a fluxu fuo deftituros ,uti
frigore loci denfati refolutic^e per c2iwemx\pofiea variis exemplis confirmabimus.
C A P u T II.
DlSCLUISITIO,
!De principali generalique tum Fontium tum Fluminum caufa.

I.
quodmare, juxta Suppofitionem fecundam,
^idad
MODUS Primus.
tot tempeftatibus
,
tot ventorum flatibus,
fen"un0'
P
^
}tot defcendentium nubiummoiibuspre-S;.
Erzpatm contra facrum Ecclefealizs elo-
!
matur , fluxus denique refluxufque fui per-
/;/ mo-
quium, negatfontiumfluminumc^ueori-
netu2Lreci^xoc2iiione perenni inconftantia'"'""-^'''"'
ginem exmari procedere ,fedMa. aeris^
conftantiflimum fit. Arguunt hsc utique
/
vaporem condenfati refolutione
,
uti paulo
:
magnum fagacis Naturs inftitutum
,
quae
ante fupra oftendimus
,
nafci affirmat
;
quod
uti nil fruftra voluit , ita hsc omnia in ad-
uti paulo ante, ftandoin generalis caufae
inquifitione
,
falfum oftendimus
, ita no-
ftrarum partium erit
,
vario experimento-
rum apparatu contrarium
, id eft
,
fontes
&
flumina omnia ex mari egredi
,
^'
in illud redi-
re , hoc capite explicare.
Sola dimcultas
,
quominus fibi iftam rem
perfuaderequeant Adverfarii , in hoc uni-
co confiftit
,
quod concipere non valeant,
quomodo aqua contra naturalem fuam inclina-
tionem
,
in
altijfimos etiam montium vertices
elevaripoffit , exiflente mari multo iis humilio-
ri
;
quam diflicultatem
fi evicero , certe
nullum tam infenfati
ingenii efl!e puto, qui
nonmanibuspedibufque,
ut dici folet, fit
in meas fententiae
partes iturus.
Dicoitaquae,
]U\t^Suppofitionem primam
Sc fecundam hujus Settionis
, non Terreaum
Corpus tantum , fed&fundum
Maris.in
mirabiles Naturaefines direxit. Notum eft
ex Hydraulicis
,
quam aquce vel minima vts,
c^2.premitur
, fit
contraria , utpotelococon-
tineri nefcia, velenimprefla exundat fta-
tim
, vel fi exitum alicubi reperiat , mox
per eum veluti vim fibi illatam fugiens,
femitasultranaturaelimitesconftitutaspro-
fequitur
;
patet idin injeBo aqu^ lapide
,
pa-
tet & multiplici Hydraulicorum experimento,
quse poftea adducemus. Hoc pofito dico,
aquamjuper altiffmos etiam montium vertices
,
uti ex lacubus montium perennibus, qui
paflim in iis reperiuntur , conftat , ex mari
nullo negotio deduci
poffe'.
EXPERIMENTUM I.
Aquaprejfa uli exitum reperit, ultra
natura-
lem inclinationem in altum adfcendit.
numeris meatibus perfofiiim
, quod & in! piant/^/^t^/i^Z/ifjAB, ex corio grofix)
,
pli-
pracedentihus lihris induftione
Marium '
*-^
catiles , in quorum fundis inferantur
Terrarumque abunde demonftratum
fuit.l duo canales G F
,
qui intra fuppofits aqua
Quopofito, certum quoque eft, non {\ne\vivis receptaculum D C E F porrigantur,
admirabili Naturae confilio fadlum efle,
|
fiantque in orificiis internis utriufque fol-
lis
LIB. V. DE
FLUMINUM
ORIGINE. 251
Cap.
1
1. iis duo platyfmatia , ita conftituta, ut elevato
folle unum aperiatur ,
alterum eo caden-
te claudatur
;
receptaculum
verb aquae fit
difcriminatum diaphragmate
quodam G L,
ne unius follis operatio alterius
operatio-
nem impediat. Hoc perafto , ducantur duo
catiales R I
,
NO,
coagmentati
lateri rece-
ptaculi C D EF ,
e regione
orificiorum bi-
norum follium ; canales vero R I
,
N O
,
pla-
?y/wj/iH fuisinftrufti fmt,
itautadprotru-
fionem aqux aperiantur, &
deriventur in
receptaculum K, Si itaque
operari
volueris,
elevato folle B ,
trahetur
agua
receptaculi
D C E F
,
per
canaliculum F , intra follem
;
atmox ubi
defcenderint
foUes,
d^aintus
attra^a hprejfa
pelletur per canalem RI,
intra vas K. Interim cadente folle B ,
ele- Experi-
vabitur alter follis A , & pari pafto agua ex mentum,
receptaculo D C E F
,
per appropriatum
canaliculum G attraBa , defcenfu fuo
pre-
met aquam per canalem S , furfum in Vas
K,
&ficalterno attraftu&prefluraeviolen-
tiaaquapelleturin receptaculum K, quod
in X orificium
habet
,
per quod aqua fefe
exoneret , tanta copia quantam folles in-
tra vas K expulerunt. Atque hoc pafto
vas Kfemper erit plenum aqua , & perenni
in X affluxu durabit
,
prsfertim fi aqua re-
ceptaculifueritviva, & foUesartificiopas-
fim noto ,
uti mfigura
videsj, aquae raotu
alternis vicibus jam eleventur
,
;am depri-
mantur.
Appiicado
Habemus machinam
,
jam illamNatur2!
imachina:
opcrationibus applicemus. Imaginare tibi,
Strf/To-
^^^^
i receptaculo C D E F contentam,
M mms.. efle mare feu Oceanum
;
foilesNexofluxum
refluxumque
maris
,
qui alternis aquarum a
Luna attradarum incrementis preffi
,
per
canales hydragogos in fundo maris a natu-
ra infertos aquam expellant in hydrophyla-
cia montium, qus -y^J J Kexprimit ; atquehoc
pafto nos dicimus, aquas ex mariinaltiffi
mos montium vertices nuUo negotio, in-j
genti aquarum accumulatarum pondere
iS)ud?^M.prejfas
exaltari. Quemadmodum Qnimjol-
.xus^ re-
les alternis motionibus nunc deprimuntur,
m^^wXVf
^""'^ elevantur
:
ita fluxus & refluxus
maris
fni origi-
24 horarum fpatio , bis alterna viciffitudi-
nem fon-
jjg
^ reciprocationis leges inftaurant, ita in
fex horarum ftationes difpertitas, utinop-
pofitis locis Oceani , five
,
quod idem eft,
Luna in oppofitis locis conftituta , femper
mare eodem tempore elevetur, & eodem
tempore in aliis duobus quadrantibus oppo-
fitis deprimatur
,
quem fluxum 8i refluxum,
dicimus , ut in Seftione praecedente didum
fuit. Ac[uam vero non fluxu tantum & re-
fluxu maris violentiampati , fed a tempefta-
tihm 8c ventorum turbinibus
,
quin al
ipfo
iH'
cumbentis aeris- vaporumque defcenfu
premi
&exprimi ,fequenti
experimento
docebimus.
EXPERIMENTUM
II.
Aer preffus
premit aquam &
expellit in
defl-
deratam altitudinem.
F^Iat
Md/explumbo
A C B
,
qui in utro-
que extremo habeat con-
chulas A& B , &A con-
chula habeat ex centro
extantem canaliculum C
;
! B vero conchula fit ali-
quantulum
profundior,
&in centrohabeat aper-
tum foramen,intra quod
canalis C B coagmente-
tur; &inftrumentum ha-
bebisparatum. B concha
repraefentet mare , monti-
lus , in quorum vertices
exaltatur aqua,
^wi/iwr;
A
vero conchula referat
ipfos montes mari
altio-
res.
Repleatur
priusto-
li a
tus
2^2
sm I.
tus
canalis
per
concham B aqua. Dico ex
fola
prefsura
aeris intra concavi capacitatem
latentis
palma
manus explanata
,
fafta,
aquam
intra
canalem B C Acontentam pari-
ter
prejjam ,
magno impetuultra Ain Cper
(iphunculum
C , in magnam altitudinem ex-
injfrumm-
p^^efum
zri. Eodcm prorfus modo in mari
tumpttichre
fieri putcs
,
quod acris five a ventis concita-
^'^omodo
^^ impetu, five a gravitate nubium aquis fce-
aqu^maristarum defcendentium
gravitate preflum,
exaitentur
jieceflarib cedens per hydragogos meatus
/Hpra mon-
^^^^^ ^^^
femper impletos efle neceflTe eft)
ultra aequilibrium A fefe in conchas mon-
tium multo mari altiores contra naturalem
inclinationem
exonerabit. Sicuti autem
fluxus&
refluxus
tummaris, tum aer vela
vento agitatus , vel a nubium gravidarum
defcenfu
/^r/^^/ii^o fere ubiquepremitur: ita
ex hac prefl!ura maris per appropriatosfibi
fiphones cedentis , in concham montium
hydrophylafticam, ex onerationem perennem
eflTe necefl!e efl: : cum caufam perennium
operationum
efFecftus perennes confequi.
MUNDI
SUBTERRANEI
3
<Joo milliarium
,
quorum 60 uni gradui cce-
lefl:i
refpondent ; hanc vero femidiame-
tron a fuperficie maris,fiveaterraMathe-
maticeglobofadefumi. Cum veromontes,
quorumbafis
efl:di6lafuperficies, eialtio-
res funt
,
jam
demonftrandum eft
,
quanto
altius mare ultra fuum
naturalem terminum
tendere deheat , ut aquas intra conchas montium
fuhlevare pojjit.
Sit Terrie femi-
diametros A B,
3600 milliarium
longa, quae&ter-
minetur in pun-
^o fuperficiei ntaris
aut terrae globofx
H AT. Jam pona-
mus montem altis-
Jimum
totius Geo
cofmi, quo major
altiorque in Tel-
lurisGlobo,utiex
Montium altitu-
^OM
Lih
3.
exhibitapa-
tet, dari non po-
teft ; hcBc adjice fe-
midiametro Ter-
rae B A , & prodi-
bitlinea AC,quaE
montis altiflimi
in Geocofmofum-
jam vulgo notum fit. Rarum fane experi- dine in Tabula
mentum
,
quod in noftro Mufeo magna fpe-
ftatorum
voluptate exhibere folemus ; aqua
fiquidem aeris motuin conchaBprefla, &
per
canaliculum C exprefla , intra concham
A, & hinc per alium fiphunculum , e ,
flu-
minis inftar fefe exonerabit. Experimen-
tum adeb luculentum ,
ut inftituti noftri
caufam prorfus ob oculos ponere videatur.
Sed dicet nonnemo Aquam maris tanta vi
|
mitatem expri-
nonpremi,
uttotamin hydragogo canali ftahu-lrcvix.. Sicutiitaque
lantem aquam infiniti fere
ponderis concitare / fefe habet A ad
pojjit. Huic refpondeo , aquam intra hydra-
'
'^

^"
gogum contentam non tantum facile
moveri ,fed
^
nullopene negotio ultra aquilihrii fui
termi-
nos protrudi; quoniam enim aqua intraca-
nalem B CH, in H&B aequilibratur , non
eialiud fpatium ultranaturae fujeterminos
conficiendum eft
,
quam ex A vel H, intra
concham C A. Iterum
,
quoniam cumulus
aquarum asftuantium in mari , aut etiam
ventorum vis premens multo'potentior eft,
quam aquainter A & H, autinter H & C
contenta , certum eft ex Hydrojlatica nojira,
aquam utpote ad tants aquarum concitata-
rummoli refiftendum impotentem , neces-
farib a potentiori principio , five a potentia
majori cedere coaftam , intra concham CA
fefe infinuaturam
,
per canales a natura ei
coagmentatos. Eodem modo ventorum fla-
tibus
,
quibus mare premitur , eandem po-
tentiam , ad aquam in canalibus hydrago-
gis contentam
,
ultra
sequilibrii fui terminos
elevandam
,
inefl^e dicendum : Siquidem
aquarum ultra aquilihrium
elevandarmn mo-
lem
,
adaquarum in Oceano prementium
molem
^ooo
AC, ita femidia
meter Terrs ad
montis altitudinem
A C|, 30
millia-
rium, quae refpe-
ftu vaftifl^mi &
immenfi Oceani,
Terrjeque adeo

j
exiguam proporiio-
nem habet , ut vix
fenfihilis
reddatur; ftanto- .
que femper proportio reddetur infevfihilior,
quanto montes minorem altitudinem ha-
buerint; ita ut PicusinTeneriffa, Olym-
Montes W-
pus in Afia , ^Etna in Sicilia , Caucafus in
'^^'.J''''
Afia, AthosinMacedonia, refpe(ftuvafti-y^"/a/fe-
tatis Oceani quodammodo evanefcere vi-
midiame-
deantur. Unde infero Oceani aquas five^oj^^j"
fluxu, refluxuque , five tempeftatibus , ven- periphe.
,
torumve vi , five nubium defcenfu prejfas,
""'"'
nullo negotie etiam in altifstmos vertices mon-
tium ejaculari
pojfe; totumque errorem e^Q
humanae imaginationis ludibrium ; homi-
nesenim alTueti praefentibus , dummontes
adeb altos coram intuentur , mirantur, quo
quafi
infenfihilem effe ,
fequenti
Schemate modo in tantam altitudinem aqucC extolli
oftendemus. )
pollint , non confiderat^ Orhis terreni Oceano
Primo fuppono
,
juxta communem
Geo- ) circumfufivajlitate,
adquam montes, uti often-
metrarum computum, quamvis alii aliter ifum eft, vix quicquam fenfihilitatis ohtinent.
fentiant, Semidiametrui^ Terra non elfe nifi Huic fuQcedit<j/M phantafia deceptio, dum
fibi
LIB.V. DE FLUMINUM ORIGINE.
Caj>.U.
fibi imaginantur , exiguam quandam aqua-
rum in Oceano moleni premi; nequaquam
:
eftenim tumor exaccumulationeaquarum
aLuna prefTarumtantus, ut nondicamad
253
'Experimm
tum.
to dudu
, ad aquarum faciliorem propulfum Exper.
detorquerevoluit , uti ex canali B Cpatet.
Accedit
,
quod non omnes canales hydragogi
fundo maris fmt inferti, fed plurimi quoque
aliquot milliaria, fedadmulta millia mil-;parietibusmontiumterreftrium,quiadma
liariumfefe extendat: tumores enim maris,
"
qui a Luna in Oceano caufantur , uti fem-
per funt oppofiti , integrum Oceani qua-
drantem unufquifque tumor occupat, uti ex
Figura patet. In qua tumores mans A B C, &
D E F , oppofiti , duos prxcise quadrantes
Geocofmi occupant
;
prejjura vero maris to- \
tidem occupat, videlicet B D , & C F ; fed
hajc fufiflime expofita vide in Tertio Libro
B D
jiuxu
reflu
xu maris- Per-

ambulant e-
nim hi tumo-
res fpatio
24
horarum circa
totum Tellu-
ris Globum , eo Naturae confilio, utaccu-
mulatarum aquarum pondere mare agitent,
&intra canales hydragogos a natura Tellu-
ri infertos , in montium expellant hydro-
phylacia; & quoniam hi tumores perennes
lunt , affluxum quoqueaquarum intra difta
hydrophylacia effe necefte eft ;
neque,
quamdiu Mundus durabit, elementum a-
queum follicitare ceiTabunt. Cum itaque
tumores hi adeo ampli fint , &violenter ac-
cumulentur , fmguls quoque tumorum por-
tiones aquasasquepremant, luculenterpa-
tet, non eos per unum tantum canalem hy-
dragogum
,
fed per innumeros
,
quorum
aquas perpetuo follicitant, fefeintra uni-
verfos Telluris montes exonerare
;
qua qui-
dem exoneratio tanto erit jacilior
,
quanto hy-
dragogtfiphones
erunt ohliqimres
;
quod &hoc
experimenio expono.
Fiat vas ex plumbeis aut ferreis laminis
A B , cujus canalis ex B in C ohliquofitu de-
re fitum habent, aiw Infularum lateribus a
natura infiti;& ficutfllli prefTura molis aquse
foUicitantur, ita hi tum appulfu undarum
tum tempeftatum
, ventorumque
vi ,
tum
refluxu maris sftuantis prefTi , facillime in
quofvis montiumvertices aquam devehunt.
Objicietforfanhocloco aliquis, Motum^^^^*'
maris minime violentum , fed naturalem
effe
dehere-, quod ftante noftra hypothefi non fit.
SeBione prima
|
Refpondeo , Naturam
femper naturali motui
De
motufive
de tntettdiffejungere nonnihil violenti
,
quodqui-
^
^^ -^-.
dQmnon^pvo^neScfimpIiciterviolentum dici
debet
,
fed ex concomitantia quadam ne-
cefTaria
,
uti ex omnibus Naturae operatio-
nibuspater. Hoc
ipSidcounivethm mareper-Momaqut
petuo inquietum
turbulentutinque
non natu-
*^''^.?'"'.
rali vi quadam, fed agitatione
tum vento-
?S/""
rum, tum fluxus
&refluxus maris, qui undae
undisviolentiam
quandam
imprimunt. Pa-
tet
&hoc in Meteorologicis
imprejfionihus , ut
dum ventus arbores profternit
, & turres
dejicit, terrsemotus quoque civitates ever-
tit
,
mare retroagit , fufque deque vertit
ducatur
,
alius ex E in D perpendicularis
;
prematur aqua qua vas repletum efTe debet,
vel plana manu, vel piftillo aliquo. Certum
eft
, aquam
multofacilius ex B in Cpuljum iri,
quam ex E in tubum perpendiculariter ere-
ftum E D; quia. pondus aqua in ohliquo
fitu,
minus quam in normali
fitu
ponderat
,
utiin
Hydreftaticis noftris demonftravimus ; unde
ad hoc
principium Natura fagax refpexiffe
yidetur
, dum canales hujufmodi non direfte
iM?r<irerr<jwperpendiculariter,
fed obliqua-
omnia
;
quas haud dubie tametfi naturales
operationes fint , fine violentia tamen eaque
maxima fierinon poflunt, utpote eas con-
fequente, Pari pafto , ex impulfu marisin-
tra canaleshydragogosfado, tf^^ necefla-
rio
, violenter
prefsa ,
fefe ultra naturae fuB
terminos exaltare cogitur ; eftque impulfus
quidam
,
qui ex naturalium rerum opera-
tionibus neceflario
confequitur. Uti igitur
hae operationes aNatura intentaefunt, ita
& perpetusB. Si enim
fmpliciter violentum
quid efTent, jam utique in totum defecis-
fent, fed durant , durabuntque
,
quamdiu
Mundus confiftet ; uti totfa^culis jEtna,tot
ardentia loca , tot tamque varia thermarum
genera teftantur. Fateriergocogimur,haEc
fimpliciter quid violentum minime dici debe-
re, fednaturales efle effedlus fuae caufas na-
turali connexos.
Facit ad hancnoftram fententiam expo- txptfim
fitio D.Thomtziwpxai eum locum Ariftotelis,^''"^
'^^'f
Nullum violentum perpetuum: ubi exprefse dl-
cit , Nullumviolentum
ejfe perpetuum, nificau-
fafitperpetua
;perinde ac fi diceret : Si quid-
piam violentum videatur in operationibus
naturalibus , id tamen violentum proprie &
fimpliciter dici non pofTe , cum caufam na-
turaeperpetuam
, effeftusnaturaeperpetuus
neceflario confequatur.
Non eft ergo hasc operatio in genere vio-
lenti, {^d perpetui
, uti caeterae fpecies funi:
perpetuae &intents a Natura
;
quemadmo-
duminhumani
J<ig/ij
circulatione , fan-
guinisgraviorisex pedein caput adfcenfus
non dicitur violentus , fed a natura inten-
tus,atque adeo perpetuusdurantehomine,
li
3
His
2^4
M U N D I S U B
Sell. I.
HiS
expofitis
,
jam modum
^
rationem ex-
ponemus ,
gua aqua ex mari in altiffmos mon-
tes,&c
in
cstera
hydrophylacia montium
eleventur.
^ttmodo
|- primb quidem fuppono , Hydrophylacia
}upr ^oZ
Natura ,
uti (kfiphones
,Jiye.
inctles hydragogos
tes devitur.
f/on cafu aut fortuito
,
jmmagno Natura
eonfi-
lio imo non minori induftria ,
quam venas
@
arterias in corpore humano five Microcofmo,
vafis humorum , infertos
fuijfe ; & quemad-
modum iEterna Sapientia omniain nume-
ro, pondere&menfuraconftituit, itaquo-
>
que interiorem Geocofmi osconomiam & fabri-
cam iis adminiculis inftruxit fme quibus
jEternum praevidit caufas rerum nullum
effe-
Bumproducere potuifte.
Mirantur multi , nec capere poflunt, ^uo-
T E R R ANEI
modofiat , ut,\.
g.
/Ilpes , Gallii, Germani^,
atque Italii comprehenfae , tot flumina ; tot
amnes fundant
,
qui a perenni
fluxu
nunquam
vela primordiis rerum
hficufque ceflarunt, ne-
que dum Mundus
ftahit , ceftalunt; unde , in-
quam , Danubius, Rhenus, Mofella , Mofa,
Rhodanus, Arar, Padus , Ticinus , Oenus,
praeter innumerabiles minores fluvios ri-
vofqueuti & lacus originem ducant; quos
{\c!^\s exguttaruminvci. fubterraneas mon-
tium ca.yevnas diftillatione , uti Peripatetici,
originem fuamfumere dixerit, is omnium
opinionerewri</if/<jjwafleret. Cum omnes
guttashincindeperfornicesmontiumcoUe-
ftjE vix unum flumen conficere queanc.
/1liud'\ta.quQarcanum Natura hic latet,q\iod
hoclocomanifeftandum arbitratus fum.
InmemoriamrevocetLeftor,
quae Lil>ro
Tertio de Hydrophylaciis montium dixi-
mus; &inveniet, quod ficuti in Alpibus,
ita in omnibus aliis vaftiflimorum
mon-
tium catenis, fingulari Dei Opt, Max.
providentiaab exordio rerum difta hydro-
/^//y/d-ci^j conftitutafint; ex quibus in diver-
las Mundi pzrtes flumina , tum ad irrigan-
das Regiones circumjacentes , tum ad uti-
litatem
hominum navigationifque com-
modum deriventur, Derivari autem tot ac
t2imitigetitiifluminaperennifluxu non pos-
fent.
LIB.V. DE FLUM
Cap. II.
f^"'^'
"^^ di(fta Hydrophylacia no\o femper
& novo aquarum commeatu replerentur
;
quod i
Q.yivaporum'vL\xx2i cavernas montium reJolu-\
tione fieri non poteft. Nam
,
ut fupra di-
6tumfuit,fiomnestotius aeris vapores in
aquam refolverentur, illi tantje ac tam con-
tinuatJB aquarum moli fufficere non pof-
fent
;
WQ.Q^Q. pluviarum niviumque refolutio,
cum-illa non fit perpetua, fed certis tempo-
ribus a madefaftione deftflat, &confequen-
t&cflumina quoque neceflario a fluxu fuo ces-
fare deherent, quod experientis repugnat.
Aliuditaque non occurrit, nifi quoddx-
^^Hydrophylacia ex Mariaut Oceano,quoti-
dieper fuhterraneos meatus repleantur
;
quod
quomodo fiat , oftendo.
Sint vel unum
,
vel plura Hydrophylacia
AB C D I, int-a montium concavitates vel-
uti lebetes inferta
,
quorum hydragogijipho-
nes fubterranei fint GLM, GLB,EO,
Q^P , HI , eorumque orificia in fundo ma-
ris fint G E
Q^
Dico ex continua fluxus &
refluxus , ventorumque vi , aquas in fundo
iNUM ORIGINE.
2.55
preffas totam molem aquarum
,
quibus fub-
terranei meatus ufque ad hydrophylacia
pleni
funt,intra ea exoneraturas. IJndehydrophy/a-
cia fempert/lena, per rimas meatufque mon-
tium tanaem in jlumina
erumpent, uti in
Figura apparet ; ut vel ex hoc oculari adfpe-
{iu fluminum origo luce meridiana clarius
eluceat.
Vides quoque, quomodo in altifmo mon-
tis D vertice
,
Tpevjuhterraneum meatum
QJP,
/acum D efliciat f/umina fundentem
; neque
lacunam aut pluviarum aut nivium liquefa-
dtarumaugmentoortam dixeris, cum hoc
pafto utique cum tempore ficcaretur ; fed
iacus hujufmodi limpidifl!imi funt , uti Lacus
^<^"** '
invertice Mo/i5- S. Gotthardi, qui //i'iw
^7/^^^*;^.
Ticinum per multiplices hinc inde catarra-
(ftas in profundiflimas valles perpetuo motu
praecipitat
;
quod luculentillimum fignum
eft, eum a/iunde femper novo aquarum com-
meatu ditari ; neque refo/utione vaporum eum
nafci dices
,
cum omni fornice dejiitutus
apricocce/o gaudeat.
Notandum quoque, in hujufmodi Alpibus
varia effe Hydrophy/acia
, nunc a/tiora
,
nunc
humi/iora, qux tamen femper per commu-
nicationem quandam fibi correfpondeant;
&nonnuUa quidem te^a montihus
,
nonnul-
laverb(
quemadmodum fere omnes mon-
tium
lacus funt
)
fuh
aperto cos/o ftationem
fuam
exhibeant,
uti funt in Helvetia La-
cus Lemanus , Lucerninus, Tigurinus , &
! Acronianus, quos exco?w/invarias fta-
itidnes difpertito hydrophy/acio intra vaftif-
fimos montium recefi!lis exporredto nafcij,
ei nullum dubium efl^e debet
,
qui praceden'
tia rite intellexerit. Si enim per Divinam
potentiam difti Montes juxta horum aper-
torum lacuimi fuperficiem diecarentur
,
in-
venires
2^6
MUNDI SUBTERRANEI
Se^.l.
venires
utique
immenfos iiitus lacus, hm\x-\i\itB>iin Lacu
Fuciiio'mg^nx.tmcryijtam repe-
Difyuif.
meris
canalibus
hydragogis aquam proji- riri ,quamfiquisingrediatur,
is prjeterz/w-fx/^e/-.
cientibus
inflruftos ,
hofque cum exter-imenfum lacum quem reperit lacui externo
tiis
&
apertis lacuhus non tantum commu- continuatum^r^e^/^iawquoque
^parawyowi-
nicantes,
fed &qui fub aequali planitiein- |/^<wmagnaintrantiumformidinepercipiat.
tus
continuentur. ReperiresprstereaZe^^- Et cum ego femperexiis qui talia mihi
tes quofdam aitiorihus montium fornicihus if3-^.na.rva.hznt , inquirerem
, utrum intra difta
fertos,
qui per latera montium exitum repe- antra aliquam aquarum diftiUationem per-
rientes mfofttes rivofque varios evadunt. iciperent, fanftc affirmarunt, neque diftil-
Et ne putes hsc tantum conje[iuris nos lationem, nequefubterraneam illam,quam
afrequi,feditafefehabere///y/o/-/^/7)/i^o^/-<i-|Per//'^/j- fibi fingit, pluviam unquam fefe
phicie\ac\x\Qniii^\misteflimoniis
comprobant. obfervafTe.
Referunt inter caetera in Nicarogua A- i Sonitus itaque aquarum ruentium aperte
meric^Prpvincia ad ingentem lacum cry- docet
,
per canales hydragogos alicubi a-
ptam effe vaftiffimam, intra cujus receflus
j
quam per immenfa praecipitia fefe intra fub-
intimos
penetrantes barbari
, vaflifmum
lacum infiar maris (mQ.tQ.rm'mot&p&rm afTe-
runt, ineoquetam horrendas aquarum cata-
dupas , tam formtdahilem fonum percipi, ut
nifi ftatim pedem referant , fonitu obfur-
defcant. Idem teftatur Olaus Magnus de Ca-
vernofis Litoribus Bothniae , de quibus alio
in loco uberius aftum eft ; idem obfervari
intra Regni Sinenfis nonnullos montes , lacu-
hus ,fiuminihuf(iue
fuhterraneis refertos ,
mihi
non femel retulit P. Martinus Martinius,
quod & in fuo Atlante poftea publici juris
fecit ; &de montihus quibufdam Auflria
Su-
Andr.Eis-
perioris refert P. Andreas Eijfert Societatis
^"^'
noftras Sacerdos ;'de quibus fuo loco. Dici-
Olaus M.
Martinus
Martinius.
terraneum lacum praecipitare.
InnumerahujusreifA-e/w/i/ahoc loco ad-
ducere pofTem ; fed quia ea jam aliis in locis
expofita funt , iis immorari nolo. Leftor
exappofitahicFigura Hydrophyiacii interio-
rem conftitutionem graphice delineatam con-
fulat. Ubi vides intra montem fitum lacum.,
intraquemexlateribus montis per fubter-
raneos canales aquse in diftum lacum prae-
cipitantur
,
quaepoftea ex lacu fubterraneo
per occultos canales alios in exteriores
campos evolutae fiumina & lacus efficiunt
:
uti Typus docet.
Interim hasc ad propofitum nobis argu-
mentum demonftrandum fufficiant.
I. M O D U S II.
CapMl.
FJL ;
(luomodo naturali attraB.u ex metu Ya.cmfuh-
inde a^utz in altum educantur ?
EXPERIMENTUM.
Mat ex plumbo concha de , vitro cooper-
ta B X C ; habeat haec concha intra co-
lumnas B H& C L aliam concham F , ex
quaF d canaiicuius, concha d e infertus
, &
in E apertus collocetur ; hoc perado , infe-
raturfundoconchae^^a//w canalicuius EG,
cum
epiflomioS, cui aiiaconcha HL fitfup-
pofita
; columna autem B H& C I fuftineant
totammachinam;
qua confeda, replebis
concham fuperiorem d e aqu^ per apertam co-
chieam X
,
quae deinde ita ciaudatur ut aer
fubire non poffit
; repleatur & aquh con-
cha F.
Quibus abfolutis fi
epiflomiumS, canaiiculi
e S G aperueris
, ^^dnaturali fluxu defcen-
dens aSrem in vafe A B C attrahet
;
hic attra-
dus
,
cum quem in locum abeuntis fubfti-
tuat, nonreperiat, is ilico Facui
formidine
percitus , aquam i n concha F contentam per
canaliculum F daiiiciet . quae fummo impe-
tu per orificium E in fontem erumpet ; hxc
relapfa
intraconcham de per canaliculum
e G fefe
exonerabit in concham H L, no-
Caput III.
DlSCtUISITIO.
^ereliquis modis &rationibiis.
vam femper ex
concha F a-
quam trahens;
itautficoc^<3 F
ex fontealiquo
perpetuo replea-
tur
,
dico aquae
fluxum quoque
\in concha d e
[perpetuo riura-
turum concha
nunquamexun-
dante ; cum
quantum attra-
liitexconchaF,
tantum per fi-
phonemeS de-
mittat. Habe-
mus experimen-
tum in Museo
noftro
,
quoti-
diano ufu com-
probatum. Jam
id ad inftituti
noftri materiam
applicemus
Imaginare tibi concham quandam intra
concavum
montis quod vitrum BAC exhi-
bet
LIB.V
CaP
III.
"'^^'
^*^ quam aer extrinfecus penetrare non
pofit , exiflere ; habeat autem haec concha
<j/mw vicinamfibi e latere junftam
,
quJE fit
F
,
quJB aquis ex ri-vo quodam perenni
,
quo-
cunque tandem modo exorto ,fcateat.
Cor-
refpondeat verb per meatum montii veluti
canaliculumquendam F e, conchce d e
;
8i.
'
quoniam hujufmodi concha alium canalem
habet eS intraimamontisprotenfum,cer-
ixxm e^,concham de aquis,perfibras montis
conflnentihus, moxui>i repleta fuerit
,
per Ca-
nalem e Sfefeexoneraturam,8c confeqaQnter,
ne abeunte aqua , concavum montis metu
Vacui laboret , ex concha F tantum aquae at-
traduram
,
quantum per canalem e S dimi-
ferat; atqueadeo concha d e perpetuo aquis
/ci?/f^i/,Exonerante itaquefe concha^^^per
DE FLUMINUM ORIGINE.
257
corrivatione
influmen tandem abibunr ; du-
rabirque fluxus tam diu
,
quam diu nivium
liquefadlio durabit
;
qua finita flumen a flu-
xu fuo
,
alveo ficcato , ceflat.
Innumera hujus rei exempla adduci
F""'
Yo'
queunt
:
fed unum loco omniiim fufficiat,
""/jrjve,
quod fumma diligentia in Gallia Narbo- nmenfi.
nenfi me obfervafte memini Anno
1531.
infonte feu potius flumine Vallis Claufs,
quam vulgo Foclufe vocant.
Eft inter Carpentoraftum & Cavallio-
nem, quatuorleucis AvenionedifIitard!//ij
quxdam prorfus horrida
, & rupium pen-
dentiumadfpeftuformidabilis, in qua do-
musin\\wnc ufque diem fpeftatur, tametfl
temporum injuriis diruta, intra quam Fran-
cifcum Petrarcham oiim
, fi quandoque poe-
^^dil^
canalem e j-
, &in G aliud concavum repe- tico folitorum fibi fludiorum ceflro perci
riens
, inde infontem vel nvum perennemitus, folitudinisamorerapiebatur, fe con-
tranfibir. Oportebit nmemcana/is orificium
^txxliG^e ferunt, ut ab omni auiici flrepitus

d, nonnihiifupra aqua concha; d efiper^-ltumuhu longe femotus animo liberiori

ciem, flve id in medio, five in parietibus expediriorique, eaqujE animo conceperat,
antri conflitutum fuerit , eminere, ne aqua perficeret. Nonprocul ab hac domo ingens
inconclia^/f-jqusper canalem ej, exonera- inrupibus a natura effefta, intra undique
ri deberet, per canalem ^/F,fefe exoneret. & undique claufam vallem , ^/e/a^ vifitur,
Vides itaque ex hoc Experimento
,
quo-
\
qus, mirum diftu , addimidium anni
fpatium
modofontes rivique fubinde metu Vacui , ex
perpetuo aquarum aliunde derivatarum attra-
lu , fieri pofiint.
Forfan hfc raihi quifpiam objiciat ni
femperficca ,
ne quidem vefligium humidi
tatis oflendit. Speluncam vero
ingreffis, uti'
egometquam curiofiffime obfervavi , occur-
runt
diverfihincindh meatus , inquorum ma- jirs d Na-
mafuafu.
Yjfiiam & fupervacaneam Natune indujlriam. jori terminus non reperitur , dicuntquesid^hi-
fiacpera'
Atisfciat,i^i/r?fjfe/-ipofreinHydraulicis timas leucas fefe intra Montium Alpino-
tionis.
motibus
,
quod nonfucB operationis principia a i
rum recefTus porrigere, in varios infuper ra-
Natunep2intmexexemplari, &jEtern2 Le- mositadifpertitos,utZ^^yri^y^w
teinoxe-
rr^f^^r-t""
-1
I t r r 1 J- rr -r^- c\ .
-^ Voclufilpa'
gistztxonibusdeducat; certulque fit, quod dijurarepofiis. Djctoitaquetempore, /o/aam.
Sapientia Cofmotechnitis per Naturam Ar- hic tortuofm meatus
, & multiplici ramorum
temfuam, nihil fruflra, fedomniafumma difflifione formidabilis, hyherno tempore\i-
providentia , uti alia omnia in hoc Univer-
(i Theatro , ita &potiflimum in Sukerraneo
Mundo
,
inefFabili opificio conflituerit
;
quod deinde homo Natum
fimia ,
quantum
potefV ,
in fuis operationibus quovis modo
imitari afFeclet.
MODUS III.
Ouomodo Fontes
CS
Flumina ex pluviis

nivibus liquefaBis conjlitui queant.
Y^Lumina
(^ foMtesfuhindeexpluviis
@ i-
*-
vilus liquefaftis
fieri,
non facile negave-
delicet
, ficcus & arena minutiflima variis-
queMineralis materix quisquiliis conflra-
tus,cernitur. Mox tamen eo temporequo
nives in Delphinatus Montibus five Alpi-
busCottiis liquefieri folent, tum ecce di-
ftus meatiii per Os Spelunc2 , ingenti frago-
re
,
tantam aquarum molem eruB,at ut impetu
iuo
fexmolas, ab Oflio non nifiquinquagin-
ta paflibus diffitas , flatim vertat ; & ,
quod
mirabilius efl
, ftumen una truttis aliifque
pifcibus, quos utique aqua Subterranea (in-
tra quani per voragines five fluminum, five
rim
,
cum experientia id aperte doceaF; /(?(:/j lacuum impetu quodam abrepti fuerunt)
hujufmodi fontes & flumina perpetua effe,
idutcredam, induci vix pojfum. Hoc autem
modo fontes fiunt &fiumina; In planis ver-
ticibus lateribufque montium
,
coacervat^
hyberno tempore nives, Sole Borealia Signa
fecumadducit, mox replstur; Nivihus vefo
paulatim confumptis & lebetibus aquaticis
evacuatis , & flumen ,
induciis conflitutis
ufque ad fuum tempus , cejfat
,
pifcibus eva-
nefcentibus, quihauddubie inflinftuquo-
tranfeunte paulatim sftu Solis
,
pluviifque \ dam defeftum aquse praefentientes , tempe
cadentibusliquefiunt,
/iquefaBie ^artim per
hiatus montium
,
partim per anfradtuofos
fa.ltusfefe paulatim i/?/;-^ cavernas feu Crj-
ptas Suhterraneas
infinuant
,
quibus fi pluvis
imbrefque accefferint , tum ecce diftje ca-
vernjE nimio
aquarum incremento gravatse,
dumper hiatus
fifHirafque montiumfe exone-
rant
,
aquas
exoneratse
infontes , & ex horum
TOM. I.
ftivefeintra flumina
,
quas adlnfulam , non
procul hinc diffitum locum, fubducunt.
Atque hoc pad:o fontes & flumina ex ni-
vibus liquefadis fiunt.
Pari modo exp/uviis & imbribus fubinde
MtfmoAo
Runtflumina hoc modo : In a/tijfimorum mon-
piuviis*/-
tium jugis, aut in vertice, aut juxta yretti-f^^mturl
cem plana aut concava loca reperiuntur
,
Kk
2^8
MUNDI SUBTERRANEI
ferta
pluvtali ibidem collefta,&pau-
Settl.
aquar,
,
, ^
-
latim in
lacum
ftagnante , unde fit , ut per
fifluras
montium aqua intra Suhterraneos
crateres
injinuata
, & augmento abundans,
tandem influmen erumpat ; cujufmodi vide-
re efl inplanitie jugorum Apennini
,
qu2 ten-
dentibus Roma Lauretum inter Collem
Floridum , vulgo Colle Fiorito
, & Seravallem
intercluditur , nhi tota illa. planities hyherno
tempore inflagnum evadit , non nifi expluviis
& nivihus liquefaftis conftitutum ;
aeftate
verb &auftumno in floridiffimum pratum
,
&pinguiapafcua efflorefcit.
Unde faepius hac tranfiens, dum mirarer
unde tanta aquarum moles tam cito evanefceret,
S(. quoniam admiratio ad inquirendam cau-
famfollicitat, peritos loci ea de re confu-
lui
,
qui me conduxerunt ad locum , in quo
ingentem Foraginem oftenderunt, per quam
aquafefe exoneraret , addideruntque , a-
quas per juhterraneos meatus non procul a
Tyberi ex ingenti montis fpekmca
influ-
men fefe exonerare
;
quod flumen currit
flante
lacu
, ficcatur exarefcente lacu.
Similia loca reperi in Apennino He-
truris , de quibus confule Iter noflrum He-
pufcum.
Demirabili Campo in Carniolia
:
In quo per anni decurfum ,fuis
a natura deftina-
tis ftationihus, indigenafeminant
^
metunt,
venationes inftituunt
,
^tandem toto campo
in lacum commutato,pifcantur.
"PStinCarniolianonprocul Laubaco lo-
--'cus admirationefane dignifsimus.quem
hoclocodefcribendumduximus. Hic locus
primo ^^iz/o
(s"
au^umnali tempore ,pratum
multiplici germinum fcetura gravidum
mentitur; inNovemhri\QTo longe lateque
flagnantis aquae fpeciem refert , totaque
hyemeglacieconftriftum comperitur ; Fer-
0 verb /'w/'<?r' defluente aqua in agrumfe-
mentationi aptiffmum evadit; ita ut unus
&
idemlocus, nunc ager , nunc pratum frutico-
fum , modb lacus , triplici a Natura fibi con-
credito munere fungatur ; neque fine infi-
gni publici boni emolumento
;
cum copiofa
wej/i?
tum frumenti tum leguminum fceni-
quepatriamnonbeet
duntaxat , fed & ve-
tmtione
leporum
aprorumque aeftivo tempo-
re osconomis
non exiguum praeftet fubfi-
dium
,
uti &fub hyberni temporis initium
copiofa pifcium captura
infigni fane com-
meam territorium
provideat.
Vifisprodigiofishujus/oci
effe^ihus, jam
caufas eorundem
inquiramus.
Qusritur igitur primb
, Unde tanta huic
loco aquarum copia proveniat ,c\\xx
derepente
inpraeamplum lacum evadat?
Refpondeo,
hoc accidere eo quod in alpibus
Pennims in-
gens nivium, quicooperiuntur, copia
aflivi
rum incremento circafinem Olohris paula-
tim exuheret, exundationeverbfua />fr oc-
cultum quendam Suhterraneum meatum in
hunc locum fefe exoneret.
Nam, ut indigenae
obfervarunt , ftatuto tempore cum maxtmo
frigore ex vifceribus cum fcopulofje rupis
vicinae , tum ex centro campi aqua evolvitur,
totam planitiem in lacum convertens.
QiTsritura. Unde\a.c\xi tantz pifcium co-
pia ? Refpondeo ex hydrophylacio quodam feu
lacu externo aut intetno pifcihus referto, qui
magno impetu redundans una fecum in
hunclocum/i/c:rapiat
;
utiinmultis aliis
fimilibus locis accidit. Quod verb Verno
temporelacusunacum/^i/ci^ay ne uno qui-
dem fuperftite, evanefcat ; ratio eft, quod a-
quae defluxum paulatim fecuti
,
per Subter-
raneum meatum ebunde venerant, rever-
tantur.
Atque hocpafto, locus a tyrannide aqua-
rum liber in campum agrumque vertitur
pinguis&opimje glebae, adeoque femina-
tioni aptiflimum ; mefl"e verb perada mul-
tiplici ftirpium fruticumque germinatione
fylvefcens, Leporibus, Apris, Lupifque fta-
bulationi aptiflimum locum praebet : donec
nova inundatione opprefliis campus denuo
in lacum mutatus A7e//^Ki fubdatur jurifdi-
ftioni. Duratque haec admiranda fane Na-
turjE 'Zj^x.ujtAacn? quotannis , duratura fine
dubio inperpetuum.
M o D O s IV.
Originis Fowtium
^
Fluminum
, quifitQ.ls. Sub-
terranearum aquarum confluxu.
"pieri non poteft ut ex tot annuis diluviis,
*-
niviumque liquefaftarum concurfu,noii
fubinde ingens aquarum in fuhterraneis hy-
drophylaciis moles coacervetur
, hocmodo:
Cumenim montesporofiflTimifint, &innu-
meris fiflxiris&hiatibus pateant, aquce per
hos infinuatce ubi hydrophylacium five lebe-
tem quendam reperiunt , eum confluxufuo
replent
;
unde vaforum anguftiis/r^J/^ , eas
ifA-a^c/^r^-necefleeft; exundatxverb per a-
lios hiatus & canales influmina erumpunt.
Hincpatet, cur certis temporihus flumina variadife.
adeb /?ccentur , ut nullo negotio tranfvadari
^entiafiu-
m I . .
r
xm Humt-
ponmt , alio temporeita tntumejcant ut
o-num nunc
mnem itinerantibus tranfitum prohibeant ;
vacuorum,
quia ceftante confluxu aquarum
,
flumina dimi-
"^/^^"i
nui
;
contra augmento aquarum durante,
ea intumefcere , neceffe eft.
Eft autem non exigua inter hujufmodij?-
w/Mdiflerentia
;
quod nonnullaprorfusdccdi-
ta afluxu defiftant ;
atque hujus alia
caufa as-
fignari non poteft , nifi unicuspluvialium a-
quarum intra lebetes montium confluxus,quo
durante durat flumen
,
quo ceflante , ces-
fatflumen ; nonnulla verb fluxu quidem per-
enni durant, fed non eodemtenore pleni-
tudinis ; utpotej^^w aquis dminuta,jam aquis
temporis
decurfu continub liquefiat
; unde fit tumida
;
cujus rei ratio eft
,
quod intra hydro
ut
Alpium
hydrophjlacium nivium liquefafta- \phylacia
,
quae 4 mari originem fuam ducunt,
aliis
LIB. V. DE FLUMINUM ORIGINE.
259
Cap.lU.
3.liis extemftoraneis {uhmdeaquis,pluvialil>us\
Videtur hujufmodi correfponfus
^on-
^^tomdo
'^'
'
five
nivalihus repleantur
;
quarum augmento] tium potiffimumin Alpihui
;
in quibus non i^xl^J.
majorem confequenter copiam
,
quibusflu-|infrequenter ex inacceflis montium yerti-
''*^'!'
men intumefcit, fundunt. Loquor autem 1 cibus ingentes catadupas evolvuntur
,
quae ""dcibM
Mcwowde/^orrf^^^/i^wijquifoloaquarum^quae
tamen mox in fcopulofis vallibus, claufis--^"^"^^"''""-
tempore imbrium intra plicas montium que montium crepidinibus abforptas , alibi
colliguntur, confluxu conftituuntur
;
fed exitum fibi parant. Vidi & ego
, ex Lacu
de illo aquarum augmento influminibus,
Aio;z/ij-fiwiiinHetruria(quemvulg6/7Zd-
quod fubinde etiam ccelo fereno , tranquil- ^o delvico nominant ) in altiflimo loco con-
lo
,
nullifque pluviis obnoxio
,
derepente
ftjtuto, perfubterraneosmeatus
Roncilio-
oriri folet. Vide quasin Tertio LihrodeOri
gine Nili fufe profecuti fumus.
M O D u s V.
Altiorum Montium Lacus inferiorum mon-
tium hydrophylaciis aquas influunt;
Undefontes ^flumina.
/^Ontingit non raro
,
in altijfimis monti-
^^hus Lacus ingentes obfervari qui uti ver-
ticem fuum ultra omnes pluviarum metas
extollunt , itaab iis augeri nequeunt , uti de
monte Atho referunt ; atque adeo non nifi
ne rapidiftimum^^w^-w erumpere;
aliofque
tres lacus\icinos inde derivari , in Jtinereno-
flro Hetrufco fufe oftendimus
,
quod confu-
las velim.
M o D u s VI.
Fontes
(3'
{Inminzfuhinde quoque ex ventis
fubterraneis nafci pojje.
aUi
fagacis Naturs abditas vias pene-
-trat, is aperte fatebitur , nihileiin ad-
mirabilium effeftuum produftione denega-
tum efle
;
quemadmodum enim mira arte
in aquis ex mari in altiffimos montium pro-
a mari , difto jam fupra modo
,
originem
\
mocondos evehendis
, utitur
; ita & mira
fuan%indubie nancifcuntur. Hujufmodimon
tium lacus
,
quemadmodum perpetuo re-
plentur,ita&perfubterraneos incilesi in-
feriorum montium lehetes deplentur ; undehu-
jufmodi lebetes aquarum beneficio audti
dixztic^einfontes&iflumina, juxta meatus
aNaturaiis deftinatos, funduntur.
induftria in iis per ventos fuhterraneos hali-
tufque in altum attollendis poUet
;
quod
jam oftendere aggredior. Cum itaque Ars
nil aliud quam Natura qujcdam imitatio fit,
certum eft
,
quidquid arte conficitur , id
priusNaturse prototypo inexftitifle
;
quod
fequenti technafmate demonftro.
l^J^
EXPERIMENTUM I.
Docens, quomodovi ventoram fuhterraneorum
aqua in altum extollatur.
"p
lant duo vafa contigua A B ex plumbeis
*-
vel ferreis laminis , C D diaphragmate
difcriminata : Hocfadto ducantur tres ca-
nales , eo quo in figura conftitutos efTe vides
modo. Primus E F utrinque apertus ex fupe-
riori
fundo E,cui coagmentatus fit,derivetur
Iperdiaphragma C D in F. Secundus I K utrin-
queapertus derivetur ex fundo I ufque in K.
Tertius GH ex G per fundum fuperiorem
in Hduftus nonnihil emineat, habebifque
machinam paratam. EfFeftum itaque ma-
chinas fyeSi!Ltvims,repleatur vasA ipetforamen
Yaqli^, ohturatoqueforamineY
,
projiciatur
aqua intra craterem VHE
,
quae per canalem
^omodo
EF
defcendens, aerem in vafe B ftabulan-
2 vi
tem
,
per canalem I K expellat , aerseto hinc
"ventorKm
^ .^ ir r k
^"
rr
ikvetw.
^xpuljus
in vale A premet aquam
,
quae prej/a
cum,nifi per canalem GH,efFugium|non re-
periat, per eum fefe exonerabit in limpidifli-
mumfontem, uti vides. Habemus experien-
tiam, jam noftro inftituto eam applicemus.
Inprxcedenti Seftione docuimus, ventos
ohhalituum copiam fuhterraneis cryptis perpe-
tuo dominari
;
cum enim obftaculis mon-
tium inhibiti ampliorem locum quserant,
necinveniant, perfubtilifTimas etiam rimas
fifTurafque montium veluti fiphones
quos-
dam , fummo impetu evadunt
;
&ubiintra
lehetem aliquem aquam reperiunt,illam haud
dnhih prement ; &fiquidem crypta aUum
fi-
phonem habuerit
,
per eum aquam exprimet.
Sed rem exemplo oftendamus.
Sit mons F G H intus habens
hydrophyla-
ciumh, fornice C claufum,
intra quem/r-
fura ex D per modum fiphonis
pateat
, & flt
D C. Dico ventos per ignis
fubterranei hali-
tus autquovis alio modo excitatos , & per
Kk 2
cana-
i6o
MUNDI SUBTERRANEI
Sei. I.
canalem D C
compulfos
intra fornicem C,
hydrophylacii
A , dum exitum non inve-
niunt
, a^uam
prejjuros
;
ac[uas verb prej]as
per
alium
quendam hiatum
,
veluti per
quendam
canalem
,
qui fit E I intra lebetem B
montis X lebete A fublimiorem,five isin-
tra five extra montem in ejus vertice con-
ftitutus fuerit
,
in fontem aut lacunam
fefe
exoneraturas. Ratio ex pracedentt experi-
mento luculenter patet.
EXPERIMENTUM II.
"Otum eft experimentum de tortuofofi-
'
phone
,
quem ubi aqua repleveris , &u
tum ex lacubus
& fluminibus humidum inExper,
nutrimentum juum naturali quodam appeti-
tu attrahant
; cum enim innumeris fimiris,
fibris
,
porifque Terra conflet
,
per eas mare
veluti per vencu quafdam, dum fefe infinuat,
Telkiri univerfs debitum nutrimentum per
infinitas aliasvenas, haud abfimiles venis
capillaribus in corpore humano, prjeflat.
Sicuti enim incifa pelle quocunque humani xerra ve-
corporis loco
,
^ziim fanguis exit , exceptis"'^
"'"'/*"
callofis locis
:
itan\A\\\?,{Q.th\ocme.^inTel-'^^%Z'a'.
lure, in quo
fi
altius terram eruas , aquam non
'"
A"''^'
fubito reperias , exceptis nonnullis locis de-
no extremoinvafisfundoaquis
repletipo-K^^^^^^^bulofis,
qusc^//./.^m^^imhu
fito , alterum extrorfum diredum fluere fi-
veris, totum vas exhauftum iri
; & fi viva
aqua vas fcateat
,
fluxum per fiphonem quo-
que perpetuo duraturum. Simili prorfus mo-
do , fubinde intra fuhterraneos meatus acci-
dere tibi perfuadeas velim.
Sit lehes intra Amontis vifcera, fit &alius
intra montem C ; ex cujus fundo meatus C E
a natura fit direftus in lehetem A ; ex fundo
vero F ^//i-?ed!??<.y,longiorprimo, deduftus
fltin canalem B. Fluente itaque aqua exle-
bete A per canalem F
g
in concham B ne-
ce0ari6 Facui formidineaqaa. ex lebete C per
canalem C E attrafta
,
in locum abuntis
fe fubflituet, fcilicet in lebetem A; & uti
aqua in cratere C eft perpetua
, ita quoque
fluxus per canalem F
^
in B craterem perpe-
iuus etit;
ubiquoquefe foras velin fontem,
vel in rivum
exonerabit.
Hifce
artibus
ludit in Subterranea Oeco-
rum fiunt
nomia Naturas
fagacitas
;
quae quamvis a no-
ft"S fenfibus
quam
remotifiTima finr , ita
tamen fubinde
fieri,ipfa
ratio didat. Cum
iota naturce operatio
, uti non in alio quam in
attra^u quodam
&repulfu
confiflit , ita quo-
que aquis ducendis
partim vi
expulfiva , utin
primo experimento
;
partim
attra^iv^ , uti
in
fecundohocexperimentopatuit,
utitur.
MODuS VII.
Quomodo
fontes
^flumina nafcantur humidi-
tatis attraSlione.
Am
fzpius
inculcavimus
,
quomodo
uni-
verfte
porofa Telluris
fihra
tum
ex mari,
mano corpore non incongrue comparantur;
& ficuti hae fi altius perfoderis
,
janguinem,
ita illae aquam tandem fubminiftrant. Eft
itaque univerfus Terrenus Globus fihris fis-
furifque , uti diximus, non fecus ac Corpus
Humanum 'y'ii-,atque ex hispropagatis ca-
pillaribus pertufus
;
per quas uti Caro , ita
Corpus Terrenum , infitoquodamappetitu
n^ceflarium nutrimentum zix.tz\xit. Fit au-
Terra *
temhaec attralio multismodis;
pwnio'par-aquf^^jt.
tes montium
,
poftquam halitibus igiieis trahit
exaruerint , infita quadam vi , infusficcita--'''"^'""'*^'''"
. 1 . . /- ^
1
.
. . , .
mentum.
tisanditatilqueremedmm, vtcinas humorts
-yd-w^jjfuftuattrahunt , & hocpafto, nepror-
fus corrumpantur , inftaurant. Secundo, in-
venitur inter terreftres glebas fubinde
gy-
pfea feu cretacea materia
,
quae uti mira vi ad
fugendum
, ex infita fibi ficcitate
,
poUet,
itaaquam quoque ex imo loco in altum ele-
vans in extima fua parte in lacunam efFor-
mat. Experimento res clarior fiet.
E X P E R I M E N T U M.
Ulat columna AC exgypfo, incujus fum-
"*-
mit^ttcrater B formetur; hanc impofi-
tam in centro C, concha D ,
aquis repletaj,
per aliquot horas relinque
, & invenies
Omnia in
natura re
attraftu
repulfu.
J
aquam a
gypfea
columna
fuiu a fucceflivis par-
tibus paulatim attra^am,
tandem ufque ad
craterem B columnae A pertingere , ibidem-
que ufque ad inundationem
perfeverare;
cratere ver6 evacuato
exficcataque co-
lumna,
LIB.V. DE FLUMINUM
OP1.IGINE.
261
Cap.llt
lumna,
novo fu[lu craterem aqui repleri.
jdem quoque in montihus
gypfeis feu cretaceis
fieri tibi perfuadeas velim.
Sed dices forfan , Hafce
gypfeas
montium
fihras , mox uli humidum imhiherint , ah ulte-
riori a.qux attraBu cejfare. Refpondeo, cella-
requidem aliquantifper, fedmox acabha-
litibus igneisdenuo
exficcata fuerint, cra-
teres novo femper & novo
fuciu repleri , ea
naturs moderatione , ut ab aquae fuftu
gy-
pfea materia nec omnino lutefcat , neque
ab igneis exhalationibus prorfus exficcata
in pulverem redigatur
,
fed mediocritatem
quandam feftetur ex humido
^ ficco
asque
Gypfum
conflatam. Gypfeos autem hujufmodi mon-
" *
' tesreipennSc/lpenninus Sc Alpes fat demon-
ftrant, e'quibus aq^ua
gypfofcatens profluit,
quam qui biberint,7?rwo/ redduntur. Sed
deh.is'mfequentihm, ubi deaguarum virihus
abunde diueremus.
M o D u s VIII.
Quomodonovi fontes , lacus fluminaTa^
inde ex terrsemotu nafcantur.
naturaliter
aquam ap
petic.
Seneca.
Flinius.
'^TArrant Hiftorici, &inter caeteros Sene-
^^
w & Plinius, in magnorum terrcemo-
tuum fymptomatis , fubinde fontes rivofque
exoriri iis in locis , ubi prius nulli extite-
rant. Quodqua r<z//oefiat, ofliendam.
Quomodo terramotus
fiat,
in praecedenti-
bus luse oftendimus. Vulcano , vel , ut Chy-
mici loquuntur ,
Archao incendiis in fub-
terraneo fuo regno faeviente
, fit , ut per
caminos ingens ^///w igneorum copia per
canales pyragogos difpellatur
,
qui in fub-
terraneis meatibus incredibili impetu lu-
^iantes
,
dum exitum qujerunt , nec inve-
niunt , tandem anguftiarum impatientes,
Exinterio- exitum fibi patant
; VLndelahefaSatis con-
n partsum
cufllfque hydrophvlacH alicujus fundamentis,
hpC\3,mui-
projtratoqxie formce csteraque mole fcrnici
t& caufan-
incumbente totum ruere necefle eft; cadente
dones"^*'
^ero mok intra fubj eftum hydrophylaci um
,
cum una cum aqua confiftere non poflit,
aqua Miolenterpreffa &hofpitiudvense cede-
re coadla
,
perque abditos obvios fibi cana-
lesexprefla, foras in fontes erumpit , velfal-
tem foras exprefla locum molis fubincum-
bentis occupans in lacum eflormatur
,
uti
Anno 1638 me praefente contigit ad S. Eu-
phemiae Calabriajoppidum, quodterraemo-
tu abforptum , ejus loco ftagnum reliquit.
Complura hujus rei exempla adducere pos-
fem
,
fed cum in pmcedentihus de iis aftum
fit , hic ea repetere fupervacaneum eft.
M O D U S IX.
Quomodo ex condenfato aere , ventorumj-^e
flatibus fontes
CS"
flumina nafci queant.
^^
Afcitur nonnunquam ingens vaporum
'
halituumque
copia in fuhterraneis locis
;
quiperporofos
fiftulofofque montium tra-
^us edufti,
ftatimad aerisfrigidiorisprje-
fentiam
condenfantur in nuhes
; h^frigore
aereaeregionisdiflblutajin
pluvias extrinfe-
cas revertuntur. Cefjantihus Yexbfuhterraneis
vaporihus
,
dum quod in abeuntis vaporis
locumfubftituant
corpus
, non habent, tunc
metu Vacui aerem circumfitum una nubibus
vaporofis miftum per eafdem montium ri-
masattrahunt
;
</<?/
vero
vaporofus intusat-
traftus ad calidioris aeris contadum , fta-
tim mpluviam fuhterraneam refolvitur
,
quae
intercavernas collefta , novamdatfubinde
^fontihus SinNis originem.
Mirantur multi
, cur montium apicesplu-
curmonttt
viiC imminentis tempore , ferefemper nubihus
^^bibtM te.
ohvelentur; hi rationem aliam non efle fciant,
fum^ftT-'
quam vapores
,
qui moxac/fr montium ri- dromijtnti.
wajexfpiraverint,adcircumambientisaeris
frigidi contaftum in nuhes condenfati con-
fiftunt; & ne diflflentur, afrigidis aereaere-
gionis vaporibus aliunde in altum elatis,
veluti ohftaculis impediuntur : gaudet enim
adeo hujufmbdi
attra^usScrepulfus ludihriis
Naturarerum, ut fmeiisnihil in Elemen-
taris materiae reciprocatione,
nihil in im-
preflionum Meteorologicarum
formis con-
ftituendis attentare videatur.
M o D u s X.
^Anguinis in humano corpore per univerlas
^xemplum
^venas pericyclofts feu circulatio
,
hujus
"."'cuiatio-
temporis Inventum eft
, innumeris experi-
"angumTs^
mentis ita comprobatum ut de eo nulli
in humano
amplius, nifi rerum imperito , dubium efl^e ^"JP"^^"'"'
queat.
dMnr.
Mira res
,
hanc fanguinis portionem qu^
modo in venis pedum conftitit
,
poft aliquot
horas capitis venas adfcenfu peragrare
, ^
hinc iterum defcendere , utadfcenfu novode-
reliftam ftationem repetat, utique admi-
rabili Naturae confilio ; de quo uti uberrime
alibi tracftavimus, ita hocloco nonrepete-
relibuit; quare utad inftitutam nobis ma-
teriam revertamur , dico hafce cyclici motus
rationes , non in humano tantum corpore
,fed'm
elementi aquei
,
five
,
quod idem eft , z
Oceani pericyclofi, Naturam ohfervare : Vide
quae in Lihro IV, Se^.
1, Cap. 6 de Oceani per
Polum Boreum &Auftrinum circulatione,
uberi ratiocinio philofophati fumus.
Si quifpiam igitur contumacioris ingenii
has no/lras rationes de origine fontium
,
flumi-
num, lacuum acceptare nolit , eum faltem
hanc decimam non defpedluruni confido;
cum quod natura in fanguine circulando mira
fagacitatepraeftet, idei quoquein aquarum
ex mari permontium vertices circulatione,
minime denegatum efl^ videatur ;
cum
unum & idem fitutriufque principium.
Quomodo autem hanc circulationem
exequatur, de eo confule Hervaum; qui per Hervsus)
valvulas venarum duftibusinfitas, id Cords
primo hujus motionis audore & motore
accidere fcite fane demonftrat. Si quis
itaque valvulas venarum cum aqu^ duilihus
Kk
3
/^-
^5^
MUNDI
SUBTERRANEI
. n T Cuhterraneh
rite
comparaverit
, idem in
iisicombinafTe.utnullustamexoticuseffeauS Difyuij:
Inriracciderereperiet,
&experimentahuc-
circahancmateriam
aflignari queat
,
cu)us
nWtradita
luculenter
demonftrant.
\caufam
non ad unam ex his decem reducas.
Videsitaque,
Leftor,
noshocintrafta-
Quarehaecdefontium
fluminumque origi-
tu
fontium
flumlnumc^o.
caufas
ita
inter felne fufficiant.
C A P u T IV.
DisCLUisiTio.
(De
Lacuum in
plankkhui
origine.
IN
prfficedentibusfatisaaumefrecenfeojnec
flumen
emittunt
nec
recipiunt
,
nifi
de IS.
tn
verucibus
.^^;., , eo- rivos ex pluviis , aut
liquefaaione
nivium
rumqueori^ne
:
jamreflat, ut ^. /.c- j coUeftos ,
medtb ..ig. eorum
exammanda
hus Jaqnis
,
paludihus
,
^^
in camporum
pla- \ nobis
incumbit.
nitidusp2ifCm\
occurrunt ,
nonnihildicamus.
l^airu-
Sunt autem
quadruplicis
generis
,
juxtaqua-
r^fa/uf'
druplicem
combinationis
rationem. Pri-
fmt.
mo enim
funt
quidam lacus
,
qui nullum
flu-
vium recipiunt , nec emittunt , fed in
perpetuo
Dico itaque , hujufmodi
lacus
,
quorum in
externa
fuperficie
nuUum nec recepti nec
emifii fluminis
vefligium
apparet,/^
occul-
to quodam
Suhterraneorum fluminum
commer-
cio fubfiftere
non pofTe. Cum hoc paao
:XS:;\:n=fiftur
^3.
' n;Vecus ac ii qui ex pluvns &
uivibus li
fed
nullum
emittunt.
Tertib ,
funt alii gui
fiuviumnon
recipiunt,fedemittunt.
Quarto,
funt
denique
qui &
recipiunt
&^
emittunt.
Prster hos modos , alius non facile afTignari
poteft.
Quare hifce rite expofitis ,
merito
totam de Lacuum
origine pendentem litem
abfolvifTe
videbimur.
Sititaque
MODUS
Primus.
Vnde
^
quomodo Lacus illi qui nullum flwvium
necemittunt,
necrecipiunt, nafcantur
rum
exhalationeexarefcentes
fuccefTutem-
poris prorfus
confumerentur
;
quod tamen
in ditis lacuhus
experientiae
repugnat
,
qui
tametfi hyberno
tempore
pluviis
&imbri-
bus,
temporeverb verno
liquefadione
ni-
vium
augeantur,
sftivo
tamen
tempore,
aquabili femper tenore , nativo
gaudent in-
cremento , nulli detrimento
obnoxii.
Quo-
niamenimperfubterraneos
canales fx ali-
quo
hydrophylacio
deduAam
aquam
recipiunt,
ne cum
tempore
crefcente
aquarum mole
TJUjufmodi Lacus iterum fub
quadruplici
\
exundent
,
per alium
fuhterraneum
meatum
MTlclafe confiderari
pofTunt.
Primbfunt tantum
aquarum demittun
t
,
cinzntnm
iptt
exhisqmd^marte faai.
Sccnndh,
quidam priorem
receperant :
atque hoc pafto lub
ex inundatione
M2!us{[nminnmcineremi.\xqu^hih
femper
tenore
W
hujulmodi
Tertib,nonnuUifx
pluviis & liquefaaio-\
conCii^nnt.
Etquamvis
sflateaeflusSolaris
ne nivium intra montium
lebetes c(^/Mi. attenuatione
afiqua ex parte mvapores ab-
Quartb denique , i/>5^ natura per fubter- eant , defedua
tamen
fubterraneo
aqua-
raiieas fcaturigines confiituti.
De tribus pri- rum affluxu
femper ita
inflauratur
,
ut ei de
mis , cum nec perennes fmt , &sflate , nifi ( totaii ariditate
nunquam
timendum lit. Fa-
opera & induflrii
hominum aqua indigo- tet
itaqueidem/;//ce^tfc^xaccidere,
quoa
rum
conferventur , facile exarefcant , dice- iis qui in externa
fuperficie^fluvtosrecipunt
refuperfedebimus.
Sed3idiJliufmodilacuum,\&
emittunt , hac
tantunimodo
diflerentta,
qui
cumflne
emifione
aut alicujus
receptione quod illi
fubt-erraneis^,
hifuperterraneisnu-
fluvii
perennent ,
originem
rimandam cala
mum convertamus.
Non
loquimur hic de
rivulis, ex vicinis fontium venis in lacum
minibus
repleantur
depleanturque.
Unde mirum
non efl in
America
Lacum ^omodo
rivuiis, ex vicinis tonnum veiu:, m r^^^n, , Parimen femper
durare,
eumishauddubieP'^'^^
aliquemderivatis; (cdd^ fluminihus ,
quife vel
hydrophylaciis
montium
,
quos
^^^"---;-
in lacus quofdam evolvunt.
Ivocant^quorumradicibusadjacet,
perfub-f---
Plurimi hujus generis lacus paffim repe- 1 terraneos
receffus
continuetur
;
velperpe-
riuntur,prxfertiminRegionibusvaflapla-ltuo
fubterreflrium
fluniinum affluxu uti
nitiecireumfufis, ut in Mofcovia , Hollan-
jexpletur.
ita per alios fimiles intra inti-
dia , cxterifque Europx , Afis atque Ame- mas
terrarum
abyflos
depietur. Vide qus
ricslocis; inHetruria Thrafymenus ,inYt-
d^Origine
Lacus Thrafymem
perfuhterraneos
mnisfucinus,in
L^tio Rigillus , fimilefque.
lc^K^/ai
Clanimfeexonerantts,
copiosetra-
Inter cEteros verb omnium toto Terrarum
davimus in
Libro
,
quod Iter Hetrujcum m-
Lacus Pari-
Orbe maximus
occurrit Parime Americae fcribitur ;
ubi hanc
opinionem ita fx/>fr;-
ZTc/v..
Lacus
,
^quatori
immediate fubje^ftus , in
mentts
pronriis
comprobavimus ut de eo
jiitM.
longitudine 300
circiter milliarium
,
100
circiter in
latitudine
maxima
,
nuUo nec
augmento , nec emiffione
fluminis mirabi-
lis. Qui/;2cj,fimilefque,cum/^ei^fmt,
nullus
amplius
dubitandi locus relinquatur.
Secundo , omnes illi lacus
,
qui mari adja-
cent , uti falfi funt , ita non nifi vel inunda^
tione maris,
'velperfuhterraneosmeatus
,
qui-
bus
LIB. V. DE FLUMINUM
ORIGINE.
16
Cap.
IV.
bus cum inari correfpondent , conftitauntur,
utin Lihro I F. de Lacuhus Mexicanis2iW2LX.lm
demonftravimus.
M o
D u s II.
Vnde
^
quomodo illi Lacus qui Flwvbs qui-
'dem recipiunt , nllum autem emittunt,
nafcantur.
3
hi (\a.ifiumina non recipiunt
,
fedemittunt , uti Confe^l.
^er hydragogos inciles ahditos replentur
, ita
^erflumen manifejium deplentur : qux fatis
clara funt.
M o D u s IV.
Unde
^
quomodo Lacus qui
^Flumina re-
cipiunt,
^ emittunt , nafcantur.
HUjufmodi
Lacus complures obfervan-
QUnt hujus generis Idfaj
iterum varie
^'''i p-.
tur a Geographis
,
quos inter merito
primum locum obtinet Lacus omnium to-
Mare Ca-
tius Orbis maximus
,
quod Mare Cafpium vo-
^C
//'-
^^^^
'
l"^'^
ingentes amnes recipit
,
atnul-
-viosrecifit, lum appatenter emittit , undique & un-
nuiiumt-
dique fcopulofa montium catena claufum
;
menemttttt. ,^
^/-i i .t-i-^/-/-
de quo coniule praecedentis Libri Dijquiji-
tionem
9. qua ejus originem ex profefTo tra-
MareMor-
didimus. Secundo
,
eft Lacus Afphaltites,
jnis affluxu recipiunt quam emittunt ; vel
^Mhulti-
<luod
Mare Mortuum vocant, quod Jorda
ditiones eO'
rum
confiderandi
;
vel enim
fluviorum
SLU-rum
la-
gmento Lacus confiftentiam
habent,
fmecuum.qui
alia fubterranea fcaturigine , & hoc pado
cipSt'^^*
ftagni nomen potius
,
quam lacus obtinent ; emittunt.
vel praeter fluviorum intromiffionem emis-
fionemque fuhterranea quoque fcaturigine
augentur; quirurfus
variasconditionesad-
junftashabent; vel enim plus aquatflumi-
ne excepto Flumine nuUum apparenter e
volvit
,
quod in pracedentihus curiose dis
minus recipiunt quam emittunt ; vel tan-
tum recipiunt quantum
emittunt. Priores
duo defedum aquxtam in receptione quam
Flumina
me-
cuffimus. Inter hofce Lacus Soram inMo-
emiflione reftaurant per alios fuhterranea-
fcovia ) in Perfia Calgiftan,m Africa Cytur, a-
rum aquarum affluxum vel defluxum ; ultimi
liiquecompluresadnumeraripoflunt.Qus- generis lacus propter
squalitatem aqujedu-
Timt^nmohujuseffefcus caufa. Dicoitaque,jd:uumlegesaffluxus
defluxufque aquarum
caufam horum efle, quod Lacus hujufmodi
exaequodifpertiuntur^utfit in fontibus ar-
etfi flumina perennia apparenter admit-ltificialibus.
tant,netamenexundentcumtempore, perj
Notanda alia inter hofce lacus difFeren-
alium non apparentem fuhterraneum mea-rCia.
;
quodnonnulliflumenquodrecipiunt,
^fu^""'
/w emittantur
;
quffi ita rationi confonaj
per medium lacus inpermiftibili fluxu
^uum ^.
funt ut de eo dubitare nemo
,
nifi forfan(tranfiensextralacumexonerent,
uti fit in*""^"^^^
Lacuhus
, Lemano, per quem Rhodanus
; inftionettm
Acroniano
,
per quem Rhenus ; in Lacu Zai-
'^"'^-
re{i\eBed, per quem Nilus tranfit incom-
mixtus. Ula Flumen Mofcovix decem La-
c,f peragrare dicitur, & de aliis Chinae &
BrafiliaE lacuhus narratur
,
quos brevitatis
caufa omitto. Quidamvero excipiunt flu-
gens numerus occurrit; inter quos emi-
j
mina
, fed ftatim lacuftribus aquis permifta
III.
i nullum Flumen
infenfatus,queat,
M o D u s
Vnde
^
quomodo Lacus 1
quidem recipiunt , Flumen tamen
emittunt nafcantur.
LacusChia- TTUjufmodi Lacuum ubique locorum in
gentesemit-netLacusChiamy elatereOrientaliGangis;jnulium
fluxus fui veftigium 'relinquunt
.
"'
Jundit hic quatuor eximiae magnitudinisj^a-
Quod itaque nonnulli non permifceantur,
i'iw,quiinundationefuaRegionesSiam&
alia caufa non eft nifi quod cum aquae flu-
Pegu perpetuo hesirxt; Cyacuyhay in finibus
vialeslacuftribusmultb fubtiliores tenuio
Chinasoblongus, quialterifociatusinChi-
Uefquefint, confequenter iis veluti craflio-
nam illabitur. Tertius eft Lacus Titicain in
ribusinfitavi&incommiftibilifluxu fuper-
Charea Americae Provincia 80 leucarum in
j
natare gaudent. Quae vero commiftionem
circuitu
,
ingentem parturit amnem
,
qui ta-
ambiunt , ejufdem quoque naturs elle con-
men p^aulo poft alteri commixtus Lacui,|
yincuntur. Undepatet, omnes hujufmodi
lacus ex flxUViis
,
imbribus
, nivibufque li-
quefaftis augeri quidem ,fed ^etjuhterraneos
aqucsdufius, atque fcaturigines, quoad origi-
nem, totam ejfentiaiiux rationem obtinere.
evanefcit,utiqueperyi<<5/i?rraf05 meatus ali
bi fibi exitum quaerens. In Nicaragua Ameri-
cce
,
qui a Mari Pacifico non nifi quatuor
milliaribus dilfitus amnem emittit
,
qui cen-
tum milliarium ambagibus gyrans tandem
in Oceanum Atlanticum evolvitur ; hic pro-
culdubio a Mari Pacificooriginempera^-
LacHi qai ditos meatus ducit. Hujus farincE funt Lacus
t7pZr
^f^i"'"
^^ Canada, ex c^uoflumen S. Lauren-
tii originem trahit; tales in Italia funt, Lacus
Vulftnius in Hetruria, qui Martam^L^e dimit
[ed emit-
tunt.
CONSECTARIUM.
T^ X diftis hucufque patet
,
quadruplicem
zacuu m
^hanc modommr r^tionem , ad unam faci-
'^#''^"'''*
ie revocari polle. Quod enim in lacubus re-
rediptnr.
ceptivis emilfivifquefluminum fit , id in la-
cubusnuiloflumineautrecepto aut emifi!b
tit; Lacus Braccianenjts feu Sahhatinus
,
qui fpeftabilibusfitper iatentia fubter terram
Aronam
evoivit
, & compiures alii
,
quos flumina
,
quibus implentur & deplentur,
omitto. Cauja
e^oppofita^uoti.
Sicutieniml adeoque ab exterrtis non difFerunt
,
nifi
lacus,
([uifiumina recipiunt , <^ non miff^K^ quod iisc ab omni fenfu remota , illa mani-
per occultos
miatus aXihi
fefe
exonerant : ita & feftofenfuum judicio coroperiajitur.
Sit
264
MUNDI SUB
Sell. 1 1 Sit lacus A,
qui B flumen
recipiat
,
C
flu-
'
men
emittat,
fiet, ut fi flumina B
&
C co-
operta
&
fubterranea
concipiantur ,
lacus A
folus
exiflere
videatur , ut in lacu N patet.
Ru:fus
fit lacus quidam qui flumen
B reci-
piat
, at nullum emittat ; tunc imaginabe-
ris tihiflumen
C fuhterraneum ; & fic lacum
concipies flumine B manifefte audlum
;
C verb non apparenter
depleri. Idem de
lacu qui nul/umquidemflumen
recipit
,
idta-
TERRANEI
men emittit
,
tuncconcipies
contraria ratio-
Difquif.
ne lacum A per B fubterraneum^^we non
manifeflum
repleri
, ^evflumenvetb C appa-
renter exonerari. Qui haec rite intellexerit,
is procul dubio propofitae lacuum differentiie
rationem nuUo negotio
aflignabit.
Quare hasc de lacuhus in planis campejiri'
hus exortis didla fufficiant.
Figurjefequun-
tur. Nota nigrum quodhic cernitur , deno-
tare fuhterraneum.
l,mm A
teei^tt B ,
ej>
emttit C
,
flumina.
LacM V recipit h
fi.^
nuUum extra emittit.
"LacM S flumen
nort reci-
tit
, fed emitttt , ut Y.
Lacns Nflimen m recipit,
neqtte emittit afparenter.
SectioH.
DISdUISlTIO
DE
VARIIS
AQUARUM
DIFFERENTIIS,
&
Q^U
ALITATIBUS,
Jtve
y
quod idem e^^
De Thermis, feu aquis medicatis compofitifque , earumque natura,
proprietate , origine.
C A p u T I.
(De Jqua Fontana ftmplici , & de ejm honitate &
malitia.
Cap. I.
Non datur
aqUEE ele-
mentum
fimplex in
rerum m-i
tura.
Scx diffe-
rentiosduU
cis
(^
pota-
bilii aqux
funt:
^uannm
iaqua iic fa-
lubxior.
SUppono
primb ,
Elementum purum &
fimpiexi rerumnatura dari nonpojje,^
confequenter a^uam
,
qua fruimur
,
qua-
que carere non poflumus , non ejfe fimplicem,
neqneipmam
, fed
fuhftantiamxznis hetero-
geneorum mixtorum corpufculis mixtam
confufamque
,
quas uti rerum variorumque
experimentorum induftione oftendimus a-
lihi , & inferius
fufius demonflrabimus ,
ita
iis immorari nolumus. Et tametfi hoc loco
aquamfontanamfmplicem
dicamus , id tamen
non deflmplicitate abfoluta, fed de refpe^iva
intelligi velim
,
in quantum
videlicet ad
alias aquas comparata majores fimplicita-
tis notas exhibet
;
quam tamen abfolute
fimplicem non efie, tantae fontium differen-
tixiatisoflendunt, Etquamvis de iis ube-
riusin Itinerenoflro
Hetrufco egerimus, hic
tamen nonnulla ibidem omifTa ,
exaftius
traftare vifum fuit.
Sex potahilis five dulcis aquts differentia
ut plurimum flatuuntur : Primo Fontana,
quse ex imis terrse vifceribusvenavivafca-
turit ; fecundb Lacujlris , five paluflris fla-
gnanfque ; tertio,- Pluvialis
;
quarto, Cijler-
narum
;
quinto, Fluvialis ; fexto, Putealis.
Qucenam ex hifce
potu faluherrima
, atque
ad fitim fedandam juvandamque conco-
'
ftionem aptiffima,
fanguinifque cum ex je-
j
core in univerfam
corporis ceconomiam ef-
fundirur,
commodiffimum fit vehiculum,
inter Medicos non exigua lis efl & contre-
'verfia;
Fontanam
alii ob fummam limpidi-
tatem,fuavitatera,
levitatem,
frigiditatem-
que prxferunt : Nonnulli , Plutarcho tefte,
P'"t"<:hus.
imbrium {lyepluviarum
dfj'^^?, eb quod levis
fit&aerea.
Quidam cifternarum
aquamxeli-
quis anteponunt,e6quod
nihilaliud(xt,quam
atjua pluvialis ,
& ab omnibus
quisquiliis de-
fxcatiffima. Non defunt, quijputent, fluvio-
rum aquas effe faniffimas ,
forfan indudi ex
nonnuUorum
fluminum aquis faluberrimis,
cujufmodi
SolinusChoz^^is
fluminis Perfiae Solinus.
aquaseffedicit.tantseperfeftionis,
ut Rex
non alias
quamhafceinpotumadhibuerit
;
uti & de aqua Nilotica ,
utpote fuaviffima
.^^"^^^.
omnium &
foecundiffima , aliifque innume-
britate
^
ris enunciatur.
Putealis aqua gravis eft z-
^'>f
grequeconficitur,
necflatuiquidempoteft"^
'""
num
oninis fit
putredinis expers. Verum
vntedis .
tanto fuerit minus damnanda
,
quanto ex^^"""''"
frequenti
haurientiumcommotione magis
magifque
emendatur; vel fi e fubterraneo
fonte
fcaturiat. Lacuftrihus denique five
flagnantibus
aquis veluti abomnibus e nu-
mero faluhrium
exauUoratis
,
quid de reli-
^uis
Cap. I.
iJuUm
"
quatn el[e
miflunex
fcrtem.
LIB. V. VIRTUTES
quis receiifitis ftatuendum fit ,
oftenda-
Matthiolus^
JFluvialis
aqus in-
commoda.
Talafires
anutfejji-
mt.
mus.
Etprimo quidem pro certo ftatuendum
eft ,
nullam m Orbe Terrarum aquam dari
quce non ex terreme mifcellce quifquili/s,c[\xas iis
commifceri necelTe eft, f^ltem aliqua expar-
te polluatur. Si enim fontis etiam limpidis-
fimi originem attendas
,
fieri non poteft,
quin txjuhterraneis cunicu/is per quoslongo
itinere tranfit
,
terrenorum fuccorum lapi-
dumque diverfa proprietate pollentium tin-
dura
,
corpufculorumque rafura inquine-
tur
;
quemadmodum in przcedenti Libro
Capite de Salfedine maris
, fat oftenfum fuit.
Rurfus aquapliruialis , uti ex vario vaporum,
variismineralium fpirituum copiis imbuto-
rum refolutione accidit , ita terra iis affo-
ciatas dum redduntur , inquinamentum vitare
nonpofTunt. Unde cifternarum aqua, quod
tum ex diverfarum aquarum
,
qu^ diverfis
anni temporibus in iis colliguntur , tum ex
grandine &nivibus hyberno tempore in te-
dtiscoliiquatis mifcella quaedam fit , a Me-
dicispaflim, uti Mattkiolus rekrt, improha-
tur
;
eo quod nives & grandines ,
nefcio
quid noxium & exitiale in fe contineant,
multorummorborumfeminarium. Iterum
fiuviales aquiecam diverforum mineralium,
rivorum , omniumque fordium morticino-
rumque receptaculum fit , certe faluti eas con-
ferre nemo fenfatus afTeruerit , nifi longo
temporistradumagnis fidlilibus afTervatx
vafisacdefaecaiiaeclarefcant, &prorfus ex-
purgentur. Quod idem de lacuflrihus &
ftagnantibus dj^/j fentiendum eft, quje u-
tique fluvialibus aquis tanto deteriores effe
cenfentur, quanto immobili fitu fqualen-
tes putrefaftioni funt propiores.
Ex his itaque fex aquarum potahilium ge-
neribus, fi ftagnantes excipias , nuUum fere
effepoteft
,
quodnon nonnuiiam puritatis
fu jaduram patiatur
;
nullae quoque fint
quK varia transcolatione , concoftione, de-
fjEcatione emendari non poffmt. Unde ali-
AQUARUM
265
unde aquarum
honitntisfaluhritatifc^nejtgna
coiiigendafunt; quae fupponimus.
Primum itaque Signum atque univerfale
siznt ioi.
honitatis aquarum eft
, nempe
/
clane fmt,
^^^^
"2"''"
peilucidae, tenues
,
puras , /ei;,fuicoioris,
faporumquidemexpertes,
&guftui jucun-
dx, quaeque cito &caieant igni admotae, &
frigeant
, mox ubi ab eo remotx fuerint ; fi
denique ne minimo quidem tempore in
praecordiis morentur,fed facili ferantur tra-
mite, citra omnem ventricuii moieftiam, a-
quas fub hoc quaiitatum fignorumque^com-
plexu ad potandum laudatiffimas , ac tuen-
dae vaietudini commodiffimas habeto
,
te-
ofofcori-
ftibus Galeno, DioJcoride,Cardarto,Matthiolo,<ies
aiiifque.
''i'"Tv
Secundum signum
,
Sx homines communi
aiicujus loci aqua utentes inveneris viribus
rohuftos
caiore nitentes
, nuiii crurum vi-
tio
,
nulii ocuiorum lippitudini obnoxios,
/ongam vitamfanamque
trahentes
, iilas aquas
fcito effe probatiffiinas.
Tertium Signum
, Si in fubjedlis aheno
flammis aqua moxferveat , fimilique
veioci-
tate fubtradlis ignibus deferveat , illas pro-
ibae &meiioris notJEaquas cenfeto
,
praefer-
tim fi nihil, ve/h\temparum arence aut limi
infundoalieni refederit.
Quartum Signum , Si /egumina in eaco^a,
& ce/eriter perco^a
fuerint ,
m/la durifie
re/iia
,
certum tibi aqua fa/uherrima in-
dicium fit.
<^
Quintum Signum , Si fontem intuearis,
circa quem nec
mufcus ,
nec juncus crefcit,
nequeuilisfordibus inquinatusfuerit locus
iiie ; aqua vero peilucida , clara ,per iatices
&arenuias nuilo muco obduftas tranfeat,
certa iiabebis tenuitatis faiubritatifque i-
ftiusaqusE figna.
Quomodo verb aqua cujufvis gravitas &
/evitas, honitas aut maiitia cognofci , &per
infirumenta hydrometrica depreliendi poflint,
in fequentihus multis variifquemodis doce-
bimus.
C A P U T II.
(De Aquilegiis [Ive de Signis
,
per quc^
,
ubinam Aqua alicuUfub Terra lateat^
cognofceie quis
pof^it.
Cap.W. "^ JTAgni momenti hsc experimenta
1\^1
^^^^ ^^ "^ ^ocis in quibus aut forta-
iitia, aut viiis, aut fimilia hifce aedi-
ficari foient
; cum foiius aqus defeftus o-
mnem deiiciarum ufum toliat : nuiium ve-
ro terrenum fit quod non aiicubi fubtus aut
liumidum
, aut fontis alicujus venam iia-
beat
,
merito Aqui/eges Architefti de tan-
.
,
to bono foiiiciti
, quaerere foient, num a/i-
tis alicubi
cujus jcaturiginis
/atentisfpes fit
; unde con-
2^.
. tinuo ftudio intenti/j^tj quxdam reperere,
vitruvius
^^^ ^"^ ^" abditse
venam aqus tandem per-
PiinhiT''
venerint
;
quae
Fitruvius l. S Archit. P/inius,
TOM.I.
Pa//aditis
^Caffiodorus^oik.etox}xmmemoti<e. Paliadiuj.
commendarunt: Suntautem fequentia.
Caffioda-?
I. Siwideris /ocumherhzsviridantihus,nec
nonproceris arhorihus coipiofa. foliorum foe-
tmi/uxuriantem, certo tibi, sdicvhi fuhtus
aquarum copiam iatere
,
perfuadeas. Terris
enimquibus dulcis humor non longe fubeft,
quorundam germinum uhertas quafi femper
arridet , uti eft juncus aquaticus , arundo le-
vis , rubus vaiidus ,falix ienta
,
populus vi-
rens, & reiiqua arborum genera ,
quae ta-
men uitra naturam fuam felici luxuriant
propagine.
Ll %. Aqua^
Cretace
terra
a-
quam prO'
266
M U N D I S
U
SeSi.ll.
2.
jiauarumlaieutium
ota {untfalix er-
rativa,
alnus,
vitex; ex herbis ranunculus,
nymphEa ,
pulicaria , cyperus , mentaftrum
aquaticum
& fimilia
,
quss &aquam amant,
&fine ea nec ali nec confervari poflunt. Ac-
cedit hifce haud inevidens indicium , llabu-
lantes ranarum coaxantium greges.
3.
Sumiturexqualitate locorum, terre-
ftrifque glebae natura & proprietate. Ubi
ducieiak-
cretaceum occunitfolnm varia mifcella cor-
kbrem.
j-uptm^j ^ ^{5] ^ec copiam , nec boni faporis
aquam Iperes. Contra in argillofa terra ab
omnibus quifquiliis defaecata , ap[ua femper
duicis
;
frigidior in topho
;
dulces enim uter-
que levefquefacit aquas , & colando conti-
netfordes. G/arfd incertas , fedboni fapo-
ris promittit. Sahulumex arena carbuncu-
lofa certas ftabilefque , &,
quodpoti/Iimum
Bona aqua
eft,y^/^w fpondet : Rubra quoquey^ATdf o-
Tmr"'^
ptimas fpeique certilTimsE : iuhfaxofs
mon-
tium radicihus & fliicibus uberiores
,
fngi-
diores, falubriorefque.
Atque hsBC funt pracipuajigna aquarum
latentium
;
nunc quomodo exaliismodis expe-
1
rimentifque <?Ar//^r<?ri queant videamus. !
EXPERIMENTUM I.
Locus quifpiam in profunditatem quin-
que circiter pedum defodiatur
,
tum circa
Solisoccafum serea vel plumbea/^/w oleo
perunfia ineo coUocetur, inverfo ftu , ita ut
concavitas fiundum refpiciat, iouk interim
orificio arundinibus &frondibus cooperto,
humoquedefuper congefta; poftera die ape-
riatur; &fi quidem in aere vel plumbo hu-,
worcopiofa guttarum afpergine ftillaverit,
de latentis aqua abundantia certus {\s.
BTERRANEl
NonnuUi
, nefcio qua fuperftitione in Exper.
tranfverfum afti
,
putant id eihci pofte per
crihrum, in
cp.ofufpenfaforfex ^^.'^icihu.siuis
moxubivenslatentis imminuerit, infalli-
bili indicid aquam oftendat. Memini me
^'^p""'''
Viterbii hujufmo,di ridiculum experimen-
ZmlquM
tum a Latomo quodam faftum vidilfe; fedi'"'^^-
id uti nuliis natur principiis fultum fubfi-
'"""'
ftebat, ita merito omnium rifu &cachinnis
explofum fuit.
His ego addam nonnulla multo recondi-
tiora , certiflima tamen
,
quihus aquarum ah-
ditarum latices explorare olimfoleham.
EXPERIMENTUM IV.
Fiat ex //gwoquopiam adaquamfympathico,
cujufmodi Ainus &Salix efle poflent , Sa-
gittaCB, eoferemodo quo in magneticis
pyxidibus acus coilocari folent , ea tamen
arte fabrefafta, ut medietas CA, ex alio quo-
EXPERIMENTUM IL
Si fimilipraecedenti foflae vasfiglinum,cru-
durrtzdhuc & incodlum /^^que vellus laxc
junftum impofueris
,
poftera vero die vas
conit^diumSihumore evaporante diffolutum,
vellus quoque madidum , ita ut aqua inde ex-
primi poflit , repereris , idfane copiofs aqu^
inibi latentisjignum erit.
Idem
fiet , fi ardens lucerna oleiquo. plena
exponatur
in eadem fofla frondibus coo-
perta
quam fi poftera die extintlam vide-
ris, nullooleiaut
ellychnii defelu , certo tibi
jperfuadeas
, aquas inibi latitare non procul
aiucerna difTitas.
Item fiignem in eaaccenderis , terraadu-
fia
nehulofum halitum
exfpirabit, latentis aqutS
indicium.
EXPERIMENTUM
III.
Aquilex mane Orientem verfus , ante So-
lis tamen ortum pronus in terram
proftratus.
vis ligno, quantumfieripoteft ficco, alters
vero medietas A
B
, exalni autfalicis viridi
ligno conftet
,
qUtE in medio Aconcavo ex ae-
reo cono fimul commifla, perfefte ad squili-
brium neftatur
;
quofa(fto,fiat/>fj in quo
inftrumentum firmari poflit , habeatque in
fuperiori loco o^e//w
,
quisereo cono fagit-
tae inditus , fagittam non tantum fuftentet,
fed ita tenuem reddat,utfagitta nullo nego-
tio nulioque impedimento &refiftentia fa-
ciiiimo&leniiTimomotu, liaudfecusac in
magneticispyxidibus acus, hinc indeagi-
tari pofTit , & habebisinftrumentum prxpa-
ratum ; vel {ieonulusii\:e concavus sgrius fieri
poflit , fupra axemverfatilem fagittam aqui-
/ihrahis,S(. idem proveniet effeftus;utin /z-
gura apparet.
JnquifturusitSLque aiicubi locorum aqua
latentisvenam, inftrumentum in loco prje-
cedentibus fignis confpicuo & umbrofo,
fummomane2.nteottumSo\is conftitues; &
deinde poft aiiquot horas infpice inftru-
menti partem A B fagitta ex ainino ligno
confediae; quxfi deorfum declinaverit, cer-
obfervet
,
utrum aiicubi humores in tenuem
j
tus fis , eo loco aquam effe conditam
;
cum
w^fc/i?w/f cri//>d'K/,
&tremuio motu aerem I
enim didlum iignum maximam ad aquas
feriant;quodubicomperit, iodiSLt,
deaqua\fympathiam habeat, & liumidum ex terra
^r^fj/t'*
condita fecurus. I
yaporem avide attrahat , iilud neceffarib
cut a-
humi-
^*"'"
' '
liumido imbutum aggravatumque relido
jequilibrio deorfum verget
,
majorem vim
idobtinebit, (\latieisfloccis illud obtexeris;
obmagnamquae lanse ineft, humidi fitim.
Sedhocloco non omittzm
,
quomodo
foM-
tiumveaaAiqnzndoexarefca?it.
^modo So{&ntz\\.tQmjontium vetia quadruplici de
evanekant
caufa evatjefcere, aut comparere i ntimoohter-
rum ttut
r^^laxorumque infra terram Upfum, a ter-
generentur
rKmotu , vel pluviis , folutifque uivibus pro-
- venientem
,
qua aqua , ne lolita tendat via,
impeditur, novofque exitus qujerere cogi-
LIB. V. VIRTUTES AaUARUM.
267
tur. Secundo , nova cuniculorum olfirutlione
aut apertione aliorum. Tertib
,
recenti ali-
cujusputeiautfundamenti autfodins, aut
fimilis rei
effofwne
,
qua iter aquae fluenti
intercifum alibi aperitur. Qiiartb deni-
que, nov3.fyharum nemotumc\ue pullulatio-
ne , st.ut evulfione; arborumenimradicesat-
trahuntaquas; indeeft, ut/ojaliquisno-
va plantarum vel areat germinatione, vel
earundemy//<d/ extirpatione, Vide quK in
Jtinere nojlro Hetrufco de hifce pluribus egi-
mus.
C A P U T III.
^e Aquis mixtis
feu compofitis meScatis in genere earumque caufis, ^ de mixtionis
cu?n jninerdihus diverfo modo ratione.
Cap. III.
/^
^^
dicuntur mixta feu compofitse, 1 Phyfiognomis
,
qui in infinita illa tempera.
/-% quaex dix<erjisterris,metalltcis co//'o- 1 mentorum diverfitate , ex pradominii eo-

rihus
, fuccis ,
reliquifque mineralium < rundem prognofi non ita aberrant , ut non
fpecielus
ccmmixta. componuntur
;
quorum uti fubinde hominum naturam intimam ad vir*
non eft numerus, ita quoque aquarum difFe- tutes &vitia inclinationem veluti acu tan-
N^4^ri-entium varietasfinemnonhabet. Quem-i gant&veriffimedeterminent.
Ut idemin
tnlmnia
admodum enim nulla in homine facies eft, | hoc aquarum judicio prxftemus
, tantoque
fimiiis.
nulla vox
,
nulla inclinatio naturalis inge-
\ feliciori cum fucceffu monftremus, princi-
nii ,
nullum temperamentum in homine dari \pales tantum hocloco rerum mifcellas
,
qui-
poteft, quodnonab alterius temperamen-|^i' aqua tinguntur ,
enarrabo
, ex quibus
todifferat; itadico,nuIIamefred^<7w,five|Le6i:or curiofus facile modum reliqua ex
fimplicem five compofiram, quae non fpe- plorandi reperiet ; c\im eKpnedominio quali
cialem ab aliis quibufcunque aquis differen
iiam fortiatur. Adeoque dicere aufim , tot
effe differentes aquarumfpecies, quot difFe-
rentes funt terreftrium glebarum
,
minera-
lium
,
metallorum
,
fuccorumque tam li-
quidorum quam concretorum fpecies
;
quje
cumfubnumerumnoncadant, ita quoque
pt^culteu
innumeras aquarum fpecies
,
praefertim fl fin-
gularum cumfingulismixturae apte combi-
in difcer-
nendts a-
quarum
viribus.
Seneca.
Flinius.
tatum fenfuum officio experimentorumque
ope , non difficulter comperiantur. Mixtu-
ras itaque aquarum omnium qualicunque
tandem modo compofitarum ,
ad quittque
Capita reduco.
I . Vel enim diverfis terreftris matericB M*/w-
glebis mifcentur
,
quibus omnes terrafpecies
"^^
J"^J
comprehenduntur. men.
VelAxwevdsfalium
,
qui fucci concreti
nentur,exiftunt;utproindedifficiIefit,de',dicuntur, generibus, &fiunt tot difFeren
medicatis aquis(\tmvim ferre judicium. Vi- tes mixturarum fpecies
,
quot differentes
deruntid, duo nobiliffimi Philofophi, Se-
ifantfaliumfpecies.
neca & Plinius
;
unde ille lih.
3
Nat.
quaft. 3. Yeldiver:{is fuccorum five liquidorum
de aquis difputaturus , Jd rem
, inquit^yf"- i fluorum fpeciebus junguntur
,
quibus tum
riam
,
gravem, immenfam acceffmus ;
faciemui \pingues ,
uti bitumina, txxmnonpingues ,\xt\
quodin itinerefieri folet
;
qui tardius exierunt, aqux fortes & caufticx continentur.
velocitate penfant moram
; fuflinemus ^ opus
nefcio anfuperahile , magnum certe,
fine
cetatis
excufatione tralemus. hic vero lib.
31
, cap.i.
plurimas aquarum vires difFerentiafque
confpicatus , Cuntas
,
exclamat
,
quis morta-
lium enumerare queat } Quidni cordati formi-
dent Philofophi} infi.nitum enimpertranfirinon
4.
Vel cum metallicis corporihus mifcen-
tur, & induunt naturam eorum quibus tin-
guntur metallorum.
f.
Deniquevel variis lapidum generibuS
mifcentur , fub quibus omnes faxofse fub-
ftantije differentiae contineritur.
Atqueadhas quinque Clajfes
,
quicquid in
poteft. Non obftantibus tamen hifce diffi- ) Corporea & Subterranea natura recondi
cultatibus non ita deterremur , ut proinde
nobishaftam abjiciendi animusfit.
Efi quiddamprodire
tenus;finon datur ultra.
Idem mihi praeftandum efTe cenfeo quod
tum eft , revocatur ; ex quorum commixtio-
ne {equens qualitatum
,
quaein ea quam re-
cenfuimus aquarum diverfitate elucefcunt,
ferres emanat,
'
XI
Aquse
i68
MUNDI SUBTERRANEI
Acids,
Amarsc,
Salfse,
tates , ut funt
Sell II.
r
Terris
infeda;,
SalfcE,
NitrofaJ,
Aluminofae,
Vitriolatse,
Sulpliurofx,
Aqu^
i
^ruginofae,
Ex calce & gypfo,
Metallicae,
Bituminofse,
Mercurio infec^tae,
Ferrat3E, serats,
Lapidefcentes.
Ex horumverbfingulorum
cumfingulis
combinatione , nafcitur admirabilis illa a-
quarum varietas,quam fupra citati Philofophi
concipere nequierunt ; has enim duodecim
fpeciesSi juKta./1rtis noftras comhinatoria prin-
cipia conjugaveris ,
nafcentur 479001(500,
id eft
,
quadringenti feptuaginta novem
milliones, millelexcentae aparaw differen-
Mrs. vis tium fpecies. Has iterum fi in difFerentes
fk^/"^'
terreftrium glebarum ,
falium
,
nitri, akimi-
''
nis , vitrioli, fulphuris , metallorum Ipecies
comhinationetefoiYenSjfiumerum habebis, qui
omnem numerum arena maris excedat. Quo-
niam verb in enarratis duodecim jpeciebus,
icm^e.t prtedomimum fenfhm
occurrit ,
illo
contenti, dtjtftgulis ordine, jam tempvis eft,
ut difleraraus.
I.
De Fontibusyd-^ aquis auriferis,gemmiferis,
aljifyue terri infeftis.
''T^Ripkx miftionis modm in his omnibus
impropri^
J-
confiderandus eft. Primbfuntnonnul-
quz^T-
Ise aqu3J medicatae
,
quas non perfefta , fed
nara.
conjufa mixtura conftituuntur
;
id eft
,
qux
fenjjhilihus variorum mineralium corpufculis
fcatent , & nuUo negotio ab ea feparari pos-
^e&T'
funt. Secundo, qusdam/''/'/d'^d miftura con-
ftant, itautfingulsparticulsaquae) fmgu-
lis vaporofis fpiritibusintimeperunionem
quandam non nifi longi temporis decoftio-
ne feparabilem mifceantur
,
atque adeb a-
numcum aquis cor/^^x^unamfubftantiam, u-
nam formam conftituant
,
uti aqme
falfa,
vitriolatce
&c. Tertio
, funt denique quae-
dam aquae
,
qux partim vera rerum quas
continent
mixtura ,partim confufa fme ve-
ra mixtura conftant : funtque compofitie
ex
^ida-m primo ^fecundo mixtionis modo. Hoc pafto
fmpeffec-u
"^ultae funt
/^e/-?)7^qu3eM/fari lapidem e-
mixta:.
vomunt
, & a fe feparant, utpote confufa-
neaquadamrationeiis
inditum, cum fale
verb perfefta mixtura
uniuntur. Sed hsec
omnia penJtius exploremus.
Auriferi fontes \3 flumina ubique fere lo-
corum reperiuntur, ubi videlicet auri domi-
nantur fodinae
;
praeczteris celebrioris
no-
mims^nntTagus inHifpania, inltalia Pa-
dus
,
in Germania & Hungaria innumera-
liles rivi
;
in Afia Padrotus
, Chryforrhooi
,
Calidae,
Frigidae,
,
Exhifcenafcunturquali-
^
y^^g''^^^
^'"
P^"^'''''
pertedla
mixtura
con/lent.
yluriferi
fontes {jr>
fiiimina.
ColoratsB,
Ebullientes,
Transformativae,
Purgativx,
Quibufcunque membris fa-
lubres.
in Badlris Oxus
; in Carnenia Hyramnis
;
in
Africa Nilus, Niger & Zairus ;
in America
juxta Potofmm omnes
fluvii
aureis fcatent
ramentis. Verum de hifce vide traftantes,
Ariftotelem de admirandis auditionibus
,
Pli-
ArlftotcL
nium
,
Solinum
, & hujus aetatis complures
p^'"-
Geographos. Noftrumeftc<j/d'jhujusCi;/-y-
forrhoias exponere.
Si quis itaque quaerat ,
Undenzm hujuf-
cmfoauri-
modi auriramentaoriginem{u3imtrahat, u-
trum ex natura fluminis permixti terrenis
glebis , utrum aliunde ? Paucis mein re mi-
nimerecondita expedio : Si vehie aurifem
flumini aut lacui
fubfint
, certe eae
,
juxta
nonnullorum placitum
,
dici poflunt in a-
quis ipfis generari ; congruentius tamen lo-
quemur, fidicamus<3rwin nativis mon-
tium venis ortum,inde<JW7Kijrivorumque
fluxu & impetu ahrafum rapi
, atque in al-
veos fluminum derivari , eorumque arenis
aquifque permifceri; docetque experientia,
in Tirolenfi Principatu , Boemia , Saxonia, ^omoit
Hunearia, &deniquein omnibusillis Re-^*'*^''*'''':
gionibus in quibus montmm uterus slWlO
jiumimim
\
gravatur
, ibidem & rivulos auri ramenta ab
I
auriferisvenis abrafa arenifque mixta often-
\dere. Narrat Mariana Hifpanije Hiftorio- Mariana.
graphus,Incolas olim fraftis ruptifque mon-
tibus aquam immififl^e
,
quae lavando aurum
I
conveheret. Itaque aurum e venis ahrafum
confidetin arenis; in eis vero non gignitur;
\arena enim venulis carent , inquibus/^^wor,
jex quo aurum fit, contineri poflit , neque
calor maturans eb pertingit.
Referunt P^/rfj noflri, flumina circa Vo-
j^otoft&Soe.
tofinam Regionem in America ita aurifera-
""P^
co&-
cia efl!e , ut noftri CoUegii Potofini
reditus^^'/ex"au.
annui nulli fint nifi quos ipfis
flumen aurife-
ro quad ex
r^^wfubminiftraverit ; itaautem operantur :
j]"^"^^/,
Mancipia certis & conftitutis temporibus coUigunt.
ad arenam extrahendam mittuntur
,
qui
extraftam arenam tabulis parum inclinatis
a fpurcitie &fordibus frequenti fupra affuf^E
aquse lotione emundant;atque hoc pado re

liquaterreftri mareriaper affufionem aquse
fublata ,
auri ramenta graviora relinquun-
tur. Ramenta hxc crucibulis impofitaigni
fervido colliquant
, & deinde quod colli-
quatumeft, malleo in laminas dedudum
in ufum convertunt.
Quan-
^mk
#
LIB.V. VIRTUTES AQUARUM.
269
Nili CM-
dupi
au-
rum fli
""
Cap.
III.
Quantum vero Nilus auri per catadupas
prxcipitati ^Egypto fubminiftret , oflendi-
mus mjecundo Oedipi JEgyptiaci Syntagmate
de Akhymia JEgyptiorum
, ad quem Leftorem
runt[uHm.
remittimus.
Cum itaque innumera hujus generisflumina
in Geocofmo reperiantur , merito quis du-
bitare poflec
,
Vtrum hcec flumina non ctiam
aliquid a virtute auri participent
, five, quod
idem ell
,
perfefte aquae mifceatur
>
K e-
^uruma-
fpondeo quod Kon
;
fi enim in aureo poculo
mfcmnon V^^
centum annos aquam fervaveris
,
nul-
pteft. lamtamenindevirtutem attrahet; cum e-
nim aurum fit indijfoluhile
,
& ftriftiffimis
naturje legibus compaftum , nifi aquis forti-
hus difTolutum} defideratum effeftum prs-
flarenonpoterit. Contingit tamen fubin-
de, ut<jre^ !/(? rofivoqviodam & caufli-
co liquore diflolutse infpiritus abeant , atque
hifce aquas impraegnats nonnuUam virtu-
tem concipiunt ; non putem tamen perfe-
ftam auri cum aqua mixtionem dari poffe,
fed confufaneam tantum &leviter tinftam,
utifuolocode auri potahilis natura fuse do-
cebimus. De gemmiferis vero aquis & locis
alibi philofophabimur.
II.
De Fontihus ^Aquisterrenoluto infeiis.
Uandocunqueijj-^ijtranfitper loca va-
'rioterrensfubflantiae/a/^oinfedla , tum
e^quamipfumlutuminfitam habet qualita-
fetingitur. Fitautem lutum hujufmodi ex
creta , argilla , arena
,
gypfo , ochra , fan-
daracha , rubrica , cinere
,
calce , casterifque {'fequentihus uberius D E O dante agemus
mineralium corporum arenis &pulveribus,
fimulac cumhumoremifcentur. CretaceaSc
111.
De
falfls
Aquis
^
fontihus.
/^
Umin prascedenti Libro defalfedine
ma-
^^mabunde philofophati fimus, &in fe-
quenti de Salis natura fimus traftaturi , hoc
loco
falfos
Fontes non tam defcribam quam
obiter tantum attingam , Conflat itaque
inier caeteras medicatas aquas , nihilfalfis
Fon-
tihus efTe frequentius numerofiufque ; neque
enim uUa aqua non dicam medicatafeu com-
pofita
, fed neque pura quidem & fimplex
^"g"^'
affignari potefl
,
quce. non falis
nonnihil ad- hiifiUsaA'
mixtum haheat
;
quod Arte Chymica ita
'^'^ifj^'^
comprobatum efl ut de eo nuUi amplius du-
bitandi locus relinquatur. Sicut enimfalfe-
men quodda.m natura efl,
"
elementum ter-
reu m,adomnium mixtorum compofitionem
con-
currens , ita natura quoque nuUibi id deefle
voluit, quodrerumconfervationi tantope-
re necefiarium foret. Hinc nullum ferc
Thermarum genus dabitur cui
non
falis quid-
piamimmiftumfit; in quibus tamen aquis
fal prjedominium habet, esquoque/^//^ vo-
cantur; Qu2.tum nonnulla quidem nafcuntur
ex intimis
jalfuginofis
montium cavernis
,
quae-
dam ex i^Cisfluminum ripisfalfedine
pollenti-
hus , aliaj ex iipdsfuhterraneis aquis nativa lo-
comm falfugine ahundantihus tinguntur. Et
fontesfluviique Hungarix , Polonias,Tirolis,
SaxoniB , in Italia Volaterris
,
injEmilia,
Piceno , Hetruria,Gallia, Hifpania ,in toto
denique Terrarum Orbe uhivis locorum
paflini ohvii id fat teftantur. Sed de hifce in
aquarum
tinftura
terreftrium
rerum
fer^ quai
trnnfit.
argtUojceaquiz magno in Hetruria numero
reperiuntur
,
graves ^fanitati minime con-
To^Avirtus
ducihiles. Si per arenam duriorumque lapi-
dumiabuluma^^^ tranfierrt ^ ea omnium
0-
ptima cenfetur & faluberrima. Aqua
gypfo
tinl(e pariter in Hetruria reperiuntur haud
infrequenrer
;
quae quidem uti externse cor-
poris lotioni plurimum conferunt, ita hau-
ftu fumptte periculo ob caufticam quandam
virtutem
,
qua gaudent , non carere exijii-
mantur. Quje ochra, fandaracha, fimilibus-
quefcatentd^g-a^e
,
potui fummopere nociviz,
loco balnei tamen utentes a multis infirmi-
tatibus liberantur. Variat autem hoclapi-
dum genus fecundum loca non parum ; nam
colore reperitur cineritio ,
livido, pallido,
fubrubro ; alibi lapidis genus nafcitur quod
erutum in
gypfum
tenacillimum convertitur,
uti in Cypro, Pliniotei^e
;
perhujus lapidis
venas fi aqua tranfierint , redduntur alha.
Gypfea a-
Gypfearum itnqVie aquarum ubique locorum
^i^immri-
^^g^^ (^^pia comperitur ;
uti in Italia apud
periatur. Camettes , ad Callim fluvium , unde ex eo
bibentes
, flrumofi
fiunt. Bononix puteo-
rum
quorundam aqua
gypfea,
oppido nociva
Scfuffocativa vi quadam poUens ; apud Hel-
vetiosad
Eugeftam; PuteolisinCampania,
aliifqueinnumeris
locis.
Plinius.
IV.
De
FontihusNitrofis.
UidNitrum ,8cquot eyxxsfpecies fmt, vide
in fequenti Lihro
, Cap. de Nitro. Nos
hoc loco tantum aquas Nitro infeias allega-
bimus
;
quod ut faciamus , fcire te primum
velim , Tellurem in nonnuUis locis ahun-
dantiffmum nitrum producere , uti ^gyptus Nitrum uhi
juxta Memphim , hodieCairum , ubi etiam
p"^""*
calore Solis toftum in lapidem vafis confi-
ciendis aptiffimum convertitur. Perhujus-
modi itaque loca aqua defluens , nitrofa qua-
litate
,
magno reimedica emolumentoungitur:.
In Sabinorum Agro
,
qui hodie Puteus Reti-
nianus dicitur , Catilias Aquas Veterum Scri-
ptorum monumentis
,
vel ab ipfis Abori-
ginum temporibus celeberrimas ,
nitro re-
fertij^imas difti Auftores monftrant ,
de
quibus amplius in fequenti Lihro , Capite de
Infulis natantihus. Hujufmodi funtnonnul-
Ix aquce in iEmilia juxta Maldulam , & in
'
Valle S. Martini juxta Viam Flaminiam
; ufni'-
in Bajano Territorio Brachulse , & SucuUa-
ria ad Avernum Lacum , &quae eft in iEna-
ria Infula. In Hetruria aqua Borra &Vola-
terrana,in Germania laudatHrimae juxtaAr-
gentinam , in Helvetia ad Tigurum , in Du-
catu Wirtenbergenfi ad Sylvam Martia-
L 1
3
nam,
Zoca qtt/i
nitrolis a-
quis fcit-
270
MUNDI SUBTERRANEI
nociv*.
mmo/a.
Se^. II. nam , in
Alfatia
aliifque innumeris locis;
quarum
omnmm
virtus , uti fmeiica five abs-
terforia
vipollet ,
ita catliarticsfivelaxa-
tivB ab
omnibus Medicis habentur , nifi a-
liarum
mixtura aquarum difFerentes effe-
ftus
praeftent
;
priedominium enim nitri aquas
po tentesfa.cit, quK&potae malum habitum
ex pituita contraftum emendant , alvum
fohunt, profuntnervorumvitiis, quod di-
ftillationibus infeftatur
,
peftori ; cutis vi-
tia fcabiemque fanant , auribus inftillataE
tinnitus tollunt, verbo, squos cum fale effe-
ftusproducunt, nifi quodfil
rejlringentem,
ahftergentemyimnitrum^xodzx..
Sed de Ni-
tri natura &
proprietate ex profeftb alibi.
V.
DeA^uis Aluminojis.
Uandocunque aqua per loca alumine
referta tranfeunt , ejus viribus tinfts,
aluminofce fient. Alumen autem contrariis
c^2i(\quaUtatibus imhutnmdS., calidis vide-
licet mediocriter
,
Scjiccis fumme
,
frigidis
prasterea zcpotenter adftringentihm ; earum-
que indicia funt fapor
-.
primb enim in guftu
fubdulcis actenuis
,
pungenslinguam , un-
de in amarulentum &inhgniter adftringen-
tem paulatim abit
,
quas vires aqute cum eo
perfede mixta ^2ittici^2int. Mirumfane eft,
nullum mevidifle rivum alumine tindum, qui
quicquam herharum in ripis hincinde patia-
tur. Neque enim, o^od^i^i^Theophraflm
notavit , aluminofa lymphtz plantam uUam
aut alunt, aut gignunt, potentis faneTfcci-
tatis
,
quae ei prxdominatur
,
luculentiffi-
mumindicium
;
Unde morbis qui ex nimia
humiditate five frigiditate originem du-
cunt , fanandis mirum in modum condu-
cunt. Tales funt aquce juxta Tolfam ex alu-
minofismontibusprofluentes; tales Ahula
inAgro Tyburtino :
IturadHerculei gelidas qua Tyheris arces,
Canaquefulphureis hlhvlzfumat aquis.
Aliaeque innumerae , uti ex Catalogo Therma-
rum conftat.
VI.
De Aquis fulphureis ^hituminofis.
A Qiiae hocloco tripliciter confiderari pos-
^
funt,
utaliaefintSulphuratae, aliae Sul-
phureae
, aliae ex utroque. Sulphuratas dici-
mus puras,
quxmultumfulphureaefubflan-
tiseincommixtibilis
continent. Sulphureas
puras, quaevaporibus
fpiritibufque fulphu-
reis quamdiu fervent
, mixtae, tinguntur;
fed frigids atque iteriim
igni fubmotK o-
mnemfulphuris tinfturam,
vaporibus fpi-
ritibufque, qui in iis exiftunt,
avolantibus
perdidifle comperiuntur
, ita ut nec odo-
rem, nec faporem, necullamamplius
ful-
phures indolis notam prae fe ferant.
Si verb
aquae ex fulphureis corpufculis una cum
ha-
litibus fpiritibufque intime
tinftae&perfe-
ftc mixt(e fuerint, tuncvere & proprieful-
AA aquM
aluminefoi
lierbx Knn
erefcunt.
Theophra-
auc.
AqutfuU
ihurei.
phureae aquae nomen obtinent, fulphureos-
que efFe^us praeftant femper
; five calidje
fiierint , five frigidae.
Prioris generis funt Aqua Alhula
,
quae
fulphureis glebis abundant , iis tamen non
commifcentur , fed, utpaulbante dixi, a-
luminispraedominium habent.
Secundi generis funt omnes ilixfulphurea
aqute
,
quie frigefada
fulphuream indolem
exuunt.
Tertii generis funt aqua in Hetruria
S.Caffiani ,
& aquce. Caja prope Viterbium;
cum enimlongis ambagibus perfulphureas
venas vaporibus halitibufquefulphureis re-
fertas tranfeant , & abrafis fubftantiae ful-
phureae ramentis , &fpiritibus iis immixtis
perfefte tinguntur , &intime &infeparabili
unione commifcentur.
Ad hituminofas aquas quod attinet, certum
Aqutbim^
eft experientia omnes pingues &bitumino-
'*""'''*
fos liquores etfi prima fronte omnem cum
aquismixturam refpuant, longatamenmo-
ra devitftos iis confufe mifceri , uti omnes
hituminoffontes moni^tant
;
adeoenim (ut
de nonnuUis fontibus in Agro Parmenfi re-
fert Fa/lopius
)
bituminofis vaporibus referti Faiiopius,
funt, ut ex flammavixiisadmotaaquaac-
cendatur , neque poteft flamma in ipfa aqua
accenfa ulla aquarum afhifione extingui,
fedvenro folummodb , aut pannis ipfis fu-
perinjedlis. Nafcuntur autem hituminofa
hujufmodi aqua ex pluribus bituminofis
fpiritibus vaporibufque, qui abituminisin
locisillisfubterraneis bullientis vena per-
'petuoelevantur. Verumde natura
,
fpecte-
hus , origine hituminis vide in fequenti Libro
peculiari Capite.
VII.
De Aquisfucco lapideo,fvepetrificopollentihus.
P
Er fuccum lapideum {xy^petrificum , hk
in-
Aqu* lapi-
^
telligo humorem quendam optime elabo-
*i'^^"-
X2Lt\xm^coSi\xmexmateria lapidofa genitum,
qui humor feu iwccvtsfccefcens vertitur in la-
pidem ; Aquce vero raedicatae hoc fuccoim-
hnf&voczntVit petrificce
,
quiaquamcunque
rem iliis impofitam fuccefiu temporis vel
lapiieo inducunt tegmine
,
vel eam etiam
prorfus in lapidem convertunt. Invenitur
autem hic fuccus potiflimum in thermali-
bus aquis, Quibufdam dupiici modo mifce-
tur, fubindex/erij&propria; nonnunquam
non vera fed confufanea mixtione. Prioris
modi exempium inplanta dizmvs. Si enim a
plantac[VL2iGiim aquapetrificain alimentum at-
tra(5lum fuerit, tum %i
fmul
fuccum
petrifi-
cum attrahi necefje
efi ,
unde planta prorfus
laptdefcit. Si \Qtofuccus non fuerit cum aqua
permixtus , fed confufus tantum
, tum quo-
queplanta vitato fucco, aquam trahens nun-
quam lapidefcct , fed cau/em fo/um /apideo
vefliet
amiSlu.
Quae omnia experientia didici in Itinere
meo Hetrufco , in quo prope Roncolanum
Senen"
LIB. V. VIRTUTES
AQUARUM.
Ca/>
:lll
Obfcrvatio
(iepetrifica
natura her-
barum.
Senenfis Territorii Oppidum ^\xo5fontes
ca-
lidos obfervavi , quorum aqua percanales ad
molaresrorasvertendas ducebatur. Inhifce
canalibus cyperus
,
junci, ranunculus , fimi-
lefque heri>ie tanta adolefcebant foecundita-
te, utquotannis eas, ne aquae motumin-
terturbarent,exftirpare oporteret ; extirpa-
ta^ vero projeftafque in vicinum locum,
heri>asomnes in lapidem converfas non fine
adlTiiratione fpe^tavi. Cujus rei caufam cum
a Molitoribus quaererem , refponderunt,
Aquas ifliufmocfi hujus virtutis effe , ut
quascunqueintracanales, aut in ipsiaquS.
fexcreverint heriiS
,
mox ac extirpatce fue-
rint, lapidefcant
;
quaecunque vero extra a-
quam in campis patentibus excreverint her-
hx , iftas extirpatas nunquam lapidefcere.
Cujusquidem rei caufa alia effe non poteft.
271
Cur herbs
quandiu in
aquis funt
npn lapi-
defcant.
perfefte aquis communicarenequeunt.
Si
enim in aureo, areenteo, plumbeo, &c. po-
culo aquam frigidam vel centum annos te-
neres
,
nuUum tamen mixtura: indicium re-
perires. Sed nos
affirmativcefententia adfcri-
bimus
; & ad aurum
quidem quod attinet,
certum eft aliquam id , fi non perfeftam fal-
tem confufaneam fubire mixtionem cum
liquore. Patet ex aquis fortibus
;
in quihus au-
rum prorfus in infenfibilesatomos
refolvi-
tur
;
patet & in aquis chalyhd^tis &ferratis^
quae virtutibus ferri feu chalybis imbuuntur
ad ohfirutliones hypochondriacas faluberrimis.
Quomodo itaque aquoe mifceri queantcumme'
tallis exponamus.
Dico metalla folida & ad perfeftionem
'^'^"^ *>'-
luam per ignis purgationem
depuratonem-qui3y-<;eri
que ;am perdufta , vix ac ne vix quidem ul- ^offu,
nifiquodcum iftiufmodi zcpXi fuccus lapi-\lamcum aquismixtionem , nifi adhibita deco-
deus , (w&fpiritus petrijicus intime commixtus (ftione admittere ; hac enim fpiritus metalli-
fit, herhtevQto aquam hoc fpiritu turgidam
cifufcitati,fefealiquomodoaquiscommu-
pro alimento attrahant , necellario fiat, ut nicant; utiin aquis chalybdatis experien-
herbsquandiu hoc humido aluntur
,
lapi- tia docet. Secundo , Cuminfuhterraneisve-
defcere nequeant ; moxtamenac eo defti- w metallanon itafoUda & dura fint , neque
tutas fuerint , tumfuccipetrificihumidum in- debitam perfeftionerahabeant^utpotequac
traherbasattraftumy^veluti//^er?j/i r(?/i- multo adhuc humido , & adinftar terre-
dum paulatim ficcefcendo , ex infita naturs ' ftrium glebarum mollitudine polleant;fieri
pronitatetandeminidexquoprimum pro-jfubinde poteft
,
ut interveniente ^ig^a^jraw
diit , id eft, infaxeamfuhjlantiam convertatur,
'
caufticarum affluxu fpiritus auriferi feparati,
fimilem ei ex qua originem fuam duxit;'unacumabrafisauriramentis, moxuhifefe
qvLod perfe[ia
mtxtionis cum aqua mz.miQ-\ aquis calidis infinuaverint ,
iisuna Tjirtutem
llum/j^? eft. Aquie vero qus non perfede
fuam
per mixtionem quandam, qualifcun-,
fed confufa
quadam ratione cum hujufmodi quetandemillafit, cowwawicfw/; atque hoc
petrijicofucio vel fpiritu commixtiz funt
,
quo- pafto ego thermas Piperinas in Helvetia, &fi
adtotam fubftantiam non lapidefcunt ; fed.quas alibi reperiuntur, auri facultate pollere
yeluti corttce quodam lapideo tantum indu- exiftimo.
cuntur.
Cum in nonnullis locis thermte dentur
^;^"^^^'
Eft in Hetruria juxta Caftellum quod <irge/f
^
, merito quajri poteft . utrum illud^T^a-"
aCo/7enomenhabet,j?i/io/iAjlimpidilfimus,
cum aquis vere mifceri poteft. Fallopius idv^'^^- .
qui exiguo poft ortum fuum fpatio intralobfummamvifciditatem ac duritiem, qua
^* P""'
torrentem
,
cui ^<?<j nomen yulgo obtigit,lpollet,aquismifceri pofi!enegar. Nosdici-
evolvitur. Scatet hic totrenslapade quodam ': mus, aquas qnidemfrigidas , five q\xx in fodi-
{pintnpetrifico{(to; hinc fluviolus ei fimul ' nis argenteis fubinde rivorum more con-
ac commixtus fuerit, moxeriampetrifica fluunt,mixtionisincapacesefle
;
fi
tamen
qualitate imbuitur
;
omniafiquidem,
quzfpiritus
argentei , aut Subterranei Ignis jeftu,
indiftaaquapermanferint,uti/igd!,/;er^^, aut aquarum caufticarumvirtute inappro-
frondes, aliaque, nonquidemlapidefcunt, Ipriatisvenis refoluti aquis thermalihus com-
fedtantummodo lapideo cortice, falvalignij mifceantur ,easvirtutequoqueargentifpe-
herbarumque fubftantia induuntur; quod in- 1 cifica tingi , nihil dubito,& argentum in cal-
dicsitfuccumpetrificum SLquisnon
perfe^e ,
fed cem redadum aquifque mixtum fat fuper-
confusetantum,utdiximuswi/ceri. Iquedocet. Seddehisamplius in Cap.de Ar-
Sed de hacmirifica qualitate
petrefadiva.gento ejufque tintiura.
AquA me-
taUicii.
in fequentibus fufior Cap.de Impetritis , da-
bitur dicendi materia.
VIII.
De Aquis Metallicis.
A ^ie Metalliae dicuntur
,
quae auri , ar-
^
genti
, ceris, ferri, ftanni,'plumhiquepro-
prietates referunt. Utrum verb metalla cum
aquisvere & proprie mifceri queant, magna
inter
Philofophos Metallojcopos controverfia
eft.NegativaEfententiae ratio principalis eft,
primo
,
quia ob indomabilem duritiem fefe
Quaecunque de aquis auriferis , argenteis
difta funt, dearatis
,
ferratis, ftanneisplum-
heifque pari pa6to dicenda funt. Quae qui-
dem, uti didum eft, quondfuhfiantiam
nullis
aquis mifcentur , fed quoad vim a fpiritibus
iis inexiftentibus communicatam. Non e-
nim thermaplumhales
,
quaein Germania&
Lotharingia pafiim inveniuntur , a piumbo
appellantur,quod in iis plumbeae fubftantiae
veftigia reperiantur , fed quod vim & pro-
prietatem plumhi prae fe ferant; atqueadeo
ad Saturninos
morhos profligandos pluri-
mum
272
MUNDI SUBTERRANEI
Se^.ll.mvLm
conducant.
Accedit quod quantbifaciliuscomniunicent.
Atquehxcdew/A-/-
metalla
molliora
funt , tanto vim fuam aquis
[
ris a^uarum fufficiant.
C A P U T IV.
De Mixtura Aquarum Medicatarum
,
idefi,
Quomodo ^ qua indujlm
,
quaenam Mineralia ac Metallica corpora
cmVis
Aquae medicat^ infint
,
per 'varia Bxperimenta cognoici poffit.
Cap.VSf.
"%
yTAgnifaneinrf wf^icdtmomentieft, iinfinitaqujKdami^ariifr^^inquibusutifacul-
l^yi exadumdewe^iwjf/j-^j^-^wjudicium tates non vmoconllant gradu , nequeean-
"^"^ferre; cum ex eo tota infirmorum ( dem in uno atque in alio fonte efficaciam
Magnimo-
iis utentium falus dependeat. Et quamvisi iiabent, ita difficultates congeminant.
^miiuf'He
complures , varios eas cognofcendi modos Me<//c-i utplurimum primarum notitiaqua-P'^^^^'^^^'^
medicatifi prscfcripferint; vifum tamen nobis fuit,non- litatum contenti
,
difciplinse ufum pergradus
^diZtm^^'
nuUa ab aliis nova & nonobfervata^x/^fri- velutiquofdamcd/owdiftribuenteSjaprimorum
viri-
menta hoc loco tradere; ut hocpaftonihil adfecundum,afecundoadtertium
, &hinc
^^'
flent mixtu
ra
eoffiofce-
in hoc propofito nobis argumento Leftor
1
ad quartum , ad quantam fingula aftidnem
reperiret, non undiquaque exaftiffime dis- efficaciamque perveniant , oppido fallaci
cufium. . iconjeftura sftimant. Deiride cognito pri-
Cum autem virtutes &proprietates aqua- marum inter fe qualitatum comexu, ad compo-
rum thermalium in eo temperamento fpe-
\fitas
confequentefque alias ex ordine natu-
cialiter
,
quod aquse ipfje cum ipfis terre- ras operationes progrediuntur; Calefacientium
ftrium glebarum mineraliumque mifcellis qiiiaem aquarum
effe^uj
, rarefaftionem, fu-
fortitas iunt , confiftant ; Mifturarum cogno-
fcendarum primo quifpiam modus per viam
experimenti, unacumexaftanotitiaMine-
ralium neceflario omni Corinthum hanc
fionem
,
digeftionem & attenuationem
;
Hume[lantium mollitiotiem lenitionemque
;
Frigifacientjum repletionem , diftenfionem
;
Siccantium denique adftriftionem conden-
Seafuc^
adeunte
,
promptus efle debet. Modus au-lfationemque,aliaquehujufmodirimantur.
tutes lerwn
tcm dupUci tatione periicitur. Prior totus ; Ex his deniquead tertium jenus operationum
inquirirfe-
yd>yw peragitut minifterjo ; Alter
,
quem progrediuntur
,
quse videlicet ex fecundis
Phyfici a pojieriori vocant, ex recremento- 1 inter fe, acprimarum virtute refultant, quac
rum,quaj canales poftfe relinquunt,qualita- ) intus fufceptx abftergunt, lubricant , aivum
tecolligitur. Utrumquepaucisexponemus. folvunt, advomitum concitant, & fimili-
Ineft a natura hominibus infita cogno- j bus corporis vifcera exagitant. Hinc ad
fcendi vis ab evidenter apparentibus &fen-
1
quartum operationumgenus provefti infignes
fibilibus
,'
per quam non caufas duntaxatre- quidem vires comperiunt , at obabditasra-
rumvenentur, fed&planefcirevideantur,
|
tiones atque inexplicabilem fere partium
cum fenfibus confonet ratio. Aquarum ita- 1 nexum atotafubftantias fimilitudine dedu-
que, quarum mifturam , &confequenter na-
turam & proprietatem nofi!e defideras
, fuh-
ftantia exploranda eft,quantum nempe a fim-
pliciaqua, pondere, colore , fapore , odore,
&taftusdemum qualitate differrevideatur.
Quse quidemfubftantia ut plurimum duplici
</o/efuperbit
; una. ekmentari, quaunaquas-
que res
qualitatibus operatur , calida , frigi-
tt'^^'"Z'
^^' ficca,humida; altera^i?c/jfcd!, quam non-
"" "'
nuUi
coekftem quoque appellant , omnibus
rum vtrtH-
tet.
fta proprietate , vix hucufque , nifi a paucis,
quos Divina Bonitas excellenti fubtilitate
ingenii beaverit cognitas. Hujufmodi funt
quas per occultos natursE chara^erifmos perfi-
ciuntur ; ex quibus z\ix lapides in vefica
renibufque frangunt , epilepfiam fanant,
occulta quadam proprietate fingula mem-
bra refpiciunt ; dementiam inducunt , affe- Mirf efle-
runt oblivionem , hebetefque reddunt, fter-
f^i^"^^'
nutamenta cient , calvitiem accelerant, aquarum.
elementorum
viribus
,
omnibus fenfuum
j
lacrymas eliciunt , rifumque movent, alis
conjeduris fuperiori
; utpote qux non nifi
j
fceminas fterilitate laborantes foecundant.
in mirificis effeftibus fefe prodat
;
quae fane 1 Hucquoque revocari pofiiint omnes dekte-
fiinullomixtorumgenerejCertein^j^aii-wi?-
\ria qualitates aqua; quarum infequentihus
Jicj/^ij potiflimum fefe exerit , ut poftea os- 1 rationes
,
quantumingeniinoftri debilitas
tendetur ; atque adeo longe
patet ut non di
cam ullus medicatj?, fed ne fimplicis qui-
dem aquae fons occurrat, quem non nonnul-
lus cceleftis favoris radius adfpiraverit ac
fingulari beneficio afFecerit . Quorum ta-
men
inveftigatio tanto eft difficilior,quant6
intimi
caufarum thalami magis funt
inaccejfi.
Accedit
mifiurarum in aquis elucefcentium
permittet , Deo dante affignabimus.
Arque hoc pafto Medici procedere fo-
lent. Sed in tantis Medicorum tricis certa
c^xd.2imreguhi, quaerebusnon dubiam lu-
cem afFerar , tenenda eft. Peripatetici Phi-
lofophi plerique multum tribuunt fenfatae
experientiaj ; dumad;;?(?;<w aquas referunt
calidas & frigidas; leves &graves didpondus
;
^
ad
Cap.Vf.
Primarum
qualitatum
cognitio
nonfttfficit
advrresin-
time
cogno-
liendiu.
LIB.V. VIRTUTES
tiAjaporem dulces
,
amaras
, acidas , acres,
falfas
;
ad colorem
,
puras , turbidas , coeru-
leas; lucidas, nigras, atque alias aliafque
hifce coloribus miftas
; ad udorem fulpliu-'
reas , bituminofas, fimilefque fostentiffimi
putoris,- tametfi nemohanc certam & in-
fallibilem regulam fequatur.
Etiamfi enim multae ex colore dignofcan-
tur,certi tameneffenon pofTumus, utrum
colorexhacpotiusquam ex illa mineralis
mifcellaoriginemducat; funt enim multa
qu2 aquam fimili colore tingant. Si gujlum
confulas
, & acredinem quandamfenferis,
fcire tamen non poteris , utrum hxc a fale,
AQUARUM.
275
mifcibili aquarummixtura feret judicium.
Exber.
Proceditur autem triplki modo
, Co^ione,
evaporatione
,
& dijlillatione
;
quSE totidem
Experimcntis comprobabimus.
ExperimentumI.
Per Co^lionem Mixturam aquarunt
cognofcere.
A Ccipe Vas vitreum, autfaltem teftaceum
vitrointusobduftum
; in hoc vafe aqua
medicata cujufcunque tandem illa generis
fit,adtertis partis confumptionem coq^uatur,
deinde quiejcat per tres dies
,
donec ab o-
anabalumine, n a nitro autvitriolo, an
i"^f.^^"^
^"'^"^
feparetvir, folo fedimento
ab omnibus una mixtis originem ducant, l^^^^^^^-
^avevero ne ullamm partem vas
nifiadintimaseorumfacultatesrefpexeris;'l^^7^V
""""^
'^T"^- ^fT-''-p~
cum enim omnes acrimonia linguam velli-
{
f
""^.'^^^^^^^^
cent, adifferentibusquibuspollent, facul-
^'^"^^^
^'J^^^^"^^'^"s/^^^^^^^{'*
5
Accipeexf-f--
tatibus cognofcend^ funt;/./> quippe
^.
;/^^'-;
groffiorv.^m^^.
,
quemin/>yrW/..-aqu^,
qucB in potum afTumpts corroborant ftoma-
i"^^''-/^
"^^'^"^. ^'^fif
^P^.^bis
,
hujus aptcem a-
chum,%./>/-.> contraftomachum evertunt
i?^'^.^^'^^
aliquoufque ;;m.rg
,
reliquam
potentiufquepituitofosconcitanthumores-.j^^f
P^^"^
y?/T^./.fm pnus madetaaarr,
illsafperitatem manibus lotura fua indu-^^^'''^.^^^^^''^?-!'''''
hocmodofiet ut ex-
cunt , Labfterfiva feu fmedica vi fua lenes
"^^^^^^ madefadla extra vas pendens rra-
&mollesreddunt;fedutiinillisfallaxafpe-l^^^^^.'l"^'^i."^^'^^^^'^^"^^^^'^^^VT^
.^ . .
i.
. n N j
.
t
^.
iqu2immerlimus,&licaquatota&folapau-
ritatis judicium eft , eo quod complura mi-
1
1^ .
\^ r r c\ sx
^
i- T
^-
r r .. -^.,
llatimultrolelepernltn tractum extra vas,
nerahalotione fua manus exalperent, ita
V I r r l- ?x j
n-^ j o 1 .^
^
UA -
jlolo manente \edmento
, exonerabit: Quod
mollitudo&lenitasmanuum, quamablter-^ ,. ^
/ ,. ,..'
^
^.
r,
-r
-j.
n:
-.. 1 -u
^\-.^^\edimentum Sotis radns expoitum
,
onendet
liva vjlua /^/-awemcit, complunbus ahis
-^
. ,.
-/
u j
^- 1 . . .,..!./-
^,
imox varias mtneraiium milcelias
v.^
quoque,uticalci,cmen,lixivnlque conve-,
1^/1. j
Ixt^Aluminofa non odore fed gjftu
difcer-:P^"^P^^^P"^"^-
modo
nitur ;
eft enim adftringentis virtutis fine^
acerbitate, linguamtamenpalatumque mi-
j
rifice vellicat, dentes ftupefacit
;
verum)
cum multa alia eofdem praeftent effedlus, de
EXPERIMENTUM II.
Fer Evaporationem Aquarum mixturam
cognofcere.
iis firmum judicium concipi non poterit. A
Cci^QVasvitreum late patentis orificii;
Vitriolata
& hituminofa aqute guftu & olfa-,
^cujufmodiurinaliaeftefolent, quod lu-
ftucognofcuntur: guftulinguam acredine
toexfarina &ovi albugine, juxtaartis re-
quadam, olfadum vero putentiffima me- ' gulas obdudum fit ; hocinaliud vas tefta-
phiti percellunt.
|
ceum arena repletum ad medietatem im-
Nifi itaque ex omnium unicuique mifci-
mergatur, aquac^, medicata repletum una cum
bili competentium qualitatum complexu di-
[tejiaceovafe yclSoli, vel alteri loco calido
gnofcantur aqus, ob aliarum fimilium con
fluxum perfefte sftimari non poflunt.Qiiod
fi verum eft de falibus &aliis concretis fluo-
ribus,mult6 magis id de fluoribus in metalli-
cis aquis
,
qui perfeftam cum aqviis , uti dixi-
mus , mifturam non admittunt , verificabi-
tur. Hinc alii ad inciles, per quos aqua medi-
cata fluit , fpe explorandse miftionis confu-
giunt; exrecrementis enim mineraliumripis
adhierentihus ,icie ad nonnullam cognitio-
nem pertingere pofl!e fibi perfuadent rerum 1
fit in prsececlenti Experimento
aquis commixtarum ;ut fi fulphure , alumi-
ne,nitro,fale,vitriolo,fimilibufqueobdudla;
fuerint concret2que,talibus quoque ipfas a-
quas conftare credunt. Verum enimvero
cum ii nefciant ,utrum vere & perfefte , an
confufa tantum diftarum rerum mifcella
imbuantur aquK, omne de iis judicium pen-
debit. iiiice motus , aliam cognofcendiC
aqua-
rum
mifiur(B rationem przfcribendam duxi,-
quam quicunque
tenuerit
TOM. I.
nullis pulveribus obnoxio , aperto
orificio ex-
\ponatur interdiu ; no6tu feu frigidioris CceIi
tempore ob caloris defedlum nulla fietfepa-
ratio. Evaporata itaque hac induftria aqua,
ficcentur faces five fedimentum adSolem , &
ex diverforvim mineralium ramentis mixtu-
ram colliges , uti poftea dicemus. Habethoc
experimentumhancfibi adnexam difficul-
tatem
,
quod una cum aqua magna quoque
mineraliumfpirituum copia avolet
,
quod non
EXPEUIMENTUM III,
Chymicum.
Per Difiillalionem Mixturam aquarum
cognofcere.
T> Onam hoc loco Experimeniurn omnium
^
certijfmum fecuriffimumque
,
quo non
particulas duntaxat fingulorum mineralium
infallibile de jaquis mixtaj ,
fed&fpiritusvaporefque iis
Mm
domi-
274
MUNDI SUBTERRANEI
Sellll.
dominsintes
pulchra {ane methodo, &infalli-
bili
judicii
trutina dignofcuntur. Sic autem
procedes.
Par:3itk
fornacula A , cumfpiraculo B igne
animato,
ejus concavitati vas teftaceum C D
E F imponatur
,
quodarena aliquoufque re-
pletum fit ; huic arenae ad medietatem im-
mergatur aliud tas ftrilioris colli quod fi-
gnavimuslitteris G H aqua medicata reple-
tum ; cui imponatur capitellum I , nafo K in-
llrud:um, ita/i'ofafciolifque'z;^/ G in loco
H coagmentatum
,
ne quid inde exfpirare
queat. Nafo K capitelli I alia -vitrea
fiftula
in L inferatur , ea induflria oblutata ne &
hinc quicquam evaporare poffit. Hxc de-
mum /fy?/4LM, per medium vas ligneum
N aquafrigida repletum tranfeat; Utroque
foramine O P
vafisN exa.Q:eclaKfo, & habe-
bis omnia ad explorandas aquarum miftu-
raspraeparata.
Ignis enim in fornace A fuccenfus aretia
vafis C D E F
,
quodigni immediate fupra-
ponitur , calefala , calefaciet aquam medica-
tam vafi G inclufam , unde aqua in vapores
attenuata, fimulac in capitellum I ingrefia
fuerit, frigore condenfata in aquamvertetur;
quae cum yzporesfpiritufcpe fecum devehat,
illi per nafum K defcendentes novo frigoris
occurfu, quofiftula LM ob mediumaqus
frigidae
vafis N infeftatur, exhalare nequeunt.
Ignisitaquehocpafto urgendus continuo,
donec tota
aqua confumpta fuerit , &fiqui-
dem nonnihil
adhuc in vafe G remaneat,
Soli expofitum
exficcetur.
Sedimento itaque
f^cii>ufque jam exficca-
tis
,
admifcellaneas
mineraliumfpecies explo-
randashoc ingenio procedes.
Sedimentum fu-
mciMeo.
t"^^
tabulam
ferream politiffimam igne can-
gnofcendi
dentem
,
exponatur. Si itaque
aquis fuerint
emitiJ"''
^o*""^^^'^^ ^"'^is
,
gypfum
,
calx
, fulphur,
^quflm.'
fal
,
nitrum
,
alumen
, vitriolum
& cerufla,
mixta.
juxta fingulorum naturam & proprietatem
examen inftitues. Si enimaquis commi-Ex^ifr.
xtafuerint calx , marmor
& gypfum, videbis
illa in candenti lamina non comburi ; fed
poftquam alia fuerint
combufta , remane-
bunt illa colore multo ac ante candidiori
fulgentia
;
hac tamen differentia, quod fi
gypfum
aderit , id ftatim
candidiifimuni
fiet; calxvetodi marmorad candorem ma-
nifeftandum nonnullam moram tempus-
que requirunt. Si fulphur adfit , id ftatim
folita odoris graveolentia fe prodet. Si verb
falSanitrum, illa dumcomburunturinc^n-
denti tabula fcintillabunt ; hac tamen diffe-
rentia
,
quody^/cum crepitu, nitritm fine
crepitu fcintillabit. Si ceruffa adfit, illa fupra
candentem tabulam ferream in intenfam
rubedinem vertetur , atque adeo plumbi in-
exiftentis apertum fignum eft ; cerufta enim
uti explumbo fit aceto macerato , ita illa
ignetoi\.i fandyx (we miniumfit. Si deni-
que alumen adfit
,
id liquefaftum la^ei
prorfus coloris figna poft fe relinquet.
Hoc experimento ex rerum natura& pro-
prietate dedufto , fingulasmineraliumfpe-
cies aquis commixtas infallibili judicio
comperies.
Quomodo verb an metallica corpora iis in-
fint,
examinanda fint, illud alia methodo,
utfequitur, indiget.
EXPERIMENTUM IV.
Quomodo Metallica tin^une Aquis medicur
tis
ineffe
comperiantur.
EtalUcce fpecies non nifi ex fedimenti
corruptione dignofci pofiunt ; ita ut
quodiibet metallum, quod aquis adeft, ver-
tztmin proprium excrementum , ex quo de-
indehocvelillud metallum adefle cogno-
fcitur
; & hocmodoferrum ,argentum,au-
rum
,
chryfocolla
, xs ,
fimiliaque inno-
tefcunt. Ut verb fingula recenfita in pro-
prium excrementum vertantur ,
meaica-
[
mento quodam opus eft , id eft , erodente li-
I quore , cujufiiiodi funt aqua? erodentes Chy-
I micorum
,
aut acetum generofiftimum at-
que acerrimum. Modus procedendi fequi-
tur.
Sedimentum metallicseaqujeinfundatur mdsuct.
in diftum acetum, zut aquam cauftica virtu-^""^"'"^!',
II
.
r n_A A
/ y-
anmetalla
te pollentem, inlpectaque aqua
,
fi
fupra nqaKiaCmt.
fedimentum obfervaveris concrevifi^e
ferru-
ginem; certusfis,medicatas aquasj^m mi-
xturam continuifle; fi verb aeruginem cre-
vifi^ videris , erit id seris mifturse fignum
;
fiauruginem, id auri fignum latentis erit,
&fic de r(?//^/j omnibus.
Atque hac arte facile cujufvjsaqua cum
quibufcunque mineralibus mixturam com-
periej.
Ca-
Cap.V.
LIB. V. VIRTUTES
ACLUAftUM.
C A P U T V.
Hydrometri Defcriptio,
Quo
Aftamm graVitas & leyitas explorantr.
VS
ConfeB.
Cabxus.
USuseftolim
lnflrumento{\mi\i'm a-
qujefalfae miflura Germanus Arti-
fex loannes Toldenus
,
ex quo Cahaus
illudaccepit.Verumcumvixfueritquiejus
rationem refte intellexerit
, ejus hocloco
conflruendi modum
,
ea qua potero brevita-
te , docebo. Eft autem ufus ejus folummodo
tum in iis aquis qu2 falilim quid admixtum
habent , tum etiam in dulcium aquarum levi-
tate nvLtgravitate quacunque tandem de cau-
fanafcatur, exploranda.
con/lruaio
i- Fiat phiala vitrea in modum fphaerx
Hydrme-
yentricofa , tenuiflimi colli
,
quae palmarem
*"'
tamenlongitudinem non excedat
;
cui in
centro hajts uncinum inferas , cui pondu cum
opus fuerit , appendas ; & habebis inftru
mentumparatum. Figuraejus eftAB.
2. Selige tibi , quantum fieri poteft, aquam
limpidijfmam
, & ab omni falis terreftrifque
inquinamentiquifquiliispurgatiffimamun-
tra hanc aquam/^ij/j>w immergito, quod fiet,
lifemperaquam ei paulatim infundas,us-
quedum infra aquam fubfidendo tantum o-
rificium Anon cooperiat. Hocfadto totam
aquam intra phialam contentam
,
quam ex-
amjfme fieri ^ox.Q^,pondera,&i quantum pon-
derispendet aqua, tantum pondus uncino
in fundo phialas loco C appendes. Collum
porrb feu fiftulam N A in fuos gradus hac
diftribues induftria.
"
3.
Concham,a^-3LX\x.wm fieripoteft, capacem
accipe^quam^iari/^Wij aqua, utprius,imple-
bis
, cujus fundus fit paulo profundior, quam
longitudo five altitudo phiak C A ; hanc a-
guamTpnns quam exalijfme ponderahis,con-
fiftitenim in hoc totius negotii momen-
tum; fitque, verbi gratia, 1 00 librarum
;
quo-
niam vero una libra conftat 1 2 unciis , 1 2 in
1
00 dufta dabunt 1200 uncias aquae.
4.Hocetiamconfefto.
accipefalis opti-
incpr3Eparati,exficcati
& in miftutiffimum
poUinem redafti
,
quantitatem operationi
j
mox'fecutur3Bcompetentem. Exhocfalere-
;
poneparticulas unciales adrationem aqua pau-
j
16 anteponderata,id eft,pondera prius unam
I libram falis in bilance
,
ponendo in una lan-
ceaquam,inalterafalem , ufquedum jequi-
ponderent ; deinde pondera pariter unam
unciam aqu, cum una uncia falis ; tandem
feorfm
ponito tot uncias falis
,
quantum in o-
peratione tibi opus effe videbitur. Quibus
pofitis (\c pbialagiaduationem ordieris.
I
y.
Imponephialam h-Q intraconcham,pon-
;
dere f\xo C inftru^iam , &i.fuhmergetur, juxta
j
fecundam operationem,ufque ad orificium.
j
Quo fafto projice intra aquam conchce i Salis
fepofiti unciam, & ubi mixtum fuerit , aquam
j
graviorem reddet , unde aWeYHtz phiala ajfur-
j
gefaliquoufque, verbi gratia.in d; quod pun-
j
ftumdiligenternota. Iterumprojicealiam uodiujt.
\ falisunciam intra aquam conchse , &phiala^"''."^'
'"*
I
aflurget altius,v.gr. in f,quodpunftum nota.
du^ievfu^
jDeinde rurfum aliamfalisunciamprojiceti^e^^''*-
intra conchae aquam , &phiala afliirget in/,
*'
"*"*
quod punftum pariter nota : & hoc pafto
femper alias & alias uncias projicies in a-
quam,donecphialatoto coUofuo emerferit
fmgulari ftudio notandopunda contacflus
colli cum aqua ;
adfcriptis fingulis pundis
fuis ordine numeris,& habebis inftrumentum
prteparatum, c\x)us orijicium^nmo claufum es-
fe oportuit, ne quicquam aquse penetret.
Vfiu tnflrumenti.
Si nofTe cupis
,
quantum Salis admixtum ha-
heat qnxiihetaquafalfa, five illa fuerit marina
{lyefontana ; tuncphialam una cumfuo
pondere
eidem immergito\ & ftatim punlum contaB:us
aqux cum collo phialae monfirahit in numeris
quantitatem mixtura. falis contenti intra a-
quam falfam tantasmolis quantae aqua con-
chae erat , tantique ponderis quantum difta
aquapendebat. Quod enim deponddre cer-
to &determinato alicujus aquae dicitur , id
de tota aquarum mole didlum cenferi debet,
etiamfi in medio maris experimentum fie-
ret. Supponitur enim
,
qualemcunquefalfam
aQuam aquali mijlura in omnihus partihus at-
temperatam
effe.
Sicut enim fefe habet una
1200 pars 100 librarum falis ad aquam m
concha". fic fefe habet cujufcunque ponderis
fal ad fimilem aquaspartem.
CONSECTARIUM.
Ex hoc difces primo
,
quantum aquafalfa
medicatafalis e'xce//w ,quantum defedlum
haheat. Secundo ,
datis centum lihris aqune
iftiufmodi, quantum indefalis extraherepojjis
,
cognofces . Tertio ,
an aqua marina aqua
fontana falfior fit , an contra? Quarto', ex
hoc cognofces ,
datis quihufcunque tandem
Mm 5 dulci-
Q76
MUl^JDI
SUBTERRANEI
&
quanto plures glohuli
furfum
adfcenierint, E^cper.
tanthaqua in fyecie erit gravior ; tanto ea-
dem levior, quantb pauciores adfcenderint,
leviffima
omnium
,
quando nuUus adfcen-
derit . Sed hujufmodi ej^perimentum fuas
difficultates habet
;
quare pracedens inflru-
mentum Sc ufui aptiuSj &nuUis ercoribus ob-
noxium reperimus.
Seil II
dulcibus &
potabilibus
aquis
,
quantum una
'
alterh
levior ;
illa enim levior erit in qua
phiala
profundius
defcenderit; gravior, in
qua
altius
adfcenderit : quanto enim aqua
gravior efl, tanto phiala adfcenderit magis
:
^anto
quanto vero levior , tanto minus eidem fub-
*lml^fl"l
fidenti refiflet. Dependetenimtf^rwpo-
littscorpor tabilium gravitas a quantitate falis ei ad-
ineafHbfi-
j^jxta
,
qu3e etfi faporem fallat , dum falis
to gravior mixtutamnon percipit, initrumentum ta-
*ciliL^'^'
"^^^ noflrum fallere nequit.
AliuA Jnflrumentum
Hydrometricum.
Fiat Tuhus vitreus ejus quam hic vides
formx, fitque
fignatum A B C. Tuhus hic in
A{it apertus , cujus collum
A B inquotlibetpartesfit
divifum. Huictuboinfun-
des argentum vivum,ufquQ-
dum videris infra aquam
ghhum B fubmergi.Si vero
argentum vivumpondere
fuo in fundum totum de-
primeret. Hydrometrum,
tum femper minus affun-
des argenti vivi , ufque-
dumtotus globo majori B
affixus glohulus C replea-
tur , atque hoc tamdiu
continuabis , donec totus
globus infra aquam de-
mergatur ufque ad DE, &
habebis Hydrometrum ad
aquam lihrandam examinan-
damc^^ paratum. Debes
autem hoc primum expe-
riri in aqua levijfma;{iqni-
dem aquae paulo fubtilio-
ri impofitum Hydrome-
trum, amplius quoque fub
-
mergetur, &tanto quidem
profundius quanto fubti-
lior fuerit , &fimul in collo
differentiasgravitatis
^le-
vitatis oflendet. Argentum vivum ad nihil
aliud infervit, nifi utinflrumentum femper
ad squilibrium teneat intra aquam.
E
X. P E R I M N T U M.
Raphacl
RaphaelMagiottus
clarus inprimis Mathe-
Magiottus.
j^aticus in fuode
renifu aquarumpercompres-
Aiiud in- fionem
Libello
, ad gravitatem &levitatem
jirHmmum
aquatum explorandam
, talequid excogita-^
vit. Conttruitur///j
<ew craticularrs SiVit
conicus cylindrus in
formamcaveae , leupo-
tius naffsE pifcatorise , uti in prsefenti Figura
apparet. Intra hanc caveam
ponantur com-
plures vitrei glohuli infra
perforati
,
quorum
magnitudo fit inproportione
Arithmetica.
Hifce itaqueglobulisinflrudam naflam in-
tra differentis gravitatis aquas immergito,
80
\So
40
30
10
Hydrome'
trtcum.
Aliusmo'
dus MagM
Alii ovum aquis imponunt , & fiquidem
aquagravioris conditionis fuerit, natabit,
fmlevioris, fubfidet. Sednequehocprxci-
fam differentiam aquarum determinat.
Oflendit mihi Sereniffimus Magnus He-
truris Dux Ferdinandus 1 1. alium bonita-
Hetrurft
tem & malitiam aquarum explorandi mo-^""/^'*
dum, &ita fefe habet : Omnisgeneris aquoi po-
"*'
tui aptas , fontanas , fluviales
,
puteales,Ia-
cuflres & fimiles,/ vitreispoculis ordine ex-
pofuerat : deinde in quodam vafe vitreo a-
lium confervabat liquorem, quem infundebac
intravitreapocula ordine pofita , & ftatim
in deterioris conditionis aquis aqua
infufcum
colorem deflefterevidebatur, in deterrimis
etiam in nigrum , in puriffima vero aqua ni-
hilprorfus mutationis efficiebat : undefla-
tim colligi poterat caufa hujus tam repenri-
nx alterationis. Cum enim in aqua
puriffma
vix quicquam mineralis mifcells infit , li-
quorinquodageret,nonreperiebat ; inre-
^r^ipit^.
^w/i-verodiftamineralium Ipecierum mi-
c^y-
ftura quadam imbutis liquor
,
qualifcunque
^'^*/""'
is fuerit , infufus , uti agebat in congenitam
fibi mifcellam , ita quoque neceflariam cau-
fabat in aquis mutationem. Verum quifnam
\\icliquor mQtix., dicetur in fequentibusLi-
bris , Capite de Pracipitatione liquorum in alios,
quibus prajcipitatis aquae nunc in lafteum,
jam in rubrum , modo in coeruleum
, viri-
dem
,
purpureum , fimilefque colores trans-
mutantur,ubi mira qusdam arcanareperiet
Ledor,
Ca-
Cap.
VL
LIB.V. VIRTUTES AQUARUM.
C A P U T VI.
277
e tejlu ^ calore Thermarum eju/que cauC^
,
& quomodo t adeo difFerenti
mineralium tin6tura mifceantur.
J
Um in praecedenti Libro de Jgnefuh-
terraneo uberrime hoc argumentum
difcufTerimus : nihil hoc loco reftat,
nifi ut modum oftendamus
,
quomodo aqua
thermales
calefiant
, ^
quomodo tot ac tantis
cMti.rim
differentihits virtutihiu imhuantur. Experien-
wfJdiffe-
tiaconftat, nonnullas /)?;emd^ elTe frigidas,
quafdam tepidas, aliquasyfrz)fK?^i-quidem,
fed quse tacftum fuftineant, quafdam vero ita
(efiuantes, utinjeftorum animalium corpora
e veftigio depilent , depulpent, exoflent,
confumant . Quxritur caufa . Dico itaque
breviter, hxc omni^exfitupyropbylaciorum
pendere. Si enim infra lebetem aquarum
reotiae m
lork
five hydrophylaciorum
, immediate Vul-
caniaqujedam ofRcina pofita fuerit, dico,
aquam ob vicinitatem sftuantis ignis cejha-
tiffmam fore
;
quanto quidem ea ab hydro-
phylacioremotiorfuerit, tantbaeftum ma-
jus fui decrementum habiturum, ufquedum
adeoremotafuerit, utab omni aeftu defti-
tuta naturali fus frigiditati reftituatur. Et
ex culinariis efFeftibus liquet
,
quo enim
oUaeigni viciniores fuerint, eo majus seftus
incrementum concipiunt; eo minus
,
qu6
remotiores. Sed quomodo
idfiat
in fuhterrU'
nea Oeconomia
,
Figura hic appoflta often-
dendumduxi.
Imaginare tihifuhterraneam regionem
, in
j
qua Kpyrophylacium
,
quod per canales fuos
j
pyragogos five caminos in omnem partem
ramatim fe porrigat , cujufmodi funt L R S,
|
A B, D G H,&c. Si itaque reconditorium.
aliquod ,v. gr. B , illi immediatefuprapofitum
j
fuerit, certurn eft, ex aeftuantiflimis hali-'
tibus ignis, qui expyrophylacio Acontinuo
per canalem A B exfpirant, jj'*?^ in cratere
B contentas/^wwa? a^um concepturas , uti
fit in Bullicamo Viterhienfi. Si vero difti hali-
tusper canalem pyragogum L R S in hydro-
phylacium Vfe infmuaverint, asftusincre-
mentumquoqueminusfore in thermali a-
qua S, &minus in W & minimum in X
,
&
adjacentibus thermis
,
donec ita remotae
fuerintab A , utpenitustandemomni
calo-
^ re exut2 frigefiant, I^em dicendum eftde
canali D G H pyrago^o
,
per quem fpiritus
ignei tranfeuntes fefe exonerant in aquati-
cos crateres E &F
,
qui aquas exonerant in
fpntes
Z&Y. Contingit autem fubinde,
pyrophylacium
quoddam hydragogum ca-
nalem ofFendere, ut videre eft in pyrophyla-
cio O
,
quod canalem a , igneo fuo vapore
ftringens, aquam magno jeftu imbuit , unde
aqua in thermis h exonerata pariter fer-
ventiffima erit. Hoc naturas exemplum
Veteres fecuti Romani, aquas in thermarum
ufum ,
canalihus igne
fuppofito
calefaciehant
.
Sed & haec in arrificialibus pulchre eluce-
fcunt.
j
Sit Fornax A igne
fuccenfa , ea vapores
igneos per canales pyragogos B C D ad
vafa
j
E F HG I emittet
,
qui fummo sftu ferven-
itesimpingentini/<3/^ E FHG I canalibus
inferta &aquis repleta. Experientia docet,
aquas diftorum vaforum mox ubi intra con-
cava eorum pertigerint , aeftuantis ignis va-
porofis Ipiritibus calefieri ,
& tanto qui-
dem efBcacius
,
quantbfornacifuerintvici-
niores. Hoc pafto F & G aquae phis aeftua-
buntquamH&I, &omnibusplus E. quje
omnia me experientia docuit in fornacihus
Chymicis , de quibusin Septimo Lihro ex pro-
feflb. Idem intra terram contingere ex prae-
Mm
^
cedenti
278
MUNDI
SUBTERRANEI
3e3 n.
cedenti
experimento
patuit ; ut proinde mi-
j
alias tepidas, nonnuUas ajluanttfimas repe- Corollar.
'
rumnon
fit,nonnullas
thermasferefrigidas, I riri, cujus quidem rei ratioex didis patet, Exper.
Tmtium
victnorum
aher eali-
dut, alier
jrigidui;
tMu/a.
COROLLARIUM.
Ex diftis quoque patet , cur in nonnullis
aquisinveniantur /<?/, quorumunus fri-
fridiflimus,
alterferventiffimuseft; Cana-
isenim frigidiorisaquae ab igne remotior
eft,quam alter fervidior. Acceditquodfub-
inde hydragogus per aliam aquam frigi-
dam incedat , & calore extindo
,
poftea
frigidasfundat aquas.
Sint daofontes A &B, fit Acalidus
,
B fri-
^i(^j ;quemadmodum in Agro Fiterhienfimo.
obfervafTe memini , non nifi hipalmarifpatio
diftantes
;
quoniam enim Ignis S , immedia-
te canali L fubjeftus eft
,
mirum non eft,
eam aeftuare; B verb cum a pyrophylacio
Premotiorfit, fit ,ut calore fenfim flacce-
fcence, aqua frisefiat; praefertim fica^//> V
per aquas ingiaks hydrophylacii X incefi^erit
;
locenimpaao in Bfonte cum infigni frigo-
ris fenfu fefe exonerabit. Poteft etiam id
contingere, quodexalioquopiam recondi-
torio Zaqua frigida fefe in B exerat , abfque
ullo ignis remotioris accefiii.
l
Hocloco omittere non pofliim, quje, dum
hajc fcribo mihi referuntur. Anno
^^^0'f,fJfZ'tM
menfe Junio
,
quo ingens terramotus mie-terribHif,
ftavit omnem illam GailiB Regionem
,
quae
fe a Burdigalenfi Urbe ad Narbonam exten-
dit. Erat prope Bigornium ingens &praecel-
fnsmons
,
qui ferocientis naturae vi, itaab-
forptusdicitur, ut praeterlacum ingentem,
quem poft fe reliquit , nullum ejus amplius
veftigium apparuerit ; addunt , diftridum
illum circaPyrenaeos montes compluribus
thermis fuifl!e refertiflHmum ; in quarum u-
nis poft
montis ruinam , aqua prius ferven-
tiJfimiB
tantum frigus contraxerunt
,
ut pro-
indenemoamplius illis uti poflit. Quaeri-
tur utidencm vehemens illa ferventium a-
quarum in frigidiflimas mutatio ? Dico , ca-
nalempyrt^gogum montis cafu ohftruUum ,
a-
liumaperuiflecanalem
,
qui firigidas duce-
ret ; vel fi hoc non , a<iuas
calore omni per
pyragogum adminiftrato deftitutas ,
ran-
deminnativum frigus tranfiifl^e.
EXPERIMENTUM.
Mixturam exhihens Aquarum.
Jxtura aquarum vel eft fimplex
, vel
compofita. Simplex eft
,
quando cum
unotantummineralium mifcetur,-
Compofi-
ta, quandocumpluribus. fiuntautemmix-
turae eo qui fequitur modo
:
Ex fuperioribus conftat ,
terram innume-
Terrnimw
risfcatere mineralium fpeciehus , ita ut nun-
'''"
/''^f"'
quam una &eadem in omnibus locis comhi-T"J^^^''"'
w<3/i(>rerumreperiatur , ied pro differentium
venarum varietate multipkx omnino & ine-
narrabilis ,
exceptis tzmen fulphure Sc fale
quaE a nullis unquam aquis
,
in nonnullis qui-
dem majori exceflu', in aliis minori ahfunt.
Quomodo zntem in fuhterraneo Telluris utero
fiant
hujufmodimixtura, exemplo Geods-
tico oftendam, Imaginare itaque tibi i-
gentemfuhterranea Re^ionisd/ftri^um hydra-
gogorum canalium duilihus in varios ramos di-
vifum,
LIB. V. VIRTUTES AQUARUM.
279
Cap.^l-
V^f^m,
intC3i
ciuos ajua decutrens Mverforum]fofjtem erumpem
,
earum virtutum
,
queis
mineralmm ramentis , & fcobibus unacumjipfe quibus mixtae fuerunt fpecies pollent,
earum virtutihus tingatur
;
certum eft, ingen- indolem referat. Sed rem paradigmate de^
/^3! illinc diverfarum rerumlpecierumque
monftremus;
mifcibilium coUuviem nafci
;
quJBdeinde in i
Sit Hydraulicum quoddam A
,
quod in o-
mnem partem per diverfa Telluris diverti-
cula, in diverfos/ioffj B CDEFG erum-
pat ; tranfeat autem aqua per diverticulum
five canalem AB fabulo &arenacea materia,
vel prasduris filicibus fcatentem. Dico/<?-
tem exortum B dulcem aq^uam prahiturum,
cum canalis nullam praster diftas materiam,
quseaquam prsdominanti quadam virtute
minerali tingere poflit , contineat. Trans-
eatvero aqua ex A ^et canakm ACfale re-
fertum ,
dico fontem Cfalfum futurum , talem
videlicet
,
qualis vena eft
,
per quam tranfit
falina. Iterum egrediatur ex ' A per canalem
A D , dicofontem D nitrofum futurum , five
nitro tindlum iri, eavidelicet virtute qui
canalis perquemtranfit, nitrorefertuspol-
Materia ali-
let. Atque lioc padlo , fi per A E aluminofam
Xaquam
"^^'"^^
, & per A F vitriolatam
, &
per AG
tranfeun- ferratam , &per A Hfulphuream tranfierit,
tem tingit
fgfjfg^ E F Gpariter ea virtute
,
qua canales,
qud
ipfa
per quos tranleunt , imbui necelle eft.
foiiet.
Vides igitur, undefmplex aquarum medi-
catarum mixtura originem fuam trahat , vi-
delicet ex venafimplici alicujus mineralis
nullialteri commixta. Patet quoque inde
crfubinde in uno aliquo locq, dijferentium
virtutum aquce medicatae diverfu fontihus
comprehenfce occurrant
,
quemadmodum
olimmeinUrhct oppido Jurifdiftioni
Ele-
ftoris Moguntini fubjedo ,
videre memi-
ni,j^A:
yideiicetfontes diverfifmis
virtutihus
pollentes,
nonniCi quatuorpafdus ^ie invi-
j
cem dijfitos
; caufa eft
,
quia videlicet aqua
per diverfoscanales, differentibusminera-
'
lium fpeciebus refertos dum tranfit , iis tin-
|fta, indiverfisfontibustalem exhibet vir-
jtutem, qualempraefe fertcanalis five mi-
nera, perquam tranfit.
Vides itaque modum (implicis miflionis,
^'>">ia
jam ad compofitam acceoamus. Etprimo qui-
medicats
dem fcire te velim, aquasfuhterraneas nonper
tammtfiti-
unumta.ntum hydragogum canalemviam fuam{"^
f^f^*
carpere
,
fed haud fecus ac in externa Tel- gravida:.
lurisfuperficie, flumenaliquod principale,
diverfis rivis conftituitur , itaidi diverfos
aquarumri^z^ojramatim divifum divaricari,
qui rami, uti diverfis diverforum mineralium
fpeciebus
,
per qus tranfeunt , tinguntur,
ita iifdem quoque , dum in unum aliquem
fontemcorrivantur, multiplici quoquedi-
verfarum virium fcetura complentur . Hoc
pafto , ut rem exemplo comprobem , ex A
per canalem Hfulphureum tranfiens in K &I
divaricatur, illinc per venam c^nilis
falfu-
gineam , hinc per nitrofatti : unde fulphurea
materia canahs H mixta canalihus K & I fa-
linsE videlicet &nitrofae, mifturam faciet ful-
phureo-fale-nitrofam. Rurfus canalis K di-
^omU
varicatus in L &M, vitriolatam illinc, hinc
mtxturria
aluminofam ofFendens venam
,
prasceden-
aquis -
tium, confluxuaquarumtinda ,
producet^"'""'-
infontihus L & M, in M quidem aquamful-
phureo-fale-aluminofam , in L setofulphurec-
fale-vitriolatam: Iterum
rivus L fubtetra-
neus divaricatus in L , hincauriferam in O,
iliinc
28o
MUNDI SUBTERRANEI
Se^iJlI. illinc in P ferratam venam tranfiens, in P
fonie
producet
aquam fulphureo-fale- vitrto-
lato-ferream ,
in O iontefulphureo-fale-vi-
triolato-auream mixturam proferet. Et quod
de hifoedicitur, de oranibus reliquis rivis
KMN,&HIZ,ST
intelligendum eft,
donec in R omnes corrivati
, ex omnibus
perquastranfeunt
mineralibus/o/mR,
o-
mnibus mineralium
fpeciebus viribufque
compofitum conftituant.
ap. L
Idemque arte praeftabis quod Natura , fi
exfontequopiamaquas
per differentes ca-
nales
,
in unum aliquem fontem corrivaris.
.Si enim fingulos
a/adifferentibus mine-
ris fale
,
nitro
,
alumine
, hitumine
, vitriolo, 1
&c. repkveris
, ac^ua per canales hofce
diffu-
j
fce mineralibufque
mixts fontem tandemi
conflituent omnihus
Aidis fpeciehus refertum }
Utproindehinc
velad oculum pateat Na-j
turs in mixturis
aquarum conftituendis
Ars&induftria.
Patethincquoque, colorum, quibus dif-
Aqux colo.
ferentes aquae imbuuntur
,
ratio
; talem
e-raiTs w
nim colorem aflumet aqua
,
qualis eft gleha tnmfemt,
mineralis quam pertranfit ; fi flavaj?<ii^aw , fi
^^^^^^^*
rubra ruhrum , fi nigra nigrum
,
coeruleum fi
ccerulea , viridem fi viridis , fi candida deni-
que laieum praeftabit , finguli fuum in aquis
medicatis fimplicibus
,
in compofitis vero
mifturam verficolorem. Sed haec de miftu-
ris aquarum {iifR.cia.nt.
D E
Sectio III.
D I S Q^U I S I T I O
T H E R M I
Et
S,
Jquis medicatis
,
earumque mirificis viribus & proprietatibus in /pecie, quse
omnes ex Subterraneis orioririem habere demonftratur.
o
C A P U T I.
^ principalibus
Thermis,y^;< Aquis medicatls, qu^ in Geocofini
fuperficie pafs^im
occnrnmt.
CMmterreflrium gleharum corporum- nefterem. Exhoc enim luculenter patebit
que
mineralium(^ixrd'r//d'j-&varietas
id, quod i\\ pracedentihus tam operosc de-
melius non
cognofcaturquamper^i-lmonftravimus , Vnmo, perennem quendam
verftatem arjuarum
medicatarum,quiLSuhique
/gnem fuhterraneum
,
qui tot tamque innu-
natnra rerum producit; certe opera: pretium merabilis multitudinis Thermas calore fuo
mefa6lurumexiftimavi,fi hocloco/)ri;?ci- imbuat ,
Ti^/Z^A-i dominari. Secundo ,inf!u-
palium tantum magifque celebrium Ther- mera quoque fulterranea efie hydrophylacia,
marum
,
innumeris aliis.quae ad meam noti- quae igne individuo comite calefa6ta ubique
tiam
non pervenerunt, omiihs,catalogum
ad- locorum per Telluris corpus innumerisper-
^
foftum
L!B. V. D E T H E R M I S. 2I
Cap. I.
fofli tam hydragogis quampyragogis ca-
nalibus, ervimpant, nonfecus ac corpusho-
minis microcofmicum innumeris venarum
arteriarumque duftibus
, ac principalium
membrorum feceffibus admiranda Omni-
potentis D E i Sapientiaconflitutum.Ter-
tio patet & mirus inefFabilifque rerum o-
mnium in unumfinem correfponfus concurfus-
que : Quarto, inconceptibilis qus in diftis
aguis\zx.&t virtutum diverfitas
,
qua fumma
qujEinmineralibuslatetdifFerentia, & in-
comprehenfibilis varietas potiflimum elu-
cefcit. Quae uti ubique lo corum fefe i n con-
fpedlum exhibent , ita miram quandam Oe
conomia. fuhterranea adminiftrationem o
quinq^ue milliafontium perennium , aqus prx-
ilantia cum nullis inEuropa comparando-
rum
;
virtutibus enim mirificis poUent ob
Tagi aureasfundentis arenas,divitiasquas
Tagtnau.
vicinis undique & undique terris commu-
'''^''''
nicat. Quos inter & p/ures thermales {wntV'"'"*^'*-
jontes
,
nominis celebritate toti Lufitaniae
noti : uti funt prope Obidos Caldas
, Mo-
^s&QXio^iikiEleonora loannis 11 Regisconju-
ge , in ufum infirmorum conftrufto Xeno-
dochiomemorabiles. Sequuntur Balnea ^;,
2"Ww^^/-
garhiorum juxta oppidum Alvor , in quibus
loannis 11 Rex , cum lethalis veneni reme-
diumquaereret, periifi"edicitur.
Sed reliftis aliis qu3E in Beira &Conven-
ftendunt. Hifcepofitisjam telam t^ndiQm'X.\xde Lafoes ixmx. aliifque paflim obviis, u
occeptam profequamur.
i num nobis hoc \ocoprodigium exponendum
^
- }eft, quod in
fonte
,
quatuor a Conimbrica
, c-
. V
/ T /-
'
l^ucis difiito
,
juxta oppida Cutanhedium &
^^
.
^/^"'.'^^"'^P^'.?^''^^,
^"^'''^"''^'iCadimam, ekicefcit. Fonspedenon amplius
Hifpaniae Fontibus
"
Thermis
'P
Uropa Lufitaniam, Hifpaniam,Galliam,
*-^Italiam , Germaniam, Hungariam , Po-
loniam , Illyricum , Graeciam cum adjacen-
tibus Infulis Sicilia , Anglia , Scotia , Hy-
bernia continet
,
qu^e innumeris ubique
Thermis referta , ex fequentibuspatebit. In
Lufitaniaodio, 'mHifpania 40,
in Gallia\j,
in Germania 120, \v\. ltalia%6 , in Hungaria
vicinifquelocis
9
, in Polonia ad Carpathum
complures , in lllyrico 16 ,in Gracia & vici-
nislnfulis 22
;
quseomnesper occultoster-
XX meatus fibi correfpondent , & uno eo
^profundus , arenofus & fubturbidus eft , vul-
go Fervencas,2i^e.x&nni aquarum arenarum-
queebullitione, qua fervet , fic diftus
;
e&
vero eHnatura ut quicquid in eum injeceris
Mirtfontis
ahforheat, necfatis poteft apparere quo
in-
J^"^'"'^**"
jeftosarborum ramos devolvat, cum non
femel arhorem integram experimenti caufa
radicibusimisaut fummis tantum frondi-
bus applicatam , trunco tantum five ramo
quolibet, ita avide devoret,ut nullis viri-
busqueatavelli,& brevi temporisfpatio,ne
tantillus ramufculus appareat. lUud etiam
accidit, ut labenti jumenti pede ita fortiter
demqueignevariispyrophylaciis diftribu- brevi fpatio <7/?^/ad fe trahat, ut vix ulla
to animantur&confervantur,nonfecusac arte & robdre a devorantis aquae vi poflit
in corpore humano per diverfos canales & ra- abftrahi. Hasc Vafconzellm , cujus rationem
mofos venarum duftus, calor animalis o-' infequentibusdemiraculofis fontibusape-
mnia animat , dirigit , &in eflFedus a natu- 1 riemus.
Mons Er.
minius in
Lufitiinia
fcmper
aeltuar.
ra intentos follicitat,
Et ut de Thermis
Lufitania incipiam , fciat
Ledor, omnes fere Atlantici Maris Infulas,
uti funt Canariae , Maders , & quas Azores
vocant
,
Thermis
,
quemadmodum annuae
Societatis noftrae abunde teftantur, refer-
tiffimas efl!e
; nec idmirum eft, cumfulphu-
re, fale , nitro , alumine , bitumine poUeant
copiofiflimo,& ingentiafubtus alant pyro-
phylacia, quibus perpetub agitantur. Ve-
rum dehifce vide in praecedentibus fuse,uti
& in noftro Itinerario Suhmarino adum.Eft
inter caetera Lufitanice prodigia , ille cum-
primis Lacus admirandus in vertice Montis
Erminii, qui , tefte Antonio Vafconzello Socie-
tatis noftrae Theologo in Defcriptione Lufita-
i^, ejus n3ii\xxxQ.ii\xtcefluante Oceano ^i^^Q
pariter exafluans intumefcat , luculentum
fane occulti cum Oceano per hydragogos
Htfpania pracipui Thermarum fontes funt^^'?*-
Caldas del Rey , fic pagus appellatur
,
juxta-'^'""*'
quem ebuUiunt
,
juxta viam
,
quae a Com-
poftella in Lufitaniam ducit ,
balneorum
nobilitate infignes,calidaj acdigerentis fa-
cultatis. Hinc ad oppidumTraltu joftadiis
diflitum 5
alterum halneum celeberrimum
occurrit, eo majoris utilitatis quoexnatu-
ralihic miftione ac diverforum fontium
confluxu , fuo quifque arbitrio aquas prae-
parare ac temperare poteft
;
calefaciunt,
ficcant, digerunt. ItemmjuxtaOrenfemCi-Themimi'
vitatem fcaturit aqua calida ac vena minio
""'*'''"""
prazdivite ; & quamvis nonnihil fulphurei
redoleat, ubi tamen frigefa(fta refederit,ad-
eofinceram, claram limpidamque feexhi-
bet ut non potui tantum fed & ad eduliorum
ufum fit peridonea ; ac veteribus Romanis
ad ufum deliciarum adhibitam
,
vetufla
if millia }
fontium in
Lufitania
rtumemn-
tur.
canales correfponfusfignum. Idem de miri- \thermarum xif^igi^ifatisdemonftrant. Eft&
fico
puteo juxtaMonafteriumS.Hieronymi, hocmirabile, ex medio fiuminis
Minii, cui
totum cum cellis&habitaculisinrupe exci- \t\\&xmx2id)z.ce.nt , aquas calidijfmas
erumpere
ixamin monte Sintra , inquo aqus ad jeftum magnaquantitate: quac arguunt aquas ex
maris intumefcunt. SolaInteramnenfisI- profundifilimis terrae vifceribus ,
inipfo flu-
//<?/<! nonamplius quam 1 8 \Q.ucis longa, la- minis fundo exitumhabere, & incommix-
taii, tefte
Vafconzello , numerat ad viginti tibili fluxu aquasfluminis penetrare. Sunt
. TOM. L Nn &
a82
MUNDI SUBTERRANEI
Plioius.
Se^.lll. Scaliain
hocGallicis Regno<j<^ Vianam ci-| eft? projechim in fontem armum, vel ad
vitatem&ivy/^'-Jniontibus. Hincin Ca- hors translapfe fpatium ad ipfa
ojja ufqtie
ftiliam & Bxticam profedlurus omriia plena^ confumat; originemfuamhauddubieexdi-
thermis reperies. Inter confinia Tarraco- ' fto More^ monte trahit
, qui Ipiritu Mer-
nenfis partis & Navarras, qua Ibenis non
i
curialiturgidus,tranfcolationetamen per
longe a{Rmtadj>agum Fitteri
,
lalnea magna'. terrasalumine, nitro, vitriolo
,
poUentes
virtutis
^affimreperiunzm , uii di.uhique lo' emendatus, infignes haurientibus eam prs-
corum adradices Pyrenceas ; in Agro
Hifpalenfi\
ftat utilitates.
Bsticas complura nafcuntur
,
qus forfan ea! Mirumproindealicuinonimmeritb vi-
funt, quas a Plinio deparia dicuntur
,
aut|debitur, aquamvituli ojjaconfumentem, hau-
Anthetana.
\
rientilusx.zm^\\ ipfam eQe innoxiam
,
quod
Monsvulo HQ: inmedioBifpaniamons altiJJImus, quiutique calori naturali illam quantocyus
ren"^ v-"'
^^ cxcurfuin Occidentem Caftiliam di- tranfmittenti , acrimoniamque temperan-
queadmi.
vldit a Granatenfi Regno , a quo fuperneitiadfcribendumeft : fiquidem t^ce/aw
, etfi
randtt.
Ana fluvius , inferne autem Bxtis apertius ; sneam tabulam autferream acrimonia fua
in Mediterraneum influit; in hoc r^/ci?/ exedatconfumatque, ftomacho tamennon
ergajlerium efle exiftimo , ex quo & metalla : rantum innoxium , fed & maxime falubre
omnis generis cudantur , & aquarum mira ! efle
,
quotidianus ejus in acetariis ufus ab-
varietate prcegnans totam Hifpaniam pul- 1 unde docet.
ciiris amnibus perluat. Metalla autem ibi-
j
Alter dcw aquce. fons ad Almagram oppi-
Fons ai
dem copiofa roetura parturire glabrities; dumfpeftatur, cujus ^^a optima &potul''/'H'""
montis fat monftrat , utpote in quo arbori- 1 adehgrata ut ex mille quingentis circiter e-
'"'*^^'""-
bus perpetuo damnatis exilio
, falebrofi| jusvicifamiliis,tefte W/';b<3yare>2/2iohinc^^|^*^[^''"
tantum fcopulofique recefliis dominentur, ; oriundo hujusfontis defcriptore, majorpars
colore livida fubfufcaque facie fterilitatis
'\
abftemia perpetub vivat, omni exclufo vini
fuasopprobrium velutilugere videtur, non
i
pom
, folo hujus fontis poru deledentur,
incongrue Sierra Morena , a Mauro flve atro : tanto hominum concurfu , ut circa meridiem
colore ab indigenis fic vocitatus. Spe6tan- frequenti hauftu totus veluti exficcatus
tur in hujus montis crepidine aditus pro- ! compareat. Similisfons adBolegnum cerni-
fiindiffimi
,
ac inter alios juxta Almadien tur , non multum a prxcedenti diflitum op-
pagumJ/Jec^j ingens in
fo fere milliarium I
pidum.
receflum exporredhis
, in quo complures Ei\. 8c/mil/s conditionisfom tril/us Toleto
'
Futei hy altiflimi vifuntur putei , e quibus immenfa ! milliarihus diflitus , in hoc tamen
differt a
[IumItm.
'^^g^^t^ ^^'^^ copia firequenti operarum foflo-
{
praecedentibus
,
quod aqua in
{onxxsfuperficie
riales. rumque turba hauritur
,
qui magno vel con-
ductipretio, veladpoenam alicujus magni
commiflifceleriseluendam
adhas mineras
addifti
,
miferam trahentes animam tre-
mebundo corporishabitu , convulfis nervo-
haufta dulcij/ima fit
,
at fi quis fitulam ad
imum putei alveum fubmiferit , is aquam
fummeacremfitedufturus. Cujus quidem
rei ratio non inventu difficilis ; cum enim
in hunc fontem feu puteum tum dulces tum
rum tendinibus
, exiguae tandem vitse tem-
i
acres perpetuo influant , fit , ut acres ob di-
pus calamitofa morte redimunt.
7?wJ?rfj
verforumfaliumcopiaminfitaiis gravitate
glehaqux fodiuntur hydrargyruraque exfu
dant, utplurimum lapidofse funt & rufi co-
loris, exufta vero
extrinfecuscalorenigre-
fcit,
aclividofeuferrugineocolore
procul
afpeftantibusapparet.
YidQntuv Scquatuor
acrium aquarum
fontes , omnesdiiTerentis fa-
cultatis
circa montis crepidinem
; fignum
variaclatentium
in monte aliorum metal-
lorum
mineraliumquevenarum mifcellae;
quae tamen
depofitis per tranfcolationem
ftatim fubfidant, dulcibus utpote levioribus
fuperficiem petentibus. Hinc digreffi per
reliquos Hifpaniae tradtus, five ad Boream,
five ad Auftrum , five denique ad Orienta-
lem Pyrenaeorum montium tradtum, uhique
halneorum multitudinem comperies
; ita ut
vix pedem ad decem leucas moveas quin
nouafemperac nova thermarum fpe^lacula re-
perias
,
quas quidem ordine hoc loco pro-
ducerem , verum ne Opus rebus jam ab aliis
falubrium
glebarum
malignantis naturae fa-
jtraditis refercirem,confult6eas reticendas
Therms. in
CtgTO ToiC'
tano.
cultatibus, ab indigenis
cum magno in mor-
bis contumacibus
calculi
& vefics emolu-
mento ufurpantur.
Porro in
Archiepifcopatu
Toletano , jux-
ta Valentiolam, non
procul a vadis ubi Ana
fluviusterraconditur,iVdx;d/i?j
occurrit in
vafta planitie mirae acrimoniae
,
juncetis
undique
& undique conftipatus
, limpi-
diflimis aquis amoeniffimos
lonwo
traftu
irrigat hortos
,
frudufque alit tum
guftui
fuavjffimos, tum
copia&magnitudineprse
caeteris
inaeftimabili
;
tanta vero acredinis
duxi ; cum eandem tum ex Pyrenaeis , tum
exGallicis, Caftilis, Aftureaeque monti-
bus mineralibus refertis per fubterraneos
meatus originem fuam nancifcantur.
II.
De Fontihusfeu Aquis medicatis Gallia.
'
I
^Ota illa Gal/ia pars
,
quce Pyrenceismun-
-*-
tihus terminatur
,
adeh thermarum me-
dicatorumque fontium aquis
fcatet , ut vix
fit ,
qui illos numerare queat. A Bayona
fiqui-
/
LIB. V. D E
Cap. I.
{ic[\xi^^xt\Narhonamufque continuata vena,
five fulphureus cuniculus ex montibus ful-
phure
,
nitro , alumine
,
bitumine , vitriolo
gravidispervariosfubterraneos duftus ra-
mofque conftitutus
,
quem terrxmotus in-
gens hoc Anno i<56o ibidem exortus hor-
rendis cladibus afflixit , abunde demonflra-
ingms ad
vit ; uude prster voragines profundifllmas,
'""'"''rficcataflumina,montes partim decurtatos,
CaUia a pattim ablorptos, vel ipixtherrfiarum
,
prio-
''"eSi
ribusfive mutatis canalibus five obftrucT^is
lummuiti-
aquiB fetventiffitnx
zM
fr/gifl/J/imas repentina
tudo.
Metamorphofi degeneraruKt. At nos reii-
(ftis innumeris aliis
,
potiores tantum hoc
loco thennas celebriorefque recenfebimus.
Therrme ad pagum Z)jA-inter montes Py-
renasos fitae , fulpnureo-bituminofx funt, ita
a narura temperatx ut nullus fit morbus ex
iis quos Arthriticos vocant, quem non cu-
rent, quajfubinde tamenitaincalefcuntut
non aqu(e folum fed & circumiiti agri ardere
videantur, quod manifefle innuit latentis
infra montes alicubi pyrophylacii vefligia.
Sequuntur has alim, Y\x\go Orentaine, ther-
mse celeherrimcc
,
nec non renum hepatifque
vitiisprofligandis faluberrims.
Sunt&admontem Balarvae y/^x/a Biter-
r^j-contrafpafmi,paraIyfis, hydropis, ar-
rhritidifque morbos remedium fnigulare.
Occurrunt deinde ad Pyrenxorum mon-
tium radices halnea
, vulgo ie Montferran,
ejufdem cum prscedentibus virtutis facul-
tatifque. Hisvicinseaccedunt/^^fm^, vul-
go de Baignaire*s adpagum cognominem , &
aliae vulgo Dencaujfe ,
ingenti hominum
confluxu celebres , admirands virtutis , vel
exhoccapite
,
quodfoeminis flerilitate la-
borantibusfcecunditatem conferant, c2te-
rifque infirmitatibusquibus mulieres paflim
infeflari folent
,
potifTmium medeantur,
cujus rationem alibi expofiiinius. Non pro-
cul hinc nova occurrunt halnea in loco invio
& deferto vulgo Baregues
,
qus tametfi ma-
gno infirmorum incommodo adeanmr , il-
\vidLt3t.me.nfacultateomnium morhorum expul-
trice facile recompenfant. Atque hae funt
thermce celehriores in hoc Subpyrensorum
montium tradlu
;
quse uti ex fubterraneis
meatibusoriginem trahunt , ita eam ulte-
rius ufque in Alverniae montes propagare
videntur.
Speftanturautemin Aherniic montibus,
eorumque diflriftu/fx potifiimum celehrio-
ris nominis thermie
;
quarum priores funt
vulgo de Vieleconde
,
qu2 ex immenfa rupe
ingenti fragore & fervore e duobus veluti
epiftomiis pra^cipitatse
, aptum infra lava-
crum prxparant omnibus qui contumaci
humorum colluvie gravantur; conflat ex vi-
triolo , cujus fignum efl
,
quod diflillata pu-
rum in fundo vafis relinquat vitriolum , &//
quis z.c:^is gallam
impofuent , is ipfam aquam
ilatim in atramentum converfum reperiet
;
t^mx
acredinis,ut nifi alterius praeterfluen-
T H E R
M
I S.
285
! tisaquas miftura temperetur , ob nimis vio-
lentam & cauflicam quandam facultatem
i
exulcerationes inteftinorum efliciat, dys-
;
enteriam conciliet , aliofque morbos indu-
j
cat; quoBtamen attemperata nulU non morho
\prcfligando utilis &. fruftuofa efl. Has fe-
! quuntur addiftos Alvernise montes, ther-
mxAdont d'or, & quas vulgo Aygues candes,
! id eft
, aquiC calidie vocantur , niirs pariter
: vircutis ; unde magno hominum concurfu
celebrantur. Sequunturhas totaGallia ce-
leberrims
, Nivernenfes & Borhonice
,
qua-
i
rum vis & naturalis conftitutio cum ab aliis
defcriptafit, iis non immoror.
1 Reftat tandem mirum naturs in aquis pro.
\
diqium, quodr//v/-ewo;;/^/^/nobiIein Alver-
nia oppidum nobis exhibet , exponendum.
Mire Philofophorum ingenia torfit admi-
randumhujusfontisprodigium. Exithicexru-
pe, &inipfoexiturupesproducit& lapides
j
candidiffimos. Riuusc^i ex fonte manans
vx tranfiri poffit fuis accolis propria virtute
ponticulos
exftruit, hoc ingenio ;riTOm fuper
afleres in modum fornicis difpofitos ad-
fluere faciunt, & mirum diftu, intra 24 ho-
rarum fpatium
,
ponticulum continua&la-
boriosa aquas induftria conftrudum inve-
niunt. Aqua fiquidem hujus fontis iimpidis-
fima, fenfibilioperatione in lapidem fluxu
naturali nunquam interrupto , commutatur.
Et quoniam ab aliis fontibus nec coiore,nec
fapore diftinguitur , hruta ipfa decepta dum
j
eam avidius bihunt, mox deficientia inter-
\
eunt
;
aperta fiquidem , ftomaclium eorum
I
non aqua fed iapidea moie expletum repe-
riunt. Incoiae iiujus ioci rairam in hac aqua
petrificativse facultatis efEcaciam curiofis
j
fpedlatoribus exhibituri , aqiiam vitro infun-
dunt , &eveftigio
in lapidem
converfa rupto vi-
1 trofiguram ejus adeb exafte refert , ut in
gy-
pfeumpoculumintramoduium fufum cre-
datur. Pari pafto in quodcunque cujufcun-
que figprae vas aquam infuderis
, mox vei-
I
uti coagulum quoddam fenfibili condenfa-
, tione in lapideam molem vafis figurse pror-
j
fus fimilem commutatur. Unde nonnuili
I
curiofiores eam intra ftatuarum modulos
feu formas infufam lapideam ftatuam rupto
1 modulo reperiunt. Cujus quidem prodigio-
I
{x metamorphofeos rationetn , cum altiora
principia requirat, in fequentihus peculiari
Capite enodaturi fumus. Atque hsc de G<z/-
liathermis & medicatis
fontihus
, innumeris
aliis omifTis di6ta fufficiant.
III.
De Fontihus ^Thermis Germanice.
r TTiuniverfafere Germania Superior
po-
^
tiflimum Montofa , copiofis metaiiicis
venis fcatet ; ita vix eft locus qui non aut
tbermas , aut med/catas aquas aiicubi produ-
cat. ^tfontium quidem ac/dorum in Germania
tantuseflwm<j quantusin nulla aiia
Re-
gione
;
Thumbauferus eos ad milienarium
T''"'^'^^"'
Nn
excur-
284
MUNDI SUBTERRANEI
^^^jll.excurrereaflerit,
TpTcxtet thermasuhiqne lo-
'
corum
obvias
;
quas quia taediofum foret de-
fcribere,
hicnomina tantum iocorum&c com-
poJitionemz^^on2Lm ,
ex diverfis Audloribus
extrada.
Tahula Thermarum in Germania.
I.
'
V^Herma Curienfes feu
Piperina aureo-
-*-
fulphureo
-
ferreo
- nitrofa miftura
conflant ,
omnibus infirmitatibus meden-
tur. Ha ThermiE prs aliis omnibus id mirum
halent
,
quod tertia die Maji Inventioni
S. Crucis facro erumpant, decimo quarto vero
die Septembris Exaltationi ejufdem S. Crucis
facro diefefefuiducant
, exficcentque ; cujus
rei rationem in jequentilm de miraculofis
fontibus explicatam vide.
2. Thermaplumharitz in Lotharingia, plum-
bea miftura , unde & nomen habent , con-
ftant
;
medentur omnibus morbis exulce-
rationem adducentibus.
3
.
Thermce Badenfes Helvetiorum fulphu-
reo-aluminofs funt ; calefaciunt & exfic-
cant, frigidis morbis opportunae.
4.
Badenfes in Marchionatu Badenfi/)ro/'^
jlrgentinam, fulphureo-fale-aluminofas funt;
frigidis morbis auxiliantur.
5. Badenfes in Auflria fulphureo
-
nitro-
aluminofae funt, morbis frigidis medentur.
6. Fertnain Ducatu Wirtenbergenfi, vul-
go Wildhad, eadem qua praecedentes, mixtu-
ra conftant.
7. CeUenfes ad Martianam five Nigram
Sylvam
,
fulphureo-nitro-aluminofae lunt
;
febribus diuturnis medentur.
8. Goppingenfes , in Ducatu Wirtenber-
genfiadoppidum Goppingam , acidu/a funt
modico fulphuris mixtx
;
pedtoris vitiis
pulmonifque medentur.
9. Jvenfes , vulgo Au
,
juxta Rotenhurgum
adNicrum , eadem qua prascedentes miftu-
ra conftant , cum exceftu tamen fulphuris
;
nervorum vitiis mirifice conducunt.
.
10. Ew^yf-w/^jjuxtaLacumAcronianum,
alumine-nitrofjE funt ; dolori capitis, nervo-
rum refolutionibus a colicis doloribus ortis
conferunt.
1 1 . Gerhersveilenfes in Alfatia
,
alumi-
ne-ferreo-nitrof3Bfunt;Lienofis,hypochon-
driacis
, omnibufque vitiis cutis opitulan-
tur.
12. Carolinie
juxta Elenbogen in Boemia
oppidum
fulphureo-ahiminofse funt
;
glan-
dulas, ftrumas
, ifchiaticam
,
paralyfm , &
fimiles morbos curant.
13.
iVishadenjes
Moguntiae ex adverfa
Rheni ripa oppofitx ad
pagum Wisbaden,
fulphureconftantcumexiguaportionealu-
minis & nitri
; frigidis conferuntmorbis.
14. Gafteinenfes in BavariaDicEcefisSa-
lisburgenfis , auro , fale, nitro , argento, aere
conftant
; omnibus morborum
generibus
profligandis profunt, mulieribus foecundi-
tatem
conferunr.
1
f.
Ahudiacenfes in Bavarla ,
fulphure,
alumine nitroque poUent , odore ova frixa
referunt ; faculrates funt exdem
,
quae prae-
cedentium.
i6. y^^fc^e^/ej in Bavaria prope Ratis-
bonam, fulphure , alumine , nitro conftant
;
calculo renum & veficae conferunt.
1
7. IVemhdingenfes in Bavaria , fulphure,
alumine , nitro conftant ; ejufdem funtcum
praecedentibus facultatis.
18. Huhadenfes, \u\go Huherhad
,\icinx
Badenfibus,fulphure, cupro, & pauco alu-
mine &fale mifcentur ; obftrudtionibus
po-
tenter fubveniunt.
19. Salzhergenfes fulphure & halinitro
conftant, omnibus medentur morbisulce-
rofis, prsEterquam venerea lueinfedlis.
20. Badenveilenfes intra Friburgum &Ba-
fileam multum fulphuris, halinitri verb &
aluminisparumhabent; Afthmaticis & vi-
fcerum oppilationibus conferunt.
2 1 . Wattonuveilenfes in Alfatia Superiori
fulpliuris & halinitri portione tinguntur
;
ejufdem facultatis cum praecedentibus.
22. Willingenfes ad Hercyniam fylvam
fulphureo-aluminofae funt; exficcant , cor-
roborant.
23. Brinzhacenfes cupro &ferro conftant
;
hypochondriacis, lienofis &febribus quar-
tanis conferunt.
24. Kihhadenfes in Brisgojafulphur, hali-
nitrum, alumen, fal in fe continent , omnia
morborum genera curant.
25-. Glottorhadenfes intei' Friburgum
&
Wald-kirchen fitae , cuprum proferunt cum
pauco fulphure; iftericis , hepaticis , aliis-
que morbis profunt.
26. Vogtspergenfes in Alfatia copiofum
prodit halinitrum , aluminis parum & ful-
phuris ; fcabiofis ut plurimum conducunt.
27. Hifce vicinx funt Zuckerthalenfes
&
Sakenfes Therma, ejufdem cumprsecedenti-
bus qualitatis.
28. Uherkirchenfes & Nideravenfes prope
Rhotoburgum ad Nicarum,produntfulphur
cum miftura vitrioli feu chalcanthi ; catar-
rhofis profunt.
2
9
. Deinacenfes in Hercynia Sylva juxta
oppidum Kalh, feno, cupro , &alumine tin-
guntur ; oppillatis profunt.
3
o. liderina, alumenj cuprum, cum pau-
co fulphure continent , vinum colore &fa-
pore imitantur ; Haemoptoifi medentur.
3
1 . Antigaftrenfes in Hercynia Sylva pro-
peOppenacum oppidum fulphur , alumen,
& nonnihil vitrioli continent
,
pravis hu-
moribus evacuandis profunt.
32.
Kirchenfeldenfes in k^alatinatu infe-
riori , in eo traftu
,
qui Hundsruck dicitur,
ferro,cupro,vitriolo conftant.
33.
Irevirenfes cum trihiu acidii fontihus,
qui prope Monafterium S.Matthiae , alter
Berggeeldiiciryxx, ob luteum colorem; tertius
prope Mettersdorf.
l^.Baffep-
Cap. l.
LIB. V. D E T H E R M I S
28^
34.
Bajfenheimenfes & Kejffelhrmnenfes iii , & in certis artis operibus adniiranda ; con-
Archiepifcopatu Trevirenfi, alumine, ni-
trOjhalinitro, fulphure pollent.
3^.
Conterthalenfes in Valle cognomine
prope Memmingam, alumen , halinitrum,
fulphur cum portionechalcanthi produnt.
3
6. Hifce proximi funt Ponterbrun, Hail-
Irun prope Andernacum , cui peculiare efl,
nil impuri tolerare quod non ftatim eruftet.
37.
Annahergenjes h\ Mifnia
,
akimine
cum venje cupreae mifturapollent ;rheuma-
ticis fymptomatis multutn profunt.
3
8 . Jquenfes juxta Aquisgranum, fulphu-
re, fale &alumine tinftae ; nervorum morbis
potiflimum fanandis opportunse
clufuspauIatimrepit,acmirapoftrem6edit
incendia ; ita quo penetrat , 6c non exhalat,
primoaerem obvium
,
qui magis eft altera-
bilis, in fe convertit, mox terram, quam pe-
netrat, 8i non a^uoj folum quas ofFendit, fed
&faxa&cunicuIosiC(?(^//^omnes,maxime
verb ubi naturali appetitu ad exitum trahi-
tur, &perIocafuIphuregravida, ubi fove-
tur & alitur, penetrat: atque hoc pafto vires
fihi
ad extremum fervorem
,
^uem in thermis
videmus ^{Qntxmws , comparat
,
quod uti in
omnibus hucufque recenfitis thermarum
fervoribus patuit , ita vel maximein Hunga-
rice, Tranfylvania thermis elucefcit. Verum
39.
Lauhacenfes in Suevia prope Uimam, cum hujuimodi varise naturse fontium mira
fulphureo-nitrofcC ; omni setati &tempera
mento conferunt
cula fequentibus Capitibus refervaverimus;
iis non immorabimur.
40. Leuningenfes8iFurflenhergenfes , fale-| 'De.aqujs
^laculus calidis, & qu^ Arftoo
nitro-aluminofae funt
41. Lucenfes 8c Brigenfes mW2Me.{\2i co-
piofo sre & modicofulpliure conftant.
42. In Archiepifcopatu Trevirenfi aquarum
acidarum fontes numetnntiit duodecim.
43.
Spigelhergenfes prope Hammeliam
inferioris Saxoni^e
,
alumine ,
vitriolo &j
frigore nunquam congelantur
, YideitmOlaus'^^^^^^^''
Magnus, qui eas exadle defcribit. De IflanditS
^""''
& Groenlandite thermis & ferventiflimis a-
quis vide quae fupra uberrimedelgnisSub-
terranei miris effeftibus philofophati fu-
mus.
In Scotia
, Anglia & Hybernia
,
lege (i
ochra infeftje Arthriticis morbis condu- ^lzcet He^orem Boetium, Buchananum, uti8c^'^''^^
cunt. P.Eufehium Norimhergum de miraculofis natu-
Buchana-
ra effe[iihus Hyhernice
;
qux cum multisfai-
""=
^,
,
44. Teplitzenfesln Boemiafulphure, nitro,
alumine, bitumine, & faxo calcario con- fitatibusinvolutarepererim
.eaexponendaNMimberg.
non duxi , fed ad ea me conferam quje &no-
ta funt & experimentis partim a me partim
ab aliis fide dignis dodifque Audloribus
comprobata fuerunt.
ftant ; nullum eft fere morbi genus, cui non
profmt.
4f
. Wolckenfleinenfesin Mifnia, dequibus
dofte fane &eleganter Idiomate Germani-
jAuguftus
co fcripfitinfignisMedicus Auguflus Harpt-
wi, quem confule.
Atque hic funt five fontes
medicati , five
Harcman,
Thermai in Germania celehres , innumerisl
JTalia Alpihus
claufa, &Lconcd.ien2Xis Apen;
V.
De Italia Fontihus Thermifque.
aliisreli(flis. Exquibus patet , naturam liu-
jufmodi aquarum ludibriis potiffimum in
montofis atque Alpinis locis triumphare.
IV.
j
De Thermis
^ Fontihm medicatis Hungarias,\
Tranfylvania caterarumque adjacentium
Regionum Septentrionalium.
/^Arpathus Mons dividens Tranfylvaniam
^^abHungaria&Polonia, uti omnigenis
metaliorum, mineralium, aquarumque fpe-
ciebus foetus eft, ita quoquefontes (3
thermas
innumeras
prodigiofis virtutihus refertas, ubi-
ntni jugis per medium juxta totam fuam
longitudinem
divifa , nec non Mari Supero
& Infero vallata eum a natura fitum obti-
nuit quem nulla alia in Geocofmo fimilem
;
& quoniam Natura tanto eam naturae mu-
niminecinxit, fierinonpoteftquinunaei-
dem junxerit omnianon ad liumanaevitJB
fuftentationem duntaxat neceflaria , fedad
deliciarum ubertatem abundantifTima fub'
fidia; inter quae thermarum multitudo Si\a.-
rietas maxime fefe fpeftandam przbet
;
quarum quidem numerus ft exadle recenfen-
dus foret, nec charta fufficeret ad eas de-
fcribendas , nec ingenium ad impenetrabi-
quepaflimlocorum/iroAcif yPyrophylaciis les earundem virtutes &proprietates
,
quas.
fubtus ftrenue Naturas machinationes ur- in iis elucefcunt , explicandas.
gentibus. Ignis fiquidem natura fua ad ad-
fcenfum propenfus conclufufqae in intimis
terrje cavernis femper agitatur ad aliquem
exitum
,
quem uhi reperit cum nafcentis aquce
alicuhi
fontihus ,eos adfummum fervorem al
Sola Hetruria 2 y thermarum celeberrima-
rum gloria
,
prseter innumera medicatorum
fontium fpe^ftacula , triumphat : quae quo-
niam peculiari Opere
,
quod Iter Hetrufcum
nfcribitur, recenfuimus,eas non repetimus.
terat,
cujus nempe vires nequeaqua
,
nec Sed primo ad eas meconferamenodandas
ventus
, minime omnium ignis deftruat
;
imb
quo femelimpetumfacit, eourget for-
tius
, exorbitatque
invento obice ad patran-
da
fymptomata
,
quse videmus &in natura
quae in Tranfpadana Italia nominis ceiebrita-
te praecipuae funt
;
quarum in foio Territorio
Patavinofex numerantur
; & funt Balneum
Aponotanum ; Balneum MontisOfihofii; S.Pe-
Nn
3
trii
iU
MUND!
SUBTERRANEI
Se^.lW.
tri; Domus ttova
;
D.Bartholomai, &cdenic[ue
'
quod
S.Helena
vocant
;
quorum omnium
naturam
ordine paucis perftringam.
aqua,c^^ ab aedicula Divo P^^roibidem con-
flrufta confecrataque , nomen habent ; co-
piofo fale conflant , &fucco quodam Ochrse
Balneum
Aponitamm , Grcece a-Trcf-, eo haud abfimili
;
moderate calefaciunt , fic
quod//2e
iolore medeatur, non ab hodier- cant& leniterroborant.
Suetonius.
Claudian,
Plinius.
nis tantum fed & veteribus Scriptoribus
Suetonio ,
Claucliano , Plinio
,
celebratum
,
in
mediavallefitum, qua fpeftat Septentrio-
nem montibus cingitur, qua urbemrefpi-
cit Patavinam , vafta planitie circumdatur
;
aflurgit collis crudo quafi pumice compa
ftus , ex quo per lapideas veluti fifculas ube
Quatuor ab his milliaribus
progreflis, oc-
currit collis, qui ex Boreali
parte /er-z;?-
tifiimas aquas evomit , ex altera
parte fon-
tium medicatorum ibidem fcaturientium
frequentia celebris eft
,
quos a nova domo
a Carrariis Patavinas Urbis Patriciis
ibidem
aedificata , Thermtje domus novce vocantur.
I
ri perennique fluxu mznzt laudatijfima illa '
qux tamen culturaenegligentiahodie
quafi
aqua
, Aponenfium
thermarum mater ; de cu-
j
obfolets fqualefcunt.
jus mixtura
fueruntvariaMedicorum judi-| Adycopafluscirciterhinc defcendenti
bus , occurrit Mons
,
quem ab sgrotorum
frequentia illucconfluentium Mons agroto-
corrupte Monte groti dicitur ; ex hoc
Fallopius. cia. Fallopius uti mille experimentorum mo-
dis fcrutinium fontis aggrefTus , nihil non
egit quo in intimam hujus fontis mifcellam
pertingeret ,
ita merito omnibus reliquis monte77:7e'/T/7^manantce/d'/5d'mw^,fulphu-
. palmam eripuiffe videtur
,
dum irrefraga-
re
,
fale & gypfo compofits
;
unde ficcant
bili experimentorum notitia doftus tandem :
vehementer
, moderate calefaciunt , cutis
flatuit ineffe aquis illis falem
quidem ex ulceribus potiflimum conducentes.
prsdominio , deindelapidem calcarium (q\xi
|
Ulterius provedis in convalle quadam
Videlicet coftus vertitur in calcem) ,
deni-;arduis undique cinda collibus, a D. Petri
que 'vaporemfulphureum.\xnd.eintv\.i\i,zc!^\zm I
halneo
duobus millibuspafliium diflita , oc-
calefacereinfecundogradu remifTo; exfic- j
currit Balneum S. Bartholomai ab sede ejus
care itidem in fecundo gradu, atintenfo;jhonoriconfecrataficdiftum, omnium ther-
Savanorola,
quod ex latrica fcientia contra Savanarolam
rnarum
celeherrimum & frequentiflimum
,
itacomprobavitutdeeo nuUus amplius
a-jnon quidem ratione aquae , fedob ferven-
pud Medicos dubitandi locus relinquatur.
Itiffimum & bituminofum
, cui illa fuper-
Ujus &2iX\xndQm quadruplici modo perfici-j
natat,//aw,adartuumnervorumqueemol-
tur
;
potu videlicet(, infeflione, embrocha!
liendum rigorem illitione peridoneum
;
five flillicidio, &Laconico, quibusomnesj
fervorem hunc concipiunt ex igneo & bi-
morbiabinveterato frigore & humiditatejtuminofo
,
quem inferni ignes exfpirant,
originem ducentes curantur , excepta lue
halitu.
gallica. Verum de morbis quos curat aqua
Duobus deinde hinc milliaribus vifitur
Claudianus.
vide elegantiflimum Claudiani de ea elo-
gium , ubi miras nonnullas harum aquarum
proprietates adducit.
Ab Apono verfus Occidentem progres-
fisifopafTibusoccurritcollis prseakus, cui
nomen Orthoni , adcujus radices vifitur x-
des Deiparae facra multis inclyta miraculis
;
in cujus veftibulo caverna vifitur , intra
Sacellum S. Helenie in coUe dicatum , unde
^halneumnomenhaib&x.. In quo praeter ve-
nufta Laconica &gemina ftillicidia &fon-
tem ferventis aquse & medicatum lutum
;
aqua fulphureis referta vaporibus habet
praeter falem , fulfuris modicum , & nefcio
quid argillofutn ad ochrae colorem vergens
;
unde moderato calefacit & ficcat : lutum
quam per lateritiam fcalam defcenfus pa- vero frigefaftum vi medicata privatur
.
tet. Hicmanatpurior unda, Aqua /^"ir^/^ij-jMiruminhocquidpiamlatet&diverfuma
di(5la nonnihiltepida , &mitiflimo condita luto Balnei S. Barholomai
,
quodhoc poten-
fale
, folo potu mederi apta. Non procul ab
Aqua Virginis aquae ferventifIimaeyc<j//-i^(?
cernimt
, falfa kSfulphurea ad fanandos in-
tracutaneos
morbos peridonea. Non pro-
cul
hinc^o^^i;?'acernunturtepidis& me-
dicatis vaporibus repleta
, optimi ad emol-
liendos artus remedii. In lacuna autem illa
ubi fervens aqua fcatet , eft lutum argillo-
fum & pingue , cujus vis ea eft, ut ficcet,
digerat
, roboret , & difTolutas partes jun-
gat; cave tamen nedum calidumeft afFe-
(kx parti admoveas , fed eam aqua illa prius
ter exficcet, illud vero emolliat.
Atque ex hac Thermarum multitudine^qux
in Agro Patavino elucefcit , luculenter pater,
totum hunc tra^um fuhterraneis ignihus
, &
confequenter omni mineralium genere re-
fertum
effe, quK venas fuas in circumvicinas
regiones longe latequediflundant. In Agro
fiquidem
Veronenfi
,
decimo Patavio la-
pidedifTito, ftatim77;ifrw^ occurrunt Cal-
deriance,
quibusMedicinontantum adpo-
tum infefTionemque ,
fed ad ufus varios,
quin &ad coquenda pro aegris cibaria , & ad
calefaftam frigido cceno oblines.Soli
ex Ivinum
diluendum utuntur
;
miftura ejus
ponendo, deinde ufurpando.
/conftatrubrica
fynopicacum modico falis
ExPatavio\)er: iz milliarium
planitiem & fulfuris.
Correfpondenthifceperfubter
digrefTis occurrit amcenifTimus collis
, ex
cujus
vifceribus ebuUiunt ferventijlma illae
raneos cuniculos in Cifpadana Regione
Therma Aquaritame, Regienfes
; fcatet ex Mu-
tinen-
LIB. V. D E T H E R M I S.
Cap. I.
tinenfi Agro ad Aquarium Regionfis ur-
bis pagum
;
peritiorum medicorum judicio
fale, nitro & calce marmoreo conflat, cujus
haecmiraviseft
,
quod extra fontem
centum
annorum fpatio incorrupta perfeveret ; unde
non folum per Italias vicinas Provincias,
fed & inGalliam, Hifpaniam transfertur
;
omnes, quos Aponitana ufus habet. Huic
proxime correfpondet in Flaminia Balneum
D. Marice tribus dillinftum thermis ; Do-
minorumvidelicet, Medii & Turris, qua-
287
V I.
Therma Hetruria.
INnulla Italije Regione copiofiores ther-
^ mas me reperiffe
memini
,
quam in Hetru-
ria
,
quas fi quis
adnumerumrevocarevel-
let ,isfacile ad fo earum
excurreret ; verum
cumeasordinein noflro Opere quod Jter
Hetrufcum infcribitur
expoluerimus
,
hic
eas non repetendas duxi. Sunt enim impri-
mis,
quasfundit,r/;'/-7^Terrkorii
Lucenjis,
Piftorienfs , Pifani , Volaterrani , Viterbienfis,
rum aquae omnes fal habent lucidiffimum & Braccianenfis:, quorum unumquodque iterum
gemmeum cum portione nitri
, vaporibus in diverfas & multi^lices alias thermasd\-^\
adhasc fulphureis & calce marmorea tingi
. tur. Hifce vicinae funtalis Thermce, S. Mar
tini, S. Chriftophori & Meldula, de quibus le
^
ge Falloptum , aiiolque.
ditur
,
quas unico mzuimfe^tienti Taiula
exhibemus. Virtutes &proprietates, fitum,
mixturam uniufcujufque videat Leftor in
citato noftro Opere de Hetruria.
Takila Thermas HetrurU continens
.
Lucenji.
Pifano.
Volaterrano.
Hetruria
l
Thermas
}>in Agro,
continet.j
Senenji.
f
Florentiolae.
j
Malapetrs.
J
Corfenas.
De Ducciis.
S.Joannis.
tVillenfes.
rBal. Reginae.
4
S. Juliani.
iDe Aquis.
r Bagno al morto.
\ Balneumcafeicoifti.
I
Duccis.
"^
BalneumPlanitiei.
S.Michaelis.
.Cum diverfis aquarum
generibus.
'Thermas S.Philippi.
Thermas S.Cairiani,& in decem fontes
diftribuuntur.
Aquas Borrae.
Balneum de Avenione.
Bagno hello.
Balneum Clufmum.
Ruflellanum.
Rapolanum.

Saturnium.

Montis Alceti.
[BuUicamum.
IBafletum.
Cruciatum.
De Palatiis.
Viterhienfi.
| Jafellinum.
I
Caftrenfe.
I
Balneoregium.
t
Adlacum Vadimonis.
f
Vicarellum.
I I
De
Styliano.
r \ Caeres
veteris,
L^^^^^^''>-'^Centumcellarum.
I
Et complura ad maritimam oram.
LNepefinum.
svn.
288
Semi.
31
M UNDI
vii.
TherrricB Campamie.
Etruria
Campanm per fubterraneas mi-
nas
coUuiens , imumera Aquarum me-
dicatarum Thermarumc^e.generaproducit, in
ylgro potiflimum, Puteolano ,
Bajano , & vici-
nis Infulis Jfchia & Prochyta
,
qu2 eandem
totoeotraftuTerrarum originemacfubje-
ftam habent tum a fulphurea Puteolis tum
a Vefuvio Neapoli Vulcani officinis, terra-
rum combuftarum cinerumque naturam
;
quarum nonnulls non acres tantum funt &
injucundse, fed blandiffimse ex ipfiscineri-
bus exiliunt jam extindis , uti modo ita o-
lim celeberrimas. Aliquse inquibusnonnul-
la viget acrimonia , utilifsima in potibus ad
multas infirmitates ,
abfterforias nimirum
facultatis , & vel nitrofje funt , vel falfae.
Ciceronitz aquce olim, modo Balneo delprato
Piiniusiib.
didsejin Bajanis fitajfunt,dequibusPlinius
iic ait : Digna memoria viUa
efl
ab Averno lacu
Puteolos tendentihui impofita
littori
,
porticu ac
nemore celehrata
,
quam
(tj
M. Cicero Acade-
miam vocahat ; in qua
poft
ohitum
ipfius
KwX\-
ftio Vetere pofiidente fontes eruperunt calidi,
quos oculis perquamfaluhres elegantiEpigram-
mate a Laurina Tullio ejus liherto
fuifje
cele-
Iratos. Hodie eadem virtute pollent, &pra;-
ftiantifsimum collyrium funt ,
ex Cadmia
cujustingunturvirtute, conftant.
Sunt & hoc loco , vetuftate tamen fere
obfoleta, Balnea alia Solis, Luna2.Ua., alia
Imperatoria, a vetufta fuperftitione fic difta,
fulphure & ferro conftant. Hinc milliari-
bus tribus progrefsis fub Promontorio Mi-
feno occurrit celeberrimum Cantorelli Bal-
neum, ob miroseffed:us, quos in fpiculis fer-
reisextrahendisprxftat , magnetistindlura
infici perperam opinantur , uti in Arte Ma-
ge/ic^ o^A-tf fat,proprio experimento dofti,
innuimus. Huic proximum in LucuUano
Agroad Cryptam Paujilippi
,
duo fontes ma.-
gnaevirtutisemanant; a dextris limpidifsi-
mus
;
a fmiftris laftei coloris, cujus aquae
hyeme tepefcunt, asftate frigidae funt , cujus
rationem jamfupraexpofuimus, excalcis,
fulphuris & ferri miftura conftat , uti ex
montis ferrugineis glebis faxifque conftat.
In hoc eodem Bajano finu ad S. Maria Mo-
nafterium
Balneum Petreoli , & aliud
,
quod
Culmamvocznt,
ejufdem natur^e
,
occurrit,
deterforia virtute conftant.
Dum Anno
1638 hunc traftum exami-
narem, equidemmiratusfum
,
fontium medi-
catorum in hoc traftu ehullientium copiam &
varietatem
,
cum vix centum pafiiis confi-
cias
,
quibusnon novus aliquis fons aut la-
cuna differentis virtutis occurrat.
Vidi h.\cfontem,c\u.Qm GillerofiMocaViX., re-
nibus purgandis opportunum. Proximae
funt
aquce
,
quas Bracchulas vocant , fulphureo-
nitrofae naturae ; S. Georgii thermce
,
quse totae
nitro conftant. Alia Pugilli
nuncupatahae-
morrhoidum fluori peridonea, conftringen-
SUBTERRANEI
tis facultatis. Alia Succellaria ad margines
Averni lacus emanans , diluta vifitur, fub-
alba & fapore , urinas, calculo tum renum
tum veficse pellendo proprii. Hifce jungitur
Juncana
prope Cryptam , eo quod intetjun-
cwebulliat,potufumptapinguefacit,Vene
rem in frigidis excitat. Sunt & in hoc di-
ftriftu aliae fontanales; de Fetra, & quam
Plagam appellant Balneolum potifsimum
ob vim corroborativam Neapolitanis in
pretio eft. AdMonafterium S.Ana/Iaficeve.i
exigua fcrobe effbfia,aqua limpidifsima exi-
lit tum potu grata , tum viribus medicatis
plurimum poliens; adeoqxiefcatet totushic
Bajanus trallus aquis , adeoqiiefaluhrihus ,
ut
non immerito Horatius de iis cecinerit : Horatius.
Nullus in Orhe IocusV>a)ispraIucet amcenis.
Emanant hic, dicit Plinius , benigne
pas-P'ini"siib.
fimque in plurimis terris medicatce aquce,
^ '
'
^*
nufquam tamen largius , ac pluribus auxi-
liandi generibus, o^amin Bajakofitnu;
aliae
fulphuris, aliae bituminis, aliae lalis , alix ni
-
tri , ali2 aluminis , nonnullae item acidi va-
riaque mifturi , & vapore quoque ipfo ali-
quae proficientes. Quibus incomparabilis
locorum acceffit amoenitas
,
quamadmira-
tus olim Martialis fic ad Flaccum fcribit :
Martiaiis.
Littus heatce Veneris aurum Baias,
Bajasfuperlce hlanda dona natura;
Ut mille laudem, Flacce,
verfihus
Bajas,
Laudaho digne non fatis tamen Bajas
.
Veruntamen
,
quae eft rerum humanarum
inconftantia &viciffitudo , eorum pleraque
in prscedentis feculi Puteolani territorii
incendio, cineribus obruta &fubmerfa flue-
re defierunt
;
quae vero ex tanta clade re-
manferunt, hodie utilifsima frequentantur,
cujufmodi funt quas recenfuimus.//?< ita-
que omnia hujus Agri loca ehuHientium fon-
tium thermarumquejcaturiginihus , ita ut vel
in ipfa Cumana Sihyllee crypta , Natura ther-
malem produxerit aquam humanae infirmita-
timedicatriceni. Plena quoque omnia igni-
bus funt , uti Phlegraei Campi , feu Forum
Vulcani
,
quod fupra defcripfimus , abunde
teftantur
;
utproindehifcelocismirificum
Aqua. ( Ignis conjugium paranympha Natu-
ra , SupremaomniumOpifex Mens confti-
tuifi"e videatur. Ab his porro per fubterra-
neas cuniculorum ambages vicinae Infulae
Ifchia & Prochyta
,
quas jundas in unum
olim Mnariam vocabant, tantam aquarum di-
verfifsimarum igniumc^e foeturamconcei^e-
runt ut vix fit in iis locus qui hifce non ab-
undet. Verum qui plura de hifce defiderat,
is confulat Scipionem Mazellam
,
Pighium , sdpio Ma-
aliofquehorum locorum Defcriptores. Nos
^^"^
qu2 vidimus & exploravimus , ea tantum
hic adducere vifum fuir.
VIII.
Therma Sicilia
^ Liparitana.
"^J
On dicam hoc loco de Thermis & Fon-
-*-^
tihus medicatis qus in reliqua Regni
Nea-
LIB. V. D E T
H E R
Cap. I.
Neapolitani maritima ora paffim magno
numero in Calalria occurrunt,fedin SicHiam
calamum convertam , in qua quas Natura
alibifparrimoflenclit^it//^i7j-easin hac In-
fula veluti in parvam quandam epitomen
contraxifTe videtur ; a qua exempla diffe-
rentiarum cun(?^arumque alterationum in
aquis medicatis elucefcentium merito pe-
jngemrher
tendafuut; Ytmm Vulcani Regnum,Vihi Ignu
mntum
c&-
j^ jfljfefi;^ fe prodit natura , ejufque effeius.
rum aqua-
rum inSi-
cilia copia
terarumqHe
medicata-
qui funt flamma, vapor, combuftio, fumus
;
ignis maferia fulphur
,
gleba pinguis , cinis
,
pumex .lithanthrax , bitumen , fal
j
vitrio-
^*"""*'
lum,omnisgenerismetalla. Undeob ma-
teriae varietatem mire variantium ignium
operationes
,
innumera undique exoriun-
tur fudatoria, aqua calidce ,tepida
,
frigida,
falfte, acidce, albce , nigrce^janguinete, unliuofa,
hituminofie
,
putrida
;
quajnon venas folum
M I S.
289
ftria
, nefcio , facfli , calidis referti vaporihus^
adquos ii qui capitis intemperie , aurium
tinnitu ac furditate laborant , auribus ap-
plicatis exiguo tempore ab infirmitatibus
liberantur
;
nervis quoque corroboran-
dis profunt ; unde infigni infirmorum illuc
magnonumero, prsfertimin fefto S.Calo-
cfri confluentium emolumento vifitantur,
Xenodochiopublicisfuniptibus in eum fi-
nem illic exftrucfto. In planitiehujus Mon-
y^quamirU
tis a/iamoxexfmguntthermarum genera,
&c^Y
'^'"'"*
inter cxteras aqua limpidiftima , mira adla-
xandum alvum virtutis
,
quam qui non co-
gnitam biberit is utique magnis fe adfpe-
dantiumludibriis exponet, cum operatio
adeo a potatione fubitanea fit ut vix tem-
pus & locus fe honefte fubducendi detur.
Unde indigens nugatores ridiculum cum
exteris dolofa induftione ad bibendum
prsEbent, fed&integraflumina, lacus,fon-(induftis faepenumero exhibent fpedlacu
tes,halnea profundunt. Nec alicui mirum jlum.
hoc efl^ debet;qui enim immenfam vim JEtnce
norit , is quoque omnium horum caufam &
originem facile afleruerit ; hujus enim po-
teftaspertranfverfosquacunquepyragogos
canalesexintimisbarathrisdiffufa, in to-
tam infulae periodum perpetuis vaporum
fumisf2viens,proeo caloris gradu quem
continent, vel e fpecubus seftuant, fudato-
riaefficiunt ; velubi aquis obverfantur, eas
inalterant , tindlurifque fuis tot faciunt
thermarum genera
,
quot
alnsforfan non repe-
riuntur in toto Orhe Terrarum.
ihermt se-
Inter csteras , celebres funt illae Thermce,
Unmtt^.
q^j^g jj^ Selenuntinee Urbis reliquiis ,
hodie
MonsS.Ca-^
f^/^c^;.^ dicati , varii hinc indefpecuum^
rietZe^a'
lalyrinthi occurrunt
;
quorum alii reftis,
quarumva.
tranfverfis alii cuniculis patent
,
alii in
mr^^l'.
inium Terrx Tartarum profundiflTima vora-
gine porriguntur
;
qui femper horrendo ac
iotmidahili fragore
retonant; five ob inclu-
fam ignis latentis multitudinem , five ob
ventorumhincinde currentium inclemen-
tiam , five ob undarum maris in cuniculos
montis magna vi agitatarum impulfum,
certetonitruumfragoribus haud abfimiles
conftitutis temporibus edit ; res horrenda
Antrum
nuUi non metum incutiens. Antrum inter
7mdum'*'
csteros eft vaftum, in cujus medioputeus pro-
funditatis immenfse , & vifu ad imum te-
nebrofus&horridus , \{iccalentihush.incin-
Non defunt ad JEtnce radices Thermarum
copice, qu3J tamen ex tanto numero melio-
rum non curantur. Syracufis nobiliflTimos
^2'wV
fuifle lacus Pifmam & Cianon Mirahella do-
1 T J
Mirabdla.
cet, quorum hunc cum Luna decrementum
incrementumque pati idem aflerit. Catanse
catan*
quoque duas o\im magno columnarum ap-^"'*'
paratu thermas celebres fuiffe, Petrus Carrera p. carrera.
in CatansB defcriptione demonftrat. Cata-
na Panormum terreftri itinere petentibus
e latere occurrit Oppidum quod Mineo vulgo
vocant , in cujus planitie celeberrimus ille
ab antiquis memoratus Scriptoribus Pa-
Micorum
licorum lacus paulb intra mediterranea oc-
lactu.pro^*
icidcM vocatur,producit, varietate admi- jcurrit
,
immenfae profunditatis
, occylto
Naptj^jjia
rabili ; fiquidem in medio altiffimi Montis
j
cum iEtna correfponfu , aquis ad tres cuhitos
-vitizo di-
in altum affurgentihus veluti coUudere vide-
^^'
tur, flatibus ineastum a mari vicino,tum
ab ^tna incumbentibus. fulphurofce
funt,
ac cinereae; eafdemquas^Etna infe(^iones
habet, incendii, fulphuris,cinerisacputo-
ris; unde;^^/ifj-?wi//-/nonavibustantum
lethiferos ,
fed & hominibus periculofos,
cum non fecus ac JEtna. Jlammarum quoque
glohos ejaculentur
;
de quibus fic Ovidius
j- Metam.
Perque lacus altos, ^ olentiafulphure fertur Ovidju
Staqna Palicorum ruptaferventia terrh.
Hodie a mephiti quam exfpirant naphtce, ab
incolis Naphthia nominantur; &cum tribus
fontibus fcateant , hi tamen labra ftagni
non excedunt, haud dubie per fubterraneos
dL&^hxuh^xsfcatetvenis
,
quae ex diverfarumjmeatus alibi fefeexonerantes,utiy/)r<7 de
cavernarum canalibus relabuntur , ac vapo- JLacuum proprietate oftendimus. Hujus- Lacw.^ri'
res fimul emittit
,
qui ad fupremam znttilmodilacus qnoque Jgrigentuminter^
Bivo-S'""'^'
concamerationemfalubresexcitantintran- fl2 cernitur inexplorabilis profunditatis
tihusfudationes. Vifuntur & in hunc diem
infaxovivoa Veteribus ab immemorabili
tempore incifa fedilia , variis exornata in-
fcriptionibus
,
quae tamen uti temporum
injuriis exefae funt , ita omnem fpempene-
trandi
curiofis eripiunt. Sunt & in hoc An-
tro
fphones
, five Artis five Naturae indu-
TOM. I.
qui fulphureas undas ex origine fua ad tres
cubitos in altum fumma intuentium admi-
ratione ejaculatur. Rurfus in Peloro adjp^/^^4
fretum Mamertinum tres lacus
occut-fretum si-
veterum fuperftitione celebres
,
^
"*'""''
runt
quibus non procul diftant Thermancs Vr-
his
, ex Hymerse Urbis vetuftifTunje ruinis,
O o
Cici'
290
MUNDI SUBTERRANEI
Seiim.
Ciceio.
PliBius.
Laeti^ Eo-
fiUi raptu
Ckerotte & Plinio teftibus conditx , halnea, 1
tem rei indudione Vulcamorum montium, qui
Jirepanum
olim ie-
tum ad
delicias tum ad morbos profligan
dosperidonea.
Ad Ennam quoque, quae ho-
die
Ca/irum Joannis dicix.m , lacunae compa-
rent. Proferpina raptu celebres, quam Poetae
Proicrpina;
jfingunt lioc loco infcros peciire
|,
voragine
eeieirii,
^^^
^^ relida fffitidiffimis putidiffimis-
que aquis referti. Sunt & in Panormitana
T>i(CQ{iaqua nzima.iul^h.mo^xScferventis-
Jima,
ufuinbalneis nec minus in fudatio-
nibusfamacelebres. Drepanum, quse olim
Segefla di cebatur , ad radicem montis Eri-
cis diverfis pariter uti metallosum ita aqua-
rum diverfitate fcatet
,
quae licet calidijjimie
lint & fulphures, quia tamen falis cunicu-
,
lum non tranfeunt , ubirefrixerint, Straho-
4iIIho"^'!^-
ne tefte , fiunt potabiles :
hodieque durant
eu4 G\ii^us
tria balnea
,
quorum prius calidum , alterum
|
calidius.tertium calidiffimum eft ; fub qui-
bus ,
uti refert Fazelus
,
ad jaftum fundae
ingens lacus fulphureus eft, qui fubitanea
eruftatione aeftuofus, ]Aexhe.insSolino ,in-
colis hodie Gurgus dicitur.
Tempus me deficeret , fi omnes lacus,
fontes , ftumina , Charonticas fcrobes, la
diUpu,
Fazelus.
Solinus.
cunafquefulphureas ,in mediterraneis Ski-
\
commemorabimus
circa univerfamTellurisfuperficiem paffim
in nulla non Regione vifuntur , demonftra-
vimus
;
montes etiam in Charta Geogra-
'^^''
'"<'"'
phica ordine exhibuimus
,
unde va&cAVo-
t^J^^X.
rum mineraliumque copiam confequi
ne-q"asmedi-
cefTe eft ; cum verb ibidem
hydrophylacio-^^J/
J"""
rum in maximis montibus lebetes defcri-
pferimus , hinc neceftaria quoque fequela
aquas vaporibus igneis calefaftas,& virtute
mineralium nuilibi non latentium tindas,
theimarum , fudatoriorum fontiumqueme-
dicatorum ubertatem fuppeditare collegi-
mus; cum Natura femper idem ubique agat,
ad eandem amuffim omnes naturaliumre-
rum efFedus difponat. Hifce praemiffis
Dico , eandem
,
q^uam in Ruropa vidimus,
Tbermarum fontiumque mineralium ahundan-
tiam in aeterii Orhis Terrce partihus exijlere,
idqueeifolummododubium efTepoftet qui
miras Naturae leges ignoraverit. Sed ne
gratis tantum haec dixifTe videamur
,
jam
nonnullas earum
, tum ex Hiftoricorum
monimentis
, tum variorum, qui Orbem
Terrarum ftudiose perluftrarunt , relatione
Inful
InfulA mi
racHla.
ffazelus.
H(e locis recenfere attentarem ; fed hsc Le
^ori, quaeegometvidi ,diftafufficiant.
Liparitanasfive Vulcaniaeaut ^olis In-
thermufea-
lulae ita fcatent thermis
,
ut vjx locum relin-
teitnt.
quant aquje potabili
,
qua medicatis fonti-
bus qua ignibus foetae. Verum cum de iis in
/^r^gcfie-w/z^wj-dixerimus, noloiisimmorari. jmerofque alios
Africam inter & Siciliam Infula interji-
jmtaiareA
citut Pantalarianomine, folo quocunque in-
eedqs , arido eft, rubro & calido, ut vix nu-
dis pedibus ambulantibus toleretur
;
quae
utique ex imisaeftuariorum,quaeVulcaniis
officinis .iEtnaeis & Liparitanis per fubterra-
neos cuniculos correfpondent
,
originem
trahit; &exfpecubus montium patet, qui
aquis & vaporofis flatibus exagitati, jugi in-
tusperpetuoquefonitu fremere fentiuntur.
Summum in ea Naturae prodigium
,
fazelo
tefte. cernitur ; cum enim terra nimio ardo-
re fltibunda aquae dulcisfummam penuriam
patiatur
,
miro fane Naturs coniilio hifce
incommodis provifum eft. Eftinmedioln-
fulxingens antrum horridis undique&un-
diquefaxisconcameratum
;
in hujus antri
umbilico
immenfae profunditatis vorago
comperitur
, ex qua p^rpetui exfurgentes
halituum vaporumque fumi , in vafto for-
nice condenfati in ^/cij .^^ latices refol-
vuntur
,
tanta copia & multitudine, utea
inde intra fiphones partim atte
,
partim
naturi faftos extra corrivata
, toti InfuljE
ad potum , aliorumque ufum abunde fuffi-
ciat.
IX.
De
Afm
, Ajric(e , America Thermis.
'TOtum Geocofmum sftuariisabundare,
*
Lihro IV oftenfum fuit , cujus verita-
Afia Major & Minor una. cum Graecia
Gw/;.7e.
quam comprehendit , adeo plena thermis &
"
'""**'
fontium miracuiis fcatet, ut integro opusfo-
retTomo ad eas omnes defcribendas ; le-Ariftoteies.
gat, qui volet, Anjioteltm de admirandis,
^^^-Theo^hr ft
nium, Solinum, Theophrafium, JElianum, innu- Solinus,
merofque alios ;
confulat praeterea Pauli^^'^'^^^'
^
. . .
/r
Paul, Mara
Marct Venett ItineraTium
,
qui pallim earum
Venetus.
in Tartaria ,
caeterifque Regionibus me-
minit. tiaithon quoque Armenus de Thermis
HaithoBiJ
ddM^re Cajpium
;
de Perfide Itineraria vafio'
rum, qui plenam totam admirandis aqua-
rum fontibus q.{^q exponunt. Annales Socie-
tatis
J
E S u Je rehus Indicis eas paffim com-
memorant
,
& inter caeteros exa(^iffime
t.Martinus Martinius in eximio fuo opere
j^
'^*''';'^'
quod Atlantem Stnicum infcripfit. Japonia
caitdiffmii aquis perpetuo, tefte Aloyjio Froes,
pr|f
"*
fervet. Infulas Philippinae ita iis fcatent ut
Afm.chi.
vix ex undecim milliljus, quae in ifto Archi-
"f
J'*^'
, -t r\
thermti ab-
peiago numerantur, Iniularum una occur-
aw^/.
rat que non aiiquid fineulare & admiran-
fnfti^^hi.
dum in aquis producat.
/g^t ^1,1^,
Africa ad iitora potiffimum innumerisw^-
medicatis aquis abundat.
Non dicam liic de Americae proVinciis,
7 v^?-w
quaeadeo iis refertfuntut,quemadmodum
thermarim
Hntorjcinarrant,non tantum mediterra-
ne^Regioni ingentem earum copiam fup-
peditent, fed& in nonnuliis locis ex altis,-
fimis rupibus ferventiflimas fluminum adin-
ftar efFundant; &fi aiicubi exitum non inve-
niant,peripfum marisfundum,inextimam
maris fuperficiem magno impetu , omnes
mirificis
poiientes virtutibus profundant.
SiieohicMexicani Regni thermas frequen-
^'^"*'"**
tiffimas, tum ad deiiciarum tum ad mor-
borum medeiam a benigna Natura infti-
tutas.
Cap. I.
LIB. V. D E
tutas. Dies me deficeret, fiquaeinQuato-
mata
,
Peru
, Chili
,
Quato , Cufco , Potofi
Naturae in aquis miracula fpe^tantur, defcri-
bere attentarem. Sit itaque haecRegulaca-
tholica
:
Vhkun^ue Vulcanice
officince cum me-
tallicis fodinis reperiuntur, ilidem thermas vel-
uti individuos earum comites abejfe non
pojfe-.
T H E R
M I S.
291
fed
ubique Vulcanias officinas , fulphureas
foffas, nitrofos, falinos
, aluminofos, vi-
triolatofque
fontes reperiri mpneced^ntil/us
oftenfum fuit. Redle itaque inferimus,
Tbermas nullihi locorum
, mirandjBque facul-
tatis fontes deefe. Sed h^ec de Thermis
fufficiant.
C A p u T II.
Ufide medicata
facultAS Thermanmi
,
contra tot ac tam
differentes
*
jnorbos
,
proftuat.
Cap.ll.
Amicitia
ignii&a-
qu in Sub-
terraneii.
Ariftoteles,
Mirabilii
Divin VrO'
iiidentis.
difpofitio ad
hominit bo-
num ordi-
nata.
CUm
in tota rerum naturalium con-
templatione nufquam mirabilior ap-
)pztea.t Naiura: majejhs quam in mi-
r2L aquarumvarietate ; certe omnibus modis
demonllrandum eft
,
quifnam fit opifex
tantorum efTeduum
,
quodnam magifle-
rium
,
quo diverfitfima csteroquin elemen-
ta&
qualitatibus prorfus contraria, tanta
tamen
concordia in calidis aquarum ther-
mis , tanta harmonia uniantur ut aqua hu-
miditate fua igneam vim non extinguat , &
ignis potentiavi fuaomnium efficaciffima
contrarium humorem non offendat : imb
naturali quadam amicitiae ambitione
, ea
pacis foedera pangunt quae nulla potentia
difTolvipofTevideantur; itautignis omnia
per omnia aftivitate fua moveat , nutriat
omnia per omnia aqua , fitque adeo
,
juxta
Philofophi
effatum
,
prima vitae participatio
excalore, ejufdem confervatio in humido.
Quomodv itaque aqua calorem concipiat
,
in
prxcedentibus uberrime diftum fuit
,
quo-
modo vero tantum uirtutum admirabilium
incrementum confequatur
,
quomodo & quo
paranympho virtutum
diverfiffimarum
confluxus tam arcfto conjugio , tam exada
proportione, tam przcifa menfura&fym-
metria attemperentur, altiuris utique fcru-
tinii efl. Agedum, tentemus nonnihil, in
quo fi Leftorinon undequaque fatisfecifle
videbimur, faltem quidpiam nos in re ar-
dua tentafTe , laudem merebimur.
Sapientiffimus Conditor rerum D E U s
Opt. Max. utiomniapropterHominem
produxit; ita quoque omnibus ad eum in
perfefto fanitatis flatu confervandum me-
diis omnis generis inftru(?lum effe voluit.
Hinc nil in rerum natura eflquod peculiari
virtute medica non polleat
; nil quod non
unam aliquam ex humani corporis partihus vir-
tutefua refpiciat , &mirificoquodam chara-
ftere id ad quod fovendum conditum efl,
prjB fe ferat ; imb veluti pondere quodam in
idcui naturaliamicitiae lege correfpondet,
feratur. Qnoniamyeto corporis humani con-
y?/Y/ioplurimisfulphureis, nitrofis, falinis,
vitriolatis & oleagineis partibus conflat,
iifdemvidelicet quibus unumquodquemi-
xtum ,
hinc fit ut aqua thermarum calida , cui
exafte
commifcentur,ufurpata, miros iflos,
quos in infirmorum fymptomatis miramur,
falubres
efFecflusprasflet.Neque
enimputes
velim
,
omnes horum efFeftuum caufas a
primisfemperqualitatibus
dependere, fed
utplurimum a fpecificis rerum qu thermis
mifcentur viribusqualitatibufque,
uti poft-
ea de aquarum prodigiofarum caufis ape-
.
riemus. Suntautem, quce medicatis halneis
',
plerumque perfefta unione mifcentur , fal,
I
nitrum
,
alumen , vitriolum ,fulphur , bitu-
men ,unacum feptem metallorum
tindlu-
ris
,
qu2E uti nefcio quo magnetifmo
ad con-
creditas fibi humani corporis
principales
\
partes feruntur , ita illas quoque ei , de qua
diflerimus
,
virtute mirifica beant , & in
j
perfefto fanitatis ftatu confervant. Sed rem
'
tandemoftendamus, initium fadluri 2.me-
I dicatis aquis
falfs.
Omnisterra //(?? participateiproprium,
Si\uti^
1
ubi plus, ubi minus reperitur; Scquales
ter-^^fj^^^T
I ra ve^evmntuttaks obnnQnt falfce
qua/ztatis
ita nuibi
\ gradus ipfae aqua: , unde fumofae , ficcae
, pon-
J^""^*"'
j
ticaj
, amarae , acres , fubamars ; &ubi exa-
j
fte tellus eft falfa , exafte falfse funt ; unde
I
raro fit in aquis ex quapiam mineraaut me-
j
tallo impreflio
,
qu3e& falis non participet
iqualitatem
,
hunc enim faporem omnis
terra participat ; unde rurfus patet , vix a-
I
quam puram &fimplicem reperiri , ntifupra
; quoque docuimus
,
qus non aliquid falis,
I
etfi fub infenfibili quantitate, contineat;
I
graduumautem acredinis diverfitasdepen-
j
det a locis fubterraneis, per quae fluit
;
qux fi
1
per mineras fale copiofo retertas ierit, fal-
i fiffima , fi per loca rariori fale foeta, minus
: falfa, fi per glaream &fabulum fluxerit, de-
Ipofitafalis per tranfcolationem mole, in-
jfulfa egreditur. Cur vero calidce
aqucefalfu.
\gineiz
falfiores
fint reliquis
,
id accidit ex
; aduftione
,
quae fitignisfubterranei virtute,
Iquafpiritibusevolantibusfal fixum reftat,
Iquoaquaetantbredduntur falfiores quanto
perfeftiori mifhira cum aquis fal diiutum
fuerit.Idemitaquefitinya/ywgiwra thermis a
natura, quodinaquisfale dilutiffimis arte
; paratis
;
quaeuti violenter exficcant, calefa-
ciunt minus
, adftringunt, contrahunt, ahs-
tergunt, repurgant; quse funtfalis propriae
facultates, ita cutim quoque abftergunt,
o-
mnemque excrementitiam acputrefcentem
humiditatem coercent , nimiamque corpo-
ris craffitiem cum tempore attenuant.
Oo 2 Quod
2^2
MUND!
5^^.111.
Qnod
itaqiie falfa
thermarum aquie fca-
biofis,
leprofis,
elepfiaticis , maculofis, viti-
liginofifque
tantopere conferant , id falis
viribus
ut plurimum adfcribendum eft
;
quod cum a natura mirabili miflurje fym-
metria &proportione intra aquas digeftum
fit , hinc caloris aqux inexiftentis virtute
per apertos poros penetrans , eos efTedus
prseftat,quos miramur ; &uti nulla corporis
nojlripartkula eft
,
quce tionfalinis corpufculis
conflet
,
qucE fi vel prjEternaturali calore ad-
uratur, vel aliunde ex liumorum corruptio-
ne perniciofas qualitates acquifiverit , fit
ut intra calidafalis haltiea , ea naturali quo-
intercuia,-
Keif morbit
cur tanto-
pereprolit.
SUBTERRANEI
quidem longa experientia obfervatum fuit,
in nitrojis fodims
,
nullum aut lippitudine
autoculorumvitiotentari
;
quodhaud du-
biefummaeejusfubtilitati&
incifivse facul-
tati
,
qax omnia detergit
, adfcribendum
eft. Unde apud Medicos nitrum femper
collyriumhabitum fuit ex paucis praeftan-
tiffimum. Vide, qus in fequenti Libro fu-
fius de natura &proprietate producimus.
Aluminofa thermie
,
praeter eas facultates Uerm^a.
quascum nitrofis &falinis communes ha-
^"'"/'"'^*
bent, adftriftoria potiflimuA virtute
pol-wm.^
"
lent ; unde corporis partes quas tenuitate
fua exonerant excrementis , eafdem fir-
damappetitu fui fimilibusparticulis, extra mant, redduntque magis robuftas ; fangui-
aquje vehiculo introduftis, attradx , corpus ) nis fluxum quacunque de caufa provenien-
a molefto hofpite
,
per corruptae putredinis tem cohibent ; Gonorrhoeje fluxum fiftunt
:
vitiofique humoris intercutanei evacuatio
nem , liberent.
curi^hy- Curverblienofis&hypochondriacis,cx-
pchondrm-
ferifque morlis qui afiattlus originem tra-
hunt, tantopere profit , eo qui fequitur mo-
do fit. Corpufcula falina una cum aqua ca-
lida, cui mifcentur
,
per poros introdu(R:a &
calore attenuata
,
univerfum mox corpus
fua fubtilitate pervadunt , obftrudas adlie-
nem , inteftina , uterum , cseteraque mem-
bra, femitas acredine fua recludunt, ubi-
cunque fui fimilia corpufcula humorumvi-
tio depravataofFenderint, illa attraftu quo-
dam infederivant, &unatandemquapol-
lentabfterfivavirtute , membra emolliunt,
,
ad folitas funftiones apta reddunt , fsces
verb obftruftionum caufas , una fecum per
exoneratoria naturae oftia, fubducunt. Hinc
patet
,
cur nonnullse thermce fterilibus
fx-
cunditatem conferant; quia falina corpufcula
aquisimmixtahumorumvitioforum in u-
terinis morbis coUuviem virtute fua exfic-
cant, difcutiunt, abftergunt,viasocclufas
aperiunt
;
quibus praeftitis foecunditatem, fi
naturalisuteridefeftusnonobftiterit
, con-
fequi necefle eft. Atque hoc pafto medicae
thermarumfalfarumvires in diftorum profli-
gatione morborum operantur.
mrofarum
NitrofiB therma in paucis a falis faculta-
Thermarum ..-1
j-r ^ /-^ i r
-
^jVj^.
tibus dilcrepant : Caletaciunt enim , exte-
nuant, digerunt , detergunt, mordent, fpif-
fant
, ficcant , exulcerant ; ob efficaciam
qua majori quam falinae pollent
, falfis
etiam
amariores
funt, & ob acria, fubtilia
&fpiritofanitri
corpufcula
,
quseaquis mi-
fcentur, incidunt,
&multo potentius quam
falfajattenuant;
undevifcidos humorese-
ducunt, alvum laxant , cient urinas, fudo-
res provocant
, renes
mundant , arenulas
pellunt
,
calculum
frangunt.
quidquid e-
nimin corpore nitrofarum
faecium impuri-
tate
magna&malignantisqualitatis
repe-
rerint
, id tanquam fibi fimile
attraftu
quo-
damunitumacrimoniafua,omniphlegma-
Tojforei ni-
te
&vifciditate confumpta diffolvunt.
Ne-
Tiwmn
^^^'^ tamen, quemabditumd^oc/or?
vi-
tentnntur.
tia
&lippitudinem confenfum habeant
; fi-
urinx ardores mitigant ; veficse ac ureterum
obftruftionem tollunt , relaxatam renum
vim retentivam corroborant , & innume-
ros alios effedus pariunt, magno infirmo-
rum adjumento. Cujusquidemreiratio a-
lianon poteft efTe quam vis quxdam quE
uti mifturam falis & nitri participat , ita
multb efficacius, quam praedidla , operatur
;
ex aquB fiquidem praedominio habent quod
refrigerent, exacrimoniaigneaverb quod
mediocriter exficcent &adftringant.
Thermce vitriolata five atramentofcC, Gras-
iherms. vi-
ce%7i^eivou,a Chalcantho.quafidicer^s
^J""^^^'-
ris
florem ac fuperficiarium materiae aeneae
recrementum; utiitaque ex are originem
fuam habent , itafolumin iis locis quae fo-
dinis sneis fcatent
,
producitur. Undether-
mx quE per hujufmodi vitriolatas fluunt,
virtutemparticipant vitriolo propriam,quaB
eft juncjfa vehementi adftridioni cum infi-
gni calefaciendi virtute , nec minus exfic-
cant, conftipant, contrahunt, rodunt ; unde
nifi apte temperentur
,
potui non tantum
inutiles fed &periculofse funt ; utiliffimae ta-
meninbalneis aut embrochis funt , iifdem
morbis fanandis idone quibus aluminofae,
nitrofae&falinse, cum fuperaddito tamen
quodam
,
quod promptius penetrent &abs-
tergant ; unde vixd[c/^/<greperiuntur, quat
'Arx'i//-io/(7aIiquidnonparticipent,non qui-
dem quoad eorum efle fenfibile , fed quoad
fpiritofam vaporofamquefubftantiam, qua
fubtiliter & perfefte tinguntur.
Atquehae {untquatuorjalinorum corporum
fpecies
,
quae non mixtte
, &finguljE per fe ope-
rantes eofdem quidem effeftuspraeftant in
iis quibus mifcentur aquis , folummodo
diverfis intenfionis gradibus , & a vitriolo
quoque accedente ea facultate aeri propria,
differentes. Commixta tamen inter fe toto
ccelodifTerentesobtinent effedus, quos fi
ad comhinatoria artis regulas revocamus, eos
viginti quatuor diverfifiimos effeftus ob-
tinere comperiemus.
Vem-
LIB. V. D E T H E R M I S
293
^^'
'
Qomhmtio
mtflur^ quatuor falmmm corporum,Salis^lSlitrifAlumms^Fitrioli.
^"^J^^^'
C
Sal, fali )
Sal, nitro
I Sal,alumini
Praedominans i Sal, vitriolo
Sal,nitro,alumini
Sal, nitro, alumini, vi-
triolo
C
Nitrum,nitro
"]
Nitrum,fali
I Nitrum.alumini I
Prsdominans
"^
Nitrum,vitriolo r
Nitrum , fali , alumini
Nitrum,fali , alumini,
vitriolo
f
Alumen,tlumini "{
Alumen,fali
I Alumen,nitro
Prsedominans
"^ Alumen,vitriolo
Alumen,fali,nitro
j
Alumen,fali,nitro,
|
vitriolo
j
f
Vitriolum,vitriolo ^
Vitriolum,fali
j
I Vitriolum,nitro 1
Prjedominans
"1
Vitriolum,alumini r
Vitriolum, fali, nitro
Vitriolum,fali, nitro,
alumini
Non pofuimus hic omnes qmlitates quse
fmgulisexhisquatuor competere poflunt,
{edprmigenias tantum & praedominantes
;
quodfifmgulasunicuiqueproprias hic ap-
ponerevellemus, comhimtiomentb ininfi-
nitum crefceret. Cumenim fingula ut plu-
rimum quadruplici qualitatum dote anatu-
ra inftruda fint, 12^^24dufta , dabunt 288
differentes mifturas,& confequenter difFe'
rentes effeftuum fpecies ; haec fi in quatuor
primarum qualitatum gradus duxero, prod-
ibunt II 5-2 uti mifturae, ita differentes ef-
feftus ;
ut proinde diverfas falium , nitro-
rum, aluminum,vitriolorum fpecies fileam,
qusB fi intra fe combinare attentarem , res
propemodum in infinitum abiret
;
quis au-
tem fibitumen,fulphur & reliqus metallicse
mineraliumquefpecies accederent , combi-
nationem rerum fuffieientibus verbis de-
fcribet? Vide quje de hifce in noftra Jrte
comhinatoria fufifsime docuimus.
i,Mixtum ca-
lid. lium.
Mixtum fic-
cum calid.
L Mixtum ficc
1
f"g.
CONSECTARIUM I.
Omnes a-
tiuii medi-
cnts. Jpecie
dijferunt.
(
ficcat.
ficcat, attenuat.
I ficcat
,
penetrat.
^ ficcat, attenuat, incidit,
ficcat, attenuat, penetrat.
ficcat, attenuat,
penetrat , inci-
dit, calefacit.
C
attenuat, diflipat.
attenuat, ficcat.
I attenuat, penetrat.
T attenuat,incidit.
attenuat, ficcat, penetrat.
attenuat, penetrat, ficcat , inci-
L
dit.
Cpenetrat,denfat.
j
penetrat, ficcat.
i penetrat, attenuat.
i penetrat,incidit.
penetrat, ficcat, attenuat.
1
penetrat, ficcat, attenuat, inci-
l
dit.
C
incidit, calefacit.
incidit, ficcat.
I incidit, attenuat.
"1 incidit, penetrat.
incidit, ficcat, attenuat.
I
incidit,ficcat,attenuat,pene-
J,
trat.
mis mira naturae fagacitate mixtas latere,
ipfa ratio a priori , a pofteriori experientia
docet ; ut proinde miram Divinae Sapientias
in rerum naturalium difpofitione providen
-
tiamfatisadmirari
non poffimus , dum ad-
mirabile illud diverfifsimarum rerum in u-
num confpirantium conjugium propius in-
tuemiir, ea temperie, proportione ,fymme-
tria & menfura quadam harmonica difpo-
fitarum , ut in ufu earum infallibilem con-
fequatur effeftum infirma&morbofa mor-
talium conditio.
Merito autem hoc loco qujeri poflet,
quomodo conjufanea hcec tantarum fpecie dif-
ferentium remm mifcella in aquas Jtne confu-
fioneoperetur^ quomodoviresfuas in infir-
morum corporibus exerat >
Ad lixc paucis
refpondeo: Cum Deus &Natura nilfruftra
agat , iiliufque opera ex intentione optima
&perfedifTima fintomnia, certe necefTaria
ei fuit mira qusedam attemperatio , ne u-
num alterius vires retardaret aut infringe-
ret
; fed unanimi quadam confpiratione
Mixtum hu
mid. frig.
Ex hifce patet, nullam ^^awwifi^/M/dw medicinaleshumanogeneri, propterquod
Aari poffe
,
quce. non dijferentem ab alia mine- conditse erant , confervando, confentaneos
ralium , metallorumque mixturam
, & con- necefTariofque effeftus intenderent. Hinc
fequenter diverfas proprietatum rationes fa(fi:umeft,utficutifingulcediftarumrerum
fortiatur. Habent enim fefe hae m/x/r^ non 1 miftarum fpecies fingula humani corporis
aliterac numeri
,
quibus vel unitas addita
]
membra refpiciunt, & magneticoquodam
numerum effentialiter mutat , ut docetur, jfympathicoque ad ea afFe^ftuferuntur, tra-
/.4. Metaph. ad quas etfi fenfus pertingere hunturque:itaintuspotu,velexteriusfeffio-
non
queat , in occultis tamen earum thala- 1 ne , iotione , illutatione embrociiiaque five
I
Oo
3
ftiili-
294
MUNDI SUBTERRANEI
Sen. III.
ftillicidio
fumpts
diftarum aquarumfingulie
j
tate fpecierum in
aquiscommiflarum facere
Confeci.
'
fpecks
ad ifliufmodi
memhrum confiuunt ^c^iquodin perfefta Dem.ocratki
ftatm admini-
amko
natura affe^u
refpiciunt. Et quoniam
j
ftrationefieriafloIet,dumunufquifqueoffi-
Jalinafpecies
fubtiliffimis fpiritibus refertae
fant , iis Natura veluti prodromis quibus-
dam uritur tuni ad aperiendas portas , ob-
llruftafque femitas extergendas
,
tum ad
prsparandam , dirigendam ,
maturandam-
puichra
que humorum congeriem ;fulphureisfpiriti-
humMum
^"^ veluti Tetrarcliis in aquis calore fuo
in corfore omnia moderantibus animantibufque. Se-
humanoad
qm^mtur tandem Optimatum introitus
,
qui'
thermarum j-
,,
-
r

r r'i
froprista-
funtmetallicorumcorporum Ipjntolz lub-
'^'"'
ftantisE,
quarumunaquxqueftatimnatura-
lem fibi ftarionem manfionemque petit ; &
cium fibi commiflum in hoc vel illo loco, in
hacvelillaofficiiconditione,meliori,
quo
fieri poteft, modo peragit , omnes tamen in
eundemfemperfcopum
collimantes; quod
in hoc eft bonum commune, & unica Reipu-
hlka falus ,
in illo perfefta
Microcofmics
Oeconomiae fanitas , temperiefque humo-
rum.
C O N S E C T A R I U M II.
Ex hoc patet, fere plerofque, nonprimis Msdfcata-
qualitatum formis (quarum folum officium
'^""
^^"?'
aurea quidem veluti regiis cumulata virtuti- elt, caletacere, liccare , humectare , trigefa- effedus
bus, metropolitanam cordis fedem prffi aliis cere
)
fed &fpecificis
mineralium propristati-
"-"''^'
occupant, confortantque ; anea & quse mul-
hus a tota fubftantix fimilitudine proma-
tofulphure conftant ad peftoris arcem pul- nantibus , miros quos fubinde/ inf.rmorum
monumque ftationem confluunt ; Ferrea ad
cura prxftare videmus , effe^us produci : qus
lienis liYpochondriorumque officinam ad
quidem fpecifica proprietas nil aliud eft
purgandam melancholicam fscem
,
prope- (\u2.m fympathiac^xdnm
, &occultusnatu-
rant. Plumheaffannea, Sc nitrofo-falfajuhfian
tia pollentia ad fanguificam Microcofmi
culinam, jecur corroborandum , & adphle-
gma hydropicum expurgandum exficcan-
dumquefeaccingunt. Sulphurea , hkuminofa
& nit
rofiS fuhfiantiiC adintei\.inz dejecftoria
fuafacultate laxanda concurrunt. Lapidece
ya^/?aa//^ mifcellaadrenesveficamque fub-
levandam fuas egregie peragit partes. Alia
inciiiva & refolutiva fua facultate cerebri
nervorumque morbis, paralyfi , tetano, tre-
mori , opifthotono
,
apoplexis per embro-
chen conveniunt.
Vides igitur , Naturam idem multiplici-
rx confenfus
,
quo una inhocpotiusquam
in aliud humani corporis nlembrum virtu-
tem fuam exerit
,
quemadmodum infequen-
tihus uberrime oftendemus.
Vides itaque Leiftor
,
quomodomediccefa-
cultates in tkermis operantur
,
&; qua virtute
enarratos efFectus perficiant
;
quibus qui-
dem peraftis , nihil amplius reftat nifi ut
jam interiora Naturs penetralia paulo al-
tius fubeamus, omnique flxidio &diligen-
tia examinemus, undenam fmt , &quihus de
caufis nafcantur admiranda i]la.prodigia qusi
nonnullisyo/iiai- , magna Philofophorum
admiratione, elucefcunt.
Sefl.lY.
S E C T I O IV.
D I S Q^U I S I T I O
DE MIRACULIS A Q^U A R
U M,
&-
procligiofa quorundam Fontium natura &-proprietate.
P R tE F A T I O.
^^^
I in ullo naturali MixtoNaturae elucefcit majeftas , certe illam in Aqueo
M^^
regno folium pofuifTe ille folus nefcire poterit qui ea nufquam intuitus
^^^"^^-^
fuit
;
unde l^lmm prodigia hujufmodi pene humana fide fuperiora ixi-
/piciensjlegentiumquafi
gratiam vel fidempraeoccupans,
5"/
quis,
inquit,fidecarere
ex his aliqua arhitratur
, difiat
in nulla parte majora
effe
miracula. Quorum quidem
nonnulla ad colores,
fapores; odores
,
gravitatem , lcvitatem ? fpiflitudinem re-
vocantur; quaedam
mirificam medendivim, qusedamlethiferamcontinent. Non
defunt
,
quae metamorphotica
quadam virtute omnia in faxum , ferrum, cuprum
convertant, canitiem
accelerent,
divinatoria vi polleant. Alia ad Lunae ortum
marinos aemulantur aeflus; alia miris proprietatibus pollent. De quibus fingulis
ordine a6iuri ,quantum fieri
poteft
, & ingenii nof^ri imbecillitas permittit,<:^/^
eorum rimari conabimur.
Ca-
Cap. I.
LIB.V. MIRACULA AQJJARUM.
C A P U T I.
295
'De Colore,Sapore^ Odore^Mephiti in nonmllls Vontih:^ Thermifjtte elacefcentih/tf.
1
Nfiumeral>iles infant a^uii coIorutnJ/fferen- \ver:o tenuidimis tantum vaporibus haliti-
tia, quarum quidem difTerentije uti ma-iburque mineralium tingantur
,
vel calore
nifeftaefunt, ita non nimium iisimmo- itantum fineuUamiflura effervefcant ; tunc
rabimur, prxfertim cum hocargumentumicolore aijua naturali, ide([, /impidte, clartz,
tum in pracedentihus
,
tum in Hetruria no-\^ pellucidu: egeruntur. Atque hoc quidem
flra, fat fuperque difcufTerimvis. Quis ne- nuIIamdiiSculratem habet : quareadalios
fcit , aq^uoi eum fujcipere colorem cujufmodi\recondiliQxes effecflus progrediamur.
fuerit fodina feu cuniculusper quemflux^erint.\ Qu^ritur itaqueprim6,(:rwj/-efA- monte
Diverfitas
Poteft autem alveus^^tr quem aqua fluit tri- aliquo intuentilus t^ntam colorum diverfltatem
mJi'?/'!)!!^.
^j z<7^u confiderari , velingenerevegeta- o/^d^w/f/j^ Inaliaenimparte/^/<^rw; in alia /"?;-
bili, vel mineralium, aut metallicorum fuc- \puniceum
,
in alia flavum, in ajia nunc viride
''^"'""^
jiqustin-
comm. Primi geneds aquce tinguntur her-[comparere videbis., Dico hujufmodi coio-
^barumfuc-
b^rum arborumque fuccis. Exempli gratia, \res minime reales aut ex mixtura ortos, fed
to. Aquas ad quas Alnus copiofa fostura luxu- apparentes tantum efTe (uti in Arte nofira
riat, rufo feu potius colorelixivii tingi vide- Lucis & Umhrce ample demonftravimus),vel
mus. Si herbas alluant, ut Chelydoniam,
i
ex diverfa nubium montiumque reflexio-
Chryfanthemum aliafque fimiles
,
croceo\nQ. , tum potiflTimum ex fundi maris varia
colore imbui
;
fi terram albam, candidam difpofitione contingere. Ubi enim mare
five cretaceam allambent
,
/a^eo C(?//7reiprofundiffimumeft,ibidem ?arenigrum&
fluent; fi perrubricamfluxerint, //5r(7 c(?/(7- z;(f/fi piceum ; fi viridi algarumpuJlulatio-
re inficientur ; fi per ochram , fandaracham, ; ne fundus maris niteat , vtnde ; fi rubris la-
flavo colore
\
fi persruginofaloca, wV/(^imi-{piIIisatquearenafcateat, ra^r? efl^e vide-
fcebuntur co/o;e ; & ficde czterismetallicislbitur.
fuccis,utiy/)r<j docuimus. Sedexperimen-I Hoc pafto in prima Batavorum naviga-
to difta comprobemus. tione ad mareMagellanicum, non procul
EXPEK.IMENTUM.
j
aboftiofluvii c/c'/?^/'/^/^!, cummare prcrfus
Sit Concha B A, cujus concavo c^;f^//r/iKa"F"P^^?^''^'^"'^^"'
obfervantes ,^di-
CDEFGHIK inferantur,quos diverfis co-
lorum pulverihus prius impleas, id eft, C ru-
brb, Dflavo, E cceruleo, F fufco, Gcinereo,
mifla fitulahauftam aquam exaftius infpe-
xiflent, innumerabilem vermiculorum ruhi-
cundorum multitudinem aquis mixtam de-
prehenderunt
,
qui manu excepti
,
pulicum
inftarhinc inde faltabant, unde & marinos
pulices appellarunt
;
putant quidam illos a.
balaenis certo anni tempore evomi; alii pro-
venire dicunt abinfinitaparvorumcancro-
rum copia, qui in difto maristracfhi ftabu-
lantur, &uti rubri coloris funt, ita mare re-
mote afpicientibus fanguineo colore imbu-
tum exhibent.
Alibi Oceanus totus viridis cernitur
, bb
H
viridi , I candido , K nigro colore im-
multitudinemherbs, quam^tfA-g<7j/(?vocant,
pleantur. Hoc perafto , concha aqua fontana \
qua mare cooperitur ad multa millia millia-
impleatur ad fummum,&:aquaexitum quas-jriorum, de quaherba cumalibi egerimus,
rens per canaliculos exiens , coloreunicui-
hic ea repetenda non duxi.
que canaliculo proprio tingetur . Videbis ! Fiunt praeterea nonnullse aauay^ ex ero-
itaque per C aquam ruhro colore ,^zt
D^<j-lfionemetaIIorum c(Erulee,ye\. ex contagio-
i;(?,per 'Ecceruleo, per F//co,per Gcierfo, ne quadam virides pro mira Subterranei
per H viridi
,
per I candido
,
per K denique
aquam ninro colore tinftam exituram.
Idem in Subterraneis locis fieri exiftimes
velim , in quibus tibi imaginare Hydrophyla-
cium A B
,
quod per diverfos diverfis mine-
ralibus inftruftos canales fefe exonerat. Di-
co aquam quidemin fui Hydrophylacii
fonte puram &fimplicem , moxtamen ubi
diftos canales diverficolorum mineralium
venis refertos ^uhiQnt, d/ferentes colore
, fa-
pore
,
odoreqne fontiumfpecies ad extra prsebi-
turam.
Atque hoc plerumquefit,^<jJ(?y^-
ftantiam corpoream terrarum participant ; fi
ignis attemperatione , apparent. Eft enim
calori ita coraparatum utfubinde ex candi-
dis ruhentes efficiat/wccoj, ex rubentibus fla-
vos, exflavisvirides, autnigros ;
non fecus
ac ex pituita dulci fitfanguis , ex fanguine
bilisflava, ex flava viridis autatra, per gra-
dus quofdam coloris adaufti ,
dum ex co-
(R:ione videlicet in excefliim caloris, & ex
hoc in aduftionem procedit.
Patet & hoc
in divetCiS fuccini fpeciehus , alhi ^fl-ivi,
ni^ri,
quarumpriormoderatocalore
in album,al-
tera ex albo in flavam intenfione caloris, ex
flavonigrumaduftivo
calore producitur.
Atque
i<^6
MUNDI
SeSi.iy. Atque hxc eft ratio
, curflumina ^fontes
fuhinde
colorem
nativum mutent
, videlicet
ob variorum
aliorum flumittum
,
quae ali-
quodflumenintrant, confluxum, quae cum
exdiverfis mineralibus originem fuam fu-
mant, ita acquifitamtinfturammajoribus
fluminibus quse intrant, communicant, ma-
xime poft ingentia imbrium diluvia, qui-
bus aqua variis terreftrium glebarum tin-
fturis imbuta
, magno onere fefe in aliud
ilumen evolvit ; unde primo turbida red-
duntur flumina , &deinde fubfidente limo.
SUBTERRANEI
Et de Fonte vinofoinNaxoInfulaPropet-
tius :
En tihi per medium hene
olentiaflumina
Na-^i^o?^^^^^'
xon,
Vnde tuum potat Naxia turha merum.
Et ne fabulofis Poetis auxefm aliquam at-
tribuere cogamur
,
conftat in compluribus
Germanis & Galliae Regionibus hujufmodi
fontes qui vinifaporem referre narrantur, in-
veniri
;
quos inter infignis ilie hominum
confluxu.celeberrimus tons eftinComita-
tu Catzenelobogenfi, nonproculMoguntii
diflitus, ab oppido, cui z^)2LC&i,Svoalhachy di-
?linius.
fpiritus minerales
,
qui remanent , vario
limpidam aquam colore Scfapore inficiunt : I dtus ; alius juxta confluentiam Andernaci
;
Hypanis faluberrimus hauftu
fluvius , Plinio
\
alter in Agro Lugdunenfi Gallias ad oppi-
fUniu.
tefle amariffmusfit ,
poft admifTam amaris-
fimi fontis
,
quem Exampeum vocat , fcate-
bram. Sed jam ad miracula
fontium propius
accedamus.

I-
De Fonte Solis.
^l
Arrat Plinius lih.ll, c. 103 , apud Tro-
*-^
glodytas Fontem Solis efTe, qui circa me-
ridiem maxime frigidus, mox paulatim te-
pefcere incipit nic^dadmedium noBis
,
quo
fervore & amaritudine infe/iatur . Si vera
dum S. Baldomani , Fons Fortis diftus , Fon-
tdine
fort ,
vini penuriam fupplet, cujus una
quarta pars fi vino mifceatur
,
nil vini fa-
porideperit, fl farinae affundatur, ftatim il-
lam ferm^ntat, uti acida quaevis , adeb falu-
bris eft ut oppidani raro utantur Medico,
quavirtute & memorati poUent. Talis &
reperitur in Aquitania , non procul ab Urbe
BeiTa.acidulus vinofus , cujus fi vel exiguam
partemvino afFuderis, merum te bibiflecre-
dideris , nuUa aqua dilutum . In Hifpania
{utitquxPliniusdicit,egorationeme]usSuh-
prope^Valentiolas fimiles comperiri ya/)r
terraneorum meatuum confiitutioni facile ad- j
oltenlum luit.
fcriberem
;
quorum prior ajua dulci peren-
Q^^ "^^^
^^a communi hominum aefti-
nis fluxus
,
per appropriatum fibi canalem,
'
matione fmt
,
merito fane hujusfaporis cau-
vletpuAo
uti caeteri fontes dulces, impletur : alterex
^^fJ^^Oceanolongoxizmm traftududus , & igni-
busfubterraneiscalefaftus , conftitutahora
fefe in eundem fontem exonerat
;
quoniam
verb hujufmodi canalis aqua a
fluxu (^ re-
fluxu
maris agitatur, fit, utfexautpluribus
horisfontifefe paulatim infinuet , detume-
fcente vero mari , & ipfe fefe retrahens a
fluxu defiftat , donec affluxu maris iterum
urgeatur; amarora.vi.tem ^^''S ex locis nitro-
fis, per quae fluit,refultat,quibuspaulatim
fubfidentibus corpufculis nitrofis, aqua lim-
pida praevalefcente
,
paulatim priftino fuo
frigori Scdukedini reflituitur, qnod circa me-
ridiem fieri narratur : canali vero eftu maris
denuo foUicitato , fontem jam frigefaftum
denuo incalefcere &amarefcere necefTe eft
aeftumverb marismaxime Sole Luns jun-
fto in meridie fervere, fupra oftenfum fuit.
Sed de hoc prodigio i/r<? pluribus.

II.
De Vinofis Fontibus
, fwe vini odorem
referentihus
.
"DEnignaNatursliberalitas
in aquisnon
*^folum lufit miris
modis,
fed&deliciis
uti voluit invinofi faporis
liquoribus, non
FmAci.
tamen nifivino mixtis.
Zyci?/?.aqttar^us
dul% di^i.
Ovidias.
fa
quaeritur : An videlicet in
ipfa aquafit
fimtle
vini odori
^fapori , an npn? Dico,
cum omnes acidula nefcio quid amicitias
cum vinohabeant,vinique faporem, fpiri-
tufque in eo latentes per nativam eorum
acrimoniam mirifice excitent,exaltentque;
hinc fieri puto , ut fic miftae vino , dumlin-
guam & palatum grata vellicatione laces-
lunt, & proinde odore&faporevinidece-
pti , uti in praecedentibus quoque diximus,
odorem illum faporemque
,
qui ivino ineft,
ipfis acidulis inefleputent.Cum enim omnes
acidula ex alumine zwt vitriolo , nitroque una
mixtisoriginemducant.hae vero odoris ex-
pertes fint, certum eft , eos vini odorem per
fe exhalare non pofle, fedipfaaquaeacidas
vis vini gratae acrimoniae junfta , talem in
imaginatione bibentium efTedVum parit
qualem in vini fapore experiuntur. Quae o-
mnia diumultumquein hujufmodi fontibus
explorata variis experientiis tandemmihi
innotuerunt. Non itaque hujufmodi aqua
dicuntur vinofa , eo quod naturam vini par-
ticipent , fed quod acres vino junftae mi&z-
que, gratiffimum vini potum efficiant : a vi-
no enimfejunftaetantum de ejus odore fen-
ties quantum de quibufcunque aliis dulci-
bus aquis
,
quibus paffim in potu utimur.
vocatur acidula
,
vini modo
t^mulentos
fa-^elinquamus igitur ifthanc opinionem iis
cit
;
quod prodigium eleganter
fanc defcri- qui utivinofo halitu femper fumant, ita nil
pfit Ovid. 1 5- Metamorph.
nifl de vinofis liquoribus eorumque pota-
Huicfluit effedu difpar Lyncejlius
amnis, tione,vel ad primum acidularum faporera
Quemquicunq;parummoderatogutturetra!>cit,
fomaiant,
Haudaliter titubat,
quamfimera vina
hihifjet.
i
Ca-
cap.
n.
LIB.V. MIRACULA AQJJARUM.
C A P U T II.
? Aquarum nonniillamm gravitate \evit2ite
^
eanmque miraculis.
297
Exper
ConfeB:.
PEripatus
gravitath
& levitatis in aquis \plus quam
ceftate
ponderet ; c^\z videlicethy-
caufas ,
ad primas qualitates , calorem berno tempore claufis Terrae poris , vapores
& frigus refert ; ad denfitatem &rari-
', fubterranei per fundi fpiracula fubeuntes,
tatemalii. Qiiemadmodumenimexmate-iaquam varia mineralium rerum mifcella
riaper quam tranfeunt, fapores & odores
i
replent ; unde& gravior. .ffiftate vero So-
contrahunt; ficexiifdem eorumque variajlisardoreapertisTerras poris iidem exfpi-
corpufculorum mineralium , uti falium,ni- rantes, a vaporum mixtura immunem re-
tri, aluminis, vitrioli , casterorumque mi- linquunt fontem. Hinc fit ut fundus eo-
neralium mifcella
,
pro multitudine con- rum ob diftas rationes hyberno tempore
currentium gravitatem
, & pro eorundem fit calidus, jeftivo frigidus.
cur acjue.
paucitate levitatem acquirunt. Atque hinc
maU^VH-
J^efultant mira illa in aqujsfpetlacula, nonnul-
vi^. lis quaelibet injeda fuftinentibus, nonnul-
lis quaelibet injedla fubmergentibus. Cu-
jus quidem alia caufa non eft quam gravitas
&levitas aquarum
;
fed ut a notioribus pau-
latim ad ignotiora procedamus ; Mirantur
multi , cur navigia ex fluminibus in mare fe
exonerantia influminihusprofundius quamin
wari fuhmergantur. Notavi id ego non fe-
mel , & curiose obfervavi , navigia mox ac
ex Tibri in mare devolvuntur , adduospal-
mos altius adfcendere &fupra aquas erigi
;
Plinius memorat , in Lacu Siciliae Agri-
Plinius;
gentino, in Afphaltitico PalasftinaJ, in Acu-
^^ .^
fcidamo Africs.inMajorisArmeniae Ate-quibmnM
thufa , omnia fluitare , nihil mergi , ne qui-
'"^S'*'"'-
dem lateres. In aliis contra
, uti in Lacu
quodam JEthiopiae , ita omnia ftatim ac in-
jefta fuerint, merguntur, utnec folia qui-
dem arhorum fuftineat quin protinus mer-
gantur. In Lacum Alcyonium apud Leo-
nam,{l quis etiam natandi peritus ingrefliis
fuerit, is five volens , five nolens ftatim
mergitur, adima magna vi raptus : Quaeri-
turutriufqueprodigiofi efFeftus cdt/^. Dico
cujus quidem rei caufa Alia non eft nifly^/' itaque primo
;
in Lacubus
,
in quibus nil
marimixtum
,
quodutimarinas aquas den-lmergitur , ut in Afphaltitico , caufam efTe
fiores ponderofiorefque reddit , ita quoque,bitumen
,
quo ita refertus eft, ut Bitumi-
altius naves fuftinet.
) nofum mare meritb dici poflit ; cum itaque
ponderofiflTimum fit juxta ac denfifl[imum,
& lenta fentaque materia tenacifl!imum.
EXPERIMENTUM.
Accipe duos fcyphos, quorum alter
aquafon
^
j. ,-
^ri j'i . .7 X A xj
iUud utique omnia illa.iniefta
,
fi molem
tali,alteraquaexiale auutarepietush%. Hoc
, . . \ ,
r c ^ r n.-
. 'n

r 1
bitummofam mole lua non luperent , lutti-
peracto projice 01;? in pnoremlcyplium^ ,. . ..
n a k u-
\ r t
1- 1. o
*^
jri
. inebjt, utiex us, quxpauloftofr ex Archi-
aquatontalirepletum,isc mox id fubmerPii
,/'
1 n
.
jj
*^
^
'
u-^ t
?, , -^
j -
r I j
1
medea doctrina adducemus
,
patebit. m
videbis; projice idem in aquam fale deli- , 1 ^
1 -.
r V j 1
. ^^1.,.
'
c, :_-j r
Lacubusverononbituminolis,ledqua5vel
butamdilutamque,&iamidaquasluperna-u^, .
-c r n ..
-
^
V .
^
7
^
n aale, nitro , autpetrincolucco pollent, a-
tare reperies; quanto enim aqua levior eft,
r
l- ,. .
'
.
v r rr
*^
r i-^
* ^.\jr
1-
'
. fir ^.,^5 u
!
r
quaefalinis,nitrofis,iaxofifquecorpulculis
tantofactkus mergttur
,8,
tznto fecilius
^^^-'i ,^^^^^^^^^^^1^1
graviain eas
pernatat.^.m, quantoaquadenfloreft. L-j^^^^
fuftmenda reddentur potentiores,
CON SECTARIUM.
lquantbdi(ftiscorpufculismagisfuerintcon-
Hincpatetquoque, cur fubinde quxdam denfatje
,
quas in nonnuUis locis bitumini
aquic dukesJuper alias fluant ; Cur videlicet junfta nonnuUos maris tradtus prorfus na-
Rhenus fupermeet Lacum Acronianum, vibusinvios faciunt,uci de mari lutofo in
Lemanum Rhodanus, Benacum Mintius, ultimo Sinu Calefornis obvio referunt Iti-
Verbanum Ticinus,Larium Addua,Sevi- neraria nautica.
MqH& a.
num Ollius , Fucinum Marcia ; utique nul-
'mt(cen'tu7.^
la alia de caufa, uti in prsecedentibus quoque
docuimus
, nifi quod flumina continuo
fluxu motuque purgata , depofita graviori
|
mifcelIa,leviora reddantur aquis lacuftri-
bus, varia fubterranearumrerummifcella
contaminatis
; unde partim bituminofa
materia gravatJe
,
partim terreftrium fucco-
rum attrad:u,partim etiam a Soletenuio-
ribus aquarum partibus attradtis , fseculen-
taque remanente fubftantia
,
ponderofiores
fierinecefle eft; aquas quoque pingues & o-
leofas dulcihus
fupernatare, paflim conftat.
Atque hinc patet quoque caufa Fontis Pan-
Piutarchu3.
chai
inThracia,
cujus,P//drc/;o referente,
aqua idemvas
repletum hyherno tempore duplo
TOM. l.
Facilis itaque eft ratio Lacuum quaelibet
injeftafuftinentium: Major diflScultas in
iis lacubus quibus omniaetiamfolia arbo-
rum rapta fubmerguntur , exponendis oc-
currit; cum hi mirifici efleftus foli aquas
levicati adfcribi non poflint ; fed alias ahdi-
tiores caufas habeant
,
quas exponere aggre-
dimur.
Dicimusigitur,c^/dw horum efFedtuum
cur aiiqui
non a levitate aquarum dependere
,
fed a
^^-yjjgr7t'
hementiaaqua
,
quafefe in fundoper diver-
fos fubterraneos meatus exonerat ;
exone-
ratione verb vortices ,
vortices corporum
injeftorum attradus confequi necefle eft.
Docet hoc Romae aeftivis menfibus quoti-
diana experientia ,
dum peritiflTimi etiam
P
p
nata-
298
M U N D I
Seli.lY.
natatores , fl
quandoque in hujufmcdi vor-
ticofi
fluminis
gurgites inciderint
, vehe-
menti
quodam attraftu in imos fluminis
receflus,
nulla emergendi fpe relidla, mi-
ferando interitu rapiuntur. Experimento
hoc difces in vafe quodam ,
cujus fundiu
aliquibus data opera foraminihus pertufus
{\t , intra hoc aqua prius impletum, fora-
minibus claufis , (\ e diverfis rebus fluiran
Archime-
SUBTEPvR ANEl
6ta apponere vifum fuit ; ex his enim nihil
circa gravitatem &levitatem
corporum oc-
curret tam abditum & abftrufum
, cujus
caufam non aflignare queas.
Tres itaque cafus occurrere poffunt re-
rum aqusE infidentium
, ex quibus major
aut minorgravitas & levitas colligitur. Si
enimcorpusaliquodaquis impofitum data
molisparitategraviusfitaqua cujus locum
occupat,dico tale corpus ftatimfundumpe-
titurum. SecundoS^^^ot^^us quoddamaquis
tiainjeceris,ilia fefein fuperficiefacilefus-
tinebunt,fiver6foramina fundi recluferis,
j
tum ecce quidquid injeceris ,
in turbines 1 impofitum habuerit squalem moliaquae,
veiuti aftum , iigna , chartae , foiia , exeun- cujus iocum occupat
,
gravitatem , dico , id
tis cum impetu aqu2 defluxu rapta mox I in fundum non abiturum , fed in quolibet
defcendent. Qiiocirca fi quandoque hujus
modi inveniuntur in quibus omnia attradu
quodam rapiuntur corpora , caufam iiujus in
vortices conjiciendam exiftimem.
De caufa vera
"
realiponderis , idefl
,
gravi-
tatis Cgi ievitatis aquarum, eorumque qua
in iisfluiuant,ex dodrina Archimedea.
intimae aquje ioco pofitum quieturum ; neq;
enimadfcendet,neque fupra aquae fuperfi-
ciem eminebit; aiias enim ievius foret, con-
tra Suppofitum
, neque defcendet in fun-
dum , aiias enim contra Suppofitum gravius
i foret ; in quoiibetitaque loco intimae aquje
1 pofitum quiefcet. Si vero tertio corp^us iiu-
1 jufmodi aquisimpofitumfupernatet, dico,
!
iiiud neceflarib ievius efTe corpore aquae,
I
totius impofiti corporis moiem adaequante,
'Jk^\JitiexiG.imsLmntaquainfldentiacorpo-'Sc praecise quidem tantb ievius futurum
^^
ra caufari partim ex fpifiitudine aut quantumeftpondusaquaequseaequetcorpo-
craflitie & ientitudine aquarum
,
partim ex
;
ris demerfi magnitudinem
; id eft , fi cubum
forma & figura corporum in iis fluftuan- iigneum aquis impofueris, & pofito, eum
tium. Sic dicunt,fcuteiiamplanamfaciiius
aquis innatare quam fphaeram aut cubum,al-
teriufve figurse corpus
;
fed haliucinantur,
cum tota hujufmodiflu^uatio afola gravitate
& levitate aquce, ad infidentis corporis mo-
lem proportionata dependeat ; & quamvis
hjBcex^frc^iwe^^isdoftrina in Libro 'sS ^nf
o^^i^s^ai/jid eft, de infidentilus in <7^a,viberri-
me in //. Lihro Artis Magnetica demonftra-
verimus; liic tamen nonnuiia ibidem reii-
ad medietatem fubmergi , dico , eam aqux
portionem
,
quam medietas cubi eidem im-
pofiti occupat,tanti ponderis futuram quan-
ti ponderis eft totus cubus.Si vero cubus pr2-
cise fuperficiei aqus refpondeat fine ulla fui
eminentia, dico, aquam, cujus locum cubus
occupat, toti cubico corpori aequipondera-
turam ;&ficcorpusquoquefunaum petens
neceflario gravius eritaquae corpore cujus
locum occupat. Sed rem exemplo demonftro.
Sit<J7a'ABCD,
inttiiqazmlcorpus
cu-\fundus CD, immergatur primo cubus ali-
hcum
demQTgmir,
fuperficies aquaf\tAB, quis intra aquam propeA;quod fidefcen-
'
derit
LIB. V. MIRACU
Cap.
II.
<ieritinfundumCD,utiapparetin cuho E
FGH, fundoinfidente
; Dico, illumuti-
quegraviorem futuruni corporeaquaEPG
H,
cujus locum occupat ; fi enim levior fo-
ret didi aqua
,
jam fundum non peteret,
fed vel in medio, vel fupra aqus fuperficiem
emineret. Sed juxta hypothefin fundum
petit, ergo aqua .cujuslocum occupat, gra-
viorerit, quod eratoflendendum. Sivero
cubusaliquis aquse ita immergatur, utprs-
cisefuperficiei ajuts A B congruat, cujufm o-
di eft cuhiis I K L M, Dico corpus aqu^e I K L
M, cubo H squiponderaturum, &inquoli-
Denmfira-
bet aqu32 loco , verbi erat. N pofitum quie
tur
gravt
ttu corfo-
rum in a-
quss.
leyi.
turum; Sinon; defcendetergoinfundum,
vel adfcendet fupra aquas fuperficiem
;
Si
prius , ergb jam aqus, cujus locum occupat,
non amplius squiponderabit , ergo gravior
erit
,
quod efl contra hypothefm : Si pofte-
rius, ergojamleviorerit, quod pariter efl
eontra hypothefin : jEquiponderabitigitur
aquae , cujus locum occupat , & confequen-
ter quocunque loco intra aquam pofitus
quiefcet.
Si verb aflumptus cubus aquae fuperficiei
fupernatet, uti fitm cuhis NOPQ^; dico,
cubum leviorem efle corpore aquae, quod
cubicorpusadasquet,&tantoquidemlevius
quanto majori fua parte cubus extra aquam
extiterit. Me explico. Sit primo cuim O, qui
una tertia parte fui corporis intra aquam
mergatur, duabus tertiis cubi eminentibus.
Dico aquam
rfp
q (
quae eft tertia pars aquae
totum cubum adaequantis
)
hanc, inquam,
tertiam partem aquse , cui cubus immergi-
tur , toti cubi lignei moli aequiponderatu-
ram
;
quia aqueum corpus
rfp q
triplo gravius
eft porrione cuhi
rfp q
fummerfe ; ergb &
toti cubo aequiponderans
;
ergb cubus non
nifi tertia fui parte mergetur. Sit deinde
cui>us X
,
qui immifius aquae , mediafui par-
te mergatur ;
dico
,
aquam xyzA
, ad di-
midii cubi pondus duplam effe ad totum
ftqueum cuhum TV Z a , &toti cubo ligneo
gravitatem & pondus jequale. Cum ergb
dimidium aqux duplum fitpondere ad me-.
dietatem cubi totius fupernatantis
, ergo
cubus mergi in fundum non poteft , fed me-
dia fui partemergetur,medietate verb fu-
pereminente. Idem dicendum fi cubus P,
duabustertiisintrahumidum, id eft, tota
mole /es' mergatur; tumenimuna tertia
cubi tantum aquaefupereminere cernetur;
erit enim aquea duarum tertiarum moles
^
s"
>! toti ligneo cubo aequalis, &confequen-
ter ex ligneo cubo una tertia tantum emi-
nebit ; fimiliter in cuho O,cuho ligneo N OP
Q^aequaliunatertia fubfidens relinquetex-
tra aquam duas tertias ; Sicuti enim
fe
ha-
hent aquei cuhi portiones ad totum cuhum a-
queum
, ita in ligneo cuho portiones fuhmerfa
adtotum,quiexJiat , cuhum. Quaeomniaci-
tato pariter loco ab Archimede, Getholdo, Ga-
liUo fubtiliflime
dem<?nftrantur.
Archime-
des,
Getholdus.
CalUjeus.
LA
AQUARUM.
299
! CONSECTARIUMl.
Confe^.
Hincpatet, hoc non verumtantum efi"e
F>"^"io
'
in corporibus folidis &homogeneis , fed in
}oiI"I^uT
omniomninocorpore aquis fupernatante,
^''^^"'*
cum hujufmodi fluftuatio ex alio ^TXcise
Jfra d?ftin.
non dependeat quam ex gravitate aqux,
^"'^''
nullo habito refpedlu ad hanc vel illam a-
quam. Sive enim putealis
, five fontana,
five marina, falfa , nitrofa , fulphurea, bi-
tuminofafuerit, qualifcunquedenique
li-
quor
,
perinde eft
,
gravitas tantum
ejus
confideranda erit
,
quae qub fuerit gravior
tantoplusportat
,
quanto levior , tanto minus,
uti ex fupra allatis exemplis patet ; imo
Mercurialis hydrargyriliquor,uti omnibus
liquoribus gravitate antecellit
, ita nihil
quoque quantumvis graveilli impofitum,fi
aurum eo ponderofius excipias
, fubmergi
poteft.RurfusnequecorporumdiAisliquo-
ribus infidentium ratio habenda eft ; non
figurarum varias in formas, planas , rotun-
das
,
angulofas transformatarum,
neque ex
certacorporispofitione,
utmulti fibi per-
fuaferunt. QuodcunqUe igitur corpus , &ex
quibufcunquetandem id partibus fit com-
pofitum
,
qualicumque forma indutum,
femper iftiufmodi corpus quantumvis he-
terogeneum , tanquam unicum &integrura
corpus folidum fumendum eft. Huic corpo-
ri fi tantam aquei corporis molem fumpfe-
ris
, eamqueponderecorporisimmerfi gra-
viorem repereris , neceflario hoc in illomb-
mergi debere colliges; Si veropondus aquas
ponderi corporis eidem impofiti jequale
fuerit, idneque adfcendet, neque defcen-
det ; Si denique corpus aquae levius fuerit
corpore eidem impofito
, tunc fupra flu-
ftuabit , fub ea proportione quam paulo an-
te prEfcripfimus. Verbi grat. Si quis fcti-
tellam ex zre fumat reftamque aquas fu-
perimponat, ea utique fupernatabit, non
praecise ratione figurs, uti perperam mul-
ti fentiunt : quia fi fcutella liquore replea-
tur , &gravior fiat quam aqua cujus locum
occupat, eamutique demergi necefleeft;
fi vero totum illud aggregatum fit adhuc le-
vius quam aqua cujus locumoccupat.tunc
tanta folummodo pars demergetur quan-
tum corpuS eft aquje aequalis ponderis cum
illo aggregato.
Atque hinc patet, cur navesfupernatent
fine
ullofummerfionispericulo. Si enim totum
navis aggregatum cum omnibusin illo con-
tentisfumas; dico, quodquamdiugravitas
totius hujus aggregati eft minor quam ma-
gnitudoaquaecujuslocum immerfione fua
occupat, navis fit fupernatatura, etiamfi il-
la quoad pondus aequalis fit toti aggregato.
Hincpatet, quodfivevarieturpondus, uti
i
fit in nonnullis maribusfalfugineo humore
1
refertis , five pondus navis ,
femper ejus
I
quoquevarietur demerfio ; fi enim aquafiac
ex accidente aliquo gravior
,
jam minor
aquae quantitas
ejufdem navis pondus e-
^
Pp a quabit.
500
MUNDI SUBTERRANEl
.y-f^.IV.
quabit,
&;icleo
minus fummergetur
;
con-i juxtaea,quxpaul6ani:ediximusdeinriden-0;;_/fc7.
tra[ubi
aquam
limpidam &puram repere- tibusinaqua. Sienimgravioreseflentaquae
rit , tanto
quoque profundius fummergetur mole , cujus locum occupant
, utique mer-
Seneca.
Flinius.
Pompo-
nius.
Herpdotus.
navisquantoaquaa fpiffis humoribus fue
ritjdefsecatior. Siveronavislapidibus, do-
liis , aliifque rebus aggravetur , tunc pro-
cul dubio majorem aqux quantitatem ad
aequandumnavispondusrequiret, unde &
confequentermajornavis portio demerge-
tur. Sed haec de gravitate & levitate did:a
fufficiant
,
quae fufius explananda duxi,
cum quidquid de gravitate &levitate aqua-
rum hucufque diximus , &fludluantibus In-
fulis deinde dicemus , huc revocentur.
CONSECTARIUM II.
De Infulisin Lacuhus ^
Stagnisfluiuantthtis.
'tNfulce natantes funt in lacubus terreftres,
^ex varia levioris & vifcofx materiae mi-
fcella aggeflae portiones
,
q^uce a vento hincin-
de agitata , nullo loco firmae7f.v^que funt , cu-
jufmodi olim in Lacubus Stratonienfi, Tar-
quinienfi
,
Vadimonis fe vidifi^ tefi;atur
Seneca, & nos de iis in Hetruria noflra fuse
egimus
,
quarum tamen hodierna die nulla
fuperefi^ comperitur. In Lacu Cutilise Agri
gerentur ;fednon merguntur
,
quiautifaepe
curiofofcrutinio examinavimus, quemad-
modum es ex terra bituminofa , fulphureis
glebis, feftucis
,
lignis
,
juncis, radicibus
plantarum mira naturae induftria vifcofi
bituminis glutine , vma limo & kito com-
miftx cohaerent
,
ita quoque levioris ma-
tericE textura ad ventorum arbitrium na-
tant , & hinc inde fluftuant nuUo inlocp
ftabiles.
Quomodo autem generentur
,
& cum tem-
pore corrumpantur
,
difcutiendum reftat:
Res ita fe habet : Cumfere plerxque Jnfula
natantes in Lacubus bitumine ,
fulphure
,
nitro , & fimili materia foetis nafcantur
;
accidit ut primo vifcofitate bituminis di-
verfse materiae una cum arenis
,
aut luto,
fulphureifque atque nitrofis corpufculis
quae vi aqus iisimbutaeconcrefcunt, con-
glutinentur;haB vero fuccefixi temporis, five
alluvione lacus , fivetempeftatibusac ven-
torum vi agitatae , vel pluviarum imbrium-
que, prsfertiminterreno non faxofo, fed
lutofo
, exefae tandem deciduntur
;
quod
Reatini
, tempore Aboriginum ingentem vibi faftum fuit , moxetiamexlevitatema
natafleP/iwi^jdocet, prifcis Itali^e colonis teriae
,
quibus conftituuntur , fluduant, &
oraculo cognitam;&inLydia Nympharum ficin Infulasnatantes evadunt. Fieri quoque
Infulas Saltuares ad idlus modulantium pe
dum motas Pomponius refert. Mira narrat
Herodotus de Infula Lacus Chemnis in M-
gypto
,
quae lucos fylvafque , & Apollinis
grande fuftinens Templum natabat. Hodie
compluribuslocis tum in Europa, tum in
caeteris Mundi partium Regionibus, Afia,
poteft
, ut five terraemotu
,
five alio acci-
dente , in fundo lacus tophacea portio de-
fcifla, levitate fua in fupetficiem abiens,
in natantem infulam abeat. Atquehifce
mo-
dis Infula generari pofliint.
Evanefcunt vero, five natare cejfTant,
yel^^fe^H-
f. , \\.r
quando atS'
rrequenti multorum annorum allilione tum
faream.
Vnde prt-
veniant In-
ful&natan-
tti.
Africa
,
America reperiuntur. Sed iis o- interfetumadlittusfa(5la,quacumtempo
milTis , eas profequamur
,
quse nobis & vi- re atteruntur difl!blvunturque , & in com-
cinae funt , & magis cognitae. plures partes fraftae , littorum fixae terrae u-
Tribus Tybure milliaribus Romam abe- 1 nitae denuo coalefcunt. Vel etiam hujufmo-
untibus tranfeundus eft fluvius Albuneus, diinful^nimiocrefcentiumherbarum^ftir-
five Albula , a colore lacceo fic didtus
,
qui pium , fruticumque onere preflae , nec non
originem fuam ex Lacuvicinohabet ,fede
cim infulis fiu^tuantihus quas Barchettas vo-
cant
,
confpicuo
,
quarum naturarri
,
pro-
prietatem, formam , modum , compofitio-
nem cum in noflro Latio , integro Syntagma-
te defcripferimus
, Ledoremilluc remitto.
Eft &in Gallo-Belgica Provincia juxta /in-
domarum lacus , ingentem Infulam arbori-
bus confitam &pal^uis uberem portans
,
fin
qua oves & boves
pafcuis intenti una cum
infula
,
quocunque
eos ventorum impetus
impulerit
, agitantur.
In Gallia quoque
Narbonenfi non longe a Rufcinone una cer-
nitur, minuta gracilique
arundine pervi-
ridis. Sedomiflishifce ad propofitum nobis
argumentum revertamur. Duo merito hoc
loco nobis difcutienda funt : Primum eft,
curfluB,uent. Secundum, quomodo
pleraq^ue,
quarum aVeteribustam celebrismentiofa-
ftafueric,tandem
defierint. Caufa
fluftua-
tionishaud dubie eft ipfa levitas
mateciae,
fulphurese nitrofaequemateriaeibidem con-
tinuo concrefcentis copia
aggravatae
,
gra-
vitate Infulae
,
gravitatem aquae ,
cujus lo-
cumoccupant, fuperante, fuapte tandem
fponte,
Pondere merfa fuo fundum fuhfldat
in imum.
Atque haec eft origo ^
corruptio infularum
natantium. Unde mirum non eft, olimmul-
tashujufmodi infulasinlacubus fupra me-
nioratis,fuifi"e, qus hodie non comparent,
quaevelcoaluerint cum terrafixa
,
velpon-
dere aufts tandem fubfederint.Multas quo-
que hodierna die reperiri Infulas natantes
Romanis veteribus in cognitas , uti de Lacu
Albuneoretulimus. Hocpaftonatura per-
petuae generationis corruptionifque vicifli-
tudineluditinOrbeTerrarum, utqus hoc
loco ceflant , alibi infurgant novae , fuo quo-
quetemporeinteriturse. Atque haecde In-
fulis
natantihus fufficiant.
Ca-
Cap.lll
LIB.V.
MIRACULA
AQUARUM.
C A P U T III.
[De Jquis lethiferis
@ Scrohibm Charoneis
,
deleteria Vi polkntihui.
301
VAriae
funt harum aquarum differentice,
|
rofivam
,
qua ftomachus
vicinaque ei mem-
alisenimanimalibus tantum letha-
1 bra eroduntur
; vel fuffbcativam conftricHii-
les funt, nonhominibus
; contraaliaEJ vamque
,
qua guttur atque afperae arterise
hominibus,non animalibus
,
alis utrifque, i meatus abfque ulla fpirandi vi interckida-
quin vel ipfis plantis
,
quje in ripis ejus ena-
fcuntur. Prioris generis funt omnes ills
Charonix foflaj, de quibus in Hetruria noftra
tur
;
velarfenicosfpiritus
aquis exaftilfimi
mixtura inditos
,
qui uti cordi perinimici
funt, ita quantocyus exficcato vitali fpiritu
abunde egimus
,
ad quarum vel primum o-
j
exefifque vafis vitalibus interimunt : quo
dorem, vokicres fupervolantes concidunt
j
rum unumquodque ad interimendum fuf-
mortuae,uti inMontePo/itianoaqua,Sijuxtai{icit,8ieo
majori quidem celeritate quo o-
Rapolanum hVolaterram, quas /22:/^ vul- j mnia fimul aquis in unammixturam con-
gb vocant, \\x tameh hominibus potu fum-
1 fluxerint.Opinionem meam ftabiliunt miri-
pts, limpidifTims quippe funt & clariffimae,
\fici quos praeftant
effetius: Siquidem, teftibus
magnarum infirmitatum medelam prae- paulo ante indicatis, nonomniaduntaxat
bent. Cur vero volucres interimant
, eft vapor
j
vafa , ex quacunque tandem materia con-
ex aduftofulphure, qui utivolucribus hrl- flata fuerint , vitrea, cryftallina, murrhina
' , &fpiritus in avibus fuffocativos pro-
ducit, ita quoquenecem iis infert; pollet
cur dmtur &hac eadem vi Lacus Avernus , & Aquie Sty-
aqu'^-^'"^^-
giain AgroCaretano
,
quarum vapor non vo-
lucribus tantum, fed &fJante Syrophoenice
bobus Cceterifque animantibus lethiferum
fe praebet, uti ab ipfifmet paftoribus, dum
haec loca explorarem , audivi. Sed quia in-
numem ejufdem virtutis in Orbe Charonics
Scrohes reperiuntur, nos iis omiflis, ad ea
quas aoTo-^cti , vel fida a.^Kg-TAasv relatione per-
cepimus, afiferemus.
Contra , funt nonnuUae
,
quae hominibus
caeterifque animantibus necem adferunt,
exceptis pifciius
,
qui in iis degunt ; cujus
quidem rei alia r<??io non eft nificontinuus
lapidea
,
fi^lilia
,
quibus aqua imponitur,
frafta difiiliunt, fed & plumbea,2nea,fer-
rea, ftannea, argentea,
aurea,ele(R:rica,non
fecus atque Aqua quadam regia , five veras
Srygias virtute rofiva difiolvuntur; fola e^ui-
ungHh i<.
nh ungula ipfam impune fuftinente
, &
i^quMfro-
hac yf/fx^^/'o oblatam Stygii fontisaquamt'^^""
potamque ipfi mortem attulifi^e
Juflinus &
judinuj
Vitruvius teftantur.
Quae fi vera funt , reftat ratio & caufa, qua
fola equi ungula Stygis aq^uam
fine
nocumento
fuflineat , inquirenda. Pofito itaque rem ita
fefe habere: Dico,hunc efFeftum tempera-
mentoungulaeequinaeadfcribendum
;
cum
enim ifta ex nitrofis excrementis una na-
turali quadam pinguedine junfta , in cor-
Vitruvius.'
Plinius.
Seneca
aquae ufus in pifcibus, qui uti venenofam
j
neam quandam materiem
, naturae indu
aquarum vim in naturam propriam verte-jftri^ concrefcat, fitutillanaturaliquadam
runt, ita quoque ipfis in nutrimentum ce-! fui conditione rofivis aquis refiftat,quem-
dit,ficuti nonnullis hominibus accidit, quil admodum experimento novillimo , Aqua
venenofis rebus paulatim afiiimptis, eas fine regia five ftygia ex fale, nitro, alumine, aut
noxa ufurparunt , uti dio. Mithridate legiturjcinnabari extra<n:a
,
quani infernalem vo-
& AlhertoMagno,AQ.^v.e[h.Co\oniQ\\(\,(\\\x cant, fupracorneamlaminam autinungu-
araneorum venatione quos in cibum afiu- lam effufa , illam fine ulla autrofioneexe-
mebat , contjra omnem veneni perniciem ; fioneque indemnem fervat ; eft enim qua-
fefeimmunemfecit,ipfatamenadeovene- jrundam rerum vifcofitas & lentitudo ita
nofo fpiritu repleretur ut velhalitualiosin-jacidis rofivifque rebus contraria, ut nulla
terimeret : Idem fieri dico in pifcibus, ve- ! ab iis vi fubigi pofle videatur; & patet ex
nenofis in aquis ftabulantibus. Talis Vo'-\cera quoque quam Chalcographi laminis in-
tarum & Hiftoricorum relatione Styx fuifie , cidendis inducunt, quae ab aquis Stygiis five
dicitur,qui/oi-, tefteP/ii(?,>S'(?fc^,aliifque;regiis nil patitur
; contra mox ubi aeneam
e praerupta rupe ad Novacrim in Arcadia:attigeritlaminam,eamexedit; undehunc
in praecelfum faxum guttatim cadens , inde
j
efFeftum non tantum in equina ungula , fed
in fluvium Crathin dilapfus, tandem in la-iin quorumvis aliorum animalium ungulis
cum fefe difllindit ;
eftque tanti veneni ut
; & cornibus confequi
, omnino exiftimo
ejus epota lympha illico tam homines
quam animalia enecet , accedit infidiofa
aquarum limpiditas
,
qua decepti
,
qui fiti
cruciantur , fimul ac biberunt, mox exani-
mes concidunt.
Cujus quidem rei rationem efi!e putem,
vel vim quandam aquae
,
qua poUet , lapidi-
ficam
vifcera alligantem indurantemque
,
uti in
gypfeis aquis fit; vel vim quandam
Patet & ex experimento Medicorum
,
qui
^^^jf^^^
curaturieosquiarfenica, mercurialia, aeru-
gineaque venenai\\c^\xx.iK!i% fumpferunt, in-
tentumfuumnonfaciliusaflequunturquam
oleorum fimiliumque lentitudine &vifcofita-
tequadam imbutorum fuccorumpotu; hoc
enim venenum veluti invifcatum, &fufFo
catione quadam oppreffum fe propagare
non poteft.
Pp
3
His
302
MUNDI SUBTERRANEI
^^^.IV.
His itaque
expofitis, jam ad alias progre-
diamur
lethiferorum
JoMtium propnetates ex-
ponendas.
Non
tantum animalibus quibufcunque
mlacumfummerferint
^ aftuporeredivivi lihe-
rentur: hujusSpecus admirabiles proprie-
tatescumtoti Mundo notae, ab innumeris
Audoribus defcriptaefmt, iis ultra noviter
pefliferos
quofdamy<?jrei reperiri , kdScipJts /hocin Operey^/ir^addita hicnon immoror.
Agricola.
pifcihus,
teftatur Agrtcola
,
qui ait, in Germa
nia ad Salam fluvium fontem effe limpidis-
fima aqua refertum
,
fed flatis quibufdam
anni temporibus in tam malignantisnatu-
rse conftitutionem evadere , ut quotquot in
eo pifces , interimat, Lacu nullo nec colore,
nec fapore a priftino ftatu deficiente ; cujus
quidem rei ratio alia noneft nifi quodcer-
tis anni temporibus aeftuaria fubterranea
concitata,
virulentum, fubtiliifimum ex ad-
ufta putredine ibidem ftabulante vaporem
emittant
,
qui uti fubtiliflimus eft , ita facile
cumaquis.mifcetur : quo infedi pifces fta-
tim
emoriuntur ; mox tamen exfpirato va-
pore ex ceflantibus halitibus fubterraneis',
aquxpriftinxfalubritatireftituuntur,lacus-
que nova pifcium fcetura repletur ; luculen-
tum indicium, infecftionem fubitb accidere,
& fubito ceflare ;
& experimentum docet :
Cum enim quodam tempore nofter Phar-
mocopoeus arfenicum in mortario in poUi-
nem redegifl^et , &vas non rite purgatum in
domefticarumaquarum'concham, quse pi-
fcibusreferta erat, eluifl^et, e veftigio pifces
Suificiat nobis hoc loco oftendere caufam
& diverfitatem ejfe^uum quos przftantino-
mnibus fere locis ubi ingens fulphurearum
caeterarumque mineralium aquarum coUu-
viesftabulatur. Et primo quidem certum
eft, fulphurearum mineraliumque aquarum
evaporationes
,
mukum ab halitibus per-
niciofis quos Plutonii fpecus exfpirant dif-
ferre: illi enim homines, experientia do-
-
ftrice, amukisliberant infirmitatibus , hi
deleteriaquadamviimbuti, iis nondicam
falutem , fed e veftigio mortem intentant.
Cur enim vjpores mineralium ajuarum komini-
hus tion noceant , in prjecedentibus diftum
fuit; halitus\Q.to antrorum cur iis prorfus noci-
z^ifint& lethiferi, exponemus.
Certumprim6tibiperfuadeasvelim,has-^'''"^''-
^
rrr

r r i 1
trorumho-
ce antrorumf.Jjuras permctoji Jpintus exhala-
mmibus -
trices
,fuam exfuhterraneis cavernis originemcivi.
ducere
; infernus vero cavernarum aer mui-
tis mineralium fuccorum quifquiliis tin-
dlus
,
mox ubi ab aeftuariis fubjacentibus
exagitatus fuerit
,
per hujufmodi fiflliras
eruftatus , effelus quos recenfuimus , &qui-
raagna & virulenta vl infefti ad unum o- dem pro diverfitate materiae diverfiflimos
mnes interierunt. /praeftabit. Si Qmm ^qtfulphuris adufti\\2\.ix.M
Ad aves revertor
,
quas prae omnibus aliis jtantum tinftus fuerit , is non nifiavibuspe
jivernus
quidfit.
animalibus
,
perniciofis hujufmodi vapori-
bus infeftari experientia docet ; ut proinde
Scrobes Charoniae Plutoniaque antra non
immeritb Graecis nomen ofip^ , id eft
, Jine
avihus , cui Latine Avernus refpondet , no-
men meruerint
;
quod verum efl!e cognovi,
fiquidem fulphureas hujufmodi exfpiratio-
nes, dum hujufmodi loca data occafione ex
plorarem , naturali quodam inftinftu , vel
riculum adducet; fi cum hituminis
aduftiix-
cibus mixtos halitus exeruerit , narcotica
quadam vi infeftabit omnia illa animalia
quxincautius illa loca accefiferint. Rurfus
{larfenico calcinato, antimonio, mercuriali
liquore perfufo tingatur aer, fme ullo re-
medio mortem cordis fuppreflione afferet
animalibus ;
Si gypfe(emateria\\^\ltas fue-
rit , mixta vitrioli vel aluminis portione.
utifibicontrarias&lethiferas fugiunt;cum accedentes ftrangulabit. Atque hocpafto
enim aerei finttemperamenti, multb citius pro materis venenofjeconditionedifFeren-
faciliufque quam terreftriaanimaliahujus- tia caufabit fymptomata;quasquidem pe-
modi inimicam fibi vim fentiunt ; imo eam
j
ftiferas exhalationes procreat vel internus
mox ubi hauferint , vertigine quadam in
'
terrse , ut dixi , calor ; vel vis ignium faxa
tranfverfum adse, aut aquisfuffocantur.aut
faxis foloque illifje pereunt ; atque rem ali-
ter non fe habere, hujufmodi experimento
comperi
: Pofito intra caveam pafTere , in-
fracaveamfulphur, exiguabituminis por-
tiuncula mixtuni accendi, &ecce vel ad pri
cseterafque minerales glebas adurens, cujus-
modi inter alia jam expofita, i\xxit pyrites,
flihium, quod antimonium vocant , cadmia.,
Mercuriiisfuhlimatus ,&innumeraalia,qux
aquis fortibus macerata
, halitus emittunt
adeo exitiales ut vel adprimum odorem ex-
mum fumi odorem
pafTerculus deficiens a-
animent. Quse omnia experimento
conftant
perto caveae oftio nonnihil fuga vitae fuae
confulturus evolavit , fedvertigine invale
Aurifahrorum
,
aut ipforum Fojjorum
,
quo-
rum illi difti mineraiia dum traftant , nifi
fcente tandem more
ebriorum terrze illifus
! magna cautela procedant , horrendis
irre-
paulatim deficiebat,
moxtamenpoft/rigi- mediabilibufque niorbis infeftantur
; hi
damcapitiafperfamrofiroque
infufam, frigida veroapertafubterraneaquadam montis ca-
fulphureum vaporem capiti
ejus illatum verna hujufmodi halituum quifquiliis ita
refolvente, priflinis viribus reflitutus
fuit, protinus confternantur ut fubinde quot
fine hoc medicamentoutique
periturus.
Atque hinc coUegi ,
cur animalta
Specui
Puteolano, qu3LmCanumY0ca.nt , illata,
^in
momento
ftupefatla
,
fuhito ac in vicinum Agna-
quotibi laborantadunum omnes fuffocati
intereant.
Quomodo vero huic halituum pefti
oc-
currerefoleanc, injra fuo loco dicetur.
Si
LIB.V. MIRACU
Cap. III.
*^^ den.iqaQMax/ma putreMnum colluv/es in
dittas cavernas pluviarum ope per abditoster-
ra
meatus confluxerit
, tum jllafpiritibus me-
tallicis & zftuariorum halitibus fermen-
tata
,
per sfluaria in halitus refoluta
,
per
terrx fibras primo vegetabilem Oecono-
miam
;
deinde aerem quoque tinftura fua
infeftabit , unde ex nutrimento animan-
tium vitiofo aerifque corruptela ,
variae &
wonflruofa gsnefes ,
morhorumc^Q. fpecies
,
LA
AQJJARUM.
303
peflefque faeviflimae exortae, magnam mor-
talium
partem conficiunt. Verum Ledor
confulat Scrutinium Pbyjjco-medicum
,
ubi
dehifce fuse a me aftum fuit. Vides ita-
queex di^ispro Tjenenoforum corporum
effica*-
cia
^
dehilitate halitus quoque nunc vegetio-
res nociviorefque
,
nunc languidiores mi-
nufque nocivos effe . Sed de hifce uberior
in Traftatu de Fenenis dabitur dicendi ma-
teria.
C A P U T
IV.
'De Fontium mnnullorum fluxu refluxu , ^ Varia Aquarum mutatione,
mi & de Fontibus annongc caritatem praenunciantibus.
C<;/.1V.
'Irum nonnuUis videtur/tf/^j
&hal-
nea efle
, quafluxum refluxum ma-
'ris amulentur
,
mira tamen incon-
ftantia ; alii enim bis fluunt & refluunt in
dies
;
alii fingulis duodecim aut plurium
dierum curriculis
;
quidam dimidio anni
fpatioficcantur, alterofluunt. Nonrecen-
febo hoc loco que Veteres de hujufmodi
innumeris involutis fabulis tradiderunt; fed
quos vel egomet vidi , vel faltem virorum
fide digniffimorum relatione fcriptifque
comperi. Efllocus in.Wefl:phalia
,
quatuor
circiter leucis diflans juxta pagumquem Al-
tenhecken vulgo vocant , in aperto campo,
qui arenarum cumulis undique&undique
confitus,fine ullaaquae fufpicionecernitur.
In hac fabulofa pianitie aqua bis interdiu
erumpit tanto cum impetu & fragore (unde
iom reci-
&nomen Bollerhrun meruit) ut totam illam
pecw.
fuperficiem inundet , &deinde eodem mo-
do
,
quo crevit
, decrefcens penitus fe abs-
condat ,
fola
,
quam diximus, fabulofa fu-
perficie remanente.
Narrabant mihi Accolas fontis, Epifco-
pum Theodorum quandoque
Gynasceum mi-
raculi hujus videndi avidiflimum , animi
relaxandi gratia fecum eo duxiffe , menfam
in media fuperficie flruxiffe opipare & lau-
te inftruftam
,
qui uti naturaj loci probe
confcius , ita foeminarum nil de occuko na-
turae dolo, neper umbram quidem fufpi-
cantium curiofitatem ludendam duxit. Vi-
cina jam hora eruptionis aquarum erat;
cumecceinter coriTabulationes cundis ju-
cunde & hilariter genio indulgentibus
,
aqua folito impetu erumpit
,
dum fupra
mero fe madefaciunt , lympha infra fuas
probe partes explens, pedore tenus com-
menfales ita diluit , ut qui ficcis pedibus
menfam accefTerant
,
jam vado aridam
(non fme eorum qui naturs ludibriorum
confcii tempeftive fefe fubduxerant , ad-
fpedantium rifu & cachinnatione
)
petere
cogerentur. Sed haec animi gratia.
Quxritur itaque hujus
flu-cus refluxtcs
caufa: Dico caufam efle maris Balthici, a
quo decem dierum itinere diflat, fluxum
& refluxum,
quodcumperabditumfubter-
ranevim meatum hoc loco exitum invenit,
in eodem juxta marini aeflus leges confli-
tutis horis fefe exonerat. Quod verum efle
monftrat varia reciprocatio aquarum
,
quae
I non fecus ac in mari juxta Lunae in Zodiaco
'
motum , iA novo & plenilunio abundan-
tius, indichotomoLunjeftatuparcius
exu-
berare comperitur.
Sed dices forfan hafce aquas dulces
efle
, ac
proinde ex mari originemfuam trahere non
pof-
fe.
Refpondeo
,
duplici modo hujufmodi
i aquas dulcefcere poffe : Vel per fabulofae
I
cretaceaeque terrae tranfcolationem
, uti in
\pr(Ecedentihus oftenfum fuit. Secundo.per
aliudfubterraneum flumen, quod dum aqus
marinaefluxusincidit, verfushujus loci o-
ftium pulfum exundare facit ; mari verb re-
fluente , &flumen hoc fuo reftitutum alveo
fe retrahere neceffe eft.
Simile quid obfervatur in fluvio quem
veteres Timavum vocant , Monti Iftriam in-
ter & Carniam pofito cognominem. Hic
mons hydrophylaciis retertus in flumen
Timavum per novem oftia ,
tefte Virgtlio
erudlatur.
Unde per ora novem magno cum murmure
montis
Itmarepraruptum
, ^
pelagopremit orajo-
nanti.
Unde & a veteribus fons &
pater maris
non immerito apellatusfuit : Siquidem in-
crementum.
decrementumquenon fecus ac
mare
Adriaticuminultimo illo Diomedei
Sinusangulopatitur; adeoquefubinde au-
getur ut totam Regionem diluvione inun-
det; & quoniam femper fuadulcedinegau-
det, mirantur multi, cur non maris falfugi-
ne imbuatur. Non procul ab hujus fluminis
oftioolimlnfulafpeftabatur, in qua ther-
marum fons celeberrimus , eandem cum
mari seftiis reciprocationem patiebatur, ho-
dieque Balneum montis falconis di(ftum ,
ho-
minum frequentia celebre vifitatur;tametfi
Infulalimi aggeftu fuccefTu temporis con-
tinentijunfta , hodie infulaenomenperdi-
derit , Balnei tamen aeftu adhuc durante,
Quaeritur itaque tam
prodigiofi incrementi
\fluminiscaufa,
& curmarinis fluiihusnon mi-
I
fceatur.
;o4
MUNDI SUBTERRANEI
Seii.IY.fieatur,
fed 8c ufque ad ipfum mare dulce-
dine fua non privetur. Quod antequam
affignem,
Sciendum eft, aTimavo flumine
14
mil-
liarium intercapedine montem efle, juxta
vicum
,
quem S, Cantiani vocant , ex cujus
vifceribus ingens aquarum copia fluminis
inftar evolvitur
,
quae vixdum in planitiem
evolutacernitur,cum ecce voragine obvia
mox abforpta nuUibi amplius comparet.
Hoc itaque flumen fubterraneum
, aqu2
marinx per fubterraneum canalem pariter
fubeunti occurrens ,
cum vehementiam
maritimi fluxus, utpote levioris ipturae, fu-
perare non poffit, neque etiamei retroce-
dendi facultas concelTa fit
,
per alium cana-
lem qui intra montem Timavum cavernofum
porrigitur retroadlum , montem totum ab
imo ad fummumufque replet ; hicrepletus
didaaquarum abundantia, exuberansper
multiplicia o^v&.flumen Timavum efficit, qui
fluente mari didlum incrementum, reflu-
nfiuxul^.
ente verb decrementum patitur. Non ita-
mavi
flu- quemarein externa fuperflcie fluvium oc-
^"'
currentemafTultufuotumefacit, fedabdi-
tis internae & fubterraneae conftitutionis
machinis incrementum decrementumque
flumini conciliat ; dum enim flumen juxta
VicumS. Cantianiabforptum maris fludi-
bus fubterraneis occurrit , illudretroadum
montem per canales replet totum
,
unde
exuberans Timavum efficit
,
qui diluvione
omniacomplet; refluente vero mari, flu-
men fubterraneum )am laxiores habenas
adeptum , refluentes maris fubterraneos
fludus fedtans , montinegato folito aqua-
rum tributo, fluvius Timavus confequenter
mediocritatem quandam decrementumque
ex nativis montis , unde erumpit , fontibus
acquirit, donec denuo fluente mari , nova
aquarum colluftatione perafta , mons rur-
fus repletus folitum incrementum fluvio
largiatur ; durante perpetuo hac incremen-
ti decrementique diifli fluminis viciflitu-
dine.
Si quis hoc naturae myfterium rite conce
fontes&flumina comperiuntur
,
qui quo-
tidiano non fecus ac mare fluxu refluxu-
que agitantur, ea ex maris aeftibus originem
fuam per fubterraneos cuniculos eo modo
quo didum eft , trahere
dicenda funt.
Jam
videamus
,
quaenam
caufa fit illorum
fiuviorum, qm dimidii anfiifpatiofluunt , altero
verodimidio flccentur. Inter quos fane me-
morabile eft Balneum Piperinum , Germa-
nice
Pfefferhad,m
Curienfi Territorioprope
Helvetios,quodtertia dieMaji,fefto nempe
Inventionis S.Crucis, aquis plenumufque
ad 1
4
diem Septembris Exaltationi S. Cru-
cis facrum perdurat , hac verb tranfadia fe-
ftivitate, veluti furtive fefe fubducens,lo-
cum omni aqua deftitutum relinquit.Cujus
rei caufam non aliam efle dico, quam lique-
faftionem nivium in Alpinis montibus,quae
circaMaji initium plerumque incipit;un-
de fit, ut aquae calore Solis refolutis nivi-
bus per rimas , fifliiras , meatufque in inte-
rioribus montium lebetibus conchifque
multiplicatae , a^uas Piperinas obvias paulb
infra balnei locum abditas protrudant , at-
que ex hacprotrufione tandem aqua exube-
rans locumbalneo deftinatum repleat.Cum
verb liquefa6tio nivium quatuor integris
fere menfibus duret , &in balneo aquas per-
durare ; ceffante verb nivium iiquefaftio-
ne , & balnei aquas cefTare necefle eft. Et
hoc verum efle inde patet
,
quod balnei a-
quae ab initio Maji ufque ad finem Julii no-
tabile incrementum fumant ; hinc verb pa-
ri gradu decrefcere videantur.
Eft&aliusinPyrensis hujus proprieta-
tis fons , Eflori>e , a monte ad cujus radices
^'^
adjacet , fic diftus
,
circa Solftitium aefti-
vum, fivefeftum S. Joannis Baptifla ,ingen-
tiimpetuacmajoricumfragore ex vifceri-
busmontium evolvitur , &hoc fluxudurat
ufq; ad NatalibusChriftifacrumdiem,five
adSolftitiumbrumale, ubia fluxu defiftit.
Differt Siutem afontepracedenti birneftri fe-
repofticipatione, cujus rei c^/iw ego efle
putem : quodaquac exrefolutis nivibus in
montibus Pyrenaeis plus temporis ad caver-
perit , eum innumerorum cafuum folutio- nas explendas
,
quam in prscedenti infu-
nem, circafimileargumentumpromptam mant. Tota igitur diverfitatis ratio in an
habiturum nihil dubito.
Patet itaque in dulcis aquafluvio
incremen-
ti decrementique
caufam mare non efje
,
fed
im-
pulfum maris
intrafuhterraneum meatum
,
quo
fiuviusfuhterraneus a
reBofuo tramite diver-
fus
intra montium cavernas violenter impelli-
tur
;
qua propulfatione
lebetes montis exu-
berantes
,
fluvium ingenti
aquarum mole
gravatum extra nativam
alvei ftationem
longelatequediffundunt.
Hujufmodi mon-
tesquoquereperiuntur in montibus Pyre-
naeis. Taliseft in Agro Piftavienfi,
juxta
pagum de la Goudenure
; & fons prope civi-
tatem Saumur ad ripas Ligeris
, in
pago
vulgb de Varins. Atque ex his duobus
addu
ticipandisautpofticipandisfluxibusconfi-
ftit in diverfa cavernarum canaliumque hy-
dragogorumdifpofitione; fed rem oculari
intuitu exponemus.
Sint Montes Pyrencei A nivibus cooperti,
B vero fiQunR
montis
,
per quas liquefadls
nives defluunt in i\:!\y)e(kzm fuhmontanam
cavernam C D EJF G,fons aftumpatifoUtus fit
H.
Quoniamigitur in principio Veris So-
lis virtute & efhcacia nives paulatim lique-
fcunt, fituthumorperinnumerasmontium
fifTurasrimafqueinfinuatus in caverna CD
E F G corrivetur ; crefcente verb intra ca-
vernam in diesaquarumcolluvie,exmajo-
ri femper atque majori liquefadlarum ni-
ftis
exemplis patet
,
quod quandocunquejviumcopia,fit ut ubiaquafummumc<ji;^r
LIB.V. MIRACU
bap.lV'^^
CD attigerit,tumtandemfefeperc^<j-
Im C H
,
in fontis lebetem exoneret , &
fonsfluereincipiat;quinonimpletacaver-
na a fluxu defiftebat. Rurfus.qub Sol arden-
tior eft eb majorem nivium copiam lique-
facit , fit ut per Menfes Julium, Auguftum,
Septembrem mirum in modum intra caver-
nam aqua augeatur , & confequenter abun-
dantius fluat/"w H ; Ceflante verb liquefa-
dione nivium ex defeftu Solaris jeftus, plu-
viarumque copia,Menfibus Oftobri, No-
LA
AQJJARUM.
305
vembri & Decembri proportionaliter de-
crefcerevidetur,
ufquedum ad Solftitium
brumale prorfus deficiat , caverna vero in-
terim per alias rimas filTurafque fefe ad
vacuitatem ufque exonerante. Vides igi-
tur ex hac naturas ingeniofa induftria,
quomodo fotttes nonnulli dimidio
amifpatio
fluant, & altero dimidio anno a fluxu de-
fiftant. Ubi vides quoque quomodo prace-
dentis haltiei aqua iimejiriiexefpatiojluxum
anticipent.
Sit inprsEcedenti balneo Piperino H/o-
tis concha
,
fuhterranea vero caverna fit C D
E F
,
priori minor
,
quaerecipiatliquefada-
rum in Alpinis montibus nivium pluvia-
rumque aquas
;
luculentiflime fane patet,
cavernamCDEFminorem, utj citiusim-
pletur quam caverna C D E FG,ita quoque
citiusfefeinconchamfontis H exoneratu-
ram, unde;&fontis fluxum anticipari ne-
cefle eft
;
quce ita ad oculum demonftrantur
ut de eo nemo amplius dubitare debeat. To-
ta itaque ratio anticipationis pofticipationis-
quefluxusfontium,non nifi exdifpofitio-
nemontium, amplitudine &profunditale
cavernarum.canaliumqueftrufturapendet.
Objiceretamenhoclocononnemo pos-
{et,p/uvias, c[ux hyherno tempore quafi per-
petU3E funt , eundem
effeBum
qaem liquefadio
nivium caufat
,
praftare pojje. Refpondeo,
diflimilem omnino interutrafqueaquas ra-
tionem intercedere
;
quamvisenim hyber-
notempore perpetuse quafi pluvi2 fint; fit
tamen ut pluvialis aqua in montibus non
haereat.fedftatim defluensin torrentesab-
eat, atque adeo tempus non habear, altius
fefeintra vifcera montium infinuandi.Con-
tra,nives montiumverticibus perpetubin-
haerentes, cum non nifi lente &fenfim refol-
vantur, & ab ipfa nive circumcirca accu-
TOM. I.
mnlata , ne cum impetu labantur
,
veluti
contineantur;patetcerte, humorem tem.
pus habere fufliciens adfefe intra montium
vifcera per obvias fifiiiras fibrafque altius
paulatim infinuandi. Quia verb hyberno
tempore nives nivibus fine ullo liquefa-
dionis metu accumulantur ,
hinc quoque
fontium aeftus cefiant; Pluvixverb, utidi-
Aum eft, cum impetu ex montibus in valles
defluunt; & etiamfi fubinde fifTuras repe-
riant
,
per quas intra cavernas fefe infi-
nuent , nontamen illaEtantse funt utdidlas
cavernas explere , exuberationemque cau-
fare poffint.
Verum hifce fontibus fontem prorfus
contrarium narrat Geor^ius fVernerusinfuaGeoTgins
Pannonia. Lacum ait efTe naturalem &viva-
Wernerus,
rum aquarum in Hungaria
,
quae tamen
perennes non fint, fed eas hybernare tota
xftate infra vicinas montium cavernas,re-
lifto alveo etfi aquis orbato per id tamen
rempus jucundo fatis herbofiffimoque; mox
ingruente Auftumno manaretotoque hye-
mis curriculo ad principium ufque aeftatis
non folum fluere, ied copiosi pifcium foetu-
ra repleri.Quaeritur itaque, cur d/^usfluvius,
qui in prseamplum lacum
terminatur ,
hye-
me tantum, non verb 2ftare/a/
> Dico hujus
rei caufam effe tum loci conftitutionem
,
Q^q
tum
3o6
MUNDI SUBTERRANEI
Seii.lV.tamaLTemasmontis
exquibusAuftumna- verint ,
fub Audumni tandem fine, quafi
li tempore
evolvitur. Ad fitum quod atti
net,
eum
fVernerus ita defcribit : Regio plane
(^
molliter de^rejfa
,
qua tamen montihus un-
dique claufa ,
muttiflidhus rivorum du^ihus
irrigatur , triplici quidem ah Orientalifitu
, @
^uadruplici ah Aujirali; hi
fluvii quo magisa
fontihusfuis elongantur
,
hoc minorihus parcio-
rihufque excurrunt aquis
,
quas plane tum i-
pfumporofumfolum ohiter imhihit, tum apertce
adfinemfcrohesi quafiimmanium fpeluncarum
fuh
illis montihusporta ahforhent.liincilSiquQ
accidit , ut cum hsc flumina toto jeftatis de-
curfu continuis aquisfpeluncas iftasreple-
tum
plenis ac redundantibus alveis , non
modb non recipiunt , ut potius , nefcio quo-
nam intus motu
, ac aeris ventorumque,
quemadmodum continui fremitus teftan-
tur,impulfu,quot aquae antea receptx fue-
rinttotmenfibusquafi ex Orcifaucibus re-
jeftentur, actantocumimpetuutvix
con-
cicatoequicurfu, ficuti ferunt, eas evitare
liceat ; atque hoc pafto omnem loci humi-
litatem capacitatemque implent lacus ; fes-
quimilliari quaquaverfum fpatio , altirudi-
ne ubi major 1 8 cubitorum. Sedrem Sche-
mate iiydraulico explicemus.
Sint montes ab Ortu ex Auftro
HHH,/cd-
turigines rivorum G GG-^fcrohes quibus ab-
forbentur F F F
, & hinc per fubterraneos
meatus corrivati per E intra ingentem mon-
tis C cavernam D defluant. Sit deinde intra
cavernam D per faxofos fcopulofofque pa-
rietes alius quidam meatus, in fundo caver-
nae
, furfum tendens B A, in hvmamfiphonis
cxci
RN dedudlus, cu)usorificium I adex-
trapateat.
Hifce
pofitis, Dico neceiTiinbfluvium I K
aeftate ficcari,
hyeme vero fluere
-.
quoniam
enim aeftate ex
rivorum abforptorum corri-
vatione
,
tum intra
cavernam D, tum fipho-
nem B A
,
femeftri
fpatio aqus continuo
crefcunt
,
hinc
contingit
ut aquae ubi ad
fummum intra fiphonem
A B pervenerint,
per I os
fiphonis , fummo
impetu eruftatx,
fluvium IK,
& deindeintra
concavitatem
planitiei Lacum L conftituant:
Quoniam
vero ea natura
flphonisreflexi.quemHy-
draulici Diaheten vocant
, eft ut aquam
fundere non defiftatnifi ubi totum
vas
, in-
tra quod conftituitur , aquis
exhauftumj
fuerit;quibusexhauftis tum denique a fu-
fione ukeriori cefifet. Hinc vides
,
aquas
intra Cavernam &Siphonem squo incre-
mentoafiiirgentes,ubi lineam LE attige-
rint , tum denique perorificium Ifefeexo-
neraturas. Fluent autem juxta fiphonispro-
prietatem tamdiu
,
quamdiu aqua contine-
bitur intra cavernam
;
neque unquam a flu-
xt! ceflare poteft , ex vacui
,
quod intra fi-
phonem A B ,
ex difcontinuatione aquae
intervenirepofl^et, formidine. Flueret au-
temfempcrperennicurfu, fi tantum aquse
ex fiphone diflunderetur quantum aqus
fluvii cavernsfuppeditant , fed fagaci natu-
rseconfilioaftumeftutcanalis AB plusef-
fundataquas o^zmfluvii G F afFundere pos-
fint, unde aqux neceflario femeftri fpatio
ufque ad fundum cavernae per canalem eva
cuabuntur ; orificicc\UQ. B fiphonis aperto, a-
quae fluere cefiabunt , ufquedum altero di-
midio anni ^&xfluvios F G caverns denuo
ufque ad lineam L E aquis impletae, ills
iterum uti prius fluere incipiant
, & hoc
perenni vici/fitudinis lege.
Qui-
LIB.
V. MIRACU
Cap. IV.
Quicunque Iijec rite conceperit , is nul-
lum tam intricatum irregularis acflus tum
infontibus, fluminibus lacubufque eluce-
fcentis nodum feperiet
,
quem non ex fimi-
libus naturasrnachinisdifrolvat. Quje vero
de Sahhatkoflumine m Syria ab Audoribus
narrantur (utpotequi femper excepto Sah-
hato fluat, unde &nomenhabet) utivariis
opinionibus implexa funt, ita parce indi-
gitandaduxi. Sitamenvera funt, viti ve-
riflima efle Dommkus Magrius dxniiAYf mi-
hi afTeruit; iflius rei caufam non tam mi-
raculofum Hebraizantium
,
quam Phyfi-
cum efTeftum efTe dicerem : cum ex praece-
denti Problemate facile folvi pofTit^tantum
enim aquarum cogi pofle dicimus in fub-
terraneis conchis , ut in fex diesfufficeret,
in feptimo vero deficiens non fufficerer.
Undevanam eorum rationem cuivis exifti-
mare facile licebit qui hujufmodi aut abdi-
tis Aftrorum influxibus , aut Spiritui Mun-
di ,
operofis ratiotiniis adfcribere atten
tant; adeoque idem ipfis accidat quod iis
qui aurum ex concavo Lunae petunt
,
quod
LA AQUARUM.
307
fub pedibus abditum habent ; nifi enim in
hujufmodi naturas monflris ad caufas proxi-
wAf&vicinasconfugeris , fruflratein cau-
farum hujufmodi fcrutinio laboraturum,
certo tibi perfuadeas.
Mire quoque nonnulli Philofophi fefe
torquent in ratione reddenda abditarum
proprietatum,in quodam pKteoadripam Ba-
tis mirabili
,
qui aeflu maris crefcente mi-
nuitur , decrefcente vero maris aeflu crefcit
;
undemultiadabditam Aflrorum vim con-
fugientes , caufam fe pofTe dare putant ; alii
ad nefcio quas Phyficasfpeculationes addu-
(fti ridicule philofophantur
,
qui fi proximas
caufas molientnnaturain interioribus nos-
fent,haud dubie magis ad captum hominum
jratiocinarentur: Efl enim hujufmodi fontis
nulla alia caufa nifi quod xftus maris fubter-
i
raneos meatus fubiens, in concham aliquam
'
fe exoneret, qus tandem mari in fummo in-
cremento conftituto repleta , intra puteum
ifefe paulatim infinuet , unde puteus mari
I
decrefcente crefcere videtur, eo prorfus mo-
;do quo in pracedenti Figura apparet.
C A P U T V.
0e Metamorphotka yi Fontiump Fluviorum , Lacuum, qua injeBa qu^Vis infaxa
aliajque metalltcai fpecies conVertHmur .
Cap. V. UntinnumeriinGeocofmo Fontes, La-
^cus,Flumina,qua petriflcafua vi qucelihet
inje^a partim lapideo tantum cortice ve-
ftiunt,
partim etiam infaxum medullitus con-
vertuMt ;
ita Sarnus in Campania
; Silarus
ultra Surrentum ; in Hetruria Elfa
;
& in
Volaterrano Agro complures ; Aponitanae
aquaein Lombardia, in Germania, Gallia,
Hifpania variis in locis
,
quae vide in prace-
dentibui
,
quibus quidquid,uti dixi ,injece-
ris, idvel in faxumprorfusconvertunt,veI
lapideo quodam cortice obvolvunt, corpore
quodamiciunt, prorfus incorrupto. Prioris
generis funt innumera
,
quje paffim inTy-
burtino Agro circa ripas Anienis & Albuls
reperiuntur.
Cernitur in Mufeo Qualdino Montis
Pinciani inter complura ligna, arborum fo-
lia , fungos , cancros , cranium humanum
, &
vel ipfa aq^ua intra tubum
,
quo aqua Clau-
diavehebatur, in Alahaftriten converfa. Sunt
&in meoMufeocomplurahujufmodi prae-
grandia cujufdam gigantis o^^fungi^Iigna,
grana tritici,cochIe^ , ftiriae infaxum convcr-
fa;
ut interim fileam magnum horum hic
Romae in diverforum mufeis numerum ; i-
tegrumcorpus humanum in Villa Ludovifia-
na fpeftatur in fixeam fuhftantiam transfor-
matum. Eft in Gallicano , vigefimo circiter
lapideRomadiflitus locus, inquo aqua
fe-
dimentum in lapidem concretum , & exuberans
pontis vicem praehet
;
idem fupra accidere di-
ximus in fonte urbis Claromontanae Galliae.
Ad Zepufium Hungariae oppidum fons eft
cujus aqua quacunque vadit, lapis fit, tanto
cum augmento
, ut incoIcE ex iis jedes fibi
conftruant , atque ex aqua exflrulas domos fe
habere ja(ftitare foleant. Non dicam hic de
Cryptarum ftillicidiis
,
quibusin omnige-
nas animalium formas aqua defluens mu-
tatur. Mirum eftquod de Specu Cadurcenji
refertur
,
quam ludibunda natura ex conti-
nuo ftillicidio
, ftatuis ita apte adornavit
ut monachos in hemicyclo confidentes te
videre jurares. Similesfpedanturin Hun-
garia & Tranfylvania. In Piceno Grotta
Scura; Anticoli in Latio , caeterifque locis,
quorumnon eftnumerus;in Agro Reati-
nopetrifaa vis fluvii Velini ita praevalet , ut
certis annis evolutis, fluxui fluminis, quem
rupes hinc inde faxofo cortice dilatatse im-
pediunt, magnavi hominumrefe(ftispetre-
faftis molibus, aditum facere,ne inundatio-
ne fua omnia devaftet , cogantur. Ad lit"
tus maris Baltici prope Lubecam, ramum ar-
horis una cum nido volucrum in faxum conver-
fum
inventum fuifle, Alhertus,h. ex illo Agri-
Albertus
co/;7docet; refert & alium non minori ad-
f^^^^^x^,
miratione dignum in Gothia fontem exi-
ftere, qui in lapidem quidquid merferis ver-
tat ; cujus miraculi Fridericus Csefar ut cer-
tum caperet experimentum
,
juflit chirothe-
cam \gi\\oi\xo muniizm,medio tenus \mme.t-
gi, & quidem poft aliquotdies partem mer-
fam lapideam
evafiffe,
reliquam , ut erat,pelli-
ceam remanfiffe. Verum uti nuUus fere lo-
cus hujufmodi miraculis carere videtur, ita
quoque iis ceupafTim notis nonimmorabi-
mur . Sed ad caufa in^uijitionem calamum
convertamus.
Qq
2 Ex
902
MUNDI SUBTERRANEI
A.
Se^.lY.
ExprjEcedentibusfatfuperquepatuit, a-
'
quas
innumeris
mineralium corpufculorum mi-
fturis
refertas effe
; nitro , fale , alumine , vi-
triolo,bitumine, diverforumque metallo-
rumatquefaxorummatricibus. Primoita-
que ex falinorum corporum mifcella cum
ramentis lapidum faxorum rafuris, nafcitur
fuccusquidam petrificus, quifefeporis in-
finuatrerum in easconjeftarum, ex qvto-
rum continua corpufculorum fcilicet fui fi-
milium appetentium fucceflione
,
prima
format lapidofi corporis fundamenta, atque
hoc pado aliorum aliorumque novorum
appofitione, tandem res in jefta,five lignum
illudfit, fiveherba.authifcefimilia.cortice
lapideo induuntur. Verum ut hajc melius
capiantur
,
paulo altius ordiri vifum eft.
Gur aqm
DupHcimodo lapidificus iWefuccus a natura
^\mm-'
^^ aquis elahoratur
;
vel enim aqua certis
mineralium corpufculis intime & perfede
mifcetur ,
vel fuperficie tenus aut confu-
fanee tantum; Priori modo totam fubftan-
tiam in faxum mutari necefle eft ,
uti in
corallinis ftirpibus patet
,
quje petrificum
marisfuccumnaturaliquodam appetitu at-
trahentes in fubftantiam aliti convertunt
;
hoc pafto quoque varias res , herbas folia,
Iigna,fruftus,animalia perfede infaxum,
five duririem , fivepondus fpeftes , conver-
fa videntur. r<7/?mo/-i /wy^^o fuccus petrificus,
qui ex imperfefta corpufculorum folfilium
mixtura conftat, uti nequeintime ac per-
fefte cum diftis rebus mifcetur , ita quoque
non nififuperficietenusligna, herbas,arun-
dines faxofo cortice veftit, intima fubftan-
tia prorfus incorrupta ; haud fecus ac fevo
liquefaftoellychniumper frequentem im-
merfionemtandem in candelame.V3Ldi\t,iti-
goris condenfatione folidam <& firmiter
confiftentem; itaomniaintraaquam pro-
jedranonpriusquam extra aquam lapideae
molis confiftentiam acquirunt , uti in coral-
lo patet. Cujusrei ratio eft, quod durante
aquse, intra quam conduntur , humeftatio-
ne, etiam continua appofitione corpufcu-
lorum vi lapidificifuccifemperaugeantur,
non tamen ob continuum ambientis humi-
di allapfum in duram fubftantiam lapide-
fcere
queant , nifi aeri aliquandiu expofita
fuerint; tum
enimhumidofuperfluofivea
Sole per
refolutionem
attrafto, five vento-
rurn ficcitate
confumpto , tandem in lapi-
deam fubftantiam
indurantur.
QusEverofuccolapidificoperfecte
& in-
timemifcentur,
eainfaxeam
fubftantiam
converti neceffe eft ; cum enim fuccus lapi-
dificus nil aliud fit quam humor
infenfibi-
lium corpufcuiorum ex
lapidofis venis
, nitrofis
faliniJquelociS ahraforum miflura
conflitutus
elaboratufque, corpufcula vero humori per-
feftemifta, cumnaturaliterin eumfe
fta-
tum
inquoextiterunt, reducereappetant,
hinc
humoris falnitrofi,aluminofi
aut ful-
phurei
vehiculo, ob fpirituum fubtilitatem,
omnes earum quas obvias habent rerum in-
Exper.
timas fibras meduUafque
penetrant
;
quo
Confeci.
fafto , acrimonisE qua pollent vi, moUiori-
bus rerum obviarum partibus confumptis
exefifque, in exefornm locum
fe
[ubflituunt, &
hoc pado infaxeam molem
transformant.
Qui quidem fuccus tanto erit
efficacior quan-
to a calorefubterraneo magis fuerit exco-
6lus. Concoftio quippe caloris vi, ex terre-
ftribus glebis pinguedinem quandam eli-
cit, qus mifta fucco petrifico, veluti gluten
quoddam fubminiftrat
,
quo corpufcula ar-
fte cohaEreant, & partes partibus firmiter
conneftantur.
Et ita experientia docet, res a^x lapide-
fcunt
,
primoveluti muco quodam circum^
dari
,
cui deinde fucci petrifici corpufcula
veluti vifco cuidam coh^rent , & femper
alia & alia, continua appofitione fafta , do-
nectandem mucofo corticeveftita,aerique
expofita in lapidem convertantur. Sed hsc
experimento comprobemus.
EXPERIMENTUM.
Accipe cujufcunque lapidis in impalpa-
bilem poUinem redadVi farinam, quam aqua
fuba^^lam^cuinonnihiiya/i^, nitri, & hitu-
minis liquidi junftum fit) in perfedam mi-
fturam contemperabis. Hocperadlo appara
concham aqua qualicunque refertam
,
in
cujus medioperpendiculari fituimplanten-
tur dc herbs & iignaarida,ofira,&qujEcun-
que alia
;
deinde decoftam manictB Hippo-
cratis , uti Chymici vocant , impofitam
pauloantedefcriptam compofitionemftil-
lare facias, & cum tempore videbis ,
res
impofitas cuticula quadam mucofa veftiri,
&corticumrudimenta ex continuo corpu-
fculorum appulfu moliri
,
qux deinde effu-
si aqua liberiori relifta aeri fuccefiu tempo-
vhin faxeam duritiem toncrevifiTe reperies.
Quod itaque nosexperientiafieridocet.id
multb majori induftria naturam operari,
nemo nifi infenfatusinficiabitur.
CONSECTARIUM.
Lapidefcunt itaque res in certas aquas con- ^emod
]Q^x, eomodoquodiximus, velquodfuc-*'"/''!'!*
1 . -i.r 1. .
tnfonttbut
cus, uti Vitruvtus
,
lapidmcus coaguh m- ^aquisia-
ftar aquas
,
quibus permifcetur , fpiflet , eas-
P"^^I"">f-
que ita addenfatas Solis aeftus cogat indu- vitruviut
retque; vel, ntAgricola,
quodfuccus lapi-
Agricola.
dificusexipecuumvenis
& commifi!uris e-
manans
,
antequam deciderit, indurefcat;
vel cum ejus guttas jam diftillarint, non fe-
cus ac ftiris tedorum glaciem
, ita fuccus
decidens virtute fua & ftirias lapidum in
fornicibus,& in
pavimentoconoslapideos
format , falnitrofo fucco in faxum paulatim
converfo ; veldeniqueres ipfsE convertun-
turinlapides, cumfuccum ipfum lapidefcen-
tem cotYwiherunt.
Quemadmodum exorto bello cum opifi-
cesinmetallaLydiaecirca Pergamum con-
fugififent,
LIB. V. MIRACULA
AQUARUM.
Cap. V.
fugiflent, obftmftoab hoflibus exitu fuf-
focatifunt; fed iongo poft temporum in-
tervallo apertis rurfum & repurgatis fodi-
nis, inventxfunt
amphorae aliaque id ge-
nusvafa, quae ad ufusneceffariosadhibue-
rant, repleta humore quodam, & in lapi-
desdurataomnia,
& juxta etiam ofla hu-
mana.
Dixi
,
jiquando res fuccum comhilerint :
303
rei
caufa eft, confufa & extrinfeca in hu-
more petrifico corpufculorum five fcorla-
rum ramentorumqueexfaxeis venis abra-
forum , ad res obvias aggeftio
;
non fecus
ac in aluminis co[iura fit , intra quam cujus-
cunque rei figura ex ligno querno confedla,
impofita
,
fpatio 24 horarum in cryftalli-
nam figuram evadit. Idem accidit dum
fac-
charum appropriata coftura in cryftallinam
quia quandocunque fuccus petrificus per-jfpeciem convertunt ; in omnibus denique
fefte aqucB commixtus , omnes rerum pro- ifalinis concretorum fuccorum magifteriis
jedarum medullas , fibras
,
porofque pene- 1 videre eft. Quin & ex omnilus lignorum her-
traverit
,
tum enimvero res fecundum to- ^.harumque cinerihus per appropriatarum re-
tam earum fubftantiam in faxeam molem , rum lixivium
,
fal
educitur.
convertuntur
, exefis ab humore petrifico
lignea autoflea materia ,in earumque lo-
cum fe fubftituentibus corpufculis faxeis,
humori petrifico perfedi, utdixi, mixtu-
ra inexiftentibus
;
quod non fitin rebus,
qux cortice tantumfaxeo veftiuntur. Cujus
Cap.m,
Plinius.
jElianus.
Solinus.
Appion.
Plinius
.
Fabulo(i
fontium a-
liquorum
effeBus.
C A P U
Verumcum de miraomnis generis lapi-
dum, marmorum
,
/afpidum geneji , aliifque
miraculofis rerum in faxum converfioni-
bus ,
ex profefto in fequentihus fuo loco
&tempore afturi fimus , iis diutius inhaere-
re nolui.
T VI.
1)6 reliquh Aquarum Miraculis.
QlJx in praecedentibus de nonnullis ad^mores follicitaret
, ille eofdem extin-
aquarumprodigiofis effeiiihus diximus,
'illa omnia fuis naturalibus caufis
conftare demonftravimus. Reftat ut &
nonnihil defamofis apud Plinium, JElianum,
>y<)iiw,Po/y/;i/?ormaiiofqueVeteres,aqua
gueret
;
quae eadem de Seienio Achaiae flu-
vio Cxliui ex Paufania refert , in quo tam
Coclius.
V
r
.
II n 1
1'aufaniM.
viros quam loemmas aiiectos amores depo-
nerent. Vana funt qus de fonte in Bonicca
Hifpanioiae Infuia, Pe//-;/j M^;-/yr
defulto-P^"^-Mar-
rum prodigiis recenfeamus; qux uti nulio|riaiiyperboiaadducit, qui juventutem fe-'^*^'
naturae fundamento fuiciuntur , ita aut me- nibus mirifice inftauret , etfi nec canos mu-
ra figmenta funt , autailegoricisPoetarumitet , necrugas. Exquibusfabulofaidgenus
involutamodis, autex fabuiofis narratio- jmuita, rudis iiia antiquitas , ac failax Gras-
nibus, quas aut hominum fimplicitas, aut jcuiorum dicacitas cum fuperftitione con-
fuperftitionesgentium induxerunr, origi-jjunxit. Hinc tot fontes Apollini , Mufis,
nemtraxerunt. Eftenim iiumano ingQmo
\
Neptuno , Baccho
,
]ovi, Plutoni, caeterifque
infitum vel ad primum exotici efFeftus oc-l Diis dicati, ut tum apud Wiw in
Meta-O^iiMs.
curfum, multaiis affingere, aut jocofa fe- i wor^/^o/? , tum apud Fir^i/zaw cseterofque ve-
virgiiiuj,
riis intermifcere. Sane quJ ea fcribunt, fae- 1 teres Poetas paflimvidereeft, reperiuntur;
penumero nontam verasineisquaeruntde- 1 qus quia vel ipfis pueris nota funt , fub-
monftrationes quam ut proprium inftitu- ' ticeo.
tum venuftis allufionibus , aut exotica quo- i Sed ne ilia naturae prodigia praetergredi
ad fenfum, nonnuiia Jt^; ilw a.v^yi(nv ampii-i videamurquae tametfi fabuiofa videantur,
ficent probatione. Sic Plinius , dum uni-; nefciotamenquidfub ipfis verorum lateat
verfam Mundiac Naturae profiteretur Hi-
\
naturje ludibriorum. Prius mfontihus elu-
ftoriam
,
muitoties non fe profitetur obli-l cefcit qui abdita qua.d2im yi flerilitatem
fss-
gafle adcaufas,perindeimmenfi operis la-; cunditatemqueannorum,illamcumfluunt,hanc
bores
, & quae relata invenit , fimpiiciteri cumfluere cejfant ,
pranunciant. Hujufmodi
^"JT"
recenfuit, etiam miracula,quorum nos mul- ! inveniuntur quatuor in Hetruria
,
uti in Jti-
VtlTem^ls-
ta in hoc Opere adduximus & enodavimus,
|
nerario noftro obfervavimus ; inter quos lM-fit
pr^fi-
genuinis eifeduum afTignatis caufis. !
caies in Agro Senenfi juxta pagum Rofiae^"'"''''
Fabuiofaprorfusputamusqux ex Varrone cumprimis ceiebres funt, qui non nifi cer-
& Theophrafto adducit , de fonte in Caea In- 1 tis annis fluunt
;
quod quando fit, incolae
fuia, & in Cilicia
,
quorum prioris potus he- \ penuriam rerum ominantur
;
quando vero
betes
,
pofterioris fubtiliores reddit fenfusj afluxudefiftunt, ita ut ficco pede tranfiri
vegetiorefque;taiiafuntquxdeSiciIiaefon-,pofrmt,
tuncmagnamubertatem & anno-
tibus Claone & Gelone narrat, quorum ilie nae copiam fpondenr. Talisfonseft S. Re-
^fletu
,
quem & bibentibus efEcit , hic a rifu guli ad Pientiam in Hetruria
,
qui ubi exa-
nominatur , eb quod potantes in rifum dis-; ruerit, ubertatem, ubi magna aquarum mo-
folvat. Ridiculum eft
,
quod de Leontino le evolutus fuerit
,
fteriiitatem portendit.
"
"
Aiium Alhertus Leanderinfua Italia recenfet Albertus
hujus proprietatis fontem juxta Narrfiam.^""*^*^"
Lacus Vadimonis , uti in noftra
Hetruria do-
Q_q 3
cuimus,
fonte, cujus aquas qui bibifi~et ,'fcientem
evadere Medicum recitat ; item quae de Cu-
pidinis & Veneris
fontihiu
narrat,quorum hic
3IO
MU
NDI SU
5f//.IV.
cuimus,
ejufdemproprietatisefTe, Accolae
BaGcius.
'
ejusteflantur;
de quo hifce verbis Baccias
in
fuo
de
Thermis Libro: Lacus Fadimoms,qui
^
BafTanelli dicitur
,
triginta circiter milli-
hus
pauum ah urhe dijfitus
,
quem ad majorem
Jidemfcimus
hoc anno
1^6^,
quo univerfaUs ejt
in Italiapenuria , exundare jam ufque a prin-
cipio Feris mirandis modis. Eademde Lucali-
busac S.Regulipr2di6tis aquis accepimus,
quce nimirum jam exficcats multis annis,
hocanno in admirationem ufqueindigena-
rum, quihancearumfciuntnaturam, exu-
berant. His itaquepofiris jam caufa qusri-
tur
,
quam tunc afTignabo, ubi prius non-
nihil de Nili incremento adduxerimus ,
hsc
enim nobis ad ver^E caufs notitiam viam
flernent.
Nilofcopium ,
celeberrimum in jS,gypto,
uti olim ita nunc celeberrimum efl Hyciro-
metrium. Efl autem fabrica rotunda in ripa
Niliadinflarputei,incujusmediocolumna
marmorea fpeflatur zo parallelis circulis.
De NilofcO'
fio.
BTERRANEI
Inumerisfuis columnse incifis; ex adfcenfu
j
verb & defcenfu aquae , tempore inundatio-
nis Nili , iEgyptii cognofcunt anni futuram
conftitutionem vel ad flerilitatem , vel ad
ubertatem annonze inclinantem. Si enim
vigefimum circulum in columna aqua Nili,
quae per occultum canalem puteo fefe infi-
nuat ,
excefferit ,
humiditate omnem fe-
mentem fufFocante, fummam rerumpenu-
riam exfpedlant ; fi vero duodecimum circu-
/winfimumnonattigerit, eandem, ficci-
tateomnJaconfumente , illis notabileNili
decrementum pollicetur.
Intermedii vero
nunc majorem , modb minorem
,
jam me-
diocrem feracitatem futuram
monflrant,
ufqueaddecimum oSavum, quo maximapro-
mittitur. Exhujus
fmilitud/ne Nilofcopu fa-
cile in abditas reliquorum jam enarratorum
fontium fertilitatis & fterilitatis indicum
caufas perveniemus . Hoc itaque modo
naturam in hujufmodi fontium mira con-
flitutione operari tibi perfuadeas
velim
:
Imaginare tibi fub terra D E puteum
A B C , intra quem per occultas rimas aut
^Qrhydrophylacium
quoddam, verb. gr. F, a-
quapaulatim
,
quibufdam temporibusplus,
nonnullisminus fefe infinuet, certis vero
temporibus etiam ultra conflitutos termi-
nosexuberet,
quodtamennon fit nifi hu-
midiffimacertorum
annorum conflitutio-
ne: tuncenim per
puteumaqua paulatim
adfcendens fuccefilve
mukiplicatarum
a-
quarum impulfu exundabit
,
quod uti con-
fequenter fit in tota aiiqua Regione F G,
dumhumiditate partim pluviarum,
partim
fubterranearum cavernarum
exuberantia,
terra intus tota hume<ftata, fons verbfla-
gnantibus aquis oppletus
, hydropicam
quandam & malignantis naturae conflitu-
tionemacquirit, qua fementis herbarum-
que vigor fuffbcatus in putredinem abit
;
ita quoque flerilitatem rerumque penuriam
fequi necefTe eft ; cujus fignum efl fontis
exundatio fluxufque. Iterum fi quandoque
anni fucceflerint infigni ariditate & ficcita-
tepollentes,tunc aqua partim aSolis Side-
rumque ceftu attrafta
,
partim in adfcenfu
fuo interna ariditate confumpta fontem
non permittet fluere; quod fit, quando aqua
intra intimos putei A B C receffus
, termi-
num C non excefTerit ; tunc idem fieri in
campis, cenfendum eft quod in puteo , hu-
more toto, terrae ficcitate confumpto ; unde
ipfa veluri phthifi quadam jnfeflata,femen-
tes, herbae, fegetes humore deflitutae defi-
cient, flerilitate fequente; cujus fignum efl,
aqu3f
LIB.V. MIRACULA
AQUARUM.
511
Capyi-
aquseintraputeumreceffus.
Tam excefrus^quaevelfuperftittoneidiotarum,
vel deful-
itaque quam defedus
aqiixfterilitatem an-
nonceque caritatem ex didis rationibus in-
ducunt
,
uti ex Nilofcopio patet. Si vero
temperata fuerit annorum conflituti o, tum
quoque puteus ifte mediocritatem quan-
damunacum campis feftabitur, quam u-
bertas confequetur , & fegetes
,
prata
,
plan-
tarumque germina benigno &proportiona-
to nutrimento vegetata , uberi rerum pro-
ventu luxuriabunt, &tantoquidemmajori
quanto aqucC mediocritatis pmEio B propius
accefterint . Atque lia^c caufam efte dico,
cur nonnuUi fontesflerilitatemfluxufuo &exu-
berantii indicent; ulertatem^VQXo
fi
afluxu
deftiterint
,
non illo quidem extremo , fed
qui mediocritatem quandam humore fuo
attingat.
vtrum den-
Alterum aquatum feu potius quorundam
'trtfeUoT
1^^^^*" miraculum eft
,
quod/ quid in ipfos
injeceris, e vefligio tumultus ac
fava
tempe-
fiatesexcitentur. Hujufmodi lacusprimbin
Comitatu Foxenfi Tahor appellatus exiftit,
Divo Bartholomao facer
,
proiunditatis inex-
plorabilis , in ultimo vertice , extra fecun-
dam aetis Regionem omnefque aeris in-
jurias elato , conftitutus, Truttis prsgran-
dibus refertus ; aqua falubris.etiamfi fem-
per immobilis, nulio rivo inde edufto , nifi
in radicemontis confpicuo. Dehocvulgo
fertur ejus aquas motu aliquo arte fadto
commotas , vei iapidum jaftu , vel baculo-
rum agitatione , dare & exercitare pluvias
ingentes,tonitrua, fuigura.Talis quoque di-
citur effe in monte non lon^e diflito Triden-
to
,
qui tam faevas dicitur commovere tem-
peftatum procellas
,
ut inde totus vicinus
agerab ingentibus damnis non fit immu-
nis; utproinde gravipcenacautum fit, ne
quifpiam in iiium quidpiam projiciat. Ter
toria quadam iliufione phantafiae paffim
referuntur, cum faepe caula infoliti alicujus
efFecflus uni rei tribuatur, quse multb diver-
fam originem ab ea fortiatur ; fiquidem ac-
cidere poteft, ut eo tempore aeftivo, quo
aitiffimorum horum
montium vertices ut
plurimumvifitarifolent,
talisfit& Cceli&
aeris conftitutio ut inde didus fequatur ef-
feftus. Accedit fubinde Daemonum
,
qui
defertis h. inacceffis iocis plerumque domi-
nantur illufio
,
qua fuperftitione quadam
detentos hominum animos divinioris ali-
cujus Numinis talia, &tanta operantis per-
fuafionedementare folent. Teftantur Pa-
tres noftri Lucernenfes , in quorum Terri-
torio mons Pilati fitus eft , montem quotan-
nis animi reiaxandi caufa fe confcendere
folitos, magnaquelapidumcopia lacui in-
jefti
,
didlam tamen tempeftatum conci-
tationemnuliam
unquam fe expertos effe.
Idem deScafagiofo Apennini monte , & de
HybernisefonteMomonio, de Canato la-
cuHifpanice teiQvtMajolus. Si quodtamen
^^il"3,
nonnuiium naturjB arcanum fub eo lateat.
dicerem profefto
,
aliud id effe non pofTe
nidvariam in fundo lacus mineralium fucco-
rum mifcellam
; dum enim praegrandioris la-
pidis jaftu, intimi iaciis fimdi limo obdu-
dli pori aperiuntur ; &fpiritibus & exhala-
tionibus prius occiufis, exitum dari neceffe
eft
,
quae aquas dum penetrant , vapcrem
unafecumabducant in aerem, cujus ficci-
tate fpiritus accenfi in fulmina & fulgura
abeant,vaporver6 longe iateque diftentus
frigiditate ejufdem aeris in piuvias refolva-
tur
; & prjeter hanc aliam quamcumque
tandem comhinatione
faB:a caufam non repe-
rio. Qiiamvis non videam
,
quomodo ex
tantilloiapidispondere tantum
exhalatio-
tius/ Helvetia^G^Q.diicixm
, in monte vulgo
j
num , addiftum efFeftumprjeftandum edu
Pilati , der Pilatus-Berg , de quo inirade Pi- ci pofTit. Qiiare rem majori experimento
lati in eo die Veneris fanfto apparitione comprobandam , deinde acutioribus inge-
Cur tor.i
trua^pro
celioi exci-
ttnt.
fabulantur. Quaeritur itaque iiorum ia-
cuum
,
qui tam graves tempeftates exci-
tant, caufa.
Dico itaque primo ,
non omnia vera
efte
qua vulgo narrantur
j nec faciie credenda,
niis eventilandam committo. Lacum vero
quem ad Cytharte inftrumentorumque Mu-
ficorumyiw concitarefolitum , Veteres re-
cenfent, fabulis verius quam naturae myfte-
rio adfcribenda putem.
C A P U T VII.
(De yaria Lacuiun
,
Fhimimnn
,
Fomitim metamorphofi , Teneflmm
partium mutationibm.
C^/. VII.TTa aNaturaMundiaiium rerum condi-
1
tioni comparatum eft ut Ki/:7ii in iis adeb
-^folidum , niliii adeo robuftum &validum
quodtempus edax rerum tandem fi non plane
deftruat, faltem itzimmutet & alteretut i-
pfum aliquando fuiffe vixcognofcatur. Quae
omniapotifTimum in Geocofmi portioni-
bus
, uti nobis vicinioribus ita magis obviis
comperiuntur.
Montes deficiunt aiibi , ali-
cubinovi
fubriguntur, Mare Naturae para-
nymphus terram cum aqua jungens efficir,
ut ubi oiim mare , ibi modo terra , & con-
tra fpeftetur
; Infulas nonnullas connubio
inito continenti adhaefiffe legimus ,
aiias
concrapartescumterra fafto quodam vel-
uti divortio a Continente difcretas in Infu-
ias evafifFelegimus : quE omnia magnb ex-
empiorum apparatuin pracedentihus^xo^Q-
cuti fumus. Sed & in Lacubus
,
Fiumini-
bus , Fontibus , fimilia elueefeunt Naturae
luden-
312
MUNDI SUBTERRANEI
Seii.lY.
ludentis
fpedacula.
Lacus enafcuntur in eo
loco quem
montes primo occupabant
, uti
in hoc
quo hsc fcribo anno, in Gallia ad Py-
renJEos
montes accidit : Flumina quae olim
memorabantur, modo in pluribus locis non
comparent ,
multis econtra enatis quo-
rum nuUa apud Veteres fit mentio : Fontes
&thermplures hodie perierunt,quiEolim
celeberrimse habebantur. Bullicami Viter-
bienfisputeiferventiffimis aquis continuo
ebuUientis, quonihiladmirationedignius
mevidiflememini^nuUa apud Veteres fir
mentio
,
qui hodie multorum commemora-
tione Scriptorum mirum in modum nobili-
tatuseft.
Verumcumdehifce &fimi]ibus
copiose in //if
/"^
noftro Hetrufco egerimus,
eb Leftorem remittimus. Nos interim ad
genuinas hujufmodi mutationum
caufas pro-
cedamus.
Duplicem harum mutationum caufam repe-
rio : unaminternam ,
externam alteram. Inter-
<ieftfubterraneorumignium faevities : Ex-
terna
,
inundationum maris, fluminum , la-
cuumqueviolentia
,
quaefingula ordine ex-
ponamus.
raumi- Suherreflres ignes, fi quandoque ex in-
na di^a-
Qenti combuftibilis materiae commeatu x-
Ituantes inincendia erupennt , ex iis prj-
moingens exhalationum violentiffimis mi-
ftaflatibus copia nafcitur , exquibusterrs-
motus exorti , dum exitum qujeruntnec in-
veniunt , violenta quadam concufiatione
fundamenta montium evertunt, vaftifilma-
rum terrarum traftus una cum fluminibus
abforbent ; unde miras Terreni Glohi meta-
tar
nalem marina aqua refertum fafta conti-
gifl!e, facilius quiiibet peritus fibi imaginari
poterit, quam ego pluribus verbis non pos-
fum defcribere. innumera hoc loco addu-
cerepofiem, fi 'mprtecedentihus\nnsr.&CQ.n-
fendis fidem noftram non liberafi^emus
.
Vide, quse Capite de Terramotu plura hujus
generis adduximus : uti enim terrsmotus
ab Ignis Subterranei violentia originem
trahit , ita quoque omnis ruins alteratio-
numque fubterranearum caufa eft : Nam
lapidofam fubftantiam ignes in calcera
redigunt , hinc flatus halitufque faeviflimi
ignisvirtute excitati , dum exire prohiben-
tur, violentaconcuflione fubftantiam jam
calcinatam ac frangibilem arietantes tan-
demevertunt, undecafus & ahforptio mon-
tium terrarumque ,
& ex hifceobftrudliones
'
fontium fluminumque confequi necefle eft,
aquae verb intus comprefl!2e & identidem
multiplicatai terram terebrantes tandem
quadataportaerumpunt,atque novas fon-
tium
,
fluminum lacuumque origines, quas
naturas artisignaricum admiratione intu-
entur,oftendunt.
Vidi ego Anno i <J
3
8 ejufmodi ipeftacu-
oppUam
lum
, & praefens fui
,
quando nobile Oppi-
teulr^n
dum S. EuphemiaeinCalabria, terrxmotu '*Mr,'
abforptum , nil prxter lacum poft fe reliquit,
%oHtw.
de (\ViOy'i6.e prafationemh.Vi)u& Operis. Cum
deinde admirabilis illius naturae Operis
BuUicami dico Viterbienfis apud Plinium, viiniMs.
caeterofque Scriptores nulla mentio fada
fit, fednonnuUacalidorum duntaxat fon-
tium , certum eft illud tunc temporis nec-
tnorphofes 'intetyenitQ necefCeei^.. Hincfub-
j
dum fuifl^e natum, at fubterraneum cuni-
fidentes montes molefua fubterraneas pre
mentes aquas , in montium cogunt extru-
duntque ftationem ; abforpta flumina dum
exitum qusrunt , occulta intus fpirituum
ferocientium molitione
,
qua data porta
fiflliraque fefe infinuantia , alibi exitum
fibi faciunt, deinde fubterreftrium partium
lapfu obftrufti naturales fluminum fon-
tiumque canales flumina omni fluxu pri-
vant , uti hoc anno in Galliae terrjemotu ac-
cidityiihi
flumina nonnuUa, eorum hydrago-
gis
canalibus lapfu montis occlufis , ah omni
fluxu defliterunt , alibi eorum loco novis &
fontibus&rivisexortis: Therma ex aquis
ferventiflimis//>/^/^dj
converfa , differen-
tis faporis
, odoris, colorifque indolem ex-
hibuerunt.
ExfimilifubterranejE
tyrannidis violen-
tiaad Apameam Phrygix
urbem, uti Au-
Nicolaus 5lor eft Nicolaus
Damafcenus
, belli Mithri-
Damafce-
^atici tempore non lacus
duntaxat novos no-
z/a/que paludes
emerfiffe , fed novos etiam
fontes
^flumina ,
atque ex his unum fal-
fum
,
qui magnam oftrearum
aliorumque
marinorum pifcium copiam efTudit;
q\xx
omnia haud dubie exruinaautmontisali-
cujus
,
autfuperimpofitsB terraeruinainhy-
drophylacium quoddam fubjedum , aut ca-
culum ab ignibus combuftum exefumque,
tandem in eam
,
quam hodie fpeftamus
crateris amplitudinem fuccefTu temporis
deduftum fuiffe. Complurahujufmoditum
inHetruria, tuminLatioreperiuntur, ccr
leberrima guondam balnea, qujehodie ne-
quejeftuantamplius , nequein ufufunt , uti
& Albuneabalnea in Tiburtino Agro, de
quibus fuse aftum videin Hetruriaoftra8c
Latio. Jnfula quas in Hetruriae lacubus Va-
dimonis Vulcinenfi&Stratonieni!i<?/iw na-
tantes vidit Seneca , hodie non compannt , vel
Seneca.
temporis injuriis fubmerfie, vel terreno
continenti accretas
;
contra hodie in lacu
Tiburtino natantes videmus
,
quas Anti-
quitasignoravit.
S'ic Naturafuas verfat in Orhe rotas.
Sedaccedamusjam ad externas mutatio-
num caufas
,
quae internis non minores. Sunt
auteminundationerepentinje lacuum flu-
minumque extumefcentis : Deinundationi-
husprimum dicam.
Anno 1660,
4die Novembris
,
quo haec
fcribo, ingens Komam 'myzfitTyherisinun-
datio, quae triduum fere duravit
, Cryptis
Cellifque vinariis flumine impletis
, uni-
verfseplaniorisUrbis pars fcaphis &lintri-
bus , ad necefiStati eorum qui aquarum in-
fulti-
ftf/.VII.fulfil^^Sobfidebantur, fubveniendum, na
vJgabatur. Novum & id videre erat, naves
(quscurrus aliasvehere folent) jam curri-
busvehi ,in variasinundatx Urbis plateas,
LIB.V. MIRACULA AaUAKUM.
313
trocityrannide fufque dequeVertitomnia.
.Siquidem fubterraneis receptaculis, cloa-
cis, cryptis, cellis omnibus oppletis, tan-
dem totam urbem , non tam miro quam lu-
diftributas. PrascelTerunt hanc inundatio- dtuofo fpeftacuio navigationi aptam con-
nem continuaetoto Oftobri pluviae, imbres
copiofifllmi
; fecutae funt in Novembris
primis diebus SyzygijE omnium fere Pla-
netarum
,
quiveluti indido quodam con-
ciliabulo
, quo perniciofam
,
quam even-
tus paulo pofl docuit , inundationem moli-
ri videbantur. Sed caufai ejus exponamus.
caufiimun-
Tres uti in Tyberis ita & in cxterorum
^iuZn^us
fl'^^'^^'""
Jni^^A^fonilus caufa concurrunt;
Imbres, Mare,Ventus adverfus, &flumi-
nis fitus
;
quas ordine exponemus. Imhres,
quifehabentinftar materias inundationis,
non debent fumi ab iis qui in uno aliquo
Territorio perpluunt Terram
; hi enim
ftituit.
Huic ultimum merito complementura
addit mare
,
quod Auftralihus
infftum ven-
torumj^a^i^^j^, horrendis aquarum molibus
oftium fluminis ita obftruit
, ut id, dum
hocveluti obiceinterpofitofefe exonerare
non licet
,
retroaftum
,
novaque femper
labentium aquarum mole prelTum tumi-
dumque
,
qua data planitie irruens inun-
dat omnia. Atque hanc ego potiffmam in-
undtionis caufam efte putem
;
Oftio enim
nonobftrufto^fluvius tametficopiofa plu-
viarum ubertate auftus fuerit , iis tamen
intra alveum receptis , non nifi obiter tan-
quantumvis ingentem aquarum copiam as- tum urbem flagellat; cum undae undas infe
fiduo diffundant
,
propinquis tamen flu- quentesfineutloimpedimento&obfifteh-
minisfaucibusillceutiquenontamprimum tia eodem femper fluxus tenore , fkrvium
defluuntquam exonerantur. Quapropter pelagotandempacificecommittant;
quod
tunc inundationes magnas contingere ne-
j
non fit cum advolutis Auftrinorum flatuum
cefieeft, cumaquajafiiduispluviisperion- 1 violentia marinis fluftibus, oftiumobftrui-
ginquum remotumqueRegionum traftum tur
, tunc enim flumen necefiarib poten-
paulatim ex innumeris rivis multiplicatas, ' tiori cedens, retrocedere cogitur; atqueex
atqueextumefcentesinimmodicumexces- ' retroceflu tandem multipiicatis aquarum
fum coguntur : Quemadmodum in Tybe-
j
molibus inundationem confequi necefi~e eft.
ri&Padocontingit. Tyhenna igitut inundationiscaufa, uti ^
CaufaTy-,
Tyheris foni in Alverniae Monte appen- /'fl<5^j'^, aliorumque (xmxiium^merecontin-^^""^'""'*''
dice Apenniniexoriens i yomilliarium in-; ^fjeft & exaccidenti, nulium habens in-
tercapedineaboftiomaritimodiffitus, quid' undationis fuas determinatum tempus , uti
nonexcontinuatapIuviarumpertinacia,a-!NiIus,Indus, Niger, Zaire, aliique com-
quarum colligere poteft ? Ego fane data;plures, qui ftatas in inundandis, quasper-
dationh.
opera Anno i(Jf9 ad fontem. ejus explo-
randi caufa, profedlus inter fcopulofas pen-
dentium rupium moles horrido loco con-
ftitutum,nec non inaccellis Apenniniver-
ticibus circundatum, intra quinque millia-
rium fpatium
,
Plettiam ufque oppidum
haudignobile, viginti rivis , etiam ficcis-
fimo anni tempore auftum inveni ; deinde
exutraqueparteprogreftus inveni hincex
Hetruriai montibus,ilIincex UmbriaeApen-
niniprotenfi jugis torrentes, rivos.fluvios
offendi tanta copia ut vix ad duo millia
paffuum progrediaris ubi non aut torren-
tem, rivum, fluviumque reperias. Hyberno
verb tempore maxime pIuviofo,aIveus tan-
tarum aquarum incapax ,utramqueripam
aquis longe lateque diftufis, Agros campos-
queitaopplet ut marevideatur. Atquehoc
pafto fluvius paulatim augetur
,
quem no-
vis femper novifque receptis fluviis Cla-
nis maxime Palise miftus ex Hetrufco litto-
re ingenti aquarum onere aggravant, cui ex
altera ripa Nar Velinomiftus & Anio flu-
vii ex Aprutiorum montibus exortiprorfus
intoierabiIe& minime ferendum addunt.
fluunt, Regionibus
,
temporum leges fer-
vant
,
quas non tranfgrediuntur
; neque
uti illas
,
quae ex accidenti tantum contin-
gunt
,
perniciofae funt
;
quin illas , veluti
^onum D ii I
,
& unicum f^rtiiitatis fecutu-
rJBprodromum ,
Accolx fummis gaudiis &
tripudiis excipiunt. Quaenam vero caufa fit
Nih non nifi conftituto anni tempore ex-
unduntis , in ciuarto Lihro fufe demonftratum
fuit.
Cum itaque fpatium a fontibus Tyberis,
computatis rivis , fluviis &torrentibus
,
qui
partim ex Hetrurise montibus
,
partim ex
ingentimontium catenaUmbriam, Apru-
tium, Latiumque fubtendente , in Tyberim
confluunt , magnam piuviarum niviumque
Apennini montis partim comprehendat,
certe ex tanta imbrium colluvie inundatio-
nem caufarinecefTeeft, prsfertim fi mare
fuorum impulfu fluftuum , ut dixi, Lybico
agitatum flatibus , illabentis turgidi amnis
aquas indomita fua ferocia retropellat. Ad
perfeB,am igitur inundationem neceflarib con-
currunt ingens aquarum exceffus ,
alveorum
humihsfitus , &maris in
oftia
eorum impuljus,
Atque funefto hoc aquarum apparatu[quam non immento formalem inundationis
fuperbiens Tyhens Romanum Territorium,
|
caufam dicimus. Exploratis itaque caufis in-
ipfamque
adeo urbem ingrejfus , magno & lundationum, jamquxnam inde mutatinnes
irreparabili
incolarum damno, necnona-
|i7i?/-rf/?r/C/o^orelultent, dicendum eft.
T o M. L
l
R r Cum
314
MUNDI SUBTERRANEI
Se^.lY.
Cum fontes
ut plurimum in radicibus
montium
fitum
a natura conftitutum ha-
beant , accidit fubinde ,
ut ex continuis
pluviis montium vertices terreftribus gle-
bis nudati, & per torrentes abrafi in ima
convallium devolvantur ; ubi coacervatae,
fi forte fontis humilioris fcaturiginem of-
fenderint , illam abrafse materias fuccefliva
accumulationeoppleant; & plerique fon-
tes hocpafto perirent , nifi Accolas impen-
dentis periculi gnari ,
remedio prseveni-
rent, vel muro fonti circundato , vel aquje-
dudu data opera conftituto
,
quo aqua
aliodiverfacontra torrentium violentiam
immunis fit : atque hoc pafto fontes tor-
rentibus in multis locis oppilati, dum exi-
tum noninveniunt, deficiunt. Cum vero
Natura minime otiofa efte queat
,
per alias
fubterraneas Terras fibras prioris originis
jaduram , novi alterius fontis fcaturigine
recompenfat. Teftis hujus rei Roma Suhter-
ranea, quae&rivis&fontibus vivis, variis
temporum feculorumque injuriis obftru-
^lis, inhuncufque diem iis qui effodien-
dis jedificiorum fundamentis operam dant,
comparent. Etin Sicilia ad Mtnx radices
fodientibus , &flumina & fontes fubterra-
nei compkires fe ofFerunt
,
qui olim haud
dubieinextimafuperficiefluxerant, at va-
ftismontisincendiisvel abforpti, vel ma-
gna cinerum mole ac pumicum imbre op-
preffi
,
intra profundifllma Terrae vifcera
fqualent. Vide quas de hifce fufius in de-
fcriptione Mtna egimus.
Sed jam ad lacuum quorundam tnandatio-
nesprodi^iofas procedamus : Quarum priiiia
Liviu5lib.j-.abomniavomemorabilisfuit Allani lacus
inundatio
, quae ccelo contigit fereno & fine
imbribus
,
quo tempore bellum recrudue
runt; addiderunt, feintempefto nocT:is fi-
lentio ,
aure in certis locis ad Taxofam
montis compagem applicata
,
fentire fe,
nefcio
,
quod lahenttum aquarum murmur
Juhterraneum
;
manifeftum indicium laten-
tis ibi foecundi lebetis
,
quo per diftas fca-
turigineslonge lateque difFufas, ager cir-
cumfitus irrigetur.
Duahus itaque de caufis hoc prodigium
fieri
potuife dicimus: Vel immodica maris per
appropriatum hydragogum canalem in hoc
hydrophylacium regurgitatione ; vel ven-
torum fubterraneorum violentia
,
qua aqua
hydrophylacii a mari excepta ,
vel lacus
ipfe extrinfece in fundo alicubi violenter
prefliis , eo tumore fe extulit ,
uti labrum
ipfummontenondum perfofl!b excederet;
cujufmodi extumefcentiae in aliis quoque
lacubus,uti Nurfino,Vadimonis &Lemano,
ad miraculum ufque fpedlantur, & in Itinere
nofiro Hetrufco amplius defcripfimus. Caufa
hujus extumefcentiaxinc[ue aliaefl!enonpo-
teft, nifi flatus &fpiritus fubterranei
,
qui
exitum molientes
,
per fundum lacuum
tranfeuntes , aquas in monftruofos tumores
cogunt , atque certis temporibus ita exal-
tant^utvitaquadampraeditajvideantur. Sed
de his inpracedentihus uberius aftum vide.
Habes hic, Ledtor
,
omniaqux de Aqua-^^P^^^S^^'
rum natura
^
mirahilihus, aut ab Auftoribus
fide dignis obfervata
,
pofteritati tradita
funt , vel quae egomet propria experientia
explorata hic adduxi , innumeris aliis fa-
buiofis, &quaeincerta relatione comperta
fuerunt , omifllis. In quo hoc unum atten-
dimus , ne quicquam produceremus infoli-
torum effeduum
,
quorum caufas non jun-
geremus . Quo ftudio adfpirante Divini
Numinis gratia eo pertigimus , ut nullum
remus
,
quem arte & Philofophiae experi-
mentalis follertia adjuti in machinis a nobis
piutarchus
ratRomaniscum Vejentibus:quam &/'/- |tam exoticum naturae efFeftum produce-
in
*^^
- tarchus Liviufc^e {clth diQicuhunx. , KxxjS^i
cemque Hetrufcum dixifTe , nunquam la
cum inundaturum amplius , fi monte per- ' adinventis, non exhiberemus. In quo qui-
foflb aquam alio derivarent : de qua nos in dem ftudio multorum annorum curriculis,
o^ro Latio uberrime. Hujus lacus exube- non minus fumptibus
,
quam immenfisin-
ratio
,
omnibus fere Scriptoribus nefcio genii laboribusnonaliofinetantopere de-
quidportentofum exhibuifTe videtur. Nos certavimus, nifi ut propudiofum illud d;^-
dicimus
, effedum prorfus naturalem
fuifie^
ditarum qualitatum clypeum , totius ignoran-
de rariffime verb contingentibus
; neque tia afylum deftrueremus , oftenderemufque
enim id pluviis , aut nivibus attribuendum nullum tam occultae qualitatis efFeftum as-
effe cenfeo
; cum tempore fereno & imbri- fignari pofTe , cujus caufam genuinam ex-
bus orbo
contigerit : itaautemfieri potuis-
perimentisnon demonftraremus.
Ex quibus denique cognovi , mirum non
effe ,
Philofophiam naturalem tot tene-
bris involutam ,
tot placitorum monftris
deformatam , inhunc ufque diemperman-
fiffe : Philofophi fiquidem Scholaftici uni-
verfali principiorum cognitione contenti,
uti ad caufas proximas rerum non defcen-
dunt , ita quoque non nifi remotam &
plane abftraftam de compofitione & re-
folutione rerum naturalium cognitionem
acquirunt. Nos in hoc Opere univerfales
rerum caufas , uti funt Solis &Luna cjetera-
rumque
aqun
fe putamus
Cum in Itinerario
noflro Extatico Terreflri
UomMa-
liquido oftenderimus,
Montem Alhanum in-
nui^emi
^^^^^ prsditum efl~e hydrophylacio
,
uti
effluxus illius in lacum & fontes undique &
undique ad radices montis
, imb vel ipfa
concha
,
quem Hannihalis
Campum vocant,
inquaingensfcaturigonafcitur
, luculen-
ter demonftrant , & incolae Caftelli quod
Jlocca di Papa vocant
, unanimi confenfu,
totummontem aquis ab imo ad fummum
fcatere
,
mihi locum exploranti affevera-
LIB.V. MIRACULA
AQUARUM. 3t^
f^ft.Vii.
ruiwque Jlellarum in hunc elemenrarem ' patientium rerum cum agentibus propor
'
Tk/T J i..jj - _ / 1
-
_ __^ -_ . ^- 1 _.___ O. - 1- . -.-^-
tione
. qua combinatione &adaptatione
rerum mirificos effeftus producat
;
quos
Mundum influxus , ita confideramus , ut ta-
meninhocfcrutinio minimenos fiftamus;
fedviciniorumcaufarumindaginiinfiften-lfi quis occultis & intimis rerum thalamis
tes, varia comhinatione expenmentorum , fe linfertos dixerit , hoc ipfo Vhilofophum fefe
cundum continuum quoddam operatricis lefTenegabit, utpote in ignorantice afylum
NaturjE filum Ariadnsum progrefli , non
']
jam abducflus. Siquisvero adfupernatura-
meliori modo genuinas rerum caufas nos jlium cceleftiumque caufas refugerit, is pa-
indagare pofTe exiftimavimus, quam fi eos- ri fefe labyrintho exponet : cum nofter in-
demmirificos naturs efFeftus& operatio- jtelleftus non fecus ac ad Solis lumen no-
nes, quasipfa perfe, & infito quodam in- 'ftua fefehabeat. Qu/cqu/d
itnquefi/mus ,ex
ftinftu praeftat, nos juxta intentam Natu- 'via duntaxatfinfuum i^ accidentium ad ^enus
rsB
prototypsanalogiamfollerti Artisindu- !fx?i?/-ion<wqu3Eftatimfatfenfibus fefe ogge-
ftria exhiberemus
;
quod toto hoc Opere

runt , addifcimus ;
ut proinde circa corti-
faftum efTe videbis. 1
cem tantum noftram hanc fcientiam ac cir-
Atque hanc ego neceffariam de natura re- cumferentiam rerum verfari fateamur : ad
tvim
philofiphandi methodum effefewpet cen-
\
cujus centrum propius iis tantum aliquo-
fui ; nam intimam rerum omnium natu- 'ufquepertingere conceflumeft, quorumin-
ram
, effentiam & proprietatem
, firigula- i telleftum benigniffimus D fc U s & Pater
rum rerum intimas compofitiones
,
mix- Luminum sternae fapientias radio penitius
turas
,
occultofque proprietatum fingulis 'perfuderit, quofque experientia , variarum
inditarumnidospenetrarevelle, hocenim- Irerum notitia inftruftos
, arcanorumque
vero myfterium
,
uti poft Dk UM
,
folis naturxmyfteriorumindagine,
&veritatis
Angelicis fubftantiis nofTe, conceflum eft, amore impulfos, Divinae paraftafeos duftus
itahumaniintelledlus obfcuritati inacces- beaverit. CsEterum in multis
,
quae hucus-
fum in hunc ufque diem permanfit ; cum quehocinOpere adduximus , tantum praefti-
ingeniofam naturas in rebus componendis, timus quantum Divina nobis Benignitas
autiis implantandis virtutibus follertiam, largita fuit
;
In muhis aliis, Opera Dei
fwgulorum ad
fingula
proportionem
,
quali- hxce inaccefTa circundata mirari tantum
tatumque concurrentium gradum nefciamus. potius quam curiofius ea indagare magis
N /? 0- Unde tametfi experimentorum ope adin j confentaneum efle exiftimo. Ipfe enim
T^oi^rum
ftarfimiarum Naturae , prototypon nonni- left , c^idixit , (^fa^afunt;
Ipfe mandavit
ret phyJicM hil imitati conemur , veras tamenhoc ipfo ; &creata funt , Caufa caufarum , Fons fon-
traiiare ut
g^ legitimas Naturas operationes, nifi per tium , Abyflus impenetrabilis Coeli , Ter-
quandamjtmthtudinum umbram non attingj- rae, Marium , & horum omnium Operator
mus. Novit illa fola
,
qua induftria
,
qua : D O M I N U s.
Rr ;s MUN-
^i6
Sea. L
MUNDI
SUBTERRANEI
M U N D I
SUBTERRANEI
LIBER SEXTUS
(D n
QuARTO Rerum Naturalium
E
LEMENTO quam TERRAM
D I C I M U S,
lifque qui ex eodem producuntur, primis Subterranei
Mundi Frudibus.
8 E C T I O I.
T>e mira Terr^ varietate
,
&-
an vere &-proprie Elementum7&,
&
quodnam &qualenamper iUud intelligi debeat.
C A P U T I.
T)e Elemento Terr^e.
Cap. l. ) Ui ex vulgo Philofophorum
I
Terram ruHem & inertem, at-
que hramov ax^i^, nulla varie-
Uate , nuUolocorum partium-
quedifcrimine, aDEO for-
'
tuita quadam amalgamattone,
cafei inftarinrotundamformam reduftam
a principio rerum fibifuifleperfuadent.hos-
ce merito omnium refte fentientium Phi-
lofophorum fibilis fannifque explodendos,
TetturUmi-
jam faspius in hoc Opere oftendimus. Ma-
'ciZf.
g^io ^a^^ &ineffabili artificio in hoc admi-
rando Naturse utero Conditricem Mentem
operatam fuifle
, tunc aperte intelligetur,
ubi Terreflris hujus anatomiae penetralia
pauloprofundius luftraverimus.
J^Bil^eZ
^^"^^ ^^^^ pafto ii omnes, qui hujus Tel-
tam,fed
lurjs
maftam Rkmenti nomine appeilan-
tlfm'^"^^
dam
cenfuerunt
,
ridendi funt. Quomodo
enim
iWsifimplex dici poliit in qua nil fim-
plex,
omniaveroexinnumeris rebus com-
pofitanaturaefl^evoluit.>
itaut ne quidem
minimac arenuk
corpus dari pofTit quod
non aliis
& aliis
heterogeneis rerum mifcel-
lis conflatum fit.
Quifnam Philofophorum
hucufqueextitit,
qui nohls,purum Terra &
omnis compofitionis
expers corpus ojiendere
potuit> Si enim tale Elementum in natura re-
rumefl, iiludomneent
velpulvis ,velarena
minuta, veigleha terreflris , vel lapis, metal-
lumve
, autfuccus metalUcus , autfmilis qucc-
dam ex innumeris mineralium
fpeciebus
conflata fuhllantia. Sed neque pulvis aut
arena
effe poteft, cum pulvis & arenje nihil
aliudfint, quamretrimenta quaedam, five oftmditur
minutiffima corpiifcula extoto aliquo lapi-
^"T^*^^*
de faxoque abrafa
,
quae uti naturam totius Terram
participant , ita fimplicia efTe non poflunt;
^^^*'
r
S
. .*
7 rr n
lementum
neque lapis aut metaUum effe potelt,
cumfimpkx.
hsec & ficcitate & humiditate praeter alias
virtutes eiinditas, compluribus quifquiliis
mineralibus ,
uti Spagyrics attis peritis
conftat, mifceantur
,
quod idem dL^cteteris
?ifra/i^ai dicendumeft. Quis itaquetor
marchafitas, tot falis,fulphura, vitriola,alu-
mifja , arfenica
,
tot bolos
, boraces , ma-
gnetes , tot vitra , cryftalla , tot concretos
fluores , tot inconcretos fuccos
,
tot deni-
queaquarumgenera,/?/>//cifl corpora afle-
ret ? Nemo fan nifi omnium rerum Phyfi-
carum prorfus expers &imperitus.
Non nefcio nonnullos fentire Terram vir-
ginem
,
quae non nifi in centroreperitur, ele-
mentum verum Terrae efTe. Sed uti incertum
eft, incentro Terrae hujufmodi corpus re-
periri , ita quoque gratis hujufmodi figmen-
tum afferitur.

Sunt nonnuUi, qui aut cinerem aut terram
candidam ,
cujufmodi cerufTa eft, quidam
etiam Mdr^e terram in fola Galliafodi fo-
litam , elementum Terrae efTe volunt. Con-
tra , & primo quidem non cinis
,
quia ex
pluribuscompofitus, humido, ficco,fale&
pulvere conftat,ut fuo loco docebimus; non
terra candida
,
videlicet cerufTa

gypfum,
creta ; cum vel ipfe color , ut in omnibus
diverfis coloribus tinftis terris videre eft,
luculentum compofitionis indicium prae-
beat
;
Cap. I.
LIB.VI. DE ELEMENTO
TERRii:.
317
beat ;
non denique terra
,
quam Marf

| ftitutum : Namquasmaximevidentur aca-

vocant;
cumenim illainfolaGallia
repe-lloreexriccatatorrefaftaqueci/5,/'/t'/.r,are-
riri dicatur, quomodo illud univerfale
adjtf,/j^fr,ignisivehementiafunduntur , flu-
compofitioneni^rerum principium &i ele-
untque, figno manifefto , humores iis non
mentum dici poffit, non video. Si enim hasc
terra elementum eft , ea miftorum compo-
fitorumque corporum elementum efle ne
deefle.
Cum itaque res ita fe habeant, merito
M^odnitm
quaeri poteft
,
([mdnam
fit
illud Elementum
^ploprii^m
cefte eft; at aretta miftum componit nul- Terra, quudad rerum omnium
compofittionem'^^'^^^-
Ele-
lum
;
gj/^/ww tantum abeft ut componat ut\concurrit >
Dico itaque, hujufmodi corpus^^^^^^^'
potiusmiftumaliis, totum deftruat; Mar-j(?/mi?/^a/-e materiale proximum
ejfe Salem,
nen verb per agros fparfam, eorumque quae
|
quem multi Natura condimentum
vocant
:
ex fcecundatione Marnas miftionemingre-JHicenimutiinomnibus rebus, quse fublu-
di dicuntur , efle non pofte, quis non videt
>
' nari mundo continentur , delitefcit , neque
cumenimillainfolaGallia reperiatur, & quicquamfineeoconfifterepoteft:itaquo-
que ignis vi in refolutione corporum mi-
xtorum , ultimum femper relinquitur , uti
in fequentihus innumeris experimentis o-
ftendemus. Dixifalem efte materiale ekmen-
tum Terrs
, & confequenter non fimplex
corpus, fedmultisvariifquemodis altera-
tum
, uti ex varietate colorum
,
virium,
proprietatumque quibus poUet
,
coUigitur.
Latere tamen in centro Salis Naturceformale
S!f'i^
m-
confequenter alibilocorum nec elementum
Terrx, nec ulla corporum miftorum com-
pofitio dabitur. Qu3s omnia uti incongrua
funt , ita quoque anilibus deliramentis ad-
numeranda verius quam a fenfatis Philo-
fophis credenda exiftimem.
Dicimus itaque, nullum in rerum natura
HuUum in
"maturumpi^-rum ^
limplex ekmentum dari
,
quod qui
tJ.7JOTf/eA;
dem adeo certum eft, quamcerta & indu
Umentum.^-^^
cft expcrientia rerum Spagyrica arte'quoddam coagulativum, fpiritum nempe il-
formak
!'''
examinatarum. Si enim purum
,
putum,|lumv$"(j/wiw^^i/,quirebus omnibus con-xw^E/e-
fimplex & incompofitum elementum dari , fiftentiam virtute fua fixativa confert ; ut-
"'"""
'
poftet , id jam vel moUe, vel durum, veljpotefinequanuUumcorpus naturaleconfi-
coloratum ,
vel fuis imbutum virtutibus ; ftere aut fixari pofl"et. Hujus enim virtute
qualitatibufqueefTet: Sed hocipfum,quod & metalla mineraliaque fuam acquirunt
aut tadui refiftit, aut tadui cedit, aut colo- corpulentiam , hac plantse 6c vegetabilia in
re qualicunque tandem imbutum eft , hoc
ipfum , inquam
,
protinus aliqua compofi-
tionis miftionifque indicia prsbet.
Sed dicet forfan nonnemo
,
Elementum
Terra ejfe
corpus illud
ficctffimum ^
omnis hu-
moris expers. Sednec hoc quidemdiciullo
modopoteft : vel enim tale corpus efiet aut
vitrum,\^ arena,\^\ fahulum
,
vel later,ye\.
fimile
quiddam
,
quae noftra aeftimatione o-
mnium corporum
ficciffma
videntur. Quis
nefcit,arenam vitriariorum fornacibus in
radices , fcapos , cortices , ramos , folia , flo-
res, fruftus, lignum excrefcunt ; hacanima-
lia cujufcunque generis terream fuam ad
confiftendum av<pa.^iv acquirunt ;
Elemen-
tum verum
,
fimplex
, incorruptihile , uti in
omnibus exiftit , ita ad omnem compofitio-
nem concurrit , inque falem , in cujus cen-
tro intimoque thalamo thronum fuum po-
fuit, tandemrefolvitur , femperidem &im-
mutabile
;
atque hunc nos verum Terrae
elementum dicimus
,
qui a
Cofmotechni-
je6tam,fluore adepto, in vitrum mox con-iti Sapientia in primordiis rerum
Telluris
verti ? Laterem quoque-t>mni humiditate
j
Globo infitus, fua virtute coagulativa feu
ignis ope evaporante, in ferrugineum quid
|
condenfativa ad omnium miftorum confti-
coUiquefieri notum eft, quod fieri nonpos-ltutionemconcurrit, eaque jam conftituta
fet , fi corpusfimplex foret, ac omni fluore de- perficit.
C A P U T II.
1)e magna Varietate rerum
,
qu^ in Terreni Globi utero conunmtur.
Cap.W.
*^
''Erra centrum &
matrix omnium, in
I qua elementa fua conjiciuntfperma-
--
ta &femina, quae finu fuo fovet , co-
quit&digerit & in aftum deducit, fecun-
dumprimamnaturasintentionem, & admi-
randam DivinaeSapientiae difpofitionem &
providentiam, qux ut tanta rerum panfper-
mia apta foret, eo
illamartificiocondidit
ut nihil efl^et quod in ea non refte difpofi-
tum , nil quod non rite efl!et ad intentos ef-
fedus confequendos mira rerumferie ordi-
uira Tern
natum. Hinc eam ininnumeros,uti in Se-
difpfitto.
^^^j^ ^.^^^
diximus , canales extudit , innu-
merasin
ea hydrophylaciorum
pyrophyla-
ciorumque cavernas exfculpfit , & utique cemfmm
non minori cura & follicitudine
,
quam in
"Jj-^"/^
liumani corporis fabrica lufit in ea iS,terna
fiarfaSM.
Sapientia.
Quemadmodum enim in Humani corporis Compara-
fahrica ,
ramofa venarum fubftantia in o- ^
J^^^^
mnia Microcofmicse Oeconomise penetra-OTr;w.
lia ita diftenditur
,
ut non fit vel minima
particula, quas non per capillares venas fan-
guinem
,
veluti debitum fibi nutrimentum
attrahat; ita quoque nulla tam exigua Terra
portio dari potefl qux non humore fibi de-
bito abundet. Si quis in humano corpore
acicul^cutemperforet, ftatim fanguinem
Rr
3
exire
3i8
MUNDl
Se5l. I.
exire
deprehendet ; ita fi quis vel minimam
Terrje
portionem
altius efFodiat, ftatimhu-
morem
fibi
adefTe comperiet. Si quis in-
timamharum
venarum conflitutionem o-
culisintueripofTet,
ishaud dubie videret,
idea
prorfus ratione qua in anatomia co-
gnofcimus miram venarum texturam per
totius corporis amplitudinem ramatim dis-
pofitam . Nihil igitur reflat modb nifi ut
oftendamus, quodnamfitvere
^
proprie ele-
mentum illud Terra
,
quod tantopere inter
Audtores controvertitur.
Terra itaque, inquantum Q^quartum
^
ultimum elementum ex crajfiorilus proximo-
rum principiorum partihus
,
qute in chaotica
majja^ ahyjjo inexiftehunt, infcrutabili Di-
\'mx
Sapientise operatione ad rerum o-
mnium
genefm conflata produ^aque fuit,
veIutifedtmentumquoddum,pracipue ex cras-
fiorihus
Salisportionihus; hicenim, Spiritu
Terra com
ponatur
terra pura
^imfura.
SUBTERR ANEI
ab agente praecipuo ita dependere ut fine eo
Geocofmum interire neceffe fit. Terram
itaque puram falem ejfe coagulaium una cum
fpintujuo fixativa virtutepollente , exdicT:is
patuit. Omnia vero reliqua corpora Terras
impura dici pofIunt,& nihil aliud funt quam
excrementum , & veluti menflruum quod-
dam Terrs
,
eo a Natura fine inftitutum
ut generationes & corruptiones , fiveortus
& interitus rerum fucceffiva quadam alte-
rationeperenniquetranfitu unius adaliud
promoti , in Mundi confervationem inces-
fanter incumberent.
Namfiex/o/o/^/^omnia conflarent, or-
tus&interituseorumnequaquam fibi hoc
alternationis ordine procederent, fed fibi
ex incorruptibili falis natura ajii^ixfai-jj/ quan-
^^ /""'
1
.
1 n

it
.. * . ruptibUu,
dam, ia.&ix.,incorruptibiUtatem,\xx.iit\c^m-
tis effentiis , auro
,
lapidibufque pretiofis
videre efl , fibi pollicerentur. Exaemen-
ejus intus operante,omnibusMundirebusjtum enim ,
feu, ut cum Chymicis loquar,
coagulationem praebet unice ,
corpufque relollaceum illud corpus
,
quod ampliffimo
denfum durumque producit ; & fiuuti fal\
variarum fecium ambitu elementum terrae
Terrce pradominatur ,
ita quoque jure dice-
j
cingit veflitque , uti perfeftam & abfolu-
re poffumus ,falem
Terram componere
;
quod|tam elementorum unionem impedit , ita
utintelligatur [diu fubfiflere non permittit, cum ea quae
Advertendum efl ,
duplicem terram hoc i debili & imbecilli nexu uniuntur, facilem
loco confiderari pofTe , Terrampuram ,8iim-, quoque partium difTolutionem pati necefle
puram. Terra pura nil aliudquam
fal
coagula- 1 fit ; in perfe<R:e verb unitis uti nexus firmior
tus
eft
, in cujus centro ille fpiritus delitejcit,
\
& folidior efl , ita quoque durabiliorem
f,"p"ramtx
quivirtutefuaomniafigit ,denfat ,animat , italpartium confiflentiam efficit, uti manife-fak*/?.
mSal ceu Terra qusdam anima non incon- ftum fit in auri Scplumhi lubflantia, quorum
grue dici poffit. Si fubtrahas terrae falem, illud ob intimam unionem
,
conftipatis-
&unavirtutesfixandi, pullulandi, germi-|fimumquepartiumnexum, in diflblutione
nandi enutriendique te dempturum, adeo' omnium non immerito Chymicorum in-
certum eft quam certe id quotidiana nosj genia fatigat, hocverbvel ad primam ex-
docet experientia; & in vitro apparet, quod
|
candefcentiam fluore folvitur.
tametfi vera terra fit igne lota, uti tamen! Pzttt itaqne, res quanthptriorifalisfuh-
emortua eft & omni fere fale deftituta , ita i
ftantia
ccnjiant , tanto ejfe
duratione perennio-
quoque & omnibus privata virtutibus fteri- res
,
uti in lapidibus pretiofis , adamante,
lis & infoecunda manet. Hinc patet , virtu- beryllo , topazio , fmaragdo , rubino caete-
tes omnes
,
quarum in hoc terreno globo rifque , de quibus fuse fuo Iqco &tempore
non eft numerus , ifale ,
uti &ejufdem vi- { ratiocinabimur, luce meridiana clarius elu-
res , a fpiritu illi a Natura infico , tanquam ; cefcit.
Cap.m.
C A P u T III.
0e incredibili Varietate rerum qu3e Salis virrute una cum CeeHmum Elementorum
auxtliariis copiis
,
in yajlo Megacofmi utero producuntur
j
prijno qutdem
de Sale ejufque DifTerentiis.
mineralium, deinde lapidum, metallorum-
que compofitionem profequamur.
IN
praccedenti
Capite fat , ni fallor , dilu-
cideoftendimus
, inquo vere&proprie
proximum Terra
elementum confiflat;
nuncvero qumcunque
mediante Salis elemento
in Terra caterorum
elementorum
concurfu pro-
ducuntur
,
fecundum
enumerationem par-
tium.tempus eft ut oftendamus;
&ut unde o-
mnihus Sullunaris Mundl corporihus
corpulen-
ta illa crajfities provenit,
ordiamur.de ??<///-
plici falinorum corporum
differentia primo di-
cendum eft, ut deindereliquos
poft falina
corpora fuccos concretos
,
id eft , fingulo
S AL.
Salis etymon Grammaticis inveftigan- ^Unm
dumrelinquentes, adintimamSalis natu--'''^'*''
ram explorandam calamum convertimus.
Sal centrale corpus Natura
,
virtus, vigor
& robur terrse
,
omnium virtutum terre-
ftrium compendium
, omnium principio-
rumNaturaefubjedum, a cujus ejfentia cen-
trali totius Naturajcientia
^ ahfoluta cogni-
rum
concretorum fluorum fuccorumque
|
tio dependet , materia ex qua omnia confti
tuuntur.
LIB. VI. DE ELEMENTO TERR^.
319
Cap.lll-
tuuntur, &tandeminidemdeflru(fl:arerol- Tiww,utporeplushuniidi participans,mol-
vuntur
;
primum &ultimum, a & mifci- lioris & flaccidioris fubftantias fit
;
fojjilis
bilium corporum
,
puteus Naturas
, & res vero contra tenx praedominio gaudens,
Divimm
propedivina, uti HomerusteiisLmr: , Divino fubftantiam compadiorem folidioremque
|"f^^/_'^
y^/e^cow^f/"//?; nonutiquealiadecaufa,nifi nancifcatur
; artijiciofus vero ex utroque
quare. obvirtutemei infitam, qua non folum ab participet. Fojfilishnh^xxti quiinCalabria,D'''"'"/''*-
omni corruptione immunia fervat corpo- jSicilia&Poloniaaliifque
innumeris locis'"^"^"*
ra, fed & eadem mira foecunditate propa- inafcitur, tantaeduritiei eftut in prasduros
gat. (lapides condenfetur, aedificiorum flrudlu-
Efl enim Sali nefcio quis Divinitatis cha- ris peridoneus , flmulacriique exfculpendis
rader imprefliis
,
quomaxime Salis mune-:accommodatus, VLtiSolinuste^dXxxt , ubi de
^ol'""*'.
;sw>KreinSacrificiis fedeleftariinnuit, Levit.2.
"
jmper ad
hil/ituu
Quicc[uid obtulerisSacriJ;cii,fale condies , nec
auferesfalF^deris T) Eltui defacrijicio tuo, in
omniohlationeofferes fal. EtMarci^. Omnis
vilima falefalietur ; & innumeraalia, quse
palliminSacrisLiteristam Veteris, quam
Novi Teflamenti occurrunt, Salis nobili-
tatem & praeflantiam indicant. Li Genti-
lium facris magnum Salis ufum intervenis-
Ovidius,
fe , Ovidius I Faflorum oflendit.
Inde vocorjanus , cui cum cereale facerdos
Jmponit lihum
,
farraque miflafule.
Ante Deoshomini
,
quod conciliare valeret,
Far erat
, ^
puri lucida micafalis.
Plinius.
Sicilia loquitur, Catera, mquit
,
falinarum
metalla
,
quafunt Agrigentino Agro proxima,
cautium funguntur minifierio ; nam illinc ex-
cidunt
frufta
ad facies hominum deorumque.
Quodidem afferit apud Nafamonas &Tro-
glodytas ufu venire; Salihus enim domus ex-
flruunt, quosinmodumcautium e monti-
bus excifos adufum aedium caementitiis ne-
ftunt flruibus.
{zhQsit2Lcp.e.differentiam Salis marini
@
fofiilis, quodilieaquahumeftatus facileli-
quefcat ob exiguam partium conflipatio-
nem ; hicuti compaftioris naturae, itaaqua
fuperafiufa nonfacileliquefcat.
Efl tamen &hoc in fofiili dignum admi-2f'?i'
Vitafiquidem,utcum P/ii(? loquar, finefa- ; ratione, utimelonga experientia docuit,
""^-
"
"
quod fruflum ex filo fufpenfum Auftro aut leduci nonpotefl,ade6que necefTarium efl
elementum, utcognitaejusvirtus tranfie-
rit quadantenus ad voluptates animiquo-
que ; namque ita.faks appellari , ut omnis
vitxleporem ,& fummam hilaritatem
,
la-
borumque requiem non alio magis voca-
Horatius.
bulo c[ua.mfalis conflare fcias. Unde Hora-
tius de Arte Poet. At nojiri ^roaviplerique
(s"
numeros
^
laudavere
fales : confirmatque
Apoflolusad ColofT^.. Sermo veflerfemper
in gratia jale
Jit
conditus
, ut fciatis quomodo
oporteat vos unicuique refpondere. Sed ne fa-
lis encomiaflen hic agere videamur , elo-
giis aliisrelidis, adea . qusmaximenoflri
inflitutifunt, progrediamur.
^a/ij-terrefl:riselemenri//>iri/j ab initio
rerumaDfcoOptimoMaximo, globo ter-
raqueoinfitus fuit.tumadtotius conferva-
tionem, tumad innumerarum fubftantia-
rum genefin ; hinc reciproca quadam com-
municatione terra mariaque fe mutuo fo-
vent&nutriunt, ut quem Oceanus e ter-
reflrium glebarum uberibus exfuxit falem,
eumperfubterraneos inciles & alveos de-
duftum
, velut pignus quoddam fibi con-
creditum terras reftituat. Lege , fi placet,
Ledlor
,
quae in tertio Lihro fuse de falfedine
maris
, & reciproco hujufmodi Telluris
cum Oceano commercio , amplifTimo ratio-
cinio deduximus.
Spiritus fa-
lis infitus
Terrs, etb
initio re-
alio quodam humidioris naturas vento flan-
teguttatimpaulatim defluat, quod Borea
aut Zephyro flante non fit , utique non alia
decaufa, nifiquod humidus aer ambiens,
falis fubftantiam paulatim penetrans hu-
meftatione fua imbuat , unde per ftillici-
dium paulatim deficit, quod &yfgric(?/<jw /.
Agrjcol^
defofiilihus notaffe reperio.
Salomne. cumfuhjeBis ignihus in vafe tor-
retux, nil autparumjuhjiantia de amplitudi-
ne fua ^c/ier^i/ ; amat autem ficcitatem
,
quse
cum caloreautfrigore conjund:a eum con-
glutinavit : Contra humor illi uti inimicus
eft , ita in eum impofitus ftatim collique-
fcit &diffunditur
;
quinetiam expofitus in
aere humido aliquam molis jadturam fa-
cit. Quocirca qui integrum fervare volunt,
euminlocisficcis reponere necefle eft, &
Drepanitanusfal fat teftatur
,
qui in acervos
congeftus ad quindecimannorumfpatium
fub dio durat ; & Vticce in Africa ingentes
falis acervi coUium fpeciem exprimunt , ita
Solis ardoribus condenfantur & obrige-
fcunt , ut nec imbribus liquefcant
,
ferro
vero dijSiculter csedantur.
Atquehaec, nifallor, fatmonftrant, i
fale
terrampradominari
,
ficcumque
primario,
fecundariofrigidum ; eftque adeb adrniranda
virtutis,ut vix fimilia fibi habeat quae e terra
eruuntur: fiquidem neque metallicis cor-
Saltriplex
Potei\.aiUtem Salcommunis &c ufuSilis {uh
fo'ffm"'arti-t''^P^i'^^
differentia confiderari ,
ita ut aliusl poribusadnumeraripoteft,quiacalorenon
ficmiis,
{\tfal marinus
, aXius
foffilis ,
alius arte ex
i
difTolvitur ; nequelapidibus, quiaaqua fu-
terreftribus glebis aut falfuginofis aquis per
|
perafTufa liquefcit; neque reliquis terrx mi-
coftionem extratlus. Sal marinus tametfi I neralibuspartibus,quiadifrolutustotusabit
fpecie a foffili non difFerat , notabili tamen in aquam ; neque tamen aquam effe dicas,
diverfitatediftinguiturhocipfo, quod ma- \cum folutus attenuatione caloris
,
non in
\
vapO"
Sei I.
320
MUNDISUBTERRANEI
vaporem abeat , neque ab igne confumatur,
fed potius
uratur , uftione verb denuo con-
denfatus
fuae naturae reftituatur. Sive ita-
que illum igne torqueas, fiveaqua maceres,
five decoftione digeras, femper fibi fimi-
lis, in eum quem natura intendit ftatum
lis
;
quam in
corruptibilitatem confert ille
qui Coelefti profapia
fatus
Spiritus intus alit
, totosdiffufaperartus
Mens agitat molem
, ^ magnofe corpore mi-
fcet.
Verum de hujus Salis natura
& proprietate
revertitur
,
utpote natura quaj? incorruptibi-
j
aftum vide Libro U hujus Operis
C A p u T IV.
<De 'Dijferentiis Salmm.
Cap. IV.
^TT^
Ot fpecies Salium efle quot fpecies in
I Natura rerum exhibentur, Spagyri ca
"^
experientia nos docuit; cum nihil in
triplici mineralium
, vegetabilium , anima-
liumque regno fefe offerat
,
quod codlione,
dum in fequentibus , ubi de Salium extraBio-
ne traftabinius, innumeris experimentis,
manifeftum fiet. Quare hoc loco de ^ale
communi & proprie didlo ejufque varia divi-
/^oe ratiocihabimur Verum utdifferentias
maceratione
, diftillatione, dilutione tor- falis communis & ufualis primo intuitu vi-
tum nobis fakm non ofFerat
,
quemadmo-
i
deas , hic tabuiam analyticam fuppono.
'
Vel ratione loci ubi nafci-
tur , & funt
Sal natu-
rale con.
flderari
poteft
ivel ratione
virium.
fMolle
(.Durum
Analyjis Sdmm.
(
MarinuM,
Terreftre,
j
Lacuftre,
Fluviatile,
Fontanum,
L Arenarium.
f
Ammoniacum,
^
Bituminofum,
L
Urinarium.
['Cryftallinum,
t5al
gemmjE,
Saxofum.
J
Quae rurfus funt multiplicia
ratione matricum in quibus
reperiuntur , & a quibus dif-
ferentes qualitates tinftu-
rafque trahunt.
r
Album,
velrationeC(.^j^^^^^^^Flavum,
colorum, c
j
Rubrum,
I Nigrum.
") Quodcunque tandem ex pin-
r*
guibus & oleaginofis rebus
J educitur.
1
& compleftitur omnem Salis
y
m lapidem condenfati fub-
J ftantiam.
"
comprehenditomnes illosyi-
les qui tinfturi afficiuntur
ejusrei exqua eruuntur.
Artificia-
le feu fa-
ftitium
confici-
tur vel
Coftione.
Exficcatione
Incineratione
f Ex terra falfugi
.^ nofa,
L
Ex aqua marina.
r Ex aqua paluftri.
j
Ex arena.
j
Ex urinis anima-
L
lium.
'
Exmetalliciscor-"
poribus.
Ex vegetabilibus.
Ex animalibus.
Ex omnibus de-
niquerebusna-
turalibus.
Qiiaerurfus multiplicis dilFe-
rentijefunt, pro rationena-
turx & qualitatis ejus loci
ex quo educuntur.
&univerfitatem rerum com-
pledlitur.
Sed jamordineanalytico praemifix), fin-
gula paucis explicemus.
Sal mari-
Salmarinum iWud e{\:,
q\xodfit
ex
falfa
ma-
^'""'^"''''risaquaextra[ia()ficcata: fitque duplict ra-
/iof, naturali 8c fpontanea efflorefcentia , vel
^omodo arteeduda. Quod fpontaneaefflorefcentia na-
enjniimart.
turali aftionc fit , illud eft
,
quod maris
emdfnfetHr.
ferventis aeftu in fpumas aftum
,
& ad litto-
ra fcopulofque difpulfum ,
ibidem calore
Solis
condenfatum floribus fuis tandem in
falem
convertitur Sctsindemficca marisfpu-
ma dicitur,
aut/a/ e maris
fpuma genitus,
quem Veteres
A'<l)godr]/;tw dixere , appella-
tur;
quonomine & /^iffr^/w vocanc Poetae,
eo quod
hSaturni teftibus aCoslo refciflis,
& in mare fpumofum conjed:is Venerem e-
natam fabulentur
,
quse fabula magnx in
naturarerum confiderationiseft
,
ut alibi
dicemus.
Cap.W.
Sal nrte
faSim.
LIB. VI. DE ELEMENTO TERRi^. 321
dicemus. ^rtefa^um hoc^z&o ^t : AquaSeoque vefcuntur indigenae. Montes ad duo
maris in foflas littori proximas artefadlas, \miUianatn profundum excavant, furfum in-
velvitempeftatum depulfa,vel arteetiam gentesfalis maflas funibus trahentes ; Sa-
derivata,caloreSolisexficcata,quodin ea txeushicdicimrScmarmoreus , ferreis piftil-
terraeft, condenfat in falem
,
aqua dulci lis teritur
,
& optimum
,
praefertim candi-
invapores refoluta: Atquehocmodo Me- dus
, pellucidus & denfus
,
condimentum
litenies, Siculi, Calabri,&in multis locis jprjebet. NuUibi tamen majori copia
repe-f^ofJin^Sa.
Tufcis, uti &Ofti2e
,
aquamcertis areolis iritur hujufmodi Cryftallinus fal quam
iticrJclTam
conclufam infalem condenfant
,
qui mosjPolonia, cujusfodinaeadmirandisfuisfub-iwP"'"!*;
eft antiquiflimus
, artemque introduxiffe jftruftionibusfubterraneisintegramcivita-
AncusMar-iggj^^yg
jfjcum Martium Quartum Roma- temreferunt: ex hifce fal folidum duritie
Taimarum
norum Regem, qui primus ommnm Salimu 'lapidis, inftaringentiumfaxorum in fub-
terraneis cuniculis longe lateque plateatim
excavatis , ferro exfcindunt , atque in fru-
fta comminutum ,
mola
,
ab animalibus
agitata , terunt ad ufum.
Hujufmodimontesubique fere locorum
in Europa
, Afia
,
Africa , America repe-
riuntur.
In Hifpaniae Alpibus circa Iberum
,
'^^
^^f^^\^,
Languedocia Galliae , in Burgundiae urbe
adinseSaiis^
fale Saiina\ocix.2if:2i, in GermaniaTirolen-
fiComitatu, Halas ad Oenum , ubi tamen
ex montibus non eruitur fub forma faxo-
cultor.
oflia exftruxit : Vedigali omnibus Lati-
nis, inSalismercimonio conftituto.
ll\eane{A-
^ac atte tota fere ItsdiiLfale inftruitur,
aoferiuti- exceptis Calabris ,qui prster marinum fos-
*"''
filisquoquefalis nobiliffimi ingenti copia
Abundan-
pollent. Dtepani in Sicilia maxima inter
Drepanita-
csteras Italis & Sicilis Regiones abun-
niws;/M. dantii fal provenit , & arte & natura fa-
dlum . Eft ibidem Societatis noftras Col-
legium quod magna annuorum redituum
parte ex fale fruitur : Maris undds in diverfas
areolas
,
quarum unicuique alicujus Sandli
nomenimponunt, derivant
,
quae hoc pafto rum, fedintrafalfuginofamontiumreceptacu-
aeftuantis Solis arbitrio permifTae , ta.mamila^areaselalorant, intraquasaqua dulcis de-
falis copiam concoquunt
,
quantum non rivata paulatim falfugine rerreftrium gle
Collegio folum , fed vel integrce provinciae
fufficere poiTet.
Sal terreniis
Sed jam ad terrenum Salem progrediamur,
V/pl^?""'
<1"0"^ vel
e
montihus eruitur
,
aut
e
campis ef-
foditur, aut eruitur ex dTfwij , idquevelyj^-
Sai Cryftai- rumputum
fal
, ut fal gemmx aut cryftalli-
hnus, /e
j^^jn
^
quod in Calabria, Polonia aliifque ret , fi omnium falinarum paffim per uni
locis, inftarpuriffimi Cryftalli diaphanum,
uberrimo proventu eruitur, non alia praepa-
ratione indigens nifi ut contufum
,
prxter-
quamquod menlae apponatur, in aliorum
quoque ufum condimentorum cedat; fmpu-
rum verb & terreftribus glebis contamina-
tum , in aquam dulcem conjedum conco-
ftumque in falem convertitur. Modum
procedendi poftea exponemus.
5a\Ammo-
Sal, quod fx arem coUigitur, Ammonia-
barum imbuta , deinde intra praegrandes
fartagines cacabofque per rivos dedudla in
falem excoquitur. Salishurgum a falis abun-
dantianomenmeruit, uti &omnia illaop-
pida qUcE zfale nomenobtinuerunt, /:/<7/^;
integer hoc loco catalogus praetexendus fo-
verfam Germaniam obviarum ioca reci-
tare vellem.
In AfiamaximecelebranturG/^// montes
^"^1","'"*'
fale
concreti. Ormuzia
,
Ormus vuigo , tota
creti.
fale concreta videtur ,
adeo vehementis
rf
f'^
mordacitatisutomnia conlumat corrodat-
coriiiat.
que , ut proinde neque planta aut arbor ,
ne-
! que animal ibi vivere poffit , nulla aqua po-
tui apta reperiatur ;
tanto vero Infulam
aeftufervereajuntut indigenje aeftivo tem-
^Aremrtu^.
'^^^ dicituT d-Tco t' a/^jttjf , id eft , ah arena
,
fub pore perpetuo in aquis degere cogantur, to
Fallopius,
Baccius.
Sal
faxo-
fHm.
qua in Cyrenaica Libyse Provincia ad tem-
plum/om Ammonii oraculo celebris , coUi-
gitur; quod etfi peramari&ingrati faporis
fit , in medicamentis tamen laudabili & in-
figniufuobvires quibus poUet, adhibetur.
Eft itaque SalAmmoniacum (' Arenarium no-
mine quiddam diverfum ,
re vero idem
prorfus
;
quod multi Armeniacum ab Ar-
menia perperam vocant ; eftque duplex,
naturale & arte
falum
;
prius , ut diximits,
fub arenis Libyae congelatum reperitur,
hocnonnulli ab Arabibus ex Camelorum
urina extrahi exiftimant : Qvxicquid fit,
hoc non in Libya tantum fed & in pluribus
Europaelocis
,
potiffimum in Puteolano
Yulcani foro reperiri , fallopius >
Baccius
aliique referunt.
Sal
lapidofum feu metallicum ,
maxime
inCalabria?
Polonia &
Hungariaeruitur,
TOM. L
to corpore coUo tenus immerii. Vide Vi-
Gafp. Bar-
,, r

n _
zaei Vit.
tam Gajparis Barzat.
In Africa vero montesfalinos eile , ex quo- r Africit
rum faxis indieenje domus conflruere , eafque
ff'">"f'""'

,
/
t
. aomus con^
imbricibus falinis contegere loleant etiamy?r;.
pracedenti cap. diftum fuit.
InNovo Orbe circa littora S.Michaelis
faxa ex fale fcopulorum inftar , uti & innu-
merisaliislocisfpeftantur, dequibus iege
Itineraria Americana.
Salfluvtale , lacuflre Sifontanum eft
,
quod
sd fiuvi'
ex fluviis , lacubus & fontibus eruitur , ac
^^^^^
'*"
plerumque coftione extrahitur. Undenam
vero fontibus
, fluviis ,
iacubus fal
ac-
cidat , hac iieri ratione putamus : Ubi-
cunque funt aut montes falini , aut giebjc
falfugine referts , fit ut piurimum ut rivi
fubterranei hujufmodi glebas tranfeuntes,
falfugine imbuantur
,
qui poftea in fontem
S f erum-
322
M UNDI
Sel. I.
Qmm^tntt5,foMtemfalimm
e^cium, ^hi
fluvios.
Si
vero
hujufmodi fubterranei rivi
per
occukos
fubterraneos cuniculos in la-
cum
aliquem fe exonerant
,
tunc eandem
falfugiriofam
qualitatem quam a montibus
&
glebis falfuginofis fuxerunt , lacuhus com-
municant. Sed experimento id comprobe-
mus.
Sit rivus qmdd.mfuherraneus aquse dulcis
fignatuslitera A
,
qui alveo fuo deferatur
per intima montium falinorum vifcera.
Certumeft, eumfalfugine protinus attra-
in kcubus,
fluT/iis,fon-
tibus Sal
mfcatur.
d:ifalfum fore , & confequenter mox ac in
fontem D eruperit
,
fontem efRciet falfum &
flumen E
,
quod inde derivatur. Lacus vero
SUBTERR ANEI
pofitum duodecim horarum fpatio interje-
(flo , fubfidere fmunt , fedimento vero fub-
lato ,
aquam reperies limpidiflimam. De-
inde laneis liciniis in fubjeftum vas am-
plumflillatimfecernunt, & hoc toties re-
petuntdonec aquam falfam linguas experi-
mento repererint. Tandem ex hac aqua
ollam plenam igni apponunt , & tamdiu
coquunt donec abfumpto humore aquam
corpulentioremin/d/fw redadam invene-
rint.
Sal Lacujire ,c^o6.Qy. Lacubus falfugino-/"'^'*''*-
fis extrahitur , cujufmodi eft Lacus Afphal-
Lacus a-
tites in Palxftina , ex quo fal
eruitur, quem^*^'"'"-
aSodoma Sodomceum vocant. Lacus eft
z-Mmuum.
pud facrosprofanofque Audtores celeberri-
mus, ob Pentapolim, qux ad omnibus fe-
culis memorabilem mortalium terrorem
irato Coelo fulphureum pluente incendium
deflagravit; hicager, teftante ^acro 7>x^,
utipriusamoenitateParadifumequabat,ita
poft horrenda & inaudita prspofterae Ve-
neris, quibusincolaeimplicabantur, fcele-
ra, ccEleftiigne exuftus , Infernum potius
etiamnumquam terrenam aliquam regio-
nem , horridus & formidabilis vifu prae fe
fert. Vide haec pluribus profequentes Sa-
crarum Literarumin hunc Genefis locum
Commentatores. Sal ejus peramarifaports
F ^&cfuhterraneumflumen F Djam falfugine
{ eft , &adeo grofTaEfubftantiaeut duplo mari-
ConfeBio
Salii e cinS'
ribus.
imbutum pari pafto falfuginem partici
pabit.
Sal tx li- Salem quoque ex lignis comhufiis eJuci,
|^mr<-
graviflimi prodiderunt Au6lores
,
potiffi-
mum exlignisquernisvel colurnis, id eft,
Agricoia.
ex quercu.vel corylo. Modum docet .^^/-i-
co/a lih. xzdere metall. Eos autem Q^ifalem
ardentibus lignis, aquasfalfasinfundendo
conficiunt , foflas in quibus ligna collocant,
facere oportet
,
quas convenit efTe longas
pedes duodecim , latas feptem , altas 2^ , ne
aquae infufs effluant , lapidibus falfis exftru-
ftas, utnecaquasforbeant, neque terraex
earum fronte &tergo decidat ; in hifce fos-
fis quercus aut corylus combuftae carbonem
relinquunt
,
qui fuperafTufa aqui falfi in
falem convertitur
,
quamvis is neque co-
no ponderofior inveniatur
;
unde corpora
intraeum conjefta nunquam ob copiofam
bituminis mifturam ,
fubmerguntur , fert-
que & homines & animalia flne ullo nata-
toriae artis fubfidio : qui mox tamen atque
exierint , toto corporefale confperfi viden-
tur: accolistamenSal hujufmodi in ufum
neceflarium non fecus ac nofter adhibetur.
Vide Galenum l.^ Simplicium.
Galenus.
Notum'eft quod de uxore Lothitiflatuamuxarhoth
Salis converfa Sacra Pagina refert. Mire fe-
'"
f.""'*'"
le torquent Interpretes , cur non in quodvis verfa.
aliud faxum
, aut truncum converfa fuerit,
fed in falinumfimulacrum. Nos duplici de cau-
fa
id faftum opinamur
,
Tpartim phyflca ,
par-
rimmorali. Si enim naturam loci fpedle-
mus, eum ex omnium Hiftoricorum monu-
lore
neque finceritate reliquo fali refpon- 1
mentisfalerefertiflimumreperiemus,unde
deat
, utpote nigro colore &: fubfufco im
butus.
Eft & aliud Salis genus
,
quod Kali , feu Al-
ejuf^Z^pr^-
^^^^ dicitur
,
vulgb Soda
, vitro conficiendo
paraM.^ opportunum, de qua arte Bulcafis Arahs inte-
grum librum fcripfit,
& nos in Traftatu de
Arte vitriaria de eo fufe traftabimus. Sic au-
tem arte Sa\ ex herha Kali
educitur : Herba
haecin cinerem verfa, Soda vulgo appella
54/ Kali
Bulcafis
Arabs.
potiusin iftiufmodi miftum
,
quo campus
Sodomaeus redundabat
,
quam in faxum
quoddani aliudve miftum
,
quo carebat,
transformatam fuiffe , vero haud abiimile
eft. Accedit morale
,
quod ficuti admonitio-
ne Divina prsvia , ftulta mulier fapere no-
luit, ita damnofuo in Salis ftatuam conver-
fa , formidabili fuo exemplo, infpicientes
pofteros ,& infulfos mortalium animos mo-
tur^hanci^oi^awmolisfubaftamterunt,
&in
neret, noncontemnendum efTe, quodDi-
tenuem pulverem redaftam
incerniculo fe-
i
vini Numinis exacerbata Mens tanto rigo-
parant ab intermiftis grofTioribus
partibus ; re & feveritate.jufto fuo judicio vindicaret;
hujus fingulis libris totidem aquae ampho- \ faperent itaque & noviflima prjeviderent.
Tertuilian.
ras apponunt, & aqua probe dilutam co-\TertuUianus tdindemixxz adhuc aetate vifam
i^rocardus.
quunt adquatuorhoras, ufquedum
aqua ad
' fuiffe narrat. Brocardus ,qm abhinc 300 an-
^^ ^aJH*
tertiam partem redafta fit ; mox ab igne de- , nis vixit , fua pariter aetate in*ter Engaddi
hac
refi-
I

^ runlur.
Cap.Vf
Adficho-
mius.
Thargum.
L1B. VI. DE ELEMENTO
&
Mare Mortuum extitifCe;/^drkhomius hvi-
jus feculiScriptoretiamnum extare ;
TJjar-
gumverb Hierofo/ymkaf)umea.ndem ufquead
feculi confummationem
, communemque
hominum refurreftionem duraturam , refe-
runt. Mirum eftquod de ediTertulIianusre-
fert, flatuamhancacfiviveret,humorema
fe muliebrium menftruorum fluori haud ab-
fimilem profundere. Icerum.quod illa ea-
dem ftatua , fi a quopiam mutiletur ,
illa
mutilum vulnus fuum quafi refarcire
, &
quod ablatum , replere videatur. Sed quo-
niamhasc in carmine quodam de Sodoma
haudineleganter defcribit Tertullianus , id
apponendum duxi
:
Ipfaq^ue imagofibifurmamfine corporefervans
Durat adhuc
,
nunquam pluviis
,
nec diruta
ventis
;
Quinetiam
fi
quis mutilaverit advena
for-
mam,
Protinus
exfefefu^gefiu
vulnera complet.
Dicitur @
vivens aliojam corpore
fexus
Mirificosfolito difpergerefanguine menfes.
'
De qua &hujufmodi iEnigma profertur
:
Cadaver nec halet
fuum
jepulchrum
,
Sepulchrum nec hahetfuum cadaver.
Sepulchrum tamen
^
cjdaverintus
TERRi?:.
323
diebant. Et Mr/d quidem,quam
ex-5cow-rr/>/.y.
l>ris fub Gari nomine parabant , uti ex-"*'^*"'^'
quifitiftima , ita quoque non nifi Princi-
pum menfis apponebatur ; altera ex Thyn-
no pifce parata , nobile pariter condimen-
tum, & divitibus&nobilibusmaximeufui
erat
; tertia ex apua & viliffimis pifciculis
confeda, halecdH^i^, utivilioris conditio-
nis erat , ita non nifi in plebeiorum homi-
num ufum cedebat. Ufus tamen poftmo-
dum obtinuit ut omnis aquafalfa , vel fola per
fe, velaliis condimentisadditis,Ma/-/<jdi-
ceretur. yideHorat.l.i.ferm. 5<j(^yra
4. ubi
Horatius,
duo juris genera proponit ; unum quod ex
folooleoconftat, alterum quod ex muria,
oleo, vino ,herbis contufis, aliifque con-
flatumeft, quodquidem optimum, fi By-
zantinas orcae muria temperatum fuerit.
Verum qui plura de Muria
(g
Garo , ejufque
conficiendi ?o^?,defiderat, is confulat fo/- Coiumeiia.
mellam
, Diofcoridem ,
Galenum
, aliofque.
^'o^""-
Multi muriam hodie vocant illud liquamen
Galenus,
quodexfale& aqua dulci fimul commiftis
conflatur, intraquam ovum conjedhim fi
non fubmergatur , fed ei innatet, muriam
confedam dicunt. Sed hoc liquamen no-
^xfrimea-
men muriaenon nifi ex metaphorico quo-
Mnria
^
Garum
quid
, {<
quomodo
cmfeiatur.
Sed haec TrafsgyS?, nuncadinftitutamno- 'damdicendimodoobtinuit; quamvisverb
bis materiaiti revertamur. \ufusmuriaexgaro &
thynno, hodierno die
Ex Muria quoque ^
Garo extrahi falem inEuropadefierit ,Conftantinopolitamen
notiuseftquamdici debeac,- quidver6/)/-o- apudTurcasadhucvigere, avariis intelle-
prie\)etMuriar/i & Garum inteiligatur
,
pri- jxi
,
&etiamnumvocemtantiimremanfi{Te,
mo dicendum eft. { voces Grxcx indicant o^jyixp^v , omne id
A^/-/<jitaque, quamolimadcondimen- quodf.Vflc/(^0(//c/^af mifium conficitury-
tumciborum adhibebant, nihil aliud erzt fculum ;
eAsuojxzgjy
,
quod ex fale ^
oleo;
quam liquamen illud quod ex Garo pifce, oJgoj^gov, quodex<7^a/d//jconficiturliqua-
quem ScScombrum vocant, fecundo quem
'
men , non diflimileiis juribus quaeltali/;/-
exThynno pifce decoquebant
,
quod vino,
j
za,intingoli, guazzetti vocant. Sed hjEC de
croco, concifisherbls, aliifque modis con- ' muria & garo fufEciant.
C A P U T V.
T>e modo Salium extrahendorim.
Cap. V.
q;
Vacunque vi ignium in cineres
&
calcem rcdigi pojjunt
, ex iis falem
extrahi
pojfe (five ea ex regno ani-j
malium ,
five vegetabilium
, five mine-
ralium exiftant) nemini dubitandi locus
eflTe debet. Et hifce quidem mixtis po-
ientia ineft ; in aliis vero
, ut in aqua ma-
rina , muria
,
terris falfuginofis , caeteris-
que nitro
,
halinitro
,
alumine
,
vitriolo-
que pollentibus locis ; item in acidulis , ex-
crementis animalium
,
potifljmum avium,
uti columbarum, gallinarumque
, atlu feu
coagulatus , feu folutus eft, unde ad eorun-
dem fales extrahendos modus non adeo
difficiliseft. Quomcdoverh ex omnibus di-
&:isfales extrahendi fint, jam videamus
; &
plures quidem a Chymicis afiignantur,
quos ad triplicem
differentiam revocamus, ita
utprimusfit/ac//,
altery^/// , tertiusy^-
tilu^arcanus.
Primus modui ex Vegetalilihus extra-
hendifales.
T^ X regetahilium clajje plantas quafcunque Primusmo-
felige
,
quas Sole primum aut umbra ex-
^^^J^i,^^
ficcatas in cineres refolve intra foftam vel extmhendi
faxis vel codis ftruftis laterculis conftru-/*'^-
(flam
, cinis inde relidtus intra oUam conge-
ftus affufa aqua coquitur , dilutum intra do-
liumrransfunditur, & fedimento fafto hu-
morfalfus
,
quem lixivium vocamus
,
per co-
lum fegregetur & coaguletur evaporando
ufque ad embammatis five groflioris jufculi
confiftentiam , neque enim ad ficcum cogi-
tur , ne aduratur ; reliqua humiditas ,
vel
leni fornacis calore
,
vel Solis ajftu rema-
nente fale diflipatur
;
quamvis liquamen
hoc variis liciniis juxta Bulcafis
inftruftio- Bukafis.
nem , aut per varia filtra trajicere conful-
tius putem.
%i% S.
Se^. I.
Modus
fe-
cundus.
Modits t-
tius.
T E R R A N E I
tur
,
donec iti filtro fextuplici operatione
percolata nil remaneat,
& ydf/plane athe-
reus evadat. Atque hic eft primus moclus ve-
rusfalium
explantis
^animalihus, quae plan-
tis analoga funt, extrahendorum. Ex ca/ce
fa-
les multo adhuc {a.cil'msfeparantur , eadem
tameninduftria,inquaaqua non e pluvia
aut fluvio fonteve coUefta ufurpetur , fed
ritediflillatadulcis. NonnuUi reliftis pri-
mis recrementis extraftum fuccum aftu-
munt , atque ex hoc primam eliciunt tin-
fturam , feu quintam ejfentiam, his aut ter, do-
nec fubtilifTima pars fit feparata
;
deinde
fuccum faeculentum ad ficcitatem ufque
evaporatum in cineres redigunt, &exhis-
ce iingulari ingenio & induftria T^/fw ad
fummam perfedlionem , adhibito proprio
324
M U
N D I S U B
Secundus
MODUshiceft -.y^A-ii^jw/^er-
hamyz(\
ficlili
inclufam in fornace arden-
tif]imoigne
exftrucfla in cinerem candidiffi-
mum
combure , cui in vitream cucurbitam
conjedlopluvialem ,
veldulcem aquam di-
ftillatione prius purgatam
,
in cinerum
balneoufquead quarta partis confumptio-
nemcoque,- deinde quiefcatufquedum ad
fundum fubfidant fsces : Hoc perafto , ii-
quorem feparatum per filtrum tranfcolatum
in aliud vas transfer , in quo coagulabitur
in fdlem qusfitum.
TeRT 1 U S MoD U S . Herha recens colleBa,
&fuo adhuc turgida fucco diftilletur ,
fepa-
rati aqua , reliqua vafe claufo in cinerem- per
ignem
redigantur ; huicverb cineri purifi-
cato propria aqua paulo ante fepofita refti-
tuatitr,
commiftuique liquor in fumo veljphlegmate, velilloipfo menftruo quofuc
balneo peraliquot dies digeratur : digeftus 1 cusproprius & eflenrialisfuitfecretus.
hoc pafto cauteque exemptus
, ufque adi //er^^raw expreffarum reliquise cum ma-
mellis confiftentiam diftilletur,fuccus de- Igmatefeucralfimento fucci poft arefaftio-
indeinvitream effufus concham paulatimjnemimmifTaeinollamfubfiderepermittan-
coagulatur. HocmodopleriqueexChymi- tur
, olla vacua novis impleatur ufque ad
cismelioribusoperarividi. ifummum, quodetiam fieri poteft adjedis
Quibus quidem modis propofitis tan- ' integris , ut hoc pafto ejufdem herbae tri-
quam facilioribus
,
qui non difierunt mul-
\
plex concurrat fubftantia. Olla claufa exili
tum ab iis modis quibusyj/ d-x ^/'^^^^/^, fpiraculo relifto per gradus reverberetur,
juncorum, cory/orum
,
quercuumque comhufio- . ita. ut ultima primis obruta candefcat. Ci-
rumcinerihuseliciuntiquifaksutifignisScnereexemipto tepida diftillattl dirigatur,
argumentis effentiae, quse in intimo centro 1 efTufa aquaclara coletur, coaguletur, fol-
iatet , carent , & oleofa pinguedine dif- vatur, filtretur , & Itoc perafto decies denuo
fluunt , & coiore pravo lotiique odore funt coaguietur , donec puritas
,
color & fapor
imbuti, nec odore placent, itacorreftrices placeat. Quorundam redditis jam eflen-
artes a Chymias peritis inventae funt, quibus tiis fulphureis &mercurialibus Capita mor-
emendentur ,
& fuam denique perfeftio- tua adhuc falem retinent , ita ut non opus
nem adipifcantur. Quaies vero liujufmodi fit novis uftionibus aut caicinationibus,fed
procedendi modi fint, jam aperiemus. i contritis vei proprium adjicitur plilegma,
Qiii Juhtiliiu falis magifterium quxrunt, aut ftiiiaticia aqua dulcis
, quae ftatim fale
^j^"j|^^^
variisidmodisperagunt.Quidamutomnes ad fe attrafto imbuitur ; eftque hlcfaljixus,
ais ikm
fupradiftoseffeftusurinasqueodorempror- nam volatilis in prima diftiilatione jam
extrahendi.
fus tollant , ii faies extraftos non ad ficcum evolaverat
;
fiet nihilominus & ipfe fixus
coaguiant, fed ad Syrupi formam reducunt, voiatiiis, fiuiteriori diftillatione torquea-
ita ut iiumiditasfuperftes vel tingatur a So- tur : atque hocpaBo ex omnihusfalinorum cor-
le, veifornaciscalore ficcetur; alii rofacea porumfpeciehus , utiex dijliUati vitriolt, tar
^intui
moAiM.
Quartus
diluunt aqua , filtrant, coagulant per faepe re
petitam operationem. Nonnuiii reverbe-
rant ad ficcitatem ; non defunt qui fundant
ignibufque coiiiquefaciant. Nos autem ne
ficquidem/d/e7perfedlionem fuam confe-
cuturum
agnofcimus
,
cum ejufmodi tan-
tum fit materiale corpus. Itaque ut perfe-
ftionem
nancifcatur,J/)/r/^ vini aut aceto
radicah opuseft,
utopuscompleatur;' prs-
cedentiitaquealiquaiotione
cineres fpiri-
tuivini autaceti
commifceantur ; commi-
ftumdiftilletur.diftillatum
extrahatur, fii-
tretur, coaguietur : idque tam diu repeti-
tart,falis , aluminis , halmitri reliquiis , item
ex capitihus mortuts argenti vivi fuhlimati,
aquarumque fortium fedimentis fal educitur,
quod &per eoagulationem fpintuum praefta-
tur : nam fpiritusdiRorumfaJium vi ignium
ex retorta, vel per atembicum edu<R:i, fegre-
gata paulatim & fubducente fefe fpirituofa
liumiditate ,
in falem tandem condenfan-
tur. Hoc pafto falex tartaro educitur, de
quo vide Of-v.^ldum Crollium in fua Bnfilica.
OfvaM.
Verum de hifce omnibus copiofior dabitur
"^^
'"^'
in fequentthus Lihris difcurrendi materia,
quare ad aiia.
Se-
^ap. I.
LIB. VI. D E
N I T R O.
S E C T I O II.
C A P U T I.
D E N I T R O,
Ejufque fpeciebm Sak-nitro
,
Jphronitro , ^ Halinityo.
325
Nitrum
Salisfpecies.
SEcufida
Salis
fpedes poft Sal commune
j
Vtrum verb nitrum JEgyptiacum idem cumutrumni-
ei\.Nitrum, quod diverfis quidem no-\voflrojit , interPhyficosMedicofquelisad-""^^'
minibus appellatur
,
quae tamen quoadjluicpendet. Nosfanenoflrumfpecieab^-i^^w cum
efTentiam uti prorfus conveniunt, ita folis gyptiominimediflidereputamus,fed
{oWs^^fi^^^^f'^*
accidentibusdiverfumquidfonant,&.haud accidentibus ,eoferemodo quofal in non-
mtivum
fecusacfalvel wa/?z/w vel fa^itium eft; //- j nuUis locis excellentioris naturae produci-
^um''
^^dinira veiextra terram reperkur, i>3trater-\x:m quaminains. Terrena fiquidem loco-
rdw delitefcens aliorum foftilium more cae- jrumdifpofitio, fitus ,
adfpedlus Coeli, cli-
ditur; eftenimdurum &fpifrum, lapidislmadiverfum.utiinaliquibuslocisnobiliora
inftar , ex quo boracem
,
five, quod idem quam in csteris, diflerentilocorum difpo-
eft.chryfocollamVeneticonflaredicuntur; fitione pollentibus
,
ita quoque nobiliora
mtivum
iielmfpeluncis colltgitur , inquarum parieti-jmineralium mixta generant
,
quod idera
w
"^
bus fornicibufque adinftar ftiriarum con- ufuvenitinomnibusaliis falium fpeciebus,
crefcit, velUquidum zdLhncm terram deci- &experientia Spagyrica luculenter docet.
duum in flores abit
,
quam fpumam nitri La- ; Si enim falem vel mtrum five purum, five Nitrum pu.
A>gj'v/7jv tini , Grseci acJ^poht^ov dicunt ; diftinguitur imperfedum ,impurum ,
ignobile
,
variis-''"'"*'''
^mi
? ^ folido non alia re nifi duritie & mollitu-
j
que mifcellis contaminatum ignium tortu-
demaUter
dine, olim magnopretiohabebatur id ge-|ra per diftillationem muitoties repetitam*?"^"'^'/-
nus nitri, quod in ^gyptoin areis poftex- lad perfeftionem reduxeris, tandem puns-
undationem Nili , humorejam eva.por2ito,
\
fmum nitrum , & quod prsftantia nuUi alte-
concretum colligebatur ; aliud magni pre- rinitroquantumvispuriffimocedat, repe-
NitromwJitii juxta Philadelphiam Lydiae & Magne-!ries; utproinde/^r^y/aw^ia ///"/ aminusprae-
eptimum
^^^^ Cariae urbem efFodiebatur , extra verb ftanti non difFerat , nifi quod hoc illo minus
fodinasvelin convallibus autcampislacu-lpurum defaecatumque reperiatur
,
quibus
bufque , ex quorum crepidinibus in falis impedimentis fublatis natura ubicunque
morem efftorefcebat , abradebatur, quam tandem locorum id proveniat
,
prorfus ea-
^omdo
^ otAtt?f*v>'.v vocabant. yirte hoc modo pa
\
dem eft; utproinde fruftra tot differentibus
ratur, quemadmodum m .^Egypto nitrosa nominibus id a V eteribus tanquam Ipecie
fubftanti^ terreftribufque glebis fere omni- diftin(ftisdenominatumvideatur:quemad-
crefcdt.
bus in locis nitrum fudantibus, non fecus ac
falaquamarinain areolis (upra memorata
modum enim
fa/
triplici induflria conjicituri
sal (^ nl-
vel aqua falfa, vel diluto, vel lixivio ,
ita
^
^'^^^^ff'
induftria excavatis , aut lacuna in iz\Qm\nitrum. Siquidem
^^'^^^'''^/^.utiaquaNili,,.^^,^
e;^.
Solis virtuteexcoquitur, itafola aqua Nili in nitrum convQnimr ;
terra nitr
ofa
dulci
trahnntur:^
in areolas nitrofas, quas Nttrarms appel-i imbriumpluviarumque aqua perfufa com-
lant ,
vel dedufta
,
vel quae inundationemixtaque pariter in nitrum calore Solis
Niliinconcavis camporum foflis remanet, ! tranfmutatur ;
ex combuftis verb roboris
Solisefficaciain^/z^r^mconcrefcit^attenua- quercufque lignis & in cinerem redadis,
tisin vaporem aquis dulcibus. \lixivium nitro extrahendo mire opportunum
AqHadukis
Quod & intelligendum eft de omnibus paratureainduftriaquam fupra innuimus.
'quJitZ
illislocisqusnitrofaterrafcatent. Nam ut^ Ad^^^^^^j-verb quod attinet i/r(?/^i-, illce
iftimfdii,
yay)r diftum fuit
,
juxtaterrenifubjeftidis- jpariter varias differenrias pro ratione re-
VumruZ'.
pofitionem naturalem ^j'*? ^-!//m per fimilia
i
rum aquis una commiftarum fortiuntur:
aumnatu-
loca defluens.natutam foli afTumit^fifalem NiloticaiEgyptiaquaetiamfinitrofa, co-
yafua pro
ducit.
fuxerit&adfeattraxerit,infalemexcrefcet,
f
nitrofa loca pertranfient nitro imhuta tan-
dem in nitrum , fi aluminofum in alumen , fi
vitriolatum,invitriolumijf/jre/cf/^, qus o-
mnia in LibroV. fuse expofita funt. InJigy-
pto nitrum t2.nta abundantia provenitutin
cumulos congeftum cum tempore in faxum
e^crefcat, ex quo elegantia vafa formantur.
Quodfifubinde varits colorthus imhutum
reperiatur
, id nil tamen diverfum a nitro
arguit,
cum omnem colorem
acoloreterrse,
ex qua extraftum fuerat, trahat ; fi e rubro,
rubrum
; fi ab albo, album; &fic de caeteris.
lata tamen in potum cedit non modb falu-
berrimum , fed& fcecundandis mulieribus
mire opportunum, uti in Oedipo noftro often-
dimus. Suntnlix nitrofceacerrima, aliaeper-
amars
,
alis denique mites & vix ulla ro-
fiva virtute praeditE. Vide qusde virtute
aquarum nitrofaruin amplh tradidimus lih.s
bujus Operis.
Nitrum, verb ex mari ortum in ^gypto,
Nitri natu-
pulchre fane explicat D. Hieronymus in illud [""^^^^^'
2
f
Prov. II , ? o. Acetum in nitro qui cantat car- arin^m
minacordipefimo. Nitrum ,inc^it, ^
^^fria^"^^^'f^^^^^
Provincia , uhi maxime nafcifokt , nomen acce-
ronymus,
Sf
3
pif^
326
MUNDI SU
Seil. 1 1.
pit .
fc multum
afalis
Ammoniacifpecie iiftat.
Nam
ficut in
littore maris falem conficit ar-
dor Solis
, indurando in petram aquas ma-
rinas,
quasmajorvisventorum, vel ipfius
maris
fervor in litoris ulteriora projecerit
:
ita in Nitria ubi ^ftate pluviae prolixiores
tellurem infundunt , adeft ardor fideris tan-
tusutipfas
aquaspluvialesperlatitudinem
arenarum concoquat in petramfalisquidem
veiglaciei adfpe^iuijmillimam, fed nil gelidi
rigoris, nilfalfi faporis habentem
,
quasta-
men intra naturam falis in caumate dura-
re , & in nebulofo aere fluere &
liquefieri
folet : hac indigense &ubi opus extiterit pro
lomento utuntur ; unde JudasaJ
peccanti di-
BTERRANEI
citur Hierem. i . Si laveris te nitro
, ^
multi- ~
plicaveris tili herham lorith, maculata es ini-
quitate tua , dicit Dominus. Crepitat autem in
aqua fjcuti calx viva
, (^ ip/um quidem deperit,
fedaquamlotioni hahilemreddit. Cujusnatura
cuifit
aptafigura cernens Salomon , ait , Ace~
tuminnittoqui cantat carmina cordi
peffimo;
Acetum
quippefi
mittaturin mtmm
,
jfervefcit
nimirumprotinus &
ehullit : ficperverfa mens
quando per increpationem corripitur
,
aut per
pradicationis dukedinem hona fuadentur
, de
correptionefi.t
deterior
^
inde in murmuratio-
nis iniqviitatem fuccenditur ,
unde dehuit ah
iniqujtate compefci. HsBC S. Hieronymui fcite
fane &eleganter.
Cap.ll.
Albertus.
H/dinltri
tnira vis.
Bacciue.
Agricola.
Ex vefper-
tilionum
noBuarum
gecxcre-
mento tn
crypta tjita-
dam frope
labrianum
nitri irigens
copiasrw-
tur.
C A P U T II.

{De
Sale-nitro tmia Salisfpecie.
Nltrum
, Grsecis virpov , vel ctAiviTpov di-
j
talisfortafie ea eft albicans acputris mate-
citur , a Nitro ordinario hac nota di-
j
ria apud Saxones.
ftinguitur
,
quod mireflatuofum fit,
j
Casterum
operaepretium eft ob artificium
&ingentifpirituum eflicacia polleat, me-\fa/ismtri novum,
& ob qualitates ejus non
diamque naturam falem inter & nitrum ob-
i
adeb exploratas
nec fcriptas adhuc.perfcru-
tineat, qua.m
&cnitrifpamamYoc2Lnt,Alher-
tariejus^/^/"^aliquafane mira
^
parado-
to tefte, fubtilioris fubftantise & virtutis xa. Fiti'a////-<whodieexacerrimolixivio,
saimrum
quam ipfum nitrum ; undehujufmodinitri
quodexcolatur exfimo
ejufmodi ,
ftercore-g"""'*
fpeciem
,
plerique Meteorologici
ingen-jve antiquato, vel putridis etiam coemete-
tiumfubterra commotionum caufam
uni-|riorum maceriis
,
terrifque fimul ftudio
cam dicunt; idque pulvis pyrius, cui
W-iquodamputrefaftis, affufapluriesin vafis
nitrum commifcetur ,
magna mortalium ligneis aqua, qua eadem hoc lixivium in
ftragefat
fuperque docet ;
& quamvis
hasc:magnislebetibuscoquitur,fitque
Salnitrum
in duartoLihroixxsh tradiderimus, hoc ta-|longis falis adinftar fibris in fundo vafis
men loco nonnulla ibidem omiffa, exaftius concrefcentibus. Hoc autem guftui acre eft
difcutiemus. ut admiranda hujus falis
visiprimofenfu,moxacerrimum,
ftomachum
magis magifque patefiat. Elucet enim
injfubvertens^acinteftinaerodens/quodufuAdmiranda
hoc infignisNaturae dignitas,& aliqua etiam
\
quidem jam nimis eft notum in bellicis ma-
|i',J,X>r
ad ufum noftrum neceftitas : Eft enim : chinis ac ^yw^W/j
,
quibus jam vana fa-
vis
c^^#-
afleclaipfiusNaturaears, &veluti admini-;fta eft Jovis
tonantis fuperftitio
,
ac an-'""*'
ftra illius operibus. Primo itaque non fecus tiquorum bellica inftrumenta ridicula
;
acfal& nitrum, nativum Salnitrum datur
;j
nam incomparabili hujus pulveris impetu
uti enim Baccius ik Agricola fcribunt , novi- ac fragore
,
plufquam fulgurante Jove ,
au-
ter reperiri terreni nitri quoddam apud Sa-
\
dacia plufquam gigantea , audet hujus fascu-
xones
genus,quoadfuperficiemfolofarin3e li fajvitia, non invidafoliim Urbium pro-
inftar confperfo albicans,quod & eifdem in- pugnacula fuperare
,
quin vel ipfos etiam
fravenisluxuriat,exquofaciuntSalnitrum.|merallicos
montes diffipare ,
fubruere ac
Quanquam ego quidem non credam hancj mari terraque viam'aperire
;
qui mirandus
finceram efie falisnitri materiam, fed aut . quidem y^//i-/?A-i effedus
eft.
putrefaftamquampiambituminisfobolem,
lUudveroadmirationedigniusacfcrutatu
quo maxime tota Saxonia aburidat , autpo- jdifficilius
,
^uodSalnitrum contrarios adeo &
tius fimi genus, qualem fe Baccius vidifle
fcribitpropeFabrianum oppidum in peni-
tifTima Crypta
,
quam Obfcuram vocant,
fub Apennino ; ubi noftuarum myriadibus
pernoftantibus, ex congefto ibi ac antiqua-
tomukisannorum centefimis earum fter-
thejaurum JalisKitri collegerunt irjae core
ftimabilem.
Talifimigenere ac foecundi-
cum aqua ^
cum igneprodat effeflus. lapuhe-
reenimpyrio, quodex Salenitro ,fulphure
"
carhone adje^o , conficitur , vel ad minimani
fcintills approximationem accenditur,a(i
non tam ardet ipfum
,
quam difFunditur
repente in flatulentum ac vehementem fpi-
ritum, quasipfius
ignis facultates funt mi-
fturxpulveris
propfiae. Mirum tamen eft.
tatefcatereaudioimmenfamcryptam
pro- ! totum
contrarium
effeiftum monftrare Sal-
peVulturenaefines, quz2idKhetiostrzn{i-\nitrumin aquam coKJe^um. Nam uti quoti-
tur . patentem quidem longiflime,
fed exdia^a hic Romae
experientia docet
, aeftivo
vefpertilionum multitudineinacceflam,ut tempore, afFufo
phialae vitreas aqua refer-
volatu extinguanr etiam luminaria . Ac
' tae avit intra pelvim faienitro
, aqua intra^
1 exi-
Ca;M.
LIB. VI. DE
exiguum temporisfpatium , tantiim frigoris
incrementum fumit , ut tota in glaciem fu-
per omnem gradum frigiditatis abeat
N I T R O.
327
nem fubftantiae , ut vult Fracaflorius. Adde
Ffacafto-
manifeflam caufam ,
ob pugnam
,
quae excita-
""''
turinterhaec duo contraria, aquam & cal-
Cujusdiverfitatisaliquamnobisviamad cem; fivemelius, inter igneas calcis par-
indagationem caufarum praebet conformis ex tes , &frigidas aqliae qualitates. Nam aqua
Galenus.
plumho
effedus
,
quem ponit Galems 9
Ae
A^tm in
SimpL
med.fac quippe aquam frigidam &
piumbeo
plumbo agitatam , in vafe item plumbeo fri-
llfrlglfcit.
gidiorem multo fieri,uti & oleum,vinum, &
quemcunque liquorem aflerit; quodnimi-
rum plumbi naturae tribuendum eft aques
ac terreftris fubftantiae , frigidi ac humidi
fecundo gradu.
*^
Verumcumhoci^a/i/wi^z-i miraculum illo
tantb majus fit
,
quanto efFeftus ejus prodi-
giofior; CQnhquomodoX.zm cumigne,quam
cum aqua a^ionespraftet adeo contrarias, & in
extremo , ut cum igne ignisfiat ,
cum aqua ve-
ro aquafrigidijima , ea.qusiipa.v eft diligentia
incalefcensaparte ignea calcis.ftatim e-
vaporat; vapores multiplicati dilatant , im-
pulfuque fuccedentis aqus
,
pellunt quem
proximeattinguntaerem. Sic pars partem
pellit, aer facillime evolat, aqua fuccedit
in poros , & ufquequaque per minima , ne
detur vacuum. Hincaquaincalefcit,inca-
lefcit & Cij/x , edudlacalorifica qualitate e-
jus de potentia ad aftum. Calx difTolvitur
fejunftis ejus particulis , ac aqua & aquae va-
porepenetrante totam.
At vero calx cum oleo non excitatur ad ul-
iam aftionem & pugnam
;
quia liabent in-
vicem aliquam communionem
;
unde 0-
Gaknuj.
indagandumduxi. QuiNaturam penitius ; /^w quia non eft vaporabile
, facile cum
rimatusfuerit, is omnia fere contrariis qua-
\
ctf/ceunitur, fervat illi fuas qualitates
, &in
litatihus efTe pradita
,
comperiet. Itaque fua acrimonia vifcofitatem.
idem potejlhaudduhic diverfa operari, quod Atallumene{\.&. ipfum vifcofum
& non
in mediciriarum fimplicium operationibusjvaporabile,fed ob appofitas c<3/ci qualitates
luculenter patet , Galeno etiani au<R:ore ; &ifuasfrigidasatquehumidasadmotum
facit
praeterea unum &idem non halet eandern ra- \ exhalare calcem , in cujus poros non fucce-
tionem in agendo ^patiendo in unam rem quam dente albumine
,
quia albumen non evapo
habet ad aliam. Utrarumque enim aftio acirat, calxrepentefetotamimmergit&con
Bacciui.
mma.
Chy albu-
reaftio fiet , fed diverfa : ut falisnitri ad
ignem, Scfalisnitri ad aquam. Et in his tri-
bus Suppofitis tota horum effe[iuum falifni-
tri diverfitatis ratto confiftit, uti refte Bac-
cij notat.
Quae ad explorandam difficuitatem
,
pla-
nafietnonnuliisrerumfA-/>eri/i?/i5: & fa-
ne caufa manifefta in oleo , in quo triplicem
adpropofitum noftrum experimur diverfi-
ratem. Oleum cum aqua nunquam commifce-
tur, cwi;i(7 melius , cum lixivio fit unum
corpus , & illudacre &calidae facultatis , ob
fubftantiae nimirum conformitatem
,
vel
diffenfionem
,
quam liabet cum uno , &non
cumalio. Sedde cake magis confonafunt
Swcai-
adremnoftramexempia, quaeaftufrigida,
ci vivs tam potentia tota eft ignis. Calx aqua infusa dis-
{"wV"
folvitur,acfummoebullitfervore: oleoad-
Bumcon. moto vel infufo non mifcetur: imo fi tan-
ziutinet.
(jgj^ difi"olvatur , fervat fuas vires, & a Me-
dicis cum oleo ufurpatur pro cauftico. Si
verb calx cum alhumine ovi adliibeatur , re-
pentinam videbis fieri invicem agglutina-
tionem : Calx enim adeo in fe totum abfor-
bet alhumen ut illico adurat ipfum , adeoque
fiatutfiipfo momento temporis adhibea-
tur
,
glutinum confrafto vitro five teftaceo
vafi applicatum tenaciflimum reperiatur.
Quorum omnium caufa tum ad contrarias
ejufdem rei qualitates referenda eft , tum
addiffimiiitudinemdiverfamquerationem
corporatinfe albumen, ne detur vacuum,
atque ipfo mortiento temporis trahit quo-
quefecum agglutinatque in ea forti unione
partes confiradli vafis.
Per haec exempla jam de contrariisfalis-
Saiisnitri
nitrifacultatihus minor videri poterit
d\^-^tenulx.
cultas. Primumquidem YidQim Salnitrum
pHctttur.
in generefalfugineorum efle , unde facile in
aqua folvitur , & de hoc non eft dubium.
'
Porrb ex effeftibus adeo diverfis cum aqua
&cumigne
,
plane patet Salnitrum tranfire
^folvi in aquamfimpliciter ; conflagrat nutem
non fimpliciter
, fed
mediante fomite fecum,
quod eft fulphur
,
quod eft fubftantia ac vir-
tute igneum , & mediante carbone
,
qui
exficcat nimiamfalifnitri humiditatem, at-
temperatque puiverem ipfum
, ut confla-
gret facile. Ergb fatendura eft , Salifnitri
fuhfiantiampartihus conjiare contrariis, aqueis
quidem plurimis frigidifque in aftu , unde
totum fatifcit in aquis: & partibus fubin-
deigneis atque acribus unftuofifque
,
quas
fibi ex fimo & ejus acrimonia contraxit , &
perquas eft in potentia ad ignem. Penesi^a''."/^'*
hanc naturaSalisnitri conflitutionemtedden-
"is"m'
da eft ratio ad illas difEcultates : Primum,
fuiphure.
unde eft
,
quod Salnitrum ardens tam magnam
^auiniltoy
faciat violentiam ac vaftum impetum } Dein- rumprafiet,
de cur afFufum in aquam, eam refrieeret tam
^^^ ^'i"'"-
repente
,
imo fngidiorem ftatfm reddat 1-
dat.
^{zm,quamfiglaci'.sdi%xx\detetux:\ quod vi-
quam idemhabet cum una re & cum alia jdeturcontrarium,cumglaciesfit fummum-
inagendo&
patiendo.
Sed ut ad calcsm aqutr frigidh midam redea-
adafufam mus.
Ca/xinfus^, veiadmoti fubter, aqua
'Xm""
di^olvitur
, ac incalefcit ob diffimilitudi-
Calx eur
tnntopere
frigidorum , & Salnitrum conftet partibus
igneis ?
Adhas difficultates praeter Salisnitri natu-
raieiridifpofitionem ad ignem, SLzda^uam^
utro-
328
MUNDI SUBTERRANEI
Sell. 1 1. uttohique
quaedam violentia intercedit
, &
utrobique
intelligiturmaxima. Quantum
adprimam :
viokfitiaezque incomparabilis,
primo elucefcit z fulgure , fitque ex parte
fubflantias aqueas acfrigidje falisnitri ,qu3e
non eft apta nata ardere , fed coafta vi ignis
fuperantis, repente vertitur acexilitinna-
turammediamaqusE&ignis.idefl, in fla-
te . Haec Salisnitri ac falnitrata aqua na-
Confeil.
tura efl.
CONSECTARIUM.
Hinc patet ratio & caufa Terramotuum,
TenAmotus
nimirum fpirituofa nitn in fubterraneis cu-
^Z\
"/""*
niculis accenjajubjtantta
,
quae anguiiiae loci
impatiens , dum ampliorem qujerit , fufque
dequefertomnia. Haudfecusacin cunicu-
Opertttto
pulveris
pyrii.
tum. Ergo in falenitro fit violentia
, fed
j
lis nitrofo pulvere fuperimpofita loca ever-
efFeftus efl totius pulveris fimul: nzm ful-\x.\xnt, tantaviolentia, utvelipfos montes
phur arripit ignem^ignisin {alenitro violenter \ in aera ejacularivideantur, quodfine nitro
excitat
flatum iflatus
urget ac dilatat zKce- j fierinonpofTet. & luculenterpatetinigni-
<//w; incendium,quia vi excitatur, & re-|busfubterraneis ,quifuo nunquam pabulo
pentefacit impetum & fragorem, & tan-ideflituunturjfemper ardent,nequetamen
dem quoque ruinam & exitium ; ad qnodiiiium terramotum caufant : mox tamen ac
triplexgoncurritviolentia, prima efb ipfenfet I ignis cuniculum quendam nitro refertum
zgwij, alteraurgentis/a/aj.&tertia ex an- fubierit , tum enimvero illud fuccenfum
,
guflia /fci, undevehementiaignis non in- tantasindomita fua violentia ruinas quas
veniens exitum , nec locum ubi ex fui natu- 1 nullo non tempore magna animi formidine
ra diffufiflime dilatetur , totam vim conver- ! diverfis in locis contigifTe legimus , elficit.
titinobicem, quemexpellit tanto impetu Unde&fequitur, noncavcrnofa,fedi;fro.-
naturae, utmontesfrangeretetiammetalli-
fls
cuniculis
fuprapofita
loca
,
ternemotihus
cos. Ad alteram quod attinet ; Salnitrumljuljetiaeffe. E^^itaquecaufaternemotus ye-
fatifcit
in aquam
,
nam aqueae naturs eft
infrigidat ipfam
,
quia adlu frigidum : ci-
tius denique ac fortius inixigidzt quam gla-
cies
, ob violentam antiperijtafin ac extin-
ftionem partium calidarum ab ambiente
aqua ac praedominante in ea humidita-
ra &phyfica , fubitanea in fubterraneis cu-
niculisfalnitrofamateriaaccenflo, quae tota
fimul attenuata laxiorem fibi quaerens lo-
cum,dum loci anguftiis contineri nefcit,
difruptis omnibusobftaculis , viam ad exi-
tumfibi pandit.
C A p U T III.
^e Salis-nitrl Generattone
,
Namra, Vtrihta.
Cap.lll.
JL^
X prcEcedentihus
,
quantum quidem |tafquepafl!ibileseorundem qualitates exi-
proingenii noftridebilitatelicuit, o-jftunt. <^oniz.ynyexhadmixticompofitionemVi\xTiA^\tis
perationes pulveris
nttrofi , una cum ge- \ nonpafiivastz.nturn ,
fed ^
a^ivas qualita-
"tnfTT^
ftuinis tantorum tamque contrariorum effeiuum
^
tes concurrere neceffe eft (cum nulla res afti- Bn mate-
caufis , non tamnoftra quamPeripa etico- 1 va quadam qualitate careat) fatendum eft,
*"!''* ">':
rumopinione expoluimus : quoniam vero praeter lilam lubftantiam , aquares iiabent;,^^^,^^^'
natura nitri non nifi fecundum fuperficiem
quandam ibidem enodata fuit : ne tam in-
gensnaturae arcanum inexpofitum maneat,
\iicgenuinam ejus originem affignare conabi-
mur.
Elementa, utiin Secundo Lihro diximus,
humiditatem & ficcitatem
,
fubftantiam
{'>'.'".
/
quoque habere a qua calore imbuantur
; f^ivT^^'
cum proprium frigoris fit temperare adve-
nientis caloris excefTum
,
quae eft aliquo
modo frigoris aftivitas.
Sed & hanc vel ipfius Ariflotelis dodri-
Ariftoteies.
(unt extrihustetumprincipiisChymicis ,qu3ejnam efCe, ex /.
4
met. text.
13
patet. quia
enim Philofophus humiditatem acfeccitatem,
uti funt qualitates paflivae & fubjeftivae,
proprie terra & aquas convenire notat , fapi-
enterintulit, omniacompofita ex terra
^ a-
^^tanquamexfubjedoTfm; uti funt ter-
nos :>^']a ifai' otvc4Ao>>'c'
, Sali, Mercurio &
Sulphuri noftro refpondere afTeruimus. Et
Sal quidem
omnibus mixtis corporibus dat
confiftentiam
, Mercurius aqueam fubftan-
riam, gluten
corporum, Sulphuryeth igneam
aftivitatem;
AereveroexMercurio & ful- reftria & aquatilia
,
quaeomnia fuos vel in
phure partim
aquea,partim ignea refultante terra vel aquis natales habent , nutriuntur-
fubftantia,utvelipfeefredushumiditatis& queinea. Sed huicmateriali parti partem
Elementa ficcitatis nos docet:
videmus euim rcs fe- quoque /omfl/m
,
quae a calore frigore
*e ^"'m'
cundumquid'nonterminari,propriotermi- temperato oritur, addendam cenfuit, quae
ponuntur,
tio
,
crgo cx fcnfu in rebus ficcitatem &hu- quidem proprie ex aere
C^
igne
, feu ex parte
pura eie.
miditatem efTe comperimus
, &aliquid eflc fpiritofa
,
quae iftis continetur
,
nafcitur.
menta non
^ r ilA. v- n i /
funt , fed
Gx utroque. r arina enim licca non conglu- Quia vero mtxta non conjtant ex nudis quaitta-
eiementata.
tinat duas chartas , nifihumido prius ixh-Wthus , humiditate videlicet
^ficcitate, tan-
jedtafuerit; nequeaquafinefarina
id ullo Iquam exelementis ^utis,fed ex corporihus
modo praeftare poteft: humidum itaque ^\tali humiditate
^ficcitate conjiantihus; ideo
ficcum ,
uti o7Kiw quorumcunque tandemlrefte Philofophus eacorpora quibusattri-
mifiorum fuhjetia funt, ita humiditas ficci- Ibuuntur iftx quaIitatescomponentes,veIuti
'
mate-
Cap.
III
Elementa
abftraftive
confideran-
tur fub
rii-
ticne Meta-
fhyfica.
proprie ele-
menta dici
deieant.
LIB. VI. D E
tnatenalefuhjeium determinat ; cum itaque
jiccus fit igms
(g terra , humida vero fint aer \
i^
aqua, ideo qualitates hafce paflivas pro-
1
prieattribuitterrae&aquae. Cur vero ignis i
& aeris nullam hoc loco mentionem fecerit,
ratio eft
,
quia iftiufmodi elementa uti nul-
la corpulentia & crafTitie praedita funt, ita i
adconftituendum
mixtum concurrere fefo-
j
lis non poflunt.
Atqueexhac Arijlotelis doftrina infero,
nomm^terra minimeillum intellexifle ali-
quod corpusphyficum ejufdem fpeciei , ut
ita dicam , individualis , neque nomine ae-
ris aliquod corpus ejufdem infims fpeciei
fimilaris, fed rationem aliquam , more fuo
Metaphyficis afliietum , abjlra^am ab omni
materia crafTa lentaque innuifle , atquefub
hac ratione
, in qua Metaphyfice conve-
niunt omnia corpora crajfa &
folida , Terram,
deinde omnia illa corpora in vapores refotuhi-
lia , uti aquofa, aquam , vapida verb , & fub-
tili fluore prjedita , aerem; nonvapidavero
dafuhtilifiim&fuhjiantiaconftttuta ignem, fub
abftrafta , inquam, quadam ratione Meta-
phyfice intellexifle ; & quoniam hx ratio-
nes in omnibus reperiuntur , ideo ex his
omnia corpora compofita ejfe redle & argute
intulit. Hxc tamen corpora tam crafla
quam fubtilia rerum difparatijfmarum ag-
gregatum quoddam &congeriem efl^ fenfit,
illudque corpus
,
quod Terra dicitur
,
quam-
vis nil aliud quam didla diverfarum rerum
congeriesfvi, omniatamen mixta hoc ipfo,
qvLodfolida fint & craflTitie conftent , terram
dici ; illud verb elementum quod aer vel
ignis dicitur ,
nil aliud efle quam hali-
fwrerumdiverfiflimarum congeriem, quae
tamen in hoc omnes conveniant
,
quod
fintfubtilia , vapida & halituofa corpora;
& ideo communi nomine aer & ignis di-
cuntur.
Vides itaque
,
quomodo Ariftoteks Ele-
mentorum rationes determinarit
;
qus
omnibus
,
quae fupra de vero Terrae , Aquae,
Aeris , Ignis elemento diximus
,
pulclire
confentiunt. Latet enim infalis centrofpiri-
tuofa
quxdam fuhftantia
,
quie uti omnibus
mixtorumfpeciebusinexiftit, ita iis omni-
hus crafllitiem &propriam confilientiam fuh-
tniniftrat, verumque &i.proprium proximum-
que terra elementum dici debet , cujus fal
fenfihile non nifi fubjeftum materiale eft.
Jn humidi verb centro, pari pafto latet Mer-
c/"w/ij quaedam ^fpirituofafuhftantia, pro-
prium elementum aquas , omnibus corpori-
hyx^ fiuorem trihuens
,
eftque gluten quod-
dam, quo omnia terrea & ficca congluti-
nantur ; & fic de reliquis idem efto judi-
cium. Qu3E omnia praemittenda duxi
,
ut
falis, nitri
, Sa falifnitri natura luculentius
exponeretur.
Acprimoquidemfciendum eft, artificiale
Salnitrum
,
quod hodie in ufum pyrii pulve-
ris adhibetur
, multo nativo
,
quod aut ex
ToM. L
N I T R O.
329
aquisterrifque nitrofis efRortfcit
,
praftan-
tius eflicaciufque efl"e
;
unde illo ut pluri-
Exquiiut
mumutuntur, quod, utfupradixi, exHa.-
JJ^\^^^^
bulis animaliumatquelatrinisvetuftis, ex
gallinarum, columbarumque fimo , nec non
'excoemeteriis, cryptis , vefpertilionumque
[
latibulis eruitur : cujus quidem rei caufa ne-
1 minem latere poteft
,
qui latentes fub excre-
mentitio hoc fordium, urinae, ftercorum-
que fimo virtutes penitius cognorit. Cum
hxfordes
,
quidquid nitrofum intra anima-
lium vifcera latet , veluti magnetica qua-
i
dam virtute ad fe trahant
,
quas deinde mul-
,
to tempore intra nitrofam terram fermen-
!
tatje , vim multb majorem ob variam rerum
jmifcellam jam aftuatam bilifque quifqui-
I
lias iftis admiftas
,
quam in nativo acqui-
|runt: atque hoc padlo copiofis roboratae
fubfidiis, idpaulatim acquirunt fpirituum
incrementum
,
quod illi poftea fulphuri,
carbonibufque junfti , magna mortalium
confternatione demonftrant;quant6 enim
, hoc falnitrum
eHfpirituofius , tanto majoris
; ruinas effedlus praeftare cenfendum eft.
(
Hinc quoque i"fl/i?A-aw
,
quod ex varia-
Ctti-Salni-
Irum rerumalluvio in cunicuiis Juhterraneis,^!^^^^^"
'
tummaritimaeaqus , caeterorumquefaliumy-
affluxu , tum nativa loci difpofitione produ-
citur , mox ignibus intimis correptum ac-
cenfumque, omnium commotionum me-
teorologicarumque impreflionum , tum in
fubterraneis, tum fuprain acreae regionis
diftriftibuscaufaeft;uti paulo ante,
Scfu-
Miravit
pral.j^. copiose demonftratum fuit. Spiri-
^^""'f"-
tus enimfainitrofi , uti fubtilifllimi funt, ita
facillime terra poros tranfpirant , ita in aeris
fubvefti fublimia , ignearum impreflionum
efl^eftus caufant ; velfiiis ob firma fubterre-
ftrium partium obftacula penetrare non
liceat , tum enimvero exitum fibi ruptis
montium repagulis per fas &nefas, folo ne-
ceflitatis jure.quaerunt.
Cumvero Sainitrum tam admirandis vir- ^omoioH
tutibus poUeat, iam videndum eft, quomodo
'^iefMwwM-
id ajale communi dtjferat , (3 ex quibm utrum-
que conflet . Sai commune ex humido
vifcofo
aqua ^aeris ^Tod\x6bxmm\ aliud eft quam
terreum illius
vifcofi,
quod calore induratur^
& in falem ficcatur ; igneum vero illud five
fulphureum
,
quod eft in illo humido vifco-
fo acris & aqucB mutatur in nitrum
, ficut
terreum &aqueum in illo mutatur in falem.
Sainitrum vero purior eft ac defacacior nitri
pars. Undepatet,i^oc^i^errf potiflimum
fai^
nitrum
,
quod nitrum pius fuiphuris &
Mercurii , id eft
,
plus ignis &aeris , in fua
com^odtionefortitum fit
,
quam/i/, quod in
fua compofitione pius aqua &
terra obti-
nuit.
\nfaie quidem ignis & aerocculta funt,
aquavero&terramanifefta ;
in nitro vero
contra, undefalcommune minime ,quem-
admodum nitrum ignefcit& inflammatur;
eo quod terra &aqua, ex quibus fal conftar,
Tt igjit
330
MUNDI SUBTERRANEI
Sel. II.
ignitionem
impediant,^ confequenter ve- 1 dit ,
movet .propellitque arenofam renum
Confell.
hQmentes
illos falifnitri effeftus praeftarelveficsequefubftantiam. Cumdiftillaturautx/ier.
nonqueunt.
Quodenimigneumeftiny^/i?. 'fublimatur ,
ut plurimum excefTum fentit
cumhumido
acceffit, uti & in nitro; hinc
j
caloris , vafa difrumpit
; arte verb trafta-f'f"'''
ambopenetrant diftblvuntque omnia cor-}tummiricalorishalituseruftat, eftque po-
poradura,&dummodoputrefcant, inma-jtiiTimavisejusinaquis fortibus; fluxusin-
teriamprimam,yd/mfcilicetipfisfimilem, defiuntadpurganda metalla nobiliora, &
Naturaiti
^ q^j
originem traxerunt , refolvunt
;
ex,ad venas decoquendas aptiflimi . magno
pofitio.
quo in Arte Chymica mira patrantur.dum- j fane indicio ,
quanta refolvendi detergen-
modohumidum illud purum putum perfe-|dique facultate poileat. Non eft minera-
dle&abfolute figatur ; infinitis virtutibus 'lium mixtorumfodina aut vena metallica,
in morborum profligationepr^ditum ,qu3CiCui nefcio fane qua infita fibi ambitione
in0^fl'i'<?Ii^/'ofufiusdeducentur. Utienim nonafl!bcietur; intercsetera fali, alumini,
tiitrum aqua congelata
,
ita ^
i^nis congelatus
dicipoteft; utpotequi in intimo fuo cen-
tro & naturas thalamo totius naturs thefau-
Ammoniaco caEterifque falibus veluti co-
natione fibi proximis non tantum adna-
citur fed ea iisdivitiis fuis implet ; ingentl
rum atque ignem vita claufum continet, proindeinmagnoilloChymicorum magi-
quem fi quis ea artis felicitate fixare eum- fterio ufui eft
;
prjefertim in vitriolo nitro-
que aurea vel argentea tinftura imbuercifo, in quo fulphur & Mercurius aequas pro-
poffit, iftumarcanumilludfummum & in-!portionis partesobtinent. Fcecunaitas. ejus-
aeftimabile
,
quod jam a tot feculis ab uni- i
dem vel ex hoc patet , ex terris naturali ejus
verfa Philofophorum fchola indagatumljurifdidioni fubjedlis
,
ex quibus eximes
fuit^pofTeflurum nildubito. Sedcumhaecinlquantumvolueris, eastamenpoftnonnul-
alium locum diftulerimus
, hoc loco tan
tum ejus naturam exponendam duximus
CON SP. CTARIUM.
los annos, denuo refloruiffe reperies. Imo
fi quisterrasfeminibusejus fcEcundas, vel
parietesaquaperfuderit irrigaritque , intra
exiguumtemporis fpatium , in nitrofa fua
NatuYn, Ex his patet admiranda Salifnitri natura
^
germina florefque repullulaffe videbit. Sed
^Pl^^^^^'
P^o^rietas : Continet enim ut ^lmimum,\nxc
experimento comprobemus.
fli^TOjj^w/ ^w fubftantias
,
nondum purgatum fcili-
1
7- ,

-xt- -nt
hxperimemum Nitrum m tlores
cogendi.
tres fubftantias , nondum purgatum fcili-
saii[mtri.
cet , alumeu , falem crepitantem , & nitrum
j
efTentiale, qux ex ejus diftillatione repe-
riuntur. ///wf^? quippe calcinatur fervoreiT^Iat/a^ajligneus, fidilis aut etiam fer-
quodam & ebullitione; Nitrum purum in-'|-'- reus,compluribus foraminibus
ffr//j,^^,j.
flammatur confum iturque
;
Sal crepat exi-
j
hunc tartaro , calce viva ^fale veletiam urina
tum.
litque. Probat&idguftusaluminofus, fal- \cenopota , in unammifturam coz^^is, imple-
fus
,
nitrofus. Infunt eidem fpiritus par- ;/o;quaE mafTa triduano Sole indurata una
tim frigidi
,
partim ignei , ineft & aquofitas
|
cum tubo in cellam humidam transferatur,
quaedam pinguedine mifta
; atque ex hifce ; & non fine admiratione , cum tempore/a/ii-
dependent itdmirandi
falijnitn
effeBus ^
pro-
\ nitriflores ex memorata maffa niveorum ad-
pnetates
,
ex diverfitateenim elementorum inftar floccorumgerminarecomperies;im6
oppofitarumque qualitatum
,
non pofiunt tant6fubindeimpetu,ut fi in claufo vitreo
nifimiraprodire. nafcitur in terra
, ftabu
laturin aquis, ignem Promethea quadam
aftutia rapit
;
in aerem fumos expuit va-
pidos, ebullitque aquofitate; inaquafolu-
tum,intenfum introducitfrigus; ungulofa
ejus fubftantia manu comprefla, ut pluri-
mum
cumftridorediffilit; tanta fpirituum
aereorum
igneorumque copia abundat, ut
vel ex parva
mole incredibilem halituum
copiam exfpiret
, mi in fequentilus videbi-
tur. ^qms
nztmsiiihus
infltum purgat, inci
dit
,
penetrat
, detergit,
obftrudiones expe- 1 mini
vafe nonnullos herbarum nitrofarum fuc-
cos longo tempore ftare permiferis ,
tum
enimvero nitrum inexiftens fermentatum
jam &fpiritu foecundum, ingentipropaga-
tionis defiderio ardens loco claufo contine-
rinefcium, vel ipfum vitrum acredine fua
perforabit.utremotisobftaculisfefepropa-
gare liberius queat. Expertmtntum hujus fa-
ne rarum vide in praecedentilus Libris tradi-
tum
,
quod a Medico Montifpolitiano com-
probatum propriis oculis me vidifTe me-
Cap.lY.
Chriskovi-
tiiu.
C A P U T IV.
<De Nitrofi
pulveris
pyrii conficiendi modo & ratione, ejufque yariis
in
Jrte pyrobolica udbus.
MOdum
conflciendi puheris
pyrii
, uti i dem elaborando fecere
profefiTionem
, co-
Chraskovitz in fua de Arte
Polemi- gnitum habent , fed plurimi etiam
,
qui mi-
ca tradit, non ii tantum
,
qui rei norafclopeta & geftatorias feu
manuales
Pyrotechnicae ftudent
, & alii
,
qui in eo-jbombardastraaare folent,
imonon pauci
agre-
LIB.VI. D E
Cap.lV.
iJgreftium homimm Tptoptiis manihus , nullis
aahibitis artificiofismachinis
&inftrumen-
Tuhem cis, eundemconficerenorunt. Vidimusenim,
%Zm.
^^"^ d^^^us K\xecox:,plurimos PodolicE

Ukra-
ina incolas
,
quos Kozakos vocamus , difpari
N I T R O.
331
4. aqus fimplicis ex faleammoniaco men-
furis 2. CamphoriE ex vino adufto fubadlaj,
vel cum fulphure trito pulverifatse , vel de-
niquecumoleo amygdalorum dulcium in
oleumreda^s menfurauna. Figuram mo-
tiquoris
compofitio.
plane communi wo^^? pulverem praparantes. '/^^/?(/<j?i//5adformandumpulverem/>jriK
Imponunt nempe nitri
,
^ulphuris & carlo- 1 inter machinas & varia in armamentariis
num certas fmgulorum portiones (quorum jafTervari folita inftrumenta Ultimo Lihro
proportiones& praeparationesuniusnempe dabimus.
materis adaliamexfoladidicere praxi) in Mirumiliudinpulvere pyrio
,
quod granu-
cr pulvis
fidilem ollam
, & fuperaffusa aqua dulci, latusplusviriumh efFeftus haheat, quam
/S"fw^
ignelentoduarum vel trium horarum fpa.- 1 pollinem redaflus , cii]us rationem fupra red-pc&a^
tiopercoquunt,donecaliquaparsevaporetJdidimus; granulatus enim pulvis plus
ae-^"^^^J^^
& materiafpifJiordenfiorqueevadat. Hanc ris&fpirituumcontinet, quaminpollinem/<;>
poftea ex olla extradam
,
paululumquein redaftus, in quo fpiritus diflipati avolant.
''^'^'"^'^'
Siquidemid experientiadocet in /(?m^?if
Sole, vel calido hypocaufto ficcatam per fe
taceum cribrum tranfmiflam in grana mi-
nutilfima reducunt. Alii autem in fidili ca-
prunculo aut catino , vel fuper lapide plano
& polito
, materiam />/i;e'ri pyrio confici-
endo deftinatam fubtiliffime terunt & in-
corporant , ac denique humefaftam in gra-
na deducunt. Supervacaneum igitur arbi-
tramur, multaeadereverbafacere, & or-
dinemferiemque prseparando obfervari fo-
litum defcribere. lufficiet hoc capite mixtu-
ras aliquot adtriplicempulverem conjiciendum
tf/>/iwfl5probatiffimafque propofuifle.
Mixutmpuheris ad Tomenta majora.
Primus Modus.
j
Secundus Modt{s.
Salifnitri libras -100 Salifnitri libras-ioo
Sulphuris libras-
Carbonum libras
2S\
SulphurislibraS"2o
aj-jCarbonum lib. 24
Mixturne pulveris ad/clopeta majoraj
"Vulgo Mufquetas.
Primus Modus.
Salifnitri libras-iot
Sulphuris lib.
il
Carbonum lib.
2(
Secundus Modus
Salifnitri libras
-
1
Sulphuris lib.
Carbonum lib.

15-
Mixturd pulveris ad fclopeta minora
T^w^o Piftolas , ^alia.
Primus Modus. Secundus Modus.
Salifnitri libras -100 Salifnitri libras
-100
Sulphuris lib.
~
Carbonumlib.
-
ir
Sulphuris lib-
i o
Carbonum lib.

Mixturapulverum ad Tormenta
^
fclopeta
MajoraintQt coquendum vel fimplici aqua
tantum , vel aceto , vel urina , vel vino adu-
fto humeftari & infpergi pofFunt ; fm au-
tem adfclopeta minora lortiorem vegetio-
remque exoptamus pulverem ,
fuperiores
dusmixturasfequentiliquore, vel aqua ex
corticibus malorum aurantiorum & citri-
norum, vel limoniorum recentium Chymi-
cis organis diftillata infpergantur fspius,
coquanturque per horas 24. denique in mi-
nutiffima grana reducantur.
Liquor autem componitur ex vini adufti
menfuris 20. fpiritus aceti ex vino albo di-
ftillatimenfurisi2.
fpiritus nitri menfuris
leUicis
, fipiftillo
tormentario ita cogatur cal-
ceturque , htgrana amittat & difpulveretur,
pulverem quoque vim fuam ejiciendi glohi
amittere
, quamhabuiflet, fimoderate coa-
(ftus fuifTet, adeoquevixaliquandoexorifi-
ciotormenti expellit globum
; & fimile id
illi evenit
,
quod pulveri aqua madefado,
qui omni expultrice virtutefpoliatusleviffi-
me conflagrat cum igni accenditur ; & fi in
machina bellica reconditus fit , immiffo per
foculum igni non expellit globum , fed per
ejufdem foculi patulum foramen erumpens
arderenon ceflat, priufquam totus exura-
j
tur
;
quod & in metallis verum eft. Illa enim,
quofolidiora fuerint, difficilius ignefcunt,
Ifpongiofa verb aut minus folida cittffime cale-
!7f(?/-ividemus, exeo, quod rara &;fiftulata
fint, ac per poros, qui aere pleni funt, non
difficulter in interiora recipiant ignem
.
Idem QX.i-aLm.ix\.pulverepyrio,c^i praster fupra
memoratasrationes, hafce quoque adjun-
ftas habet
,
quod fi eum in modum denfe-
tur , ut ignis radii per foculum bellicae ma-
chinae illapfi compaUum illius corpus penetra-
re nequeant ; ex eo
,
quod inter pulveris
grana, vacua nulla per quae ferantur, fint
relifta
, certe momentaneh pulverem totum,
in quo tamen omnis vis illius fita eft , accen-
derenon poflunt, adeoque per partes dun-
taxat abfumit pulverem ignis
,
quod mate-
riam ad hoc aptifTimam naftus fit, nec ex-
tinguitur,quoad ille fuffecerit,aut violenter
fuftocetur. Huic rei etiam fimile quippiam
eYenitinpuhere, qui\axiedifperfus , nec in
unum corpus colleftus incenditur : ubi non
diluitur quidem vis efTentialis pulveris , aut
potiusignis in pulvere , fed aftio propter
partium fufFocationem conftipationemque
fuum efleftum obtinerenon poteft.
Hujus veritatis praxis Pyrotechnica ar-
gumentoeft ,&ratio fuperius addu(ff:a illi
quseftioni
,
cur granulatus pulvis
fua fortior
farinafit , aliquo modo inferviet ; fiquidem
in granofalifnitri ejusfjpixitus inclufi & una
cum fulphure &carbonibus virtus magis uni-
ta videatur,inpulverisverbcompadli fari-
na non item.Huic illud quoque addendum;
quod
fi
tormentum hellicum hngioris cannt^
Tt 2 pul-
332
M U N D I S U B
Se^.ll.
pulvere,
nondico in farinam redafto, fed
Rcperimen- granulato
etiam,ad
orificium ufque repleatur,
tumpnhe-
^
non
per foculumquidem , \emmper ori-
^ti^^^flrt
JiciHm
tormenti in pulverem mittatur ignis,
mcei.
nequaquam tormento inferet damnum ali-
quod; c\xm &cper partes in pulverem agat,
momentanee pulverem totum incendere
non valens, & quafi per fuperiora in infe-
riora operetur
,
quod ejus naturaj maxime
difTonum eft ; aut quod magis proprium,
mllis mancipatus fit carcerihus
,
ligatufque
angufliloci vinculis , necuUahabensobfta-
T E
R R A NEI
ricarbonis modo fme omni fpuma , & cve-Exper.
pitu horrido , minufve convenienti
,
purga-
tum bene Siperfe^um effefalem nitri , conje-
dluram capere licebit.
Volunt nonnuUi , tnfallihile
veftigium efle
honitatisjalisnitri , fipoft fecundam clarifi-
cationemmore folito peraftam, non plus
quamquatuorlibrasad fingulas centum li-
bras defiderentur ; fin vero fecunda rurfus
viceclarificetur
,
quatuor quoque ut antea
librasdeefTe oportebit.
Ex quibus patet , tantopulverem
ejfe melio-
cula
,
qucB libertatem quaerendo amovere
i
rm, quantbmajoriinduflria purgatus fuerif^
&rumpere debeat , fed patentem ad orifi- 1 tantoque majori vi pollere
,
quanto purio-
Pulvis ma-
jorumgra-
cium machinaehabeat exitum.
Nec illud filentio praetereundum arbitra-
mur, quodopinio minus expertorumfit
,
pul-
us peteB
'verem pyrium ,quimajorahahuerit grana, po-
norrmTra-
tenttorem vegetioremque
effe ,
quod quidem
noruin/i/-
primoitituitu verifimile videtur, ob ratio-
"""'
nemfuperius a nobis allatam
,
quod nempe
in uno grano majori plus falifnitri carboni-
bus & fulphuri adhsreat ; &ab altera parte
falfumeQ.;
quia majora grana minorihus tar-
dius refolvuntur in ignem , & praxis Pyro-
technica docet
,
pulverem in minutiflima
grana redaftum multo vegetiorem fortio
ri nitro inftruftus fuerit. Hinc praefecli
7njpo(3oKia4
,
globos unius tormenti aut mor-
tarii
,
yo libris pulveris melioris multb in
lpngiusfpatiumpromovent,quamyolibris
pulveris debilioris. Adquantum vero fpa-
tium fingulae pulverum differentias globos
projiciant , vide apud peritos Poliorcetices
Magiftrospyroholiflas
,
quihujufmodi difFe-
rentias in tabellas relatas exhibent.
E X P R I M E N
De Pulvere muto.
T A
Cum ftrepitus ille tormentorum non nifi
remqueefle^quod&faciliusgranaminoraia
fpirituofa falifnitri fubftantia prodeat.
abfumantur , ibique(quod rei cardo eft) ma
jorfalifnitri quantitas carbonibus& fulphu-
ri admixta fit , cum tantum ad minora fclo-
peta& manuales bombardas ejufmodi pul
yisparari foleat , adtormenta vero majora
bellica longe remifTior minufque diligenter
elaboratus. Et cum tormenta majora majo-
rem pulveris capiant quantitatem manuali-
bus bombardis , majoraquoquegrana pul-
vis ille tormentarius requirit , ut tanto ve/o-
cius ignis radiiper majora interpulverisgrana,
majora fpatia vacua lahantur
, pulveremque
omnem in uno inftanti refolvant in flam-
mam.
Expermenta
bonitatis Salifnitri.
Ponatur fuper tabula lignea munda &
politaaliquantum/a///i/r/
, & ardenti car-
bone incendatur, ac fequentia notentur.
Primo. Si ediderit
flrepitum, qualem in
riimpru-
communi /df/f videmus, cum candentibus
Hts ,Jale ab-
r

r\ r . r
undatpui-
ptunis lupennjectus tuerit , fignum erit
""'':
multoejufmodifaleabundare.
eenfeKur,
Secundo : Si
fecerit fpumam
pinguem &
yjfpumam
denfam , habebiturpinguedinis fignum.
Terreflris
>^^pofttotius falis exuftionem immundce
ftfxcKreii-c^xd2t.m
f^eces refliterint , infallibilis nota
^uerit.
g{^^ ejufmodi falem plurimum terreftris ma-
teriae continere
, &qu6ma)or fuerit copia
iftarum faecium , eo major quoque quanti-
tas ejufdem materixfali inerit, ac proinde
multo minuspurgatior , multoque minus po-
tentiorjudicabitur.
hx.fifeceritfiammam claram , longam &in
plurimosradios difpartitam, fundum vero
tabulae
remanferit mundum, arferitque
pu-
Si ftrepi-
tum eAide-
quomodo pulvis
fine flrepitu conficiendus fit,
aperiamus ; & quamvis multi multa de hoc
pulvere fcripferint
, nos tamen probatiffi-
mas'tantum aliquot mixturas hJc appone-
musexvariisAudoribus fide dignis colle-
das.
Modusprimus. Pulverispyrii communisli-
bras 2. Boracis Venettz li-
bram unam : trita & in-
corporata bene omnis
materia granuletur.
Modus fecundus. Pulveris communis libras 6.
Boracis Venetce libram u-
nam
,
lapidis calaminaris
lih.^.falisammoniaciiih.}.
fiat pulvis granulatus, ut
fupra.
Modus tertius. Puheris communis libras 6.
pulveris ex talpa viva in
ollafidili vitriata calci-
natalib.
3.
Boracis Veneta
lib.3.
Modusquartus. Salii nitri libras 6. fulphuris
lib. i|. Pulveris ex corti-
ce fecundo Samhuci lib.
3.
falis communis u(li lib. 2.
fiat more folito pulvis
granulatus.
Notandum tamen hoc loco
, hujufmodi
pulverem non tantam in explodendis
globis
vim hahere, uti in nitrofo pulvere : Ratio eft,
quiadeeftprincipaliscaufaejus
quam prae-
ftatvehementiae, qui edi fpiritus nitro inexi-
ftens,2Lng\\^i\s, loci contineri nefcius.unde
ut
exitumobtineat, omnibus difpulfis obfta-
culis , libertatem ea quam miramur efEca-
cia
LIB. vr. D E A L U M I N E.
Cap.lV.
ciafeftatur. In pulvere itaque nitrodeftituto
tormentum bellicum adeo in explofione
debile eft utvix adaliquot pafTus obfiften-
tem fibi globumextraprojiciat.
EXPERIMENTA
De Pulverepyrio variis colorihiu imhuettdo.
Puheris communispyrii omnis nigredo ex
carhonum atro colore refultat. Poflibile ta-
men, eundem ^//'quoqueco/^retingere, fi
carbonum loco vel Hgnum ^utridum
,
vel pa-
/);'/-aj^/^rthumefa(R;aprius
,
poftea in furnoj
calido ficcatl, & in pulverem trita, vel aliud
'
quippiamfimile, facile ignem arripiens&j
combuftibile, ut x\\ [e(iuentihus^zx.^ix. , fu-j
matur, y^rzique colores addantur. Propone-
j
mus igitur hoc capite mixturas a.hquot , ad.
puheres variis colorihus imhuendos mire op-
portunas.
PULVIS ALBUS
Jicfit.
EXPERIMENTUM I.
Recipe Salifnitri libras 6. fulphuris libr . i
.
meduUae Samhuci e%{iccztx lib. i.
EXPERIMENTUM II.
Recipe Sali/nitri libras i o. fulphuris lib. i
.
cor?icaw,velpartis lignofs cannabi decuftk
lib. I . fac ut fupra prsefcriptum fuit, &habe-
bis quaefitum.
EXPERIMENTUM III.
^eci^QSalifnitri lihrAS 6. fulphuris lib. i.
Tartari ad albedinem calcinati
, dein in aqua
communi in oUa non vitreata ad evapora-
tionemtotius aquaecofti

i.
Ratio\\ot\xm. omnium : quia falnitrum &
carbones in cinerem candidumrefoluti,ab
TTJ
oo:
una fulphuris libra denigrari
nequeunt , .x'/fr.
unde pulvis albicare videtur.
PULVIS
RUBICUNDUS.
EXPERIMENTUM
I,
Recipe Salifniiri [ibvas 6 . fulphuris lib. r.
Amhrtz lib. z.fandali ruhri lib. i.
EXPERIMENTUM
II.
Recipe Salifnitri libras 8. fulphuris lib. r.
Papyri exjkcatce
, & in pulverem
tritae
, & in
aqua cinnaharis
, aut ligni Brafiliani
codlae,
& iterum exficcatje lib.r
.
Jiatio eft, quia Salnitrum rebus colore ru-
bro imbutis una cum fulphure adufto faci-
le tingitur
,
unde & pulvis
&fumusrube-
fcunt.
PULVIS
LUTEUS.
EXPERIMENTUM.
Recipe Salifnitri libras
%.fulphuris lib.r.
Crocifyheflris cum\itio
adufto prius coAi,
deinde optime exficcati &
pulverifati li-
bram unam. Ratio eadem
,
quE fupra.
PULVIS
VIRIDIS.
EXPERIMENTUM.
KeciipeSalifnitri lihtas
lo.fulphuris lib.i.
: Ligniputridi cumxruginQ
jeris & aqua vitas
cofti , dein exficcati lib. 2.
PULVIS
COERULEUS.
EXPERIMENTUM.
Keci^eSalifnitri libras 8. fulphuris lib. r,
Scohis ex ligno tilia cum Indico &vino ad-
ufto codix
,
dein exficcatae & pulverifatjc
lib. I. procede ut fupra
, & habebis quae-
fitum.
Sectio IH.
DE ALUMINE,
tertia Salis fpecic^.
C A P U T I.
Ve ISlomme
,
Tiefimtione
,
"Varietate Altminis.
Cap. I. "T^llOft
Salis Nitrique fpecies ad Aluminis
r^tertiam Salis Jpeciem progrediemur
;
--
nomenfuumfortitumvidetur a Grae-
ca voce , aAs
,
quod
falem fignificat, eo quod
falem fapore & colore referat ; atque nihil
aliudeft, c^ukm falfugo
, ex aqua, lapidihus,
limo aluminofo coalita
,
quae deinde infolatione
maturata , variiscoftionibus , dilutionibus-
vtl Sal ttd que tandem i alumen condenfatur ;
& utfefe
^^^''^'^'^'faladnitrum; itaalumen advitriolumhahet,
alutnen ad-'
'
,
^
vitrioium
ex pyrite ut plurimum utriulque parente
fahnhtt.
genitum ; eftque vix provincia , in qua non
vel fponte efflorefcat , vel fodiatur. Com-
plures
ejus funt fpecies , de quibus tamen
inter Minerologos ingens lis eft & con-
troverfia. Ego cum Brafavolo aliifque peri-
Brafavolus.
tioribus rei mineralismagiftris, omnes A-
luminisfpecieszdLquinquecaipita. reduco :
ita_^f|^"^^j
ut aliud fit alumen rupeum , vulgb Alume di
Rocca
;
aliud, quod Zuccarinum dicunt , a
fi~
gura Conica
,
quam Saccharum in Conos coa-
gmenratumrefert, aliud alumen Pluma, a-
\iuA Scajola
,
quibus nonnuUi quintam fpe-
ciem , c^odalumen Catinum vocant , adjun-
gunt. aliiinaliasfpecies dividunt, quae ta-
men non tamre
,
quam nominibus tantum
difFerunt: quodenimilli Schiflon, nosalu-
men Scajola dicimus
,
quod Trichetin illi,
Tt
3
nos
334
MUNDI
SUBTERRANEI
Se^. III.
nos alumen
Pluntie
;
quod denique Strongy-
len dicunt
, nos
alumen
rupeum dicimus. Sed
neinnominibus
exponendis tempus tera-
mus,
adrem
iphmfpecifrafquejingulorum
differentm
enodandas ,
noftrum ftudium
convertamus.
Hallucinantur ut plurimum ii
,
qui pu-
tant,
Alumen rupeum idem effe cum eo quod
liquidum dicitur
;
quid enim per liquidum
intelligere velint , animo vix concipi po-
teft , nifi forfan aqui dilutum fokitumque
alumen
intelligant
;
quod tamen gratis di-
citur, cum nullum alumen detur nifi id
prius per aquam
purificetur : de modo pro-
ccden^ipoftea
agemus.
Non parum
quoque inter fe de Alumims
Catini, & Alchalidtfferentia
conftituenda Au-
ftores
digladiantur : nos unam & eandem
rem efife, nominibustantum diverfam afFe-
rimus.
Alchali quippe nil aliud efle dici-
mus
,
quamfuccum illum
,
quem ex planta
quam Sodam ,
Arabes Hali dicunt expri-
munt
,
qui eo quod manics inditus intra
Catinum inftillet , & deinde in alumen den-
femr , AlumenCatinum Si^pQWntm , &hoc vi-
tro maxime affine eft.
Major difficultas eft in determinanda
dtf-
ferentia, qu2 intervenit Alumen Pluma inter
^
Amiantum, quem lapidem Asl/eftumYOcant.
Certe haec unam & eandem rem efte dici
minimepoteft , fed ex magna fimilitudine
unius ad alium, pro una re a nonnullis Au-
Dlffirentia
.Aluminis
plums.
f^
^Amianti.
ftoribus fumpta fuifi!e
, certo conftat. Si
enim
utriufque qualitates redepondere-
mus, magnam inter utrumque differentiam
reperiemus. Cum Plumeum
accendatur , &
inignemconjeftumfacile confumatur, in
aquaverbliquefcat ,quodin comhuJHhili
4-
mtanto five Ashefto,unde & nomen obtinuit,
minime fit. Verum cum de
Ashefto ejufque
mirabilibus fuo loco fuse didluri fimus , hic
longiores efle noluimus.
Neque alumen Scajn/a idem cum
Aftro Sa-
mio feu tako, quemadmodum multi rerum
inexperti fentiunt , efl!e dicimus
;
cum Sca-
jola alumen combuftum in calcem gypfeum,
cujusnon nifi lucidifi!ima pars eft, abeat,
quod de talco dici non poteft
;
hoc enim
quam difficulter in calcem refolvatur , ii fo-
li norunt
,
qui oleum ejus hucufque tantis
laboribusexpenfifque, oleo& opera perdi-
ta, qujefiverunt. Alumen prsterea Scajola vi-
trea claritate pellucidum e
gypfo
prognatum
fuifi~e ,
experientia docet ;
id quippe in
ignem conjeftum aut candentibus impofi-
tum laminis ftatim priftinae claritatis vultu
abolito
,
gypfi more albefcit , ejufque ge-
nuinam induit fpeciem
,
quod in talco
, nlfi
intentiffimo fornacis igne longo tempore
torto , non fit.
Sed nos relidtis hujufmodi aluminis fpe-
ciebus
, ad id Alufnen
,
quod pajjm magno
apud omnes in ufu ejl , exponendum progre-
diamur.
C A P U T II.
i)e TSlatura
,
Qualitate
,
@ de Traparatione Aluminis.
Cap.ll.
SI
omnia Aluminumgenera refte expen-
dantur , nemo nifi rerum inexpertus ne-
gare poterit quin omne aluminis genus oh-
fcmecalefaciat: uti Chalcanthum, Chalcitis &
Mify
,
quae tametfi vehementer adftringant,
non tamen refrigerant, fed maxime excale-
faciunt, eorundemque vis corrofiva, qua vel
ipfum ferrum abfumunt , fat fuperque de-
monftrat : quamvirtutemquidem a primis
qualitatibus , non habent , fed afpecifica vi,
iisindita , uti fuo tempore, cum de aquis
mturaiirjortihus
agemus ,
luculenter docebitur.
0-
'^iumnis
^*'^'*^ itaque aluminumfpecies natura fui ca-
trum ztquefalnitrum, in alio deniquevel ex
fimo , terrifque , vel ex lapidibus , ut pyrite,
fulphureis corpufculis refertis,ij/weprodu-
cet ; virtutemqvte fuam intimo centro con-
tinent ; inde mirandae in Chymicis opera-
tiones nafcuntur
,
quas fuo tempore pan-
demus.
'Hxxnc admodum id exfaxis eruendi, mace-
Troeefui
randi, coquendi , congelandique procedamus.
^Y"?'''."^
Certe cum Anno 1639 Tolfa degerem , ubi
Aiumen
multorum opinione , totius Europs
owi-educendi
,
^
.^ 17
*
' ex Auttorts
mum alumen eruitur
,
quod alumen rupeum,
^^^^i^
vulgo alume di rocca wocaint
;
nihil antiquius
obfervatus
lefaciunt
, repurgant , adftringunt ;
unde non habui quam ut totius rei in eo praeparando '^'^V^-
incongrue Grasci fy-Ttlvie/a, dicunt a <^<^a),
quod adjiring^ere
fignificat; quodveronon-
nulli omniaadftringentia frigida efi"e fen-
tiant
,
toto
,
ut ajunt
,
ccelo aberrant.
Cum pleraque
adftringentia uti caloris vi
coafta
,
ita vel maximc
urendi vim poffi-
dent ;
uti de chalcantho
, gypfo
, caeterifque di-
'^tmMil
<^""f"^f
'
diftinguiturque
a cceterisfalihtu
faie.
virtute propria & fpecifica
,
quam ex ful-
phuretraxit, terreae glebaj falfuginofae
com-
mixta; adeoque Natura Ioci,varia
falium
mifcella combinata
,
jam in uno
locofal
commme, in alio ex urinis animalium
ni
feriem , ea qua fieri poteft & debet, diligen-
tia obfervarem
,
obfervatamque hic veluti
loco proprio , in bonum communepropala-
rem. Eft Tolfenjis ager decem milliarium in-
tercapedine a Centum-cellarum portu mari
Thyrreno adjacenti diffitus, montibus fa-
xofis refertus. Saxa montium nunc candi-
da,mod6fubrubefcentia; jam ex flavo in
coeruleum colorem defleftentia fpeftantur.
Tempote Pii Secundi detefta fuit hoc e- origo^ht-
ventu: Nobilis vir Tolfenfis cum manci-
pium coemifl!et in alumine conficiendo,
multo tempore in Afia exercitatum
;
hoc
\~
quo-
minis Tot-
fenfii.
LIB. VI. D E A
CaP.tl.
quodam die cum faxorum qualitatem inti-
mius examinaret, atque aluminispra^antis-
fimi
fucco referta cognofceret
,
quanta in-
de emolumenta trahi pollent , non ignarus,
itaherumfuumafFatus dicitur: Simihi li-
bertatem dederis
, domine mi , ego tibi
thefaurum, quo divitiarum copia omnem
felicitatem confequeris
,
oftendam : atto
nitus ad hsc herus
,
cum quidnam hifce
verbispraetenderet, fcifcitaretur , refpondit,
fe prasdivitem aluminis venam detexilTe , &
huncpromiflum thefaurum effe, quodum
viveret , bearetur. Herusvero magna avi-
ditate ftimulatus
,
ut rei promiflaj pericu-
lum aliquod faceret , ferio commendavit,
quod&prsEftitit. Nara nobiliJfimumQx^^^x-
cis lapidibus
,
juxta artis fuas regulas alu-
men educens
,
quo mirum in modum ad ma-
jus quoddam moliendum ftimulatus
,
pri-
mus omnium Aluminares
officinas condidit,
eofaneemolumento quo univerfa Europa
in hunc ufque diem fruitur. Hodie a Ca-
mera Apoftolica fexaginta millium fcuta-
torum proventu locatur. Hifce itaque pras-
millis jam modum
,
quo Alumen hoc pra-
paretur
,
quemque propriis oculis fumma
diligentia obfervavi , minuta relationede-
fcribemus.
Modusfra-
Yit itaaue celeierrimum \\oc Alumen ru-
paranai A-
1,7 / i
-/y-
lumcn in
peum , vulgo Alumen di rocca, ex dunilimo
loifenfiter-
quodam faxo
,
quo fcopulofi hujus territo-
ritono.
j...
-j^Qifej^Cjs tnontes conftituuntur. & du-
plicis generis eft
,
unum durius & ad rule-
dinem vergens , alterum verb mollius &alhe-
dine candicans ; hoc rite prseparatum cry-
ftalli inftarpellucidum nitet,- illudetfi for-
didius, majori tamen acrimonia pollet,- can
L U M I N E.
535
reas deduclam
, Soli in conicos acervos
compofitam exponunt.
Tertio. Compofitos hos cumulos aqu^
frigidh
,
quater fmgulis diebus , hauftris in
huncfinem opportune accommodatis /o-
fundunt
,
donec perufta lapidum materia
diuturna aquae affufione eo ufque macere-
tur , ut in terram quandam lentore madidas
argillae haud abfimilem permutetur
;
quod
tum primum accidit , cum menftruo fpatio
&ampliori , repetita quotidiana aqus afTu-
fione irrigata fuerit.
Quarto. Hanc materiam in calcem jam
redatlam
,
ad ingentes lebetes convehunt,
intra quos fornaci infertos aquam per ca-
nales deducunt , & fuccenfo fornacis igne
fervere fmunt,quod ubi compererint,mate-
riam aluminofamin calcem jam redaftam
ferventis aqua lehitihus injiciunt. Adftant
utrinque bini robuftiflimi juvenes ;qui li-
gneis inftrumentis remis haudabfimilibus,
immiflam materiam aquae ferventi conti-
nua agitatione commifcent
,
quoufque alu-
minis materia omnem aquam imbiberit, fi-
bique incorporarit ; ubi vero jam aquam
totam alumine imbutam guftu compere-
rint
,
tum quiefcere fmunt
, ufquedum
terreftre recrementumfundum petierit.
Quinto. Hoc perafto, aquam calentem
jam alumine imhutam extradlam per cana-
lesin huncfmemparatos, in urceos quos-
di2im{Q.\x in receptaculac^xd^Lxn ex querno aut
ilicis ligno confeifta ( ex aliis enim lignis
confefta non adeo apta funt) deducunt
;
in hifce ubi aliquot dierum curriculo aqua
dedudaconftiterit, alumenyziotnm quer-
norum lateribus
,
quae inflta vi appetit , ad-
didum apudfericeorum ftaminum praeftan- harefcens, craffitie quatuor autquinque di
tiorumquelanarum vellerumque coccineo gitorum adamantinismucronibus,fumma
colore tingendorum infeftores magno in que figurarum polygonarum varietate pel-
pretio eft, utpote mitiori acredine imbu-|lucidi adinftar cryftalli
,
jucundiffimum
tum ,
nitidioraque vellera reddens
praemiffis, fic ad opus procedunt.
His praebetintuentibusfpeftaculum. Reliquum
j
lixivil utpote jam aterreftribusfscibus de-
Primo, Aluminarii rupicida non in con-
j
purgatum , denuo lebetibus in novam alu-
cameratis cuniculis , fed ex faxofi montis minis cofturam infunditur
,
fedimento &
lateribus, aperto undique coslo ,
ingenti faeculentaaquainfundofuperftite, perepi-
fofTorum ibidem perpetuo commorantium ftomiumdimiflo.
abhibita multitudine
,
partim mucronatis
|
Sexto. Receptaculi fundo fcopis rite
ligonibusexvalidifTimo chalybe tempera- 1 mundato ,
alumen vaforum laterihus accre-
tis
,
partim acutiffimis cuneis malleifque
[
tum
,
ferreis quibufdam inftrumentis dtvel-
ingentibus, lapidofumparietemfcindunt , fcis-
fum frangunt , &in minutas partes commi-
nuunt, eoqueprorfus modo
,
quo in lapi-
dum marmorumque fodinis
,
quae ad magna
eruuntur ajdificia,procedere folent. Con-
ixdi^z^diminutafaxa in fornaces calcariis
haud abfimiles transferuntur , ubi validis-
fimoigne laaut ad fummum 14
horarum
fpatio uruntur : fi enim diutius urerentur, de
Aluminis, utpote diuturniori igne evane-
fcentis
,
jaftura periculum haud exiguum
incurrerent.
Secundo.
Poftquam autem refrixerint, co-
<5lam
materiam plauftris in amplifTimas a-
lunt, divulfum in vimineas conjedum fifcel-
las in vicino aquse alveo , fifceliis in aquam
demerfis lavant; lotum eximunt,incumu-
los coacervatum reconditorio imponunt
;
& deinde Centumcellas tranfportatum
mercatoribus divendunt.
Atque hic eft modus parandi aluminis rupei,
quemquiapropriisoculis vidi, hic praxin
genuinam apponendam duxi ;
ubi &
hoc
dignum admiratione obfervavi
,
quernum
illud lignum hanc virtutem
pofiTidere
,
ut
ca.mi'^{wmnitrofo
fucco refertum fit, veluti
magnetifmo quodam ,
aluminofam
fihi
co-
I
gnatam materiam ad fe trahat ; unde fi
quis
ex
33^
MUNDI SUBTERRANEI
SeSi.lll.
extalilignoquamcunque
{igma.m SLUtchz-lexJilutoaluminofo,
quodexejufmodigene-Ex/fr.
rafterem,
uticruces, ftellas, nomen
JESU risterravelfaxovelpyrite,
velalio mifto,
Aiir, qut
^
Marise,
Timiliaque efFormarit, atque in educitur. Paulo
operofiorem modum prje-
condenii- tali
lixivio aclconltitutum diem reliquerit; icribit A^ncoLa l.\% De re metallka
,
quem
Agrkola.
^Io^uJ'"
invenietis poftea locoligneae figursunamlconfulatLeftor: ubi & modum docetfepa-
Cryftallinam pulcherrimam
,
mira zngu-\rafiMalumea ?;i//-io/o, fi ei admiftum fuerit.
fojfum.
Cap.lll.
Galenu;.
Hippocr.
Braiavol.
lorum varietate diftindlam. Atque hic eft
conficietidi aluminis rupei in
Jolfenfi
agro mo-
dus ommumpulcherrimus & expeditiflimus,
quod & aluminis ibidem confefti prajiantia
afFatim demonftrat.
Porro ex pyrite alumen hoc paB:o extrahunt :
M^Dmodo
Primb pyritis frufta in patenti loco edu-
py"^'"*"
cantur ; deinde aliquot menfibus aeri expo-
^rahatur,
nantur, utmoUefcant, tumincuppascon-
jefta diluantur; dilutain plumbeos lebe-
Non nefcio alios complures modos ejusl tesquadrangulares diffufa coquatur mate-
conficiendi ,
audores tradere
,
rationem- ria, donec in /we denfetur. Demodoye-
que ejus neque fimplicem
,
neque umu%\toquomodoa pyrite aluminofo, aurum, argen-
modi efTe. Nam nonnuUi ex a^ua aluminofa tum caeteraque quae plerumque fibi conjun-
decoB.a
,
uti fupra de fale &nitro docuimus, I fta tenet metalla ,feparentur , fuo loco ape-
alumen condenfatum extrahunt.
Quidamjrietur.
C A P U T III.
^ Wihm medicis
,
caterifque
ufihm
Jluminii
.
CtJma/awfwpotifTimuminfigni vi ^^^-jfunt AquaeCalidsin Boemiaadarcem,cui
flringendi ,
depurgandi
,
ficcandi , cale-
\
nomen Novadomus , Neuhaus ; nam argen-
faciendi, indurandique prae
caeteris Iteiannuli eorum, quibalneo ifto utuntur,
polleat ,
facile inde colligi poteft
ufus in in-
\
frequenti aquae vitriolo-aluminofae ufu,cum
firmitatihus
curandis maxime opportunus; !tempore sris colorem contrahunt , aurei
hinc juxta
,
Galeni, Hippocratis
, Brafavoii, yetb etiam illuftriores nitidiorefque fiunt;
aliorumque Medicorum traditiones,
Oculorum fcabritiem toUit.
Pruritum corporis inhibet.
Sanguinem totum fiftit foris illitum.
Sanguinisfluxiones fiftit adipe commi-
ftum & illitum.
Vulnerum putredinem compefcit.
Hydropicorum eruptiones fanat.
Aurium vitia cum fucco mali punici cor-
rigit:
Phagedaenas ulcerum cum aceto aut cum
galla pari pondere crernata
& in ferro quoque indurando maxima vi
poilent , uti fuo loco dicetur.
Experimenta curiofa
,
qu^e ope jilurmnis
compertuntur.
EXPERIMENTUM I.
Altare integrum CryftallinafupelleBile
adornare.
Primo. Ex lapidibus aluminofis primo
^xperimm'
infolatione atqueirroratione frequenti ma-
****"
'"
ceratis, uti fupra didum fuit, in calcem red-
Leprofum humorem cum fucco olerum. !a(fta, in lebete, continua agitatione adhi-
Impetiginem , lendes, furfures tollit.
j
bita coquantur ; cofta materia deinde intra
Ambuftiscumfero &piceconfert. i vafafeureceptacula ex querno ligno confe-
Dyfentericis clyfterium alumine mi- jfta infundatur, &habebis lixiviumpraepa-
ftum prodeft.
|
ratum
,
quo omnis generis res in cryftalii-
Uvam & tonfiliam lapfam reftituit. nam fubflantiam reduces hoc modo. Primo
Exterit quae claritatem ocuiorum offen- fiatexquernoiignoO-x&M^f/d^r<i, tor-
no ex querno aut iiicino iigno confefta,
quas in ferreo fiio fufpenfa , atque intra iixi-
vium fubmerfa ad nonnuiios dies ftare per-
mittas, &deficiente aqua, iocoiigneaecru-
cisautcandeiabrorumcryftailinam & cru-
cem & candeiabra , mira poiygonorum ad-
inftar ada*mantum varietate veftita repe-
ries , nuiio iigni apparente veftigio.
Imagines iiac arte fiunt : fiat ex ligno
dunt.
Carnium excrefcentiam exedit.
Ingentem poftea ufum praebet tinftori-
bus,fulionibus
,
quiadtingendospan-
nos
, fericaque
, aiumine carere non
poftunt.
Aurifabri eo
purgant aurum , ejufque
brafteas aeri
inducunt.
Coriariipeiles
eo tingunt.
Librarii & Typographi
chartas prius in 'quernomoduiuscujufvisimaginisoperculo
A<\M mi/li*
Vitriolo J
tirtgit inau-
reumcolo-
aquis in quibus
alumen
fuerit diffolu
tum mergentes
, ita eas firmas
& vaii-
dasreddunt, utatramentum
minime
difftuere patiantur.
Kc^ux, ir\(\uit A^ncola
, aluminofa
mifta
atramentofz coiorem aeris dant
ferro, caete-
rifque
metallis candidis , aes &aurum
fpien-
didum
reddunt
;
teftis hujus
experimenti
luo claufus
, jta ut iixivium per parvum fo-
ramen
a^j jnteriorem cavitatem
aditum ob-
tineat,
eodem prorfus pafto
, quo in fufi-
"ummetaiiorumformisfieri folet,
& iixi-
Vium
aiuminofum intra concavitatem
mo-
'^uli intromiflum
, ibi omnes
imaginis
finus
expiebit in alumen condenfatum
; quare
poftea iiiud exempium cum
angullia loci
prsE-
,
LIB. Vr. DE A
Cap.lll.
prspeditum
,
prsterquam ad cavitatem
alio fe extendere non poffit, aperta forma
L U M I N E.
E X P E R I
337
E N T U M IV.
Accipe aquam fontanam , cui jungas vifl^
Expenmm-
moduliimaginemreperiesomninocryftal- Ium ovi, bene mixta temperaad atramenti
""*
^*"
linam
,
quafi fcalpro incifam. confiftentiam; hoc liquore in charta candiAu,
Hoc pafto alumlnarii
Jo/fenfes
altariafua quod volueris fcribe , & ficcare permittas
;
adornarefolent
,
prout magna animi mei
voluptatevidiffememini.
Quantum porro alumen virtutis habeat
2iAliteras flrgmographico artificio exarandas,
fequens docebit experimentum.
EXPERIMENTUM II.
Kpermen-
mn 2,
Ixperlmm-
tum
3.
quo fafto, chartam candidam atramento im
buas , ficcarique permittas : fi itaque jam
literas comparere velis
, tunc abradatur
quod in atramento terreftre eft , & ftatim
pulchre comparebunt litera. candidoe
fupra
nigrum fcriptae , non fme admiratione in*
tuentium.
Accipe alumen ab omnibus fascibus de Innumera de hujufmodi hoc loco dare
purgatum, contritum in pollinem redige. pofiem
,
fedquoniamead/w/oc/jrefervavi-
fcutellseque impofito fuperaffunde aquam mus^fupervacaneumeffeduxi, ea fufiorl-
fontanam, mifcetoquedonec corpusaliquod busverbisdefcribere.
acquirat ; hoc perafto a.ccipepeMnam novam,
|
Diximusfupra , magnam
ejffe
alumtn inter
Siiviprachartam cand/dam
,
quodvis abfcon- \<^ vitriolum cognationem
,
utpote, quorum
ditum efTe, fcribas
, & confiftere
,
ufque- jutrumqueeunaemparentemhabuerit,/'^'"^-
dum ficcum quod fcriptum fuerit permit- \ten fcilicet; fl enim dura pyritjc vena colo-
tas. Quofa(fto,aIteri correfpondenciami-|ris argentei in locum apricum , contrita 6c
co candidam chartam tranfmittito
,
qui de Imacerata ponatur , non multo poft &f vitno-
ane]zmmomx.\xs ,\iX.QX2iT(\.'mzr2ipelvim aquaJum ^ alumen efflorefcere videbis , hoc ta-
/>/i?<?2 fubmerget , & poftquam aliquan-;mendifcrimine, quodvitriolum magister-
rifperficmanferit ,tumeccepaulatim fcri- reftremfapiatfubftantiam, minusalumen.
ptura candida fuper candidum fefe mani- j Exquibusomnibusfacile colligiturKa/-
feftabit, &amicofelegendampr2bebit, o- jr<autriufque&a/7iif&x'i^/'i(7/i; & quam-
mnium adftantium admiratione , dum ne- vis hoc ut plurimum atramentum
futonum
fciuntquomodoliterse ,qu2epriusnoncom- dicatur
, non tamen hinc arguendum eft,
parebant.jamconfpicuaereddantur. vitriolumnaturafuaatrocoloreaquas infi-
_ , _ cere : nequaquam : cum vitriolatas aquas,
EXPERIMENTUM III. 1.
j./r: f

o
Iimpidiffimas f emper comperiamus , & tam
Si vero defideres ut litera nigra z^^pz- alumenquamvitriolum aqux limpidae mi-
reant, ficage: Accipe vitriolumm/ftumque ftumaquamnunquaminficere^habettamen
aquafontana fiat miftura
,
hac fcribe fupra \vitriolum pneparatum vim quandam abdi-
chartam quidquid volueris , &nihil compa- jtam
,
qua fucco gallae quercinae commifhim
aquas in momento nigro colore imbuat
,
quod experimento tibi conftabit: fi aquas
exdecoftionegallaeparatae vel paucas gut-
tasimmiferis, ills ftatimveluti atramenti
liquore infufo aquam denigrabunt
;
cujus
rebit literarum, fivero eas comparere vo
lueris, zcci^e galiapulveremc^xiem alteri a-
quce feorfim intra pelvim infufae admifce-
bis ; hoc perafto accipe chartam in qua lite-
rasdefcripfifti
, & per didam aquamleniter
trahes, &in momento liters. quae prius non
|
rationem in fequentibus aperiemus.
comparuerunt , nigerrimo colore confpicuae
comparebunt.
Siverbfupra chartam nigram candidamfcri-
pturam exhibere tibi fit animus ,
fic pro-
cede.
De aluminofs aquis vide qus fuse i He-
truria noftra
profecuti fumus , & in Quinto
Lihro hujus Operis. Vifa itaque & difcufla
aluminis natura & proprietate
,
jam yitrioli
naturam pari pafto enodemus.
Cap. I.
Vitriolftm.
S E C T I O IV.
DE VITRIOLO,
ejufque miris proprietatibus.
C A P U T I.
(De Vefinitiom ^
{Diyijione & Ortu Vitrioli.
;j:m
V/fm/>wadiaphanafubftantia
vitri,\edi , zcfios icris
,
Arabibus J"*^^^ Alkand,
quod aemulatur , fic diftum , a pleris-
j
Hifpanis Caparofa , uti nihil eo notius , ita
que atramentum futorium , eb quod nihil ob abditas ejus virtutes ignotius eft.
pellibusaliifqueinatrum colorem tingen- Quod ad effentiam compofitionemque vi-
^ciM
disferviat.ficnuncupatum, Graecisquoque /ri<?// attinet , diverfas reperio Phyficorum "^^^^"^!^
XcLmsAv
Chalcanthum dicitur, quodidem Chymicorumque opiniones. Quidam enim tenm.
TOM. I. Vv eorum
338
MUNDI SUBTERRANEI
SeilJW.
eorum aflerunt ,
vitriolum efTe materiam
prscipue
compofitam ex alumine &fulphu-
re.
Nonnullipeculiare fal effe exiftimant,
faliumgeneri
accenfendum. Nos noftram
opinionem fubjungimus variis experientiis
ftabilitam.
Dicimus itaque Vitriolum non quidem ma-
terialiter ac re
ipfa
exalumine ^fulphure com-
pofaum
ejje, prjefertim cum Vitriolum dum u-
ritur,calcinaturque,nullum poft fe indicium
fignumque relinquat quo ad alterutrum di-
<5lorum referri queat. Hoc enim pro infal-
libili argumento fit, omnia corpora, quibus
materialts Sulphuris portio admifta exiftit
,
ne leviifimum quidem ignis attaftum pati
pofle
,
quin quantocyus d^iftam fulpbureie
portionis fubftantiam a reliquis feparari, ac
in
fuliginem abire, aut incendi , ac in flam-
mam,fuiphuris accenfimore, abire depre-
hendamus;'adeodifficulter& aegre indolis
fusfplendorem abfconderepoteft , ut in an-
timonio, auripigmento, marcafais ,
caeterifque
haudabfimilibus corporibus metallicis lu-
culenter apparet
;
qu3e cum nonnihil ful-
quonam hxfpecijicafalium
differentice depen-
deant
,
jam aperire conabor.
Primbfupponendumeft,
exiis qu
7"^/-- Mi^omcdo
tio, (^uarto, QuintoLihro
docuimus, in vi-"^!^^'"''"
fcerihusTeme intimis ignem latere, nonemi-
nentialem , aut qui ex
antiperiftafi fiat , fed
naturalem
,
ut diximus, qualitate
& faculta-
te prorfus talem qualis eft elementaris in
alio quovis loco fupra terram
; & quemad-
modum ignis nofler ufualis, fuhjetum
,
in quod
agat , neceffario requirit , uti funt oleum
, re-
finacesmateriaj, lignum
, carbo : ita quo-
^^elmmenfa Dei Sapientia in
vafis ^ma-
tricihus receptaculifque terrai, in quibus ad
humani generis ufum mineralia generari,
coqui, & in metallicam fubftantiam con-
vertidebent , unumquodquejuxtafpeciem
fuam.varias glebarum mineralium, terre-
ftriumque portionum fubftantias produxit,
quibus omnibus &fingulis auidpiampingue
\^ oleaginofum igni concipiendo aptum adjun-
xit, quodnon aliud quam /W/^i;A- effe dici-
mus. Hoc itaqueyK//'/;^/', poftquam indidis
terras concavitatibus ab igne fubterraneo
phuris commiftum habeant
,
quantumvis percuniculos pyragogos accenditur.fimul
Vitriolo multo compaftiora folidioraque
'
etiam emittit e corpore fuo acidum quen-
fmt.ignitamencommiflaprotinusnaturam \dd.mvaporem, acrem ^ caufiica virtute pra-
fuam&colore ,
flamma&odore fulphureo [/^//w
,
qui dum fubtilitate fua interiores
produnt,quodinFi/m/onunquamfit. Ac- 1 montium fibras penetrat , ibi aquas quo-
cedit
,
quod Alumen & Sulphur , ex quibus que fubterraneas
,
quibus in Primo Tomo
Vitrio/um compofitum d.ffemnt , tumobaquo- iTerreftrem Globum plenum effe oftendi-
fitatemunius , tum ob undluofitatem alte- mus, virtute fuacauftica & acrimonia im-
rius,eaagantinterfeinimiciti2diflidia li- jbuit tingitque , adeoque verum fit men-
tefqueinfociabiles , utnonfecus ac oleum iftruum ad fupradid:as glebas cujufcunque
&aqua diu junfta permiftaque permanere tandemrationisfuerit,aiflblvendas. Hifce
nequeant : ex quo luculenter colligitur , Vi- praemiflls jam Vitrioli conjiitutiotiem fic de-
trioli materialem ex fulphure ^
alumine com
pofitionem fuhfidere
non
poffe
. Aliud itaque
fcribimus.
Fitrio/um corpus eji minerale in imis terra
nefimtk
in intimo Vitrioli thalamo latet
,
qnodlTjifcerihusexfpiritufulphureo, aqua
^ mine-^'"'"'''-
Sententia
Aucioris.
efl^ntiam ejus veramque &phyficam com
pofitionem conftituat. Res ita fefe ha-
bet :
Senfata nos experientia docet, & ab o-
ra aris autferri , aut utriufque
fimul
permixti
compofitum;
&afpiritu quidem fulphuris a-
crimoniam fuam habet , &facultatem caufti-
czm;claritatem vero fluiditatemqueab aqua.
mnibus peritioribus Chymiae Magiftris pro &a minera aeris aut ferri colorem faporem^ue
certo habetur ,
omnia corpora mineralia aut 7e/tf///cOTobtinet;atque ex his trihus^ijpi-
fuhterranea acrimoniam quandam ohtinere, ritu fulpliuris , aqua & minera aeris &ierri,
quam a nuUo alio quam z. Jpiritu fulpbiiris Vitrioium c(?w/>oiexperientiacognitum ha-
acido habent
,
quae bafis unica &abfoluta ori- bemus. Simili enim modo &ad naturae ex-
Compofitio
gg omnium aciditatum mineralium ; ac proin- emv)lar -vitriolum artificiale componere no-
de omnia
corpora quae confiftentiam vitno- runt omnes n qui vitam liuicproiellioni m
-
/i aut
aluminishabent, aquofa,&qu3ecun- tenti fuftentant. Sed tfA-e;/>/o omnia clario-
queigneliquantur
,
humiditatem fplendo- ' rafient
remque fuum non aliunde quam ab unaea-
demque communi aqua acquifivifle cenfen-
dum eft
: quod vero ea aliquo modo difcre-
pent , & a fe invicem feu forma , feu guftu
aliove quocunque modo differant , id , in-
quam, tertio alicui adfcribendum eft
, uti
paulo poft clare demonftrabimus. V^itrio-
lum quoque etfi fub falium
&fuccorum con-
cretorum genere adnumeretur
,/a/tamen
purum putum minime cenferi dehet
, cumvir-
tutibus & proprietatibus a fale
, nitro,
alumine fpecie differat, Unde itaque & a
Scias itaque ,
Led:or
, ^cidnm
fulphuris
^omodt
fpiritum, quo aquac{uxpiamfuhterraneatin-Jj^pll^
gitur ,
menftruum iilud efle five folvens, tnr.
quodubilocum quendam , cui minera aris
aut/fr/-ifubeft,
tranfeundo pervadit, tunc
nobis pro certo perfuadere debemus
, eo-
dem etiam
tempore aliquam ejus aris aut
ferriportionem
ahradiexedique, tantam nem-
pe quantam
fecundum proportionem aci-
di fpiritus
,
qui in ipfo eft, diflolvere
po-
teft
;
quo fafto ,
comperies liquorem
pau-
16 pofi: viridem provenire aut fubluteum,
odoris
LIB. VI. D E V
Cap. I.
odoris metallici
^
fulphurei , acris quoque
feu acidi potius &adftringentis faporis ; ex
quo liquore vitriolatis corpufculis referto
feparatur condenfaturque Fitriolum illud,
de quo fermonem inftituimus.
Sed Duhia forfan nonnemini occurren-
tia per Qiiaefita folvamus,
Solutio,
ohjeaio.
Primh. Qusretforfitan nonnemo, cum funt
I T Pv I O L O.
359
Kefpondeo ad fecundam quiejlionem : A-
soUmo fe-
quam Ipiritu lulphureo acejcentem omnjum
^
aquarum, quas acidulas yocant, caufam efte,
haecenimpro ratione cuniculi & fubjefta-
rumglebarum, perquas tranfit,naturi ^i-
verfas quoque aquarumproprietates efficiet
;
quaeomniain Quinto Lihro uberrime difta
fpiritusfulphuris praecipua fit principalifque
ac maxime adliva fubftantia tam
aluminis
quam vitrioli, utrumque enim expyrite na-
fci
fupra diximus ; unde rogo procedit
,
quod
iftafduoquoad formam ^ co/orfw ufquead-
eo inter fe difcrepent.
Quantumpofteaad/^r/iaw
quafitum at-
tinet : cur videlicet plerumque aquae dul-
ces ex montibus in fontes & flumina erum-
pant, quaetamennullumalicujusfalis, cu-
jufcunque tandem id generis fit , latentis
veftigium five odore
,
five fapore relin-
Secundb, c\xx,c\jimvapor procedens
(?//-
iquant : Refpondeo, caufam effe, quod has
phurecznfz. fit omniumaquarum acetofarum
mineralium ; cur tam differentis natune re-
periantur.
Tertio, cur aciditas illa non in omnibus
five calentibus five frigidis balneis reperia-
tur.
aquaeutplurimum ex amplifiimis hydrophyla-
cwfubterraneis originem habeant, fierique
non pofTe ut a fpiritufulphureo, etiamfi ali-
quo modo eam imbuat , tota aquarum moles
penetretur
; & confequenter
aquis vefti-
gium fenfibile non imprimitur
, uti quo-
Quarth
,
cur cum aqua fit fubjeftum , in que defale diximus. Si tamen ad Spagy-
Experimen.
quo reliquorum corporum mixtio accidit, ricum alembicum reducatur
, inveniemus^"
^^^"":
cur, inquam , VitnoLum m aquis non lub lo- 1 tandem
,
quod ea Ii per lalinaloca tranfie- ommbm
lida fubftantia, ut in mineris,fed//^/^d re-[rit, nonnihil yd/ij in fundo
, fi per nitrofa"^*
periatur. laut
aluminofa
, nonnihil nitri a.nt alumi-
Refpondeo/iriw^ , Totam \\incfpecificam \ nis
; fi denique per cuprea , aeruginofa
,
fer-
virtutum in falihus elucefcentium ^/^e/'e- reatalocatranfieritjr/rm/icomperiesma-
tiam, non afulphureo fpiritu & aqua tan-lteriem.
tum , fed a tertio quodam corpore provenire,
quod nihil aliud elTe dicimus nifi (i^lehas
q\xa.fd3.mmierales, quaeuti fpecie difFeren-
tibus virtutibus ab aliis pollent, ita quoque
fal communis terrae iis conjunftus virtute
infita mutatur in eam indolem
,
quam gleba
ipfa mineralis refert. Hoc pafto vitriolum
non unicuique minerae innafcitur, fedpecu-
liarem & maxime fibi appropriatam mine-
ram habet<?/-ii aut
fem , quae ipfi folidita-
tempraebet; itarurfus ahmen non omnem
terreftrem glebam , fed certae rupis fpeciem
amat, in quafalfuginofus aluminis fuccus
aftuatr . Sicuti igitur ferrum aut aes a rupe
aluminis genitrice, fpecie differt , ita quo-
que faWugo tum ex aere ferroque , tum ex
rupe didla ignis ope eruitur. Vides itaque
communemnaturaey^/fw & aquam per uni-
verfas Geocofmifemitas diffiifa, uti in fe
confiderantur
, veiutifuhjefia univerfalia ad
varias recipiendas formas indifferentia
efTe
; moxtamen ac aqua fpiritu fulphureo
per intima terrae vifcera difFufo impraegnata
fuerit , hasc aqua ubi glebam falfuginofam
invenerit, juxta glebs proprietatem &vir-
tutem una cum fale ei indito junfta
,
falem
Ex fubterraneorum itaque locorum con-
ftitutione dependet , aquas nunc majori,
nunc minori pro difparatarum glebarum
natura ,
acrimonia pollere. Accedit hifce
fluxus aquae velocior,quo 7^iri/i iile
ful-
phureus intta.fcoip\x\.ofz alveorum gurguftia
varie diffipatus carminatufque
, uti vim
fuam aquis commode imprimere nequit, ita
quoquehincinde terreftribus riparum gle-
bis adhaeret, quod non contingit in aquis
colledlaneis intra cryptas montium fme
agitatione confiftentibus, quae omnes facil-
lime fpiritu fulphureo tinguntur : atque
sympathia
mhilce natura miro quodam magnetilmo
ludit , dum unumquodque trahitur a fuo
fimili ; (es
,
ferrum ,
infita fibi natura tra-
hitad fe, qUo jamintravenamfuamrefer-
tum eft ; vitriolum intra aqucu per minutiffi-
macorpufcula vitriolina diffipatum; Alu-
w^ verorepudiatacupreaaut ferrata vena
fibifimile,quo rupeum faxum turget, appe-
tit; hoc padoy^/falinaeglebae paranymph^
natura jungi cupit. Aqua itaque acidofulphu-
risfpiritu conferta, dum intra telluris cuni-
culosalicubi inventam <^rio/dw glebam
exedit , fimul etiam vitriolata corpufcula in
co>w?e>w producet; fi nitrofasvenasfubie- aeris aut ferri vena abdita fibi commifcet.
rit, nitrum,
fi rupemaluminofam, alumen;
fi denique ferream mineram fubierit , vi-
triolum viride
; fi cupream, vitriolum alhum
;
fideniqueargenteam
glebam , vitriolumcce-
ruleum
evadet : quaequanto ex perfedtiori-
bus
metallicisfubftantiis originem habent,
tanto
quoque
majoris virtutis efle cenfe-
buntur.
qus deinde ubicunque fibi mineram pro-
portionatam & fympathicam invenerit,
foeturam in ea depofitam amico conjugio
unitconneditque.
Sed accedamus ad quartum quccfitum : Di- Ms*Mti
co itaque quamvis vitnoli materia non fem- '^'^jj'
^''
per ex corpore aliquo liquido aut lixivio
praeparato fub terra extranatur , fed ipfum
Vv 2 quo-
340
M U N D I S U B
^^^.IV.
quoqueinterra
fub majfafolida in modum
fodins aut
minerae reperiatur ; hoc tamen
ipfonullo
modo dico impediri, quominus
\d. fpirituum
fulphureorum ope ei adhaeren-
tium
ad minerale quoddam corpus reducatur.
Nam five difti fpiritus ferantur per medium
<7^?<^cujufdaminaliquamfodinam, in qua
collefta aqualocum {eufcafuriginem quan-
dam vitriolaceam efficiat;five ex corpore fuo
didli fpiritus egreffi penetrent fubintrent-
que
formavaporis in quandam mineram, in-
traquam maflam quandam vitriolatampro-
ducant; five denique alio quocunque mo-
do
;
illud femper pro explorato haberi de-
bet, omniavitriolorumgeneraex tribus iftis
rebus
,
fpiritufulphuris acido
,
aqua
"
minera
ceris autjerri, produci. Sednequifpiam im-
pofterum dubitare queat , difta experimen-
tis ilabiliamus.
EXPERIMENTUM I.
In lateritioQ^od^zvQ, tigillo exponatur gle-
iaferri a.ut. iSris, \\mcjptritum fulphuris fu-
peraffundas, & intra exiguum temporis fpa-
tiumcomperies, aquamtotam^vitriolo imhu-
tam , odore , fapore , coiore. Siquidem fpi-
ritus fulphureus glebs sres fuperaffufus,
flatim eam rodendo diflolvet
,
qua diffolu-
ta liquor fulphurei fpiritus ad fe trahit quod
intra glebam latet vitriolum , five minutiffi-
ma corpufcula vitriolacea
,
quse deinde con-
co6ta in vitriolum denuo condenfantur.
E
R R A NEI
EXPERIMENTUM
II. Exper.]
Acci)pe falfuginofam terram
, & iterum
terram nitrofam , deinde
aluminofam , deni-
que aruginofam
,
has intra
receptaculum
quoddamitadifponesut ad fingula fepara-
ti canales fiant
, MA,MB,MC,MD.
Locus verb M aqua communi impleatur, cui
{\fpiritum fulphuris admifceas
, (latim ace-
fcet ,
ita tamen ut nec falem , nec nitrum,
nec alumen,nec vitriolum odore & fapore
exprimat. S i poftea epiftomiis apertis flue-
re finas in receptacula
,
fingulis terrenis
glebis prsEparata , comperies
, falinam ter-
ram A, in
falem
; nitrofam in nitrum
;
aiu-
minofam in alumen ; in vitriolum jerugino-
fam , difl~oiutis fubftantiis , abire. Ex quo
aperte coiligitur , aquam communem ful-
pliurisfpirituimbutam , finguiorum corpo-
rum difl<)lutorum falfuginem ad fe traliers,
Quoditaquearteconficimus,hocexmodo,| &inglebse naturalem, ex qua extraxerat,
quonaturaoperatur , addifcimus. | indoiem convertere,
C A P V T II.
Utrum Ferruin Vere & realiter in aes, mediante fpiritu
Vitrioli con^Perti
poflit.
Cap. 1 1.
'TT^Ranfmifla non ita pridem miiii fuit
Andreas I
^doS:iir\moP3iiite /4ndrea Schaffer ex
Schaffer.
-'
Hungaria , Jqua atramentofa una cum
folea
equina, ejus vi in cuprum converfa
;
quE
res uti non exiguam admirationem in ani-
mis fpecftantium excitavit , ita quoque va-
rias de hujufmodi tranfmutationequseftio-
nes & duljia movit. Et quoniam ego jam
dudum a diverfis fodinarum Prsefidibus
Ciiymicifque, quos in/e^^^K/i^^i^ailegabi-
mus, meameadereopinionem judicium-
que ponere coaftus fum
,
prodam id hic tan-
quam loco opportuno. Quaeritur itaque,
num Ferrum
,
vera
^ reali tranfmutatione in
cuprum convertatur}
Aicliymiftse, qui fibi
cx hujufmodi
tranfmutatione aureos mon-
tespollicentur, mirumin modum iiuic o-
pinioni favent , nuUo tamen alio argumen-
to ufi ,
nifi quod Goflariae
& inHungaria,
caeterifque locis ferrum paffim in cuprum
chymifia.
convcrti afl^erunt. Verum enim vero
,
fic
rumerror.
qyjbufdam hominibus certa opinione
addu-
ciis
,
praefertim in negotio Chymico
ma-
gna divitiarum fpe alleftis
, comparatum
eft, ut nullis veritatis veftigiis exploratis
rem afl!erant opinionemque defendant
principiis Phiiofopliix naturalis prorfus
contrariam ,
adeoque dum arcanorum o-
mnium maximum fubtiliffimumque ve-
nantur , in fummum ignorantiae barathrum
labivideantur, quod &maxime in praefen-
ti controverfia innotefcet ;
& ne a fcopo
noftro fufioribus verborum ambagibus ab-
erremus ,fal/jtatem
conceiptx opinionis
,
qua
Marpefia caute duriores funt
, exponere,
expofitamque variis experimentis diflxjl-
vereconabimur.
Supponendum itaqueprimo , magnam in-
ter tranfmutationem unius rei in aliam,
^redu-
^io^fwuniusreiad aliam
,feu feparationem
unius ab alia , differentiam
effe.
Tranfmutatio five fubftantiatio tum eft, DiffermtU
quando duarum fubftantiarum unius in ali-
'"'^^ ".^^^'
am , integra & perfefta quoad formam,
nem & fe-
proprietatem ,
virefque mutatio fit , utduni
P"ati
ferrum in aes, argentummaurumatitfimj-^/,jy^.
liametallain
fimilia mutantur; atque ad
hanc tranfmutationem prorfus neceflarium
eft ut eaedem fubftantiae rei alicujus alteren-
turpenitusprorfufque mutentur , dum ad-
fcifcere
onem
umusreiab
LIB.VI. D E V I T R I O L O.
Cap.U.
fcifcere fibi debent aliam formam perfe-
d:ionemque
,
quam prius non habebant
;
541
tum in fundo refidere videbitur, jeri
ck-Exper.
cumquaque inftar fpongise connexum
;
hoc
E X III.
neque
,
ut illi perperam afTerunt, hiiiicit lareo-iir^etiteum complexum
fi
igni commijeris
ignis vi rem aliquam liquidam fixam nos fuderifque, utrumque&^s Scargentum in
pofi^e reddere, autfixam fluidam, autalbam
{
priftinafuaformafeparatum invenietur.
nigram, aut nigram albam , aliifque colori-
bus imbuere ; has enim accidentales non fub-
ftantiales tranfmutationes efle
,
folus ille
novit qui veritatem rerum non fumo & for-
nacibus , fed infallibili rationum irrefraga-
bilium trutina ponderat
PERIMENTUM
JEris
(0 Sulphuris.
uEridiJfoluto inzqna. forti, fpiritu fulphu-
AliudArh
ris , aut alio quovis , ut vocant, folvente
,
fi%^'^
""
ferrum immijeris
,
aes omne feparabitur a di-
Ti\xmii2iC{}xeferrumincuprumtranJmutari\^o\ic^uotQ,
& apprehendetferrum, eique
dicitur
, id de fubftantiali tranfmutatione
minime, fed de redudione q^uaAam accidentali,
aut partium feparatarum , unius ab altera
quam tenacifilme adhsrebit ; uti enim hsc
duo metalla eandem originem ex chalcan-
thofisglebisfortiuntur, ita quoque amico
^omodo
disiunftione dicendum eft : Eftautem re-
konfortio junguntur mira quadam fympa
fiofeni in
txperimen.
tum mirei-
bile.
duilio qusdam
,
per quam recoUiguntur &
in unam mafiam coadunantur res quapiam,
qvLX in minutifiimas particulas difperja &
difijipatae erant , neC non difFufjE commixts-
que alteri cuidam rei , ceu amifi^as &perditx
perreducftioneminpriftinum fuum ftatum
reftituuntur. Etfatfuperque fequentia ex-
perimenta demonftrant.
EXPERIMENTUM I.
Aurum in aqua regia difiolutum ,
in crocei
colorisliquorem clarum diaphanumquere
thia
,
uti &cstera metalla paulb ante me-
morata
;
quorum omnium caufas & ratio-
nesinfegueniilus elucidaturi fumus.
Exhifce itaque patet, hujufmodi natu-
rx operationes nequaquamper ^ro/ri(? di-
Ham tranfmutationem
, transformationem,
aut tranfubftantiationem fieri,fed per muta-
tionem folummodo accidentalem
,
cum in id
quod fuerant, facile reducantur. Nihil por-
rbreftat nifi ut Jam
qua ratione ferrum in as
tranfmutari dici poffit , exponamus.
Diximus fupra Vitriolum vel ex terata vel ^"^^
^-
ducitur, nullofoliditatisopacitatifque ve- /erra/^ij Jij//d/j?w originem nancifci. Yiiiid-
orLtur.
ik.igioTQ\i&:o ,inh.m\c\ic^or:Qmfi argenteam^.mws
quoque /f^t7w quamcunque acido
ful-
ruirgam
,
aut quodlibet argenti fruftum in-
Sphuris fpiritu imhutam, aratatri glelam exe-
;ecerij-, fubitb, nefcio quo magnetifmo,
au-
l^r/d-r^, feuquodidem eft, corpufcula aerata
rum liquidum ,
argenteam apprehendet jfua edacitatedifi^olvere&feparare, difiLlu-
maflam, eique totum quantum coUigabi- \t3.\e<cb corpufcula ^xoxim infenfihilia aquam
tur. Si verb hoc
auro-argenteum complexum jin
fe
recipere, iifque quadantenus mifceri.
arte Chymica feparaveris
,
(quem modum Hifce pofitis , cum magnus as inter ^ferrum
infequentihus aperiemus) aurum in prifti- inte.xcQ^2it magnetifmus , infignique fympa-
mm fuam formam redaftum
,
tale quale thiaexfimilitudineoriginispolleant,hinc
prius extiterat , fub purifiTima auri forma re- moxac corpufcula vitriolata peraquas difper-
perietur, non nifiaquaalba&dilucida re- faeiquecommixta/^rre?wquidaquisintro-
lidia.. ^i deinde Mercurium diiS:x agua regia
j mifiixm fentiunt , ceu inconfociabile aqua-
immiferis , non fine admiratione hunc au- 1 rum confortium pertxfa, &tanquamadul-
rumadfetraherefpeftabis, abftradlo verb teriorem finem a natura provida deftinata,
liquoreinfundovafis, aurumomne in ni- mox amico confluxu ,
amicum fibi fubje-
gri pulveris formam redaftum apparebit; chxm ferrum ambiunt, illi tenacifilimo am-
pulvisverbunacumMercurioRetortxpar- plexu connexa-; quoniam verb caujlica vi
v^inditus ,
ignique commifliis, evolante ipollent quam maxime difta corpiifcula vi-
Mercurio mox fux in recipiente formse re-
j
triolata , hinc fit , utintimos ferri poros pe-
ftituitur, auro fubdifta pulveris forma re- netrantes , ferrum acredine
fua
in fei^^rugi-
manente
;
hicdeniquecrucibulo inditus i- nemmanifeftam glutine ferri, feu quOd in
gnique commifiijsfufufque aurum in prifti-
nam dignitatis for mam reducet
;
quse trans-
mutatio vera dici non poteft
,
quia aurum
Mercuriufque in formam propriam denuo
reduci pofl~unt ; cj^wodinvera tranjmutatione
ferro pingue eft , refoluto convertant
,
quo
refoluto, corpufculis per fympathicum con-
sympathia
fluxumunitis, in ferri
locum ahit vitriolato-T
'
rum corpufculorum in maflam coacervatio,
qu3B deinde Soli aerique expofita tandem
fierinonpoteft. Monftrat&hoc idemalia jremanente ferri fcoria, in as optimum con
denfatur. quae tranfmutatio dici minime
poteft , cum haec omnia per nudam diverfo-
rum metallorumfeparationem fiant, unumque
Aliuitxpi-
nmentum
nrgenti
^
w.
metallorum aeris & argenti commixtio.
ExPERlMENTUM II
Tranfmutationis &
redutionis in Argento
^
JEre.
\Rgentoin aquaforti dijfoluto
,fi
injeceris
^
laminulam aut quamvis aliam aris parti-
culam
,
paucarum fpatio horarum argen-
proinde tantummodo in alterius ieie lo-
cum , inunum exinnumeris corpufculis per
aquamdifperfis congeftum , remanente al-
terius fubftantia, id eft,ferri fcoria ,t refti-
tuat.
Vv
3
Patet
542
MUNDI SUBTERRANEI
Se^.lY.
Patetitaque,
aquas vkriolatas ex aeratis
glebis originem
liabentes
,
ses in fe contine-
re ,
ferrumque
iis immiflum alium ufum
non
habere
,
quam ut reducat & colligat
corpufcula atramentofa , abftrahendo ab iis
omne quod in iis latet aes
;
quod fequenti
ftabilimus experimento.
EXPERIMENTUM IV.
yemincu.
FitrzolumHung^ncum aratum aut cujus-
^Je^Jo?"'
^^^^^ alterius rationis
,
inaqua difTolvatur,
tranfmu-
cui difToluto lamina ferrea tenuis immitta-
tri^lTci
'^"'^' 1"o f^^ ferrum ftatim difperfa cor-
nonfouji. pufcula srata, totumque azs, quod in vitrio-
latis corporibus latet , ad fe attrahere inci-
piet
;
quod poftea fufione feparatum in opti-
waw ^j reducitur ; imbfifpiritui vitriolifu-
bulam aut cultrum immiferis , is ftatim ex
attraftu asratorum corpufculorum in vitrio-
lolatentium^riscoloremreferet. Nonita-
que hJc ulla tranfoiutatio intervenit
, fed
aris a ferropurafeparatio , eo quod aerata cor-
pufcula in locum ferri jam infcoriam con-
verfi, fe fubftituant, feparata ferri fcoria. Si
verb haec eadem probaveris in vitrioio
ferra-
'
to, & cui nil seris infit , ferrum quoque illud
colorem fuum non amittet , neque alcera- 1
tum reperietur. Si vero quidpiam a vitriolo
j
ifto ad fe trahat, id erit pulvifculus duntaxat
j
quidam flavus, & nilaliud, quam ferrugi-
1
neum quiddam eft. i
EXPERIMENTUM V.
De ferri in as redulione Hungaricis
infodi-
nis ufurpata.
^omodo Quomodo verb in Hungaria ferrum in pul-
uioirier-
cherrimum ces reducatur, hfc a fupra laudato
rum ins P. /^(^//-e^ ^c/^a^fr mihi communicatum fub-
tmnfrnutet.
juneam.Eft iu Hunearicisaerifodinisinpro-
Schaffer.
fundiotibus fodinarum puteis riviu quidam
j
ex vitriolatismineris
edu^tu,hzmm aquarum
Exper.
I ope ferrum in
pulcherrimum
aes reducunt,
jeoquifequiturmodo.
Ferramenta
viliflima
; omnis generis, ruhigine
fere confumpta, con-
I
quirunt; quo enim ferrum
rubigini
vicinius
eft
, tanto meliorem effeftum
fortitur ; hu-
jufmodidenuo incudi indufta in tenuescu-
dunt laminoi : has laminas
rivifundo impoji-
tas
adfemeftre fere fpatium relinquunt
,
quo
evoluto
,
inveniunt laminas vi aquaeatra-
mentofse amalgami adinftar moUes
,
quas
ubi aeri Solique expofuerint , in
puriffmum
iEs convertuntur ad omnem ufum parabile, in
fundo rivi ferri fcoria remanente . Atque
hoc pafto , magno fanc lucro as praeter id
quod e minera eruitur , arte paratur.
Si quis ^ovtb fpirituivitrioliipxxtenxiem
ferri laminam immiferit
, inveniet is cum
tempore ferream fcoriam in fundovafisab
jerato corpore feparatam^ cujus quidem rei
!r<3//oalianoneft, nifiqviod, wii fupraddxi-
mus
, corpufcula vitriolata per aquam di-
ifperfa confluxu fympathico in ferri fe lo-
jcum fubftituant.
j
Ex quibus patet, nullam hicfulfiantialem
tranjmutationem intervenire, cum in arato vi-
triolo nuUa alia fubftantia metallica repe-
riatur quam as ipfum
,
quod ubi ab eo fe-
paratumfuerit, vitriolumhocfuum amittit
nomen, aliudque nihilfupereft quamaqua,
eiqueinfitus fpiritus fulphurisacidus,quod
Scvitrio/ioleum pallim nuncupatur , ipfum-
que tantum obtinet facultatis tranfmutan-
di ferrum in aes
,
quam aqua fortis conver-
tendi plumbum in aurum
;
unde nequa-
quam audiendus eft Paracelfus impoftor,qui
Paracelfus.
hanc veram & realem tranfmutationem
efle
,
omnibus modis imperitJB Chymico-
rum plebi perfuadere conatur.
Caput III.
De yarietate, Viribui
,
tS proprietatihus
, ufuque Vitrloli.
Cap.m.
EX
iis fuccis concretis qui in a^uis repe-
riuntur & vitriolum fi.ve chalcanthum
eft , cum connexis fibi fpeciehus
,
qus
funt
, fory ,
mify , chalcitis
,
mtlanteria. Nam
aquas, quae hujusveliliiusfpecieifuccoab-
undant, eundem fermehabent odorem , fa-
porem, eandemque
naturam, tantumfecun-
dum majus aut
minus diftinftam: five enim
Scriptorumfpeftaturauftoritas
, five fodi-
nae, unde eruuntur
, five vires
,
quibus pol-
lent, five cognationis
gradus quibuscopu-
lantur, dudVo genere
ey.pyrite,\xx\ fupradixi-
mus, veluci omnium ftipite
, tantam fimili-
tudinem
,
aftinitatem
cognationifque vici-
nitatemreperies,uteandemremvariistan-
tum accidentibus diftinftam
jure dicere
poffis, cum ex una corruptamateriagene-
retur altera. Exfucco fiquidem adjhingente
non
aIumentantum,fed&vitrioIum
,
quin
&
ex hoc fory
, mify , chalcitis, melanteria.
producuntur. Etmifyvitrioli quidemflos eft, ^emodo
utiforyos melanteria ; vitriolumviride in q-x-
^'ftinguan-
pilli formam excrefcit , & faepe ab ejufmodi
fory.^hiki-
pyrite per melanteriam prodit
,
quam undi-
tis
, meian-
que compleftitur. Alumenfaepecandidum,*"'*'
vitriolum raro , fed viride plerumque , aut
cceruleum reperitur
;
quin &ex his
,
quE ipfi
funt cognata , mify
auri pra.
fe fert colorem,
chalcitis icris
; fory
nigrum ferc eft , uti ^me-
lanteria
,
quae tamen exficcata plerumque
cinereum induunt colorem
;
difFerunt ta-
men, quod ptxtetvitriolum
,
quod nativum
Scfafiitiumeii,
cateraomniz nativa tantum
funt, quorumtamen omniumvis adftri<^i-
va ineft cum odore fulphureo
;
vitnolum
molle plumas refert ,
melanteria falfugi-
nem (\<azn6.zm
, fory
duritie crafiiffimarum
partium lapidem cum odore acerrimo
;
mify
tenuifTimum eft ,
chalcitts medium te-
nec.
Verum
Cap.
III-
Verum cum & de horum natura ingens
Tit apud Minerologos velitatio
, non atti-
net haec fufius proiequi
;
quare ad vires
^
proprietates exponendas feftinemus.
vires
& Primo enim lanis
,
pellibus, ferico aliif-
Kltridt"
^"^
'^^'^"^ tingendis ingens efl apud tindo-
resfullonefque ufus.
Secundo. Maximumin reMedica ufum
Brafavoius.
habet , dc quo confule Galenum, Brafavolum,
Matthioius.
Matthiolum , aliofque.
Pliniiis
Xertio. Plinius ait,tantam efle adflringendi
vim vitriolo
, ut leonum ora fi eo adfpergan-
tur, morderenequeant
LIB.VI. D E V I T R I O L O.
345
fanguinis mitigat
, cerebrum ficcitate
&
caloredebilitatum confirmat.
Secundo. Aqua ex vitriolo per arenam -^iuavi-
extrafta, &)am fulphurei fpiritus nonni-
"'"'''
hil particeps , aqua
Jecunda vitrioli dicitur,
noninfuavemdefeodorem
fpargens, pur-
gandis renibus , corrofionibus internis, ob-
ilruftis urinae canalibus mirifice prodeft,
mane cum jufculo carnis fumpta.
Tertib. Extrahiturdeindealiafubftantia
^'\'
vitrioli fubtiliflima fcilicet fulphuris
por-^"""^''
tio
;
cui nomenfpiritus vitrioli imponitur
;
cujustantffifuntvirtutes, &tam admirabi-
Quarto. Invitrioloj/jf;?continetur, fi
lesdotes,utvixfatisdefcribipoflint;
con-
enimlutumejusaquadiluatur, alumen ex tra omnes morbos admirabile quoddam
eo efilorefcere comperies
,
funt enim ex prophylafticum
;
quidquid enim putredi-
eodempyriteconnata&commixta. nofum
,
virofum
, & ad ingentes morbos
Quinto. Sivitriolumuras, album eflici- difpofitumreperitur, incidit, exedit, con-
tur
,
quod metallica tinftura exfpirante, fumit, fanguinem ab omni fuligine puri-
album
, falis inftar, manet.
'
ficat , calculorum tollit materiam
; renes
Sextb-PoteHRetiatramentumfcriptorium
& veficam purgat, omni confumpta plile-
optimum, quod tamen intra quodpiam fpa-
' gmatum vifcofitate.
tiumprorfusevanefcit,fividelicetfpiritum Quarto. Ulteriusignetortumw//-io/w, oUumvi-
vitrioli humidse tenacique materiae com- oleum quoddam exhihet
,
quod ardentibus
"'"'''
mifceas; fpiritufiquidem evanefcente, & tumidumfpiritibus,tametfiintraidfumere
reliquum
,
quo imbuebatur, nigrum eva- noncareatpericulo, externe ramen appli-
nefcit, catum, infignemufum in iis apoftematibus
cmofmum.
Septimb . Vitriolum omnia metalla praeter quje ex frigore prodierunt amoliendis ufum
plumbum exedit
; unde vitrioli co(ftores, non habet , cum narcotica & ftupefaftiva vi pol-
inaliisquam plumbeis lebetibus coquunt,
leat, ad hunc gradum deduftum; unde &
&ubiilludad certum terminum coxerint, imaniacis
,
phreneticis
, caeterifque pluri-
ftatimliquefit,& fi ulterioriignis tormen- imum& unice confert.
tourferint, infalem vitriolatum denfatur.
j
Quinto. Vitriolum tandem exit a^odipu- snlVttYioil
Cujus rei ratio eft
,
quod Mercurii
,
quo
\ rificatum vocant ,fivec^oA idem eft , SalVi-
pollet , mifcella plumbumque acerrimum!/r/o/i,&funtrefidu3eexfpirituvitrioli acidi
vitrioli fuccum retundat , compefcatque. faeces , terramque tenuem purpurafcentem
Seddehifce yi^e^\\xt2iinfequentil}us de fa-jrefert, iifdemquibus prscedens virtutibus
lium experimentis. 1 poUet
,
potifljmum exterius applicatum.
Odavb. Vitriolum naturi fua adftrin-
j|
Sexto. Eduftisfpiritibus^infubtiliffimo^'^''''''''-
git, calefacit, exedit, ficcat; unde/^^i- tvitrioli pulvere remanet fubftantia quae-
ni
fiftendo,ficcandis
, incidep.d!f\t\e humoribus dam aerea
,
qu3E &in es reduci poteft
,
jer-
AdllriSi'
tium.
ohJiruBifc^emeatthus mire opportunum
Chymici ex eo medicamenta conficiunt,
magni pretii &utilitatis in defperatis mor-
bisprofligandis
rum auties vitrioli non incongrue vocari po-
teft, mundatplagas putridas, carnem in-
ducit, fimilia efficit.
Septimo. Omnibusdiftillationibus fini-
colmhar,
Cum prsterea vitriolum ttihus prcecipue tistandeminfundo vafis reftatveluti caput
fubftantiis conftet, aquanimirum, {pititxxlmortuum, quas Colcotarixweterra vitrioh di-
fulphuris,&metallo,five id xs fuerir, five citur, emplaftrisunguentifque ficcantibus
ferrum ,
Chymici feptem diverfa medica- & cicatrices obducentibus fervit,
menta ex eo deducunt , eo modo
,
qui fe
quitur.
RotvitrioU. Primo. Aquam extrahunt per balneum
vaporofum, quje quia omnium leviflima eft,
aerea&fpiritufulphureominime omnium
particeps ; hinc aqua hsc vocatur ros v itrio-
li
, vifcera corroborat , inflammationem
Atqueexhis luculenter patet, quam di-
verfa fuhftantia ,
quae forma , colore
,
gu-
ftu
,
pondere diflerunt, vel ex uno vitrtoli
corpore ignis ope educantur, ut vel hinc difcas,
quantarerum diverfifllimarum multitudo &
copia, vi ignis Subterranei, aquarumque
inintimisterrsE thalamis producatur.
U T IV.
Cap.W.
Frimusmo-
dus
^
fe-
cundus Vi-
triolum cn-
ficiendi.
'De Vitriolo faBitio.
Vltriolum
quatuor diverfis modis ab indiluto, vel ex terreftribus glebis aut lapidi-
ea arte peritis conficitur. Primus & fe- bus, aliifve miftis atramentofis.
cundus ex aqua atramentofa feu vi-
j
Prior modus hic eft : Aquam atramentofam
triolata, reliquivel exforyos&chalciridisifeu vitrioktam in lacunis coUeftam ,
hau-
i
ftris-
344
MUNDISUBTERRANEI
Se^i.lY.
ftrisque inde
extradam in calidis Regioni-
hus,
x&iyo
tempore in fubdiales areas ad ali-
quam
altitudinem depreflas per canales de-
duftam
, fundunt
;
ubi relinquitur , donec
Solis ardore in vitriolum concrefcat. In jri-
gidis vero regionihus
, & hyeme , aqua atra-
mentofa una aquae dulci mifla primo in
plumbeislebetibus quadrangulis concoqui-
tur, deinde refrigeratam infunduntincup-
pas vel lacus
,
quas pifcinas ligneas vocant,
ex quibus quasdam quafi tranftra fuperius
fic inclufa fmt, utimmobiliamaneant, ex
his pendent reftes lapillis extenfae , ad quas
humorfpifTus adhserefcens denfatur india-
phanos vitrioli vel cubos vel acinos
,
qui
uvje fpeciem gerunt.
Tertiusmo. Tertio modoatramentum Cive vitriolum
i"^""fi'
conficiturfx melanteria
^
[ory : mify vero
mndi. & chalcitis, quia vitriolum maculofum red-
dunt, rejicienda funt.
Quarto modo ex terrejlrihus vitriolo im-
lutis glehis autlapidibus fit, hoc
,
qui fequi-
tur , modo.
^uartus
modus.
Secundo. Juxta teftum aheumeffoiiunt,
/ippeni.
qualigneisafTeribus,
qualateribus calceque
Exper.
ita munitum, ne aqua alicubi prolabi queat:
hunc alveum aciua dulci
puriffima replent,
cui terram atramentofie
materia injiciunt.,
quantum operi conficiendo
neceflarium ju-
dicant opifices, commiftamque
materiam
ligneis palis in hunc ufum
paratis
, donec
aqua omne quod vitrioli
ineft , infe receperit,
deinde excrementa fubfiderefmunt,
donec
aqua vitriolo pragnans claritatem concipiat.
Tertio. Hifce peraftis/o^-ijwiwijqusedam
prope alvei fundum in latere fa6la recludun-
tur, indeque exiliens aqua in magnum excipi-
tur receptaculum : quam hinc exceptam in
plumheos lehetes fornacibus fuperpofitos i-
jiciunt
,
i^fque fuhdito fornacem ftatutis
horis excitant ; denique ferri aut ceris
fru-
ftum
immittunt
(
fine his enim vitriolum
non concrefcit), injefta verb frufta seris aut
ferri exiguo tempore in aquam collique-
fcunt.
Quartb. Poftquam verb debito tempore
Primo.
Effojfam
vitrioli venam in acervum '
matenam coxerint, fubtrafto igne , ne plum-
in longitudinem protraftum, fupra aream beavafaardore ignisliquefiant,ifco^jwre-
quandam huic operi conficiendo diQ.^\nz-frigeraripermittunt;Aviidi's:\diinquernosur-
tam exaggerant , ubi aperto ccelojfx ad mi- ceolos
effufum
relinquunt
,
donec in vitriolum .
Xi\xsmenjihus,imhrihus ,pruinis ^oldulquedhx concrefcat
,
quod intra unius diei naturalis
noftuque macerandam relinquunt
;
quo tem- 1 fpatium fit.
pore ftatutis diebus,ligonibus &raflris acer- ) Sunt & alti modi
,
quos vide apud /igrico- Agricola,
vum dilacerant fubvertuntque , iterumque
[
lam aliofqueMinerologos. Nos quac*u'&4'?
in eandem congerunt coacervationem, ut obfervavimus. hicprodimus.
facilius imbribus maceretur, Solifque ardo- Atque haec funt quae de ritrioli natura
&
ribus coquatur
;
teftoque acervo impofito />/-o/'w/?edicendaduxi: ea verb quse in ^-
alio femeftrl fpatio materiam fermentari l^<??ioC^vwirovitrioliopepatrantur miracu-
fmunt.
I
ia , fuo temporepatefient.
A P P E N D I X.
^e quadruplki Salium gemre.
QUiESTIONES
^ PROPRIETATES SALIS.
I. r^Vr Sal in ignem conjeSlum crepitet &;hilfaciar. D\co caufam effe
,
quod fpiritus
^exfiliat, (g" quanto minus granum
e/?,jSalis in intenfo igne ftatim pereat, quod
tanto mjjorem
,
quanto majus , tanto mino- in modico igne non fit.
rem ftrepitum edut > Refpondeo, caujam de- 3. Cur Sal aqua falis citius quam dulci eli- Sal aqun
pendere ab inclufis aeris tmpatientia
,
qui ca-
\
quetur ? Refpondeo , hoc fieri propter aquie
[^j^"
A""
lore
attenuatus dum majorem locum
qucerit,.dulastenuitatem
, aquxyevhfa/facraffitiem ; dHldli-
impetu
fafto ruptis repagulis eum quem illaenim uti facile penetrat, ita non nifii"^^^-
percipimus
ftrepitum edit , cujus hoc expe-
j
cum tempore liquefacit ; haec verb uti cras-
rimentum
efl
: in parvo enini grano
fpintus fior , ita partes falis jaciilme dijjolvet ; dis-
magis coarElatur
,
quam in majori. jfoluris verb corpufculis falinis
, id ftatim
quoqueliquefierinecefie eft.
4. Curaquafalfafrigidahihinonpotefi, ca-
Aquafaia
kja^averb ac denuo refrigerata to\era.hil\us
r^^frj^erltf
poteJi> KeC^ondeo,h.oc^eti, quodaquafalfatoterabiims
Hermetica fignatura
claufos ardentihus\nunquam calefa^aper totam aqux
fuhftantiam^'^-^^%
carbonibusmoxacinferueris,
tunceccer^-lfua corpufculafparja teneat;
poftquam wetbgida.
refa^us fpintus exitum
quaerens nec inYe-\calefMai\jietit, non exigua eorum pars avo-
niens
,
horrendo
& formidabili
adinftar tor- let
;
refrigerata verb reliquum in jfundo fub-
mentiexplofi/o/?, vitro in mille
partes fidet : unde aqua fale diminuta tolerdbi-
EXPERIMENTUM.
Fiant ip2it\uli glohuli
ex vitro
,
qui Jpiritu
vinijalenitro
fubafto
impleantur
,
quos fi
rupto
,
eum fibi violenter aperiet.
crekat'"^'"
2.
CurSalezdemquzntititeinmod/coigne
crepitet
, in intenfo verb igne parum
aut ni-
lior ad bibendum praebetur.
f.
Cur aqua marina feu aqua
falfa incendiis
ff'^'*
"^**
extinguendis inepta ^ Relpondeo, hoc neri, mnextin-
quod^"'^
LIB.VI. DE
Cap. IV.
quod
marina aqua pinguedine
,
qua dulcis
caret,
imhuta^K, acproinde potius incen-
diapromoveat, quam extinguat. Hinc &
lucernae injefto fale melius ardent ;
hinc
etiam vejles aqua marina lavari non pojfunt,
quia pinguedo falis ipfis inexiftens potius
inficit,quamlavat.
6. Curac[uamarina&Li2im{\2i(\\x^6\x\cigX2.-
vior, eatamen/c/(://<7rfit? Refpondeo, cau-
fam efle fpiritus i^neos refertos maris pin-
guedine. Hinc urinatores oleo in os fum-
pto efflatoque lucem quandam in imo fun-
do caufari , operationibus fufficientem.
mlciiaqtta
7. Cur pluvi(e falinis utiliores
fint ,
quam
tAemfi^
<7^^Wdr/<e;&curfal vix nifi aqux dulcis
ciatdo ad- mixtura efficiatur.> Refpondeo, caufam effe,
hiktur.
quod aqua dulcis , uti levior
^
fuhtilior , ita
corpufculafalina in aquafalfa exiflentia fa-
cilius penetret hjfifque fe uniat
,
quod non
facile fit fi crafla aqua craflas commifcea-
tur; hinc rores, utpote fubtilioris fubftan-
tiz,fuaviorem reddunt fakm.
Cur vero Borea
flante copiofius fal
proveniat , & florem falis
maxime producat , caufa eft , conftriliva vis
hujufmodi intenfi frigoris venti
,
qua corpu-
fculafalinaquantumvisminima,facilecon-
ftringuntur &condenfantur.
SaiAmmo-
^ Cur Sal Ammoniacum in defertis Lybise
na^crefcente^^^
c^^^fi^^te crefcat> Refp. Caufam effe,
crtftit.
V I T R I O L O.
345
latione fpirituum
,
neceflario ehullitio fe-
quatur.
1 2. Cur nitrum in leonum urforumque pra
conjetium
morfus eorum inhiheat ? Refpon-
deo , eos acredinis moleflia agitatos, dum fe
amoleftia liberare contendunt, facile in-
juriaefibi illatsoblivifci; omnibufque ani-
malibus commune eft.
13. Curfalnitrumfulphuriconcolum,inla-
saMtrum
pidem vertatur? Refpondeo, q^iod
fpiritus^^''^'^^'*'
tam in nitro quam fulphure latentes
,
per
lapidem,
concoiionem uniti perfefteT^^j;'^/-; unde hu-
'"""""'
mido evolante in nitro
, & pinguedine
u-
trumque conglutinante , terreum in
faxeam
duritiem tandem tranfire necefle eft.
14. Curdentiumftuporemfaltollat, nitrum
vero non? Refpondeo, quiay/macerat, li-
quefacitc\}JiQ.
;
nitrum vero ob fuam acerbita-
tem fl<//?rii/^ & non liquefacit.
I
f.
Cur infalinis planta na/cantur nutrian-
turque, nitrum vero nihilgignat,
nec alat?
Refpondeo
,
caufam efle
,
quod in nitro
igneum illud &terreum
incifiva fua vi.o-
mnia corrodat, quod in falis humido &ter-
o non fit.
Unde proveniat ahfierfiva ifta visinnitro,
"omnesfordeseveftibus abluit,&adco-
dos pannos tanti momenti fit apud
ores & fullones? Refpondeo, caufam
igneam illam acredinem una jundlam
pinguedini in nitro exiftenti ; &igneum qui-
dem atque acre
,
quod maculas fordefque
pervadens
rofiiva vi fua diffolvit , id facilc
pinguedo illa aquofa abftergat.
Ahiminis Vlres.
Plinius
SalAmmo-
niacus intra
fpecus le-
vior e!i,
qtiam in lu
cemfrola-
tm.
1 6. Cur vitrofundendo addatur alumen Ca-
Aumlms
tinum ? Refpondeo
,
Cum alumen hoc ex
'""'*^-
planta
,
quam Hali vocant Arabes , confi-
ciatur , herba vero hujufmodi aluminofo
quodcrefcenteLuna femper novo & novo
humore irroretur
,
quia poftea interdiu ardo-
reSolis condenfatur, humiditate fuperflua
abfumpta, velinvaporem attenuata.
Hincfolviturprodigiofa
falfi
lacus juxta
Vrhem Afpendi proprietas
,
cui tantundem
noftu adoatur, quantum die auferatur, fi
Plinio fides eft. Siquidem Luna copiofum
humorem quem nodu ad magnum incre-
mentum fuppeditat falinse materis
, eum
aeftus Solis attenuatum abfumit.
9.
Cur Sal Ammoniacus lev
ijfimus intra
fuosS\xcco{(S.t3i fit, hinc fit , ut alumen additum
fpecus exiftit
,
in lucem vero prolatus
gravifti-
j
aluminofafuhftantice illud con oboret, &are-
mus eft. Refpondeo , caufam efle ,quod in- ; nasincifiva virtutefacile in coUiquefadio-
trafpecusfuos utplurimum infloccos ef51o- 'nemurgeat; undevitrea fubftantia filicum
refcat, quiuti rariflimifunt, itaquoquele- arenarumque diaphanis aluminofis parti-
viffimi ;moxautem ac in lucem proferun- ,bus junfta, vitrum clarius &lucidius facit,
tur
,
tunc ardore Solis
,
illo quod aereum quod finealuminisadditione multo obfcu-
aqueumque inillis exiftit, abfumpto, reli-;riusfieret. Seddehifcepluribusin Arte vi-
quum terreum condenfatur : unde ipondere triaria.
illum augeri neceffe eft.
I
^7- Cur a/uminis cujnfcvinqae aqua
flilla-
10. Cur jEgyptii raphanos fuos antequam titia, maxime rupei, carnes exedat
, ^ vel
\^^^l(^^leoscommedant,nitroipriviS,\xinos{a.\e,adfper- ipfa
metalla} Refpondeo,hoc fieri oh phle-
foscome. gant> Ke^Tpondeo
,
quizraphanus 8i.ip{efuh-\gmaiis depofitionem ignis ope faftam
,
qua
""^'
y/aK/i<gi//-o/<tamfibirimili gaudet, unde
meliores ex Naturs quodam confenfu red-
duntur. Accedit,quodnitrum iisadfperfum,
fuccum
r!ip\ia.nifrigidiflimum
,
quo iEgyptii
deleftantur , reddat.
Nitrumi
ir. Cur nitrum in acetum conjelum ^ro-
"^'"^^""'^'tinus
, non fecus ac calci vivse aqua fu-
perinjedla
,
fumet ehullire incipiat ? Re-
fpondeo
,
quia aceti acrimonia excitat
fpi-
ritus in nitro latentes , dum mixtum exci-
tat rodendo, fit,
ut diftoluto nitro ex evo-
ToM. L
JS.glpii fa-
lihera
,
ingentem acrimonia vim adipifcitur
folvendis exedendifque metallis opportu-
nam.
18. Cur alumen
fquammofum
,
quod
Afini
fpeculum ob diaphanam fubftantiam vocant,
igni injeBum uftumque , ftatim claritatenati-
vaperdita,gypfi more alhefcat ? Refpondeo,
hoc fieri oh aquearum partium refolutionem
ignis ope faftam
,
quihus evanefcentihus ter-
reum corpus in^/^y^wdegenerans remanere
necefle eft; quantum ^utem aquofitatis hahue-
Xx rit
34^
MUNDISUBTERRANEI
SeilW
ritinfe,quomodo
per Staticum artificiuml 22.
Cur vitriolum aqua, cui
inexiftit , cla-
'
explorari
polTit , alibi dicetur. ritatem tantamque limpiditatem conciliet ? Re-
1 9.
Cur
Typographi chartam prcelo deftina- fpondeo hoc fieri, quod grofliores aquae par-
tam
primoper halneum aluminojum traducant}\x.QS vi chalcanthi incifiva & fubtiliativa
Refpondeo, hoc fieri, quodcvimchartaex|diflipataefubfideant,adeoque ob corpufcu-
lineisfruftiscontufisfiat, lino autem mul-jlorum vitriolatorum diaphanam
& vitream
tumaluminisinfit(efl: enim linum una exiful>ftantiam,Siq[xa.hxcidior,fyhndidiot,lim-
aluminojis herlis
,
Jicuti glaftum , cujus tan- 1 pidiorque reddatur.
tus in tingendis pannis ufus eft) hinc fit , ut
{ 23.
Cur vitriolum excepto plumbo
, reliqua
charta per aquam aluminofam tradudta, in-
{
metallica
vafa
exedendo corrumpat> Refpon-
fitaquadamvimagnetice ad fe trahat cor- deohoc fieri
,
quemadmodum etiam fupra
pufculaaluminofaaquxcommifta; ex hoc innmrmxs,oh Mercurialis humoris ,c^o^\vim-
vero attra^u tota chartafuhfiantia, mirifice bum Tpollet, ahundantiam :hac enim vitrioli
confortatur,SLtque duritiem quandam induit, vis incifiva quadantenusobtunditur.
ne atramentum transfluat aut diffluat , ob ! z^.Cur leonum urforumque ora
,
uti Plinius
^^^rms.
unionempartium aluminofarum
,
qustam ^Te{ert,fivitriolo imhuanturmordere non que-
inatramento, quaminchartaaluminofavij<?/ ? Reipondeo
,
hoc fieri o^ maximam
imbuta , exiftunt
;
uti enim \\x Mnionem vitrioli acrimoniam ,c^2im\xti2imo\ixiomni-
appetunt, exfimilitudinenaturx, iraquo-ibus modisconantur, ita quoque tantopere
que omnem partium difljpationem, quae per
I in moleftia avertenda occupantur , ut inju-
diffluxum fit , averfantur, 1 riae fibi illatx facile oblivifcantur, veriti, ne
20. Cur turhatum vinum in doliis alumineS\. ulterius lacefl!ant inimicos , majus iilis
emendetur ? Refpondeo , alumen incifiva fua \ malum accedat.
nji yinifaculentiam difjolvere & diflipare, quo I 2^. An in vitriolo alumen
infit , ^
quomodo
fit , ut vinum ftatim priftinam claritatem ac- 1 ei
infit
? Refpondeo affirmative
,
praefertim
quirat. 1 in aluminequod eyipyrite nafcitur. Cum e-
Caeteras proprietates vide in Quinto Lihro
\
nim pyrites ex aequo &alumen &vitriolum
hujusOperis, uhi de l^itriolatis aquisThermis-lgenetet
,
dico quod hae difFerentes ipecie
que ample ratiocinati fumus.
j
fubftantias commifceantur
, & confequen-
TA

T7 e^ i
ter , arte Chymica facile feparentur : nam
T itrtoh Vms ^
propnetates.
y
^^^^^
^
-^^ -^^^
-
^^^^ diluatur,alumen ex eo
ef
21. Curin fodinis vitriolum inventum nuWflorefcit , ideoquodin luto corpufcula alu-
lam amplius fpemfaciat fo(jorihus ulterius me-\mino{a. abdita, irrigata facile efflorefcant,
tallicas venas projequendi : Nam uti pleriqueieoquoddf/aw^f-^magisiaer^^, vitriolumverb
Auftores ajunt, vitrioli invenismetalliciS|magis?f/-rf^d;r^fit: & exoleo vitrioli
Inventio terminum ftatuit metalli ? Re-
j
patet
,
quod aluminis odorem prorfus fpi-
fpondeo hoc fieri,quod natura per vitriolum, : rat , ob volatilem aluminis naturam fpiritui
tnnqnsim metallicagenerationis
hafin , mon- fulphureo
,
quo vitriolum pollet , commi-
ftret , nullum )am metallum fuperefle adjXtam.
fuam perfedlionem redudum
; & partesi 26. Curfojforesvitrioliin intimisfpeluncis
imperfefti metalli vitrioli venis vicini ^aVfacile intereant} Refpondeo,hocfieri<^no-
oftendunt. Vitriolum autem proximam cau- \ci^wmputrejalifulphurisfcetorem , cujusva-
fam
generationis metallorum
effe
, hincpatet, porenarcoticofoflbresfufFocarinecefl^eft,
quod , uti fupra oftendimus , fulphuris fpi- ! potiflimum in Charonticis Ipecubus
,
quEe
ritu abundet cum aquofitate Mercuriali
;
unde aciditate fulphurei fpiritus acrimo-
niam acquirit & exedendi , & fubtilitatem
glebas metallicas penetrandi ; unde infita
loci natura
& propria fubftantis vi , facile
in metalla,
cujus naturaefodina eft
,
praefer-
tim inas
, Jerrum 8<. argentum ,
tanquam fibi
fympathica
corpora, condenfatur.
virofam lethiferamque exlpirationem non
nifi ex hac mixtura trahunt.
Atque haec funt quae de vitrioli virihus
dicenda duximus
;
qui plura horum defide-
rat,is Sideatfequentes Lihros ; uhide fermen-
tatione d<. pracipitatione liquorum metallico-
rum
,
pulchra & admiranda experimenta
prodimus.
MUN-
M U N D I
SUBTERRANEI
LIBERSEPTIMUS,
DE MINERALIUM
S E U
F O S S I L I U M,
Qufproprie Terreutn ^lcmcntumfapiunt, J\(atura, proprietate^
&-
Vfa
'->
&deperemi Geocofini cjuceper eorum
motumft
pericyclofi
&
revolutione.
P R tE F A T I O.
Uccos concretos praemittere huic Libro
,
omnino neceflarium
fuit
;
uti enim illi reliquorum omnium, five mineralium, five metallornm
hajis 8c fundamentum funt, ita quoque ordine naturae, primumin-
ter foffilia locum merentur.
Quod ut intelligas, Ledor , fcias, nullum in rerum natura corpusaut fubfian-
tiam eflc quae ex fale
originemfuam non habeat, qugequein eundem tandem non
refolvatur, utifuse in priecedentibu^ LibrisoOienCumfait -^ka a Divina OpificisSa-
pientiffimi providentia , tum ad praeftandam rebus omnibusconfifientiam , tum ad
confervationemearundem^fcecunditatemque ad propagandum
,
in primgevo re-
rumortu///
difpofirumfuit. uti enim falina fubftantia per univerfas terraefibras
marilque abyflfos difFufa eft, itanihilexifiit quodeamnon velutinaturaequodam
magnetifmo ad fe & in fe, tanquam bonum fibi unice neceflfarium trahat, utpote
a a^yiafirmitatem & robur adipifcatur . Quae omnia in pViecedentibm per varias Obfer-
vationes& Experimentaoftenfafunt : atqueadeo nil aliud reflat , nifi ut quid
fal
JSlatur^ in reliquis mineralium fubjlantiis ejfciat
^
quomodo id in fuhjlantiam eorum com-
mutetur
,
oftendamus.
Et ut in
omnibus<^|t^gaoiJ^&)? procedamus.PrimodeiisTerrefiribus fubftantiis,
quae vel pulverem^ vel arenam
j
glaream^fabulum autc/wermnnentiuntur;
Secundo,
de mQllibii4 fubflantiis
j
quas terras vocant
;
Tertio, dc metallicis corporibus
imperfeSlis
& lapidibui ratiocinium noftrum inftituemus.
S E c T I o L
DE TERRESTRIBUS rORTIONIBUS,
Arenaceifque corporibus
,
quae in Geocofmi utero concluduntur,
C A P V T I.
(De jirena
,
Sahulo
,
Glarea
,
Qnere.
Cap. I.
1 XE Arena
,
qua nil notius eft
,
primo
|
foji/is eftilla, quando lapidofa fubftantia
I Itraftandum eft , ut quid iWzprajiet in ! aur metallicis glebis vel acri humore exefa
"
*
"^ rerum natura
;
j^^/^nam ejus/o/e^iJf, linfubterraneisfolfiscoliefta, velalluvione
c^xvires Siproprietates, innotefc^t.
j
intra montium fodinarumque vacuitates
^rena itaque fub triplicidifferentiacon-j
congeritur; quorumomniainterioraplena
fiderari
poteft
;
vel enim Q&fojiilis , \e\flu-
j
funt. fluvialis

marina eft
,
qus fluminum
vialis,
veimarina. 'mariumque ripis, fluftuum agitatione ad-
! Xx 2 volvi-
M U N D I
548
Se[i. I.
volvitur ,
&
nihil aliud quam lapidum
qujedam
ramenta funt ex perpetua allam-
bentis
aquae attritione caufata
;
vel mon-
tium
cuniculis aquarummotudevefta, aut
arenis poft diluvium coacervatis : unde are-
naceorum montium colliumque origo
,
quorum
nonnulli fucco petrifico fucceffu temporum
in lapidem converfi , alii fub mobili arens
fubflantiaremanferunt, utiMons Janicu-
lus
,
qui fulvi coloris arenis totus conftat.
QiiE verb in Defertisarenojjs comperitur
,
exipfaloci naturaeft, dum vel humidita-
te rofcida lapidofi traftus, &friabilisnatu-
rx faxa paulatim attrita in arenaceam ma-
teriam degenerant
;
qu2 ventorum impetu
agitata in cumulos coacervatur
,
difloluta-
SUBTERRANEI
nx metallicae colorem referunt ; fi enim per
Corollar.
venam ferantur ferream , niqrum
, fi per au- ,
,.
.
per arIenicam&ochram,afe^ca;co-
flavum ,
fi per aluminofam
, candidum , fi per
'"''^ ""'''

J o y J

/
pmftuxent.
sreum, vindem, & fic de cztens, colorem
referunt; unde ex arenis facile Ae minera,
per quam defluunt arenarum deveftrices
aqutE
,
judicium fumi potefl , ut alibi do-
cuimus.
Marina vero arena pari prorfus ratione
-^' ft.
efficitur; cumenimmare in perpetua mo-
""""'"''
^
tusinftabilitatefluftuet,tumentefquefuos
ad litora fludtus continuo volvat , fit ut la^i-
des vehementi Maris agitatione detriti in
fa-
bulum
,
glaream arenaceamque materiam m
difTolvantur. Quac omnia uti quotidiana
que denuo in longe lateque exporreftasiexperientiadocet, itanonattinet de hifce
planitiesdifpergitur. Humor enim rofci- juberius loqui.
dus nitro infed:us,paulatim rupes faxofum-
1
quefolumexedendo in arenamrefolyit;i-j
CorollariUm I.
trofam vero illic arenam effeSalammonia- Exhis itaquepatet, x.o\.&^q arenarum ge- ^ot gmt-
cum, quod ibicopiofifTimum reperitur,fat er<3
,
quot diverfa minerarum faxorum-
Defertaa-
demonftrat. Vide quae in Quarto Lihro de
'"''"'^'''''^^- Arenofis terrje traftibus ubertim difcurri
mus.
- (?/-i^o itaque arenarum aliunde non pro-
venit, nifi ex acris cujufdam liquoris cor-
rofione
,
quo lapides in arenam refolvun-
tur ; vel ftillicidiis cryptarum
,
quod guttae
cavant lapides,
nonvt,fedfape cadendo;
tantumque arens inde profluxifle cenfen-
dum eft , quantum cavitatis capacitas in fe
continebat lapidis
;
vel aquarum curren-
tiumperfaxofa loca, agitatione, quafaxa
attrita in arenam refolvuntur. Etprimbpa
tet ex fontium fcaturiginihus
,
qusE arenis o-
mnis generis paffim permixtae funt
,
quae
quidem ejus quem atteruntlapidis , aut ve-
ra arena-
rum ?
que
,
qujE aquae alluvione atteruntur
,
ge-
nera exiftunt
;
quae quidem fmgula natu-
ram&proprietatem totius, unde defluxe-
runt
, fapiunt.
COROLLAJIIUM II.
Hincpatet auriferarum arenarum in non-
^"^* aua|
nullis fluminibus ingens proventus.
Cum^J^"^J"
enimaqua, praefertim falfuginofa
,
permi-//w^<?i
neras auri fluensfempernonnihilfecum ex
ambefis ramentis devehat; hinc fontes &
vicini rivi , fluminaque tantb in fe majorem
aurearum arenarum copiam continent
,
quan-
tb aut flumina fontibus, autfontes cuni-
culisauriferisfuerint viciniores. De modo
verb aurum inde colligendi
,
lavandi
,
& a ter-
re^nhusfacihusfeparandi , alibi dicetur.
C A P U T II.
"De Qualitate
Vfuque Aren^.
Cap. II,
Rena
,
fi ex lapidum fubftantia ficca
originemtrahit,/cM;
fi ex bitumi-
nofa materia , terraque crafTa
,
pin-
guis erit ; verbo , Ar^na , uti paulb ante di-
ximus
, naturam & proprietatem afTumit
varu are. cjus a quo decifa fuit. Arena qua; ad Nili ri-
luaTs^"'"
P^5
invenitur
, tota nitrofa eft , uti & ea qua
LybiaRegio
tegitur. ut \i\wim\xm flerilts
eft
;
unde nec
fationi autpfantationi aratio-
nique infervit
; unde proverbium , Arenas
AuConins.' arat.
AufoniusadTheonem
Epift.
4.
Quidgerisextremispofitus
telluris in oris
Cultor arenarum
, Fatts
, cuilittusarandum.
EtilludOvidii.
Quidfacis b Oenon} quid
arena
femina man-
das,
Non projeluris littora hohus aras.
Secundb. Ad fuftinenda
aedificiorum
fundamenta inutilis eft inidoneaque
: Cu-
)us caufa in promptu eft. Quia tamen nulia
Ovidius.
Utilitates
arent
(^
dar/mn.
in natura rerum res adeo exigua & contem-
ptibiliseft
,
quaenon ingentesfimulutilita-
tesfecumapportet; deutilitate arena non-
nihil adducemus.
Etprimb quidem, etiamfi arena fundan-
dis asdibusnon ferviat, conftat tamen nul-
lamjinearena fahricam extrui
poffe ; ex calce
fiquidem &arena camentum fit
,
quod uti ad
fabricas exftruendas neceflarium eft , ita ea
carere nequimus
,
&quantbquidemy?fcior
tenuiorque fuerit, tantb majorem calci mi-
xtafirmitudinem obtinet, dum humidita-
tem calcisimbibens una cum lateribusqua-
fi in faxa convertitur.
Secundb. rttro conficiendo neceflaria eft ; vkrocoH/t'
de quo vide ultimum Tomum de /Irte
^/."'^i'-
triaria.
Tertib. Secandis marmorihus confert
, ut mrmori.
fine arena
autfmyri
,
quod pariter arena^"' f"'*'"
quoddam gfj eft fecari nonpoflint; ex a-
"'
gita-
Cap.
1 1.
Plinius.
LIB.VII. TERRESTRES PORTIONES
gitatione enim ferrx arenacea corpufcula
excitantur, & excitataduritiefuapaulatim
marmor unacum ferra terunt , adquod ne-
349
fubfidet : funtque tot cinerum caJctunique fpe-
Tot emerm
cies quot rerum combuftibilium fpeciesf/^^^^/jJ^"
funt. Et /apides quidem ca/cem, uti diximus,
Uumnrum-
gotium olim maxime profuifle JEtbtopkam i cineris locoprichent
, reliqua vero plunturum,
Plinius nosdocet. Hodie exquifitum ufum i herbarum ,fruticum ,lignorum , animu/ium.
Uorologiis
arenitceit.
Vfus in
Chymia.
liabetillaqus ex quodam Adriatici maris
vadoxftusvi comperitur
,
quamvis hodie
obvio arens genere & marmora fecent &
poliant.
Qiiarto. Horo/ogiu feu potius Clepfam
ofllum
,
cornuum combuftio cineres relin-
quitejus virtutiscujus res funt ex quarum
combuftione remanferunt.
Eft &hoc in cinere vefetahdium aAmiratio-
_
ne {a.ne dignijjimum ^cpodinmii^e contineat
midiis
,
qu horas fluxu fuo monftrant
;
jfalem propagationi e)us fpeciei vegetabi-
quo nihil vulgarius. lisexquacinis remanfit, peridoneum. Et Arcmum
Quinto. Habet&arenainfignemiwC/;)/- ut vel unico exemplo me declarem
;
<:"^'^"^l-i^""'
mia ufum, adliquoresmetallicos, minera-
\ahfinthii falem verb. grat. continet, qui ex
les vegetabilefque moderatoigne digeren- cinere extraiftus terrac^o. infitus , ejufdem
dos,dequibusfusefuoloco. plantae fpeciem , cujus combuftione cinis
Sexto. Mire confert /iquorihus VLm^toie. remanfit, yidelicet ahjinthiumproducit ; fed
quoniam hsec Natune miracu/nn [equentihus
variis experimentis comprobabimus , hic
ea non tam explicanda
,
quam tantum indi-
gitandaduxi. Si naturam ejusquaeras, Dico
ProprietM
calidum efle moderate , cum omnia adullj,""^'**'
tefte V]\i\o{o^\\o,a/iquidca/i(litatis retineant,
AriftoteU
&acrimoniatum calcis cinerumque , tum
animalium excrementa falque ipfum clare
id doceant ; fierique non pollit ut fervore
nimio adufta &torrefafta quendam calidi-
autfalfedineimbutis, addu/cedinem perco-
latione reducendis.
Septimo. Figu/i in coquendis vafis ut
plurimum arenas mixtura utuntur; cryfta/-
/ina areme corpufcu/a ignis vehementia in
fprnace liquefafta diffufaque argillaceam
mallam mirum in modum roborant, &con-
tra rtipturam muniunt.
OAavb. Fahri arencE afpergine ignem
fortiorem reddunt
; & i /iquandn metaUis
adeoarencEufus eftnecelTariuSjUtfme ejus tatis gradum non habeant. Sed jam non-
mixtura difficulter fundantur
,
prsefertim i nullos cinerum ufus exponamus.
^omodo
arena
f*-
lulo^gla-
rea /ifiin-
guatnr.
ferrum &fimilia rigidiora metalla ; fed cum
ufusarenaeomnibus necefi!ariusfit, de ejus
ufibus amplius dicere fupervacaneum duco.
Quomodoverb /Irenj aS jhu/o^ glarea di-
ftinguatur ,
reftat dicendum. Dico itaque
fahu/um
efte
quandam arena fpectem, quod
ab ea non diftinguatur nifi quod hoc il/h
groftius fit. durum & molle reperitur , illud
marem , hoc fosminam vocant
;
fubfternitur
autem filicibusfaxorumque cruftis,fimul &
interferitur; hortoium amhu/acns
ftemendis
fervit; verbofabulumplerun-jquea Scripto
Diximuspauloante non omnem citterem
eadem facultate praeditum efi^e, fed pro com-
huftaiacultate materia variari. Unde con-
cludimus , cineres ex ca/idiffimis
rehm comhu-
Jtis refiduos , ca/idiffmos efte
fcc/Jiimofque , &
ex^yre/;E7riradiciscombuft3e cinenhus patet,
quiadeovehementiacrimonia poUent, ut
vixeam linguavel ad primum contaftum
tolerare pouit. Cinisfcu/neus Q.cerumusei\:, Vari/trum
ideoque inter cauftica adnumeratur. Cints
'"^^^fj^^
i exacerhis /i^nu faftus non parum adftringit, cmerei , ^
fanguinifque prohibet eruptiones ;
Bucci-
"ttina.tes
ribus cum arena confunditur
, ut proinde ^[/wciwii-nobilifiimumdentifricium prse
inreminutadefcribendanilaliud fit quam bet ; ambuftis illitus
,
non prius decidet
tempus terere. quamcicatricem induxerit, tumenim vel-
G/area quoquevixabarena & fabulo di-
j
uti officio fuo probe funftus , fponte fuade-
ftinguitur, nifiquodglarea&a;-^^^^/^^^- jcidit. Sarmentitiusvitium cinis infignem u-
/ogrofiordt, cujufmodi funt fragmenta la- rendi vim obtinet
,
nitro & aceto mixtus
pidum , marmorum , filicis, tophi , faxi non magnum in farcoceles morbo fanando ar-
adeb magni: & paflim adf/uminum /tttora canum eft. Cinis Phrygius, Philofopho te-
reperiuntur
,
pleraque ex aquarum fluen-
tium inrotundam aut ovatam eamquelen-
ticularem figuram attritione dedolata.
cinisquid?
Reftat ^f ci^/-^ nonniliil dicendum. Ci-
nis
eft
pulvis ex tncendio
refiduus, in quem res
ufta redigitur
; &fe
hahet uti arena ad faxa
glebafque minerales unde deciditur , ita ci-
nisad res, quarum combuftione refultat:
atque hoc pafto ca/x cineris quadamfpccies
nonincongruedicitur, quamvis tenuioris
illo,
quiexlignisfit, efi!enti3S. Habent &
omnia meta//a fuos cineres
,
qui aliud non
funt
quam refiduum illud terreum.quod ve-
hementi ignis tormento in fornaculse fun-
do aut
combuftum , aut in calcem redadum
fte ,
collyrium dat nobiliffimum. Aromata Scagfrites;
cinerejuftu/ta acrem odorem acquirunt. Gla-
diatores olim luxatis membris cineris potu
medebantur. Pirorum /igi ciwij contrafun-
gorum virus efficax remedium. Tranfpadu-
ijcinerisufusadeo placetut fimo jumen-
torum multo anteponant Sunt qui cinere
uvasali putent, radicibus vitium adfperfo.
Cineresnonfolumterram recreant, fed &
radicihus p/antarum appojtti ,
vitia frugum
tollunt , aeruginem, erucas, caeteraque ar-
borum
,
plantarum , frugum inimica ani-
malcula conficiunt. Cinis MotJci//te in falem
verfus &intro fumptus , contra vefics cal-
culum admirabile remedium eft. Cineres
Xx
5
Jraxi-
350
MUNDI SUBTERRANEI
Sefl. I. fraxini,
Plinii
relatione, ferpentes fugant,
filatibulaiis
adfpergantur. Catilli ex cine-
ribus
fadi nobiliffimum in Chymica arte
ufumhabent.
Fliniusi
Paradoxum,
De fpatio Hocloco omitterenon pofTum, quinin-
cineris a-
fricatam de cinere quaeftionem enodem, &
milli'
eft : Utrum Cineris & aqua tantmdem
fimul
vas idem capere poit
,
quantumplurimum utri-
ufquefeorfim infufi
capiat ? Si enim cineri prae-
fertim calido aquani infuderis , aqua cine-
ri mifta tantum occupat locum
,
quantum
prius folus cinis occupabat
;
quse res merito
imperitis rerum paradoxa videtur. Quomo-
doautemidfiat,explicemus. Dicoitaque,
cineremficcitatenaturaefic exigente oppi-
do rarum partespartibus minime connexas
habere, mox ramen fi aquam infuderis, prse-
Parad.
fertim calido, tum ecce calore cinerum aqua
partiminvaporemrefoluta,
partim cineri
commixta malTam luteam
conftituit
,
qua
partes primum difperfs counitaj
minimum
loci occupant , ob partium
conftipati jam
madefafti cineris condenfationem
, atque
adeo aqua lutulenta partim in vaporem re-
foluta
,
partim cineri commixta
exhibet
idemferefpatium quod prius cinis occupabat;
quod &cineri frigido affufa aqua prxftat,
etiamfi paulo majoricum incremento. Ci-
nerea enim corpufcula ob nimiam ficcita-
tem,uti aquamftatim abforbent, ita par-
tespartibusnexsE lutumillud conftipatum
efficiunt, quod locum fere eundem occupat,
Sed de hoc experimento alibi fufius age-
mus.
Caput III.
(Pericyclofis ISlamr^ mirabilis.
Cap.m. GEocofmum
plenum efte ignibus &
aquis Subterraneis Quarto Lihro am-
pliflime demonftratum fuit. Qux
cumitafint, necefije eft I<ines agere in ob-
vias quafvis five cautes , five glebas terre-
ftres : ha combuftx in cineres
,
feu
,
quod
idemeft, xncAcQmaheuftt. Calx commifta
zci^is ohvns lixiviumfacit
,
fale confertum e-
jusglebaequsE aduftain calcemredaftafuit.
-4 eitlcefeuSalem'm\ix\\io\'3LX.&nX.Qm attrahunt terrena
cmere mt-
0r(e,c\\xx funt veluti vensE mefaraics chy-
fer ignem lum langumemque attrahentes. Sat venis
refiduo o-
relidens, nova molitur, pro conditione eleba-
tnntaonn- '
i a
<-
i . -i i -i / - !
7>em tra-
rum, iiicSalis,ibi nitri, aiibi alumtnis ,2ihcn-
hunt.
bi vitriolifemina
,
qux fucceflii temporis in
:ex cinere
minetalia diverfarum fpecierum tranfmu-
omnes
fa- tantur : liaEc demcineaquaaruginofa vel
fer-
bttmffectei.
y^f^ ^ \e\falfa , nova fundat aquarum medica-
uagnetice
tarumfeminaria
,
per attraftum earum terre-
tinHm tra-
ftrium mafl!arum
,
quae fympathia cumhoc
hitalterum
i -11 ! j I a ! r
jtl/ijimiie.
vel illo liquore concordant, unde dtverjie
fodina originem fumunt ; exhis veroinfini-
ta variorum mineralium
fofiiliumque propago
puUulat. Quod ut intelligatur
Sciendum eHprimb , Ignem velimmediate,
velmediate
in cautes, foptlemqne fupelle^i-
lem agere.
Immediate agens Vulcanus Sub-
terraneus in calcem refolvit ea in quse agit
:
Mediate vero per vapores & halitus
,
qui in-
tima montium
penetralia, veluti fpiritus
in humano corpore
univerfas Microcofmi
venasfubeuntesubiquelaborantprocondi-
tionepartium,
quasfubeunt. Secundh, ge-
nerantur & in vifceribus terra; diverfi fpe-
cie/ucci, qni cum aquis
obyiismifii mhos ef-
feftus produnt , miramque rerum
genefin
Succiterre pro ratione terreni, cui mifcentur.
Tertio
^ahis novos
occurrunt ivarijE metallorum
mineraliumque
partttsfttn- fpecies
,
quse fuccis ,
vaporihus
, halitihufque
'
diverfarum proprietatum mixtce , ingentem
efficiuntfofliliumfubftantiarumtotogene-
ftant.
re difl^erentium copiam. Quarto, non de-
funt lapides tum communes , tum pretiofi,
quorum non eft numerus. Quinto , funt ter- Unde tant*
reftres fubftantiae, quas terraswoc2imns. At- 'r''"'"
J^-
' T
rietas bro-
que ex liac harum rerum permtJrione,\a.na.- veniat.
que vaporum ,
exhalationum
, fuccorum,
metallorum , lapidum
, terrarum comhina-
?ioecaufaturingens illa
^inexplicahilis re-
rum varietas
,
quam nobis Terra fuppeditat, Macepha-
Hifce pofitis
,
jam revolutionem rerum in -
^"^^"
^*^"'
deficientem paulo proximius intueamur.
Ignem Suhterraneum una cum aqua rerum o-
mnium effeiores effe ,
jam faspe faepius diftura
eft : hic enim immediate agens in cautes,
mafl^s
,
glebas ,
in calcem
feu
cinerem redi-
git. Ca/xfeu cinis fale rerum calcinatarum
refertus aqua cuicunque tandemy^j, vir-
tuteignis concodus, velconfufamvelper-
feftam miftionem caufat, Aqua differenti-
hnsfalihus referta per innumeros hinc inde
meatus alveolofque diftortos derivata a ter-
reftribus glebis fudu quodam attrahitur,
attrada in unum cum glebis corpus conge-
lafcit , trahente unaquaque terrea fubftan-
tia id quod fibi in aquis magis fyngenium
eft. Ex hifce aquis convenienti loco exce-
ptis nafcuntur quoque omnesfucci illifive
concreti, five liquida fuhjlantia fubfiftentes.
Hinc xro{a.mfuhJiantiam , five metallicam,
five lapidofam, quamaquafulphureohalitu
feufpirituigneavirtute imbutarodit, exe-
dit , & in corpufcula aquae mixta refolvit
;
illa denuo alio inloco gleba ejufdem natura;
ad fe attracftuquodamin fe derivato ox';
fnndzt metall/cavenapenarium ; & quod de
uno hoc dicitur , de caeteris omnibus falibus
adelebas fvmpathicis fentiendum eft, Ita
i^-"* Foiii-
ut ex attrttu &corrolione metaUtcarum gleba-
j^Jt.
rum aquas duftu
alibi novas emergant fodi-
nse ;
ex attritu vero lapidum omnis generis
fuccilapidofi feu petrificinafcantur, unde
novum
LIB.VII. HYLOCINESIS
Cap.lll.
novum venarum lapidofarum incremen-
tum. Materia vero feu cinis ex erofione feu
fuccorufn,feu metallicarumfpecierum
,feu
bitu-
minofarum portionum eliquatione peroccul-
tos terrae cuniculos
pyrofbylaciis illapfus par-
tim Movum igni fomentumprahet
,
partimo-
wwvicinis cautihus]2im exufiis incrementum
confert.
Atqueadeb continua & perenni Naturae
operatione,Ignis ope perennis rerumcom-
huftarum cinis , ex cinere feu calce pro con-
ditione cautium,ytf/, nitrum, alumen,vitrio-
GLOBI TERRESTRIS.
551
lum refultat
;
hac vero halituum vaporumque
ope, in intima jam vel cum metallicis corpori-
hus
, vel cum differentium proprietatum
fa-
xis
,
vel glebarum terreftrium fuccis jun^a
varias mifturas conficiunt : ex quarumde-
indevariacombinationeingens illa rerum
varietoi emanat, perenni & indeficienti ^e-
ricyclofi propagata.. Vides igitur
,
quomodo
omnia primum ex calcefeu cinere rerum com-
buftarum, originem fuam nancifcantur.
Verum jam fmgulas^ecia
, earumque
genefes uberius delcribamus.
S E C T I O II.
DE HYLOCINESI GLOBI TERRESTRIS,
1 D E S T,
De magna & perpetua Terreftris Materiae fepa-
ratione , Arenae , Sabuli , Glarea: motu fada , feu de Argillae,
Lapidum, metallicarumque Mifturarum refolutione.
C A p u T I.
3)e Mutationis Geocofmica Caufis.
Cap. I.
Viciflitudo
lerum in
Idundo ter-
rellriaeceS'
fsiia.
Terra,aqttii,
iientisyjide-
Tum tm^ul-
fu
mmtio-
nes reruTO
eommgmt.
GEocofmum
inperpetuo quodam motu
^
rerum alterabilium vicijfitudine ver-
fari , Libro Tertio &Quarto often-
fum fuit; quomodo vero hsec terreftriumpar-
tium mutatio, quam i\o)im<nv , id eft , materice
terrefiris motum\oc2.m\xs, contingat , hoc lo-
co aperiendum duxi. Certum enim & una-
nimi Phyficorum fuffragio comprobatum
eft , Geocofmum hunc , uti ex quatuor ele-
mentis conftitutus eft , ita quoque ingentes
oh perpetuas contrariorum elementorum lu^ias
confliftufque , viciflitudinesrerum fuftine-
re, tum vel maxime Solis, Lutia, .^firorumqae
fub alia & alia in coelefti expanfo conftitu-
//<??,& periodicis circumvolutionibus eum
perpetuo agitantibus.
Quod in Geocofmo terreftre eft
, ex aqua
ventorumque flatihus gemino maxime mo-
tu efficitur. Aqua qus univerfum Globum
ambit, vi fiderum in ingentem vaporum ex-
halationumque copiam refoluta ,
atque in
deftinatisregionibuscondenfata , fi ingut-
tas ahit, inpluviam, fi congelafcit , mgrandi'
nem , fi antequam in guttas abeat , in nivem
vertitur. Piuvia
,
grando , nix ex flumini-
bus, lacubus, maribus edufta , ventorum vio-
lentia in montium regionumque vertices
difpulfa , ibi miras illas
,
quas defcribemus,
commotiones rerumque feminaria fun-
dant. /iccefius vero recefufque maris, quem
iftum dicimus,24 horarum fpatio bis fluens
& bis refluens , aquam per fubterraneos
meatus difpulfam , uti ingentem peregrins
materise mifcellamfecum abdudlam , toras-
queperfontes, rivos amnefque educit , ita
mirabilem
illam yAox,w)jo;v, rerum omnium
mUtationis in Terreno Globo caufam , con-
ftituit ; adeoque duohus quibufdam veluti
Morpheis Geocofmus perpetuo
infefiatur , uno
finvii, ni-
intrinfeco per ignis aquarumque fubterra-
'""^^s'"''^^-
nearum motum
;
altero extrinfeco per plu-/?waite-
vias , imbres, grandines , nives
,
qua: funtp''?""'^'"
veluti materiae terreftris veftores &promo- /"!
tores.
Nix vertices montium occupans,non ter-
reftrem tantummodo fubftantiam fermen-
tat , fed & rupeam femeftri veluti macera-
tione quadam emoUit : in nive enim metalli-
corum mineraliumque corpufculorum mifcellam
latere
,
Chymica nos docet experientia
;
unde hae mineralibus montium fuccis jun-
(flae, miras rerum genefes efficiunt. Lique-
falia vero ardore Solis una cum imbribus,
arenam,fabulum,glareammineralibusfpe-
ciebus omnifariismiftam , fecum abraden-
doabducit; haec verofluminibusconcredi-
ta, ab his dumtants molisincapaciafunt,
j
qua data via , in longe lateque exporreftas
jplanities inundatione diffunduntur.
Hinc fit ut montihus qui primo feraces e-
rant , abrafis pinguioribusglebisprsterfa-
xeam fubftantiam nihil relinquatur ; Campi Cur mon-
vero, qui Tpnmofierilitatefquakhant^SiUt pa-
tespnmum
,,,'
r-' j 1
^
i
teraces cum
ludibus opplebantur, pinguis adventu
ao-temfore&^.
\
fpitis , defiderata fcecunditate heentur : qui ta-
rilefcanc.
men
,
uti nil in rebus ftabile eft ,
fuccefili
temporum , exuta foecunditate , in fterilita-
Item denuo degenerant , cum ,
/'z//w macera-
tione geluque diflbluta montium fcopulofa
propago incruftasdiffilit,fifl^aque
infabu-
'
j
lum glareamque
macilentam comminuitur:
j
hsc
,
glarea fabulumque
imbribus
,
pluviis
'
rapta.
3^2
MUNDI SUB
sea.ll.
cundari
plpnt.
rapta,
inquecamposdevefta , agrorumfoe-
cundum,
quo
gaudebant, limum ita obtegit,
ut
culturaj
amplius non fmt idonei. Cum
tempore
tamen & multorum annorum cur-
riculis
acciditut herbis, plantis , virgultis-
que arenofa fubftantia oppleta , arboribus
^omodo
fylvofifquetraftibusveftiatur: hicquotan-
dmlliZ
nis, Auftumnali videlicet tempore, folia,
fruftus, germina, uti vel fponte fua, vel ven
-
torumvidecufCa. in circumjacentescampos,
flve planos, five montofos decidunt , ita hy-
hernarum nivium,pluviarum imbriumc^e. ma-
ceratione , una cum graminibus in putredi-
nem verfa, camposnova terra pinguispelle oh-
ducunt. quxcumquotannis contingant.ter-
ram quoque hinc continub augeri & aftula-
tim aflurgere, nemo non
,
potiffimum in ri-
pis fluminum , videt : in quibus luculenter
oiverfas nunc lapidum aut fabuli
,
glareas-
que venas
,
jam terrs arenacese aut limofs
]
congeriem, quae fabulofam fuperficiem,vel-
uti cruftaquadam contegat , intueberis : at-
queadebadveniente nova pinguis materise
congerie, campi novofcecunditatisconce-
ptuluxuriantes, magnis proventibus agri-
Novafteri-
colas locupletant. Attamen fuccellu tem
^fipia.^"'*'
pof^s novi advenientis ex montibus abrafi
macilenti fabuli congerie
,
per inundatio-
nem imbrefque devefta , dum pinguem ma-
teriam contegit , novajierilitatis vicijfitudine
campos implet. Ethoc, quamdiuMundus
ftabir
,
perenni alternaritis vicijfttudinis lege
durat.
Quoniam verb gQxmmlhws
,
plantis ,\it-
gultis
,
graminibus , foliis, floribus, frufti-
bufque, nitrum,fal, hitumen, plurimum
ineft,
^""'^''''"'"hincdum decidentia terrs committuntur,
femtnarta.
, .
r a- r
veluti perputrefactionem termentata , novam
prahent falium mineraliumque ^enerandorum
W(7/eri<7w; praecaiterisautem fubftantise bi-
tumine turgentes terram mirum in modum
craflam pinguemque reddunt. Efalihm vero
fermentatione difpofitis, mineralihufque qle-
lis ex montibus recifis atque fluminibus
corrivatis , nova nafcitur mineralium
foholes
;
quaj tandem mari vaftorum deveftu flumi-
num concreditur.
Mare verb omnibus diftis rerum fpecie-
bus
auftum foetumque
,
foenus concreditum
,
vel per
fubterraneos cuniculos , vel Solis at-
traftu per vapores in altiores aeris region es
elatum,
partim per fontium fcaturigines.
Sales vege-
tabilibus.in
exiftentes
nova pro
TERRANEI
depofitae
affluxu ; quo & terra primum palu-
dofa, fofla& valles impletae ad planitiem
difponuntur; vel etiam fluminum in alteru-
tram partem currentium impetu, quae quod
in unaparte corroduntexeduntque,in
alte-
ra parte additu augmentoque terrarum com
-
penfant , ut in nuUis non fluminum
ripis
videreeft. Atquehincpatet,
fucceflutem-
pons flumina ex uniuS ripx exefione, ex al-
terius vero terreftris rilateriae incremento,
cum tempore alveos fuos mutare. Vide
qujc
in Tertio Lihro uberririie de hifce locuti fu-
mus.
Sequitur fecundo, ex advedlu fabuli gros-
fioris , ex montibus torrentium pluviarum-
que violentia abrafi , nonfolum camposre-
pleri, {ed^fluminum alveum Jilicihus faxo-
rumque congerie altiorem feri
,
quorum au-
gmento herbifque ex limo pullulafcenti-
bus , aquam alveo fuo contineri nefciam,
tandem nova planiores campos inundatio-
ne replere; quibus tamen a paluftri aqua per
fofl"asfeuincilesliberatis, fedimentoinun-
datarum aquarum dum arenaceae materiie
mifcentur , in opimam , craflamque dege-
nerant. Certe in montanis regionibus nive
foluta , aquam e fublimi turbulentam cras-
famquearena, argiM, luto, glarei, aliique
materia quam fecum rapit mixtam, per loca
deprefliorainfluminadefluere, cundtis no-
tum eft : neque vero a vicinis montibus
duntaxat , fed & aliquot dierum intervallo
utrinque e latere diflitis
,
pfammorrhosae,
five arenaceae materiae motus adve<flitant,
dum faepenumero maximos montes fylvas-
que vi defluentis aquae abrafos avedofque
animadvertere licet.
Quaeritur fecundo , Cur idemfiumen qui- ^tiomocl
bufdam in locis avrosex alluvione natos are-
T"^'"^-
,j. s . . ,
I
ctemdegt-
na maciLenta
,
alibt vero ptngut limo aotet"^ nerum
,^
Refpondeo, tripliciter agros a^tmpoique mo- '^f'''
"
dopingues, modofteriles
effici.
Primb groflioris
Lw,
fabuli macraeque arenie afl[luxufteriles,argil-
lcB verb lutiquepinguis oblimatione foecun-
dos reddi. Secundo
,
fteriles redduntur flu-
minum vehementi pfammorrhoeae exone-
ratione in campis fada ; fcecundi , leni ma-
teriae fluxu ,
limique pinguis in camporum
planitie fedimento . TertVo
,
germinum
,
lierbariim ,
foliorumque ex arboribus de-
cidentium , terrjEque commiflbrum
putre-
faftione, quae uti pinguedine
abundant , ita
partimperextrinfecamaeris,aquae,nivium, in terrenumpinguequelutum
converfa, a
pluviarumque
motionem
, Terreftri Gloho,
perenni atque
indeficienti naturae viciffitudi-
ne, reftituit.
Pericyclofin Naturie
admirandam
vidimus
;
jam effeluum particularium
,
quos in Terre-
no Globo efiicit , caufas pari pafto per Qua-
fiiones exponamus.
^omodo
Quaeritur primb ,
Ouomodo avri novi cam-
Acu\ss,nuncP^1"^
afcantur
,
jamftenles
,
jam
foscundi>
foecuodi
Refpondeo , hoc fieri arena , argillie,fahuli,
nafcmur.
^j^^g^ ^^ montihus deveftae , & in planitiem
grosdefiderata loecundirate
beant.
Quaeritur tertio
,
Quomodo aquahilis cam- .Slttomd*
porum fuperficies , &
auomodo colles arenacei^^^^-^-^'^!'
znplanis najcantur? ys.e\^onaQo
; aquahilem nisiocism-
camporumfuperficiemfieri, dum vel inundatio-fi""^"''-
ne limus omnibus cavitatibus fofllfque op-
pletis aequa portione difFunditur, uti in nive
patet,qus in placida tempeftate & leni cafu
dum terram operit, planitiem nive tedlam
aequabilem reddit : ita
pfammorrho^a terris,
fine irapetu, fluminum vi ejefta , sequaliter
limum
Cap. I.
LIB.VII. HYLOCINESIS GLOBI TERRESTRIS.
353
limumarenamquedifpergit,undeplana fu- \fulruhroQ^<t
,
prout ea varii coloris efTe fo-
perficies. Co/Ies vero tum nafcuntur multi-
j
let
, invenies
;
quod apertum fignum efl,
pliciratione: Vrimoficampiglareafabuloque arenam cujufcunquetandem colorisfuerir,
five ex montibus,live ex fluminibus avefto ; ex didarum macerierum tindlura , in nigre-
impleantur coacerventurque : hoc enim jdinem verti.
pafto alia fuperadveniente inundatione li-
musglaresEcumulis inhsrens cruftamvelu-
ti quandamfeucoriuminducit,quodinger-
mina puUulans, eorum radicibus firmatur.
Cum tempore vero aliis aliifque foHorum
gramifiumqueputrefa^orum in terram verfo-
rum limofs r/iateriis coilmm molem mirifice
augmentat, accedentibus ventorumd^Luhus,
quibus aridior arenaceae materi^ campis in-
exiflentis congeries agitata, incumulos a
QLisritur quinto. Utjde hituminofa ^ com-
Undeterr
hujlihilis terra oriatur} Refpondeo
, terram
^'"""""'/'-
ex varia falium mifcella in liquorem quen-
dam pinguem & adipi fimilem refolvi
,
quo
imbuta Soleque torrefad:a, cefpites
, haud
fecusacligna, adminimum ignem accen-
duntur, cujufmodi cefpites uftiles
,
quibus
Batavi ignem fovent , efi^e folenc : cujus ve-
ritatem fequenti experimento difces.
EXPERIMENTUM 11.
gitur, in/'r^cf//^jquandoque colks materi^e
continuato augmento furreftura : quemad-
1
Accipe terram nigram ,pinguem
&
adipo-
jHxuoflia modum in litore maris prope Oftiam vi-
i^am,e quaomnemd^<7jfeparatam in vas
Tyberm^
dere eft conftipatos cumulos colliculofque
exprimito,
& invenies eam atramento fcripto-
graminibusvirgultifqueveftitos,quimaris!^^^
liaud abfimilem
;
hsc aqua arefafta
quomedo
arenacei
colles orti
fint.
alluvione &ventis agitati in arenarum pau-
latim cumulos aggefti concreverunt
;
ac
iflilium cejpitum colorem proxime referet,
nonnigrum quidem plane, fed puUefcen-
pafiimadmarislitora complures
hujufmo-!tem , & nefcio quid bituminis olentem:
di cumuli reperiuntur
Quaeritur quartb. Vndeagrorum terreftris
igni enim admotam ftatim ignem , non fe-
cus ac fulphurea , concipere deprehendes.
Vttdetanta
v.^w..^..*w., ^,.. - ^ - ..--^ .. . . .
terre/lrihiit
fateria,tantacolorumvarietate
fpeletur:alihi^^^^
dQhituminis ortu alibi fufius.
fumvarie." enim terreua fubftantiaprorfus i^r^.non- 1
Qu^ritur fexto. Unde coria illa lapidea,
^^]^;^'^;;^
^
nullibi ruhra, flava , aut caudtda cinereaque
' 9"^^
arenam tnter argilLceamque matertam
,^.
fpeftatur.^Refpondeohocfieri vel ex arena
Mercurrunt
,
proveniant
,
unde 8<. faxorum
in<lua.juglandiumfoIia, nuces nucumque in-
volucra a.utgallarum foetus
putrefafta atque
in terram converfa , humorem terrae vitrio-
lataeinexiftentem illico in aterrimum colo-
rem tingit. Fulva vero terra originem fuam
quorundam varia materia compoftorum oriii-
nem haheat ? Refpondeo , cum ex montibus
variffifalium fpeciesvicresqueatque mine-
rales glebajinagros, five immediate, five
mediantefluminum veftura dilTundantur,
habet a monWhus ochra,fuIphureautfanda-\^'^^
ut temporis fuccefi"u/accjquidam/^-
racha{(.t\s, quiinplanitiemadvedi ibi ter-
U/^c-f calcarii lapidis ramentis, atque fa-
rampropagantfulvamfiveauream; yrgi-
[lis
,
nitri
,
aluminis
,
vitriolique miftura
eAver6amontibus^r^?^/e^ijfcatentibusjComponatur
;
cui fuperafliifa argtlla
, aut
oriri , vel ex ipfo colore difcimus. Quemad-
alia qusvis terreftris materia in faxum con-
modum igitut aqua fluminum a differentihus'^^^^^^^^
atque hoc paAo /ax-^ infra ter-
mineraliumfuccis varie tinguvtur , ita^ agri
\tam expetrificoi^uXa^idioio
fucco nafci ,tum
^rf^^ejuscoloris cujusglebaeft,aquaabra-
variisexperimentisoftendemus,
ubi de re-
fa fuit ,
replentur. Undenam vero
mineriz\1^i^sinfaxum converfis
uberrime ratiocmabi-
differentes
iftiufmodi cW<?/-wacquirant, ali-
1
mur- Atque ex hifce patet
,
nuliam terram
bioftendetur. Terravero
nigraagticultutxlf^fpli^^'
in rerumnatura ^-a;/
,
fed omnes
potifiTimum apta eft,qufitvelexgr^w/w,
variarum rerum mifcella refertas efi^.
herharum
,
foliorumque deciduorum putrefa- ^
Quseriturfeptimo. Cur ad oftia fluminumcuradma'
ftorumque i terram converfeone
,
qua non
in mare proruentium
,
ut plurimum arenacei^^^^^^J^
folum terra. uti quoque ex animaliumfimo, \
cumuli
,
quospuhinos appellant, repenantur>
nigra & crafiTa , fed &pinguis mirum in mo-
j
Refpondeo
,
hoc efife ex arena limique, quem
dum redditur ;
cujus hoc experimentum
flumina prope oftia leni
&
placado fluxu
i in mare deponunt,
coacervatione ; ex mari
( vero i/,?/i fludus continub i^fr/x o/?ia & li-
I
tora impellunt;hinc quam materiam arena-
; ceam flumina in mare evolvunt, fluftus ma-
ris ne ulterius difiundantur , obfiftunt ;
hinc
cape.
M E N T U M I.
Exferimen-
Vas quoddam terra nigr^ aliquoufque im
taii, coio.
pleto
,
quam aqua fuperaffufa in orbem ro
rum vane-
tm.
tando commifceas, qus cum quieverit , ter-
j
arencz in cumulos aggefta eos
,
quos diximus,
ra interim adfundum dilapfa , aquam nigre
dine infedlam reperies
,
qua depleta rurfum
aliamaquamfedimento afFundito,
rotato,
pulvinos ei^chmt. Atquehincpatet,
mare^^^^^r^
fucceflli temporis ab alluvionibus
Aumi-
^^^f
^;^-
num invedu natis occupari ,
atque adeoin
mare
depleto
, & aliquoties continuato ,
donec
quotidie continuo materis affluxu
augeri.
evadant.
nigredinem illam a terreftri materia uni-
verfamabftraxeris, tandem arenamadfyet-
fam &fcabram colore alho ,flavo
, aut candido
TOM. I.
ut tuto afi^everare
queamus ,
humiles
mare regiones olim longe
lateque
exporre-
dum mare
fuiffe
: ^
contra ,
ubi modo
Yy
mare
:'.-^i.

5^4
MUNDI SUBTERRANEI
Se^.ll.
mare exiftit ,
olim terreftrem regionemiexpofitis,
nihilmodoreftatnifi ut/^/dj
fuifle, Verum
cum de liifce uberrime in memorataj materias ferras in particulari
pracedentt.
Z2'^ma6tumfit,ea hoc loco re- examinemus
; qui/^iunji^uxqaeproprietath'
petenda non duxi. l&zvirtutis ujujque
, unde natales
fuos trahat,
Hisitaque forfan amplius quam par eratlquam fieripoteft exadliflime
difcutiamus.
C A p u T II.
Qiiid Terra proprie
fit}
mdegemretur
,
de 'Variis Terreflrihm
fuhjlantiis
qua^ Terras V^o Vocant.
Cap.W.
TNprimordiali rerum conditu T^rrfwzijlgavimus
,
fedproprieterreamfubftantiam
Globus veluti fecundinaqusdam condi- elementatam
,
quam fic definimus : TerraDefinhio
-*- tus , aqua undique &undique, tefteSa- <?// corpus
, fojfile ,
quod irrigatum ah humido^^"*'
cro Textu ,
Gen. i. operiebatur : nonin\primumemollefcit,moxavitehumoreredd/tur
ea mo>?tes ^dlmc ,
f2o val/es , nulium 2i[md//quidum. Atque hinc excipiuntur omnia
diftinftum elementare corpus
, fedomnia illa, quas folum irrigata mollefcunt, non
confufa & incompofita fub chaotica qua-|tamenliquefcunt, uti charta , lana fimilia-
dam mafiafqualebant;doneciuce)am crea- jque. Excipiunturquoque faxa & metalla,
ta, Terravoce De i percufia, fuba6tisin jquaeafFufa aqua neque mollefcunt, neque
tra alveos aquis, aric/a d/)/>i}//f .fed/w^^/d-^-.eliquantur. Quamobrem pro certo tibi
fdtamenadhucfubftantia,qu2interno ta- 1 conftitutum fit, quod quicquid efFoditur,
men ignis Archeo operante , ftatim <^a;-i-ieique addito humido mollefcit, deindeli-
//ewquandaminduit, & tandem in/ix^^w quefcit , id terram proprie ddiam nuncu-
quandam veluti oflaturam coiit , ne fub li- pandum efi!e.
mofamafi"aremanens,defluxufuo&eIiqua-! Quaeritur itaque primo. Quomodo terra
tione fua omnem receptaculorum camera-'haEc^e(f/-e?r.^ Uthaecdifficultasenodetur,
rumque Naturaj operationibus neceflaria-|fciendumeft, <r//)//c/z'/a & ratione terram
rum ordinem & fabricam deftrueret ; atque hanc in extrinfeca fuperficie^ee/-d/i pofle.
adeo Subterraneo protinus agente Vulcano, iPrimogeneratur terrea hxc fubftantia eoTem gene-
mafl^ailla molis, manu Dei pantoplafta in'quopaul6antediftum fuit modo, partim
'"'""'
'^'^'
varias concavitates effifta, calore Subterra-
{
lapidum, mineraliumque glebarum
,
parrim
^J*
'
neoinduruit; atquehaec/^r/wdfuitCeocojwijpluviarum ,
imbrium , aquarumque
, five
faxeaftruiura , ad totius Globi compagem : rivorum per montium cuniculos labentium
folidiusfirmandam a D E o conftituta. 'attritione ac corrofone
,
qua lapides arena-
Quoniam vero in faxea illa mole innu-jcei & friabiles mineralium glebarum fub-
merae cavitates, atque ingentts ad wo//a?iftantia exefa ac torrentium fluminurrique
jormationem eminentiorum partmm protuiera- 'imipetudeye^a. partimin planiora loca de-
/i<?fj remanferant.finguiari D Eiproviden- ducitur,partim montium cavitatibus , fca-
tiafaftumeft , utiuto illo necdumindura-jbrofifquedeciivitatibusrimifquehserens^ac
to , & diftae vacuitates vaiiefque oppleren- ifenfim in terram converfa in herbas
,
plan-
tur ,&totius Giobi Terreftris montiumc^\\e\lzs
,
virgulta
,
arborefque pulluiafcit, qui
fuperficies , hoc eodem madefcente adhuc &
j
eft unicus Naturas in Terra finis
;
atque
molii limo veluti corio feu pelle quadam iiocmodO(jreacea terra oritur, przter eam
obducerentur : adeoque primigenia iiiajquae
J?7//w curfu ex riparum parietibus
mafi^aptafieret ad virgulta agri
, herbas,Ui^W/Var, quae partim in fundum decidua.
plantas
,
germina , arbores fruftufque voce
Dei
percufia
,
producendas, quod tertio
Mundi die faftum fuit. Atque hic primor-
dialis Mundi Terreni flatus.
Quo pofito
,
jam videndum eft, quomodo
fuccefloi temporum augmentata fuerit Terre
partim in agros fluminis impetu difpul-
fa , nova terreftris materiae feminaria fun-
dat.
Verum liic modus, ad omnem xQovoyiKmas
rationemaffignandam,minimefufficerevi-
detur. Cum enim per univerfam Terreftris
na \\xcfuhjiantia, quajnamvzxio Solis , Lunae Globifuperficiem terreftrishascmateria
re-
Siderumquetumignisaquarumque fubter- periatur,utpotefinequaterrae cultura inu-
x^nezmmini\\x\\iivarietatesful>ierit,^quid-\ii\isiotet, certo infallibili argumento te-
nam Terra iWz fecundum
effentiam fuam
fit Anendum eft ,
alium c^nzndzmterrenamfub-
Iiifce enim cognitis
, facilc in ahditorum liantiam ejje prater eam qua ex detritu la-
Cifocoyj/fjf<r^/<wnotitiamnosperventuros pidum fiuminumque invetiu
fit . Videmus
confidimus
Leftoremtamenprimofcirevelim.Ter-
ram hoc loco nos non fumere pro terreo ifto
fimpiici & incompofito corpore.quod Phy-
fici eiementum dicere confuevere,
quam-
quenosinrerumnaturaexiftere, fupra ne-
enim in longe lateque exporreftis pla-
nitiehus myricis ericofifque locis
, ubi
nec montes funt
,
neque flumina
,
quae
deciduarum arenarum cumuios advehere
poffint, copiofam pin^^uijfmamque terram re-
periri
;
pofitotamen, hujufmodi nonnulia
loca
LIB.VII. HYLOCINESIS
Cap.
1
1.
loca
fluminibus irrigari , dico nihilominus,
quod haec ,
uti montium repagulis carent,
&uomodo
j^^ quoque ob planitiem inundationibus
teirainva-
J, i
i . o r
flispianitie-nonfintita
obnoxia, & conlequenter ne-
hasnafca-
gug arenas limumque
,
quibus camporum Ira irrigara ,
Solifque calore animata mox
GLOBI
TERRESTRIS.
35^
regioni tuae propria efl , aperto indicio
,
ali- Expef.
^u/d in terra latere herharum produtlivum,
quodnosaliud non dicimus efle quamya-
lis terramixti vimfcccundim ,
cujusopeter'-
planorum vafliflimum fpatium oppleri pos
fit, ducant: Experientia quippe docet, foflas
in hujufmodi planitiebus faftas pollnon-
nuliorum annorum decurfum ,
novi ter-
ri repleri. Undenam itaqiie hujtifmoditerra,
n germina prorumpat, quae omn la multum
promovet fal putrefaftis graminibus plan-
tifque infitus, ex fe &fua natura ad id quod
invivograminefuerat,regenerandum. pro-
clivis. Si Qnimherbamquaridam , utiinprae-
Salherbj-
qu2 nec inveftu fluminum, nec montium |cedentibusdiximus
,
in jalem
reduxerisS^-''aZfimlna'
abrafione fit , nafcatur, explorandum eft. lcmque extraftum terrae indideris
,
is
e^mtufqneher-
Km^wsin altifsimorum montiumplanitiehus , fpecieherbam, e qua fal educftus fuit,
pro-j^^^/fOTcx
imo in ipfis verticibus nonnulla
planitie Iducet; utifequensme experientia docmt. c^uaextr-
inflrudis ,uti fxpe fsepius mihi obfervare li-
j
De hifce naturas miraculisfufius in fequenti-
%l^""fl[
cuit, copiofif^ima
pinguijiimaque terreftris
ma- hus Lihris fuo loco .
Quoniam vero multis cit.
"
inlocisubiarboresnon funt, quasfoliade-
cidua terrs fuppeditent , imo intra rimas
montium (9
intima terrce vijcera hujufmodi
terra nullibi non obvia enafcatur, id quomodo
fiat
jam reflat exponendum.
In prBcedentibus Libris afFatim docuF- Ml"'!"'"^''
teriagleha
,
pafcuis aptifTima reperitur
,
quae
tamennecattritumontanarum rupium fa-
xorumque
,
necfluminum
,
quxiflicmini-
me reperiuntur, corrofione congefla accu-
mulari queat : quin fi vel terram efFoderis,
femper novam Sc novam terram reperias, non
coriis arenaceis concretam , non fabulofis
glareofifque difcriminibusdiremptam ,
fed
fub acquali 5c homogenia pjrtium extenfwne
confiflentem , nifi tamen diverfarum
mine-
ralium gleharum intercurfu terreflris
o/^oye-
mus,
interi&rem Oeconomiam Geocofmi
,y^-rimasrnon-
terraneorumigniumvi perpetuis halitihus
x>a-tium, i/er-
porihufque
exagitari
,
qui magno impetu per-
^l^oMtum
petuo ex fiflulofa terrae montiumque fub- nafcatHr.
flantia , innumerifque fibris rimifque
,
qui-
mct interturbata fuerit , tunc enim vel ni- ! busTelluspertufanon fecus ac corpus hu-
gram,\elflavam,yelfuhfufcamterramgene-\m^n.ixm
capillaribus venis refertiffimum
rabit ,
uti poftea dicetur. Undenam itaque efl, exfpirent. Hincfit, utvapor halitihus
hujufmodi terra
,
quiE nec aquarum attritu, jj/^j-,intradi(R:asrimas, ftfTuras, meatus-
neque montium faxis in arenacea cotl^u- \qaefemper
a/iquidfecuma faxofaautminera-
fcula corrofione refolutis elEciatur , origi- \lifuhftantiaahradendo
devehat
,
quod poflea
nem fuam nancifcatur, ea qua fieripotefl jintra diftos meatus, aut in fummis mon-
fagacitate nobis inquirendum incumbit. tium ,
humido accedente ,
condenfatum
,
in
Putrefaa^
Dico itaque , id primo ex graminum . her- terram abeat ejus fpeciei cujus faxa aut mi-
mina',fliil
harum
,
virgultorum
,
joliorum arhorum ven- neralia
,
quK attriverit ,
exfliterint
;
nam
in terram
tis difperforum
,
quae tum in di(flis planitie- utfupra diSium fuit ,fiquifpiam foffam
fecerit
Mv/ha^
bus.tum in altioribus montium planis uberi in di^laj terrs planitie, eampofi
nonnullos an-
convertun- proventu oriuutur, aunua /0K/re/<j(3ioi? fieri 1 ox nova terra repletam reperiet ,
humor e-
*"''
poffe
,
quJB in terram tandem converfa, ter- 1 nim accedente fuligine lutum conficit
,
quo
reftremmateriam, exinfitoiis faIeacpin-i?e/Td perpetua additione
augetur. Verum
guedine, fcecundatam augmentent; quod Iquoniamhaecmelius
comprobari non pos-
utiquotannisfit,itaquoque<>T/^ferr<gau- funt
,
quam experimentis ,
Letiori fequens
gmentoplana ditari neceffe efl. Folia au- 1 exhibemus.
tem
,
gramina, herbafque hybernis five plu-
viis five nivibus maceratas putrefaftafque
interram con\ex.x.i , annuacirca Novembris
EXPERIMENTUM II.
De Terragenerationeinplanis ^
montihus.
principium , docet experientia
;
adeoque A
Ccipevasventricofum
tenui orificio in-
tritumeft,utmedeeo amplius dicere pu-
r^flruffum.quod/frraobviaaddimidium
deat. Terram vero infita fihi
graminumplan- ufque repleas, hoc
tarumque femina continere, fequens docebit I
deinde igni fuper-
experimentum.
EXPERIMENTUM I.
impofitum exhala-
rf permittas : terra
fiquidem concepto
caloreflatim infu- Ke^iepurijiima terra
,
qusnuUis aliis fe-
minum mifcellis contaminata fit, ad me- 1 mos mixtos vapori
dium ufque ampullam vitream
,
quam Verno
|
refolvetur
,
quod u-
temT^oxeinaltifiima turri procul a pulveri- ibiperaftum fuerit,
busvariafeminum mifcella refertis remo- linvenies circa ori-
tam
,
aeri exponito
,
cooperculo fuo tenui
j
ficii angufliam vel-
foramine, quoaer penetrare poffit, inflru- utinitrofam quan-
ftam;
&poflmenflruum fpatium reperies dammateriam,quae
terram
ejus generis herham protulifje
,
quae vafi ex fumi vapo-
Yy a
3^6
MUNDI SUBTERRANEI
5"^^. II.
rjfque corpufculis ibi condenfatis accre- jterreftrium orificiis concretis
; haec enim
verat , atque hxc contrita ftatim ?e/-/-fl?
pluviisimbribufquepofteadiluta
interram
ejus ,
ex qua eduda fuerat
,
odore
,
fapore, Iproprie didam abit. Cum verofumi iftius-
colore
referet. Patet itaque
, eodem pafto ; modi vaporefque perpetuo
durent
, effe-
in terreftris globi fuperficie terram gene- 1 dlum quoque inde perpetuum efle, neces-
rari ex fumis vaporibufque in pororum fe eft.
C A P U T III.
Vnde tanta Terrarum differentia nafcatur.
Cap.m.
HOc
loco genuina
caufa tants varieta-
tis Terrarum explicanda eft
,
quod ut
majori cum methodo fiat , nonnul-
las terrarumfpecies primo exponemus.
Terra fimpliciter confiderata,fi primas &
fecundas qualitates confideras.
Simplex.
f
Macra.pinguis.
I Rara,denfa.
^n
, J
Mollis,dura.
Eftvel"!
r-

I

j
Crravis,levjs.
I
Unacum medie-
L tatibus earum.
1 r
1 r
Si colo- Alba, nigra. I
j
Dulcis , amara.
Jres fpe- ! Flava, cinerea.
lc-r 1 Acris,infipida.
rn uSnA
pSilaporem,'!
_, , ^
ctes,]lla
I
Rubra.purpurea.
'^
j
rAu3to7njtpo5,
au-
I eft vel Viridis, fubrufa.
| J
ftera.
J L J L
I t
2 2
3
6
4
24
S
120
6 720
7 J-040
8 40320
9
362880
lO 3628800
IT
39916800
12
479001600
Atquehs funt differentia terrarum, quse
i^zmmfimplices, partim compolitaiuwt , vel
mineralibus mixtae fuccis, uti colores mon-
ftrant , vel lapidofis ramentisinfeftx : quae
inter fe mixta combinataque, innumerabi-
lem pene terrarum difFerentium varietatem
exhibent. Si enim fimp/ices
terra differen-
tias i2inter k comhinaveris ,
enafcentur
4790oi6oojdifirerentisterraEmifcelIaE,utin
margine patet , &inarte
noftra Combinatoriafuse
oftenfum fuit
;
quibus fi
junxerismetallicasterras,
jamCombinationum non
erit numerus: utproinde
non mireris ,
tantamre-
rum varietatem terrarum-
que differentium multi-
tudinem reperiri. Hisita-
que obiter expofitis, jam
adid quodininitio polli-
citi eramus, id eft, ad cuujas tantx vanttatis
perfcrutandasprogrediamur.
Quaeritur ergb,unds tanta dfferentium ter-
rarum
fpecies originem Juam trahanfi Hanc
quaeftionem ut quam penitiflime folvam,
fupponoprimo ex prioribus Libris , Ignem
fubterraneum per univerft Geocofmi vifcera
dtffujumomnia
vi fua animarc. Suppono fe-
cundo
, effe in intimis terra vifceribus diver-
foi five terreas, five lapidofas, mineralefque
fubftantias ,
in quas ignis continuo agat
, Sup-
ponotertio, materias
hafir zb igne agitatas,
coptofos a fe halitus
fumofque five vapores
emittere . Suppono
quarto
,
totam Terram
fiftulofam
. venofam
, innumerifque fibris
per univerfum Geocofmi
corpus dedudis
inftrucl:am efle.
Hifcepofitis dico, du.plicem'\\o<:\oco\\2i-
litum vaporerric{\xe confiderari pofle : Unum
qui ex Igne Subterraneo intra Terrz
vifcera
excitatur
; alter qui ex Solis attrattu ex terre-
ftribus portionibus , ex Oceano , Maribus,
lacubus, fluminibus, ftagnifqueinaltiores
aeris regiones educitur. Utrurnque terrce
gigneyidae. aptum jam nobis reftat compro-
bandum. Et ut a multiplici caufarum in ge-
neratione terrarum concurfu incipiam
;
Dico praeter eam in pracedentibus diftam
xOoDo^j^ei/gcn- rationem multo plures concur-
rere : adeoque terra diverfis modis generari
poteft.
Modus primus x6ovo>vkicus caufatur a mdusfri.
diverfitate terra inutero Geocofmi delite-'""'^*"'^*
Icentis . vel purs , vel miitse. Si itaque Ca- tmi.
lor fubterraneus egeritin hujufmodi terram
puram,i^^z. terra attenuata halitus a fe emit-
tit, quaefuntcorpufculaficcififima, in qu
terra vi aeftus attenuatur refolviturque ; haec
corpufculaperrimofas terrenae molis fiflu-
ras, rimas, venafque dedufta, ubi humefcen-
tem aut laf idem autterram repererint, eidem
miftain/(f/-/-^wejusproprietatis
, cujuster-
ra, ex qua exhalarunt,convertentur. Si vero
impurior terra ab igne attenuata in fumola
corpufcula refoluta fuerit , illa humido va-
pori junfta intra cryptas aut rimas mon-
tium eam terram generabunt, cujus proprie-
tatiseftimpura terra. Sipurafuerit.cjwW'/-
dam
; fi impura argillaceam, &fimilequid. Si
bituminofaeterrjehujufmodihalituspermi-
fti fuerint , terrapinguis & ufiilis
, pro ratio-
ne caloris vel blandioris vel vehementioris
generabirur.
Modus fecundus dependet a conflitutione ^<>^'*'f^-
locorum aut fiphonum terreftrium
; fi
enim"*"'^'"'
halitus terreftrium mafiarum magno impe-
tu per artftas anguftaf(\x\e femitas ciinz\ivim
tranfierit , femper aliquid a maflls five fa-
xeis, five mineralibus, five terreis corro-
dendo abftrahet , uti ex fuperiori experimen-
/i^patuit. Undehaec eveda in fuperficiem
terram generabit lapillis
, arenis glebifque
fquamofis rejertam, Si vero per cavemas
trans-
Cap. III.
Modniur-
tins
'Modits
quartus.
Mcdus
qtiintus.
LIB.VII. HYLOCINESIS GLOBI TERRESTRIS
tranfierk, tunchumido mixta terram effi-
ciet ejus natur^ cujus velcryptaefl, w/e.
ralihns refertam.
Modus tertius , dependet a commixtione
haliiuum & vaporum : ex his enim optime
tnixtis na.{cetut: terra piyiguis, bene compa-
fta & fine rimis, undique fibi cohasrens , iis-
dem vero non bene commixtis nafcetur ter-
r^jpriori prorfus contraria, hiulca, rimofa,
ac poris referta.
Modus quartus. Sihalitus tranfierint per
mineralis materia f.hras , tunc vapori con-
glutinanti junifta per folitas fibras profefta
producetpro ratione mineralium, terram,
hic
{Eiofam Sivtridem
, ihi /uiphuream ,
alibi
ferrugineam, ailicuhifahnam^ant nitrofam,\Q\.
aluminofam
, aut vitrioLtam, SiUtmercurialem
& fic de csteris.
M.odusquintus ,dependeta Solisvirtute
:
hic enimcalorefuoextrinfecam Geocofmi
!?7
Exper.
ra in lebete pofitapollet. Si enim terra can-
Variitm
dida fuerit ,'uti creta , Samia,
&^
fimilia, fu-
Txltnmento
liginem candidam ; fi tettz.pinguis &hitumi-trobatur,
fuperficiem impetens, terreftres portiones
j
nofa, nigt^m, {ifuIphurea,M\am, fi arofa,
in ha/itus Ammidas vero in vjpores refolvit ;
viridem in fuliginem abibit
; & fic de C2te-
& uti ex halitibus ingens falfugineorum,
]
ris idem judiciumeft;qudeinde
unacum
humido juncla
/'
terram degenerant
, ejus
terrje , ex qua exhalarunt ; halitus enim hu-
jufmodi fuliginofiperporosterraz fibrafque
intimas depulfi in fuperficiey^
injenfihili
pulvere latentes , vel piuviis, rore, pruina,
nive in terram dtgenerant. Eodem prorfus
modo quo Chymici per difta inftrumenta
fuligines, tutias ,flores metallicos intra re-
ceptacula , conofque campaniformes repe-
ita ex humidis ingens vapidorum corpufcu
lorum copia in ultimas aeris regiones attol-
iitur, ubi condenfata & intra altifnmorum
montium juga ,
terreftriumque regionum
pianities ventorum vi difpuifa
,
terram non
folum augmentare , fed^ iongo temporum
decurfu generare pofiunt. Quemadmodum
enim terreftris fubftantia vi ignis in cor-
pufcuia ficca, quibus liaiitus feu fuiigines
^omodo
tetagens
retur ex ha
litibus
c^j ,j
a \
- --
vaporibus
conftant , ita iiumidain aquea corpufcuia,
"re folent
;
fubinde quoque ex fimiiibus
tum extra
terram.
fuiiginibus ingentem hydrargyri copiam re-
periunt
,
quod apertum fignum eft , / terre-
flrihus fuhftantits combuftibiiibufque rebus
iddelituijje. Quidenimaiiudfunt ///_g/^j
camtnorum
,
quam W//waiignis csteris-
que combuftibilibus rebus vi ignisfeparata
levifima corpufculain iateribus caminorum
in unum coafta
,
quam fuliginem dicimus
:
qusE humido fuhaia exficcacaque terram ni-
gram exiiibet.
CoROLL,ARIUM I.
Ex liifce patet , unde terra metallica origi- cur in una
nem fuam nancifcantur : mirantur enim mui-
^
.^*'''^'"
1 I
.
r 1-
regionetan'
I
ti , dum nunchic terramjaltnam
, aut nttro-
f^terrarum
quibusvapor conftat, refoivitur; & fuligo
quidem halituofa in appropriataregioneper
antiperiftafm accenfa Neifuh carhonis aut ai-
teriusmateriae aduftas forma dectdens , terrae
reftituta in eam convertitur; vapor vero una
fecum variam terreftris materiae mifceiiam
rapiens in fuperiori regione refolvitur, iiinc
per piuvias, nives, grandinem, terrae portio-
nes vapori infits , terrje redditaz pariter in
eam
,
perpetua pericyciofi convertuntur.
Quamvis prior modus, quo per fuhterraneos
ignesterreftris fuhliantiain halitus rejolvitur
terrisgenerand/s magis lenuinus fit. Sed ne
quifpiam forfan iiuic noftro ratiocinio con-
tx.z.di\ceteyide'3itux,idfe(iuentihusexperimen-
\fam,
a.ut a/uminofam , aut vitriolatam
,
nunc
^'verfitas.
tis confirmandum duxi.
EXPERIMENTUM.
Caufam xQovoyevio^as ad ocu/um oflendens
aiiam reperiunt, jam ihifulphure totam con-
cretam regionem ; modo aiibi hitumine aut
naphtha refertam
;
nonnuiiibi ruhric^ aut
ochr^ oppletam , & fic de cjeteris : qui fi Na-
"pOnito fupra focum lehetem A ampiumjturas procefiiim noflent , admirari defme-

terra quiiibet nonnihii humefcente ad

|
rent. Cumenimiiujufmodi/a;>if/-/fc/d/fj/fr-
mediumufquerefertum.fupraveroiebetem i rce in intimis vifcerihus, ejufmodi materiae
fufpendatur vei ex terra cofta, vei ferro, vel i quam referunt copiam habeant ; hx vero
aiia quavis materia receptaculum B fub cam- 1 materia in halitus vi caiore refolutce, uti fibi
panaeformaefiiftum , cui/-5/exiguiindan-
\
fimile femper & fuccellive generanr
,
ita
tur C D E F , in fine fubtiliores ; deinde ac-
;
quoque/)fr/>om fibrafque terra exhalatce in
cenfoigneY
S carbonibufque advoiutis ie-
beti
, fiatim terra in haiitus refoluta in re-
ceptacuium
abiens, ibidemtubisinferta/
fuliginem
ahihit ,qux vapori junia in terram
abibitejuscoioris
&quaiitatis, quibuster-
uitimamufquefuperficiem continuata fu-
iiginum coacervationepropagantur; adeo-
queetfiinfenfibiiiter,extimam tamen ter-
ram cujufcunque tandem fpeciei fit, acceflu
&accretione fua augmentant,
Yy
3
Co>
3S8
MUNDI SUBTERRANEI
1 1.
bras ufque ad extimam
fuperficiem propagati
Corollar. Sefl.ll.
CoRor. LARiu
Cu n
li'mcp2itet
quoque
,
qiiomodo faxoji moft-
ibidem vel petrifico fucco
, vel humido
perpetuode. /fj, qui perpctuis pluviarum, niviumquc in-
ambienteiifdem
m'Ao,faxis accrefcunt. Sed
triti.non
jurjis dctcruntur , (^iw/i tameu a tot mil
diminuan
;., .
i . . i t
.
libusannorum, fioifvideantur: quia videh
cet halitusJuliginoJi^et'mt'imzs montium fi
tiir, a tot
arinU,
diQh'i^ct'mfequentihus copiofior dabitur di-
cendi materia, quando de lapidum geneji ra-
tiocinaturifumus.
C A p u IV.
iDe
Ufi
'Variarmi Terrarum.
Cap.lY.
^ W"^ErreJlres quas paulo ante innuimus
B fuhflantia , multiplicem omr\'mo ufum
-*^
hahent apud variarum artium profes-
fores
,
quas ordine exponemus. Et primo
quidem
funt nonnullse fummopere ufhatce
Medicis ob infignem, qua pollent, virtutem
contra-venena.
Usus Primus
Quarundam terrarumin Medicina.
1
Nter csteras terras celeherritme nullo non
^tempore fuerunt , Terra Samia
,
Lemnia,
Bolus Armenia , at pofleris temporis Meli-
tenfis ,
Majorica , fimilefque , de quibus or-
dine agendum ell.
Samia terra, a Samo Infula Archipelagi, in
qua effoditur, ficdicfla, 7 heophrajbtempore
Defcriptio
temSamii.
Theophra-
flus.
mine H'cJ)sy.9i. Hephaflia, propequam coUis
colorefulvo
,
combuftoquefimillimus, nec
ullam ex fe ferebat plantam , nec faxum, nec
aliquidaliud, ob nimiamhauddubiefum-
mamque ficcitatem juxtaatquetenuitatem
omnis coagulationis expertem : atque ex
hoccolleolim tempore Galeni terra hujus-
modi eruebatur , adinftar ruhricce
,
quam
[jLiA^^v
vocat, inrenfo rubore fuffufa : modum Modusquo
quo hacterraeruehatur
, ^
carimonias
,
qui-"'*^'"^*'*''-
busparahatur, fufe defcripta vide apud Gale-
numlih.<)
Med.fimpl.
Dicitur etiam Terrafigillata ob figuram Lemnia
Caprae.qux ipfiolim imprimebatur.&inde":!;^*^'"
a-qi^yii
(uy>i,Jigtllumcaprie a Diojconde dice-
idem.
batur
,
quamvis a Galeno ei Diance fimula-
crum imprefiiim fuifi^e feratur. Sed cum ca-
venam habebat in longum extenfam altitu-
1
pra ZJia??^^ dicata fit, facileunum cumaltero
Diofcori-
des.
dine bipedali ,latitudine multo majori ; u
trinqueverbfaxisobfepiebaturterra, equi-
bus fecernebatur : venam in medio habebat
optim^ notaj adinllar medullffi , deinde a-
lias atque alias venas faxeo flramento di-
ftinftas ,
virtute tamen medias impares.
Z)?/^ver6reperiebantur Diofcoride tefte in
Samiis fodinis , hu^us terra fpecies , una Col-
lyris, altera /ifteris nomine vocitata : illa
oculorum medebatur infirmitatibus, excel-
lentifiimum merito diftum -k^^tIm ii^oyJM
confundi potuit. Hodie aliaterra Arahicis
charaticrihus paffimproditur, qusutrum ex
LemnoautSamoafportetur dubitant mul-
ti; quidquidfit, locum fane fecretum & cu-
ftodia obferatum tenereaudio ; nequequis-
quamfubpoenacapitis inde quicquam exi-
mere poteft , nifi quibus ex officio id incum-
bit, utefFodiant, atquein/roc/^i/cwforma-
tnmjjgi/lo
BaJlie,Y
e7.in'i autetiam Impera-
toris Sigillo muniant : ut proinde multi du-
bitent, num hujufmodi Sigillata terra eadem
xo\X\)^or. Alter 4/?fr,velob/??//^eifiguram cum veteri lUa Lemnia fit. Ego fane fi non
impreffam, veloblucentesinftarftellarum omnino eandem ,
faltem non difparataE
arenulas aureas, qux ipfi infertaefpeftaban
x}'ifertajler
tm. Perperam fentiunt ii qu'i terrara hanc
o
-
Samiam candidifTimam^cum Ajlere Samio feu
Tif/ct? confundunt; cumtoto, coelo illa in
Samtus a
lerra Sa-
tnia.
Lemnts
dicitur.
naturz efTe, ex eifecftibus ejus arguo ; cum
& ruhro colore nonfecus acvetusillafplen-
deat ; veterem etiam inde rubricamvocz.-
bant , & fanguine caprae tinffam
,
quam
ter fe differant , de quibus alibi
; utraque! tamen tanquam fabulam vulgi ridet Gale-
adjiringentis Kii/^r<s fanguinem ex{ptient'i-\nus;{ednat/va{ua.ruhedine conftare multis
bus prodeft , contra venena quoque antido- i probat
,
qua & moderni temporis terrajjgil-
tum exquifitilfimum
,
de quibus vide Dios- \ lata conftat. Vires medicae in ea hodie ex- viretterr*
fo/-/<^^wj.
AjuntintraSami2terr2venam in-|dem quae in veteri ; fiquidem contra ietha-
^*^"'"''*"
veniri lapidem
illum Smyri hsiud abfimi- 1 liai^d-wewaegregiiantidotivireshabet, cum
lem
,
quo Artifices auro argentoque in fum- vino pota; venena introfumpta , vomitione
mumnitorem
poliendo utuntur.
|
pellit,lethalibusferpentum i(ftibus morfi-
Lemniaterraa.Lemno
Infula Archipelagi,] bufque medetur. Seddehujus viribus ufu- Diofcorid.
in qua effoditur, ficdifta,quje & 0<plk(rcL a| quemedicovide Diofcoridem, Plinium,
^^?- G^^enu!
lenum, Matthiolum aliofque. Cardanus arte Matthioi
Jieripofte
terramfigjllatam fimillimisvirtuti-
Cardan.
bus prsditam afTerit
, fi quis communem
argillam in pollinem reda^flam aqua fcor-
dii , in qua juniperi femina incofta fint,
fubigne& in trochifcos aptet. Mifit non
/fr/^e^fww haud dubie multitudine nuncupa
ta,quorummorfibusIethiferis
DEUS Opt.
MA X. terram hancvenenis
ferpentumque
toxico profligando, mirum in modum op-
portunam produxifTe videtur
; cum nullum
venenum fit cui natura non fuum
antidotum
Diofcorid.
oppofuerit. Fuit olim teftibus
Diofcoride, ita pridem ad me ex Helvetia ubi efFodi-
Gaknus
f^^^^io
.
Galeno
,
Urbs rukano dicata
, no- tur, ChriJlophoruiSchorer , territorii Lucer-
nenfis
que Vires.
Territ
S. Pauli in
Inful Me-
li$en(i.
LIB.VII. HYLOCINESIS GLOBI TERRESTRfS.
9^9
veniant. Fitquoque ex ruhrica in ollis novis
Tranfmm.
I . I
.
' . '
, .
I
- tio Ochrs tn
luto arcumlitjs, tantoubiquemelionsno-
Ricam.
tsc, quantoin caminis diutius arferit. Vi-
denturautemhs dusEterrs OchraSc Ruhrka
reciproca quadam converfione in fe invi-
cemtranfmutari. S\c\Vi\dQ.vc\ex cchra ufta^X.
ruhricafahrihs
,
quifabriin defignandis li-
neis utuntur, chordce, qux iftiufmodi ru-
bricaimbuitur,vibrationetabulis trabibus-
que ligneisimpac^a. Verum cum Ochra in
ruhricam vertatur vehementis ope caloris,
nonvideo, quomodoex rubrica in minus
intenfum colorem retroverti pofTit, Quare
puram putam oculorum illufionem eflepu-
to
,
qua duni ex ruhrica ochram coquunt , co-
lorum difparitatedecipiuntur.
Pulvisparetonius,q\xiSNe.th&iX)Xomihi\x&-^'*^'"'^t'*-
1. .7-- o ,
-
y-J-
retoniui.
nt olim, uti Plinius cx l^itruvtus inter le ois-
piimus.
falutifera remedw eli ;
fed cum tam multi- j crepant, ita in huncufque diem
,
qusenam
vitruvius,
plici mercatorum impolluradidaterra ^f-{fpecies fuerit, ignoratur :hoc fcitur, a Pi-
pravari poiTit , diligenterattendendum eft, ' Aoribusmaximeufitatam fuilTe, ex ^Egy-
quomodo falfa a vera
,
quibufque fignis di-
1
pto & Creta Infula allatam.
Depulvere Puteolanoa.c[ms immerfohipi-
defcente , inftquenti Seitone uberius dice-
tur, Jamadalias fpecies terrarum defcri-
^jj*
iy,nenfis
prxfeftus ,
terram Lemniiz fmilem,
quam veram & a prifcis defcriptam efi^e pu-
rat; cujusobviriumprsftantiam quendam
concivem ad centenos annos vitam tradu-
xiflefcribit. Sedadalia.
Boltis
Af- Terra Armena, quam holum Armeniam quo-
mna,ejai-
quedicuut, id cft, glebam ex Armcnia alla-
tam, qux tametfi fpeciem lapidis exhibeat,
admodum tamen moliiseft & friabilis
; &
quia validifi[lme ficcat, ideo juxta citaro-
rum Medicorum fententiam , tormina ,
coli-
cam , dyfenteriam ,
hamorrhcBam
,
rheumata,
phthifin curat: pe(iilentihusmorhis
,
ulcerihus-
c\ne pu/monis ,aJihmaticiuQmimm in modum
coTtfert : Venenis prasterea erodentibus uti
cantharidum
,
putrefacientibufque lepo-
ris marini non tam ficcitate tenuitateque,
quam fpecifica quadam virtute & qualitate
ftinguenda fit; de quibus confule pharma
copoeos.
7d'rr^Mf'//i'?/f.f iifdemprorfus facultati
bus pollet quibus praecedentes ; & effoditur , bendas progrediamur
ex certis plagis InfulaeMelitenfis ad mare,
non rem otis a civitate veteri , & ad cryptam
^y. PW/,exqua egoipfe manibusmeisnon
exiguam copiam una cum gloffipetris erui,
de quibus amplillime fuo loco. Hasc terra
cand/dijjimaeii. & variis Santlorumptiurisfi-
gnatur ,
magnainmorbisquibufcunquei/f-
nenofa qualitateinfeftis, profiigandis non
tam naturali
,
quam Djvi ^juI/ privilegio &
benedidtione , uti pre crederelicet , imper-
tita eidem virtute pollet.
yartATer-
Sunt& aliaeterrarum fpecies , v.
g.
Ochra,
tarum ffe-
j^jflyj^^ ^ Sile , Eretr/j ,Ch/a
,Selenufia , Cimo-
lia,Pigntt/s,Melia.Ampelitis, Pulv/s Puteola-
ms
,
Creta
,
Argtlla
,
Lutum Apul/a., Myrrhi,
Porcellana, Majoncj
, Tr/politana, & innu-
mersE aliae
,
quarum finguls a iocis plerum-
que
,
in quibus eruuntur
, nomen fortitae
funt.
ochra.
Ochra afofioribus Sile di^la , eft terra fos-
UMbrica. fiiis fulva
,
auripigmento haud abfimiiis.
Ten^e Jgricultur^ utiksautimtiles.
Novem reperiuntur terrarum fpecies ah
Agricolis ohfervata
,
quae poftea muitipiici
fpecierum
difFerentia fubdividuntur : aut
enim eft
I . Pinguis aut macra. Prior natura dulcis, foe-
cunda, ab Agricoiis u-
nice defiderabiiis, o-
mnibus frugibus pro-
ducendis apta, nigra
modice.
z.Macra. Macracontra, uti con-
trariis qualitatibus
poiiet, fic nil prodeft.
3.
Pinguis & rara. Pinguis&rara , tum ob
bonitatem
, tumquia
facile arabiiis eft , A-
\
gricoiis cumprimis
grata.
Ochra quo<
modofiat.
nunciuteofeufubflavo colore,
'^x^
Graecis
\
4,
Pinguis &
fl>i<'-
Haecetiamfi exunapar
difta, & pigmentis adnumeratur
, eftque
nativa & fa^/tia ; ilia non folum in metalii-
cis , fed& in propriis venis reperitur
,
pr$-
fertim ifl xris plumbique fodinis , cujufmo-
di compluribus Europae iocis, potiilimum
inGerminiaefFoditur. Hjecfciiicet oclira
variismodisfit. Piimoplumhum in ampul
lam vitream obiongam conjicitur, forna-
ciqueimpofitaeignis fubjicitur, atque tam
diucoquitur, donec oclirae coiorem traxe-
rit, quapiftores utplurimum utuntur. In
Germania fic eam fieri obfervavi : plum-
bum exurunt macerantque
, deinde ite-
rum exurunt & macerant , & hoc continua-
to repetitoque iabore
, donec colorem ii-
lum
pigmentis aptum quem defiderant , in-
te pinguedine fua
fru(^um promittat
,
ex aitera tamen cul-
tudiiBciiis, & mino-
risdefideriieft.
S.Macra Scfpijfa. Haec ob iapidofas gle-
bas, praeter fpinas &
tribuios nil adeo a-
liud promittit fuis
cultoribus.
6 .Pinguis mediocriter.Hyi feminumgenerefi-
liginem & hordeum
maxime amat, ex ie-
guminibus fabam , li-
num
,
cicer ,
canna-
bira.
7.M(i-
^6o
MUNDI
SUB
Cur fiiiinde
ttut triti-
cum aut^
hordeurn
transplan-
tatum in
fitiginem
^
avenam
tranfmu-
tentur.
Se^. 1 1.
y.Macra
mediocriter.Lnipina. &
avenas amat,
I
frugibus pinguioris
fucci ferendis inido-
nea.
- %.Spifamediocriter. Rapas ,raphanos,ave-
nam amat.
^.
Pifiguismediocriter.Ommbus ^ frugibus
&leguminibusferen-
disperidonea.
Atque hx Terrarumfpecies aut dulces funt,
aut amane , 'acres aut aujlera
;
aut quoad co-
lores funt nigra ,
aut alha, flava
aut ruhne,
fufcad^xtcinerea,
exquibusfignis Agricok
maxime
conjiciunt
,
quamnam plantam
cujufvis tandem generis cumprimis appe-
t2in.x..Terrie vero
metaUicisfuccis mifcellifque
imbutas cumradices herbarumexedant, &
corruptionem inducant, ab Agricolis repu-
diantur : /^reoj7ever6& glareis fabulifque
refertas ,
uti fpinis & tribulis proferendis
funt idoneae ,
ita quoque ab Agricolis ut
plurimum tanquam
inutilesrepudiantur.
Atque ex hifce patet , cur tnticum aut hor-
deum tn nonnullis terris conftum , in fdigtnem,
^in aliisin avenam quoque convertatur : Ra-
tioinpromptueft , cumenim hsecduo fru-
menta pinguiflimum folum appetant , fit
ut in macilento & flerili agro , fuccis etiam
metallicis referto, liumorem
,
quo indigent,
fufficientem non reperiant , ac proinde ea
a naturali fua bonitate ,
nutrimento defi-
ciente ,
& radicibus acredine fucci confum-
ptis femine degenerante deficere necefle
eft. Qusnam vero terra fingulis rebus fe-
rendis apta fit, agricolaj ex herbis ibidem
exorientibuscognofcunt, hifceregulis ufi
:
Primo. Si ager quifpiam fua fponte herhas
producit , atras , amaras, Simacilentas, dices
terram ejufdem proprietatis efiTe.
Secundo. Si juncis, arundine, cypero, fi-
milibufque abundare repereris , uliginofam
terram dicunt , humido abundanti femen
fufFocantem.
Tertio. Si rhamnos, paliuros & fpinofam
foboiemproducat, dices efie cultu difficdH-
mam
, utpote quae raftra & vomeres ingen-
tibus glebis
oneret;c2teroquinfrugibusfe-
rendisnon inidonea. Virgilius fane in Geor-
gicis, terrarum qualitates optime defcribit,
quas hic apponere Leftori gratum me fa-
fturum exiftimavi. Et de temperamentis qui-
dem terrarum ita fcribit 2. Georg.
hiecvero temeferre omnei ommapoffunt
:
lluminihus falices , crafifque
paludibus Alni
Nafcuntur; fterilesfaxofs montihus Orni,
Littora myrtetis lanijfma
;
denique apertos
Bacchus amat colles
, Aquilonem
(^
frigora
Taxi.
Hicfegetes ,
illicveniuntfeliciusuvce,
Arhoreifoetus alihi ,
atque
injufta virefcunt
Gramina.
'DefgnisTerras macrx & pinguis, rarx &
denfjE , falfae & amarx , humidae, gravis , le-
vis.itacanit:
Signa ex
quibusqax-
nam terra
quibus re-
bus feren-
disap'a/5^
cognofcitur.
yirgilius.
Georg. I.
TERRANEI
Difficilesprimo terrce , collefque maligni
Ctotg.
Tenuis uhi argilla
^dumofis
calculus arvis
Palladiagaudentfylva vivacis oliva,
Indicio
efl
tradufurgens oleafter eodem
Plurimus, ^flrati haccisfylveflrihus agri.
At quapinguis humus dulctque uligine lata,
Quique frequens
herhis ^fertilis uhere cam-
pus,
Qualemfape cava montis convalle folewus
Defpicere ; huc fummis
rapiuntur rupihus
amnes
Felicemque trahunt limum
,
quique editut Au-
Jiro,
Et
fiUcem
curvis invifam pafcit
aratris.
Denotis terrae nigras & fterilis ita canit
:
Nigrafere^preflopinguisfuhvomereterra
Et cui putre folum
(
namque hoc imitamur
arando)
Optima frumentis.
Namjejunaquidem clivofiglarea ruris,
Vix humiles apihiu cafm
roremque minidrat,
Et tophusfcaher ^
ttigris exeja chelydris
Creta.
Qua tenuem exhalat nehulamfumofque volu-
cres,
Ethihithumorem ^
cum vult ex
fe ipfa
re-
mittit,
Quaquejuo viridi femperfe
gramine veflit,
Necfcahie ^falfaladit ruhigineferrum,
llla tiht latas intexat vitihus ulmos,
lllaferax olea
eft
, ilLm experiere colendo,
Etfacilempecori
^patientem vomeris unci :
Talem dives arat Capua &
vicina Vefevo
Ora jugo.
De terra fpifi^ &rara fic canit 2. 1. Georg.
Nunc quo qu3mque modo pojfis
dignofcere ,
di-
cam.
Rarafit, anfupramoremfit denfa ,
requiras:
Alterafrumentis quoniam Javet , altera Bac-
cho
;
DenfamagisCereri, rarijfima
quaque Lyao,
Ante locum capies oculis , alteque juhehis
Infolido puteum demitti ,
omnemque repones
Rurfus humum
,
"
pedihus fummos
aquahis
arenas;
Si deerunt , rarum pecorique ^
vitihus al-
mis
Aptius uher erit
; fin
in
fuapofte
negahunt
Ire loca
,
^
fcrohihusfuperahit terra repletis
SpiJJui
ager
,
glehas cun^ianter , crajfaque ter.
ga,
Exfpeiia
,
^
validis terram profcindejuven-
cis.
De terra falfa &amara fic canit.
Salfa autem tel/us
, ^
qua perhihetur amara
Frugihus infelix
ea nec manfuefcit
arando,
NecBaccho genus , autpomis fua
nominafer-
vat
;
Atfapor
indiciumfaciet manifeftus , @ ora
Triftia tentantum fenfu
torquehit amaror.
De
LIB.VII. HYLOCINESIS GLOBI TERRESTRIS. 561
Cap. IV.
De
notis terrse pinguis.
Pinguis item quajit tellus , hoc ^eniquepaBo
jDifcimus : haud unquammanihus jaitatafa-
tifcit,
Sed picis in morem ad digitos lentefcit ha-
hendo.
Defignisterrajhumide,gravis,levis, & ni-
grae fic canit
:
Humidamajores herhas alit
, ipfaquejufto
Liztior, ah I nimium
nefit
mihi fertilis illa,
Necjiprievalidamprimisojlsndatariftis.
Quagravis e(l
ipfo
tacitamfepondereprodit,
Quac[ue levis; oculispromptum eji pradifcere
nigram,
Etquifquis celor ; atfceleratum exquirere fri-
Difficile eftypiceaetantum, taxique nocentes
,
Jnterdum aut hedera pandunt veftigia
ni-
gra.
Cjetera vide apudP//>iw, Palladium ,
Colu-
^''"'"^
mellam caeterofque de Agricultura Audlo-
coiumel.
res.
C A P u T V.
De requi/itis ad cultHram Jgroruni.
Cap.Y
Ecenfitis jam terras qualitatibus,utili
Septemad
M_^^^^
^gjj^ terra maciknta ad pinguedi
,4gricultu
rnm
requi
runtur.
nem reducatur , nonnihil dicamus, quibufve
modisvitiisagrorum medeantur Agricolae,
ad quxfeptem potiflimum requiruntur : Vi-
delicet marga ,Jimus , aratrum, raftrum,
ignis,
&uld /it
fata, intermijfa cultura. Etquoad primum;
Marg*-
Margic nominehocloconilaliudinteliigi-
REcenfitis
jamterrajqualitatibus,utili" I Solis aerifqueficcitatemfmtimmunia.ter-
tateque in Agricultura, reftat.ut^'^/- jraeque indita pinguedine ejus imbuta, ac
/)z/r mndif ifirra ynarilfintn ad nivifiuedi- !
tandcm putrefafta in gcrmina adolefcant.
Quinto & Sexto. Ad terras pinguedine
^'?
'id-
imbuendas ftirpes
,
frondes , virgulta ,filices,
gforum aA
genifta
,
palece flipulac[\xQ accenfje in cineres
pinguedi-
refolvendte funt, quibus agrimirum in
mo-"J^^^"/.
dum ffficundantur : Virgilius i Georg. hujus/i-a^
operationis quinque aifignat caufas ,
dumvirgiu
tur quam terrapinguis
^fptffa,
foecundandis
j
incipit
:
agris aptilfima : ell enim velut quidam terrce
\
Sape etiam fteriles
incendereprofuit agros
tff/e/>^, autvelutiglandulain corporibusibi
I
Atque levem ftipulam
crepitantihus urere
denfante fe pinguedinis nucleo; acmulti-
1
flammis.
plicis fpeciei reperitur : (\ws.(^zmalha Scflui- quas lege citato loco. Nos paulopoftg'i-
da, meduUseoffiumhaudabfimilis, unde & \namcaufam adducemus, praetereaquaePoe-
pailim a Germanis dicitur Steinmarck,i6. eft, ta adduxit.
medulla lapidea, 8c quim maxime in venis Septimb. Alterna agrorum quies ad
^^^'[^"^l^^f^
metalliciscommiiTurifquefaxorumnidula- ram
pinguiorem reddendam requiritur,','^^^^Pj'
tur,uti magna in medicis virtutis, ita in Geor-
1
quemadmodum Pocta prascipit i Georg.
meUoren-
gicis exiguae. Aliae deinde margarum fpe-
1 Altemisidemtonfascejfarenovales,
cies agriculturje magis ferviunt, & funt To- \ Etfegnem patierefitu durefcerecampum.
'
Atque hsec iunt requifita
adhonitatem terne
comparandam neceihna.; verumnehocloco
ruftici tantum officio fungi videar
,
difta-
rumrerum rationes aflignaturus jam Philo-
fophi fungor munere.
C^\XTix.m it2iC^Q^nmo ,
Utide pinguedo^^j!^^^^'.^
guedinis ^o{^Q.K\one 'plm&s d^m^^: ^nnoi.\terrie nafcatur, dx. cur arari&cconvertideheat,iorum.
Atque haec de Marga fufficiunt. \fi.mo
oppleri , cinerilus eam ohtegere oporteat
>
Agros ftcr-
Secundum Requifitum eft/wj, quiuti Dicoprimb, Inejfe terra /it-^jw quandam
corareofw-niuitiplex
eft ,
ita non omnis omni tenz\ pinguedinem ,
natam^a.ttim
ex
falinis pzttim'
tet,
d-
iHn-
convenit : alii turdorum, columharum,gallina- ex httuminof\sJpiritihus,Q^h\xi univerfa Tet-
rw^wque . fimum probant, rejeBio natatilium
phacea&carenacea, &qulapidis folididuri-
tiem induit; terra Melitenjis : atque hseco-
lore plurimum differunt
,
quorum ratio fu
praindicatafuit : ({ndinth zut^m marga pin-
guior eft , tantb e^ majoriubertateagri be-
antur, quantb verb durior , eb in nativje pin
volucrum plus jequo cauftico , uti anferum, a-
natum excremento : Alii caprarumfimum
principatum tenere volunt , cui fecundo
loco fubftituunt ovinum ,
deinde houm
,
&
poftea jumentorum
;
ut vel ex hoc pateat,
quot ftercoribus & excrementiis quifqui
rae Molesreferta eft, conflatam : quxadhx-
rens terreftribus maflls, easfoecundasred-
dit , eo quod pinguedo adhaerens partes par-
tibus conglutinat, humido deindeacceden-
te, terram fimul fpifl^am pinguemque red-
dit , frumenti germinationi aptiffimam
.
Unde & quotannis aratro fcindenda
,
ra-
Ad Agri-
ciilturain
aratro
^
laftroo/itM
liis ad miferi hominis vitam fuftentandam, \ftro
carminanda,fufquedequevertenda,ut
opus fit. 1 hoc pafto partes fmgulx aequis partibus
Tertium Requifitum Aratrum eft
,
quo
i
contemperatae sequalis ubique bonitatis ad
terra fubvertenda eft, utcommiflafemina
melius recipiantur , & inferiores partes lu-
f^
'
^^'"'"
cis, aerifquefpirituimbuantur.
Quartb. i2d/?rw, humocontegit femen-
tem eo fine, ut commifla inter fulcos femina
partim contra volucrum vim,
partim contra
TOM.I.
germinandum feminibus injedlis reddan-
tur.
Qusritur fecundb. Cur ad terram foscun-
dandam fimus
tantopere conferat ? &iftius ge-
neris fimuspotius quam alius : lunt enim fi-
morum quidam
,
qui terram non tam fcB-
Z z cun-
MUNDI SUBTERRANEI
SeSl.Il. cundent,
quam
adurant ,
uti refte Poeta
362
virgii.
iGeorg.
Urii enm lint campumjeges , urtt avena,
Urunt letbeo perjufa papaverafomno;
SeJtamenalteriusfacilislahor,8cc.
^uomoto
Foecunditatis itaque, quam ex fimo agri ac-
fnurmm-
quirunt , caufa eft ipfa excrementi in ftabulis
fsatur. fermentatio
,
qua fpiritus falini &nitrof vel-
uti concentrantur ; uti enim urina una cum
excrementis animalium mifta
,
fale & nitro
refertiffima eft ; ita pinguedinem quandam,
quemadmodum de fale &nitro oftendimus,
humido loco refoluta ,
acquirit, quae a terra
fimilipinguedinerefertafympathijtSsattra-
hitur : atque hinc terra geminatapinguedine
aufta, fi pinguis ex fe fuerit, mox copiofa
germinum produiflione luxuriat. Si maci-
lentior , illa externa fimi tantapinguedine,
quanta ad frugesferendasfufficiat, imbui-
tur : atque hanc pinguedinem luculenter
demonftrant,lacunae fimofse, quarum fuper
ficies femper pellicuh quadam pingui vario
colore depivJla, latentis/di, nitrique indiciis
operiuntur
,
quam &in quovis animalis ex-
cremento aqua & macerata & probe com-
mifta cumtempore reperies.
Quaeritur Tertib. Unde terra femper tra-
hat ijiud guod
fili
magis conveniens eji. Hoc
ut concipiatur
,
paulo altius ordiri vifum
inquofun-
eft. Dico itaque primo , Terram magnetica
i\o\q^iR. P<"=^^'
"^^
'
non illa quidem
,
qua ferrum a
miicfimiie magnete
attrahitur,fedilla, g-aafecundum
"*'"'
analogiam
quandam/mi/i? afimili attrahitur,
pollere,c[\XQm
magnetifmumadmirabilis Di-
vini Cofmotefti
provideiitiauniverfoTel-
luris Orbi , ad rerum generationes perfici-
endas tradidit,implantavitque, eofine, ut
heterogenea ab homogeneis, hsc ab illis fe-
parata, fyngenis naturae amico adbonum
Naturae , heterogeneis evitatis
,
jfmgeren-
turconfortio : quemadmodum enim owk^
_^ccw naturali vi fibi inCito. trahit humidum,
itaomnejfxwtrahitfuum
volatile. Rurfus,
{icut aeri omnium rerum volatiles fpiritus , ita
Terra omniumrerum/x^ partes inexi(iunt;
& ficuti quotidie partim abignibusfubter-
raneis
,
partim a Sole , igne Ccelefti, mixta,
attenuatione, refolvuntur
,
partefque fub-
tiliores
,
qus funt corpufcula fubtilifilima
& leviffima , id eft
,
fpirituofa fuhjlantia a
terreftrihus
fixifque
feparatur ;
ita ne terra
tantorum emiffione fpirituum, cum tempo-
re confumeretur
,
ei vis quaedam neceffaria
fuit ,
qua (eparatifpiritus hujufmodi/aii- a
quibus evolaverant corporihus iterum con-
Magmti-
jungerentur. lUa vis nihil aliudeft, quam
ftnuA NatH-
*
.
I
/^
r*
appet/tus rerum, quo unumquodque juo corpo-
ri , a quo feparatum erat
, reuniri defide-
rat.
Hincy/)iri/j-illi, feu fubtiliffima cor-
pufcula,
quibusacrex omnium rerum fub-
^mtnsy feparatis
refertus eft
, five vento-
rum flatu , five pluviis ,
nive
, grandinibus
in terram feruntur,
perinde eft,
mox
fm-
gula fingulis/^i/wiii^.fproportionatifque
per admirabilem fuum magnetifmum attracta
conneBuntur.
Quseritur quartb.
Quomodohujufmodifpi-
rituofa fuhflantia a rehus
fixis

quihusnam
feparetur,
^
quomodo deinde reuniantur ? Haec
utrefolvatur , advertendum eft , Terramfe
hahere per modum principii fixi ^materialis,
exquo veluti a radice omnia propuUulant,
atque omnis germinum , ftirpium planta-
rumqueortum fuum ,pro varietate & mul-
tiplici eorundem difFerentia, nancifcatur
;
neque enim quxlibet cuilibet producendo
proportionata eft.
Dum itaque herba germinat , vel aliud
^omod
quodpiam vegetabile ,ut iftiufmodi corpus
fus"fj^
vegetatione crefcat, duoex tradita dodlrinaf'-
natu.
concurrunt-.ipnmoparsqvLxdamfixa , folida,*^'""'
corpulenta & ftabilis : deinde parsfuhtilis,
fpitituofa,yiwidz., qaxprincipiiformalis ratio-
nem habeat: Hinc fit, ut terra fpiritibus liu-
jufmodi foeta ,
ubi humido fe maritaverit,
moxconceptovelutifoctu, & paranympho
ca/ore foras in germina evolvatur
, & pro
multiplici fpermatis ratione intra terram la-
tentis.nunc hoc, modo illud vegetabile pro-
ducatur. Rurfus quoniam^o/ ignis ille cce-
leftis cuntta lerminantia calore mo attenuare
folet, hinc fit ut femper nonnihil exfperma-
ticis plantarum partibus in vaporem refolu-
tum aericommittatur, quoddeindefrigore
nofturno condenfatur
,
per rorem aeftivo
tempore, caeteris vero temporibus perplu-
vias, nives, grandines, in terram detratum,
proportionato fihi corpori , a quo decifum
erat, prsedi6lo magnetifmo attraftum ,
re-
fiituitur : Atque hoc patlo iiolatile juo ftxo
reflituitur.
Alter modus eft, quem &in pracedentihus
innuimus
,
cum vegetahilia
,
qualiacunque
tandem illa Cmt,foliis,florihus,frudihuspriva-
ta , annuaNaturae legc/f^z-r^exquaprodie-
rant reftituuntur : fit ut plurimum
,
ut ex
pluviis nivibufque macerata putrefaftaque
in terram denique convertantur : quoniam
vero funt exomnibus vegetabiliiim fpecie-
bus
, ^ fpiritibus abundant fingulae, utpote
qui fuis plantispropriifunt, illapluviisni-
vibufque macerata fermentataque novum
terra rohur
, ^ tum volatilium ,
tum ftxorum
corporum augmentum conferunt ; hoc enim nifi
fieret , terrae paulatim confumptae exhau-
ftifque fpiritibus neceflario pereundum es-
fet : opportune itaque hujufmodi /'mcy-
clofin a natura inftitutam efle
,
ex didis
patet.
Qujeriturquinto. Quomodoterra percom-
cineresw
hujtos in agris ftirpium
graminumque
c^f^^f^^^^rZ
JuU
fcecunda reddatur ? Mirum fane nonnulli conferm.
videri pofl^t , ex deftruElivis rebus, cujus-
modi Jal&icinis funt , agrosnonnuUam foe-
cunditatem concipere pofle : fieri ta
-
men id annua ubique locorum experien-
tia docet. Qiiod Naturae arcanum ut pan-
datur, ita ratiocinamur : Cumtam terreflria
quam
LIB.VII. HYLOCINESIS GLOBI TERPx-ESTRIS.
363
quam vegetahilia ex di4pliciparte, uti di6tum
efl, con{\.ent , volatili 8c fixa
: terrafterilitas
exutroqueprovenirepotefl, veldefeBu
vo-
latilium fpirituum
,
vel
fixorum ;
& defetiu
nerem redigatur
;
quo fafto^ lixivio inde pa- Exper.
rato
,
plantam appropriatam irrigaris ,
eam
Confe^i.
hoc connarurali liquore mirum in modum
((cunda.m Scluxuriantem reddes ; cum cinis
Lixivium
ex lalc e vi
quidem/^^mww x)^/^/i/i7 provenire
poteft hic magis inclinetur ad fux fpeciei
plantaSteextraftb
ex eo, vel quod germinajam pene majorem
terreftrium fpirituum copiam , dum eos in-
tra una cum nutrimento attrahunt,confum-
pferint, velquod aSole attrafti aeri com-
miffifint; defedusvevopartiumjfxarum po
benefaciendum, quam alteri differentis na-
confeaum
mrx. Hinc agri in quibus
ftipularumfege-jll^^l^^
tumque reliquiic in cineres comhuruntur
,
viti #/>
quotannis fieri folet
, multb majorem foe-''"'''"*
cunditatem agris adferunt
,
quam qui ex
teftcontingerevel ex ipfaterrs glarea,vel combuftarum geniftarum
, filicum, lolio
exterrsearenisrefertcemacilentia, qua da- rumquequifquiliis fiunt. Ratio eft
,
quia
ta neque fpiritus contineri valent , neque \faldiS:SLmmplantarum ex vi fua fpermatica
glutini natura condenfari. Accedit hifce, \fmiles plantas producit
,
id eft
,
lolium , vi-
quod non quaelibet terrs pars feu fpecies ad I ciam, papaver, filices, geniftas, fimilefque
;
germinandum vegetandumque idonea re
peritur. Quomodo itaque term foecunditas,
quadeftituitur, inducatur,'3i^QX.\Qndum eft.
Cum ergo cinis qui ex lignorum , fruti-
cum , ftipularum , fegetumque combuftione
nafcitur
,
partihusfixis vezetahilium conftet,
fuhtilioresvQto fixarum ignis attenuatione
in <7rtf>w refolvantur ,
remanentibus fixis;
qucE cum ohfalis copiam fermentationemque
humidi m'Am^^&C2L^7impinguedinem quan-
damacquirant , fitut illa terra in maciem
redadla , impinguetur , & ad culturam apta
denuoreddatur, adeoque id reftituatur ei
quod germina fudu abftulerant : quia ta-
mtnjmepropriis fpiritihus jam exjpiratisfos-
cunditasftnemfuum confequi non
potefl, hinc
'volatilis iila.fpirituumjuhflantia a terra foli-
tofuomagnetifmo<i//r^^/a ,terram omni ex
parte ad denuo germinandum heatam red-
dit. Rurfus, quoniam vero terra compluri-
hus 7\\\%^ormis commifla eft , unaquaque id ex
ipirituofa &volatili fubftantia trahit quod
Jihi fimilitudine naturae proximum eft. Si
enim quifpiam ex pimpinella zut horragine
aut fimilibus plantis aquam diftillet , inve-
nietis aquas hafce, etiamfi oculiSnon pa-
tent, fpecie tamen
differre ;
in fundo verojque
terreftres materix ,'qu hanc potius
vafis remanens terreum illud
,
quod c^;/
quamaliamterramament.
Vndefpiritus in
quarum commiftione uti debitum frumen-
to nutrimentum fubtrahunt , ita quoque
mirum in modum id a nativa fua bonitate &
perfedlionedegenerarefaciunt. (Ti^fw ita-
que quanto funtfimpliciores ,
tanto majorem
foscunditatem fuis fpeciehus conferre, experi-
mentum fequens docet.
EXPERIMENTUM
II.
Si quis flores pulchros , nitidos & uberes,
'
^omedo
V. e. Tulipas , anemones, lilia, omnis eene- ^"'ffTJ,
^
nsroias, Um\l.elquedejmeret, isex iildem, prodHcan-
poftquam effloruerint , combuftis in cine-"""-
rem fcapis & caulibus florum , lixivium fa-
ciet
,
quo affufo fmgularum plantarum ap-
propriatarum radicibus , mira foscunditate
&nitore propullulabunt
;
quod & de plan-
tis casteris didum velim.
CONSECTARIUM.
Ex hifce ^ztet^quomodo terra una ^
eadem
tWediver-
quoad oculum tam diverfas resproducat, quia
q^l^^^^'
videlicet terra differentis naturce glehas te-
&
*
net
,
quarum unaquasque inclinetur ad
idfl^^'''^'*'
quod ipfi magis naturae afEnitate confenta-
neum eft. Patetquoqueinde, non omnem ter-
ram omnihus producendis aptam efje ;
funtita-
i^tu rei ex
qHnfit.
mortuum vocant , fi in cineres reducatur,
dico, &icineres & Sal
,
quod inde extrahi-
turpariterfpecificadifFerentiainterfe difTi-
dere
,
quamvis non ita aperte ut in aquis.
infdeo- Novimus enim experientia dofti , cinerem
^'Jr^JZ'''
falicis
&vitis, iilum naturaliter adfalicem , 6i
huncadvitem vehxtizd rem maxime fynge-
niam inclinari , & in quorum utriufque fale
aliquid ex totius fubftantia remaneat , ex
quo refufcitari queat,admirabili fane Natu-
r<E confilio,quo zdperpetuandas rerumgenera-
tiones
infale fpermaticamuniufcujufquerei
facultatemconfervarevoluit. Ex quo qui-
dem quamluculentiffime ^zte.t,cineres cujus-
cunque vegetahilis ad facunditatem terne ma-
xime conferre
,
quavegetahi/ia germinare que-
ant
;
fed & hoc experimento comprobemus.
ExPERIMENTUM I.
Planta
cujufcunque tandem fpeciei fue-
rit, Y.g.
vitis, rofje, tritici, fimiliuijique i ci-
terra receptus virtute adproducendas vites im-
hutus, minus jam apta erit ad triticum ger-
minandum
,
& fic de caeteris, eo quod in
unaparte terrs fixae partesjam determina-
ts fmt ad attrahendos fpiritus vegetabiles
magishujusquam illius,& confequenter fe-
liciusgerminantibivites, alibifegetes. Sed
hscfufiusin Didillatoriaarte oftendentur.
QiiEeftio Sexta. Curexfola celTationefatio-
c- cefTa-
nzs
,
terra ad unum vei plures annos quie-
turu term
(cens
,
pinguis
&fiscunda reddatur. Refpon-
''" '^'<-
deo, hoc fieri partim oh putrefcentis herha'^'**"^
foliorumque
converfionem in terram fer-
mentationefaftam
,
quaterra jam pingue-
dine exhaufta denuo per novum afcititium
pinguis terrsaugmentum reficitur;partim
pernives,o^e\?,
fpiritus incluficohibentur:
& terra ipfa per fubterraneos vapores , terrs
ahintrinfeco adveniente halituofa fuligine , ab
extrinfeco vero novorumfpirituum volatilium
attra^M
, magnum incrementum acquirit.
Zz 2
Ca-
Sea.U.
364
MUNDl SUBTERRANEI
C A P U T VI.
(De
Terrejlrihui corporihm
,
qii (tngulis fLiflis & 'PiSlorihm in
ufum yeniunt.
Cap.Vl.
^ilmter-
rii fieuii-
'Requilita
ad errim
figulinani.
Vafa
vitri
liquefaiito-
m Aefitna-
ta ex qua
terra l
Cur figuli
in coiiorum
vaforum
terra are-
nam mifce-
refoleant.
^uid Myr-
rbnia vala
fuerint a-
fu..
Veteres
Pliiiius.
APrimordiis
rerum Pantoplaftes D
eus
Opt. MAX.figulimunusobiens, ex
terra Damafcena Hominis corpus
effinxit, qu3eutiomnium,qu2unquam re-
pertae funt, terrarum excellentiffima fuit,
ita ad Protoplafti digniffimum corpus effin-
gendum, a Dto adhibitafuit ; unde Unige-
nitus quoque ^terni Patris Filius ex ea, per
fucceffivam bumani generis propagatio-
nem a Protoplafto faftani
,
corpus nbi ex
immaculataterra Virgine, affiimere non
fuitdedignatus. Qu^tamen terra Adamse
qualifnam fuerit , apud Sacrarum literarum
interpretes controvertitur : Nos ea , utpote
qus omnem humani ingenii intelieAum
tranfcendit, omifta ,
ad eas terras
, tjuihus
fi^ulipotijfmum utuntur, progrediamur.
Terne quibus ftguli
utuntur debent efTe
croa
,
lentcE
^fpiffcR
, molles
,
cu jufmodi mar-
^^effiefolet; quibus deficientibus, primas
tenent mediocres, fecundas, moUes. Vafa
qua tgnis vi non fan^untur , funt ut pluri-
mum ex pinguibus & fpiffis ; uti funt cruci-
bula , csteraquevafa Chymicis operationi-
busapta; exquibusmeliores notae funt le-
v/fima ,
quse non combibant neque exudent
humorem , non rmtfragiliaignibufque re-
fiftant . cujufmodi funt Saguntina in Hifpa-
nia , in Italia quae Mutinae, Aretii & Tofca-
nellae fiunt , Calices Surrentum
;
patinas
variae vicinae Neapoli terrae fubminiftrant
exquifitiffiimas. In Germania
,
quae Val-
denburgi funt , magno pretio ubique diftra-
huntur. Terravero, qua vitris liquefaciendts
fervit, omnium maxime igni refiftere de-
bet, cujufmodi eftillaqus Savonae in Li-
guria eruitur. Sed de his fufius in /Irte Vitna-
ria.
Cur VQ.XO arenas
figuli
ut plurimumyi^/e^;/
admijcere terra
,
ne in igne frangantur vafa,
caufu eft , quod arena igne valido liquefafta
argillaceam fubftantiam veluti in faxeam
quandam omnibusporisoppletis reducat.
Sunt itaque vafa alia ex creta , alia ex ar-
gilla aliadenique ex aliis terris co(fi:a,quJB
quidem
tanto funt ufui humano maiis idonea
quanto ^xpinguiori,
fp/fitori
lentiorique mate-
ria confljta : de quibus confule figulos. Idem
deterra plaftis
& fuUonibus ufitata dicen-
dumeft. Seddehisalibi.
Ve Afyrrhims.,
Torcellanis & Majori-
cis
Vafis.
Quid vero Myrrhina
antiquorum
vafa fint,
&quanamex terra originem
fuam fortian-
tur, reftat dicendum.
'
Si Plinn verba de Myrrbinis
vafs prolata
examinemus
,
inveniemus ea nulla alia
fuifTe
quam quae nos hodie porceiLna
voca-
mus
,
quorum originem & confeftionem
paucis expono. P//z?<5/. 37.C. 2. depretio-
Torcettan*
fis vafis agens Myrrhina
vafa ab Oriente f""^ '
^
afportari dicit , mirum in modum nitere,^"""""'
nec nonfummacolorumvarietate imbuta
:
hodiehifceprorfuscongruunt;>o/-ce//jwa va-
fa ,
dequorum confecftionevarii varia refe-
runt: omnium optime de hifce
P.Marti-p.Manin.
nus Martinius e Soc.
Jesu
kvroTilyii omnium,
Martinius.
itafcribitin Atlante fuo Sinico fol. 86. de
Urbeyjod'finProvincia Kiangfi.
jftquod maxtme eam commendat , ejl ela-
boratio ^ copta Jcutellarum Sinenflum s quas
porcellanas , nefcio unde pettto nomine vulgo
vocant, qucenulhbi in toto regnofiunt prtsfian-
tiores quam inpago Feuleang civitatis : Itcet
emm alibi terram , ex qua
forte confci
pofiftnt^
habeant , nullo rnodo ad eas accedunt
,
qua in
ho^pa^o
fiunt
-.
tmo quod admiratione dignum,
terram ex qua eas ejformant , non ex hujus Pro-
vincite
folo hauriunt,fedex Riangnan Trovincia
Urbe Hoeicheu adveSlam accipiunt s neque ibi,
licet tanta illius
adfit
terree copia , ul/o modo
ef-
fingere illas qucunt Sunt qui illud aquarum .
temperaturtg adjcnbant.
Ex hoc ergo hujus urbis pago omnes fcutellce
I illx ac vafa Smenfa funt ,
quce a
ruflicis , rudi'
'
bufque homimbus
figltna
arte elaborantur, eodem
mudo quo Taenfes m Italia. coloris varii
funtf
licet omyies
exfubtiliffima illa argi, la ac aliquan-
tulum diaphana
conflenti'. ua colore illinuntur cro-
j
ceo , varfijque Draconum figuris illufcefunt, re-
I
gio defitnantur palatie s pro vul^^o
fiunt
rubra^
I
lutea , ac cwruleo colore
,
ad quem effngendum
glafium a Stms adhtberi folet
,
quodibtmagna
reperitw copia
,
pracipue in Auflralioribus Pro-
vinciis
,
quo etiam ctd tingendas
vefles
utun-
tur.
luam verorarn ac praeclara vafa Mc
fiant,
longum ejfet referre i nullam formam , nullum
florem , fi^uramve
pinges
,
quce non eandem ex
porcellana argilla apud illos admittat s uanta
verb horum vaforumy?/ copia, factle quivis col-
liget ex ea quam quotidie videmus in Europa no-
Atmirorundehic increbueritrumor
, exovo-
rum
teflis
aut
contufis
conchuUs marims
prtepara-
ri hanc materiam , idque ex relatione
quorundam
centum annorum fpatio repoftam ab avis pro
fucceffons
nepottbus : plan^ rerum qnaris ndicu-
'
lajunt htec
mere commentitia : namque omnia
ex terra qu/e ad hunc pagum ex urbe
vicina Ho-
eicheu advehitur,
figlma
arte
fiunt.
Terra autem illa non pinguis , ut creta
efi,
Jed\i\xX\
avenulapellucida, quam macerant,
e^ afperfa
aqua in
maffam
cogunt. Quin
G? exfira-
Bis vafculis denuo
frufla
commmuunt , at ue ite-
rum nova vafa efformant ; fed h/vc ad priorum
vix accedunt nitorem, aut ptdchntudinem. Quod
pra-
LrB.Vn. HYLOCINESJS
GLOBI TERRF.STRIS.
Cap. VI.
prfSf^f^^ J''^^ vafcula commendat , eji, ejuodedu-
liorum etiam fervmtium vim innoxia patiantur i
imb
,
quodmagu mrrandum
,
frufta mterje cla-
viculis eereis
filoque confuta liquorem contincnt,
nic tranjmitiunt : hujusfutortte artis periti to
36-5
Pnigitis terra colore Eretriam refert , cui
fi quis manum admoveat, refrigerabit , fi
linguae.adeoeiconglutinatur ut vixabflra-
lii poflit.
Melia colore cineream Eretriam imitatur.
tampafftmSrnam obambulant
, ii adforaminu- afpera taftu, digitisfriata, derafi pumicis
laejformanda iubtiltffimum adhibent terebellum modocrepitat , alumine, uti ex guftu pa-
{yulgo dril vocatu) cujus
cufpis ex adamante
efi,
.tet, fcEta efl, unde vim ahjler^cfidi bahtt.
quali hyalofculptores apud nos
fere uttmtur , aut\ Ampelitis terra in Seleucia
nafcitur, ni-
iipotius
,
qui apud Mediolanenfes Cryjlallutn gra prx csteris commendatur
,
qu3E oleo
Montanumperforant. Hxc P.Martinius . iprius detrita ftatim liquefcit. diffipat, re-
SicChinenfesperhibenturconficere />or- frigerat, tingendis capillis idonea, affufa
cellanaomnium qus ullibi habentur
,
prctio- vitibus germinafcentibus vermiculos ene-
^^wd: probatifTimaque. Qj4od^Qxoex horum cat.
vaforumfruftis collijs ignis eliciutur, quodque Verum quscunque hucufque de terris di-
adprajentiam venenorum rumpantur
, &quod fta funt, fequenti
Synopfi , una cum qualita-
tantumcalefiant
,
quantumaqua calida aut ju- ilQ fingulorum exhibemus
Jculum iis infufum intus occuparit
, id equidem
experimentonon comperitur.
Porcellanis vafis fecundo loco refpon-
dem Fafa A^ajorica
,
qu2& nitore & pretio
porcellanis non mukura cedunt.
Keftat )am ut nonnullas alias terras cet.ut
veSigillata.
media vi pollentes defcribamus. Eretria,
Melitenfis.
dicum ce-
?
dens,
Chia , Selinujia , Cimolia , Pnigitis
,
Melia , Am
pelitis.
Eretriarum dute funt i Una vehementer
alhicans , altera cineritia
,
qu optima habe- 1 Terra in
tur, haec enim fi per jeramentatracflim du-j
ufumMe
catur , lineam efficiet violaceam melioris
not3Efignum,lavaturin cerUfla; -vim hahet
adftringentem & refrigerantem
, modice
moUientem , cava explet , fanguinolenta
Diofcorid.
conglutinat ; ita Diofcondts.
7 erra a\i2i inln{u\zChio provenire folita,
candida & melioris notae, cruftofa , fiftitiis-
que formis differens, terrsE Samias quamfi-
millima, cujus&vires adzquat, cojmeticum
prafluntijhimum tum pro viris , tum pro mu-
lieribus.
Selenufia
terra ob fplendorem maxime
commendabilis , candida & friabilis
, & fa-
cile celeriterque humore diluitur.
Cimolia terra duplicis generis , una candi-
da, Siltera. purpurafcens
,
qu3e vero pingue-
dinem monftrat taftuque frigida fentitur,
optima cenfetur ; ambuftis illita mire con-
fert, tumores difcutit acetQ diluta.
Alia j
Venena ar-'
cet.ut
fTerra Armenia,
five Bolus Ar
mena.
Terra Lemnia
II-
Alia
Adftringit,
ut
'
Ochra,
RubricaSinopica.
Rubrica fabrilis.
Eretria.
Samia.
Chia.
I
Selinufia.
*
Omnis terra.
Alia
f
Cimolia.
Difcutit , ut-i Ampelitis.
iFornacea.
Alia
f
Abftergit
, j Melia terra.
ut
1
Atque hxc funt
,
qusB de terreftrihus ful-
flantiis mollihus pro rerum dicendarum mul-
titudine paucis expofuimus. Veriim cum
hasfspe faepius infequentihus repetituri fi-
mus earum arcana fufius tunc
&
Qp^ortuniUS
perfcrutabimur.
Zz
3
ANA-
Se^.U.
l66
MUNDI SUBTERRANE?.
ANACErHALi.OSIS
w hoc Lihro diclorum.
Anaceph,
Concluf.
UT
itaque difta hucufque in compen-
c///w reducatnus : 'DicoSalem com-
munem efle terraefemen. condimen-
tum NaturE ,
omnium corporum bafm &
fuftentaculum, elementum terrsgenuinum
& proximum ,
omnibus fubilantiam pr2E-
bens.
Hocproutavariismineralibustingi-
tur, ita quoque in alium fpecie differentem
Salem, Uti nitrum ,
alumen ,
vitriolum conver-
titur
;
quo non obftante , originis fuae incu-
nabulafemperinviolabili
jure tenet, dem-
ptum quippe a nitro , alumine , vitriolo, eo,
exquotinftumfuit , minerali
,
jami^a/pri-
mxvx fu2 origini reftituetur: deme a terre-
ftribus glebis terrifque
,
quas defcripfimus,
&femper illud , ex quo ab origine conftitit,
ideft ,/d/ew ,
reperies : Idem de metallis in-
telligasvelim,
corporibus quoque quibus-
cunque tam ex mineralium
,
quam ex vegeta-
hiltumfenfihiliumc^Q.
regno in cinerem com-
buftis : idem/<?/tamen ex iis , e quibus fub-
fiftentiamfuamfoliditatemquehabuit
,
per
lixivii in vafe confiftentiam aut ex capitis
tnortut efflorefcentia prodibit. Undenam ve-
ro tantafalium terrarumque viribus
(s
proprie-
tatibui elifferentiumvarietas nafcatur
,
paucis
explico.
Dicoitaque, idnafci aformamifli,
quod
uti ex vario rerum mifcibilium confluxu
componitur,itaquoqueper fagacis Naturae
combinationem mixtum talem effentiae
gradum acquirit.quoabomnibusaliis fpe-
ciediftinguatur, quamque inviolabili Na-
turaejurefemper pofTidet. Exempli gratia,
Fi/r/o/Salcommunequodfuit,
infpecie
differentem Salem degenerat, ex tinftura
zrofxglebaj&aqua fpiritu fulphuris acido
imbuta ;inhifceutiquatuorelementa con-
tinentur, ita ex combinatione quoque na-
fcitur mixtum quoddam/i/iwww, quod a fale,
nitro,
aluminefpecificadifferentiadiffidet,
& vitriolum dicitur ;
atqiie hic eft ultimus
Naturse gradus per combinationem qua-
tuor elementorum,ideft, ex aeris aqua &
fuiphurisacidofpiritu.quibusinfunt, imbu-
taconftitutusquoabomni aIio,fecundum
naturae fux proprietatifque requifitionem
diftjnguitur. Hocpaftopariter afale,nitro
&vitriolodiftinguitur a/f, eo quod ex
falerupisaluminofidifferentibusvirtutibus
prodierit, fulphurisacido fpiritu acceden-
teeoingradu, quonuUumaliud, mirana-
turae combinatione conftituitur; & hic eft
'
1 ultimus naturae & effentiae
gradus quo alu-
'
menfit, &dicitur ab alio
quovis minerali
|diftindlum;quod pariter de omnibus reli-
'
quis tt^rris mineralibufque glebis dicendum
eft: quseomniaab invicem diftinguuntur
ob differentesnaturaegradus, quos per ta-
lem &talemmifcibilium rerum combina-
tionem a.Topiai acquirunt; ut proinde Ari-AriHotei.
ftotelesy.Metaphyf haudincongrue afle-
vuent
, fpecies rerumfeje hahere , ut numerus
ad numerum. Adde binario unitatem
, &
jam amplius non erit binarius
, fed terna-
rius ; fpecie a binario diftinftus
,
quod & de
quibufcunquealiis numeris intelligendum
eft; & in colorihus luculenter patet : adde al-
bo vel minimum nigri , aut flavi , aut rubri,
jam in alium fpecie differentem colorem
migrabit. fed de hifcefufius in fequentibus.
Patetitaque,quaecunqueha(ftenusdeva-
nisfalium terrarumquevirihus &C proprietati-
hus differentium fpeciehus generihufque dixi-
mus, adcaufasinhacanacephalaeofi expo-
fitas referenda effe , ex mixtura videlicet re-
rum
dfferentihus virtutihus praditarum
, in
quo, idquodjuxtacombinantis natursele-
gesmaxime praedominatur, mixtum in fua
determinata fpecie conftituit. Verum de
liifce infequentihus omnia vario experimen-
torum apparatu , luculentius demonftra-
buntur. Sed hxc deprimis Mundifuhterranei
fru^ihus dida fint.
CoNCLUSlO.
Eludlantibus tandem nobis ex horridis
inacceffifque Mundi Suhterranei
ahyfiis , nil
reftatamplius, nifiutconverfo ad Coelum
vultu debitas Tm gratias reddamus, qui uti
folusmirabilia, quorumnon eft numerus,
facis in ccelo, terra, mari, abditifque eo-
rum abyffis
;
ita quoqueut occulta Geoco-
fmifacraria adirem manum praebuifti
,
prae-
venientetuainfpirationevel nolentem in-
citafti ut vellem ; adjuvifti bonae voluntatis
conatus ut facerem
,
qui in tuis &velle , &
poffe, & perficere operaris.
OJyEUS^pgenerisvis&fapientianoJiri:
Quam tuus ille decor toto mirabilisorhe!
Quamfpecies veneranda,^San^igloria verhi,
Mternoque manem afecLo infecula nomen !
Benediciteomniaoperaejus in omni loco
denominationis ejus , benedic anima
mea D o M i n u M.
F 1 N 1 S 1. T M L
IN-
I N D E X
RERUM
&VERBORUM
LOCUPLETISSIMUS,
Nunierus
paginam , literae a Scb Columnam primam & fecundam
indicant.
A.
I
dit
zfo,
b. Marina quomodo fttpra montes ekve-
A
j ,
tftrZfAfZ, auomodoinjaUm condenjetur
7^%0 ,3..
BjjfHS c}Hid iii, h. ad mare Magellmimm,
^^^
^^^^ ^^ dti^tmu montium verticibi^ ftabnle.
1
1
i,b. w/?Ferdinando del Poo
1 57,3.
ttirz<<),h. ejus circulatiofangtiini^ circulationi cor-
Acuicidamm
,
Afrioe lacus
^97 ,
b. tneo
^efpondet 26 1 ,b. quMamft
falubrior 264,. nuL
omntaflmtant
Z.'\
la mixtura expers z6i^ , ?l. bona qua^venos amet
^/Ezjptus Imi
ag^eftu
nata
79,
b.
^gg^
^ ^^^^^ ^^^ ^^^
^_ mixturaexamen ib. b.
^olta crypta admontem Teftaceum xij.h. (eqq.
| i^proprte mtxta cjtu
268 . a. Gjpfea
ubi reperiatur
^oltpilarumejfeaHiinconcttandtiventts 222. a.
|
269,^. faljaflammasnonextinguit
344,
b.
c^ffr
eft
Oceanm aerem 212 , a. 1>iverfarum rerum
\
^^^^ Fluvialis
265,
a. ejus tncommoda. ibid.
femintbm plenm 7.7,6,
a.
]
^qua Virginis , Italia balneum 286,3.
eAerophylacia 1 1
1,
a. quidfnt 1
1
3,
b, ^/<
1
1 4,
a. 1
^^^^^ dumtnofa 270, a. <j^ f<w kr^-e 0 c-f/c? ib.
^"^"''^
T-j /' I
fulfhurea ihid. bituminofe %yo,h. lapidefccyttes ih,
tyftm
varim
&
formidabilis 99, b.
ejus vis ibid. Ob^
metalltca 271,3. e^r^w f/eff^
272,
b. earum mi-
fervationes in Belgto
149
,
b. faBie a Nautts ibid.
jj.^^^
^,73
, b. quomodo multtplex miftura m iis na-
in Hebrtdtbm Infults mira vartetas i
J4
,
a. obfer-
y^^,^^
^^^
^ )^ colorem mtneralts quod tranjeuntt
vatio in alto Oceano dtftcttis 1 5"
J
,
a. vt^ in Freto
afumunt 28o,b. earum ponderis caufa
vera &rea-
Siculo
163,
b.
Vfm
acpraxisi6^. plemtudints co-
^^ 2,98, a. cur alia altis magis graves
297
, a. cur
gnitio 1 66 , & leq. horologium 1 68 ,
b. feqmtur
Upidejcant
&
quomodo
"
308, a.
Lunxmotum
99,
b. tnequalitoimotm Luna ei non
^yy^j^f^ia Subterranea 124,
b.
o/ri43,'. LW y^m* 149, a.
inChtnahe-
Archinautarum obfervatio 172,3.
/rtfc/>ibid. vartetatts cauJxi^^o.Z. Fenti eum
^rchtpelagm Indicm
I57>a.
impediunt i^o.h. ut&flummumexoneratioacha-
ArenatriplexT^^'],^. marinaunde^y^S.h. unde au-
litmfuhmarint ibid. / 0/0 Cjarumna qualis
i
f^.a.
^^^ ^^ fontibm ,
ibid. quomodQ A fabulo &glarea
ingens ad Panamam
if6,a..
ut
&
in Cambot<e Ittto-
dt(iinquatur 549'^'
ribw i37,b. l^tdeveYbumV\mns^R.c^\s%\is-
Arenarum vartA qualitates 348,3.
utilitates & da-
eytna mons zoo. ejm defcriptio ihid. ut& Crateris
^^^ ibid. leqq.
fytnai I o I . incendtorum ejm Chronicon 202
,
b.
^rethufa Armenia
Maj.fl. 297,
b. in eo nihil mergi-
&caufa 204,3. unde novum ei incrementum 203,b.
^^^ ibid.
iytna Mantis Incendii quod contigit Ann. 1
638
e-
Argentum an mifcibile aquis 27 1
, b.
fcriptio
^Ofi^-^e^^^-iArsnaturatmttatrix
237,3,257,4.
aAfnca Meridionalis flumina 72,8.
Arfenici antidotum 3oi,b.
S.AgathaFeltmtraculumap.Catanenfes
207, aerb.
^fa
montes
&
flumina celebriora 71,
b.
nA^gri quomodo nuncftertles ,
nunc foecundt nafcantur
\
AJphaltites lacm
263, a. in eo nthilmergitur
297,
b.
35-2,3. Vnde eorum terreftris materia tanta colo- 1
Aftrorum effeSlm in Terra
1 05-, b.
rumvarietatejpeaetur
%S^,^-\Athon Macedonia Mons^-},,^. ejm altitudo ibid.
aAgricultura , ejufque requifita 361
&feq.
Atlantica Infula%o,h. In eam Oftridis expedttio 8i,b.
(tAlbaniadamnaexTerrarmtu
243,3.
vetufttjfima 81, h. quomodo perierit 82,3.
zAlbanm lacm 'i^m^^ii. ejus inundatio ihid.'
Atmofphara in Luna notata 62, b.
eAlbanm Monsplenm aquis 3i^,a-'\
Avernm,lacm 7,01, z. quidfit 302,3,
aAihula
fl.
270,
a.
3
00, a.
1
Avis circa Centrum Terra volatm 1 8, b.
A]kAli Jalis Jpecies
^i^i-.^-iAurum quomodo generetur tn fluminibm 268, b.
Almagra oppidum 282, b.j
aquis mifceri non
poteft 269,3. 271, b.
Alphem Gmciafl.
8^,h.\
Aurem pulvis 229,3.
Alumenquid'^'},'^,^. varia ejmfpecies ihid.h.
dtffe-\ Axes Coeleftium corporum axi Terraparallelumfitum
rentia ^^t^,z. natura
&
qualitas ihid. dijferentia
afale ibid. modm eruendi exfaxis
3 34
b. ex
py-
yfe336, b. ww336Scfeq.
345:.
b.
Aluminis Tollenfis origo
334,
b.
pr<eparandi modm
535.3.
Alvor oppidum 28
1
, b
.
Anas Hijpani<
fl.
89,
b.
Andes montes
74,
a. conciderunt
77,
3, eorum altitw
do
84,
a. antrum 1
2
1 , b.
Antiparos Archipelagi Infula
Aponotanum Ital. balneum
habent
Aygucscandes, Gallia thermte
BAignaires
, Gallia balnea
lBalnea, videTherma
Barchettae/w/a/.
Baregues , Gallne therma
J22, b. Bed ,
Lacm
286, 3. Befl3 , Aquitani urbs
Aqua quomodo
falfedine imbuatur i^f^a.
quomodo BoUerbrun , Fons in Wefiphalia
falfa
in hydragogis canalibm dulcefcat ibid. maris Bolm Armena quid
adradices monttum dulcior quam tn medio 177, b. Braccianenfis lacm
marina in pluvtas eduHa cur dulce/cat ibid. b. -
trum
& difltllatione ibid.
fine
calore in vaporem at-
tenuarinon
potefl 249,
b. prefia
in altum adfcen-
io3,b.
283,
b.
283,
3.
300,3.
vbid.
73,
b. 263, b.
296. b.
'
303.3-
3f9.a-
262,3.
C.
Cafio-
I N D E X
Ct^Jkrum
<i/ol'm mons
Caldasdel Key HifpanUfos
Ciimpania tota igmbiis [ubjeB:a
CampM laCrau iiilui
Canatm Hijpan. lacm
Canum Spelunca non procttl Neapoli
Cantorelli balmum
Caravana quid f
Camtolia R.
Carpatm , mons
Cajpit montes fale concreti
Catadifpa mirahdii
114, b.
Velini Fl.
1
1
7,
b, feqq.
aSi ,
b.
188, a.
ii4,b.
311, b.
190,
feqq.
288, a.
z3o,b.
258,
a.
71, a.
321,
b.
ibid.
Catadupce magnam aeris portionem fecum devehunt
222, b. qfiomodo per eas ventw fubterranem exci-
tetur izl^,%. eorum violentia ibid.
Catili<e aqu
"
269, b.
Caucafm ?ow89,a, b. ubinamjit
90,
a. ex Moeo-
tideJpeiarinon potejiihid.b. multiplex ibid. ejm
Jitm ibid. altitudo 89,b. dijiantia a Afoeotide ^o,b.
non poteji tota noBe iUuflrari a Sole
9 1
a.
Caumata quid ,
eorttmque genejis
246,
a.
Ceilanumlnj.
221, a. navigationis adeamratioibid.
Centrum qutdx, a. ejm natttr.i
i.
magnttudinis qptid
Z, b. gravitas qutd '2^,'a.. (Janones de utroque i^,b,
gravitatis quomodo concipt debeat ibid. idem in
Trapez,io reperire 6, a. in femicirculo 6, b, tn Pa-
rabola ibid. in corportbmfoltdis homogeneis ibid.
in Cylindris
c^
Prifmatis
7
,
a.. in Cono
O'
Pyrami-
dexbid,. in frujio
Pyramidis ibid.b. inregularibm
corporibits ibid. in Hemifphario ibid. ejm deter-
mtnatio per
fila
ibid. m heterogeneis
8, a
Chalcitis quid
34^'
^' ^-
CharaSiertJiicaJcientia quid 2.56, a.
Charenea
Jcrobes qutd proprie
1
9
1, a.
Charybdts 100, a. ejm exploratio C)2,z. defcriptio
joi,a. quando potifimumjaviat ihid.b. tttmul-
tuantis
caufa 1 02 , a. Thaurominia Mamertime.
communicat ibid.b. eadem cum iytna ibid.
Chiamy , Laciu
263,3.
Choajpis , Perfa Fl.
, 264, b.
Chordarum motus harmonicus ji, b. 8c feq. longi-
tudo
,
49,&feq.
Chronometrum
jo, b. ejus confiru5iio 5"i,a. num
cumeo longitudines locorum repertri poftnt jljibid.
qnomodo dijferentia pulfuum arteri<e rcpertantur
. yi,b. &feq.
Chryforrhoas
, vifia
Fl. aurifer 268, a, b.
Ciceronia aqua
;
/70^; Balneo del prato 288, a.
Ctnis quid
549,
a e^us proprietates ibid. b.
Ctneres
ex accenfs, agris qmd conftrant
362, b.
Circeius mons
,
oitm injula
78,
b.
Circulatio Natur 1
13,
b.
Ctrculatio
ftnnmnis
26i,b.
Cleon
, Siciitafons
309>^-
Coelorum
decor
64,
b. delicia ibid.
Colcotar
i7/af
343
>b.
Collss
arenaceiquomodo
inplanis iocti nafcantur ^^'^.b.
quomodo
circa
oftia Tyberina orti
3 J
3
^l-
Collimatto in
menfurattombus failax 66, a.
Columna
crajfijfima
rotundijfimaque Suhterranea
1
24,
b.
infiiir vitis
j 26, b.
Comhtnatio
, ejufque mira vis
268, a. mifiur,z Salis,
Nitri, Aiumt/iis, Vitrioit
202.
ConJonanttaruTn qentfis ^.3
lj_
Corporis humani fahrica
1 1 o b.
Cretacta terra aquam producit
infilubrem
266 a.
Crjpta Tartariie x 1
2,
D. cryptarum dtvt/io
120 , a, &
feq. vartetas
I2i,b.
Crypt<e ad Lacum AgnAmm propt
Neapoitm defcri-
P"o
191,
b.
R E R U M
Cttrrentesmaris intra(f^fjarias ^Hijpaniolam 1^^,^-
varii l^j,b. i6i,b. eorum in mari Indico defcri-
ptio 1
37,
b. inmari Atlanttco ^
f
5" ^-
CviCMyhzy
, Lacus in fhina 263,3.
Cytur
Lacus in Africa eod.
D.
DAlmati<i
damna ex Terr<emotti
243
, a.
Dencaufle, G<i//<<e fl)fm<e 283,3.
Deferta
eorumque vafittas
83,
b. feq. cur confiituta
84,
b. arenofa unde
34^^'
Drepanum , oiim Segejia 290,3.
ECnephias
ventm quid
227,
b. quomodo ge>?eretur
228, a. imminentisfignumibid. cur certo tempore
accidat ibid.b. cur mare adeo turbet 229,
b. in
locis medtterranei^ quid ^3
b.
Eiementum Terra verum
&
proprium an detur 1 09,b.
316,3.
nulium datur pmum ibid.
173,3.
unum
Jine aitero conffiere non
potefi ib id . qutdproprie dici
debeat
329
3.
Eiemenli aquei natura 1
32.
Eifa, Hetruria Fi.
307,
a.
Epiiogifmustemporis quod GiobusexTerra, Luna, Qrc,
in centrtim Terr<c dectdens, infumit
37,
a.
Erminitts Lufitan. mons 28 1 , a.
Eftorbe, Fons
304,^.
Etefiis, eorum caufa 2 1
j
,
Sc feq. curfri^idi 217,3.
S. Euphemi<e oppidum terr<z motu abjorptum
3
'
2, b.
Euripus halctdtcus 160, a. uifricanus 161
, a.
Euronothi itnea
,
vulgo Scirocco diSia 1
63
, b.
Europa quas thermas contincat
281,3.
Euxini ceftus 2 1 6, b.
Exhydriasvcntus quid
229, b.
FAii<tcia
in refraSione aeris
.

66, z.
Ferrum cur ceteris metailis vehementius candejcat
1
84,
3. an vere in <es converti pojftt
340,
& feq.
ejus
er
<eris Jympathia
34 1
, b.
Fervenc3S
5
/o.f mtrabtiis
281, b.
Flamma ignis
fluens 1
84,
b.
Fiores fubmarmt
96
, b. pulclm quomodo producan-
tur
363, b.
Fiuvius S. Aiartk<e
74,
b.
Fiumina mutant aiveos
76
, b. fubterranea 121 , 3.
ftthniarina
97,
a. Hifpani<e 71,3.
quomodo ex piu.
via nafcantur
2
5 7
, b. nafci pojfunt ex ventis
fuh
-
terraneis
2^^
,a. quomodo humiditatis attra^ione
260,3.. quomodoex terrtemotu 2.61 ,Z. quomodo
ex condenfato aere, ventorumque
flattbus ibid. cur
difpareant er nova oriantur
312, a.
Fiuxus QT refluxus cur in Gaiit<e Hifpani<eque Itttorihus
nuilus notctur 162
,
b. tequahtas in Mari Sicuio
1
63,
b. Rota qua reperitur
i6j. cur Paludes Me-
xican<e tum patiantur ij6, b. inportuTunetano
qttomodofiat 163,3. quidconferat ad orinincm fon-
tinm 25-1,3. Reliqua vide m verbo
<iyfius.
Fodin< nov<ie quomodo
fiant
35:0,
b.
Fontaine fort, G^//M/oi
296, b.
Fontts, eorumque ortgo it^j
, ^ fcq. Ariftotelis de ea.
fententia 248,
3. ejus confutatto
249,
3. AuUorts
fententia
250,
n. quomodo nafcantur humiditatis
attraUione 2 60 , 3. quomodo ex terree motu
261 , a.
qmmodo ex condenfato aere, ventorumque
flatthus
ibid. auriferi fere ubique repertuntur z6S,a. vi-
nofi zc)6,a.. rectproci
303,3.
an aliqui fieriiitater
pcjftnt pr<tftgnare ^o^tb. procelloji
an dentur ^i i,a.
Fantiut
ET VERBORUM.
Fentium vem quadrHplici de
canfa evanefcmt aut
compareat
267,
a.
Fojfarum
Charonearum dijferentia
1
9
1
, a.
Fretum Magellamcum
22 y, a. Siculum
99
,
feqq.
Weigats i^?'^-
Fulgetrum fnbterraneum
241,
a.
Fulmen
241
, a. fubterranettm ibid. e;'; ?w un-
de
2,1^^,
a. cr metalla Uquefaciat ibid.
conjugiHm cum aquA intra Terram ibid. >^fj
i^
"ventre terra apparattisihid. anahgta cumfan^uine
fpirituojo 1 86ia. effefttti nonjemperperpetuw ib.b.
fpiracula adPctram mdam 1 88, b. deeo P. Fran-
cifci Riccardi reUtio
197,
a. falfugtne mare im-
buit
174
5
b. fpinttu falinos mtfcet mari
i^fja.
/<//;^i is/efi? 1 80 , a. <8^ eum Poetarum
allnfin ibid
,
nonfit ex calce
&
ctnere ibid.b. necjue anttperi-
fiafi
ibid. 0 eft vtrtualts ibid. verum eiui ele-
mentum i8l,&leq. quomodo per attritiontmqe-
neretur
184, a. principium a^ltvum omntum
195,3.
eJH6
nutrimentum perpetuum ibid . b. cur non avo-
let
199
, a. ejtts pabulum fequitur maris motum
204, a. otiari nefcitis xiZ,h. omntum Meteorolo-
gicarum impreffionum caufa 238,3.
Ir-icendium quid
186, b.
Incendti Montis iytnii defcriptio
205, b. feqq.
Gelon
, Stciliafons '^o^,^.
Jnfula S.Mtchaelis 82, a.
Geocofmus univerfa creatura
fiais ^
centrum
^-f^a. \lnjuU oUm contmentes
76,
3. earum metamorpho-
GAlilsi
fententia de motu graviumfupraplana in-
clinatazf,a.. ejus confutatioihid.h. fententia
de motu laptdts exploditur
48,
a.
Garumna
, Gallia Fl. i
J5
, a. cur mfius
in eo
7
horis
fiuat
,
i;
refiuat
ibid.
Garus qutd
, & unde conficiAtur gig, a.
lontvomt
ducit adcoelefiiaihid. propterChrifiumfaBttsihid.:
fisy8,a.
in iacubus curfiuitent
emniumccelefiium corporumtnfiuxtbusfubfiat,ih.h. ' Ifchia Inf
quidfit j6, a. efiistncold 6.\,h. mtraconflitutio
lCoquois , lacus in Canada
105,3. .qua virtute tmmobtlis hareat tn medio ibid . Jfthmi
heterogeneie natura ioS,a. 200, a,b. Microcofmo
Italta fcatet ignibus fubterraneis
1%% , ^
fimilis 1
1
o, a.
3
1
7>
b. confiatjale 1 99,
a er b.
GieWtxoii,, Campiinicifons 288, a.
Gigantisfimulati imago in Subterraneis 1
24
''
^lacies marina cur dulcis
177,
a,
Globus Terraqueus 6
j
, a
.
Globi Solarisfitusfitui Terra rejpondet
105,
b. Luna-
ris *dTerram adaptatio 104, a,
Golfo deLionCjioijb. in eo mira tempefiates 2.%i\,h.
Gounapi mons i^j-, b.
Grandofubterranea
23 9,
a. quomodogeneretur
244,3,
300,3.
288,b.
263,3.
78,
a^b.
ejui montes
194,3.
Iter ex Lufitania in Indiam
1 54,
3. exlnfulis Philtp-
ptnis in Mexicum
ibid.
H
LAcus
quadruplicisgeneris 'i.6z,^..eorum inplanitie-
bus arigoih. .^grigentinus zS^,h. Ennaus zc)o,z,
Cjurgusihid. inmonteS.Gothardiz^f,h. tnCar-
nioita
^fS,
a.
1 90,
ieqq. Lacuum dtjferentia 8
8
, b. origo
247,
8C feq. metit-
261,3. morphofis 3l^'
LagodelVico
2f9,b.
Tjj^ Lapis a Luna ad centrum Terrt quantum temporis
cadendo tnfumat
36,
b.
Alitrnfubterranei a Sole concitantur zzi ,^. ex
Latiumfcatetfulphure 188, a.
omnibus rebus eliciuntur
zl^,^..
antrorumno-
Lemanm Lacus
263,
b. gi^tb.
GrottadeCaniyj Canumfpelunca
^ypfum
mturaliter aquam appetit
ctvi
3^'
^'
Hannibalis CampMt
3
'
4)
a
Hebrides Infula
154,^.
Herba in aquis non lapidefcit 271,3. pHtrefaUa in ter-
ram convertttur
3SS>'^'
Hijpania Flumina
7 1
, a.
Hollandia ex Rheni,
Mofie,
limo confiituta
79,
a.
Horologium
itflus marini 168, b.
tiMdion mare
^S7'^-
Humiditas quid "ijtf) ,h.
Humor quiefcensputredini ebnoxius 1
69,
a.
Hydrometri defcriptio 27 c . alti modi
276,
a
er
b.
Hydrophylactum Alpium Rh<ittarum 70,3. Afia 71,3.
Hydrophylaciavaria 2j6,a^b. &feq.
Hyofcyamum deleteria qualttate pr<iditum 254, a.
Hyramnis , Fl. aunfer 268, b.
I.
JAnuarius,
vulgo Rio de la Plata Fl.
74,
a.
Ignts in Centro Terra Sphericus 19,3.
verum ejtu
elementum j 8 1, & ieq. tresfpecies 182,3.
quomo-
do carboni
tnfit 1
84
, b. ejus cum aqua amicitia in
fubterraneis 291,3.
Ignis Inferniefiverusignis u?'^-
I^is effenttalis nongravis,non levis
,
fed indifferens ad
omnem
fitum 184,3,
Ignisfublunaris confutatio
1 82, a.
Ignis fukerraneus
, ejufque ejfentia
,
fitm ^
opera-
/w
179. ejus necefttas ihid. S<.
JS
,ii- vehemen-
tiaSzth.
defimtio iSo,a.. lux ejus diverfa iS
^
,
^-
Leontinus
fons
309
, a.
Ltparitanus mons
,
Vulcanellus diB:us q"],
h.
Loth
322 jb. ejusuxorinftatuamfalinamconverfk
ibid.
Luna qua ratione mare moveat
140
, b. ejus vis qua
mare concitat
efl fpecifica
, non elementaris ibid . ad
quidcondita6^,h. ejus natura 6z. effe^us
ibid.
Lupus marinus , vide Phoca.
Lttfitanorum infelix expeditio
217,
b,
Lufitania Interamnenfis 18 Leucis longa, lata 12,
28
1
,3. ejus Thermx ibid. b.
25
millta fontium ntt-
merat ibid. a, b.
M.
MAgnetica
vis omnibus mundi corporibus indita
lOf^b. quanamfit 106,3. ejusofficittm ibid.b.
Magnetijmus globorum Afiraltttm 1
04.
Natura
23J,
b. 362,3.
Manca quid
230,3.
Mandragera deleteria qualitatepntdita

254,
a.
Manna quid, ejufque ortus
244,
b.
Maragnon Fl.
74,
3.
Mare pro diverfo flatu
Luna magis aut minus crefcit
140,
b. ijo.b. ejus motus generalis 134.136.
motusfecundus generalis
139.
fundus
ejus imequa-
lis I jo, 3. motusejusfequtturconcavitatesvalltum
Jubmarinarum i^-o, b. cur pottjftmum vim fuam
exerat tempore Novilumi ^"Tlemlunit
1 43
, & feq.
cur non femper jex horii fiuat
aut refiu.a
1 47
-
truminfundofal/iusaninjuperficte 1^6,^,
ejusmira
Aa a alts-
INDEX RERUM
to ibid. b. anfnb
Zona torrida falfm ibid. l Mnria qnid, &mde
conficiatur ^l^^'
^^^P^^"'
'^- ^'
cur in Iflandia
adeofatffsm 177,
a. ejtafalfedo 4n Mjrrhina vafa qnid
acjttalii per miverfas
OceanifemitM
1
76. citr fub-
inde ardeat 229
, b. ad. altipmos montes fertingit
j
N.
2j2,a.
j
tJHare Cafpinm 8
J,
b. ejns meatm ibid. ahjfm
eft
j
"^^'Jphthia lacus
1 12,
b.
caw? SmnPerfico &
Ponto Enxino commu-
\
-i-^ Nar Fl.
nicat 1 6 1
, b. innentes fiuvios
rectpit 263,
a.
j
Natura tota in continuo motu
Mare Japonicum naufragtis infime
225-, a. I
Natura flu^uantii conditio
76 ,
a
tSMare Mediterraneum 86, b. plurimosfiuvios rectpit
364,
a.
161, a.
curtamennonexundetihid. perfubterra
neos meatm
fe
exonerat ibid. b. communicat cum
Mari Rubro ibid. ej? Currentium
explicatio ibid.
inconfiantia eJHS
i62,a.
eJ^^re de! Ziir
^JS->^-
tSHarii Rubri cum Mediterraneo
nexm
86 , b. cum
Mari Mortuo ^'j ,1. eorum difiantia 88, a.
tJMarium connexm 85", a. defcriptio
ibid. interfein-
vicem commmicatio
ibid. b.
tJMarga quid. 361,
a.
tJHelanteria quid 34^'
'^'
tJHeteoron nafcitur ex Subterraneo Mundo 238.
tyKemphis, hodie Czirus
269, b.
Mineo oppidum
289, b.
313.
a.
1
87,
a.
pericyclefis mira
236,3.
AT/^cr
//.
72
, a. conditus itefum altbi erumpit
89,
a.
efi
aurifer 268, b.
Nilus FL 72, b. ejus origo ibid. _/&i /oci originis
73,3.
loca circumfita ibid. ejus curfus ihid.b. cat^du-
ptzihid. terracondttusaltbierumpit 8^,^. inmare
fe
exonerans cur afium
non impedtat 1 62, b.
efiau-
rifer
268,
b.
269, a.
Nilofcopium 3*'*'
Nitrum uhi reperiati{rz6^,h. variaejusfpecies 3^5",.
<tygjptiacum an idem cum nofirate ibid. b. ejus ad-
miranda vii inpulvere pyrio
326
, b. in aceto ebul-
lit
345" >
3-
Nix Subterranea
239,
a. quomodo generettir
244,
a.
289,
b.
! Noviodunum , vulgo Nior.s
239,
a.
Mineraltacur uhiquefere reperiantur 1
09
, a. fom*
|
Nubes defcendentes quantam vim habeant zz6,h. un-
vaporoculisinfefimii^j
,h. quorundam mira vis
\
de
fiant 2,44'^'
2,zc), a. horrtdm conftin-m
ihid. JjmpathiaT^^^^^^b.^Nurfinus
lacus
'
314,
b.
Miraculum veli S.yl^ath<e ap. Catanenfes 207, a er
b. i
o. eJMtffa
celebratio infpecufubterranea 1
25
1
27.
JMify
quid. 342,
a^b.
Mceotis palm
79,
b.
Mongibello , t^tna 205-, b.
Mons Crftorum 114,
b. 1
17,
b. e]m
fitm 115:,^.
118,3. efifeUm
mirabiles eorumque caufa Ii6,a.
119,
a,b.
concavtfs ibid. pertufim
ibid.
JldonsSanBminagrePuteolano
77
>^-
Montes ad Fontiumfcaturiginem necejfarii 67, b. fue-
rmt ante 'Diluvium 67, a. eorum utilitates
6j,
b.
catenaquienam 6S,6^.
earumfinisjo,z. abfor-
pti
77,
a. eorum renafcentia ibid. cur deficiant
ibid.b. ad 100 milliariaconfpici non pojfunt Cfi,a..
eorum altitudines
94.
an ee profunditati maris re.
fpondeant 95',
b. fubmarini 96,b, a, Sole nonfem-
\
Orcntaine , Ga,lli balnea
per eodem modo tlluminantur 22
1
, a. nubibm obfiti \ Ormuz^ia
Inf fale confiat
pluviarum prodromi 261 ,
b. cur primumferaces I Ojfamentum Terra
cum temporefierikfcant ^jTijb.
perpetuo detriti cur 1 Oxus in BaSiris FL aurifer
nonminuantur ^jS, a.
Montes Ignivomi , vid. Vulcani.
Montferran , Gallite balne,t
283,
a.
Mont d^Or,
Galliatherma 283, b.
Morttficatiofiub
tempuslncendiiiytn
207,
a,b.
d^
p.2o6,a.
Motus in Centro Terra perennis quomodo infiituatur
i9,a. localts definitio 20. acceleratus quis 22.
gravium fupra
plana inclinata quiferatur ad Cen-
trumz^, a. ubi Ga.\i\xi fententia expenditur (^
Merfenni comprobatur. Qupad durationem aqua-
/^lf
38 , a. per planum mtnus inclinatum velocior
^uamper planum magis inclinatum
3
8,
b . ejus ve-
locitas ad centrum qmmodo determinetur 35''
Motusfiuxus ^refluxm totam maris molem concitat
136,3.
maris duplex,
menftruus &
diurnus
1
3
9,b.
non violentus proprie
ij^) b
OCeams
quid 8
y
, a. ejus tKottts
1
32, a. Eurobo-
reus ubique notatur
134,3. fundus inaqualts cau-
fat celeritatem
(fr
tarditatemfluEius
136
, a. decli-
vitas raptditatem Currentium ibid. b. variie opinio-
nes circa fluxum & refiuxum 139,3.
vemfenten-
tia ajfertio ibid. ejusfiuxus &refluxus femperfibi
fimilis 1
48
, a. dtfpar in diverfis pnrtibus ibid. b.
varietatis ratio
1 52
, a. cur tn Norvegix littoribus
infienfibiiis if^,b.
ejuspericyciofis 16^. abforbetur
fub Polo Ariiico
^ fub
AntarBico regurgitatur
169, b. eircaPoiumrapidi/imus
171,3. Jub
Poio
Aufiraiirevomitur
172,
3. Vtde Mare.
283,3.
321,
b.
108, a.
268. b.
P.
PAdrotus, Afia Fl. aurifer
1
268,3.
268, a.
84,3.
i9y,b.
Padus,Ital. Fl. aurifer
Pampas Amertca defertum
Panacura
,
mons in
Java Inf
Panfpermta quid 1 08, b. ventorum vi in variai par-
tes defertur 2,35', 3.
Pantaiarea
Inf. 290,3.
Pantheon
78,3.
Parime, lacus in America . l62,^&b.
Pericyciofisnatura
236,3.
Petrarch^e domus zjj, b.
Tharus ly^gjpti oiim Infuia 78,
b.
Thiegraus campus 1 88, a. ejus defcriptio 1
89,
a.
Thoca piii
adafius incrementumjurriguntur 142, a.
Motusptnduiorum 41,
8c feq. ejus proprietates ibid. Picus Canariarum mons 82, 3. Flammivomus
1 96,3
perennitas in natura 198.3.
ufiusinrebus
adCjeo-
metrtam Jpe^antthus
48,&
ieq.
Motus ponderis dupiictter confideratur
36,
b.
Moius projecliltum paraboiteus
30. mira ejus
effeSa
ibid.
Mundus varietatis rerum amans lOj, a. ejus harmo-
ma 108, a.
MHndantrHmgloberMm natHra & compofitio
5
6.
ejus aititudo 82, a:
Picus de Fayal inlnfi. Azoribusparis cumPico Cana-
riarum altitudinis 82, 3.
Picus in Timor Inf. abforptus ^9^,^.
Piia <iyoiia 222 , a. ejus anaiogia ad ignem Subterra-
neum
^34
''
Piiati mons
31
i,b.
Pinguedo quadam omnibus intH
1 99,
b.
Pifmam
E T V E R
289,
b. Pifmam lacus
Plattitiemm divijto
85,
b.
Planta cur hjeme triftem vultMm induant 1
84,
b. ea-
rpim odores tjuid
^3
f'
^-
Pluvia vermmm , Serpentum in Africa zgo, b.
Pluviafuhterraneie
z^S, b.
239,
a- in alterationeTel-
luris quantum pojfint
5
ci, b.
Pcenitentiafubtempm Incendiit/tn<t
206, a. feqq.
Polonia
CT
Hungaria Flumina
7 1
, a
.
Pons ltgeus, circularis,pendulus
(^
Jtne
fiilcro
quomodo
adtficttur
14, 'J-
Porcellana qu<e,
(^
quomodo fant
3^4>
^-
Potifini collegii reditm
268, b.
Prata marina
96,
b, tton procul /l<(elita
^y,
a.
Prefterventta quid 2,xj,b.
Principium pajftvum nihilproducit
ftne
aUivo
5*7
, b.
Prochyta
Inf. 288, b.
Promontorium Bona Spei
1
58,^. ejtis defcriptio 228,8.
Pulvis pyritts ^26,^1.
ejus operatioihid.h. variacon
B O R U M.
Septentrionalesregionesmintisfalisferaces
177,
h-
Siccitas cjuid
328,
b.
Sicilia, olim Calabria juncla
99,1.
tota cavernofa
102, b.
Sierramorena,zoj/yj!/^,
282,3.
SiUrtts
,
Fl.
B^^Jj^-
Sinus
Perficus \
38,
a.
Soda, vtde Alkali.
SolaCentroTerra iii^ip. fcmidiametris rcmotus
27,
a.
tempore
Jufimiani Irnp. anno integro varum luce-
^?/', 6z, a. tlluftrisdejcriptio '^'j,'H. vires Qr propriC'
tates ibid. & feq. anno 700. vclutifanguineo colore
ojfufus 6z,^. ejusinftrumenta6o,a.. tempore con-
junBionis Lurne vicinior
1
4J
, a
.
Soiis Fons
2.96, a,
Solanum delcteria qualitate praditum
'^3i\'
^*
?)or^xn , lacus Alofcov. 262,3.
Sory quid
342,
b.
Spatiafingulorum mi(ftliuw exaEie definiri pojfunt 46,^.
y^ffwwjg^D, 8cieq. granulattiS,cur majorivipol-'
Specus
vaftijfmi defcriptio I24,b. 125", b. profundi
leat quamfarinacew
3
3
1
, b. mutus quomodo
confi-
ciatur
332,
b.
Pyrenai montes
7 1
, a.
Pyrodynafta Mundi qtti
244,
b.
Pyrophylacia. 1 1 2, b, & ieq.
R.
R^gufaVrbs
quando condita 242,3. Terramotu
concidit ibid. b.
243,
b.
Rio de las Amazonas, Fl.
Rocca di Papa , Caftellum
74'a.
314,3.
r<w 1
30
, b. Specus Charoneus
fcu Spelunca Canum
non procul Neapolt ad Lacum Agnantim
1
90, feqq.
Spirituumfiminalium duplex materia
235:,
a.
StelU cadentes quid
2.4C,
b.
Stcrilitas unde
^fz,
a. nova ejus principia
ibid.
Stramonium deleteria quaittate pradttum
224, a
.
Styx,fons
3oi,a.
Subterranea regtonis in
infula Antiparo defcriptio 1 zz
ufque
131.
Sulphuris
& Nitri antipathia
229, a.
Sylva varice^^i^^h. Jubmarina
96, b.
Syropboenixventus, vulgo SciXOCCO 10l,b.
Syz,ygia quid
I^fjb.
^~T^Agus,
Hifp.
Fl. aurifer
\Abbaticm Fl.
307,
a.
fSalrebtti omnibus ine^ I73'b. 199, b.
291,
b.
efl
Elementumterreftre iy^,h. iio, a, b. duplex
173,
b. triplex
319,3.
in majfa Chaotica virtualts Tapetia in Specu quad.
inclufm
173
,
b. quid propriefit
3
1 8, b. ejtis mira Tartarta arenofa ,
olim mare
vis ibid. militates
174,
a. ab ipfo dependet rerum , Tellus
^6
varia ejus ofi^tcinafubterranea ibid
qeneratio ibid.b. quomodo ab initio aqua
infitus ib.
quomodo terra
3
1
9,3. calore Solis excoquitur i
JJ,^
Septentrionales regtones mtnns ejus feraces
177,
b.
natura condimentum vocatur
3
1-7, b. incorruptibi-
&
3
1
8
, b. injacrificiis adhibitMs
3 19,
a. marinus
^ualis T^ZO , Z. artefaBus T^zi , ^. Terrenus quis
(^- quotuplexihid. Cryflallinus ihid. Ammoniacus
ibid. Lunacrejcente crejcit '3^i^f,ii. Jaxojus ^zi,n.
Fluviatilis ^ Lacuftris
321
, b. ex Itgnis extraBtts
322,3.
e cineribtts \h\d. varii extrahendi modi
323,
& feq. crtpttat in igne
344,
a. aqua
falfa
ci-
tius quam dulei
liqmfit
ibid. b.
Salis ammoniaci
& tartari antipathia
329,
a.
Saltum dijferentta ^ analyfis 320. fodina varia per
Orbtm
3^1.
t>.
Salinarum cultor primtts Anctts Martitts
321,3.
Salmtrum quid
326,
a. quomodofiat ibid. b. ex qui-
bm eruatur yi<y.,h. ejusvis^^id.h, 330,aerb.
t bonitas unde cognofcatur
^S^^.^-
fulphurt concoEium
in lapidem vertttur
34 f
> b
S&lfedo maris an aqualis per univerfas Oceani jemi-
tas iy6.
Samia terra ^jS, a.
Sargoflb herba 272, b.
Sarmatia , ejus Isca plana 2 1 6, b.
Sarntu, Campanta Fl.
37'
''
ScylUfitus (^proprietas lOO, a. fluxus & reflu.xtts de-
fcriptio, ejufque caufa
ibid.c^b.
Semen in centrum Terr<s projeSlum qut efflorefceret
19,3.
StKegayAfricAFl. ij3,a.
268,3. 281, b.
Tamefis, Anglia Fl.
i
f
j,
i2y,b.
85-. b.
b. ejus
corpus nemo dimenjus
6^,%. itt dimenfione mira dis-
crepantia
, ib. foliditas ejus inveftigari nequit
66, b.
ejus ojfaturamonttum compages
eft,6j,z.
curpla-
na
ejfe debuerit 68, b. mutationumcaufaintellure
76, b. ejus facies hodie aliaquamolim S^^ta..
tota
cavernoja 1 8
j,
a. ejusftabilitas 56,3. 64,
a. orna
-
tus extrinjecus
j6,
b. mirum ejus opificium
3
16, a.
Terra Jale
^
pinguedme Jcatet 200, 3. naturaliter a-
quam attrahit 260 , b. venis plena ibid.
f^
innu-
meris mineraliurajpeciebus 268, b. non
eft
elemen-
tum,
Jed
elementatum
3
1 6, 8c feq. ex quibus com-
ponatur
3
1 8,a. quanam pura & impur* ibid . quid
propriefifi,^\.
ejusgeneratio ihid.h.
^ff,
b. un-
de tanta terrarum dtjferentia
3
j6.
varietas experi-
mento probata
^J^,
b. variajpecies
3
j^,
a. 8c ftq.
qualitatis ejmfigna 360, a. &feq.
quafiguli
utan-
tur
'
364,3.
Terra Armenia quid, ejufque vires
SJ'?)^.
Terra Samia quid
3
j8,
a.
Terra Lemniaquid
^fS^a.
idem cumfigillata \bid.h.
ejus vires ibid.
Terra S. Pauli quid
SJ^^'
Terrx motus quem pajfi eB Vrbs Ragufa Enarratio
242, 3, feqq.
Terrte motusfubtirrefirium incendiorum effiius 239,b.
horridus \h\d. quomodofiat z^o,ti. ejus vt\mons
tranflatus ibid. quidam ab AuBore obfervatus
ibid. b. ubi plerumque cofitingat zt^i ,b. terribilis
Narratio zjSfh. fitnitriaccejfione 328,
b,
Theatrum, ejufque profcenium &fiparia
in Specu qua-
dam 1
27,
b.
Aaa z Thermis
INDEX RERUM
ThemaLuJltani^^^U^-
Algarbiorum \hi(\.h. Hi-
fpania
ibid.
mmio dtvites ibid. m agro Toleta-
0282,3.
(y.?/iJ/< 282,283.
Germawtez^S^if^hfX^^.
Hunqart. , Trafijfylvania ,
CctterarHmcjne adjacen-
ttum
Reaionurn 28^,8.
Itali(eTranfpadan<ez%^,h.
D. Petri 2^6,h. 'I)omus novaihid. montis OJiho-
m 28), b, fine. S. Helena 286, b. Tatavn ibid
Hetruria 287,
b. Campanne 288 , a. S. Georgii in
Campami,ihid.iine.
^'///iS 288,b, feq. Syracu-
fis
z^^,h. Liparitante z<^o,a.. ^^/18290, a. Aiexi-
cant agri ib. b, fine. jalfa
quibus conducant 292,3.
Nitrojk quidprdjient ibid. aluminofa quid ibid . b.
quid tttdem vttriolatd
ibid.
Thra/jmenus lacus 262, a.
Thronus in Specu quad.
1 28 , b.
Tigrts , Fl. 89,
a.
Ttmavus , Fl.
505,
b. ejusfiuxns &refluxm 504,
a,
Ttticain lacustnCharea 265,3.
Tonitru Jubterraneum 2.4>
^"
Tremor ventorum unde, 231.
Turbo , vide Typho.
Tyberis f/.
3 12 , b. e^us inundatio
3 ' 3'
^-
Tybcris for-s 313
^-
Tjhurttnalnf.natantes 188,8. 3i2,b.
Typho ventm 224,^.
e^us tJfcUus
ibid. b.
V.
VAcui
metus operati
241.,
b.
Fadtmonis lacus
3
f
4,
b
.
Vapor mineralii oculis infejlus 197, b. infrigtdu locis
generari non poteji
^49
^"
;^<r/;i
//.
507.
t>.
313,3.
Venner ^
Vettef- , lacusSuecia i
j8,
a. fo)'w f;c-
plorabilis profunditas ibid.
Ventus qutd 2
1
1 , a. mari necejfarius 2 1 2, b. fubtnde
exvacumetueritur2,it[,h. quotuple.x zio. cau-
fari {,3.. (^ziS,h. denominattoneszii,h. motus
ajftmilatur motuifiuminum 212, a. analogta cum
corpore humano, ibid. b . diverjitas 2
1
7, b. obfer^
vationes tn variis locis 2
1
7 , 8c leq. caufa 218, b.
quomodofiat ex rarefa5iione aut condenfatione aqua-
rumjubterranearum 22i,b. quomodo ex halitibus
^
vaportbus 223,b. quomodo per medium maris erum-
fens 225", b. quomodo ex prejfura nubium 226, b.
ET VERBORUM.
Ventus Anniverfarius, quomodo generettir 2 1
8
, b. <ji
vera ortgozzi,z. quomodo
ex
Jubterramis catadu-
pis najcatur 222, b.
Ventus
generalis quid 210 , b. ejus generatio 212.
c<i/<2i3, a. an alits ventis impedtrt pnjfit 214,
b.
Ventus Periodicus , vide Etefi,t.
Venti Subterranei
239,8.
eorum
CAufd ibid. fiunt
a
maris commotione
187,^.
j
Ventorum motus tranfverfus, ejujque
caufa 230. Ven-
I
torum natura
&
proprietas z^i^Z. Romanorum qua-
/if<M233, a. eJfeElusaduobuspendet\h\d. Vnde
I
falubrttas ^inJalubritM ibid. b. varti tn corpori-
I
bus humanis eJfeUus
\h\d. utilitas z^i^,h> fnalis
I cauja Z7^6,h. Pejiiferorum cummedtcamenttsana-
\
loffia
237,
a.
Artijicialtum produlio
237.
Victjfitudo in Mundo terrefiri necejfaria
SJi
3-
V'\e\ccon<ie , Gallia therma
283,3.
Vttriolumqutd:2,^j. ejuscompofitio ^^j,h. {eq.
defi-
io337, a. 338,b. Vires& froprietates7,i\.Z. U-
trumferrum ejus vi vere in as converti
pofit 340.
unde oriatur 341,b. conficiendimodus^/:^'}^,^ feqq.
Vla
,
Adojcovia Fl.
263,
b>
Vndulattoventorumunde 231.
Vocluliusfons z^j,h. ejus defcriptio ibid.
Vrba, Oppidum
279,3.
Vulcanij^. curconfiitutijf^h.
Europa y^,z. Gracitt
ih\d. invartislnfulisihidi. yaponta\h.h,
iJJ.a.
Chilenfis Regntj^^h. Peruani i<^S,a. inSumatra
i^j,h.TernateInf.\h.yavaInJ.\h. Timorlnfih.
Bandanarum
Inf
una ibid. Mari Pactfico ibid.
America
1
96, a. Terra del Fuogo , ibid. Carra-
^^ibid. Paraquipa,\}a\d. America Septentriona-
li ihid. b. Ntcuragua aiiifque locis ibid. in Sici-
/ii 194, a. Italia \h\d. Germania\h\d.h. Groen-
landta \h\d. A(ia i^^ , a. Media \h\d. Tarta-
na ibid. Regno Smarum ibid. Infulis Philippi-
Hts ibid.b.
Vulfinifis lactts iti Hetrhria 2,63,3.
' Airus lacus yz, a.
263,
b. aurofcatet 268, b.
iZonatorrtda
i^f,
3. qualis
Jub
ea OceaniMo-
tus ibid.
fub ea navigatio tmpofiibilis j^zi^,h.
F I N I S.
Sacratissimo & Ikvictissimo
LEOPOLDO r.
R O M A N O RUM
IMPERATORl
JUSTO,PIO,FELICI,
Athanasius Kircherus e Soc.
Jesu,
Salutem-, Fi^oriam
^
l^acem,
Junt
Monarchae Macedoni aureum pomum
datum conflatum ex aureo tributo omnium
partium Orbis terrse. Ego quoque cor Ter-
r^
^
feu thefauros Orbis terrarum introfpe-
^6i:urus ingredior : ut indc tributum eruam,
^quod Hterate pendam Tibi Caefari meo, qui
in aliis Auftriacis fandum, pulchrum, pium, viftoriofum,
gloriofum
Leopoldi nomen primus Auguftiffimo Im-
peratoris nomine coronafti
,
porredo iili aureo pomo Im-
perii. Tu foris Orbi Tuo regendo intentus es : ego vero
intra ipfam terram introrfus infpicio quid lateat : & intus
mihi cano ac mufis. Neque enim minorem iftic, aut minus
fuavem Dei conditoris Muficam invenia, quam coeli con-
centum audierit furdus ad aeteriia Pythagoras. Somniant in
coelo domos Aftrologi : ego illas in Terr^ profundo vigil
invenio, dum in ilUs tencbris ingens Orbis terrarum volu-
men feu codicem aperio, evolvo, l^go, fcribo, Tibique ac
Orbi legendas tenebras illas exhibeo. Nempe dum alii a-
liud agunt in negotiofa hac Mundi vertigine aduofi , dum
fe abdit ac verfat in DoUo fuo Diogenes, ego quoque ,
fo-
lo qui foris confpicitur Mundi cortice non contentus
,
&
Mundum ceu grande doUum introgreffus ,
magni hujus
corporis velut anatomiam
exerceo , forte aurea iftic fecula
reperturus j certe quxfiturus lapfam, ut ajunt, feu latentem
in philofophico puteo veritatem. Fama eft, in InfuUs For-
tunatis putei cujufdam
orificio fpeculum quam maximum
imponi,
& ab eo qui in puteum defcenderit , ac oculos in
fpeculum iUud intenderit
3
eaquaein Orbe terrarumfiunt
exaudiri
, urbefque videri
^
ac orania , non minus quam {i
coram
omnibus intereffet.
En Librum
^
ceu fpeculum, in
ToM.iL
^
q^
Dedicatio.
quo
videas
non quid foris
, verum quid intus in Mundo
fiat.
Lynceum Apharei Meffeniorum Regis filium ferunt
arbores , faxa , Terre iplius profundos finus oculorum acie
penetraffe 5 ac ceris , argeoti , aurique fodinas
rcperiffe 5 o-
mnia denique qux apud Inferos fierent pervidiffe. An non
Lynceo mihi &oculo & calamo erit opus , ut ea qu^ in
TerrcE finu abfcondita latent myfteria tenebrafque pervi-
deam, & exponam ) vidi monfiira in coelo per Iter Extati-
cum ; an in terrcE cavernis nullum occurret : folent mon-
ftra fifti viris principibus ut deleclent 5 Ego quod iftic ra-
rum
3
aut admirabilitate memorabile comperi , Tibi fifto
C^SAR. E Trophonii antro reduces jubebantur federe,
ac vifa per dies aliquot in eo myfteria explicare. Hoc cft
quod agit hic Liber meus, immo Tuus, hofpcs non tam ex
uibe
,
quam ex Orbis Terrarum illum parturientis vifceri-
bus.
Jam
non fubHmi fcriam fidera vertice, fed defcendam
in profundam Terr^ abyffum inveftigatione affidua 5 non
minore opers pretio
,
quam in mare fcfe immergant urina-
tores
,
quorum celeberrimus Andrcas Mergus Genuenfis,
quidquid in mare abjiciebatur , fefe mari immergens , illi
pr^dam eripicbat. Et Thefeum olim videre fabul^ fc in
mari fepcUentem ac inde cum ea quam in marc Minos ab-
jecerat gemma emergentem
,
&
quidem coronatum. Ego
non nifi pro immortafi
,
qu^ apud D
e um eft, corona , in
tcrrsB veluti maris profunda defcendo ? &
quidquid inde
fero
,
Corons Tus Caefareae fero , dcbitum jam alias
Ferdinando III. Augufto Patri tuo munus : cujusTu
corona es coronata
,
quia ^terno adamante fixum eft
,
pa-
tris coronam effe fiHum fapientem. Magna Te expedtant,
Leopolde 5 Tuum eft ingentem hujus nominis menfu-
ram pari virtute implere ; utde Leopoldi nominefcri-
pturis calamis , Tu primus occurras, &: illo quo nites in-
tegerrimo
Auftriacorum morum candore, Majoribus Tuis
non minor
, &: heroica indole non impar Majeftatis C-^-
SAREiE
granditati,
&denique prompto ad omnem impi-
gritatcm animo
,
pro Chriftiani Orbis bono, pro aris
&
focis immortahter
labores sternitati.
Hoc eft quod Tibi
ac Tuis vovet? idem qui fupra
,
pau-
per &humihs fervus.
E CoH. ^mam
I\alenci.
Junti 166^.
PRO-
P R O OE M I U M
A D
L
E C T O R
E M.
IDEA OPERIS.
Ojiquam m Septem 'Primi Tomi lihris Mimdi Suhterranei , de admirahili
^^centri fiatura
,
de incomprehenfa Oeocofmi flruHura ^opificio, de ahdita
Oceani
,
atque aquei Elementi natura proprietate
,
de Meteororum tum
)intra, tum extra terra
fiiperficiem , necnon de [nhterraneorum ignium yen-
'
toruinque genefi
^
de aquarum terremm glohum amhitntium fjatura, proprie-
tate
j
diyer/ttate
,
^ ortu: de elemento terra yero & genuino
iidejl, falis ^c^terarumque
terrejlrium gleharum natura^proprietate^ diyerftate & ortu , noVa philofopha?idi metho-
do magio expermmitorwn apparatu egerimus^ nilreftat niji ut reliqui hujm Secundi To-
mi lihris ad particuhrem terr<e fruciuum partuumque
,
quos
foecimdif^imus Geocofmi ute-
riUj 7iullo non temporc uherrimo pro^entu parturit
^
confiderationem procedamus
^
fvmdo'
rum Vires & proprietates
,
tantorumque
effecluum proximas
caufas exploremus. Quod in
quinque hujus Tomi libris opportune
fieri
poffe
exifiimaVimus. Cum itaque ex hujufmodi
faUnorum corporum Vi (^ e^.cacia
,
omnia qu& in teneno tum hiteriori
,
tum exterioriglo^
ho deprehmduntur corpora^
fixam^
duram^ folidam confifimtiam fortiantur ^
hinc in
VIII Lihro de lapidofa Oeocofmi fuhfiaJitia opportune agendum
cenfui
,
ifi qua uti natur^e
poteflas admiranda quadam indufiria ^ imffahdi
tum in communium
,
tum in pretioforuyn
lapidum gemmarumque compofitione lufit. ,
ita quoque ea ornamentis omni adnmatioJie di-
gnis, nonfohim quoad incredihiles Virtutujn Virmmque interiorum dotes, quihus natura ea
inftruxitj fed (s quoad multiplicis piBura apparatum
j
qua in iis qudcumque Mwidi am*
hitu contifientur , Vel ad artis inVidiam pmgendo ejjingendoque
^
pro hidihundigenii capaci-
tate exprimere attentJiVit. Ouanto pr^terea artijficio gxgante^ ma<niitudmis
offa
,
corima.
adhdec
prodigiofie longituduiis in ahditis fuis ergaftuhs elahorarit , Oiianta fagacitate Li-
gnum quoque
fof^ile fuh
terra
, fub
mari coralhnas plantas incredihili opificu) ex maris rti^
pihus eduxerit ; h^c Oftviia VIII Liherpandit.
li^rfui uti fapientifiimus ymmdt Jr-
chiteElui
j
in triplici natune regno hona malis
,
impuris pura
,
fioxia faluhrihus
,
\'eluti
iPandor^ quodam iKtfe commifcuit ; ita quoque de lethiferis terreflris ^fimdi partihta
,
id
eji , de Venenorum ciigine , natura^ Virihus in IIC Lihro quani uherrirfie difceptare \n~
fumfuit ; uhi Letor aperte cognofcet
^
nil a Deo rerwn conditore Opt. Max. adeo per^
niciofimi & exitiak in Suhhmari Mufido produHutn
fuijje
,
quod fion tm^
infe
contineat
Vit< rmediimi
,
tnortis quam
fua
Vtrulefitia l^encna adfcrimt
,
deJiruBiVam
,
adeoque
ipfius fohus
fit
ex tanto ifialo hofuan
,
ex nocivo innoxitmi
,
ex lethifero defiiqtie
fakti-
ferum prcducere.
'Porro iis jatn expojitis
,
qu ad fahnatfi^ faxofafn
,
ddeteriatfique natitr.t fuhflaf}tiatn
pertinent
,
ad ffietalhcafn artem
,
quatn mctaHurgiam injcrihitnus
,
progrediffiur. In qiu quid
ars natura itv.itatrix
pofTit ^
ojicndittir^dutn metallicorufn corporum uherrimospartits exOeo-
cofftii titero , mamo humafix ficgotiationis effiolumefito ertdt^ tthi C^ de metallorum exfodi-
narufn ffiatricihus eduSiorufn proportione
,
coficcEiione
,
feparatiofie
,
nec non de Virtutihus
fifigidortmi
fitfijlifne in
X
hhro agitur.
ToM.II.
*
;
Quent'
PROOEMIUM AD LECTOREM.
Quemadmodum
Verd auri ^ drgenti injatiahilis cupido mortalium mentes mirum in mo-
dum exantat ,
ita quoque miris modis & ajlutiis nil non attentant
^ ut ad ultimum natw
ralis heatitudinis
terminum
j
quem in auri ar^entique opulenta
pojjef^ione conjiituunt
,
quo-
Vis 7nodo pertingere yaleant. Quamohrem lihrum 'Kl fuh
titulo
'^(JiiOTi^viai; difpofui'
mus
,
quo utrum per J.lchjmiam Verum & naturak aurum confici
pof?it , difputamm ,
erroresy impoftura^^ dulofque j4lchymi[iarum nullo non tempore commijfos exhihemus , ar-
temque ^uam tranfmutatoriam yocant ad 'Phyfiologia (iateram reVocatam
fummo
rigore
examinamus
,
quod X/ Ither prafiat
,
quo & lapidis philofophici commentum yario expe^
rimentorum apparatu funditw
exploditur.
(^ejiat tandem XII Liher & ultimus^ quem mnincongruo nomine Natur^Jimiam
appeUaVmius. In hoc potifimum id intejidimus
,
ut quidquid rerum admirandarum in
Geocofmo tiatura exhibet
,
id humani ingenii fagacitate
,
dummodo natura jurefuo cefferit,
produci
poffe
,
mnumeris
,
raris
,
inyifis
experimentorum exhihitiomhm docemus & de-
7nonJiramus.
Jtque h^c
efi
Synopfis & yeluti dvciK&cpaT^ciIodai? omnium eorum
,
qu^ in II Mm-
di Suhterranei Tomo
,
quantum ingenii nofiri imhecillita^ permifit ,
exhihemus. In quo
Ji
quidpiam laude dignuni , aut bono puhlico profcuum repererit Le6i:or , id non mihi mor-
talium minimo^
fed
Tatri luminum , a cujus injinita bonitate , mfericordia^ & liberali-
tate uti profluunt
omnia
,
ita quoqueji quid in me quantumVis indignum munerum fuorum
charifmatumque congeflit
,
in imnmifam dtvina honitatis ahyjjum
refluant ,
adeoquefit
ipfi foli
honor ^gloria^ cujus proprium
efl
tenehrofos mentium
receflus
luce
fua
, ut aliquid
poffint^ illuflrare.
IN-
I N D
E X
ARGUMENTORUM,
Quae Secimdus
Tomus hujus Operis
compledtitur.
LlBER OCTAVUS Ai^oyeve^ocoJ.
De
LapidofaTellurisfubftantia
j
DeOffibus,Corniburque,Fo(ri!ibus,item
de Subterraneis Animalibus, Hominibus, D^emonibus. I^ag. i
.
Schemattfmus Lapidum rejolutorius. 2.
Sect.i,|
Cap. I.
i
E Lapidibus in communi.
3
De multiplki Lapidum
diffe-
rentia. ibid.
II.
-^
De Lapidofa fuhflantice
,
qua
in Geocofmo cernitur , montiumque ori-
gine.
f
III. De Virtute Lapidijica ^er totiiu Geocofmi
corpus
diffufa.
6
IV. De LapidumSaxorumque origine
, ^
quo-
modofucceu temporis in tantam duri-
tiem coaluerint.
7
V. De Lapidum Gemmarumque colore
,
"
qua
ratione is a Natura iis
fuh
tanta colo-
rum
differentia infitus fit
i III. De Lapidihus in diverfis animalium mem-
I
hris enafcifolitis.
yj
IV. De ofiium^cornuumfuhterraneorumge-
nefi. f6
V. Cornuafofiilia,quacum ofiihusfuhterraneis
magnam affinitatem hahent , uhi ^po-
tijfmum tra^atur de Cornu Monoce-
rotis
.
'
'6f
VI. De Lignis
& Carhonihus fofiilihus. (J8
Sect.
3. De Asbefto , Succino , casterifque
bituminofis gummium fluoribus,
nec non de iis foflilibus
,
quse miran-
disvirtutibuspoUent.
69
Cap.I. De AsheftofeuAmianto. ibid.
VI DeColorihusquosapparentesvocant. ly
oe pr^paratlonUiniAshefliniinordinead
VII. m quo de tranfparenttum laptdumgem-
[
''^/^^
contexendas,^ chartam conficien-
marumque cauja (
origine , k^ prtmo, j
^
quidemde cryflallinarum gemmarum,
\ m ^^ Elekrofeu Succino,vulgo Ambra.ibid.
iriiT
i''''^'^.'f''"'^t^^'JJl't^'-..^9 IV. Quomodo Animakula
diverfi generis in
VIII. Devaritsfiguns,formts
&
tmagtnihus,
^
T^i.Fi.i^cA;*,.in. r.^,.i.uLt r.,.^r.,.
quihus Natura Lapides
^
gemmasin-
ftruxit. 22
Eledrimeditulliofepulchrumfuumfor-
titalint.
78
De attraBiva 'Elefiri virtute. 82
l^- ^eadmtrandtsNatur^ pt^rtcts
operdus,\Yl.DeElearifeuSuccinimedicisvirihus.ihid.
formts,figurts,tmagtnthu,,quastnla-\Yji_
^^ ^uodecim lapidihus in RationaliSa^
pidihus
^
gemmis delineaf, eorumque
oriqine
^caufis. 30
S&eT. 2. De TransformationeSuccorum,
Salium,Herbarum,Plantarum, Ar-
borum, Animalium Hominumque
infaxuni converforum, five de fa-
cultatepetrifica. i
48
CAP.I. Deoriginefucci petrifici. ibid.
II. Varia rerum in lapides converfarum ohfer-
j
III.
vationes.
-
yolV
cerdotis
Magnipofitis, ^infundamen-
tis Civitatis Apocalypticce.. 8
^
Sect.4. DeAnimalibus Subterraneis.
91
CaP. I. De nonnullis Animalihus
,
quce fem-
per
, uti extra terram vivere non pos-
funt, ita perpetuo ejus ahdita vifcera
incolunt. ibid.
De Draconihus Suhterraneis.
94
De HominihusSuhterraneis. 119
De Damonihus Suhterraneis. 122
II.
LlBER NONUS Mo^Jjexo-iaT^rw^?.
De Venenofis & Lethiferis Mundi Subterranei Fru^ibus.
SECT.t |E Venenis eorumque nacura,|
origine &admirandis proprie-
tatibus. izf
Cap. I. DefinitioVeneni. ibid.
II. DeTerreflrihusquihufdammineralihus , e
quihus omnia venena ex Suhterraneis
origtnem
fuam primerdialiter trahere
docetur, iz6
III. De accidentali Veneni in cateris vegetahi-
lium,animaliumque tam vivorum,quar/i
mortuorum cadaverihus
genefi.
j 2 8
IV. De Venenorum differentiis.
i 29
V. De Alimenti, Medicamenti ^Veneni
dtffe-
rentia: Item de confenfus ^dijfenfus
rerum
,
quam Sympathiam ^Anti-
pathiam vocant, varia divifione; ^an
lis \^ amicitia rerum
,
per qualitates
primasfeu elementares, an
perfpecifi-
cas rerum virtutes perficiatur? 130
VI. De venenorum
confenfu , diffenfuque ,
eo-
rumque origine^
caufis.
i3<J
Sect. 2. De Venenis fenfitivae & vegeta-
bilis naturjB.
144
Cap.I. Quomodo Venenum in humanis corpo-
rihus najcatur. ibid.
II. Quot modisin nohis Venena nafcipofiint. 14.6
III. Quomodo Venena animalium hominem in-
*
3
ficiant
INDEX ARGUM
fciant
&
interjiciant,jive de
caufis
Ve-
nenorum.
14^
IV.
Vhi
Vipere , cateraque Affidum
etiarrata
fpeciei
,
prima clafiis
Venenumfiahule-
tur, uhifedemfuam
lethaamponant,^
qm Venenum fuum
intra corpus huma-
num caufent.
i
J"
i
V.
Quomodo Venena nonnullis animalihusnon
noceant
, &
quomodo Venena permor-
fum
canis rahidi ^
Tarantula ,non
nifi
determinatotemporejefe
exerant. i$i
VI.
De Origine morhorum. iTf
VII.
DeCuraVenenataruminfirmitatum.
ij8
SECT.3.
De
imperfedisMetalliciscorpo-
ribus.quas tanquam principales cau-
Ca
II.
III.
IV
V
VI
ENTORUM.
fas ad metallorum genefin concur-
runt. Inqua Venena mineralium,
nec non eorundum
Medicse vires
uberiusexponuntur.
j66
P.I. De admiranda Sulphuris natura,
^
proprietate.
ibid.
De cateris mineralihui
,
qua ex Sulphure
originem ducunt. 168
. Antimonii
, fi-ue
Stihii origo , natura ,pro-
prietas. 170
De Argento viuo
, five
Mercurio , ejujque
natura^mirisproprietatihus. . 171
DeBituminofiscorporihus. 176
. De Marinis fruiihus ,
CoralUo ^
Unio-
nihus. 178
LlBER
DECIMUS Ats^MsgyDco?.
SECT.i."r\E Artis Metallicx requifitis,
-^-^fodinarumqueconditione.
1 82
CAP.
I. De OhjeBo Metallurgia;
Item de cau-
famateriali, &
formali
Metallorum.
ibid.
II. Utrum Ccelum ^
Stellts ad lu^XKor/tnTa
concurrant
, ^
quomodofideraad Me-
tallorum produdionem concurrere
pof
fint.
184
III.
Quomodo humor ille unSluofus , ex
quo
Metalla componuntur,a Naturaelaho-
retur,
^
quid ineoSulphur, Mercu-
rius, &Salfint>
187
IV. Quomodo omnia ex terreftris &
humidi
caloris efficientia
producantur
-.
Item
quidfitillud,
quod Metalla reddit in
ignefluida,non vero lapides ^plantas,
caterajque res;
^
quomodoNaturain
dtjjolvendis perficiendzjque
rehuspro-
cedat.
188
Sect.2. De Metallorum, caeterorumque
Mineralium fodinis , foflbrumque
morbis&remediis. 190
CaP.I. Quanam ad perfeBam MetalUca Ar-
tis notitiam requirantur
,five
de condi-
tione Prajeiifodinarum.
ibid.
II. De Morhisfojforum. 192
III. De Cura morhorum metallicorum.
193
IV. 'De Remediis, quihusmalignus aerin cuni-
culismetallicispurgatur. 194
V. De modo exhauriendt aquarum colluviem,
quiB
fojforihus magno impedimento
Junt. 196
VI. De multiplicihus Venarum fihrarumque
mineraliumdu^ihus.
197
VII. ^^'TKLLOQ,'ikQtU\K,fivedeHgntsme-
talti latentis
, ^
qua arte M^tallorum
vence cognofcantur.
198
Sect.
3.
De Fodinarum
metallicarum na-
tura, proprietate,
variis accidenti-
bus, varia ad Authorem refponfa.
RelATIO 1)6 Fodinis Hungaris rehufque
feu
memorahilthus
,
qute in iis occurrunt;
LaP. 1.
uij
Refponfio
Schemniziana ad no-
vendecim punla ah Authore propo-
Jita. ibid.
II. Refponfio
adQuaftionespropofitas,^02iX\rsSB
Schapelmanni, S.
Caf
Regiaque Ma-
jejlatis
,
Minerarum cuprearum
prafe-
tti in
J^CtltngtUnt)!
in Hungaria. 204-
III. Georgii Schutz/a^ S. Cafarea Majejia-
tis in Camera Schemnicenfi rationum
in mineralium negotioprafe[li. 206
IV. Patris Andreac Schafferi de dtfferenti-
lus Mineralihus
,
qua infodinis Hun-
g2iXici?,reperiuntur. 207
V. Et ultima Retatio de Tyrolenfibus Mine-
ris
,
fada
apranohtli ^Clarifiimo Viro,
D. Joanne Gervick Archiducis Se-
ren.Confiliario. 209
VI. De Machinis Metallurgicis. 210
Sect. 4. De particularibus Fodinarum
conditionibus, variifquein Metalli-
cis Mineris effbdiendis, lavandis,
concoquendis, feparandifqueunum
ab altero proceflibus. 2i<S^
Cap.I. Depurgatione Metallorum. ibid,
II. Alia Metaltorum praparandorum ratio ex
Agricola. 2J8
III. Fodina Auri ejufque conditiones.
219
IV. Fodina Argentifera , ejufque natura
^
proprietas. 222
V. Metatlorummijlura.
224
VI. Sympathia^ Antipathia. 225"
VII. De Scoriis
^
Excrementis Metallorum.
ibid.
VIII. Fodinarum Auri
^
Argenti,qua in Peru
j
Novo Regno
, ^Nova Hifpania in
America reperiuntur , mira
fcecundi-
tas,ex Relation. Patrum
Soc.Jefu. 227
IX . De Fodinis JEris
,
feu
Cupri.
235"
X. De Ferrijodinis. Ferri natura
^
proprie-
tas.
238
XI. De Salifodinis,Salifquepraparatione.
243
LIBER
INDEX ARGUMENTORUM.
L I B E R U N D E C
P R iE F A T I O
I M U S
249.
%i)/it(:3e;)^vi)toJ.
r.i.jr^EOrigine AlchymiJE, ayol VII.
Ohje^ionescontradiBosproceus,eonim-
l- '^De Nomine
, Definkione
, &
Di- que
Authores,confutantHr.
293
VIII. PSEUDOCHYMIC UM, De dolis
^ de^
ceptiontbus,modifque, queis MchymifliB
verum
Aurumfe conficere
poffe
uti ohm
ja^itarunt
,
ita
^hodierno die adhuc
jaflitare non cejjant.
299
IX. Quod Dtmon ut plurimum
fe Alchymiis
cultorihus
immifceat.
301
SECT.3. De AlchymiaSophiftica,
ideft, de
illaAlchymia
,
quae Aurum & Ar-
gentum,cupro,plumbo,flannojun-
gens
; inde aurummagno augmen-
to conflat.
303
Cap.I. De variJs variorum Sophifiicis opera-
tionihusfalfis
&
illicitis.
ibid.
II. De licito,velillieito Chymicorum
Aurificio,
quod
perappofitionem vocant
, fivequd
parsad
partem, ideft, aaro metallunt
Sect
Cap
vifione Alchymia. ibid.
II. De Alchymia
,
quam Chryfopceiam vocant.
2JI
III. De Antiquitate Akhymice. 2fi
IV. De Pyrotechnia
,five
ad Chymicas operatio
-
nes requilitii
vafis ^inflrumentis.2S4-
V. De Furnis , va/js , colorum gradihus , cate-
rifqueoperationihusChymicis. 2^7
VI. Canones Methodici & Paradigmatici,
queis operationes Chymica: per experi-
menta,
^ varia exempla
fingulis ope-
rationihus propria oflenduntur
, ^
com-
prohantur.
261
Sect. 2. DeLapidePhilofophorum. 2d8
Cap. I,
Quidfit Lapis Philofophorum, quidnam
Elixirfeu Tin^lura Philofophica, ^an
ejus opeverum ^naturale aurum arte
producipofiit. ibid.
II
III,
quodlihetjunlum,illudmultiplicet.i07
Vtrum vera
^
realis tranfmutatio unius 1
III.
I>eChryfopmaarttficiaIiChymicorum.
116
metalli in aliud detur
.
273
SECT.4.
Cap.L
JurIDICUM/x;<? LEGALE. Vtrum
Aurum Chymicum
,
quacunque tandem
ratione
fa^um licite pre vero vendi
pofiit.
328
II.
Decifiones)uridico-Canonic(e,de
Auro Chy-
micofalfo ^ vero.
331
III. In quo hreviter quidnam proprie decanta-
tifiimus apud veteres Alchymiflas La-
pis
Philofophorumfuerit
,
^quidtan-
dem
prifci Philofophi , eorumque mo-
dernifeBatores pereum intellexerint,
aperitur.
ibid.
De Lapidis
^
Tin^uia Philofophorum
conficienda modo (^
ratione.
27 8
IV. Perfe^um Artis magna magifierium a
LuUo, A7.otho, caterifqueexamina-
tar.
283
V. iluo Alchymicos Magna Artis
proceffuspau-
lo ante adduios
fuhfifterenonpofjedo-
cetur.
2%s
VI. Omnia Chryfoposias tentamina fruflranea
effe
ex
tpfis
Akhymiftarum Coryphais
Arnoldo Villanovano , demonflra-
tur. 288
LlBER DUODEC.IMUS iiroAo^;)^*^^'.
SECT.i.T^EPanfpermiarerum.
347
Cap. I.
^-^
De Seminis origine , natura
, ^
proprietate. ibid.
II. Modus
,
quo Natura in Mineraliumgenefi
procedit , exponitur.
349
IIL De Seminio plantarum fiveNaturave^
:-
tahilis.
3
fo
IV. Semen hocnil
aliudeffe,
quamSalemNa-
tune elementts infitum , cui effentiali-
ter proxtma tria Natura principia
complicantur.
3/2
\ . Quomodo
femen univerfale ad animalium
generationem concurrat
,
de mi-
rifica plaftica virtutis efficacia infe-
mine animalium.
372
VI. De
fpontaneo Viventium ortu, feu
ahdi-
tofeminio eorum
,
qua ex putri nafci
dicuntur.
is^
VII. De
variisfpbnte nafceniium clafihus.
3 f
8
VIII.
Quocomhinative
fuhje^a,
e quihus
^
planta
^ animalia fpontanea
genera-
tionenafcantur , exhihentur. 360
IX.
Quomodo tum Zoophyta , tum InfeHa
0-
mnis generis ex perfetlorum animan-
tium
corporihiu enafcantur. ^^4.
X. De
InfeSlorum fpontaneo ortu ex aliisani-
malihus
perfeBis diverfa fpeciei. 17z
Sect.2. De Animalium, quae a Grxcis
e v^^
, a Latinis Infeda vocantur,
varia tum naturali , tum artificia-
li produdlione.
373
CaP. I. De variis Infe^orum natalihus , eo-
rumque
differentiis. ibid.
II. De
Infe^orum
,
qua
favifica
vocant
,
ge-
nefi.
177
III. De
Infe^orum Quadripenniumgenefi.
3791
IV. De
Analytrorum
,
qua Bipennia vo-
cant, InfeBorum origine.
381
V. De
eorum
InfeHorum
,
qua alas vaginis
inciufas hahent , erigine. 382
VI. De
Infeilis,qua alis quidem defliiuta,
mul-
tis tamenpedihus inflruiafunt. 3
8(J
VII. De Fermihus
,
qui in animalihus
,
potif-
fimum hominibus nafcuntur. 389
VIII. Recapitulatio di^orum Experimenta-
lis.
391
IX. Curtot^tanta Infelorum differentiage-
nera Natura producere voluerit.
39
g
Segt,-
INDEX ARGUMENTORUM.
Sect. 3.
Secundum
Naturce regnum explo-
rat;
QujeeftPhilofophiaBotanica,
& de admirandis effeftibus, quos
guantur , tum ex Authorh , tum alie-
tum retVe
fentientium Chymicorum
ntente.
474.
Mundus Subterraneus in Vegeta- IParsII. Ars Metalloftatica, fivede Arte,
bilium Plantarumque genefi prs
Itat , & quam mira inde artededuci
|
queant.
397
(
Cap.I.
Deminfica feminis in Vegetantiius vi\
&efficacia. ibid.
'
II. Ds tribus Naiunz principiis
, e quthus tanta \
plantarum varietas nafcitur, rerum\
omniumjermentativis- 398JCAP.
I. Quo Aurimixturadechratur. ibid
III. De Differentiis Plantarum.QuieneceJjaria \\. 'Devariarumrerumpondsrationihiis. /i,66
qua per fcientiam
ponderatricem
mixtura metaliorum mineralium-
que cognofci certo poflit , una cum
ponderatione humiditatis, ficcita-
tis, inunoquoquemixtotam mine-
rali, quam vegetabili animalique
inexiftentis.
4^9
Jint ad plantarum vires cognofcendas,
^
quomodo ex diverfitate
vires explo-
rand/z.
399
IV. De Arte Emphyteutica,feulnfititia. 402
SECT.4. De ArteStalaftica, five Diftilla-
toria. 411
PrJEFATIO. Artem Difiillatoriam ejfeimita-
tricem Natura in Suhterranea
officina
feu Ergafierio omnia per diftillationem
efficientis. ibid.
Cap.I.
Definitio ^
multiplex Diflillationis
differentia. 41
z
II. De Elementcrum Mixtorumquefpeciehus,
eorumque
ufu ^
emolumento in rerum
natura juxta Artis regulam
difpofitis-
418
III, De qualitatihusprimis &manife(lis,occul-
tisfeufpecificis
Plantarum,fingularum-
quepartium,utifunt Folia,Radices,Flo-
res,Frutius,Semina,Ligna;Oleis,Gum-
mi,eorumque virihus &proprietatihus
in ufuMedice , ex veterum, recentio-
rumque Medicorummeliorisnot<s mo-
numentJs extra^a
,
^in Tahulas Syno-
pticas redu^a. 421
W.T^eprodigioJJs Plantarumfacultatihus,quas
ex Suhterraneis originem fuam
natlas
fuijje docetur.
429
V. De variis Plantarum accidetitihus
,
per
Quafliones enodandis.
431
Sect.
f.
Occultavariarumartium Ergafte-
ria five Officins, in quibus juxta
Subterranei Archasi prototypon mi-
raeoperationesinftituuntur. 440
Pars I. De Arte Chymiurgica,
,
ibid.
Cap. I. Di Arcanis Chymicis. ibid.
I I.
Difquiftio latrico-Chymica, qu^Auri pota-
hilisveritas exploratur.
444
III. Utrum
Aurumfivs Magifleria ex auro con-
felain Medicis eum
,
quem Alchymifla
ja^lant,
ufum , virtutd.m^
efficaciam
ohtineant
, ^ num Medicina umverfa-
lisdicipojfitautdebeat.
447
IV. De Argento,five Lunaterreflri.
4fO
V. DeFerri, Stanni, Cupri
, Plumhi magi-
Jleriis. 45-1
VI. De Arhorihus metalUcis , earumque
artifi-
ciaitprodudione.
4^2
VII. Canones AnacephaIaotici,queis
Artiftain
operationihus Chymicis dirigantur,qui-
lufque operationes vem a
falfis
dijlin
Pars III. Dearte Vitriaria,quanonfoIum
de Vitri admirandisoperibus, fed &
de Cryftallis .Perlis , Lapidibufque
preriofis ad vivum Naturae exem-
plarfingendis, agitur. 470
CaP.I. DeVitrinitura. ibid.
II. De Artijiciofa gemmarum lapidumque pre-
tiojorum confetlione.
474
III. Quowodo gemmce ex Smalto feu
Encaudo
conficipofint.
47 f
IV. De Gemmarum adulteriis,feu de fucata la-
piaum gemmarumque compo/jtione,par-
timproprioexperimento,pa>timperitif-
fimorumfcriptorum authoritate
^
ami-
corum communicatione comprohata.^7%
ParsIV. Ars Pyrabolica, quam &Pyro-
techniam vocant. 487
PRiEFATlO. Jnqua depulveris Pyrii inven-
tione. ibid.
Cap.I.
Depulveris Pyrii confelione. 488
II. De prtzparandis funihiu incendiariis com~
munihus.
492
III. Praxes latrico-Chymica de aliquotproha-
tijiimis antidotis contra amhufliones,
pulvere Pyrio,fulphure,ferro candenti^
plumho liquefatio
, aliis hifcefimili-
lus fadas.
49 3
IV. Praxes de compofitionihus a</Rochettas o-
mnis qeneris, quas ItaliKiggi,Germa-
fti Rakettas vocant exmehttSiemiQ-
novii , caterorumque Pyrotechnorum,
quipulvsri conficiendo operam dant.^^^
V. Deglobis recreativis aquaticis ,feit
in aqsta
natandoardentibus. 49;"
VI. Praxes alia de igneis compofitienlhus
pro
fejtivisdiehus.
ibid.
VII. De globis iucentihus quales ignihusre-
creativis adhihere folemm ,
Germanis
^WtlU3d
didis.
W
VIII. De variisfpe^aculerum
exhihitionihus,
Pyrotechnica artis opeinflituendis./^^^
Pars Ultima. De Artium quarundam
mechanicarum arcanis ad Naturae
SubterranesE exemplar conliitutis.
^oo
Cap. I. Ars Aurifahrorum<HeterorumqHe Ar-
tificum
,
qui circa metalla occupan-
tur. ibid.
IL De Arcanis mifcellaneis. j^oy
Conclufiooperis. fo6
MUNDI
Fol.i
M U N D
I
SUBTERRANEI
LIBER
OCTAVUS,
LAPIDOSA
TELLURIS
SUBSTANTIA5
e Opbus
^
Cornihufque
fojfdibus
^
itemde
Subterraneis
<L/fnimalibuSj Hominibus
,
T>^monibus.
P R iE F A T I O.
Rjemiffis expofitifque fundamentis Terreftrium corporum
,
reftat,
ut lapidojamfibliamiam
,
quam Geocofmus in immenfis uteri fui rece-
ptaculis, fub innumerabili lapidum, faxorum, gemmarumque dif-
ferentia continet
, aequo pafTu profequamur. Geocofmus
,
uti in
tmio Lihro docuimus , lapidosa fubflantia conftat , & non fecus ac
Humanicorporiscgeterorumque Animaliumfabrica offibus,
ad firmiorem totius
molis confiftentiam praeditus eft. Qiiemadmodum enim haec medulla fua cou'
ftant, o/j/w concavis
, non fecusac inter arterias venafque fanguis , ne deflueret,
conclufa ,
ut hoc pado
,
cum omnibus humoribus totius corporis communicet
;
nervis&cartilaginibus, necnon venis&arteriisveftita fuit, ex quibus continuo
attraiu per abditos canaliculos nutriretur : pari quoque pado Terrenus Orbis
o//i!?*rdfuaconftans,finequaNaturameritoinrerum
produdionibus irrito labo-
re negotiaretur. HaecenimutififtuIofafubftantiaconftatj& innumeris quavenis,
qua nervis & cartilaginibus
, ad partes partibus apte conne6l:endas a natura in- ccmpara.
ftru^afuit, itaperoccultasfibrasintrafefe veluti nutrimentum quoddam,
qmc-l"mMim.
quid in Terreno Corpore humoris
,
pinguedinis & glutinis latet
,
ad totius
'"^*"*'
confervationem fabricae
,
potenti quodam a natura ipfi indito magnetifmo at-
trahit : atque hinc lapideum & variis alluvionum fubterreftrium detritionibus
diminutum , ex humido,qu9edifper(afunt, iterum colligit, & in fui reftauratio-
nem , attra^u convertit : quod vero falinum & minerale aut metallicum olet, id
intra fibras lapidofae fubftantiae attradium in metallicorum corporum feminarium
cedit. Hse vero miftae lapidofo fucco , illam lapidum five communium, five pre-
tioforumvarietatemefficiunt, quam hoc in Libro defcribemus
3
quodutquam o-
ptimefiat, ^diVipom ratiocinii noftri ducemus cxordia.
TOM. IL
A .
'
Schema-
MUNDI SUBTERRANEf.
Schemati/mus Lapidum refolutoms.
V 1 fT
{
C^flidmitis,
VO a iu-
^ PalHmbelUrHm lapis.
Lapides
ex re-
bus fu-
"
mun-
tur.
Anima-
tis
Non vola
. tilibus
f
Aquatilibus J
Pi^cibus.^
,<?/). CarpiommfTtthromm^Tercit.
^
In(etis
^
Oc/i Cancri, Margarita, VmbiliCHS Ventris.
r
Plantis
S^orali
LLapis
(_Terreftribus "j
ralium.
Lapis Sfongiie.
{
Homine
.^
L^yj. Fellis, Fefca, Remm.
Inani-
matis
I Animalibus'1
f/^ j 3
<:Bez.oar,BufoniHS,Lap.forcinm^
^
I Bruto \
Qnadrupede
^
^Jr...^//^., ^>/
V
i_
Infefto^ Limacius.
ArdentibusjSuccinum, Gagates, Lithanthrax.
fRotundam^orc/)/;, OvnmangHi>iMm,^eodes, Aetites.
c. ,
\ [Ane.ulnrem,'^ Cry/iallHS,Bafaltes,Iris.
Mathcmaticam-^ |
"
>
i- jj
I
Aliam
.J
f
Heiiiifphjericam,5 '^^^'<,
(^
quamvis I Aliam quamvis^ cCrapaudina.
l (Aliara.
f
npQjjyg5Senfitivae, Oftracites.
\ cVegetabilis, Cor^//;<?.
f
AnimatECT
f
{Hyflerapetra , OchIhs Catti , DaElylus
II
c r

I
IdttHi^Ammites, EneoHis,^/gophthal-
SenfitivaE":'
V ;w ; J
-^
v r
.1 j
mns , l riophthalmHS
, Amtamus , Beli
iPartis-^
[^
OchIhs, Bncardia.
Certam",
Alicujus
A
Non ar-
dentibus,
.
habent-
'
que figu
rara
fDia
Vegetabi-S Pyfilifl^f^^

TecoUthus
, Amygdaloides,
hs
c
Cenchrites, Aieconites.
r CStala^mites, Steatites. StalaEiites, Porus,
Pumex,
UnanimatJB^
J^^turaus^
H<tmatttes,AmmochryfHs,Cadmites,Capnitcs.
LArtificiaHs"{
r^-flciii/fw, Stedaris, Ceraunia
,
Btlenites.
(Rubtnus, SpinellHS, BalaJSiHS, Aman^
f
Rubro^-^
dtnus, Almandinus, Granatus,A-
I\_
lehandinus, CarbuncHlus.
, Flavo , Hyacinthus.
Colorej
SChry/olithHS,Chryfopra/HS,Chryfopti
>
aliquo,
1
Aureo,^
^^^^ Chryfipterts, Chryfolampis.
Viridi,
Smaragdus, Prajius.
Cosruleo,
Sapphirus, Berjllus.
Purpureo,
AmethyBus.
.Nullo,
ut Adamas.
Duri
flntegre.:*
Nullam
; |
. funtvel-^
Mol- CParvi,
Opalus, Fluores.
L
les
^Magni.
SPwtes,Sarda,Sardonjx.
vNonmtegrefecundum-^.j.y^^j^^
ChalcedoniHs , Camehuia,
l ci ^
f
, ..JParvi,
Turchefia,
Laz.Hli,Camehuia.
^^^^'^^^(Miig^i,Jaf^is,Achatei,
Nephrttims,
Helietropi,
(Saxa,
\
Silices,
1 Turpes ^ Marmora,
j
Marchafitit,
[,Lapides, Lapis Armenus, Calaminaris.
$E-
LIB.VIII. DE
LAPIDIBUS.
Sectio
Prima
(D n
LAPIDIBUS in
COMMUNI.
C A P V T I.
(De multiplid Lapidim dijjferentia.
Cap. I.
LApis
, cujufcunque tandem generis
fuerit, proprie nihil aliud eft quam
corpus
fojfile
illiquahile
, id eft
,
quod
necaquanec igni in fluorem diflblvi pos-
fit , exceptis iis qui fuam ex bitumine, vi-
!
tro
,
aliifque fuccis originem nancifcun
tur
,
qui ignibus torti facile liquefiunt , ut
Gluten, Succinum
, arena vitrea, & quas
ex me^allicis fpeciebus commixta funt
,
quas
ideo Upides proprie dici non pofTunt
,
quo-
rum quidem lapidum tanta eft Aifferentia , ut
adillosenumerandosnondicam hujus Li-
bri atJguftia , fed ne multorum voluminum
tomi , adeo ampls & copiofaj materiae capa-
ces efle queant; operam tamen dabimus, ut
omnia &fingula
,
quse lapidum differei^tiam,
naturas ,
vires propnetatefyue concernunt,
confiderationedigna, non rationibus vul-
gb adduci folitis
,
fednova expenrnentorum
cotif^erie, eainduftria & methodo expona-
mus , ut ex iis Letor
,
quid de hoc argumen-
to ftatuendum fit , luculenter videar.
Trimadiffe-
Prima differentia lapidum fumitur a locp
ITimni'"'
f<^t^iiy in quo crefcit, eftque vel inammatus
mato.
vel animatus. Inanimatus iterum duplex eft
,
Naturalis vel Artificialis : Naturalis inanima-
tus eft iterum vel intra terram, vel inaqua
vel in aere. Qu3B intra terram crefcunt , (unt
pleraquecommuniafaxorum, marmorum,
casterorumque etiam pretioforum genera.
Qua2i^5^crefcunt, funtomnesilli lapi-
des, quiexpetrifico fucco in aquis ex ap-
propriatofingulisfucco aut limo congela-
fcunt, &infaxumconvertuntur. j^ervQto
fuppeditat ceraunium five lapidem fulmi-
neum in nubibus coagulatum , &in terram
decufium ,
aliofquefimilesin aere genitos,
dequibus vide in {Q(\\XQntihm,de ptuviafaxo-
rum fufius adlum. In igni omnium deftru-
ftivolapis nullus concrefcere poteft. Natu-
ralem locum excipit artificialis, qui quomo-
do&exquibusconficiatur, in fequentibus
docebitur.
Sequitur fecundo alterum divifionis
mem-
hrum natalis lapidum : eft locus animatus, qui
iterum fedem fuam fixam habet vel in vege-
taltlihus
,
vel fenfitivis
aut animalihus ; in
fenfitiva
natura crefcit lapis vel in homine,
velin quadrupedihus , vel in volucrihus , vel
innatatilihus , veldeniqueiniw/f/^/i-. In ho-
wiwf naturaiitercrefcit/a/?ij', vel in vefica,
velin renibus , vel in cifta fellis , vel etiam
praeter naturam inomnibus membris,utfuo
loco videbitur
;
ubi & oftendetur ,
nullum
ToM. IL
A loco ani-
mato.
ejfe animal quod non lapidofum aliqutd intra
fe
gi^nat , five id fit ex quadrupedibus , five
volatiiibus, fiveaquaticis, fiveex infedlis
&zoopliytis.
Secunda differentia fumitur a eolore
,
qui
f.^''"'^'*
vel
fimplex eft vel compofitiu : Simplex eft
^coJore."*
aibus , flavus , aureus
,
viridis , coeruieus,
purpureus , cinericius , niger. Compofitus
eft
qui vei ex uno aut piuribus diftis conftitui-
tur. Unde alii lapides homogenei , cujufcun-
que coioris, tantum tindura, aiii vero hete-
rogenei magna coiorum varietate imbuti
fpedantur. Sunt & diaphani ziii , alii opaci,
alii ex utroque con{\.ituti , aiii coloris exper-
? , ut cryftaiius , adamas.
Tertia dfferentia a qualitatihus primis & Tentadiffe-
fecundii , five manifeftis fumitur
;
quaE uti
''"'!*, ^.
n! c r r
q"l'tatt-
varia eupro tormae cujufque conlervatione, bM primit
ita quoque diverfos efFedus hominibus ap-
&f"<i'f^
plicati fortiuntur
;
lioc pafto calida qualitate
praediti
,
quaiisin fuccino & gagate depre-
henditur , calefaciunt
;
frigiM vero
,
quae
inunionibuscorailis, aiiifquefimiiibusre-
peritur, refrigerant. Rurfusfirigida tempe-
ries
,
quae in omnibus iapidibus in puive-
remredaftis elucet.exficcat. Sunt praeter-
ea molies duri
;
graves , leves ;
laeves &
afperi
;
pulchri, turpes.
Quarta d/fferentia ex quinque fenfihilihus ^art
ohjeBii fumitur. Sunt grati oculis
,
puichri,
'^if'"''""
nitentes,fpiendidi,uti lapides pieriquepre-/;.;^^^.''*
tiofi ; funtcontra turpes , obfcuri , & ingra-
to coiore imbuti. Differunt quoque/o^,
cum aiii fint obtufi foni , aiii acuti
, quidam
aeris inftar tinnientes , nonnuiii omnem fo-
num refpuentes , utiSamius, Armenus,&
qui ex terreftribus glebis concrefcunt. Dif-
'
ferunt quoque odore grato &ingrato : qui-
dam enim j uti Geodes Mifenus vioiae odo-
rem refert, iapis Mariaebergicus , tefte Agri-
!
cota , mofciium olet : Serpiili odorem Tu-
ringicus juxta Beciingam oppidum reper-
;tus, mufli odorem Ophites : Vinum olet
'EchitesapudSoIinum,iacGala(R:ites. Sul-
piiuris odorem referunt Marcafitse & filices
ilii e quibus ignis eiicitur , Succinum & Ga-
gates refinas odorem. Sapcres vero in lapidi-
busnondeprehenduntur, nifi in moliiori-
bus, qui digitis teruntur : uti enim ex variis
faiibus & metaliicis fuccis originem fuam
fortiuntur;, ita faporum quoque ejus aut Sa-
lisautmineraiis ,
ex quibus conftant.fapo-
rem retinent. Ta^us quoque diftinguitia-
pides, moiles a durioribus, laEves ab afperis.
A 2 Quin-
4
MUNDI
Sel. I.
Quinta differentia
defumitur partim a
fi-
wa,
partim afpecificis qualitatihus
,
aliifque
miris
facultatibus. Quoad primum funt alii
angulares,
alii rotundi
,
polygonii &polye-
dri, id eft
,
pluribus angulis &folidis
,
pyra-
midiis , uti omnes Cryftallinorum corpo-
rum fpecies , efltcli ; alii fub orbiculari feu
elliptica aut ovali figura reperiuntur
, uti
filices fluminum ad littus ejecli; alii aliis
formis imbuuntur . Sunt denique
,
qui o-
mnium rerum figuras , fylvarum , urbiurri,
camporum, herbarum, plantarum
,
homi-
SUBTERRANEI
num,
animaliumque exprimunt. Rurfus la-
pides yiLnisproprietatihusJpecifcis dijiinguun-
tur ;
ex quorum numero quidam mira inter
fe antipathiae & fympathix diffidia fovent,
tuminterfe, tumhominibusapplicati
; ali-
qui inflammabiles funt, aliqui non; quidam
urinam movent, alii fudorem : aliiacafu,
alii a dxmoniis , fafcinis & morbis praefer-
vant. de quibus omnibus ordine nonnihil
in hujusLibri decurfuagendum;quodante-
quamfiat, jam Synopjin analyticam ommum
hucufque diftorum apponimus.
"DiVifio LapidMn &gemmamm.
fintegreiTurcois,
Chameus.
i . vCSardonvx, Aflroites.
^
nonintegre^Leucofapphirus,Opalus.
Pulcher^
fDurus {
Lapis^
alius
fHyacinthus, Beryllus ,
Rubinus, Prafius,
1
RubicoUus , Chryfoprafius , Spinellus
,
fColore-^ Granatus, Amandinus, Chryfolithus, Ba-
I
j
laffius , Carbunculus
,
Sapphirus , Smara-
Diapha-
j
L
gdus.GemmaSolis, Almandinus.
nus [Sine colore, Adamas.
j '
TurDis
SP^"'^^^^^'^'^^"^^^'^"^^"^'^^^^^"'^^^^'-^^'^^^^^' "^^P-P^^""'*"
fR^rus"! L 1
bell. Chelidonia
, Ovumanguinum.
f
Colore, Margarita, Bezoar, Molochites.
fPuicher"^ Figura,Ocuhiscatti, GlofTopetra^Umbilicus marinus, Lapis
MollisJ
^
Judaicus, Trochites.
j
f
Morochthus, Lap. Caymanum, Enorchis , Lapis Cevar, Lapis
'Parvus")
LTurDis J
^^"^^^^^5, Lap. Rhenalis, Lap. Porcinus, Lap. Anguium, En-
^
? hvdros,Callimus, LapisMalacenfis, Lap.Manati,Lap. Hi-
(
ftericus, Lap. Tuberonum, Lap. Bugolda, Lapis Bufonius.
f
Durus,
f
Pfeudoadamantes Hungarici.
LFrequens-^
.. 5LapisFellis,Oculi Cancri,LapisSpongi3e,LapisLimacis,Lap.Car-
[^
'd
pionum, LapisPercae.
f
Porphyrites,Heliotropius, Smaragdites, Jafpis , Lapis
fOpacus-^ Lazuli, Achates, Coralium, Ophites, Cornu Am-
I
L
monis.
f
Pulcher^
f
Colore, Amethyftus,Topazius, Smaragdoprafms.
I
Diapha--^
5
Cryftallus.
I
i
nus l^^^l^^^^l^^^^lpfeudoadamasBohemicus.
i'Durus'1
fSteatites, Eneoftis, Stalagmites, Onyx, Ceraunia, Bafaltes,
Turpis J
Smyris, Daftylus Idsus, OfTifragus, Staladlites , Lydius, Lapis
^
I
Nephrit. Lapis Sanguinalis, Geodes, Magnes , Hephsftites,
fJ^arus^
L Hyfterapetra.
fp
j
j
cColore, Specularis, Alabaftrum, Succinum, Armenus.
l
^^
dFigura ,
Ammites, Stellaris.
j_Turpis < Thyites
,
Amiantus , Galaftites , Magargenteus , Haematites,
Ma-
gnus
-
"^-
r
Afius , Samius , Ageratus , Melitites , Gagates, Porus, Schiftus,
Thyites
,
Amiantus , Galaftites , Ms
Phrygius, Calamitis alba, Fungifer.
Fre-
<(
quens
f
Pulcher < Marmor.
fDurus
K
f
Cos.
1
ITurpis
J
p'"'^'-
'
^
j Saxum.
Silex.
,^, ,,.
fGypfum,Talcum.
(.Mollis<^Pumex,Scifrilis.
iLythanthrax.
Ca-
LIB. VIII. DE
LAPIDIBUS.
C A P U T II.
3)e Lapidofe Subftantiae
,
^m^ in
Geocofmo cernhur Montium^Ke origine.
Cap.ll.
TAnta
eft Auftorum de origme Lapi-
dumlis & contentio, ut cui fubfcri-
bas , vix difpici queat. Et ne tem-
pus in adferendis fingulis eorum fententiis,
quas apud innumeros Auftores reperire li-
cet, tempus terere videar ; nos unicuique
fuam relinquentes opinionem,qupropria
experientia , & multorum annorum obfer-
vatione didicimus
,
proferemus, ex quibus,
nifallor, la^^z-benevolusfacile ,quidego,
quid illi prsftiterint , cognofcet. Ne itaque
eos Au(5lores
,
qui dum ne quidem lapidum,
multb minus Gemmarum jpecificas differen-
tias norunt , de natura tamen fmgularum
fcribere praefumptiofius attentare non vere-
AfiHoris
cundantur, imitarividear; Egonihilanti-
to!ope7e
'"
9"^us habui, quam primo de fubtiliffimo ar-
gumento fcripturus ,
rerum omnium ,
de
quibus in hoc Opere philofophor
,
fpecies
au^^^V
cognofcere, deinde ipfas faxorum
fodinas in varia meaperegrinatione adire,
fcrutari
omnia,lapicidas &Latomosde fin-
gulis occurrentibus rerum difticultatibus
anxie confulere , &examinare , diverforum
quoquecolorum venas, ftrias, & a natura
ipfis inditos duftus omni diligenria explo-
rare. Quo fafto Naturae fagaciratem imi-
tatus toto menris impetu incubui ,
utrum
id artequadam
,
quod natura in ipfis lapi-
dibus tanta induftria molitur
,
quoad fieri
pofTet, cognofcerem : neque mea me fpes
lefellit : Ariadntenm quippe Naturcejilum fe-
cutus
,
quam tantopere defiderabam
,
ge-
nuinam quandam AiOoycWas rarionem in-
veni, cui innixus, omiflis diftorum Aufto-
rum diffidiis, ea folum
,
quae partim tiv^^^cL,
partim experientia medocuerunt, ad foli-
dius philofophandum
,
producenda ftatui.
Utrum Quaeritur itaque primb : Utrum montes
momesfl^
faxofiahiMitip rerum extiterint , utrum fuc-
twtto rerumJ ~J
. .
.
rt j

i
_
fuerm,u. cellu tempotis ex limo , aut polt diiuvium
trum fuc-
ex immcnfi luti coacervatione ? Hoc du-
fJ^JX
bium , uti nullam difEcultatem habet
,
ita
paucis quoque difTolvam. Dico itaque
w<?-
tes faxofos ,
cujufmodi, uti in Tertio Lihro
oftendimus ,
ingentes montium catens,
tum apolo ad polum, tum ex Ortu in occa-
fum protenfcB
,
fiatim
ah initio rerum
,
dum
Divinonutupoftaquarumdivifionem
Ari-
da compareret.i DiviNO
Akchitecto
conftitutosfuiffe
;
qus plerorumque
Sacrarum
Scripturarum Interpretum
fententia eft.
cnufa e^Nifienimlimus ille Chaoticus in faxeam
Jlt^ IT
molem ftatim coaluifTet,
Tellus ex nimia
initioiimus limi moUitudine neque
confiftere,
neque
chMticus
operationesfuasexercere
potuifTet, uti ci-
mauruertt. ' , r ^ ^ i. .- /^
tato loco fuse oftendimus.
Saxola itaque
montium compages , ad terram contra ma-
ris impetum atque imbrium
pluviarumque
procellofas tempeftates
ftabiliendam fus-
i tentandamqueprorfusneceftariafuit. Qui
1 veroputant, Montes primum poft diluvium
;
ex coacervatione limi capita fua extulifle,
'
eorum opinio
,
utique Sacro Textui con-
i
traria
,
prorfus repudianda eft : Cum Sa-
! crz iiterffi c. 7
Gen. expreffe dicant , Arcam
\fupra Ararat montes Armenice requievifje :
jnon poterat autem requiefcere fupra id,
1 quod primo non extabat : neque Noimus no-
jminare pofteris poterat eum montem,
! quem ante diluvium norat non extitifTe.
Accedit quod diluvii aquce quindecim cuhitis
exceffiffe
dicantur citzto Genefis loco, omnes
montfsquifuntfuhcwlo, qusquidem locutio
aliudnonarguit, quam quod montes jam
ante diluvium extiterint. Non negarim ta-
men
, evariisMundirevolutionibus inun-
dationumque diffufione Limum
, lutumque in
ingentes cumulos coacervatum
, fucceffu tempo-
ns in lapidofam. fuhflantiam inriuruijje: ne-
queloquor hicde iislapidibus feu marmori-
bus qucB quotidiano ufu ad edium , templo-
rum
,
aliarumque fabricarum conftrudlio-
nem cedunt, fed diQ.lapidofa tantum montium,
quaTelluriscorpusadfunftiones fuas pro-
befubeundas, {\xi!t&nt2LX.mfuhftantia
,
quae eft
velutiofTatura qusedam, feu fubftrudiionis
moles , a D E o ad totius Geocofmi firmio-
rem confiftentiam intenta.
Quomodo verb aut qua virtute limus ille
chaoticus in initio rerum coaluerit, exponen-
dumreftat. Certumeft.fuifrei/i>quandam
^mam
lapidificam, quaidfadum fuit, atque eam
^
f"""'
'.,-'
n-v
^TN^w
tndurativfi
quidem ftatim a pnncipio rerum a JD E O
montmm.
Opt. Max. cujus immenfa providentia in
fua difpofitione non fallitur , Terreno Cor-
pori primum inditam : ^i^autem hac mi-
rifica virtus coagulativa fit ,
exponamus.
Non moror hicGentilium philofophorum
opiniones, quiomnia ex quatuor elemen-
torum confluxu conftituta fuifle, uti xs-6oAi-
Forma re-
xTepffl5 afTerunt, ita nihil,utpote jam omni-
l^^^tuZr
bus notum , concludunt. Aliud itaque ele- profne ex
mentorum
commixtioni accedere ^ebuit
^"^^'^^^^^'*-
quo natura fuas operationes in tanta rerum
confluxu.
varietate perficeret. Atque hoc ego dico
iniiTefeminaria a Sapientiffimo Architefto
D EO Opt.Max. Terrencefuhftantiaconcre-
dita
,
quorum virtute omnia quaj in hac
mundi machina in obtuitum noftrum in-
fluunt , & in hunc ufque diem & operan-
tur &operabuntur in futura temporum fe-
cula. Sunt enim Imjufmodi feminaria eo
fine creata & conftituta , ut ex iis tanquam
^"Jtork
i
. . .. r 1 r r
Ituciium.
rerum pnncipiis jingula
rerumjpeciesjuas
ejfentiaks temmformas
nancifcerentur : hifce
feminariis addidit
arcbiteUonicumfpirituum,
in materla dominantem ,
quo fubjeftum
fibiinhancvel illam formam ,
prout femi-
narium poftulat,
effingeret & elaboraret
:
A
5
quam
5
M
UNDI SUB
Se^. I.
quam quidem
formam
complures Phyfici
ex miftura
certa &proportionali elemento-
rum
emanare
exiftimant : fedhinon confi-
^&iznt
,variam elementorum mifluram aljen-
tihusfemtnariis ex fe & fua natura nuUum mi-
xtum
proprih nov^que formh
indutumprodu-
ce;-f/i(7^;manentquippe confufa fibiquein-
vicem oppofita elementa, ac proprias fuas
fmgularefque formas , uti ante mixtionem
retinent , ut alibi per experimenta docui-
mus. Si enim ex foecundisrerumfeminariis
formaex materia elementis compadla gi-
TERRA NEI
gni quidpiam potuilTet ; fruftra Divina pro-
videntia, re;'/ye'wiMaTerr3e indidiffet. Eft
vupUxfc.
autem duplex feminarium hic conflderan
^'"'"'"""
dum, quorum/'/-/jmanimatacorpora, cu-
jufmodi funt omnia qus in Telluris utero
concluduntur , mineralium , lapidum , me-
tallorumque genera & fpecies
, refpicit
:
alterum vim fpermaticam & naturam tum
vegetabilem,tum fenfitivam fpedlat , fme
qua in hifceNaturse gradibusnilefficitur.
De priori primo; de fecundo in decurfu
hujus Operis amplifiimetraftabimus.
Caput III.
(De virtute lapidifica per totm Ceocofmi corpU4
dijfufa.
Cap.m
Uando diximus in prsecedenti Capi-
tQ,Y>EVMfeminarium conjlituiffe,quod
mineralium
naturam TQfyicit, vocem
Seminarium non proprie accipimus
,
quafi
eilapidesvirtutem quandam vegetativam
acquirant ,
hanc enim opinionem falfam
&: temerariam effe in fequentihus oftende-
mus: fedfubjequivocoquodamfenfu
&im-
proprio Seminarium appellamus Ai9o>veZ<)toy,
eo quod hoc virtutem habeat coagulandi,
indurandi materiamquefubjedam in hanc
vel iilam formam deducendi
,
juxta fubje-
fts fibi materiaeproportionatam difpofitio
caufafunt; haecenimubifimilem fibi repe-
rerint fubftantiam,ei ftatim vi maanetifmt
jund;a , tenacique amplexu nexa adhsrent,
(\\xih\xsfpintus quidam architelonicus veluti
virtutisoperatricisdireftor &dux ex diffe-
rentibus rerumyfJ/<j;/ii- exortus accedir,
quoqudibetres pro difpofitione materis,
debitam fibi formam figuramque acquirit,
qui non tantum in fpermatica & plaftica
virtute confiderari debet , fed & in ipfa ina-
nimata nditm^ lapidum metallorumque.
Hifce fuppofitis Dico primo.fuiffe^uti jam
-^Wn*'
ante diftum fuif , in primordio Mundi Ter-
tiam onrnt-
nem. Nifienimhjecvisa DEoefTet inditairaqueo Globo "fQlxxti feminarium quoddam
*^
/"-
Telluri
,
jam dudumtota Geocofmi moles \ ea virtute dotatum
,
quodrehus omnihus cott-
'
innumeris temporum infeftarumque pto-^fientiaml^foliditatempraheret-.itqwehznc
cellarum injuriisterraeque motuum concus- nullam aliam efle dico, qukmfakm Natura,
fione,confumptafuifret:Montiumvertices chaoticaeaquarum moli inditum, qui pofl:
valles aequafrent : Maredeniqueuniverfam aquarum divifionem lutolimoque junftus,
Telluris molem illuvione fua abforpfilTet. ! ftatim viresfuas exeruit, dum mollem ad-
i^dificJ'^
Ne igitur ingens hoc Tellus pateretur detri- huc terram vi fua penetrativa pervadens, in
^ Spiritus mentum , Lapidificus Naturje architeftoni-
j
eam lapidoforum montium
offaturam
,
quam
cusfpiritus2. Do, eo fine conftitutus eft, } cum admirationevidemus,vi fuaindurati-
utquod mukorum annorum fpatio a mon-
j
va transformavit.in quo architetlonicusfpiri-
tibusabrafum decefferat, id difto NaturE;^ajotiofusminime iuit;\\icetvimSaliatu-
feminario reftitueretur , ut poftea oftende- } ra naturaliter junftus , ubi aptamy^Ar/jfor-
mus. Quxnamitaque haec vis Cttlapidifica, mandismateriaminvenit,/ax^; ubi mate
archiftfto'
nicus feit
fln/luus.
Magntli-
fmui natu-
quis fpiritus Architellonicus
,
quid&quomo
do in faxofae fubftantis oeconomia operetur,
explicandum reftat. Et ut folidius in hujus
argumenti ferie procedam , nonnulla prius
fupponendjfunt, fmequibusreliqua non fa-
cileintelligi poffunt.
Suppono itaque primo ,
Dari in rerum
Natura magnetifmum quendam
,
quo
fimilia
libi corporafmilia perpetub appetant, fefe
mutu6alIiciant,&perenniquodampericy-
clofeos motuattrahant: d/pimilia\er:o re-
pellant
,
quod in omnibus Naturae gradibus,
quibus triplex Inanimatorum
, Vegetabi-
lium, Senfifivorumque regnum conftitui-
tur , clareelucefcit, uti po/iea
docebimus.
Suppono fecundo
,
Omnes vapores
^ ex-
riam colendis agris germinibufque produ-
cendisidoneamreperit, terram mollem
, u-
trumque fub multiplici tum lapidum ; tum
terrarum differentia produxit. Quod vero
planscamporum fuperficies, virtute diffii-
fi falis in Upidem non induruerint
, caufa
fuit nimia in planis humiditatis copia
,
qu2
ab editioribus montibus diffluens , irriga-
tionefuacampos ab indurationeimmunes
fecit; montes vero ipfos ex defluxu
aquarum
& ficcitate propriafalis humiditate
exutos,
itifo/idam
coagulavitfubftantiam.
Atque ex hacfalis cum diverfisterrarum
CM/ati
difFerentium glebis conjunftione,paulatim
teriaiif.
alia triafalium
^enera
,
nitri , aluminis, vi-
trioliemerferunt ,
qujealiis&aliisfibipro- cau/afit-
halJtiones t)ihi\3i\iud
,
quam tenuiffma
,fuh-
portionatisterreftribus fubftantiis conjun-
'*"''*'
tiliffma ac infenlthiita corpufcula ejje
,
qum cj- (5ta, omnem lapidum %emmarumque
varieta-
lore partim ex ficco
,
partim ex humido ex- tem pepererunt
;
quae deinde , Ignis fubter-
ctuftgi~
altata, tngentis in Terreno Mundo
mutationis ranei
, Solis ,
fiderum cseterorumque ele-"""
I
mento-
LIB. VIII. D E
Ca/>.lll.
mentorumconcurfu promota, eam fucces-
fu temporis percontinuam diverfarum re-
fumcombinationem.in eam multitudinem
Sc copiam abierunt
,
quam fatis mirari non
pofiumus : adeoque materialem caufam lapi-
dum nihilaliud efTe dicimus quam Natune
falem, quo omnia fubfiftentiam fuam folidi-
cauhfor-
tatemque acquirunt
;
formalem vero caufam
^fifuhfimh'
^^^ t^iw falinogeneriinditam, id eft, lapi-
tii.
Aificam indurativam atque coagulativam.
LAPIDIBUS.
7
Plaflica vero vis feminario Naturx indita,
^Hic
five fpiritus polymorphus eidem jundus,
^'"'^'
unumquodquefuaforma&figura, eo, quo
natura ejus exigebat,quam & caufam efficien-
temformalem dicimus , colore inftruit. At-
que hic fuit Naturs , Divinae voluntatis nu-
tu incitatse
, in primordiis rerum procefTus.
Jam vero ad magis particularia defcen-
dentes,hec ita efte,{ecuturis ratiociniis ma-
gno experimentorum
apparatuoftendamus.
C A P U T IV.
De Lapidum SaxorLimqueorigine,@'^//o^Wo/^^ca// temporis intantam
duritiem coaluerint.
Cap.lV.
TPVIximus in prxcedentibus
,
Lapides
I
Jk^
Saxa Gemmafque non fieri ex puris
'^"^
putis elementis
,
rationefqueaddidi-
mus; fedrequirialiquid aliud, quo medi-
ante in tantam duritiem excrefcant , tot fi-
gurarum colorumque differentiis inter fe
oiflideant : Quidnam vero illud fit , ea qua
fiieri poteft diligenti a explicabimus
.
Diximusiw^rk a rerum primordiis ab in-
fcrutabili Dei Sapientia Chaoticce
maffiz
indi-
tumfuiffefemen quoddam , non quidem illud
vegetativum , fed tale quiddam quod ina-
nimatis Lapidum corporibus certa quadam
proportione & analogia refponderet ; nos-
que faiptai fpiritum fa/inum lapidificum dixi-
mus. QuiutiaNaturaad iddeftinatus eft
ut omnibus rebus fuam prxberet confifien-
/Mw , firmitatem foliditatemque; ita quo-
queperuniverfas Sublunaris Mundi femi-
tas difperfus , Ubi in.yenentfui^jedum , five
lutum terrenumque proportionatum
, in id
mox virtutem fuam AiSoyevelixIo), illud coa-
gulando , &in faxeam fubftantiam conver-
tendo , exerat. Ad quod quidem praeftan-
dum , tria maxime concurrere debent : Pri-
mb/<7cjproportionatus : Seoxndomateria
in eo ad femen recipiendum apte difpofita
:
Tertio calorurgens
,
& fpirituofum femen
fufcitans : requiritur enim ad generandos
Lapides fpiritus veluti forma , & materia
terreftris veluti fubjeftum, quo in loco pro-
portionato, Calore fubterraneo ceu caufa
efficiente coagente, tandem foetus ille li-
thogeneticus conficitur.
^uirecim.
Etlocus qmdemproportionatus ideo requi-
2"uminL
^^^^^
'
^^ ^^ ^o forma
&
materia rite confer-
pidem co- ventur
, foveantur & digerantur ,
uti fuo
locode miras fermentationis vi
ampiiliime
demonftrabitur : Locus claufus
efi^e debet,
utfpiritus veluti inuteroquodam, ne avo-
lent , contineantur, & ne calor veluti in car-
cere detentus , exfpiret , aut ab externo im-
petu abripiatur : atque adeo tum
Subterra-
neo calore, tum externo frigore , fi non per
fe ad unionem cooperante , faltem per acci-
dens
, repellente
, & ne fpiritus
exfpiret,
coercente
cogantur uniri, & hocpaftoin-
tentioni
natursefatisfiat.
gendum.
Atquehinc caufa hiculenter patet, quo-
^omodo
modo Lapides infodinisexcrefcere dicantur , ^
fodini^iu-
injeilahumus infodina , una cum humido ei
rum cre-
junfto mukorum annorum curriculo tan-^'"'"""
dem lapidefcat : fiquidem fpiritus lapidifici
a.dilium locum a calore Vulcanio derivati,
dum in materiam proportionatam,cujufmo-
di eft terra illius loci vel montis , incur-
.
runt, totam mox mafTam fubtilitate fua per-
vadentes
,
humidam illam mafTam paula-
tim coagulant , con^t^^ntdLinfaxum ver-
tunt : eft enim ,
uti fupra dixi
,
forma illa
lithogenetica{eu h^idiRca. nil aliud, quam
fpiritusiW&falinus , five corpufcula illa fali-
na,quod ad oculos prorfusinfenfibilia,qu3e
a Calore fubterraneo , a corporibus mine-
ralibus
,
queis poUent , abrafa , & per inti-
mas Telluris fibras exaltata pro materias Lapidifica
in utero fuo difpofitx ratione ,
nunc hoc,
''^^""^'
"'
nunc iWudfaxum autgemmam producunt. Et
(uam ha-
quamvis hujufmodi fpiritus fub generica
^*"*-
quadam ratione confiderari poffit , non du-
bito tamen quin & ipfe fuas fpecificas
dif-
ferentias, proratione falis communis, ni-
tri , ahiminis
,
vitrioli , caeterarumque mi-
neralium glebarum individuatis falibus,
differentiasobtineat: quanto enim hi fpi-
^"^''^":
r . . -i r

r o
"""' Lapi-
ritus tuennt punores detascatioreique
,
oc
des purioris
materia locufque maeis idoneus proportio-
impu-
/- v/- /
t-rrt-
rioris lub-
natufque ,
tanto lap/s conlurget perfechor
n^nuxfint,
puriorque , uti in gemmis contingit ; de qua- &
unde.
rum ortu in fequentibus fuse dabitur dicen-
dimateria.
Cum enim ad lapidum generationem tria^^^f^^ge-
. /- -
f Q, o . * neratioiiem
concurranr , materta ,jpiritus is. nexus , oc pro
Lapidum
di verfa fingulorum qualitate aut quantitate
concmrunt^
lapides fiunt diverft ,
certc tantarum diffe-
rentia qualitatum enafci non poteft
,
nifi
ex varia hujufmodi fpirituum cum alia &
alia mineralium differentium commiftio-
ne : hinc alii duriores , alii moUiores , non-
nulli dihcidi & diaphani , opacia^idam ,
illi
unum ,hialterum referuntcf^/oA-ew.aliiplu-
res admifcentes, complures ad gemms pre-
tium pertingunt , ahi denique in infimo vi-
lifTimoqueconfiftuntloco,
utilapides pas-
fim obvii. Sunt denique^/ii qui non uhique
ro div.erff-
generatitur, eo quodnon ubique didls requi-
'^^'^,1^-11
fitorum
Sea. I.
verfi fiunt
lapides
ejutntitate
g^
qunli-
tate.
xempltm
de Marcha-
fita.
Magneti-
fmtu in la-
pidum ge-
neratione.
8
M U N D I S
U
fitomm
condiriones
repedantur, nec ubi-
que externa
auxilia parata fint
;
exigunt
aaimQnomulli
calorem efficaciorem , alii te-
pidum ,
moderatum alii : funtqui repudia-
to
calore nimio frigus plus amant : quidam
vim caloris confiri^ivam volunt
;
quae omnia
dependentacontemperatione tum caloris,
tum materijE diverfimode difpofitas.
Sedrem exemplo explicemus. In lapidis
generatione fi fulphurea pars & metallicis
icttz fpiritihus materiampervadit, certum
eft, Marchaftam , cujufcunque tandem illa
fpeciei fit, generari , mediaelapideminter
&metallum naturas androgyns ; hanc enim
plenam fulphure & odor & inflammabi-
lis naturae virtus
,
quin & Spagyrica ars,
qua ,ex eadem copiofum/^/|&/'r educitur
,
abunde docent
;
cum tamen diverfis me-
tallorum fpiritihus turgeat. Hinc infignis
illa marchafitarum Aiverfitas nafcitur
,
qua-
rum qusedam" aurum , aliae argentum
,
ses
aut plumbum mentiuntur : prout enim ad
fubflantiam illam lapidefcentem ffiritus
deferuntur we'/d//ici , magis aut minuspur-
gati, ad hanc vel illam mineram fpeoian-
tes , nec non varia mineralium mifcella
contaminati : fic quoque lapides ad diver-
fam metallorum naturam vergentes ge-
nerantur ,
lapidefcente materia innato fi-
bi magnetifmo eos ad fe trahente fpiritus,
qui ad efFeftum lithogeneticum confequen-
dum magis fuerint congrui & proportiona-
BTERRANEI
ti. Siquid verb in fubjefta materia lateat
quod metalla oleat , ab ea attradi fpiritus
metalliciefficientlapidem
marchafitam e-
jus fpeciei
,
cujus iwQKinx.fpiritus, fimili fem-
per attrahente fibi fimile. Si vero fpiritus
jille metallicus cujufcunque
tandem falis
! naturam fapiat
, fubjeftammateriam
repe-
riat ad formandum metallum
minime con-
gruam proportionatamque , fed tantummo-
domateriamproducendo lapidiaptam,
fic
quoquenon metallum, fed lapidem
produ-
cet. quemadmodum in femine videre eft,
Exempinm
quod cum convenientem fibi matricem non
'"^"'"'"'-
repererit.nuUum quoquegermen producit,
vel certe aliquod tertium diverfumque de-
generat; itafpiritusillemetallicus metal-
lum non generat , fedaliquod tertium , la-
pidem fcilicet metallicum , cujufmodi/^ri-
tes feu marchafeta ell : Sapit enim naturam Sc
lapidis
,
eb quod complures partes liquefa-
(ftionis expertes habeat, & in hoc lapidis af-
feftat naturam ; alias vero partes, quae facile
iij^a ignem liquefiunt , habet , &in hoc ob
infignem fulphuris
,
qua pollet, copiam,
quodque in igne facileuna cum fpiritibus
metallicis lique{cit,Katuram afiPe^at metalli.
Verum cum de lapidum j2;ee/abundantis-
fime infe^uentihus ratiocinaturi fimus, eb
LeBorem remittimus, ubi , uti fperamus
,
per
varia experimenta hanc materiam ita eno-
dabimus ut nemini impoflerum fcrupulum
reliftum iri confidamus.
C A P
O T V.
Cap.Y,
<De Lapidum Gemmarumquecolore , ^ qua ratione is a Natura iisfub tanta
colorum
dijferentia mfitmlit.
Uamvis colore
, communi omnium
fvifibilium objedo, nil fit tritius, ma-
gis obvium nihil , ea tamen ejus efl
efrentiae profundiras , utquotquothucufque
in ea explicanda etiam prinpae claffis Phi-
lofophi defudarunt , irrito tandem labore
perplexi
, quam claram fenfui , tam obfcu-
ram intelledui ejus efle effentiam
, atque
adeo humanae menti imperviam , ingenue
confefli funt: adeoque cum fapientiflimis
Philofophis
Platone & Ariflotele non incon-
gruefentirequeamus.quorum ille imbecil-
litatem
mentis aperire non verecundatur,
f>f"T,.
iijfce verbis : Ouo autem menfuriemodofwzuH
coioresj7ngulis
mijceantur , etiamfiquis nove-
rit,narrare
prudentis non eji
,
prafertim cum
neque
necejjariamnequeverifimilem
de his ra-
.Afiji.^.
ttonemafferreullomodopoffit.
Hic verb diffi-
cultatem rei advertens,
ita fe habere dicit
intelleftum noflrum ad ea
quae omnium
funtmanifefliffima
,
uti
vefpertilionum
o-
culi fefe habent ad lucem diei.
Verunta-
men cum Mundus continua rerum
experi-
entia do(?lior profecerit , mukaque
hodie
prodierint prifcis feculis maxime
ignota,
hoc ipfum fpem quandam nobis
praebet.
Mtt. c.i.
NatursE adyta aliquantifper proximius fpe-
culari ,
non quoo in minimo cum prifcis
Philofophisnos comparandosputemus, fed.
quod experimentorum frequentii,&; conti-
nua rerum abditarum indagine, Divini Nu-
minis adfpirante gratia , nonnuUa obferva-
verimus, quas nobis veram adNaturae my-
fleria penetranda portam clavefque confi-
gnaverint ; ut fi non intimas fingulorum
caufas &rationes
,
quod in liac vita nemini
conceffum effe putamus , faltem quantum
humaniingenii imbecillitati licuerit , eas,
qux mentem noflram in veritatis notitia
quovis modo quietam, tranquillamque red-
dere queant
,
penetremus & exponamus.
Ingensitaqueomnium paene Auftorum
de colorihus ,eommq\xein mixtis exorta lis
&controverfia efl , ut cui fubfcribas , vix di-
fpicias. Plerorumquefententiaefl, potiffi-
mum Peripateticorum,fo/ow effe
qualita-
tes fecundas
,
fenfihiles fenfu vifus ,
exortas
ex temperamento primarum : Unde ex tali
temperamentotalisnafciturcolor , ex alio
diverfus.
Verumuti haec defcriptio ratio- Cff/r
*
nesnon affignat , ita meraquoque videntur j^''*^^;'*
verba quae rem non explicent , fed invol- .
vant:
Cap. V.
Cohrum in-
finitus nu-
mems.
LIB.VIII. DELAPIDIBUS.
9
vant : cum de coloris natura & eflentia his 1 tate terreftrium glebarum , ex quibus ema-
(mimhabet
verbis
expofita , fere tantum fciam
,
quam nant : Deinde variafalium gettera ,
feu cry-
'"Jpll,^^'
quando Interrogavi. Q^iiaeritur enim, j^^/^/jflallinacorpora.quaeutidiaphanamixtira-wwwm/f,
{\t illa qualitas
>
quomodo producatur? aitionemcontinent, itaquoquemaximeluci
quo? quando? namnequaquamhicfefiftit affimilantur. Accedit hikefu/phur
multi-
fciendi defiderium
,
dum femper aliquid plex, quomixta pleraquemetalla&lapides
-^''%''
amplius, qvi3.mgenericam illam qualitatem nonnullicomponuntur:cumnuliumfitcor-^* '^j^)"^^'
fecuMdam
,
quam ortam e primis dicunt, pus quod non aut humidi, five fucci,
aut&jniphurit
mens humana nofTe defideret: pofita quippe
j
falis cujufcunque tandem fpeciei fulphuris-
"J^^"^!^'''
hacgenericaqualitate, quidaliudautam- que portionem contineat, cum mira qua-
pliusphilofophus, quamautpiftorautfaxi- dam analogiay/cri humido
, falia terrae,
foflbrautgemmariusintelligat? Nosgene- fpiritus^itn ,
&///>^rignirefpondeant.
rico loquendi modo Metaphyficis reli^to, Suppono fecundo. Provariahorummiftu-^^^^^^-
adintima & infima Naturs phyladleria pro- ra
,
prsfertim fpiritibus fimilium Vulcanio
Ipirnusfa-
pius accedentes ,
humique dati operi re-jigneexagitatis enafci ingentem illam colo-
^Mc^^^re
pentes, colorum tamen caufas non commu-jr^w^i^dir/if^a/f-w, quaminiapidibus.gemmiSj^f^J^^/oio^gj
nes , fed proximas & intimas rebus
,
quae- metallicifquecorporibusadmiramur.
inUfMius.
que maxime Naturae congruentiores vide- 1 Suppono tertio. Pro variis Ignisfuhterra-
s u p p osi-
buntur, Deo dante, non fpernendo expe-\neigradibus, corporamixtaingetes,quoadco-
t>o in.
riw^^K/t^r^w apparatu , afHgnare conabimur. \lores, alterationesfuhire{\xx.i poflea experi-
^^^^^,3^
Colorum multitudo tanta eft , tamque mul- ! mentis docebitur) per minimarum toarticula-
bris tem.
tiplex eorum per reciprocas miftionis con
fortium varietas,\xx. in nullo operumfuorum
naturauberius, autmajori ambitione opes
fuas commendafle videatur
,
quas non fo-
luminfupernisccElorumcorporibus, in fi
rum(\we corpufculorum amixtis
abrafionem^
quae vapore feu exhalatione una exaltata
mirascaufantin intimis terrae fibris venis-
que, proconditione & difpofitione fubje-
ftaeglebae, nuncopacorum, modotranfpa-
deribusinquam , fed &in triplici inferioris ' rentium corporum metamorphofes.
Mundi oeconomia, in animantibus
,
plan-
j
Quibus quidem fuppofitis
;
jam
,
quomo-
tis, floribus ,
herbis ,
metallis ,
lapidihus, do color in /apid/bus mineralium, /apidum, gem-
Pkto.
Si pcr ar-
tem njtura-
lis effeftus
producatur,
eadetn arte
naturam in
tofroducen-
do
procedc-
Kdocetur.
Supposi-
T 10 I.
Color
/B-
dammum
emmis , marmoribus ,
mira & incompre
fienfibili quadam induflria
,
colorumque
varietate depiftis diftinftifque , demon-
llravit : dequomm diverfitate fi quaEras,re-
fpondeo , tantam illorum diverfitatem efTe
quanta humanorum vultuum
,
quanta fo-
norum
,
quanta faporum odorumque , de-
nique quanta fpecierum in hoc mundo e-
lucefcentium diverfitas eft
,
quaeuti haud
fecus ac numeri infinitudinem quandam
involvunt , ita quoque qua quilibet miftu-
ri conftent
,
qua arte componantur
,
in-
genio humano impervium effe
, uti re&:e
& fapienter Plato fupra citatus docet, exi-
ftimamus
;
adeoque hac mira varietate co-
loris lufifle videatur ineffabilis D e i
Sa-
pientia, humanoque exhibuifTe intelleiflui,
non ut eas intime comprehendat , fed ut
Divinam Opificis mentem in iis admire-
tur
,
laudare & adorare non cefTet. Quo-
rumomniumconfideratione mihi non fe-
mel attonito in mentem venit , num fal-
tem per artem
, eorum quos Natura tanta
induftria effinxit colorum caufas penetran-
di aditus daretur
;
qua applicando adiva
paflivis Naturae efFeduscaufa detegeretur;
hac enim indagineconfifus , fperabamfutu-
rum, utquodNaturain colorum caufis fa-
cit
, idem ego facerem per artem , adeoque
concurrentibusinunumcaufis, dum idem
efFeftus produceretur
,
genuinam caufam
me
detexifle cenferem. Didlum fadlum.
Quomodo vero
,
paucis expono.
Supponoitaqueprimoexpraecedentibus,
Effe
in Terreno
Globo
variosfuccos
,
pro varie-
TOM.
II.
marum
,
metallorumque nafcatur , dicendum
reftat.
Non mororhic varias coloris definitiones
a variis Audoribusaddudas: accepto hanc
;
Color ejiperfpicui in corpore determinato extre^
mitas, five extremitas perfpicui terminati: mo-
tivumejus, quodeftfecundum aftum per-
fpicui , id eft , color movet medium diapha-
num
,
quodjam aftulumineilluftratur :un-
depatet, etfi magnaadinvieem/x&co/o/
cognationem habere videantur ,
inter fe ta-
men differre , atque adeo fub
duplici ratio-
ne confiderari pofTe. Sunt nonnulli colores,
Coloresio
,r
;.# 7--- opacis cor-
quj zn corporibus tantum dtaphams, aln in opa-
poribus/i/i,,
cis fpe^antur , & hos materiales vocamus.
ijuomod
Prioris generis fic fiunt : Cum lumen clarum
ablk^Li
&perfeftum antequam vifui occurrat.trans-
diaphanis
eat per medium minus clarum & non per-
"'/""*"'
fefte diaphanum, tum ab illo medio ob mul-
tiplicem fuperficierum in profunditatecon-
ftipationem quadantenus opacatur , atq; e>c
ifta luminis cum opaco commiflione diverficolo-
res pro diverfa in corporibus diaphanis lu-
ministindturi , uti poftea demonftrabitur,
refultant:unde lumen in fuo quidem princi-
In diapha-
pio perfedtum eft, fed ex medii occurfu non "^^^
"ob-''
tam impeditur
,
quam alteratur luminisrumdiver-
diffufio : dum enim per diaphani mediipro-
^^^1.^*
'"'
r j
/
11

/r
mmiscum
fundumtranfit, exnonnulla opacitate (ii-o^acowra-
quidem nullum in rerum natura perfeie aia-
f">fi'""-
phanum datur) diverfas w^mincurrit, quos
nos colores a luce diftinftos dicimus , non
tamen apparentes folummodo &imagina-
rios, fed veros &reales : non enim entia ra-
tionisfunt ,
nequeperimaginationemcon-
,o
MUNDI SUBTERRANEI
Seil. I.
fidli,fedveram&realemfuiexiftentiamha-
tusfueris,tantoreperiesfl:ri<fl:iores,quanto
bent.
AUerum
colorum ^enus iftudeft quod lumini majori fuerint
expofits.
m^fbuivi".
^" o/>^c/.j
corportlus potiffimum
elucefcit, Utiitaquehi Joco/ow
o//>o/7>/ funt, ita
fibiiibus & eilentis fuse rationemhabetincompofi- oculusquoque iis ob noxam laefionemque,
f^*^^'^"^'"
tionecorporum : hoc colore Natura non quamvifuiadferunt,hauddeleftatur.Qua-
eii.
folum in fideribus,fed&tuminelementis,
re ad varietatem colorum
conftituendam,
lapidibus,gemmis, margarjtis, tum in ar- Natura alios tres ,flavum ,rulrum & cceru-
boribus,plantis,floribus, fru&busfemini- , /fwconftituit, exhorum
mifturacumpri-
bufque
,
tum in animalibus
,
volucribus, mis, omnesreliqui/w/er/Kfi/i^quorumnon
aquatilibus, infeftis, denique in omnibus [eft numerus , ut poftea oftendemus, con-
opacis Mundl corporibus mira varietate i ftituuntur; qucemixturaeutinullinonnotx
iufit. i
jfunr, & in omnibus fere Auftoribus repe-
Reftat it^<\\xe.\iX: amhorum colorumtzvn. m 'riunwr^&cnosmyirtemagnalucis^Uming
opacis
,
quam tranfparentibus corpcribus
! & M/ar^ijfufe de iis egerimus, ita reite-
elucefcentium ortum
(^
r^/i(7d' expona- } randasnonduxi. Cum hoc loco folummo-
mus
,
iihopac0rumcorporumco/oreimtmTn\doini\.itimnoi\:nrzno{igax.m,ufidecolores
fafturi. \intantzdiVQt{itatQ/apzJumnafcantur,8cipn-'
Sciendum igitur, co/orem non tantum a mum quidem in opacis corponhus , fiquidem
lumine
,
fed & veras Sictezles
ejfenf/afua ra-
de diapbanorum colore tranfparenti non
iiofjes bahere, ex mixtorum
videliceta/w
fe"
tantadifiicultasobveniat, utipofteaoften-
a/iaconflituttons
,
qu2:poftmodum illuftrata
j
demus,
iumine, infitos iis coloresvelutiexpoten-
Dicoiraqueprim6,hofceco/orfjtf/c-ipri- ColoresM
tr<?eColor^ja
in a(5lum deducant. Quxritur itaque, mb^iuxtaprimamfuppofitionem^^-A-ujwx^^^TT',
ttenah-
r a a- o J \
,-
, i
- i r
porihus
JhI-
butfthut.
luoenam
\\ti]ta commijtio, K undenam
,
aut ex Ualrum , qujbusomnia corpora imbuta mnt, phunmixtit
qua compofitione mixtum jam sXho cin-\ generihus , urafu/phurimixtis: quantoenim
""/'''**''
deat.>jamnigrofqualeat.>jamviridiniteat.>i///)/;a/-, unde /apis generatur, tuerit perfe-
aureo fulgeat .> punfceo tantopere fplen-jftius, def3ecatius& purius, tantoco/orejus
~
.-
-
"
-
lucierit propior, & confequenternobilio-
rem fpeciem referet: quanto impurius,&
majori f^cum copia refertum , tanto co/o-
rtm ad nigredinem. magistendentem exlii-
bebit; quiatamen inhacmixtura/d/fjnun-
CoiDmixtio
(jeat .? Paucis me explico. Cerfumeft,hv-
emnium
n r i rr

t
^/
Colorura
^oilzimcolorum^&UQ quatuorpnncipales : A/-
ex4. frinci-
Ipuyyi g[ nigrum,fu/vum & puniceum, ex quibus
Vo'. 'riigro.
reliquiomnesintermedii,velutipergradus
j^/v<je^/;-quofdam mira combinatione refultant. Si
meeojit.
ej^i^ aibum nigro commifceas , co/orem ob-
tinebis cinereum
,
qui etiamfi in infinitum
procedat , nunquam tamen velfulvum , vel
puniceum aut viridemeduces, fedfemper
cinereum illum colorem, nuncnigriorem,
nunc pallidiorem pro varietate & copia al-
terutrius commixti comperies , donec albus
atrore nimio fufTufus, in nigrum, niger vero
albedine fufilifus nimia in aibedinem ten-
quam deiunt , illi fane non obftante fulphu-
re lin^ofo & inquinato , Ijevorem fummu^
ejufmodi miftis inducunt , tum ob durl-
tiem, quamexfaiis copia acquirunt, tum
obfplendorem
,
quemfdlina corporaveluti
natura fbi in fitum habent,
Dicofecundo, ex Spagyrica arte infini- spgyrk
tis experimentis iamdudum innotuit , ex'*^'^"}^^^^
..
,
,
r
. .
ex iuiphure
fu/phure varie per ignem tormentato
/a-nafci<<o^,
dat. unde non immeritb albus luci , ater te-
{
meras colorumjpecies refu/tare, unde tanta de
nebris comparatur; cumhicquantominori caudu pavonis & phosnice fabulantur Aichy-'
lumine, tanto umbrofior , ille vero qub ma-
jori lumineoffunditur, lucidior reddatur.
Aibasf/- Undeficuticandidusnimia luceofFufusvi-
T.^^auT
^""^ difgregaf, ita ater lumine {u{i{cienti\ t/^fu/phuris
,
quamfa/inis corporihus, vitrio
eundem deftitutus, euudem cougregat
miftje , ranquam luculentum ad magni ope-
risportumaccefiusindicium. Quamvis e-
golmnc co/orum d/verfitatcmncntamfuhjiaft-
(tn^regat.
Difjipatzntemvifuma/hedo: tum quia ex
ejus adfpeftu
pupillae ambitus arc^tiffime
conftringitur,
ira ut reruni fpecies in pro-
priam vifionis
officinam libere commeare
nequeant,
tumquia
exquifita albedodum
oculi cavitatemimplet,
ceu lumen quod-
dam aliarum rerum
formas minus per fe
efficaces ita offufcat
,ut illas
veluti obvolu-
tasobrutafqueabadfpeftufurripiat.
At i-
gredo contrariaquadam
r^tione
vifum co//i-
git Jirmattjue. Nam ejus
adfpeftu
oculus
/i ,
n/uminis
, Sl potij/imumfa/is ammoniaci,
quibus turget , adfcrthendam efje exiftimem
;
hujus enim humidum vel ad minimum
calorem in innumeros colores vertitur;
quemadmodum & fulpkur
,
quod variis
ignium tormentis exagitatum ,
tantas
colorum differentias non forcitur
,
nifi
exfa/e ammoniaco & vitrio/o
,
quibus fatu-
ratur; quos tamencoioresnonacquirit ni-
omnesfa-
fi ex diftis/^///<s<.f
,
quse uti diaphanorum
^^^^^'^('^i'
naturam fequuntur ,
ira quoque infitum^-i''/''/
fibi omnium
colorum femmanum habent./*''^*^'''
quodammodo obtenebrefcit
; quocirca
tan-
1 Qui vero ei
coiores attribuunt ex Mercurio
quam in opaco conftitutusliberius
castera eiadmifto,
iiquoqueidnon nifiexy^//^f,
contuetur. Qux ompia in fe/jum ocu/jspn
tent ,quorum pupillas fi in tenebris
obfer-
varis, ampli/limas
, fi iniuceapertacontui-
quibustotusconftat,
fieri afferunt^prsfer-
tim vitrio/i, quod uti eafdem cnm ju/phu-
re vires obtinet , ita quoque cognata effe,
&
LIB. VHI. DE LAPIDIBUS.
II
Cap.V
.
&quoadeirentiam,quafteadem ,uti oleum 1 etiam lumine,fuo modo,fulphure2illspar-
fulphuris &Mercurii aperte docent , de qui- tes accenduntur, certe confumptis quifqui-
bus alibi. Unde ad diverfos ignis gradus liis,
falinacorpora, fivevirtutem fuamibi-
fpiritusfalimmetaUkifuhlimatinuncnigrunt,\(\&m magneticoquodam confluxu, dum fi-
mod6cm(?w,paul6poftra^rwintenfum, Imile fibi fimile appetit, exerant, fivealio
quovis modo
,
jam manifefta per ignem fie-
ri necejTeell: quaj cum memorato fupra fpi-
rituvarie tingantur, varii quoque inde e-
manabunt colores. quamvis enim fulphur
Chroma-
non fit pars fixa lapidis, fed isnea & fpiri-
j'"^'*P"
tola, litamenpuraccaefscatiliima m&nx.,
confiftdc.
Verum cum intraftatu deyi//fi5y hseco- in cryftallinum corpus
,
uti experimenta
mnia elucidaverimus & in fequentibus de Spagyricadocent, degenerat;adeoquenon
fulphure quam ampliffime fimus ratiocina-
1
jamopacumamplius,fedluminofuminccr-
turi, e6 Leiiorem remitto. His ita prasmiffis
,
pus exurgit : coloratio enim opacitatem requi-
sulphurU
jam videamus, undein hpidibus tanta colo-\rit
,
quam lumini fuperaddat. Hinc patet,;"^''"'^''"
& tandem cxruleum exhibent; idem fit in
Mercuriiful/limationeunzcum fulphure, ex
qua cinahrium colorem ruhrum fuum inten-
lum eliciunt ; & in Mercurio
,
prout alia &
alia tum falia , tum mineralia adjeceris idi-
verfos colores efRcJes.
dibus.
rum varietas.
Certum eft, omnes lapides ex quatuor ma-
xime effe conftitutos , exfale ,fulphureagle-
ha
, aciua
,
fpiritu minerali lapidif.co & indu-
ow^i)'o-j.jjjj.g
Quandocunque erg6corpusexfalis
praedominio & fulphuris minimaparte con-
Q.a.t ,n2L{cQtuT lapisa/hicoloris, ut marmora
candida. Si vero excrefcat ex praedominio
fulphuris adufti & impuri
, & terreftribus
quifquiliis contaminati , nafcetur tapis ni-
ge^rporofus, fcaber & tenebrofus. In mar-
moribus vero ex abundantia falis , uti paulo
quoquecut corpufcuia fa/ina
,
qux adgenera-
tionem lapidum potifimum concurrunt , cum
diaphana fint , non eofdem qui diaphana
ambiuntcolores admittant; quia videlicet
julphuri admixtaiunt , &pertotam fubftan-
tiamlapidisdiffufa, undeex conftipatione
opaci , luminofa fefe exhibere non poflunt,
nifi in fuperficie tantum
,
juxta tintlura,
quam iuh\Q.xunt ,rationem
;
qu fi ruhra fue-
rit, rubrum; ficiaWj,candidum; fmigra,
nigrum
; (ifulva , fulvum
; &fic de cajteris
:
qux tamen fi ab omni terreftris fulphuris
ante dixi ,
indefsecatum fulphur concipitiportione foluta libertatem nafta fuerint.
infignem illum fplendorem nitoremque,
quo tantopere deleftamur. Si fulphuri ma-
jorparsvitrioliaccedat, nafceturcuprei co-
loris lapis fuhrufus ,
qui fi aeruginj mifcea-
tur , fiet lapis viridi colore imbutus , & fic
de cEBteris
,
pro combinationis didlarum
quatuor rerum intervenientis varietate. Et
quoniam magna fulphurjs exiftit diverfi
illautique non jam colore illo materiali,
fed diaphanis proprio fulgebunt. Quomodo
^nvgri
yeto iliud arte Chymica
fieri pofiit , fuo ioco^"(^1 jj"'^
dicetur. nsomnes
Suntqui^pe colores hujufmodi nihil aliud'^'^'"'"'
quam lumen (^
ignis
,
quorum illud falia ,
hoc
fulphur refert , varib modo fe habens cum
humido conglutinante nativo permixtum
tas: eftquippe aliud/^/Z/iWwi^rw, ?/-(?? &conco(R:um, uti experientia quotidiana
aliud, aiiudfulvum,aliudrubicundum,qu3e
docet. Res enim cun^a dumfiunt , &in pri-
omnia dependenr a majori vel minori ful- mordiisfuisproducuntur ,
colorihusmultoa-
phuris concodione: per cnncodionem e-\liis'nic^ed'Aindils,quaminmedio^finefut
nim fulphur depuratur , falina corpora exal- U?r/
j-
,
quemadmodum ample in Xl.Lihro
tantur
,
quje uti per fe & fua naturalucida demonftrabitur ,
exornantur
;
non alia de
& diaphana funt , ita quoque accedentefM^^p, nifiquodearumcalidum&humidum,
fpiritu minerali tingente ,quem nos non in- Ifale&fulphure ,quibusimbuuntur ,tum in
congme Sal ammoniacum dicimus , luminis jprincipio generationis , tum in medio ac
maxime particeps , lapis pro qualitate & jfine ,
variis diftinclifque alterentur & co-
quantitateadmixtifalis&difpofitionema- quantur modis
,
quorum alteratione dum
teriajnuncinhunc, nuncinaliumcolorem faxumfuoinficitur voUtili
,
diverfos colo-
cor^ufcuiis difFerentem degenerat. In fafpid/hus ver6
^^'^'^^^^"'^diverficolorihus^TiO alia & alia difpofitione
coioretur. pattium , alium aliumvecoloremrefultare
necefIeeft,tingentefpirituSalisammonia-
ci lapidem in eos colores
,
quos diverfa-
rum partium ratio infito fibi magnetifmo
poftulat.
E{}:'itac\ue lapidum chromatifmus feu colo-
ratio lapidum nil aliud quam diverfa/i-
phuris vitriolofmti addiverfam temperiem vel
ad puritatem impuritatemve redutiio
,
prout
fulphur
,
quod omnibus mineralibus mi-
xtum eft,diverfo modoper calorem purgatur
&difponitur; five enim ab igne proprio, quo
poUet, five ab externo autVulcanio, vel
TOM. II.
res, ut Chymicorum more loquar, refultare Exempluna
neceffe eft. Hinc pleraque mineralia for-
^fj/^"/*'
nacibus alembicifque torta, adeo dtfferen- mids.
tium colorum fumos a fe dimittunt ; &in ma-
gifterio magno colores tenebrofi primi , de-
indelucidi , ufque ad intenfillimum rubo-
rem ,
quem&ideo Leonem ruhrum vocant,
quo finem quoque operis fe confecutos effe,
fibi imaginantur , miro quodam ordine e-
mergunt. In/^/j^fw quoque idem videreeft, Ahntrlk.
quarum partes radici vicins primum alho,
de'indefuhviridi , tzndem intenfo virore ^o-
refcunt.donec fucco confumpto auftumna-
li tem^ote tzndem 'mflavedinem degene-
rent
;
qux omnia ex humidi & calidi fubtili-
B 2 tate
12
MUNDI
Seil. I.
tate aut
condenfatJone ,
variaque humidi
radicalis
fulphurifque iis appropriati con-
coftionecontingunt.
S^d
de his fuo tempore & loco.
Sed hxc aliter non fe habere ac diximus,
omnia &z {ingula experimentis irrefragabili-
bus oftendamus.
EXPERIMENTUM I.
ttumhum
Jnfundatur in Scyphum
,
vel fcatellam
tafflmcoa-P^"*"^^^*"
<JCf^ acerrimum
,
quod ftatim
vertitur. Jn plumbeam fubftantiam aget , ita ut intra
paucos dies ea magna aceti acrimonia refo-
lutainpuriflimam cayididifiimi coloris cerus-
fam
piftoribus & pharmacopceis ad innu-
mera conficienda ufitatam convertatur
;
hanc exemptam crucibulo igni validiffimo
decoquendam impones
,
quam & intra
SUBTERRANEI
Diximus {\i^r2iomnemcolorem deleri fali- Exper.
nis corporibus metallis mixtis
'
Dum igitur
plumbum per aceti acrimoniam exeditur,
tum ecce p3iXtiumfalinarum calci miftarum
Tiumbum
fir refolutio
,
quae uti ignem non funtadhuc
expertae, itaquoquefub naturali falis cal- w>r.
cifque forma candent
;
fed ubi Vulcanium
ignemexpertaefuerint, )zmfulphur primo
infenfibile plumbo miftum Sc falibus fce-
tum , aduftum ex albedine in izXflavum abire
pergit
,
eo quod aduftio calcis particulas
tranfmutet in vicinum albo colorem, cui
^4*
aceto tn cal-
cem refol'
falinui fpiritusnitoremconciliat' at fi cerus-
c"^J^i.
fa vehementius aduratur
,
jam obfufcatis"'"^^'-
corporibus falinis cerujfa ex alho
^flavo colo-
^"^ofTo/oT
re mixtafuhvirefcente colore imbuta confpi-
rumgrn-
cietur,quamluminis reflexiointalidifpo-'^"^"
fitae materiae combinatione exhibet. Rur-
cauf
exiguum tempus in intenfijTimum c.?/orm ; fus fi haec adhucvehementiusaduratur, in
":''"/"''
ruhrum
,
quod minium vocant , tandemin \flavum
colorem paulatim, eo quod materia
^"
vehementi calore exagitata
,
juxta colo-
rum naturalem progreflum in eum colo-
nigramfcoriam degenerafl^e comperies.
Quaeres itaque
,
quomodo hic color candi
dtfiimus primo ,
deinde in ruherrimum, &!rem
,
qui viridi propior
,
degeneret
; fali
mttio
^
tandem in nigramfcoriam degeneret ? Refpon- na vero corpora eum exhibent iuminis illu-
menti.
deohoc fieri caloris ignei incremento : pri- ftratione colorem
,
quem aduftionis incre-
mb fiquidem acetum , uti ignea quadam a
crimoniapollet, itaplumbum in minutis-
fimas particulas diflblvit
,
quae particulae
cum
fale refertae fint, fit, uc fingulae a ter-
reftribus faecibus feparatae , fingulae lucidis-
Jima corpufcula exhibeant. Si enim micro-
fcopio eacontuearis, videbisea fubgrano-
rum ad inftar cryftallinorum formis
,
quae
tamen ob calcemiis admixtam
, nonnihil
opacitatis obtineant, c^terum diaphana
;
nonfecus
3iCJi vitrum in minutiflimas par-
tes contuderis , illaqujeprius diaphanaerat,
ja.m farina alha comparebit , eo quod folu-
quem;
mentumfecumportat: atquehoc pafto in-
tenfiflimum ruhedinis gradum ,id eft, mi-
nium , tandem intenfiflima caloris vis pro-
ducet : a quo gradu fi ignis gradus vehe-
mentius &vehementius intendatur , vide-
bis quod uti per luminoforum colorum gra-
dus in rubrum excrevit , ita hoc per umbro-
forum ac tenehroforum colorum gradus , id eft,
puniceum, ca;ruleum, cinereum ,^a.u\!ititn or-
dine defledlet ,donec in nigri colorisfcoriam
albo oppofitam
,
jam omnibus fpiritibus
diflblutis inftar carbonum , degeneret.
Atqueexhifceluculenter patet quomodo
tio compofiti , dum fingulisparticulispe- icij/tfrei caloris vi in mineralihus paulatim ex
culiarem exiftendi modum conciliat , illa unoinalterumgradatim juxtaordinemna-
quoque non jam diaphana amplius , fed re- turalis miftionis tranfmutentur. Sed quaeres,
Car can-
ciprocae albedinis^communicatione
,
can-cur non idem in ligni aduftione fiat , uhi c^Jndi-
^^"^^^^
dida& nitida compareant; & in aquarum \ dijjimum lignum flatim in carhonaceum colorem o^ combu-
derupibuspraecipitationeluculenter patQ-ldefle^it? Refpondeo, hoc fieri , ob ^/wi^/-
^^^^."'^^*
"
f-3^/jabundantiam inligno latentem
, qusw/wflflj
^uomodo
cerufTa ad'
ufia
rubra
fint.
fit , dum aqua in minutifljmas particulas la
pfufluminisdifcinditur, candida^nisisin-
ftar
, ob eandem quam diximus caufam ap-
paret.
Quomodoyevo
cerufla tandem in ruherrt-
mum colorem
adufta , & tavdem in nigramfco-
riam degeneret
, explicandum reftat. Dico
itaque hoc fieri per varios caloris gradus :
Nam fi in crucibulum
igni impofitum ocu-
loscontorqueas,
videbis
ceruffam primo al-
^awpaulatimveladprimum
ignis odorem
in flavedinem quandam
lucidam abire
, &
paulopofti herhaceum
colorem^nmx lanu-
ginis , & rurfus poftea injulvum
, ac tandem
in defideratum intenfiffimicolorisrubri
mi-
nium dffletlere. Dixi
,
hoc fieri per varios
caloris gradus , fed non fufficic
ratio , cum
haeca nemine negari pofllt : aliquid
aliud
igitur Iatet,quod nanc conftituat
mecamor-
phofin : Quomodo itaque hocfiat, aperiam.
calore infuliginem exaItata,eo lignum colo-
''""
re quo ipfa imbuitur,tingit, quac & aufto co-
lore per totam fubftantiam difFufa in carbo- DeindeaiHs
nes refolvitur
;
fuliginem vero pinguem
^"^?j^^^
adhuc remanente in carbone vehementior
ignis tandem omni pingui humiditate exu-
tam veluti glutino, quo partes in carbone
adhuc connedebantur, privat
;
quae dein-
de alterimateriaemixta minerali, ignique
torta, eafdem, quasdiximus, gradatimc<7-
/^rawmetamorphofes fubit. Ex hoc unico
experimentofatfuperquepatet
,
quomodoco-
lores inmineralihus nafcantur: Sed addamus
aliud experimentum.
EXPERIMENTUM II.
Quomodo vetofalina corpufculafe mutuo de-
Galte li-
ftruant &infiaurent, hoc docebimus experi-
}l^^ll'"'
mento. Si gallarum in aquam limpidam refo-
trammtum
lucarum infufioni vitriolum admifceas, ea
"""'"
'
^
ftatim
quitre.
Cap. V.
LIB. VIII.
DELAPIDIBUS.
15
{latim in
atramentum degenerabit. Quaeri-j
^
pracipitatione metallkorum
liquorutn
, zm-Expcr.
tur
hujus rei ratio. Dico hoc fieri
,
quod
|
plius exponentur.
ga//<iconftetex maxima combufti ///)^w
| Experimentum
III.
parte, qua pollet
,
impuri
,
fcabri
,
uti ex
1
^.^
UrrumS^v. chalybem,affabrapo-
porofa ejusfubftantia maximepatet ,quam
y^^^^ ^ nitidiffimum , cmod,
fi
temperato
i-
proprietatem ^}^tia^,
!"
;3!!1 T,?,''^^!,^"!'
U^^ '^'^^''''^
^;^^^-'
\6.croceuminduet colorem;
'" "~" ""
"^
vehementiori ,
in cosruleum feu violaceum;
communicat. Hinc fi vitriolum aut aquam
vitriolatam in eam praecipites , fiet , ut po-
rofifulphurispartesingalla latentes, & a-
quas communicarx ftatim vitriolum infita
fibi vi , tanquam fibi congeneo corpori at-
trahant. Cumvero partes, uti dixi, gallae
plurimum in fe porofi & adufti fulphuris
partes
,
nigra tinftura foetas contineant,
Mirm ejfe-
Sm.
vehementifiimo vero antequam ignefcat,?
nigrum vertetur colorem
,
qua fola ignitione
fere nitorem amittit. Experimentum vulgo
notum ,
&fabris ferrariis ufitatifiTimum &
quotidianum
;
qui tamen hujus chromatis-
mi rationem reddere nequeunt.nec puto ita
^ obviamefleiisetiam
,
qui magniinPhilo-
hinc aqu vitriolats, particulas particulXj^
l^j^ j^Q^f^Q^ggg^gfjbiijj^aginantur Pe^.
gallx connexE
,
in galla infitum fibi atrum
I
fjftimus ergo in eo
,
quod coloratio & tinau-
colorem tingunt .unde^fr^wf^f^;.
\raox\2iX.mexfulphurefalihuscommiflo , &pro
Siw&to\x\i\catramentttinaunBaquam Sty-
\ aiverfitate puri aut impuri fulphuris alios
giamfuperaffuderis
,
ecce, mirum didu
,
aqua
j
aliofque , uti j^mfupra diximus
,
producit
atramentofamoxpnflifia
claritatt reftttuetur.\^^^^^^^,
^^^
^^-^^
f^^^^^
^q.
nitidum &
Quajritur hujus ef^ftus caufa. Dico aquam
| pojitum deterfumque, fi igni fupponatur,
Stygiam Stygia fua
acnmonja corpulcula
,^,gi3|ioj.aiore igneo, utiftferro candente
^rcrefu,
gallarum aquis commixta fuperaffufionei
jj ^^^
^
partibus fulphureis illius proti-
',^"^7/
fada, ftatim exefa prorfus confumere, unde
j ^^^ accenfis fubtiliflims ejuspartes in exti-/rw.
tingentihuscorpufcuUs
c(/w^f/x claritatem
i
^
fuperficie exfpirant
,
quibus deftituts,
aqus vitriolats reftare necefle eft.
| remanent in illa externa fuperficie, uti
^zver6/;/c^^^jam in priftmam clari-
j
-^ ^^,.^5 ^^^^^
j^.^ quoque fub rubiginis
tatem reducfts oleum tartan affudens
,
ftatim
| forma in illum croceum colorem feu triticeum
Ayeanum
Stegnnogra-
{hieum.
lAira nigre.
dinis in al-
ieilinem,
<J>
contra,
tranfmuta-
TinBnra
violarum
tarulea
quiinfur-
pureum
vertatur
colorem.
ea ,
in atramentum reducetur. Cujus caujam
fi
quxres , hanc effe fcias : quod oleum tarta-
ri eandem ,aut non abfimilem in fe
,
quam
gallatinfturamcontineat;
affufum itaque
aqus Stygia aqua jam imbut^ , fit , ut cor-
pufcula falina five particuU tum vitrioli,
tnm aqua Sty^ite , naturaliolei pinguedine
<?^//7d/<^,&infita oleo tartari atri coloris
tinftur&.una imbuantur, unde rurfus atra-
mentum.
Unde pulchrum in Steganographia arca-
num patet : Si enim / chartJ candida vitri-
oli aqua
,'
quxcunque volueris infcripferis,
confcriptae literaj mox adeo evanefcent, ac
fi nunquam fcriptx fuifi!ent ,
nuUo earum
relifto veftigio. At mox
,
Jj
chartam galla-
rum infujioni ir/imerferis , illae protinus niger-
rimo colore imbutaefenon finefpeftantium
admiratione exhibebunt
;
quas fi denuo de-
letas cupias , idfpiritu vitrioli aut aqu^ Sty-
gi^ penna excepta , literifque fuperinducfia
praEftabis; huicvero//^aorrdr/(?r/afRjfus in
priftinum claritatis ftatum reducet
,
qua-
rum cauja jam ex allatis fupra patuit.
Pari modo tin^ura viotarum cmrulea oleo
vJtriolifuffufa purpurafcit ,
cui fi guttas ali-
quasfpiritus corni cervi afFuderis ,
color ifte
purpureus \nviridem continuo vertitur.
Qu2 omnia dependent a varia difFeren-
tium corporum conftitutione
,
quae cum va-
riis^& difFerentibus/d///5?^^ varie tingenti-
bus turgeant , ita quoque ex naturalibus
jurgiis, quibus inter fe diffident, aut con-
cordant
, varias colorum tranfmutationes ad-
mittunt.
Sed haec uberrima experimento-
rum congerie in traftatu de Fermerttatione
vertuntur. Cum enim ad iftiufmodi colo-
rem minor requiratur opacitas , ftatim ubi
avolavitnonnihilpuriorisfubftanti2,quod
reliquum eft fixi falis fulphuri volatili mi-
xti ,
in croceum colorem vergere necefTe
eft; fiverb ex intenfiori igne crefcat par-
tium fubtiliorum lucidiorumque recemis,
fitutpartes, qusE remanent magis quoque
'
indiftafuperficiecraflefcant & opacentur,
ac proinde in umbrofum quendam colorem,
cujufmodi c^r/fajeft .degenerent, donec
tandem ignis incremento offufaluce fuper-
ficies in nigrum colorem, conftipatis in fuper-
ficiepartibus impurioribus, convertantur.
Sed qusres forfan , Utrum hac colorum me-
tamorphofis fiat
per alium quemvis calorem, crcolot
veluti fi
aquaeferventiffimjEferrum iiijice-^"^g^^'j"^j,
retur. Refpondeo, quod non; ad huncenim noninaqua
efFe(flumrequiriturverusis;nis& calor adu-f"'"'"^'^;f'^
rens, ahasenimlulphureaEpartespertotam,e
^^,
ferri fubftantiam diffufae non accenderen-
/"
tur : accendunturautem, vel adtempera-
tum ignis adhibiti calorem
,
ad unum o-
mnes , totaque ferri fubftantia illo altera-
tur ,
eo quod fubtiliores partes avolantes,
fecumex intimis ferri receffibus impurio-
res avehant
;
quae uti impuriores funt , &
fpiritibus deftitutae, ita quoque volatuin-
afTuefaftie ceu fixas in externa fuperficie
commorantur.
F^Emonftrata itaqueperprscedentiaex-
^-^perimenta varietate colorum in lapidihus
^metallis^ jam nil reftat amplius
,
nifi uc
demonftremus
,
qua ratione lapides in inti-
mistermvifceribus
colorentur. Dicoitaque,
B
3
cum
H
MUNDI SUBTERRANEI
Seil. I.
Combim-
titniicolo-
rum.
cum pleraque
faxa & lapides fuo conftent
fulphure
^[alilus , fit , ut fi fpiritus minera-
les falium
igne fubterraneo in vaporem aut
exhalationem
exaltati , ob eorundem fum-
mam
fubtilitatem intimas montium rimas
venafque penetrent
,
illi ubi in materiam
appropriatam inciderint
,
volatili fixove
fulphure
,
quod illi materixineft
,
junftam,
tunc illa pro varietate tingentis fpiritus,
nunc inhunc , nuncin alium colorem con-
vertitur
,
quam poftea fuperveniens lapidi-
ficus fpiritusfivefuccusinydX(?pw tandem
fuhjlantiammd\xc2it.
Sedquoniam
xnfequen-
tihus
,
varia de hifce & fimilibus dabitur di
-
cendi materia
,
hk pluribus
rem elucidare,
fupervacaneum duxi.

Reftat itaque,ut jam mixturam colorum,
eorunilemque^ecundum
naturales
gtadusge-
'efw
oftendamus. Quinque
praecipuacolo-
rum generahic pro fundamento
ponimus
:
Alhum
,
Flavum
,
Ruhrum,Cosruleum
, Nigrum,
quorum mixturi omnes alii
intermedii,
quorum non eft numerus
, enafcuntur
, &
funt fequenti fchemate comprehenfi.
jilhus Flavus Ruher Coeruleus Niger.
Alhus nigro ad sequaiitatem partium commi- 1 fcuntur. Siquidem ah allo adflavum verum,
xtus nullum alium [prseterquam cinericium,
\flavi continua adje^ione
,
omnes ii colores,
quicquid Peripatetici nonnulli dicant ,par- 1 quos nurxcintenjius aut remiffius flavum vo-
turit : cum nigrum albo mixtum femper fub
albidum quiddam , &album nigro , femper
fubnigrum quiddam obfcurum producat,
ufquedum totus albus color in manifeftam
cant,revocantur. Ruhriadflavum continuaad-
je^ione
,
refukant omnes illi colores
,
qui
ad ruhrum nunc remifiius , nunc
intenflus
revocantur , ufque ad verum rubrum. Ru-
nigredinem , vel niger totus in albedinemj^ri ad cosrukum addttione omnes ii colores
fuperinjefto identidem albo ampliori
, &i.' tQ.N0C2inx.ut ,c^izuiintenflus 3.utremifiius ru-
contraalbus totus in nigredinem fuperin-U/"a?habent, revocantur. 'Denlc^Qccerulei
jefto femper & identidem nigro ubetiotil adnigrum additione , omnes ii colores cceru-
convertatur. neque poflibile eft, exhis a- /<?/revocantur, qui adnigrum declinant.
lium quempiam ex lucidis intermediumj Idemdicendumeft^er^r/ f7(^<j/^w, de
produci , cum fint colores oppofiti
,
qui me-
dium npn admittunt. Sedjamadaiiospro-
grediamur.
I . Albus cum flavo
,
fuhflavum aibo vici-
num , flavus vero cum rubro
,
aureum five
fuivum croceumve
;
Ruber cum coeruieo
purpureum, & coeruieus cumnigtofuhcccru-
leum nigro proximum producet.
ruhriadnigrum
;
dealhiad coeruleum , defla-
viad nigrum, deflavi denique ad coeruleum
additione. Non enim in omnibus idem eft
album , flavum
,
rubrum , coeruieum , ni-
grumimmutabiii&determinatograducon-
ftitutum ; non in omnibus viride idem , au-
reum idem
,
purpureum idem ;
fed pro varia
principalium quinque diftorum coiorum
Aibus cum rubro , colorem quem incar-
j
mixtura innumerce uniufcujufque fpecies e-
natum
, & ruber cumnigro/<^/-2/?^rjadni-jmergunt; ut proinde iifc habeas , in quam-
gredinem
vergentem , utiinrubrisTuiipislnam colorum clajfem unumquemque adnu-
patet,producet. imeres, quorum unufquifque nomenciatu-
3.
Aibus cum cceruieo ,
ciwfra"*? coiori ramfuam exrebus,quibusinfunt,videiicet
liaudabfimiiem
; flavusvero cum nigro y-| ab eiementis,nubibus,aiuce,a mineraiibus,
fcum, quem Leoninumyocznt, argiliae fufcje metaliis,iierbis, floribus,ab animantibus,
coiore, proferet
4.
Tandem flavus cum coeruieo, omnium
nobiiiflimum viridem
producet colorem ex
omnibus fere intermediis
conftitutum,
quem unicumNaturaadiiominurn
anima-
iiumque recreationem intendifle
videtur
;
unde merito medium inter omnes colores
locum occupat.
Atque exhac quadruplici colorum
comhina-
tione omnes reliqui fuam originem
nanci-
voiucribus
,
pifcibus , reptilibus & infeftis,
aliifque fortiuntur ;
de quibus vide Artem
noftram
Magn. Lucis
^
Umhra
;
in qua
fol. 66
fufius aftum.
CoROr. LARIUM.
Hinc patet quoque, quomodo ex
variaful-
Sulphur
phuris variis falihus mixti concoiione
, varii'""'^''",''
.
i
\ r rr

t i
mniscoloret
quoquediverhliimique colores)uxt2i
gtmushabtt.
liic propofitos emergant, & experimentis
ad-
LIB. Vni. DE LAPTDfBUS.
^
Cap.V-
adduftisfat fuperque patuit. Quibus qui-] nedignifTimum, caufas colorum ad oculum
ExPer,
demoftenfis, jamadc<?/orw
,
quosapparin- demonftrans.
tesvocatit, genejin exponendam progredia
mur.
EXPERIMENTUM.
Nemo itaque hofcephantaflicos colores
dicat , cum virra vero colore , non ex vege-
tabilibus,fedex variismineralibusdeprom-
ptotinda fint. Neque color diverfus tan-
xxperimtn-
Ad e^ ,quxdecom5inatioe diftorum co- tummodo^/)/j/''j'efre, dicipoteft, cum ex
nii^eXrif.
^oru
m diKimus
,
validius comprobanda , ta- mixturavera &reali,luminifquepromedii
le fumes experimentum. Accipe -vitra Cry- ratione tinfti proveniat.
y/d///Kfl,quinquedi<rtorum colorum generi- ! Eodemprorfusmodofehabere dico dia-
^omda
hus tii^ila; alto, idefl, coloris experte Y\- phanas gemmas ^cvj^zWumo^x^Aho , chry-
j*"""'^
tro : Ihvo ,ruhro ,cosruleo .nii^ro: invenies foprafum qui flavo ,
carbunculum qui ru-.2
ex unius vitri alteri fuperimpofitione , o- bro ,fapphirumquicoeruleo; nigerverouti
mnes illas colorum fpecies quas in fche-
\
tenebrofusefl, ita nullam gemmamhocco-
mateprscedentedefcripfimus ,produci. Si lore imbutam generat. CryfiuUinus ux.i pu-
itaque vitrum
fiavum
rui>ro fuperimpofueris, ta.m\ucem xmulztm , ita. qnoqmproprieco-
Videbis eatranfpiciens objec^a omnia illi- ' lor dicinoyipote(i. Sapphirus vero eo colore
co <3/'e<? quodam co/ore fplendefcere; idemimbutus quo tingentes falino-fulphurei
ewe.metper rjdium
refiexum,fi
Solis radiosvi-\^\)int\xs funt, quibus coagulatus fuit , tin-
tra tranfeuntes in charta c<3^/<::/j excf/^fm: gitur. Ci3/^wc/^.f ammoniacofaie, fulphure
dum enim medium diaphanum tranfit, maximedefscatodecodtoquetinclusruber-
chartam eo colore quo diaphanum efl, au- rimo colore rutilat. Sapphirus tinc^urS. vi-
reoimbuit. Rurfus,
fiflavum
cosruleo /w;)o- trioli srofainpulcherrimumcosleflis colo-
fueris, invenies omnia nitidifllma coloris ris cosruleum tingitur. Smaragdus ex flavi
i^Q.ciQ virefcere
;
fi
VQno rubiitg c(sruleicon- & cceruleicoloris miftura reSultans virore
yw(^/(?>?cvitriremtentS.ris, omnia/>/-'r<j- nitidiffimo fplendefcit; qualia itaque fue-
ycfrecomperies: hocpafto, cceruleum cum rintfalina tingentiafuiphuri adjun<fla, ta-
viridi
,
quem pavonaccurn vocant , colorem lis erit gemma, quae inde lapidefcit, de qvii-
iapharas
nereMHri
exhibebis. Siy^tb albo ni<iricjns^u^Q.tim^o
fueris, non aliusindecolor quamc/>/fr/c/5
prodibit: hocpa6loper folaquinquediftis
coloribus tinfla vitra omnium colorum mi-
xturasexhibebis; experimentum non mi-
nusjucunditateplenum
,
quam admiratio-
bus poflea. Patet itaque in gemmis cnlores
non apparentestantum ejje, fed vera &
rea~
les ex vera &reali tinftura ortos. Ex hifce
jam progrediamur ad colores in vitrispotyg'
nis mnxime apparentes ex vana refiexione ri-
fraiiionis caufatos.
C A P U T VI.
^e colorihm
,
quos apparentes yocant.
Cap.Yl.
d^^^Olores apparentes ii vocantur, \xt^\n-\ Quomodo Color in diaphanis angulofis, id
S rimum,qui non ex opacorum mi- efi,vitristrigonis^
polyedris
,fiat.
^^--^xtorumque corporum fuperficiebus i
(f\Uomodo
colorum diverfitas
in diaphanis
profluunt, fed ex diverfis diaphanorum cor-\
^^corporihus an^ulof.s ,
ideft ,
in trigonis
^
porummediisvifuidiverfimodeoccurrunt: qui ' polyedns cryjialhnisproducatur, magnainter
quidemaplerifquehanc etymologiam for-
1 Philofophoscontroverfiaeft. Plerique nul-
titifunt, quodexfe&fua natura /^^'^i/^i-
lamibicolorum f^fi/a^ewrealem ;fed pure
fint, &nunchoc, nuncaliocoloreprofuc-
j
phantafticamefTe&i?Mdgid/-M?w,dumcon-
ci differenti affluxu
,
difFerentique oculi
|
tentiofiusafferunt ,exiguafererumnatura-
conftitutione fpeftentur
,
atque ideo non
Ijurn peritia inftrudos efi~e
,
demonftrant.
Coioresap. veri &reales, fed imaginarii putentur. Nos
parentes
y^^^ quicquid dicaut Peripatetici ,
nullum
narii
,
/ed coiorempure apparentem ejje lentimus ; led o-
yeric^ rea-
mnes veros efie colores
,
qui veras mixturaj
liijunt. - 1
deiis rebus reconditiffimis naturse, quam
ne a limine quidem falutarunt , difceptatu-
ri : quiver6abditifiimaejuspenetraI.iapro-
piusaccefferint, vei ipfa Natura magiftra
atqueapparentiasfuscaufas& rationes in-[
&doftricealiuddicerecoguntur.Seduttan-
tra fe contineant. Speftantur autem ut plu-
] dem lucis multiplicem fobolem ex tenebris
rimum in iride , atque in avium nonnulla-
jn lucem producamus : Te, if&r,fcire ve-
omniadii.
rum, utianatum,columbarum,pavonum-
lim, cryftaii/na corpora vitreaque non
fecusJ^^j^^J"^)^
quepennis, indifFerentimarisnubiumque accaetera omnia mixcamineraliumcorpo-ftM^-ed-/*-
Golore
,
in vitris trigonis
,
csEterifque corpo-
ray^ij corporihus Saiino-mercurialihus
'^'>"fl^-''ji^^t
""''
ribus cryftallinis polyedris ex varia lucis
re; cumvitrum ex cineribus fale turgidis,
reflexionerefultantes. Etprimoquidemi?
cryftallinorumque corporum , faliumvide-
colorihus
invitrispoiygoms , deindeetiam de
iicet, quorum nuilum eft ,
quod non dia-
iis
,
qux in aviumpennisa^^ztetit, pari cur-
phanum fit ,uti exMicrofcopiopatet. Hxc
lu
ratiQcinabimur.
, vero corpufcuia quamvls in viire anguli ex'

^erte
i6
M U N
D I
StSi. I. perte colorata
non videantur
,
caufa eft con-
tinuitas
eorundem, in unamplanam &po-
litam
fuperficiem exporrefta & counita,
per
quam vifus reifta tranfiens , ficuti um-
bras non reperit , ita quoque differentibus
umbrarum fpeciebus non alteratur: mox ta-
men ac in angulofa diaphana inciderit , tum
eccejamcorpufculafalina diverfimode af-
feda
,
jam umbrarum foedatione , modova-
rialucis in medio denfiori refradione va-
Corpufcula riata , eo colores ordine
,
quofupra defcripfi-
^tanobfi-
nius,exhibebunt; quoenim minores um-
ta.curtan-bras, coluciviciniorcs ,quo majoresfubie-
tuminan-
j-jj^j.
eo tcnebris propiores coloresdabunt.
gulofocor- _ , .
*
^, /- ....
pore, 5
Quodverc '"nonangulofs corponbus xi co-
*''"'
loresnonexhibeantur, ratioeft, quod uti
compa'.
diximus,luxrefta &inofFenfavifivapoten-
reant.
tia tranfeat , ac corpufcula omnia, uti quam
unitiflima funt , ita quoque eodem modo
lucem puram imbibunt, atque adeo colores
iniftiufmodimedio nulli comparent oh lu-
^icolores cisufiiformitatetn : moxtamen ac angulorum
iii trigono
opacitaslntetvQne.nt, tumeccelux ex um-
eonjpieia-
.'
i-
/
7 r
tur, una
brarum diverlitate opaca, eam coiorum
Je-
eum caufs,
rtem rcferet
,
quam majores ant minores
tkne!
umbrae requirent , ipfis corpuiculis falinis
per totum diaphanum difperfis , eum tum
perlucemrefraftam
,
tumper varias opaci-
tatis mifturam colorem in apertum du-
cent
,
quem una cum difFerentibus opacita-
tis gradibus corpufculum diverfa tindura
poftulat. Sed \\xc in fequenti Figura demon-
ftramus.
SUBTERRANEI.
Sit prifma feu trigonum
cryflaWnum R T
S V X Y, radii Solis C E I N, oculus
D I K
H. In hoc duplexfitus rerum videtur
, unus
per radium rcflexum
,
qui res non mutat , nec
infigura, neccolore, tametfi inverfas ex-
hibeat
, fitque quando res normaliter vi-
trum penetrant
: alter per radium refraclum,
atquehic resneque fitu naturali , neque eo-
demcolore exhibet, fed nunc curvas , nunc
ovatas, & denique omni colorum
genere ad-
ornatas: Solisenim F radius aut cujufcun-
que lucis,ubi oblique in latus trigoni S Tin-
ciderit , is bis refraftus ad oculum D I K H
revertitur,& quoniam hac refraftione
mul-
tum a priftino fuo vigore ob medii majorem
minoremve profunditatem recedit ; hinc
luxin hac diverfimode opacata fcedataque
colores quoque nunc ad album masis, nunc
adumbrofum magis tendentes refert. Vi-
Undefla.
dentur autem in trigono tres
principales/^,^^'/*Xr
fupra memorati ^oii^xmvim
,
flavus , ruber^-viridu
^^'
cceruleus
, & exhismifti, viridis Sc purtfureusJ"''^""'*'
exclulis aibo & nigro , utpote ad colores m-
termediosconficiendos ineptis. Sicautem
in trieono nafcuntur
:
Sit primo radtus C
,
qui in vitrum m pun-
dio b
,
incidit , & quoniam per medium
denfius tranfeundum eft , ex ^ refringitur in
a : atque hinc oculo in d conftituto occur-
rit: quoniamveroij, b brevistranfitus eft,
hoc lococoloremluci feu albo fimiliimum
produceret quidem
,
quoniamtamenangu-
ius, S Vvitri folidus radium vicinum umhro-
.
fitate fua non parum obfufcat , hinc non al-
bum , nec flavum , uti deberet , fi angulus
nonobftaret, fed intenfiflimam ruheainem
generat.. Contxdi^xradiuslucis^HinOinci-
derit, isin medio omnium
profundifiimo O
r, quod pertranfit
,
refradus ad oculum in
Hconftitutum fub cceruko colore, nigro vi-
cinusrecurret, tum bina refraftione , tum
medii profunditate , angulique opacitate , a
genuina fua puritate multum degener, in
umbrofum ,
cujufmodi cceruleus eft, colo^
j
rem definit : radio verp lucis , E , cadente
j
in trigonipuH^ium f , is bis refra^tus ex ^ in
g,
i&hinctandemin I punftooculisoccurrit;
{
qui radius ubi media quadam via procedit,
I neque remotiori anguli folidi umbrofitate
I
multum opacus , nequetanta profunditate
immerfus
,
medii quoque coloris formam
lalbovicinioremcrtfc^o amiBu fulgidum ex-
hibebit; reliqui duo colores, viridis
^
pav-
naceus, uti ille ex flavi & ccerulei, hic ex
rubri & coerulei miftura conftituitur
, ita
quoque eofdem in diftorum colorum confi-
niisexhibent. In h^iC^ igmz
a
,
h
,minimam
latitudinem vitri,g e,Si n l mediam, r vero
maximam latitudinem five profunditatem
monftrati.
Atque ex hifce caufa colorum in trigono vi-
treo , aliifque corporibus angulofis cryftal-
linis patet, & alia non eft nifi primo an-
guli Jolidi
umbras projicientes
,
quibus lux
per medium diverfimode denfum diverfi-
mode refrafta , ac perw^r<jj-varie modifi-
cara, corpufculifquefalinis jequius diljjer-
fis tjnfta.tottantifque colorum difcrimini-
bus fe veftitam exhibet. Quje fi refte perce-
peris , caufoi quoque in Iride , mari , caete-
rifque
Cap. V.
LIB. VIII. DE
rifque rebus elucefcentium colorum enoda-
tashabebis. WA^Leclor
,
quje de hifce ci-
tatoiac/j-& Umhne Lihro, uberi ratiocinio
egimus.
Percepilli, ni fallor , LeB.or , ex prsce-
dentibus , internum lumen feu calidum in-
L A P I D I B U S.
17
tioriconfilioin/>ea/-wami6tumdeftinas-
fe videtur. Cum enim hi fpirirus
Salino-ful-
phurei fubtiliflimi continuo
exfpirent ,
ii
intrapennarumconcavos canaliculos infi-
nuati , ibidem ambiente aere condenfati, in
pennas abeunt, aliis & aliis continuo fucce-
natum,quody//>/:;rA?(a'f/-^vocatur, &uni-jdentibus: penn^everouti &y.[alina materia
cuiquereiinexiftit, hujus, inquam, conco- {^varietingerite con^imwntm , itaquoque^y^J-
ftionefua \2iUZcolorum oninmmfontem es- !/wco/o/-i^wproIucisaIIapfuimbuuntur, &
fe: Audifti quoquequamia/Ke/-w<:(?/omiproftrufturapennarumdifferentc. Sienim
^tomoia
exhiheat Mercuria/is ille liquor z<i3 yd/i;;i3 jpennjefulphurisaduftifuligineimbuantur,
^^^,^;^,^^
wiA'ifJcpr/ori^.f,quosquinonvidit,utique ifient volucres nigrit
;
fi falisnitri cOpiofa,
'^%'^-
fcribenti mihi fidem non habebit : qui vero
i
camiicla
; fi ex candido seque ac nigro Vapo-
^es/I^Hn
viderint,reinovitateattonitifatisadmirari Ireexcrefcant, alho-nigra volucres nafcen- avibus.
non poflunt Caudam illam pavonis Chymici, \im, utipicae & hirundines. Si verb varise
tam infolitis colorum fpeciebus corufcan- jfalium tindurx accedant , diverfcolores vo-
tem : quomodoweroidfiat
,
primo poftexpe- flucres emanabunt.
Caufa tm-
torum colo-
,
AtquedehifcenuIIa quidem controver-
I fia eft. Sedquomodoin Pavonihus, Anatihus
"
i
Columhis tam varia, inconftans & mutabilis co-
\
lorum varietas addiverfum lucis allapfum pro-
^.ducatur , iftius nemo
,
quod fciam, adhuc
I
"
,,
, , "., jrationem veram & eenuinam reddidit. E-
'^'^'^"nHm
humcochean ceneo ^rnpofitum
carhonihus
^ ^ ^^.^^ ^^^^^^^^.^^^
^
paucis aperiam. Exf~
fuccenfis
calefeceris
,
eccemoxtibi in ^ue-
;
^
1^^^^^.
i,,yfj^odi pennarum, ope fmi-/r
'^'-
fafta matena talis emerget colorum vanetas,
,
^^^^ infpeftione mihi innotuit
,
quod
tZUrt-
quahum mmundo major confpici non pot-
1
^^5 iIl2^L^ tanta colorum varietal ra-
nir.m 1
eft
,
ita lucidorum
,
ut cum iis
,
quos appa-
1 ^^^^^^^ ^ ^ f^ Pavonibus csterifque avibus
'^ZZ
rentes vocant, vix comparari queant. Qiis-
.^nfpicus nafcantur ,
ex naturali pennarum
^ ^
'
ntutcaufahu)nsvci.Bicoeirecorpufculorum,^^^j^V^^^^^
filamenta Natura ita
y<i/z<7raw,qu3epriusinliquidoMercurioliu-
j:;L_r.,:> ^e. j:i r...^ c, :
rimentum propofitum docebo.
EXPERIMENTUM
Mirahile omnigenos colores exhihens .
Sl
argentum vivum vapore flumhi
coagula-
4
'
'
mido abfcondebantur,per coagulationem &
exaltationem-^hxmhivz^oxeiai^kzm; dum e-
nim vi caloris feparantur corpufcula , tum
ecce terreftribus quifquiliis aut confumptis
aut defidentibus, foli tingentes faliumjpiri-
ius in fuperficiem elati primum dominandi
amhitione infolefcunt, varioque confluxu tin-
fti virtutem fuam per omnes psne colorum
difpofuit , ut &diaphanaj fint , & in angu-
lofam formam trigonis vitreis haud abfi-
milem concinnatae fint
,
quje omnia fmi-
crofcopium luculenter demonftrat. Cum
it2i(\\\eex\zrnstingentiumfalium miflura in
angulofamformam hujufmodi pennae coalue-
rint , idem in iis fit quod in trigono paulo
antefieri docuimus, infinita illa colorum
varietas ex innumerabili multitudine hu-
differentiasexerentesdemonftrant;utpro-
r j- ., i^r-,..,,.^, .:o;
.
j
f
.
j r
*^
julmodi pennarum aneuiolarum, unius in
mdenemo ianBmentisreputandusfit,qui
,,
^
. r
xt-^^ ^^r,,,-^;^ ^t-
, ^
, V , K.
/1-2-
alteram varia refractione , coniurgit
;
at-
holce colores pure phantaiticos elle dicere
j 1 r u^..^ ;^ ^^ic ^
, ^
^
. ^
.. . .
r t.
cme ^aeo h^nc ciuam colorum 1 penms a-
audeat. Suntenimvariitingentiumfalium
J.^^^^^^^^^^^^J^^^^j-^^^
fptntus VI plumbi Mercurio inexiftentes.qui
y
^^^^^ quoniam hsc omnia in Itinerario
calons VI exaltati in fuperficie lucis inci-
^^^^^-^^^
\.
Terreftrem
Mundum amplius
dentisopetottamquevariasdiaorumc./.-,^^^^^^.^^*^
^
^^ ^^^^^^^ remittimus
,
ubi
rum differentias oftendunt ; uti enim diapha-
^^^
^^^^
-^^^ ^
^^^-^ ^ mineraliumgue colorihus
nifunt, ita corpufcula, unumalterifuper-
pofita per qualemcunque tandem opacita-
iem , nunc hunc , nunc illum colorem expri-
munt , uti fupra de vitris iindis unum
fi
al-
tert fupsrponas did:um fuit.
Colorum
,
qui in avium , idefi, Pavonum Co-
lumharum
, Anatum ,
altarumque avium
pennis eiucefcunt , caufa.
'VTOlucres
fuiphure
t^
faiihus turgere ,
inde :
tis
,
eoldein coioresgenerari
,
qui in trigono CX.-
^
conftat, quod ex ftabulis & columbariis
terifque polygonis produci
,
fupra oftendi-
ingens nitri csterorumquefalium copia cx- \
mus
;
ut vel hinc caufam coiorum genuinam
trahatur.
Cum iraque oieaceam , ut cum
colligas.
Chymicis loquar
,
fuiphuris faiiumque por-
\
AccipeSphteram vitream aqua limpidifli-
tionem
per excrementa e)iciant
,
fuhtiiiores ' ma. refertam
, eamque ita exponito, ut ex
verofaiium partes per urinam, qua carent, lipfa lumen Soiis incidens in oculum tuum
exonerari
nequeant, natura utique eas al- ' reflefti poflit. Sit Sphara B C D
,
ocuius E,
ToM. II.
i
c
AF
abundantiflime adtum reperiet.
Experimenta varia colorum ex metallis mi-
neralibufque corporibus emanantium.
EXPERIMENTUM I.
j
pXperimentum primum
,
quo oftendi-
*-^tur , in quaiihetpiia vitrea, aquea huila,
rofcidis, iridis fontiumque falientium gut-
[8
MUNDI SUBTERRANEI
Seih I. AF radii Solis
terminantes
, & videbis in D
punSo
intenfiflimum ruhorem
;
mutato vero
angulo ,
videbis colorem illum manifeftc
iB.efraaio
yariatum cx rubro in c^ra/ew^d!xio mifium.
^diverf^um
InKquoqueidem fmiulacrum coloris rubei
eoiorum. apparebit , etfi multo quam in D dehilius :
cujus quidem rei ratio non eft alia , nifi va.
ria in medio denfiori refraBio
,
qua lux in
profundioribusfplijeraediverfimode opaca-
ta, eosquosdixicoloresproducit; & exjf-
aura hic appofita fatis apparet , in cujus
fphgsras pundum V lumen Solis incidens.in
medio refradlum denfiori incidit in C, &
hincreflexum repercutitur in D , & deinde
exDrefradlumdenuo in E oculo occurrit.
V
*
Cumitaquehiclumen bis refringatur , fe-
mel in homogenio medio , reflexum tan-
dem ad Hpervenit , neceflario illud umbris
medii fosdatum
, anativafua claritate qua-
fi in umbratilem quandam lucem degene-
ratumoculotandemaccedit. Hanc itaque
refratiionem multiplicem colorum caufam ejfe
. indepatet, quodinKrubormultumvariet
a rubore in D , utpote qui ad puniceum ver-
gat in Dremotiorem ab albo luci fimili, un-
depluresquoque eum refradiones pati ne-
cefTeeft. Prsterea radius SolisFinGinci-
dens refringitur in H, hinc in I,& ex I in K,
&hincdenique in oculumE. Videsigitur
tanto colorem
fieri umhrofiorem
,
quanto plu-
res admiferit
refrattiones incorpore aliquo dia-
phano circulari
, feu polygono ; ut proinde
ex hoc experimento
tota iridis &falientium
fontium
aquearumque guttarum bullarum-
que ratio
dependeat.
EXPERIMENTUM
II.
Tlamma
T^Lamma fequitur colorem materia
inflam-
J-
wa^i//^,'feuolei
quocunque tandem co-
loreimbuti. Si enim in
fcutella quapiam
arugineumcoloremaquievitic
, feufpirituivi-
nl probe commifcueris
, prxparatumque
humorem ellychniumque
fimili colore
imbu-
tum accenderis, videbis non fme
admira-
tione
flammam intenfo colore
virentem;
quemfivitreaEphialje uvis plantifque Xnci-Esper.
do colore depidaj indideris , illa in vicino
pariete, aut candidatabulaintenfifllmivi-
roris frudtus plantafque
exhibebit. Nam
cuprei vitrioli tinftura erugini inexiftens,
caloreexaltataflammamfimili
flbi colore
imbuet ; lux verb tinfta vitream phialam
) tranfiens , eam fimili quoque colore
, viri-
{demvero pifturam adhuc intenfiori colo-
; re viridi tinget. Si vero cinnaharim
, oleo
^i^-^^^a
probe commifcueris , accenfus liquor
jn?"'?"''^'''
I
flamma intenfiflimi coloris rubedinem
effi-
ciet
,
cui fulphure admixto
, ex rubore in
cCEruleumcoloremmutabitur: eadem
qui- tiamm
demflamma, fed pro diverfitate liquoris
'*'''''*''
tinfti diverfum colorem acquiret. qu o-
mnia ex diverfitate fpirituum falinorum
varictinftorumdependent. Si tandem//i-
Fiammtt
gine fepia
liquore
mifla
eilychnium oleum-
'"'^'''
que imbueris , ecce mox flamma exurget a-
tro colore imbuta
,
qus 6c adftantes eodem
colore.non fine admiratione &horrore fpe-
I
(flatorum vultus imbuet : unde in Magia na-
\turali varii ftupendique effedlus produci
i
poflunt
,
quos alibi oftendimus.
EXPERIMENTUM IH.
. De Metallorum Colorihus.
T T T aris colorem in alhedinem mutes ,
flc
^
age : pulverem ex calce tartari , item
exahimine & arfenicoalbo calcislixivio di-
lutisreficcatifquein 2S liquefadtum conji-
cies
,
& argenteo colore fplendefcet. Idem
Coloris vs-
fiet, fiaquaexMercuriorublimatofada
&Sibur
fale ammoniaco diluta per deliquium, infervarits
hac enim aes ferrumque reftindlum argenteo
'j^
^^*'
colore imbuetm. SiYero plumhum nigrum in
candidum coloremtranimui^teyelis , fic age:
Ex arfenico albo , calce tartari , fale gem-
mas&ammoniaco fiat pulvis, quem aceto
perfufum feptem dierum fpatio macerabis,
maceratumque adficcitatem decoques, cu-
jus poUenfupraliquefaftum plumbum pro-
jeiflus , magnum dabit in argenteis vafis fin-
gendis fubfidium. Ignis vero virtute grada-
tim ex
ochrafit
ruhrica in ollis novis luto cir-
cumlitis exufta , eademque candefafta ace-
toquereftinfta, purpureum colorem exhi-
bebit. JEs cum fulphure combuftum in cin-
nabarim degenerat; Spiritus vitrioli tingit
ferrum in ass ; Sal ammeniacum tingit plum-
bum in ftannum ; Colores
figulorum , fi cum
aliis colorum fpeciebus illiniantur, aliam
differentis coloris formam acquirent , uti
& genera chalcanthi : Calor enim mate-
riam refolvit in fpiritus , falinaque corpo-
ra fixa & exaltata ca/ore
, obfcuros colores
muko reddunt illuflriores.
Kdi.tiniHram\eto pbilofophicam quod at-
tinet , fcias ipfius colores effe quam maxi-
meinftabiles & fubinde revertentes : nam
ubi a tenebrofa nigredine per innumeros
colo-
LIB. VIII. D E
Cap. VI.
colores ad niveum ufque proceflit , fubico
atra nofte omnia rurfus involvuntur , &de-
indeexillanigredinenovi fubinde colores
exorti in caudampavoms primum , deinde in
rubedinem Chymicis fruflra expetitam
terminantur; denique novi, qui falfo er-
fore idem experti fimiles colores , & veris
omni no fimiles mutationes, non fme cer-
tafpew<jgi/?fm,perficiendi produxerunt. Si
rationem quaeras hujus mirabilis metamor-
phofeos, dico has mutationes ex refraSlione
lucis interna
, mde omnes colores generantur,
ortum habere ; cum enim in prxdida ma-
teria fimul exiflat denfum &fubtile , ex eo-
rum miftione varias oriri refratliones neces-
fe eft ; & primo quidem quod fubtile eft a
denfo abforbetur , illaque putrefaftione
partibus mire confufis mgredo luce veluti
eclipfata nafcitur
, & tunc ex ebullitione
fpiritus confertim erumpentes nubibus to-
tumilludvas cooperiunt; inde partes gros-
fae fublimationis vi jam attenuatsc fubtili-
busita mifcentur ut inde valde iniequalis
exiftat lucis colorigena refiadio , abfumptis
denique fpiritibus terra remaneat arida &
iitibunda ; itaque avide fuum fpiritum re-
forbendonova fermentatione novam parit
nigredinem
,
dum partibus terreis jam fer-
L A P I D I B
U S.
19
mentatis attenuatifque cum fubtilibus
ipet-E!iper>
miftione fadla, novos faciat oriri colores, &
demum ex perfefta miftura alhedinem igne
fuo in ruledinem maturefcentem.
EXPERIMENTUM IV.
De Tin^ura colorum in Vegetahilihus.
Orax Aurificumkandidus
, asrukus redde-
^tur fi tricus urinaque
fubaftus glafto
tingatur
: vel purpureus fit , fi intenfius tin-
ftus fuerit. Sunt autem ex tingentihus in -ve-
succorum
getahilihus, fucci uvarum nigrarum,
Ama-^S"^
ranti fanguinei
, balauftiorum
,
polygoni
'''"*
coccigeri, femina heliotropii tricocci, quod
primoaffriftufuocolorem viridem reddit,
mox coeruleum purpureum chartis tingen-
dis aptifilmum
,
folia quoque Cyperi feu
Alcannse
,
quorum fucco Arabes jubas , cau-
das equorum
,
pennafque ftruthionum in
rubrum & flavum tingere folent. Integer
Liberhktexendus foret, fi modum & ra-
tionem
,
qua metalla , ofla, ligna
,
pennas,
'
equi, canes.inomnis generis colores tingi
poflint
, oftendere vellem. Verum cum
haec extra infticuti noftri limites fint, iis re-
liftis
, ad ea qus argumenti noftri propria
funt
,
procedamus.
C A P U T VIL
In quo detranfparentium lapldiitli gtmimnm^^uecaufa & origine,
^
primo quiiem
de cryftallinarnmgeramarum, Je/W^e/i^Adamantum ortu agetur.
Capmi.
Vnpor fpiri-
tuum /*/i-
norum cau-
fcry/lAllo-
rum.
^idduri-
tiem
^tin-
SHrnm cott'
ferutgem-
mit.
EX
praecedentibus jam innotuit : eflJe
Terrenum Corpus plenum metallicis fali-
nifque fpiritihus falis ,
nitri
,
aluminis,
vitrioli
,
qui Igne Suhterraneo in fubjeftis uni-
cuiqueappropriatis glebisabrafi, &in exha-
lationem aut vaporem
iierfi, per intimas &pe-
neinfenfibilestellurisfibras exaltati, ubi-
cunqueterreftres portiones reperiunt pro-
portionatas, ibi vimfuam in iis exerunt,qua
tingendo
,
qua indurando. Si enim intra mon-
tium latebras alicubi in glehasfale turgidas
ic/</(?rz/, tumeccefubito, vcluti magne-
tifmo quodam excitato partes fubtiliores
ad partes confimiles confluunt
,
qua: cum
fubtilifllimsc fint , & omnes diaphanae , has
unitaeinlocoappropriato, fpiritu lapidifi-
co iis infito , cooperante , in eam
fuhfian-
tiam cryftallinam
,
quam miramur
,
coale-
fcunt.
Atquehaeceft origo& or/5 omnium earum
gemmarum quas Natura peHuftres & dia-
phanas efle voluit : quae quidem nobilitate
&excellentia ab ignobilioribus non nifi du-
ritie8ctinlura differunt: quantoenimfue-
rintduriores &nobiliori colore tinctae, tan-
tb pluris fiunt. Durities vero non aliunde
provenit,
nifiexexquifitifi[ima partium u-
nione&nexupeneinfeparabili, uti in A
damantibus
contingit , de quibus poftea.
7/flr<iverbflavafeuaurea, rubra , cceru-
TOM. IL
lea
,
purpurea , viridis , aliunde non fit, nifi
ex variis falium tingentium
,
quas paulb an-
tevariis experimentis oftendimus , fpecie-
bus, caloris vi nunc in hunc , nunc in illum
colorem exaltatis
;
quae tindlura, ut variam
falium mifcellam arguit, ita quoque ean-
dem, veluti Solem umbra , variae virtutes &
proprietatesconfequuntur: ita quidem ut
minutiflimorum corpufculorum exquifita
unio iis duritiem , tintlura vetb alia &alia
differentes, quasin gemmisexperimur , z;i-
res & proprietates conferat. Sed ut paul6
propius ortum gemmarum diaphanarum
fcrutemur
:
Quseritur iprimb.quomodo
,
quihufve mediis
cryftallus nafcatur t Sunt qui volunt, cryftal-
lum non nifi ex nivium iiquefaftarum pu-
riflTimis, aquis , vi fpiritus coagulativi nafci,
& nonnifi in frigidiflimisRegionibuspro-
venire : utrumquefalfum efle, multipiex ex-
Cryftailus
perientia jam dudum oftendit ; cum non fo-
Tn^um\^*
lum in variis Europz locis , fed &in Indiis,
Regionibus
Africa
,
America, fub ipfo Torrids
Zonsf^t^t
tra<ftu conftitutis
regionibus, magnam co- lidiffimis.
piam cryftalli provenire, quotquot iiias Re-
giones expiorarunt, narrenr. Refert Hifto-
^f
v"'""
!

T>
-
/-M 1 /T 1-1 1
Chtlt,exttf'
ria Kegni Lhiles , efle iis in traCtibus , in tegra ctf.
profunda quadam valle
,
quam Andium^*'''"*'''"
juga difterminant, in media prsgrandis flu-
minis infula ingentem rupem totam cry-
C %
ftaiU-
Ortia Cry
20
M U N D I S U
Se^. I.
flallinam , in qua ab incolis paganis fanum
integrum fit mira arte exfculptum, ex omni
parte
diaphanum : pariter ex montibus Lu-
nxAfricx, Zonx Torridaj fubdits ingen-
tem extrahi cryftalli copiam : quod & de
Indis Orientalis Infulis Zeilano & Suma-
tra referunt Orientalis Hiftorias Scriptores.
Sed cum de hifce nuUum dubium effe pofTit
aut debeat , ita his reliftis , ad ortus ejus cau-
fam inveftigandam procedamus.
Inmontibus itaque, ubi plurimum pur-
gatifiimifalis intra concava montium latet,
fitut calore fubterraneo agente,alia falina
corporapervaporemfalinum, & ab omni-
bus aliis groflioribus partibus purgatifli-
mum eleventur
,
quiper intimas , uti dixi,
terrarum rimas exaltatus
,
ubi fympathi-
cumillisfubjeftum reperit, ibidem etiam
Naturs quodam interveniente magneti-
fmo partium fimiliumadpartes fimiles at-
tratftus confurgit, quxparanymphofpiritu
coagulativo , dum miro conjugio copulan-
tur , inde tandem cryjlallus illa diaphana ex
unione diaphanorum corpufculorum nafcitur.
Quodvero res ita fefe habeat,& quod expu-
rijimofale {ia.t, experimento comprobamus.
Cryftallum ex fale conftare defascatifli-
mo , fic explorabis.
ExPERIMENTUM.
Di(HUato
cryliaUofal
in fundo
mmet.
Unile colo-
eaeruleui,
ruber, viri-
dis in topa-
z,io ,fapphi-
ro , carbun-
eulec^fmtt-
ragdo na-
fcantur.
Cryjlallus exfale conftat.
Cryflallo in minutifTimum pollinem con-
tufoadde duplum fulphuris , terantur in mi-
fturam exaflam : hanc indito crucibulo,
fex horarum fpatio igne reverbera ,
atque
reverberatum equino
fimo
quatuordecim
dierum fpatio digere
;
deinde exemptum
diftilla
,
diftillatione peradla , corpora fa-
lina feparata, &frigore denuo condenfata,
in fundo recipientis , inftar candidifiimifalis
reperies : Ergo in id vi caloris refolvitur,
ex quo ab originefua conftituebatur. Quod
vero cseteris gemmis moUior fit , falis molli-
ties caufaeft, qui pronaturafuautihumi-
dus eft & fluxilis naturs ira partes partibus
non ea duritie
,
qua aliae nonnullEficcioris
naturae , confolidat : requiritur autem ad
hanc
cryftallogenefin locusproportionatus,ne
vapor illuc delatus evanefcat , fed coUedlus
omnifque
efFugii nefcius , hunc quem di-
ximus, humido
veluti glutine quodam pro-
portionato
interveniente, effeftum praeftet.
Si porro
vaporfalinus croco ferri tin^usiuent,
congruamque
fibi materiam naftus fuerit,
eam in topazium
aut
cbryfolithum flavo colo-
re fulgentem tinget,
& duritie & tinfturae
proprietatibus differentem.
Si vero vitrioli
ex cuprea gleba abrafi vapore mixtus fuerit
,
falina corpufcula minutiffima
per infitum
appetitum aowmtz.fapphirum cceruleo ccele-
ftiquecolore fulgentem producet,
& duri-
tiem quidem cryllallo majorem
, ubi
& tin-
fturam a vitrioli, utpote partiummagisu-
nitivi
,
proprietate nancifcetur.
BTERRANEI
^^ ^^
Atque hocpafto omnes^^wJW/S/^/^j'^/?;^?^,
qualefcunque tandem funt
,
falinis, a pri-
J'"?'"''"''"
mordjis luis
, corpufculis conftant
,
quaepolt- mu uivir.
ea variis falium fpeciebus commixtae, uti^*"
"^*''"
differentes tinturas
,
ita duritiem quoque
aliafque difFerentes virtutes
,
per diverfos
caloris & concodionis gradus acquirunt.
QnQm2.dimod.\xm&nimfalhumidoLocopofitum
liquefaftum humeftat , ita i^e torrefaium,
& humiditate evaporata ,
aliam proprieta-
tem ficcativam&aduftivamacquirit. Ovum
^^^f'/''^
\)a.nter:leniter cotium liquidum
,
aiiam vir-
^^ >;;,,
tutem habet
,
quam in duritiem excottum
;
adeoque pro ignis vehementia uti differen-
tem ftatum , ita &virtutes dilFerentes obti-
net; &:inriwd:patet, qusin temperato/-
nihominisczXote. citrina ef?icitur; in calore
immodico febrientium inrubedinem verti-
tur; in homine vero indigeftis per modicum
calorem humoribus abundante ,
aqueum
humorem exhibet. Vide if^or
,
quse ^e 17- Mirumex-
rinacolorihus Librofecundo Artis Magna
Lu-l"^'"'
cis ^ Umbne, uberrime docuimus : ubi quo-
queinvenies, quarationeexurina aliifque
faiibus aqua praeparari poflit, qus igni fu-
perpofita &in imaginesfuprapoflta evapo-
rata innumeros in imaginibus chartaceis
colores
,
pro varia lucis incidentia vifui
oftendat
;
qus colorum ex falibus genefis
prorfus ad oculum yr.^'z{w<i'7to^n'^'iH, demon-
ftratur.
Unica reftat hoc loco difficultas eno-
^damamtt
danda
,
quae mirum in modum multorum
^^J^/*^*'
vexavit ingenium, &eft indomita Adamantis
natura. Quaeritur itaque , unde ei tantarum
virtutum feminarium
,
quomodo in tantam
duritiem
,
tantumque levorem coalefcat. Ada-
^'''*'*
,
mas omnium gemmarum Rex
,
lapis eit
s.ex,magn9
inter cryftaliinas feu diaphanas eemmas^"'^"*
f.
^
y- 1 . . >
.
c
Montrehis
omnmm, five durjtiem, iive virtutes ipe-,
pretio
,
dles, merito fuo nobiliflimus pretiofiflimus-
*^*>-
que : Unde afolisImperatoribusRegibus-
que olim quam maxime tanquam Regii
fplendoris fymboium appellatus fuit.
Olim a P/inio ob duritiem omnes eludere
Plinius.
malleorum ilus creditusfuit : fed experientia
-edfumeft,
quotidiana iamdudum contrarium docuit,
"
""^f">
.
^
r \\ r r 1 Q
^-rr
conterinon
,
cum non iolum frangi , led oc m minutifn-f^, !
mwmpollinem redigi poflit, quem & ob roil-
vamvirtutem iiomini lethiferum multi epi-
nati funt, at experientia docuit, id falfum es-
fe. CUm in India horum lapidum foflbres
^*'/''"
pierumque ne furti arguantur, magna copia
Zmlethift'.
innoxiedevorent, quos pofteadenuoege-
?/ i^tf-
3'
ftos tuto loco ad lucrum reponunt. Cxxm""^'^'"' ^
itaque lapides cufpidibus acutifTimis a Na-
tura, inftrufti & devorati nihil vifceribus
noxaeinferant, quanto minus fcobem mi-
nutilfimam , tum humoribus ftomachi tum
excrementisinteftinoruminvolutam noci-
turam cenfebimus ? nihil itaque Adamas in
fe ,
neque qualitatis internz nec externae i
continet, quodautperniciofum, ne dicam
j
lethiferum fit ; certe in diuturnis dyfenteri-
;
cis
!
LIB. VIII. D E L A
Cap.Vll.
cis affeftibus magno adjumento afedatum
Anfeim.
fuifTe , Anfelmus Boot afleverat.
Boot,
QnxVQ.io defiupendis ejusvirtutihusnzr-
superjlitio:
tant Scriptotes
, pleraquefalfifiima
comper-
ftn
ufut
tafunt: utifunt, duni conjuges di/Tidentes
Adammn.-^^
concordiam revocare, fafcinationes &
incantationes tollere daemonumque inful-
tus reprimere fertur
-.
fed \\x facultates uti
naturifuperiores funt.ita quoque, qusab
humana voluntate & proprio arbitrio de-
pendent, utpote fupranaturales,fimiies lon-
ge remotos efFeftus producere nonpoteffc;
neque quicquam virtutis dasmonibus incor-
poreis ad eorundem difpulfionem impri-
Marbodei mere potefl
;
praefertim fi fuperftitiones ac-
fupernitio
cedant, uti Marhd^us docet
,
qui putat ins-
Alirologica
'
. . ^
rr r r-
infruifmdU
Ihmabiles eum vires SicquKeteJiJui/tau aut
inadaman-
^^[y /jdfcendente , talis aut talis ei Jigura in-
upguru.
j-f-nipf^
jT^g^jf :
Verumcumhujufmodima-
leferiatorum hominum deliria jam multis
in meis operibus
,
argumentis confutave-
rira, ita iishocloco immorari nolui.
Admas Adamantem vero Magneti vires furripere,
\
wnfurriftt
^^^ fanzuinc hirci mollefcere
,
jam diuturna
gnete.nec tcrum experientia pariter rallum elie do-
languirie
(-^^yf Videqujedehifceampliffime in o/^r^
kfdp.
Arte Magnetica Qgimxxs. Relictisitaqueiiti-
ufmodi
,
jam ad inftitutum revertamur,
quodfuitj utundenam tantam duritiem con-
trahat,
^
quomodo natura eumproducat, often-
damus.
vbicrefcant Dicoitaque, nonin India tantum Ori-
^lmmtfes
^^^^^^ ^^"^ produci
,
fed
&
in multis aliis
veri. Mundi partibus
,
quin & in ipfa Bocmia,
Hungaria eum reperiri , etfi non ad eam,
quo Indici , duritiem perveniat. Sola India
Orientalis veros &genuinos Adamantesprodu-
c(?rf row^er/d! (f7?, prafertim in Provincia quae
Bifnaga dicitur
,
ubi tres rupes adamantifera
fuh
perpetuamilitum cujiodia reperiuntur. In
Regno Decan alia rupes eft , uti & in ditione
cujufdam Reguli , in quo praeftantiflimi re-
peciuntur , &duritie &levore &virturibus
,
qui vulgode rupe veteri , Naifes indigenis
dicuntur. Circa Infulas quoque Batavia
No^vieyicin^s faxearum rupium fragmenta
fl^^>d?i^jrefertaintra mare reperiuntur
ad httus altifiimarum rupium
,
quae frequen-
ti tempeftate jaftati maris infultibus cum
tempore abrafa , a conferta colliguntur
mancipiorum multitudine, quaj genutenus
intra aquasminime profundascollefta^in-
tra manticam dorfo alligatam conjiciunt,
eaque deinde intra officinas vicinas ab ope-
ris ferreis diflbluta malleis ,
mercatoribus
venduntur: adeoquepolitos Natura ibidem
producit, utfme uUo alio laevigatorio in-
ftrumento
, uti ex rupe extrahuntur
,
ge-
ftentur. Eft & alius mons non remotus a
Malacca,
adamantum
ferax.
Caeteriubicun-
Ridicti
^^^'^^"'^^'"^'^veniantur, hifce memoratis
ctinioquo.
inferiores
funt.
rundam de
Qusritur
itaque horum qenefis. Multi pu-
tant,
noctieri, eo quod Soli orienti vici-
ortu ada-
mantis.
P I D I B U S.
21
niores fmt: ftupidiffimum fane argum
en-
iTx/fr.
tum
;
quafi vero folus hujufmodi refpeftus
caufafithujusadmirandaEgenefios; an ne-
fciunthujufmodimaleferiati
homines, u-
numquemqueinMundoIocum
diverfo re-
fpe(?i:u nunc orientalem,
nunc occidenta-
lem efle. Unde hoc argumento fcite fane
probari pofTet , Regnum Decanum
,
ubi ma-
joricopia&melioris notjc
Adamantes Na-
tura producit, cum refpeftu Malacca mul-
tis horis occidentalior fit , contra omnem
ufum &experientiamproferendisadaman-
tibusincapax effe, non alia de caufa, nifi
quod Malacca , ubi quoque eos produci di-
ximus , orientalior fit , hoc auteih magis
ad Occidentem vergat : hifce fe nugis in-
volvunt ftupidi
philofophaftri , dum infuffi-
cientes ad philofophandum , abdirarum re-
rum caufas inconfultius
,
atque illotis
,
ut
itadicam ,manibus Naturs myfteria adire
tentant.
Ubicunqueitaquein locis Itidiix fpiritus'''"'!*^^^'
falini&y. purgatiffimo
& maxime defscato
onufada-*
fale Ignis Subterranei vi per intimas mon-
mantum
tiumfibrasfA-fl//'ariopportunam
rupem po-
'^^''""'"'-
rofamque, id eft, proportionatum locum in-
tra rupis concava repererint, ibidem quo-
que intra rupes multum/xi/^ari^wiya/ij-
ab
extrinfeco Solis , iis in locis ardentiftimi,
Calore omni humiditate exuti copia repe-
i^iatur
;
prjeterea humido loci naturali , aut ro-
f^da fubftantia intra porosrupium per inti-
mas mojitium venas evaporato aut aliun-
deinfinuato, atque veluti in guttas quas-
dam refoluto accedente
,
fit , ut volatiles
puriffimi izMsfpiritusjixis intra poros falis
ibidem excodliffimi corpufculisy^i, para-
nympho fpiritu coagulativo maxime con-
currente
,
qui uti rainutiffimas falis puriffi-
mi partes fixas cum volatilibus quam con-
ftipatiffime in unum continuum corpus
counit connedtitque
,
concurrente eodem
in loco quoque aliqua fuhtiliffima pinguedi-
ijfpecie diaphano ceraforum gummi haud
abfimili, quo &partes glutinis inftar com-
padifilmae una cum fplendoris dote cora-
municata
,
tandeminhanc omnium nobi-
liftimam gemmam excrefcant.
Videsigitur , adgenefin hujusgemma^xi-'^*^'^''''
morequirifpiritusfalis purifiimos
, & nuilis
'ZaZamis
prorfus aut reliquorum fuccorum minera-^e^.
lium tinduris poIIutos,craffioribufquepor-
tiunculis contaminatos
;
quos quidem voh-
tiles efi"e oportet , fine qua volatilitate par-
tes puras ab impuris feparari non pofitmt.
Secundo , requiri, dayLi,locumproportionatum
intra rupis alicujus porofaj concava
;
qui lo-
cus ,
uti reliquis gemmis , itaquoque huic
I
omnium nobiliffims maxime purus aNatu-
\ ra deftinari debuit, ut in eo , veluti in utero
i
quodam concoqui , & intra eum , non fecus
acpervenasquafdamumbiiicaIes,volatiIes
falium fpiritus recipi , ibidemque conclufi,
fixifque puriffimi falis partibws
,
quibus
C
3
ru-
22
M UNDI SUB
Se^L I.
rupes difta
gravida eft, apte jungipoffint.
Quia vero
{meg/uiiiie quodam
,
quod c{\.hu-
tnidum ,
& fme fpiritu coagulativo intentus
effeftus
produci minime poteft, hinc fpiri-
tus/apiJificus,c[\xi fpiritibusfalinis ferefem-
perindividuoconfortio jungitur,ubi humi-
dumillud rofcidum repererit.tum ecce/^/ici
illo Naturje conjugiofpirituum volatilium ium
Jixis , mediante humido , tandem temppris
fuccefluin Adamantisgemmam concrefcit,
utique tanto compaftiorem duriorem^qu^,
quanto partes falin^e fuerint minutiores
,
fubtiliores purgatiorefque. Atque hanc ego
veram Adamantis genefm efle exiftimem.
Hyacinth. Accedit teftimonium Patris Hyacinthi de
deMagiftr.
Magiftris ,
IndiaE Orientalis Procuratoris,
quiuti hujufmodi rupes infpexit, ita quse
diximus, itafehabere,afleruit : obfervaffe
enim fe pro amplitudirte foraminum aut poro-
rumihidemnafci adamantes; vixunquam//^
magnitudinem excedentes
,
apparentibus
adhuc concavis
,
ex quibus excavati fue-
runt , &in porta quidem rupis inferiori ma-
jores > in fuperiori verb minores. Addit
ibidem, occulta rupis proprietate nafci fub-
tiiiffimam quandam diaphanigummifpeciem
qu2 coagulo mixta .fummum illumfplendo-
rem
,
quem in Adamante miramur , eidem
conciliat : frequenti quoque Indorum expe-
rientiainnotuit, d^<jw<?/^j rupi jam exem-
ptos
poft
duprHm circiter annorum decurfum
TERRA NEI
denuo renafci : quod apprime iis qux de
genefi adamantis diximus
, congruic. Cum
ex natura loci perpetuus fit dicftorum -ijolati-
lium fpirituum ex intimis terrac vifceribus,
calore exaltatorum halitus
,
qui intra locu-
los porofi faxi conclufi , faxifque humido me-
diante ibidemjundi, opus tandem
novasfo-
bolis partu
,
perficiunt.
Atque ex hoc ratiocinio
luculenter
patet,
duritiem adamantinam dari ex falinis corpu-
fculisquamdefsecatiftimis, & afpiritulapi-
difico in arftiffimam unionem connexis;
diaphaneitatem vero ipfis ex falinis corpufcu-
lis (quae quidem quanto magis a fascibuster-
renis purgati fuerint , tanto majorem trans-
parentiam acquirunt) concedi ; lavorem ve-
ro eximiumque ilhxmfplendorem acquirere ex
memorato gummi fubtilifiimo vapore
,
plu-
rimumcooperanteexterno Solis torridi x-
ftu
,
quo rupes perculfse calorem ad opus
conficiendum aptum concipiunt. Atquehae
{unt conditiones, qu:e Adamantis gemmam
omnium praeftantiflimam conftituunt
,
qui-
bus cum reliquae cryftallinas gemmas , utiSc
Boemici Hungaricique Adamantes careant, ita
quoque quoad perfeftionem cum Indicis
comparandae non funt. Qui plura de Ada-
mante defiderat , con{u\2Ltfequentis Se^ionis
Caput de Adamantihus, ubi de fculptura, fidti-
tiis adamantibus , eorundemque emenda-
tionibus,viribufque medicispluribus agetur.
C A P u T VIII.
Tie Variis GgunSyformis & imagimbia
,
quibdi Natura lapides & gemmas triflruxit.
SubneSlitur aliquid de
figuris in Teftis Ovorum : nec non de Volucribus
diSlatura
ejfiEiis in ligno.
Cap.vm.
''1^'TUllum efl"e arbitror tam infenfatae'
I ^y mentis
,
qui lapidofam Telluris cecono-
"^
miam ingreflus altius , non fumma
admirationerapiatur, dum videt, quanto
ingenio & induftria in variis lapidibus,
gemmifque iV^//-<a luferit, ita ut, quod in
Vegetahilium Animalium^ue regno praftitit,
idem in lapidihus
,
gemmis
,
praefticifl^e cen-
fendafit. Siveenimco/orminplantis, her-
bis, floribus, volucribus, animantibus, infe-
clis,
{iVQ^gurarum ,formarumque in omni-
husvarietatemfjpeS.QS,
lapidofum Resnum
i^T2*-'
^" ""^^*' "S cedere videtur. Et lucufenter
firiainde.
apparct, Naturam Lithogenneticam idcm in
S"''"
effeftibusjuxta Naturs
gradus producendis
intendifl"e
,
quod
Vegetabilis & Senfitiva
Naturain fuo;cum
femper, quantum po-
tuit&licuit, ailaborarit,
ut quibus vitam
& modum infimo illo
repugnante Natura:
gradu, indere non pofl^et;
figuram faitem
rapidofisgemmatifque
foetibus
fuis impri-
mere non omiferit.
Et primo quidem i lapidihus
omnes honi
Geometra partes explevit
, dum
eorum fu-
perficies punftis , lineis atque omni
figura-
rumgenere non tantiim infignivit,
^d &
Ktur
Gcomttrs.
foiida corpora omni polygonorum genere
adornata exliibuit. Nequehicejufdemfte- NMura
tit induftria , fed aitius afliirgens ,
fua in
-^''*-
gemmato regHocaslorum(inxittentoria,qux&:
Soie , Luna , Steliis miro ordine veftivit
.
Deinde ad <?/fica/progrefla,flumina,fyl-^"'*:
vas
,
prata , montes , maria ,
ad exaftam
profpeftivae amuflim in muitis lapidibusita
depinxit , ut nuiiius Optici manum ultra
fuam induftriam defiderare voluiflTe videa-
tur. PiBoriam deindefculptoriamque artempiHrix.
compiexa
,
quidquid in rerum natura fenfi-
bus obvium fit , deiineavit , in nonnullis
quoque figurarum varietatem mira quadam
exititii operis Scuiptura lufit. Quxomnia
naturae iudibria ne leporis rantum venufta-
tifquegratiadefcripfifle videamur
,
jam o-
mnia&finguiaejusopera, prout in Lapi-
dofaefubftantiaj regno fpeftantur, particu-
iari ratiocinio,praefertim cum nemo hucus-
que ex Piiyficis repertus fit
,
qui veras &
genuinas tantarum pidurarum caufas expo-
fuerit,
expianandaduximus,a Geometricis
figuris
exordium fafturi.
I.
Inveniunturitaque('//;igfifrtf
/<i- infHei^
pidum, innumerispuniiisfignata: quosinter|^^*^'""
non
LIB. VHI. D E
Cap.viu. noi\
immento connumerari
^oiTantJafpo-
piinius.
jx Plinio diftus , &Sandajler
,
qui veluti in
translucido llellarum fimilitudine radian-
tes intus aureis fulgent guttis. Ophites colo-
Diofcori.
ribus&punftisvarius eft, unde Diofcoridi
vJ]>i.<nyf^!^.Ammochyfus,c^tm ego eum la-
pidem puto quem hodie;^<rfriw vocant,
innumeris radiantem flellulis. Oflraciten
coeruIeiE fubinde bullcE cingunt; Myrtdum
magna verrucarum exafperat varietas. Ha-
mattten fubinde fundo fanguineae, Lazuli la-
pidem aureas guttae exornant. Marmor
-
gyptium, ex quo Obelifci exfculpti funt, qua-
druplici pundorum miftura , nigra , rubra,
coerulea , alba , conllat, quo ad quatuor Ele-
menta myftice fignificandaufi funt, ut in
Oediponojiro oftendimus. Itaquidem,ut o-
mnes ii lapidespunlis in terjlin^i divetdco-
loribus, ad hanc punftatorum lapidum clas-
fem revocari poflint
;
quorum cum infini-
rusfitnumerus, ita hifce eum paucis tan-
demindicafle fufficiat.
zpides&
2. Inveniuntur nonnuUi lapides
,
qui in-
ntZT
''
crefcentibus variae in gemmis maculis at-
que verrucis linearum , multiplici duB.u , eo
coloregemmamafficiunt, atque in iifdem
femperapparentveluti a natura infitje, &
haud fecus ac in plantis foliorum fru-
dluumque numerum fervant & rationem.
Lapidesfcijfiles
,
quos
<tx}T^?
vocant, non in-
congrue 'TtoXvy^i^/Mi dicuntur, eo quod to-
tum eorum corpus veluti ex lineis contiguis
L A P I D I B U S.
23
compofitum videatur : hujufmodi funt Hie-
matitum genera
; Mefe/eucus, qui mediam
gemmam candidi diftinguit linea; Mefome-
las, qui nigraelineas duftu fecatur, Ophicarda-
/wnigrumbinsecandidaelinejE
includunt. Prajii genusitihvi^
interftinguitur lineis. Alius
multis lineis veluti zonis ex-
ornatur
, unde TroAu^^av- di-
citur. Alii innumeris diftin-
guuntur lineis, unde -TroAuyga/^-
/,wi dicuntur. Ad hofce revocantur omnes
multiplici ftriarum ordine,fuIcorum adin-
ftar , a natura depidi lapides.
Dum ante nonnuUa luftra Tolfenfem
agrum una cum Aluminariis officinis lu-
ftrarem , in collem quendam incidi , in quo
lapdum quoddam genus reperiebatur coeru-
leum, Schijio baudahfmile , in quo candidis
iifque fubtiliffimis lineis
,
quicquid figura-
rum excogitari poterat , a Natura dengna-
tum reperiebatur. Unde objeftis moventi-
bus cum admiratione potentias , dum fin-
gularum duftus linearum attentius confi-
derarem,
, inveninon Graci tantum , fed
^
Latini Alphaleti literas omnes
;
praeterea
omnia fere edifimplicium fgurarum fchemata,
quaJ Euclides in fuis elementis Geometricis
demonftrat. Etquoniam res digna vide-
batur , hic eo modo quo ea Natura for-
marat , feparatim exempta
,
apponenda
duxi.
Typm
Lapidum lincatorum
,
qmin Lapide quodam Schiflorum e^emrej in Tolfenfi^
^ ^ajfanenfi Jgro reperiuntur.
Liiera; Alpliabeti Jn. Saxis a.jutlura.^)mutta:
.
W2&figuras literarum, fchematumque C(?o-|ligere permifififet, certc quicquid ex Geo-
weifricorwwdatiopericollegimus, ut mira metriade'angulis,triangulis,quadrangulis
hacNaturae
induftria produfta miracula ex
ornaremus.
Si plures fcftinatio ad alia , col-
trapeziis
,
parallelis , colligi potuifTet , fa-
cili negotio reperiffemus. SedntXf^orcu-
xlofug
Caufali-
nearum in
kpidibus
elucefcen-
tiim.
lineati lapi-
des arte
eonficUn-
tnr.
24
M U N D I S U B
Secl.l.
riofusexungueleonemcoUigat,
hxcexin-j
numeris
pauca hic addenda cenfuimus.
Quaerituritaque, quomodo Natura tantam
linearum
vartetatem proclucat ? Dico itaque,
caufam effe.fuhjlantiam terrenam
;
ex qua la-
pis excrevit
;
quB primo quidem argilla
moUis , deinde ohJiccitatem intervenientem
varias rima^ egit
;
quemadmodum ufu venit
in lutulentis lacunis pkiviis prxcedenti-
bus
,
quae calore Solis paulatim exficcats in
innUmerasomnis generisrimas finduntur;
ita quoque in hifce lapidibus ,
antequam
fpiritu lapidifico indurarentur ,
accidifi"e
cenfemus; quas rimas deinde gypfeus va-
por, quolocusnaturaliterabundat, ingres-
fuscondenfatufqueineam linearum in cos-
ruleo
candicantium varietatem
,
quam o-
ftendimus
,
juxta rimarum duftus abiit , cu-
jus rei veritatem fequens experientia me
docuit.
EXPERIMENTUM.
A
Ccipe argillce mollts placentam
,
quam
^^fupracraticulam fubtilibus filis ferreis
inftrudam tripodeque fuffultam fuperim-
pone: infraquamcarbones pofiti, flatim
mafl"am difiToluto humido , calore in multi-
plices rimas agent. Hoc peradlo
,
cerujjam
crucibulo impofitam forti igne exagita, &
videbis, ceruflam in vaporem exaltatam ri-
mafque argillaces placentcB penetrantem
ibidem hasrere
,
jam ab ambiente frigore
nonnihilcondenfatam
;
quoperadlo , depo-
fita argilla pro rimarum aftarum duftibus
innumeras lineas candidas demonftrabit : ne-
gotiumtamenita dextre peragendum efl,
utcraticulanonimmediate fupra crucibu-
ium ,fed nonnihil altius conflituatur, ne
vapornimiumattenuatusintra rimas eva-
nefcat, fedadprimum frigoris contacflum
condenfetur. Siverominio rem tentaveris,
ruhras; fi ochra, aureas; fi azrugine virides
producet//ftfj-.
Ex quo experimento certo mihi conflitit,
hujufmodi lineatos lapides alio modo non
fieri
,
quam diftum fuit : haecenimlineatae
argillaceac mafife fornaci inditae excoftas-
que lineas per totum lapidis profundum,
nonfecusacnaturales
,
quos natura in fo-
dinisgeiierat, deduftas demonflrabunt.
Lapides\Q.x:opun^ati^^\in&znh\xsnon dif-
ferunt, nifi in hoc
,
quod materia moUis
adhucmaximeporofafit, exficcataque va-
riainmedio vacua relinquat
,
quaj deinde
vapore
,
cujufcunque
tandem mineralis is
fit ,
repleta ibidemque
indurata in extima
illa fuperficie
,
hanc
quam diximus, pun-
dorum multitudinem
fpeftandam exhi-
bent. Notestamenhoclocovelim
Le[ior,in
gemmis tranjlucentihus hanc five
punftorum
,
fivelinearum varietatem non eodem
modo
produci
,
fed hujufmodi maculas
linearumque
dullus
,
ut plurimum ex tingentihus
vario-
rum Jaliumfpiritihus certo ordine
diffufis
T E R R A N E I
.
nafcuntur ,
de quibus pluribusalibi. Qua-
Exper.
re hoc loco caufam tantum innuiffe fuifi-
ciat.
De Polygonarum gemmarum
geneji.
'NJ' Otatur haec mirabilis lapidum afTeclio
-^^
potififimum in gemmis
tranjlucentihus,
quas quidem omnes Natura aut rotundas aut
polygonas nafci voluit
',
quo
fine, quantumin-
genii mei debilitas permittet , exponam :
quamvis non ignorem , nil adeo Phyfico-
rum ingenia hucufque vexafTe
,
quam hanc
prodigiofam angulofa Joholis progeniem
.
Varii varia adducunt,fednihilquo
ingenio
veritatis avido fatisfiat. Nos quid longa ex-
perientia circa hujufmodi obfervavimus,
adducemus.
Ex fupradiftis conflat, orjftnes diaphanas
gemmas, unam eandemque <?r/^if7 hahere,
i id efl , ex liquore Jalino
;
uti tamen calori-
[bus, duritie, cjEterifque accidentibus a na-
i
tura dotatae funt , ita quoque viribus &prb-
prietatibusobtingentium variam naturam
differre : Si enimfpiritus pure falinus fit,
nequetamen fubjeftae materiae partes rite
uniat; nafcetur Cryjlallus mollior
;
fi amplius
cumtinftura flava,nafcetur Topazius',{\iot-
tius cumtinftura ccerulea uniatpartes , na-
fcetur Sapphirus
; fi cum tindura rubra par-
tes adhuc fortius uniat , nafcetur Pyropus
feu carbunculus ; fi curn tinftura viridi x-
que uniat , nafcetur Smaragdus
; fi denique
omniumfortiffime partes
,\
uniat , omnium
duriffimus nafcetur Adamas ;tindlurae omnis
expers, lucefola &fplendorefuperbiens.
Atque ex hifce pro alia aliave tindlura,
majoriautminori , innumeraealiae gemma-
rum fpecies emergunt
,
quae tamen vel ad
principalem aliquam ex hifce diftis revo-
cantur
;
unde diverfiJfimiTopaz.ii,
Berylli,
Smaragdi
,
Carhunculi , Opali , Adamantes, cae-
terarumque gemmarum conflitutio dili-
genter a Gemmariis obfervatur
;
quae uti
majus aut minus , aut etiam difFerentibus
coloribustinftaefunt, itainnumerabilesde-
nominationes fortiuntur. Inquibustamen
omnibus nefcio quid <3Kg//?/w Natura ef-
finxit; funt emmc^VLzdiLmtuherofa
;
non-
nulljB triquetra
;
quaedam tetraedr^e
,
plerae-
que
,
potifTimum Cryftalli , hexaedra ; in
topaziis fubinde quoque dodecaedne inve-
niuntur. Uti ex hifce /"/^m apparet. Cau-
fa
itaque horum angulorum
, finifque
a Na-
tura in iis intentus non immeritb quaritur.
Cur enim hac potiffmum in Gemmis diapha-^.'"^"y"
nis Jpectetur Jorma
inJoLentia ,
uti multos
inpafflmfoly-
inquifitione caufse , ob conclamatum ne-s""^-
gotium
,
in defperationem traxit , itaad-
miratione exoticorum effeftuum percul-
fis ad caufam
tantarum rerum operatri-
cem penetrandam ,
acres quofdam fti-
mulos ,
fed irrito labore addidit. Nos
quid fentiamus
,
jam tempus eft
, ut ape-
riamus.
LIB. VIII. D E
Cap.vm.
K^inertt Cryfialli, ex Mufeo Anidori.
Pfeadocryftallus.
Forrm Topa^torftm, Amethjftorum,
Beryllorum.
E(je in Salinis corporibus virtutem quand^^m
a^inololicam
,
quam radiativam dicimus,
experientia
mukorum annorum nos do-
cuit.
Confiftitautemhajc vis in eo, quod
j^imajinjdf/ijcorporeabditus ex fe & fua
natura&appetituquodam
naturali ex cen-
tro
prodiens in
circumferentiam
, corpufcula
TOM. 11.
L
A P I D I B U S.
2^
protrufione fua paulatim in radios quofdam
difpefcat. QucB fi diameter in quatuor par-
tesdiffindat, eritidbafis&velutiichnogra-
phia quaedam, fuperquamjfiguretur gemma
quam Natura quadratx
figune
efie vult
;
fi
inquinque', pentagoncc
figum rudimentum
poner, fi infex
,
hexagonam
, Cryflallis &
Amethyftis propriam,& fic de casterisufque
zdduodecim
;
Figuramtotlaterihusconfiituet,
in quot radios jpintus falinus corpufcula
fui
protruferit.
Primoitaqueowwfj diaphanas gemmas ex
diverfisfaliumjpeciehus confiare , fupra variis
experimentis comprobatum fuit, nec non
unanimi Chymicorum confenfu receptum.
Secundo, efe infalinis corpufculis fingulis a
natura aliquidinfitum ejusfigura, quodgemma
ex quibus coaluit pr^
fe fert. Si enim fmi-
crofcopio, Cryflalloinpollinem refoluto,
finguia corpufcula infpexeris , fmgula ne-
fcioquidradiofum prss feferre comperies,
quod & in reliquis falinis corpufculis nitri,
aluminis,virrioIi,facchari, aliifque fimi-
libusluculenterpatet, &fuseid in Diatri-
he de Crucihusprodigiofrs Neapoli in linteis ho-
^
minum vejlihus
vifis , demonftravi^mus :
iquam non incongrue plaflicam gemrrmrum
facultatem dicere pofTumus, illi
,
qua Senfi-
tivus Naturaz gradus in animantium fabri-
candis organis utitur, prorfus analogam;
quam tamen nos convenientius ctx.ZrvoSoAi-
iduj, feu radiativam vim dicimus.
Spiritus enim in fmgulis corpufculis ex fe
& fua natura radiationem appetentibus,
veluti in centro latens , ea uti per radiosjam
unicuique infitos ,
follicitat ; ita quoque
fingulaecentris fuisevolvit. Etprimbqui-
Idem a radice inchoando ,
in Cryflallis
fex
I
ichnographis loco fundat radices
, fupra
jquas poftea , furfum yTfra.i
op^ois radiantes,
!
nova corpufculorum acceflione randem in
\ha.nc formam ,
quam admiramur , fcilicec
ifexangulam excrefcit. Quoniamverointer-
mediofpatio/'^^r//?i7/fi humor Iiifce falinis
corpufculis mifcetur
,
fit ut miro quodam
magnetifmo
,
quo fimilia corpora ad invi-
cem agitantur
,
partes falinje fui generis
corpufculis jam in formam ei debitamper
aftinobolifmum difpofitis adhsereant , diffi-
milibus corpufculis aqueis extra difpulfis
fegregatifque : & ne vacuura aliquod in in-
termediofpatio relinquatur , novuspurifli-
mae aquse liquor in abeuntium locum fub-
ftituitur ,
huic tandem inclufo lapidiftcus
fpiritus fuperveniens , totam illam cry-
ftallinam maflam fub ea angulorum for-
ma, qua;eianaturadebetur,indurat, Ve-
rum cum multa hic occurrant qus Letiori
dubium movere queant , ea paucis expli-
cabo.
Qusritur itaque primo
,
quomodo fiat
quodrfl(://<7//(?iIla<7 in circulum ,fed
in po-
lygonasfiguras
degeneret ? Refpondeo id fie-
ri
exproportionata diminutione virtutis radia-
D tivx.
i6
MUNDI SUBTERRANEI
SeB. I.
tivte,
quaaprimisfempermagis
magifquelrerit, ecce protinus veluti obliterata trans-^^^A^;..
decrefcunt :
Ita quidem,utficutivirtusfa-
parentia, nonnnlla.
umhrarHmvefi/gia^ztQ-
lisradiatiyain tres, quatuor aut fex
radioslfiunt.Quaepartiumdifcretioutimpediatur,
aequaliter a fe diftantes extenditur
, ita reli- & cryftallo limpidifTimae figurz pulchritudo
qui hisinterjefti, utpote debiliores,
pro- aptius confervetur, certe
Natura aptiorem
portionaliterabiiladiftantia
deficiunt, ut i^djiguram dare non poterat
quam hexan-
quanto radius a fortiffimo remotior {uevhj gulam . quam &infitas virtutis fuje radiatio-
tanto brevior
, & confequenter ad minuS|ne unice affedat ;
hac enim ob exaftam
fpatium fit protenfus. Sed haec G^owfif/-/colquippe partium connexionem continuita-
ratiocinio oftendamus. Sit in hexagpni trian- 1 temque perfeftifTimi , ea omnia facile quae
iaur noxam, aut turpitudinem gemmae ad-
}
ferrepofrent.removet , eamque in fuo a na-
j
tura fibi debito fplendore confervat.
j
Hifce igitur pofitis, jam qus y[s\<l'zluj'^i(a-
i
o-^i deduximus
,
per varia experimenta fu-
jfius comprobemus. Diftum fuit fupra,//-
[^^r^jhafce polygonasratione falis gemmispo-
\
tiJ/Jmum convenire ',falem verb inejjegemmis,
jmanifeftum fit ex eorum incineratione;
jidemque conftarepoteftex eorundem arti-
j
ficiofa compofitione : nam Yelfucci metal-
t/ic/promateriaafTumuntur, utfuoloco di-
gulo AG, centrum radiationis K : principa-^^^lxin
fumus
,
vel cineres fale copiofo foeti,
les vevo raJii {\nt AG. AF.
&ficdec3ete-!filicefque
in eandem torrentur. Quis au-
,
ris. Dico radios A H
, AI
,
A K. fenfim de-
tem dubitet , metalla de naturafalis
effe , quse
ficientes cadere ad latus trianguh A K
, &
in vitriolum falisfpeciem extoto refolvun-
hinceadem proportione crefcere ufque
ad|tur.
Itaquefigura ineritgemmxilliusfalis,
latus AF, eritque radius AK redus, & in hac|
cujus naturam participat.
radiatione minimus. Et quoniam in uno
triangulo hexagoniplureslineasa-i^f/-?/ce A
ad
hafin
G F funt duftae , erit triangulum A
K G. triangulo HA K , &hoc triangulo A
IKmajus, eoquod^^7?> G K, quam H K,
&haecquaml K mijor fit;
hafis
vero A K,
communis ; ergo & hypotenufa A G
,
quam
AH,&haec AI majorerit;magisautemdi-jpocratiscolatum ad ignem digere, ufque
EXPERIMENTUM.
I.
pRimum. Infalinis corporihus Naturam
affe-
^
tiare neicio qnid 'TtoAvyum, ideft, w/-
tiangulare , fic experieris. Accipe libram i/i-
trioli
,
quod in aqua limpida primum diflbl-
ves ,
deindedifTolutum per manicam Hy-
ftat a termino maximce. virtutis G
,
puncftum
I
,
quam H, eo quod ablata parte I K reli-
quum I G majus fit. Itaque ad fingula K G
bafis punftacadunt Wz/virtutis intequales,
&quomagisremoventur, eobreviores ,
ac
proinde fenfim & proportionaliter defi-
cientes. Quoditaquein unotriangulohexa
dum cuticulam contrahat : quo fafto -, in
catinum decoftum jam effunde , humidita-
temque evaporare fine , & comperies ad o-
c\Amnvitrioli corpujcula in liquido difperfa
&diffipata , magnetica quadam vi ad latera
catiniattraftaunitaque, mox eam quae iis
a natura debetur formam polygonam radioJA
goni oftenfum eft, de omnibus reliquis idem i fua evolutione moliri. Et fi quis paulo-iaga
judiciumefto: Radii igitur ex punfto A e- ciorioculoperlentesOpticas confiderave-
voluti a principalibus radiis fenfim & pro- rit, videbitisnefcioquem/wi^/aw
,
quem e-
portionaliter
deficientes ,
aut a media linea go nihilaliudefle dico, qu2im fpiritum cor-
crefcentes
, eam tandem laterum cequalitatem \pufcula in mutuam corradiationem animantem:,
in
cryftallinis corporibus
,
quam miramur^iquod inde elucefcit, quod filamentis fem-
producent. I per in extremitate veluti guttula quaedam
Pofita itaque
hac virtutis falina veluti adhaereant
,
quae mox tamenvi fpiritusin
i chnoz^raphica quadam delineatione
,
ftatim folidum convertuntur. Etquodmirum eft.
reliquacorpufculaveluti
magnetifmo quo-
dam impulfa
attraftaque fe iis circumpo-
nent
,
quae poftea
aliorum aliorumque ac-
cefTu augmentata
tandem in debitam cry-
^^///quantitatemexurgent
per continuum
fingulorum fimili modo
radiantium afflu-
xum. Quia
verohocpaftoparticulaemini-
mae
,
quam ftriftiffime counirae exaftam
continuitatem acquirunt; hinc fit, utfalina
hujufmodi corpufculahoc pafto continuata
in diaphanum tandem corpus emergant.omni
partium
dffcretione repudiata
;
quamfiincur-
^{^.filamenta
quoque nonnulla in prifmata,
quaedam in Pyramidis
,
quam afFe^^ant,
^uni^um, nunc trihus , ']zmquatuor,quinque
aut/fx/iwmcorradiare; qus cryftallinorum
corporumgenefinoculzxi quadam demonftra-
tione exhibent. Idem fiet , fi in nitri aut alu-
minis diffolutione
rem tentes.
Verum
cumhujufmodi experimenta jam
fupra in Se^ione de Salihus exhibuerimus,
eo Letiorem remittimus. Solum reftat Expe-
rimentum de Salihus ex herharum lixiviis edu-
cendis, ex quo aperte &luculenterappare-
bit,
LIB. VIII. D
^
C<*p.viii-
ii^it, omniafalifja corpora
,
etiam qu2 ex plaii-
tis&animalibuseducuntur , hac infita cry-
Jiallogonias facnltate a Natura imhuta ejje.
EXPERIMENTUM II.
A Ccipequamcunque herbam, potiflimum
^
^eam qua multiplicifihrarum duBu
pollet,
nos urtica uti folemus
, hanc in cinerem redi-
ge in olla quam optime lutata ,
deinde inci-
neratione perafta, cineribus aquam fuper-
affundito, fietque lixivium, quod in cati-
num effufum nofti hibernae expofitum re-
linque, donec tenueminfuperficiegiacim
contrahat ; & videbis cum admiratione,
glaciem ita. exaile folia urtica exhihere , ac fi
imprefla fuiffent. fi vero hanc glacialem
effigiem penitius ope tubi fmicrofcopici
examinaris, omnia pundla& radios quos-
dam, jam plures, modo pauciores, rudi qua-
dam ichnographia ad fabricanda corpora
polygona evolvi ; ea vero, qus vafislateribus
adhaerent , ut plurimum quadratas tefferas
exprimere. Quomodo verb h(Zc genefis perfi-
ciatur ,
dicendum eft.
Diximuspaulo ante, quandocunque /j- ,
linusfpiritus magni concomitantis falis co-
cryiiaiio'
piaingreditur in matricem quandam Cry-
iettefia.
ftallo generandsE rite difpofitam ,
falina
corpora humidum ,quod ipatricem occupat,
virtute exficcativa paulatim confumitf, con-
fumpto paulatim humido ,
tunc primum
mirificvis ille corpufculorum faiinorum
,
quse
primbin humidodifpergebantur, c<?^xx,
&una fingulorum corradiatio adformampo-
lygonam iis debitam fabricandam accedit;
nova itaque femper novaque corpufculorum
acceflione fpiritiis vi faAa , tandem debi-
tam flbi cryfiallinis corporihusioxxnzm acqui-
runt. Sed haec experimento comprobemus.
EXPERIMENTUM.
A
Ccipe aquam nitro autquovis aliofale , uti
'^ ^
vitnolo vel alumine ^rohe-fuhaiiam , ita
tamen ut aqua femper
,
quantum fieri po-
tefl , diaphana fit ; hoc fado , acc^ipe Fila
fe-
L A P I D I B U S.
27
ricasimfetas equinas in prifmatis tetragoni
Exper.
^aut hexagoni figuram diflenfasj quas hu-
I
mori prxparato impones, & tribus aut qua-
Ituordiebus, aut plus minus ,
ibidem relin-
{quito, & invenies omnia corpufcula faiis
jhincinde in humido difperfa tandem fiiis
! adhccrere
,
& fucceffu temporis ibidem ex
i
continuo particularum affluxu tandem cry-
ftaiiinam formam acquirere , non undiqua-
quefolidam ,
fed veluti fabricam quandam
\
falinis columnis fuflentatam : pulchrumfa-
ne Naturx fpeclaculum , & ad ocukim de-
j
monftrans, quomodo corpufcula falina ma-
gnetica vi attrafta & counita in folidam
tandem mafTam degenerent. Qiiod itaque
nos hic artificiali pragmatia oflendimus,
hoc ipfam Naturam
infito
fibi a^inohoiifmo
prjeftare , nemini dubium effe debet.
SitTjas aqua faiina refertum A B
,
fiia
op-
pofitis orbibus C D aflixa
, fiia
feu feta
fmt
E F GH. qus orbibus extenfa & intra liquo-
'remdemiffa, exhibebuntid
,
quodhocex-
perimento
fignificavimus. Cstera experi-
I
menta
,
quce cryflailina corpera concernunt,
\in fequentthus fuo loco ampliori apparatu
1 exhibebuntur.
De ftngiilari indujlria
ficlfms Kaliine in tejlii o^Vorum.
f/^Vidius Montalbanus , Philofophus &
^-^J.C.
Bononienfis, ante complures an-
nos ad me mifitnonnulla Schematafigura-
rum
,
quas piftrix natura in teflafeuputamine
ovorum delinearat , a galiina fucceffive ex-
cluforum in fine veris, conftitutione tempo-
ris ficcifiima , meque ad earum reddendam
rationem
inflanter follicitat; oblatam ope-
ramutiamicointegerrimo negandam non
cenfui, ita quoque confideratisSchemati-
fmis
,
quantum ingenii mei debilitas mihi
permifit,occultiorisnaturae penicillum in-
dagandum aequum efle ratus fum.
Nota
itaque triplici de caufa fieri potuiffe
hujufmodi
naturs exaratos in ovorum cruftis
Schematifmos.
Prima eft imaginativafacuitas
TOM. 11.
Gaiiinie
,
qnx incubando ovis ex varia obje-
ftorum differentibus coloribus imbutorum
phantafia in fceturam diftos chromatifmos
induxit. Si objedum fuerit candidum, gal-
lina candidum.finigrum
, nigrum ,fi diffe-
rentium colorum fuerit, variis pullum colo-
ribus imbutum producet:quod in Columbis,
Pavonibus, adeo experientia innotuit, ut
velfolaarte ipfos Pavones csLndidiiTimoco-
loreimbuant;plaflicatamenvirtutefemper
etiam in candido , idquod ipfis naturale efl,
oculorum veluti umbras quafdam expri-
mente. Idemetiam in animalihus nonnul-
lis contingere conflat ex Genefi Cap.io. de
pecoribus artificiofi a Jacobo induflrii
maculatis. Verumutiifliufmodi transfor-
D 2
matio
a8
MUNDI
SUBTERRANEI
Sed. I.
matio
teftam ovi non penetra
,
fed in ovi
|
Schematifmi
imaginativa facultas hic lo-
foetura
remanet : ita confequenter hujus|cumnonhabet.
Ovtmtjr OviOTL
z Ovmi^
Ovum.
^
OvmrLQ
Ov-imi 6
TlmmL ex. his Oms TnveTdunt^at vttus cTmt mafena.Jirai Calas m moJum exu&mt
AJjud Oimn, ^ammue naiiaft
Juh
asaem. Dtehts
.
Itaque procedoad alteram partem hujus
in tejiis ovorum Chara^erifmt caujam : Dico
hoccontingere potuifle ex galli aut gallwa,
voracitate
,
quJE lubinde ne quidem zveneno-
ftsferpentihus,hufonihus,{\mi{ihvi^<\nQ.WQxmi-
bus deleteria faculcare tumidis, abftineant
:
hinc fit ut venenofa qualitas ex nitrofo fale
;
ipforum ftomacho non noceat, fed ftatim
in pennas aut plumas efflorefcat. Cum vero
illa fulphure aut arfenico adufto conftet ; fit
|
ut ea ftatim in
teneram&humidam foetu-(
ram derivata
,
eam juxta fluxum humoris
maculet. Et cum venenum
aftumptum
, aut
malignantisnatursEcibushominisfanguini
communicatus, mox in
exteriorempellem
veneni difTufa qualitate
nuncmaculas ni-
grasautcinerici3S,veIpronatur2proprieta-
te rubras nigrafque , ut in morbillis
quas/)*?-
/fcci^jw vocant,producat; idque cauftica vir-
tute poUeat.fit ut in gallinis fcEturajam ma-
culata una cruftam ovi penetret ; eo prorfus
modo quo fit in conchylioium chromatifmis,
qus quo ordine & ferie variis coloribus im-
buuntur, eademprorfus& teftam, cui ad-
hxrent.inficiunt; & hoc quidem ex parte
gallina. Expartevero2,<j///,nota; cum ve-
nenofa corporis qualitas falina fe humori
fpermatico naturali quadam fympathia
communicat, fit ut humore maculato gal-
lina impraegnata foeturam colore veneni
imbuat
;
quamvis ego Serpentum &Ranac
figuras ex vi fpermaticae virtutis impreflas
fuifre rear, uti infeftimo
lihro hujHS Operi^de
feminio rerum & panfpermia raris expe-
rientiis ,
ut&in capite draconum demon-
ftravimus. Et experientia conftat
, vene-
nofam hufonis
urinam teftaeovi affufam fta-
tim colore nigro illam imbuere,imo caufti
-
ca
LIB. Vni. DE L
Crf;>.vin.cafuavirtutevel ipfam tellam mox pene-
trare- Quomodovevo variaiWzputamina ovata
-
fi^urtein ovis figurentur , explicandum duxi.
Certum enim experientia per fmicrofco-
pium fada conflat , tefts ovatae fuperfi-
ciem non lenem , neque terfam aut poli-
ram
,
fed variis fcilTuris & insequalitati-
busexafperatam efTe : fititaque uthumor,
ubi ineadudtusinvenerit decuflatos juxta
eos crucem formetjubi vero partem in radios
diffufamrepererit, ihi radiofamfi^uram ad-
inftar fideris formet ; ubi' verb duftus teflas
ferpentinos incurrerit
,
juxta eosferpeuti-
tiamfiguram formet; ^ ficdecaeteris, uti in
A P I D I B
U S.
29
libro de Crucilus Neapolitanis oflendi
,
quod
& experientia comperies. Si enim teflx
ovi qualefcunque tandem figuras ftylo fub-
tili incideris atque aquam regiam affude-
ris, flatim figuras arte tefts imprefTas oculo
nonpatentesprimo, eas poflea nigerrimo
colore imbutas fpecftabis, etiam ex oppofita
parte exhibitas. Atque hanc ego cuufam
ejfe in putamine ovi apparentium figurarum
exiftimo. Audio Clariffimum Capponium
in Angliade hifce iibrum edidifTe, qui uti
nondumadmanusmeaspervenit, ita quo-
(\\xe.*^&\\\x]\xs fignatune ovof um
caufis
affigna-
tis, judicium meum fufpendo.
Figuraeex arboribus decerpt<t ad (tmilitudinem Volucrum a Natura ejfiBa ex
Obelifci Alexandrini;,/i^roiZ^we J*. i6665^wfJw, Inierpretationem
Obelifci ab Alex. Vll. P. M. inForo MifierV^ereSii Hiero^lyph,
continentis, Se6i:. III, Cap. V. pag.
105,
106.
OChemata hjcc ad me mifit<7w<//jM<7- hocveterum facerdotumingenium
, exfin-
'^z^d/^awaiPhilofophus&J.C.celeberrimus, gulis rerum naturalium clafTibus apta ad
eximii Operis Dendrologici aud:or. . jmyfticos, allegoricofqueTheofoplaiae fen-
fus exprimendos, fymboiareperire.
ZeBorhaw
figuram
,
trtHo
fitH
conjtdtrtt.
Prima figura Avis iignea efl, quam ea
de caufa xylogonam liaud incongruc appel-
iat, quse i Acere arbore geniculata //fr
faxafuhorta, Anferisformam fortita fuit,uti
jci^yma praecedensdocet, & etiamnumapud
Dn.BLncum de Nrgris Bononi2 fpeftandum
curiofis exponitur.
Altera radix eft Juniperi
,
quam Natura
in Bubonemferpente ipfum quafi confedu-
ro circumdutum efFormavit : refpondetque
infra pofito Symboiifmo ^gyptiorum hie-
roglyphico tum iniioc, tum in aiiis Obe-
lifcispofitaobvia. Pu^^nam Typhonis^ Ophta
Hierogrammatiftae indicaturi No^luam &
Afptdem furrefto peftore colioque-tumidam
exprimebant. Eft enim No^ua
,
qua inau-
fpicatum malum innuebant,
Typhonis
fym-
holum
; Afpide verb vivaciflimo ferpente
,
0(>htam
, fignificabant Mundanx vitsprarfi-
dem
;
quos continuas interfeluftasexerce-
Piutarchus. re,audore
Plutarcho, referebant. Fuititaque
Tertia figura {uitCaput muliehre velo tn-
volutum
,
in li^o Oliva dolato repertum.
Qu2E tria fi veteres Hieromyjla ^^jpti
reperiffent, procui dubio per Anjerem Chen-
Ojirin
,
per No^ua,m vero (ut jam diftum)
Serpente circumdatam Ophioneo Typhonium
dijfldium ,
Velato Mulieriscapite, iftdem OlivSB
inventricem fignificafTent, ciim hoc Veio
Caput Ifidis in pierifque Statuis fub hoc
habitu cetnatur.
^
I
Ca
30
Se^. I.
MUNDI
SUBTEIIRANEI
C A P U T IX.
0e
s.dm]randis iSlatum piSIricis openbm^ formis , figuris , imaginibus quAi in
lapidibus & gemmis delineat
,
eorMmque origim ^ caufis.
r * IX
"^
yidimus inprscedentibus
,
quomodoj rum invidiam depinxit. In nonnullis gem-
^"
'
\/ Naturaomnesboni
Gfo/M(f//-^/^rif(?j mis ^(?/(fi radiofa projeftione flupendum
^
icr)/7?a//()^(ff/J'exerceat: jamejusin
-
-
effigiavit; ut in Camaa quadaia
,
quam olim
mihiceugrande Naturae miraculum often-
ceeium,
ditinMufeo fuo fimilibusrebus inftru6tifli-
um,Lumm
mo curiofiflimus Francifcus Qualdus Eques. /"s'>-
Pari pafto, Luttiejiguramnoti plenx tantum.
piUoria arte fpecimina pari paflu contem-
Natur
plemur. Qu2eadeoadmirandafunt,utnul-
fiarix.
lusnonPhilofophorum in iis attentius hi-
ftrandis ,
vehiti attonitus hceferit ; neque
idmirumalicuivideri debet, dum quanto
in inquifitione caufa
tam exoticorum effe-
duumlongiusprogrefli funt, tanto caligi-
ne intelledus magis magifque obfufcati,
tandem negotio veluti conclamato ingenue
confeflifunt, quidpiamiisinefle tb Oeio^ di-
vinum inquam
,
quod uti humano ingenio
eft inexplorabile , ita & eidem hk termi-
num pofuifle , ultra quem* evanido labore
humanse fefe fubtilitatis iabor fatiget. Quo-
uichates
<l^^^Ki.
niam ramen nihil in Natura rerum adeb eft
abftrufuminfolitumque, cujus finon inti-
fed & cornuts & dichotomsB in lapidibus
mas, faltem ejus i;m>//ej cd/jx aflignare
gemmifquenoninfrequenter inveniri, Se-
queamus : diu fane multumque cjrca hu-
/eifndocet,quiproinde a I^figurano-
jufmodi Naturae eftypa fpeculatus
,
quid|menmeruit.
Narrat Amhrofinus in Hhro de
obfervaverim
,
ac invenerim
,
hoc loco cu-
j lapidihus
, Achaten fe vidifle , in quo
&
circu-
riofo I(f(5oriexponendumexiftimavi.
!/i c^/fj?unacum^f//ijdelineativideban-
Natura ludibunda cum vegetativam fen-
tur,&in alio
Vrfa
majoris ajlerifmumSimilia.
fitivamque facultatem in regno
minera-|in/^^^^^2;a2/ime
obfervafle memini luci-
liumattingerenon pofl^t,fecitquodpotuit;;djfli^is>//ijreferto.
Sedha;cnotiora funt
ideft, cum i;i?aw&fenfum eis dare non
/'W-iqu^^
u^ djcj debeant. Habet & nobilifli-
fet ,
faltem Figuram eis indidi(fefatis ejfe
rata,
!
,5 Magninus Eques & Patricius Romanus
piaores,imitata,omnium,qua;inMundo,iapijejnHeliotropinum
in quo ^Elementa
continentur , rerum figuras ambitiofo peni-
1
otnnUgf
cilli inagifterio delineaflevifa eft ; nam qui
|
we*^/i?!r"'paulo
attentius confideraverit lapidum,!
git i
//'-
marmorumgemmarumque, earum potifli-
'"'
mumqusE multiplici ftriarum dudluumquej
.varietate dotata funt , conftitutionem isi
fane aperte videbit, mira quadam induftria,
primo omnis generis inflrumenta artipcialia,
cultros, ferras,harpagones,incudes, lan-
ceas ,
vexilla ,
cruces , circulos ,
corbes
circinos, ^geometricasfiguras fine numero,
triangulos, quadratos
,
parallelogramma
,
cubos, rhombos , atque omnis generis pri-
fmata iniifdem depifta.
unacumcoloribusfingulispropriis, ita de-
pifta fpeftantur, ut non a natura fed ab exi-
mio piftore delineata videantur.
Tertib. Naturd mari
,
urhihus
, fylvis,
fluminihus deleftata
,
non tantum illa o-
SylvM,
eamfoiyjbi^
mina, uries
depin^it.
(jtmmn heliaca Franc. Qualdi.
Secundo. Natura quafi ctelum contem-
plata,in
iis fie/las in afterifmosquofdam di-
geftos
, ut in Aflroite apparet , vel ad pidlo-
mniapulchre depinxit, fed & convenien-
tibuscoloribusadumbravitita
, utartificia-
libus vix cedere videantur
, cujufmodi
ex
Hetruria
,
ubi Natura ipfos
producit
, non
exiguam copiam allatam
Mufeo meo intu-
jli. Inter alia Achates nonnulli
uti &lafpides
flu-
LIB. Y\U. DE LAPIDIBUS.
Caj>. IX,
Ommge-
neris herbai
^flores.
Omnugene-
rii anima-
lia.
.Angilos,
Coelites.
flumina rivofque, & urbes una cum fylvis
campifqueita perfede
, fecundum omnes
pxofpeftivae leges exhibent , ut nihil illi ad-
di pofle videatur.
Quarto. Non hic defifterevidetur, fed&
Vegetabilis oeconomiae officinam ingrefla,
omnis genetisflores, ut rofas in Entrocho,
&lilia in Encr ino delineat. Videas in mul-
tis
Jafpidum generibus narciflbs
,
hyacin-
thos; tUiipas
,
pxonias, gelfamins cxtera-
rumque planrarum flores una cum ipfis
plantis miraarte effigiatos.
Quintb. . Non contenta hifce
,
ulterius
progrefTaSenfitivaenaturae ergaflerium in-
tuens
,
omnis generis animalia , volucria,
quadrupedia , natatilia
; infefta depingit,
uti poflea ex ipfis Figuris conflabit.
Sexto. ^Q.hominis ovsxmwvsx nobilillimam
yorwdwneglexifTevideatur, inlapidibus pa-
ri pado humanas figuras vario geftuum habi
3^
Figma I. 'Dodecaedri,
A
Ubi vides , Naturam dodecaedron , A B
CD, id eft, duodecim laterum jiguram mo-
tuumqueludibrio, nonfolum quoad inte-
,.^
r /r i j 9- n

^
. r .. r j Q j
litam/?wamo/f
, etruli iudereliceat) cir-
gram corpons fymmetnam
, fed & quoad . .
j r n j. ^
^
,
^
,
9 1 : u j J^r

cinidetectu, rudi tantummodo penna de-
fineulaeiusmembradepingereconataruit: ^-
o i-

o

i- j ,
^
, .
&
,.,
. ..
j I
^- ! /
tortisoclinejs&circulis, necdebitapenta-
hinc alibi c<a/)///i', cordis , hepatis , vo\ oculo- -
i ^ , ^- j ,
*^
r
u- !. n I
1- sonislateribusproportionedelineatam^fe-
rum, aurtum , narium , nic pectorts, brachio-
\^.
v^
^

'

^ j ^ ^ :c

I .. c.
cittamenquodpotuit; quaarte&ineenio,
rw j/^ifrfawquejTea^^/j imbutos non tuper-
n. j
? un-
& '
^/10. , .1.,
ri^j^
poitea fleciaraDitur.
cie tantum ,
led in lapidibus folidis ex-
^
prefTos reperies
;
quin & ,
uti in enorchide
Fig. II.
utriufquehominis fexum expreffit, de qui-
1
busvidefufmsagentemy/gr/co/<?w & Gejne-
rum lih. de lapiaihus.
Septimo. Natura ulterius progreffa
, &
quodNaturx terminosexcedit, innonnullis
lapidihus vel ipfos Angelos Celitefque , uti
Deiparam Virginem , caterofqueSan[los
,
quin
^ChriJium Dominumcrucijixum delineare at-
tentavit , ut In fequentibus Figuris eorum
apparebit.
Propofita itaque ingeniofa Naturce in re-
lus depingend/s induflria, nihi! aliud reftat
nifi ut jam poft eorundem exhibitum t.y-
j 'jflTolahiumMce iTnearum dudib^us 7quas
J"
pnm, {mgnlzmm frgurarumrationesdi
c^^-\ftg-urafecunda docet , defcriptum depinxe-
fas adducamus; cum nu lum adhuc ex Au- 1
^^ In Calabria fodina eft in qua quotquot
aoribus repererim qui id praeftiterit
,
&
i^es
/^.^j,, reperiuntur, etiam minimi,
fuh
cuhi
cubica
f^.
dignifTima fit in cujus inquifltione caufs ve-
1
r-
confpiciuntur
,
quorum non exiguam
TA"""^t
re philofophantis ingenium fe fatiget.
^^\co^i2im{ecMmz\\2ii2LmMxx{eomeo donavic
^ '
P.Matthaus Taherna curiofus rerum natura
-
lium explorator. Dejpharicis lapidum figu-
ris poftea dicetur.
ScaphiUm fe vidiffe ait Amhrofinus ex co-
^flroi.
I
chlea fabricatum
, in cujus concavo Natura
tuZd^eri.
ptum.
ut cum bono ordine procedamus
,
primo
earum quas in prxcedentibus ///^m
/>-
B:is confideravimus, Figurarum exempla pro-
ponemus
, ut ex iis veluti Naturae proto-
typis , reoonditas (pvaioTtxnai caufas rime-
mur.
Prima Figurae Mathematicx ^
omnis
generis inftrumenta a Natura in
lapidibus depifta.
TN praecedentibus de Geometricis figuri-?
*
planis fatis adlum eft
,
]zmfolidarum figu-
rarumpiiiuras
quoque intueamur ; &de cry-
ftallinis
quidem polygonispaulo
ante di-
currimus
; modo cuhorum
,
prifmatum omnis
generis
, cujufmodi funt quas fequens ty-
pus
demonftrat.
,
Lapides Cnbici.
In Hetruria prope Vulfmium euntibus mtwt
circiter mille paffibus verfus monten>
^^^''fmatamu'
fconium , ad fmiftrum lacus Vulfinii latus, tat.)
r/>M fpeiflatur
,
qus tota quanta ex faxeis
parallelopipedis
, iis quae fequuntur/i^aw,
A B C D E F
,
conftituitur. Simile quid
narrat de arce Stolp in Mifnia ^m.
fhXt*
\
32
SelL I.
JtiXta
Volfnmm
in Italia
, ^
iti
Mifnia
Gcrmanin.
MUNDI SUBTERRANEI
[
Paulo V. Pont. Max. exrrufto Sacello , in
quo eadem
,
qux dixi , NaturJE pictricis
monftra exhibentur.
i
Tertio. Ccelum quoqueflellatum exhibuifTe
j
naturam inlapidihus
,
jam fupra diximus.
j
Quartb. /'/<j?^,/v/i^^ arboribus conftipa- Arbores,
itae potiffimum confpiciuntur in iis lapidi-
^?!"^
'" '^*
i
bus, quos ab arbonbus, quasexprimunt, d^v- natura ex-
I
ogiTo!.? denctrites\ocznXi, & exHetruria
in-^f^imnMHr.-
i
genti copia Romam ad menfarum
, fcrinio-
j
rum aliarumque rerum decorem concilian-
i
dum , advehuntur. In hifce videas non fo'
Miffinonita pridem funt ex Germania
ad me lapides parvuli , omnes figura orbicu-
lari , in quorum medio Natura eleganti fa-
nc penicillo oculi radios diffundentis figma.m
expreflit.
Inveniuntur &compluribus in locis /api-
V
des Spharici, magni
,
parvi , maximi
, ita
Rucus. ut, tefte Rueo, tantae inventi fint magnitudi-
nis qujE onerandis bellicis tormentis loco
Agricola,
ferreorum fufficerent. Talestefte Jgricola
inveniuntur in Agro Hildefienfi
;
fimilia
in Regno Neapolitano
,
juxta civitatem
quae Potentia dicitur. compluribus aliis in
locis Italix
,
Germanise, Francise, Hifpa-
niae. dequibusvideyfgr/co/dw,/Jf7alios-
que . Quomodo verb Natura eos formet
,
poftea exponemus.
Secundo. Adfi/ew^/^^ quodattinet, illa
quoque Natura exprimit ita exadle, ut a pi-
d:oreexprefi"avideantur, cujufmodi ex/j^-
matite unam habet gemmam Carolus Ma-
^ninus
, in qua
4
elementa naturali colorum
duftu ita afFabre exhibentur , ut a nullo
piftore melius exajftiufque depingi poffint.
Iterum, montes
, campos
,
flumina
,
quae
maximeinnonnuliis marmorihus & Achate
ad ftuporemfpeftantur
,
quin & ae/em, cum
tiubihus ^
volucrihus in eo uolantihus
,
quod
primum me docuit Altare in templo Divi
Petri Romz ,
ubi ingredientibus
ad dex-
tram Sacellum Sanfts crucis
conditum eft.
Altare ex fiavo marmore
& varie mixto
conftat, in quo & montes & flumina
, la-
cus, fylvas, acrem,a(Tabrc a Naturadepi-
ftareperies. Item videre eft in
magnifico
Div2 Virginis ad S. Mariam Majorem, a
lum ramofam arborum foeturam , fed &
circumcirca plia,flores fimiliaque Naturae
j
ludibria.
I
Undevideas & in altero quodam lapide
I
marmoreo depiftas urhes
,
montes
, nubes,
1 cujufmodi eft in meo Mufeo , urbem turri-
j
tam cum domibus feneftris inftrudlis , uti
j
//garamoxfequensdocet. InAltariprima-
Urbium,
\
rio Templi S. Sebaftiani extra Romammar-
^eT^kpi-
; mor , cui Crucifixus infertus eft , exhibetur,
dibus ex-
i in quo nubes & lucidae cceli partes mire
^'"^^^-
\ adumbrats fpeftantur.
,
{
Qiiintb, non defunt in lapidihus quadrupli-
Serpentum,
I
ces animalium clajfes. Videas in iis primo o-
miciTm.'
"'
mnis generis infeda , uti ferpentes , mufcas,
'A^f''*.
papiIiones,vermes&fimiIia,ufque ad ipfos Pf/^j,',^"]'^
pulices& cimices: cujufmodifunt nonnvX- exfreffio.
\)lx afleriaipccies: Yidefiguram o'^io/iog(poi',
five/(?r/'eK/'i/(3rwm,fignatamIiteraZ in fe-
quentibus. Sequuntur deinde quxpijces, ba-
sahua-
Isnas, delphinos
,
apuas
,
truttas,
cephalos,
'rlZ^mque'
fimiliaquemiraarte exhibeant
,quas pas-piftium;
fim in variis Mufeis tum hicRomac,
tum
ali-
'''^''^'p"
bimefpeftafl^ememini. Vndefiguras iaj^e-
'"'
ftoris curiofi gratiam apponendas duxi.
Vi-
detabulamlll.
Sexto. Sequuntur volati/ia
,
quaeNaturaAvium
/
variis mo^is in lapidibus exhibuir. Eft
inif^f^p^"
Sacriftia^oIIegiiRomani columna marr/iorea
ex nigpo &aIbo mixta , in qua Natura peli-
canum pinxit,
contorto collo peftus fibi a-
perientem, mutilis tamen unguibus pedum;
funt, qui & gallos gallinaceos, gallinas
cum
pullisexhibent quemadmodura intueri li-
cet in fequentibus Figuris.
Ani-
r
LIB. VIII. DE LAPIDIBUS.
33
Cap. IX.
Anima-
/Inmalium porro quadrupedum Figura ubi-
dT^edum
que palliin inveniuntur i lapidihus vel tota
inupidibui
corporisfymrhetria, vel capitetantumpe-
Amb^fi-
dibus &humeris exhibitae, de quibus & ^im-
nus, brofinus in fuo de Metallicis libro, quod Sup-
plementum Aidrovafididicitm. Vide Tabu-
lamll. qu3E Animalia exprimit.
Septimo. Figurishumanis omnis generis
lapides ita rejerti funt , ut in nullo non varie-
/'^"'"
gato marmore occurrant. Eft in meo Mu-
'expreho.
*^
i^o Achates , in quo Natura Heroinam depin-
xit capillis crifpatam & pe6lore balteo in-
ftru<ftam,utifigura N docet. Talesfuntfe-
qnentesflicilius imprefTas ; & a natura depi-
Humant.
fgun.
delineata videatur
;
vefte induitur triplici
zonadiftincfta, filiolum brachiis tenet, co-
rona
,
quemadmodum & mater , confpi-
cuum : Speftantur & circumcirca Angelo-
rum
figurce , ea qua in Tahulu IV. apparet,
forma.SimilemimaginemPifis&Bononiae
fpeftari Amhrojinus recitat, Similis Fiqura
B.virg. narratur efle injilice impreffa in Mu-
feo Aldrovandino Bononix. Sed &
Agricola
Agrkola.
meminit horum phafmatum his verbis
:
Schifti lapidis genus adnemusHercynium inven-
^^.^
^^
tum non ita pridemfuit,quodexprimeret varias im^tgines.
animantium fpecies , ut in genere ^iicixxm
pafteres marinos ,
lucios
,
percas ;
in avibus,
Brocardus.
ftx: VtimnHominispalliati,2L\tQX.2iSacerdo-\gallos gallinaceos
,
nonnunquam falamandras,
tis
, 3.
^irgi/5 habituadornata.
|
iw^ Pontificis Romani harhati
^
triplicem
Narrat Brocardus irifuo de Itinerario Hiero
j
coronam in capite hahentis
effigies
reperta
fuit,
folymitanolihro , capitulo ubi locum prasfepis 1 j^wdfw multi viderunt
,
praterea B. Virginis
Domini defcribit, ibidem in quodam lapi- Ufrw i manihus geftantis. Nos addemus
de naturam pinxilTe Eremita figuram , eo, opus Naturae omni admiratione dignifli-
quod/i^r4 4exhibet,artificio,quammul-lmum, quod Natura, indubia Dei difpofi.
ti S.Hieronymum, ibimultis anniscommo-|tioneinRegno Chilenfi
,
in Deipara ima.
Komo dra-
eonem in-
equitat.
ratum,efi[e volunt, &quotquot ea loca adie-
re , teftantur. Figuram vide in Tabula I
V
Eft&in S.Petro marmor ,Vihi homo draco
nem inequitat.
Sed non humanas tantum figuras quas-
i
gine efFormanda exprefifit, de qua fuse in
HiftoriafuaChilenfi P.AlphonJus Dovalius,
f^i^honC
cujus totamHiftoriaminye^^i^fw/iiJ^jrecita-
Dovaiius.
bimus.
His itaque exhibitis reftat , ut quod o- Crucifixus
cunque, fedSiCcslitum , ideft, Sandorum I mnium maximum , Chrifti crucifixi imagi-
^f-P'"''^'^
Virorum hguras in marmoribus, nefcio qua
1
nem
,
ne quicquam mnegotiola Natura de-
difpofitione exprimit: de quibus loquitur ! fiderari videatur
,
in iapid/hus intnenmm.
jam faepe citatus Amhrofmus. A Beat/Jima]
Eftyfw/5r(?//oteftecuriofoharumrerumex-
Firginis Matris figuris ,
Angelorumque au- ploratore,Ticini, vulgo Pavia, in Cosno-
fpicemur narrationem : &quodad B. Vir-|bio Carthufianorum ad quintum lapidem
ginem attinet , illa primo variis in locis & : extra civitatem fito, in quo quodam in mar-
regionibus, marmorihus a natura impreira!moreNaturaC^;-i7?i.Sf/-x;j/omnoftrii cruce
cernitur. Yide Figuram A fitciimpveihm.lpendent/s necnonfpinea corona redimiti ima-
Eft hic Romas in Sacello Divs Virginis, iei^weleganterdepinxit.
Venetiis quoque
templum S. Petri ingredientibus ad dex- jfigura Chrifti crucifixi
apparet in marmore,
tram
,
juxtaorganum fpetR:abilis Imago in eodem tefte , in templo S. Georgii majoris
quaBeatiflima ^irgo Lauretana ita affabre a ' eodem modo effigiata , uti in Figura Tahuiie
Natura depifta fpedlatur , ut artificis manu
1
1 V. apparet.
ToM. IL
'
<
'
E Por-
sea, I,
34
UNDI SUBTERRANdl
ol^yCAi/i.
^j^vji:^
jMJ-Qj^hj^C
s
:ex:bjiessj o
'^^nxnn in- ujndihus exnrefho
SacerJos
Itv
SxUceFcsmaus^
'^J^
Sue.v OMiJ.^.^inirafunmi
'Sctttie VTratms aan.
^ttia m.hrachas
ct Jracoms effiaie
oni tjum-
Porro nuUum eft humam corporis mm-
7h"mmira.
iri^^
,
quod Natura i lapidihm non expres-
ferit: Caput, aures, oculos ,
brachia ,peBus,
i)entrem
,
pedes,fexus denique Figuras
,
quas
& inde nomen enorchidum obtinuerunt.
Sciasdenique Itf?or curiofe
,
quod in hu-
jufmodi marmoreis lapidihusit^is &politis,
diligenter & curiose inlpicienti ,
tioa di-
darum folummodo rerum
,
fed & aliarum
imagines
,
Uti funt omtiisgetieris inftrumett-
ta , fupelleftilia domeflica , fimiliaque in*
numera
,
obvia futura fint
,
quae curiofis
rerum indagatoribus confideranda relin-^
quo.
Tab.L
a/.ix.
LIB. VIII. DE
LAPIDIBUS.
T A B. I.
FIGUR^ VOLUCRUM,
j2uaslS[atiira in lapidthm depinxit ex Vartis
Mufeis decerpta,
& alimde tranjmifpe.
35
'^F^ttm vahcptm-
Qu4s Tiaiuru tn LimJihus ihjnnxrtr
ex varifs
tnu/eis iltcerptif ct
oMmJc tran/mil/a
/
Ctcome^ ctwctu^yiauras.
'J^enetiis vt
^
'fenajh
S. (xcoro
"
^dittmaas uwah.
Prima ligura notat Ciconis caput, ^
anfiexum ei nejcio ^iJanimalis quadrupedis. Ittfum'-
mitatelmmznx^aLcieiquidJimile : ex Aldohr^ndino extra^lum.
2.
Monfirat varias rerum formaspartef^ue animalium tam volucrium
,
quam quadrupedum,
quamvis valde imperfeim, quarum rationem dedimus in Difquifitione Phyfica.
3
.
Duarum avium imagines monfirat, quas in Ecckfia
S. Georgii Venetiis in marmore a natura
exprefiiu refert Ambrofmus.
4.
Nodiuae a^ntdemonfirat, circumdatum aliis avium rudimentii,
y. Motacillae five ut alii volunt Pavonis figuram exprimit^
6.
Monftriftca \o\wctis figuram docet.
7.
Meruls
figuram
exprmit.
TOM. II.
E 2
Tab.II
SeB. I.
36
MUNDI SUBTERRANEI
lAB. li
. "ftgvranim
AmmaltunL
QuaArupeduTn .
I, ^
i.. Pfgwr/JwoB^rawtCanumcapita.aBicaOTpileatihorninls/^/o-a jmj.TFig.vidtnturautemfu^firmtmtttantiuminaquii
}
uti ^in z.Jig. rudimentummv\sfpeclatur. Prs.tcreaciifutGA\\ig!i.\\\n!iCf:\,h\inxquoquefigrnt'^,quodtiyf0nkvR\To-
finu.- in fuo Mufc-o fe
conjervare dictt.
3
.
Nefcio quod monflrofum animat exhiiet, Porco, ficaput excipitu, hmd abfimile, alii Elephantisyf^ttrrtW volunt.
4.
Caput Cini'. mo\o(i\ exprimtt. j-.
Caput Equi, 6. F<gr/iJ capitis canini.
7.
Catti feu h]\s perfeSamfyuram exhiiet , cujmreirationem in 2.modo Difquifitionis damiu
, quftm hxahtoCitmiinquodam
marmorefe utdijfe refert a natur exprejfam.
8. Formam suliiJpileatirefert,ct4mvArirerummiJcel/a.
9-
CaPHtVtCiTailntiexprimit.
TabJII.
o/.IX.
UB.Vni. DE
LAPIDIB
T A B.
III.
^ifdum
figura^ exUhens,
Pars I.
Xabul;
f/miiii!i'Zi
u s.
B?
Fjg. I.
Monfirat6}X05^\{cQS,quitamenuMusefiitrafaxumadinfiarfomaincluf(ts;ita
uth
utraquefaxtparte medietatemfuiexprimat, ex
Mufeo Gualdino Rom^,
^- formam
SQzri
pifcis exprimit , intra faxum.
3. ^ormmTmcx
exprimit, inirafaxumpetrefa^a.

3 Parl
3S
SeH. I.
MUNDI SUBTERRANEI
Pars altera Tabulac
Tifcium
figurns
exprimefis.
4. Ex Rhomborum gCHere
pifiem refert.
5. h.m2XX pifiiiformamexprmit
;
pariterjicuti cateriintrafaxum in
lapidemconverfi.
6. Dufis pifces veluti a^ua innatantes exhihet
,
qui in Mufeo h\Atoyz.ndit^ofpelantur.
TabI IV.
Cap.lX,
LIB. VIII. D E
L A P I D I B
U S.
T A B. IV.
Figuras humanas
exhihensl
'Ttd. 2, .x^/u/e:> .'injtra^mt
S.
J^L^Oft.
'Xah , A. . '^taitras Irumanas exlnbens
In Specu. ^etlempco
'ftaura S. J^tenntrmt,
Fig.
1.
exhiiet{enemvktztumJediMtem,puerumfafiikivolutumJtmlifeKishal>U^
/^j/o
^gyptiorum Averrmce haud ahjimilem; de quibtts -vide Tom.
3. Oedipi
iEgyptiaci,
Syntagaii
dcldolis Averruncis. ^uomodg autemfaxo imprejfum^tvide mod.
3. Difijuif.
prjecedentis.
2. Talliatam
refertfigurampuerumJimgefiaMtem
,
circa quam nefcio quit
Angelorum
vefltgia /pelantur, ut~
froinde nihil
aliudfuijfe futem quam imaginem Deiparae \\\o\um
fuum henediiium finu geftan-
tis
; cui Angeli ex utroque latere eircumfiant.
3. Imaginem
hominis pilofi exhibet
,
qua nonnulU Eremitam , alii S. foannem
Baptiflamputant exprimi.
4.
Figuram
S. Hieronymi exhibereputant
, eo quod tefle2ixoc2,tdo in Itinere
fuo Hierofolymitano , in CrntA
Bethlemitica a naturafaxo imprejfa videatur.
S-
Figaram
Chrifti crucifixi exhibety
& tefle Cardano Ticini i
Afonaflerio
Carthufianorum a natura
im-
prejfam. Similem Venetiis videri in Templo S. Georgii
ajferunt.
6. Rom* itt
Templo
S.Petri in Sacello B.Virginis,w^mon impreffa cermtur Lauretanae Virginis imami non
abfimiltu
Figu-
40
MUNDI SUBTERRANEI
Se5l I
Figura 7.
ExMufeo Ovidii Montaltani.
MoDus
Primos,
Dif^uif.
TiKitno modoplerafque formas in
lapidihus^ortuiu(^
^
exortasfortuitoC^cafu natas afjero: qnod^^("^^^^-
ut innotefcat , noverit Le^or,
quod qaem-tmpreffio.
admodum phantafia hominum
, dum ccelum
varietatenuhium ohdulum videt
, varia fibi,
nunc dracones volantes,jamnaves,modo
montes , urbes & callella , nunc eruces , mo-
do humanas figuras &fimilia phafmata, ex
nubium incompofita repraefentatione ima-
ginatur: ita quoque vel inj/^w/o in terram
conjefto notamus aliquidfubinde figurari,
q'uod modo huic , modo alteri rei fimile eft.
Imo in itineribus videntes montium fub
certa figura protenfionem nunc menfam
concipimus , uti Promontorium Bona
fpei,
nunc fub vultu humano , ut Scylltzum pro-
montorium Sicilite
, nunc homiriem fupine
profi:ratum
,
uti in Apennini Camertenfium
'i^oAo[iMdimcortici.pzr,c^n^LarvamHumamm\'^''"^'^
cujusapex caput
,
declivis proten-
^
apprime imitatur.
"^
'
Jterumque nonniliil protuberans
,
pe-
dlus &ventrem , brachium rupes in vallem
Djscluisitio Physica.
I
protenfa
, duo femora in bifidam vallem
y^ria^fim-
Imaginum lapidihus impreffarum.
j
fi,bfidentia , exititis montis partes
expri-ir^wX!
a rerum omniumpropofitarum in lapidi-
j
munt. In Infula Melitenfi rupes maritima fe-
fformatarum edypa examinantur
, fin-
'
orfim amontedependens, monachumfus-
gulorum caufce & rationes variis modis
affi-
j
penfum
,
qui NvX^pfrate impiccato dicitur
,
gnantur, &quanam tandem arte& ingenio,
exprimit. Subinde faxa &fruticesrupium-
quove fine Natura in lapidibus tot formas iquefragmentaeffigiem humanam fub nu-
& imagines exprefi~erit , docetur
Figurtein lapidihus duplici modo confidsrari
poffunt,
vel^toutin plana lapidumpolitorum
fuperficie ,
vel^tOMt ex folidis lapidum varie
transformatorumyomij conftitut^e fpeftan-
tur.
De/>/'iorzprim6 dicam, de fecundopoft-
ea. Spe(R:antur autem hae figurs potiffi-
mum in politiffimis/e^i?rw marmorum va-
riegatorum
,
quorum innumeras funt fpe
mifmatis figura oftendunt
, uti Panormi
Mons
,
qui a figura vulgo dicitur monte della
medaglia. Innumera hoc loco ejufmodi fpe-
ftra adducere poflem , fed quia hujufmodi
nullibi defunt , ea tantum innuere hoc loco
volui. Videas &in rudibus laterum cotiorum
fuperficiebus varias infedorum volucrum-
que aliarumque rerum veftigia, quae tamen
nulloa Naturafineintentafunt , fed ob fi-
militudinem quandam rerum homo fibi ta-
cies
,
fuperficiehus : rariffime tamen , &vix lia efi^e imaginatur. His itaque fic propofi
in ullisgemmis pretiofis
,
praefertim transpa- tis, jam quaeri merito pofi^et , unde tanta ima-
rentifubftantiapr3Editis,'Arc(f/toy^(:/'di-/lw. \ginum in lapidihus fpellra originemin^mfum-
Dico itaque, quad>-up//cimodoea.'mlapi-^pferint.
dibus exprimi potuifie : quorum/^rior eft Refpondeo^omniahaecnataefi^efx^worf
9^"^**-
hw impri-
fortuitus : Secundus ex difpofitione /errf^ y^///%om,quiubiterrenam&appropria-^^^y^.
mmtur.
fuiflantiie , intra quam tanquam intra for-
j
tam fubftantiam adhuc mollem & ficcitate
mamreceptushumor tindus, tandem fpi-
jamingruenteinmultas rimas & finuofos
^uatuor
ntoUii ri^u-
lapidi-
ri tu lapidifico in eam figuram
,
quam terre
nae fubftantias matrix refert , induratur.
Tertio
, ex aliquo fingulari
accidente in ta-
lem & talem figuram exurgunt. Quarto,
in nonnullis imaginibus
, & praefertim in
coelitum figuris exfingulari difpofitione Divi-
na, Angelorum ope a natura efficiuntur. De
quibus ordine agendum eft.
Ubi notandum/_^wi nonnuUis /d/^i^i-
duftus fatifcentem fe infinuaverit
,
uti in
w^rwo/-i^wvidereeft,^fit ut ibidem fpiritu
lapidifico , fuccefi~u temporis
, omnia fi-
miil in duram & faxeam molem coalefcant
:
ita pro rimarum fifiurarumque conftitutio-
ne fluor infinuatus jam pulcherrima
flu-
mina, jam ramofas arbores, modo volu-
cris , aut infefti , aut quadrupedis formam,
autetiam humani effigiem , vel faltem ali-
1
hus efCeop^idoimperfecias & membris mu-
quodhumanicorporismembrum, eomodo
tilatas,inquibufdam extrematantumfigu- quopoteft,
&prodifpofitionemateriJEjam
rarumveftigiaapparere, in
aliquibus per-
ficcitateinvarias&rimofas vacuitates fa-
feftam &abfolutam in quocunque
genere Itifcentis, delineat. Hasc autem fluore qno-
rerum, formam fpeftari. Qux omnia ma-
j
dam conflituta efje,
luculenter docent finuo-
manobispraebentlatentium caufarum in-
fifluminumduftus
pro diverfitate fpirirus
licia. Sedjamadrem. tinftivi diverfimode depifti, qui nunc ex
nigro
LIB.VIII. DE LAPIDIBUS.
41
& cafu in lapidibus fpecflantur,
fufficiant.
Exper.
Nunc ad fecundi modi rationes
explican-
das procedamus.
MoDus Secundus.
C^jllX.nigroalbis,
jam ex albo flavis , aut viridi-
bus cceruleifque duftibus eleganter mixti
cernuntur.Mo//ifw autem primo
terramfuiffe,
indeconftat, quod poft plurima annorum
I
curricula loci natura eofdem lapides ea-
1 , 1 n. r m
f
demfigurarumcolorumquediverfitate im-
QEcundusModuseft, cumterrencejuhjian-
c<*/.^-butosproducereobfervatum fit, quod nonl^^^'^^^^''^^'
f^l"^
"^armor variegatum
f""
^v-i-
fieret, fi materiam terreftrem multorum an-
1
afcitur
,
ita d^Jpomtur ut tntra eam
,
tan-
'""""'"-
norum fpatio maceratam fermentatamque
f^"^
^"^7
^^am quandam quam mo-
fubterranea Oeconomia fpiritibus miflis in
:
^^^^am yulgo vocant
,
humor tiKiiHS
,
tandem
varios colores jam calore fatifcentem
va-jfp^"'^^^
lapidifico meamPguram^piam ma-
riofuofluorenontingeretatque ima indu-/^^^
'"^^''f
''^'JJ
'
^>jduratur. Eftque po-
raret, cujusreiexperimentumfupra tradi-;^^^!"]^"^
^^,
"^
figuris intelligendum quae
-
-
^
Iperfeaam aliquam figuram Jolidam exlii-
tumconfule.
,., .
^^ .
r-
,./--"/
"
j
M.^e.
Eft & aliud hujus rei non leve
argu-^^nt
:
Cujufmodi funt ///./. quorundam
*
'Z:T
mentum, fortuito & cafuali fluxu conftim-
1
^'g^f
^"
pr^cedenti Schematifmo exhibi-
ciVi
p'nt
ca efle fimilia phafmata, quod vix ulla exiis.
fetfilt^*
ejl.
^y^
aMimalisfiguram mentiuntur ,forma perfe
tx. Hafce certum eft , non folius Naturas
ope tam ad vivum exprefl^as fuifl"e , fed ali-
haCit,
fedfemperaliquidadin'tegramfigu-|5^"^ddmdacceflifl"e,
quod quidfit, paucis
ram conftituendam requifitum (uti in ca-
pitibus vel oculus ,
vel nafus ,
vel os ; in
brachiismanusdigitique,intibiispedes;in""smtusexurraque -
,
,,
-
,...
^^A r,;>7.,-^i.jJ.i7..r
,.ir;mnn,^^^nJfcisformamexhibet, cyaneocolorefulgen--;;,^
aperiam
Eft hic Romsin Mufeo Qualdino lapis, qui pifcium /s-
fifl~us intus ex utraque parte perfeftiflimi pi-
'"^'''' ^-
qnodpiflorumiaduftria ut plurimum emen
dat) deefl^ comperiatur
, ita ut non taml
quidrevera fint,quam quid phafttaftica facul-
\
tas, ea efl!e fibi imaginatur
,
judicemus, 1
quemadmodum paulo ante de nubibus,
'
montibus ,
fputo, cxterifque rebus diximus.
\
EXPERIMENTUM.
CUmitur Iiujus experimentum fane non
'^incongruum rei demonftrandje. Expo-
naturhybernotempore4^<j limpidijfma in
concha quadam noftu fub dio , &ubi mane
congelatam repereris , tiovas aquas diverjis
colorihus dilutas , aqus jam congelatae fuper-
Exferimen- aflundas; inclinando hinc inde concham,
'^
donecin diverfas partes diffluat ; & deinde
pari modo eam congelari finas , & invenies
haudfecus acin marmoribus
,
Jafpidibus,
Achatibus diverficoloris du^us, nunc flumi-
na, modo lacus
,
arbufculas quoque fimi-
liaque Naturx fpeftra non in fuperficie tan-
tum , fed qu3E vel ipfam porofae glaciei fub-
ftantiampenetrent
;
quxCilapidificafaculta-
te induraretur , haud dubie idem quod in
marmoribus exhiberet
, certumque mar-
moris genus ab omnibus judicaretur.
Eft &aliud paulo tritius experimentum,
quo effeftuum hujufmodi cauia oftendi po-
teft. QuichartamTurcicam conficiunt, vas
quoddamprimo implentaqua , in qua^w
gurs t]HO-
ana-
tem ,&fpinofa dorfi oflatura confpicuum,
''"'' '"
exiisquos^/^^f^m^^i^jvocant , fimilliraumque''*^"
*
iis, quosinpraJcedenteSchemate exhibui-
mus.
Qusritur
,
gua ratione hunc pifcem Natu-
raformaverit : Kefpondeo, idhocpadlo con-
tigiflie. Novimusmagnasmultisinlocisiw-
undationes fluminurii fieri hyberno tempore,
quibus confequenter ingens limi copia in
campis coUibufque coacervetur ; hifce ita-
que complures^i/c^juna ejelios
,
limoque in-
volutos conftitifle
;
Limum vero fucceflli
tumtn
cie.
xpetimen-
tuminchix-
n Turcica.
temporisj/>iWf

lapidifico infaxum converfum

/ij/e ; cui cum uti hic, ita multi alii pifces
involuti fuerint, illi in limo utique tan-
quam jn modulo quodam & matrice, nati-
vam formam fuam impreflifl^e inde demon-
ftrari poteft, c^odjpime adhuc exititis cum
fquamis, &partespulpofaVeIuti
abftradlse
violenter & lacerats fpeftentur
;
oflatura
autem adeo perfeda una cum fpinofa fub-
mitragacanthinum ad crafl~am fubftantiam ftantia exprimitur
,
ut nc pidlor quidem,
diflolutum fit , huic colores vivacifmos & quantumvisperitamanuad Naturae proto
varios quint^
ejfentia vini
,
felle hovino prius
xith dilutos
,
penicillo fuperafpergunt ; de-
indepennahoscoloresinquamcunque vo-
luntfiguram facile obfequentes deducunt.
"
Imagineris itaque tibi
,
praeparatam
mate-
fiam
marmoris aut alabaftri , efl^e tragacan-
thum
;
quam natura variis coloribus tingit
;
fpirttus
\et6falinus in varios ducftus
,
pro di-
verfo
fluoris
motu diffufos paulatim indu-
rat.
Atque
haec de iis figuris
,
qus fortuiiu
TOM.
II.
typonpertingerequeat:apertumindicium,
veri pifcis fubftantiam fuifl^e
,
qux ibidem Pifces^'
fuamvelutiinlimofa matrice formam ex-
^^''P^^"^"g'
preflerit. Sienimpaulo ante di6tum h^i-gatamtan-
dem quoad interiorem fubftantiam peni-f"""
.'"
. A - . . <- . forma im-
tius exammaris.vacuitatem intus,pro pilcis
primunc,
quantitatereperies:quodver6 nulla pulpa^
autinteftina intus compareant, mirum non
eft , cum tota illa mollis &flaccida fubftan-
tia , & corruptioni quam maxime fubjefta,
f aut
42
MUNDI SUBTERRANEI
Sdl. I. aut
confumpta , vel calore exficcata in pul-
verem
converfa, nilaliud praeter ofla durio-
risfubftantiaerelinquere potuerit; & patet
ex Yetetumfepulchns , in quibus prster fce-
leti, ne veftigium quidem alterius humani
corporis portionis
, aut membri, reperias.
Atque haec eft origo eotumpifcinm,quos Phy-
{icifofiiles appellant , &in compluribuslocis
reperiuntur, utifupra patuit , & paffim in
Mufeis curioforum hominum extant. Pari
ip2idio ferpentes involuti limo fimiii modo
formam iuam ei impreflifte videntur; uti ex
ligura hlc appofita
patet ex MufeoAldrovan-
dino ; &de omnibni ammalihus idemjudicium
efto. Videtur porro in aliis non oflatura,
fed vera
Cf
genuina
effigies
animalis
,
qux quo-
modofaxoindu^afuerit , exponam.
miomoio
j^j^ fyppj^ diftum fuit , falina corpora mi-
imfriman-
ro quodam appetitu
,
quemNatursmagne-
turfaxit.
tifmnm dicimus
,fefe
mutuo allicere. Cum
it2iquemateria lapidisfalinisparticulis ,uti^^
animantium corpora refertiffma^mt , hinc fit,
utanimalquoddam limofae argillae involu-
tum, ibidemmox, ubi fui figuram expres-
ferit
,
partiumfalinarum in animali , adpar-
tes falinas in argillacea materia confluxus
fiat. Quotii2imyeto cm^amito quodam afli-
.Saxttm Ser^eTtiitm.Ttscum.
mholifmo feu radiatione
confiuunt , hinc fit
ut particulae radiantes ea tindura
,
qua ipfjc
pollent
,
materiam lapidis
pariter imbu-
ant. Unde tandem tota vel
animantis figu-
ra ,
vel partes ejus mira quadam
fymmetria
emergunt in lapide , multum
concurrente
ad hoc opiRcium facultate pljjlica
,
quam
femperadihucin cadaveribus
ftirpium ajti-
^:
maliumque reftare itifejuentihus demon*
ftrabimus.
Neque enim intelligi hoc loco velim, vcl-
uti femine quodam a planta vel animali de-
cifo, hujufmodi generari , fedper quidpiam
femini proportione quadam refpondens. Hoc
paftolapis terrae
,
quam tangit, proxime ad
lapidis naturam inducendam difpofitae, for-
mamfibifimilemimmediareimprimit. Sic
*%'-
auri portio praeexiftens materiam fibi pro-{^'^"''
"'
pinquam , ubi difpofita fuerit , ad auri fub-
ftantiam fubeundam
,
in auri fubftantiam
convertit;pari pafto argentum trahit ad fimi-
lem fibi fubftantiam efficiendam , omnem
illam materiam ad argentum producen-
dum difpofitam
;
&ficde caeteris omnibus
metallis idem judicium efto , de fingulisijbi
fi mile attrahentibus; non ut multi perperf^*
exiftimant,per veram vegetationem.feiJ^?/-
corpufculorum fimilium magnetico quodam
attraftu cocuntium confluxum ,
five quo4>|.
juj.
idemeft, per juxtapofitionem , inanima?- V,
torum more; magnofaneNaturaeconfilio;'
quiane corruptibilium fubftantiarum f&e-*"
.f/-
cies cum temporepenitus abolerentur , A^tf^
.,
turafagax rebus omnihus rationemgeueraffdi
resfibi
con/rmiles infevit , utquae in individuo
femper effe nequeunt , fpecie faltem perpe-
tuitatemnadlae, pro modulo&captunatu-
rae fuae perenni incorruptibil^tatis munere
fruerentur, qui eft/izj, cujus gratia omnia
agunt quxcunque ifecundum naturamope-
rantur.
MoDus Tek.tius.
Fit ey: aliquofmgulati accidente, quo figura
in lapidibus nunc inJjanc
, unc in illam
formam emergant.
Ira funt &prorfusparadoxa, quxNa-
tura rn lapidum figuris effigiandis ope-
ratur
;
quorum quidem ratio alfignatu non
eft facilis, tentabo tamejti ,frequenti harum
rerum indagine peritior, caufam fingulo';:
rum phafmatumhocloco exponere , ab iis
lapidibusinitiumfafturjas, quiabarborum
multitudine ^i?^//*//^ vocantur,quarum non
exigua copia tum in proprio Mufeo , tum
in aliis Mufeis hfc Romae vifuntur
,
quorum
.^'""f*
nonnulhleparatas arbores,aIinntegra zt-
^rborefim.
borum nemorumque ad omnes perfpeftivae
fimanm,
leges delineatarum phafmata continent;
inveniunturque hujufmodi lapides potifli-
mum in Monte Sinai,unde ScpetraSinai no-
minatur,& in Hetruria prope oppidumBar-
gam , etfi hjeveraeftirpes non fint, nec vi-
tamhabeantullam
,
fed ftirpium piftarum
miroNaturjeopificiopura puta fimulacra;
quorum genefin antequam explicem,
Notandum quatuor tepetitifaxorumgene-
'
ra
, in quibus plantarum &arborumicones,
^
frugumque imagines a Natura mire depi^a
"^
confpiciuntur
;
quorum primum Borfycitis 1
difta a Plinio
,
plantam refert , in nigro can-
Piiniut,
i
didis,
LIB. VIII. D E
tap.
IX.
didis, aut fanguineis frondibusflorentem.
imperatus.
Alterum ab Imperato , celebri Antiquario
'J^fi^ ""'>- Nentorofa petra
^Tp^eligitm , & cumSiaitka
"AgWcoia.
eadem eft , ab Agricola Dendrachata appel-
L A P I D ! B U S.
43
vellet elBcere , faltem plantarum acciden-
tia&imaginesceu plantasacq^unoce , utcum
Scholis loquar
,
generat
;
quod & Ariftoteles
Arifioteles.
probatexemplogenerationis hominis
,
qui
lium
latur , internis fifli faxi parietibus innume- marem femper intendit
,
generare ; fed vo
ras plantarum , arborum , frugumimagines timinimecomposfaftus, fceminam gene-
exhibens,proprie<^ef/ri?/j dida. Tertium rat, qui waj /<q/i- efle dicitur : idemde ge-
5(//- eft,quod falicis ferrata refert folia,unde& neratione cseterorum animalium promi-
/(?//? y^//cw appellatur. Quartum lapidis fcuadicendum eft.
genusablmperato/z-^wifKrfl/wwdicitur , eo Ad propofitum itaque
; In terra
, ex
quod triticeas aliarumque frugum fpecies qualapisnafcitur, prseexiftentes variarum
exprimat : qux omnia olim in celeberrimo plantarum pulveres
,
ubi animam exuerint
/?/>erdfiMufeomevidifl!e,&curiofeexami- omnino, retinenttamenadhuc in fe non-
Miams.
F<inarola.
nafl"e memini.
Quaeritur itaque caufa tantorum mirahi-
jnihil ejus caloris ac temperamenri , cui
jprius animaconjunfta fuit, & quo anima
lium. Dicoitaque has flguras imprimi po-|ufafuifletinftrumentoadftirpesearumque
tuifl^ehacratione. Notumeftomnibus,di-|imagines, utpulchrelicff^xphilofophatur,
.
verfi generis herbas plantafque in multis effigiandas : cum in hac funclione prsci- ^,^'"|"^,
inacceflls antiquarum fabricarum molibus puummixtiin lapideexiftentisagenstem-^^dwr.ww.
videri
,
quomodo tamen illic excreverint,'peramentumfit.
"'"'"
imperitis rerum merito paradoxa videri.j Jamyetb alium modum proponamus, quo
JP/i>?ijnarrat, bis emtzmTp2.lmamin{um-\pIatarum imagines in lapidihus jieri
potuiffe
mo Capitolii detefti faftigio
, & poft pal-jexiftimemus. Prius enimquamfaxum fie-
mamtempeftatibusproftratameodemloco|ret, alicuhiftirpes
^
planra, prsfertim mi-
ficum enatam ,
M. Meffala & C. Cafiio Cofi.
\ nutioris fubtiliorifque fubftantiae , uti mu-
Necfolumillotempore, fed&hodiernodie fcofi generis, continehantur
,
quibus poftea
Qmn\z.^Thermarum , AquceduEiuum
, ^^w/^^i- ' humo afFufo humore undique, ac in lapi-
theatrorumrudera, nonfolum palmis , capri- dem converfo, una cum herbulis & frugi-
ficis,
lenttfcis , fed&innumeris aliis herbis busfaxumenatumfit,quodearundemima-
florere videmus
,
quarum ad 200. in fuo delginesexprimeret, iis in eo petrificatis. Et
plantis Amphitheatro narrat Panarola in ! apertum id i^iciw eft, quod, hujufmodi
lapidesparallela feftioneaperti, non ino-
mnibus& per omnia fimiles iis, in prima
fuperficie enatis referant, fed differentihus
ramorum du^lihus modb truncum, jam ramos
quafi feftos , nunc alio & alio modo effor-
matos
;
quod clare indicat
,
plantulamperil-
lamfaxeam maffam
cumadhuc lutefceret ,
diffu-
fam & poftea induratam
,
juxta differentes
fedliones, difFerentes partes arborum exhi-
I
buifTe. Exemplo rem maxime ad propofitum
elucido : / cryfiallinis corporihus non infre-
fuo de hoc argumento libro. Refque trita &
penevulgariseft, ut proinde cj/^ nemini
adeo abdita cenferi debeat : cum enim ri-
mcE didorum ruderum continuo pulvere re-
pleantur, iifque una omnis generis femina
vel vi "jentorum
, "vel volucrum henejicio eo
delata, autetiam excrementis volucrum ibi-
dem depoftis ,
in quihus
, uti nuclei da^ylo-
rum
,
ceraforum
,
prunorum
, ficuum , alio
rumque feminum durioruni integri rema
nent, ita pulveribus pluvia aut rore macera
'tis, nihil facilius, quam ut accedenteSoIisiquenter fpeftantur hujufmodi mufcofce ar-
calore fingula in fuse fpeciei propria germi
na paulatim efflorefcant. Accedit, quod cal-
cispuheres nefcio quid infitum habeant, ad
diverfas herbas producendas. Sed de hifce
alibi fufius. Hifceiraque propofitis
Dico id eodem prorfus modo fieri pofTe
inlapidihus: Cum eniminterra lapidefcente
variarum ftirpium plantarumque pulveres in-
fint , in quihus una cum exiguo calore nefcio
quidfpermaticum di6Xwxcineft ,Cj\.\o^ in lapide
hufcula ,
quas non fine voluptate mevidifle
memini , & egregii Philofophi Licetus
^p'tus-
Laurentius Pignorius virentis herbuIjE in me-
g^f^[
ditullio Cryftalli fe vidiffe
,
ille in fuo de
Spontaneoviventiummotu, hic in Expo-
fitione Tabulx hieroglyphicaj teftantur.
Quomodo illa intra Cryflallum enata , non
eft difficilis inda^inis : certum enim eft,
hanc herhulam materice Cryftallo generandce
apta pnmo inextitifte\er&m plantam, quse
adhucwo//imateriemna(R:um utcunque adideinde lapidifica facukate una cum Cry-
idaptam, cum plantarum fubftantiam exiftallo indurata : haud fecus ac infuccino
ea materia conftituere non poffit , id quod
poteft , id eft , folas in materia arhorum her-
barumquezjag;im,plaftica facultate, qus
feminali virtuti adhuc aliquo modo inexi-
ftit, depingit : adeo uhique Natura fihifimile
producere
ftudet. Optaretilla quidem fimi-
lem
fibi effentiam gignere ,
fed impedita
tum
ob agentis debilitatem , tum ob ine-
ptitudinem
patientis , dum non valet, quod
TOM. 11.
multiplicis generis animalculaaterno ctrcum-
data (:/t?y?rofefpe6l;anda prsbuerunt : fi quis
enim Cryftallum fecaret , is haud
dubie.f';'J^;
non jam plantam vegetantem , fed faxeam,
&
faccin
nequetotamper Cryftallinam maflam dif-
f
"^''''if
^
fufam, fedmramosfuosiectam reperiret:ginciur
quod itaque herbula Cryftallo inclufi ob^"'-
tranfparentiam vifui fenfibili accidit , id in
opacis corporibus adhuc fub molli materia
/ X con-
44
M U N D I
Se^. I.
conriftentibusfieripotuifre
nemo dubitare
debet.
Reftatnunc , ut quo Naturccpenicillo ani^
maimm
nonnuUorum fonYn&
in lapide tam
affabre
exprejja Jint ,
explicemus. Certe
Natursfemitxitaabdits funt ,
moduspro-
cedendi in diverfarum rerum produftione
adeooccultus ut nifiquis-multorumanno-
vxxmexperientiaixxQnx. inftruftus ,
ac omne
ftudium fuum contiilerit in perfefta com
pofitionis rerum indagine & exploratione,
fieri non poiTit ut quis folo intelleftus ratio-
cinioadproximas, veras & genuinas cau-
fas tantorum
mirabilium etteftrices per-
tingere queat.
Experientia enim intelle-
dum illujtrat, hic res fingulas fingulis apte
comhinando ,
tandem in caufarum abditarum
^oWo
defideratam notitiam perducit. In perfetia
figu.x tm
jt;aque imaginum
,
quse i lapidihus paffim
infaxis/a4- reperiuutur exprefwne,
plurcs caufa
pattta-
urranen.
[g^ concurruut : prima eft, difpofitio
qusdam
7a?^r/^adrecipiendam
iormam apta. Se-
cundb requiritur & ^//^quiddam , (juodfor-
mam nunc hanc , nunc illam veluti figillum
quoddam materise imprimat , cui femper in-
tervenit aS/o qusdam
vehementi ma^netifmo
pollens
,
quo fimilia fimilibus ad invicem al-
liciuntut;
! Ad materiaw quod attinet, illa primo mol-
lis quidem ^
humido quodam hmo imhuta
efl"edebuit, alias enim duritie fuaomnem
refpueret
penetrativam tinftorii fpiritus
SUBTERRANEI
jus rei luculentum indicium eft
,
hujufmodi
perfedas rerumimagines , non totam faxi
fubftantiam penetrare
, fed in fuperficie
tantum hxrere
,
quemadmodum omnes ii,
qui hujufmodi fecandis lapidibus operam
dant ,
AifloTs^oi, quos rigide circa hoc con-
fuluimus, teftantur. Quod VQ.to fuhinde
fo-
lummrdo pedes ,
caput
,
vel pes unus & alter
compareant in lapid/hus
, hoc fieri potuit,
vel ob difrupti cadaveris partes , aut ob ma-
terijBterrena; fluentis interruptionem,qui-
bus partesa partibus divulfs , non pofiiint
nifi folas partes animalis oftendere
; unde
quoquefit, utnonnullas partes tortse&vel-
uti corrugats fpeftentur
,
quod ob pellis in
aliqua parte ex materis fluxu corrugatJE
motumacciderepotuit.
Expofitirationenaturalifigurarumani-
malium in lapidibus , ex naturali
^
artificia-
li compofitione quomodo id contingere pofilt,
exponamvis.
Certum eft
,
& experientia quotidiana
saxifodm*.
docet, / lyhurtmjs jodinis intra ipfum
f^-mir7pr"fe.
xorum meditullium variainflrumentaferrea,rup.
clavas, palas, malieosfoflorios, quos Pic-
cones vocant , fimiliaque reperirt
,
quae olim
ibidem reliifta &fofia terra faxorumque ra-
mentis operta,tandem poft multum tempo-
ris denuo cum faxo coaluerint : adeo enim
tritumeft, fodinasTiburtinas certoanno-
rum curriculonovisfaxisex vi coagulativa
aquaj fulphurex, ex lacu Albulx totam il-
facultatern
;
quod vel inde patet
,
quod o-
j
lam planitiem per fubterraneos meatus in-
mnesfere lapides in propria fodina mollio-
[
terfluen ds , repleri, ut de eo nemo amplius
res.tunctandeminadamantinamduritiem dubitare pofllt, & nos in Noftro Latio fuse
abeant , ubi ficcum aeris afflatum fortiti Deodanteiddemonftrabimus. Praetereal/-
Figuw
fuerint. Forma vero feu figillum
,
quod in j//jo/o7/fivefofix)resIapidumiquiirLgentenu-^^y,'^fjj
materia fipuram imprimit, pariter duulex
\ meroibidemlaborant, ferefemperfuas ibi-
reiiaisim*
efle poteft : pure naturale, & ex naturali &
|
dem cafas extruftas hahent, in quihus ^'facra
f^l^^^l^
a.rn{ici3.Vi compofitum. De priori dico, e{ie\imagines, Crucifixi, fimiliaque ad cultum/ierfijjf*-
potuiffe Cadaver alicujus uw/wj/zi- , cujus IDivinumpertinentiaquifqueprofuadevo-
'"'""'
pella agglutinata materiae adhuc molli ilii
j
tione . uti nos non fine fingulari animi fen-
verfis
figuram fimilem fibi imprelferit ope piafti- 1 fu obfervavimus, erigit. Qux tota fupellex:
cse facultatis
,
quamin animalium cadave- poftoperarumdircefTumderelifta.variedi-
ribusadhucremanere
fupra diximus; imo fperfa inter tot foflas facile perdi potuit:
Aibert.M, Albert.Maguus /.i . Detebus metal. tra6t,
2,
J
poftquam euim unum locum faxis evacua-
"
"
'
'
"'
' '
"
runt, ftatimipfascavernasfoflafquepulve
rum m ia-
xum con-
^uomoio
co idexprefl"edicitliirceverbis:/^^/w/r^^//e
animilium '
^jl /; ] r
figurx ttn inquit , omnibus videtur
,
quod altquando Lipi-
ptrrmntur.
dei inventuntur; qut intus^
foris hahent \mz-
gines animalium^/i^w enim hahent lineamen-
ta,
^
quando franguntur,
reperttur in tis
fi-
gura intejiinorum; qute quidem alia ratione con-
tingere nonpotuerunt , nifiex
animaii ihidcm in
ribus , ramentis ac terreftribus glebis operi-
re folent , ut hoc pafto, quemadmodum di-
xi, multorumannorum curriculo
,
rotail-
la rerum congeries in novum faxum con-
vertatur.
Hisitaquepofitis, jam dicofieripoffe, ut
faxum converlo.V>\xm enim in vitam anima- ' una ex hujufmodi imaginihus luto involuta,
renonpoteft, ob materix fubjeftse inepti-i eodem modo, quofuprade animalium ca-
tudinem , faltem figuram ipfi imprimit fibi daveribusdiximus ,figuram fuam imprim t.
fimilem ,
idque faltnorum corporum in cada- Cum enim colores ex variis rnineralibus
verelatentium interventu, qus dum adis-; conftent,unumque minerale, utifupra di-
pofita materia falepariterreferta, attradu,
\ ximus ,
alterum naturali magnetifmo tra-
uti diximus ,
magnetrco
, confluunt, fecum
i
hat,hincfieripoteft , nzminerales p-trticultfi
devehuntvimpiafticamiisnaturaliterinfi- imaginihus inexrftentes ,
aliam quampiam
tam ;
tandem confumpcis flaccidioribusca-
daveris parribus, reliquum una cumfigura
infaxum vi
lapidificaconvertit. atque hu-
materiam mineralem fymboiizantem ade-
ptae in ea figuram fimilem imprimant. Hxc
dum magno mentis aeftu mecum pondera-
rem,
LIB. VIII. DE LAPIDI6US.
Cap. IX.
1"^*^^ accidit
,
ut hoc anno
,
quo haec fcribi-
mus , dum in Tyburtino agro , ejus explo-
randigratiaverfaremur, in familiare collo-
quium venerim prasfeftifofTarum, cum quo
multacircaproprietatem loci& fodinarum
naturamconferens, quscunque pauloante
devariis inftrumentis in meditullio faxo-
rum repertis adduxi, ipfoatteflante,vera
effe comperi : quin & addidit , inventas
fuifle inter alia / quodam faxo hafce qua
tuor literas I. N. R. I. quae Chrifti crucifixi ti-
tulum referunt , a Natura ibidem depilum
& extero cuidam magna pecunix fummi
venditumfuilTe: non parum miratus fum
prodigiofam literarum delineationem. Me-
mor tamen eorum
,
quae paulo ante mihi re
45
Mira ob-
fervatio
circ titu-
luraCru-
cifixijapi-
di Tybur-
tim\va~
preiTum.
ipfumfundum tabuls aliquoufque coloreus Exper.
penetrafTe reperies. Eundem fuccelTum ha-
Corollar.
bebis
j fi vel folo atramento , vitriolo probe
diluto piAuram delineas.
CoRor. lariumI.
CXhocexperimento luculenterfane pa-
^
tet , complures perfeftiores potiflimum
imagines intra lapides , nonalioquam praedi-
(fto modoeffigiatas fuifIe,cujufmodi funt,
quac variis fcheniatifmis hoc ipfocapite IX
in praecedentibus exhibuimus,^o/c/-ej, Cat-
tus {eafelis , Crucifixi imago, & TabuI.IV.
figura fignata num. i. qax Jdolum
^^y-
^^tXT"
ptium perfefte asmulatur
, cujufmodi quo-'"''''^'^^-
que in Oedipi Tomo III. varia fchemata ex-'
tulerat, de varia rerum conserie ibidem
hibemus. Signata ver6//;/77 numeroi.Vl
ginum.
pofl operarum difceffum remanente , aliis
queformis rerum ibidemin faxis reperta-
rum
;
modum tandem quo id fieripojffe cogi-
tavi, vidi, quem&paucisexplicabo.
Dico itaqueyT/c/^d/w qnandam Crucifixi ima-
gznem ihidem relitam , coopertamque faxo-
rum terreflriumque quifquiliarum ramen-
tis ;
undeizdXhcontingere potuit , ut difcujjus
a cruce titulus apta atque ad recipiendam
formam difpofitae materice. adhareret
,
qua
fucceflu temporis una cum materia in lapi-
deam molem converfa , ibidemfuum in lapi-
detur fuiffe imago B.Firginis cum pUero iri
fmu
,
quam fupra duo (gf/icoronareviden-
tur. QuodverohaEduxnonnihil diflortae&
imperfeftae fpeftentur, fieri potuit, quod pi-
ftura in humido corrugata intentartl linea-
mentorum fymmetriam nonnihil interrii-
perit
,
quod & de reliquis hifce fimilibus
faftum fuifTe , verifimile eft.
Sed dicesforte, capi non ipofTe quomodo
flmiles imagtnes intra profunda faxa irrepfe-
rint. Dico
,
quod &pauI6ante fupra indi-
cavimus,faxifodinas veteres olim evacua-
de edypon reliquerit, ut proinde
magnajtascum
tempore repullulare
: fleri itaque
earum imaginum
,
quae in marmoribus re-
po^uit
,
olim m didis faxifodinis homines
periuntur
,
pars huic caufte adfcribi poffit,
^''^"'"^ ^'^'t^
'
hujufniodi tmagines
,
otii
pracfertim fi adeo perfeftae fuerint , ut foli
naturali caufae iftiufmodi effeftus adfcribi
nequeat. Ut itaque hujus rei nonnullum
experimentum fumerem , varias imaguncu-
las depinxi
,
quas inter duas marmoreas ta
vitandi caufa , depinxiffe ,
aut aliunde illuc
tranjlatas
,
poftea cafu nefcio quo interve-
nientedefertasdifperfafque, areni ramen-
tifquefepultas, tandem evaporatione fub-
terranea, pluviis imbribufque
humedatas
bulaspofitas
adintegrimenfisfpatiumfe-i''*'^"'^
^^rmori generando apta
adh^fife,
puItasreliqui,&cumpoftmodum evolutol'''?^^
^oc pafto una cum imaginibus i
tempore tabulas aperuiffem, ecce^mirumi'"^^^'"''^'''^'^^^^'
fuafimulacraibidemex-
didu , fmguk figurs , inter nnas & Nomen
i
P^^efTa reliquifle. Ut proinde quod de annulo
facratiflimum jEs U fuit, non tantum fu-i^)"'^/-^^
regisP//w tradit, in quo
9
Mufamimus.
perficietenusimprefl^a&expreflacomperi,;""
cumApoIhne depiftae fpeftabantur.non
fedaliquoufque ita verfus fundum
pene-ialiun^e,
quam exfimili figura five piftura
trafle , ut kvigando tabulam per pumicem,
1
^"
^liqua fodina perdita
,
originem fuam ha-
fempere2demfigurKrefuItarint;ficautem!buifle,
mihi perfuadeam.
reminftitues
'
Y>icQsiQC\xn(xo'., Quarenon compareant aut
Curofla
rLXPERlMENTUM.
E^ijtoyoyeveaiv i lapidihus ad oculum de-
monflrans.
animan-
tium non
Exferimen-
tum diSit
pttlchrede-
monftrans.
\ojjaanimatium,aut charta
Jeu pannus , autU
\gnum, inquihusimagines imprejfce cefnuntur.femfer k-
iRefpondeo ,
omnia diuturnitate temporis
.P"'antur
! humeftata ,
ingentem alterationem fubiis-
'|
iroagi-
Tf^,
..... fe , ufquedum omnia i /^^w rf/i?/fj me-
"^''"5-
p/ge quamcunque volueris zmagwem in
.^nicorum fuccorum acredine exefa , atque
i
charta
,
hoc
^
colorum apparatu- mifcean-
j
.^
i^,,^^ ^edafta, atque in minutiflimas
turcolores qui minerales efl^e debent, vi-i
^'^^^
^.^^^^^^ ^^,11^ ^^].^^
veftigio, tan
triolo, lale aquis diluto &petroleodiit]l-i5
v
., : : r r?..
lato prius cum nonnulla portione alumi , .^
,^^ ,^
r
/- .
n

r
' nente imaqtne
nis : ciiartamlic pictam pone inter duas ta-
hellas marmoreas
dem una cum materia in faxum
,
fola rema-
coaluerunt: remanetz.me.tA
F"^"^/'^^
^^'-
AA^tn^^go,
quiatelaautcharta, inqua depifta
adkvorem exaftumdedo-jf^^^^^^^J^^j^^^.^
ah initto matertce aptl ag-
atas , &commtffuns cet^ ac pice ohhtts^
,
ne^
..^^t, h^fi, j.^ ^ fo,^^^^
-
liumiditasaccederepoflit;hascondesinlo-r'
-
-1 i
_ .
cohumido
;
@ menftruo, aut etiam bime-j
ftri
fpatio perafto , diflolve tabulas , &inve-
tiies in
tabula alterutra, imagines ad vivum
j
depitlas,
nulla parte diftorta, & vel intra
eii
mprefliit permanentem &ftabilem.
COROLLARIUM II.
pAtetex. hifce, quomodo nonnullae imagi'
nesincredihiUc^\ia.d2imperfe^ione in lapi-
F
3
dihHS
S.Angeli
cuHodis
imago cttm
anmafibi
comrnijfa
io lapide
expreila.
46
M U N D I
SeH. I.
Mus
iepi^iereperiantur , in quibus tion fo-
lum
gratia & nitor, fed & mira colorum um-
hrarHmque
varietas nidnlzns mirum in mo-
dum
fpedantium oculos animumque fol-
licitat: cujufmodi non ita pridem mihi
monftravit Excellentiflim.
Juftinianus Frin-
cepsBaflanenfis : e.x2iX.z\KQm pictura Angeli
cujlod/s cumanima fub forraa pueriy?^/ com-
mijfa
. ut in figura apparet , a natura , ut ipfe
putabat,hoc modo expreila. Ego fumma di-
ligentia imaginem fmgularumque partium
nitorem & elegantiam vivacitatemque vui-
tus , c^aointwthzinrpnerum
, ^
hujuspientis-
fimos
devotionis ajfettus in Angelum
, mini-
raefieripofTe exiftimavi
,
Naturam a.Myi,
id
e(t,/r/-Ji'/oj/ew,taie quid intenderepos-
fe, quod ne piftori quidem
,
nifi maximi
ingenii, concefrum eflet. Hoc autem purum
SUBTERRANEI
ciam unam , fpiritus vini optimi draclimas
^
^
* r
iti mirmo-
2. auri tantum quantum
9
Juliis emitur , ar- re pi<fta,
genti depurati drachmas 2. Hifce compara-
""'''?'-
tisargentum caicinatumjam Phialsc
impo-tem pene-
ne , & 2 drachmis aqus fortis fuperaffufis
t^*'-
exhaiandum reiinque
, & iiabebis aquam
qux tibi ccerukum colorem
, & tiigrum poftea
dabit: deindePhiaisimpone
aurumcalci-
natum , & fuperaffufa aqua forti, ufquedum
exiiaiarit , fepono
,
deinde fal ammonia-
cumunacum fpiritu vini affufo, relinquo,
donecexhaiaveritfpiritus, &habebis aurei
coloris aquam
,
quae diverfostibi coloresda-
bit. Arque hac arte ex reiiquis minerali-
bus , diverfas colorum tinfturas extrahere
poteris. Hifce itaque peraftis, liifce dua-
busaquispingesquamcunquevoluerisima-
ginemin marmoreczx\^id,Q moUioris
fubftan-
Naturce opus effe , non aliodidlus Princepsl^/^, &finguiisdiebus renova aquarum fu
argumentomovebatur,nifi quoddiftaima- peradditione figuram : &c cum tempore
gototamIapidisfubftantiampermearet,ita comperies/)/^/<jj totius lapidts foliditatem
ut quot fe^tiones fierent
,
tot diftarum
imaginum nova refuitarentexempiaria.
Cumitaque ha:c aito animo, modumque
quo id fieri potuiilet, expendo , incidi in
piilorem
,
quem jamdudum audieram , fimi-
les imagines depingere poffe
;
quocum ra
tionem hujus diftas pifturae cum contuiis-
fem , & num arte fieri poffit quidpiam huic
fimile
,
quaefiviffem , is ftatim fubjunxit,
verumeffe, &fe liujufmodi imagines Ur-
banoVIII. Pont. Max. tanquam infolens
artisexemplar in marmoreexpreffum obtu-
lifi^e, in quo dum coiores totam faxi fub-
ftantiam penetrant , exfedlione paralieims
fafta ,
tot imagines novae
,
quot feiftiones
fierent , refuitarent ; & cum fecreti ratio-
nem peterem, negavit fieri pofle
;
ego ve-
rb fuboifaciens rationem
, randem experi-
mento fafto, veram effe comperi.
EXPERIMENTUM
Novum
^
rarum.
St & in Iiunc ufque diem hic Roms
piflor ,
Eques Vannius
,
qui artem hanc
magnopretiovendidit, nequeinducipoteftjpreffa videbantur
,
pr^ter lineas quafdam
penetraffe , ita ut feftus in quotcunque vo
lueris partes , femper ex utraque parte ean-
dem tibi figuram exhibeat. Qux res uti ra-
ra&infolitaeft, itamaximam quoque ad-
mirationem fpeftantibus parit.
Alteramfimiiem imaginemoftenditEx- ^U An
cellentillimus Paulus Jordjnus Urfinus ,
^^^fJpjflZs
Braccianenfis, inlaptdemult/Ltero, in
quof/.
quot latera , tot An%elicj capitula eminebant,
differentis tamen figurse , ob nunc reftam,
modoretorram pro obiiquae feftionis ratio-
ne faftam. Sed hifce propofitis jam ad
rhombum.
Dicimus itaque
,
quod quandocunque^"'"*"!
imagines reperiuntur totam
fuhfiantiam pene-
trantes , idfieri nonpotuiffe, nifi ope mine-
ralium fuccorum , faliumque omnis generis
edaciffimorum interventu
;
qui vero minus
interioremfubftantiam penetrant> minori
diftorum fuccorum copiipollere, exiftima-
redebemus; cujusreiveritatem in Achate,
qui Heroinam , ut fupra retulimus
, expri-
mebat , comperi
,
qui per medium feftus,
nihil eorura quae in extima fuperficie ex-
Experi-
tnentum
quo ligura
quiliict
ut uiii artem fuam communicet. Quod cum
audiffem ferio mecum cogiravi
,
quinam id
fieri poffit, qui colores huic qongrui prorpara-
ri queant. Confilioitaque ciim infigni Ciiy
mico Germano Alherto Guntero Saxone in
tantum combinatione & experimentis re-
rum effecimus
, ut fecretum non tantum
erueremus,fed& iilud muitiplici coiorum
varietateditaremus,
queis praediftus Ea^^ues
deftituebatur. Et quoniam res digniffmia
eft, &jamexperimentumin
Mufeonoftro
fecimus ,
hic totius arcani rationem curiofo
Zf^o/-/Iubens volenfque, cum muitum ad
noftriinftituti rationes
confirmandascon-
ferat, communicabo.
Siczutem praparantur colores.
Accipio a
quamforrem.duasuncias, aquaefortis five
regiae itidem uncias 2. faiis ammoniaci un-
anomalo duftudiffufas, exhibebar.
Sed hxc de tertiomodofufiiciant, acce-
damus ad modum quartum.
M O D U S Q^U A R T U S.
De imaginibus lapidum
, quihus Divinura
quid inejje cred.tur.
I
N praecedentibus enarravimus nonnul-
""
las tmagines Chrifli Crucifixi, Beatijfime yir-
ginis Matris cum Divino
Juo Filiolo brachiis
excepto ,
caterorumque S^m^orum
fimulacris
,
de quibus meritoquasritur, quomodoNatura
ea exprefjerit .
Dico Divinae providentiae
^omdt
executionem ut piurimum mediantibusDEusw^*-
caufis fecundis fieri
,
id eft
,
qiiandocunque
"J^Zfrtdi'-
prodigiofiinnatura rerum efTedlus,incoBlo.?'/^^'"-
quidem novsefteilarum genefes.in inferiori^^"^^^^'
mundo monftruofi partus, & in lapidibus B(i.
prodi-
LIB. VIII. D E
CaP.lK.
prodigiofe imagines reperiuntur, illa.in-
quam, femper exadmirabili nexu.quo Divi
t\x providentixjunguntur, adaliquidfignifi-
candum dirigi. NamProvidentiaduofuppo-
nit, ordinationem fcilicet , & ordinis exe-
cutionem, quarum illa virtutem cognofciti-
vam
, haec operationem refpicit. Cum au-
tem Deo infinita ad ordinandum fapientia
& omnis termini expers ad operandum vir-
tus & potentia infit
,
fequitur neceffario,
eam omnium ordmes etiam minimorum
difponere, minima verb, fiveinfimaquo-
que per virtutes inferiores , veluti per na-
turales Divinse providentiae executrices , id
eft
, caufarum naturalium concurfu
,
per
quas ipfe ceu univerfalisrerum caufa opera-
tur,exequi . Hinc femper in magnis eventihus
hujufmodi
figna
apparuifTe legimus eaque
quam fufiffime in noftra de Neapolitanis cru-
cibus
prodigiofis in lineis hominum veftibus
Neapoli vifis, Z)wfrz^<rprofecutifumus.
Inventum fuit faxum in fodina Helvetis,
Arabro-
uti
Amhrofinus tradit , minaQiumfigurarum
fchemate
,
quod etiamfi purum naturje opus
fuerit, Deus tamen ex fua sterna providen-
L A P I D I B
U
S.
47
[tia
,
qua omnesMundi ordines efFeftuum- uinnciit
' que rationes connexas habet
,
per ea
,
bella,
^"J^^jp/yj
quEpaulo poft fecuta funt, fignificare vo-mfrejja.
luit ; ita ubi Deiparae aut alterius Sanfti ali-
cujus cultum inftituivult, idutplurimum
veluti per ejufmodi
figna voluntatis Divi-
nae indices fignificat.
Hocpafto in Regno Sinarum paulb ante-^" ^^"f
quam Chrifti Euangelium ei inferretur,cj-
aZTTf^
cri
fluviatiles infolito rerum ordine omnesp'"'""''"''
crucium imaginihus f

dorfofignaii in{ohto'^^J,Zlm
modofped;abantur;utiinL
M. figuris z^-
arborumqut
paret. In Japonia quoque fub ipfu ^^ijan-
"*""*'
gelic2 prsdicationis principi-
arborihus crucisfigura app^*
48
MUNDI SUBTERRANEI
Se^. I.
ftaculo
apparuit, non piftoris mortalis ope, adverfa apuero cum ntatrefua in dt[laplanitie
'
.
fed
Naturjepenicilloex DEIintentione va- commorante
,
qui matrem hifce
verhis ititer-
riisdiverficoloribus Jafpidum fpeciebus adipellaiat, Vides ,videfne , mater
,
pulchram il-
omnes Opticas leges delineata. Verum quia
res confideratione digniffima eft , dcfcriptio- fuis
ienet> Mater conjeBis mox oculis in locum
Valle.
lam Dominam cum filiolo
fuo ,
quem hrachtis
e?M hujus i<jg//.f ex hiftoria Chilenfi a P.
p.Aiph. ie
Alfonfo
de Falle concinnata , una cum imagi-
neapponam.
Fera effigies B.
Y\rg\m?,inArauco
,
qua in
rupis cavitate in modumfacelli concamerati,
on ah opifice
aliquo delineata
, fed
ah Juiore
Natura ex fafpide
varii coloris conftruta can-
didovultu,fuhnigrocaptllo, pallioifttertus cce-
ruleo , exterius ruhro colore , vefte rofis
conte-
xta confpicitur : cujus hiftoriam ex Hifpanico
uhi puer dixerat
,
rem veriffmam comperit,
quam
^
/latim per totum territorium puhlica
voce propalavit. rumorcum advenerandorum
P P. aures pervenijjet , mox locum adierunt,
^
prout mulier narraverat verum ejje repe-
rerunt. Unde gentiles adhuc populi miraculo-
fa effigie commoti, inftru^t prius de ima^inis
fignificatione , unanimi confenfu fidem Chri-
ftianam fufceperunt , magno emnium folatio
^
gaudio. Neque Deus Neophytorum devotioni
in Latinuma me tranjlatam hicpaucis exponam. \ ergafefuamque matrem defuit, cum poji annum
Jn ripa Maris Pacifici,
quce refpicit Araucumfn
hunclocum ,jam complanatavia
,
folitaspro-
dtda Jnhulia , montofus locus
eft
,
rupihus
^fa- i
cejfiones magnis miraculis frequentatum ,
devo-
lehrofisfaxisyene
iHJCC'(fus,ufquedumpervene- : tionem conformavit.
risadplanitiem^coUiculumamo3num,qua re-\ Atqueexhifceomnibustandem conclu-
fpicit rupem excavatam
,
fpeiiahis admirandam' ditut
,
quodetiamd di(\x zmagines
,
quales-
&
prodigiofam imaginem B. Virginis a natu-
'
cunque tandem illae fint , a Natura propric
ra ihidem exprepm cum fuo prettofo filio injfieri, juxta fecundum
,
tertium
,
dicantur
h
*<
faxum quid^m nigrum fjfo/iwa/ aut quartum modos paulo ante expofitos;
<m humerofque ventilatos ^\(\a.izt3i.m&r\Natura operatio iem^et dependet
'"ro efformat os ad unum 1 a concurfu
'-' f-
* ' ^"nfir
nmnium,itz quoq;
(\rr^
i,f
hnuuntur,
'
^
'
-''biles fe-
-rx-
Cap.
I.
Fanomi
in
fpeluoca D.
kofalii
Virg. mira
vis lapidtfi-
c.
Crypta
lafidtfic
in
Agro Ne-
folitano,
Tyhtirtini
agrimira-
iilia.
Itt Gallia
Narbonenfi
feu
Longo-
dofia
mtra-
bitis crypta
LIB.Vill. DE SUCCORUM,SALIUM,&c. TRANSFORM.
49
Hujufmodi innumera fere ubique loco- enim hxumfulphure & ttitro ^hmdnyerit , Qoh,
rum vidi. In Sicilia Panormi memorabilis ' & aqua pluvialis id pertranfierit
,
illa ra-
&^S.yir^inis Rofaliie Crypta in monte Pere- 1 mentisfaxi abrafis mixta, generabit lapidtm
grino, c\x]\xsftillicidiacun^ainfaxummutant, duriffimum &prorfus adamantinum, cujus-
utl & ipfum Sanda Rofaliie corpus in lapi- 1 modifuntnonnullaligna in faxum conver-
dem converfum repererunt. In Agro Nea- fa
,
quibus ob fummam duritiem, tefte ^gri-
AgricoU,
politanoejufmodi evariiscryptis eximun- \coIa, corium loco utuntur & ad quamlibet
tur. In AgroTyburtino,uti&intraurbem jaffriftionem vehementiorem igneas fcin-
ipfam
, fubterraneae cryptx , ce//^que vina-
\
tillas de fe emittunt ; ac proinde aptilTima
riahre omnes ftdlicidtis lapidificts r<r/er/^ ignitabulis; imo reperiuntur inGermania
funt , tanta figurarum varietate ,
ut fatis talia
,
quibus fabri, tefle /igricola,
incudis
quis mirari non pofTit; quarum nonnuUs loco utuntur.
Quoniam vero ex hujufmodi aquarum
^omch
cum fuccis concretis
,
faliumque variis fpe-
,',^^)<^
"'
ci^\x%comm\yX\one differentesfuccoslaptdi-iii.^im cm-
ficos faciunt, ita quoque pro varietate fucco-
'*"'""'""
rum varias lapidum fpecies , variaque in fa-
xum converfanatura & proprietate difcre-
pantianafci, neceffeeft. Nospernonnul-
los Canones fmgula exponemus.
^id fit
(^
quotu-
plex lapidi
ficuifuccus.
"Expmmen
tum.
frondium arbufcularumque figuram ,
alias
raparum
,
aliarumque rerum formas ,
uti
panem facchareis granis confperfum men-
tiuntur, &paflim ad fontes conftruendos
affumuntur. In GalliaNarbonenfiquoque,
Cadurci cryptareperitur , uhi deftillans lapi-
dificus humor, & in pavimentum ufque cry-
ptae defluens
,
paulatim in altum excre-
fcens , diUoAQcimNQhxti ftatuas
Menachorum
in choro cantantium efficit : Cujus rei ratio
dependet ab orificiis fornicis itadifpofitis,
utpereasqua diftantia diffita humor ftil-
lansin terram paulatim in latum, deinde
femperaltiusexcrefcens, tandem in pyra-
midale quid terminetur, ex cujus apice hu-
morinsqualifluxudecurrens, jam
cucullo,
jambrachiishumerifquequid fimile ,
mox
ubi in faxum abierit , exprimit. Cujus rei
ignarum vulgus , eanaturaeopera miratur:
Sienimautex ligno . aut argilla rudi arte
ftatuam ftillicidiis hujufmodi fuppofueris,
humor
lapidificus per ftatuam difftuens , eam
paulatim /axeo induiviento vtjiiet
;
quod
nonnullos fecilTe audio, magno eorum, qui
impofturam faftam non norant, ftupore.
Qn<.tit\xtit.zc\[XQquidnamproprie\\tjuccus
ille lapidijicus^ Dico tfTefaxum nitrofum aqua
, eliquatum. Dixi faxum nitrofum , quia faxa
hujufmodi plerumque nitro referta funt,
utiex nitri efflorefcentiis in diftis cryptis
patet. Quodvero inaliismontium fpelun-
cisid nonaccidat . idfignum apertum eft,
illos nitrofo fale carere. Quod & experientia
docet. .S/enimy^Ar^/w quodcunque in polli-
C A N O N I.
Uandocunque aqua five per pluviam , five
,^^^"f
^*1
perflumen ,
autper arenaceas materias,
^
funt petti-
faxa nullafuccorum concretorum faliutnque co-
^*^*-
piarefertatranflerit, ea quoque propter de-
feftum facultatis petrificje nihtl in faxum
ce^wz^ifnf^ ; uti fit in limpidiiTimis fontium o-
riginibus; quas cumomniheterogenea mi-
fcella careat , ita illa quoque neque vefti-
gium ullius faxes concretionis , neque in
littoribus , neque in cryptarum rimis , re-
linquet.
C A N O N II.
Quandocunque aqua pluvialis aut ex nive
diffohxt2iper montium rimas fiflurafque trans-
iens
,
fefefaxis
nttro refertis infinuarit, autfiu-
men aliquod tranfierit cujus ripa nitrofa mate-
ria referta fuerint , tunc aquanitrofa materia
vel cum minimis ejus corpufculis perfeile , vel
confufetzntamper ramenta mifcehiturS\prius,
tunc Ixvis &glaber politufque lapis nafce-
tur, &in eandem quoquefaxeam materiem
convertent quicquid fluore fuo involverint.
nem tenuifiimum rif/o/i/f / ;5^
, & aqua perfe- Sivero/'<?//mai;tuncexftillicidioaquarum
ftecommixtum per manicam Hippocratis intraniontiumfpeluncasfad:o,rudefaxum
colaveris , illa nilprorfus faxeum , fed prae
ter arenaceum folummodo fedimentum ni-
hil relinquet ; Siweto nitrum aut tartarum a-
quis perfefte commixtum addideris
,
illa,
quKcunquetetigerintintra fubjeftam con-
cham pofita, fivefrondes , fimiliaque, poft
exiguum temporis curriculum aeri expo-
fita
, in faxum ejufdem generis conver-
tent, fi non totum , faltem cortice faxeo ve-
ftient.
Exquopatet,folam aquam pluvialem ru-
pes percurrentem non
fufficere
ad quodcun-
que Silixxd
petrificandum
,
feddeheri iftiufmo-
di montis x\x^ih\xs,falisvelnitrivelaluminis,
aut vitrioli copiamjungi
, ex quorum miftura
diverfimodi
fucci petrifici generantur. Si
TOM. II.
& afperum impolitumque nafcetur
,
quod
nunc in ftiriarum pendentium, modo in py-
ramidum columnarumque figuras fucces-
fivoincremento exurgit , &hocpariterquic-
quid involverit, in lapidem fibi fimilem,
exquoprofluxit, tranfmutat. Atque tales
^j^*"'^'**
funtomnes illx monftruofae figurae rerum^/S^BOToriapi-
quas in iftiufmodi cryptis in faxum conver-
^^^^ "'
"*
fas cum admiratione Ipeetamus. Siveroa--uertat.
qua fluminis lacufve nitrofa hac virtute imhuta
fuerit , tum herhce
^
planta attrafto lapide-
fcente fucco
,
quamdiu intra aquam ftete-
rint, humido impediente moUes remane-
bunt ; evulfae vero &in littus ejeftx, tunc
attradiusabipfislapidificusfuccus, ab am-
bientis humidum refolventis calore &ficci-
G tate
^o
MUNDI SUBTERRANEI
Se^i. 1 1. tate intra
exiguum tempus ueltotce. tn^axum
perfette &per minima
mixttzfuerint , tunc a-
Cauon,
fi nitrofa
corpufcula faxeis ramentis atque
aqusEperfedemixta fuerint, con-vertentur;
vel fi imperfecle & confufanea mixtura
conftiterint, tunc uti ad intima fubftantiae
penetrare ipfis non eft licitum
, ita quoque
fcetur fuccus quidam
petrificus
,
qui alterius
fpecieifaxis glebifque commixtus
, ea infaxum
convertitpretiofum
, & pro tinfturae ratione
varium
;/
vero hujufmodi
petrificus fuccus
calore IgnisSnhtexnSineielevetur , is perinti-
corticetantum plantas, herbas, paleas acvir- masmontium faxorumque rimas agitatus,
gulta veftient; utin Figuris AB C patet : cu-
A
Suecus pB'
frificus ex
nitro
^
fulphure
ubicunquematricem probe difpofitam re-
pererit, autfi is nitidiffimus liquor fuerit,
ftatim pro tinfturse &exaftioris mifturae ra-
tione in tranfparentem lapidem prettofum,
vel Cryftallum ,
Beryllum
, Amethyftum,
Topazium , Adamantem , fimilefque , nunc
magisautminus duruni
,
pro falis, alumi-
nis quantitate eidem junfta ,
frigore loci
concurrente, indurabit; quibus una magnae
^^"JJ'^1
dotes ex natura fuccorum faliumque ema- di
>
nantes conciliabuntur inferenturque ; ut
,
^ 1.
,
,,, , ^ , . .,
proinde hic genuinam (?>M?<33 orijjiwe
jufmodiad Albulam Tyburtmam yidere
Lbeas
,
quam &>^.^ trkdidimus , hoc Ca-
eft
,
ubi herbas
,
paleas
,
feftucas
,
ligna
nonecomprehenfam.
geniftas & limiles ibrpes non ni fi lapideo &
^
nitrofocorticeveftitasreperias,facchareo-
C A N O N V.
rum quoque granorum apparatum valde
imperfefte unitum effe videbis , vel digito- ,
Quandocunque werhfuccus petrificus ex va-
succus
j..
rum attaftu facile in candidam calcem re-
1
^'^^
"^t^^
>
aluminis
,
vitrioli
,
csterorumque
'^f/^^.^^
folubilem.
Ualiumfpeciehus, diverjifque mineralium gte- vnriegato-
larum ramentis , acredine diftorum falium
^"ff^
^'^^'^'"
CanON III.
\Qy.e{\s,tn\x^X\viii?tterrcjevifcerihus commixtus
factat.
Quandocunque^exh aqua cujufcunque ge-
fuerit ,
tum Ignis Subterranei calore fuccus
neris
,
praefertim intra concava montium
^ vaporem refolutus
,
atque per faxearum
cumniii-o^Julpburefaxeaquerupis fale fcetce
fubftruftionum fifluras fiftulafque vaga-
^hximfr
''^*^^^'-*' concurrerint, tuncfuccus mifcetur la-
\
bundus, ubi matricem aptam repererit
,
ibi
citT pidificus, quiquodcunqueobvium involve-ivel
marmor variegatum ex multiplici qua
rit, indenfamlapidisfubftantiam conver- 1
pollet tindura ,
i/<?/diverfa
Jafpidum genera
tet;/<j/enimporosaperitfubftanti2,iifrawUe/^z^<?^; & quodcunque involverit, mu-
Suiphur eosimplet, ///"^rcalore fuo omni humi
cum nitro
Jjtate cxpulfa, totum in ferreae duritiei fub-
Upiiem uantiam tranlmutabit
;
cujus fignum eft,
w/y.
quatido ferro percufla
, tinnitum metallo
xmulum fimilemque ediderint; cujus & hoc
experimentumeft,/y//'/.?ar cw nitro con-
coxeris , totum in lapideam
fuhfiantiam abire
reperies.
C A N O N IV.
suecus pe- Quandocunqueveico in fubterraneis pena-
trijlcusex.-
tiis
aquafuccos concretos, uti pyritem , myfi,
vitriohtis
foryn
, melanteriam , aut chalcitin rofennt,
glebis na-
autper
vitriolofcstafaxa tranfierint, ^ramen-
Iffictlit'.
tisfaxi
, feu (ilehcB
,
quse diftorum fuccorum,
queis
continentur.veluti vafaquaedam funt.
fcofae materiae plantulas vicinas
, eas pari
modo una cum faxo coagulabit
, unde tot
herhulce , mufci ramenta paflim in lapidibus
fpeftantur.
Atque ex hifce quinque Canonihm bene in-
telledlisomhemAt0o>^recna rationem curio-
fus LeB.or facile percipiet , & una modum
&rationem AiSo/xsm/wgcpao^a? , five earum
rerum quce in
faxa convertuntur , luculenter
expofitam habebit ; ita ut djto quocunque
cafu lithomorphotico , ejus ftatim caufam afll-
gnare pofllt.
Jam vero nil amplius reftat , nifi xxthijio-
ricam quandam omnium eorum
,
quce tanta
hominum admiratione infaxum converfa
videntm , relationem apponamus.
Cap.Il.
C A P U T II.
J^arU rerum In lapides coiiVerfanim ohferVatmies.
Ondicamhoc locode innumerabili 1 memorarinonmereantur : quoniam enim
oftreorum
, concharum
,
chama- haecmaximam ob innatam eorum
falfugi-
rum
,
buccinarum
, fungorum , alga- nem
, ad faxum vicinitatem habeant, ita fa-
rum,caeteraquemaris fupelleftile ///xwwlcile quoque aeri littorique
expofita con-
converfa ,
cum ea ita pafllm obvia fint ut fumpto humido lapidefcunt.
N
Saxea
LIB.VIII. DE SUCCORUM,
iap.
1
A.
Saxta moks omni Conchjliommgenere
refert^.
Sednehifceimmorer.ealilctantum, vei
quts quidpiam admtratioms adjun^umhahent
;
vel ea
,
quae cum vel ipfe in variis doftorum
virorumMufeis viderim, velapud fide di-
gnos Auftoreslegerim adducam.
AlbertusM. Albertus Magnus l. 1. Min. traB.x. c.j.
^''^"l""^ mirum quid narrat fuo tempore accidifTe:
cumpullis
. ^ n T t r .
arboru r-idelt, juxta Lubecenlem civitatem inven-
m
'*<
t;um ramummaznum arhoris, in quo erat i-
converfus!
dus avium
,
& in nido pulli
,
omnia in lapi-
dem converfa : hoc autem aliter fieri non
potuit , nifi quod poftquam ventorum vi ar-
bor una cum nido & pullis in aquam
petrifi-
cam incidit, ea cum tempofe , utde omni-
busaliisfieri afiblet, fpiritu lithogenneti-
co in faxum converfa fit. Efie&in Gothia
fontem idem ///^(?rm narrat
,
qui quicquid
ineaimmergitur, infaxum convertit; cu-
chirotheca
jusreiveritatemutprobaret Fridericus Im-
tof.^pctre-
perator
,
mifit ad eum fontem chirothecamfi-
fedia. ^illatam
; verum cum per aliquot dies me-
dietas pellis &figillum merfa eflent in fon-
tem , tota illa verfa funt in lapidem , reliqua
medietate
,
pelle remanente.
Cur aqua
CuT vero guttcB ifliufmodi fontis in terram
fluens"mi-
confperfa mox in lapidem vertantur minime
'
nimeiapi- tamen petpetuo fluens rivus
>
Refpondeo,
defcat.am
iioc fieri
,
quodeuttjein terram diffufs ^d^m
u gutu ficcitate
,
quo humidum conlumitur , racile
[eciu.
coalefcant, ficutiomnesresin faxum con-
verfae; exiftenteverorivoinperpetuo mo-
tu, corpufculautifacileuniri non pofTunt,
ita quoque minime coagulari.
Theophraft.
Refert Theophraftus l. deflirp.
Ad Mare ru-
fr^/IX.
brum in finu Heroo
,
paffim lauros
,
oleas
aliafque ftirpes un a cum foliis &' floribus in
Tigun h\i.
faxum conYed^. Inventum Scfaxum fuit in
Trtficlu"'
fl""ine Sapena,
quodfiguram humanam pul-
chreexprimebat. & revocantur ad ea quse
fub fimili forma a ftillicidiis petrificisgene-
TOM. II.
3 ALIUM, &c. TRANSFORM.
5 i
rantur. Quomodo verb idola gentilium fub-
inde in
faxum converfa reperiantur , hujus
caufa non eft difficilis indaginis ; cum ea fu-
peraffufa fucco petrifico , & veluti cortice
veftita
, ejus formam
,
quam veftierant,
exhibuerint,uti//ir<z de artificiali imagi-
num per ftillicidia confeflione docuimus.
Quod verb inventa fuerint, tefte .^^^r/co/rf
Agficola.
aliahujusfarinac fimulacra , uti fub huma-
naforma, aut caput humanum caflide ar-
matum, fimiJiaque
,
illa non efTefta fue-
runt, nifi fucco petrifico,in lapide autgle-
ba terreftri fimili figura imbutis. Huc fpe-
ftat, quod Eufehius Nierimhergius narrat de
Eufeb.Nie-
Deiparaimagine a natura lyijaxum converja,
&inHifpaniaapud Moniales Divi Augu- Deipara:
ftini obfervata oftenditur , idem de Crucifi-
^s^
^'^^_
xo quodam lapideo anatura fafto, Madriti
verf un*
oftendifolito. Imoin Clavigii Campo non
'"""^'''"-
proculCompoftella rupes excifs imaginem
Mimin
Divi Jacohi a natura fculptam ^ depid:am
o-campocla.
ftendunt
;
cujUs ratio e fuperiorihus facile
Jf^y^f^**
.
patet , cum enim omnes ii qui facra Divi la-
R-t^tio.
coiilocaveneraturi Compoftellam adeunt,
imaginibus quafculptis, quapiftis fibi pro-
videant,qu2 ibidem ad peregrinorum de-
votionem magna copia venduntur, facile
contingerepotuit, utin vicino campo de-
gentes, imagines varieintrarupes difperfe-
rint
,
quje fucceflu temporis , fucco petrifico
unacummateriavicinadifpofita in faxum
velfolidum, fiftatuunculs fuerint , vel in
faxifuperficiem, fiimagines fuerint, coa-
luerint, eo modo, quo
fupra diximus.
Eft & hoc admiratione dignum
;
Anno Lai>afpira.
165-9. in Helvetia intra montem ,
vuleb
'"
"*
'f-^'"
, ,
- o centre a na-
GottesJVala aicxum, lapidem in\entnm mii- tura depiact
fe in fpiras convolutum
, in cuius centro
Reipaf*

r n 1
/-
n
imago.
Ftgura Detpara nonhne ftupore adlpectan-
tium apparuerit
,
quam & typis edidit una
cum hiftorica relatione Perilluftris &gene-
rofus Dominus de Sonnenherg. Figura
fe-Dn.deSoa-
quitur
,
quam &inter ea, qus Divinum quid
nenberg.
redolent
,
ponimus.
Imo nihil eft fere five plantarum, {ivern/axum
fruftuum,pifcium,conchyiiorum aut ani-'^"^'''""''^*'''
mantium
,
qupdnon tnjaxu^ converjum inmma.
diverfis Mufeisobfervemus; daftylos, nu-
ces, pruna,olivas, poma
,
pyra
,
fungos,
frugesomnisgeneris,imbc^j/fJ & panem.
Speftatur & hic Roms in Horti Ludovifia-
Corpus hu
. ^, .
, ,
.
r
inanur"'"
H/palatio corpus humanum totum in
JdX
/axum
converjum , offibus adhucintegris, at linpi-
ver/um
deo cortice obduftis.
Qiiaeomniauti dixi, fiunt talia in locis
aquofis/>e/ri//coy^cr(?abundantibus, aut iis
in locis, ubi copiofus ex Subterraneis mea-
tibus exfpirat petrificafacultatisvapor, ple-
nus nitrofis corpufculis
,
quse ubi corporis
cujufcunque tandem poros fubierint , fit,
utibidemconftipata, humiditatequein iis
ft.abulanteexpulfa,tandem in faxum,juxta
Canofies fupra
traditosconvertantur ;
cujus
tanta vis eft , ut non folum radices fubinde
G z arbo-
manum/s
52
MUNDI
SUBTERRANEI
vfflgo
Gottes-
Wald
,
prope Lmrmm fpeSiatnr.
Sceleton Humani corporis i^ faxum converfitm, ex PalatiePteitm Primptt LHdovi/ti.
unguLT.
arborumplantarumque,
fed&animalium.
ftxum w-
utie^uorumcaillofaiSufjgu/as
in
Agro
Reati-
piinl^!"'
"
'
^^'"^" ^^^^
'
^n/^^^*""
duritiem
confti-
pet, proindeferreisfoleisminime indigas.
Sed cum de his alibi in primo Tomo fufe ege-
rimus, nonampliusimmorabor.
Addam
UB.VIII. DE SUCCbRUM,
Cap.ll.
Addam tantummodo hfc coronidis loco
fortnidaiikm UJlor/am, quxnoHns tem^o-
nf^^fria
ribusaccidit in paq^o quodam AfriciS medi-
de
civitate tcrraneas
,
qui noftris temporibus totus ad-
faxum
!
"i^randa quadam metamorphofi in faxum,
tumineoiu
una cum hominilus
,
animalihus
,
arhorihus,
&''"'""'^''-
fupelletlile domejlica
,
frumentis & cihis,con-
btu con- '
r c rr
J
verfa.
verjus tuille narratur
;
quoniam vero res
graviflimorum ^ fidedignorumhominum
'
^
teftimonio vera comperta fuit , & quotquot
egoiftarumpartium Arabesea dereconfu-
lui, ita rem fefe habere, fafli funt; totius
rei feriemprout Meliti ad me eam defcri-
pfit Hahelus Vicecancellarius,OrdinisEqui-
tum Hierofolymit. hicapponendam duxi.
Vi(ftoria o/i/w J^^j Calfurakie , cognomen-
to Nigra
,
una cum aliis fexcentis Mthiopihus
inqutnquenavesonerariasd/flrihutis,
" Tri-
poli e Barharia Confiantinopolim
^ ad haftam
deflinatiscjptivacejfitnoflris triremihus jelici
aufpicio lll"''. Domini Generalis Baglivi , Ca-
roli Valdinae
,
facrofonte luftrata hodie famu-
latur Archidiacono Domino EugenioTeflafer-
ratJB in Infula Melitenfi
,
quo appulit
1634.
atatisfuafere decimo. Natalem
fiht fuijfe
ait
in urhe CucH provinciieTotigtl
^
qutnquennem
a materterafua hahttante in Biegtodu vico
,
qua
idparentihus retulerat , intellextfte ,
Biedoblo
Vioxm fupradidis locis aquali fpatio interje-
Rum , tsfiivo tempore
, noie intempejia cum
incolis
,
animalibus &: arboribus & fru-
mentis omnihus , adftrepentthus horrendum
in modum ah aethere fragorihus ,
non
fine fre-
quenti
foli concuftione , momento in faxa du-
riffima obriguille
,
nuntiique hujus infolen-
tia excitos parentes
^
fratrem nutu mjjo.
remduohus equij
^ camelo inveSlos , aftum-
ptafecumfilia , rela
petiifte Biedoblo ,
ttine-
re trium horarum a Biegtoda
, ^ coramfuis-
feintuitos, quarationehomines^ jumenta e-
imdem nabitum
,
geftumnue retinuiftent,
SAUUM,&c. TRANSFORM.
53
)
in quo Divina
juftitiafupplicium confceleratos
\deprehend/Jfet; namgtnus tllud hominum , ne-
\fandis crimtnihus ohnoxium , nonefteex Jithio-
^ pihus
, fed
hr^hihus
, quivjftas
iilas regiones
Uoiiti peragrare
,fedem fihiiegiffent Biedoblo,
i*uguriis
^
mapaithus h luto, itgno
, ^
vimine
raptim
conftruftis,invitante foli ubertate,
^
progerminante non ut
aiihifinguias e cuimofpi'
cas,fedquaquaverfumaquaitterah imo adfum-
mnm piurimas
CS"
iongitudtnis , unius hominis,
l^ rofeis omnino granis , cum maii punict cer-
tantihus
fcecundas.
Cum innumerabiiis hominum multitudo con-
flueret in dies, Reguius urhii Cucu ,poflquam o-
cuiatus infpe^or accejferat, vetitum voiuit e~
\ diB:o , ne
quisfine prcevia Regts facuitate porro
I accedereprafumeret. Omnia hucufque narrata
*
&fuis ocuiis vidit
, ^fuis aurihus audivit a
gentiiihus fupra iaudata Viftoria per annum
tntegrum, quo deinceps commoratajuit inCucu,
donec ah aliis Mthiopihus iudthunda cum coceta-
neis in littore caperetur
, atque in urhe Borno
quatuor
menfium itinere diflante dtvenderetur.
E Borno cum magna manu
fervorum in civita-
tem Regiadedutla,
^
poflremo Tripoiim
diftra-
ita
,
hinc Conftantinopoiim amandata e merca-
torum manihus Jeliciter incidit in
Chriflifide'
iium.
In Tartarice vero Magns deferto Hordam Horda inti.
integram adhuc fpeftari hominum anima-^''''!'*'^''!''
Itumque injaxum converjorum
, Geographixwww.
narrant; quae fi vera fmt , certeegoea non'""'^''-
tam Naturae quam altioris Caufae efFedum
efTe exiflimem , uti de Africtspagoit2i^itt^-
latio
, &deflatua uxoris Lot, Sacra paginalu-
culenter docet. Qui plura hujufmodi defi-
derat , is Gefnerum, Agricolam, Rueum , Faiio
Gefneru.
//5 confulat. Sedjamhaecde rerum petri-Rueu?.*'
ficatarum mirabilibus didafufficiant, Qua-
FaiiopJus-
readalia.
C A P U T III.
^e Lapidihtis in di^Verfis animalium memhris enafci folitis.
Cap.lll. "1W TAtura femper & ubique
, difpofiti
1^^
)ani materia idem facit. Quemad-
-^
modum enim in Subterraneis, aut
externatellurisfuperficieomnisgeneris/d-
fides partim homogeneos,partim heteroge-
neos producit ; ita & in fegetativce natura
gradu, quemadmodum in Lithofpermo &
Coraliis aliifqueinnumeris patet, eofdem
producit, uti in prsecedentibus patuit. In
Senfitiva vero natune Regno, non eft nec
animal, neque parsanimalisjinquowrfw
, ^'*^^|^"
A.(9o>w)]&x>)
ofEciumfuum non exerceat; u-
Ugmtrim-
bicunque enim illa fuccum lapidi generando
*
proportionatum
,
invenerit, ibi fuam vir-
tutem eam exercere neceffe eft. Latet quip-
pehaecfubinde in omnibus iis, quibus aut
animal
aut homo vefcitur
,
quae poftea in
nutrimentum
afTumpta, ubi vifcidum , in-
digeftum , & apte difpofitum humorem re-
pererit, euminfitamoxfibifacultate rci.fa-
xum coagulare nititur ; ut proinde in omni-
hus animaiihus, eorumque partibus calculos
reperiri con^Qt.
Schenkius(z.nh infuis Ohfervationihus non Schenkius.
folum inunahominisparte,fed& inomni-
irtomnibui
bus, nec non in vpdsvenis iapiiios gigni tradi-
l^^^l
dit : Cujus experimentum dedit unus e Soc. eorfork.
noftra P. BarthoiomausCowy^xititwxs Phiio-
fophiaeMagifter,cujus poft fubitaneam mor-
temvifceribus me praefente apertis, Joannes
Truila chirurgus celeberrimus in arteria pro-
pe venam cavam reperit varios iapiiios , feu
tartaream materiam
,
qui obftruffla uti ar-
teria motum fanguinis impediebant
^
ita
quoque fpiritibus vitalibus interclufis arfi-
mam violenter excutijneceffe fuit. Sedut
G
3
rem
54
MUNDI SUBTERRANEI
Se5l. 1 1. rem didaftice
demonftrem
,
a capite inci-
piam.
in cerebro
] cerchro liominis calculos generari , Raeus
hommis pe-
^ Qgj-ftgrus mirabili hiftoria affirmant , dum
Rueus
juvenem ex efu mori , diutinis dirifque ca-
pitisdoloribus affliftum, tandemqueextin-
ftum ,
aperuit , in cerehro lapidetn prorfus
moro Jimilem invenit ,
dolorum tatitorUm
mortifque caufam
,
quam hiftoriam Schen-
kius, Cornelius Gemma
,
Mercurialis atque in-
Mercunahs.
numeri alii confirmant. In ore lapillos gene-
in ore.
rari Langius affirmat
;
qui Canonicum Ratifpo-
Langius.
nenfem tonfillarum abfceffu laborantem
dum curat , eo emoilito , &vehementi tuffi
fuperveniente tandem lapidem gypfeum e-
jecifle narrat, qui &fub lingua calculum in
quodam curs fuse commiftb , invenifle ait.
in renibus
Non dicam hic derenum
^S' "vefica
utrius-
&vejica.
qxiQfQxxis lapiJihus
,
qus cum fint genuina
Gefnerus.
Cornel.
Gemma
perftitionisnomineinfamen. Non loquor
Iiic de lapillis in ftomacho gallinarum ana-
tumque repertis (hofce enim non ibidem
natos, feddeglutitosefte, dico) ;verumde
iis
,
qui vel in cerebro , casterifque imper-
viis partibus nafcuntur. In animalibus qua-
drupedibus , Equis, hohus,
ovihus,capris, cer-
vis , magnse virtutis lapides reperiri Alher-
tus , Cardanus ,
Agricola
,
perhibent. Eft in
C|rdanus.
Mufeo meo globus non quidem faxeusj.fed
^^'*
infinitisherbarumfibrisconcretus, in fto-
tn3.cho hovis inventuS; in cujus felle quo-
qmveperin Anfeimus Boetdocet. Sues
quo^Anfelm.
que lapidibus rerum veficsque vexari, fu-^"-
pracitati Auftoresmemorant. Deferuntur
^^^^ ^^
quoque ex Indiis magni pretii lapides
QXtorco
fpi-
porco fpinofo feu hi(lrice extrafti , febribus
'"'^''"
propuifandisopportunum fane remedium.
Ex Afmo fylveftri feu Onagro iapidem ex-
lapidum
fodina microcofmica, quibusutinihil : trahi, proindeafinininomine infignitum,
magis obvium ,
ita unum tantum produ
cam
,
quem inMufeo meooftenderefoleo,
inufitatgs magnitudinis,& undecim unciarum
Leo Saii-
pondere ; extraftus Iiic fuit e vefica P.Leonis
Santii,yhi fcriptis &editioneiibrorum ce-
leberrimi , nec non in Collegio Romano al-
tiorum ftudiorum prsefedi : is tametfi tan-
to pondere aggravatus , nuilo tamen impe-
dimentourinam reddebat, unde Medico-
rum judicio , calculo minime laborare vi-
debatur; donec poft mortem inventus fuit
intra veficalaterapendulus,c^uxczu{a.iuit,cm
veficsorificium obftruere non potuerit.
Seduteo, unde digrefli fumus , reverta-
mur . Non in principalibus tantum mem-
bris, vefica&renibus, {edScincordejhepa-
te , pulmonihus ,fplene
,
flomacho , inteftinis,
ciJlaje/Jis calculos parvos
,
mediocres
,
ma-
gnos , ingenti numero repertos fuie. Gefne-
rus, Sc ^mhro/iusPareus te^Sintm. Imb in-
trauterum mahehtQmfistum infaxum con-
verfum
,
plerorumque Medicorum affertio-
Hippocrat. ne ftabilitur, & Hippocrates l.
f.
epid. ait,mu-
lierem quandam diuturno circa uterum do-
Foetus m
j g vexatam ,
tandem lapidem afperitate
liebriin fa- inugnem,ab ore uten proaeuntem/<?/>ifA-/J/e.
xum-
Defoetufaxeononinuterofed intra coftas
"""^
'^'
produfto prascedenti anno in Germania,
ui//<ip.jam
iibello expiicato conftat. In genihus,
ra oxum.
pg^^in^
^ manihus , ulcerihus ,
caeterifque in-
Laurentius. tercutaneis partibus lapillos genitos Lauren
In omnibu
uitnlibHs
membris.
Gefnerus.
Ambror.
Fareus.
Ludovicus Dulcis refert. Animalia quoque, Ludovi s
quse Zyhethi vocantur, lapidem producunt,
"''^'^-
feu potius liquorem
,
quiin lacrymamin-
duratus,pretiofum odorem.quem Zyhethum
vocant, profert. Lapisex hirco-cervis Per-
fidis & Indis extraftus
,
quem vuigo Bezoar
vocant , hifce adnumerari poteft : de quo
alibi.
Nihil fere tritius eft quam e ferpentihus
lapides extrahi. Coluher fluviatilis,te^e
//<>/- Hoilerius.
lerio lapidem erudlare dicitur Epilepfias
cu-y^^^f',f4
ratorem. Indi fane &i5ithiopes nihil carius
habere videntur quani iapides ex capitibus
ferpentum magnorum
,
quos dracones vo-
cant, extraftos. NotifiTimuseftlapis.quem
a bufone Bufoniten, & a GrcEco BotTe^xosBa-^^^^^"""^*
trachiten , in cujus cerebro invenitur , ap-
peiiant, qui & hocadmirationedignum ad-
junftum habet uti fuamet figura & propria
plerumque fefignet, cujufmodi Figura hic
adjundladocet. Cujusrei ra^iowfw fupra o-
ftendimus, ex fpermatica animalis facul-
tius in fua Anatomica hifloria
tradit. Sed re-
tate provenire
: ,&
Alhertus fuis temporibus
animalibM.
t.n exterto- ...... i.
,
.
. ,
ribmmem-
citatis us lapidwus c[\xos iti corporzs humam
^ris.
membris natos citati Auftores teftantur.
jamquodparirationeii in reliquis animan-
tiumpartihus reperiantur , oftendamus.
Layides in
Lapidts in partihus animalium reperiri fo-
liti, plerumquemagnxvirtutis ene perhi-
bentur, uti funt: /lle^orius
galiorum gal-
iinaceorum ^C/^e^/y^^oawhirundinum, aquo
nomen meruerunt : Mergus Indicus lapidem
producitmagnia Barbaris asftimatum. Al-
hertus de Lapidibus.in cerebro vulturis,no
Albertus
fimilemlapidemfigvira bufonis infignitum
fe vidifTe teftatur. Cafalpinus quoque
ait.Caeralpinus.
Bufonitas fubinde reperiri
,
quibus ranse ru-
betae figura imprefTa fit : Cujus rationem a-
libi in fequentibus afiTignabimus.
Porrbinter caeteras animantes praefertim
aquaticas
, & quaeloca humida &
paiudofa
(rec[\ientznt,lapidihusfcatere,
experimento
compererepifcatores , utiin capitibus Afel- ^^"F!^'"""
lorum
,
Carpionum ,
Luciorum ,
Cinadorum,"
Percarum Tihuronum
,
quin & in Locuflis
mine Quandrium lapidem inveniri ait , fu-|.^'y/d^i/i^x,
quiquidemcunftiobabditum
natu-
LIB. VII!. DE SUCCORUM,SALIUM,&c. TRANSFORM.
55
j/.
III.
naturs confenfum calculis propulfandisjdemmoxfigit. Undepluresfeftioneacal- /)i/^tti/[
conferre inventi funt. Non dicam hic de culis liberati
, tandem eos iterum conci- Corollar.
lapidibus intra varia tam cruftaceorum, piunt, eoferemodo, quofaxifodinse eva-A?/)fr.
quam mollium exanguiumque genera na-jcuata; novos cum tempore concipiunt fa-
fcentibus
,
uti & de concbis margaritiferis,
'
xorum fostus. yld generationem quippe ta-
-^^
^"P'-
quaeuti majorem obtinent ad lapideam ma- pidum in animantilus concurrunt ptimo expul-
ranJfmrt-
reriam difpofitionem , ita quoque majori tricisfacultatisimbecillitas, necnon materia ^"'J'"'-
'^
'^ numeroiniifdemreperiuntur, uri&in te-\terreftris&falis inhumidodiluticopia: hzc
'^, fludinibus&cochleis,quas&indefoc^/i^jj, enimduobeneficio humidi copulata facile
% &(rl^;?.;i-/<yjjateftudinibusappellant. 8ed aggkitinantur, generantquemateriamtar-
hscfufficiant, ad demonflrandum, lap/Jss tavohzud abfimilem, qui quidem fali jun-
. i^omni animantium genere nafci. Quomodo ftus lapidem magis magifque confciidat
.
varoea Natura formet,jam dicendum.re- proquantitatefalisnitrofi, magisminufve
flat^. duriorem moUioremve.
D I s
ctu
I s I T I o.
iYiSoyevecnx? in Animantihus.
X^Iximusfupra Naturam in omnihus aquo
'^^^
paffu
procedere , i quibuslibet rebus ob-
viis in (axum convertendis, quanam autem vir-
tute idpraftet , inquirendum eft. Dicimus
itaque, c\uod materia, exquacalculus in ani-
malihus producttur , efl
humor fuperfluus ab
alimento feparatus
,
qui conflat ex aquafim.
flici ^matertaterreftn
,
j^(?pronatura ali-
mentivariaefl; 'velenim efl crajja & difii-
culterliquabilis; vel tenuts &facile liqua-
bilis. CraQa inflar luti ex terreflribus ali-
menti portionibus a natura in minimas
particulas refolvitur \~Liquahilis efl inflar
falis communis diaphana , & in aqua dis-
folvitur
,
quce poftea juxta varias falium
differentias
,
multiplexiterum evadit. Ta-
lis igitur humorex terra, aqua ^jale in tarta-
ream aut nitrofam fubflantiam paulatim
degenerans , dum per meatus ad id deflina-
tos non expellitur
, & in vifceribus dum
moratur
,
obftruftiones producit, ex qui-
bus varii morbi refultant ; & quando humi-
dumaqueum ab ipfo, vel quoad totum, vel
quoad partem reced.it
, tunc in lapidem con-
.'vertitur: nam terra illa in minimas parti-
culas ob falem ibi remanentem refolvitur,
qui illi coagulatur propter infitam illius
proprietatem
, nifi magna humoris copia
diluatur. Quare ut lapis generetur
, non eft
neceffarium , ut omnis humor recedat ; fuf-
ficit autem ut majorilliuspars evanefcat.
Hicautemy2?/M cum terreftri materia non
inhomine , neque in alio animali genera-
tur, iedab alimentis dimzmt. Etenim ali-
mento prius infidet, cum SalNatura(\thal-
jamum : poftmodum inhjeret humori, qui
provenit ab alimento, deinde fanguini, bili,
pituitse mifcetur
,
quiquando fuerit fuper-
fluus , ab excretrice facultate valida fepa-
'
rsitus fuccus fit lapidificus, qui tandem pro
varietate membrorum , in quibus receptus
fuerit
, in lapidem coagulatur. Unde qui
multumjalis, nitri aut tartarigenerant , ex fi-
mili
alimentorum qualitate, illi prscjeteris
lapidihus
generandis
,
magis expofiti funt;
fpiritus
enim falis ubi in humano corpore.
tartaream
invenit materiam eam in lapi-
C O R O L L A R I U
M.
EXhifcepatet,
in omnihus animalihus
la-
Jf^lfth!"
pidesproducentihus effe certam quandam
nem&pro-
difpofitionem & proportionem humorum,
^hum"/,^
nunc in hoc, nunc in illo membro ftabulan- lapides nn-
tium, quaexfalinaqualitate, utifupra
dc^"-
lapidibus pretiofis diximus, nafcitur
lapis
hujus vel illius qualitatis & virtutis
,
pro
virtute coaguli lapidem producentis.
EXPERIMENTUM.
Geueratio
I
Nvafe, quo urime excipi folent, exponatur
i^'"/^'
feta equma , vel quid fimile, ita ut a fundo vefic:expt.
ufque adfuperficiememergat,eamque fic
*"""*""""
urinae expofitam relinque, & videbis, cor-
pufcula falino-nitrofa
,
quae urinae infunt,
huic fetse ftatim adlijerere
, & paulatim in
magnum corticem , non quidem faxeum , fed
materi inftar calcis friabilis excrefcere
;
quam tamen exemptam mox in aere indu-
rejcere comipeties. Et hoc experimento di-
dici ,quomodopetraaut calculus in
vefica
cre-
fceret. Si enimmateriavifcofaper ureteres
colata veficaj infederit , vel illa lateribus
agglutinetur , vel in medio fubfiftens
,
pau-
latim ad fe corpufcula falnitrofa alliciet,
quae perpetuo afiluxu materiam tandem ita
augebunt, utinde in mollem quandam &
arenaceam molem excrefcat; qujefimate-
ria intra veficam hinc inde fluftuet , ob-
ftruftis veficas meatibus, eos quos Calculo-
fi fentiunt dolores caufabit : unde nifi per
fyringem amoveatur, omnemmejendi fa-
cultatem adimet. Si vero ex vifciditate la-
teribusagglutinata fueritmateria , in prz-
grandem ut plurimum molem excrefcit;
& hi quidem mejendi facultatem habent,
fed ex mole pendentis lapidisnetvosyeficx
continuovellicantis intolerabili doloreaf-
fliguntur.
Iterum, vel lapis eft lavis , ex purioris falis
partibusconflatus, & hoc paa:o non faevos
illos cruciatus efficit ; fi vero particulis fal-
nitrofis , affulatim concretis compaftus fue-
rit, is afperitate & fcabritie, praeterquam
quod veficam vulnerabit , ingentes quoque
ex punfturis dolores , una cum fanguinis
minftu parturiet. Habeshic genuinam la-
pidisifi vefica genefin.
In
5'
MUNDI SUBTERRANEI
Se[l. II. In remhas vero , cum ii fint microcofmi 1 ligendum ell de reliquis memt^ris excre-
colatorium ,
quo partes feri purae ab impuris
fegregentur , fit ut per calorem confumpta
paulatim humiditate partes falino-nitrofae
confluant , &tandem vel in lapidem , vel in
arnaceam\molem concrefcant, pro ficcitatis
majorisvelminoris quantitate. Idemintel-
fcentibus ;
cum Natura omnihus
^
fingulis
memhrisex alimento fuccum petrificum gene-
ret,lapidi ,inquocunquetandem membro,
generando aptum , eo prorfus modo
,
quo
in lapidum naturalium
generatione dixi-
mus. Sedlisc m^i^yoni diftafmt.
C A P U T IV.
'De Of^imii
& Cormum fubterraneormn ^mefl.
Cap.lY.
TTNveniuntur pafTim in Suhterraneis five pter apud hortulanum mihi notum perno^
^
>
cryptis five fofTis omnis generis ojfa ,
den
tes,tihia, cojta ingentis magnitudinis
,
quas
multi o^a Gigantum efTe dicunt : cornua quo-
que
incredibilis longitudinis
,
quse Mono-
cerotum efTe dicunt. Quid de hijce foffilibus
fentiendum, paucis exponamus , & primo
quidem de ofihus Gigantum.
% I.
De Ofiihus
Gigantumfuhterraneis.
T^Ultiplicis generis ojja in fuhterraneis
^^meatihusinhm^Qt^^QUXxnmx,
uti &
in
vetuflis fepulchrorum
cryptis
;
quorum
qui-
dem ofla ob tibias ingentis
magnitudinis,
& nonnuUorum membrorum ad humanam
fimilitudinem
ojjagigantum dicunt. Etquod
ad Gigantes fpeftat , equidem refragante
Sacro textu ut negare non
pofTumus, ita quo-
quenonnihilcommunifamaeconcedendum
eft,
quam de Gigantihuswznx
apud Auftores
relationes ,
veluti jure fuo fidem legenti-
busextorquent.
Etprimbquidem
concedo,
fum
coaius. Is homo , ut erat metfludiofijijH^S'
retulit,
fe
quoties in quadam hortiparte fer^tfin
excoleret
,
fuhterraneum percipere
f^^itum<,,'^-
duhicE concavitatis indicium. Cui ego'
(^tfem
fomnusfugerat) quin imus, dixi,
^fiq^mjfiam
ihi fit reconditum perjcrutemur. Nec md;r-a op-
portunis arreptts inftrumenttsfervulifquetexci-
tatis adlocumpergimus;nec multum
effofjh
ter-
ra
,
fahricamfuhterraneam na5ii , hacq^e ali-
quantulum diruta concameratum adifkiifm efje
confpeximus , idque perfcrutantes , nii^aliud,
prater rudera,invemmus quamoGz^humanica-
daveris illa quidem , verum tanta longiiudims
ac magnitudinis , ut Gig3intisfuiJ}e perf^icuum
ej^et: hinc aliam cameram effodientes (nam
plures erant invicemque connexa) nil^rater
hujufmodi
efja, tihias , idejl, crura, hrachia
atque cojias
ejufdem molis eruimus. Tandem
quippiam rotundum lanci aromatariortfm pra-
grandinonahfimileconfpicatus ,idque totis vi-
rihus hipalioperfringere conatus ^fummamcal-
varia partem
ejufdem
cadaveris
effe
animad-
Fazelus.
Qualquar-
nera.
CarolusKa'
la Dux
OflaGigan-
tum inmon.
tU antro
prope Con-
fentinam
reperta.
P. Lucas
Mandell.
in nonnullis
monumentis , inufitata
magni- \ verti
; quamohrem in Gigantis fepulchrum
tudinis fceleta
reperiri
,
quemadmodum
/^-
nosincidifieedoli, repofitis ihidem'^ihus ,re-
zelus & Qualquarnera in
Siciliainventa fuis
fefcribunt; & Excellentifllmus
EruditifTi-
mufque Carolus Kala Dux Diani
,"
&
Came-
rajRegiasinRegno
Neapolitano prasfes , in
fuo de vita B. Joannis
Kala Lihro
, fol.
202
defcribit^inventafuiffein
fpeluncis Cala
ge/laque terrafolum aquantes Jatigaki difcefii
mus.
l
His auditisinter nos quafitum , djufnam Gi- sepuierm
gantis hac hujla
, ^ ad qua temp^ra referri
^i""*'^
pojjent
> Tum ego
,
Quantum ex hifloriis addito
fepulchri loco conjicere licet ,
^<sc-'Marduchi
briJE juxta urbem
Confentinam ;
cujus rei ! Salernitani quondam Gigantis
fuiffe
credide
veritatemutpoteProregisteflimoniocom-
riw. Legimus enim in Lihro de Rehus fortiter
probatam,
eaque per P. Lucam Mandellum
\geflis
a Joanne Kala Hedua i fo?. impreffo,
Ord. Divi
Auguftini , fequenti epiftola ad\auclore]osinneBomLtioexre/atione Martini
medata ampliffimo
teftimonio ftabilitur,! Schener ^ngli , ejufdem
^o^nnis Kala difci-
libens agnofco.
Epiftola
fequitur.
j
puli
, ohfefjahac Salernitana Civitate ah exerci-
Pateja[ium his annis in haccivitate Gigan-l? Henrici VI. Cajaris , extitiffe
hic quen-
tis fepulchrum ,
illos hic fuiffe
manifejie de-
\
dam monftruofaflatura virum
,
quem indigita-
monjirat. Accepi enim a
fide
digno in quodam 1 hant Marduchum
, five
Salernitanum Gi-
hortojuxta DiviPetritemplum, ^
prope hu- gzntem, hic audita fortitudinis fama JodinniS,
illumprovocavit
ad
fingulare certamen , in quo
ah
ipfo Joanne occifus , confequenter hoc in loco
humatus videtur.
juscivitatismuros hoc fepulchrum
inventum,
exquoquamplura inufitataemolisofTa
eruta,
ihidemque repofita.
Audiehamus hac mirahun-
di; cumforte
quidam honefia
conditionis homo,
atategravis profeffione Chirurgus nospertrans-
iret : 7wRugius: enopportune
,
inquit ,
0-
De hujufmodi Gigantum oj^ihus
varii va-
ria adducunt, quae omiiia LeBor
videat a-
pudGorfl/>iw & Inter|>retes
SacriTextus;Goropius.
culatus tejlis , cui fides non deneganda. y?o^a-l ubideGigantibusC^a/'./-
Ge.&deGigantis
'vimus ergo
hominem ,
uthujusfa^iferiem\OgScGoliathmSignitudinezgunt,qnoshic^^'*^'^^
ms edoceret : quiproinfita
ingenuitatenohis an- 1 fupervacaneumduxiaddttcere.
De ymit
nuensfic eft
exorfus
: Acciditpaucis ahhinc an-
\
Plinius afTerit in Creta ruoto
monte in-
^jf^'^^^
nis : ut quadam die
tardiufcule reverfus rure,
\
ventum effe corpus ftans
quadraginta fex
cu-
ufitattm-
portas civitatis ohferatas
offenderim
,
quapro-\hitorum;Fulgofus
ait ,
triginta trium;
q"o^fjgJf
LIB.VIII. DE SUCCORUM,SALIUM,&c. TRANSFORM.
57
Cap. IV.
alii Orionis, alii Oti fuifle arbitrantur. Orejiis
|
hant
ejfe
illius : aderat mecum Hieronymus
corpusor2LCVL\i]\xG}xrQioiX\xm,jeptemcuhito- Burgarinus. Fulfr^ofus item in P/utarcho
&fuigof""-
/wfuiflemonumenciscreditur.A'^x';/ Pol- i^/rji^t^wf affirmatinTingeMauritaniaeurbe
//c?/jamplitudinem Annales non tradunt, I a Sertono apertum fuifrefepulchrum,in quo
pergitf//ij,fed quiapopuliconcurfupe-'c(7r/)^j- humanum fuit inventum, quod di-
sceUtonCo
ne interemptus eflet
,
prodigii vice habi \Ti\tni\xm fexaginta cuhitos implevit, idque (^<r>.
tum
. Proceriflimum hominem jetas noflra Antei fuifle putabatur.
*w Divo Claudio principe Gahharam nominei Reg^Kante Czrolo Septimo(adjicitFulgo-
'm
Dilecam-
pius
ex Arabia advedium novem pedum
,
& toti- fus) Gallorum Rege in montana Narhonenfis
^c-wjawc/dA-^^w vidit. FuerefubDivo Auguflo GaUiicpartejuxta Valentiam urhem RhoAanus
jemipede addito
,
quorum corpora ejusmira- fepulchrum detexit , cujus magnitudopermul-
c.n!i gratia in condirorium Saluftianorum iosadeamremvifendampertraxit ;apertoenim
^{1|ft:gabantur hortorum, Pufioni & Secundil- tumulo inventa in eofunt hominis ofl^a
, cujus
/#erantnomina.
i
J/ffjifw//otrigintapedes/7y)/d"i/i?; nos quoque
balech^mpius in P/inianis cit\not3Ltionihus cum eo iterjaceremus ,fepulchrumvidimus^
afT^rit
, in Orontis fluvii alveo cadaver oJfmmaUquampartem, quaahaccolis tanquam
cowkpertumfuifl"eK(^tfc-/w cuhitorum &c atn- res mira
affervatur. Boccatiusin fua Deorum Boccatiu;
plius. Ccelius Rhodiginus diit , e regione Va- Genealogia fcribit : Sed ante omnia non o-
lent| Allobrogum in torrente qui rigatpa-
'\
mninofi^um eftfuijjegigantes ,id eji , homines
gum'-Divi Peratii, regnanteinGallia Ludo-.formajeujiaturaultramodumasterosexceden-
vicoM I. Gigantis cadaver efFoflum efl"e fl:u- tes

immo conjlat ejje
verijfmum, ^liquido his
pendff & inufitatSE magnitudinis
, & qux, d/ehus apudDrepanum Sicilia: oppidum
fortui-
utexiivariis ejus pifturis atque oflibus de-[tus demon/}raviteventus:nam
cuminradicihus
prehenditur, ad ododecim pedes aLCcederet. montis
,
quifupereminet Drepano ,haud longe
Paufania tefl:e in Ajacis cadavere mola ge-\ah oppido
,
nonnulU
agreftes ad conjlruendam
tiuum
Difci magnitudme fuit
,
qua utuntur paflorakm domumfundamenta
foderent , appa-
Quinquertiones : Aftcrii vero AnaEiis filii ruit cavernae cujufdam introitus
,
quem cum
riutarchus, c^Ld^Lwet decem cuhitos^tocetum. Plutarchus vifuri, quidnam intus
effet facuVis incenfis in-
Thefei corpus inquit fuifleinufitatasmagni- .traffent avidi
,
antrum fummce altitudtnis at-
Licetus.
tudinis. Nuper, ait l^icetus, adjuliam Ca.- .qus ampUtudinisinvenere
,
per quodincedentes
CalvarU
f^if^am in Africa
ejjofta efl calva amhitu duo-
\in
oppofitum introitus ingentismagnitudtniiie-
decim fpithamarum , audore Magio
-Jed ^[ dentem viderunt hominem ; ex quo terrefa-
poft
vitioriam
,
quam
fuh
Ludovico Rege ad Mi repentejugam arripientes exivere antrum
Laudam Pompeiam ohtinuit , Mediolanum pro-
feBus offendit in nofocomio juvenem unum tan-
ta procsritatis , ut ftare
non pojiet : neque e
nimpotuerat a naturafat/s altmenti adcrajfttu
11 /pitha
tnarum.
nec ante tenuere curfum ,quam in oppidum deve-
nifjent, occurrentihus quidviderant nunciantes.
Mirahundi autem cives vifuri quidnam ma- immenfum
li hoc
effet, incenfis funalihus,armifque
fumptis,
'<^^'"' ^*"
.
dtnem
,
robortjque proporttonem Juppeditart
; \
quaf
tn hojtem unantmes
extvere civitatem
,
^inventum
itaque jicehat
,
explehatque leios duos fimui.ultratrecentos intravere
fpecum , videruntque^"*^'*'
junilos, cui non erat incufanda natura fimp/tci-\non minus quam primi
flupidi quem retu/e-
'
rant vi/lici. Tandem proximiores
faii , pofl
D.Augu-
flinus.
ter
, fed infa/uhris ^ tnfirr^iailitus individui
lemperiesconflitutioque , ac
fi
p/acet
, natura
ejus particu/aris.
Divus Augufl:inus , Sedde cot^otum ma-
gnitudine, inquit, p/erumque incredulos nu-
duti per vetuftatem
, five
per vim fluminum,
variofque cafusjepu/chra convincunt , uhi appa-
ruerunt , ve/undi ceciderunt tncredihi/is ma-
gnitudinis oif^imottuotum. Vidi
ipfe
non
fo-
/ui,fcda/iquotmecum inUttcenfi/ittore mola-
rem bominis dentem tam ingentem , ut
fi
in
quam non vivum efleheminem norunt, viderunt
fedentem quendam infede
,
^
finiftra manu in-
n ixum baculo tantce altitudtnis atque
groffitiei
ut excederet quemcumque prcegrandts navigii
ma/um
fic
(^
hominem
invifa atque inaudita
amp/itudinis
,
nu//a parte
corrofum aut dimi-
nutum
, ^
cum ex eis unusporreia manu teti-
gtffetflantem
ma/um,
evefligio ma/usfolutus in
cinerem corruit , remanfitque
vefte nudatus ba-
culusfl//'if/'plumbeusdd' tnanum
ufque tenen-
r.oflrorum dentium moduios minutatim confcin- \ tis adfcendens. Et utfatis adverterunt
,
plum
deretur,centum nohts videretur facerepotuifle : bum eratad augendam
gravitatem maio inju
fed i//um
gigantis a/icujus
fuifle
crediderim. fum ,
quod
pofteaponderantes
afferunt
,
quivi-
Nam
praterquodolim erant hominum mu/- derunt,fuifle^ondetisquindecim cantariorum
Drepanenjium
: quorum
unufqiiifque ponderis
eft/ihrarum communium centum.
Demum hominis fl:atura tafta aque corruit.
tomajoraquamnoflra nunc corpora
,
gigantes
tunc cateros anteihant :
ficut
a/tis detndi no-
ftrtfque temporihus rari quidem
,
fed
nunquam
fermedefuerunt, qui modum a/iorump/urimum
]
& in pulverem
omnisfereverfa.
eft.
Quodmor-
^^i-^ives.
excederent.
Vives in Commentario ]\u]us\tuts contingere novit etiamKxi&ot^es a/icu-^^'^^^^^^^'
Dens S.
Chnfio-
phori.
lociaddit
in hanc fententiam : feflo
Divi\hidicens
;
inveteratorum mortuorum corpora,
Chtiikofphovi,
cumfalutatum tflemus
eum ,
adiquafuhito cinis
fiunt in fepu/chris , omnem
maximum
urhis
noft-a
temp/um , oftenfus efl \amifijfe fuhflantiam
, ^fo/am retinuifle
figu-
ohts
dens moiaris
pugno major
,
quem dice-\ram. Quem pu/verem cadaveris
Drepanenfis
T o M. -I L H
cum
58
MUNDI SUBTERRANEI
Se/A 1 1. cumnonnulli
[traSlarent manilus, tres dentes
adhucfolidi
repertifunt monjiruoja granditiei;
ponderis autem erant trium rotulorum
, id
efl,
centumcommuniHm unciarum: quos Drepani-
tte intefiimoHium compertigigantis,
^fempi-
ternam pofleritati memoriamJilo aUigaverefer-
reo
,
^fufpendere
in quadam civitatis Ecclefa
in honorem Annunciatae Virginis edita
e
omni fuo conatu trahebant.diduftabrachia
fenfim ad peftus.invitis & contranitentibus
illis , traheret ftans immotus
;
traftaque,
quae manibus geftabat poma, imperturba-
tus per notabile fpatium temporis comede-
bat,fudantes bajulos , & illius manus ab ore
fruftra divellere tentantes irridens.
Fuifleautemvaftje magnitudinis gigan-
p
'
jufdem titulo infgnita. Praterea & ipzttem{tes,fceleton, quod in prztorio Lucernenfi
cranii anterioreminvenerejirmijfmamadhuc, I apud Helvetios
,
in hunc ufque diem fpe-
,*
^pluriumjrumenti modiorum capacem
, fc^
\ ftandum exhibetur , fatfuperque monftrat,
os alterius cruris ,
cujus etji ob annofitatem de quo Cyfatus in fuadequatuor civitatibus
Cyfatus.
nimiam in putredinem pars devenifet
,
perce- principalibus Helvetias , fufe traftat ; &'re^
ptumtamen
eft
in reliquo ah his
,
qui totam /'O-jgefta etiamnum in di6la curia jiis verbis
minisadmenfuram cujufqueminimi ojfis nove- ' comprehenfa legitur
re
, fuife
magnitudinis ducentorum cubitorum,
velamplius
:
Sufpicatumque
efl
, a quibufdam ex pruden-
tioribus thuncfuife
Erycem loci potentijjmum
Regem Buts & Veneris filium , ab Hercule
occifum, ^
ineodemmonteconditum. Quidam
autem arbitrantur Entellum
,
qui olim in
fu-
neralibus ludis
, ab JEnezpro Anchife patre
Delineatio fceleti gigantis, c;a5 ojfwmpor-
Sceieto
tionesaliquot, veluti iemons, tibise, icii^u-
i curia lu.
larum ,
vertebrarum , offis faciri , coccygis
cernenfiffe.
navicularis , coltarum , ca.iYHtixquefragmen-
\ta, ^ollicis quoque
fecundum os ,
atque calx,
mala item integra fere {e quibus
, ^
taWquam
illts quce in hominibus longe aliter quam cateris
animantibusformatafunt, humanicorporis hac
edttis,pugno taurum occiderat. Alii vero unum >
ofiafuijie
,
pracipueindicium Jumptum fuijfe)
exCyclopibus
,
^
potijfme Polyphemum
Gigas in
Fuerc igitur ingentis ftaturae gigantes.
curiamagni
Beatus Odoricus Utinenfis infecunda itineris
B.o^ricus.f"i
ad Indos defcriptione teftatur, vidiffe fe
in curia Magni Cham Gigantem altitudinis
olaus Ma-
viginti pedum. Joannes & Olaus Magni Epi-
famibut
fcopi Upfalenf in fua Hiftoria Regnorum
Septentrionaliummaxime celebrant inter
alios Rollonem Sc Starchaterum procerifTims
fliaturae , robuftiffimarumque viriumgigan-
tes. Joannem Cosbaum virum probitate ac
Fortun.
do&ina fummc fpeftabilem ,
/orrijj ify/.incomitaiuWillifauLucernenfisJu
Licetus.
zce/^^j infuodeSpontaneorerumortu, li-!rifdi(5lionisfubannofaquercu , uti epigra-
MirumGi-hto narrat , Venetiis vidifle Lufitanum gi-jphe docet. Cyfatus judicio Plateri ex pro-
gantts ro-
^^/f? vaftiiTimum , adeo robuftumutalli- jportionemembrorum, fl/^i/is^J/Kewhujus^i-
gatisutriquebrachio funibus, quos in o^-gantis, dicit quadrageftes bismajoremfuis-
pofitum duodecim bajuli , utrinque fex, fehacinfrafcriptalinea.
Hac linea quadragefies hisfumptaadaquat Atitndinem Gigantis
Lucerna afervati. .
in ditione Lucernatum Helvetia juxta vicum
Reyden
,
quercu antiqua dejetla
, Jub
illa in-
venta , Senatuique Lucernenfi tranfmijja C^
ad
horum dimenfionem reliqua totius fceleti
ofia,
quce aut aherant aut non abfoluta erant,a F eli ce
Piatero ordinario
Bafilea Phy/ico, adimitatio-
nem veri fceleti delineata ,
atque a Joanne
Bockpiiore Bafileenfj
depiita ,illuftriJfmoque
Senatui Lucernenfiprafentata fuerunt , Anno
Sal. 1^84.
Fuitautemhocyc<?/?/<> inventum A.nno
Quando autem vixerit , aut unde in has
regiones advenerit, nulli unquam Hifto-
rico ini^tuit. Certe ex hoc Geometrico
ratiocinio patet
,
gigantem hunc homine or-
dinario bene proportionato^cujus
ftaturs/e-
decim palmos ut plurimum afsignant Archi-
tefti & Statuarii) triplo & ampiius altiorem
fuifte. Suntin meoMufeooffainfaxumin-
durata aNobilifs. Alphonfo
Donino una cum
compluribus aliis rebus ad antiquitatem
&naturam fpectantibus collegio Romano
liaereditate tranfcripta
,
quae quotquot vi-
dent, obexcefnvam granditatem, ojja ali-
c\x)\xs gigantis fuiffe exiftimant, curn ma-
gnitudo juxta proportionem tibiarum &
vertebrarum,
ameobfervatam, certe Hei-
vetio illi giganti minime cedat.
Boccatius.
Mira funt
,
quae Boccatius & Philippus Ber-
rhii Ber-
rromas de Pallantis corpore narrat : res ita fe-
goraas. o *
fehabet : Tempore Henricitertii Impera-
toris, ideft, Annoi^oi
,
abagricolaquo-
dam non ionge ab urbe Roma inventum
fuifTe , dum foiito altius ageiium foderet,
iapideum tumuium infcriptione ornatuni,
&in fepuiciiro viri mortui corpus procem a-
deoftatura, ut muros urbisexcederet ; cada-
ver integrum erat, ac fi pauio ante fepuiturae
datum fuiflet , inpe^iore vuinus iatifTimum
geftabat ;fupra caput autem corporis defun-
ctirepertaeftlucernaperperuoigneardens,
qu:Enecflatu,nec aquse alteriufve
iiquoris
ullius fuperinjedione extingui potuit ;
fed
in fiindo perforata
&
rupta ftatim
evanuit
:
iftud autem fuiffe corpus magni Pallan-
MUntis
tis Arcadis
,
qui ftlius Euandn Regis ,
co-
<"/"
mes JEneaheWo finguiarique certamine du-
dum interfe<ftus fuic a Turno Rutiiorum
rege
, multo prius antequam Roma con-
I
deretur.
LIB.VIII. DESUCCORUM,
Cap. IV.
deretur. Quae omnia a Volaterrano confir-
Volaterra-
mantur.
nus.
Atque hsc funt.quje de Gigantihus eorum-
que immenfa vaftiTate adducenda duximus.
Reftattandemhocloco, numvere tam pro-
digiofie fliitura homines unquam in Mundo
fueritit , hoc loco demonftrare.

^
DiSQ^uisiTio Prima.
Num vere Natura tam monftruof magni-

tudinis homincs
,
quam AuB:ores allegati
referunt , unquam protulcrit.
TNfepulchrislocifque fubterraneis fubin-
^deoflareperiri, qxx^z ojfa
gigantum efle di-
SALIUM,&c.TRANSFORM.
59
cuntur , non abnuo ; nam utfupra annotavi-
mus, Gigantes vafti corporishomines fuis-
fe, vel ipfa Sacra Scriptura teftatur, Gen. 7.&
lih. I Reg. c. 17. Maximiltano Caefari Anno
I ; 1
1
,
tefte Surio ,gigante<e magnitudinis vir
Surius.
ex Polonia oriundus
, oblatus fuit
,
qui &
pro magnitudine corporis
,
proportionato
cibo fingulis prandiis vitulum
(g ovem ahfu-
mehat. Similisnoftristemporibus ferdinan-
^oIl.incomitiisRatifponen{ibus,/foi<S2
3
exhibitus fuit,ut proinde de
inufitata magni-
tudinis hominihus utriufque fexus minime
duhitem
, cum tales nullum non feculum
protulerit.
G-igartti5 Sceleton
m
Twnis Sr^ce pnmeTyrepanunt
mvmtum. ^OOCCatlO -te/te. x,aj} IM-
pUorunv
.
Meafura
Cigmtnm.
Homines
a.memfuijje \xn.qu2im
,
qui 7,0. 60.
100. 200. cuhitos excederent
,
perwego : &
ut hoc luculentiflimis rationibus compro-
bem
,
primo quid per .cuhttum
,
pedem ,pal-
mum,
notetur
,
praemittam, ut ex notis men-
furis cadaverum giganteorum vaftitas & in-
credibilis
magnitudo clarius innotefcat.
Cuhitus
juxta communera Geometrarum
TOM. II.
aeftimationem in fe continet pedes duos , &
pes Geor^etricus palmum Romanum unum
cum dimidio
,
quxferefacro cubito refpon-
dent; hifce enim tanquam notioribus ad ra-
tiocinium noftrum de gigantihus liquidius
comprobandum prjemiftis , uti vifum fuerit
imenfurasquilibet ad fu2 nationis proprias
I
facile applicare poterit.
I
H %
Qo-
^^//.11,
6o
MUNDI SUBTERRANEI
Co/w/^&.SacraScripturatefte.diciturfuis-Iperregulam proportionis ad pedes & pal
fealtitudinisyfx
cubitorum & palmo, quslmosnoftrostradu^^lamonftrant,
(7o/i<j/j& altum fuiffe
Gigantis in Helvetia reperti cadaver altitudinem habuit
Oreliis cadaver oraculi juflii efFoflum fuifl!e , tefte Plinio,
Eodem tefte 4^^m /^^(?Z/jfiliicadaverfuifl!e
Cadaver ex Creta monte effofliim , P///o tefte,
Tingse in Mauritania^i^^K/ij cadaver e<fofIum,eodemteft.e
-^

Tandem,quodomnemadmirationem fuperat,^ in Erice monte

Drepanitanorepertumfedentem,5()CM/i<?tefte,
Ctihiti- Pede!.
<^ri 13
9
i8
7 14
10 20
4<J
92
60 120
2CO
400
Palmt.
27.
21.
30.
138.
i8q.
(Joo.
InqHtfitio
naturalis
de Gigan-
ribus.
HiElorutn
ratio.
Atque hjec eft magnitudo giganteorum cada-
verum, qus citati Auftores indiverfiscry-
ptis
, variifque temporibus inventa fuine
referunt.
Quasritur itaque
,
num verijimik faltem
fit, Naturamcarneasmoles tam vafias
produ-
tum corpo-
cf/-(?potuifre ? Ego fanc utimoderatum ul-
tra naturalem hominum ftaturam excefTum
faciletolerarim, ita quoque difficulter in-
ducipoflum, ut aliquando tantae magnitu-
dinis homines (quorum menfuram hicex-
hibuimus) , exceptis tribus primis
,
fuifTe
credam.
Quod & hifce argumentis demonftro :
Quia cum omnis forma materialis ex fe &
fuanaturaexigateffe forma corporis orga-
Inici fibi proportionati , corpcri autem ex-
ceffivs magnitudinis repugnet corpus orga-
nicummajus& majus in infinitum; certe
luculenter patet conclufio. Ratio, quia ta-
les formas cum fuo organo commenfura-
ri necefTe eft , a cujus exiftentia ficutde-
pendent naturaliter ad exiftendum
,
ita
ab ejufdem poffibilitate dependent : cum
fieri non pofiit , utorganicum corpusmajus
& majus in infinitum ab anima, quae cer-
tosa Natura fibi conftitutos terminos ha-
bet , animari poffit & con firmatur hoc ar-
gumento: Cumenimomne animal fit fub-
ftantia & natura, fieri non poteft ut uUa
fubftan tia feu natura fit fubftantialiter ma-
le&violenter conftituta, & fi homo cqi\-
ftitueretur in mole tali , ut gravitate par-
tium
, & nativa tenacitate difloluta folo
pondere membra divellerentur , efTet eflen- 1
tiaIiter/M^i(f conflitutus
,
quia ipfa fubftan-
tialis conftitutio rei , fi haberet quE fibi de-
berentur, evaderetineptaad fuum finem;
tradatum defiderat , is legat problema de
terminomagnitudinis&virium in anima-
libus, a P.Antonio Terillo Societatis noftrae
Sacerdote , non ira pridem editum
,
ubi o-
mnia dTcoomtlixais pulchre demonftrantur.
Certe Naturafagax,\xti omnibus animan-
tibus, ita &hominibus ad aftiones fuas pro-
be obeundas, d terminatam corporis mcgnitu-
dinem cow^i/w/z^^ut quicquid ultra eam ^erit,
merito monftruofum videri queat. Nam in-
ter quadrupedia Elephantem omnium maxi-
mum produxit
,
quem etiam ut pabulo nu-
triretur fufficienti , non carnium ,fed fogni,
graminum, foliorumque nutrimento ubi-
que obvio ali voluit. Inter volucres a(jui-
la, vulture,ftruthiocamelo, falcogryphis,
quantumnobisconftat, majores non exhi-
buit, optimo fane confilio ; fi enim majoris
molis&exceffivaequantitatisvolucres pro-
duxifTet , certe nullum animalium contra
tantamrapacitatem junftam velocitati vo-
latus , immune fuifTet
;
quod naturae in-
commodum ut eviraretur
, unumquodque
juxta fpeciem fuam fub tali &tali magnitu-
dine indoli congrua conftituit.In mari vero,
uti nutrimento exfalfugine, alga
,
pifcibus-
queabundantiffimo, itamaximas omnium
animantium, balainas, orcas, phyfiteros,
produxit
,
quibus tamen tardiffimum mo-
tumaddidit
,
ne velocitate natatus, dum
tyrannica quadam vi fufquedeque imma-
nesbelluaj vertunt cuntfta, omnem Ocea-
niae CECGnomiaecommeatum voracitate fua
brevi exhaurirent
;
addidit & dicHiis vaftje
molis belluis paucitatem prolis,ne uti caete-
rs minores ex nimiummultiplicaraprole,
irremediabile damnum naturs adferrent:
Unde & viviparas efTe voluit, ne, fi uti
P. Antoa.
Terillus.
CuT natura
certa ani-
malia ul-
tra com-
munem or-
dinem ex-
cre/cere -
luerit.
membraenimnonpofTent cohaerere ;
Ergoj caeteri pifces ex ovorum exclufione nafce-
fieri non poteft ut tale Natura rerum provi
daproducat. Nequeenimpedestales, tan-
tam molem fuftinere poftent ,
neque hic
ullam brachiis violentam aftionem exerce-
re pofTet
,
fine convulfione totius. Difci-
mus hsc ex marmortis
coioffis hic Romae,
quorum exititia membra fine fulcroaddito
confiftere non poffunt,
quin ponderetan-
dem divellantur. Quod fi verum
eft in mar-
moreis ftatuis
,
quanto magis in humana
ftatura prodigiofas magnitudinis
verifica-
bitur ?
Qui clarius fufiufque hoc argumentum
rentur, Oceanura magno aquatilis naturje
praejudicio implerent.
Quemadmodum itaque provida Natura.
inpondere, numero & menfura conftituit
omnia , itaquoque /;owifw in eam quam
diximusmagnitudinem, ideft, ultra quin-
decim paimos ant ad m^ximum, 18 palmos
^xcrejcerenoiuit. (^odvevo Goliatb fexcu-
bitorum & unius palmi altitudinem ha-
buiflfe, Sacra Scriptura teftetur , id non ali-
ter quam extraordinaria D i providen-
tia, adpopuli fui gloriam manifeftandam
ab aeterno praevifum accidiffe putem. Sl
enim
LIB.VIir DE SUCCORUM, SALIUM,&c. TRANSFORM. 6i
Cap. IV.
enim, uti Boccacius deg/gafite Drepanitano re-
ferr , homo aco cubitorum
,
qui 400 pedes
geometricos, veldoopalmosefficiunt ,un-
quam in mundo extitifTet , is haud dubie
turriscujufcunquemagnitudinem adsquas-
GTgandf"
f^^- Nullus unquam coloflus in mundo ere-
Dcepanita-
ftus fuit, quem Hou multis parafangis fu-
wfnbuiofa
pgja{]"gf ig^g^ curiofus hinc ducat confe-
quentias circa habitationem
,
nutrimen-
tum
,
tyrannidem hujus monflri : quod e-
nim habitaculum tantas vaflitatis capax?
quod nutrimentum tantx ingluviei fufii-
tjitiiditur,
tx natiira
Illuftriffimo Marchione Carolo de Fintimi-
DedentibM
^lia, Viroeruditifllmo, nec non
exadlifTi-^f^Sr-
moSicilizHiftorico, dehujufmodi gigan-flw.
tum ofTibus , magna animi mei voluptate
conferrem, eique nonnuUos dentes, quos
progigantum dentibusmihi nonnuUianti-
quarii donaverant , oflendifTem
, fubrifit
modefle , dicens, putafne , Pater mi , hofce
gKiantis dentes efTe > ego fubneftens, tantam
me fidem iis habere, quantum amica eo-
rum, quieosdonaverant, fidesmerebatur,
refpondi : is vero fubdens
, craflina die.
ciens ? certe integer grex ovium caprarum- ait , denuo me convenias , & ego tibi mon-
queprouniusdieifuftentationeeiminime flrabo
,
cujufnam hi dentes fint. Dirtum
fuffeciflet, probolobovem
,
pro pqtu fon- faftum
, uti receperam poflero die virum
tesrivofque haud dubie exhaufiflet: quod humanifTimumconveni
,
quidixit, adfcen-
operimentum tantas moli congruum ? Certe \ damus rhedam
,
quo fafto, me duxit ad lo-
^uanta
mala hujuf-
iHodiGi-
gmtes iri-
ferrepotue-
rint.
velum nauticum ei aliud non fuiffet nifi
flrophioli loco , & quinquaginta fimilia ft-
mul afTuta pro veflimento : fagi & pini non
fuiflentnifttenuis loco bacilli. Quodnam
autem animal a tanta immanitate tutum
fuiffet ,
tants velocitatis , ut ordinarii ho-
minispafllis yo ,uno ipfepaffucomprehen-
deret , muros & domus quantumcunque fir-
mas &folidasfolius pugni aut calcis illifio-
neproflravifTet, exercitus integros haud fe
cum tribus ferepafliiummillibusPanormo
diffitum
,
quod mare dulce vocant.
Erat ibidem ingens montis promonto-
rium , & e regione foramen praegrande
,
per
c^odiin.ohicm2i immenjifpecus latibula pate-
bataditus
: defcendamus,inquit,jammon-
flrabotibi , mi Pater
,
quantum natura in
fimilibus humani corporis membris effin-
gendis pofiit , accenfifque tedis
, famulis
prseeuntibus , ingrefrifumuslongifTimi tra-
cus acmefrorfcenumfecuifTet;&innum.era idlusantrum, &cumjamaliquantulum in
alia, quaecuriofolf&r/, ficut&decseteris
gigantibus
,
quorum vaflitatem in prsece
denti tabula exhibuimus
,
proportionali ra-
tiocinioevolvendarelinquo. Sed ut Leior
rempropiusadfpiciat^gar^iwapponendam
duxi , ex qua difces proportionem homi-
num ordinariorum ad gigantum praedifto-
rum maenitudinem.
timapenetraffemus, oflenditmihi in fini-
flro antri pariete, longe lateque exporre-
(flum mirum Naturce. opus : Paries dentes re-
^t"''*
ferebat parvos
,
mediocres
,
maximos & ex-
TeMesfor,
ceflivae magnitudinis , eaferie, qua natura

maxillis animaliuminfererefolet, infixos,
tantacopia , ut centum carros inde onerari
pofle facile crediderim
, tanta naturalium-
dentium fimilitudine , ut vixhos ab illis di-
Fabuiofa labulcB itaque funt & anilia deliramen
"^rhimt
t^quaecunque de hujufmodi prodigiofa ma- iftinguere potueris
;
fupra quidem cando
modienor- gnitudinis giganttbus^voduntm Sienimta- rempellufirem, inferiusveroradicesmon
'"'^"'"^Q^, lis unquam in mun^o extitifTet
, An non ilrabant acuras ;
omnes tamen in lapidem
g^ndbus
omniumhifttjricorumingeniaintantapor- jfolidum converfos. Tum ecce ad me Vir
dbAuao-
tentimoleaftionibufquedefcribendisjam-
fanis^Idfe-
dudumfatigafTet ? refpecftucujusduodecim
runtnr.
Bercults agones non nifi ludus puerorum
fuifTent. Certe cum Anno 162,7. Drepani
morarer, multumfanecumperitis de hu
Illuftriflimus , hi funt dentes
,
quos nonnul-
li impoftores hinc exemptos pro gigantum
aut elephantorum dentibus (erant enim ali-
qui excefTivs , ut dixi, magnitudinis) im-
perits plebi vendunt. Ego vero non exi-
jufmodi invento monftro gigantis qusfivi,
}
guam eorum milii copiam comparavi, quo-
cryptammontisintravi, ubi dicebatur in- rumparteminMufeo ,inhuncufquediem,
ventum fuifTe cadaver
;
fed nihilhorum, {refervo, partsm literatis viris ad impoftu-
ram
monftrandam , dono dedi.
Sed non ftetit hic mira Naturae induftria.
.Sow-uf-quaedeyaftitate fpecus fupra allegati Au-
"%^gatio.
^ores tradunt, reperi
;
imo vix puto
,
al-
titudinem triginta pedum
,
quantum me- julteriusprogrefTus, infubterranei cunicu
crypta in
mini , conftitiffe : neque mihi unquam aut li parietibus ,
nefcio quE humanorum mem-
Vercfan-
^^^^^ mauufque ,
aut cranium fimiliaque /^/-or^wlineamentaintuiti fumus
;
nunc e
tisnrep- membta , exquorum proportione ad ordi- mm tibiarum protubcrabant formae, modo
narii hominis membra fa(R:a , in notitiam
veraequantitatisprsedidi gigantisdevenire
fperabam, exhiberepotuerunt; quod& in
Helvetico gigante defiderarem ,
ubi praeter
coftas , tibias , femora , neque caput , ne-
que manus pedefque oftendere poflunt:
nttam tn
uentum
fuit.
vertelrarum genuuntquQ veftigia
,
nuUo ta-
men ordinis nexu fpedlabantur
;
videban-
turquoquenonnullitumores argillacei in-
gentes, quiexcifi,ex una fztte os genuum,ex
akeraconcavitatem relinquebant, calvana
haud abfimilem ; nihiltamen inter omnia
quae partes organizats uti defunt , ita quo- 1 offeae fubftantiae veftigia
,
organizatum,
que veritatem rei fufpeftam faciunt. l uti funt caput , manus pedefque
,
reperie-
AccediteodemtemporeutP0mi cum batur ;
unde lucuiente admirabilem Na-
'
H
3
tursB
6i
M U N D I
SeB.. 1 1. turas in oflibus , aut ofTibus fimilibus faxis
formandis
induftriam primo cognovi.
Addidit
Illuftrifrimus Marchio , complura
hujufmodi
antra in Sicilia reperiri quaJ dum
fimilia admiranda Naturs vi produfta os-
flum fimulacra ,imperitaplebsinvenit, im-
mania gigantum offa effe non fibi dunta-
xat.fed&aliisperfuadent ; addidittamen,
in agro Solonio juxta mare, Drepanum&
Panormum inter , ab agricolis vera adhuc
0/4 E/<- erui ofla Elephantum, qui prsteritorum fecu-
fhantorum.
loj-um temporibus ab Afris in Siciliam con-
'
tra hofles in bellum introdudli , ibidemque
interfecfti tumulatique funt, pofleris tem-
poribus tandem detedlis ofTibus, quse & im-
periti ^zi^impro gigantum
offihus venditant
;
quiverb comparata horumoffiumfymme-
tria cum hominum conferunt, protinus
agnofcunt , rainime veritati confentaneum
Q^z poffe
,
quod tam conflanter afferitur
;
addiditque, hoc difcrimeM ejjeinterojfavera
^
anaturaminerali />roc/a^a, quodilla fem-
per tibiarum canales ; fiflulofofque meatus
olim medulla refertosretineant, haec vero
folidum lapidem fmeullotibiarumconca-
vitate mentiantur, & talia funt ojja lapidea
,
quas etiamnum in noftro Mufeo exhiben-
tur , unde illa purum Naturx opus femper
credidi.
Faaeins in
Meminit & hujus antri Fazelus de rebus
Hgmaij.
SiculisHiftoricusfol.zy. / y^gro Panormita-
no , inquit
,
fons
efl
infignis , Maris dulcis co-
gnomento notiffmus Meridiem ohverfus, trihus
SUBTERR ANEI
vatosnos incedere, necefle foret; in lati-
tudineveropariinxqualitate,
ubi minimse
erat, decempedas fpatiumnon excederct.>
quomodo, inquam
,
gigantem i 8 cuhitorum,
idefl
, 44
palmorum altum talis fpelunca
caperet? nemofaneidfacileconcipiet
, uhi
nequeflare , necjedere, neque ob loci angu-
aizsjncerepoterat
,
eaque fe proportione ha-
berethic aditus ad talem gigantem, ficuc
felis ad latebras foricis.
Rurfum ait ; cadaver incompaBum diffolu-
tumque
JuiJJe
repertum
,
fi hoc : quomodo ex
offibusmenfuram tam fubito reperitcada-
veris deteftor? aut quomodo in diffipatione
membrorum , totius compagis molem tan-
topere obflupuiturbsPanormitana.> Quod
vero in pulverem a tailu refolutum fuerit, ad
fidem faciendam
,
gratis adjunftum credi-
derim. Dicit, nihil aliud comparuiffe ex ca-
daverepraster mandihulam dentihus molarihus
apprime inflruftam
,
quorum unus quatuor
unciaspendebat : de cranio verb, pedibus,
manibufque magnum filentium. Credide-
rim & ego mandibulam dentibus inftru-
(ftam , cum reliquis tibiis, articulis fimili-
bufque inventam fuifle, cum & ego eadem
omnia in eodem antro reperta , coram in-
fpexerim , fed ea non niCipurum natura opus
invenerim; imo dentes reperi quorum unus
non quatuor uncias , fedquatuor librarum
ponduspenderevidi: Ergogigantis dentes
tuiffeafleram? abfir.
Relatio itaque fazeli veritati non con-
ferepajfuum
millihus ah urhe refugiens
,
fpra\ gruit, ficut alia gigantum cadavera in di-
quem in
ipfa
montis rupe fpecus efl
longitudinis
\
verfis Sicilise locis reperta
,
uti Mazareni
cuhitorum plus minus 6c. latitudinis zo. inqua I
Anno i fi^.
inventvimait cadaver in agro, cramm
PaulusLeontinus nitrum confeB:urus,dum ter-
j
cui Xyphilus npmen, 20 cubitorum, capite ifi-'^^^^'^"'
ram pecuinam in nitrariis decoquendam yfKo!y?dr J<?/ii,incineremtamenredaftum,prJBter
yarUhu-
1
j^j^ effodit ,in c^daver hominis vaflitate mo-
}
dentes nil aliud repererunt pondere quin-
^^f^xa^oSiJeque
giganteicorporisimmane ,cuhitorum Jere que unciarum. Si in cinerem redaftum
,
insiciliain-
decem
^
otio memhris omnihus incompatlum quomodo caput inflar dolii reperit ? Sunl
""""*'
dtffolutumque fortuito illapfusejl. ^dcujusfa-\h.z conjefturaeprorfusfutiles &nullonix3e
mam Panormitamvifendiftudioexciti, capitisRmdsLmento. Item complura ad Hyblxi AliafciltM
memhrorumque omnium admtratione
ohflupue- \montis radices ad fontem S.Cofmani
c^<^^-^J^siciUa
runt, in pulverem tumen
verfa funt omnia pra-lyemmgigznteoTumofra. & denteseruta di-feferw.
ter mandihulam ^molares dentes oh duritiem 1
cit. Prope Syracufas quoque Anno i f^S.in
immotos , horumjinguli unciarumprope quatuor
i crypta quadam profundiori ab Adorno Equi-
ponduspendehant
, noftrisfimiksfuhalhi
effigi-
ati ("
carieprorfus cavati
;
quorum duo mihi a
Simeone Piglione donati in rei tum fidem,
tum memoriam incredulis exhihendi. Sedfi fui-
gula hujus Audtoris verba examinemus,
multa in eis contradicloria inveniemus , &
nil aliud fuiffe quam quod ego cum Marhio-
7ie Ventimiglia
examinavimus, offa&identes
a naturaproduHos
: Qiiod ita demonflro.
Primo dicit
, cadaver
fuiffe incompa-
ctum difTolutumque 1 8 fere cubitorum , id
efl, 3(jpalmorum,
autquod
idem efl,
44
Cffx/carf-
palmorum Romanorum.
Quasro itaque
j<>Fttz.et.
^ngj^g^f) meatus ille fuhterraneus
adeo ins-
qualisaltitudinisame obfervatus,
jam zj,
modo 15-
, aut etiam 10 palmorum
,non-
nunquam ita ftriftae altitudinis
, ut incur-
te Genuenfi , dum veterum monumenta
fcrutaretur, cadaver inventum fuiffe fcribit
20 cubitorum , ex eo tamen in pulverem re-
foluto prster calvariae , coftae , crurum par-
tem, dentes nihil aliudfecumattuliffe, in
donum magno Magiflro offerenda. Iterum
CalabrafipropeEntellam Anno lyyo. dum
vefpillones tumulum defunfto in templo
parant , in aediculam tefludineatam inci-
dunt , & in ea cadaver hominis 22 cubito-
rum,ideft,
ddpalmorumreperiunt, quem
& per jocum rifumque ereftum
, lapidibus
tamdiu lacefliverunt, donec in pulverem
refolutum.prasterdentes nilreliquumman-
ferit.
Quis ex hac defcriptione fahulam non
fubolfacit ?
Quomodo enim adicula teftu-
dineata
LIB.VIII. DE SUCCORUM, SALIUM,&c. TRANSFORM. 6:
QA
lY.
dineata cadavsr 66.palmorum caperet, non
video : quemodo vero tanto labore erutum,
tantaque corporis concufTatione in pulve-
rem non refolveretur
,
quemadmodum
*
poftea faxorum jaftibus contigifTe ait.mini-
me capere pofTum
;
quomodo prxter dentes
nilaliud notatudignum repererint, facile
oftendit , illos mineralium
ofiiim
dentiumque
figurci illufos ,
eos pro veris gigantis denti-
bus venditaffe. Qu^ecunque itaque Faze-
/j de fimilibus gigantum cadaveribusfcri-
bit, merasfabulas efle , ^ pro nihilo ducen-
das, vel ex demonftratis patet. Sienimhi
in Sicilia nati &educati fuerint , cur ho.die
eofdem non producit? nequefufficitinflu-
xum caufam dicere , cum idem hodie
,
quod
olimclima,idem fiderum adfpeftusfit.cum
eofdemhodiefrucffeus, eadem animalia, quse
olim ejufdem molis producat.
Nemoverohocloco fibi perfuadeat ve-
lim, me G/g^;^?Munquam in Mundo ////?,
hocipfonegare; abfit; aliud enim me Sa-
s^uuHti
crsliterse docent, ex illo Gen. ^. Gigantes
Pcetarum erantfuper terram diebus illis
, illifunt poten-
deciganti-
fg^ afeculo viri
famofi.
QnXY&^co Berofus diO.
^jm-
(jjgaj^tji^ysgjgnonurbegigantuminmon-
te Libano tradit, uti is nullam fidem apud
Hiftoricos meretur , ita quoque fabulis
quse fcribit veracius quam hiftoris adfcri-
bendafuntutiomniailla
;
quaeveteresgen-
tiies Hiftorici & Homerui de Gigantibus,
Titanibus & Cyciopibus n:^A
yiyx.y^^gyM.ynci.i
^omodo
aCoslo&Terraprognatisfcribunt. Quan-
gantesjn
do itaque deGigantibus fit mentio, illa qui-
mHtidofms-
Jefn de robore & viribus
,
queis poilebant,
gendumfit.
uti & de corporis moie inufitata
,
intelii-
genda funt, non tamen de ea, quae juftos na-
turas terminos excedat: quemadmodumhoc
noftro feculo ad mare Mageilanicum vifi
funt qui hominum hensproportionatorumfiatu-
ramfemelcum dimidio, vel etiam amplius exce-
derent , &hujufraodiqigantes nullo non fecu-
lo inventosfuifje fupra diximus
, & hujufmo-
di quoque fuifTegigantesante &poftdilu-
vium,ideft, utimagnitudine&viribus, ita
Bcrofus.
Homerus.
cajteris hominibus eminentiores
,
pro certo \fcuntad radices mon
t(Z vaflitati refiflere
nequiret, in montium antris
fefeahjcondebat, quo
vafla
corporismole impe-
dituspenetrarenequihat. Accidit aliquotempo-
r"?//NoemUm adortus gigas , cum fugientem
confequi non
poflet , evuljam barbam
pofl
eum
conjecerit
,
quaflatim inftar cedrincefylva uni-
verfam campiplanitiem explevit , itautc^oZ
piii , tot cedri viderentur , ex quihus deinde
Noemum Arcam
adificafle , ridiculo fine
figmento tradunt : tamimmenfsverbma-
gnitudinis fuiffefabulantur, utcum Arcam
Noemi indiluvio qu^reret aqusenonnifiad
genua ejus pertigerint.Interim fame crucia-
tus balsnas venabatur
,
quas Soie toftas
uno bolo devorabat, & fimilia, quae &; rifum
movent , & ob incondita mendacia etiam
ftomaciium: fed hsec animi gratii. Vana
itaque eft & ridicula recenfitorum gigan-
tum iiiftoria.
Hisitaquefic recenfitisnilampiius reftat
^""^*
nifi ut quomodoNaturahuyximodi
ofleam in^^f^""^
fuhterraneis locis fuhftantiam generet, oG.enda.- tenx vi-
mus. Ex iioc, fimiiiaofTa unquam inventa,
^"'^'^"''
nii aiiud nifi purum naturae opus fuiffe , lu-
culenter patebit.
DlSQ^UISITIO Secunda.
De Enoflorum
, five ofiiumfuhterreflrtum
ortu.
QUemadmodum Terra in utero fuo o-
mnisgenerisfaxa^cdr/oyifjjquoslithan-
thraces vocant, lignum foffile, camem terrse,
quam margam vocant, ita &cofla{uomodo
generat,quos Metallici jam Enoftos ,
ivotas,
oflifragos o5-ectx,oAAct, & Germanice, a mem-
bris iiumanis, quos referunt, Knochenftein
vocantur. Namut Heftor Boetlius lib. deg^^
lapidibus dicit, Suhinde coftaaut femoris hu-
ji.^f
^jp^^
mani, autcoflarum hrachiorumque forma
^^^"
Hed: Bostb
untur
, ^in variis Germanice locis reperiuntur.
Inveniuntur in Pala-
tinatu nonprocul Spi-
ra, itemprope Heidel-
hergam , ac fenamSa-
xoniie , in
Silefia ca-
terifque locis : Cre-
teneri debet , non tamen granditatis exoti
cse
,
quam defcripfimus. fi enim prodigiofse
magnitudinisviri Enacim erant, quomodo
urbem Enon inhabitabant, inque jedibus aut
papilionibus tantae molis incapacibus > quo-
modomatribus, filiabus, cseterifquehomi-
nibus , uci Berofus dicit , &Sacer.textus non
abnuit , moie corporis improportionatis
commifcebantur.>
Qiiae veroSaracenica hiftoriafeupotius
tium arenoforum , (^
magno fcepe
numero
ex juhterraneis eru-
untur. Narravitmi-
\\\ liiuftr. Cianthes
Epifcopus Potenti-
nus , in fuo Epifco-
patuiocumefTe fub-
terraneum , ex quo
faxa
rotunda ofiium
Potentise
mira cjjium
JiruHfita,
fabulofa rerum defcriptio de gigante (9g,tra-
j
inftar
diverfifiimae
dit, iilaomnesimaginationishumanaecon-i
magnitudinis eruuntur
,
quorum alii for-
ceptusmonftruofosiongefuperat;verbaex|mam cranii humani
,
alii perfici figuram
ArabicofermoneameinLatinumtradufta' exprimunt, qnx & Jmhroflnus recitat unaAfnbrofi-
dTflZe
^'^^^oi^ant: Og gigas ante
^
pofl
diluviumfu-
OgfMo-
perfles , cum Noe
infigni ^
irreconciliahili ini-
fa
mrratio.
micitiie
diffidio exercehatur, quem ^
continuo
adinternecionem
qucerehat ; cum vero "Noeta-
cum tiguris
,
quse genera iapidum Cepliali-
'
ten, Carditenaut Perficiten ,
a figurisvi-
delicet, quas referunt , appe^llat
;
quidam
caeparum inftar fuis inftru&i corticibus
fpeftan-
SeB. II.
Agricok.
Calvaru
minerales.
Erckerus.
Origo hu-
jufmodios-
ftum.
Agricola.
Ambrofi-
nus.
Cxfalpini
judicium de
elfibus
foffi-
Ubus,
^uomoAo
globj t ffi-
les generen
tnr.
64
MUNDISUB
fpec^antur.
De quibus & Agrkola l. 2. defos-
filthus
mentionem facit , cujus quot corti-
ces,
totofTeas reperias calvarias; quae&in
monte Carpatho fubinde tantae magnitudi-
nisreperiuntur, utuna multorum modio-
rumfrumenti capaxeiTepoirit, xxuErckerus
in Oermania Ae Mineralilus lilro teftatur.
Quaeritur itaque
,
quomodo tam imraanes
Calvarias
, tam immania humani corporis
memhra
,
a.d femorum ,
tihiarum
, coftarum,
dentium fimilifudinem producat. Dico, la-
tereinfubterreftribusvifceribusintrafaxo-
forum montium hiatus , terram quandam li-
mofam, quam margam cum Agricola fupra
nominavimus gypfeae materix miftam: quae
terra ubi per rimas montium nitrofum fluo-
rem receperit, fit , ut illa vekiti cortice quo-
damgypfeo, induatur, quiuticumtempo-
re lapidefcir, ita quoquefalifnitri fplendore
albedinefuaos proxime semulatur, utpote
candidum, rimofum & friabile. Si itaque
intra terrs concavitates hsec terra concavi-
tatis rotundae locum invenerit , nafcetur
pila rotunda, qus difcufla calvariam proxime
aemulatur ; fi matrix fueritdifpofita fub for-
mafemorishumani, autcoftse,autalterius
membri, margainea contenta fuperaffufo
falnitrofo liquore
,
femur humanum minus,
majus
, maximum & prorfus giganteum,
pro raatricis raagnitudine exprimet. At-
que haec funt ofla ifta
,
quae natura producit,
& pafTim olTa gigantum communi homi-
num perfuafione dicuntur
;
quae tamen fi
confregeris, ^^//^/f/i^nec medulla, necme-
dullct
fi^ulofus meatus reperitur
,
quod fieri
deberet , fi hominum ofla forent. Quk o-
mnia /Imhrofinus con^tm^i, cum complures
ex Enofteis lapidibus exhibet
,
fub forma
dentium
, coftae
,
tibiarum
,
pedum
,
quas
ipfe Bononiae fe obfervaffe fcribit, quorum
figuras hfc apponendas duxi : Quae quidem
omniaofla, terrae foetusefTeuna nobifcum
afTerit. S^d Casfalpinum audiamus
,
qui c.
48. de Metallicis ait,
Ojfa
autem e terra nafci,
invenirique lapides
ofjeos ,
luculenter oflendit
Theophraftus. Fodiuntur bodte prope oppidum
S. Joannis in valle Ami
o(Ja
lapidea ingentis
ftatura , unde putant
fuifje
ex Elephantihus ah
Hannibale dudis in Italiam. Extat humeri ca-
putautcoxendicis ejus magnitudinis
,
quam u-
traque uLna ampletli z>ix pojfis.
Apud mefunt
fragmenta crurum intus fpongiofa , exteriusfo-
lida
,
colore
marmorisporphyritis nigriora
, fo-
ant ut marmor
, de quibus pluribus a nobis
aftum eft in
noftra Hetruria
, ad quam Letio-
rfwremittimus.
QuGmodo SLUtQmrotundiil/i
lapides, de quibus fupra
, a mmrzformen-
tur
,
paucis oftendam.
Ubi natura
difpofuicmontesargillaceos,
&arenaceisglebispermiftos,iphorumple-
rumque radi cibus hujufmodi
lapides,omnis
f(
T E R R A N E I
do lapidi circumdetur, fit , ut haec mafla aqua-
rum defluxu
delatapaulatimperdeclivita-
tem montis decurrat;
& quoniam femper
lutofam terram obviam unafecum involvit,
hinc fit, ut lutofaeargillsagglomerata
ma-
teria devolutione fua novis femper & novis
veluticorticibusveftiatur,
quse infundum
delatae ibidem fucceflu temporis humidita-
teconfumpta, naturalocicooperantetan-
dem in glohum
faxeum convertuntur
,
par-
vum , magnum , maximum
,
pro majorevel
minori materiae agglomeratione
,
qui globi
deinde difsefti , corticibufque evolutis , tot
calvarias, quot cortices funt
, exprimunt;
quas imperiti artis natur^^abofleaematerias
fimilitudine, calvarias gigantum dicunt.
Qui vidit ex montis convolutos niviumglo-
/?ojfemperex agglomeratione nivis majo-
res & majores, is lutofa lapidum agq^lomeratio-
ne facile judicium feret
;
qui in Alpibus fub-
indetantifunt, utmontium inftar, homi-
nes&jumenta obruant , flumina & valies
impleant. *
Quodvero hujufraodi crania
lapidofa ex
^omoit
fuhterraneis locis eruantur , hincfaftura efle
'" '""'* *
putera, uthujufraodi^/o^/ in valle ingenti
crania hM
numero quotannis coacervati , tandem /
i^p'^ofa,
acervum, montis inftar fuperindudli excre-
verint
;
quam rem non credidiffera
, nifi
hsc dura Hetruriam perluftrarera , in raon-
tibus Radicophani , fenfata experientia de
rei veritate me certiorem reddidifTet, uti in
Hetruria expofuiraus.
Rurfuscum lutofahEc& argillacea
ma-
^uomod
generistormas exprimentes
effodi
folent; teria non femper in globos
conforraetur,fJ/^^j^/j
hoc aurem naturae arti ficio fiunt.
Tempore fed fubinde in cylindros pro materi
cui cir- 'IbM."
^^\XNix6.imhn\xmargilUeamateriafirotun-\cnmd\xcitwtiotm^;
hincfit,
ut vel ftipiti
aut
LIB.VIII. DE SUCCORUM,
cumduftainingentes devolutione fua cy-
lindrosexcrefcat, quaegypfeo& nitrofo li-
quoripermifta , tandemvilapidificain tra-
bes veluti ofTeas , nunc fub tihiarum
,
ma-
nuum, modo hrachiorum
,
]zm peJum forma
convertantur; quje eflTolTacumofreumquid
exprimant & friabili fubftantia conftent,
paftim pro ofdus gigamum ob immenfita-
tem molis , reputantur.
Habeshic^wwo(^w
,
quibus Natura in
bujufmodi ofiihusformatidis utitur : vel intra
inontium hiatus
,
pro difpofltione concavita-
tis, intraquas marga
gypfea falnitrofo
liquo-
re
fuperaffufa , &inlapidemconverfa, tales
efforraat figuras quas matrix exhibet. Al-
ter, per argHlofce materia
gypfo
"
nitro mixta
devolutionem ex montibus fadtam ,
uti di-
^umodo
^xxm eft. Dentes \ero
fofiiles ,
quos in an-
^fillrmet'
^^^o Panormitauo curiofe me oblervafTe me-
mini , hoc pafto a natura formantur : Pa-
rietes antricumnonadeodurolapide con-
ftent, fedarenofo potius, feucalcario aut
gypfeo , & rimis ob humidi abundantiam
obnoxii fint , uti ftirice nitrofas fatis mon-
ftrant : hincfit, utfalnitrofus feu vitreus hu-
S ALIUM, &c. TRANSFORM. 65
mor fubtilitate fuamoUem lapidisfubftan-
tiam ufque ad extimam fuperficiem perva-
dat , ubi cum quo defluat,
nonhabeat, ibidem/,vy, in
licvem
,
candidam
, offeamque
materiam dentihus haudahfimi-
lem induretur
;
qui quidem
dentesjuxta rimofamparie-
tum difpofitionem ,
finguli
a fingulis feparati , & veluti
intramaxillaminfixi , veras dentium ma-
xillasprope mentiuntur, diverfiffimse ma-
gnitudinis, ita ut nontmlii gigantum dentes
non immerito videri pos-
fint, tantamultitudine, ut
dentium minera nierito dici '%>^f^^!rii^'MtJ>i\A
queat.
Rogatos autem velimo-
mnes curiofioris ingenii
Naturse exploratores, utdi-
(ftum antrum adeant
,
ipfi
fingula examinent , & aliud quam quod di-
ximus hofce non reperturos, certo mihi per-
fuadeo. Se.iinonn\x\\'a.$ dsntium
differentias,
utexiis difta luculentius pateant, hic ap-
ponendasduxi.
C A P u T V.
Cap.N.
P
Cornua fofTilia
,
qu^ cum of^ibiu fuhterraneis magnam ajnitatem hahent
,
uhi
potifsimum traBatnr de Cornu Monocerotis,
Oft oflafequuntur cornua
,
qux Natura
j Anfelmus Boetius in fua de Gemmarum lapi- Anfeiai;
infubterraneislocismira arte efficit, 'dumque hiftoria:
^
&magnoubiquepretiovenduntur ad
\
Cornua, inquit, foffilia
multum interfe
dif-
Boetius.
venenaomnis generis propulfanda poten-
ferunt,
^
pauea eandemfaciem oflendunt ; imo
Agricola.
tifsima. Suntautemmultiplici difTerentia
interfediftindia. Qujedam Natura ipfa in
vifceribus terrae fupradifto modo efficit
;
cujufmodi funt quse in variis Germaniae
fubterraneis montium cryptis, tefte Jgri
aliq^ua dentes , tihias
,
maxillas , aliafque cor-
poris partes referunt. Haheo ego domi plures
quam 20 difFerentias,c> tamen omnespro cor- varUdiffi-
nu monocerotis datafuerint. Una manifejle ex-
''^""**
teriori cortice fraxini lignum ojlendit : aUa
dif-
co/ijreperiuntur, utiinSylvaHercyniapro- ferentiaprope Brunam Morauiaurhem inven
pe pagum qui Baumansheltz dicitur , {\x\3 taitaexailejiguramtrunci^xx^zndis, intrinfe-
ditione Comitum Stolbergenfium , item
'
cus
<i^
extrinfecus refert , utnemonifi cacus a-
prope Heidelbergam , Spiram ,
Hildeshe- 1 nimadverterenonpoffit, truncum illius arhoris
origocor-
mium ; in Moravia, Silefia, Saxonia ; & nil
lium.^'^''
^^^^ funt quzm Jpodium
foffile
: nafcuntur
autem ex margtz cujufdamj/^fcii?, qusedum
lapidifica vi imbutaaqua irrigaturfolvitur-
que , illa laftis fpecie per terrs cavitates
tranfiens, ubi matricem corniformem in-
venerit
,
abfumpta humiditate , ferofior
pars a marga imbuta ibidem in comuam
quafi duritiem convertitur. Contingitfubin-
de, utlafteus hic liquornonincavitatem,
fedinlignumaliquod, jam vetuftate omni
humiditate privatum incidat, quod uti po-
rofum,itamox ferofum humorem ad fe at-
trahit, quod tandem vi coagulativa laftei
liquoris pro copia falnitrofi
humoris ad-
mixti in lapidem vei durum ,
vel mollem
friabilemque
convertitur, itatamenutfpe-
cieslignicognofci,
& odor fubinde depre-
hendipofTit
: quse hifceverbis
comprobat
T O M. II.
fuiffe ,
ac in terra tranfmutationem
accepiffe
odor etiam exa^enucis arhoris odorem reddit.
Donatum mihifuit etiam frujium illius trunci,
monocerotis titulo. eodem in hco trunci
^ cau-
dicis majoris portio,pro capite animalis dijlraiia
.
fuit
; ita ut nemo degeneratione horum cornuum
duhitaredeheat.
Et utihcsc exficcantis adjlringentifque natu-
vismedicit
rafunt, ita quoque i\\\xus fiftunt, oculorum^^^f^
medentur lacrymis , cordi corrohorando
confe-
runt, contra Yenena,, pejiem,
fehrefque ma/i-
gnas prafentiffmafuntanddota , tanto quidem
potentiora
,
quanto materice ex
fe ^fua
na-
tura tenenis adverfanti , uti funt ,
fraxinum,
cornu cervinum , ehur
,
psr coagulationem
fue-
rint magis magifque unita : fudores enim miri-
fice
movent, Quna virulentum
venenofi humo-
ris in corpore agri flahulantis halituni expel-
lunt : unde ^
epilepfiam , cardiacijm
paffio-
1 nem.
56
M U N D I S U
SeSi.lI.
fietn,
cordistremorem ,
aliofyuecordisaffetlus,
hujufmodi
fojjile
cornu fanat : fehri cum ajua
appropriatafumptumrertiedium efl.
<De Cornu Monocerotis.
BTERRANEI
longitudine
4
palmorum contortum , tan-
dem in acumen valde fubtile terminatur,
paffimextat. Seddehujufmodianimalibus
unicornibus ,vide P7<rd(?j
PhilippiMari-
foan.phiiip,
num in relatione de regno Tom Kin,e Lao, fu-
'^"'"'-
"TOlhiteft in rerum natura quod tanto a-|fiusagentem.
^
pud Imperatores ,
Reges, Principes DeRhinocerotisverocornibus, cumni-
mundique Magnates in pretio habeatur, hil tritius fit , & nos in Mufeo noftro tria
quam cornuMonocerotis ,
itautaurum,gem-ioftenderefoleamus ,nihildico.
mae , ejus comparatione nihili ducantur. I Equibusconcludo.quaecunquehucufque
Ouidnamyero illud cornu , 2imexquo aninia/fde Menocerotisven cornihus diftafunt, de
deciduum fit ,
nemo eft qui dicere poffit. ididisanimaliumcornibus intelligenda es-
Unde in hunc ufque diem Medici , Pliyfio- ! fe ; fed contra videtur efTe
,
quod cornua illa
logi,
acpleriquenatursexploratores inter tantipretii&asftimationis ,&inter Regum
fe mirum in modum decertant , lite nec-jPrincipumquethefaurosafTervata^fivefor-
dumdecifa. Dicotamen , fi quifpiam talemam, fivecolorem, fiveodoremfpeftes^nil"
animai, quod tants efficaciae, tantat tamque cum diclis cornibus commune habeant.Pa-
admirand3Evirtutiscornugeftet,autexifte- 'rifiisincc/f/a>S'. ZJiowj/y/i, quinque circiter
re etiamnum , aut alias unquam extitifl^e cubitis longum helicum more contortum
J^""'?"'*.
audacius negaverit, illum eadem temerita-
\
aflervatur : Tale quoque Argentinas in Ca-
tenon Sacrastantummodo paginas, fed &
una omnium Hiftoricorum fidem in du-
bium vocaturum. Unicomu itaque , five Mo-
nocerota efi!e, cerrumeft; qualenam tamen
hoc fit&fuerit, difceptandum relinquitur,
nec res difficukate caret.
thedralis Ecclefiae Gazophylacio fpeAan-
P>'^'ioM'"t
dumexhibetur longitudinis jufti hominis,^"'"'"''
fedftriis a Parifino differentibus
,
magni
ponderis, colorisflavi inpalloremvergen-
tis , extrema pars ejus tantx craffitiei quan-
tam pugnus explere pofi^et. Item Venetiis
Plinius.
ilianus.
Defcriptio
Monocero-
Plinius , JElianus verum unicornu iis de- ' ad >S<3k^j Marcum fimilia videntur cornua
fcribunt fymbolis , ut facile appareat , nun- exquifiti fplendoris
,
quae pro veris & genui-
quam id extitifle
,
quodtot fabulis invoIu-:nisMoocero//jcorii^5divulgantur. Apud
tum orbi literario proponitur : Si enim tale
j
Magnum Ducem fimilia reperiri , aliique Ita-
foret
,
jamdudum ,
tototerrarumorbeitailiaeprincipes teneredicuntur; adeoubique
Unicorm
ttunquam
vifumfnit,
P. Pais.
perluftrato, idutiquealicubivifum fuiffiet,
aut a Mercatoribus
,
qui vaftas Indis , Tar-
tariaeatque
Afric3efolitudines,in quibus fta-
que rerum exoticarum aNatura in didis io-
cis produftarum notitiam, orbi communi-
care non cefiTant, unicornuum tamen ,quod in-
ter
exoticaanimaliameritoprimumlocum
tenere debebat.neverboquidemmeminifle
mirum eft.
P. Petrus Pais univerfam ^thiopiam
unacumlmperatoris exercitu perluftravit,
icumqueomnesmontiumLunjBanguIos,ad
originem Nili detegendam excuffifiet, in-
numerorumque animalium mentionem
feciffet, de Unicomu verb nullam prorfusfa-
cit,velaltohocfilentiofuo idnon exiftere.
AnimaVt
fimtlta Mo-
noceroti
qut.
Ontiger In-
dtctu cornu
in fronte
ffeBahilis.
Oryxmono-
etroi.
aeftimata a Principibus ut thefaurus dici
non mereatur ubi difta cornua defuerint.
Ego tamen cum fumma diligentia iiujus-
bulari dicitur ,
nulio non tempore tererelmodiexaminafTem^inducinonpotui.utcorc
foient, cognitum fuiflet. Accedit Patrum nua animalium quadrupedum efTe crede-
noftrorum diligentia,qui praeterquamani- rem. Cumco/-jai?d/;?utiexRhinoce-
Comua
marumlucrum,quoduniceintendunt
,
per rotibuspatetinferneadradicem notabilem
^o/oMro-
continuam explorationem
exaftam quo- latitudinemfemperhabeant,deindepauia-t's
#<<-.
tim in acumen terminentur aut curvum aut
^aiium
reftum
;
illa vero cornua latitudinem yix
quadrupe-
quatuordigitorum explent, SEquali femper ^*^'^
"'"*
craffitie donec tandem gracilefcentia non
in acutum, fed obtufum acumen terhiinen-
tur ; fierique vix pofle videtur ut animai
adeo.Iongum cornu
,
prasfertim momceros
magnitudinem equi non excedens , aut ob
gravepDndus radicifque tenuitatem fufti-
nere poffit,auteointercondenfasfylvarum
arbores fine periculo illifionis aut fraftio-
nisutipoffit.
Dico itaque.&falvo aliorum judicio fen-
Tifdum
indisitando. Vidifie quidem diftos natu- tio
,
ijliufmodi cornua non quadrupedum,/^/"'"^.^
raliumrerumfcriptores variaanmiaiiauno led certorum pijcium coniua ejje
;
quo au-
infronte autnafocornuconfpicua, uti de-
temindicio . expono. Retulit non ita pri-
dem lUuftriffimus Ccmes de Alefeld Regi
Daniac ab intimis confiliis
,
vir variarum
rerum fcientia inftrudiffimus ,
dum inter
difcurrendum de monocerotis cornu mMufeo
noftro mentiofieret ;
Regi fuo, ait, cum
expeditionem in Septentrionalem Groen-
Iandi$Infuiam,adexpIorandum quid inde
Regno emolumenti
accidere poflet
, mi-
fifTet, tandem poft multos exantlatos labo-
res
nonnullisonagris, orygibus, &tandem de
Rhinocerotibus pluribus docenr. Onagros
\nd\cos
monocerotas 0.(^0. , rudiinfronte cor-
nu ,
ad radicem lato , & in
turbinem paula-
timvergente inftruftos; Oryges item; eft
id filveftrium caprarum genus in Indiae foli-
tudinibusvagabundum, unocornu
inftru-
ftum quod ex capite emergens
, paulatim
in helices lineas ftriafque limacum
more,
LlB.vm. DESUCCORUM,
Cap. V.
res.reduces retulifse,fe Groenlandise littora
peragrafse quidem , fed nec aedium, nec ho-
minum veftigia detegerepotuifse,ingentes
tamen
longorum cornuum acervos
,
quorum
nonnulla fariflam Equabant,reperifse:intel-
rtfctum
lexifsequoqueexvicinarum Infularum in-
Slilcon-
coJ^^s
'
iftiufmodi non cornua
,
fed certorum
tritbUnM. pnegrandiumpijciumpromujcides e{Te
,
quibus
fefe contra Balasnarum
,
quarum ingens O-
ceano glaciali copia ftabulatur, infidias tue-
SALIUM,&c. TRANSFORM. 67
rentur : ideoque hafce belluas perpetuo fefe
invicem bello infeftare : accidere tamen
haudinfrequenter, ut hxpromufcidcshiLi^i-
formes interglacialium montium fcopulos
violenter decujja , tandem ad vicinarum In-
fularum littora appulfse ibidem coacerven-
tur,& compluresfub arena maris quotannis
reperiri,teftabantur:^i/cm quoquefe vidifte
prcEgrandis inftarlanceae promufcide inflru-
Uum
, fub 12^.1fgura, quam hic apponimus.
Atque ut veritas pateret Regi , integrum
iintrem iis confertum , eidem obtulifse , ea-
querari munerisloco adPrincipestranfmis-
fa fuifse.
cornu uo-
Intellexi deinde , Gishertum van der Pole
^ma.
Mercatorem Belgam, &pro tempore civem
Romanum , in fua officina duo comua Mono.
cerotis magni pretii ex Batavia ad fe trans
miftatenere; accefli eundem
,
rogans ,
ut
ea mihi talium rerum avido oftenderet,
quod non illibenter fecit. Cornuafunt^w-
gitudinis novem pklmorum Romanorum,
crafitudoinfemz pugnoexplebilis, ftriata,
Ipiris limacum more contortis, quae & in
obtufum acumen terminantur
,
coloris fub-
flavi, eborisinftar;/>o(^i?regraviflima, mi-
rificaeinmedicamentisfo/r^ venena virtu-
tis
;
haec enim impofita intra concham ali-
quam aqua fontana repletam
,
tanta eam
mox virtute imbuere dixit , ut aqua hujus-
modi ab infirmo epota, mox melius habeat,
& experientia fe comperifte teftabatur.
Et cum quam diligentiffime de cornuum
forma & ratione examen inftituiflem,inve-
ni tandem
, ea quadrupedum minime efte
j
pofle , fed eoruni pifcium
,
quos defcripfi- 1
mus, cornua
, feu potius promufcides efl"e;
ac proinde jam paulo audacius afleverare
coepi
,
quicquid hujufmodi cornuum alicu-
bi in Principum gazophylaciis latet , non
aliam nifi ex dicftis pifcibus originem forri-
cormMo.
ri ; utproiude minime falfum fit, quod fe
AibertoMa-
vidifle fcribit Alhertus Magnus , cornu Mo-
gno tbfer.
nocctotis fua propria manu menfuratum,
vMHm.
quodincraflTitie palmum cum dimidio, &
decem pedum longitudinem obtinebat,
quod uti
quadrupedum etiam maximo
competerenonpotuitob rationes fupradi-
ftas
, ita non aliud efle potuit , nifi prje-
grandis alicujus pifcis , ex ea
,
quam defcri-
pfimus,
fpecie, exmaritimo littoris fabu-
lo
,
ubi illud pifcis depofuerat aut mare de-
pulerat,
effoflum: tumvelpotiflTimo argu-
T o M. II.
mentoadhoccredenduminducor, quodin
nulloregnotanta /?(?/ cornuumcopia^qanm
curlnM'^
in /inglia reperiri dicatur. cum enim nuilum
f^emo^nM-
]animal, quodhujufmodi cornuformam ex-
rotiscomux
primat in toto regno reperiatur, &pleraque
*"'*"'"""'
ad littora maris effofla dicantur ; facile cui-
libet hinc pater , ea ex vicino mari glacia-
ii vel appulfa , vel ab iifdem pifcibus in An-
glicis iittoribus-decuffa , fabuloque tumula-
ta.fuo temporeinventa , & pro Monocero-
tis cornu divendita fuifle.
UnderelidafabulofanarrationedeMo-
.
nocerote a Plinio & JEliano defcripto , cum
^i^'s.
nullibi terrarum locorumque tale animal
vifum fit, congruentius hujufmodi cornua,
quae paflHm reperiuntur , non quadrupedum
fed pifcium exuvias e{fe
,
afleremus. Sed
lisec mpe^yo}?.
I
Cornu Monocerotis
fofiile
fubinde reperiri
comu M-
I
aNaturainfubterraneis cuniculis elabdra-
"l%'i"^
!tum,oftendirHelvetiorumhiftoria. Refert
jenimAnno 15-20. ad littus fluminis Arula
j
prope Bruck
,
in Dominio Marchionis Ba-
i
denfis , Monocerotis cornu inventum fuifle fat
j
magnum; cumveroid neque animalisali-
I
cujus quadrupedis
, neque didli pifcis efl^
potuerit, reftat ut a natura , id invifceribus
terrae elaboratum dicamus. Ad virtutes au-
tem prorfus prodigiofas quod attinet
,
quas"
I
AgyrtJE nonnulli,& circumforanei ad mira-
j
culum ufque exaltant,Dico eas paribus cum
ipfoMonocerote,animali
phantafticopror-
fus &imaginario,pafsibus
menfurandas es-
fe:quis eiiim unquam expertus &vires iftius
cornu
,
cujus animal nulli unquam vifum
fuit ? Ad venena propulfanda quod attinet,
Dico, omniafpodiorumgenera , utcornucer-
vinum aduftum,rafura eboris , dentiumque
Rofmari (eft is pariter in extremo Septen-
trionis Oceanopifcis amphibius maximus,
politifsimis dentibus inftrudus , dequibuS
vide Olaum
, aliorumque de Septentrionali-
oiaus;'
,
buspartibushiftoricasRelationes),haBc,in-
/ z
quam.
^8
MUNDl SUBTERRANEI
Se^. II.
quam, enim
five cornua ,
five dentes
,
uti
prster
fpecificam qualitatem animalibus
inditam ,
eam in fe virtutem contra venena
contimnt , ita quoquecontravenena, mor-
bofque malignantis naturae ceuopportuna
remedia ab omnibus adhiberi paffim con-
ftat. Sed hxcdecorniiusfofiililus e fubter-
raneis locis erutis , difta fufficiant.
C A P U T VI.
(De
Livfits & Carhoniht^ fof^ilihm.
Cap.m.
Anfelm.
Buecius.
Lignum
turale.
Iinafojjilia, qu2 in fubterraneis vifce-
ribus fubinde reperiuntur, fub duplici
'differentiaconfiderantur. Sunt non-
nulla qu3E oLm arhores fuerunt, & fuccefTu
temporis vi lapidificse facultatis in
faxum
converfie, cujufmodi Anfelmus Bottius infuo
de Gemmis & Lapidibus libro, juxta Ando-
marum fuo tempore ingentem copiam fub
terra repertam e/le, & nuUibi non reperiun-
tur Vidi in diverfis Iraliselocis ,ingentes
arborumtruyicos inhpidem converfos , tantaJ
duritiei , utexiis nonfecusac exduriffimis
filicibus ignis excitaretur ; & non fecusac
metallum percuffi limpidiffimum fonum
redderent;quorum&nonnullaspartesMu-
feum noftrum exhibet. Habent enim non-
nuUa ligna majorem aliis adpetrificam vim
recipiendam difpofitionem : mi/Jlnus,cu)us
trunci lub aquis, aut terra multo tempore
tumulati ,
tandem in ferreje duritiei lapi-
dem convercuntur , de quibus alibi amplior
mentio facfta eft. Qaercnsquoc[\ic, Jlex , &
jugbns facile in faxum indurantur, obab-
vindanriam falinorum fpirituum
,
quiiniis
dominantur : qui veladminimumlapidifi-
czfacultatisalicubilarentisodorem, exciti
magneticoque quodam fimiliumcorporum
confluxu uniti infaxum indurantur. Sed lisec
aiibi fufius pertraftata funt
DetexifTefertur primum hanc fodinam
Excellentiffimus DuxGgyfj, in Agro Aqua-
fpartano fuss jurifdidlioni fubdito
,
qui uti
natur^lium rerum nullo non tempore
,
quo
vixit ,
indefeffiim exploratorem exhibuit,
ita quoque non deftitit Naturae in ligno
Minerai
hoc producendo induftriam ut admirari ita
c"fio^^e.
&caufam fagaciter indagare
;
quod faftum
ttHt-
fuit per Eruditiffimum virum Francifcum'^^^^4^'^'
Stellatum, amicum, dumviveret, fingula-
'"''
rem, quiDucisnominede hoc
lignofoffUi
eximium opufculum edidit, in quo & miros
lineamentorum in hoc ligno a Natura ex-
prefix)s duftus ad vivum exprimit ; & ubi
non infrequentercum difto StelLto de his-
ce conferrem
, locumque, ubimineraxy-
lotica 0.(^0. dicebatur , didiciffem
, data op-
portunitate Aquamfpartam fo milliarium
intercapedine Roma diffitam , acceffi ; ubi
condudlo viro locorum gnaro, tribus cir-
citermilliaribusverfus Tudertinam urbem
progreffi ad pontem rivi cujufdam
, cujus
nomenmodononoccurrit, inter exiguam
vallem
,
varios meatus oftendit
,
quos in-
grefli, vidimuscertumquoddam terrae ge-
nus , rude admodum . & veluti quibufdam
arborum corticibus oppido exafperatum
;
quibusremotis, interrae duriufculaj & ne-Auaormi.
cujusfignum eft,quodpleraque hujufmodi
in profundiffimis terrae vifceribus, intra ter-
ram, ut vocant ,
virginem ,
nulla extrin-
fecae reiacceffione pollutam, quove verifi
ejuafpar
tnno.
fcio quo lasvore fplendentis venam
incidi-^JJj^^J"
Reperiuntur deinde fubinde in abditis|mus: atquehancajebat ,
effe terram
, ex
terrae vifceribus U^nea quaedam wo/ifj /iiquaRomxconficerenturpretiofje illstabu-
mineral/s mujjteformi ,qaxneque fuam ave
j
jB,dequibuspauloantediximus.
getabili narura originem
,
nifi admodum Nullum hic arboris aut rami putrefafli
remore , traxerunt; fed/)r/w /)/ Natu- veftigium,fedterraprorfusvidebatur
;
quae
r^e opus eft
;
quae ficuti in fcecundo uteri fui intra terram nonnihil mollior , aeri tamen
recefruScofTa&cornua, ita & ligna vege- expofitaprorfusinligneamfubftantiamin-
tabilisnaturaeinduftriamimitataproducit; durefcit ;itautnonfecusacaliudquodlibet
lignumfacilefcindi,dolaripolirique,ebeni
adinftarpoffit. Nam varietate flriarum,nucis
aut pyri lignum ptorfus a:mu/atur , itautpri-
mafrontevifishujufmodiriteelaboratista-
milafit,
nullounquam tempore arboream bulis,nemofacileinducipofsit,utidlignum
fubftantiampenetraffe, reperiantur. Tale
j
noneflefibiperfuadeat, eoquod alignoin
lignum eft quod non ita pridem ex Boemia nulla pene
,
quoad extrinfecam faltem for-
mihi tranfmifTum fuit , in imis montium re- mam,difcrepare videatur;veruntamen
tunc
ceptaculis,
&uridicunt, in Virgineaeterrs , minerale primum effe credunt
, ubi
effedus
thalamo repertum;nigri
ligni formam opti- \fofftlihus
proprios exerit. Primh enim zc^isnrmnUgni
meexprimit,
fedduritie^cpondereidion- fuperimpofitae hujufmodi tabulse natitare^"-^''*'
nefci unt , fed ftatim fundum petunt ; (^/fWf
igni applicatsE ,
nullam flammam conci-
piunt , non fecus ac fi terram ureres aut
quemcunque
caefpitem; tertio fihus
, caete-
rorum lignorum more
,
juxta altitudinem
arboris diftenfis ,
quibus nutrimentum at-
trahere folent, prorfus carent , folummodo
nefcio
MiW^ii- gefuperat. Ante viginti circiter annos in
gnin.miis
/inwjno ferr/torio dQteitta. fuit minera liffni
roliilis
,
ex quo pulcherrimae
cruces
, ta-
bula; menfaeque, quae
Ebenononcederent,
confecfae. palfimraritatisloco,
tuminRo-
manis
Mufeis , tum noftro fpedlanda
adiii-
bentur.
OrifO hu-
jus lignifoi-
Jilis.
LfB.VIII. DE
SUCCORUM,
Cap. VI.
nefcio quam contufarum fibi:arum agglo-
merationem exhibent.
Verbo, nec[ueterra eft, nequefaxunti ne-
que arhor
; non prius quia minime friabili
conftat materia, fed ita compafta ut do-
labraenon inepta reddatur; nonfecunJum,
quia niliil
, in quo lapidis fcabritiei , neque 1
quoad gravitatem, nequequoadduritiem,|
refpondeat. Unde quoque inter eas res quae 1
fucco lapidifico in faxum coaluerunt , com
-
[
putari minime potefl:
, cum nullis quibus
arbores a natura inftruuntur fibris conftet
;
cujusfignumeft, quod in omnem partem
fme difficultate fecari poteft. Qua vero arte,
\
aut quo ingenio Natura idproduxtrit , reftat
explicandum : neque enim uUibi a quo-
piamfimilequid in omni fofsilium genere
obfervatumfuifreexiftimo.
'
Dico itaque,o//>w hafce
j
fuille arhores, c\x]\xs ftgna
'
pervetufti cortices fat fu-
perque demonftrant in
\
fodina ubique pafsim oh-
'vii , non tamen fucco ali-
quo lapidifico in petram
\
induratas , fed fucco ali-
quo peracri & moliifi-'
cante in minutiffimas
partes diiTolutas
,
quibus
rerreftre lutum
,
cujus-
cunque tandem idgene-
ris fuerit
,
intermiftum
ac i nterfluu m
,
particulas
,
minimas arborum jam
difiolutarum , in unam
mafilam terreno ligneam
contraxerit , ita ut nec
purum lignum ob ratio-
nes fupra allatas.neque
pura terra , neque fa-
xeum quid dici pofsit,
fed ex omnibus commi/ium
, ita compaftum
iit & ftriatas lignorum fuperficies
, obin-
terfluentis humoris anomalam difFufio-
nem , haud fecus ac in ligno afTabre dedo-
lato , exhibeat ; & gravitate tamenlignum
fuperat
,
qua impeditum , uti aquae innata-
renefcit ,
ita quoque igni impofitum ,
o-
mnem ob terreftrium portionum mifcei-
SALIUM,&c. TRANSFORM.
69
lam,inflammationemrefpuir. Sed ut ftriaS
hujus ligni Le^or curiofus apertius videat,
hic tahulam, quaminMufeo noftro often-
derefolemusexhujufmodi ligno foffili de-
dolatam
, apponendam duxi. EfTe autem
nonnuUorum fuccorum terreftrium eam
virtutem
,
quae nonnulla prorfus in faxum
convertar
,
qusdam vero duriora , diffolu-
tainmoUem fubftantiam tranfmutet, jam
in praecedentibus
, multis experientiis os-
tenfum fuit, & in Libro dt; miris
artefa^is
miner
aliumfuhfidio operationibus, fufe do-
cebitur.
De Carhonihus
joffilihus
,
quos Lithan-
AiflavJ??.
thracesvocanr, noneft, quod dicam, cum
ubique paflim reperiantur
,
potiffimum in
Territorio Leodienfi , in Boemia, Saxonia,
in Italia variis in locis, in Elba Infula, in Si-
cilia. Leodii furnos focofque iis inftruunt.
&funtmafIajqu3Edam bituminofx cumfui-
phure, quodolent, permiftx
,
quae ob di-
dlam ,quapollent, virtutem , majoris effi-
cacias ignem,
quamullalignaefficiunt,ca-
piti tamen ob virulentos halttus
, multum
incommodi conferunt ; totus Ager
,
quin
vel ipfa urbs , tefte Anfelmo Boetio
, caufa lu-
Anfeim;
cri, quodex iis acquirunt, nonfmepencu-
ioaliquandoiapfuri,fuffofraeft. Oleo mi-
xtotritushic carbo, unguentum prsftat a-
gricolis, quo oblirs vites
, ab omni infefto-
rum erofione immunes evadunt. Suntque
varia hujufmodi carbonum genera. Prope
Drefdam in Mifnia efToditur carho bitumi-
nofus mo/lis & foffilis ; alius ibidem durior,
quem paffim cum lapide Thracio, aut gaga-
te contundunt. In Scotia pariter, tefte As^ri-
Agricolii;
cola, ab Edenburgo viginti miliibuspafTuum
diffito, quod carbonum aream appellant.re-
perituringenticopia , terrenobitumineab-
undat
,
qui & fubinde non fine gravi incoia-
rum damno incenditur. In Mifnia prope
Zuiciam nobileoppidum, mons carbonum
fpe(ftandum fe prsebet
;
qui femper in fuper-
ficie ardet , decidentibus paulatim fofTis,
quas fi quis, uti Agricola docet , videat , for-
naces ardentes apparent, materiamque non
prorfusadmotam,fedexintervallo4pedum
diftantem, igni accendit. Sed hasc de Carho-
nihusfuhterranets difta fuificiant.
Cap. I.
S E C T 1 o II L
DE ASBESTO,
SUCCINO,
C^terifque bituminofis gummium fluoribus , nec non
de iis fofTihbus quae mirandis virtutibus pollent.
C A P U T I.
(De Jsbeflo ,
[m
Amianto
.
INter
ejEtera Naturae miracula, quibusin
OrbeTerrarumiudit aeterna & increata
DE 1 Sapientia , Asheflus
lapis cumpri-
mis eminet, indomabilisabigneincombu-
ftibiiifque naturse , omnium tum veterum,
Eum modernorum Audorum monumentis
celeberrimus; qui uti diverfis nominibus in-
Demmina"
tituiatur,ita quoque ex nominum quivoca-
^its^bijn^
1
^
^
tione.
70
Strabo.
Pauftnlas.
Solinus.
Plinius.
Zoroarter.
MUNDI SUBTERRANEI
lus quajiionihus in concordiam revocare
;
quod ea, qua par eft, diligentia exequar, ubi
prius nonnuUa ad materiam plene difcu-
tiendam neceffaria prsemifero.
Tota lis inter Audores exortanonvide-
i^if^.III.
tione,ingentesinterAu(5loreslitesconrro-
verfiafquemovit.
Yhmc^traho Caryftium,
Paufanias
Carpafmm, ^o/iKj Carbofum,P/i-
/jlinum vivum, Zoroafler Boftrychiten,
alii
Corfoidem , nonnulli Poliam
,
quidam
M.Venetus.
jpartopoliam Marcus yenetus pulverem [tur in alio quam ini^driahujusmineralis
Salamandrae
,
plerique demum Alumeni</^<>wiKa/ioe,confiftere,qu$utidiverfaeft,
fciflile vocant. Alumen
,
inquit Cardarius,iitavariosquoquedifFerentefque inScripto-
Cardanus.
quod Scaiola vocant , ejl aflrum Samium apud
veteres ,
nec
efl
exfuccorum genere
,
ut nec alu-
menplumce, quodex terrenis partihus conflat,
atque ideo tenuiter (iteratur , leBoque infperga-
tur
,
pruritum commovet afiiduum ,
acutas enim
^
pun^entespartes hahet
; quodfi
ex eo elly-
chniafiant,
haudardent,Jedperpetuo oleum con-
fumitur ,
illa autem manent. Haec Cardanus.
Quibus non modernorum tantum
, fed &
veterum Scriptorum monumenta de Ashe-
Jlo,
id eft ,
lapide incomhuflihili, quem & ideo
Grasci icr/Ssgn^
59
aaicw^^v , id eft , mcorruptihi-
veterum /m vocant , confonant. Hincolimmappje,
mosinfeje-
ijntea funcbria , reticula conficiebantur,
liendii Re-
rumintelle(R:uconceptuspeperit,totlitium
velitationumque exordium.
Cum enim Asbeftum in variis Orbis ter-
Undeditng-
.. I .
r -r
naverit di-
rx partibus naturaproduxent , unulquilque
verfite^no-
^
loco natali eidem nomen infcripfit , unde
minum a-
Caryftium ab Infula Caryfte,a Carpafia Urbe^
^^''
Carpafium , ab India Indicum Linum
,
a Cypro
Cypfium denominarunt. Alumenjcaiola ab
a-
luminis fimilitudine, a Salamandra, eo quod
in ighe vivat, undQ Sclinumvivumk PlinioiMus..
denofninatum fupra tradidimus. Prseftan-
tiiTimum tamen in Mediterranea India , A-
rabia & Cypro reperiri , moderni Mercato-
res affemnt; quamvis in Ligufticis monti-
quibus cadavera Regum involuta
, ignejbus, uti&inlnfulaCorfica, necnoninHe-
combufta, ipfalintea vero incorrupta ma-itruria,im6inGermania,tefte,y^^rico/<jnon-Agricoia.
nerent, Conficiebatur & ex hifce omnis nulla hujus mineralis veftigia comparenr.
generis carbafina fupellex
,
qu^ fordidata|Sednoshifcereliftisadinftituti noftripro-
non aqua fed igne purgabatur. Sed haec non pria progrediaftiur.
antiquis tantum temporibus apud Mgj
ptios , Grascos & Romanos , fed & hifce ad-
huc temporibus ita nota funt , ut apud nul-
lum non Principem reperiantur.
chartaA-
Habeo & egoin Mufeo, integrum fcri-
^frT^'*'
nium asbeftinis fruftis plenum ; Chartam ex
hifce confedlam habeo
,
quje literis fcriben-
disfervit, quas ubi in ignem injeceris, con-
fumptismoxliteris, chartavelutiignelota,
integra & candidior exit , novifque literis
infcribendis fervit, ita ut vel unicum fo-
lium in perpetuum reciproco amicorum
commercio fervire pofsit. Donavit&mihi
Kijww-
Eminentiffimus Cardinalis de Luzo redimi-
fiinum.
culum aspeftmo lino contortum
,
quod
igni in)eftum,fifordibus poUutumfuerit,
Mychnium
jnde nitidifsimum exit . Memini quoque
lieSodZ
^^ eRychnium hujufmodi asbeftinum lucer-
rms. nsE inditum ad biennium , fine uUa fui con-
fumptione confervafl^e , haud dubie perpe-
tuo duraturum, nifi nefcioquocafuidfub-
duftum fuifiet ; ut proindeverifsimum fit.
Qusritur itaque primb
,
Quifnam fit hic
-AnHUtx
lapis, quomodo naturaeum aut quibus modis,^y^*"*
compofuerit , & an reveraexfe&fuanatura ;?*/'-
ao-Ge?-@^
^
ot,/Aictv]@-, id eft, incomhuftihilis
,
& i igne incorruptihilis fit.
Soleta natura fieri hiclapisfuhfiguraca-
pillari , colore quandoque alho
,
fubinde ci-
nereo , interdum rufo , alias ferreo
;
ficcus
quoadexternamfuperficiem & in filamen-
ta folubilis , habet tamen in centro fuo, ne-
fcio quam humiditatem ftabulantem,z^i/ci^<iM
& oleagineofam , nuUo igne domabilem
;
filamenta ita conftituta funt, ut & neri &texi
queant, nonfecusacvulgarelinum.
Dicoitaque
,
]\\xnclapidemejje compofitum
f^'^f^'^
ex certa aluminis
feu
talei fpecie , ut proinde^o/"<i.
eum multi alumenfcijjile , aut alumen plumte
nominandum putarint ;
eft enim multo
moUioribus filamentis quam alumen fcis-
file inftruftus, quae nuUo pene negotio , vel
ipfis digitis diffindas; expanfa yctofilamenta
femperquid laneum infiar gojfipii aut candidi
ferici Mis fimile indicant , unde non incon-
iU-
quod veteres de ellychnio per ignem in
confumptibili
tradidere. Qux hic paucis \gmcalumenplumadicitm; habettamenin- o|f".-
Lelori
indicare volui, neAshefton, &quod tra proprietatis fax latebras
,
nefcio ({viid^^^^^^lJ'
Auaores
qui de A-
fbefto/cci-
fferunt.
Veteres de eo tradiderunt, veluti rem quan
dam paradoxam
exiftimaret. Qux vero de
ejus natura
& proprietate Sctiptores mira
&peneincredibiliaretulerunt,hicenarrare
fupervacaneum efi"e
ratus fum.
Qui ea nofifedefiderabit,
is Plinium,Ailia-
Mum
,
Solinum
,
Cardanum
, Scaligerum
, Ludo-
vicum Vives,Aldrovandum,
Anfelmum Boetium,
Agricolam,Fallopium
, Cafalpinum , Gefnerum,
licetum,
innumerofque alios
confulat
;
qui
uti mirum in modum inter fe
digladiantur,
ita
mearumpartiumefl^eduxi,
cos Jequenti-
vifcofum&oleaginum, adeoterreftri ma-t"m'M?
teriic concentratum , utab ea nullaviignis^^^^j""'"
feparari pofiit
;
quam virtutem & alia non-
nulla mineralia habent , ut aurum , &fele-
nitis, quem talcmn vulgo vocant; adeo e-
nimvifcofum illud
,
quo nativse fuae mate-
riae jungitur , ignique adeorefiftit, utnul-
lis artibus ab ea diflblvi pofTit, pertinacia
tamen in uno majori , in alio minori : Sele- ^i*ig,m
nitem enim cum temporeii^wi confumi, expe-^.^^^'^'"'
rientiajamdudum docuit; aurum & ashe-
flumnunquam; qusvisfanemirifica non ab
alio,
LIB.Vlil. DE ASBE
Cap. I.
alio,quaminoptimecommifl:ilapidistem-
peramento confiftit.
Qua VQtoineluflria, &quoingenio&na-
tura contra ignis tormenta
, aluminojum hoc vi-
fcus, adeoinfeparabilimodo& vinculo/(?-
cietur
,
uti terminos imbecillitatis ingenii
noflri longe excedit , ita quoque fapientis
non eft, verbis illa longe petitis explicare.
Jsbeftum autem
, five Amiantum hunc in
igne durare
, & citra ullum nocumentum in-
corruptum perfeverare
, frequenti experi-
mento comperi. Infignem tamen hocloco
errorem praeterire non poflum , dum non-
nulli
,
qui aut lapidem nunquam viderunt,
aut Auftores de Amianto fcribentes non
intellexerunt
,
putaruntlapidem huncigni
fmeulloaddito,
perpetuoinflammari; ita
Camiiius
Camillus Leonardus 1. de lapid. Asheftus
'
ferreicolorisUpiseft, quemArcodia^ Arahia
producit. Asbeftus dicitur , id
eft
, inextin-
guihilis
,
quoniam accenfus perpetuo retinet
flammamfine aliquoliquore. Inqua narratio-
ne duplicem errorem commifit
;
dum lin-
guae GrjecsE ignarusacr/3erov, ideft , incvmhu-
ftihile pro inextinguihile interpretatus eft
;
deinde asbeftum igni admotum , inflam
-
mari in perpetuam lucem
,
nulla akerius
reiinflammabilisadditione putavit; quod
quam falfum fit
, experientia me quoti-
diana docet
,
dum effeftus asbefti in meo
Mufeo fingulis ferediebus, advenisdemon-
Aibi^M ftrantur . Nifi enim oleum acceflerit elly-
feni''efi''
cl^nJi"' omnem in eo inflammando operam
inflttmmft-
perdes. In eundem errorem incidit Diony-
*'Dion f.
/''*
'^Z^'' '
^" ^uo de Situ orbis poemate : A-
Afer.
'
fheflum Arcadia inflammabilem facit hifce
verbis :
Hic nafci lapidem
,
qui taio accenfus ah igne
Extinguirenuit, quem Graii nomine vero
Ao-iJegci'
memorant
,
ferrinitet tlle colore.
Habuit haec fententia complures rerum
ignaros & inexpertes.fectatores. Sed jara
ad inftitutum.
Merito itaque cunftorum Philofopho-
rumingeniafummoperevexat mira hujus
lapidis proprietas, dum concipere non pos-
funt , in rerum natura mixtum aliquod dari
pofl^ ah omni ignis violentia immune. Ego
relidis aliorum fententiis
,
quid mihi in
mentem yenerit, circa admirandamhujus
lapidis virtutem & proprietatem
,
paucis
exponam.
Asbeflus
Experientia me docuit, fruftum huius la-
fornaciim-
pidis vitriaris fornaci inditum,femper in-
{ofitu^m.
corruptum extradlum efl"e
,
qwx mira ad
corruptus . . , .
,
^
abignew-
^g^^^s violentiam reprimenaam contumaciawo.-
trahitur.
ceflario
conftitui debet, ex rebus igni quam
maxime contrariis,que in tribus confiftere
videntur. Primum eft ipfa materia
,
quae uti
lenta,
crajfa, &vifcidahumiditate anatura
inftruftaeft,
itaquoque ab ignis aftuofis-
fiMuL*"'
^i^ianaturanonfacileconfumipoteft. Al-
Asbejiiun- terum
eft, quod di6la materia z(?x^i3/d^///.j
fit
, & ut ita dicam inevaporabilis ; expe-
de}
STO, SUCCJNO,&c.
71
rientia fiquidem conftat , tanto materiam
aliquamigni magis reflftere, quanto eva-
porationibus minus obnoxia ;
& contra,
tanto facilius ab igne corripi confumique,
quantoinvapores & halitus magis refolu-
biliseft. Tertiumeft, i^(\\xs materia fnce-
ritas
, nulla alterius heterogenejerei mifcel-
la adulteratas , utproinde puraehomogeneae
naturscorpusfaterineceflefit;
& vel inde
patet, quodcum ignis potiflimum hetero-
genea difgregare , homogenea vero con-
gregare , tefte Arifiotele
,
proprium fit ; In
Arlftotel.
Ashefto , vero omnes partes fine alterius mi-
fturahomogeneae fint, facile inde colligi-
tur, maxima eum ad igni refiftendum po-
tentia& eflicaciapollere
; & patet in non-
-^'" y*
nullisaliisrebus, uti fupra docuimus , vide-
'^''^'""*
licetin auro , adamante
, felenite
,
quin & o-
mnibusfaxis&metallis, quae quamvis igni
vehementerrefiftant,difliculter tamen vel
inliquorem, calcem, vel fimilem a priori
diflerentem formam Chymica arte reduci
poflunt; Sc fi refolvuntur, minime tameii
iblidam
,
qua prius conftabant , fubftan-
tiam remanere videmus
;
quod tamen in
/^j^f^onullumlocumhabet : hunc enim fi
vel anno integro in fornacum ignibus torfe-
ris
, femper tibi extraftus , nulla formae fuas
fada alteratione, integer & fincerus fpefta-
bitur ; unde lapidis Ashefli talem damus de-!
finitionem, feu potius defcriptionem
,
qua
abomnibus aliis foflilibus efl"entialiter di-
ftinguitur.
Afheftus lapis
eflfihrofus aluminifchiflo haud
^efinhh
ahfimilis , lenta
^craffa vifciditate
, feu lenta
^'"^''
&vifcida craffitie conftans , oh omninmpartium
homogeneum contextum in vaporem refolvi ne-
Jcius
,
folus ah omnium
aiuoftffima ignis natura
immunis
kS incomhuftihilis. Dixi Alumini
fciflilihaudahfmilis, tametfi ab eo diflerat
&mollitie & fibrarum difpofitione
,
quas
non fecus ac in ligno quodam difpofitas
habet , totufque videtur ex iis conftare , ita
ut multi decepti exteriori forma , lignum AsbeHu*
putaverint
; nonnulli quoque
Gnathones-^^T^^Jf^
j
eum imperitae plebi , & fuperftitiofis mu- miu
"
I
lierculis pro ligno S. Crucis, tefte Mercuriale, Mercuria-
vendiderunt. Alumenquoquenonnihil in'""
refiftendo igni ashefto fimile habere , ex hi-
ftoriaRomana patet
,
qui linteis alumine
illitis domos ab igne immunes in incendiis
confervafl"e feruntur. quod fi de alumine
ordinario intelligitur , experientiae uti con-
rrarium reperi,itafalfum exiftimo; fivero
de vero aluminefoffili, feu
ashefto dica.tm , id
veritati maxime confentaneum arbitror.
Nam i n Vita San^i Georgii legimus , cum HijiorlA
Tyranni eum ad ignem condemnafl^ent, ve-
'"""
rerentur autem neChriftiani immunitatem
ejus ab igne miraculo attribuerent , ashe-
ftinis filis eum intra ignem obvolvifl^ , ut
hoc pafto confumpto corpore involucrum
remanens Chriftianis in majus opprobrium
cederet ; fed
P
E o , in cujusppteftate jura
leges-
72
MUNDI SUBTERRANEI
.Sf^/. III.
iesefque
naturs pofits funt, aliter vifum|cunqueinflammabilisliquoritaritGonil:itu-
fuic:
fiquidem asheftum ex fe & fua natu-itus, uttantumfempernoviacquirat liquo-
ra
incombuftibile , confumptum fuit , fanftus
vero D E i marryr , totus integer , ne qui-
demlxfoabignecapillo elapfus immenfam
Dei potentiam , animarum lucro, perhoc
miraculum tam infolitum manifeftavit.
.<4wiucerna
Qii3Eritur Stcundh , An lucema quapiam
fifrfpoffit.
conjici pojit , asheftim
ellychmi [uhfidio ,
qua
perpetuo
^fr/'e/aw& uullounquamsvo interituram
ardeas.
fiammam
ederet} Magnam
hicdigladiantium
Audorum
concertationem inlpicio. Sunt
qui mordicus & olim fuifre,& in hunc ufque
diem hujufmodi lucernas fieri pofie conten-
dunt. Aiii contra magno argumentorum
pondere ,
contrariam tuentur opinionem .
Prioris
fententis Audlores innumeras hi-
ftoriasde
Lucernisperpetuoigne fulgenti-
bus adducunt, miraque tradunt, de lucernis
rumpcrfi-
vcterum^gyptiorum
perpctuo ardentibus:
tmardm.
^q
ijyxctm^Tulliolie ^\\x Cicerotiis , fedente
ew<.r-
p^^/^yy/
jj^fepuichro adliuc ardentedete-
fta
,
qu3E tamen vel ad primum aeris extrin-
ris
,
quantum exhalatione
evanuit ; fiatque
perpetuo liquoris confumpti,
& de novo ad-
venientisperpetua^seix.uK-Afflcn?. Tertio, ut
lucernaita fitab externo <?>(?
defenfa,utne
minimum quid cum eo commercii habeat
acr
;
quod quam difficile fit, quis nefcit?
Hifce confideratis & expenfis
Dico primo,
fieri
non pofje ut huiufmodi^^'"'^""^'
lucernaconjiciatur. Ltquodad pnmum
qui-pefp^tuo^
demattinet, licet ellychnium ashejiinum
{\x.fierinori
incomhuftihile , necullomodo ab igne con-^"*^''
fumi pofiit , uti experimentofupraaddudlo
conftat; quia tamen iftiufmodi ellychnium
liquorem iibi in omnibus fimilem ,
id eft , in-
confumptibilem requirit , hic autem a ne-
minehucufqueinventus fit; totum merito
Lucernae perpetusE ruit artificium
.
Adfecuttdum dico ,
nullo humani ingenii
artificio liquorem parari
pojfe
qui inexhala-
hiits, utita dicam
,fit
, & femper flamma
in eum perpetuo agente tandem non con-
fecioSoremextinftafuit : d^Q Ca/Iimachi lu- fumatur; quemadmodumfierifinemiracu-
cerna aurea in Fano Minerva ^ofitz, inte- lo non poteft hominem fine ullo nutrimento
groannoardente,nulIaimbriumventorum
que vi exringuibili. De fimili lucerna Olihii
s a deon
"^^^^"^^ Bemardinus
Scardeonius de Antiquit.
joh. Bspt.
Patavims:
Porta de Lucerna perpetuo arden-
Bernard.
Forca.
te Nifide Neapoii vicina : De Lucerna Pal-
lantis Volaterranus. Aliofque innumeros Au-
dores qui de veterum lucernis perpetuo i-
gneiucentibusfcripferunt, vide apud Fortu-
foTtan.U-
^ium LicetUm , libro^^ lucernisveterum
;
qui
cetus.
totusin eo eft , ut Mundo ignisperpetui in-
ventionem
perfuadeat.Utrum itaque lucer-
na ope asbeftini ellychnii , autaliquoalio
liquore concinnari pofllt, modo aperiam.
Tri/^/ici^er confiderari poteft lucernaper-
petuo ardens. Primo ,inquantum DEowi-
perpetuo vivere; funtenimlixcitaa natu-
ra connexa , ut a fe invicem feparari neque-
ant. Ubicunque enim eft ignis & humidum,
ibi hoc in vaporem aut halitum attenuari
necefl!e eft ;ubicunque autem exhalatio aut
evaporatio , ibi rem
,
ex qua exljpirat, cum
tempore confumi pariter necefle eft; effi-
cere autem , ut res qu2;piam ad ignei calo-
ris praefentiam adivitatemque non confu-
matur , neque evaporet , id uti idem eft , ac
neceflariis operationibus naturae fraenum
injicere, ita quoque , non nifi Conditori
omnium Deo competit.
Adtertiumdico, Fiammam perpetuam
^{'''^'"'
r
.
r ! 1
VttroelllHlA
conlervareinvalevitreo undiquaque cUu-
con/ervari
raadofe operante in perpetuum ardere pot- 1 fo , omnibusNaturaeprincipiis efl^e contra
-<"/"#
LueernitaQ^}^^
uti liabeturitt vitai^j/^ify/ri /.Pont. dejrium. Cum f[amm3.non oleum duntaxat ,fed
pofifaT'""
Lucernis perpetuis in Baptifterio Conflanti-]^ ^aerem
vafiinexiftentem depafcat: cumque
i difpofitis ;
& alrera lucerna Antiochie|exfuppofitioneingrediaiiusnonpoflit,fie-
SyricB urbe pofita , de qua Nicephorm narratj ri non poreft , ut depafto aere , aiio non fuc-
fupra EcciefisE portam perpetuoiuxifle.Delcedenteflamma duret ; & experientia ita
hujufmodi miracuiofis iucernis cum vireslmanifeftumfacit , utdeeo dubitare nemo
naturs fuperent , nihil dicimus. Secundo \ poflit : neque opus eft , aiiegare iioc loco ob
modo confiderari pofl^nt, prout lucerna ali- metum vacui durare debere flammam : quis
qua affignari poteft
,
quae multo tempore du- enim nefcit, potius vas ruptum iri, quam ut
ret, & dehacquoquenon
eftcontroverfia,'tantuminconveniensNaturatoieret, &pa-
cum id fieri pofl^e , nullum fit dubium. Ter-| tet ex in prsecedentibus addu6lo, de ferrei
tium , Utrum vere
^
proprie Lucerna ^Q.t-\vafis ruptura oh metum vacui , experimento.
petuE &nunquam interiturse flammK ope|Naturafane juriumfuorumadeotenax eft,
Asbefti, aut alterius cujufpiam rei confici|Utartificiinhujufmodimachinisarte con-
pofljt.>hicRliodus, hicSaltus;&de hacut-l ficiendis inexorabilem fe praebeat, ne ho-
potelocoopportunohic nonnihil difleren- miniconceflifl"evideaturquodipfa fibi
foii
dum exiftimavi.
Ad ignem itaque perpetuo conftituen-
dum plurima debent concurrere
confidera-
tionedigniffima.
^neces-
Primo , ut ellychnium in iucernis fit incor-
[uccrSm'^
ruptibile
;
& oleum
,
quofovetur
, durabiie
perpetuam. &irrefolubiie. Secundo, utoieumvelqui-
refervavit. Fruflraneus eft igitur omnis
i
perpetut ignis lucerna conftituenda
iiumanae
induftriae lahor.
Sed objicies mihi : Quodfa(ftum fuit , id ob)ea'miu
quoque in hunc ufque diem fieri poteft: Sed
ex
hiftoriis
hahemus ,
hujufmodi lucernas in-
ventas
fuijjc
perpetul flammi inftruftas
;
Ergo
Cap.
LIB.VIII. DE SUCCORUM,SALIUM,&c. TRANSFORM.
75
I,
ergo perhumani ingenii conatumillse
tx-\fedfine\x\\oellychmo',fumuszmm,(\\^tmh\'
dem&hodie confici poterunt
Hefpmpond Refpondeo ^nmh,nonomniaveraeJfequa
'^l'^""'""'
jiu^ores , vel ad admirationem in homi-
nibus concitandam
,
vel ad propagandam
taminufitataereimemoriam.de hujufmodi
lucernis non tam tradiderunt, quam finxe- ! quibus veteres Jigyptii , Grxci & Romani Tuc.
fa imaginatione viderunt, potuit efie vel
ipfius tseds , vel ipfius hominis halitus
,
qui
in crafix) & putri aere condenfatus.oculis fa-
cilc illudere pctuit,
Dico tertio
, Lucernas perpetuo ardentes,^^"''!^"'^'
runt. Quae ut ofl:endam,dico primo; vel ufileguntur,femper.yc/-iyp/o/-i/jjudiciopol-''"''"^""'
hujufmodilucernas Divinaarte, Scpermi- \ennhus
fufpe^ias fuijfe \ cum nemo nefcisit,"' '
"^""^'
rac/jconflru(5lasfuifie, dequibusnonlo- quanra femper ad memoriam de mirabili-
quimur : Cum Deo nihilfaciliusfit,quam|busafe inventis, ad pofl:eros perpetuan-
ignemfinenutrimento ,nullaellychniiad-|dam, finxerint, quantis commentis
,
quot
ditione.in perpetuum,folo voluntatisfus|quantifquemendaciiseatexerint.
Accedit,
nutu
,
confervare. Dico fecundo
,
Quod,quod humanigeneris hofiis adfoyendasineo-
quemadmodum nulLm prorfus ^? Lucemis zum animis conceptas fuperftitiones
, in
/;;/7C(//iveterumRomanorumy^^/c^mjomnibus eorum oraculis & facrificiis fem-
inventis veram & authenticam re/ij/^oKfw per fe immifcuerit, nec non multis variis-
habemus : ita quoque multa praefertim fu- que modis illuferit ; aut quod Delrius nofler
Delriua.
perfi:itiofis fofixiribus accidere potuerunt
,
putat , magica arte , uti Memnonis flatuam.
ita & lucernas perpetuo isne flagrantes
confecifle
;
cum diabolo nil facilius fueric
ex quibus falfum fuae alTertionis argumen-
tum defumpferint
ohjesimes
Sed dices, vivam in fepulchris^-jwwtfwjquam lucernishujufmodinovamfemper
&
t^Repn/a
rjjjjgjrifjjf
Concedo; verum non perpetuo in novam materiam
fiveveramfiveapparen-
lucernisar/^t^w^fw.fedexputrilaginofoaere tem fubminiflrare. De quibus vide quam
multorum annorum centuriis claufo
,
veluberrime in Oedipo JEgyptiaco , Tom.z. par-
primo introeuntium halitu, autetiam exAtcz. Traftatu de Magia hiereglyphica, z^um.
trinfeciaerisfubeuntisacceflu,antiperifla-:item ultimum tertHTomi caput
, de Lucernis
tica quadam virtute derepentefuccenfam.j.-fgy/i/i^aj. Sienim igois perpetui munere
Itateflanturquotquot in fubterraneisvete-jinlucernisfruebantur Romani, cur tot r^-
rummonumentisindagandis ^autthefaurislT?^/?* Virginum ad ignem confervandum de-
efTodiendis operamdant fofTores. quiamelflinatarum,gregibusutebantur>
dehocJ/f^A-o examinati , femper in noviter
deteftiscryptis fepulchrifque flammasfimi-
lesfeconfpexiffe contefbati funt. Et egomet
non femel in ccemeteriis, quam Romam
fubterraneam vocant , experientia didici,
eos videlicet qui abdita & undique imme
Non nefcio, multos fummoperedefide--4r?'ww4i
rarecaufam aliquam Phyficam perperui hu-
^"f
"^^4'*
jus ignis adinvenire & affignare. Non de- eiuditur.
funt qui putent hujufmodi lucernas tam diu
perfeverafTe, eo quodywi e re combuflibili
ignisvirtute aftioneque exhalantes,iteTum
morabili tempore claufa veterum facella,!denfari cogique poffint in liquorem denuo
per exiguum foramen, fudore madidi,in
ogrediuntur, veluti flammulasquafdamfeu
Cur ignis
luculas ex capite adinflar Utuorum iznium,
fatuus in .
o
.
i.
'
. . v
cametettu
emitterc
;
&quotiaiana expenentiamcce
ffareat.
metcriislocoaprico expofitis , fatfuperque
docet, non fine fimplicium fuperftitione,
qui hujufmodi flammulas fpeftantes, ho-
minum ibidem terrz mandatorum animas
efTe fibi perperam imaginantur. Accedit&
huic non abfimile ludibnum; qubd quemad-
modum in obfcuris&caliginofis locisfub-
terreflribus , vel minimum quid, ex externi
luminis admifilone aut tsdae illuflratione,
luci refledendae aptumfulget : itaquoque
facile vel ex vitri quodam fragmento lux
reflexa , vel noliluca quadam materia
(
five
illudlignum,five os putridum,fivevermis,
aut quodlibet aliud infeftum nativa luce
fulgens fuerit) admiratione attonitos faci-
ledeciperevaluerit.
oijeaienei
Sed objiciunt hoc loco , vivam fe flam-
'^^""'^^mamfpeftaffe. Concedo ;fednonperpetuo
igne lucentem. Inflant, Lucernasfe eodem
in loco
reperijfe. Concedo & hoc : Sed non
nifi
pulveribus oppletas. Addunt,ywi^^j
adhucfevidifTelucernas. Concedo totum;
TOM.II.
inflammabilem , circulatione perpetua
,
quod
fupra confutavimus. Quidam cum /"/-dwci/ciJFr.Citefiuj;
Citeflo putant
, in hifce lucernis fuifTe elly-
chnium ex amianto, &oleum arte Chymica e
metalliciseduftum. NonnuUi exiftimant,
p''"''<op'-
1
. . 1 . . 1
.
niones qui-
fucernas<7r<7 in pinguedinis liquorem, arte
busiuc^na
foluto diutiffimeardentesfovifie, in finuter-
p^rpetuoar.
rx acre per occultos meatus fubeunte venti-
'^fotumnt.
latum. Zi^awi-opinatur,habuifIepulveres,., .
o ^ /
7-
r r
Llbavius.
&ramenta laptdts gagatis ; luper quem fem-
perdeflillans aquguttula,velaqueus vapor
flammam perpetuo excitaret , excitatam-
que confervaret. Alchymifls, uti fibi fem-
per de /apidefuo Phi/ofophorum ridicula fin-
gunt fomnia , ita quoque ejus ope , lucernas
perpetuo igne foveri pofTe exiflimant. Ve-
rum uti lapis ifliufmodi in rerum natura
non fuit unquam , ita quoque vanum irri-
tumque fufiores de eo fermones movere
judico.
Nec quicquam Iucernailla<7/i/5iiprobat,
quam ad flabiliendam fententiam tantope-
re exaltant ob epigraphen ei incifam , his
verbis:
PlU'
74
MUNDI
SUBTERRANEI
Scardeo-
sius.
rei luminis
perpetui
nutrimeu
ium.
Se^L III.
Plutonifacrum
munus ne attitighefures,
Iqnotum eft
volis, hoc quodin orhe latet.
Namiiue
elementagravi claufit con^efla
lahore,
Vafefuh
hoc modico maximus Olybius.
Adftfcecundo cuftos fihi
copia cornu,
Ne tanti pretium depereat laticis.
Sed qu2 Scardeonius
tamfcitedelucerna
Olyhii Patavii inventa refert , non de per-
petua luce, qua flagrabat, fed de liquore
illo , omnia in aurum convertente, fi fas
fit dicere , intelligenda
funt. Quis nefcit
nieteres lepidi ingenii homines complura
hujufmodi ad pofteris folenni fane verfutia
illudendum
,
fimilia abditis monumentis in-
fcripfifte.
Quascum itafintquaeriturfaltem,
utrum
arte humana lucerna aliqua perpetuo igne fia-
gransconftruipofiit^
Fateormemultumqui-
aem temporisin hacfpeculationeconfum-
pfifTe , fed nil unquam ad guftum
reperire
Oleumex
potuifTe. IlHs ^otiiiimum fuhfcripfi ,
qui ex
"^mlnVpos-^^^^ftifio^
ellychnio^ oleo remconjiciendam
fet,iUudfo. putarent. Si enim ex Jsheftooleumexttahe-
retur, utique illudejufdem
cumlapidevir-
tutis, & confequenter
incorruptihile foret,
unde id asbeftino
eliychnioaccenfumper-
petuo duraret : cum enim in vapores refolvi
non poflit , id in perpetuum aequo fe tenore
ad ellychnium incombuftibile
haberet. Un-
]
de conclufi
,fi
quis ex Ashefto
mihi oleum ex-
trahere
poffet
, illi haud dubie perpetui lumi-
nis inventum pollicerer. Unde ftatim cum
j
peritioribus Chymicis de poffibilitate rei
tranfegi ; imo materiam asbeftinam ad ten-
tandum fubminiftravi;qui tandem omni di-
ligentii adhibita nibtl fe profecifte
fincere
confeflifunt adeo enim oleum illud concen-
trarum reperere ,
ut potius tota fubftantia
perire malitquam ut illud fe a fuo fubjefto
feparari permittat.Quidquid enim ex eo ex-
trahipotuit.vel^j^^^fuic,
nuUomodo igni
concipiendo apta . vei materia quidem vi-
fcofa , fed ita denfa,
lenta &fenta , ut ea nec
ulio igne liquefieri , multo minus inflam-
mari potuerit. Addiderunt , oleum
,
quod
taki vocant , fimilis efle pertinacis , &pro-
inde
,
quod pafTim mollitiei muiiercularum
fervit , oleum quidem vocari , fed non effe
;
cum ilio eliychnium
imbutum nunquam
flammam concipiat , ac proinde nii aiiud
quam phiegma effe Chymica arte a talco fe-
paratum.
Vuriiconftruend.irum lucernarum perpetuo
lumine ardentium modt.
variaarti- Neomnino in nihilum redegifle videa-
^"deTesi^-
"^"'-
L^cernarum Veterum conftruftio-
ctrniufieri neni ,
hoc ioco nonnuliorum Aucflorum
poffeputa-
modos SiindiXX^uzs quihus hujufmodt lucernas
iieripofte
cogitarunt
,
adducemus ; una fimul
examinaturi , utrum fucceftus aliquis
ex prs-
fcriptis QX[>Qnmentisf/>erandus fit.
M o D u s P R 1 M u
3,
*
Sederroneus , de igne perpetuo conficiendo.
JOannes
BaptiftaPorta ficLucernam
perpe- joh.Bapt:
tuo ardentem fieri pofle, exiftimavit.
No-
^""^
tum
efl ,
inquit ,
omnihus
,
omnium mirahi-
lium in hoc mundo caufam efe vacui metum
, ^
potius Mundimachinam difrumpi, quam tllua
Natura admittat. Vnde
fi
flamma
vitro claufa
fuerit, fpiramentis omnihus interclufis
,
qute
fi
; velmomento duraverit,nilohftat,quominusper-
\petuoduraturafit.
Sedquando in vitro clau-
foaccendatur flamma, hoc opus
,
hic lahor
eft;
liquorfuhdantiatenuifmcefitoportet, ^
minimce evaparationis',undeficlaufa
vitroflamT
ma introducitur
,
quod w^otiis fpecuiis /aci-
le
fieripoteft
,illapermanelit. \t2iPorta: Sed
meiiusdixifTet, ^//rw potius
,
quam Mun-
dum ruptum iri. Accedit, lucernam in conclu-
fo
aere fubito extintlum iri,Sc experimentum
docet; fi candelam inverfofcypho
fubdideris,Ut
proinde evanida fit omnis vaporisin novum
fomentum refolutio,cum^^w7^ non tam in
oleum quamfuliginem convertatur. Sed quia
hujufmodi machinamentum fupra confuta-
vimus , ei diutius non inliserebimus.
MoDus Secundus.
Ttithemii,fed
erroneus.
'TyArtholomausKorndorferus Chymicus hoc Barthol.
j
-^pafto putat iucernam perpetuam condi
^y"'^''
pofTe , audloremque hujus Trithemium facit.
Primo miicetfulphuris
, & aluminis caicina-
w*^''?^
ti^uncias
,
quijjus in fubiime a(!T:is Aores
^rifj^fj^
iconficit. Fiorumfextantemcumfemiuncia
1 ]\xngit Boraci Cryftaiiino Veneto, quibusin
j
vitrea concha contritis aifnndit fpiritum vi-
ni quater reftificatum , & fafta digeftione,
abflrafto iiio, novum reponit, idque bis,
ter
,
quater repetit, donecfuiphur in aerea
1^^^*
mina candefafta fine fumo inftar ctrae li-
quefcat ; atque hocpahulum lucernaperpetute
\ efle dicit. Poftea adornandum &ellychnium
\ eft iiac arte : Ashefti lapidis filamenta
longi-
: tudineferedigiti auricuiaris, craffitie vero
;
media coiiigantur ferico albo , faftum inde
[
ellychnium in vitro Veneto feu alimento
prius purgato confpergitur , tumuiaturque
l&in arena caiente lioris 24 decoquitur,
ebuiiiente femper fulpliure. Inundlum de-
libutumque fic ellychnium difponitur in
\
concha vitrea, utemineat pauiulum ; agge-^
ritur fulphur prsparatum
, concha in are-
,
nam caientem infertur,ut iiquefcatfulphur
.& comprehendat eliychnium. Dicunt hoc
\
accenfum
jugiflammaarfurum.
! Si itaque finguia hujus experimentiin-
Nuiiuia
gredientia ad incudem revocemus ,
inve-j^'^"^^*
niemus
, nulla prorfus ratione ea con(\- natura
3,-
ftere pofle. Quis enim nefcit, omnia minera-
'^^^^^^^^',
lia, cujufmodi funt fuiphur, fal, aiumen, petux#-
'
borax
,
quin &quinta effentia vini , inflam-
"^"'^*'
mata
t^ndem humidopingui intra ea latente
depaflo extift^um iri
; cum dida omnia uti
ex
LIB. VIII. DE ASBESTO, SUCCINO,&c.
75
Cap. I.
ex fe & fua natura corruptibilia funt , ita
quoque
perpetuam flamms depafcentis
Ego vero experientii doftus
dudlufque
, di-
ConfeB,
co, tantum abefle , ut hinc motus
perpetuus.
confummantifque durationem fuftinere ne- ut potius perpetuam ftabilitatem
inde confe-
queunt. Neque urgeant hi nefcio quam cir-
\
quJ,necefTe fit. & ratio omni legitime philo-
culationem , cum id quodperflammam confumi- \ fophanti patet:cum enim omnes 'aiiones na-
tur, hoc ipfo circulationis omnis fit incapax
:
, turales in viftoria
,
qua unum alterum expu-
neque circulatio liquorum in Chymicis va- \ gnant, confiftant, fiefi non potefl, ibi aftio-
fis fa<fta,iis quicquam fubfidii confert ; cum ; nem motus caufari pofTe
,
ubi fub ssqualita-
aliudfitcircu/atio /iquorum in pelicano pera-: tevirium, nondicam, certatur ,fedvere&
fta , alia circulatio pinguis in lucerna per realiter non motus, fed quies confequatur,
ignem, uti ipfi putant, circulati in idem^ uti& ex lequiponderatione aquarum in cana-
reditus, qui uti fupra diximus
,
nunquam libus
,
quemvulgo/ix'if//ovocant,clarifrime
defideratumrei fuccefTum prseflabit ;
cum
omneqnodgenitum(^ corruptihile cft
,
ster-
numeflenequeat.
MoDus Tertius
Libavii aliorumque.
Buci Li- T
jhavius hoc pafto putat fieri pofTe arden
"-^tem lucernam , f, asbeftum ex Alarho ac
patet, &fufiusnos alibi demonflravimus.
Pari pa(R:o dico , talem sequalitatem propor-
tionis virium in agendo & refiflendo in
perperuislucernis impoffibiiem fuiffe , cuni
aequalitas ifla tantum abefl ut flammam
perpetuare pofTit , ut potius flmul ac ad
ipfam sequaiitatempervenerint, ipfaflam-
ma veluti hujus squaiitatis impatiens, fua-
cendas, idenimperpetuoardebit;fedquid
pte fponte extinguatur.
fit hoc Alarbum monllri.nuliibi reperire li-
j
Vanam itaque ee lucernarumperpetuo igne
cuit; itafaciunt/^<j^/<r/ illi
impoJhres,qui^ardentiumperfuaJionemdicimus. Sienimali-
ut experimenta fua verirati fimiliora fa-
quando vifae funt, non aliud fuiffe, quam
ciant, fpeciequadam exotici nominis
,
quas ;
aut illujienem Cacodamonum
, autfenfuum de-
tamen in rerum natura non exiflit ,
afTum-jceptionem. Neccredimusrr///;emi(;, talia
Trithetn.
pta ,fimplicioribusingeniis fucum
faciunt.technafmataMundoconanti exhibere;ve-Exiiiufione
Sunt&alii, quilapidemMofputo inflam-
rum cum ejufdem cum pr^Cedentibus fari-
/"/'"'''
^"
mare fe pofledicunt, exinde perpetuaeiucis
nae lint, omittjmus. bxenimjiammatjtmjmo-fui
fabuia
rationem pudenda jaftantia venditant
Verum cum de hoclapide alibi in noflris O-
peribus , & in hoc Volumine fuo loco fuflus
fimus difceptaturi
,
liifce non immorabor
amplius.
CONSECTARIUM.
X didis patet , vanam ejje fruflraneam-
que omnem inperpetuo ardentilus lucer-
E
nis con/iruendu liumani ingenii i(^/?ri<i>,|praEterargumentademonflrantia,eamefIe
di vim inejje putet, ea illi inerit, non condi-
origimm
tionematerise, utpleriquearbitrantur, fed
"*"'
ex gradu mifiionis compofitionifque ingre-
dientium; qui gradusuti necdum efl a quo-
quam Philofophorum explicatus , ita adhuc
in profunda & inaccefTalatet Naturjemaje-
flatereconditus.
Quodinfupertfrj haec efficiendi oleum in-
vincilile ah igne
,
incognita fuerit antiquis.
firfetupn.
neque unquamjtmilem lucernam in rerum na
tura extitijfe ,
is folus nefcirepoterit
,
qui
fundamenta Narurae efficaciflimamque i-
gneielementi omniz deftruentis poteflatem
Licetus. ignoririt; quicquid doftiflimus Licetus con-
vti motus'-^'^^'-'-^^'^^- P^'^^'^
enim,
&
totus efl in eo
perpetuus demonftraudo , Ellychnium asbeftinum oleo
freartifi-
asheftinoimhutum dari pofTe
,
quod ad asquali-
non poteft,
tatcm igni refiftat , id efl
,
quae aEqualem ha-
itanicignii\)QXQij;^x.
virium proportionem ad igui rcfi-
llendum , ita ut ignis nullo modo ea fupera-
re valeat
;
quod de asbeftino lino verum
effe, libenterconcedo, deo/t-overoiddici
pofTe, ob rationes fupra allatas
,
pernego
;
cum eadem ratione liaec fe habeant ad invi-
cQmficutimotusperpetuus pure artificiofus,
ad res motionis perpetuas effeftrices.
Dicuntenim,muiti,Sir(??^qu3Edamcon
impoffibiIem,oflendi poteft eoquodprocui
dubio inveniretur aiiquis
,
qui de ilia men-
tionem faceret ; &tamen nemo eft
,
qui de
iila loquatur. JEvo Plutarchz certe non de-
Plutarchuj.
bebateffedeperdita, fiunquam in Mundo
fuit
;
quia nondum inundaverant Europam
Barbari
,
& florebat in fummo Romanum
imperium , & confequenter
omnes artes
;
& ipfe
,
quitantafapientiapolierevifus eft,
& valde curiofus inveftigator rerum fuit,
quampiam faltem notitiam ejus liabuifTet;
quidergotantopere?i/-flfr ipfe, quafdam
lampades duraffe annos integros
ahfque
appofi-
tione olei, conaturquereperire diverfas ra-
tiones, quum poffet habere in promptu ab
hac arte.? Q^modoArijloteles dii^iequi
Arifloteies
vixit dum in Grsecia florebant omnes ar-
"!l,{t'!i
_ tnentionem
tes, agens irequenrer deigne, deque nu- ignitferfe-
fici pofTet
, cujusope per antiiam tantumtritione fuaque confervatione
,
nunquam""
aqvias fupra eievaretur
,
quantum ad rotam
vertendam
fufEceret , itautad rotam ver-
tendam
,
quantum aquae adfcenderet , tan-
tum fub
jequaiitate proportionis ad rotam
vertendam
deflueret , motum perpetuum
huncfuturum
,neminem dubitare debere.
ToM.
IL
de propofito mentionem fecit ? Qiiomodo
Plinius , curiofiflimus & diligentiilimus,
PHnia!.
ttzdfSinsinCap. ^s.Uh.j de inventoribusar-
tium &rerum admodum vulgarium , ut et-
iam permifcendi aquam cum vino , non fe-
ciffet mentionem de inventoribus hujusar-
2, tis
76
M U N D I S U B
Se^. III.
tis adeo
mirabilis ?
Qiiomodo S.AuguJlimts 1
s.Augufti- qui vixitiasvo
quomemoria hujus artis ex-
""'
tinfta
efle non poterat , agens de lucernis i-
\
ftis,nomda.lia.martem quzm ad Jamoniacam
j
illas pertinere dicit ? Quomodo Sacerdotes
1
illi, qui dicebant annum integrum fervari :
fuas lucernas abfque adjeiflu olei, referebant .
hoc ad admirabiie quid , fi aderat ars ilia as-
j
ternum confervandi ? &cur nonhujufmodi
perpetuapotiusquamannuaiiiautebantur? j
Atque ex liifce iuce meridiana clarius eft,
\
hiwcperpetuam ardentium lucernarum tradi-
j
tionem ,
purum putum figmentum e(Te, & a
'
monimentorum foiToribus ,
vel iliufionej
diabolica, vel phantafiaepropriaeperfuafio-
ne.vei denique,ut magnum quid fe detexiffe
dici poffet, nimium credulcepiebidivulga-
tum; atque adeo totampojieritatem in conca-
tenatos errores traxerint , ade6xitinyi/>i(?-
#m quoque Philofophorum catheddrisplau-
fum meruerint.
Diximus itaque, lucernas artebumanaper-
petuo igne lucentes confici
minimepoe ,
ratio-
nefque adeo irrefragabiies funt, ut nemo iis
contradicere jure polTit.
Qusritur itaque , utrum non aiiquo alio mo-
TERR ANEI
do lucerna hujufmodi,quo naturale artificiali Exper.
junftum
, defideratum effedum attingat,
_^,^^^,
conflruipoffint} Refpondeo,quodita. IJt^Qxbignisferpe.^
affertio recT:e percipiatur , dico, quod quem-'"^^
^"^^^
admodum motusperpetuus dupliciterconfi- >,'?/'-
derari poteft
,
pure artificialis
, mixtus , id""'
'"''^'"'
eft , ex naturali principio &artificiali com-
"
'
pofitus
;
ita & ignem perpetuum confiderari
pofle;fciIicet//-e a/r^/(?w,& ex naturali&
artificiali compofitum. Quemadmodum igi-
tur pure artificiale perpetuo mobile in re-
rum natura dari non poteft , ita nequeignis
perpetuus , cujus rationes paulo ante often-
dimus. Compofitum vero motumperpetmm ex
naturali
(s' artificiofo compofitum ,
uti ignem
perpetuum daripojje, nulli dubium elTedebet.
Quodhoc experimento doceo,
EXPERIMENTUM
Ignis perpetui.
CIquis invenerit locum feu mineram aut
^venam
, in qua bitumen, aut quilibet alius
liquor injlammabilis , veluti ex naturali ma-
trice
,
perpetuofcaturiat , cujufmodi in nullis
non regionibusreperiuntur,utiin Primo To-
mo lih.Y. de bituminofis locis oftendimus.
Dico, hujus ope quempiam igfw/)fr^^-
tuum fovere pofie , hoc artificio : In loco
quodam apto, ubiiucernam perpetuoigne
flagrare vis, ponatur vas
quoddam five vi-
treum , five terreum , aut ex metallo confla-
tum cylindraceafigura diametro
palmari,uvm
Figura ///fr^ A demonftrat : Intra
hocvas
el/ychniumexlino asieftinoconiedium
,
quod
fiio ferreo in circeilum contorto,
fuftinea-
tur , & ciiculofuliereo
,
quod ferreum filum,
j
1 ne una cum ellychnio demergatur , fuften-
tatum.liquori
femperfupernatet. Hoc per-
adlo , intra venam
feu matricem , aliud vas
I
N. difponatur
,
quod bitumen five petro-
leum aut
naphtham
ibidem fcaturientem
intra Me recipiat;
exhujusverovafisfun-
do canalis plumkus
L MN. aut ex alia mate-
ria,quodoIeumcontineat.confeftus,ufque
zdvas A.
lychnoinftru(ftumdeducarur,ita
ut extremum
orificium per labra vafis con-
tinuo
tap.
I.
LIB.VIII. DE ASBESTO, SUCCINO,&c.
jj
tinuo intra diftillet ; & habebis /cerwiiw FuitauteminMzyptocampus,cujUsfoff(Sple-
^pyptii.
ncepicis
&
liquidi hituminis;undePilofophi
vim
^^lHt "lu.
natHnecognofcentes,confiituehantcanalesquos-cetmi
pcr-
dam ex hujufmodi locis ufque
adcryptas f^hter-
^g'^"j_""'
raneas
,
inquihus lucernamponehant
,
qutecon-
jungehatur cum canalihus memoratis ;
lucerna
verb hahehat ftlum ex lino quod igne comhuri
non poteji
, ^0
boc paBo lucerna/e>wf/ accenfa
perpetuo ardebat , ohperpetuum hituminis
af-
SciangMi
Cap. II.
perpetuo ardentem
Cum enim o/ew nunquam deficiat , fed
femper novum novumque fomentum per
canalem lucernjB fuppeditetur ; Ellychnium
quoque asbeftinum exfe & fua natura in-
confumptibiie fit, lucerna itaque hocpafto
perpetuo igno. lucehit.
Ne vero alicui hoc novum videatur, is
fciat, veteres Mgyptiorum lucernas
,
quas in
[fluxum
,
^
oh filum lini incomhudihile. Ve-
facris cryptis adytifque deorum tenebant /)er- Irum qui plura dehocargumentodefiderat,
petuo igne ardentes
, difto ingenio adornatas ! is legat Oedipi Miiyptiaci , fomi II. c.
3
. Syntag.
fuifTe. Atque hoc ita efTe , expreffis verbis
|
XX. ubi quae circa lucernas Veterum defide-
docet Sciatigia Audor Arabs , in fua de Me- ! rari pofllmt, traftata reperiet.
raorabilibusiEgyptihifloria:
'
C A P U T 1 1.
T)e prteparatme li ni Asbediiii in ordine adteUs contexendcts, &chartam confckndam.
f/tfj-fuifleVeteribus ufitatas <J^ omni
ignistormento innoxias, veterum mo-
numenta docent , neque hodierna
die defunt
,
quamvis rarijiimi hujus artispe-
riti, qui faneingentilucrohujufmodilanu-
ginofum lapidem filare^in carhafa texere
norunt, cujufmodi innoflroMufeofpeftan-
da exhibemus.
Qusritur itaque, quomodo id fiat.^Certe
ut id inter maxima arcana Naturas non infi-
mumlocum obtinet , ita quoque fub fummo
fecreto tenendum , & oretenus communican-
dum Regthus
^
Principihus
,
ne quod nullo
non tempore intanta aeftimationefuit.
tam in ignem projeftam
, ab omni fcri-
pturse maculaemundabit, &in emaculato
fcripturx nsvo refponfum in eadem adme
dabit; quam, ubi refpondere neceffitas tule-
rit, chartam in ignem projeftam, mundabo
,
ad amici qusefita refpondendum in ea. Sic
autem hujufmodi chartam conficies : In morta-
rio tundantur in non exigua quantitate ashe-
flini lapides
,
ufquedum nihil aliud quam
lanuginofamateria appareat. HocpraEllito,
fiat crihrum adinftar craticulse ex filis fer-
reis,aut,quod melius,cupreis confed:um,ita
ut fiia minimo fpatio
,
quantum fieri potefl,
interfe diilent, eoprorfus modoquo cliar-
tarii opifices liodiernadieutifoient; dein-
id
modo omnibus etiamviiiffimishominibus
TexturaK- innotefcat. Non ignoro , varios artem ten- j de la.nugmofam materiam aquts immijfam
711
Asbeftini
^^^^ quidem variis modis , fed irrito femper I ^rohe exagita, exagitatam cribro excipe.fuc-
labore.Modumtradit/?/e/ii2<^5oi??ii-,Iz/^<7- cuffandoque cribrum intantum, donecla-
'z;i5,Po/-?<j,aliique,fedfaififfimanarratione jnuginofa materia in chartsformam juxta
decepti,niipraefliterunt;cumiismodisim- jcribri formam diducatur. Nota hic
,
pofl
poffibiie fit
,
defideratum efFedum con-\ materiam exagitztam in a.qu3iJineullamora
fequi.
I
crihro excipiendam effe , fi enim vel tantilio
Quare lioc fecreto relifto, ad aliud defcri-
j
tempore exfpeftaveris , materia utpote mi-
bendum caiamum converto
; &efl, quomo- jneraiis ex infica fibi gravitate flatim fun-
do charta ex hujufmodi lapide conJicipoJiit,c^x i dum petet,. adeoque non nifi aquam cribro
fempereadem, inter eos,qui reciprocolite- Ihauries. Didufta iraque materia juxtafor-
rarum commercio fibi correfpondent.durat.
j
mam cribri, illam folito filtro aut panno ex-
Si enim in eafcripferim per literas mentem I ceptam umbrofo loco, donec exficcetur, ex-
meam alteri amico diffito, is aperiens iite- \v)oncs, S^hahehis chartam in diftosufuspara-
ras, ubifenfamentismeaeperceperit,char- Itam.
C A P U T III.
magnum
Arcanum.
Anfelm
Boetius.
Libavius.
Porta;
Charta
Asbeftina
quomodo
fieripojpt.
<De Ekclrofeu Succino
,
yidgo Ambra.
Cap.m.
Uamvis de natura
^
proprietatefucci-
]ni , muita in noflra Arte Magnetica
-confideratione digna tradiderimus,
hoc tamen ioco ej us naturam fufius demon-
Itrabimus ; de liujus nomine variae funt opi-
niones, quas, ne adum agamus , Lelor apud
Cxfius.
mineralium rerum fcriptores ,
Caflum,
Agri-
clfabinus.
'^'"^^^.C<ep//)iw, Fallopium
,
aiiofqueinnu-
Faiiopius. meros
confuiat. Dicituritaque/ccia?,eo
quod
Qxfucco bituminofo in lapideamfub-
ftantiam indurefcat
;
v^i^tO^ov Ele^rum dici-
tur , it. ci{>7ia^ Tpiie^wyicpopov, Jgricola tefte, a pa-
ieis trahendis fic appeiiatum ; fed & verbum
Arabicum '^^
Carahe , Ahukali & Camus
tefte , idem kpaleis traliendis, nomen ob-
tinuit. Amhram quoque dici non nifi im-
propric , ob fimilitudinem & analogiam
quandam.quam cum Ambra pretiofi odoris
mixtohabet. Nebishocloconon cumver-
K
3'
bis^
^id fit
fuccinum.
78
M U N D I S
U B
S^B.IW.
bis, fed cum
jpfius rei quidditate & eflen-
tia , negotium eft.
Qu2ritur primo, quidnampropriefuccinum
fit?
Nonnefcio, nonnuUos fuilFe ex veteri-
bus
,
qui arhoris nefcio cujus lcicrymamSucci
num effe cenfuerint
;
quod tantum abeft ut
verum fit, ut potius quotidiana pene expe-
rientia, totam hancfententiam evanidam
reddiderit ; multo minus ab urina lyncis
Lyncurium dici poiTe, exiftimamus , nifi a fi-
militudinequadam iftiufmodi compofiti,de
quo ramen
,
quid fit adhuc quseritur , magnis
inter Auftoresdilfidiis agitato. Nos itaque
zdfuccini
,
quo nihil hodie tritius effe poteft
,
naturam enodandam calamum converta-
mus. Qiiisenimignorat, ingenti quotidie
copia in PrufliacoMaris Balthici finu illud
coiligi , ubi tamen nulla unquam refinifera
arbor, nullus lynx, nulla ambra vifa fuerunr.
Quae fi fuifl^ent, ubiquemagnam earum o-
mni diligentia & follicitudinecolendarum
curam habuifient incolae, obingens, quod
illis indc emanare poterat , lucrum. Hoc
fcimus , Incolas paffim illud partim reticulis
in hunc finem contextis inrecedentis five
refluenris maris foveis pifcari
,
partim et-
iaminlitoraab impetuofo marisautflumi-
num impetu Coro flante , appulfum colligi
^grieoh,
folere. Quae cum omnia A^ricola ampliffima
narratione /.4. Ae reh
fofiilih.pag. 233.
defcri-
bat, eo f^o/-ejremittimus ; cum nobis hoc
unicum conftitutum fit, ejus naturam, or-
tum , vireSyproprietaiei hoc loco pro ingenii
noftri imbecillitate , explorare.
Nemo itaque impofterum fit, quijacc?-
mm ex vegetabili natura ortum fuumtra-
here
,
inconfulta experientia fibi temere
perfuadeat : fedcerto certiusexiftimet ve-
lim,iliud nihilaliud effe quam hitumen quod-
damterrejire
,
quod infubterraneis teiluris
cuniculis natales fuos habeat
,
per fcaturi-
gines a provida natura ibidemconftitutas.
^omodo d.\xtem. id preducatnr
,
paucis ape-
riam.
Diximus in Primo Tomo Lih. V. debitumi-
j
noforum locorum venis, &quomodo Natu-
pifceniHr
Boruj(p /uc-
tinum.
TERRA NEI
ra fingula bitumina differentis fpeciei, u-
numquodque fecundum terreni proprieta-
tem producat. Quibus quidem principiis
riif.niti*
infiftenres, fic Succinumdefinimus:.S'cci-^'""'"""
aum
eft
hitumenfuhterraneum , ex appropriata
materice. terreflns matricefcaturiens
,
per
fun-
dum maris,riparumve,autfluminis
appulfu,ma-
riconcreditum, ihique adlittora
appulfum inna-
taSolis adrifque ficcitate in lapideam
fuhftan-
tiam excrefcit.Diyiivnusfuhterraneum hitumen
effe
;
quod, uti &afphaltum , naplitha
,
pe-
troieum fimiliaque , fuosfcaturiginummo-
dos habeat. Qui enim, quse citato lih.j- hujus
Operis, de bituminofis iocis egimus,rite per-
lceperit, isliaud dubieftatim videbit, inti-
'ma Teiiuris vifcera hujufmodi pinguibus
liquoribus abundare, e naturali terrae appro-
priataj pinguedine natis
;
quae eft veluti giu-
ten quoddam mixtorum , omnibus &fingu-
lis ad foiidam partium connexionem indi-
tum.Diftinguiturautemhocce^Yweare-
liquis pauloantecitatis, Ipecificaquadam
differentia
,
eo quod proprieratem fuam
nancifcatur ex terreftri quadam materia , (i-
ve iila fuipiiurea rite depurgata, five ex Ga-
gatisvena,fiveexthureafubterreftrismate-
riae mineraper quam diftiilat,acquirat; ver-
bo,pro puritate materiae
,
per quam defluir,
proprietatem fuam fumere,velipfecoior,o-
dor.faporquefatis demonftrant : qui in can-
didis,gratiffimus;infuIvo,minusgratus;in
cinereo , etiam fuipiiuris adufti odorem re-
fert. Puritas itaq; materix,quam perfluit.vi-
resipfiiargiturmagis aut minus perfeftas.
Habemus itaque fuhterranei fuccini origi-
nem, modb quomodo indurefcat diCQndum eft.
Cum hujufmodi bitumen ex fua natura , uti
omniaoieaginea, leve&aereum, fuperio-
remaqus fuperficiempetat
;
hinc ex fub-
aqueis locis fcaturiens , atque in fuperficie
maris flu<5luans,undarum impulfione ad lit-
tora devolvitur, ubifubforma melleaefub-
ftantiE molle adbuc & iiquidum fubfiftit,
donecpauiatimaerisficcitatelentefcensin
duram materiem lapidefcat. Hoc autem
ita fefe habere , luculentius comprobemus.
C A p u
J
IV.
QmmodoKmm2\cu\di diverfiigmens in EJedri mednuWio/epulchmmfmmJortita/int.
Cap.YV.
I
'^l^phanum feu perfpicuum ^'cci? [deraretur. Agricolafubfcribens diftis, .irAgricola.
I
Jr'^'^''^^ P^^'"^
animalcula exhiherenon\his , inc^iz,julvum^falernum perfpicuafunt
^^-^^i^^i^
folum
hodierna docet experientia, U/f^ww^^i? j ^ ineis interdumtranslucenthQ-infiuein.
fed & veteres
naturalium rerum fcriptores ftiolaevolucres, uti mufcie , culices , apes t vel
Plinius; atteftati funt. Piinius 1.
37.
c.
3'. Liquidum,\2.gtQi!Le5,utformica
^Tjermiculiruhri^aranei,
Diorcorid,
Briiravolus.
inc^uit, primo
diftillare fuccinum argumento
funt quadum intus translucentia
, uti formicae,
culices.lacertaejTKe,
quoiadhafftemufieo, non
efi
duhium
,
^inclufas indurari.
Quae Diofcorides conBrmzt.
Brafavolusin
examine gummium
,
domi , ait fehabuifife
lacertte, viperce ;
t^c/narantes , utpifciculi, aut
hefiiarum partes, uti ala mufcarum ,
ova pi-
fcium, aut res
inanimats, utftipites herha-
rum,foliaftirpium;
que omniaprius in marein-
velarunt , velirrepferunt ,
velinciderunt;quie
poftea praftantifiimum
illud hitumen , cum ex
fucrinum , in quoadeo mircformica
integre^ terra proflueret
in mare, corripuit ^infein-
ineffet, ut ne minimum quidem
crusdefi- c///* atquefic inclufafimul
cum eo in lapidem
I funt
LIB. VIII. DE SUCCORUM
,
SALIUM, &c. TRANSFORM.
Cap.W.funt
mutata. Ad quae pulchre fane alludic
Martiaiis,
Martialislib.4. Epigram. 32. & 5-9, &lib.<J.
Epigram.if.
79
Non^poterat tumulo Tioliliore tegi.
Et latet lucet Phaetontide cotidita gutta,
Vtvideaturz^is,netareclaufafuo.
Dignum tantorumpretium tulitilla lahorum.
Credihile eji, ipfamfc
voluijje mori.
Aliud.
Ilentilus Heliadum ramis dum \i^tt2iferpit,
fluxit in ohftantem fuccina gemmzferam;
Q^ce dum miraturpingui
fe
rore teneri,
Concreto ri^uit vinda repente gelu.
Nec tihi regaliplaceas, Cleopatra ,fepulcro,
Fiperajt tumulo nohiliore jacet.
ALIUD.
Dum Phaethontea formica vagatur in umhra,
Implicuit tenuem fuccina ^xtz.feram.
Sic modo
,
qucefueratvita contempta manente,
Funerihusjada
eft
nuncpretiojafuis
.
Qu2omniairafefehabere,monftrant in
meo ^Mufeo varia fuccini fragmenta
,
plena
mufcis
,
formicis ,
fimilibufque , imo decas
precaria, quam Rojarium dicunt , oftenditur,
in qua quot fuccinei globi fpeftantur, tot 1
differentes mufcae funt . Mifit praeteritis
annis ad me Sereniflimus Juguftus Dux
Brunfvicenfis & LunsEburgenfis
,
Princeps
]
omni fcientiarum genere , raro exemplo, 1
excultiffimus
,
pro fuo in me meaque ftudia
j
Succlmfru-
afFeftufane {mQvlan,fruftur/i fuccini , dimi-
ftum m mu-
, 11 tvt i'
dio palmolongum , mquoNatura exiiibeti
lacertulam ita integram
, ut nuUum in ea
membrumfit, quod non luculentiflimema-
'
gna intuentium admiratione , fpeftetur.
j
Lethr videat Figuram hic appofitam
.
\
Memifii,meoliminGazophylacio/r<3-
cifci Cardinalis Barherini , fimile fruftum vi-
difte, in quo immerito honore ranula fibi
fepulchrum felegerat.
QusEritur itaque
,
quomodo hujufmodi
anlmalcula meditullium fuccini polfideant,
^omoio
quomodo ingredianiur
; cur in extimafuper-
maiifmvi-
ficie tton compareant ? Etquamvis /^^r/c<7/<j
fanm. paulo ante allegatus, aliquo modo ratio-
nem aflignet; quia tamen curiofis non fatis-
facit, egomodumpauloluculentius expo-
nam.
Donum Sereniffim. Principis & Ducisy^g/?<
Lunteburgenfis &: Brunfvicenfis.
ftum in mu
feo
.dHBo-
rii, inquo
la^crta/^e-
Bittur.
Cum itaque bitumen liquidum adhuc &
moUe maris fludlibus ad littora devolvatur,
fitutibideminterarenas & faxa coUedum
ficcitate aeris lentefcat, unde animalcula hu'
jufmodiy^/^ori? & odore attraBa mox atque
illud infederint, fimul etiam tenacitate ma-
terise veluti vifco quodam corripiantur , a
quo cumfeexpedire non valeant, interim
decumanismarisfluftibus, mobilis adhuc
materia
,
paulatim in globosautaliam for-
mam fubigitur; atque hoc pafto unda &un-
da trudente materiam animalcula invifcata
[
in meditullium obvoluta fecedunt. Atque
hancegorationem efle, falvo aliorum ju-
dicio , animalculorum in medio Succini com-
I parentium , efle exiftimo
;
quae deinde are-
j
na faxifque obtefta , fucceflii temporis in
1 lapidem, nobili hoceledlrico fepulchri mo-
! numento honorata indurentur.
Mxcel-
sea.in.
So
MUNDI
SUBTERRANEI
Bxcellemifimus
&expem/^imm D, ManfredusSeptalius, hitc mirahilta^atura ex
Mufeo fuo
deprompta
,
& quam exaBijJime delineata
,
in fecunda editione Mundi
Subterranei ponij & loco opportmo inferi yokit.
'
^_. coicre tttaro
,
^lrMelis fitis -mt^^is^ . ^
puJchTiinyaiiam-itU d^icbjJ 8t cuitL.
, ,-
r .
,/-,.
. ^^^^ss5E^ / n *i r
\MJtx mMmus, luw
stt hrlearts
jiraneus d^o Truoor, mttm. hic de^ictus esb'..
Sfexkes
qudtJattu
Scarahci. mdcpri.
'^crmica. cuitt aiis.
Muf^
ctan. dlis-m,.
tfMris.
Chinafitis
Jcu
Jimai
CinmtAamLalis com^tlfus
tinctts -
^^cfpn-iCnt.^
pAtliLs
Jolarihus' i}yjiivaM'ojraluciJji.
vldatur k-t &c intcricn^a- i-jus
ctj^arcctrtt^vifarLO
2'dlLptatz afficiat
K. Locufta perfe^tlfma.
T>.
Alia\oax^^,quapotmfimiUsapparetgxy\\o:i\zto.
t ^ jci

R. Pulcerrimumfruflumfuccini
, cujus generis etiamfunt K ^
D. apparetamlraflavadtaa,m
eafunt duaparviE ranse, quarum
altera alterh majoreft,
ut hc depida videntur, cum gutta
mohili aqua, ad lit.N. . .
M.Enydros Plinii:
eflque
Gagztesfsirdonimsfukandicans
(quemTerzagusvocat^evLchz-
gaten)
6"
tranfparens. Clarifiime
apparet eum ultra medtum aqua (menjura dimtdn co-
chlearts)repletum,cujuselegansmotiu^undulatiogagatemotovidetur
: eflque lapis ra-
rifimus ,
cui fimilem alium in Italianon
vidi.
N.
Fruflum
cryftalli claraperfeiliffma:,in quaefl
guttula aqus
,
quaex unaparteinaliammo-
vetur, quaque circumvoluth cryfialto
deheret defcendere,
cum omnegrave defcendat,
^
ta-
mentpfa
cum omnihm alits guttis adfcendit.
Quidam
opinantur eam
efje
aerem
',fed
hoc
falfifiimum
efi
,
quia cryflallo rupta, vera effundttur
aqua.
Ahhincfex menfibui amicm qui-
dum meui cum incumheret excavanda magna cryflallo ex m^ parte in
ufum
horologiicon-
Cap.lV.
LlB.vm. DE SUCCORUM,SALlUM,&c.
TRANSFORM. 8i
dendi,
cryfiallus dila {continens magnamguttam,)
cafurumpehatur^cumferireturmalleo,
eo in loco
,
quo gutta erat
,
manumque
artificis aqua perfundebat ,
ipfumque
confundebat.
Hoc addidi contra eos
,
qui dicunt aerem
ejfe
in cryftallo , non aquam.
E. Frujium
cryftalli
,
in quo apparent tres guttae liquoris nigri
,
quarum dum una
afcendit , alia
dua
defcendunt,
^
permeantper
quofdam alveolos, qui bic latiores, ibi
amplioresfunt, adeb
uteyidenter liqueat contineri in illis liquorem : duce illcefunt ad cruciculas, tertia
adfionum
Ij^l currit
infuo Quadrato
,
^femper manet rotunda
, cum altera dua
tranfeuntes
per loca
angufia, moxtriangulares, mox alterius
figum
appareant.
F.
Fruftum crjHalh, in
quofunt dua guttae rotundiZ,quarur/7 altera
poft alteram currit
, cequali
tamen intervaUo,per
canaliculos A
i^
B. Ipfumfruftumfemiunciam pondere icquat.
Qj_Fruftum cryftalli
clarifiima, in cujus medio
fere eft capfula triangularis
, continens
difcurren-
tem guttam aquic
,
ad lit, C.

D.
^
aliafimiliter. Haheo
adhuc
fex
fruftula alia
cum guttis.
TOM.II.
Ca
82
SeB.llh
MUNDl
SUBTERRANEI
C A P U T V.
Ve attracliVa Eleclri Virtute,
Capy.
Thcophraff,
Plinius.
jElianus.
Solinus.
Talfa opinie
EleSrum o-
mnia praer
ocymuin
trahere.
Letlrtm paleas .ftipulas, ^quaque le-
viaadfe
attrahere
,
jam antiquisrerum
'naturalium
fcriptoribus Theophrafto
,
Plinio,Aliano, Solino , caeterifqueinnotuit,
& hodierna experientia fat fuperque rei ve-
ritatemcomprobat.
Semper
tamenmiratus
fum , ab illis temporibus ad hunc ufque prae-
fentem diem , opinionem
propagatam efle
:
dumpleriquefentiunt,&
firmiter fibi per-
fuadent,
fuccinum omnia levia ,
prsEter ocy-
mum, aut ea qus oleo tinguntur, nefcio quo
antipathis diffenfu ad fe attrahere
;
pal-
marisfanefr/'<jr ;
nos centies in confpeftu
multorum
ocymumfuccino , necfecus ac quoi-
lihet alias reculas , five paleas ,
five feftu-
cas ,
etiam oleo &
pinguedme tin^ias
,
fme
ulla aut difficultate aut refiftentia attraxi-
mus;
utvelmirari fatis non poffim, nemi-
nemfuiffe, qui experimentum
itafacilede
ocymo paflim obvio , fumere non fit aufus :
Sed leguntur fimilia, & ftatim inconfulta
experientiaperperamcreduntur ;
utproin-
de mirum non fit , tot concatenatos
errores
in hunc ufque diem in Seholis
propagari.
Succinum itaque omnia levia trahitnullo pror-
fus excepto, dummodo innata gravitate obi-
cemnonponatagenti;
imo nosnon dunta-
xatleviaquaevis, fed Siponderojjjjima omnis
generis metalla , ferrum , aurum, argentum,
plumbum decem & viginti librarum ,
li-
gneos baculos , haftas ,
chirothecas/accv^i
///?o . ftatico experimento attraximus. Sic
autem proceditur.
EXPERIMENTUM
/ittraiionis EleElricce. mirahile
.
IN /rj^e quadam A B ex H/ez-rfww educa-
*
tur brachium ,ad cujus uncum G dependeat
^^F
filum
,
quod in medio cujufcunquelongitu-
dinis ex quacunquemateria
hafla
lihrile , E
F. inpunftoI.apprehendat;hujus immotse
EF extremitati, fi prius calore excitatum
fuccinifrujium admoveris , ftatim id relifta
likztione fequetur fuccinum ; huic librili EF,
!
quscunque appenderis una fuccini duftum
Ifequentur. Experimentum fanepulchrum,
jquoMufei mei fpedatores paffim recreari
folent.
Eft & hoc admiratione dignum
;
quod
Jiammaadmotumfuccinum , tantumabeft, ut
trahat,utpotiusdifflet eamdiffipetque: cu-
jusquidemreicayialianon eft, nifi quod
dumleviffimaflammafpiritibus ex fuccino
j
calore excitatis refiftere non poteft, impetu
jin adverfam partem difpellatur. Guttdam
jverb aquee ita trahit, ut in conum elevet;
eundem effeftum prasftant omnia illa mixta
;
naturacognationefimilia,uti Gagates, hitu-
^
mendurum , & cujufcunquetandemgeneris
;
eleirica corpora.
j
Q_u3eritur itaque, qucenam fit hujus rei ra-
;
tio ; &quomodh hac virtus ah attraB:iva magne-
his d/Jlinguatur ? DicoinfignemefTediverfi-
yin fitvii
;
tatem attraftivae magnetis & ele^ri -.
Hla non
"'"i'"''-
jnifideterminatacorporatrahit, uti ferrum
j
fimiliaque
;
hsec fme difcrimine omnia.
Magnes non folum trahit ferrum , fed &ei-
I
dem virtutem fuam communicat, quod non
I
facit elelrum : Magnes vim fuam per polos
j
determinatos exerit ; Eleclrum ubique & ex
I
omni punifto eandem exercet. Magnes fme
I prsparatione trahit, contra elelrum. Magne-
! tis ejfluvium eft immateriatum omnia pene-
i trans ; Ekfiri materiatum
, interpofitis mini-
I
mis rebus a trahendo defiftens. Dico itaque
Ele^ri attrailivam fic fieri : Cum eletirum
tenuiffimum effluvium affrifium prius, & ca-
lore excitatum emittat, fit ut ambiens puj-
fumufque ad paleas , /</^^a^ repulfum una
fecum rapiat leviufculas res , ufque ad fu-
perficiem eleftri , ubi tenuipinguiconglu-
tinatum adhsret. Verum cum hsc omnia
quam fufiflime &variis experimentiscom-
probaverimus Lih.
3.
part.
3. cjp.
3.
ylrtis
Magnetica
,
eo Leftorem remittimus : u-
bi quKcunque circa ele^ricam virtutem at-
traBivam defiderari poflunt , traftatum re-
periet.
C A p U T VI.
'De ElecirifiVe
Snccini Medicis Viribiu.
Cap. VI.
TNgentem Succini in Medicina ufum
efle,! mento confert. Unde Medicorum judicio
Jw<-^^>'
I
paflim conftat. Cum enim nativa/^^c//d
'te,incidendi,dijiipandi, calefaciendi , con-
glutinandi
poUeat , hinc omnibus vitalium
incommodis
profligandis infigni emolu-
dcolloaWigSimm
medetur Jehrihus ; Xx:iX.\xml"^"J^^^i
cum melle, oculorum ohfcuritatihus
;
fangui-
ope.
nem undequaque profluentem
fiflit ;
ven-
triculi vomitum tollic
; fiftic alvi fluores,
fluxio-
LIB.VHI. TABULA
Cap.Vl.^oxionefque ,
quibus ulcera infellantur;
fiflit capiiis diftillationes
; tonfillis- & fau-
cium vitiis confert. Quiavero roboratvi-
fcera cseterafque corporis partes , fi humo-
ribus non redundaverint; cum vinopotum,
hominem tuetur ab epilepfia , & a nervorum
refolutione, convulfione , diftentione. Sto-
macht dolores fedat , oleo fuccineo foti. &
quia odoriferum eft, cor<^i prodeft, ejufque
medetur tremori ; ejus fuffimentum capi-
tis pituitam exficcat
;
partus difficultatem
tollit
;
peftilentis aeris putredinem debili-
tat : unde tempore peftis melius nobilius-
que fuffimentum affignari non poteft. O-
LAPIDUM PRETIOS.
83
leum coxis inundlum ab ifhiadica renum-
que doloribus liberat. / externis quoque
rehus
ufum egregium habet : Siquidem ra-
menta lucernae addita
, flammam & luci-
diorem durabilioremque reddunt , Nihil
notius eft quam vafa quoque & edypa o-
mnis generis ex eo fculpi , tantoque olim
in pretio habebantur apud veteres Roma-
nos , ut exigua hominis
effigies eletlro
infcuU
pta reliquarum gemmarum pretia
excede-
ret. Globulis denique precatoriis
, quibus
devoti homines ut plurimum uti folent,
nil eft vulgarius. Sed haec de Succino didla
fufficiant.
TABULA COMBINATORIA,
In qud hreViter omnhim lapidim pretioforum
form^ Virtutes exhibentur^
Jlphabetico ordine
difpofita.
Nomina. lorma, Color, Natalesloci.
l
'Adamas.
Omnium gemmarum prjeftantiffi-
mus
, duritiei indomahilis , diapha-
nus
; In India crefcit verus &genui-
nus.
Vires
^proprietates.
Introfumptus venenum
eft
, ob
caufti
cam vim; portatus dicitur
gemma re
conciliationis
, fortitudinis
& con
ftantiae, fed perperam.uti
alias
dixi-
mus.
I Ab /Iqutla fic di(S:us , eo quod in nidis
JAetites.
^orum inveniri dicatur
;
Inuterofuo
alium portat diflblutum.
Variafuntgenera,
qu2 tamen
omnia
alio prsgnantia funt : maxime lau-
datur applicatus feeminis
difficultate
partm laborantibus.
ACHATES..
Variis figuris fpe(R:abilis gemma , co-
lorilus
differentihm imbuitur. In In-
dia, Europa variis locis invenitur , &
paffim in Germania.
Venenis peftiferis
, viperarum
atque
Scorpionum iBihus
adverfari dicitur
;
fehrientium sftus fedat
, oculu prod
eft.
Al A BA-
STRUM.
Eft marmor fplendidum , varii colo-
ris, eftalbum, nigrum , mellei colo-
ris
; iniEgypto, Sicilia, Hetruria,re-
peritur.
Uftus &refmas mixtus duritiemrefol
vit
,
cum cera mixtus
flomachi dolores
fedat
,
cum ladle potum djfenteria
medetur.
I Violacei colorisefi. , variafque differen-
Amethy-
tiasfortitur, provariaconditionelo-
corum, ubi repentur.
Ehrietati putatur refi/lere, aqua&no-
men fortitur
;
Superftitiofi quoque
eum ingenium Principumque
gra-
tiam conferrepurant.
ASTER 1
A
Jeu
ASTROITES
Nomen habet a ftellulis
,
quibus to-
tum ejuscorpusdepidlumeft; in va-
rias fpecies dividitur, &variisin lo-
cis Italiae invenitur.
^ceto
fuperaffufa
hinc inde propria
fpontey^ movet. Variolis mederi credi-
tur pueris alligatus.
;Balani-
I TES.
AghndisfiguraficdiS:^; duofuntge-[ Dicuntur vi adftringenti pollere , at-
neiz,fuh utrides
difuhflavcs ; variislo- queadeo diarrhcea mederi.
cis inveniuntur.
|
Basaltes.
Ad marmora refertur , eo quod ex-
aftiffime poliatur. Unde &inter Ly-
dios lapides refertur , auro & argento
probando aptos.
In Mifnia prope Drefdam magna co-
pia eruitur
, & Lydii lapidis munere
paffim fungitur.
Belen 1-
TES.
Sic didlus ifagitta figura,
quam re-
fert : Varii coloris reperitur , vocatur
& Lyncuritu, ex lata radice incufpi-
dem crefcunt.
TomT II.
"
Pulvis vulneracmzt; ca/culos frangit,
&nofturnis phantafmatis refiftere di-
citur.
84
MUNDI SUBTERRANEI
sen.m.
Nomina.
Forma ,
Color
,
Natales loci. Vires
^
proprietates.
I
Gemma ex viridi cceruleum colorem 1 Oculis potifllmum mederi dicitur,
Beryllus
'
"ientitur,aquaemarinxfimilem,va-
1
pulvisaquarofaceaaut
liliacea fub-j
riaque in genera dividitur ; Cryflalli
aftus. Viria hepatis
corrigit.Superfti-l
Ij^f
c/M videtur.
I tiofi, animosconciliareperhibent.
BuFoNiusjln
Bufone repertus , lapidis ftellaris I Venenis potiffmium refiftere puta-j
Lapis,
J figuram habet, varii coloris. tur , applicatus ad partes afteftas ;!
Batrachi-
J
renum &veficw7c/wprohibet.
j
TES.
^
\
C A R A B E
I
Non lapis eft , fed hituminisjpecies,
|
Magnis virtutibus pollet , tn
fuper-
Jitt
j
de quo alibi fufe egimus
SuCClNUM.
fiuis humorihus tollendis,\iti)2im alias'
oftendimus. i
Carbuncu-
LUS,
Pyropus,
RUBINUS.
Aluce
,
qua carhonis inftar lucet , fic
didlus ; unde perperam multi falfo
putant , luce fplendorem facis inftar
nod:e prsbere.
Venenis refiftit,libidinem coercet; a-
nimum exhilarat;ad iram concitat
;
fomnum minuit ; infortunio inllante
mutare colorem perhibetur.
Ceraunia.
[
A fulmine fic dida
,
quod e nubibus 1 Dicitur contrafulmen valere , &ideo!
dejiciatur
;
quodqui fieri poffit, ali- 1 Brontias dicitur ; Omhrioi fi una cum;
i
bi diximus. varias fpecies habet. |
pluvia &imbribus decidat.
Chalcedo-
NIUS,
I
Varios colores refert
,
prout diverfo
I lumini ex^onitm;femicliaphanus eft,
I
&inter Onyches computatur.
Atra hili , melancholicis afJeftibus;
mederi dicitur , uti timori, triftitiae,
hjpochondriaco morho.
j
Chrysopra-
sus.
A fplendore dfr/quofulget,di(5lus,
I
Infignem virtutem ad recreandos
viriditatem tamen aliquam admi- 1 oculos habet.
^
xtam habet. !
CONCHITES.
A conchyliis nomen habet in lapi-
Idem converfis.
Calculo eorum pulvis mederi dicitur,
fympathica quadam aftione.
j
Lapis prsdurus, cultris, aliifque/(?r-
C o s.
I
ramentis acuendis aptus , cujus variae
j
funt fpecies.
Cos ferro attrita pilorumincremento
mederi , lienem attenuare perhibetur,
I Lapis eft, <ir^(7/-wfruticumque/"i^-
Dendrites. I ras exprimens ; in Hetruria paflim
1
invenitur.
Ufus ejus in Medicina necdum
conftat
;
Jlyptica tamen facultate
pollet.
Dracon-
tias.
A Z)rtfC(7eficdiftus, inquorumca-
pitibus reperiri dicitur.
Miram contra omnia venenorum ge-
nera facultatem habere dicitur.
Eneostis.
Lapis ofiium figuram exprimit
, de
quofuprafuse.
Vim habet ad ojfa rupta confolidin-
da.
Enhydros.
Lapis dicitur ab aq^ua
,
quam intra fe
continet.
Vim habere dicitur contra infirml
tatem urinte.
I A fimilitudine tefticulorum
,
quos
Enorchis. 17^''^
exprimit , fic dicitur.
Vim habere dicitur
, ad libidinem
excitandam , ob naturalefigillum illi
inditum.
Entrochis.
A rotce fimilitudine
,
quam figura
fuaexprimit, fic did:us.
Eandem vim habet
,
quam arenacei
lapides, adflrilivam.
Gagates.
Non tam lapis
,
quam hituminis
ufli
fpeciesQ&. , odorem fulphureum ha-
bet ;
a Gage
flumine fic di(ftus.
Paleas trahit, ut {uccinum,diuretica
facultate
pollet
;
muliehrihus morhis
fuffitu medetur, uti &epilepticis.
Galacti-
A la^eo coloxe
, quemaqui fubadus
a fe emittit, ficdiftus.
La^is infoeminis aipiamsMget
, ma-
millas tumefacit,pollinela(fte amy
gdalorum fubafto.
Geo-
LIB. Vlir. TABULA
Cap.m.
Nomina. Forma, Color, Natales loci
LAPIDUM
1
PRETIOS.
85
Geodes.
Lapis rotundus efl, a terra, quam in-
tra fe continet , diftus, quae terra in-
tus mobilis & fonans fifuerit
,
jam
non Geodes , fed Actites dicetur.
Vires ^proprietates.
Eadem
,
qua Aetites , vi pollet, cum
nihil aliud
,
quam mmaturus Aeti
tes fit.
Glossope-
TRA.
j
Saxum ell. fic didlum ^fiquralinjute,
[
Contra tenena prodefl: , uti & terra
I
quam exprimit
; & Melitae ingenti
j
Melitenfis, & adftringendi vi pol-
1
copia reperitur.
Gramma>
TIAS.
IGranatus.
j
yafpidis
genus efl, a literis^ figuris
I
feu lineis
,
quas exprimit, diftum. in
I
Mifnia reperitur.
Multiplices funt
,
puniceo colore im-
buuntur; in Boemiamagnaquanti-
tate reperiuntur , &melioris notae.
let
;
vide de hoc alibi
traftatum.
I
Fenenis prodeft. Magi mira
de hoc
lapidefibi fomniant.qus
vide apud
Marhodeum.
HiEM ATI-
TES.
A fanguinis concreti colore
, quo ful-
getficdidus : &variafuntgenera:
funt aliqui virides
puniisfangnineiS
fulgentes.
Exficcandivi pollet
, cor
corroborat
;
intrant
compofitionem
elixins vi-
ta, Sc
confedionemhyacinthi.
Omnia horum
genera
fanguinis
flu-
xui
profunt,
qualifcunque
tandem is
fuerit.
Heliotro-
PIUM.
Hy ACIN-
THUS.
j
A Sole nomen habet
,
eo quod Soln
[
Eadem
qua
Jafpis
, &
quaHsmati-
|in
{Qeffiqiem exprimat
;
pam.mque tes vi
pollet,
dequo
Magi^Xmim^
I
reperitur variis in locis.
I
iingunt
ridicula.
Pro majori
,
aut minori rubedine 1 Pe^
refiflit"
robur cordi
dando
; fo-
mo^hzdicarhunculos , modo ad gra
natos revocatur
; nomen habet ah
hyacintho
flore.
mnumconciliat;
alacritatem
animi
adferredicitur.
Jaspxs.
PlurimjB funt fpecies; obdiverfos,
(
Sanguinemfiflit
appen^is^
collum
quibus imbujtur colorilus
,
nomina
naufeam tollit
,
epilepticis
calculoCn-
ICTERIAS.
AbItlero feu Galgalo
flavi coloris vo-
lucrenomen liabet;flavi enim colo-
ris eft.
_que
prodefl.
IrI:
Gemma dicitur a fimilitudine co-
lorum iridis, c[\xos exprimit ; cryftalli
fpecies efl.
Itiericis
mitum.in
modumexnatu
rx
quadam
fimilitudine
,
prodefle
perhibetur.portatus.
Oculis
prodeffe
diciturTex
aaturjefi-
militudine
&fympathi^
jud aico s
Lapis.
Efl lapis ^gura ovali adfimilitudi-
nem ohva : invenitur in monte Oli-
iveti.
I
Putanturolivs
infaxum
converfs;
ca/culo
& urina
difficultati mirifice
I
prodefl.
Lazulus.
L E u c o-
PHTHALMUS,
OcuuisCatti.
Lychnites.
Lapis ell cosruleus punlis aureis in-
terflinftus ; opacusei\:, &Sapphirum
aemulatur colore.
iAh oculifigura, quam exprimit, fic
Idi^us
,
fpecies Opali efl.
Quartance mirifice
confert
, vifum
cottohoT2it,fomnum
conciliat,
Poda-
zra dolores fedat.
Ex fignatura
quam habet, oculis me
deri perhibetur.
Parii marmorisfpecies efl, candidifli-
mum. In Hetruria paflim obvium,
uti&inSicilia.
Adflringenti vi pollet, unde humi
dis infirmitatihus prodefl.
Lydi us
Lapis.
LlTHAN*
THRAX.
\y
Marwow /gr/ fpecies efl, ad aurum
argentumqueprobandumaptum. i
Carho
fofiilis
dicitur
, & paflim in 1
Belgio prope Leodium effbditur ad 1
ignes fovendos.
Smetlica
vi pollet
, & abflergen
Capiti vehementer
nocet
, ufqueTd|
apoplexiae periculum.
A Magne/ia Regione , in qua reperi-
Magnes. tur,nomenmeruit.
Malachi-
TES.
I
Prafiifpecies eii,malva, unde nomen
I
meruit, inftar viridis eft, variis venis
I
diftindus.
I
De cujus viribus & proprietatibus
admirandis vide /irtem
noftram Ma-
I
gneticam.
Laxativa vi poliet
; cordi prodeft
;
ventriculum
roborat ; epikpticis &
fpafmo fubvenit.
Mar-
86
MUNDI SUBTERRANEI
Sen.lll.
Nomina. I
Forma
, Color
, Natales loci. \ Vires
^
proprietates.
I
Omnes ifti lapides duri , laves
,
Sc 1 Pro variis colorum
tinituris
, variis
Marmor.
\fplendidi
,
variifc^e. colorihus depifti, I virtutihus dotantur.
I
marmora vocantur. 1
Melichr-v- I
Chryfolithi fpecies eft , aureo colore ful-
sus.
I
gens, in Boemia invenitur.
Ad fanguinis
fluxum &
epilepfiam
confert
; varios morbos pellit.
Morochtus,
[
A.Gala(R:itelaftariolapide,folocolo-
y#/MELiTEs,
Irediffert. In Saxonia pafTimreperi-
ob
melifaforem.
\
tur ; Gala^ites niger etiam didus.
I
Sanguinis fputo confcrt
; matricis
\fluxui medetur.
^T
I
a Renihus, quibus confert, nomen ha.
i.N EPHRlTlCUS 1 1
Lapis n'^'"
* '^^''"s <^olorihus xmhviixxit
,
uti
1 Jafpis.
ifchiadicam cutZTQ. dicitur, natura-
lique proprietaterfi/wprodeft.
O N Y X,
j
Ab humani ungms fimilitudine dici-
Camea voca-
i
tur,<i//o-i^roc<?/orf imbuitur.linejfq;
tur.
I
varii coloris diftinguitur : opacus eft.
Pj I
Cryftallifpecies eft, ab oculo catti
,
quem
Catti
exprimit
,
nomen habet : jJfterite
Iquoquejy&ew^aj adnumeratur.
Somnia x.ern(ica:pe//ere dicitur.
Epilepfia confert, & oculis ; igni eli-
ciendo aptus
;
afFrifta mirum in
modum calefit.
J
Pulcherrima gemmarum ob colo-
O p A Lu s. I rum varietatem quam exhibet in fua
I
tranfparentia , adinflar Iridis.
Omniumgemmarum vires habet
;
cor recreat.
p
1 a Tranfparentia lucis fic diftus , hfpe-
l HENGiTEs.
1
^^^^ g^ Alahaftri Orientalis diaphani.
Marmorum communi vi pollet.
Phrygius ia
Phrygia , ubi reperitur, fic dicitur,
LA p 1 s.
i
olim tingendis veftibus utilis.
Adftringit,expurgat ; cruftasiU'
ducit ; oculis confert.
j
Duriflimum marmor , in rubro candi-
'
1 dis maculis infperfus ; a ruhedine no-
I men habet.
Exigui ufus eft in medicina.
I
aCo/or'/'orri/fificdiftus,exviridi fla-
Prasius. I voque colore mixtus.
Veneno confert : unde venenum eo
praefente colorem amittere , lotus
recuperare dicitur.

I Lapis eft
,
quem & Marchafitam vo-
PyritesI I 1
[cant, igni eliciendo aptus.
Exficcativavi pollet, emplaftriap-
plicatus formi.
RUBIN u s.
Ruhinus nomine tantum aCarhunculo
& Pyropo difFert.
Venenis pellendis prodeft ,
antido-
tum nobile.
I Gemma ccerulea & diaphana eft , non
Sapphirus.
I in India tantum , fed &in Europa in-
I
veniuntur.
Cardiacum remedium
;
dicitur for-
defcereabhomineimpuro & luxu-
riae dedito portatus. Venenis refiftit.
Sarcopha-
I ^\c^\di\3ii,o^o^ cadaveris carnesm^o
Gus Asius.
1 conditas abfumat brevi.
Podagras ienit
,
phthificis
lindlus
prodeft.
S A R D I u s I Sic diftus a carne fanguinolenta, cui
ftf* I colore fimilis eft. Semidiaphanus ; in
i
Carniolus.
I
Sardinia probae notx reperitur.
Sanguinem minficc
fiftit
; animum
exhilarat ; malignaeji^^r/ prodeft
;
dentes dealbat.
Sc
H is Tu s I Omnis lapis in fquamas /ci^/ dici-
L A
p 1
s,
tur Sch/ftus
,
potiflimumhccnomine
Selenjtes.
I
Lavagna dicitur.
Medici hujus lapidis ufum ne
fciunt ; multum aeris continet.
I
I Virentium gemmarum pulcherrima
;
jSmaragdus- \Schythici melioris
not3C
;
multiplicis
j
I
fpeciei funt-
Venenis refiftit ; diarrhosam fanat,
&omnesfanguinisfluxus
;
,Epi/e
pticis prodeft.
Smy.
LIB.VIII. LAPIDUM DENOMINATIO.
87
Nomina. \ Forma,Color,Natalesloci. \ Vires ^proprietates-
j
S M Y R I s.
Inter Hamatita. fpecies recenfetur
;
ferruginei coloris ,^\xxi^\muSi2i'\^o\iQn-
dis gemmis nomen habet.
Ufum non habet , nifl quod adpo-
liendas gemmas adhibetur.
1
1
T A L C U M,
StellaTer.
R.iE, SlDERl-
TIS.
Ab Arabibus nomen obtinuit,/c///?- Aquaindededu(ftamulierum^e<j/-
lis efl inlamellasfubtiles & tenuifli- hamU Mrifervit:igni refiftit,j^ff-
mas , magis diaphanus vitro quolibet. cies eHfcleritis &asbefti.
Theamedes.
Nil aliud quam ma^nes efl:
,
ferrum Quorum utrumque
praftat Ma-
enimnontrahere,fedrepellereputa- gnes. Vide Artem magneticam no-
bant. ftram.
ThR ACIUS
Lap.
A 6<7^<3/(?vixdift:inguitur.
Dequofuprapluribus.
ToPAZIUS.
Chryfolithorumfpecies efl: ; aquam cro-
co tinftam colore refert
;
ab Infula
Topaza Maris rubri, in qua reperitur,
fic didlus.
Melancholis, epilepfije , fanguinis
fluxui prodefl:.
ToPHUS.
Lapis vulgaris pumex
, afper & faci- Podagram dicitur fedare.
le in arenam refolvitur
; in varias
fpecies dividitur.
Trochites.
hjigura rotce fic diffcus
,
paflim in
montibus r eperitur.
Ufus ejus necdum Medicis inno-
tuit.
Tu r c b I s,
TuRCHESIA.

Inter opacas gemmas nobiliflima cos- Ad capitis oculorumque curam ad-

ruleo colore, quem oltramarino vocant, hibetur. Magi cafum impedire vo-
fulgentifllma , nafcitur in Samarcan- lunt.
deTartarias Citeriorisprovincia.
Atque hae ^nnx. pracipua lapidumfpecies
,
quae in natura rerum inveniuntur, ad quas
reliqus omnes revocantur.
T A B U L
A
Eomm lapidum qui nomen a (ijnilitudme rerum qudi referunt
,
aut
^
ip/js in lapides mutatis
,
habent.
Ammochryfus ab aretiie aurea fimilitudine.
Amygdaloites
,
a forma amygdalorum fic difti , uti ad Albulam Tyburti-
nam inveniuntur.
Anthracites , a fimilitudine carhonum.
Argyrites , a colore argenti
,
qiiem refert.
Aflroites ,
a^i?//^ fimilitudine.
Batrachites,a.ranarum{\militudine,qu2Lsexpnmit.
Boftrychites^kcriniummulieliriumfovma^CicdiSia^Canitrichesquoc^^di^^us.
Botrytes , ab incipientis wvcb fimilitudine fic diftus.
Bucardta, lapis in Babylonia nafcens
, a cornu hovis flc diftus , melius
Calamites , a calami fimilitudine nomen fortitur.
Cantharias ,2ifcarahai fimilitudine, quem figura exprimit.
Capnites , ^fumi colore denominatur.
Carcinias, ^dguta cancri
,
quam exprimit, in lapidem converfi.
Cardifce,^ cordis figura,quam naturali figurareferr.
Catoptrites
, Sifpecuiis, quia imagines rerum exhibet.
Cepionidesgemmxah hortis, obcolor:umvatieta.tem.
Ceraunites,'^^^ y^i^^^yo)'/, afulmine nomen adeptus.
Cerites
,
a colore cer-a
,
quem refert.
Chalazias
, a grandinum figura & colore.
Chalcophonus,qui2L^uK2itusaristinnitum exhibet.
Chryfeledron
]
Chryfites
Chryfoheryllus
Chryfolampis
kaforma, fimilitudine&colore<j?<^eodicuntur.
Chryfolithus
Chryfophis
Chryfoprafus
J
d rehu^
A'v8g$t5tt)})f.
BoCfpV^TTIS.
Kagxivio^.
Kagi^oxt/.
Ka.'5'^gov.
Keg^uvmi?.
K)J,<Tt?.
Xa.AxQon.
Xgutra?.
Cifiites^
88
MUNDISUBTERRANEI
Seil.lll afiites,'^
folio
hedera.
Clethrites
, ab alni feu amygdali ofle.
Conchites
, a coiicha figura.
Corallites,
a forma coralli.
Ctenites
, ^ pe^iiiis (imilitMAine.
Da[iylus idaus , a pollicis fimilitudine.
Daphnias , a Lauri fimilitudine &colore.
Dendrites , ab arhorum fimilitudine, quas exprimic.
Dryites, a truncis arborum quernarum.
Echinites , ab echini marini fimilitudine.
Echites, a colore mperce.
/tf//Y(fj, ab di^if /ij colore difta.
Hepatites , ab hepatis colore.
Galalites, a laiis fimilitudine.
Geranites, a ciconiae ^wtgruis fimilitudine, roftro, autoculo.
Hcematitei , kfanguine, cujus colorem refert.
Hexagonus , a figura , & Cryftalli fpecies eft.
Hieracites,a.h oculo acci^ittis.
Leontias, a pellis colore Leonis.
Lepidotes, quodfquamaspifcihs variis coloribus imitetur.
Meconites,2.fQminum papaveris {imilitwditiQ.
Molyhdites, kplumhiBgViraL.
iWyi/w, a 7m fimilitudine.
Myrmecites, kformica innataforma.
Myrrhites,3LCo[otQmyrrhce.
Myrfnites,3ibodotemyrti.
Narcifiites, a narciJ/iHotis forma.
Ojireites, dhoftreorum
fimilitudine.
Pangonius, a multis angulis fic diftus.
Panis Dcemonum, zpanis fimilitudine.
Pardalios, a maculata pelle pardali.
^
Pentagoniis, a quinque laterum angulorumqiie fimilitudine.
.^
Pentexoche, a mefpili fimilitudine.
"
;
Perdicites,zperdicHmco\ote.
Phosriicites,2i^^\mz.{euda^ylico\ote.
...
Phycites,2ihalgaco\ote. ., \..^^
Pifolithus, kpiforum fimilitudine, quorum fimilit\idinem exprimit,
Polia,Spartopolios , zco\otecanitiei.
"''-..
Polytrix , a crinium forma. >,
PoIyzonos,3.Z0narum{imi\itudine.
/')'/-(?,
ab olivJE c/fi fimilitudine.
Rhodites,zco\oterofarum.
Scarites, a [cari pifcis colore.
Scolopendrites , a vetmis/colopendra figura, quam exhibet;^'
ij^
Spongites,kfpongia{igut3i.
Steatites,a.h adipis {\mi\itudine.
Ste/echites,!Ltruncivel{):i^itisfigut3i.
Sjcites , a figura ficus.
Syringites,
'djjftula figura.
Taites, apavonisfimilitudineincoloribus.
7///iifej, atellinis oftreorum fpecie.
Triglites, a mulli pifcis colore
.
Koy^.
Ko^Miov.
ActJcIoA-.
Aa<J)v)).
Awe/yov.
Agu?.
H Trag.
AiUV.
AeTn^loV.
M>)5Ui)V(]o?.
MoAuG(?@^.
Mu?.
MppiTJ)?.
MugtnvtTTlJ.
OTpeov.
n.dfyjov'.
riagKAi*.
nev'^'><i)V@.
i
$UK@.
I
rilOTDAlfl-. .
j
rioAia.
;noAt;96<|.
{ rioAu^av*.
I
rivplaj.
P'oShy:
f 2xoAS?idvJ|^.
I
Sreag,
I
S-TEXe;^^,
j
2ux5).
j
TiMivjf.
TgfyAi).
Omnes fere lapides vel ^ fimilitudine
rerum
innumerarum
quas Natura in ipfis depiCLas
exhibet
; velfl/gawfolidis rerum in lapi-
dem converfarum ; vel a memhris tum homi-
num,tum animalium
;veL7co/o/-ererum, quo
imbuuntur; se\afono , odore
, fapore ,
taitu:,
vel ah effeciu ,
quem in morbis prsftant ; vel
denique a contentis, ut enhydros, qui aquam
in fe continet, denominantur. Cum enim nihil
fere in rerum natura fit, ^uodfucco lapidefcente
accedente in lapidem converti non
poffit ; non
mirum eft
,
arboribus, floribus, ramis, foliis,
fruticibus, herbis, fruiflibus, feminibus, ani-
malibuseorumque partibus,
artificialibus-
que rebus variis ,
in lapidem verfis , uti ex
pracedsntihus conftat , tot genera lapidum
reperiri
,
quot res difFerentes in lapides
transformatse funt, a quibus&nomina,ur
Tahula demonftrat, fortiuntur. ;
Ca-
Capjn
N
LIB.VIII. LAPIDES XII. IN RATIONALI.
89
C A P U T VII.
De duodecim Lapidibus / ^tiomli Sacerdotis Magni pojttis
^
&in
fundamentis CtVitatis Jpocalyptic<e.
EquicquamhuicTraftatuideLapi- xV 'D {B^nn 'Jn 'TD 'TDI '^DD 'n*7DD 'J
dibus deefTe videretur , caputhoc de
duodecim gemmis in Rationali Sacer-
dotis
,
quadruplici ordineinfertis , adneftam.
Et uti innumeri au(ftores, & Sacrarum Lite-
rarum interpretes de hifce ampliflime tra-
ftarunt, ita quoquedumfuoquifquefenfu
eas defcribit , tantam confufionem incurre-
runt, ut nemo cum altero fere confentiat
;
&cui potiflimum fubfcribendum fit , vix di-
fpiciam. Nomina quidem horumlapidum
in variis facrarum literarum textibus , He-
braio, Chaldso, Syriaco, Arabico, Grsco
apta appofita reperio
;
quid tamen re ipfa
fmt, quomodo cum noftris comparari que-
ant, conjecflu difficile eft. Ex omnibus Rab-
binis
,
quos volvi , optimi fane de hifce fcri-
pline reperio R./ibraham Ben Hanajfe , in Li-
bro qui infcribitur
n'l3an 'D*7!y
Schilte hag-
gihhorim. Scutum fortium , uti ex Thargu-
mim Chaldaicis , csterifque textibus , Au-
ftoribufque melioris notje ad verum prope
Veruntamen ego dulito de omnihus generihus
lapidum Rationalis
,
quoniam nefcio infuhftan-
tia, quid/it hac
CDl]^ Odam
, quidfit
htec vox
rTiQi)
Peteda : Sam examinando Onkelos

Jonathan paraphraftas Chaldaos ,

omnes per-
plexos in hocargumento reperi.
iDD (mQi7
'23
ah^ \nnpD
'33 cJDNn
r-iiD'Dib HD mc3i) a'nt<
Parsvero interpretumputat , lapides folum
fecundum accidentia eorum , non fecundumfuh-
Jtantiam accipiendos
ejfe , videlicet Odam
^
Peteda ex colore ruhro
^flavo.
Multi putant
fpecifice difiingui , ex his lapidihus unum ah al-
tero
,
fedfaUuntur , cum non nifi acctdentalis
fit
differentia inter illos
,
^fecundumplus & mi-
nus. Deinde enumerat omnes lapides pre-
tiofos
, eo ordine quo in Rationali pofiti
fuerunt , & juxta mentem non Sacrae Scri-
determinat; quamvis&ipfederei fubftan- pturaetantum , fed & Paraphraftarum Rab-
tia penetranda delperare videatur binorumque melioris nots:.
2.
id eft, D^xn T^rnS non nDn pH ^'m T^2n b' b:? nb^x^npn i oiixn
K
Primus lapis Rationaljs,fuit Odam,i^f/?,Carniola,
\^fuit lapis ruhens adfimilitudinem carnis
humana , incartiatiya.
^
p)yr] y^vb nDurv
xin nn 3n?V noTi p)y xin
ir3^ kn dtd Vir N'ni in'^^*)!^ in mtaijn
H
Secundus dicitur Petedafive Topazius,
^
duo ejusfuntgenera :primus decUnat adcolorem au-
-'
reum,fecundus adviridem.
,
..b'p-on Dr
i^nH^
*nv ion-^ 'J3d i^yy^ omiD 1 np^^^^n
Lapis Berecket , ideft , kt^mli, Ceraunia
,
pulchra
^diaphana, ex viridi ad ceeruleum decli
nans,fic
dicitur, quodin terram dejieiatur cumfulgure ^ tonitru.
npi3n Dn)3 nvion v^h nan Hin o
^-^
nr dvi xipji Di^^ipJDip ix ^&Jn
Lapis
eft
Hanephech ,
ideft, Carbunculus, ita di^us, eo quodjimilisfit igni
,
qui exit ex carho
nihusfuccenfis.
. pn ;r*p-n
nTnaV nDm aiDiDn mpT'? ncau xin ysvi iTSxvn in Ti)Dn
^intfts lapis erat Saphir , idefl, Saphirus, ^
color ejus declinat ex croceo adcxruleum,fimilem
fpkvidorifirmamenti.
,
'vsn ^3 {'2 n3T n'?;'^^ in iDjD5<'in in opnn
Hahalom,i^(?/?, Adamas,
<r/ omnium dignifiima
gemma ^pretiofa,
unice exoptata.
n
1
{uts^nn
nVirni Qnxn t^^js'3 "?:; ncjun ^v^m
naia^n TMp'
p
km D'xippi3n in db'^!
7. Halefcham
,idefl, Thurcois aut Turchina , lapis
efl
viridis declinans adcceruleum colorem,
gemma laudahilis, in cujus comparatione aurum ^
argentum nihil
efl.
3nrn yy^i2 nnc^D ^<ini iDj'i*N'n yau rr\ih ?;?d3 nann pK ^:in ii3J'jf'nn iK.wn
n
piT ;rDi'i
8
.
Hafchabo/^ye Hiacynthus lapis aflore
hyacintho nomen adeptus , colore auri
^
viridi herhaceo
ad ceeruleum declinante.
'
.
4^
D'J'D V^yA
'7J2'
p^? t^n l3'71D'"lp 1 ^'U^m U
9.
Nonus lapis
eft
Tharfis
,
^efl
chryfolithiu, cujus quatuorfuntfpecies, ideji, Arahicus, Germani-
cus, Indicus, JEthiopicus, quos dicit omnes differentibus coloribus imbutos efte.
n^poD '^'buT) nuiDn D'J3xn S:?3 f^ini nSxTDD 1 Dnitrn
^
10. Lapis
eft Hafchoam, id
efl,
Smeraldus, &inter omnes lapides,quoadpretium
^
dignitatem
ter-
tium locum occupat, oh viriditatem limpidijiimam, oculis
gratiflima.
,
a'j'D nty'Dn 'iv h^im D'3"i dtd ^ty r^in ip'3i ik
nD^^nxn
_
j^ir
1 1. Vndecimus
lapis
Haclamah, idefi,
Onyx
, @
quintuplicisgeneris
eft,
qua omnia diverfis
colori-
hut
imhuuntur.
>
D'J'D ryysy j^ini D'Sdk' ih nDD'n ^t
I z.
Dmdecimus
lapis
Jafpis
eft,
qui in decemgenera dividitur, varietate mirahiii.
TOM.II, M Atque
^o
MUNDI
SUBTERRANEI
SeHW. Atque
hi funt duodecim lapides fecundum
opiniones
Rabbinorum Rationali inferti
;
quinam
vero hi proprie fmtinfua fubftan
tia,
tam difficile eft aflerere
,
quam difficile
eft
inter totgenera, in quae diftinguuntur,
verum
determinari. Et uti inter Auftores in
hunc ufque diem lis adhuc pendet , ita quo-
que una cumS. Hieronymo csterifque Sacrs
S.Hierony
inus.
Scripturx Interpretibus , in argumento in~
numeris difficultatibus perplexo enodando
merito tempus perdere cenfebor. Quanta
diverfitas fit inter Aucflores
, ex fequenti
fchemate patebit ; in quo Latinorum, Grsco-
rum , HebrsBorum , Arabum fententias dis-
pofuimus.
Latim.
Rahhini.
Dliwn Carniola.
TT\QiiT\
Topazius.
f~ipn3n
Ceraunia.
]SJn
Carhunculus
"l'i>Dn Saphyrus.
ClVnn /idamas.
CC^bri Turchefia.
DB^n Hyacinthus.
no^riNn
onyx.
{^'B^inn
Chryfolithus.
Dni'^n Smaraldus.
n^'^'n
jafpis.
GracaLetliojo Paraphrajts
Chaldaica
Interpret.
Onkelos &Jonathae.
Sc^Jio?.
Jp2D
SardiuJ,
ToTia^loS. py
Topaziiu,
X[x-cipxy^o5.
Ip'^^
Smaragdus,
A.'v^C^^.
yiDDV^
Carlunculus,
2a<t)e<po?. V^y^!
Sapphirm,
\A<Twni.
ClVnnD ]afpis,
Aiyup'.
'*l32p
i-igurius,
A^ct^TTi?.
S^pnCa Achates,
\'[xi^vT<^.
^^"7J
\y
Amethyftus,
XgoffoAie'.
^^'
^1^ Chryfolithus,
B^|)uAX@. S^^^nia
Onyx,perla,
Somina Arahica.
Jfk
(Duodecim Laptdum in '^ttonali diJ^oJitio ex mente
l^abhinomn.
Primus
Ordo.
I.
D*1. Sardita.
Ruben.
2.
Simon.
3-
np"l3.
Ctramia.
Levi.
Secundus Ordo.
4
'liJJ. CarmHCHlns.
Judas.
S
TSD.
Sapphirtn.
IfTachar.
. 6.
DlVn.
Jtdamoi.
.
Zabulon.
Tertius Ordo.
7. 8.
Crt?'?.
Tftrchejta. y^^. Hyacinthnf.
Dan. NephtaH.
9- !
Gad.
i
Quartus Ordo.
10.
^''^'-\T\.
Chrjfoltthm.
Afer.
1 1.
CntJ'.
Smaragdtis.
Jofeph.
Benjamin.
Atque h2c eft difpofitio
duodecim lapi-
dum in Rationali, juxta nomina duodecim
tribuum Ifrael , ex mente R. Ahraham Ben
Hannaffe ,
qui fmgulorum myfteria fufe in
fuo
,
quod Scutum
fortium
appellat Libro,
exponit,adquem Lefloremremitto. Fuifle
autem omnes qemmas Rationalis diaphanas
& fplendidiffimas , diflus Auftor aflerit.
Cum itaque in hoc Rationali multae gemma
opaae recenfeantur ,
uti Turchefia
, J^afpis,
Ceraunia
,
vel illa alterius fpeciei a noftris
fuifle dici debet , diaphanas videlicet , vel
tanti lasvorisfuifTecenfendumeft, ut eun-
dem quem diaphanae effe^^um prxftiterint.
Rationem hujus rei explicant in Urim &
Urim
&
Thummim. Fuerunt autem hi efFedus la- T^^-^^^)."
pidum
,
quorum illuftratione Sacerdos in fiteht.
cognitionem rei venturae deducebatur , &
per Thummim res infallibiliter per revela-
tionem Divinamperficiebatur. Verum quia
pauci ex Interpretibus Sacrx Scripturz reifte
effeftus f7/-iw &7'/'/wm/wperceperunt, hoc
loco eos enodandos duxi.
R.Ahra-
LIB. VIII. DE ANIMALIBUS SUBTERRANEIS.
91
Cap.su
R.Ahraham Ben Hannajfe paulbfupra cira-
toLibro, ex meliorisnotxRabbiniscolle
que literarum , unde opus prsdiftionisper-
ficiebaturhacratione : fy^/w nonomnes ii^
(flum de Urim & Thummim argumentum ex- teras illuminabat in uno loculamento ;
fed
ponit: quod&exHebrxoinLatinumamej virtute77;ww/w folum primamliteram il-
converfum hicIf^SoAicuriofoexhibeo.quo- lminabat,&poftealiteram fecundamfme
ad poteropaucifTimisverbis. |mixtioneullaautconfufione, & juxtapri-
CD'ai.m 0'm^5 Urim & Thummim nil aliud
t
mam aut ultimam mediamve unam poft al-
in veteri lege funt
,
quam nomina fandla teramconfiderando, Sacerdospercolleftio-
Dei, duodecim lapidibus incifa, in quorum nem literarum modumque fimilitudinis VO'
virtute & poteftate Sacerdos cognofcebat ces educerenorat,admanifeftandum,quod
futura ;
& annunciabat omni petenti res
venturas . In duobus autem potiffimum
confiftebat
;
quorum prius erat
,
quod vir-
tute fua propria illuminarent literas tri-
buum incifas in lapidibus Rationalis
,
quod
jtrn hofchen vocabatur , & eam ob caufam
ZDmN j
Urim
, id eft, illuftrationes vocaban-
tur, eo quod Sacerdotis oculosindita vi il-
luftrarent. Alterum quod , CaiD
Thummim
dicebatur
, id eft
,
perje^iones
, Sc in hoc
confiftebat
,
quod vires fuas exerebat in
cor Sacerdotis
,
qui deinde quod per illu-
ftrationem lapidum didicerat ,
id arcano
mentis ratiocinio ex combinatione&apta
verborum connexione voces ex iis' propor-
tionato ad quaeftionem faftam refponfo e-
ruebat: fiquidem ex vi nominum horum fie-
bat cor Sacerdotis aptum ad cognofcendas
literas , & in virtute Spiritus Sanfti
,
quae in
eo , veniebat in cor ejus conjunftio nexus-
eventurum erat. Verbi gratia : Quando in-
terrogabat Ifrael a Domino : Quis afcendet
ex nobis ad Cananaeum , ut incipiat bellare
cum eo ; Refpondit Dominus, : r~bj?' flDil^
lehudu afcendet : & tunc Urim illuminabat
quafi totum nomen lehuda, vi lapidum in
Riationali exiftentium : fed vox. nSj^' a
Sacerdoteintelligebaturhacratione,prim6
illuminabatur in
n*?;?'
prima litera
'
Jod,
noministribus
i^'^' Iffachar ; deinde
l\ in
medionoministribusi"/*?;
Deindetertia
H.inprima litera nominis tribus Levi, &
ficdecaeteris : atque hac ratione Sacerdos
colligebat ex colluftratione
nominum tri-
buum Ifrael yoces , quE quid faciendum
es-
fet, oftendebant. Sedhsecuti non nifi futi-
les conje^une funt & nullo fubnixas funda-
mento, ita
quoqueceufabulofisnullafides
prsftanda eft
;
quareopinionem
eorum hoc
loco folummodo adduxifle fufBciac.
flex gmu*
animaliu?
fubterre-
(Irium.
S E C T I O IV.
DE
ANIMALIBUS SUBTERR
ANEIS-
P R y?: F A T I O.
AjSlimdiumfuhterraneorMnpatiii quadrupticiterconftderari poteHt
SuntnonnuIIaj
quge femper in vifceribus terr^ vitam agunt. AliqUa , cjuae intra
terram qui-
dem degunt, fed fubinde ad neceffarium alimentorum
fubfidium
foras pro-
rumpunt,
&
mox abdita fua cubilia repetunt.
Sunt&aIia,qu3Ehybernotempore
abduntur,
aeftivoverotempore e fpelunciserumpentia, femef^ri fpatio in apricis
five fy Ivis, five campis, aut montibus inacceffis vitam ducunt. Non defunt,
aux ubi
aliquandiuinterabditosterrs meatus delituerint, exeuntia,
nunquam
derelidas
fedes repetant
;
de fingulis, quantum fieri poteft, paucis agam.
C A p u T I.
Cap. I.
^
Ve JionnuUis Animalibm qu^ uti extra terram ViVere non
pof/unt , ita
perpetuo
eiui
abdita yifcera incohint ; aliifque.
X hujus generis Animalibus funt pri-
mb quaedam qua facile exputri nafcun-
iur. Hujusgeneris animantia fub /^/-i-
Kfces
e^
4^ feu
rubetn fos-
files.
Agricola.
plici
claffe confideraripolTunt : primo omnia
vermium
,
quos lumbricos terreftres vocant,
genera
, & ex vifcofo & putrido terrae limo
originem
fuam nancifcuntur.
Secundo funt nonnulla animalia perfe-
fta
,
uti
ptfces
,
ferpentes & ran^fofliles
,
qui
fubindein
meditulliofaxorum dum findun-
tur
, occurrunt.
Eft , A^ricola tefte, in Nar-
bonenfi
Agro
,
qui montes Pyrenaeos in-
terjacet
, planities camporum maritima,
&
variis fluviis irrigata,
inqua
noninfre-
quenter primo
^ifces vivi
eruuntur.
Inve-
nitur
& ibidem
quoddam
genus
faxorum
oppidb poroforum ex quibus
molitores in u-
fumftumentiterendi
molares
lapides con-
ficere folent,in
quorum
medio dum findun-
tur,utplurimum/-^f?jj-vivasreperiunt;un-
de magnopere ipfis
cavendum,
nefimiles
lapidesprimo, fine legitimo
examine molis
adaptent,
neubiverfatione
continuainca-
luerint, latentis alicubi intus rubetje difFu-
fum toxicum frumento
inducant. In Getr
mania quoque hujufiiiodi///c
foffiles,ranas,
M. 2
imo
92
MUNDI SUBTERRANEI
SeSi.lY. imo
BaferpeHtes
inventas Agricola docet Lihro
de
Antmant. lubterr.
^emodo
Cumitaque experientia hxc ita fefe ha-
hujufmodi
beredoceat.merito quifpiam hoclocodubi-
'
animaltx.
rr l r
faxiitnna-
tate poliet
,
quomodo Jaxorum terrarumque
fcantur.
meditulUa hujufmodi animalta penetrarint,
&
guomodo ihidem -vivere queant >
Quodut pate-
fiat, a pifcihus ordiar fofilihus, quorum non-
nulli vivididi\mc in nonnuUislocisreperiun-
tur, quidum in ljp;diam fuhflantiam converfi:
De hocgenere pifcium, eorumque ortu in
pracedennhus fu{eaS:um eft. Reftatut&^c
vtvis nonnihil dicamus. Pifces fofiks
^le-
rumquevel ad littusmaris, veladmagno-
rum amnium clivofa littora inter arenaceos
cumulos reperiuntur.
Dico itaque eos ibidem hocpalo nafci poffe:
Eo tempore quo aut mare ventorum impetu
ingentes arenarum cumulos in littora ad-
volvit, aut fluminum inundationesingen-
teslimiacervos,inlittoraegerunt,fieriquo-
que potefl; , ut ingenspifciculorum copia limo
& arenis mifta una ejiciatur : quae cum humi-
do abundent ob rivos perpetuo ex montibus
fluentes, perfubterraneas venasilluc deri
vato, accidit, ut pifciculi intra arenarum
limique gurguftia claufi , ibidem cum tem-
pore exfufficienti humore&terrae fucco&
alantur & adolefcant : quoniam vero detu-
mefcentibus fluminibus five maribus , terra
seftu Solis aerifque calidi conftitutione , are-
a limo mixta
exficcata
lapideum quendam cor-
ticem induit, hinc fit , ut vacua qusedam ex ni-
trofo limo calore Solis contrafto fenfimque
lapidefcente , fpatia relinquantur, quae uti
per fubterlabentis humidi venas perpetub
implentur, ita quoque & fufficiens una cum
fuftu circumfitse materiae advivendumnu-
_^uomodo trimentumacquirant. Sivetoomnihumido
'vmmtur
defiituantur, linio undiquaque circumvoluti,
tum limo fucceffu temporis lapidefcente,
quemadmodum inprcecedenti Lihro o^cn^x-
mus , tandem & ipfi \n laptdeamfuhftantiam
-vertuntur, nilprsterfiguramobtinentes, u-
ti ex figuris citato iocofupra addudVis patet.
Contingit quoque fubinde, parvulosper an
guftas rimas intra
faxa
p3Lbu\i grztia
fefe
infi-
nuare
, donecin patentiori loco fubfiftentes,
in eam molemfenfim excrefcentes, utdein-
de per diftas rimas iis amplius remeare non
liceat,acproindeibidem permanerecogan-
tur: Atque hic eft alter modus.quofubin-
de inrer
faxareperiantur.quamvis vtvospi-
fces nunquamjme
humido repertos experientia
docuerit.
Pari paclo ranx five rubetae fubinde in
mediruliio repertx funt; fed venio ad ^<J]^.-
p(^07v6cni'
, ideft, ranarum
geneftn intra faxa
peraftam ;talisautem
eftnaturxprocefiijs:
Er
5j quandoque/z^frwcj ranarum
limo alicubi
fntra jaxa
, '
,
.'
t . . /
i n
mio.
involutum, interjm limi lubftantia paulatim
lapidefcenteaptumdifpofitumqueloculum
calido-humidum naftum fuit,
idibidemin
matrice fubterranei coloris vi animatum,
tandem ranam exclufit,qu2 uti humldi fuftu
per poros faxi allabentis, fufficienti nutri-
mento inftruitur,itaquoquediu
intralocu-
lumillumvitamfuftentarepotuit.donecla-
pidefeftovivaexiliret. Conftattamend/-
malia aeri concredita paulo poft emori. Quod
itaque de pifcibusranifquediximus,
id de
ferpentihus c^\xoc{;jofiilihui intelligendum
eft.
Tertii generis animalia.quxfemperfub- Taiparum
terraneamftationemtenent.funt Talparum'"^"'
varia genera qua ea fere ratione interraad
apertumjeje aerem hahent,
ficuttpifces in aqua
ad aerem : ficuti enim lii extra aquam diu
vitam continuare non poffunt , fic & illa
extraterram. Utrum verohac animaliaoculis'^^^^'""'*
natura inftrudafint , multos dubitare video,
munemoti.
ea de caufa
,
quod cum terrx vifcera fem-
"ionem non
per incolant ,
fruftra iis in perpetuis
te-
f"d'o^^j^^5*
nebris degentibus, oculi conceffi videantur ;
habent, mi-
cujusreiveritaremut comperirem, talpam
""j^^""*
in fuburbano noftro interceptam
, rafototo
capite diligenter , an alicubi detegerentur,
exploravi,& tandem duo veluti minuta
fora-
mtna 3.c\x fafta deprehendi
,
quibus tamen
necdum confifus , cuticulam qua tegebantur,
dilatavi nonnihil; deinde microfcopio adhi-
bito, folito mihi ad res minutioresexplo-
rznAdLSin^mmcmo , oculos luctdijfimos
,
qui
nihil prorfus a cxteris animantium oculis
diverfum haberent, deprehendi ; undecon-
clufi, cuticulam oculos tegentem a Natura,
ne in fubterraneis partibus , ubi iis non in-
digent, detrimentum aliquod ex pulveribus
terreftriumque partium ramentis pateren-
turjConcefTamfuifTe : quiatamennonnun-
quamextraterram emergere coguntur, ad
direftionem vitaeque tutelam , oculis ut in
caeteris animantibus , Naturam id privare
noluiffe.
Secundo. SuntnonnuUa animiUa qutehy- ^iAni-
herno tempore in fuhterraneis cryptis , mon-
'""'"' '*>'
tium cavernis,arborum cavjtatibus,rjparum
uum inc-
foraminibus latent
,
a/livo verb tempore pri-'*"'-
mum in lucem 3.pen2improdeunt. in coacer-
vandaneceffaria nutrimentorum provifid-
ne in hybernum tempus mira fane provi-
,
dentia diftenta : funtque vel ex infe^lisvel
murium generihus, vel volucrtum
,
quadrupe-
dumque generihus : & de infe^tis quidem,mu-
fcis,formicis,ferpentibus, teftudinibus,cae-
terifque uti paffim notis, ita nihil dicam.
Murium variagenera narrantur. Eft inter cae-
Murium
tera mus Alpeftris animal mediocris canisjj^/j"^'"
magnitudine, quodin Alpibus utplurimum
reperitur, quodtotohyemis tempore,intra
montiumcavernaslatetfomnofopitum,x-
ftivo tempore tandemproditprovifioniin-
tentum. Intra cavernas magnam fosni co- N/wr
piam convehunt , veluti ftrata qujedam, qui-
"'"^"
'^'"
buscommodius.quiefcant; os vero caverntt
multiplici farmentorum contextu , ne aeris
temporumq; injuriis,aut vulpium leporum-
que infidiisinfeftentur. mira arte obftruunt,
inquibus fubinde quatuQr, quinqueautfex
fopiti
feftris.
Cap. I.
Erinacei
^
By/irices.
Vrftnatu.
Agricok.
Volucres
fubterra-
nex.
liirnndines,
tJ"
mira en-
rumoceul-
tatio.
LIB.VIII. DE ANIMALIBUS SUBTERRANFIS,
93
fopiti reperiuntur. Hifce non immerito &|f]uminum mariumque fiftulofis littoribus,
g//madnumeraripo{Iunt, dequibusvulgo,ldurante hyeme latere
-.
de quibus flngulis
Totamihidormiturhyenis: ilegitimateftimonia adducam.
Erinacei quoque & Hyjlrices
,
quorum illi In Polonia res vulgo nota & pifc.torilnu
i vohnia
non tantum intra cavernas , fed & intra ar- etiam nil tritius, qui dum hyberno tempore,
"^Xwwa-
borum cavitates hyberno tempore delite- fe(?laglacie retia adpifcandumfundocom-e.<KOT con-
fcunt;hiver6interdiuvixfpe(ftantur, noftu mittunt, haud infrequenterunacumpifci-^''"'''^.'''"'*
vero negotiationibusintenti. jbus
,
coyivolutas inglohum hiruyidmes edncunt^tur.
Dear^j^palfim conflat, imminente hye- mira quadam induftria ita unguibus inne-
me montium cryptas petere, ubi etiam qua- xas, ut vix ab invicem feparari queant, quas
draginta dierum fpatio fomno indulgent, ' fopitas & velutifemimortuas ubi hypocau-
eopera<fto,anteriores'pedumdigitosoriin- flis intulerint, es paulatim veluti ex alto
fertos reliqua hyeme fine alionutrimento quodamfoporevigilesfemovere,paul6pofl:
fugunt
, fuftu pinguefcunt, reliquo vero quoquevolatum attentareferuntur;omnes
aeftatis tempore in apertum prodeuntes tamen ante a natura iis conftitutum tem-
venationi infiflunt ; cavernas vero fuas de- pus extraftje, vitam non continuant. Hujus
nuo fubituri
, arborum ramis virgultifqne reiquoquementionemfacit/^^r/co/rf(^?vf/^i-Agncola.
obftruunr, & ne vefligia eorum 'deprehen- malthuijuhterr. mXzcuhus Germanisehyber-
d3^ntur,fupinocorporeperforamenibidata notemporeinventasfuifTe; meminit&hu-
ppera reliftum , fefe infinuat
,
quod intus )\xs Pliniuil. i^.c.z^. /iheunt/mqnit
,
(g' /ji-
Pimius.
poflea ,
uti de mure Alpejiri diximus , oh- rundines hyhernis menjihm
, fola carne vefcens inmomium
llruunt. Idem dicendum eH de martihus,avis ex iis guaaduncrs unp^uesnon hahenti fed'^^'^"''^^'';
n 1- r

\..r
. . . .
} j I-

.
^
Tjernii fua-
mujtelts
,
jcmris aliilque innumens anmia- tn vicina abeunt , abditospetunt montium reces-
mde repe-
libus
,
quae vide apud J^rico/^jw Libro de fuj^inventa^uejamfuntthi nudie& implumes.
""""''
Animal.fuhterr. |Confirmatque Olaiis Magnus 1. 1
7. c.io. Inoi.Magn.
'Xetx\o,\viX.exvolucresfuhterraneislocis^au-^&i^tenx.x.\ori2\^^x% , inquit , regionibus hi-
dentes numeranturpotilTimum /^/^, ^^o-'rW/ej faepe a pifcatoribus conglohata ex
ties, noiua
,
partim intra rupiumfpeluncas, aquisextrahuntur, intra quas fefe Auftumno
turriumque vetuftarum inaccefTorumque ingruentecondiderant, eainduflria, utro-
fimilium locorum receffus habitationem .flris, alis & pedum unguiculisadinvicem
fuam fortiuntur, no6tu rapinae potifiimumjconverfisconnexjevideantur , & hoc padlo
intentje. Eflin Apenninoquo Florentii Bo- 1 coUigatx fefe intra arundineta in fundum
noniam tenditur , in abdito montis receffu lacuum demittunt, & tandem verno tem-
grandisquasdamvorago, intraquamfilapi- pore denuo conftituto illis a natura tem-
oemconjicias, flatimingentem^i^r^jca/oraw pore ad fe redeuntes , nidum unaquaeque
numerum quas corac/7i<jj vocant, evolare fuumrepetunt,velnovoscondunt; fiquan-
doque captae hypocauflis inferuntur, ftatim
revivifcere & volatum affedare videntur,
fedhsediuturnxvitaenonfunt, utpote ante
tempusextradlae. Unde pifcatores ubi fimi-
les hyberno tempore ceperint , ceu imma-
turum fruftum aquisdenique committunt.
Neque in aquis tantum hyberno tempore
reperiuntur, fed & Plinio tefte fupra allegato
in montium cavernis
; cujus rei veritatem me
docuerunt Tyburtini, qui ajunt in monte
illomirabili, quemJ^c/^a/MVOcant, &tem-
Tybure
pore Dominicaj paffionisfciflum traditione'"""^'^^
acceperunt, adhunccumme duxifient,
&"""'''* "'''
omniamirabiliaifliusimpenetrabilis abys-
fioflendiffent, magnam ibi nidulari /7/r;j-
dinum multitudinem retulere
,
qux perpetua
volatus circulatione ex una parte montem
fubirent, exalrera denique egrederentur:
nequeabeo monte unquam recedere, aut
utvulgus putat, inalias regiones tranfmi-
comperiunt , at nonnullis extra craterem
volitationibus peraftis, ftatim e6 unde e-
grefTaerevertuntur. DequibusvideZ/fr no-
Jlrum Hetrufcum.
Quart6. Mirafunt, quae de hirundinihus
referuntur : hafce plerique Auftumnali
tempore ingruentibus hyemis injuriis in
calidiora Meridiei loca tranfmigrare pu-
tant : & id verum efie non abnegoinqui-
bufdam. Namutia Peloponneficaeterifque
Archipelagi incolis audivi , earum quotan-
nisingentem copiam ex^Egypto Lybiaeque
oris mare una cum ciconiis tranfmeare qua-
rumdorfis , dumvolatufatigantur,fubinde
tres , quatuor
,
quinque , fex , infidere refe-
runt,ciconiisver6in beneficii recognitio-
nem trufTatu continuo cantuque ipfis veluti
blandientes, hac benigna&liberalivedlura
obtenta priftinos lares repetunt.
Sunt itaque nonnullce hirundines
,
potifli
mumills, qusacalidioribuslocisnon pro- grare. fedhybernismenfibusibidemrema
cul diffident , ex una in aliam regionem inerefopitas, earundemquemagnamquan
?rd!K/'iw/^rarric : fed experientiadiuturna jtitatem a pueris
,
qui penetralia montis
jam dudum docuit, illasquaeinregionibus
Boreae
vicinis degunt, tam remotas pere-
grinationes
minimc fubire , fed vel in inti-
mis
montium cavernis
,
vel in fundo la-
cuum
, vel in concavitatibus arborum, vel in
aitiusfubeunt, conglobatas reperiri. Vide
quae de hujus montis mira conftitutione
digna confideratione in Latio nojtro tradi-
mus. Sunt &hirundines, quas riparias vocant
Hirundints
eo quod plerumque ripis fluminum dele-'''^'"'"'
M
3
dentur.
MUNDI SUBTERRANEI
SeB.lY-
dentur,arquehasintrafcopuloforum litto-
rumfifluras ut plurimum hybernis menfi-
bus
commorari A^ricola citato Z-//^/" docet,
ibiqueabiisquihalcyonum nidosquxrant,
non infrequenter inventas fuiiTe
, eo fitu,
quem fupra defcripfiraus
,
videlicet femi-
mortuas.
Cyfatus. Mirumeft, quod Cyfatus in Helveiia de-
Mirme-ven-
fcriptionc natrat, cum Lucems fundamcn-
*vetiZ
^"^'^^
V^
curiE fabrica foderent, circa Nata-
litiaClirifli it^d.,in.cuniculum incidifle, ex
quo ad viginti hirundines evolarunt
;
quje res
omnes attonitos reddidit, cum ubinamin
tam profundam foflam penetrarint,compe-
rire non potuerint ; fed uti in hunc ufque
diem,quomodofefe, &ubi fe abfcondant,
ignotum eil , ita quoque occultas vias
,
qui-
bus fefe in tra fubterranea loca abdant ; ipfse
folas NaturaMagiftranoverunt.
Ex his itaque patet , non omnes hirundines
tranfmigrationem amare ,
fed aliquas tantum
;
reliquasveroprodiverfis hirundinum fpe-
ciebus, alias montium latebras, quafdam
arborum concavitates,plerafquein Septen-
trionalibuspotifiimumlocis in fundum la-
cuum fe dimittere ;
ut proinde admirabi-
lem Dei OPT.MAX.inhujufmodianimali-
bus qua dirigendis, qua confervandis provi-
dentiam fatis mirari non queam : noverunt
ille exaftiflime tempus, quofubducere fe,
& quo reducere fe debeant.
^omod Quomodo vero intra aquas cavernafque men-
hirundines
^-^^^
femeftri fpatio vivant, difficile inventu
^uamvive- eft ;nifidicamus eodemprorfus modo, quo
ree^iteant,
urfos, mutes Alpeftres & glkesfupra vivere
diximus ,ex proprii videlicet temperamenti
cum conftitutione, tum fucci naturalis quo
turgent fuftu . Etfi enim inventse mortuse
videantur , mortua tamen minime cenferi de-
hent, cum aprivatione adhabitumnonde-
tur regreflus, fed fopitje tantum, calore radi-
cali intus interim neceflariis mediis ad ani-
mamconfervandum aptis operante
,
quem-
admodum//'/'i3 de urfis &gliribusdiximus.
curdeplu-CurYQto deplumes fere reperianturcnufa. eft,
mes refe-
quod calor cx circumfercntia ad centrum
!
retroacTus materiam illam
,
quse alias in
pennas abire folet, jam inanimalis nutri-
mentum intrinfecum deftinet. Quod verb
in aquis vitam confervare queant , id naturali
I
temperarmenti conftitutioni adfcribendum
I
eft. Cum enim vita in calido
^humido tem-
j
peramento confiftat, fundus autem lacuum
I
hyeme calidus fit, uti & montium fpeluncae;
jfacile humido calido circundatae vitam
,
quanquamaftionibusfolitis ineptam otio-
famque.ufquead conftitutum tempustrans-
igunt , donec extrinfeco calido prsevalente
adaftionesfolitasdenuoanimentur.
Mirumtamen eft, fimile quid ciceniis acci-
9^'j''^''"'
dere : Nam uti Gervajius Tibelefus Arelaten-
c/Vowm'"
fis Regni Marefcallus ad Ottonem l V. Impe- idem acd-
ratorem fcribit
;
//acquodam Arelatenfi
f
^("'^''''
c/co/J5n)runainummore conglobatasinven-
in Ucu
tas ejfe;
cui adftipulatur Fulgofus l. i.c.6. fimi-
^,''f/'"/'
les ciconiarum globosin quodam juxta Me-
fub"quis
tas lacu in Lotharingia repertos efl^e refert.
'^/''''-
h.l({W.Qh.xc{\xnt(\\xxdiQ.fubterraneisAnima-
"^*^ "''
/i^x,nobiscognitis,dicendaexiftimavi.
De iis ver6,qu3e in vafliffimisfuhterranearum
regionum receff2busha.hit2Lnt , utpote de qui-
bus nihil compertum habeamus , confulto
filemus : Efl^e tamen &pifces & alia animalia, vifees in
varianosexempla docent. Nam ut Plinius^f^"'''^!'^"
lcribit, cum m Graecia magnus terrsmotus pnnius.
exortus eiTet , terra aperta ingentem/ii/ciaw
copiamunacumflumine ejecit, qui pifces
haud dubie in fubterraneo aliqu^o flumine
originem fuam habuerunt. Eft &in Carnio- zncut lh-
lia propeLabacum campusingens, exquo'^''.""^'
quotannis verno tempore tanta aquarum
copia una cum pifcibus erumpit , ut intra
paucos dies campum in Lacum pifcibus re-
fertum commutet. Sed haec in fuperiorihus
latiusprofecutifumus. Cvyd/^j fupra allega-
Cy&fus.
tushifceadftipulatur :
FlumiHa,ir\c!^it,Juntfirfg^fJi*_
in Helvetia
,
qua ex montium antris evoluta
adecummit-
Majo ufque ad Septemhrem
fere fluunt , ''^%^<'^^^''^"*^
anm tempore afluxu dejjjlunt : addit
,
fluminaex montibns
poftprimam aquarum e montihus evolutionem,"''''"'^""''
Jiatim pifcihus repleri , apertumfgnum , eos e
fuhterraneis aquis una cumflumine erupiffe.
Qiiemadmodum igitur in fuhterraneis
five lacubus five fluminibus pifces omnis
generis vivunt, ita quoque alia animalia ter-
reftria
ibidem degere , uti omnia murium
fupra redenfitorum genera , ferpentes quo-
que draounculofque, & reliqua denique,
quae ex putri natalesfortiuntur,haud inve-
rifimile cfle putamus.
C A P U T I L
2)(? ^raconihw Suhterraneis
.
Cap
l^^i
^/j/ijcontroverfiaeft, ?r<w verein
natura rerum hujufmodi animalia
exfliterint;\itn\m, quemadmodummultaa-
lia
,
fabulofis narrationibus adnumeranda
De Draco- fint. Nam & ego fane diu multumque utrum
mbus ar-
fjmiJia animalia cxtiterint unquam,anceps
gumentum
, ^ ,
i . *
o
*
miKimefa. hx\\ ; douec tandem ex varia AuCtorum o
Agnainter Auftoresde Z)/-<3coi/^i Ibitatione facile me removeri paflus fum.
Quoniamvero hujufmodi monftruofa ani-
malia in fubterraneis antris ut plurimum
natales fuos nidofque fortiuntur , ea tan-
quamnobile inftituti noftri argumentum,
fuhterrane/s hel/uisjure merito adnumeran-
da duxi.
Non nefcio , duplex hujus animalis genus
bHiofumeji.
y(\\\\ exceptionc majorum leftione, quin &|ad Auftoribus recenferi , alatum
xxnum,fine
oculatorum virorura teftimonio ab hac du- 1
alis alterum.Depofteriorisgeneris aniraan-
tibus
LIB.VIII.
Cap.U,
tJbu$ nemo dubitare aut poteft aut debet,
nifi quis forfan Sacris Literis contradicere
audeat
,
quod nefas eflet dicere , ubi apud
Danielem
14. aperte de Bel dracone a Baby-
loniis cultu divino profecuto
, mentio fit,
variifque aliis in Sacris Literis draconum
mentiofit : Dracones
(^ omnesahyfii,QX(\\JiO
locoapertecolligitur, hujufmodianimalia
in abditis terrae abyfiis ftabulari , &ubi exi-
tus illis concefius fuerit , fubinde magno
hominumanimaliumque detrimento efuis
^'^"'"'/'latibulisemergere. Venio ad profanas hi-
tmibut.
Itorias. ArtjtoteUs, tempore Fhilippt Macedo-
Ariftoteles^
^j duos dracones in vicinorum montium
antris latitaffe, tantaveneni virulentia, ut
nemo fine vitaj periculo inde tranfire poflet;
fed de hifce enormis magnitudinis draconi-
bus, feu potius ferpentibus, uti ubique &
potifiimum in ^Ethiopia , India cjeterifque
Zonx TorridiB fubjec^lis locis hodierno
tempore a diverfis Archinautisdeprehenfi
T)raco in
funt, ita quoque nulli dubitandum eft. Spe-
S?
<^^'^"'^ adhuc Romx in Mufeo francifci Car-
dinalis Barberini fimilis draco tomento in
fartus
,
quindecim palmorum longitudine , u
no latus
,
duplici dentium ordine formi
dabilis.
De alatis draconihus tantummodo inter
Audloreslisnataeft, quorum plerique eos
fabuIofosefi^epronuntiant;fed hi omnium
temporum hiftoriis & oculatae experientis
contradicunt. Dracones alatosparvos, magnos,
maximos nulla non setas in diverfis Terrae
Cardanus. partibusproduxit.VideCij/-//.7.(^^6'^/.c.29.
de alatis draconihus
,
quos ipfe confpexifi^e fe
dicitinMufeo Gulielmi
Mufici
Parifiis. Hk
Drflew-addendaeftauftoritas5f//o/i , integra ala-
BeUonfur'
'<"'*'*' draconum cadavera diligentiflime con-
dita fevidifi!e in^gypto narrat ; erant au-
tem,ut ipfe refert, circa alvum crafi[i,duobus
pedibus & alis totidem , more veljpertilio-
num integrati cum cauda anguina. Imo hu-
jus farinae draconum cadavera condita , fibi a
Galriele Barharo & Francifco Cretenficommu-
nicata , ii) Mufeo fuo confervare , Aldrovan-
^jdicit. Ann. i/j-i. binis pedibus, ungui-
bus, armatis , & totidem auriculis erant re-
ferta, foeta fquamis viridibus &fubnigranti-
bus,infuper alas ad volandumidoneasge-
ftabant , cauda longa & intorta , fubluteis
fquamistinda; riftus dentibusacutis mu-
niebantur, & quamvishsecnonadeoinufi-
tatae magnitudinis fuerint, poterant tamen
in eam, quam paulo poft trademus , molem,
excrefcere cum tempore
;
cum quemad-
modum & crocodili, ita & hujufmodi mon-
ftra, femper crefcere perhibeantur.
Qui plura de Draconihus defiderat , legat
JElianum
, Olaum Magnum , Paufaniam ,
Pli-
<w.Dracones verb Sanftorum meritis five
fugatosfive
occifos videat Letor apud Ha-
giographos.
DeDraconeinTaurica Cher-
fonefo
Deipara meritis occifo , vide apud
Matthiam a
Micho:hiYit2i Sandae Margari-
DE ANIMALIBUS SUBTERRANEIS.
95
^^deDracbne horrendo ejus meritointer-
empto apud Surium : In vita S. Hilarionis, de
Surius.
draconeingentiabeo igni tradito apud S.
Hieronymum : In Vitis Sanftorum Donati^'^^^"^-
Epifcopi
,
Joannicii Abbatis , Sylveflri
^
Leonis IV. Pontificum Komx,Arfacii Nico-
medix
,
Theodori , Marcelli , Crefcentii apud
Surium,Metaphraflen Sozomenum
, aliofque,
qui omnes monftrorum extinftores fuiffe
perhibentur. Confulat item
Fulgofium , Dio-
Fu'gofius.
dorum,
Orofmm l.^.c.^.S. Auguftinum Pf
1
4 8 .
S
J"''"*"
Utrum tamen omnes hujufmodi draconess.Auguilin.
alatifuerint, non conftat.
Quare jam ad hiftorias progrediamur^
qmhus dracones alati exacflenon hipedes ta.n-
tum
,
fed
& quadrupedes defcribuntur. Hel-
^f^^^f*'"*^
vetiam ob remotifiimos Alpium recefiiis,^j^/<,r^
antrorumque inaccefibrum multiplicem M"''-
copiam draconihus alatis tanquam in nuUo
hominum veftigio frequentatis locis
,
qui-
bus gaudent, olim habitafie , & etiamhum
patrum noftrorum memoria vifos efl"e
,
docet primo Gefnerus, poft ipfum Stumphius,
Gefnerus.
&
hoc tempore
Cyfatus in Helveticarum Ur-
iy^^^^'
biumdefcriptione, ut proinde de incredi-
bili horum monftrorum veritate dubitare
nemo poflir.
Sedvenioadalterampartem de Draconi-
hus volantihus
,
quos ingenti alarum remigio
aera fulcare hiftoriae referunt; & utamino-
ribus incipiam
, alatos ferpentes
effe , JEgj-
ptiisadeoinnotuit, ut eos etiam Hierogly-
phicis fuis inferuerint. Prsterea in hunc uf-
quediem ex Arabiae partibus poft inunda-
tionem Nili peraftam, alatosferpentes
id ve-
nire, ad infefta
,
quaj ex putri remanentisli-
mimateria,magnicopiinafcifolent,devo-^''n'us.
Aldrovan
dus.
jDtHcones a
SS. occift,
^lianus.
Paufanias.
Flinius.
Matth. a
Michon.
randa,& Plinius,JElianus,Solinus
confirmant.f
["
Anno \66o. menfe Novembris
, Lanio
quidamRomanusdumaucupiicaufa in pa-
luftresmaritimajorae partes fefe conferret,
ecce locoavium paluftrium, draconem gran-
dioris vulturis mignitudtne obvium habuit,
qui volucrem arbitratus , fclopum contra
ipfum exoneravit, quo ala laefi ita belluam
exacerbavir
, ut ftatim prjBcipiti qua curfu
quavolatu, dehoftefevindicaturus, vena-
^'"f
""'-
torem invaferit
,
is denuo explofo
i<Xo^o\Zein7a,rt
guttur ita difrupit , ut ftatim occubuerit
;?** "''
fed five virulento fanguinis fluxu , five ha-
""'^"^'
litu infeftus
, domum reverfus eadem nofte
mortuus eft, toto corpore diffijfione veneni
-
viridis. Quasresinfolita uti toti urbi acci-
dit, ita quoque relatione
morientis curio-
fior quifpiam inftrudus, locum certaminis
adiit
,
draconemque jam putrefaftum in-
venit;uttamen redux rei geftse veritatem
conteftaretur
, fecum caput draconis attu-
lit
,
quod dum ha;c fcribo , mihi allatum
fuit a peritiflimo Domino Hieronymo Lan-
cia
,
Mufei Cardinal. Barherini prsefefto,
quod & a me diligenter examinatum ve-
ri draconis caput efle
, repertum fuit,
duplici dentium ferpentino riftui infer-
torum
lafilifctu
tx ovo
li natui
^6
MUNDISUB
Seil.lY.
torum ordine ; bipes erat , contrario tamen
|
fitu
monftruofus , cartilagineisanferum in-
1
flar
pedibusinftruftus
;
&omnibusinmeo
Mufeo fpeftandum exhibetur. Typus Dra-
conishiceft. !
Bajilifcos ex ovo galli veteris nafci.alatos,
f"'
adeb hodierno die innotuit, utquisteme-
rarius haberi cenfeatur, qui ea negare in-
folentiusvelit. Videquaedehisfuseegimus
in Diatrihe de prodigiofis Crucihus . Quem-
admodum nonnuUs exiguae eruca in alas
animantur , ita quoque vermes nonnulli
dum continuo in ingentem molem excre-
fcunt , tandem quoque ex difpofitione ma-
teris aflumptis alis in volucribus quadru-
Sfeiunea
pedes (TjcoAnjco/Aogtpif? agunt . Atque hi funt
Magdaienae
dracottcs iUi horrendi & alati, de quibus agi-
primodra-
mus. hegimt inYitz S. Maria Magdektia,
conKcubiiej.^jjjj
occultiorcm folitudinis fecefliim quae-
reret , Marfilia relitfta in fcopulofum quen-
dam traftum
,
quinque inde leucis diflitum,
quemhodieSain^e Beaume voc^nt, in pra-
celfi montis fpeluncam , in quam non nifi
Angelorum ope deportari poterat
,
con-
ceflifle.ubi horridum & inufitataemagnitu-
dinis draconem cum ofl^endifl^et, mox eum
illincabire.in nomineChrifti praEcepit,qui
Sanftae perculfus imperio, avolans in locum
defertum ad Rhodanum, ubi Sanfta Martha
tunc temporis commorabatur, deceflit
,
qui
TERR ANEI
&ejufdem San6lx ope inftantibus indige-
narum precibus, ob ingentia quae inferebat
damna, a Sanfta captus, funibus ligatus, at-
que in eumlocum
,
qui poftea Tarafcum ap-
Tarafd ept
pellatusfuit^duftus, ab incolis intetfeAusf^^J-,'^^
dicitur, cujus hiftoriaminEcclefiaCathe-
drali , affabre fane depiftam Tarafci anno
1632, dumillac tranfirem, mevidifTeme-
mini. Duas hoclocohiftoricas Relationes
adjungam de draconihus volantihus
,
qux tot
tantifque teftimoniis comprobata funt , ut
neminemefl"eputemtam perfridlac frontis,
qui ea negare poflit , nifi forfan is
,
qui o-
mnem humanam fidem prorfus eliminan-
dam duxerit
,
quod in fani cerebri hominem
non cadit. Unahabetur in Hiftoria Relig.
Hierofol. San(?li Joannis a
Bofio
concinna-
Bofius.
ta ; Altera in defcriptione Helvetiae kjoame]oh. Cyfa-
Cyfato relata. Utramque hk paucis recenfe-
'"',
bo. Ex
Bofio,
qui l.2.pag.4.f. fic dicit.
Anno I
i^f.
Clemente r/.Pontifice,Magno
Mir/mijit.
Ordinis Magiftro /iof </? Villanova
exi-^^^/^J^^
ftente, res omnibus feculis admiranda & infui
prorfus memorabilis accidit. Erat in Rho-
f"^^^^^^
do Infula non procul ab Ecclefia S. Stephani de Gozon
rupes ingens vaftifl[imo antro fubterraneo,
^'?'''" ^'-
exquorivusdimanabat, inftrufta : In
\\oc"toMfo.*'
antro draco excubabat,
Monflrumhorrendum, ingens
,^
formidahile
vifu.
Hic eftDraCO ille oLhis et^uaM^es
oinnt ceva memot\ilnlur. quem Deaaahis aa Go^ivn.
(^aiusJJjn^a/Lihrmziamis, m 'mluLiS.ficn{a ea ano
liescrtpjimus fh-atitdemak confeat.aut et op
t>enencuitn tn In/ttlatn coftahtm vmmottttm,
^'tlaatms OfJ.^^lLiLjtfbr crCLttus cjir.
quod non univerfam
duntaxat Orientalis
infulas partem magna
hominum jumen-
torumque rui na, inaudita faevitie &ingenti
ruina infeftabat , fed &virulento
fuo halitu
aerem ita corrumpebat , ut nemo fine ma-
nifeftovitxpericulo hanc oram
adire pof-
fet , adeoque a Magno Ordinis Magiftro
publico edifto cautum fuerit, ne quifpiam
cujufcunqueconditionisautordinis is tan-
dem fuerit , iocum adiret ; Equitibus etiam
fub pcenavitae , &privationishabitusintet-
diftum fuit ; adeoque non immeritb loco
nomen manferit, Malpaffo. Erat tum tem-
poris Rhodi Eques nobiliflimus juvenis,
magna
Cap.U. LIB.VIII.
DE ANIMALIBUS
SUBTERRANEIS.
magnaanimi corporifque fortitudine prac-
ditus, cui ndmen /. Deodatus de Gozon ex Ga-
fconia oriundus
;
hicindignum ratus, nul-
lumelTeextot generofis niilitibus Equiti-
bufque,qui ad tanta damna reparanda,mon-
ftro fefe opponereauderet , non minuscu
97
ftes,
magnitudine fecit prorfus fimilem &
aequalem
: deinde in hunc iinem equum
quam potuit
generofiifimum bellifque a-
ptum
coemit,
cui duos validiflimos canes,
quos Anglicos
vocant adjunxit. His jam
Mirumin-
prsparatis,
draconem
ftupeum ipet famu/os inj^"^^^-^
riofitate, quam ad nominis fibi
imniorta-ihujusofficiipartemdeftinatosi?r(jr(?,eum
litatem comparandam amore percitus ,me- 1 que apte nunchuc , nunc illuc incedere jus-
liorem occafionem nunquam fe obtinerey//',
quorumopeperfuniculos
jamhorridus
pofle exiftimavit, quam fi certaminenovojoris ridus aperiebatur, modo caudain di-
&inauditocum horrendahacbellua&tru-jverfas
partes torquebatur
; nunc alarum
culento monftro, inito, eoqueinteremptoj complofionemirumde
fe vivi draconis in-
Infulam tot ac tantis malis oppreftam
,
a, ftar
fpedlaculum praebebat. Deodatus vero
tanta pefte liberaret
;
atque adeo moli-
\
contra
draconem fimulato
mentitoque as-
minis hujus firmam tenuit fententia men-
j
fultu nunc equum
, nunc canes urgebat : at-
tem
,
utacquiefcere diu notftuque non pofTe : que hoc exercitio cum fefe ad
himeftrefpa-
videretur,donecpropofitamfibiexpeditio-[ ?ijw
exercuifi!et ; equus & canes ad omnem
nem inopus deduxifiet. Quia vero Magni, induftriam
inftrufti , tantopugnandi
defi-
Magiftri rigidum & capitale ediftum vere-
'
derio & pruritu tenebantur
, ut vifo dracone
batur, totusineooccupatur, qua via & ra- !/&//(? vix amplius
frsnisinhiberipoflevi-
tione intentum fuum
,
nemine mentis fuziderentur, unde de felici
^e^y-ov^^^aia^
fuc-
arcano confcio obtinere pofl~et. Hac ita- ceflu
jamfecurusfinem/dr'i;,3/^/)^K^impo-
que ratione negotium ordiri cG2pit:primb fuit
, & fineulla mora
iterllhodum
verfus
formam monftri, totius corporis conftitu
tionem , colorum
,
queis imbuebatur . di-
verfitatem , clandeftino loci acceflli obfer-
vavit.
Draconis forma hxc erat : corpus magni e-
qui aut bovis craflTitiem habebat, col/um lon-
gum & afperum in ferpentis caput definQ-
bat,<jri^<jconftabatadfimilitudinemmuli
fat praelongis : os horrendo riftu acutiflimis-
que dentibus inftruebatur, ocu/os praegrandes
habebat.prsefulgidos &veluti ignem fpiran-
tes
,
quaternis pedibus acutiflimis in morem
urfi unguibus inftruftis incedebat
,
quoad
caudam &reliqua membra crocodilo prorfus
fimilis
;
totum corpus dutiiTimzfquamarum
intricatim difpofitarum incruftatura arma-
tum muniebatur, duabusd/ij-cartilagineis,
laterib\TS protenfis inftruebatur
, coiore
branchiisdelphini haud abfimilibus, e fu-
periori quidem coeruleo , ex inferiori fan-
guineoflavo mifto imbutis, quo colore &
totum reliquum corpus mixtim tingebatur
;
ade6celeri& concitato motu ferebatur, ut
nullusequuseflettantveIocitatis,quiejus
velocitatem , curfu quantumvis celerrimo
effiigere pofl^t : ita ut partim volare, partim
pedibus incedere videretur. quod quando
in pabuli inquifitionefiebat, tumteftacea-
una cum equo.canibus ac famulis
orfus
eft.
Vixdum Rhodum
appulerat,
dum ecce Pr^pamio
conceptum jam dudum molimen
abfque
*?""'' "'^
mora in executionem
ducendum
ratus,con-
cum^Dra.
ftitutodiemelioris
notas lorica
indutus
,
&conei<B.
firmainftrudus lancea, g/adioque
accindus'^*'""
pugnje peridoneo,
inEcclefia
S.Stephanii
cubili Draconis haud adeo
remota,
prius
D E O
,
^. Stephano
& DivoJoannis
Baptifiie,
tariti momenti negotio
commendato,is
ver-
fusletlmimproceflit
antrum :
famu/os vero
hifcemonitispriusinftruendosduxit,
ut ii
nimirum in altam rupem
confcendentes
luSixfpedatores futuri fe reciperent
;
quod fi
occifodraconefe
vivum adhuc reperirent,
aut toxici infedione
deficientem viderent,
adfubveniendum
congruisjam
anteparatis
remediis fibi fuccurrerent ; fi vero vivo dra-
cone fe interemptum viderent , fuga vitJC
fuae qua data via, confulerent.
His prsmonitis
,
is ingenti
animi con- riM
ftantia & fortitudine antrum, draevnis cuhi/e
''"f"^'-
ingrefliis, dum nihil {efe movere fentiret,
^*^^'''^'"^'
clamore ftrepituque ad excitandam
bel-
luam fadlo, cum ex horrido illo fibilo , fqua-
marumq;
ftrepituexinterioriantri
receflii
monftrum ferale adventare advertiflet,is
fi-
mul etiamin//<ji?ie?,
locum pugns aptum
rum ftrepitu fquamarum
,
tum horrendo progreflus,monftrumexfpedavit;quodtan
fibilo_, qui longe lateque percipiebatur, jdemvifoequite^opimjeprjEdjefpealleftum,
etiamquamdiflitiflimosmetu &formidine
pene exanimabat.Habes Iiic/orwjdw (g* ^^i<?-
nes draconis eo modo, quo recenfui, a /. Deo-
dato Gozonio Equite quam exa6tifsime ob-
fervatas.
Equesitaquefinemora
,
petita a Magno
Mag7ftro\icen.x.i2i, fub domefticarumrerum
expediendarum prstextu inpatriam abiit
:
ubi fine
prorogatione draconem exchartis

ftupa Rhodienfi five colorum varietatem,

five membrorum
totius corporis dudus Ipe-
TOM.II.
con citatiflimo
&curfu &volatu in eum ma-
gno impetu irruere coepit.
Antagonifta
certamen
vero, equo
& canihus, uti jamdiu multum-'''"'^'''"^-
quead draconem
expugnandum inftruftis"*"
afliiefaftifque,
ita quoque horridummon-
ftri0a5-^.anil
metuentibus , draconem
,
qua
parte dabatur
, invadunt. Eques interim
impetu fado vibratam ianceam prjedurae dra-
conisincruftaturaeadeo valide impegit, ut
veladprimum idum /ancea
confraha prazci-
puo armorum fubfidio privaretur. Et quo-
N niam
98
MUNDI SUBTERRANE!
^if^.IV.niam caKes
arreptis gemtalihus mirum in
modum
helluam torquehant, & quas uti fe con-
tracanesdefendebat, ita nonnihil quoque
temporis
Equiti ad certamen reparandum
reliquit ;
is itaque gladio&fcutomunitus
pedejlri certamine, commodius adoriendum
ratus, ex equo defcendit.
Quod ubi monflrum advertit , mox pofle-
rioribus pedibus infiftens anterioribus vero
eredlum fmiftra Equitem
,
dextra fcutum
horrendis, queis inftruebatur ,
unguibus
comprimeretentabat. Eques molliori colli
parte comperta
,
gladium ei adeo valide
adegit , ut inde ingentem mox fanguinis
copiam educeret.
Morsdra- Et quoniam exdolore, quopremebatur
<.
bellua in rabiem afta quanto propius fe
competitori admovet, tanto hic gladium
altius intra vifcera impegit : donec gladio
inftar ferrs crebra hinc inde dilaniatione
integrum colium aperiret. quo fafto mon-
flrum ingenti fanguinis profluvio debilita-
tumconcidensmole fua equitem, tum hor-
rendi certaminislaboribus exhauftum, tum
ing nti
,
quam ex aperto corpore exhalabat
mephiti intoxicatum
,
viribufque jam fati-
fcentemunaitaoppreflit, ut pene exanimis
videretur.
Quo vifo famuli monitorum datorum
memores , iilico derelidla rupe laboranti
hero opem laturi advolarunt
,
jamque pe-
ne exanimem dominum oppreflumque re-
mota bellua eruunt ; &quia nonnuHa adhuc
Vitae figna in eo notabant, continuo e vicino
rivo in pileis allatas aquas frigidas toti fu-
peraflTuderunt Heri corpori
;
qui cardiacis
deinde fomentis reftauratus cum jamviri-
busfenfim reftitutisin fe rediifl!et, equum
confcendit , atqueinurbem^/(?/-it>/apera<R:a
viBoria reverfus Maqno Magiflrex&m geftam
ordine narravit , & ubi ingentem ex faci-
nore adeo publico bono fruftuofo gloriam
& remunerationem fperabat , ibi contra-
riam fortun2aleamincurrit,fiquidem Ma-
gnus Magifter convocato Confilio publica
reprehenfione , tum de temeraria & prse-
fumptuofa audacia , tum de rigidi edifti
violationeincrepitum,habituqueEquitum
in exemplum aliorum privatum diro car-
cerimancipavit.
\ntQtim puhlicata per Infulam interemptione
iJraconis
, magnus ubique de generofa Equi-
tis r^folutione plaufus , & de liberata Infula
a tanta,
quamillihorridum&infuperabile
monftrum inferebat,
calamitatecongratu-
latio exorta, laus equitis univerfam refona-
bat Infulam
,
queis
motus MagnusMagifler
confideratifque Equitis
immenfis meritis,
non tantum exempto e carcere habitum
reftituit, fed ad primosOrdinisdignitatis
gradus promovit, qui in eum dignitatis
ftatum exaltatuseaprudencia atque in ar-
duis negotiis dextre expediehdis judicii
animiquefortitudinisfpecimina
edidit, ut
poftquadrienniumMagno
Magiftro Elione
de Villa nova fatis cedente, is omnium fuffra-
giis &
calculis in Magno
Magifterio fuc-
ceffor eligeretur
, cujus
etiamnum in lau-
dem ejus hs Infcriptiones
circumferuntur,^^.^^.^^
^^
tefte Hieronymo Ae
MegiJJero
:
Megjffero.
DeodatusdeGonzanoTueferpentZ)r<jco-
t^
nis extinctor ,
Magijter
deprovtncta 111. Dra- de Gozon
cone extin^o antequam magiflraret.
'"
'"^i"'""
Altera ipfius effigiei fubfcripta fic habet :
oX'X
F. DeodatusdeGonzano. Hicanguemim-
&"'"'
^.menfce molis orhihui terrihilem mijeros Rhcdi
\incolas devorantem Jlrenue peremit , deinceps
I Magifter creatus eji An. Domini
t
H9-
HsEc fufius forfan
,
quam par erat , dedu-
I cenda duxi , ut ex omnium notiflfima hifto-
ria dracones alatosin rerum natura & extitis-
Jfe,&etiamnumexiftere obftipi capitis ho
/mines credere difcerent. Figuram draco-
,nis una cum certamine
. quam mihi Illu-
jftriflimusEques Melitenfis communicavit,
hic apponendam cenfui.
Narrat Aldrovandus paulo antequam Eugo
Boncompagnus Card. ad Pontificatum eve-
ftus orbi Chriftiano fub Gregorii XIII. no-
mine clareret,inAgro Bononienfi Draconem
inventum fuifl^e , ejus figurs quaj fequitur,
de cujus origine & genefi alibi fufius ratio-
cinabimur, in hoc Opere.
, Etquiaincredulisnon fufficit unam au-
difl^ hiftoriam, aliasfubneftam non minori
jadmiratione dignas
,
quas in fuo de quatuor
jHelvetiorum Sylvaniarum civitatum de-
fcriptione iibro, Germanicoidiomate im-
'preflb, jam dudum publici jurisfecit/<?afi Joh.eyfa-
'
Cyfatus Helvetus, ubi nullam liujufmodi'"^-
draconum majorem copiam
,
quam in Hel-
vetia comparuifle muitis exempiis docet.
Cumque non ita pridem nobilem virum
Chrijlophorum Schorerum Solidurani terri-
torii prxfedum literis de veritate liiftoria-
rum confulerem , non ea tantum
,
pro illa,
qua poilet , rerum experientia ,
veriflima
efl"e confirmavit ,
fed & fe rei veritatem
propriis oculis comperifl~e fcripfit his ver-
his :Dum Anno 1619, noiu czli ferenitatem
Dracovo-
contemplarer
,
ecce prafulgidum draconem ex^^^^
*"?*
immenflfcopuliantro montis
,
quem Pilati x/-
jfX^
gh vocant ,
ad aliudin
oppofita
lacusparte , an-
w/.
trum quodluevocant,al!i celerrimomodo agi-
tatis tranfvolare vidi
; forma erat pnegrandi,
cauda longh
,
collo protenfo , caput in ferpentis
ferratum hiatum defmehat ; dum volaret , de
fe
fcintilias ,
nonfecus acquando candens inincude
fahri
ferrumtundunt,fpargehat. Cenfehampri-
mo meteorum quoddam me 'videre^jedpojlquam
diiigenterfinguiaohfervavi, verum draconem
fuifje
ex ipfo
motu memhrorumque omnium
conjlitutione cognovi. Iltzc Reverentia veflra
fcriho ,
ne de vera draconum in rerum natura
exijlentia amplius duhitaret. Idem ciariflfimus
vir in aliis durn haec fcriberem iiteris ad me
datis
,
ait
, fe
cum Fenatore quodam taie quid
comperijje : Nomen huic erat Paulus Schum-
perliii,
-H^it tamen , lu.,
dimittere, quem in le is.
daminvenic fub concreti ic
& intra eum lapidem varii coi^
huncufquediem Lucernas tanquam
.
mabilis pretii cimelium confervatur, omu
bus morbis
,
praefertim venenofis & pefti-jmatiyi/j/^tj.
\ Cyfatus.
MtrM ca-
fttj.
feris
,
praefentiflimum , uti ada teflantur,
remedium. Sed jam zdCyfaii defcriptionem
progrediamur : Recenfetisquatuormemo-
rabileshujus argumenti hiftoriasin citato
libro : primam Hiftoriae fuae Germanica
lingua imprefli folio
17 y. narrat
,
quam
Latinis verbis fic reddo : Eji in Bernenfi Ter-
ritorio perantiqua Urhs Burgdorpium dila , a
duobusfratrihus
,
quorumprior Syntram , alter
Beltram diius
fuit ,
Duces Lenzenburgenfes
:
Hi Anno Chrijli 712. venatum per immenfas
tur, ingens draco tn Vhj
prope Weylampagum excubam,
animaliaquefiBviebat, ut indigenee pagy ,^.1,,^.^,,
alibfe transferre cogerentur , hod:e adhuc inde
ei nomen Odeweyla, idef^ , deferta Vyla,
nomen retinuerit. Erat tunc temporis nohilis
vir
^
generofus, owi^ Winkelried
hifcein
partihus, qui oh nefcio quod homicidium , extor-
rispatriainexilio vitam degebat ; hic auditis
damnis, quce diius draco toti territorio infere-
bat, Magiftratui fignificavit , Draconem/f/e
illas folitudines montiumque recefus intimos\perempturum
, fi
eum ad priftinam lihertatem
aheuntes ,
multumque hinc inde errahundi in reftituerent. Magi(iratus accepta conditione
fcopulofum
montem inctderunt, ubi ferale im- \omnemfe fatisfalionem hahiturum
promifit:
menfce molis monftrum Draco, inquam
,
inpro- Eques ergolocumferalem draconispetensJancea
fundo antro ftahulabatur
,
qui ingenti favitie
\
^
ingenti gladio armatus draconem ad certa-
fujque deque vertens omnia, regionem animali- men provocavit. Paraverat autem prius fa
bus viduahat ; hic mox ac Equitum adventum
advertit, veluti de pradacupidine tripudians,
in eos adeh grandi impetu irruit, utjiatimjunio-
TOM.II.
fcem ex longifiimis fpinis compojitum
,
quem
lanceafummitati affixerat. Draco itaque dum
velocij^ime impetu in eum irrueret , is
fafcem
ia-
N 2. tra
^.iidDundus
-ii vagaretur
;
quieti
^ontrafta laliitudine indul-
g...,^ ,
aum fub crepufculi initium ulte-
rius viam fuam profequitur
,
nequeingen-
tem voraginem fibi obviam ex lucis debi-
litate prjEvideret ,
in eam incidit, ita ta-
men , ut molli luto
,
quod in fundo vora
ginis fqualebat , impadlus, nihilaliudcor-
porisincommodi
,
prxter deliquium
,
quod
ex nimia mentis anxietate & ruinae metu
incurrerat, pateretur. In fe itaque reverfus,
cumvoraginisaltitudinemvidiflet.humana
arte infuperabilem (eratenim putei adin-
fVarfeucirci , altis& fcopulofis undique la-
teribus prasclufi,) fefe, humana ope defpera-
ta, ad Divinam magnoanimi fervorecon-
vertit, D E U M Matremque continuisfol-
licitandoprecibusvotifque, ut eumextam
miferabiliftatu liberarent: fed complacuit
DivinaeMajeftati, majori eumadmerito-
-amennuUamau.,
dm intulerunt.
o mifero in tam formida-
-iclita focietate draconum ani-
let .faciliusquifpiam animoconcipe-
-
_,
quam verbis fufficientibus defcribere po-
terit. Vidiffes hicDamelemnon in I,eonum
fed draconum lacu commorantem : Commo-
ratus eft tamen , non unum dieni autfepti-
manam, fed fexintegrismenfibus, afexta
Novembris, ufque ad decimam Aprilis.
Sed quo ciho vitam fuftentafTe putabis.^
audi & obftupefce. Viderat is, qupd difti
dracones nulloalio,totohybernot?mpore,
cibo vefcerentur, praster falfugineum quen-
dam liquorem ex fcopulorum parietibus ex-
fudantem
; unde dum omnibus ad viven-
dum neceftariis deftitueretur
,
draconum
exemplum fecutus , & ipfe diftum parietum
liquorem lambere & lingere aggreftus eft,
quorefocillatus nonnihil hoc ciborum ge-
nere vitam ad femeftrefpatiumtraduxit.
Sole itaque^Equinocflialem lineam trans-
eunte
, cum aer )am tepidior calore Solis
fentiretur , monftra quoque , dum jam tem-
pus adeffcquo c latebris fubterraneis emer-
gerejit, pabulisquaerendis aptum,adveriifre,
fenti-
UBviII.
DE ANIMAUBUS SUBTERPvANEIS.
loi
Cap.ll'
iefidrent.^Vidrquiclem magnaaJarutn
agi-j Hieroglyphkohovis in Obelifco
Pamphdio os-
"^*"*
Lantfire prssmifTa ex puteo confellim f 7^0/13- tendimus,quod&in/cj/-a^^/icornutocd/>iff,
Scinbai
ixiius
e
x//,quodalterdumidemtentat,Vietoriianc|
fj'?.;/, excujusexcrementisnalcuntur.capiti
ucHdrnco-
^g ijbef^ndi optimam occafionem ratus,^^/- 1 haud abfimiii patet
;
bruchus quoque
,
quem
/^CiJi<^^a/'/';-'/'^y^7,extraputeum,nul!oun-;ob
cornuumcervi , ex cujus
excrementis
quamfimilifpeftaculovifo,deportatusfuit;
nafcitur,rmiilitudinem,j'r<3g.''/-3/'^^wvocant
ubidiminiisdraconibus, Divinautiquedire-
cornibus fuisclare teftatur. Verbo
,
excre-
ftione ftatim femitam invenit, qua
Lucer- j wd^K/^a perfeftorum ammdium femper inje-
nam reverfus, fuos,qui eum jamdudum
per- ^um -At^^^od^generayit
, animaiibus ,
ex qui-
ditum credebant , invifit , & quae fibi
conti- bus generantur, fi non quoad totum
,
faltem
giflent, ftupentibus omnibus,&liiftoriam,:quoad
partem aliquam, J^miie
exprimunt;
qua nulla unquam
formidabilioremcTifirt-
HpnniKnc oi;K;
^-^-
gifte arbir
nitis ordi;
Matris D*
atam lion
tuam rei r,
rationem
,
dotalem,(
inquatot
que & in
clefia S.Le
grinis oft
Deum
ufitatum
non poftf
draconun
miit.
Multa
tur
,
quas
fupernaL'
barathrc
dumeft.
que faci
quae de c
res repe
curiofita
originem
Er-
ex
nejisor
que in^
fcriptis
rati fur
cillitas
ytncpii e
mnSlra
Not
pkrumque
Q\s,eX
tx diverfo- y . .
rum femi-
Jpectei
' AXrrmrarr^ .-
imm conflu-
pgrfeft
xHmfcun-
pi^is^camelopardis,fimiIibufque accidit;Te3T!erpentum^opIa
iDrcoacefvata eit, exie-
& in
humanifcEtusexdiverfaefpecieifemi-
mineferpentino w^<^^, collum
,
caputqueQi
nibusinuteroveiferas, vel fceminae coaliti /d^r/^f^tojungitur ,atqueade6ferpentisem-
produftione: cujustotexemplaoccurrunt,
quot monftra a9g>j-?3-0;U,og;pctapud Lycoflenem
aliofque Jiorum Scriptores occurrunt. Sed
& hoc maxime & perfrequenter in infeftis
accidere, admiranda eorum metamorphofis
fatfuperque teftatur
;
fiquidem ex ftercore
Ap '^?''
bovino apem nafci, cuius caput fi quisexa-
bovem refe- . '_,
'
, .
^
.^. n\
rmt.
ctius confiderat, eam
etJi^/w^wc^^^/exacte
referre ,'aflerere cogetur , uti fuse ,
Captte de
bryo ex diverforum feminum mifturafor-
matur
,
qui fucceflii temporis in ingentis
molis draconem excrefcat. Qiii fi plures dif-
ferenti fexu enafcantur , uti primb exputri
natalesfuosobtinuerunt,itaquoquenatura-
li poftea coitu fefe,uti &reiiqua infefta.quae
ex putri nafcuntur , fefe propagare poflijnr.
Netamentants peftis multiplicatio inin-
gens Naturae damnum cederet, Natura
hitic
1
iv
3
optimo
102 M U N D I S U B
SeB.lY. optimo jure providiflevicletur,ut/'/^/-7^af
mustantumdraco in fubterraneis
montium
fpeluncis nafceretur
, ex variorum
animan-
tium differentibus
feminibus
, quam vim
fpermatkam in cadaveribm
adhuc remanere
tum demonftrabitur
, cum in XII. Lihro
, de
admiranda feminis vi ex profefTo trada-
bitur.
smmn di-
QiiJEritur itaque , cur femina non intevrum
fa intcsmm
^i^iqutdproducant
? Refpondeo id fieri ol con-
aiiquod
& fujionem feminum
,
quse dum unumquodque
--~/v
'v^/'onfn{loneiamen
"'fM
nafcitur.
T E RR
ANE
ilind
&. monjlrofum
draconis ,.u.' p,.
,-
Quzritur Secundo,
curignemfpirZ^tZf^
antur dracones
? Refpondeo , illos
vifcofa qua-
dam materia,
cujufmodi
nonnulli pifces&
putrida ligna
& cicindulae
conflant, /<?/<!
lucefulgente
conftare
,
quae i tenehris vel ma-
xime elucet
;
unde homines
dracones luce
corufcos intuentes
, igneis
corporibus con-
ftare fibi
imaginantur.
Quaeres, unde illis
duriffim ilhfquama-
rum
incruflatura
proveniat? Refpondeo, ex
eadem
difpofitione
materise qua teftacea
"idelicet fAT
more, quae
idurata
m
inerat.
jLyAuiiceiut.uienLci .^.xiiiii. ,txpuireaims
a diverfa feminum confujione
provenientis fer-
mentatione multifarium animal nafci poffe.
Gallum fane ferpentinum ovum devoran-
tem, Bafiltfcum
generare, notumeft : quia
femen in ovo ferpentinolatens paulatim
vires fuas exerens , animal -TrJgpo-ccpio/^ogijioy,
id eft , exferpente
^
galto conflitutum animai
Mngni Du.
profert ; talis fuit gallus ille monftrofus ,quQm
tu HetrH-
jvfagnus Dux HetruriJE Francifcus Florentis
multis annis in Horto Boholi fpeftandum
exhibuit, quicrifta, ocreis, calcaribufque,
Monftruo
fus gallus
horto
'
toto denique corpore gallum qjem ex-
pnmebat ,a.tferpentina caudaHexuofa, Scin.
j
varias convoluta fpiras, nefcio quiddraconi
fimile demonftrabat ,utpote ex ovogallo-
jferpentino natus. Hoc pado Bemicla m
j
Scotia vicinifquelocisnafcuntur: Nam ova
Anaus
in mari glaciali ab anatibus &anferibus in-
scotinim
numerabili multitudine, uti Batavi in
fux^^Jf'
ad Ardlon Navigatione memorant, depo-
fita, foluta glacierupta,femen eorum maris
agitatione in vicina Orcadum &Hebridum
littora pulfum, ibique mucori navium ad-
haerens
LlB.Vill. DE ANIMALIBUS
SUBTERRANEIS.
103
Cap.U.
hJErenstandeminritaquadamclimatispro-lproducendos
vel minima feminis portio
prietateexprjefuppofitafeminis materia in fufficit.
anatem aut anferem animantur
,
ad quos
|
A P P E N D I X,
De ^racone Jlato formge mirificje ex Mufeo
Eminentiflimi
Cardinalis
'Bdrhemi
extrado, &:
ab Excellentiffimo TeremioVabri^ Athenaei
Romani,Do6i:ore
Medico, in Opere fuo de (Piantis Americct defcripto
j
Qua
'Pantamorpha hujm Draconis forma
,
origo,
& genefis ,
cp.mifii/i/sime
defcribitur.
l'hilipp Pi-
gafata.
Edu3rd.
Lopez.
PHilippui
Pigafetta ex Edoardi Lopez a-
croamatis, in Regni Congi defcriptio-
ne hasc habet : Reperitur prjeterea
etiam ibi animal avismagnitudine, forma
ait, fmnSerpentesalati,
8c vol.wtes
, admo-
dum venenofi, de quibusfama fert,
quod
halitu fuo & intuitu folo interficiant,
fiquis
adeospropiusaccedat,
ab arbore in arbo-
Draco fro
Deo cuttM
m regno
Ramnu-
ifius.
Dracones
Halati in
aliiri'-
vero draconis
,
alatumenimeft
,
&caudam rem convohm. Nicolaiu
deComitilusY
cne-
habetlongam. Caput quoque oblongum, tus a.pud eundem Ramnu/jum
interaliosSe
r-
ore pluribus dentium acutiffimorum
,
ordi- pe^tes provincia;
Malabar
, quos ibi notat
nibusreferto. Carnibuscrudisviditat, cu- ihos quoque valde
truculentos
memorat,
tisglabra, quafifubviridibusfquamisdepi-jlongitudinecubiti,
alisvefpertilionum,
&
fta. GentilesidveneranturproDEO^&inl/f/ifd-w fd/^i/i^iif
prsditos, unum poft alte-
hodiernum diemmagnacura&admiratio-lrum fecundum corporis
longitudinem
ha-
ne educatur a primatibus
,
qui propter ube-
rem ex oblatis proventum
, aliquando id
populo adorandum proponunt. Apud Ra-
mnufium in primo tomo , hsec Odoardus Bar-
bofa annotatareliquit, cumdemontequo-
dam Regnum Narfmgx a Malabaris divi-

^naereret
: In hoc monte,
bentes pofitum
: quamvishochydrjefepti-
cipiti eVlc,5cg(pa'A.(a
fabulofae
veterum verius
quam proprio hujus loci draconi adfcripfe-
rim. Hi maxime, ait,
funtvenenofi,
qui
arboribusinfident; nam folo anhelitu,
&
fpiritu fuo interficere
hominem funt fo-
litj.
pracones
jn tertia patte Navigationum difti Ra-
lati inre-
r- /T r.
"
t-. i- i

rr
vaiim-
mnujii alleritur , in Kegno Palimbiotas efle
ma.
Serpentes , duorum cubitorumlongitudine,
& cum alis vefpertilionum ; noftu hi volant,
& ubi guttulas aliquot urinjE emittunt fu-
per aliquem , hunc ipfum occidunt. Atque
haftenus a me produdla
,
tam juniorum,
quam veterum teftimonia Hiftoricorum,
faciie quemvis (nifi cui durum circa prscor-
dia ferrum hsret) inducere poterunt
, ut
credat
,
Naturam dracones,
(weferpentes ala-
tos produxiffe, qui hodievariisinregioni-
bus, calidioribuspraecipue,
confpiciuntur.
Verum quod nunc propofiturus fum animal,
nefcio equidem
, an fidem confefiim apud
quofvisreperturumfuerit,
adeoenim are-
liquo-
I04
MUNDI
SUBTERPvANEl
Q^infti-
lianus.
flautus.
Sea IV
liquorum
modulo,
conftitutione
,
&
forma
exorbitat,
ut dubitem ne ad csterorum
pro-
'
tinus
monftrorum
Poeticorum
ftabulum
quifpiam id ablegare
voluerit.
Jft
quamvii ratio reclamet,
vera
negetque
Credere pojfe
mimum ,
viB.ui fateare
necejfe
Idtamen ita efle , fi hoc mecum
ocuiis
tuis
perluftraveris,
manibus
palpaveris
,
&
men
tedeniqueipfa
comprehenderis,
Difficile eft
ratione docere
&'
vincere
verbis.
Veruntamen
non potefi
de veritate
dnbitari
quoties cum
incertis
experimenta
confentiunt,
ait
Quintilianus.
Et^/w,inquitPlautus,
eft
oculatus tedis unus
,
quam auriti decem,
qui
audiunt,
audita
dicunt, qui vident,
plane
fciunt.
Hoc ego
animal juftu
&permimo-
ne
Eminentiflimi
Cardinalis
^ar^^ri^i
,
in
cujus
Pinacotheca
idipfum
oflibus
hajrens,
& corio fuo teftum
integrum
ferme
adfer-
vatur , in gratiam
avidiflimi
naturalium
mi-
raculorumfcrutatoris;
graphicepriusin
Ta-
lella exprefllim,
juftamquefuammagnitu-
dinemreprsfentans
exhibeo.
Poftmodum
ad unguem pro virili mea
defcribam
,
ve-
rumqueacgenuinum,
non fiftum ,
non arte
confarcinatum
eile
confirmabo.
Denique
adquodnam animantium
genusreferendumdt,
difceptabo.
Hoc animal
nroAo^og^ov monflrofum, &
ex
variis rebus
commixtum
quam
curiofiflime
defrrihif TprfiMtiut fabri Lvnceus in fua Phi-
Terent.
labri
T
tis, &
auriculas adhuc cutaneas, collapfas ta-
^''^"
men,acutas&nonexiguas
confpicerelicet.
In apice
capitis
corniculum,({\iod
mireris.pro-
^^Jf"^''
tulerat , extremum
ferme indicis digiti arti-
culum
longum , recurvum, & coUum verfus
reflexum.
Hoc
pelle fquamofa obducitur
niik.
verficoloribus
pundulis venufta, qux cum
aliquantulumlacerafit,fubhacipfacornea
fubftantia
perbelle
elucet. Totum caput
duostransverfos
digitos longum &pollica-
riscraflitieieft.
Abhocco//wincipit,quod
coUum.
palmi minoris five
quatuor digitorum eft
Iongitudine,donecadprimasthoracisver-
tebraspertingat.
CraflTitiei talis in fuiini-
tio
,
qux
digiti eft indicis , &
peftus verfus,
qujE pollicis eft. Situs &pofitura eadem hu-
jus coUi eft,
quae in avibus
;
elatumenim
hsc beftia
illud, &non reda linei exporre-
dum
geftat.
r/(7or^xpoftcollumfequitur,
cujus prin-
cipium du3E
claviculae
ordiuntur,
finit lexta
cofta ;
neque
enim
comprehendere
potui
thoracis
regionem
pluribus
,
quamy^x coflis
&
claviculis,
qus in
brutisrariflimae
funt,
excepta/wii ,
& erinaceo ,
ut ego vidi
,
cir-
cumfcriptam
fuifl^e : videtur enim fterni os
inter has fex coftas interfeptum.
An autem
fequentes ofto ab utroque latere cofts
,
car-
tilagine in
medio fui cohaeferint ,
ignoro
equidem , vetuftate
enim
haequodammodo
collapfs,
nec aliquid, nec nihil omnino
tale
oftendunt.
Athor'^''---
Ihor^x.
Dmtmm
nis ,
cum duo illi
,
quivicini
funtcaninis,
rAmi.
paulb funt
produftiores
quatuor
alteris me-
diis,ejufdemplanemagnitudinis
;
fex au-
tem
incifores
inmaxillainferioritam
funt
exiles ut vitreis
oculis opus habeas
,
fi refte
hos
difcernere
cupias.
Qiiare microfcopii
noftriauxilioufus.eofd^emnumeravi.quio-
mnes fimul
fumpti
viginti ofto conftituunt.
ocuVi.
Foramina ubi olim oculi
fuerunt
,
magna fa-
cedit
(^/i^impoliicisinftar, brevior priori-
bus fcilicet , interna parte locatus.
Alas gerit hscbeftiola binas , duos latas aU.
digitos ,
&tribuspaulb largiores, quadratas
quodammodo,
nifi quod cujuslibet orse five
fines in tres cufpides arcuatim definunt,
inter quas
.femilunares
dujsincifiones in-
tercurrunt.
Extremitas
principii harum,-
fuprem^ fui parte ,
exiles duos
exporrigic
ungui-
Cap.ll
UB.VIII. DE ANIMALIBUS
SUBTERRANEIS.
unguiculos. Infima pars earundem ventri
proxima, bene brevior eft fuprema. Inter
leptimam autem & oftavam, hoceft,in me-
dio quatuordecim harum coftarum eaedem
lO^
Ofit, Verte-
At nos , ut ut Arifloteli contrarium id vifum
fuerit Serpentes
ejfe lipedes , ex diligenti ta-
men Itinerum atque Navigationum leftio-
ne,utriufqueorbistamoccidui, quamfur-
annedluntur. Extenfae verb hx
,
oras fuas
[
gentis Solis, comperinius dracones,feu ma-
feu cufpides extremas non in altum eri-lvelis dicere./er/^ewrejij/jfoj-,
atquepedatos
gunt, fed caudam verfus porrigunt , id quod
j
fimul,& duobus quidem folis pedibus ingre-
diligenterhicnotarivelim : atquehicmosjdientes, nonrarovifosfuifte.
Dehujufmo-
eft omnibus, quod ego fcio, veris avibus. ldianimantibusmemorabiIisillepirata,qui
Apparetautem hasnonexpenniseflecom-juniverfumterrarum orbemcircuivit,
& in
pofitas, verum ex mera quadamcute con- 1 vaftiflimo oceano infinitas
propemodum
ftare, tribustameninqualibetalarumner-inaves devoravit, lioc eft, prsedam immen-
vis
, &fatis robuftis per longum fibris trans-
\
fam, opimamque domum reduxit, Framifcm Francifcui
currentibus
,
pellemque illam firmantibus;j Dracus
, inquam, ifte Anglicus, infecunda^''*'^"*-^*'
alii unguiculi,praEterpufillos&vixconfpi-jItineris fui parteGallicoidiomateParifiis^"^"
cuosdiftos, in alarum oris nullividentur, excufa,pagina
109, quandodeRegnoroKzi
qui vefpertilionibus funt proprii potius, loquitur
, hxc habet. Jbidem conjpiciuntur
quibus parietibus, muris , & arboribus fixi etiam animantes altitudine arietis
,
q^ua atatce
haerent. Tranfparet autem haec alarum pei- \funt , quemadmodum dracones. Caudam hahent,
liculaadcandelslumen
,
quarum color in-j ^pedes hahent. Pellisefttllaruhra
, vifidihus
terni partepalearum eft , fed obfcurior , ex-
^
cceruleu maculis
confperfa. lifdem colorihus
terna coeruleo, &aliquantulum rufo , atque
j
cernuntur ihidem Chamaleontes.
Fuit autem
nigricanterelucet. Multis quoque haecex- huic Draco Anglo fermo
deferpentihus,vi-
tra orbiculisoblongioribus&ovatis, quafijperis & hujufmodi venenofis ac nocenti-
pavonumoculis,diftinguuntur, quseoculis bus beftiis.
noftris deleftationem magis, quam terro- Invenio hocpr^terea in decima Defcri-
rem incutiunt.
j
ptionis Americas parte , & illa quidem navi-
Maxillarum &femorum olTa ,thoracis ac gatione, quam primam in patriam Americus
htt, cc/?.
caudjE vertebrae, & pleraeque coftae , carne ac ; Vefputius Florentinus tentavit , &regionem
cute fua denudata omnia
, non fpinas pi
fcium.atqueferpentum fimulant, fedvera
quadrupedum aut avium ofia smulantur.
Pellis tamen five cutis, quatotumanimal
obducitur, ferpentina potius videtur
,
quam
alterius uliius beftiae , licet fquamofa non
multum fit. Colorvarius.praecipuuseftvi-
ridis cum cceruleo fubluteo , & nigricante
mixtus. In dorfo & fupina corporis parte
magis virefcit, fub collo , ventre , & prona
parte magis flavefcit.
Atque haec fuccinfta quidem
,
genuina
tamen , & veriflima animalis hujus , non a
circulatorealiquoartificiofe compofiti, fed
aDfiO, ac naturarealirerinlucem produ-
d:i, eft expoftio. Quod ficuti verbis in char-
ta,italineamentisfuisin?a^f//dexpreflum.
curiofi Leftoris oculis , & menti exhibere
voluimus, idque eo libentiuspraeftitimus,
quod certifllme fciamus a nullo Zoogra-
pho, ita exafte defcriptum, atque concinne
ejufmodi draconem depiftum veluti hic fa-
fium, unquam fuifle.
Nunc ad dracunculum redeamus. Hunc igi-
tur hipedem efle cum conftet , hominem au
hanc afuo nomine,ficuthodieque remanet,
y^wf/-/wwappellavit. Ibi populum quendam
ofFendit pifcationi operam dantem^ &com-
plures ibi cafasHifpani
confpexeruntquafii
pifcationem exercentium: hi populi autem,
qui erant ad quatuor millia , confpedlis Hi-
fpanisaufugerant
: acvariigenerisferas pi-
fcefque elixantes atque torrentes cafas illas
ibidem conftruxerant. Inter alia ferpens ala-
tus craticulaj ligneje erat impofitus, qui in
maximum ftuporem Hifpanos converrit.
Paulo longius progrefli in reliquis tugu- Mimalhle
riis complures e.)\i{modiferpentum vivosoi-'""""^
^**'
fenderunt
,
quorum pedes vinculis alligati,
ig^uaiTt/-
fauces funibus conftriftse erant, ne quid ho-
^"
didtur,
minibus damni inferre poflent
, quemadmo-
1tarl^"'
dum urfis, canibus
, equis , aliifque feris ca.-JP'"^^'*^
piftra injicere folemus
; ufque adeoirama- ^^7""
nes videbanturut a contaftu illorum
pror-
fus Hifpani abftinerent. In piftura,quae
hoc
in libro confpicitur , & beftiam hanc expri-
mit ,pedesbini faltem
appinguntur.
Petrus PetrusBel-
Be/Ionius Obfervationum
fuarum lib.2.c.70.''"**
Hahet JEgyptus,
inquiZ,multospratereaferpen-
tes, quorum non meminimus
;
qua de nocentiori-
tem dicere nefas fit
, & aviseffe nequeat, \husdixiffefatisefi.Quoniamporroconditaatque
quodpennisnonfitveftitus,&aferpentum integraquorundam
{erpentum alis & pedi-
numero, quia binospedeshabet, excluda
Ariftotelcs.
tm,vefpertilionemvit{2LcisiS,exj^riftoteiis de-
cretisfolumreftat. Atqui vefpertilio pluri-
ma habet quae dracunculo minimecompe-
tunt,&
utaliataceam, cutis fola reclamat,
quae in hoc eft fquamofa & glabra, in vefper-
tilione
pilofa &villofa
,
qualis ferme in mu-
ribus eflefolet,
fedundique funt anguftiae,
TOM.II,
bus prseditorum (quos ex Jrahiaparte in^gy-
ptum advolareferunt)
corpora vidimus , unius
exiis iconem Le^orum oculis fuhjicere volui-
mus
,
plura de eo in lihro
deferpentihus diEiuri.
Veruntamen ,ut quam diligentifllmepene-
trarem quaefivi hunc Bellonii librum
,
quem
f3Lmevi.d^Serpentihuscox\Q^\x.ete
non potui;
quare quid de fimilibus draconibusicu^{ex.it,
me
io6
MUNDI SUB
Se^i.lY.me fugit.
Hocfciq, ejus figuramquamin
his
Obfervationibus-fuis propofuit, ad no-
flri
dracnncuU
imaginem proximius accedere,
^uam ad aliarum ullam a nobis ex aliis Au-
(^loribus.excerptam.
Ambrofius
Confimilem prorfusjf;/rrfw Ambrofius
Pareus.
pai-eus libr. i. depinxit. Verum quid dra-
conesCmt, &undeveniant, nondocuit , ac
Plinius. fola illa
,
quE Plinius habet, attulit
,
quae ad
rem noftram nihil faciunt ; hic enim de dra-
cunculo noftro non fomniavit quidem , ve-
rum magnos ferpentes quofdam, ut fupra
memini , draconum nomine afficere voluit.
AdditPareus, aliummajoremTricornem,
monopedem hunc , aut multipedem dicas,
haud fcias , uno verbo , monftrofara potius
quamnaturalembeftiam. Wi ^mho Draco-
nes ab aliis omnibus animalium fcriptori-
bus.quosegovidi, utidelineantur, itarai-
nime explicantur ;
ut probabile valde fit,
unum fcriptorera ab altero hosmutuo acce-
pifte. Quodauteminternoftrumverum,&
hbs difcrimen intercedat, pofterius paulo
declarabo.
Cardanus. Cardannstzmen lii>.9. Subtilit.fenobisop-
ponit, & ferpentes alis , acpedibusprivat.
Rationem hanc afilgnat.quia fic pernicies &
perniciofi maximefimulforent,quodnatu-
rx benignitas non perm ittit. Ea de
cmfa,
ait,
nuUam avem vsnenofam natura fecit,autfifecit,
aut in inaccejjis , aut indefertis locishahitahit.
Manifeflum eft
igitur exfine ipfo , curferpentes
fine
alis
, ^
pedihusfint. Sed & finishujusra-
tionem adduxit
,
quodputaveritnimirum,
venenum horum ex ficcitate nimia eiTefic-
cifilmjE fubftantizs, quareaequum fuiffe , ut
cornua , ungues ,
ofla , & plumse venenofo-
rum carnibusanimalium immifcerentur, ut
hxc ficciora ita efficerentur & nocentiora.
Scabger.
^^xScaltgerxn Exercitationibusfuisadver-
fus hsEc difputavit, viderepoffiant, quibus o-
tium & commodum magis eft . Ego vero
eundem Cardunum, vel hoc ipfo in loco , non
fatis fibi confentanea docuifl~e mihi perfua-
deo, quando adhuc venenofioresferpentes
illos
,
quibus ungues & cornua non carnibus
immixtafuerunt, fedextremitatibuseorum
Cardanus.
adnata fcripferit. Serpentum vero , ait
,
qui-
cunque etiam velin cauda ungulam, velinfronte
cornu halent , immodice
ficci
junt , atque ideo
perniciofifimi. Ut igiturjerpentes "venenopra-
diti e{l;nt,pilis,plumis, crurihus, aliifque carere
dehuerunt
,
parum etiam his hihere necefle
fuit,
(5" ut oculi ruherent. Hacde caufa nullifer-
mepifces venenofi
,
quod
fi
fint ,
(iccifiimaparte
talesfunt,ut [epores
marinifelle, ^fpinis ara-
neipifces. Hascomnia,
& c\ViX Hcahgercon-
tradicit , fub incudem ad longum referre,
nunc non licet
, nec libet
, alio id loco fiet.
HocfolumproafTerendcconfirmando.&a
dolis, fraudibufqueomnibuseximendo/^rdf-
Idera. cunculo noftro , ex alio Cardani libro de Rerum
varietate
,nemfe,
cap.^^.hh.j.
attulifi^e, &
Cardanum nolentem volentem verjtati jis-
T E R R A N E I
fenfum praebere debuifi^e
, mihi fufficeret,
hujusmodi prorfus,ut ego opinor, dr <cuncu-
los ab ipfo Parifiis vifos
,
qualis nofter eft,
jam dudunxfuifie. Hxcconcepta ipfius , di-
d:o jam loco, funt verba. i^e^r/rfeferpentibus
alatis , dum Lutetis
eflem ,
quidviderim apud
Gulielmum muficum referam . Hahehat ille
quinque tales
,
quales nuncdefcriham
,
quicum
omnes diverfis temporihus hahitt
eflent ,ferma
vero eadem penitus , indicahat non
fuiffe
com-
mentitios , neque enimd/verfi homines
, eadem
adunguem
, ^
maxime
diverfis temporihusfin-
gere
poffunt
. Erant autem bipedes alis exi-
guis, ut vix volare
poffe
crediderim. Caputpar-
vum
,
^ferpentum cjpitifimile. Color lucidus,
plumce nulla, necpili. Magnitudo ejus, quipra-
cellehat alios , cuniculi.
Praflitiffet
,fi
confitii
fuij/ent, alas tamgrandes addere,
utpoffe
volare .
^xjflimarentur ; dclatos ex Indiacon/iat. Dra-
cones vulgus vocant. Hos ego,ut jam fcripfi,
noftro dracunculo congeneres fuifTe conci-
pio, quamvis notas omnes
,
qusin noftro
funt, non exprefTerit f<7^<^jwj. Pedesvero
draconibus quoq; Scaliger dedit exercit. 189.
Scaliger.
\etum
fitne
dracunculus
nofler
exferpentum
progenie oxmndiViS'? Adhocqusfitum ,fi/fri Ariaoteies.
ftotelis & Plinii doftrinam fequi velis, ne-Piinius.
eando,fi naturam confulere malis affirman-
do refpondebis. Cornu in primis corneum
non carneum obftat, ne ferpentem exho-
rum decretis Auftorum efTe credas.
Quamvis enim Herodotus lihr.%. dicat, Herodotuj.
At circa Thebas funt facri ferpentes , nihil
omnino hominihus noxii
, pufiilto
corpore
,
binis
pradjti cornibus, efummo vertice enatis ,
quos
defun^os
/
Jovis xdejepeliunt. Huic enim Deo
illosfacros
effe
pradicant. Et Plinius lib. XI. Plinius.
cap. 37.
Cornua multis quidem^ aquatilium,
^
marinorum
, fe'
ferpentum , variis data
ejfe
modis refert. Aittamen
,
quajurecornuain-
teUigantur
,
quadrupedum tantum generi con-
cefla effe. Itaque ex Plinii hiftoriahabemus
quidem ferpentes cornutos quos ceraftas vo-
cant , verum non duris ofTeisque , fed molli-
bus, &, ut ipfe loquitur, corporeis cornihus in-
fignitos. Nofter autem dracuncuhis unicum
omninocornes, & duriffimse fubftantise in.
apice capitis geftat cornu ; cornu inquam ve-
rum . non Criflam
,
quam aliqui draconibus
attribuerunt. Draconum enim criflaj Plinio
tefte quividerit , inquit, nonreperitur. Sed
haec n\\\i\did Dracunculumnoik.mm faciunt,
cum,h3ecomnia, 8cpedes,Sccornua, dcala,
eum a monjlrojoferpente five dracone non ex-
imant;& ex commixtione variaque
confluxu
materia hic nafci potuerit is folus fatebitur,
qui miram Naturs potentiani fatis pene-
traverit.
Videamus ukerius, fiplacet, anchntesin
hoc dracunculo/erpentini {mt, necne.> Ari/l.z.
Ariftoteles.
Hift.anim.cap.
17. Gazainterprete , Dentes G^zi.
exerti omnihusfunt, diit, /erpentihus. Scaliger
scaliger.
ad hunc locum ,
illud nequaquam
excufatur,
inquit, (in Gaza videlicet) cuminterpretatus
eft
LIB.VIII.
DE ANIMALIBUS
SUBTERPxANEfS.
107
Cap. 1 1.
ejl exertos dentes
;
nam neque idjonat vox Gra-
1
gunt
coflas) pracorMis
^ vitalihus natura cir-
ca ,
neque verum
eft ,
neque exertifuntduo illi,
'
cumdedit
: at ventri, quem
necefle erat increfce-
quos longifmos
tradit Plinius
,
quanquampra : re, ademit. Nulli animalium
circa ventrem
ofta.
cateris exftent.
Deinde, quaksfint dentes nar- Pelus homini tantum latum , reliquis carina-
rat (fcilicez Ani\:ote\es),(^ dicit dentesferra
ti omnibus [unt. Nefcio cur Gaza tranjlationes
hahent exertos ? cum
hocfit
contrajenfum. Pa-
tetferpentes hahere deniesferratos
, (0
non ex
tum,
volucrihus magis
,
^intereas , aquaticis
maxime.
Coftte homint
tantum
otionce
,
fuihus
dena
,
cornigeris
tredecim
,Jerpentthus trigin-
ta. Lego verb
coftce
hominitantumduodena.
fertos-
Eft
etiam contraverhum Gracum, nam 'nififorte fuperiores
(quje excufatio
in ^rt
interpretamur dentesjerratos
five
afperos ,
vel
flotele forfan quoque locum
habebat)
ofto
inflexos
,
fivevallatos. Sed ambohi l\m/iu-
guftinus Niphiu
,
qukmjultus Cafar Scaliger
a Plinio hoc ipfum difcere jam olim potue
runt
,
qui lib. 1 1 cap.
3
7 . dentium tria genera,
ait, ferrati,autcontinui,autexerti. Serrati
pe<ftinatim coeuntes, non contrariooccur-
nas tantum intelligat veras
, & legitimas
non
adnumeratis quatuor fpuriis.
Verum
& alia ex hoc Pliniano loco anim-
adverfio
fuboritur
, cum ait , nullianimalium
circj ventrem
ofta. Quam legem dudum prius
Arift.
decreverat lib.
3. hift. anim. cap. 7. Ariftotele;
fu atteruntur
;
utferpentibus, pifcibus,cani- his conceptis
verbis : Pe^us etiam
coftisim-
bus. Quales revera in viperis &Serpentthm
^^pofitum e/i, qua quidem
adverfa. interfe coeunt,
inveni
,
non ere(5tos tamen fed tQcmvos>.\cum reliquce
hrevioresfint
,
quam utjacereidem
Aft narro tibi , mi leftor
,
dracunculi noftri
'
queant
; nullum enim animalejt,
quodcirca ven-
dentes non canum
,
fed felium
,
uno verbo trem os haheat. Paulo aliter hajc vertit Sca-
ScaW
Leonum dentibus fimillimos efle
,
quibus liger,fedqu3eid,
quodnosintendimus,non
ad unguem comparantur. Adquos accedunt
etiam illi
,
qui in Tigre& Lynce videntur.
Quare ne cramben bis
coftam tibi apponam,
& eofdemleoninos dentes hicfufiusquam
pareft , depingam remittoteadeaquaefu-
pra diximus , ubi fufficienter eos enarratos,
atque delineatos offendes. Igitur nec den-
tes, utvides, ^^/-acMBCK/awaferpentibusfe-
Nicander.
parabant
,
quamvis Nicandrt opinioni non
congruant, his enim illetriplicem dentium
ordinem hifce verbis afTignavit &palearia
appendit.
lormofa apparetfpecies,pulchro illius ore,
Triplice confpicuifeprodunt ordine dentes,
Magnafuh exigua fcintillant lumina fronte,
Tindaque felle tegunt mirum palearia men-
tum.
fd-z.i^.Serpentibus, ait,coft3?totidem,quot
dies menfem integrum complent, finguiis
enim tricens. In utrovis autem draconis
noftri laterequatuordecim coftas invenio,
quibus fi duas addas claviculas , habebistri-
cenarium numerum, erit igitur ferpens. Be-
nehabet. Attamenexiftimoego, Jri/lote-
lemxn quovislaterevoluifletot coftas, quot
'diesfuntinmenfe,atque{icomnesfexagin-
taeffent. Hoc ex cap.x y. lih.i.
Hiftor.
anim.
eruo. Dorfumponepedmeft , cujiupartesfca-
pulce
, ^fpina infraque e regione ventris lumhi
hahentur
, communes autem partis fuperioris
,
injeriorijque
cofla
ottona ; nam de hominihus
gentis Turdulorum (Scaligevlegit Lygniorum,
XMynom enim Ariftoteles habet,alii Ltgurum),
quos fepteniscoftisferuntcreari , nulliusidonei
Au^oris te^imonio
conflat . Recenfet igitur
Arifloteles non utrorumque , fed fingulo-
rum tantum laterum coftas
,
quomodo e-
nim omnis hominis coft^ oftonae faltem
eflent.J
Probe
Ariftotelem Plinius imitatus eft
lib.xi. cap.37.
Pelus, ait, hoceftofta,
(alii le-
TOM.II.
flinius.
mutant. Aft noftro in animali
certiftimum
eft, diftas utrimque
quatuordecim
coflas, non
peftoris
folummodo regione
comprehen-
fas, fed per ventrem inferiorem
quoque dis-
pofitas
,
ufque ad os facrum , ubi coccyx
&
cauda incipit, pertingere, & has quidem,
vera ofta
,
non fpinas
,
quales in pifcibus
funt
,
apparere
, &efle Sole meridiano cla-
rius patet,
His tamen omnibus modb allatis obje-
(ffcionibus non obftantibus
, & haud quic-
quamproficientibus,
fiquisme judice, de-
cernendum jubeat, ad quodnam animalium
genusdracunculum
reducendum cenfeam
:
Ego inter Serpentes potius
,
quam ulla in
aliafpecieanimaliumipfiremanendum
ju-
dico.
Hoc enim concedat mihi aequifllmus le-
Rot, nullus dubito , tam infignibusinftru-
ftum membris , tam variis ornatum organis
animal , ex putredine minime emergere po-
tuifle. Ex verme etiam quod oriatur, vix eft
probabile, ex ovo igiturexcludaturautvi-
vum e matre fua enafcatur oportet.
Ovipara autem vel exanguia funt , vet
fanguinem participantia. Illa autem mollia
teftacea, cruftacea vel infefta funt : nullum
ex his draco eft. Natatilia omnia pifces funt,
vel ferpentes etiam natrices didje
; verum
hsEc omnia pedibus nuUis egent, nifi am-
phibia fint. Ovipara terreftria
finepedibus,
ut ferpentes, funt velpedatavelquadrupe-
dia
,
quae cum ferpentibus plurima commu-
nia habent, &pleraque funt amphibia. Sunt
tamen ex hifce aquaticis aliqua
,
quae ovum
quidem inter fegenerant, & exhocpoftea
fcetum vivum edunt
,
quod & vipera cum
paucis quibufdam ferpentibus molitur.
j
Inter vivipara folus vefpertilio volat , re-
liqua incedunt omnia.
Jam
autem fupra
probavimus , dracunculum non efl!e vefper-
tilionem, cum cutis obftet, qusferpentis
%
eft
io8
M U N D I S
U B
<Se^.lY.
eft in
dracone,
muris verb eft in vefperciiio-
ne.
Addo
caudam in dracunculo longam,
in
vefpertilione vivo vix vifibilem, in lcele-
to
tamen
carneprobedenudato, fatiscon-
ipicuam.
Jam
autem quidindeincommodinafce-
tur, fi dicamus dracuyiculum ejfeferpejitem pe-
datum, adeoque hipedem ^
alatum ? licet
Ariftoteles.
hunc Arijioteles nufquam viderit , auditione
nunquam acceperic , & in rerum natura
haud elfe crediderit,
nequeideoetiamde-
fcripferit
>
At, inquies , hoc implicat omni-
no contradi(?lionem quandam , fcilicetfer-
pentem appellari
,
quae non ferpat , fed vo-
let
,
atque pedefter ,
avium inftar ingre-
diatur.
Huncigiturpermelicebit, ut lubet, vo-
ces, &novE animalis formse, novum ,
fi pla-
cet.nomenaffingas, egononmoror. Nam
revera etiam ad ferpentes potius
,
quam ad
quadrupedia animalia perfediora ,
lacerti
pertinent , licet pedibus quatuor incedant.
Et quid mirabiiius eft quam pifces natare
&
voiucres fimui efte
> quod in Milvo noftro,
hirundine marina
,
quarum mihi una eft ia-
tiffimis membraneis aiis, &pifcibus iliis In-
dicis
,
quos Hifpani Boladores appeiiant,
quotidiana experientia teftacur. Quid fi
igitur
dracunculus ferpat, incedat , &volet, fi
opus fuerit, an hoc abfurdum exiftimemus ?
Voiare autemiiium, tot prseciarisfcripto-
rum veterum , ac recentiorumteftimoniis,
jam fupra adftruximus.
Hoc tantum adjungo
,
qui nobis hunc
draconem depingunt ,
folere id aiis ereftis
facere , atque ut pennx ,
& orse extremae
non caudam verfus refpiciant
,
quemad-
modum in noftro revera videre eft , fed
furfum erigantur, eundem deiineare. Quod
an re ipfa inter volandum ita eveniat,
an ex piftorum potius cogitatione hoc
ortum duxerit , anxius vaide adiiuc iis-
reo.
Verum qui eaqujede draconumgenefi {n
pra tradidimus refte expenderit , is aflerere
pariter cogetur hoc animal non nifi exputre-
dinofa materiie femine
produftum fuifle , id
eft, ex variorum animalium, natatiiium
,
qua-
TERRA NEI
I
drupedum voiatiiiumque colore fermenca-
;
ta materia
,
qu2 vei milvus , vei vuitur in ni-
i
dum fuum tranftuierit , neque aiio modo
'
monftrum lioc enatum fuiffe fibi perfua-
jdeat.
j
Quid de ridtu Imjus, de auribus, colio,
!
peftore , coftis , ventre dicam > Ricius huic
Ibeftioiae pro exiguitate maximus eft
,
ut fi
verum efl, quod Plinius monet , quce i/^dw
Pliniu$.
\grandem hahent , laniatu vivere
,
hunc eciam
|dracunculumrapacem & ianiatoremdicas
InecefTe eft. Et quamvishaudnefciam, fer-
j
pentibus piurimis,adeoque draconibus a me
'fupra traditis, apertilTima efle ora, utcer-
vos quoque integros devorare vaieant ; So- Soiinns.
(linus tamen cap. 32. veris draconibus ne-
jquaquam magna , fequentibus verbis attri-
ibuit : Porro verisdraconihus oraparva
, ad
\morfus non dehifcentia
,fd
arBa HftuliE ,
per
\quas
^
trahunt fpiritus
, ^
linguas exerunt.
\Quippe non in dentihusvim ,fedfin caudis ha-
\hent
,
^verherepotius quam ri5tu nocent.
Auriculce praecerea nuiii darse func ferpen-
tum generi. Hoc Pltnii eft ediftumloco jam Piinius.
nuper cicaco. Sed, auricula , inquit, omnihus
I
duntaxat animalgenerantihus , excepto vitulo
marino , atque delphino,
^
qua cartilaginea ap-
\pellavimus
, ^
uiperis. Hcec cavernastantum
j
hahent , aurium loco
,
prater carttlaginea
, @
I delphinum
,
quem tamen audire
manifeftum e(i,
, nam
^ cantu mukentur
, capiuntur attonitt
'fono.
^onam modo audiant mii um. Simili mo-
i do fquamiferis ,
^ferpentihus ,{ci\icetcaver-
na cancum ad auditum. Hac Piinius more
fuo foiico ex Ariftoceiecompiiavic, qui &Ariftotcl;
ipfemericoeftaudiendus iib. i.cap.n.liift.
\
animai. Eorum qua fenfum
ohtinent audiendi,
aliis auriculcefunt , aliis defunt , meatufquepa-
tent ipfi
audiendi , ut iis quapenna , aut cortice,
fquamave teguntur. At ea,qua animalgenerant
omnia auricu/as hahent , excepto vitulo marino,
^
delphino ^reliquis ita cetariis. Vitulus ergo
marinus continet manifejios
,
quaaudit, atdel-
phinus audit quidem
,fed
nulliscavernis
,
qua
vicem praftent aurium. Aft dracunculus nojier,
cancum abeft , ut ferpentum more auriculis
careat , ut Apuieianis etiam ferme pares ge-
rat & fubrigat.
APPEN"
Cap.ll.
LIB.VIII. DE ANIMALIBUS SUBTERRANEIS.
APPENDIX alia.
i9
Mundo Subterraneo jam edito %)mm appulit EliasGeorgiusLoretus artium fcien-
EHat ceor-
ttarumque extmius cultor
.,
qui /equentem rerim congertemin Helvetia obfer)^atarum oe-tus,
tulit; cjutis cumfumma cura &dili^entia defcripta^ videretn^ & in meo MundoSubterra-
neo deejje comperiremy dignif^imai cen/ui, qua in fecunda MundiSubterrafiei editione in-
Jererentur, tum ob res ^diBo Loretoobferl^ata/S^dignifSima^ con/idcrationis^tmnquiaiis
quce ego de diciis locis collegeram
,
oppido convruunt
,
magnique momenti funt ad rationes
!?hyfica^
,qua4 in diBo Mundo Subterraneo dc pwdigioCis rerum caufis attuleram con~
firmanda^^ &ftabiliendas. Et uti diBui Loretus
fubforma epifioU
ea miiA dejcri/ifitj
ita quoque ea /inceritate quapar eB
,
illa hic injerenda cenjui.
R E L A T I O
Rerum quarundam memorabilium faia admodum ReverendoPatri
Athanajio IQrchero Soc.
J
e s u ab Elia Oeorgio Loreto,
^niae Anno i66j.
Admoduml^Verende ^ligiofif^imeque in Chrijlo Tater^ Tater ac ^atrone Cot\

MUfas
Athenis exules (poflquam
Graeciam univerfam melioremque
mundi faciem foeda barbarie Ma-
hometanus inundavit Cataclyfmus) dum
ego non vano crederem argumento in mon-
tes Latios cum Religione fimul atque im-
perio ParnafTum tranftulifle
;
Romam de-
latus ,
inveni univerfam Phoebi fupelle-
6:ilem una cum Mufis ac tripode tuum in
peftus tranfm igrafle , Pater Adm. R*^^ . Per-
mitte cum rubore tuo veritatem meloqui,
quam odiffe profec^lo non potes , ututvirtus
tua demisfiffima ac finceritasGermana non
dico fucum acpoppyfmataadulantum ,fed
juftiflimas etiam laudes abhorrefcat. Verum
in tanta luce , umbram comitem , famam
fcilicet immortalem quamvis fugias
,
non
tamen efTugies. Antithetouamat: fugkntes
feqmtur,fequentesfugit.
Jam enim ad mundi
utriufque valvas defcriptum Kircheri no-
menomnis legit legetque pofteritas
;
tuis
temetipfum depinxifti coloribus , &adhuc
inter humana fub fatis Apotheofi potitus es.
Interim tamen, licet nihilhumanuminte
fit, totus Humanus es. Cujus ego huma-
nitateeximii in Gazophylacium Thaumatur-
gkum , veluti ApoUinis facrariumintrodu-
ftusobftupui tantam cerebri latitudinem
;
cumquevoluminumtuorum tum editorum
tum edendorum monftrata miracula , fer-
monem de monflrisportentifqueNatura intro-
duxifTent, incidere mihi nonnulla fimilis
argumenti
,
quorum a me fieri planiorem
quandam mentionem benevolentias tu2
imperium exigebat. Cui jure merito ob-
temperaturus , fidelifTime referam nonnul-
la a me in itineribus obfervata; nonquod
novum quidpiam tibique incognitum me
prolaturumftolidifTimeputem; utpote qui
univerfi totius phyfica ac hyperphyfica
quajlibetreconditaitineribusecftaticisper-
fcrutatus , etiam Mundum Suhterraneum no-
vus Hercules nobis aperuifti ; fed ut-tribu-
tum quoddaml debiti obfervantiaeque erga
te mCcB, veluti minora flumina in ingentem
fcientiarum tuarum oceanum conferrem.
Atque ut inde exordiar
, unde itineris
coeperam primordia. Eft in Marichionatu
Badenfi in agro Higelsheimenfi colliculus
quidam modice intumefcens
, pafTibus cir-
citertrecentisavia regia verfus dexteram,
totidemque a Rheno , flniftram verfus diffi-
tus, in medio craterisaut lebetisinftarro-
tundi excavatus , dequo conftanti famare-
feruntviciniffimi accolaeHigelsheimenfes,
apud quos per femeftre
commoratus fum
,
eo in loco
, adhucquorundam memoria, ha-
hitdifCe gentem qua.nda.mfuhterraneam virun-
culorum
,
quirufticisannonscaritatepres-
fis
,
aliave in neceffitate conftitutis opem
femperprsfentem attulerint, vitae fubmini-
ftrando alimenta, cum pafto tamen ac con-
ditione reftituendi, ubi adfutura effet facul-
tas. Imo fuifle converfatos familiariffime
cum vicinis, vidum potumque fxpe inv^'
nientibus ibidem paftoribus ac
meflor^us.
Atque ob hsc beneficia inhodiernpm
ufque
3
/ diem
hic de vi-
runculis
Montanis
dicitur,funt
men. Ds-
monum
prscftigiae
quibiufim-
pticiores a-
nimoi ai
cultum fiii
^
divitin-
rum nlitcert
folent. Hde
qu de hifce
fufius
tra-
Bavtmus
fuo loco
in hoc -
Tamr
-^
iio
MUNDI SUBTERRANEI
Sf^.IV.diem
coUicuhs
ille fan^us five fandorum
|
Commorari autem communiter ^/>;Vaj
nominatur,
eo quod illos pro fanftis habue- \fidterraneos, quos vulgus Pygmaos vocat , iis
rint.
qui tanta charitatis opera erga indi- |in locis, uii divites metallorumfuntminera,
gentes exererent , neminique moleftiarum
j
velthefauri reconditi , exemplis duobus mihi
'"^'
notiflimis comprobabo. Summamihicum
Chymicoquodam Helveto eftfamiliaritas,
quo vix peritior uUus rei metallicx.Hic mi-
hihocanno i6(S7,inMajorecenfebat,
qua
ratione duas ditiffimas metallorum mine-
ras ante exiguum tempus repererit
, uti
etiam infignia qusedam frufta mihi often-
debat. Venit, inquit, non ita pridem ru-
fticus ad me e fylva Bregantina adLacum
Lemanum, qui ubi ex habitisdifcurfibus
in cognitionem deveniebat, me rei metal-
licse peritum , Heus , ait , filentio tuo quid-
piam confidam. Nuper inmonteapricans,
defpicio fubjeftam invallem; eccetibidu-
bio quodam , intuitu video fe quid mo-
vens
; infendo aciem oculorum , ac cer-
no mafculum quendam nigrum adradices
montis fodicantem
,
qui cum oculis fefe
aliquotiesfubduceret,iterumquefieretcon-
(picuus
; ego admirabundus defcendi ne-
gotium hoc mirabile propius luftraturus :
fed nuUo amplius comparente neveftiglo
quidem,reperieoinloco, ubifoderat, haec
mineralia ^c. Alterum non abfimilerefere-
bat:fe nuperfuifie apud rufticosquofdam,
qui cryftallos in montium Helveticorum
fummiscacuminibusinveftigant:abiifdem-
que fibi locum fuiffe monftratum , ubi unus
illorum per jocum alios delufurus in petram
incufi!erat ligonem, exclamansfifto gaudio,
proh qualem hicce cryftallum inveni! fimul-
que tantum ibidem in cavernis ac vifceribus
fcopulorum fragorem tumultumque fuifi^e
auditum, ut omnestremebundiindeproti-
nus aufugerint. At metallarius ifte fubo-
doratus ex figno rem
,
nobilem metallorum
venam ibidem reperit
,
quam ob Domino-
rum , manusftatim injicientium, ingratitu-
dinem atque avaritiam detegetnunquam.
Atque hic obiter annotare non abs re du-
xi,perfuafionemvuIgi efie tefte experien-
tia faepilTime comprobatam
;
Jiquis ad hu-
jufmodi fpeftrorum apparitionem, utifos-
foribus metallariis evenit frequentifiimc,
alteriidmanifefiet , neque, quid fibi confpe-
ftum fuerit, triduano, vel, ut alii volunt, no-
vendiali fupprimat filentio
, eundem vel
quicquam inferrent, cum bonis libentifii
meconverfarentur, malorum autem fuge-
rent res atque commercia.
Contigit enim vice quadam aliquem fru-
mentum mutubacceptumiifdem perfamu-
lum fuum reftituere
,
quicumidlocoprae
diftodepofuiffet, nonacceptatum fuitfru-
mentum illud
,
quod immundum efi^edixe-
runt
,
quia famulus ille manus die eidem
non laviffet.
Nunc nihil horum amplius contingit, eft-
que ibidem a Marcltionibus Badenfibus e-
reftacrux Egolocumillum,utpotevix 800
inde pafiibus habitanSi, fxpifTime de die,
noftuque e feneftra perluftravi,nihilque re-
larionibushifceaffine mveniautvidi , etfi
fpedra no(5lurna domum noftram tranfeun-
tia inque fylvam vicinam concedentiafere
viderim quotidie. Retulerunt mihi Paftores
duo,fe in coUiculi illius media, ut fic loquar,
matrice thefaurum invenifle, reconditum
in olla , eumque ipfis prae ftupore ac gaudio
exclamantibus ftatim difparuiffe. ut hinc
coUigam , fi quid fimilium Pygmaeorum
quondamanimadverfumfuit, fpeftrafuifle
thefauris femper cuftodiendis intenta ; hic-
quealiquandointerbelliturbines defoffam
fuifle fupelleftilem aliaque gentis vicinae
bona, ipfifTimuscolliculihujus venter ex-
cavatus videtur arguere.
Huic affine referam atque anne^flam,
quod communi omnium ore excepi in
WeftphalianonproculOfnabrugo in mon-
tibus vicinis (credo Iburgenfibus) antrum
fuifieinexploratorum recefTuum , ac Laby-
rintheis perplexum erroribus
,
habitatum
ab hujufmodi pumilionibus, ac fpeftris
montanis
,
qui hominum erant mercenarii,
maxime exercendo artem fabrilem
,
pretio-
queexiguoomnis generis inftrumenta cu-
linaria, aliaque affabreeferrofabricabant,
qu3e ubi contrada ruptave fuerant, nulla po-
terant arte humana refici aut ferruminari.
Cujuseeneris climacem feu inftrumentum
pro fufpendendis lebetibus me Ofnabrugi
vidifTememini^quoda gente hac montium
inquilina confedium affirmabatur. Plurima
de hifce palfim vulgi rumor ad me defere- brevifatisconcedere,velplerumquediutur-
bat : Feras videlicetvenantum elufifTein- no graviffimoque morbo conflirtari. cujus
duftriam
, dum ad fpeluncae iftius afylum Irei indicium fecum adferunt communiter
refugerent , canefque feftatores veftigia fe- i in vultu , ubi mali ominis charadler quidam
rarum infecutos hifcein latebrisdifparuis- imprimitur,aliquotemporeindelebilis, uti
fe, nec reverfos unquam. Ego cum locum
non viderim
,
de eo quoque plura non re-
feram. Dicuntur Montani hi Pygmaei fo-
lita hxccum hominibus
commercia inter-
mifiiie
,
poftquam eo in loco
, ubi&res&
Dretium pro iis deponebatur, quifpiam in-
g^nus in ignominiam ipforumalvumexo-
neraffst.
nota quzdam pallidifumi coloris inftar
nummi rotunda, veletiamcolorisalterius
ac figuraj. Cujus rei verifTimum adducam
teftimonium. Cum eflem in Auftria fupe-
riori Efferdingae , foemina quaedam mihi
verbisjuratisafl^everabat, fe, dum adhuc
puella effet 1 7 circiter annorum , a pago vi-
cinoreduceminfinu portantem poma , do-
mum
LIB.VIII. DE ANIMALIBUS SUBTERRANEIS. II
I
Cap. II.
mum repetivifle , acruri nonprocul a pago
fibi obviafle fpeclrum quoddam Giganteae
molis, fed mortis hiftar nuda fine carnibus
ofl^a praetulifle, quod cum intuitu terribili
eam aliquantifper confliernafl^et , tandem
arreptam in fublime fuftulerit
;
quse cum
JESU ac Mariasnomine inclamato coelefte
imploraretauxilium
,
dimifla a fpeftro in
terram reciderit illsefa, & nepomoquidem
unico e finu elapfo : cumque fufpiceret
immane iftud monftrum, fuifl"e iterum ac
tertio elevatam vociferantem , mi JES U
ficcinehicmihi moriendum > Ad quasvo-
ces fpeftrum ferale eam torvum intuens ca-
pite concufloquafi indignabundum dereli-
querit humi profl:ratam ftne ullo penitus
nocumento. lUa vero fibi etiamnum me-
tuens refpexerit mortualem larvam paflibus
immenfis vicinum in pagum contendere
ubi altera quoque die tria funera fuerint
fepulchris illata. Tandem domum rever-
lam cum mater interrogaflet,cur fictoto ore
palleret.cafum enarraffe. acfubito in labiis,
ubifcilicetanteaterram a lapfucontigerat,
vifam fuifl"e notam nummi figura circum-
fcriptam, acpaucispofl;diebus in morbuml
plus anni fpatib durantem incidifl^e. Similia I
quoque fpedlra fe vidifl^e fimplices quidam
j
rufliici mihi multoties faflifunt, qui etiam
'
fexus difcrimen flatuunt, vocando Mortem
marem, aut Mortem foeminam,
tCU tO^t Utlt'
ttC
toDtin/fuifexushominesrapere. Sedqui
mortem nihil aliud nifi privationem agno-
fcunt, facile rudi populo hanc condonant
fimplicitatem . Interim tamen nemo nifi
ignorans Scripturarum hiftoriarumque in-
ficiabitur fpeftra fimilia infcrutabili Dei ju-
dicio ad hominum terrorem acrefipifcen-
tiam ob oculos ftatui , uti tempore peftis
graflantisA
'
vifuseft Dzmonadimpe-
rium comitantis Angeli fores domorum
pulfare hafta,unde tot funera deinde efFere-
bantur,quot idibusportam concufferat. Sit
etiam Mortem Apocalypticam pallido equo
infidentem quis inter phafmata vel phan-
tafmata audebitrecenfere. An autem fimi-
liaportentafint Angeli percutientes, utin
caftris Aflyriorum, aut Divins juftitiae exe-
cutores carnifices Diaboli , hic difquirere
fuperfedeo.
Sed tempus eft, eo quo coepimuspede,
una cumitinere noftro, difcurfum quoque
promovendi , & a terreftribus ad Lacuftres
Nymphis,
fpiritus tranfgrediendi . Audiveram fa^pe-
ligmm numero in Marchionatu Dadenli mira qux-
dam de Nymphis , Naiadibus portentifque
famofi cujufdam lacusinfummis montium
illorum jugis
,
qui Wirtenbergiam a Rheni
traftu interfepiunt. Poftquam igitur ulti-
deatqmm
m\xva meis Vale diftribuifl^em , varia , uti fit
'dMoTqui^'^
itineribus , fcifcitanti mihi pafllm juve-
buiautfim- nefquefenefquemiradelacuquodam
ejus-
fotTnlZ
1^^ incolis uno omnes ore deprsdicant.
mtemm, Habitafl~e illic Naiadesanteannoscirciter
NoTA.
^uicquid
hic rccen-
fetHr de
Cii\erifque
fpc&ns
;
Leiior dis-
cretiu nil
aliifd fihi
ejfe perfua
centum , duxifle cum rufticis choreas , mu-?'"^<^''"''-
tuamdedifl~epecuniam , frumentum, vitje-
XTe//rV,
que alimenta ; lapide in jec% horrendas ex- ttnimas de.
citari tempeftates. Hifce& fimilibus magis
ff/'"''^
accenlus, iicet alias tahum rerum ipla genii
curiofifllmiinclinationecupidifllmus , me-
dicxqueprofeflionisproprium id effe ratus,
recondita naturse clauftra
, abftrufofque
montium valliumque recefTus perluftrare,
atque ipfa matristerrjevifcerafine crimine
Neroniano perfcrutari: iter meuminlatus
deflexi, pernoftavique inKappelnoppidu-
lo ArgentinenfisDioecefis admontiumra-
dices fito; ubi, tanquamloco viciniori re-
rum praediftarum pleniorem cepi informa-
tionem. Afl^everabantomnes. remita,uti
diftum de Nymphis, omnino fe habere. ex-
ftare in curia fua rei fiujus teftimonia ac
monumenta (qualia autemhaecfint, omifi
inveftigare, mundojam noftefcente), ve-
ri i (Te e Nymphis quandam diebus feftivis ad
choreas in curia oppidi folitas celebrari , il-
leftam ruftici cujufidam amoribus : qui cum
vice quadam abeuntem comitaretur ad la-
cum, illaqueidardentifllme,fed fruftra, de-
precaretur , eo quod fummum fibi indema-
lum oriturum, poenafque daturam fedice-
ret, quafi in fcelere deprehenfam : fupplicii-
que fui indicium fore , fi aqua in cruentum
colorem verteretur: ipfenondififtens hoc
igenere officii gravis efle difcedenti, vidit
laquas
,
quas ipfa cum ejulatufubintraverat,
fanguine confperfas
,
nec illam deinceps
1 mortalium oculis comparuifTe.
Et ut in nugis eorum referendis prolixior
fim, ajunt , ex eodem hocoppido objietricem
quandam
,
quam nonnuUi etiamnum fuper-
ftites cognoverint, amafculoquodamhu-
juslacusincola fuifle deduftam ad lacum,
ut uxori fuaj parturienti Lucina adeflet,
manumqueadhiberetobftetricantem. Ma-
fculum hunc blanditiis promiflbque prjemio
refugientem eam formidantemque ani-
mafle,nihil ei nocumenti inferendum: mox
virgi quidam percuffifTe lacum, cujus im-
perio (novoMoyfismiraculo) divifeaquse
patefecerint alveum , viamque per fcalam
cochlidem in abyflum manifeftarint
,
per
quam ambo ii lacum fubiverint in interiora
Mundi fubterranei receptacula , ubi in cu-
biculo quodam non ineleganti Nymph^e
puerpers fuerit opitulata obftetrix
, redu-
(ftaque a mafculo eadem
, qua venerant , via
{cum gratiis acmercede fueritdimiffa. De-
derat autem in pr^mium virunculus ifte
! mulieri fafciculum ftraminis, quem cum il-
la ,
Istior de falute fua ac reditu falvo , recu-
faret, dicens fibi fufficientemftraminisco-
piam domi fupereffe , reputaretque fat eum
profuifle qui nocere potuifTet; abiit munere
eo, quod ipfe identidem obtrudebat , reje-
fto : domumque reverfa ftramen unicum,
quod infciaj adh.Eferat ,
ex auro purifllmo
deprehenjdit. Qviod fi verum eft , magnam
liabet
MUNDI SUBTERRANE!
L!B.Vm. DE ANTMALIBUS
SUBTERRANEIS.
Cap.ll.
habetconfinitatem cum iis
,
quje de famo-
iirtimo Spiritu
9\u6cntaaf
di^to , in monti-
bus Giganteis Silerias
,
viilgo
9iijcnge()it(}
/
verilTima comprobant teftimonia & lucu-
lentaquotannisetiamnumargumenta. Fr3E-
ter hsc narrabant equitem quendam ra-
ptam fibi conjugem
, 77 lacubus luftratis,
hoc e lacu eam reduxiffe , affirmafleque nul-
luminteromnesnecLacumquidem Vene-
ris tam pulchris concamerationibusinter-
nis efle confpicuum
,
quemadmodum ifte.
Sed pedem oculofque propius admovea-
mus.
Altera igiturvix adhucnatadieexdifto
pago per prxrupta montium penes tumul-
tuantis rivi murmur iter inftituens deveni
IT9
pus fcEmineum fimilibusmembris imitari,
uberahaberepartefquefo2mineas,undeaI-
bum quoddam virus inchirothecam dimir-
tebat
;
pofTet quifpiam cum fuperflitiofis
nugari aniculis, Virginem hancefTemale-
diftam
,
quemadmodum de Lacerra ac fun-
dulo pifce fabulantur. Aquaipfiushabetur
nociva, aft ego ex aliquotlargidjmis inde
fa6i:ishauflibus,fuadencefiti , nihilpercepi
nocumenti
,
quamvis aquam hanc aeterno
fqualore circumjacentium fylvarum mon-
tiumquetorpentem, nunquam dixerofalu-
tarem. Habetur autem lacus ille pafTim Sa-
cer,e6 quod neque tumultus neque immun-
ditiempatiatur
, & fiquislapideminjiciat,
pIuviam,tonitrua horrendamque tempefta-
advicum quendam , ubi abaflumptoinvisj tem concitari , concitantemque non levia
ducem fylvicola, venatore, quianteannos
complures venandi ftudio eo perdudus,
fperabatfe eriamnumviamreperturum, o-
mnia prioribus convenientia intellexi , ac
UcMbini. binos efiTelacus, unum
93]UUlKir^fCC /
alte-
rum 9Bti&''fCC
cognominatum. Quo comite
per invia & avia , inacceflafque rupium cre-
pidines vario errore per quinquehorarum
fpatium lafTata proferebam veftigia , ubi
prscordia propemodum frafta crebroscie-
bantanhelitus,& jam fermefugientem ani-
mam fspe fubfiftensrevocabam. Tandem
caprearum inftar iter Giganreum emenfi
confpicimus in montis vertice lebecis in
modum declivi ac concavo, Lacum nigran-
tibus pinorum fylvis undique coronatum
,
aquapicea plufquam quadringentis
,
quan
fubirepericula. In cujus rei luculentum te-
ftimonium referunt,Marchionem quendam
Badenfem cum viris religiofis aulicifque
hunclacum vificaffe
, glandibus confecratis
in eum explofis rebufquefacris demerfis : ac
repente monftrum quoddam horrendum,
inufitacseque figurs inde emerfifTe , eofque
in fugam conjeftafi^e , turbulenta feptem
dierum tempeftate concirata.
Sit fua cuique fides, fit fidei libertas. Ego
fane cum veritate confirmare pofTum me
ad indagandam reiveritatemcumclamore
provocationeque tres injecifle lapides, fi-
gnatifqueinarboreadlacum meo duftoris-
quenominibus, Anno \666, i2.Maji,con-
fcendiffe montis verticem calvifi^imum , Ca-
put Catci,
^ai^eafopif/
diftum , refedifi^eque
tum licuit conjicere, inlongumpariterac in lapide quodam prsgrandi
,
quiinfculpta
latum palTibus ,
ftagnante
;
Avernum aut WirtenbergiciDucismonumenrahabitique
Phlegethontem crederes; fundus infcruta- |ibidemprandii,velforteIimitisWirtenber-
bilis ,ut ex dimenfione olimfafta afTerebat i gici , teftesnotas indelebilifervatcharafte
duftor
;
folummodo verfus Meridiem (ubi
effluxus tenuis innumeris fcatebatvermi-
bus longifsime concatenatis, ut filumefTe
exiftimaverim
)
ad pafTus 6 vel
7 oculis pe-
dibufque permeabilis eft, ubi etiam e lacu
prominentia faxa dantaditumpenitiusin-
trofpiciendi, nivefque ac glaciesvicinam
littori partem integebant. Lacus ille nul-
lum omnino fert patiturve pifcem, fedim
pofitos quoque, velut mare cadavera, ejicit
:
neque etiam ranam paluftrem feufaltatri-
cem lacushic trifti pigerrimusunda nutrie
bat, folum ingentes aliquot tetrofque bufo
undeoculisin immenfumpatebateva-
gandilibertas, peromnem latiffime laetifli-
meque fubftratam Alfatis totius Rhenique
planitiem. Cum ecce tibi vixmediaehoru-
lae interpolato fpatio ccelum haftenus plus
menfe integro agris fitientijjus fudum at-
que i nnube , corrugare frontem , i nduere fu-
percilium nubiIum,torva facie minitari vin-
didilam,fimiIequeindignantiobfacinusno-
ftrumtemerarium, murmureprius longin-
quo , mox acriores paulatim in iras excan-
defcere ,
fulminare, detonare, mixtoque
grandine nimbo perfequi fatigatos, omnem
neseofque emortuos deprehendi : inerant refugii locum excludente natura. Nos in
autem animalia quamplurima fpithamaea terim timore perculfi
,
per nivofos
,
palu-
Salamandris aut ftellionibus fimillima (non ftres , fcabrofque montium vertices ad alte-
tamen prout Salamandras in Aquseduftibus rum tendebamus lacum ; ubique incompta
accanalibus fontium fxpenumerotaftuin
noxio comprehendi) caudaerantoblonga,
4pedibus . colore dorfi nigerrimo
,
per fpi-
nam exiguis ftellulis punftifqueflavis in-
termicantibus. Laterum color exnigroin
cceruleum declinabat , ftellulis lazureis
:
Ventrem color flavus mixto flammeo de-
pingebat. Quarum unam manu chirothe-
cati excipiens
, animadverti beftiolam cor-
TOM.IL
incultaque naturae facies, faxis horrida fe-
rifqueimpabula, mihi perfuadebat: Hic cu-
mulos tumulofque fibi ftruxiffe Gigantes.
Tandem trium fpatio horarum perfumma
contiguorum montium faftigia, pafsim i^{^
laxantiumfuperbius.alicubifehumiliusin-
clinantium
, devenimusad Lacum alterum
"^BifD^fCC/quafi fylveftrem, didum, priori
nonnihil anguftiorem , forma ovali circum-
i> fcriptum,
114
M U N D I S U B
SeB.lY. fcriptum ,
verfus
Meridiem nivofi montis
lateribus
acclivem : Septentrionemverfus
parvo fe
exonerantem alveo in planitiem
laetioris
naturse,de quo eadem,qu3e depriori,
fertfamacommunis:illudqueadditur,tem-
plum hic quondam famofis peregrinationi-
bus nobile conftitifTe, quod nunc demerfum
nefcio quas ob caufas lateat in fundo. Tum
coelum.velutitimenstemeritatemnoftram
hic quoque aufuram aliquid , tam horrendo
murmure, flamma, nimbis, grandineque
defsviit, ut per ampliffimam uliginofam-
que montis glabri fuperficiem , medios in-
ter imbres receffui canere coadli via alia
afpera quidem ,
fed trita domum repetive-
rimus. De lacubus hifce mirus eft rumor,
feruntque in Monafterio ad omnes SanB:oi Or-
dinis Ciftercienfium aliquot inde milliari-
bus diffito librum quendam hiftoriarum de
iifdem aftervari. Nunc, Leftor
,
priufquam
te ad alia deducamus
,
prasfentem fpeftes
lchnographiam.
Etnunciternoftrumin Helvetiam pro-
moveamus,uti inacceffis montium clauftris
ac rupibus, ita naturs portentis famofam.
Quis enim decantatiffimi montis ac lacui
Pilati famam non tenui faltem ac obfcuro
rumore percepit ? Eft ad Lucernam,vetus
ac inclytum Helvetiorum oppidum.verfus
Meridiem mons horrendse altitudinis ac
molis fcopulofae
,
per milliaria complura
vaftiffimam extendens fupra montes reli-
quos monarchiam ,
Frackmont
, Mons fra-
UonsTiUti. <R:us feuMowi Pilati diftus , velpotius Pilea-
tus
,
quod continuisfere nubibusac nivibus
infideatur,ferenoqueetiamcoelo, nubifluo
conteftus pileo urbem lacumque allaben-
tem totamque quaquaverfum circumjacen-
tem defpiciat regionem. In dorfo montis
hujus referunt omnes lacum effiefundiin-
fcrutabilis, naturs admirand^e , ut fi quis la-
pide inje(fto undas ejus quietis amantes
conturbaverit , fubita indignatione vindi-
ftam moliatur,pluvias, tonitrua,tempefta-
tefque horrendas concitando. SQ^^Mundus
opinionihus regitur, &in iis
,
quae abftrufiora
remotioraque funt ab oculis hominum
,
quemadmodumraruseft qui multo cum la-
bore ac fudore oculatam velitcapereexpe-
rientiam, itapleriqueinfimilibus philautia
ambitionequeabreptimira jaftitant , & af-
fingunt fme tufsi mendaces oftentatores,
cum animi fuititillationegeftientes videre
fufpenfos ad fua verba casteros , obftitpefce-
re omnes , intentofque ora tenere.
Atque hinc evenit quod Auftores etiam
non ignobiles de lacu ifto aliifque fimilibus
vanafapenumero fabulofifsimaque memo-
riae prodant fumumque vendant pofteritati,
quod malint cum DiogeneCynico dome-
fticos inter parietes,velutipullifornacibus
.^gyptiacis foti , fcientiarum venatum in
otio
ac deliciisinertesinftituerevitamque
degere
cochlearum
,
quam confueta olim
T^E R P^ A N E I
Philofophis peregrinatione atque induftria
laboriofi latentem in fundo veritatem ri-
mari. Epidemicus ille faeculi hujus eft mor-
bus, itur quavulgusincedit, non quaeun-
dum eft, & fic alteralteruminidem erro-
rum praecipitium manuducit . Atque hoc
ipfum in prjefenti hoc negotio deteftatur
JoannssLeopoldui Cyfatm Subgrapheus Lucer-
) Lcjpold.
nenfis,patriB totiuscuriofifsimusoculatis-^^'^^"^
fimufque fcriptor
,
qui folio zfi. libri fui
Germanico idiomate Lucernae editiarguit
quendam patriae fuae Hiftoricumplusvulgi
fabulis
,
quam oculari experientiae inniti
maluiffie. Non tamen omnia quae de monte
ifto fparguntur inter fabulas recenfeo ; nam
Anno 1666. montem hunc uno dudlore
comite confcendi , ibidemque non tam la-
cum, quam lacunam deprehendi, aquanivali
ac pluvia ftagnantem ultrafefquiulnam non
profundam , atram ,
obfcuram , femperque
immotam
,
quia montium undique fylva-
rumque coronide circumfepta Solis vento-
rumqueacceffiumexcludit. Lacunam hanc
Senatus Lucernenfis Anno i
^94.
ad toUen-
dasvulgifuperftitiones ac fabulas, vel, ut
alii affierunt , ad amoliendas tempeftatum
caufas mandaverat foffiione derivari evacua-
rique ; verum ob loci fitum perpetuamque
nivium
, imbrium , nebularumque ibidem
tanquam in proprio ftabulantium domici-
lio colluviem fruftra tentatum eft opus. Ad
tempefiates eyiinjeio lapide oriri folitasquod
attinet, non aufim quidquam certi ftatue-
re : Referebant mihi bubulci paftorefque
caprarum
,
quod, ficinclament lingua Hel-
vetica , Pilat
iwffUfj
t)iU.^att/
id eft, Pila-
te asnum tuum ejice
,
ftatim pluviae tempe-
ftatefque fuboriantur. Monftrabantquoque
circa lacunam hanc impreffa quaedam in ru-
pibus nefcio qualium veftigia unguium,
quse dicebant dsmonis effe ,
qui quotannis
Die Veneris fanfta hac viaPilatumcateni
ferrea deducat ad lacum , ubi fuo refidere ift
throno manufque lavare confpiciatur : ac
lacum hunc proprium effePilati balneum,
feuergaftulum , ubi pcenasluat,damnatio-
nis. Sed neminem unquam haec vidiffe cre-
diderim. Etenim Anno 1667. Die Veneris
fanfta rem oculis perluftrare conatusfum;
verum circa id anni tempus nemini un-
quamefl^poffibile ob ingentiavitaepericu-
la niviumque altitudinem acglobos nivales
montefque fylvafque fecum devolventes,
eopenetrare deprehendi
;
quemadmodum
mihi^.Maji, A".i(S(57.evenitconfcendenti
montem Arnum in Subfylvania prope Mon-
tem Angelorum
;
poftquam enim per horas
tres manibus pedibufque in montem pracci-
pitem ac quafi perpendicularem ad antrum
auriferum perreptare ftuduiflem fummo
cumvitaepericulo
,
jam proximus antro ne-
fcio quos tumultus ac voces hominum in-
audivi, cum tamen impoffibile fuerit quem-
piam ad aliquot milliaria Germanica ibi-
dem
CaJ>M.
LIB.VIII.
DE ANIMAUBUS
SUBTERRANEIS.
115
demtunctemporiscomniorari,decidebant-|cinum
montem turris inflar fere omni ex
queeximminentibusfupramerupibustan-lparte
in coelum minaci ac nubifero vertice
to numero cunei glaciales ventorum vi ac i aflurgentem confcendi
, qui incolis dicitur
Soliscaloreinde
refoluti, ac praetereacon
voluti nivium acervi ex alto deorfum o-
mnia fecumrapientes tanto in me impetu
ferebantur, utnifi caput totumquecorpus
profundius in nives detrufifTem apprehenfa
rorte fortunapetra quadam fub nivibus, per
lapfis hoc modo perdorfumnivofisaggeri-
bus profefto per horrenda montisprascipi-
tia in fubjeftam vallem lapfu Ixionio vo-
lutatus memet ipfum infecutus fugifTem.
Inhabitari autem communifTime fpeluncas
tales ac loca ab hominum confuetudine i-
pfafuinatura feparatiora a fpedlris fpiriti-
bufque damnatis
(
quos ex Energumenis
expulfos faepe imperium exorcizantis eb
D.Thomas.relegavit
, quemadmodum D. Thomas Aqui-
nas tamofum Silefiacorum montium inqui-
linum dsmonem
Svll&cnflwl)/
tempeftates-
queactumultusabiisexcitari,qua{ithefau-
ros fuos regionifque fuae jura defenfuris , in
multisvidere eft. Nam,pr3Bter modo nar-
rata
, habet Movts Pilati frequentes paflim
grottas feu cavernas
,
quas inhabitalle di-
cuntur lemuresmontani, vulgo
@l'Ditian(C/
frequenterque comparuifTe ac comparere
hominibus , officiofos aut noxios fecundum
meritahorainum extitiffe atque etiamnum
fjBpe colloqui aut converfari. Atque hinc
credo rude paftorum Agreftiumque mon-
tanorum vulgus toteffe fuperftitionibus ac
magiis deditum
,
quia rariffime frequentan-
testempla, facrarumque litterarum acfre-
rum penitus, inftarpecorum , ignari , facile
dolofis Cacodsmonum technis , illufioni-
busperfuafionibufque familiariter cum iis-
dem converfantium feducuntur
;
prout Do-
mini Lucernenfes eodem anno 1667. ex
montehocPilati, & Vicini hujus montis
accols fubfylvani plurimos paftores vene-
ficos tempeftatibus horrendis diluviifque
excitatisomniadevaftantes fupremo ignis
fupplicio affecerunt. Veftigia etiam dx-
monis inMontePilati (fitamen verafunt)
teftantur eum locis iftiufmodi deledari
;
quemadmodum etiam eodem hoc Anno
x667. nonproculinde in(5ntli6ucl^niontes
perluftravi diftos die
(5cl'atCnaIp/
in qui-
busnihilomninocrefcit, merufque eftfco-
pulus, perpetuis fcifTuris, quafi unguibus,di-
laceratus ;
maleditlas has Alpes vocant , di-
cuntque Cacodsemonem totum huncmon-
tem unguibus fuis ita deformaffe. In rupibus
hifceplurimas ^zi^imgrottas feuputeos co-
chleatim quafi defcendentes reperi, in quos
fiquislapideminjiciat, cadentisfonuslon-
gifiimo poft tempore etiam mediae horae,
percipitur, interpolato quandoque fpatio,
quo rainime lapfus auditur.
Quam vero tenaci jure maligni fpiritus fe
fuaque regna tueantur expertus fum
,
quan-
do ex Alpibusiftis
maledidis recedens , vi-
TOM.II.
t5iecf)eibcnf?U() : Mons ille prioribus hor-
rida fui facie fimillimus , fed altior, nullum
alit nec germen nec fruticem,atque in fum-
mitate ipfius antrum confpicitur exiguo
periculofiffimoque aditu inter pendentes
fcopulorum horrores ac praecipitia. Haec
fpelunca omnium loci accolarum conte-
ftatione celebratur inhabitari a Melufina
quadam feu Virgine maledifta, nomimSa-
lina
, cuftodirique thefaurum, cui ipfa incu-
bet , a Cerbero vel Dracone , adferuntque
teftimonia unum alterumve ex eoaurum
reportaffe. Mira pafTim de loco hoc figmen-
ta audiuntur, quibus fuperfedeo
;
quid ipfe
viderim , referam. Poftquam unico comite
bajulo vinum viftumque portante jam fe-
reper horas
f
in jugum immane plus mani-
bus quam pedibus emerfifTem
, itautfora-
menfeuoftiumfpeluncae jam viderem
; in
momento , ccelo alias ferenifTimo, foetidis-
fima nebula nos montemque involvit, mox
tanta tempeftate grandinis, imbrium , ven-
torumque furiis ingruentibus, ut nos fine
pennis volaturos per orbem fingulis pene
momentisexiftimaverim, nobifquee con-
fpeftu montem quem calcabamus eripuerit,
ita ut ex uno errore in alium per varias pas-
fim cavernas ac fcopuIosdedud:us,fpelun-
camveram non nifi poft horam integram
repererim : Hic ego ignitabulo flammam
excitans , lucerni taedique accenfa omnia
curiofiffime folus perluftravi
, focio meo
nefcio ubi interiftas tempeftates deperdi-
to
,
qul fub rupe quadam ingenti timore
percitus fefe tuebatur. Ego vero nihil rela-
tionibustantis confonum vel tantis labori-
bus dignum inveni , etiam manibus omnia
pertraftans , fi forte oculis illuderetur acvi-
dendi thefauri facultas eriperetur.
Quodvidieratantrumprimo fui limine
ingredientibus anguftum , moxin pulcher-
rimam altamque concamerationem fe dila-
tans, in cujus fine fons erat aquis limpidiffi-
mis efaxo nativo in fubjeftam quafi arte e-
laboratam conchamprofluens; quem ego in
ipfomontisfupraaliosomnes elevati jugo
efaxeis iftis uberibus promanare admira-
bar,
hancqueapudmeflatuiconclufionem;
fontem illum perennibus aquis divitem non
ex aliis montibus dedudum, utpote quos
omnes defpiciebat , nec e nivibus
,
quibus
carebat progenitum
;
neque ex aere intra
montis cavernas ac vifcera petrarum con-
denfato ortum , uti aliqui frivolc mihi vi-
dentur argutare
;
fed e venafuanativafic
furfum tendentem (uti fanguis in venis fuis
caput petens gravitatis leges non habet)
aquas vehere faluberrimasomnibusacidu-
lis aut medicatisfalubriores, quippenullo
adhuc odore , fapore , commixtioneque fer-
mentatas. Plura fontium reperiuntur mi-
p 2
racula
ii6
M U N D I S U B
SeB.lY.racula.
in
Helvetia
;
quemadmodum vi-
di
praeternavigans
in Lacu Lucernenfi ad
montem ^oppcrkrg
Atino 1667-
\.
Maji
poftridie Inventionis S. Crucis, ubi fonticu-
lus ad ipfum lacusmargineminter rupium
fciflarum vifcera ipfafui pelluciditate pro-
fundum alveum manifellans profilit die
S. Crucis in Majo ,
celTatque manare die
S.Crucisin Auftumno
;
quamvismiliire-
tulerint ruftici eum anno priori aliquot die-
bustardius emanafle.
De fimili altero quodam fonte iifdem
S.Crucis diebus fcaturiente evanefcente-
que refert prsdiftus Auftor non ignobilis
Cyfatus.
Cyfatiis , ubi etiam plurimos alios adducit,
mihique narrabant Parochi&Paftdres ru-
fticique non procul a Pago
trtnsfta^t/
fupra Alpes fontem admirandum
,
qui binis
folummodo vicibus dediemanaret , idque
tribus anni menfibus,Junio,Julio,Augufto,
eo enim tempore pecora illic pabulantur,
& circa id dieitempusaquaspraebeat, quo
pecora potu indigeant , de reliquo ficcus
.
Sic videlicet Deus & naturafamula locis
iisfterilibus hominum pecorumqueneces-
fitatibus voluit benigniflime confulere ac
tellus mater ubera fua fuis pignoribus non
denegare. Quod idemaudiviin^ntliOucf)/
de fonte quodam ditionis Bernenfium. Ex-
perientia etiam conftat hunc fontem ni-
liil pati immunditiei : fi quisenim ftudio
aquas ejus re quapiam immunda conta-
min^rit , fubtrahit lac fuum tellus veluti
irat^ per dies aliquot : a pecoribus verb fi
fons ille inficiatur , non propterea aqua de-
ficit, quafi pecuinx ignorantiae indulgendo.
Simili naturae miraculo in diftriclu Engel-
hrgeftjiinQunte Majo prodeunt duo fontes
e cavernis amne copiofifllmo
,
cryftallins
limpiditatis unus , alter laftis inftar albe-
fcens, in 0(flobri denuo evanefcentes.
Plura hujufmodi in medium pofTem ad-
ducere
;
fed quia diftus Cyfatus ea fufficien-
tiflime defcripfit, intafta relinquo. Quis-
quis pulcherrimas fontium deciduorum
Catadupas perpendiculari linea ex rupibus
altiflimis veluti inchaosquoddaniacbara-
thrum oculis non fmevertigineformidan-
dum devolutas videre defiderat, adeat Mon-
tem S. Gotthardt
, & prope Lucernam Mon-
tem Regium
, t>ic fKic^^l /
ex cujus monris al-
tiflTimo cacumine in lacus ingentesperva-
ftifljma terrarumfpatiadiflufa confpiciun-
tur, in eoquemonteadEremitarumquon-
dam domicilium
, nunc 'SrUDcrt)an|j /
vide-
bit fontem
frigidiflTimum, in quem fanitatis,
devotionis,
curiofltatifvecaufanonnuUi fe
demergunt
,
per 2 aut
3 Pater nofter vix in-
tenfiflimum e)us frigus
fuftinentes . Sunt
illic fontes medicati
, uti in
^u^clait)
; funt
herbz medicinalespraeftantifllmaj
, funt an-
traacfpeluncas,
antequascommuniterde-
cidui ex altispra:cipitiisfontes,radiisSola-
ribus naufragas lymphas ex adverfo tene-
T E RR ANEl
bricoforum recefluum percutientibus.irides
manibus traftabiles non fme deleclatione
admirationeque efficiunt. Maxime tres ce-
lebranturfpeluncae prope
^i^natt?
pagum,
quas ne quidquam intentatum relinque-
rem , accuratiflfime perluftravi,in duabus ni-
hilprster mineraliaqusEdamherbafque de-
prehendens
;
vocanturque
JvVapffCn&alttl
& teigclfiitt&afm.
Deinde ingreflfus fum antrum
*2BalM|j'
6a(ttl
capaciflimis fornicibus naturaliter ar-
cuatumabinitio, moxplurimis anguftifll-
mis fcifllirisnon nifi fupinato corpore per-
vium , iterumque fpatiofifl^imis anfradibus
fat longoitinere patens, ac tandem bifida
divaricatione concamerationum capacifll-
marumaltarumquedefinens, ubi epariete
argillaceo , rivuslaudabilium copiofiflima-
rumque aquarum erumpens per totum an-
tri longiflimi tradlum per mseandros ru-
pium hincindefeinfinuans tandem erum-
pit in publicum in antri liminibus. Incre-
dibile diftu eft
,
quam mira ac portentofa
de hoc referantHelveti ; Antrum hoc in-
explorats effe longitudinis , in fine portam
ferream reperiri
,
qua pulfata fpedra vel
Pygmaeos comparere, thefauros haberi abs-
conditos , incognita variorum animalium
ac hominum ibidem videri veftigia
;
imo
ipfemet Cyfatm hoc antrum ingretfus , fed
credo ob formidinem autccenumlutofum,
penitius fcrutari renuens , ait labyrintheis
anfradlibus eflle perplexum ; cum tamen ego
quinquehorarumfpatio cum duobusfociis
rufticis immoratus acpranfus ibidem , nul-
lumomnino angulum reliquerim inexplo-
ratum. Spelunca hxc ab initio fui perampla
quam plurimas herbas medicinales produ-
cit, quas rore decidentis exalto rivihume-
dantur, dum ventus aquas has tantis prxci-
pitiis in vaporem humidum tenuiflimum-
que reda(fi:as fub fornicem defert. Mox per
foramen anguftiffimum omnibusdepofitis
veftibus rependum eft , ubi cum ad dextram
deflexiflem fat longotradluinipfoprocur-
rente amne incedens reperi veftigia qux-
dam imprefla in limo velutiluporum ; mox
ingentem fpogii copiam inftar cryftalli pel~
lucidam , ac ftillatitium e petris LacunjE.
Inde ad finiftram defleftens ingrefldis fum.
biviumpraediftum , ubiingensargillaEquafi
elaborats copia eft , in 'eaque variorum ho-
minum, antrum hoc credo ingreflorum , ve-
ftigia perfiftunt : in fine aliquot ignobiles
Achates reperi , ubiamnisille evifceribus
terrae erumpit. Ethaecveraeflecomperiet,
quifquis poft me ingredi tentabit . Supra
fpeluncs ingrefliim in rupibus celfiffimis
vifuntur fciflurae quaedam ac foramina in-
gentia, vulturum mdi, qui quondam tantae
fuerunt magnitudinis ac ferocis, ut non fo-
lum oves ac vitulos per aerem afportarint,
fed homines quoquefuerintaggrefli : fed
poftquam unitis viribus vicini bombardis
contra
LIB.VIII.
DE ANIMALIBUS
contra eos ufi fuifjent , longo jam tempo-
re ab liorum incurfibus loca haec immunia
funt. Non tamen loca haec fine periculo ad
iri
,
conantur perfuadere ruflici, qui Draco-
num,utiquondam,
itanuncquoquelatibu-
la habent fufpecfta.
Cujus rei attulerunt teftimonium incols
^lt'if^ii
Vitznavienfes; cum enim in prscipiti quo-
cooibus dam fcopulo viderem hiantem cavernam
^"eiTr"^
l^ot^iwibus inacce0am
,
referebant Anno
TgLtii M. eodem,quohocluflrabam,fcilicetid(5(J.in
P4,
9^.96.
Aprili noftu vifum Draconem (\\x2S\igtieum
mntTuquA'^^^^
evolantem , fubfecuto trium quatuor-
hit addu-
ve dierum horrendo ibidem terrasmugitu,
cnntur.
^^ ^^^ horrenda medii montis avulfione.
SUBTERRANEIS.
f^.II.
Notji.
117
|cum ingentium eruptione aquarum
,
quae
faxa illa immania montifque avulfi fragmi-
na in lacum Lucernenfem detulerunt , hor-
tofque
acpomaria Vitznavienfium ingen-
tibus oppleverunt aggeribus
, ad arborum
ufque fummitates. Montes vero hujufmodi
inacceflos fcopulofofque
Draconum perfae-
pe nutrices extitifTe
quamplurimateflan-
tur antiquitatis monumenta. Inter qux ir-
refragabile videtur teftimonium
Cafula feu
paramentum Mijfale in Ecclefia CoUegiata
S.LeodegariiL\xcQ.mx hodiedum afTervatum,
quod oculis hifcfe meis confpexi infignitum
a tergo duohiu evolantihm Draconihm fecum
hominem evehentibus , ut patet xvi.figura A.
Hiftoria eft haec. Viator quidam Lucer- 1 erroreque fallentis veftigii decidit in caver-
nenfis in monte Pilati apta fuis operibus li- nam , unde
gna eligens aut refecans , nefcio quo fato Revocaregradumfuperafiueevadereinauras,
1 P
3
juxta
ii8
MUNDI SUBTERRANEI
Sei.lY.
iuxta
FirgH.
erat impoffibile omnino. Igi-| quereceflus femper monftrofos naturaefce-
tur
perluftrans
omnia vitse falvandae refu- tus, Dracones atque Ci^a/ex progenuerunt
eia ,
miferum fe in duorum Draconum hofpi- alueruntque. Lucernam adeat,quifquisocu-
tio
deprehendit. Quo animi terrore, fua latumdefiderat teftimonium,
ubi non fo-
quifque imaginatione facileindicabit. In-I lumantecuriamGigantemhorrendum.una
terim captivusillecrudeliorem fibi famem I cum defcriptione, fecundum
veramcorpo-
quam belluas immanesexpertuseft , inter ris fymmetriam videbit adumbratum; fed
quas innoxie hofpes cum videret easlam-
j
etiam Sceleton ipfius in curia eademtam
bendopetrasvitamfinealimentisproferre, quoad veram delineationem naturalem,
idem imitatus femeftre hyemale fineullo jquam quoad ipfamet ofla ingentia totius
penitus cibofolispaftuspetrarumuberibus corporisin turrivicinarefervata.
exegit. Tandem anno revirefcente
,
cum Nequehiclocorumreticendumexiftimo,
Dracones ii fe ad abitum alarum fuarum ex-
i
quod cum ante annos complures Vienn^
plicationeprsBpararent, ipfe quoque abal-
tero eorum finuofs fyrmate caudae extra-
^us, luci redditus rediit ad fuos ; fed infue-
tum cibis humanis corpus pauUopoft non
fuaurgebantfata : ipfequeinperennemrei
memoriam hoc rei geftaE veriftimum Eccle-
fiae reliquit monumentum ,
bonorumque
fuorum teftamentum.
Inter alia quoque Helveticse antiquitatis
virtutifque monumenta vifitur in ponte
Lucernenfi depida cujufdam Herois Hel-
vetici, nomine , ni fallor , "SBincfdrict /
mo-
nomachia cum Dracone, uti praefens/ga-
ra B. adumbrat. Eratillatempeftate DrdcojconumfuifTequisdiceret; namreferuntin-
hominum pecudumque ftrageformidabilis,
j
colx Draconis integrum Sceleton in orificio
qui in Subfylvania ad montis declive fafti- ipfius quondam repertum . Finem autem
gium, fpecum incolebat,uti ipfemetvidi, imeatuum iftorum concamerationumque
terrislacuiqueobfervandoaptiffimum. In-jfubterranearum fe non inveniflie
, etfi per
gens erat hic hominum terror. donec for- horas aliquotfueritprogreflTus , eoquodtae-
tifilmus hic Athleta nefcio qua ex caufa , ni dis deficientibus defperaverit reditum
,
per-
fallorhomicidiirelegatusepatria,feadcer-|veneritqueadfcalas quafdam, quibus con-
taminishorrendidifcrimenobtulit,fipoenajfcenfis novum repererit antrum lacuquo-
exilii toUeretur. Quo impetrato eo in loco Idam horrido atramentofoque ftagnans , un-
Grjecium in Styria iter inftituerem ; in iti-
nere ad Pagum
^lotdftCill/
Murifluvioin-
terfluente confpexerim in fummitate mon-
tis a colore rubeo , ruhri montis nomen for-
titi
(fKotdftCin)
, hiantem inftarportaefpe-
luncam
,
quam mihi tunc temporis fub-
intrare non licuit , aliquam tamenejufdem
relationem a fartore loci illius accepi, qui
eam ante annos aliquot perluftraverat.Aje-
bat ilie fpeluncam hanc quafi arte faftam
indicia referre , eam olimincoluifle Gigijw-
tes
,
quorum ofla quamplurima , modicum
fodicat^ terri, fecum extuliffet,nifi ea Dra-
qui nunc Campus Draconis dicitur S)l*(lfcn
jtlbt/
pugnam iniit, Draconemque felicis
fime proftravit. Sed parta faepe vidoria, ipfa
fui fecuritate plus hofte nocet. Etenim tri-
pudians exultanfque prse gaudio viftor
,
de tantus eum pervaferit horror , ut proti-
nus inde fuerit regreflRis
.
Sedmanumtollodetabula : quifquis re-
rum naturalium ftudiis deditus audet 6e ar-
det fcrutari recondita naturae clauftra
,
prae-
dum enfem Hydrse venenatifllmae animajter Styriae, Carinthiae , Tyrolis, ac Silefiae
cruentatum toUeret |in fublime , defluenti-
i
montes, Rhaetos Helveticofque adeat
,
prz-
bus a gladiobelluinifanguinisaliquotgut-lfertimSubfylvanos, quos vitae fandiflimjc
tis in manum triumphantis , a vivo qui ne-|Anachoreta Frater NicolausdeFliih , vulgo
quiit hofte interemptus eft ab interempto
Vidi quoque Draconitem lapidem plus-
quam ovi columbini magnitudine variis in-
fignitum notis, qui Lucernae tanquam Ale-
xipharmacon quoddam contra varios prs-
fertim morbos venenatos afifervatur
,
quem
Draco quidam volans cum flammis ex-
fpuit, atque a meffore ruftico vidente
palpi-
tanteque exceptus fuit.
Plura referre
quid attinet
>
Cette uti Afri-
ca portentorum
mater femper quid novi
producit
,
ita
Montes praerupti inhofpitales-
^ruDCt ijlaufj/incoluit: ubi praeter memo-
ratum antrum auriferum in Monte Arno
non procul a Monafterio montis Angelo-
rum reperiet exparte illi oppofita inmon-
te
%^ antrum anguftiflimi aditus , fed lon-
gitudinis necdum exploratae, vulgo
^ifcn'
lOCt) /
aliaque a me intafta
; ubi memine-
rit non defuturos labores, fudores, fltim,
defatigationes ac formidines etiam in vi-
rum cordatum cadentes
,
quibus curiofi-
tatem fuam prurientem abunde poterit fa-
tiare.
Ca-
LIB.VIII. DE ANIMALIBUS
SUBTERRANEIS.
119
C A P U T III.
e Hominibui Subterramis.
Cap.lU.
homi>'es
fubterrn-
netu
partei
inhahitare
eoepemt.
ALitatioftes hominumfuherraMeas (ms- iexovnabant
; aderant & fornaces coquendis
fe
, & etiamnum efTe
,
plena funt
'panibusopportunz.quibusfubterraneiscry-
pnarumhabitaculis/awd>perrimasfcopuio-
rum,
acforaminainhuncufum eainduftria
etiamnum
omnium pene Hiftoricorum monu-
menta, Dupliciter autem confiderari pos-
funt :
Velenimconcavas&fcopulofaster- fafta,
ut nec pluvia, nec ventus facileiis
rarum regiones cryptafque incolunt,& hi
nocerepofret,allabebatur;fornacesquoque
vel inopii rerum aut commoditate loci,\fuoshabebant caminos, neaccenfoigne.fi-
illucfefe contra aeris temporifque injurias
necamino,fumo'percryptasdifrufofufFoca-
tutandos receperunt; alii verb vel bellorum
turbulentis temporibus profligati ,
intra
montium vaftiffimas regiones una cum re-
bus ad viftum necefTariis, concefTerunt: ex
quibuspofteadumexitum non reperirent,
ibidem remanere coa(R:i funt : ubi & propa
gationefaftaperpetuoinclufi, ac commo-
ditate loci ad feminandum arandumque
terrenum allefti , inevatabile neceflitatis
legeremanferunt. Deillisprimbdicam, de
hifce poftea difTeremus.
CaffreIIus. Civitates fubterraneas Ctf/^arf//^ infuo
deCryptis toto Orbe celehrihus . libro fufe de-
fcribit : Cujus rei veritatem non credidis-
fem, nifi ego hujufmodi habitationes tribus
in locis propriis oculis luftrafTem. Cum
uelitiho.
Q^oXxti Anno 1637. Melitse commorarer,
^lrrmlf'
contigit , utquodam die cum Ordinis Hie-
hditntio. rofolymitani Magiftro ]oanne Lafcari, in
villamquandam amcenitate & deliciis re-
fertam ,
quod Bufchettum vocant , concede-
rem : Ubicumdenatura&proprietateln-
fulae variis ratiociniis ultro citroque adum
fuiffet , addidit diftus Magnm Mcigifter,e{Ce
in vicino colle habitationem fubterraneam
hominum fibi fubditorum , feque defide-
rare, uteam adirem
, luftraremquemiram
hominum in adornandis fubterraneis i-
ftiufmodi fpecubus.difponendifque habita-
culis induftriam : & cum nil mihi gratius
pofTecontingere, dicerem
,
adjunftomihi
ducevi.x cryptarumque perito ,
habitatio-
nem acceffi.quam Arabica lingua Indigenis
Spelunca
magna.
Infulffi domeftica & familiari
^ftA^
j\
Ghaar Kehir . id eft , fpeluncam magnam vo-
cant. Ingreflus itaque portam principalem
longelatequepatentem, plenam hominihus
utriufque fexus
,
pueris puellifque ruftico-
rum. moreveftitis reperi , &tametfi confufe
inter fe habitare viderentur , fingulae tamen
famiIi3EpropriafibireceptacuIa,feurecefius
infpofitio
five arte, fivenatura faftos poflidebant ; in-
lerum!'^'
t^a qusB per alias aliafque cellulas pulchra
diftributione fafta, alimentorumdifTeren
rentur. Interdiu tum rufticiextracryptam Moresin-
laboribus exercebantur , tum neceffaria ad
"''^'''^"'-
vitam fuftentandam in vicinislocisprocu-
rabant, mulieres colo, cafeis faciendis,fimi-
libufque foeminis propriis laboribus difti-
nebantur: & quoniam lignis carehant, eorum
loco excrementis jumentorum ad Solem
exficcatis ignem fovebant : homines utriuf-
quefexus praegrandi ftatura, robufti&Ma-
crobii ad ufque decrepitam JEtatem vivere
dicebantur,
& quodmirum eft^foeminaenon
invenuftaeforms.
Adeo autem cryptarum fuarum defiderio
tenentur
, ut fiquando eos vel vendendi res
fuas
,
vel comparandi alia neceflaria Meli-
tam adeundi neceflitas urgeret, ibidem tan-
quam exilio quodam damnati , vix teneri
pofTe videbantur
,
quin ftatim expeditis ne-
gotiis cryptas fuas repeterent , dum ne qui-
demunicanofteab iis ieie removeri pate-
rentur.
Carnibus vaccarum ,pecorum,galIinarum
prorfus abftinebant , utpote quas in lucrum
tantum venditione fadum refervabant : pa-
ne , cafeo , lade , caepis, allio herbifque con-
tenti. MagnusMagifler , ut veritatem ex-
perimento mihi commonftraret , menfam
fterni jufTit, in qua.ex unaparte, omnis ge-
neriscarnes,&quicquidtandemexopiparo
& magnifico fane prandiofuperfluum fuit
cupediarum ;
ex altera cafeum, caepas, allia,
caules & pulmenta
,
quos Maccarones vo-
cant,ponipraecepit,vocatofqueTroglodytas
fuos
,
quos ad culinjB ferviendum ex cryptis
accerfiricurarat, menfcE afliderejuflit: qui
moxreliftis carnium deliciis , iiique ne ta-
ftisquidem, adcibosillos, quibusaflueve-
.
rant, quibufquelibentervefcebantur, con-
verfi
,
plenis pugnis & canina quadam avi-
ditate devorabant.
Atque haecpaulo fufius defcribenda duxi,
ut ex iis reliquorum fuhterraneorum ho-
minuraindolem /:?^or cognofceret ; utpro-
inde non falfa videantur, quje de Troglody-
^,r .
^ j
r 1 u .. 1 * / :,...^
itis ad mareErythraeuminfra terram habi-
tesipeciesconaerelolebant;hic/ftwintra! .,
^
v^', . . j.
./r- r ^ ,
^,^'^- -r
n-
-1
r i^^^ii^
jtantibus, laneadmirationedieniffimalcri-Soiinus.
rupemincilus,illicpanibuscaleilquecollo-i .
,. ,. .
g ^,-
^
piioius
^j.

/ 7- i-i
. ^,h\X.Solinus,Plimus&.MUanus.
jcr
candisapti/oc//,alibi vaccarum^pecorumr'' ^- ,
'
^ t r
1
/- 1
i
v
^i'^""^.
afinorumque7?^^/., quin &
gallinarum'
Eft Melitslnfulavicina Gaulos vulgo
nid.
comparebant ; non deerantlafa fic^ilia
1
^'"^"
n"n<i"Pata,
mqua fimilem prorfus cry-
^,,,L,.
^A r.^ -fL 1
> ^^i^^ptam homimtus refertamrepevi,
qmeodem.reiiitumfir,
ad aquam cifternarum loco continendam
r
^
J
. . ^ .
^
^
'
fatis^apacia
: c^parum alUorumiue
prxlon-
q^o["Ff
T-'"'''^T
'^-
'"
^'^T'
7^'
gx catenx, veluti corymbi quidam ^arietes
l^^^"^"^^'!'"^"^^'^^^'"?"'^^^^"^"^^^;^^^^-
120
MUNDI
Se^.lY.
licje
linguacakeriufvemixtura,utuntur;un-
de
MaronitK in montem Libanum reduces,
dum
Melitje opportunitatemtemporis ex-
fpe(n:ant,fxpeeosadirefolent,utiisMilTam
in
Arabicalingua legant, doftrinam Chri-
ftianam exponant, non enimbarbarifunt.
SUBTERRA NEI
ant , cum perpetub liber illis exitus diu no-
ctuque concedatur
;
quarehoclocotantum
nobis agendum efldeiis fubterraneis locis,
ex quibus homines nati & educati nun-
quamfiveSolisaut Lunas lumen viderunr,
tandem exlatebris, miris cafibus erumpen-
neque privati fide Cathoiica ,
fed fummajtes.quamvitamduxerint, omniumadmira-
cum devotionefuasquotidieorationesper- jtioue enarrarunt. Hiftoriam hanc veluti
agunt
,
precatorios globulos continuo vol- exoticam & omni admirationedignam nar-
vuntjMifTam in vicinioripagofingulisfe- WztGuiltelmus Neuhrtjfenfisin rerum Angli- Guiiidm,
ftis audiunt: habent & in cryptis fuis Cruci- carum revolutionibus l.i.c 27. pag.92. ver-
fixi & Beatie Vtrginu imagines decenti loco iba ejus ex Germanica relatione tradufta
Ncubris-
Subterrct-
wa hahtta-
tio tn He-
truria.
expofitas. Sed hsc de Melitenfibus Troglo
dytis fat difta fint.
Dum Anno 16^9. Hetruriam luflrarem,
contigit ut quodam tempore Agrum Viter-
bienfem examinaturus pratum quoddam
liic apponam.
Mira hijloria de hominihw fuhterraneis^ ex
Guilielmo Neubrifi^enfi Anglico
fcriptore decerpta.
tranfirem, in quo hincindeperpetuifumi||Ta
autem inquit : PagusejiinOccidentali
exhalabant. Ego veluti ad talefpedaculum
|
*
Anglia
,
quatuor autquinque milliarihus a no-
attonitus , fulphureas fofias ibidem efle re-
) hili Monalterio S.Edmundi Regis ^
Martyris
bar : comitemitaqueinterrogavi, utqwid
J/J^tusjuxtaquemnonnullaantiquijimafpe-
ifl:iufmodifumiportenderent,fignificaret
; iuncxfpedantur
,
quas vulgari lingua Wuif- mifbutes
liic fubridens dixit ; hi, quosvides fumos,
^putes;/i<?/?,iuporumiatibulai;(7ci/^/-,^^az-f*^'-
non funt terrenarum evaporationum , fed
^^ (^pagusfupramemoratusnomenfuumohti-
funtfumi, (\m^Q.tfuhterranearumhahitatio-\nuit.
Exquarumfpecuumuna , temporeajlivo,
^x mon-
num caminos in hifce pratis exitum fuum
quo
rufiici
fegetihusmetendis operam dant,d\!iO^I"^Jf^^^
fortiuntur
, &ftatim mihi poft nonnullum
ipueri toto corpore viridi tinHi colore , incognita pucri ww-
fpatium oftendit oftium ,per quodin diftas
\ad hac vefiium materia teBi eruperunt. Cum
'^" "''/""*
cryptas adjtus patebat. Intravimus itaque,
\2taque hinc inde ex novi cceli intuitu veluti cce-
& non fecus ac Melitenfium Troglodyta-
\cutientes,percamposolerrarent,tandi:mames-
rum cryptis omniadifpofita reperimus ; cu-
bicuiis , fediiibus , iocuiis in vivo faxo exci
fis , multb Melitenfium amplioribus : pagus
forilus capti in pagum , magno hominum adtam
inufitatie rei fpelaculum attonitorum
confluxu
adduHjunt, uhi adnonnullos diesfine omni ciho
nSivaqnefuhterraneus erat
,
quem Meonianum
vixerunt, neque ut ex iis cihis, quiluspagus ve
vocant , fub jurifdidlione Excelientiffimhrfci /olehat
,
quicquam fumerent , induci potue-
Principis CamiUi PamphiUi. Ecclefia extra runt , adeoquepaulatim d^ficientes de vitacon-
confpiciebatur ; Indigenae omnes Agricul
turs operam dant. Sedhsec fufiusin Itine-
rario noftro Hetrufco profecuti fumus
,
qub
Leiorem curiofum remitto.
Atque iisec uti oculis meis luftravi , ita
quoque pauio fufiusdeducenda duxi, ut fi
alibi locorum , dequonondubito, fimiles
liabitationes ferantur exiftere , eas non a-
lio, quamdiximus, modo, conftitutas efle
le^orcognofcat: Namubique ferelocorum
fimiles reperiri ,
Geographicarum iiifto-
Br4cfeOT-
riarum Auftores fat fuperqueteftantur. In
mifubter-
Idalcanisregnolndixpierofquetum Brach-
^ptZmhabi.
nianes in monte Pagodutri , tum plebeios in
tttnt.
fubterraneis meatibus habitare Annuse So-
cietatis noftrse docent. In Africa ad montes
Lunsein intimismontiumreceffibus liomi-
nescontraSoIarissftus vim vitam degere,
PetrusPais. P. P(f/rj Ptjo narrat. Quod idem afi!erit de
in
wowi-MarisCafpii montibus, quorum concava
AL;2ie^hominumhabitationibustefte P.MarcoFe-
'btcfHonT^^^"
referta funt. Non dicam hic de fuhter-
fubterm. raneis Romjfne urhis cryptis , ubi tot Sanfti
""
Martyres una cum Pontificibus fan<5tis per-
MarcusVj.fecutionistempore
deiituerunt,
de quibus
Leftor Romamfuhterraneam confulat.
Verum cumhujufmodifpecuum
incolae,
homitiQSpropne fuhterranei dici
non debe-
grui nutrimenti defeiu
pericUtarentur.
Contigit autem
,
ut eodtm tempore quidam
MirMtven.-
curru fabis onuflopertranfiret, quasfimulac vi-*"^'
derunt
,
jlatimpleno impetu curruminvolantes,
cum apertisfcaphis nihil reperirent
,
fuam mi-
ferahilem fortem copiofa lacrymarum
effufione
una ejulatui juntla conttflati funt ;
pofiquam
verh indtgemefahai illos appetere cognoverunt,
flatJm recentes fahas illis appofuerunt. quas ma-
zno aaudio

veluti proprium ipforum nutri-
X r J /^ J , t. ..
Viridkc.
mentumjumma aviditute comedtrunt; atque ex-
iorufufoli-
inde nonnullis menfihus
nulloalio praterquam
torumcibo-
diio nutrimento u/j funt ; ufquedum paulatim^"^
f^*'
r rr r ^
^'j'*^-
panis ejui ajjuejcerent.
Poftquam vero noftris
cihis paulatim ajfueti Baftizan'
effent , ecce viridu
,
quo imhuthantur,
colorfen-
^"^-
fim
in caterorum hominum colorem ahire vifus
eji ; deinde facro haptifmate initiati
, idioma
Anglicum dtdtcerunt ; mafculus
, quif(sminhju-
nior credehatur
, ftatim facro fufcepto lavacro
extremum diem ohiit
;
foror vero ejus, quain
nullo quoadcorporis proportienem a caterisJ(S-
minis differehat , dtujupervixit, ^uti fertur,
juxta Lennam matrimonio copulata , non ita
pridem adhuc vixijje dicitur.
Cum vero jam linguam Anglicam
didiciffet, Uniinm
^ interrogata, quanam
^undenameftet ,
re-"^'f^^'^^^^
fpondit, hominesjefe effe
ex regione S. Marti-
ni.
LIB.VIII. DE ANIMALIBUS SUBTERRANEIS. l'2t
Cib TTI
ni, uht maxtmus eius cultus vtiehat
; ^
cum ul- \ rum labyrintho abfconderun
t
, a quo dein- ft'"^
"'^^-
deexpedjre lele nonpoiient
;
qui
quantOcryptas/'e tra
interrogaretur , uhinam illa terrarum re^io
exi[teret
, @
quomoJo in hanc
noftram
regionem
emerji^ent? refpondit, Nefcire fe
, hoctantum
recentife memoriatenere , cum quodam tempore
patris eorum pecorihus pafcenais invi^ilarent,
percepijfefefefonitum quendamfimilem illi
,
qui
deindeexitumfollicitius quasrebant, tanth
Midtrunt
magis magifquc fefe intricafTe verifmiile
eft, donec inhanclongelatequepatentem
fubterraneam regionem ingrefh , non ftne
Divina difpofitione, dura nece/Fitatislege
in S. Albani temf/o hujus Ioci,campantlrum\rem^neve coaSiiiuemnt.IdQmhncJudxis Juddin.
com^lofionedatur ,^cuminfolitohocfonoatto-\in inacceflis montium Cafpiorum receffi-
"'''
f"/^'"^
niti ulteriusprcgrederentur , tandemfefe ineo,\ bus conclufis accidifle apud Geographos le-
dufi
quocapti fuerant,campo reper/Jfe.
Etcumrur
fus interrogaretur ; Jn in memorata regione in
Chriftum crederent
,
an Solillis unquam allu-
ceret ; refpondit adprimum, Regionem
efte
Chri-
jiianam ^templis inftrulam ; adfecundum di-
xit , Solem nunquam nec orientem neque occi-
dentem ah iis videri ;
neque ullis radiis Solari-
lus illuminari : Jed
luce quadam
duhiafefrui,
eofere modo, quoante Solis ortum, autpofl ejus-
dem occafum , crepufculorum tempore
,
nohis
s.egiii(uh-
fnodohic apparet : diflare vero nonproculinde
terrnneaSo- .
t
^
r
^
r i J
krtonitln-
regionem multo clariorem, a fuaregtone haud
winMur^
exiguifluminii latitudine difterminatam.
H(EC ^fimilia deprafata fuhterranea regio-
nemulier,prout recordahatur , retulit. Unicui-
que fuum de hac hiftoria judicium relinquo
;
Certe hanc tam admirahiltm hiftoriam me con-
fcripfiiffe
non pcenitet. Contigit autem hic mira-
bilts eventus
fuh
Rege Stephano , Anno 1
1
40.
Fateor diu multumque me de
fimili cafufiufpen-
fum hafijfe ,
donec tot tamque confpicuis homi-
numfide dignifiimorum tefttmoniis
convidiis ,ita
remfefe
hahere, credidi, miratus illud, quod ra-
tio minime capere videhatur.
Hucufque Neuhrijfienfis ;
qui non immeri-
to de veritate rei diuanceps hEfit, cumre-
vera mira flt, & multacontineat, qusere-
rum naturaeinexpertisot^TnTo!.
59
Tra^ci^o^ctvi-
deripoflimt; & nosvix reifidemadhibuis-
femus , nifi multa (imilia apud Auftores ob-
via mentem confirmaflenL
;
quod ut Le^tori
curiofo pateat
;
jam ad veritatislimam hi-
ftoriam ea qua fieri poteil ajte/Seict exami-
nemus.
Quseritur igitur primb, quomodo & qua oc-
cafione hi homines juhterraneamiWzm regio-
raneamre-
nem penetrare potutrint ?
Refpondeo
, id variis modis contingere
potuifle : Prinio peftis bellorumque faevien-
tium tempore, quo pleriquehominesfuga
vitae fuae confulturi , in abdita qusvis altifli-
morum montium antra,veluti in tutum afy-
lum contra hoftium infidias , ferecipere fo-
lent ; & ne ibidem neceflariarum rerum de-
mmes ignoti
erH^erunt.
^uomodo
dini homi-
nes Jubrer.
gionem
fnbierint.
gimus.
An non in montibusHifpani2,temporeftH;7/ifl4
Phi/tppi JIJ.KefTis, novam hominum colo-""-^'^'***"^
' '
1 n I . . r r .
ponhut no-
niam detectam legimus
,
quiquo czmneici-
TjaregioAf.
tur, fimili hauddubie occafione , eo fe con-
1'<^^^-
tulerant , & multorum annorum centuriis
fine uilo caeterorum hominum commercio,
lingua abHifpanica multum differenti , in
eum ufq; diem ignotiomnibusmanferunr,
donecregioneaVenatoribusdeteftaincolae
omni vitae morumque cultu deftituti aSo-
cietatis noftra; Patribus ad meliorem fru-
gem converfi,jam acaeterisnihildifl^erunr.
Cranzius quoque narrat , in Tranfylvania
Cranzius.'
Anno 900. fimiie genushominum e mon-
^" ^*'''"^'"
j
o vania ex
tium maeandris erupifle, qui totam tegio- momium
nem necdum exomnipartecultamdeinde^yp"^^"'
incoiuerint
.
Innumera liifce fimilia Letior curiofus
reperiet, fi variasOrbisrevolutiones con-
fuluerit ; dum enim liomines turbinibus
malorum preflj , abditas montium latebras
contra hoftium vioientiamimmunesquse-
rere coafti , ibique multo tempore commo-
rantes ,
tandem locis cum tempore afliie^
fafti ibidem reftiterunt,
Quseritur fecundo. Qiiomodo &unde du-
^^\^f^
hia ///? /A- crepufculinae fimilis, illis oboriri RegM
potuerit
>
fubtma-
Relpondeo, ex montium in fuperiori par-
te fciflura vel notabili apertura. Credi enim
vix poteft, quantum fubterraneis locisvel
minimuslucisradius
,
perminimametiam
fifluram , claritatis adferat : & experientia
docet in cryptisfubterraneis tum Romanis,
tum caeteris obfcurioribus locis, tum vel ma-
xime in Pantheo patet.Fuifl^e autem apertu-
rara hujus fubterraneaeregionis valde nota-
bilem, &juxta dorfum montium in longum
exporrecl:am verifimile eft
;
qua faftum eft
utnonfoium lumen per aliquot horas diei
fufticiens nancifceretur,fed& jam extrinfe-
cocalorefefeinfinuante, terra fubterranea
graminibus leguminibufque apta reddere-
tur : nam & fabas ibidem oierumque nutri- feftupereant, &pecora,vaccas, panem.fe
mina,Iegumina,&quicquidtandemadvi- Imentaprovenifle fupra vifum fuit. Neque
tamtrahendam necefl^arium eft,unafecum jdeeranthicfontes.nequepifcesexfubterra-
abducerefoIent;quod experientiafrequenslneo flumine, quibus Subterraneum Mun-
in horum temporum tumuitibus
,
queis|dum fcaterealibi oftendimus; nequeignis
Germania jam ad 40 fere annos continuo defuifl^videtur,cumignitabulisfecumalia-
fubditafuit, ita manifeftumfacit , utdeeo tis, eum,DEOutiqueficdirigente, facilei-
amplius dubitarenemo pollit. ignem excitarepotuerunt, acdeficientefo-
Simiii
itaque cafu perfecutorum fxvitiem mite facile ex quacunq; materia combufti-
gimes ho. fugientesprimiillihomines.ineofecrypta- bili,utinaturainhujufmodicafibiisingenio
ToM.II.
'
^
maxi
Xellorum
temporefu-
MUNDI SUBTERRANEI
Sea.lY
Haithon.
Jw MegreUa
'vaUem Sole
nonpenetm-
bilem.
miteria ve-
fitripotue-
rint.
XJndemm
illa corfo-
rum viri'
dttm.
111
maxime pollet, novum fomitem, ad tam ne-
ceflarii elementi ufum prspararent.
Tradit Haython in Hijioria Tartarorum
, in
Megrelia &. intra Cafpios & Caucafeos
montes, valles ita profundas reperiri, ut Sol
fundum eorum nunquam penetret,adeoque
perpetuo crepufculinum etiam in meridie
tempus ibi vigeat, arboribus tamen , herbis.
plantis rivifqueabundare , &ab hominibus
etiamibidem habitatas. Similisquoqueno-
flris hifce hominibus regio intra altiffimo-
rum montium parietes conclufa, ex qua exi-
tus nondaretur, obtingerepotuit.
Quajritur tertib, Quienamignotaillamate-
ria
,
qua vefliti fuerunt fupramemorati /'eri,
fuerit.^ Refpondeo, vel pecudum pellibus,
vel alia quapiam materia in fubterraneo
illo territorio proveniente veftitos fuifle
:
Nam quemadmodum de quodam Indiae po-
pulo legimus , illos filamentis radicum con-
tortis veftesfuasprsparare , alios ex mufco
parietibus innato, alios ex cuticula quadam
fubtili &tenaci
,
qus fcopulorum rupiumq;
parietibus adnafci folet , alios exfubtili fru-
ticum cortice, fimilibufque
;
quse DedS mi
feris in tanta neceffitate conftitutis pro fua
infinita bonitate &mifericordia fuggerere
non omittit ; & hujufmodi diftos fubterra-
neos homines veftitos fuifte afterimus.
Quaeritur quarto. Vndenam viriddas illa
corporum provenerit.> Dico^illamprovenifTe
exnativalocihumiditate, &humido, quo
fruebantur,herbarumfucco. Sunt enim, uti
experientiadocet,in abditis antris humidis
plerumque muri omnes viridi quodam colo-
re imbuti, quae in difta regione in corpus
quoque redundabant, multum ad id concur-
rente humidiffima ciborum conftitutione
;
unde ftatim ac ufitatis cibis in regione fu-
perterranea ufi fuerunt
, viridis ifte color
fenfim in naturalem mutatus fuifledicitur.
Quaeritur quinto. ^ornodo in loco tanta
humiditatis intemperie tanto tempore hahi-
tare potuerint ? Dico , ignium perpetuo fo-
mento regionem perpurgatamfuifle , & ad
nonnullamtemperiem,redudam.Sedqu2-
res forfan , undenam illis materia comhuHibi-
lis fufiiciens copia .> Dico ex fru?icibus, radi-
cibus, glebarum caefpitibus.mufco fufficien-
tem parari potuifle.
Quaeritur fextb. Quomodo inChriflumcre-
didtfle dicantur
>
Refpondeo ; cum , ahte-
quam huic labyrintho fubterraneo involve-
rentur , Chriftianis myfteriis imbuti fue-
rint, eandem quoque per continuam propa-
gationis fucceffionem, etfi,fylvefcentibus
mentibus & facerdotibus deftituti
,
pluri-
mum imperfeftam confervalfe; & templum
honori Divi Martini ibidem confecratum,
aperte docet.
Atque ex hifce rationibus luculenter pa-
tet , hanc a Neuhriflenfi hiftoriam relatam
nontamimpofTibilemefTe, quam quifpiam
fibi perfuadere valeat. Qui plura hujufmodi
defuhterraneis habitationihus defiderat, isle-
gat admirabile Opus Atlantis Sinici,aP.Mar- Atlnf
tino Martini concinnati , in quo mira de hu-
'' ^""n*
jufmodi recenfita reperies.
C A P U T IV.
(De Vttmonihm Subtmaneis.
Cap. IV.
D
JEmones Suhterraneos dXe, non tan-
|tum profani , fed & Sacri Scriptores
unanimi confenfu aflerunt , de qui-
Ddrius.
bus vide Delrium. Cum enim lucem velut
D^monibM Divini vultus fignaculumfugientespotefta-
^M^ker-'^^^
tenebrarumharum
,
certe congruentior
ranettf. illisafllgnari non debuit ,nififubterraneum
perennium tenebrarum barathrum
,
juxta
iiiud Juda Apoi^oliv. 6. Angelos vero,quinon
/ervaveruntjuumprincipatum,fedreliqueruni
Juum domicilium, injudicium magni D E I, 'vin-
cuUsceternJsfuh caligine refervavit. Dzmones
itaque fubterraneos tenebrarum poteftates
dari , ita certum eft, ut de eo fine fidei jaftu-
radubitarenemo poflit. Et quoniam jufta
D E
1 difpenfatione humans formse larvis
induti hominibus
fubinde five ad tentan-
dos.five ad torquendos
eos apparent,ne & ii
in Subterraneo noftro
Mundo ex omnibus
creaturarum gradibus
conftituto, deeffent,
lioc loco de iis traftandum
cenfui , ut quid
dehifce fentiendum fit,
quomodo technis
eorum refiftendum.conftaret.
lIcVhu^M.
In tribus poriflimum locis dtemones obfer-
modt vy- vatos Hiftotici tradunt : primoin Septen-
gmaei vifi
trionalibus perpetua caligine damnatis re-
}
gionibus: fecundo in horridisfolitudinibus:
1
tertio in fubterraneis fodinarum metallica-
rum cuniculis. QuonizmYeto diSii damun-
\cu/i ^lemmquefuh forma Nani cuhitalis com-
I
paren t, hinc fabula de pygmseis ad Ryphaeos
i
montes cum gruibus pugnantibus nata efle
,
videtur,quosGeographi'in extremo Septen-
trionis Regno ponunt. Geographia Arabica
ceographi^
in Regno Gog & Magog, cui confentiunt
^'''^''*-
omnes Septentrionalium rerum Scriptores.
i'<3/jyoz;ia.$- in Libro de Mofcovitarum Le- Piuius jo.
gatione : u/tra Lappones, inquit, in regione in-
^'"'-
terCorum ^
Aquilonemperpetua
oppreffa caligi-
ne pygmasos reperiri, aliqui eximiafidei
teftes
retulerunt
,
qui poftquam
ad fummum adoleve-
runt , noftratispueri denttm annorum
menfuram
non excedunt ; meticulofum hominum genus &
garritufermonem exprimens, adeb uttamfimiic
propinqui
,
quam ftatura
^fenfihus juftaque
proceritate ah homine remoti videantur. De
hifce vide Olaum Magnum
,
qui eos Screlin-
oimsM.
geros, hoc eft , Cubitales appellat.
Meminerunt & hujufmodi monftrorum
Auft^res gravifliimi , Plutarchus,
Ctefias, Pli-
Plutarch.
nius , acproindeeaaliquandovifaeffe
, utipijn-uj;
non facUenegavero : itahomines eos veros
fuifl^e
LIB.VIII. DE ANIMALIBUS
SUBTERRANEIS.
123
r(j/>,lV.
fuifTenonfacileafrevero
,
cum lm)a{modi\Coha.los
indigitant^ebqMoc/homitiumJtntmi-
pygmxi
hor"Jnu"f^ i" tanta orbis terrarum
^e.xh.\-\tatores:NamquaJilatiiiageJlientesriderit,niul-
homines wn ftrati notitia nulla Natio inventa fit , hujus- ta
viclenturfacere,cumprorfus nihilfaciant;
alii
\"madf
""^^^^ pygmasorum altrix. Unde conclu- Ucwi^^ z;iA-;7c/(?j io/^d<>j
,
'Sci'gtttdnfUl/
flktu-
ditur, eos a rudibus & agreflibus hominibus
\Jignifaantesftaturam quapleriquefunt , nempe
'
in ultimo Septentrionis angulo t&n&hns\nani tres dodrantes longi^videnturautemefie
fere perennibus damnato vifos efTe. C\xm\feneciones &vefiiti more Metallicorum
, ideft,
enim diftihominestefle Olao ad omne {\x-^vittato indufio^ coriocircalumbos dependente
perflitionis genus proclives fint,& dsmoni- i induti. Hi damnum dare
nonfolent Metallicis,
^*^'"'"
busfacilefe devoveant , mirum fane nemini \fedvaganturinputeis ^cuniculis,
@
cumnihil
^'"""^"
"'
videri debet,eosfub hurnana pygmsi forma,
tum adfuperflitionem in fimpliciorum ani-
mis propagandam, tum adeosbeneficiis,
quibusinterdum afficiuntur devinciendos,
apparere,
ruminfo-
agant
,
in omm lalorumgenere
fe
exircere
^i-^mis.
dentur,
quafimodofodiant venas
, modo in vafa^,
quodefioffum e(l , infundant , modh verfent ma-
chinam tra^oriam : quanquam vero interdiu
glareis lacefjant operarios , rarijfime tamen eos
Nuiiapy-
Si enim tale homunculorum gems in\/adunt,nec /aduntunquam, niji prius ipjica
TatillTdie
caliginofis ifliufmodi regionibus extitit.
cur curiofifTimos Batavos latuerunt >
qui
jam a fexaginta annorum fpatio fere niiiil
aliud agunt
,
quam ut non dicam quofvis
abflrufilfimos Septentrionis , fed & Orbis
tn terrn re-
fertafuii.
terrarum angulos explorare non definant, I
Agricola.
chinnofuerint, aut maleditlo lacejliti, non dijli-
miles iis damonihus, quos Gutelos aut Trullas
Germani vocant fexu tam mulieris
,
quam viri
ementito , cum apud alias nationes
,
tum apud
Sueones maxime
infamulatufuiffe ferunt. Hasc
Ex quibus aperte patet , hofce eofdem
efTe
,
quos in ultimo SeptentrionispafTu fa-
mulorumofliciofundtosdicit.
Relatum efl
mihi , & hofce montanos damunculos in Ty-
^" 2>w/.
rolenfium fodinis fpeftari
;
quibus nifi exf^"'^'"''"
quotidiano commeatu portiunculam
, ex
puke
,
placentulis cafeoque conflitutam
certo loco deponant
;
foflbres eodieperi-f**^B^f-
culo non carere, adeoque dsmonis aftus hu-
Tn^f'^
jufmodi fuperflitione foflbres infatuat , ut
nonnulli quoque vexationem ejus , facro
Fabulofa itaque funt omnia, quaj de liujus- 'quodam ritu redimere non vereantur,omni-
modi^j/^w^eijveteresGeographi a fimplici bufquemodisplacareftudeant, potiflimum
populofolarelationedefcriptatradiderunt; dum certos quofdam dajmonis malleatoris
& ficuti unda undam, ita fabula fabulam iftus audiunt : tum enimfaufti idinnovis
trudit,dumhujufmodipumilionuma/]i>g2^- venisauriferis mox detegendis fignum efle
vo/ia.;^cw ad miraculum adneftunt , id eft, prorfus fibi perfuadent.
exercitu fafto f0?/-^! ofFenfos {\higrues per-i Ethscconfirmat rv/^?j-jamfzpeallega-Cyratus.
Jornandes. petuo hello dijiineri fingunt. Yidejornandem \ tus in defcriptione Helvetici montis
,
quem
nihiltamendehujufmodi pygmaeorum na-
tione compererint. Cur nullus hujufmodi
nanorum ex Lappia , Biarmia, Cremefia,
Finlandia, csterifque, inGermaniaevici-
nasnationes, Sueciam, Daniam.HoIIan-
diam , unquam abduftus fuit
>
cum tamen
minoris momenti monftra ex ultimis In-
diarum partibus fecum in patriam abducere
nondefinant : nequehodiernadieullusre-
peritur, qui fimilem pygmasum cubitalem
in iis partibus fe vidifTe alfeverare audeat.
&Olaum de hifce fufius agentes
Dico itaque, hofce nullosalios , fiun-
quam vifi fuerunt
,
quam dtemones caligino-
forum hujufmodilocorum am.atores fuiffe,
qui agreftem populum fine ulla lege ac reli-
gione viventem fubinde ad eos fibi perpetua
fervitute devinciendos decipientes appa-
ruerint^undepofteafabulofade/^^^a^w^ijnar-
ratio totum orbem non folum oppleverit
,
Helvetia.
Pilati vocant ,
his verbis ex Germanico
in Latinum traduftis : Inter catera mira qute- DimuncuU
dam referuntur de virunculis montanis
,
quos'"""'"'""*
'^MX^lXlQWliUvocant, nanorumforma
^ftatura'
prceditis, qui in hujus montis cavernis
^ahditis
cuniculis bahitajje
, ^cumfofiorihus metallicis
mira exercuijje
;
quojdam aurodonatos
amajfe
;
alios diris modis infefiafje
,
quin
^
quofdam ira
concitati per montium
fcopulofas cautes prcecl
fed, quod mirum eft, in animishominuml/i/^^^
/'/;'/
qua quidem
nonperfahulofos
etiamfapientiflimorumfideminvenerit. \hofce pygmaos ,fed per cacodamonum technas
Undeegocertb mihi perfuadeo ,
hw^ws-^variafqueillufionesjuftoJyEljudicioaccidifie,
modi pumtlionum phantafticas terras ex eo- verifimile
e^.Scripfit non itapridem vir haud.
rum numero effe
,
quos & in Iiunc ufque ineruditusadme.faepehujufmodidiabolica
dieminmetallorumfodinisnoninfrequen- fpeftra fub forma nanorum diverfis, tum
ter oflendunt
,
quos & dasmunculos monta-
Georg.
A- nos vocant; de quibus ita Georgius Agricola
^"'^'
l.de Animal. fubterr. Occurritautem duplex
mmmculi
ijorum damunculorum zenus , unum afperum,
Momam.
r i . r ic i
jerum , vultu terrificum
,
j^aoa Snebergium vo-
cant
,
quoduhi concitatum fuerit , maxtma ruina
fofioresinvohit. Sunt deinde mites quidam da-
mones
,
quos
Germanorum alii uti etiam Graci
TOM.II.
rufti cis tum fofforibus apparuifTe , de variis
rebus quxfitosrefpondifTe
;
imb fe quodam
die in longifiimum fubterraneum tradlum
aliquoufque venarum detegendarum gratia
ingrefTum
,
juxta rivulum quendam in fa-
bulo humido pueri triennis veftigia repe-
rifTe & curiofe examinaffe ; &cum fibi per-
fuadere non pofTet
,
puerum hujus aetatis
.^
2 horrl-
124
MUND! SUBTERRANEL
Se^.lY. horridum
hunc fubterraneum meatum un-
1 Mohrer Erbftollen vocata, dkSahhathiaucli-
quam
ingrefliim fuifTe
,
tandem a yiCimsAverit vehementer laborare , idecque credendo
montanorum daJinunculorum veftigia
eiTelfocioseJfe, accedensneminenireperit ,opinatur
intellexifTe
;
qui ad foflbrum aviditatem ac- Ifociosfe ahfcondijfe , vellequefecumjocari , lu-
cendendam talibus veftigiis utplunmum I mine ultra ^ua:rens acclamatus
fuit hisverhis
fubterranei
i Hunga-
ria.
Varii reU-
tienesdidfi'
monibut
fubterra-
mis.
Aliud
t)!empium.
fuperflitiofis hominibus illudere foleant.
Cum non ita pridem qusfiviflem e Magi-
ftris & Prsefeftis fodinarum metallicarum
in Hungaria, num fubinde comparerent in
fodinis d^munculi fubterranei, quos
'^ffg'
lltannclin , feupygmaeosmontanosvocant,
fic datisadmeliterisrefponderunt: Trans-
atlis temporihus vififuerunt talesfpiritus
afos-
forihus, quietiamfoffores infugam egerimt
, at-
que extrafofiam
pepulerunt,aliq^uando magnum
tumultum atque rumores excitarunt,plerumque
quando ari diviti appropinquarunt , omenfirnile
pracejfit. Hoc ex relatione Schapelmanni mi-
nerarum prasfefti in
J^etmtgtunbt
Vit fa-
ne ille peregregius Bernardus a Brun
, prse-
feftus fodinarum Hungaricarum , itadeiis
mihi fcribit,
Certijfimum eji
,
fpiritus velfpedrainfojfis
percipi , nonfolummodo acfivarios lahorespera-
gerent
,
quorum tamen nullum cognofcitur vejii-
gium
,
fedetiamfojjorihus infultant , lapides in
illosprojiciunt, plures etiam ita acriter vexant,
ut lahoresfuos vixperagere pojiint
, ficuti
tem-
pore non itapridem elapfo contigit cuidamfojfori
Schemnitziano iamfatisfunio,cui nomen Geor-
gius Egger, qui cumfolus injodina effet,fpe[ira
hujujmodife vidijfe tejlatus eji
;
attamenfapius
audiuntur, quam videntur ; dumfimile quidcon-
iingit
,
plerumque fequitur henum velmalum;
fojiores quoqaefuperjtitiofe credunt
,
fi
quisfimi-
lem fpiritumviderit , atque vifiionem confeflim
revelet , revel&ntem hrevi moriturum
,
quorum
plurahahentur exempla. Inter catera contigit
Schemnitzii tale quidpiam , elapfsjam viginti
annis quidam nomine Simeon Kraufs
,
quijmi-
liafociis narravit
,
fuhitaneamorteperiit ; ad
majorem confirmationemfunt plures fenes
fide
digni
,
quifuhfide
juramenti
^ confcientiafe-
quentia
effati funt:
Primus , Martinus Lichy metallurgus dicit,
quatenus fexdecim annis
elapfis,
quadam die do-
minica de node infodina quadatn
, 0&Cl'PiC&Cl*-
fioncil
vocata , retrofpiciendovideritvirulum
flaturapuerifexvel olo annorum, indutum ve-
fle
coriacea,pileo lato, magnis atquefulgentilus
oculis , ex cujus
afpe^u cumfolus ejfet , nonpa-
Ba,ba.- unde vehementer territus
cognofcens-
que rem non retlefe hahere , confejlim exfodina
afcsndit diverforium petensfocios invenit, qui-
hus narrare cospit, quizfiihi acciderint , illi
iffum
fiatim tacere jufserunt, nihilominusfiatim de-
cuhuit agrotus triumfeptimanarumjpatio
:fpe-
ciesfcahiei infacie
ipfi
erupit
, a qua tamen non
nifi
ditis trihus hehdomadis liheratus
,
quihus
exatlisvires recepit.
Tertiuj, Chriftianus Mullerfojfor in eodem
loco
affirmat
,
quod unafeptimanafuhfequenti,
qua ditiacontigiffent, idemfihi quoque acciderit,
cumfocius ipjum in fodina reliquijfet , atqueje
jujfijfet diutius ihidemmorari , audivijfefupra
fe
vehementer lahorare
, idcirco volens fcire,
quis ihidsm lahoraret
,
qucerendo neminem in-
venit, adfuum locum rediit
; iterum lahorare
audivit,denuo inquirens neminem reperit
;
unde
terroreperculfus ex fodina recejfit : cum vero
focius miraretur , ilium tam citofejecutum ,
iiie
narrare ccepit,quacontigiJfent:focius vero ipfum
tacerejuj^it, nihiiominus iilum rigor
invafit, ^
fpatio duarum hehdomadum imheciiiis decuhuit.
Dili viri muitopiura narrarepojfent
,
quomodo
fimiiia fpedra vei pygmjei in
fojfis
varias a-
^iones exerceant
,
quomodo
furfum ^
deor-
fum vertant omnia
,
quos tumuitus plerunque
ruinccfequi videantur acfiquidpiam intra aquas
magnoJragorepracipitaretur
, ^
quandoruints
quaruntur ne minimum quidem vejtigium la-
horis vei cafus inveniatur. Haftenus ex rela-
tioneSchemnitziana. Schulzius addit
:
Schulzius.
J iongo tempore eiapfo vifus ejl pygmaeus
fieu
viruius montanus
, ^nonfine caufa vocatur
dtminutiveviruius
,
quia admoduni
efi
parvus,
ficuti
ex ejus vefiigiis patet
;
cum enim terram
iutofam ^tenacem tranfiierit , vejligium reiin-
quit puerorum duorum vel trium annorum ve-
jiigiofimile. Lumenquodmanuportat , ejl fui-
gentis
^clarifpiendoris,Ji hic viruius intrando
fojfas
fojfores pracedit , honam
fpem facit divi-
tiarum
^(Zris. HocGeorgiusSchult2.
Viruius montanus
feu
pygmaus non invenitur,
nifiin
ditiorihus mineris; in mineris cupreis cum
Jiorerent
,
quoque vifus fuit. Hoc Phiiippus
Bernardus a Prow.Multafmiilia, mihi trans-
AVwd
txmflum.
rum territus,
ideoque fuflem tenens , in viruiuml mifitP.//(^/'w6'c/^^^^r,quiutinfignemno-
projecit, quievanejcens uitra non v/fusfuit.
titiam habetfodinarum Hungaricarum
,
ita
Secundus, Paulus Wetzftein/oj/o/- in
OhtP
picbcVftoUcn
didt
,
quatenus viginti quinque
annis eiapfis
in
quadamfodina Schemnitziana omnibuscongruat,eanoniterandaduxi.
quoque curiofe diftorum fpeftrorum ratio-
nem inquifivit. Verum cum jamrelatisin
MUNDI
M U N D I
"'
SUBTERRANEI
LIBER NONUS,

fi
VENENOSIS sEu
LETHIFERIS
MUNDI SUBTERRANEI
Fra6tibus.
SectioPkima,
D E
VENENIS, EORUMQUE
NATURA,
Origine Ci> admirandts
profrietatibm.
P R ^ F A T I, O.
I
Uni nullo non tempore mirum in modum quantumvis fubtiliqm
fhi-
Jofophorum Medicorumque ingenia vexarit admirabilis
Vemndmm
lnatura,neque hodiefuerit inventus, qui tantarugi virium
caufd>s veras
'&genuinas detexerit, mearum partium efleratus fum, pendentem,
'quantum ingenii meiimbecillitaspermittet , litem quadantenus non
tam dirimere, quam novis addudis rationibuselucidare.
Ut unde indomabilis ifta
visoriginem fuam trahat ,
ex quibus compofitionis fuae principia obtineat,curiofb
LeSiori patefiat. Sunt nonnulli
,
qui hoc argumentum oboccultos virium receffus
impenetrabile, atque adeo conclamatum cenfeant
;
quidam , etfi caufas
nonmhilf^fl^
defcribant,utitamenoriginem illarum non nifiex varia primarum qualitatumcom-^"^^"'""''*
binatione deducunt
, ita audiendi non funt
,
quia vel ipfa experientia falfam eorum
<"'-
opinionem efle clare demonftrat. Aliud itaque latet fub hujufmodi mixtorum
corporum involucris prorfus
r
5-aoi/,quod quid fit, undena(catur,autquomodo
natura illud in diverfis corporum clafllbus formet
,
)am exponere aggredimur.
DE u s Opt. Max. Pater luminum coeptis afliftar.
Cap. I.
C A P U T
^efinkio
Veneni.
D'
Vemni de-
jimm.
E Venenis itaque tanquam appropria-
co Mundi Subterraneiargumenro a-
fturi
,
non temere neque ut inex-
pertes rerum folent , fed artem quas Naturas
SEmulaefl, fecuti, abeonoftrorumratioci-
niorum initium ducimus, quodprincipem
merito in omni qusflione locum fibi ven-
dicat, ut invento :<j;\ rlu> o-wfietnv
xs^
dvJAvmv
genere &fpecifica differentia, tandem rl rl
'^
, ideft, quodquidfit, certo & evidenti dis-
curfuinferre queamus. Sed adrhombum.
Fenenum itnque nihilaliude/?, quzm Res
mnnaturalis,quiequomodocunquet3indQmcor-
pori humano admoveatur , naturam illius mali-
gnitate fua , tota fubflantiae difTimilitudine
corrumpit
deflrait. Dixi Res non naturalis.
quia non naturalis in definitione
propofi-
ta genus eft, & materis rationem obtinet.
Quotquot igitur ex genere venenorum dif-
ferentias aflignari pofTunt, materiales cen-
fendccfunt. Nonnaturalis diiciX.\xx
,
quiacor-
pori humano e diametro repugnat. Dico,
corpori humano, ut inde excludantur nonnul-
laanimalia,qusvenenatisrebusvefcuntur,
uci flurni cicuta, ciconise rubetis &ferpenti-
bus ,
ficeduls fcammonea fimilibufque.
jyiciim in de.^n\iionQ. quomodocuKque cor-
porthumanoadmoveatur
, utvariainfidiarum
tam naruralium
,
quamartificialium vene-
norumrationobisinfmuetur. Natura.fiqui-
dem venena interdum celare folet blanda
& amica quadam qualitate
,
qua alledi ho-
Q^ 3
mines
126
MUNDI SUB
SeSi. I. mines ea
imprudenter hauriunt. Sic dul-
j
^ r cedo
ausdam
in aconito ,
arfenico & e-
j
pta fuavia.
phemeto
Colchico repentur
,
quas luavi-j
rer
introfumpta mortem tandem accele-l
rant ;
noverunt hujufmodi qualitates ve-
nefici, qui ad intoxicandoshominesfimi-
li artificio in cibo potuque prseparando u-
tuntur.
Sequitur in definitione Naturam huma-
nam veneni mali^nitate corrumpit ^deftruit
:
ideft, miftam&miftihumanicorporisfor-
mamviquadam ei totafubftantiadiffimili
&contrariacorrumpit& deftruit. Etquam-
visomnismorbifica caufa ex fe & fua natu-
ra mala fit
,
quia malum efFedum procreat
;
quia tamen veneniqualitas infummo ma-
litiei gradu pofita eft , malitics nomen
ks'-1a
TERRANEI
liwi^oy^M memix.
; eodem feremodo, quo
fummum & excellentem
putredinisgradum
Lilro de Pejle, venenofum
&peftilentem as-
feruimus. Grave eft.
, in bello
poft multa
egregia facinora ab hofte fuperari,&
gravis-
fimum omnium abfquevirtutismunimento
poft fe relifto dyjcnm
^
Avci/iiaTi
vinci
^ de-
bellari
;
etfi enim unus & idem utriufque
morbi exitus mors fit , in veneno tamen
deterior conditio , eo quod naturam non
modo non refpirare
,
fed ne pugnare qui-
dem patitur, quin malitia fua omnem illius
conatum eludat & antevertat, uti innon-
nuUis venenis poftea elueefcet : qua ratione
vero, quove motu naturali venenum paula-
tim corruptionem deftruftionemque indu-
cat
,
poftea declarabitur.
C A P u T 11.
Ve TeYre[J:ribu4 qmbujdarn mineralibus
,
e quibus omnia venena ^.v Subterraneis
originem
fuam primordialiter trahere docetur.
Cap.U.
CurNatu-
ra bona
malismixta
effe
voltte-
rit.
AriAoteles.
Diverjitiu
retum in
aatura.
lAtmdM
perfetua ge^
neratiunis
8c corru-
prionis vi-
ciffitudine
itgitatur.
Nfcrutabilis Divinse Sapientiae Altitudo
ea arteMundum condidit , ut quemad-
moduminfinita quadam rerum, fpecie-
rumque varietate eum inftruxit , ita femper
quoquetantaharmonici confenfus o-uyjcg^.-
c-lct eum difpofuit , ut,<fonfona difit)nis, bo-
na malis , venenofafaluhnhus , amara dulci-
bus, vilibus pretiofa fimulcommifta&in-
difi[blubili vinculo nesa, unum fine altero
fubfiftere non pofl!et. Sienim omniabona
& falubria forent, Mundumperirenecefle
efl"et : quemadmodum fi omnes in Mundo
Sapientes aut R eges forent,politicum Mun-
dum pariter interire necefi~e foret. Bona ita-
que malis fapientifiTimo D E i confilio ita
connexa funt,ut unum alterum foveat,quod
&ipfeP/.;i/o/(?/'/;wcognovit, dum Mundum
ex contrariis conftare
,
perpetuis rerum dis-
fidiisagitariafi^everavit^hincvicifiitudines
dierum & no^ftium; hinc tanta temporum
diverfitas
;
ferenitatem fequuntur pluvise,
imbres , seftatem hyems ; ficcitas humidita-
tem, nives, grandinesexcipit; hincadmi-
randi rerum quadruplici naturas regno in
exiftentium confenfus difi^enfufque
,
quos
Graeci fympathiam , antipathiamque vo-
cant, cum Natura reruminadlionibusfuis
fine lite , & amicitiaconfervari nequeat
:
quas omnia mirabili Naturs confilio , & o-
ptimo fine intenta funt.
Cum enim univerfa Naturae inferioris ce-
conomia in perpetua generationis, corru-
ptionifque viciffitudine
confiftat, genera-
tionem vero corruptio
, corruptionem ne-
cefiaribputredo fequatur
;
putredo verb ca-
lorefermentataneotiofafit,fempervivum
aliquid producere attentet,
hincfaftum eft,
utquodputrediniineftmalignum,
Sivene-
noja cjualitate imbutum, id in fe
naturali vel-
uti magnetifmo quodam derivet
; atque hoc
paftoputredinofumcorpus.exquonafcitur,
a fua malignitate liberet, quod nifi fieret.u-
niverfa telluris fubftantia hac veneniqua-
litate infefta, dum continuo propagatur,
ingentia, &irreparabilia damna Naturas in-
ferret.
Ne vero aut plantas , aut animalia venem-
fa
jam qualitate imbuta, halitu virulento ter-
ram denuo inficerent, ea plerumque in alio-
rum animaliumcibumdeftinavit,undeve-
nenofa qualitas paulatim diflipata confum-
ptaque in nutrimentum animalium quo-
rundam innoxium vertitur.
Rurfus cum terra bafis & fundamentum fit Mineralium
omnium; hinc fit, utvenenum, quod in in-
'^"^"'"
I
timis telluns vilcenbus ex putredine ac ^o w/<m
1
malignarum qualitatum confluxu nafci-""" f^'"''
I
'='
. ^ .... tai, tum
! tur
,
partim aquje
,
partim aeri commu-
animaiia
j
nicetur; & ne omniaputredinehacconta-^''"'f-
I
giofa infeftarentur elementa , mira fane fa-
'iX^^srt
!
gacitate Natura ubiquedecertisplantisin-
j
feftifque providit
,
quje uti ex differenti pu-
I
tredine originem fuam trahunt , ita quoque
i
fingula ex infitoiisappetitu iftiufmodi z;i?-
nenumxtzhwnt, & infederivant, quodipfis
maxime congruum &ai>yyi.moy eft; intra ter-
ramquideminnumerosvermes, lumbricos,
mures,talpas : extra vero ferpentes omnis
generis,ranas, bufones fimiliaque animalia
venenifera conftituit
,
qus continuo fudtu
terram adeleteria qualitateliberarent.
. In aqueo verb elemento alia conftituit vi-
rulentaequalitatis animalia,uti leporesma-
rinos , loligines , dracones
,
paftinacas
,
pul-
mones marinos , innumeraque fimilia
,
quae
quidquidintra aquam lethiferum exifteret,
intrafeveluti vivas burfas attraftum deri-
varent ; atque hoc pafto , ne cum tempore
totum inficeretur, a fuperfluotoxicolibe-
rarent
;
quas deinde ne veluti otiofa fine fuo
carerent, in aliorum pifcium efcam alimen-
tumquecedunt.
In
LIB. IX. D E
Cap. II.
In aere verb , uti ex putredinis virulent^
, exhalatione femper quoddam 'virukntum
iittanoxiu
nidulatur,ita quoque primo deinlecris qui-
im^njfmi-
jjufJam Natura providit
,
quas putredinofo
f/
conHuxu,exquo ongmemluamtraxerunt,
infederivato acrem quodammodo purga-
rent:cujufmodi funt mufc,aranei,vefpse,o-
i
mnia alatorum infecftorum genera, ex aquae
\
putredine ortum nada,quae poftea in hirun-
dinum vefpertilionumque, & fimilium ani-
mantium alimentum cedunt.
cursatuta
Hiucquoque omuia vegetabilia exinfita
IninwHa
m.align3E qualitatis putredine pro diverfa
efevoitie- plantarum arborumquefpecie , diverfaani-
"''
malcula generant, non alio fine, quamut
'z;?^^? ab iis attrafto plantam a perniciofa
qualitate liberent. Iterum, non eft animal
quod ex putredine in eo exorta vermes non
generet, non alio fine, quam ut nociva qua-
litas exputredihe alicubi nata in animalcu-
la veluti malignz qualitatis burfas quafdam
vivas derivata , animalia a fuperfluo noxix
qualitatishumorevindicfirent. Sed haecde
genneticcE virtutis ex putri efficacia in fe-
quentibus fufius ,
&. in. XJ L Itlro ex pro-
fefib.
venenii
Cumitaque Telluris corpus innumerabili
inineralia
^
.
i- r

..
tritmfm-
terrarum,fw?e/-a//?<?w,luccornmque varicta-
duntquaii-
te fcateat, hincfequitur,quod hxcperSub-
uriam \n
terraneum calorem diverfimode alterata,
flmtoi. totvenenorum diftQtentium genera
,
quot in
naturarerum differentia mixrafunt, confti-
tuat
;
quas quidem uti malignantis naturae
funt , ita quoque ne univerfum inferiorem
Mundum inficerent, partiminplantasve-
nenofas,partiminferpentes,aliaqueinnu-
mera,venenoturgentiaanimalia, utipoft-
eaex induiflionererum oftendetur
,
dege-
nerant.
^innm Tria verb potiffimum in Subterraneo
fintveneno-^Qp^Q
repetiuntur, quje fyneeneis fuccorum
ftmwera-
n . -
i-
' '^
.,
lia,
terreftrium , mineraliumque partibus com-
mixta , omnem venenorum varietatem
confti-
tuunt, & funtfulphur, Mercurius, fiveargen-
tum vivum, ^y^/.6'//>^ar vehementi calore
aduftum , &veluti per fubterraneum ignem
fublimatum ,
ublcunque terram appropria-
tam repererit , ibi aut Arfenicum , auripi-
gmentum,autrandaracham,autrifigallum,
qu^arfeniciquicdamfpeciesfunt, & exad-
ufto fulphure originem habent, venenum
producunt : Mercurius veroperignemfub-
terraneum fublimatus ubi analogicum fibi
proportionatamque materiam repererit, ibi
autantimonium,autceruflam,vellirhargy-
rium , vel fimile quid mercurio fublimaco
haudabfimileproducit, quodpariter efiica.
ciffimum , &pene infuperabilis malitiae ve-
nenum eft. Iterum variorum/a/ij<w,vitrioli,
nitri,aluminis cum fulphureis.aut mercuria-
libus,bituminofis, naphthasifque liquoribus
mixtura
, novum pro varia compofitionis
combinationevenenorumfeminariumcon-
ftituit, utiquetanto perniciofius, quanto ex
V E N E N I S.
,
127
Subterranei
caloris vi magis
,
magifque
fixatum fuerit.
Hsc tria venenorum principia ^to \2itiz,
quam in terreftribus , mineralibufque cor-
poribusfundant, miftionis combinatione,
innumerabilem fuppeditant venenorum va-
rietatem. Hinc nullum aut minerale, aut
metallicum, vel terreftrecorpuseft, quod
nonvenenofaqualjtate unum plus vel mi-
nus altero poUeat : quod ita efi~e, is folus for-
fan negarit
,
qui admirandorum
,
quasex
Spagiricas artis operatione eruuntur arca-
norum NaturjE fuerit ignarus. Atque haec de
venenis
,
qu2 in mineralium regjio generan-
tur , di(fta fint.
Si jam vegetabilem Oeconomiam exa-
Herbxve-
ftius perfcrutemur , luculenter reperiemus
^1^^^^
^
omnem venenatarumplantarum.ztbotumqne venenefis
fobolem, aliunde orieinemfuamnonnan-'/"''^''
1*""
cilci
,
quam exipiius terrae venenatisiuccis ; vaporibns.
ex cujuflibet enim terreftris, mineralifve
veneni fpeciei fermentata putredine
, vel
levi naturae motu herba nafcitur fucco ve-
nenofo quoad proprietates confimilis, vel fi
putredo altiorem gradum nafta fuerit , ani-
mal ex ferpentum, infeflorumque genere
nafcitur prorfus venenofse putredini quoad
proprietates &vires confimile. Unde patet,
omniaquae exputri virulento nafcuntur a-
nimalia, venenofa efle, &tanto quidem atro-
ciori veneno imbuta, quanto venenorum
mineralium
, queis putredo conftituitur,
vehementiafuerit major.
j
Sed exemplo rem declaremus. Sunt in
Evenem-
minerali regno, uti diximus, .^rfenicum
,
^^Zr!u,^'
'Mercurius fublimatus omnium terrefiriumputretHne,
venenorumpotentiifimum, utpote rofiva &pu-
'i""""^"
trefactiva virtute pollens, qua omniacor-venenofse.
rodit, & in tabum vertit. Hujus fermentata
"""<= ^^^-
putredo producit napellum, aut aconitum^^J;r!'
virulentiaearfenicaliprorfusfimile : fi vero
in excellentiorem putredinem fublimetur,
tunc vel afpidem, vel ptyadem generat, ve-
neni atrocitateformidabilem ; nequevene-
numnapellidifferrevidetur a venenoafpi-
dis , nifi quodvenenum in napello humidi-
tate nonnihil obtundatur , in afpide vero,
aut ptyadeVeluti exaltatum , uti fpiritofiffi-
mum , ita efficacifsimum redditur : horum
enim morfu omnia mox humani corporis
membra corrofa, putrefaftaque in tabum,
eo prorfus modo quo arfenico aut napello
fumpto, refolvuntur.
QLTod fi putredo quaedam mercuriali viru-
lentia imbuatut, tum, calore externoepo-
rentia in aiftum edufta,generabit aut dra-
cunculumvirulentum, autfi putredineex-
cellentiori fubjedum imbutum fuerit,dy-
pfadem
;
quae tria venenorum genera ejus
virtutis funt, ut intusfumptafineremedio
hominem corrofione , & inexftinguibili fiti
interimant.
Iterum fi Arfenicum , Mercurius , &vitrio-
lum adujlum putredini commixtum fuerit,
nafce-
128
MUNDI SUB
Se^l. I.
nafcetur
herba Haemorrhois, aut ejufdemi
nominisferpens
,H3Emorrhous,quorum u-!
numquodque ex hifce tribus hac virtute pol-
let,
quod qui eo infeftus fuerit, omnibus
venarum vafis corrofis , hominem fangui-
nis profluvio ex omnibus totius corporis
mmorrhi
mcmbris prorumpente interimat : hujus-
^mencant
j^qJj ferpeutes in America nafci tant2 vi-
[anguinem. ruientiaE narrant
, ut ab htemorrho morius
homoperos, aures, oculos, nafum, urinae
meatum , fedem ,
umbilicum
,
per omnes
denique poros, &fanguinem ,
& una ani-
mam miferanda &formidabili morte effiin-
dat
;
quod hsemorrhoinherbamquoquefa-
piinius. cere narrat Plinim.
TERRANEI
bit, difFerunt
,
adeo ut nulla exfurgat ex mi-
Cordllar,
neralisvenenimifturacombinatio.quaenon
ejufdem combinationis herbam
,
aut ani-
mal producat
;
prout enim plus , aut mi-
nus ex terreftrium venenorum combina-
tione participant , tanto quoque plus , vel
minus nocent
;
unde nafcitur diverfa illa
venenorum proprietas
,
quam in triplici
regno minerali, vegetabili
, & animali mi-
ramur.
Ommum
herbarum
anifitaltum.
qui vene-
nororum
fiecies
na-
fcuntur ex
frtmittvis
venenti mi-
neraltbus.
COROLLARIUM I.
Ex hispatet, omniaferpentum generaita
quoadfimilitudinem virium, &herbis,&
mineralibus venenis refpondere, utquem-
admodum &vegetabilia, &fenfitivaexiis
originem hauriunt, ita quoque iifdem fin-
gula viribus polleant. Sicuti verb comlina-
tio venenofarum qualitatum in mineralibus
orientium diverfiffima eft, & fpecie diffe-
runt,ita&venenofjBherbarum,animalium-
que qualitates, vires , & proprietates
,
pror-
fusfpecie, uti ex efFeftibus paulo pbft pate-
COROLLARIUM 11.
Hinc patet, quomodo ZHaq^uis venenata uomod
correfpondentis mixtura animaUa nafcan-
"^n^"",
^r .
1 n
. .
nitjceiturin
tur. Si enim putredo terrennum , minera-
Mimaiibus
liumquevenenorum per aquas diffundatur,
3'"'-
ex ea confimilia putredini animalia nafci
neceffe eft
;
qux quidem tanto majori copia
proveniunt, quanto maris
, cjBterarumque
aquarum colluvies majorem ad generan-
dum pronitatem obtinet. Ex putredinis
vero differentis vapore fubtili , & tenui , in-
feftaillavenenofa, araneorum, canthari-
dumquevariaefpecies fubitaneageneratio-
ne producuntur. Quamvis in mari omnium
minima venenoforum animalium , obfalis,
qui putredini contrarius eft, copiam proge-
niesnotetur.
Caput III.
De accidentali veneni in c^teris 'vegetahilitm
,
ammalium^^ue tam yiyornnif
quam mortmrum cadaVerihus genefi.
Cap.lll.
"l
^Lanta & animal qualecunque tan- clus, uti in fequentibus libris oftendetur,
piantK
0-
l~'^ieni,cum continuo aiimento ad vitam affero , nullam herbam five benignam
,
five
mnes ver-
"*"
confervandam indigeat, omniavero malignam reperiri
,
quse non erucam, feu
^^^^'"'^'''alimentaexSulphure, ideft, calore natu- vermiculum generet pro diverfitate herba-
fiantarum
rali , Mercurio , id eft , humido radicali , & \
rum, & proprietate , & viribus differentem,
!f-/jge-
SaiejcJeft,fixafeuterreftrifubftantia, una
,&
tanto quidem atrociori veneno imbu-
venenoios.
^um fpiritu aereo conftent ; hinc fit, ut nul- 1 tam
,
quanto herba malignioris naturas fue-
lum alimentum itajalubre fit
,
quodnon aliquid rit : hinc tanta vermium , erucarum
,
pa-
exfulphure, Mercurio,
^
fale depravaium(\hi pilionumque fpecie differentium in fingu-
lis plantarum
,
arborumque radicibus, fo-
liis, feminibus, floribus, fruftibus exorto-
rum varietas
;
in pomis quoque
,
pyris , nu-
cibus, gallis
,
glandibus, filiquis
,
legumi-
nibus , fingulafuosproducuntvermes
,
qui
omnes uti ex putri nafcuntur
, itaquoque
majorem , minoremve venent gradum obti-
nent; exceptistamenfruftibusacidis, fuc-
cifquefummaacredineimbutis, uti citrina
&granata , fimiliaque
,
quae quamdiu fucco
pollent incorrupto
, animal generare non
poffunt : mox ramenacinputredinemab-
eunt
,
)am cr/toAiiscoytvso-iv moliri attentant
,
qus omnia fmicrofcopio fpeclata , & explo-
rata mihi conftant. Etquamvis in refinaceis
arborilus , &plantis,utipinibus, laricibus,
id eft inipfa refina animal generari ne-
queat, eo quodbaifamicaqusdam virtus iis
inexiftens putredini contraria fit : in caeteris
tamen arborum partibus noxium quoddam,
&venenofum erucarum genus, Bupreftin vo-
cant,
connexum habeat
,
quod quidem aut a plan
tis attraftum , vel ab animalibus introfum-
ptum , fenfim calore nativo aduatum
,
pu-
tredinem quandam generet malignantis
naturae, ex qua deinde vermiculus,aut eruca
nafcatur in piantis & arboribus,viribus con-
fimilis : quodquidemaliudeffenonpoteft,
quam burfa qujedam animata,in qua Natura
ad confervationem totius omnem pravita-
tem feparatam
, acmalignitatis latentis vel-
uti attraftivum quoddam condidit. Viden-
tur hzc in omnibus plantis etiam faiuberri-
mis
, imo & in animantibus
,
quoj in alimen-
l7r^f^'
^""^ nobis quotidianum cedunt. Qiiis nefcit
nicutt maii-
marathrum
, five fceniculum Scfalviam alio-
inttni.
quin faluberrimasplantas effe, quae tamen
ex infita putredine vermem generant,quem
qui incaute fumferint, atrociffimis fympto-
matis ufque ad mortem torqueantur;adeo
uthinccongruequadrariiis
videatur , Cor-
ruptiooptimipeffima.Imo
experientia do-
LIB. IX. D E
Cap. III.
cant, nafci conflat, quodincautefumenti-
buspoft dirafymptomata excitata mortem
inferat.
omnU/mi- $1 jani ammalium reqnum exploremus, vi-
^prlliMm
debimus ,
nullum fivequadrupedum, five
uermicuios volucrium^natatiliumvegenusfpcdles, efle,
gmtrmt.
q^q^
fion fibi apptopriatum vermem gene-
ret. HocpaAo equi,afmi,canes,feles,leo-
nes,cervi , & quidquid tandem animalium
eft, vermes generant : excremenra equorum
fcarabsos ; apes boves ; cervi Tragelaphos,
alia animalia y^OTgox.a.v9a.^^5 gignunt , in in-
tercutaneo verb receflu ricinos, cicubos,ti-
neas, acoros, pediculos, pulicefque, blat-
cr fus
^as, fimiliaqueproducunt. Quamnamcau-
*fln7^gai.fam
putas
,
quod equi
,
gallinas , afmi &fues,
linx iHivt-
illi pulverum , hi luti deleftentur volutabro?
nifi quod tertis vermibus intercutaneis infe-
ftentur : pulverisveroacrimoniaverminofa
fubftantia non minus
,
quam volutabro de-
ftruatur
;
quod & de csteris animantibus
pulveratricibus intelligas velim.
Nil dicam hic de humano corpore
,
cujus
(mimaUum . . . - ^-
r\
,Mmhomt-omm3i
mteriora vjtaiis Oeconomiaemem-
5
wewirss
bra pro i^oTmMa, putredinis ad membra
ribin dele
fientur.
In omnihta
V
E N E N 1 S.
129
nofa fubftantia originem habere , additque.
wcw/^*
fuifte in gangrasna ex venerea lue exorta per
Zff^"^[^"*
fmicrofcopium obfervatos vermes ferein-wy?j.
fenfibiles limacum formii.quiintracarnes
gangrxna infe<ftas non fecus ac vermesin
cafeo fodicando fufque deque verterent o-
mnia, & tam velocis generationis , ut unus
ejufmodi vermiculus chart^impofitusfpa-
'
tio
,
quo pfaimus Miferere recitarl poflet,
quinquagintaalios extra corpus rejecerit;
qui uti ex fe, & fua natura venenofi funt, ita
quoque quamcunque carnis vivae particu-
lam contigerint , infita malignitate in ta-
bum reducunt. Cur itaque non obftante
carne viva in gangrsnofis refcifla, nihilo-
minus malum ferpat, caufa eft,quod vel uni-
cusiftiufmodi vermiculus in viva carnere-
manens, derepente innumeros alios fimiles
generet.undehi ferpigine quadam malum
fine modo propagant
; unde acidiflTimis,
acerrimifque liquoribus ad eos interimen-
dosopus efte^colligunt.
Si porrb putredinem
,
qus in variorum
^"'""*^f^
i.
j
.
i^

,
venenofa
animaiium cadaveribus elucet, comxdQte-
putrefaaa,
mus , comperiemus, venenofa animalia,
wiitxpropria.
ferpentes putrefaftos ex fua propria putre-
^^ovapll
dine, veluti ex cinere phcenicemrepullu-
<<
lare , aut fi putredo debiliorem fubierit fer-
mentationem , in aliquamvenenofamher-
bam transformari : Nam experientia con-
ftat, in iis Iocis,fofi[ifque, in quasmorticina,
&variorum animalium cadavera conjiciun-
^lioft**r
comparata vermesdii^ttQ.nx.is fpecieigene-
torrHptis
raut: quorum nonnulli putredinem,quidam
hHmmbm
jodendo gangrajnam , aliideleteriamquali-
tatem vitalibus membris inducunt ;
adeb
quidem , ut ab hac verminofa fubftantia ne-
que cor, neque hepar, neque cerebrum , ne-
que renes , fplen , vefica & pulmones , ut ni-
hildeinteftinis,&ftomachodicam, immu- tur , ut piurimum omnisgenerisvenenofas
cieumas
' ^ger ra.
^^^ ^.^^^ yjjj infirmum
,
qui ex nimia pu-
j
herbas , uti cicutam , aconitum , napeltum,
JZZ','.^,
mm
vtvam
... ...
'7
\
\ r r r \
/*!
Itrpentum
vomitu ey.. tredmis malitia ranam vivam evommt. iiyolcyamum , alam rastidam , leu cotulam putrefaate.
s*i, V
^'^'^^'''^^"^<i[tioqueinfuisObfervationibus,in!nafci, quae utexvenenofsequalitatisputre-"*"*-/^'"^"
cerebro fcorpiones, in inteftinisferpentes dine, arfenicaii,mercuriaiique imbutana-
natosfuifferefert. Verum cum liifce piena
|
fcuntur,itaquoqueconfimilisquaiitatisher-
fmt omnia Medicorum monumenta , & nos basproducunt. Quodidem in non deieteriis
ea in Scrutinio Phyfico-Medico de pe/le inte- , iierbis contingit ; Siquidem ex putrefa<fto
Satyrion
gro iibro profecuti fimus, eo U^orem remit-
j
five iiominis , five brutorum cadaverum
"^^"If^Q^
to. Mirantur Medici, curgangrasnatam dif- 1 fpermate, Satyrion
,
phiitricam , fimilefque
animdium
ficilem curam admittat, cujus caufam fi fci- i herbas nafci, qus radicibus, bulbifque , ut &
^^1^^'^"'^
rent , forfan congruis remediis facile tanto ! floribus, ea membra exprimunt , ex quorum
cuvgan-
malo occurrere pofTent. Sunt enim vermi- jputredine excreverunt. Innumera lioc io-
Sui^fficiit.
cu^^ arfenicaii quadam vi imbuti
,
qui fub
infenfibiii molevicinas vivaj carnis parces
rodere non ceflant , & rodendo carnes in
tabum maiignitate fua convertunt.
Scripfit non ita pridem Au^uftusHauptman-
ajliljelium de viva morti^ imagine,in quoiu-
culenterdemonftrat, omnesmorbosexpu-
fervatiode tredinemaiignanteexortos,fuam ex vetmi-
Augudus
Hauptman-
nus.
UV/ ob-
co Naturas myfteria pandere pofTem
;
Ve-
rum cum ea aiiis in locis innuamus , hic iis
immorari fupervacaneum duximus. Quo-
niamigiturnihiiferein rerum natura cor-
poreum exiftit, quod a maiignaqualitate
prorfusimmune fit ; liinc nafcitur infinita
illa venenorum dijferentia
,
quam in fequent!
capite profequemur.
Caf.lN.
^uinam
fint ex mi-
nemlibui
vmenofK.
C A P U T IV.
(De Vcnenorum Dijfermtiis. ,
'
,
I.
^'
'^Ot funt venenorum ^/^^/-e//^, tionisrationeplus,autminusvenenofitatis
I quot funt primse mineraiiummi- acquirant.
-*-
xtorum differentiaj , itatamen,ut Sunt autem in Subterraneo mineralium
quxdam mineralia ex fe, &fua natura fo- regno, arfenicum
,
argentum vivum, five
lumvenenapropriedicantur, & ex hujus-iMercurius , Cinnabrium, Arabice f7//r,
moditanquambafi, & fundamento caetera Caix viva
,
Gypfum : Rubrica Sinopica,
omnia, quibufcum mifcentur, pro combina- Litliargyrium
,
Cerufla , minium ,
aerugo,
TOM.II.
R
Py"tes,
TUnti ve-
nenoji qut-
130
MUNDI SUB
SB. I.
pyrites , atitimonium , rubigo
, & fimilia
; |
qus ex
fulphure originem trahunt , ficuti
jam
memoratae mineralium fpecies : hx
vero
mifts cum variis quadruplici falium
differentia &fuccisliquidis bituminofifque
fluoribus immenfum fundant vencnorumfe-
minarium.
2. In Vegetabilium regno inter venena
potentifiima recenfentur: Napellus, Euphor-
bium, Cicuta, Aconitum , Tithymalus, La-
thyris, five cataputia, Scammonea.Coio-
cynthis, Helleborum ,
Cucumis afininus,
Rhododendron, Apium rifus, Thapfia, Hae-
morrhois, Stramonium , Solanum mania-
cum, Mandragora , Pfyliium
,
plurima fun-
gorum genera. Quse omnia uti exfubterre-
ftribus mineraliumfuccis, eorumquevaria
mifceila originemtralumt , ita quoque fm-
gula eorum , ex quibus nafcuntur, prpprie-
tates fortiuntur.
In Animalium regno quadruplici
;
Animiilia
qnt vene
wftt.
Quadrupedumnempe, Volatiiium, Nata
tiiium,lieptiliumque, aut infectorum, hscc
cumprimis inter uenena recenfentur : In
animalibus perfecfiis quadrupedum nullum
reperio
,
quoadtotam fubftantiam veneno-
fum,fedquoadpartemtantum: utifuntce-
rebrum cattorum, fel tauri , fudor nonnullo-
rum animalium , uti cervorum , felium pili
intrbfumpti, caudaforicum , coagulumle-
poris, fanguis taurinus, morfusrabioforum
animalium
;
& inter infedla quadrupedia
dracones, fteliio five falamandra, bufo , ru-
beta, crocodilus,nonnullajiacerts, mures,
& medium inter quadrupedia & volucres
vefpertilio.
ixvoiucri.
4.
Inter volucres , noftnrnae plersque
busqMve.
Saturninae natur2e,uti noftuarum di-
verfaefpeciesnonnihil venem liabent ; In-
feBorumsQxh aligerum genm omne penei/e-
nenofum eft, utpote ex deleteriac materiae va-
pore natum ut funt cantharides, bruchi, pa-
piliones, mufcae, iocuftae,cyniphes, bomby-
ces , & quicquid denique prsteralas com-
pluribus pedibus inftrudum eft.
TERRA NEI
\x\x.&Xi nataiiliavenenofactXii^Vitxxx.
-., lepuS
marinus,nacrix,paftinaca,hirudofivefan-
guifuga
,
pulmomarinus, nonnuliae loligi-
nes , anguiliae e putrido paludum limo natae,
quaedam ranae, feu bufo aquaticus, ferpentes
aquatici , torpedo, ^c.
j-. Inter reptilia, omniaferpentumgene- BxreptiU'
ra : Afpis, ptyas , dypfas, vipera.boa , cera-
^"'^'**
"
ftes, Hxmorrhois, omnia vermium
genera
;
Amphisbaena, Caeciiia ; & inter multipedes,
fcorpius,araneus,miliepeda,fcoiopendra.
Quae quidem omnia vei lialitu, velmorfu,
autfpiculo, aculeove, aut venenofHquorisc-
jaculatione,vel fpuma oris, immediato quo-
que contaftu homines intoxicare folent.
Halitu afpides, dentibusvipers caeterique
ferpentes : fpicuiisfeuacuieisfcorpiones,
ejsicuhtioxie veneni bufones, orisfpumaca-
nis rabiofus: nonnuliiferpentesfoiummo-
do calcati veneni qualitate homines fidera- ,
recompertifunt: nonnulliquoque foiave-
neni per medium diffufione inficiunt, uti
torpedines,afpides, ptyades. Novi ego u-
^"""pi^^
numexnoitns, quj cumalpidemmarbore/<,;;2v^rt. .
fedentem percuteret,ille folo halitu ita per-
"
cutientem intoxicavit, ut fiderationequa-
dam hominem toto triennio immobiiem
redderet, ex qua & nullo remedio tali vene-
no pari poftmodum occubuit. Fuit & aiius,
qui ferpentem cvim incaute calcaflet
,
pauio
poft
,
paralyfi vel potius apoplexia interi-
erit.
6. Interxif^ew^ quoquerecenfenturpefti-
venmuni
ferorum corporum lethale contagium
: ani-
lZ'riHm,
malium quorumcumque tandem cadavera
five morticina
,
menftruae muiierum for-
des
, ex quibus innuraera rebus maia reful-
tant : omnia denique animalia
,
quae tum
ex vegetabilibus
, tam csteris animalibus
generantur.
Habes liic , Letlor , venenoforum corporum
claffesfex ; ex quorum malignis qualitatibus
unacum alimentis
,
quibus infunt , omnes
morborum fpecies oriuntur. Vide Tabulam
fequentem, ubi omnia exliibenrur.
C A p u T V.
Ve Alimmti
,
Medtcammti & Veneni difFerentia : Item de confenfiis dtjjenftts
remm.^(juam Sympatiiiam & Amipiithumyocant
j
Varia di^Viftone.^ anXis
amicitia rerum per qiialitates
prima^feu elementares
,
an per
Jpecificas
rerum Virtutes perficiatur ?
VEnenum
omnesMedici cumalimen-
to e diametro
pugnare aflerunt; Me-
ttnmtera.
dicamcntum vero feu ctAe^Kpxg^u.ctKoi',
itmentum. in alimentum & veneuum
, veluti extrema,
'^'''^'^^medio modo fe habere
; ab utraque pius
vel minus participando : qux enim inter
fe futnme pugnant, eodem
genere partici-
pent necefTeeft^alioquinpugnasquaiisin-
ter accidentiaeffenequit : Quare venenum,
alimentum & alexipharmacum
apud Me-
dicos idem iiabebunt genus
; nimirum ut
Cap V.
tum
nenum
inter res non naturales ponantur,quas ra-
tionefuieffeftus caufas efficientes vocant.
Nam,utfupra monuimus, Resnonnaturales
dicuntur
,
quae non fecundum naturam,
nec praeter naturam fimpliciter exiftant,
fed tales evadere poflint : alimenta qui-
dem augendo & nutriendo : medicamen-
ta corrigendo : venena verb corrumpen-
do ac deftruendo. Et eaquidem,quaeana-
tura confervationi deftinata funt alimen-
ta
, ut fimilitudinem quandam cum alito
acqui-
ToM. II. Fol. 131^132
TABULA
RESOLUTORIA.
Ommum Venenomm
,
^u< in ISiatura rerum con(tderari pojfunt.
fAuripigmentum.
]
Sandaraca.
cur. cft j,^
^g.g.un,.
lAntimonium.
fCerufla.
I
Minium.
I Cinnabaris.
'Mineralibus^
2. Claffisfunt*^
iErugo.
I
Ferrugo.
y
fpecies.
rPIumbum.
I
Scuma argenti.
^,
ir f
Lithargyriumo
t3.Uaffisfunt^(,^,^
^y
1 Gypfum.
Sulphur, alumen, nitrum, depravata.
^-Atquehaecfuntomniumaliorumfequentium
Venenorumprimordialisorigo,
pAconitumpa.
Lycoftonusn.
I
Napellus.
Cicuta.
I Hyofcyamus.
=1
Tithymalorumgenera.,
Cataputia.
Solanorum fpecies.
Apium rifus.
Mandragora.
Veratrum feu HeUeborus,
Ex arboribus Taxus.
C
Vel quoad totum, uti
Vegetabilibus=i
(^Vel quoad partes,uti in-i Succo
Venena
prove-
niunt
vel a
f
Hyofcyamus.
i
Coriandri.
Semine ^
Cicutas.
I Nigellje.
i
Pfyllis.
rPapaverum opium.
Carpafi.
I
Thophte.
^
Veratri.
IColocynthidis
Scamonea.
tColchicum. 1
j^Radicibus

'{
f
Chamsleontis.
j
Aconicipardalianchis.
Veratri.
f
Vel quoad totam fubftantiam reptilium, uti
;
I ThophjE.
I
CicUCEE.
LCaeterorumque.
f
Omniaerucarum genera.
J
Salamandra.
'Terreftria,
j
Rans;,rubet3E,bufones,pediculus,vulturis.
(^Scorpius, virulenta vermium genera.
rLepus feu pulmo marinus.
Hiiudines.
Vipera.
Afpis.-
Dypfas.
_
Phthias.
^
Dryinus.
Amphisbena.
Scytaia.
H^morrhous, Ss
L innumeraalia.
Vel quoad ani-
malmm infe
J Aninrira <! . . ^
ftorumexpu-^
^^"'""'
>"'^^
^q"^"l^-
tri, 8c funt vel
Animalibus^
lAraneus marinus.
fCantharides.
Aeria,
J
Papiliones.
j
Heliocantharus.
(_Apis. Omnealigcruminfedtorumgenus.
fFeltaurinum.
Cerebrum catri rabiofi.
r?n?^
P^'*'!
Morfus canis rabidi, csterorumque animalium rabioforum, etiam hominis
tectorum par-"^
Unguesanimalium tam quadrupedum, quam volucrium.
tiDUS, uti
Spuma quorumcunque animalium furentium.
^No6tus, vefpertiliones, upupa; & fimilia.
fApis.
I ftr I T
.JScorpius.
Velaculeo,uti<!pait,nacamarina.
J
j
^pinamaris,
WelInfe6torumpartibuscfunt|
fMufcas.
,, ,
^
.
, ,. I Cyniphes.
|_VeI promufcide aut liquore, ut^
Culiccs.
1 Certs Mufc^e.
'
Mel ex floribus venenatis ab apibus colleftum. l Crabronc?
Coagulumlafti miflum.
Fungorum qualecunque genus.
Ranarum paluftrium 8c limacum comeftio.
^
l^Ex cibis ufitatiSjUti
{
CoriandriSc Croci in magna quantitate fumptio.
IPifces
ftagnorum,utianguillse tincaepoftcoftionem frigidicomefti.
Carnes aflatge 6c poftea fufFocatje, deinde frigidse comeftae.
lOmne nimium in quocunque tandem genere liquorum 5c ciborum,
LIB.IX. DE VENENIS.
3'
Cab.Y.
acquirant, acaloreinnatopriusfuperentur Ibro Ixfo intumuit, deinde ex ferpentisve
Omniave-
nena corre-
la in ufitm
tnedicins
ctimt.
^Homodo
venenum
veneno
effi
foljit.
Ca[M ra-
m.
necefle ell , antequam in corporibus in fub
ftantiam fimilemconverti poffint. Medica-
menta vero a caloreprimum patiuntur , &
inaftumdeducuntur^deindevero reipfa in
corpus agunt, & admelioremidipfumfta-
tum reducunt. Ventnorum vero diverfa eft
ratio : nam five a calore comminuantur , ut
qu2frigidafunt;fiveexcitenturtantum,uti
calida , in corpus agunt , non confervatione
aut inftauratione , fed totali corruptione.
Qiiemadmodum enim alimentum eo ipfo
dicitur, quodalere poteft; ita medicamenta
flve AA-fi^i^iag/^Xii
,
quia mederi, &venena (\-
Ve hMTYiti^
,
quia corrumpere ex fe & fua
naturaapta funt; acproinde fi quandoque
prodefle &juvare comperiuntur, hoc tamen
nonperfe,fedperaccidensfaciunt : quam-
vis enim alimentum , & medicamentum
conferunt , autfaltem malitiofe non agunt,
ex accidenti tamen fummam malignitatem
inducerepoflunttotius deftruftivam.
Et quamvis venena proprie alimento con-
trarietatenaturaeoppofita fmt, Alexiphar-
maca tamen etiamfi inter venena quoque
recenfeantur , ob aliarum tamen rerum
mixturamitaobtunduntur.utomnemfuam
vim exercere non pofimt ; ut patet primb in
antimonio
,
fandaracha, pyrite,qu2 cum
terreftrium glebarum haud infalubribus
fubftantiis mixta fint , vires fuas opprefTas
exerere non poflunt , ac proinde , uti poft-
eadocebitur, prius correcfta, in medicamen-
torum ufum cedunt. Pari ratione de Colo-
cynthide, Scammonio , Euphorbio , Efula,
jfimilibufque dicendum eft
,
quse uti crafTo
humore conftant , ita quoque non adeo effi-
cacia funr, ut in puris venenis,adeoque in u-
fum medicum prius correftaaffiimi pofTunt.
Dico amplius , nullum
ejfe venenum adeo po-
tens , & purum
,
quodcorreHum prius in ujum
me^icinalem ajfumi non
pojfit : uti de viperis,
bufonibus, fcorpionibus, cseterifque ferpen-
tibus. quantunivis virulentisconftat: vipe-
rinafiquidem caro theriacs conftituit hy
poftafin:bufonesineificax aflumuntur con-
tra peftem antidotum,uti Lihro
depefte often-
dimus: nullum quoque venenum eft.quod
non in antidotum adhiberi queat in eadem
veneni fpecie
,
qua quis infedlus eft.
Mirum tamen eft , venenum unum alteri
efCevenenum : Verbigratia,venenumbufo-
nishomineminterimit,araneusverdvene-
no fuo contra occidit bufonem ; Tarantula
ApulisE venenum
, uti m Magnetica Arte o-
ftendimus.detrita fupra vulnus infliftum in
modum emplaftri , venenum proprium ex-
tinguit, & fic de caeteris
;
quorumomnium
rationes poftea dare conabimur. Vidi ego
pharmacopoeum Erfurti in Thuringia
,
qui
neno,totiuscorporisvelutifiderationequa-
dam perculfus,- tremuit : & cum medicis ad-
f<'
vocatisnullum nonantidotorumgenus
i\.\.iZZ"oefi.'
prajbitum fuiffet, fine ullo profe(5tu,randem
inter cseteros peritior phyficus infirmum
rogavit: quinam exiftiufmodiferpentibus
eum momordifi"et > dixit, afpidem: hanc ita-
quecodam &carnempr3eparatam
eicome-
dendam dedere, vix dum fumpferat,
cum
ecce ftatimmelius fentire coepit,
& conti-
nuato illo cibo per diem integrum , tandem
perfefte convaluit. Suntquivirulentiffimae
vipers carne , vinoqueviperatopafti
, non
tantum quidpiam noxii experti non fint,
quin,quod admiratione dignum eft,expuIfo
omni vitiofo humore, ex lepra irremedia-
bilialioquininperfedum fanitatis ftatum
redudi fint , unde ad vitae prolongatipnem,
carnem viperinam plurimum valere, adeo no-
tumeft.utdeeodicereampliuspigeat.
Le-
dor videat.quK de Spelunca ferpentum Ithro
tertio Artis Magneticce , mira fane produxi-
mus. Sed ut ad propofitum nobis fcopum re^
ve rtamur,
Dico itaque, nullum effe elementum,
o>*'^e/-
quantumvis falubre, quod non putredinem
Z7dimm
cumtempore generet, nullam vero
^vxte-
g^nermt.
dinem efle
,
quae non in vermem quendam
a-
nimetur, qui uti virulentia fua non caret, ita
quoque veneni omnis expertem non
ejfe,vex-
mes ex faecibus vini ac frumentocorrupto
intolerabilis faetoris nati , fat fuperque de-
monftrant.
Notandum itaque
, omnem motum
effe-
[iumque e contrariorum
difitdio atque repu-
gnantia nafci : Natura enim dum Mundi hu-
jus univerfitatem affiduje mutationi fub-
jecit, fimul eam neceflario variis diffidio-
rumgeneribus, quafi feminibus afperfit, at-
quequatuorrerum primordia, Aquam, &
Ignem , Terram , & Aerem contrariainfti-
tuit, & unicuique quod ex iis ortum proces-
fit,aIiudquidpiamoppofuitdiffidiilege.
Ita
morbisex intemperie contrariis , ex tem-
perievires
;
morbisexmateria,contrarias
raateriac facultates , in aliqua fpecie ; &in-
ftrumentariis fecundas medieamentorum
vires,expermiftionemateriaBtemperamen-
tique viribusortas oppofuit:imb quod mira-
bilius eft , materiam in una atque eadem re
fimplici fubinde hanc qualitatum contrarie-
tatem complicaffe complura demonftrant.
Hoc pado pars ferofa la^is & butyrofa ven
-
Mira nh-
trem fubducit, cafeofa cohibet & ftringit.
1*'''^ ""^"
Iterum, Galeno tefte
, trifo/ii decodtum mor- tZtZum'
fibus araneae
, aut viperae pro fomento adhi-
'"'*"
bitum, ftatim dolores fedat, virufque attra- Galenus.
hit; idem verb parti fanse admotum,dolores
fimiles iis quosvirusfacit, excitat. FloreS Mira anti-
omnis generis ferpentes vivos in ufum me-
i
chamameli olfaftu profunt capitis doIori;fo-
P''^''""'*-
dicum deftinatos fibi compararat, &cum lia contra eidem applicatafummenocent.
'"
eos conchae impofitos incautius traftaret,
ab uno eorum
morfu infllfto , ftatim mem-
TOM.II.
Lapathi folia laxant, femen afTumptum con-
ftipat. Aloe intro fumptum hsmorrhoidum
^ 21
venas
132
M U N D I S U B
Seh. l. yenas aperit,
quas idem foris inempla{lri|
morern
applicatum fanguinem fiftendoi
claudir.
Ova liquida, &forbiliadifiFerentem
effeftum praeftant^quam eadem tofta ; cujus
quidem rei ratio haec eft, quod in herbis una
pars majorem humiditatis digeftionem ha-
beat quam altera : undepars/^/iJwr^^confe-
quenter alium effeftum prsftat in corpore
humano, aliumflores ineademplantapu-
rioris fubftantise , magifque digefti
;
quarum
Calor mui-
quidem virtutum differentium artiftx calor
iutumani-
elt, qui pro diveriitate gradus alium etfe-
fexeft.
6tum producit in radice ,
alium in caule,
alium in flore, aliumdeniqueinfru6tibus
& feminibus , uti videre eft inpomocitrio,
cujusmedullaintimaadftringentisnaturae,
-nefcio quem mineralem fuccum exprimit,
unde rofiva quadam vi , & frigiditate fto-
macho nocet ; cortex verb calorefuo natu-
rali eidem plurimum confert , imo uti cha-
rafterifmo fuo naturali cor exprimit
, ita
quoqueeidemmirifice prodeft.
^aiita- Quemadmodum igitur res quaedam funt a
u>jfecific
^.Qf^ fubftantia nobis familiares Sc amicae, &
atfterenter ~
n r

r
magii a-
quali natutJB noftrseconlervatnces, ut lunt
^"^^"'"alimenta naturas noftrae congrua , ita quae-
mfmtiej
a.
j^^ ^ ^^^^ fubftantia nobis funt infefts , &
inimicx, ut venena
;
quorum qualitates ideo
alii occultas , nos vel formae, vel totius fub-
ftantia; proprietates dicimus : Alimentum
enim nosalitideoquianobis tota fubftan-
tia fimile eft,haEc autem fimilitudo nec tem-
peramentum eft
, nec materiarum , fedvel
formarum duntaxat , vel horum certe o-
mnium
,
quam totius fubftantise fimilitudi-
nem appellamus:etfi enim viniim,panis,olus.
quoad materiam ,
alimenta nobis multum
difTimilia fmt, quoad formamtamen mul-
tumnobis familiaria fiunt & amica , fimi-
liaque, eo quod fpiritum quendam vitie, ca-
lorifque in fe contineant benignum , fpiriti-
bus vitalibus oppido proportionatum, cujus
appulfu fpiritus,calorque nofter fovetur fus-
tentaturque , tandemque una cum alimen-
to,cui ineft,in aliti fubflantiam naturas fmii-
litudine convertitur
,
quod elementaribus
primis , feu manifeftis qualitatibus adfcribi
non poteft: ergo effeftus ille nutritionis ne-
cefTario in fpiritu feu coslefti illo calore for-
j<iiits aie-
^^ congenio conftituetur. Unde nihilnos
repoteft mfi alere poteji , wiyf & hoc ipfum alatur, fitque
%Trit^im-
^^^ fuerit altquando vita prceditum; quod mi-
butum. neralibus non convenit : unde pleraque nifi
vegetabilibus conjungantur
,
fme nocu-
mento fumi non pofTunt, cum inanimata
fint , nec fubftent nutritioni.
Huic itaque ali menrorum fubftantise e dia-
metro opponuntur ea
,
qux deleteria , vene-
nataque tota fubftantia funt,e6 qubd totum
quod in nobis benignum & familiare eft, vi-
rulenta&malignafuavi-.dumomneshumo
res iii fui fimilitudinem vertere nituntur,pe-
nitus corrumpunt, & deftruunt; medium lo-
cum tenent medicamentapurgantia,q\xx nobis
T E R R A N E !
partim fimilia
,
partim diflimilia furit
,
quae
etfi in alimentum nobis non cedant , no-
ftram tamen naturam non deftruunt , fed
media quadam via tendunt, uti in fequenti-
bus declarabitur. Sed jam fmgula hucufque
dida, de Sympathia
@
Antipathta efFeftus per
Quaftiones examinemus.
Q^U iE S T I O,
De Sympathia & Antipathia venenorum
;
& quidproprie illiZ qualitates
,
quas occul-
tas ^fpecificas, &a totiusfubflantia
fimili-
tudine profetlas vocant I' utrum humano
ingenio comprehendi valeant ?
XJ
Aturae clavis una eft
,
quam is foluS
.
JHfflcukiu
*-^
qui in materiisdiflimillimisunitatem^^J^X-
compleftitur ,
reperiffe cenferi debet , etfipathta
&
riemo eam poffideat , nifi formas rerum, fti
f"/'^"*'"*
mulofquemotuumnaturalium, qui ex/ite,
&amicitia , feu difcordi rerum confenfu im-
mediate refultant, quofque corporum unio,
& fuga necefTario confequitur
,
perfefte no-
rit : Latent enim fub hifce totius Naturx
thefaurus , & arcana Divinae SapientiaJ fa-
cramenta,quorum fcientii imbutus Salomon
tantum gloriabatur, uteamRegnis, &fce-
ptris longe anteponendam duxerit. Prius-
quam itaque ad ipfarum rerum inveftiga-
tionem perveniamus, quanam, quales, aut
quotuplices mirificarum hujufmodi Naturie
operationum fmt caufa
,
prius examinare vi-
fum fuit.
Confenfusit2Lq\Jie,{ivediJfeMfusrerum,q\io-
omniani,
rum illum o-uu-TrtiQeiav , hunc ctvli/iaSejci/ Graecif""'"*^
^ '
,
- Ute con-.
vocant, non unicus, uti quidam cenluerunt,/f.
exiftit , fed tot
,
quot differentia in rerum
Natura entia reperiuntur , cum nuUum in
triplici Naturae regno mixtum , five id mi-
nerale five vegetabile, five animaleexiftat,
quod non curri altero quodam hafce odii
amorifque legrs exerceat
,
quae quidem diver-
fiflimas operationum fuarum caufas for-
tiuntur, atque vel ad hafce
,
vel ad iftas,
aliafve Naturae clafles revocantur. In non-
nuUisconcurruntomnes, in nonnuUis ali-
qus , in quibufdam una folummodo effe-
ftum prodigiofum caufat.
Verum ne in negotio pene infinito ab-
sympathia
forbeamur , omnia ad certas quafdam claffes
ihitTtmn
reducamus
;
Quarum /^riwdprimas, fecuti- ex cjuaiita-
das , & tertias qualitates refpicit ;
Secunda,*^^"Jjll^^^^
refultat ex fubtilium,&infenfibilium vapo-
rum emiffione ; Tertia, ex naturali fimilitu-
'^"
f^''"'
dine, & difTimilitudinecontrarios odii,
^"umemis-
amoris adus exercet
;
Quarta , ex diverfa>^*
climatum conftitutione
;
Quinta , ex vehe-
menti virtutis imaginatricis motu
,
quo
phantafticavismiros fubinde effecftustum
in utero muliebri , tum extra illum in variis
objedis producit. Sexta, ex iriotu harmo-
nico
,
quo admirandi quidam motus na-
fcuntur. Septima , ex pororum in corpori-
bus conftitutione, qua unum virtutis pro-
fluvium ab alio quopiam emifTum melius,
quam
'
LIB. IX. D E
Cap.V'
quamaliudrecipit. O^lava^e.xmo.ixxvzcm',
quo
fubinde miri in natura rerum effedus
nafcuntur.
Nona, ex vehementia pafllonum
Decima, ex peculiari coeleftium corporum
V E N E N I S/
133
trum efflorefcunt. Atque hinc coUigimus,
cnr omnes volucres, etiam aquis afTuetae, cali-
dioremfionfiachumhaleant
,
quam caetera ani-
malia quadrupedia, quia videlicet efficacio-
influxu. Undecima, ex aftinobolifmo , feu;ribusfaiiumfpiritibuspollent
,
quibus non
corradiationecorporum.quamproprie wa-|folum ofla, & quaevis dura ,
fed&ferrum,
gneticam dicimus, juxta quam
k^^^
^aWjiereosnummos.utgallinae, anates.&fimilia
Aoyi^M' quandam omnium reliquarum janiidigerant, &concoquant. Seddehifceinf?-
propofitarum rerum rationes per magne- Iquentibuspluribus.
tifmum veluti in omnibus exifl:entem con- 1 Secundum Sympathia
^
^ntipathia fun- .
^"'^*^''
fideramus
;
cum attraftionem & repulfio-
\
damentum cox\{\^\x:in[uhtili qucdamvapore,^^^^^^
J^*
nem , five litem &amicitiam , confonum dis- i & prorfus infenfibili
,
qui emittitur a non-
corpore in
fonum in omni fympnthia Scantipathia ne-lnullisrebusinobjeftaprsfentia; atquehoc^"'^^^^
"
gotiooccurrerenecefl"efit -.Sedjamfingula pafto omnia fafcinorum genera prove-
fufius deducamus.
[
niunt: hoc pafto amantes mutuo fe inficiunt,
Prima claflis refpicit j^a^j/i/^/w/iriw^Jj,
j
emiflls exoculisfpiritibusquibufdamfubti-
calidum , humidum
,
frigidum
,
ficcum
;
&
i
libus, qui ex fanguine, atra & flava bile cor-
/ec^dj-,duritiem, mollitiem,afperitatem, rupto elevati, per philtricum oculi orga-
Ixvitatem & fimiles. Tertih attradionem,'numinremamatam diffufi, fseva fympto
emis-
'cmef.
mata excitant, modo amoris
,
jam infanije,
paulo pofl: indignationis, aut timoris, dere-
pente gaudii
;
quoe omnia a fpiritibus in
repulfionem , &c.
^emodo
Cum itzque inter humores quatuor ekmen-
qualitates
tares , nonnuUa Htes ^
amicitia comfp&ciin-
mTymp-
^ur , merito quKri potefl:
,
quomodo, autquaialienofubjecto varie contaminatis , & pro
thiam
& x^zionQ, zxxtqua de caufa ha peragantur. Qui- jvariaafFeftionumpugna impulfis, diflTipa-
^"X^^^^dam exifl:imant, omnem humorem vi ele-|tifque oriuntur. Sedvidequaedehifcepluri-
fcjfmt.
mentaritrahi;perperam;habentenimaliud;bus egimus in Jrte Magnetka l.-^.Jol.fjd.
quidpiam adjunftum
,
quod miros iubinde\ult. edit. &. liLX. Mufurgia, defafcino
amoris.
hujufmodi traftionis effedus producat : a-
j
Ad hanc clafliem revocantur mulierum Menfirua
liasenimfequeretur, omneshujufmodipro-,wfy?/-a^;fdr?<j fafcini
,
quo & pueros infi-
'"'''"_
digiofosefFeftusquatuorfimplicibus &ma-'ciunt.fpeculamaculant,vinavelhalitufolox<.
nifeftis qualitatibus adfcribi poflie
,
quod ex- 1 corrumpunt, canes ubi lamberint, horrenda
perienti^ repugnat. Non nego tamen lioc
loco communem Medicorum regulam.qua
cotitraria contrariis curanda ^prxcipitm : Ita
morbis calidis frigida , frigidis calida , ficcis
humida, humidis ficca plerumque adhiben-
tur
;
fed haec lippis & tonforibus uti nota
funt , ita de iis longius difl~erendo non nifi
tempusperdam. Quiatamenfubindecalor
quidam in animalibus reperitur
,
qui plus
poflit,quamveligneuselementariscalor,ut
struthio-
jjyjj^ (iruthio intra unumdiemferrumdiq-erit,
tamelusaua,
i i
. ./- ,
-^
S-
-
viferrum
quod ab ignc niu longo tempore coniumi
diger/it.
nonpotcft:; Quaeriturhu)usreirj?/o? Dico
id non folo calore fieri , cum calor fl:omachi
in animalibus valde temperatus fit , fed eflie
in illa volucre calori fl:omachi quidpiam ad-
junftum,cujusvirtuteexfl:imuletur, idque
ex genere falis efle, five id nitri , five alumi-
nis,fivevitrioli,quibushu)ufmodianimalia
plurimum poUent
,
qui fal calore excitatus,
idem praefl:et in flomacho ftruthionis
,
quod
fcabie cum pilorum decidentia interimunt
;
virus infolens & omnibus vitandum ceu ve-
nenum i>afli/ci,cu]us veneno in omnibus cor-
refpondet, quod ex hu)ufmodi nafci poiTe^^^^^^.
Cardanus, Fernelim, Andoynm, exiflimant. Fernel.
Praeterea nonnuWiferpentes virulentifllmi
An<Jy"'
huc merito revocari pofle videntur
,
qui folo
^omoda
fubtili hujufmodi toxico referti ,
vel diftan-
^haUtufnfi-
tes inficiunt : uti Afpides, Ptyades, Sc )uxta ciat
&
Plinium, Bafilifci faciunt ; unde afpidesfolo
'"^terjictartt:
flatufiderant
;
ptyades corrumpunt , &
pu-Piinius.
trefaciuntomnia; Bafdifci,{\wet2i funt quae
narrantur, folovifuiiiterimunt
;
quoduti-
que non nifi virulenti fpiritus efficacia fit,
i
unde vero corruptio , & putrefaftio haec ori-
ginaliter exurgant, infradocebitur, ubide
fpecificis & differentibus qualitatibus fer-
pentum, mirifque effeftibus, quos vel mor-
fu , vel attaftu , vel halitu inferunt , difl^e-
retur.
____
^
, _^__ Textium confen
fus, ^ dijjenfusiundzmen-
GonfmfM
diftifales^praefertimvitrioli, extra ftoma- tum utplurimum i/?wi///<//e
, ^ dii^mili-^J'"{"^'
chum in qualibet ferrea lamina prxftant ; \tudine rerum- confiftit; hanc autem {\mi\i-fimiiitudina
Spiritus enim 'vitrioli ei affufus intra paucas tudinem , &diffimilitudinem rerum non in
^^f^7/i-'
horasidrodit,&exedit, experiraentovul- temperamento , fedinipfafubftantia,acu-/5^i.
go noto. Calor enim naturalis
,
quo ftoma- )us forma procedunt , laterecenfendum eft
:
chus a natura imbuitur, in falinam volucris neque enim ulla alia attrac^iionis, & repul-
materiam agens , fpiritum falinum ineala- fionis lex ftatui poteft.
tentem, veluti fublimat , ad eam efficaciam, Quxritur itaque, quomodo bi attralus
^
uthunceffeftumpraeftarequeat, id e%iet-\repulfus in rehus fiant ? Dico idraeliusnos
rum
confumere. Materiamvero hanc avi- explicare non poffe
,
quam per magneti-
businefle,excrementaearumluculenterde- fmum tum in omnibus rebus, tum potiffi-
monftrant,
qujecum tempore totfin falni mum in medicinalibusrebuselucefcentem.
)
^3
Dum
Se^. I.
134
MUNDl SUBTERRANEf.
Ri^ubarba
rum biiem
trahat.
Agaricum
humores
trahfa.
Dum ergo
medicamentaintio fumpta , uti
Reuharharum.
Scammomum, Sena, fimiliaque)
humores
improbos traheredicuntur, non id
facerecenferidebentviquadam communi,
& eiementari ; calida enim in calidum , hu-
midain humidum, in ficcum ficca
,
utiho-
mogeneafunt&inpurgantibusfuprarecita-
tis ad bilem analoga,ita in fe invicem agere
non pofTunt virtute elementari. Quare fi
Reubarbarum, &csterabilem trahunt, id
i/i/-?/equadam ahdita, quae in fimilitudine
confiitit, & a forma fubftantiali profluit, ex
infita utrique familiaritate prseftat. Quo-
modo vero hxc operatio fiat , aperio.
Medicamentum fimul ac corpori ingeftum
fuerit, primb id,quod maxime omnium fibi
Naturjc fimilitudine affine eft, appetit, &
J
mox virtute fua diffufa amicam qualitatem
inquirit, inquifitam movet&attenuat,mo-

tamtrahit, traclam, fibique unitam una
cum casteris fscibus pet feceffum educit, i
fpiritibus vitalibus in communis hoftis ex-
1
pulfionemveluti confpirantibus. Hoc ita-
i
c^Q.^2i^ofolojimiliti(dtis proprietate in me-
^
dicamentis purgantihus attratlio completur &
perficitur
,
quae quidem elementari quali-
1
tate quomodo fiat, concipi non poteft. Cum
enim univerfum Catharticorum genus cali-
'
dum fit,certefimilitudinepituitam,utpote
'
medicamentiqualitatibuscontrariam , tra-
here non poffet^fola KzqvLefuhfianticeJimili-
tudo caufa eft, cur R eubarbarum bilem, fcia-
lappa pituitam , veratrum melancholiam
trahat ; Unde & cholagoga,hydragoga, me-
lagoga a Medicis vocantur.
Vides igitur, quomodo Agaricum
,
quam-
visnaturafuacalidum medicamentum
,
pi- 1
tuitam tamen trahat : quiavidelicetquali- \
tate fua bili analoga eam primo movet , haec
{
deinde totum phlegmaticum humoremin-
tus fumptum vehementer inftimulat , &at-
tenuando diffolvit, unde bilis humori phle-
gmatico jam fumme attenuato , uti con-
fimilifibihumori inagaricolatenti, infito
appetitu jungi defiderat , ita quoque hic ab
a^arico attraftus , copiofi phlegmatis jam
difToiuti fluorem una fecum per fxces,feces-
fumquetranfmandat:Latetenim in humore
phlegmatico corruptoquidpiam
,
quod hu-
moris agarici fimilitudine naturse refpon-
det, undead ejuspraefentiam ftatim , ficuti
adpraefentiam magnetis , ferrum derepente
agitatur ad unionem. Hoc padlo omnia ale-
xipharmaca humores humani corporis mo-
vere cenfendafunt!
Med/camentum it2iC[nerimul ac in ftdma-
chum afiijmptum , & a caiore naturali exci-
tatumfuerit, ftatim inaftumprorupipens,
ad agendum impellitur,folutifquequafi vin-
culisevolansfepromit, diffundendoquefe,
vires profertnovas. Faporveth eaipfa facul-
tatemedicamentiprsditusillinc profiliens
per C2COS occultofque meatus in omnes cor-
porisrecefliisquaquaYerfum effufus ad hu-
morem quidem Naturaeinimicum, amicum
verb fibi ubi pertigerit , eum acrimonia fua
incidit , attenuatque, qua aftione uti fibi fi-
milem reddere nititur, ita quoquepotenter
naturam ftimulat, atque ad exonerandum
percellit. Hinc fit , ut medicamentum
,
quod
in ftomacho, inteftinifque ftabulatur.infita
vi, &initi )am pugna, exunaparte confimi-
lem fibi humorem naturaii appetitu alii-
ciat, natura veroexalteraparteinimiciho-
fpitis contubernio ofFenfa
,
ftimulataque,
eum,qua data porta, non per confuetos tan-
tum meatus , fed per occultoscorporisdu-
ftus.fibrafqueipfas, quibuscorpuspervium
eft, ininte{linaderivatum,exturbat. Sedde
hifce vide lih.
3. p. 7. Artii Magnetica
, ubi
omnia quam fufiffime rraftata reperies.
Quarto : Fundatur confenfiu diJfenfufqaQ
^omi)d$
rerum fubinde in differenti chmatum conftitu-
confenJus-
tione
;
quemadmodum enim non omnis fert
quereruni
omnia tellus, ita quoquefub Zona Torrida,
%^2um
caeterifque Indiarum, atque AmericjEregio- cceUque^tu
nibus diverfa producunt Animalia
; noftratia
^*"''^'**-
illinctranflata ferefpeciem mutant. Oves
gibbofam corporisformam acquirunt,cete-
rafque metamorphofes
,
quas alibi recitavi-
mus
;
quae fere illinc ad no&deferuntur, ple-
raque climatis infolentia diu vivere noii
poffunt : nonnulla quoque mox ubi Cancri
Tropicum fubierint, veluti peregrina cceli
plagaofFenfa, moriuntur. Patiuntur & iii C/>.
AmericalndigensEcertos morbos iis regio-
nibus proprios, quibus exteri nunquam in-
feftantur ; filii tamen exterorum , fiibidem
nati fuerint, ftatim iis infeftari folenr
;
quae
quidem alia de caufa non proveniunt , nifi a
diverfo temperamento
,
quod ccelum difre-"
rens ,
diverfavidusratio , alimentorumque
differentia in illis producit ; unde &de me-
dicamentis iis convenientibus
,
quse in Eu-
rop^is regionibusnonreperiuntur, Divinae
bonitatis immenfitas providit,quibus malis
fuis mederi folent.
Ita fagax natura ubique locorum indemni-
vbimorbu!,
tati hominum confulens.ubi morbus, ibi ei-
^'^J^^fj^"'
dem appropriatum medicamentum deefle
noluit : atque, quod mirari fatis non pofllxm,
Yelvenena ipfa
ex
faluhriltafuhflantiis pro-
duxerit: ita cicuta ex corrupto, &vitiato pe-
trofelino,thora ex antora, ex rutarutam fyl-
veftrem virulen tz fubftantiae.ex olufatro pa-
paver cornicularum peffimsequalitatis,& fic
de csteris aliis , originem fuam ex una ea-
demque re, folafaiubriscorruptioneinter-
veniente, fortiuntur : adeoque optimi corru-
ptio
, vulgari diverbio pejfima convincitur.
Hoc pzdio triticum inconvenientiterreno
^"''
r . /!. . <
mutat /pe-
confitum in filiginem, aut avenam;olera(r,OT
/un
nonnulla inrapa, experientiaduftricede-^'"'"/?'''"-
.1 . tntftm.
generant
;
qua idem cognovimus cinnamo-
mi plantam in Europa confitam in laurum,
piper in hederarn, Caryophyllum in cafta-
Fiper.eh-
neae quid fimile degeneraffe.utique non
alia.fwmomum,
de
caufa, njfi ob majus, minufve Solis robur,
J*^."^
''
*
cujus
'
LIB. IX. D E
Cap.y.
cujus
defeftu totalem fubftantis formam
jn alieno foloplantatae mutant , non nifi
obfcuris quibufdam prioris fubftantix reli-
dis veftigiis : rurfus , cypreffi plantula in
Septentrionis Regionibus, frigido folo con-
fitae in Savinam
; Tithymalus planta in
Sicilia in arborem degenerat. Si itaquetan-
tam in vicinis regionibusmutationem fub-
eant;quant6 majorem inrorrido fubjeda
coslo obtinebunt ? Verum deliifceexpro-
feflbalibi.
confenfus Qiiinto. Pliantaftica, fiVe /?<j^/d?r/x/<j-
&Din'"f^'rultas
prodig-iofas prorfus Sympathia
,
imagma- /Intipathia leges fundjt. Miramur, curnon-
uva.
nulli homines naturale odium concipiant
contraflores,frucT:us,animalia; fudent ad
prjefentiam etiam abfconditx felis
;
rofae
odore in lipothymiam cadant ; liliorum fra-
granti.i pene exanimentur ; idem de fimili-
busantJpathicisafFeftibusjudicium fit : de
quibus liber integer confcribi poffet
,
quse
tamenoriginem aliundenontraxerunt,nifi
Thantttfii-
q^ matre ,
quae fimilibus rebus tempore sra-
ufaculta-
... .
^
rr r r
*igravi- vidationis ottenia, Yariilque imagrttatwms
AxsmHiim-jii^iflj^
agicata , odium infostum tranftulit.
"''^'"^'^' Ad hanc clafTem quoque revocantur illa
figna
,
quae fcetui imprimuntur a matribus,
quorum non eft numerus, atque ex vehe-
menti rei,quam appetunt,defiderio,quam
picam Latini, x,it'&.v Grseci vocant, nafci-
tur : dum mulier gravida rei habendx cupi-
ditate anxia ubi fe fricat, ibi fpiritus ani
malis, phantaftica vi excitatus, accurrens id
effing\t,q\iodimag/}iationeconce^erAi,hinc
jnonftroforum fcetuum origines,hinc ple-
jiraeque affeftiones , inclinationefque exoti-
cac.quas in nonnullis hominibuscomperi-
nius,exfurgunt. Sed de his LeBor confulat
/.3.
JrtiiMagnetica,deMiignetifmoimaginationis,
ubi genuinas hujufmodi abditarum rerum
rationes deteximus.
1 foni
Sextb. Sonus quoque mira quaedam in
mmficavt.
j^^fy^^ rerum efficit; ut dum chorda tenfa
aliam aequi^enfam intaftam movet : fed &
fiftularum fonus aliam quamcunque rem
fibi proportionatam , utftatuasin Ecclefia,
candelabra,fimiliaque,ad prodigium ufque
movet. Sed cxxmdQhiiceinMujurgianoftra
ex profeffo variis in Iocisegerimus,e6^-
Siorem remitto , ubi ommafonorum miracula
per genuinas caufas enodata reperiet.
Sxporo-
Septim6. Certorum corporum quoad/>o-
rumconfii-
n.-

r
-
r -i-

mione,
^"^ con Ititutio tacit.ut fimilia \n igaem con-
je(fta,caIoremnonrecipiant,quodhomines
caufs ignari fumme admirantur , de quibus
in praecedentibus. \}hiQ.nim^Q.KporosangU'-
flos igni nuUus aditus conceditur, ibi rem
frigidam manere neceffe eft, cum ignis non
infuperficie, fedinintiraafubftantia rece-
'Ex corra.
diatione r-
rum.
V E N E N I S.
155
ptuscaIoremefficiat;undequamviscaIorin
extrinfeca fuperficie nonnihil agat, frigus
tamenintuslatensvirtutefua, moxfiquid-
piam exterius caloris produftum fuerit , e
veftigiotanquamfibi contrarium deftruit,
'
uti de Adamante fier i referunt.
Oftavo. Corporum naturalium corradia
itiones
, miras fundare in naturarerum c<?
I
fenfus , diJJenfuJquelegQS ,
is folus nefcire po-
teft, qui Artis Magnetics fuerit ignarus.
Cum enim omnia corpora naturalia a Sa-
pientiffimo Mundi Archite<fto,hujufmodi
! aBincholifmo dotata fint, certe per illum mira
'
aguntur. Suntenim hujufmodi radiis veluti
manus quaedam, quibus rescumimmedia-
tione fuppofiti agere femper non pofTint ; fe
invicem diftantes vel amico autinimico
'
'
concurfucorripiant. Suntautemhujufmo-
odia^
;di aElinoholifmi
,
five corrad/ationes
nihilXB/lraw,'
aliud
,
quam fuhtiles
, ^ infenfihiles quidam
j
vapores
,
queis resfe invicem
,
fi
amicafint
, fo-
: ueant
,
fi
inimicce , deftruant. Hinc emanant
j
omnes illx plantarum amicitis , &inimici-
j
tise
,
quarum catalogum vide in citata Arte
\ Magnetica.
j
Mirum
,
quod indomeftico noftrohorto
I
non ita pridem obfervavi.Balauftia plantata
'fuerat inter duos rhododendrosfiveolean-
.driarbores
;
quoniamitaquehocgenusfru-
ticismirumin modumperniciofumeft, vi-
ruIentoquippefuccoturgens;contigitcum
^i^'* ^
tempore, ut balauftia veluti phthifi quadam
fj'///^'*!
correpta tota deficeret,atque ariditate con-
Rhododen-
fumpta,omnibusexoticumefred:ummiran-f'"/f'*"'*'
tibus. Ego hoftilis plantae nequitiam fuboi- ti.
faciens fuafi ; utoleandros exciderent, ut-
potequaevirulentofuovapore tenellam ba-
lauftiam fafcinaverint;iis excifis ftatim.vel-
utiremotiscaufis,baIauftia ex infima ftir-
pe denuo copiofo germinum foetu repullu- '
lare coepit. Idem in Satjrio vitici applantato
^if'"ji*
comperi ; vitexenim feu agnuscaftusfaty-/J^^y-
rium,tanquamadplantaefibiinimicaeoccur-
fum, cum temporepenitus deftruxiffe vifus
eft : Cujus quidem rei ratio alia non eft, nifl
quodvitexvi fua ignea genneticum liumo-
jrum in fatyrio latentem totius fubftantijB
fimilitudine fibi contrarium fenfim exfic-
cando deftruat.
Ad hanc corradiationem
, five a^iinoheli-
fmum
omnia five animalia,five plantae revo-
cantur
;
quorum unum alterum fi amicas
fuerint hoc circulari confimilium virtutum
^ppcitt
,
five efHuvio recreat, fovetque;
inimicae vero
,
unum alterum diflimilium
virium effluvio diflipat confumitque. Eft-
quehicmagnetifmus omnibus rebus natu-
ralibusJntripiici Naturs regno peculiarls,
ut poftea vicfebimus.
Ca-
3^
Sea. I.
MUNDI SUBTERRANEI
C A P U T VI.
T)e Venemrum
confenfu , dijfenfuque
, eorumque origme
,
caujis.
Dif^uif.
Cap VI
T "T"^
Letlor videret, quot modisj^m-j combinata mixtorum compofita talem in-
'
I
j
/i:^ri?/-2t;/r/fa, quasplerumque duunt formam, qualem ipfis talis.&talis
^*'
occultas qualitates imperite vo-jcombinatio aflignarit.
cant, confiderari queant, eas in/>/-rf:c(?/ fa-j Suppono Secundo. Igem
fuhterraneum Caior -ya.
pttulo propofuimus, & quxnam illa wr/^-j verumNaturs Arch2umw-ccv15g7oy,cd/oreyo"y''''''''/*
/jadmirandarum,quibus
imbuuntur,i-jintimasGeocofmi fibras penetrante mixta
,'ium^Z.
cunabula fmt
;
quibus inftrudi , nil reftatnifi in totuplices difFerentesformas tranfmutare,
prietates
ut propofitum nobis de venenis ,
eorumque] quotuplices funt diverfi remiffionis, ac in-^,)^"^"*
Vensn*
vitam Ue
Cfl/jargumentumprofequamur. Cum ita-jtenfionisineogradus, uti in pracedentihus
/r,/>wquei/(?f3hocloconihilaliudfit
,
quam
frietitte a
'vis ^uadaminz\i<:\no coxT^oxQ.^o(\X.z,cordifiii-
fiantildis-
guUriter noxia,
is
vita anmantiumtotafuh-
jlmtiitudtneflantia
diffmihs , contraria @
direfte corru
ptiva;mQ.i\to quifpiam dubitare poftet, Qua-
\
formis ipfis tali , &tali combinationis lege
namhacvii{\t, zutinquoconfftat, & de qua conftitutis.
experimentali ratiocinio fatis demonftra-
vimus,ex quibus nova nafcuntur comhinatio-
num feminaria
;
qu2 quidem non exprimis
quaiitatibus immediate refultant, fed ex
tanta inter Auftores lis eft, & controverfia.
Sunt,qui e^iperexcejfum d\.mt2ixa.t,primarum
qualitatum agere putent, ita ut alia per frigus
vehemens & intenfum , cor conftringendo,
ftupefaciendo, ac calorem radicalem extin-
guendo; alia per ficcitatemvitalemconfu-
mendo humorem
;
alia pernimiamhumi-
ditatem putrefaciendo , viafque obftruendo
hominem interimant, intemperiequadam
five ovm^aict primarum qualitatum pro-
pria. Verum valde in ho.c hallucinantur.
Si enim infoio excejju primarum qualitatum
confiftat veneni aftio , non erit ratio , cur
aqua pura
,
piper , aut vinum fublimatum fi-
miliaque inter venena, & deleteria accenfe-
ri non queant ; cum aqua frigidiftima fit, pi-
per calidiffimum
;
fedhscvenenadicinon
poflunt ; ergo prseter calorem, &frigus , hu-
miditatem
, ficcitatemque , alia qualitate o
pus eft, qua vehementia illa
,
qusE in intoxi-
catis fpeftantur , fymptomata , efficiantur,
Ariftoteles.
qus qualitas optimo jure, Anftctele tefte,
proportione quadam elemento ftellarum
refpondet; nos itaque ut genuinam omnium
eorum , c[\ixpura veHenavocnntm , rationem
Hifceitaquefuppofitis, jam ad eas quas
puri veneni originem dant, comhinationes fcru-
tandas progrediamur, Eftque primo qua-
druplex Salium genus, deindeSulphur , Ar-
gentum vivum , Sublimatum , Succi mercu-
riales , Naphth^i fluores , ac Semimetalla,
Cadmis, Marcliafits, Antimonium, equo-
rum varia permutatione infinita venenorum
genera nafcuntur.
Sulphur
primb quatuor fpecies generat ,
suiphitm
folo intenfiori aut rejniffiori ignis gradu^^^J"/^*^
j
natas ; &funt, /^/-y^^w/fww, Auripigmentum,
Sandaracha, & Rifgallum ^quaequidemad-
eo fibi virtute fmilia funt . ut pro uno meri-
tb fumi queant : ex Arfenico fiquidem aurl-
pigmentum provenit, nonfubftantia, fed
colore folummodo diverfum ; exhocfanda-
rachanafcitur,itidemquecolore ab auripi-
gmento tantum differens , ita ut pro una &
eadem re fumi queant, quod & Arabes clare
docent, quodenim nos auripigmentura, illi
i^jy^i^Mu Sandarak vocant; exhocdenique
rifigallum oritur , mali ovi , malus corvus
:
hsec enim
omniavenenapura&eificacifsi-
ma effe,
cmnesMetallurgi&Chymici
te-
affignemus, a mineralihus telam
inceptamj^anj-ur^utividereeftapud A/a/f/;/o/w, /-/-Matthiol.
ordiemur.
hpiuml
Agricolam &Cardanum, & nos inpra-
^'^JP;,^_
DlSQUISITIO I.
\cedentihus de imperfecftis hujufmodi me-cardan.
.
, ^^
iraliisfufe egimus. Quaverbratione^vene-
Qua natura ,proprietas
,
origo, caufa effetluum,
^^^^ ^^^ quaiitate fymptoraata excitet , &
fymptomatumqueexottcorumexplorantur.
\^^^nam fit Arfemci
, ejulque fpecierum com- Arfenid
. CUpponoprimo^Zdffrfz fuhterraneisvifce-
Jofitio,
ex qua tanta malaproveniant, modo^'*'"^'**'
^rihus srctvffTreguia.v
quandam rerum , exqua explicandum eft.
innumera innumerahiitum
fpecierum mixta o-\ Arfenicum natura fulphureum, atque ex
'^eentiumsx
riantur , utitotohocOperepaflimoftenfum fulphurevariaignismodificationenafcitur,
maa^aTum
f"^"^ ' '^^^ tamen
prsEcipue a/a/e, ///)/;/(?, |//-//'//c/potiffimumw/-?/fpollet,tantopere
combina- mercuriaii eiemento
, & ex his immediate .hominibuscunftis cseterifque animantibus
tioner.
commiftis infinita
quadam combinatione|(?cix'a. Prima eftf/j^j^^T^/x^-j^quamexquo-
exfurgunt. Salium
quippediverfiffimaefpe- rundam falium ignea vi pollentium eique
cies,uti& nitri,aluminis,vitrioIique, infi-
Formae rC'
rum a-
tnralium
fioate na
gnnt-
nitas pene combinationes
moliuntur mi
xtorum tam falubrium
,
quam infalubrium,
ita ut diverfiffimarum tcrvLtnforma non ali-
unde, quam ex tali
,
ac taii concurrentium ma-
teriarum combinatione emanent
;
quae quidem
infitorum fublimatione interno calore fa-
fta obtinet, qua aeftu ingenti &intolerabili
univerfas corporis partes torquet&adurit.
Secundaw:fMy?/M, fivecorrofiva eft, qua
id, quoda^ftu jam dilatatum attenuatumque
fuerat, &carnes, &ofra, nervos denique
ipfos
(trpore.
LIB.
IX. D E
Cap.Vl. ipfos refolvendo corrodit, non fecusac a-
qus fortes . & quas regias , ftygiafque vo-
cant, metallarodunt,confumuntque; qu
uti ex fale communi ammoniaco, 5c vitriolo
utplurimum componuntur, ita in metallis
corrodendis, calcinandisque magnam po-
tentiam habet Arfenicum, quod iifdem fali-
bus turget, ignifquevehementiorisaltera-
tionejamdepravatum,idem inhumanicor-
poris ceconomia praeftat Tertia qualitas eft
putrefaB:ivd
,
qus uti umbra Solem , ita cor-
rofivam facultatem continuo iequitur
;
hac
enim omne id
,
quod intus corrofum efl, fe-
ptica quadam vi in tabum refoIvit.Qiias qui-
demdiftas facultates deleterias neceflario
Sympto-
infolita illa fympfomjtj
,
quibus intoxicati
avenenoii^ agitantut, conlequuntut , videlicet anxie-
mineiaiiijus
j-^s , lanpuor , & ftuDor cordisobfpiriruum
tnhum^no
opprellionem , dolor mtolerabilis ex adu-
fliva
,
& cauftica vi exortus
,
animi deli-
quium ob fpirituum vitalium confumptio-
nem ; tandem obnubilatio mentis, ob fumo
rum ex putrefiftione humorum in cere-
brum elevationem , & tandem morsinevi-
i
tabilis hifce omnibus fuccedir.
Atque h2c funt ex mineralibus pmcipua,
& primitiva venena
,
ex quibus csctera o-
mnia mineralia venenofa , uti Antimo-
nium ,
cadmia , magnefise , fmiiliaque , quse
omnia nefcio quid arfenicale fapiunt, ori-j
ginem trahunt; quamvis ilia uti ex diffe-!
rentibus glebis mineralibus commifta, ita
quoque magis, minufque ,
naturae contra
rientur.
Alterum venenum primitivum Argentum
vivum eft, de cujusnaturafupra^yf&owfa^e
Jmperfedis metallu uberrime asfium eft. Ar-
gfntum vwuw c^u^mdiu. non rejolntum in na-
turali fua fluiditate permanferit , aliquem in
medicina ujum ohtinere poteft , fi proportio-
nata doft exhibitum fueric -,
cft enim contra
venenum magnum medicamentum
;
item
iliaco morbo oppreiT.s , ob pondus nimium,
quo materiam ilii obftruftricem urget , ex-
tundit,exhiberi folet. Dumhaecfcribo, iii^c^
morho laboranti , id magno cum fruftu por-
reftumfuit, ita ut totaMercuriiquantitas
terebratisfzcibusperfecefTumelapfa ,
&in
globulos difperfa , tota fine ullo defedlu col-
ligeretur. Si vero magno exceftu fumptum
fuerit,fpecifico quodam frigore coagulando
fanguinemckfpiritus fine remedio interi-
Matthiolus.
mit. Matthioliu narrat.noviffefe pharma co-
poeum,quide nodiefebri invafus.dum in-
tolerabili fiti cruciarerur , in cellam aqus
hauftu fitim fedaturus conceflifTet , & ex
vivfferni-
'^^^<^^^o argenti vtvi^euoro. ftolido, nonpa-
".
rum loco aquae potafTet, paucis pofthoris
congeiatum interiifTe
;
quodfrigus certemi-
nime primae qu aliratis, fed taiis formx
,
qu
a totius flmilitudine fubftantice mercurialis
proveniat,
effeftumfuifTehincpatet ,
quod
j
non videam
,
quomodo nives aqux potus
nonidemprzftarepotuifret. j/f^j itaque
TOM. II.
Jrgenti
vivi vis
deltieria.
V E N E N I S.
137
j
hujufmodi exotici ex nulla alia caufa pro-
venire dicendi funt, quam ex fale, nitro,aut
I
vitrioIo,mercurio
interne concentratis.qus
!
non frigore fed calore coagulant, cum fpiri
-
tibus confumptis
, &caIorenaturaIiextin-
;
fto
,
fanguinem coagulari , cum totius cor-
poris frigida conftitutione, neceffe flt. quod
letiam
exnitro,vitrioIo&faIeconftat
;quae
! pari modo non frigore , fed calore fpiritibus
innive,&aquainexiftentibusconfumptis,
iaquam in glaciem neceflario
convertunt,
quoexperimentohicRomcejBftivotempore
nihilfrequentius eft.
j
Mercunusita.quecrudus
, uti naturali hu-
miditate opprefjus
, venenum difJimdere
non poteft
, ita quoque tantopere
(nifl in
magna quantitate fumptus) nocere non po-
teft
:
fed uhijuhlimatus fuerit, &calore in fa-
lem exaltatus,tum
denique veneni fui fr^ena
laxattantoimpetu,
tot, tantifquefympto-
matis fociatus, furit, ut id nulli
inrerum
natura veneno cedere velle videatur
,
prx-
fertim fl fublimatio vitriolo , aceto , faleque
ammoniacoinftituatur.
Introenimflfuerit
fumptum, lingua illico
&faucesnonaIiter
exafperantur
,
quam fl quis immaturorum
forborum fuccum hauflfl!et ; in ventriculum
vero defcendens
, ei pertinaciter
adhaeret,
malignitatisfuxvires
moxexerens,
corro-
fione
& exulceratione fufque deque
vertit
omnia
,
cum totius corporis
ardoreinexpli-
cabili, fitique inextinguibili
,
quibus fucce-
dunt incredibilis anguftia, linguae tumor, li-
pothymia
,
urina fuppreflio, anhelitus diffi-
cultas,ventriculi. inteftinorumque
tormen-
ta, donec tandem erofis, perforatifque ven-
triculo
, & inteftinis
, una flmul animam
cumfummofoetore exhalare cogant
;
quiE
quidem omnia hucufque difta fymptomata
hic R oms in quodam, qui unam terriam fo-
lummodo drachmae partem mercurii fubli-
mati incautius fumpferat , diftis fympto-
matis agitato . tandemque extindo , non fl-
ne horrore obfervavi.
Quaeritur caufa \\orumfymptomatum
>
Dico
J^o''''^"^'*
illa provenire ex
fale Mercuni
fuhlimati
,tl!^^lTls
quodhumJditateexutumvi
calorisad flim-
'^''"Furio
mam flcciratem redigitur
: Salia vero
ei^^yTnfmt.
commixta , uti quicquid in Mercurio mali-
gnorum fpirituum latet,flbi
incorporant,ita
quoque flccitate excefflva fauces conftrin-
gunt & ftrangulant,humoreque
confumpto,
intolerabili confequenterfltirorquent.
Ac-
cedit falinorum fpirituum aduftiva & fum-
maroflvsevirtutisvehementia,quaubimol-
liorem fubftantiam repererint, eam illico
rcdunt, nervosdifToIvunt,
fpiritibufquevi-
talibus tandem confumptis mortem addu-
cunt: Si quis viderit,fomitem fcintiilaignis
correptum
,
quam cito totam. mafTam per-
vadat confumatque. is de hujus veneni adu-
ftiva vi non incongruum conceptumforma-
bit. Teftatur de fe Matthioluj
,
fe quodam MatthiolB;
tempore ad examinandam Mercurii fuhli-
S
mati
i3<
MUNDI SUBTERRANEI
SeB. I.
^tti vtm,
folumultimalingujeextremitate
dum
guftaret , adeo protinus linguam in-
tumuiffe,
ut extremis antidotisfubitaneis
opusfuerit. Expertaefueruntfubinde, tefte
Matthiolo , fummo fuo malo hujufmodi ve-
nenum ftultce quzdam raulierculas
,
quae ut
colore candido imbuerentur, fublimato ufx;
loco decoris acquifiti , dentes mox evomue-
rint
i
fostore hirco putridiori oluerint , ex
oculorum nicore in caliginem ceciderint,
lenem, Isevem mollemque carnem moxin
vetularum rugofam faciem tranfmutarint,
imb tetano quafi correpts ftultam vanita-
tem ,non nifi immatura morteredemerint.
Vidimus jam deleterios Mercurii fuhlimati
effetlus,
quorum quidem caufa alianon efl
nifi/^/iawxiir^//erid,quamcprporifuocom-
plicatam habet.
Amimonti Tertium venenum eft Stihium five Anti-
iiu deleis-
jjjonium, quod uti partim ex Arfenico,partim
fX M(?rcm conftitutum eft, ita quoque etfi
mitius agat
;
eo quod variarum rerum mi-
fcellanonnihilobtundatur ; eofdem tamen
diftorum mineralium efFeduspraeftat: nam
vioIentia,&inimica vi ejusadeo concitatur
ventriculus, ut nenabfquemanifeftoperi-
culo
,
quicquid in eo eft aut ad illum affluit,
exturbare conetur : nam fpecificaquadam
Eraftus.
deleteria vi agit
,
qua Erafto , Smetio
,
Mat-
Matthbius.
t^iolo teftibus, naturam hydrargyri qua fub-
limati,qua prsecipitati vires participat pror-
fus maleficas, & nocivas, tanto nobis ini-
micitiores
,
quanto in majori quantitate
fumptum fuerit: unde orificio ftomachi ini-
micilfimum, &prorfuscontrarium, in venas
raptum , & per corpus diftributum
,
partes
reliquas mirum in modum laceflit , vellicat,
fpiritufque labefadlat, &bonos sque, ac ma-
lignos fuccos indifcreta malitia exturbat.
^
Et tametfl
effedum fuum medicinalem in non-
nullis valida purgatione fortiatur
,
paucos
tamen effe puto, qui utentes hoc|medica-
mento ad primamfenedlutempervenerint.
Sed dices, correSlum innoxiefumi : Dico, cum
vis purgatrix proprie in varia perniciofo-
rum falium mercurialibus fpiritibus fatura-
torum mifcella confiftat , vel illis per corre-
ftionem extindiis adhuc operabitur
, vel
non : fi prius
,
jam eodem femper manen-
teveneno , eundemfemperefFeftumconfe-
qui neceffe eft : fi pofterius
,
jam non plus
aget
,
quam quilibet alius farinaceus pulvis.
Patetitaque deleteriae
qualitatis in antimo-
nio latentis ratio.
Myfios.so-
Quarto. Ad
venenatorum clafTem quo-
yyos. chal.
que revocantur
Myffos , Sciryos, Chalcitis feu
Ttdmn'!"'
marchafitaj T^f^ciw, quas quoniam exvitrio-
lo
,
casterorumquefalium
aduftorum multi-
plici fpecie, nec non exfulphure
, originem
fuamfumunt,utifufein^e/)i^/woli^rooften-
dimus
,
ita quoque arfenicis
fpiritibus re-
ferta fine manifefto vitaepericulo
intrbfu-
mi non pofTunt; cum primitivorum
mine-
ralium
venenorum, fulphuris, mercurii, an-
timonii , arfenici
, fimiliumque fpiritibus
Difquif.
depravata
,
tot differentes veneni fpQcies,
Exper.
quot diverfa mineralia
,
quae ex didis na-
fcuntur, conftituant.
Quintb. Ex calce viva
, &
gypfo ,
nova
Cahii
ej.
conftituitur venenorum fpecies
,
quae uti
f-''^-''
'^"''*'
tum per fe , tum reliquis jam memoratis
mixta funt , ita diverfas quoque venenorum
fpecies exhibent
,
quamvis omnes caufti-
ca quadam , & aduftiva facultate poUeant.
Atque haec funt
,
quae de venenorum minera-
lium caufts & origine praemittenda duximus,,
DlSQ^UISITIO II.
Z)eVenenisplantarum, eorundemque
caufis,
^
unde originem
fuam
traxerint.
Suppono primo ex Botanicorum docu-
mento
,
plantas deleteria quadam proprieta-
te pollentes
,
eas prsfertim
,
quae pura ve-
nena dicuntur
,
plerumque ex eorum nume-
ro
effe ,
quce fponte najcentes dicuntur
, flve,
quod idem eft , ex putri originem fuam
trahunt. Experientii fiquidem ,uti in Se-
ptimo Lihro
,
& alibi oftendimus
, doftis
conftat, Terram virginem in loco prsecel-
fo , ad quem femina rerum difficulter per-
venire pollunt , expofitam , & aqua pura
fontanairrigatam,cumtemporepIantaspa-
triae communesgenerare , uti varias grami-
nis fpecies. Experimentum hujus rei quo-
que feciffe narrat Porta lih. z. Phytogn. c.i. Porta,
his verbis :
EXPERIMENTUM,
Quo oftenditur ,herbas omnis generis ex
terra fine praevio femine nafci.
T Pfe enim
femper confonum veritati exiftima-
*
vi
,
quod e terra tamplantiB
,
quam nonnulla
animalia nafcerentur , eo quodineji in terra hu-
midum, in humorefpiritus, in univerfum calor,
utfintjovisomniaplena. Oh id ahfque praexi-
ftentefeminio
,
fine ulla hominum opera , ut di-
verfiterrarum tratlus
,
fucco , Sole,fitu aliifque
conjiitutionihus
diverfifunt,ita
quoque diverfas
plantas , diverfijque infignitas
qualitatihus pro-
duxerunt : ejufmodi enimfolet
effe
corporis ha-
hitus, cujufmodi humores
,
quihusnutrimur,ta-
lejquejucci gignuntur, qualiafunt alimenta, qui-
hus vefcimur. idmihi animumfuhmovit ijiius-
modi experimentum
,
quodcum e profundij^tmis
adiumfundamentis
egeftam humum convafas-
fem
, ut omnis ohjeEiifeminisfufpicio tolleretur,
atquefuh dio
expofuiffem editiffimis locis , ne a-
liunde ventusfemina afportafjet , non muitispoji
elapfis
diehus
, e variis terra qualitatihus in di-
Ba terra varia herbarum genera exoitafunt.
SedNeapolitanofolo cceloque familiaria : nam
alia argilla , alia puivis Neapolitanus , alia con-
trttus lapillus, veltophusprodftxit. Sicunaqute-
que terra pro
fua
qualitate ej\ufdem qualitatts
herham produxit ; Tophacea enim terra trifo-
lium Neapoiitanum, cceterte nu^snc urticas, ruhos-
que, nunc mercuriales fimiliat^ue protulerunt
.
[
Ita
LIB.IX. DE
VENENIS.
Cap.Vl.^^^P^f'^^ '
quJE ita experimento amefado

congruunt , ut nil amplius ad rei veritatem

demonftrandam jungi pofTe videatur. Idem
enim in plantis, quod in animalibus,potifli-
muminfe(ftis, accidit, pro difpofitione ma-
terix jam herbam
,
jam infeftum aliquod
nafci , uti fupra oftendimus. Sed jam ad
rhombum.
otnniave-
Quaeritur itaque , cur^quomodoexterre-
^^ordLutlr
^''^^^ ptiiredinum mifceila tantavenenatarum
ex mioera- herharum varietoi nafcatur i' Qiiod ut enode
hbas venmt^^^
.
Sciendum eftprimo ,utifupradi(R:um,
or$gmem
r
'
r
trahere. ex Sulphure , Mercurio
, Cs
Saleomniamixto-
rumgenera primordialiter c<y?/^/<i ; Quomo-
do vero planta fponte najcentes ex iis oriri,
quomodoiw/^^iijpoflint, quomodo denique
plantJE, & arbores, quxfx/cji?naturali,
ut ^
animalia originem fuam deducant , di-
ftis tribus conftituantur, dicendumreftat.
^idper
Ne vero quifpiam putet, ex materiali Sul-
Mercwium.phure,
Sale , &Mercurioomniaconftitui;
Saiem imi
Dicimus, liJEc trja rerum principia fecundum
i'i"*r.
analogiam quandam intelligenda efl!e : latet
quippe in intimis Naturs receflibus quid-
piam isneum, &maximea(ftivum,flve id ca-
lorem naturalem iive quid illi correlbon-
dens Naturae confervativum ^ic^s,c^ociSul-
^j&^r dicimus
;
quoniam vero igneaillavis
rebus inexiftens fme bumido , utpote pabulo
fuo, confiftere non poteft , in omnibus quo-
quemixtis illud, five idhumidum radicale,
five alio nomine indigites , conditur, quod
fecretiores Philofophi noraine MercHnim-
^omodo
digitant.Rurfus quoniam calido-humidum,
Mercu"r?us
five fulphureo-mercurialc fubfiftere fme
&Si\imei-fixatioHe non poteft, hinciftudquod rebus
^fi,^^f''''omnibusfubfiftentiamdat, Salem, utpote,
quodTerreftris elementi rationemreferat,
dixerunt. Quoniamvero compofitum ful-
phureo-mercurio-falinum necdum operatio-
nes fuas naturales redle perficere poteft,
hinc addiderunt iis fpiritum quendam o-
mnes mixtorum fubftantias permeantem,
quod nos aeris nomine indigitamus. His
itaque expofitis
,
jam ad ftiAijTWe.toykcav /Solct,-
n-)duj , id eft, venenatarum plantarum origi-
nem progrediamur.
Experientia docet, fArfupraadduftis mi-
neralibus in Suhterraneis pyrophylaciisfumos
quofdam, five exhalationesperintimaster-
rjefibras ufque i extimam terra. fuperficiem
perpetuo exjpirare : hinc fit , ut fi hx falubri-
bus glebis junfts fuerint , herias producant
falutres &bonas : fi vero putrido folo &ma-
lignis impreflionibus vitiato connexce fue-
rint , illas cum tempore fermentatae putredi-
nem fundabunt , 'yenenofis
herhu generandis
aptam: lyideprodiverfitateputredinis , a-
liis & aliis venenofis halitibus afFedae , dif-
ferentis quoque virtutis deleterias herbas
producent. Sed exemplisremdeclaremus.
barum^eV
Siputtedo tetreftrisarfenicali virulentia
neficarum
p^r
halitusfubterraneosfucrit fubafta , tunc
perexempu
exfcrmentata
jammaterianafceturvelNa-
pellus ,'vel Aconitum
,
quse herbaefuntquoad
proprietates
, viribus arfenici prorfusfimi-
les, unde qx introfumptae herbseftatim ea
fufcitant
fymptomata
,
quae patiuntur illi
,
quiarfenicum , auripigmentum ,autfanda-
racham hauferunt. Ad haec revocantur o-
mnes herbae cauftica vi pollentes , uti Lathy-
ru{s.uCataputia.,Euphorhium,Scjmmonea,{l-
miliaque. Si vero difta difj^ofita materia
comparati
mercuriali halituconftiterit,tuncveldoro-
'"'"ZIi'i^
nicum, vel etiam haemorrhoon herbam ,cu- cumpimif.
jus
,
quemadmodum & Mercurius fublima-
tus, tanta elScacia eft, utintrapaucasho-
ras, omnibus venarum exefis dudlibus ,fan-
guinis ex omnibus corporis membris pro-
ruentis profluvio hominem perire necefTe
fit
. Si vero Arfenico
-
mercuriaii putredo
difpofita herbam genuerit , illa haufta , o-
mniaillafymptomata , arfenico-mercuria-
libus mixtis propria fufcitabit : talia funt
nonnullorum
fungorum fpecies , tantae efli-
*
cacise
, ut folo odore incautius olfacientes,
tefte Plinio, interimant.
Pimius.
Si vero terra melanteria turgens vitrioli
corrupti halitu affeda fuerit, tumvel^j'0-
fcyamum, vel veratrum nafci necefle eft, ejus-
dem cum diftse mineralis glebae proprieta-
tis ; fumptum five veratrum , five hvofcva-
^F^','"*-
.
"^
' ratri &
mus praeter vomitus appetitum
, ingentes
hyofcymi.
fumorum globos in cerebrum ejaculatur,
quibus homo primomentecaptusinfurias
agituf, tandem lethargo correptus mifera-
bili morte vitam claudit : quae quidem pro
majori
, aut minori putredinis quantitate,
nunc majoris, nunc minoris efficacije her-
bas producit. Hinc originem fuam trahunt
Stramonium
,
oninia folatrorum genera,
mandragora, afa foetida, five cotuIa,aIijEque
innumerae deleteria qualitatis herha
;
qu
omnia mihi experientia innotuerunt.
Si enim terram putridam ex eo loco , ubi
Experimen-
1
. .
*
. tummira-
multa mortmna computruerunt , accepens,
^,/^
eamque mineralibus fuccis venenofis irri-
gaveris , illa in vafe Soli expofita cum tem-
pore, vel cicutam, vel hyofcyamum , aut fo-
iatrum, autafam fretidam, pro mineralium,
quibus imbuuntur
,
conditione fuccorum
producent ; hae vero deinde proprio fe femi-
ne propagant.
Sed quid iongius evagandum, cum liaec
velipfa Sacra pagina comprobenturGef/i.
Cum Deu s poft terrae ab aquis fecretlonem
dixit:
ProdiicatTerra berham virentem
,
quie
feratfemenjuxta s^enmfuum , &c. Ex quo lu-
culenter patet , Terrs omnia vegetabilium
rerum feminaprimo inditafuifiTe, quae dein-
deexterrapullulafcentiaunumquodqueju-
xta fpeciem fuam herbam produxit , femini,
ex quo edufta fuit , congruam
; fed & hsec
poftmodum per femen unicuiquenaturale
fpecies piantarum in Imnc ufque diem pro-
I
pagarunt. Terra itaque Divino perculfa im-
i>" ex
peno,ex munihco omnipotentiae f uae omnis
^^^^^ ^^^^
boni promocondo
,
per unverfas Mundi fe- tarum edn-
'
S 2 mitas,*'^"
140
MU NDI SU
Se^. I.
mitas
,
pro fitu cceli
, ac diverfa climatum
conftitutione
innumerabilem herbarum
varieratem
protulit : Tuncuniverfa Septen-
;
trionis jugaTaxum, Thutiam & Celuftum;
fub Torrida Zona odorata aromata ; Arabia
balfamum , thus , myrrham
;
Sycomorum,
cafiam , colocafiam iEgyptus ;
Rhodus A-
fpalathum;Babyloniapalmam;cedrumLi-
banus; Creta cupresfum; Abfynthium Pon-
tus ; India piper, cinnamomum , caryophyl-
lum ; America Santalum , Guajacum, alias-
que peregrinas plantas arborefque produ-
xit: & fic tandem univerfa Geocofmi fuper-
ficies.infinitaquadam herbarum, fruticum,
arborumquemultitudine, virium diverfita-
teincredibili, effloruit : qu3Eomnia,utiex
fale
. mercurio
^
Julphure conftant , ita haec
quoque cum terreftribus glebis mixta, pro
combinatione concurrentis materiae, nunc
falubres , modo infalubres
,
partim Solis
,
"
partimSubterraneiignisope,plantaseduxit.
Patet itaque deleterm qualitatis pluntas,
non alio
,
quam ex pingui quadam, & muci-
laginofamateria, varia mineralium fucco-
rum mifcella imprsgnata
,
originem fuam
traxifte; h ad fenfum patet,cum more difto-
rumfuccorum venenofa planta omnes infi-
gni quadam acrimonta imhuta fint , igneaque
quadam facultate, qua omnia rodant , cor-
rumpant , deftruant ; &ex iis
,
quae ex calca-
ria, gypfea, tophaceaque materia nafcuntur,
omniaacrimoni^ pollent,quamvis cssteris
minusnoxia Sedde hifce alibi uberius.
DlSCLUISITIO III.
Vnde Serpentes
, infe^ia , asteraque imperje^a
animalia venenofa originem trahant ?
Quemadmodumigitur, utiinprjeceden-
tibus diftum eft, plantae exterraoriginem
fuam habent,
(
Terra fiquidem , /Inaxilao
tefte, mater eft plantarum omnium, & Ignis
five Soiaris,five Vulcanius,pater earum eft)
ita quoque id de animalibus pariter intelli-
gasvelim : Cumomniaillaanimalia.utin-
numerae ferpentum , eorumque vermium,
quse infefta vocantur , tam terreftrium,
quam volatilium , natatiliumque fpecies, o-
riginemfuamnon habeant aliunde, quam
ex varia a mira Naturae induftria difpofita
terrefiris materiaputredine
,
qux deinde non
fecus ac plantse proprio turgentia femine,
more cseterarum animantium fe propagant:
neque id facro Textui repugnat , cum dicit
:
Producat Terra animam viventem in genere
fuo,iumenta,^reptilia, ^leflias. Scc. &tan-
dem etiam
hominem;ade6,utprimordialis
animaliumetiam
perfeftorumproduftio fi-
ne uUo praevio femi ne,folo
Divinaz potentiJE
jufili,ex Terra,tanquam e fubjefta materia,
jiaaxiUi procefi^erit
;
quod 6i. ex Yettrihus, /Inaxilaiu
i""'
Euripidis difcipulus, etfi non fine fenfu Sa-
craEpaginaecontrario,afleruit:Namcawffl?-
lum
, i nquit
,
(g" Terra
infuafe loca recepifjent,
Terram arbores , volucres
,
feras ^ mortalium
Anazilaus.
Omaia ve-
nen3ta/>W-
mo eX terra
fine femine,
deinde utt
titera ani-
malta com-
inix ione
utriufque
fexus
fe
fropaga-
BT ERR ANEI
gfnm omne, non ut ipfe putat imperio Crea-
DifquiJ,
toris, fedcj/
excluffie: dum Terraputrii^mol-
\
li)
, &Sokdenfatatnfuurnfuperficiemtumores
produxit ^Jjfgulos
Juaj putredines continentes
noB:e circumfjtente, aSre irrorante, Sole confoii-
djnte,tandc^mputredintmadfummumperduxit,
m turatofciltcctpartustempore,
confra^isvin-
cul.'s omitium animantium ji^enera excluft.S&d 8(.
hsecquotidianaexperientia docet, cumtot
vermium fpecies derepente nafci videmus.
u'9pax.oJ\gfia , quod Oftraceum animantium Ortus o-
genus eft, projeftis in mare fiftilibus, ex pu-^''''"'"''""-
trefcente fpumofo limo generantur
;
purpu-
r<Eexputredinelimofaininfignemnitorem
exaltata; in coenofa materia oftrea, ungues,
& peftines
;
conchaE in arenofa; teftacea
denique ex limo
,
pro limi differentia gi-
gnuntur diverfa. Anguill^ ex pelle.qua quot- ^guiiu-
annis exuuntur putrefafta , vel etiam ex'"""""''^*-
ipfius pellis ad faxa detritae ramentis finefe-
minenafcuntur. Cujusveritatem experie-
ris, fi pellem anguillae minutim concifam
limofo ftagno injeceris : nam intra men-
ftruum fpatium novam anguillarum pulla-
ginem reperies. Miro & id experimento
vifdumt
nobisinnotuit, locum convallibus undique
'"'*'''^'"
leptum
,
quem tons nullus rigat , nullus al-
ortus.
luit lacus , nil denique prster cceleftem im-
brem admittit, illico variis pijcium geneti-
busrepleri: Cujusreiteftimoniumegoocu-
latus infpeftor darepofl[um,incampo,quem
Eminentiflimus Cardinalis Urjinus prope
marein ftagnum converterat, ftatim acef-
folfi campi concavum hybernisimbribusre-
pletum fuit , fimul etiam intra paucos men-
fes , id omni pifcium genere repletum repe-
rimus, cum tamen nullusadhucineumpi-
fcis illatus fuiffet. Rurfus rana
,
qux fuos in
vumxrum
paludibus , caeterifque fofliis natales habent,
origo.
ex putrido limo generantur , nec ex limo fo-
lum fed & per fe nafcuntur , confperfis tan-
tum imbre locorum paluftrium pulverulen-
tis arenis , unde & temporariae dicuntur, de
quarum artificiali produftione in fequen-
tibus.
Non dicam hic de murium ex putri gene-
ratione;nildeinfedlis,aquaticis,caeterifque
volucribus infeftis , terreftribufque vermi-
bus, fcorpionibus, ^c quae omnia uti ex pu-
tri terrae, aquarumquemucilaginenafcun-
tur , ita quoque veneni non funt expertia.
Quemadmodum igitur plantae &ferpen- . ^'"'''f
tes ex terra immediate generantur , ita quo-^La/M
que non eft planta, qux ex fua putredine pe-
P'^^?
^''
culiare quoddam infeftum non
^i:oA\xcz.x.:Tan7ef^u.
nequeuUumanimal perfe^lum, quod non'"''''*
vel immediate ex corporis fui putredine,
vel mediantibus excrementis nonnulla ani-
malcula procreet ; & aperte in homine patet,
in quo nuUum membrumfiveinternum,five
externum, quod vermibusnon fcatere, ob-
fervatum fit
,
praefertim in malignioris qua-
litatis infirmitatibus, dequibusvide^ycy&fa-sdienkia!.
kium,VaUeriolam, Gefnerum, Aldrovandum cae-Qg"*'*'
terofque,
CapM
tnodK fer-
ptnres ha-
minem in-
urmant.
Uirafym.
pathia
(^
antifathia
venenorHtn.
LIB. IX. D E
I,
rerofque, &nos id in Scrutinio phyfico-medko
de Pefle ,
multiplici experimentorum de-
monftratione ratiocinantes.
Sed ad propofitum nobis fcopum reverta-
mur. Cum \X.-3iO^venenata animalia, uti Ser-
pentes, exterrasputredine nafcanturutplu-
rimum, qujedeindepercoitum quoque ipe-
ciem propagent,venenum vero nonnullo-
rum ferpentum adeo exitiale fit , ut quidam
morfu
,
quemadmodum ferpentes dipfades
;
nonnullifolohalitu.utafpides chelidonis;
aiiqui fputi evibratione , uti ptyades, ho-
minem fme falutis remedio interimant;
Merito quaeri poteft
,
quihus de cj^Ajtantum
exitium exfurgat
> llefpondeo, iilud ex hu-
jufmodi putredine originem ducere
,
quae ex
venenofis nonnuiiorum mineralium
,
quae
fupra adduximus , faculatibus emanat ; ex
horum enim combinatione , cum certisgle-
bis terreftribus , calcariis
,
gypfeis , fulpliu-
reis, terrjEque mucofa materiafubafta, pu-
tredo quxdamrefuitat, ex cujus fermenta-
tione Solis, autVulcaniicalorisvi verrriis
excluditur, qui tandem ferpentem generet,
ea veneni proprietatepoiientem,quapoiiet
exmineralibusdeieteriis combinata putre-
do,qu3etotdifferentesfpecieferpentes pro-
creat
,
quot difFerentes habet combinatio-
num fpecies : Unde confurgit admirabilis
i\la.vefie}ji ad venenum fibi (\mi\Qfympathia,
veladfibidinimile<?2f//'tj^/^id. Uti enimfer-
pens non nifi ex eo ,
unde originem traxit,
aut ex animaiculis fimiii veneno imbutis
Vivit,ita quoque iilud unice appetit , iilud
magneti ce traliit, tum in nutrimentum ,tum
fui confervationem , ex iis enim conftant,
quibusaluntur; fi vero putredo ex aiia, &
aiia rerumcombinationCkiiverfum, & dia-
metro difFerens temperamentum naftum
fuerit.tumquoqueadpriusvenenuminfer-
pentibusprorfus antipathicnm exfurgit.uti
in dipfade, & afpide cherfasa, qui fe invicem
ex venenorum contrarietate , dirifque difli-
diis conficiunt,non fecus ac certi minerales
fucci , & metaiiicaquasdam corporafeinvi-
cem confumunt,uti fuoloco docebitur; non
manifeftis_'quaiitatibus, fed fpecificis pro-
prietatibus , vel atotafubftantia , vel afor-
ma, veldeniqueafimilitudine,autdiflimi-
litudine variorum accidentium dedudis.
V E N E N I S.
141
D1SQ.UISIT10 IV.
De antipathia venenorum
, @caufis
eorum.
Item
Quomodo omnia venenoforum animalium
venena remedio efTe po[fintve.ne.no
,
quod
fuderunt , omnia denique\emn2ifibifmilia
venenatrahere,
iifque nutriri.
"Jp^^imbvenenum zheriveneno inimicum , &
*
totius fubftantijE diffimiiitudine contra-
rium effe , iufo &araneus fat docent
;
quod
nifioculis
propriis vidiffem
,
vix ut crede-
rem
, induci potuiflem. Cum enim nefcio
apudciuemaudorem
de horum animalium
antipathia legiffem , rem experimento ten-
Difquif.
tandam duxi
, unde rubetae foffae inclufae,
.
.
, , , ,
Miraantt-
araneum ex baculo pendentem cum admo-pathia hw
vifTem, araneus confpefto hofte
,
protinus/""" .^
perfiiumdefcendens.punfturaqueinflifti,
'"''""'
eam
nonftupefecitduntaxat ,fed& penitus
exanimavit, viftoriaque quafidehoftere-
portata, per fiium in locum, unde fe demife-
rat, fereftituit.
Qu2ritur hujus caufa ? Dico, caufam efTe
diverfitatem veneni utriufque animaiis ; cum
enim venenum lufonis
, vel rubetae prorfus
terreftre fit, ex corrupta putrodine & viru-
ientoterrsmucoortum, dr^wei vero vene-
numfit^e/-e?,fubtiieacfpirituturgidum,
ex aere five murorum,lignorumque putri-
dorum poris
,
rimifque natales fuos lia-
beant;hinc fit, utaraneafpiritibusdelete-
riis,
& mineraliumfuccis piena iiaud diffi-
miiegignat venenum
,
quod mox ubi rube-
tcE corpori immiferit , id pro ea
,
qua pollet,
fubtilitate
, totum rubets venenum fui juris
jam fadum
,
in fuum venenum
convertat,
atque adeo rubetam alieno tota difTimiiitu-
dine fubftantiae veneno infedam profter-
nat. Cum iterum venenum
lufonis humido-
fngidum quoad fenfum fit , non ex primis
quaiitatibus ortum {nullum enim venenum
jrigidum
formaLiter , ied omnia calida efle,
fecundum fpecificam quandam proprieta-
tem a fermapromanantem, exiftimo ; alias
enim caiidifilmafrigidiflimum,
&frigidifli-
ma calidiffimum contra experientiam ex-
pugnare pofient
;
quod pariter de ficco &
iiumidointeliigi velim) ; ^raneaverb vene-
num cum pariter totius fubftantiae diflTimiii-
tudine
ficcum, ^ calidumCit, utpoteexmi-
neraii deleteriae quaiitatis vapore, calci mu-
rorum
, lignorumque fifTura inexiftente ex-
ortum
; non eft mirum, ex Iiujus ignea qua-
dam vi polientis veneniefficacia, bufonis
venenum prorfus contrarium confumi , de-
ftruique.
Variis id experimentis comprobare pos- ^ntipathia
fem, fi ea aliis locisnonrefervafTem. Si quis
T" ^''
acetum, quod radicatum vocant, inaqua li-
thargyrii prscipitarit , videbit quomodo a-
quaiithargyriiaceto contrarii, ftatim pro-
prietatem veneni in litliargyrio latentem
non duntaxat deftruat , {ed prorfus in la-
(fleum colorem omni confumpto veneno
convertat : fimili prorfus modo in antipathia
venenorum fieri cenfeas.
Afpides inter & ferpentes Argolicos tan-
/^^''^'"
tum odium intercedit, utNicander hofce/w^"
data opera ex Argo in ..^gyptum ad afpides
'i'4uns.
extinguendastranflatosreferat.
Nicander.
Quod & in vegetabiiibus cum admira-
tione videre eft : fi emmnapellum circa Taxi
venenofx arboris radices piantes, Taxura
napellivirulentia,
veiintraunam feptima-
nam veluti tabo quodam confeftam repe-
ries. Quod enim intervenena,five id in ani-
malibus
,
five vegetabilibus confideretur,
S
3
poten-
1^2
M U N D I S U B
Odinm bu-
fonii ^ (H'
rjfmi.
Sefi, I.
potentius &
aftuofius eft
,
id
,
reliquum de-
bilius
utplurimum
conficit.
Atquehincnafciturnaturaleilludr^e/^
(g* araei odtum : fiquidem rubeta
,
fus fibi
imbecillitatis confcia ,
adeo horret ara-
neam, ut eo tempore, quo aranes prodeunt,
id eft, tempore ficco, & Sole meridiano, (ne
inlethiferumfibi hoftemincidat) nifi ruta
inftruda , comparere non audeat.
Cur
-vene-
Quodvero lufo hHJoni
,
ferpEtis
ferpentt e-
mimferpcn-
^ifjernfpeciei
non contrarietur, id fit, quod
Aem Jpeciei veuena
ejufdemluntnaturs.quibustantum
nomioceat.
abeft , ut fibi noceant, ut potius fefcmutuo
veneno omnibus ejufdem fpeciei communi
Venenofus
foveant,
& conferveut. Sicuti enim ftirpes
T E RRANEI
CONSECTARIUM I. Confeii
llJInc patet , cujufcunque tandem generis
^
-^ferpentes congenerisfihivenenialimentum
attrahere , unde non folum putrilaginofam
ex terramucilaginem exfugunt , fed & ex
ipfisvenenatis herbis,animalibufque, quse
inftincftu quodam naturse fibi congrua no-
runt, in alimentum fumma calliditate ve-
nantur. Ita vipera ex herbis cicutam, ex ani-
Animdii
malibus mures,lacertos,vermes omnis gene-
vensnofa
ris avide infedatur , uti ex earum exentera-
"um"^Zl-
tione patet ; & fi quandoque moriantur , in
nofum 2p.
eamvertunturputredinem
,
quae deindein-^"""^"
numeros alios ejufdem fpeciei ferpentes mi-
rabili quadam pericyclofi reproducat. Sed
Ss"iT;-
& Piantx
ex terra id
,
quod earum naturs
j d7hVfclTn7^"^^i7u7ii\s.
fisnmmaif maxime confentaneum eft
,
attrahere lo-
'^'i"'^o.n"-lent:itafin2ulaquoqueanimaliaadalimen-i
CONSECTARIUM II.
trimenti
t> l
^ , .1
firvit.
tum naturs eorum confervands maxime
congruum naturali quodam appetitu ferun-
tur. Cum itaque Natura venenatis animali-
hus venenum, veluti dotem quandam parti-
cularem, l\m\ adfe
confervandum , tumadfe
Ex hifce quoque colligitur ,
omnia fere
mortiferorum ftrpentum venena non
nifiv^-
neficas facultatis intenfione , aut remijfione
differre , uti ex Symptomatis fingulorum
clare patet. Haec autem intenfio aut remis-
contra contraria, hoftefque defendendum,m-\
fio non alio modo exfurgit , nifi vel exlocis
diderit ,
videtur iis veneni attraftio, velutij
virulentis evaporationibus obnoxiis; evapo-
alimentumquoddam
prorfus naturale,
^^-\rationesyQrbnoxiar\onoxi\xntm,n\t\ex{\x-
pote fine quo vivere non pofilmt
;
ex
iise-|pi-amemoratorumw/f;-d/if/wi.r, noxiis-
nim nutriuntur,
exquibusfunt. Hincfer-
pentes , bufones , fcorpiones , naturali quo-
dam
appetitu quicquid in terra venenofum,
que halitibus mucilagini terreftri mixtis, &
halitus quidem fubterraneus ignis intra ter-
.
.
, ,
ram exaltat , extra vero Solis aeftus conce-
putridum
,
noxiumque eft exfugentes
, injpramexdi(R:a
mifcella putredinem digerir,
nutrimentum ,
non fecus achomo alimen-
& fermentat ; calor tandem fermentatain
tum, in aliti fubftantiam convertunt
,
quod
putredinem in ferpentem animat^ tanto uti-
hoc experimento comperies. Si enim w/)e-
' que perniciofiorem
,
quanto putredinis
rflw,v.g.venenofpoliataminterramvene-|mifcellafuerit
calore Solis magis adufta.
nofa qualitate imbutam dimiferis
,
eam,
UndeinlocisZonaeTorridae fubjediis,
autc;ferpeni
qu3c omni prius carebat veneno
,
totam ex
, eidem vicinis, uti in India , Arabia , Africa,
K/^
novo attraftoveneno virulentamreperies.j
America
, uti regiones fumis mineralibusW
vim-
vtneriora
Hiuc quoque viperac
,
csterique virulenti
^agis obnoxiae funt, ita qnoque ferpentes)"l
venTnum
fetpentes
.
dum nobisquodobeft,auferunt,
Imukisparafangis w/f^itf;'?j,acprodigio-/ W-
fiii
con-
ab ipfis verb quod prodeft , attradlum
,
non
ferrTfa^
fiue admirabili Dei OPT.MAX.providen-
gunt. tia in fe denuo derivant ; adeoque ubi m.ors
per venenum timebatur, ibivitapermedi-
camentum tantopere intoxicatis profutu-
rum obtineatur.
"^"^r^^
Hoc pafto Bufo
Sole exficcatus
, peftifens
(^
scorpto,
appltcatm huhonibiu ,
dum id
,
quod peftife-
/uiveneni.
j-m^ eft adfe attrahit, hominem fimul pefti-
fera lue liberat, de quibusvidenoftrumid-
Pefle Traftatum. Sic Scorpionis venenum pun-
fturacorpori inditum , ipfius Scorpionis at-
triti applicatione hominem proprii veneni
fioribus proprietatibus imbuti reperiun^ur,
^^''
quam in partibus Septentrioni fuppofitis.
Unde in Italia paucs Afpides , nullje fere
dipfades, ptyades, fepes, h^morrhoi ; multo
minus in Germaniac^terifquepartibus ul-
teriori Septentrioni fubjeftis comperiun-
tur. Cujus quidem rei ratio alia non eft, nifi
Zonae temperamentum
,
quod necefi^ario
fequuntur ferpentes
,
qui fub ea nafcuntuf
:
quo enim ardentius eft coelum , eo venefica
animalia majoris, ob aduftionem, efficacias
funt , adeoque/fr/)^/w virulentiffmifuh Zo-
na Torrida
, ad ferpentes viperafque Jtalia
attraftione liberat. Sic Paftinacce
-J^^KfM^w.ifefehabent^ficutifefeviperjeltaliaEadvipe-
paftinacaj caudae attritae
applicatione,erui-|ras&ferpentes
(?fmi^,quorumvirusuti
tur. Verum cum de hifce in pracedentihus
niulto debilius eft eo quo poUent Italic
fufius aftum fit, iis non immorabimur ; fuf-
ficiat LeBori hffic Regula, quod omne , cujus-
cunque tandem animalis venenum morfu in-
clitum,(\Zpropriimedicina veneni. Vide/i/,5.
^rtis Magneticie , ubi complura hujusfarinae
vjperae , ita quoque in thtriaca confeftio-
nem aflumi non pofTunt.
C O N S E C T A R I U M III.
^
,
.
,
^ Hinc dico, omne /fj^i(^w_gfj-nonin-
SerpMitee
exempla de Magnetifmo venenorum
,
uti congrue ad viperasrevocaripofte , adeo
(pi-ZTi^l",
& de Tarantularum veneno
, addufta re-.dem
,
ut fi viperaeItalicaEfubZonaTorridasi/(/?#-
peries.
! ponerentur , ilk partira in dipfades, partim
11^'^^^t-
'
in
LIB. IX. D E V E
N E N I S.
43
Cap.Yl.in
ptyades, fepes
,
haemorrhoos
, & con-
&manifellisqualitatibusfpeciedifrerentis,Cc;;/f^.
^
tra,
degeneraturs eflent, non fecus ac de' (qus item de humido & ficcointelligive-
lim:
)quodita probo.
Omnia, quxCathart/cayocMitnT
,
^dia-
phoretka
, cum deleterias qualitatis fmt, &
caullica
, humorefque in corpore flabulan-
tes attenuent, & incidant, calula,
^ficca
efTe
necefreeft, nonratione primarum qualita-
ex qiM
-pIantarum transtormatione
,
quas planta
fiimtttr,
in
j^g jj, ^lias fpecics, ex fola climatis mutatio-
/Irplms
ne degeneraiTe y/)/-<z diximus : tantum in
di'geneiant.t-fanfmm:ationegenerum fpecierumquepo-
reftdiverfuscoeliadfpedus, diverfa clima-
tum difpofitio , tantum denique materia
putredinis in venenatis animalibus aSole |tum, fed a formarum
, a quibus emanant,
jWtWfidiverfimode adufta. Eam ob caufam in proprietatibus;undequ$multum,utiy/</)r^
'''It^kudo'
nullo Orbis loco
,
omnium Hiftoricorum diftumfuit,igneelaboratafunti;ee^cali-
inJfrica. teftimonio
,
major virulentorum ferpen-, da funt, dummodo nondiffluant. Sivero
tum, draconumque copia, quam in iEgy- diffluant, vel ex bitumine,naphtha,fimili-
pto, deinde in Africs, Libyseque arenofis bufque terrs fuccisoriginemhabent. Sicca
defertis reperitur , ita ut, quemadmodum \Qtoomtiiainnaturam iints tranfeurit,MX.iZXO
mihi Abi/Iini retulerunt
,
populi fabulofis mata, metalla&Iapides, fulphur, ztiQwi-
ei^mentari
defertis vicini
,
quotannis fafto ex multis cum
, & castera fupra memorata; qu2 fi in
J-pg^-gj-Q
hominum millibus exercitu, ad incredibi- oleumfolvantur
, iliaprimoadftringentem
lem ferpeKtnm propullulantium multitu,di- recipiunt faporem
, deinde fe exhibent &
nem , qua igne
,
quaarmis extirpandam, cdore,&guftu fervida; undeintusfumpta,
in prcElium ire cogantur; quod nifi fieret, totainhalitumfolventur, caputquepertur-
Regionem brevi hominibus viduatum iri. babunt: itaque vtrulenta funi. Calidiliimje
Neque id mirum eft, cum vel unica roris animalispartesfel, &coagulum;pIantarum
Omnia ve-
nena ejje
femina, radices
;
mineralia quscunqueex
terreoficcofiunt, utauripigmentum , calx.
guttula , uti eft apud Rhamnufium
,
con
gru2 materia: mifta . ferpentem producat
54/flwwo-
AcGedit,quodfabulofailladefertamultum|gypfum. Rurfus inter vegetabilia calidis-
niacumfro-
^jffj ^ ^ ^j//^ ammoniact producant
,
quodi fima cenfentur colocynthis, agaricus niger,
ftrfeutibM
aSoIis asftu fublimatum , aduftumque
,
ubi, helleborus niger, lac lathyridis , & tithy
inAfnca
nofturno frigore materise congrus incide- malorum fpecies, chamslia.&thapfia, fl-
rit,virulentimmam purredinemefficiat ,ex! miliaquepurgantia utiexcaufticisefFefti-
quadeinde/f'/' i enatus, vel pro materiae, buseorum patet, quae fl corrumpantur , m
difFerentidifpofitione nunc afpidem
,
jam acre venenum evadunt
tnultum
frodefi.
ceraften , modoptyadem,autdipfadem,fe-
pemve producat. Rurfus , cum fubinde in
liujufmodidefertisintegri exercitus
,
quas
Caravanas vocant, inopia aquae ,fiti pereant,
exhominum jumentorumque cadaveribus
putrefad;is, nova fundanturferpentumfe-
minaria.
CONSECTARIUM IV.
vmennftr.
Ex his quoque luculenter patet
,
quod &
m'"Zitdaf'*P'^^
innuimus
,
cur ykulentommf^rpentum
venena natura fua caiida
,
nullum frigidum flt.
Cum enim plerumque in ^ftuofiifmiisde-
fertis , ex mtri, faln ammoniaci , flmilibufque
fuccis intra arenam concretis, aduftifque,
una putredini validiffime commixtis
, fer-
pentes hujufmodi nafcantur, certe illi ^ ejus,
exquanafcuntur, putredinis proprietatem
infenonfolumderivabunt , fed &veneno-
farum herbarum paftu , veneficam qualita-
tem intendent
;
unde fummam illam in
diftis colubris virulentiam oriri necefle eft.
Quemadmodum enim Sulphur igne fubter-
raneo vehementeraduftum generat arfeni-
cum,fandaracham,autrealgarisrifigallum,
venena vehementiffima
,
ita ex horum efflore-
fcentia fales nafcuntur ejufdem , imo vehe-
mentioris veneni, qu putredini mixta, de-
Calorvcne
^"*^^ ferpentes
,
quos diximus
,
generant.
ninon eft Caliditas
vero didiorum venenorum mini-
J"J"^'g''meeadem cenferi debet cum caliditate ele-
m mentorum
, fed alterius qualitatis a primis,
Sed dices hoc loco: illudvenenumforma-ohjeilio.
liter
(fifrigidum , quodfrigus forrhaleinducit;
hoc iprx{\:zt hydrargyrum , &multa ex plan-
tarum familia; ergo venenum eft formaliter
frigidum. Coagulat enim fuo frigore fan-
guinem, uti fupra de Seplafiario hydrargyri
potu extinfto , narravimus: ofTendit etiam
nervos , cerebrum
,
fiderationes , tremores,
paralyfin inducit
,
qui non nifi frigoris eff
e-
dus funt
;
quse de venenis narcoticis five
ftupefacftivis ,
cicuta , mandragora , hyo-
fcyamo , opio, folano ,fpuma argenti pari-
ter intelligenda funt
,
qui efFedlus mani-
fefti frigoris , & quidem intenfi indicium
praebent.
Sedcontra, Dicogeneraliter loquendo, ^"^'r
nullum venenumfrigidum formaliter concedi,
neque dum fmgula infpicimus, uUum recen-
fitorum frigidum , aut ratione dedudla ex
principiis , aut ex fenfibus probari pofTe.
Quod itaque venenum hydrargyri , caetera-
-^r^entum
quefanguinemfiftanr, coagulentque,
idea
J^^J^^J^^*"];
de caufa fit, quod vis ejus totumpenetret^iWa^ non
fanpuinem : quod opus caloris ,non frigoris^^f''^'^^'^
n^ . r nT->i.i/-i
^ calorecun-
elt
;
quiapv_gi- , telte Piiiiolopiio, opera
Na-fumftUfpi.
turce non ingredttur , cuminterpailivastan-'''""'*'-
tum qualilates recenfeatur. Omne itaque Ariftc.teies;
venenum, quodcongelat, &ftupidum reddit
hominQm, calidum eft. Etratiopatet,cum e-
nim venena hujufmodiintrofumptacalidi-
tate fuanaturali illico calorem naturalem,
fpiritufque viralesin fanguine latentes in-
vadanr.
144
MUNDI SUBTERRANEI
SeSLll.
vadant, 8c
deflruant; Luculenterpatetca- iammoniacoinfalemfubIimetur,tumenim-
lore,
fpiritibufque
confumptis, fanguinem vero nova caufticae facultatis acquifitione
coagulari
, hominifque frigidam conftitu- ; ita furit , fsvitque , utnulliinrerumnatura
tionemremanereexconfequenti
;
qui qui-iveneno cedsit ^Caufticam vero 'vim non fri
Signtt ex
dem
nonvenenifrigidi, fedfanguinis, Ipi
ritibus a virulento caloreprivati jefledus
:
amarus autem fapor non frigidi , fed calidi
effe^us
eft, Philojopho tefte, qui omnes aquas
vehementer a Sole decoc^as , aduftafque,
humido fubtili per attenuationem alterato,
& falis fixi fedimento remanente, amare-
goris , fed caloris effeftum elTe
,
quis non
videt?
Seddicesidin naturali fua confiftentia
adu frigidum efle, taftus experimento. Re-
fpondeo ; id frig/dum efle tadiu , negari non
pofle
, fed eo modo
,
quo piper etiam xftivo
tempore frigidum eft
,
quantumvis ex fe , &:
fceredicit. Iterum,cicuta,hyofcyamus,hei- Ifua naturacalidiffimum fit.
leborus fumpta in furorem agunt
;
qui fi Ix.eram dices, Argentumvivumhumidum,^
^omod
frigidorum effectus efler, ratio nonforet, ifrigidum eftadu
;
ErgofriguseiinelTe^ne-
vi^venln"'
quo minusfrigidsherbse, portulaca
, cucu garenon pofTumus. Refpondeo ;
iliixd
KOMfrigminiiH-
meres, citrulli
,
fimiliaque, eundem effe-\e{[e formalner humidum aqueum
, ^^^
^^'moif^hlmi
iftum praeftarent, quod tamen experientise jpinguedinisfulphureasanaturaeiinfitaflu-*/ rfj
repugnat. Excalidoitaquedictisinexiften- ixibilitate promanare; unde nulli rei adhse-
?''^'^*
te fpecifico, mira hujufmodi fymptomatajret , neque ut humidum elementare de-
prodire,certum eft. Accedit,quododor ve- Ifluit, fed partes partibus ita conneftit, ut
hemens.dicammeliuSj/^wifor^fcetorqueexo- Iquamvis feparatas nulla tamen velminima
ticus non frigidi, fed calidt ex putredine
effe-
^^efTeconvincatur
;
cum odor fuccufque
malignus
,
putorque non nifi ex calore ex-
citetur , uti ex omnibus combuftis apparet
:
aqua autem, glacies, cucumeres, portulaca,
particula perdatur, fedinglobuloprotinus
convoluta
,
confervationi fuae unice ftu-
deat. Omnis zuiempinguedo non frigida-
rum , ied calidarum
, inflammabiliumque
rerum numero adfcribitur. Hinc patet, o-
utpote formaliter frigida , nifi putredine imniat-f<?, qu3eexdiftisparticipant,five
Argentum
viviim 0-
tmium ve-
renorum
caltdjfli-
fntim (i
fuhtimatum
fuent.
corrupta fuerint, non olent
Sed redeo ad Argentum vivum
,
quo Ad-
verfarii gloriantur , veluti omnium frigido-
rum intenfi/Iimo
;
atnostantumabeft
,
ut
lioc concedamus utpotiusomnium venem-
rum calirfiffimum dicdimxxs. Quod ita proba-
tur : Tanto quidpiam intenfius calidum eft,
quantb in tenuiorem fubftantiam magis
refolubile eft
; Sed Argentum vivum in te-
nuiorem fubftantiam
,
quam ulium aiiud
mixtumrefolubileeft; Ergo. Majorpatet
ex vegetabilium five animalium familia
fmt
, vel calido-ficca
, vel humido-calida
efle, non elementariqualitate,fedfpecifica
quadam virtute talia Cai/do-J^cca cujufmo-
dinonnullavenena funt, ab ignis aduftic-
ne veneni robur acquirunt
;
humido-calida
verb ab ignea quadam vi
,
qua pingue , &
bituminofum imbuitur. Frigidum verb &
humidum elementare , uti ex elementari
contrarietate oriuntur , ita in venenis effi-
caciam operandi liabere non poffunt, neque
quia lenitas . & attenuatio rerum a calore,
| fymptomatum in intoxicatis effeftum prse-
Ariftoteles. uti condenfatio a frigore, Philofopho tefte,
j
llare; quamvis tamen nonnegem, exele-
procedit. Minor probatur : Argentum enim
vivumx.otxim quantum , nullo fui fedimento
relifto , ignis ope in vjporem ahttfuhtilifii-
wum, & frigore ambiente in primam fub-
flantiam nulla fubftantiEfusjafturarever-
titur. Erg^ vehementiffimo calore
polfet,
&quidem fpecifico. Si enim aceto , & lale
mentaribusqualitatibusfubinderemoteper
fecundas,&tertiasquaIitatesfubcertacom-
binatione coalitas ,
fpecificam qualitatem
ex combinatione mixti fuboriri , & conie-
quenter occulta quadam vi vel fympathiam
vel antipathiam fundare pofTe virulentum
effeftum.
E C T 1 O
D E
V
E
N E N
& V E G E T A
S SENSITIViS.
I L 1 S N A T U R iE.
C A P U T I.
Q^jomodo Venenum m Humanis corporlbm nafcaUtr.
Cap, I.
^^Uppono primo
, omnia
ex Suhterraneo iherbas virulentas , vel animalia venefica
^^ferra utero,
Naturamiracu/a
exoriri, uti\geneta,nt. Saluhres quoque herha no funt
curplantA
in prascedentibus
oftenfum
fuit. 'Ex\^deo ah omni malignitate immunes
, utnon|^"f^{^"^.
Terrafiquidemvaporumvariorum,
tum exjfubinde ex maligna putredine quidpiam nenofa
a-
mineralibus,
tum putredinibus
in fuperfi- nocivum, perniciofumque contrahant; ut
"^J^^^''^^*^
cie
fermentatis
varia; fpecies
nafcuntur: luculenter patet ex <?;^c/j , caterifque ver-
^'^ "'""
*
quaj putredinis
malignitate
refertas
,
vel mibus, quae ex faluberrimis quoque herbis
^
nonnun-
LIB.IX. DE VENENIS SENSlTIVif: NATURi?:.
Cap. I.
nonnunquam nafcuntur
; uti de fceniculi,
&falvi3e venenofis foetibus fupra diftum eft:
. quae quidem provenire non pofTunt , n ifi ex
nonnuila putredinisportiuncula, quae fucco
lierbas commixta
, ne totam inficiant her-
baceifucci maffam, vel in erucam vermem-
ve animatur, quo herbae falubritas amalo
ilbi imminente quadantenus vindicetur.
Idem provenit in omnibus pene fruftibus
E45
familiam tranfplantant : & hxc denique
in animaiium osconomiam
,
nutrimentum-
que cadentia , eam proprietatum diverfita-
tem in finguiis recenfitis procreant, quan-
tam non dicam numerare,fed ne animo qui-
dem conciperequeamus ; nihilquein omni-
bus hifce aliud, quam ineffabilem Dei Opt.
Max. Sapientiam, Potentiam, Majefta-
remqueadmirarij&quibuspoflumuslaudi-
Qmm
mixtn cx
pomis,pyris,nucibus, casterifque fupraci- buscelebrare,nobis relinquitur.qui proin-
tatis
,
quK vermibus fcatent.
I
exhaufta bonitatis
,
providentis, fapientise-
Suppono fecundb, Omnia mixta non tantum
j
que abyflo , ex ta ntiliis rebus, tantam varie-
Inbuicmi-
^^ ({"^tnor eUmentis componi
,
fed ^latere /uh] ta.iem educere fibi cpmplacuit , malabonis,
y?f. ipjis triaprincipia
,
quibus omnia mixta con- confona difTonis , falubria perniciofis adeo
flant,ab elementis diverfa; 8ifuntSuiphur,\ mirifice connexa, ut velexipfis malis in-
Mercurius , Sal. Sulphur omnia ignea , ar- gens Naturx bonum
,
quodfoiius immenfffi
dentia
,
combuflibilia , inflammabiliaque ejuspotentispropriumefl,eduxerit.
:(j;\T^'ay.Ao7ic(,v refpicit
;
Mercurius
, five Cnm ix.2i(\m in. pracedentihus diR\xm{\t,
Argentumvivum omniz. liquida , aquea , ae-
^
quomodo x^i?i?K^ ex terreftribus
,
mineraii-
rea, volatiles fpiritus , & qus in vapores ex- \ bufque fubflantiis orta, plantis, animalibus-
lialationefquerefoivipofTunt^continet; 5/lque communicentur
,
jam nii aliud expli-
verb terreflre eiementum , uti omnibus con-
fiftentiam praebetjta quoque ad eum omnia
terreflria, fixa.foiidarevocantur.
^id hdc io mixto aiiud reperiatur. Ignis naturae Sul-
immtxtu
^^^^/-^prointenfionecaloris, remiffionifque
omnium mixtorum virtutes modificat , o-
triplici na
tur& infe'
farticifant.
candum refbat, quam ut doceamus
,
quomodo
ea quoque intra Hurnani corporis osconomiam
irruperint
,
quid in ea operentur
,
pari paflu
Hsctria, uti ArsSpagyrica docet , omni-[ exponamus.
busrebusintriplici Naturae Regno exiflen-i Homo in primordialinaturaefuEdignita-
Maiorm
tibus competunt. Si enim five mineraliajte, & innocentiaconflitutus, utiperpetuo^^"/^"^'^!^"
five vegetabilia ,
animaliave quscumquei beatitudinis
,
felicitatifque bono fine ullo
tum.
tandem, diftaarteinfuaprincipiarefolve-jmaiorum incurfu fruebatur .ita/^o/^/^eccj/i
ris, flatim fubi'//'/;mfpecieoieumcom- commifli lahem, converfa felicitatis forte,
parebit ;M<?rcrijfubaquaacerrima,fpiri-i exfummofelicitatisapicein imumcaiami-
tus fubtiiiflimos obtinebit ; fub terreflri ve- tatum,miferiarumque barathrum iapfus eft,
ro forma in vafis fundo/is/fw reperies : QuaJ
j
omnibus rerum naturaliuni claffibus in ejus
adebvera funt, utdeeo nemo, nifi infen-'vexationem, ultimumque exitiumconfpi-
fatjementisdubitare queat. Siquislignum.rantibus
;
hinc nata difcors elementorum
autherbamaccenderit,isin flammacogno- antipathia, & hinc humorum, ex quibus
fcet Julphur Naturse
; in acri fumo Mercu- componitur, .^OTcg^a:ot. y^ij fiquidem clan-
rium refolutum ; in cineribus tandem ipfum ' deftinis machinis armatus', corporis huma-
j/ew intuebitur; ita utprster difta , in nul- ni CEconomiam ardentibus febrium fpicuiis
aggreditur; Aer
,
quo ad vitam traiiendam
niimagis neceflarium eft, varia corruptio-
nis fuae viruientia innatum nobis fpiritum
mnibus vigorem , & acffcivitatem conciliat. linfeftarenondifinit; Aqua, fine qua vivere
Mercurius
, aqua Naturs , triplici aftione nequimus, infelicium foetuum produftio-
innumeras fundat rerum mirabilium com-jne,fempernonnihiiinibiexitialeapportat;
binationes, videiicet, veidiftiiiatione.veliTerr^ denique mineralium fumis, vapori-
fublimatione, vei prscipitatione. Sd/pari-jbufqueperniciofis, &piantas , cScanimaiia,
ter,vei fub fixa,aut voiatili fubftantia,ca- &veihominemipfumitainfeftat, ut unde
loreexagitatus, eaprsftatinrerumnatura, ex vegetativis, five fenfitivis terrs frudi-
qusE uti fub occultis proprietatibus conci- bus nutrimentum fux confervationi con-
piuntur , ita quoque vix comprehendi pofTe ! gruum promanat, inde vei maxime fuum fi-
videntur, Naturaequemiraculapafrimvoci-jbifenfimexitium paret, adeoque nihiladeo
tantur. [fanum ,faluhreqxie fit , cui non quidpiam con-
Ex horum itaque admiranda rerum com- nexum fit
,
quod vita noftrs , fanitatifque in-
^i/M/i<?einrebusfafta
, omnia quscunque'tegritati contrarietur; ubi mei.ibi fei, ubi
in hoc Mundi five Geocofmi theatro fububer, ibituber,utfuaefinguiiscommoda,
fenfum cadunt , conftituuntur : fivefalubria acneceflariaeres faceflant in hominis cor-
liominibus
, cKterifque animalibus , five pus.inqueperfecTti jamhominisufus, &aii-
mentum, ita & ad internecionem quoque
abipfifmetfontibus tum aperta moiimina,
tumocculta nos mirisquandoquecunicuiis
adoriuntur, eademque, quaevitamdederant
prius, ruptis fymmetriz legibus, orbejam
revoluto, veiuti indido beilo,quod conftru-
T xeront,
omniit in noxia , &exitialia fuerint. Nam
difta qua-
tuor materialia principia muitiplicibus fa-
rieivingno
lium
,
quos generaut, fpeciebus junfta, &

trihm
haec cxteris terreftribus glebis communica-
ta
, virtutes
,
quibus imbuuntur , in vegeta-
bilem herbarum
,
plantarum , arborumque
TOM. II.
146
MUNDI SUBTERRA NEI
Sei. 11.
xerunt, rurfus
elidunt , atque exterminant. lnum memhris enafcantur, referendum duxi-
Quasquidem difiidtorum genera numerofio- Ne verb Deum Opt.Max. Patrembeni-
uiimorbas,
ra funt
,
quam ut recenferi poffint , notiora, ! gniffimum ultimam humano generi cladem
'^I^Z""
quamutdebeant. Ifmeullo tantorum malorum remedio, in-
Cum itaque virus illud tabificum ab ho- ferre voluifTe, fufpicemur , fimul oftendam
;
mine lapfo, tanquam capite in membra uni-
{
quomodo piifiTimi Patris coeleftis providen-
verfitatis cstera dimanarit, merito ahns-'tia.Mu/lumade0grznde malum homini infer-
dem viciffim odii , atque inimicitis femina, ! ripermiferit, cui nonjimuljunxerit
fummum
flagella, cruces, omnigensmorborum ^ca-j/pwaw totius mali deftruftivum
; ut ubi
lamitatumque machinae juxta Adraftis le- morbus, ibietiam medicamentum morbo
gem inevitabilem retorquentur. i illi opportunum
, & praefentaneum, pro fua
Seduthxcluculentius pateant, quomedo in^nka. bonitate , & clementia
, efl"e vo-
venenorum femina \ei in ipCxs Jingulis homi- duevit.
C A P U T II.
C^^.II.
'
Quot modis in nohts venena nafci
poffmt.
QUemadmodum ignis beneficio con
',
gere, ut Nautx, & Agricols comportatis un-
trafrigorisviolentiam nos defendi-!diquefarmentisignem ,velciborumparan-
mus , eo fovemur , &confervamur, i dorum
, vel fe calefaciendi gratia , exftru-
itaquoquenondefunt in eo nonnuUaj im-jant;accidititaqueextruftorogo,quofdam
preffionesnoxis,qus,quemconfervare
de-[mox gravi dolore capitis perculfos, infa-
bebant calorem nativum , debilitent, confu- niam , & phrenefin incurrifi!e , nonnuilos
mant , deftruant : non dicam hic de aftuali ftatim extinftos,alios xgre tandem evafifi^;
igniscombuftione,quaomniadeftruuntur,iitadeNeapolitanisnautis narrat Porta Lth.^'^^^-
feddeiis,
quasinfereciperepoteft, "^etni-^Phjtogn. Cujus rei caufam cum examinas- Rhododen-
ciofis impreffionibus. Ambulat homo quis-
1 fent ,invenerunt tandem, Nautas ex fuman-
f^^jS^^
piaminSole,
igniscaminoaffidet, ignem, tibus Rhododendri (quod virulentiffimum peftiferum.
coquendo , digerendoque traftat , nekit ta-
[
fruticis genus eft ) farmentis difta fympto-
men in aere ahignts calorefufcitari quofdam , mata incurrifi^e : flores habet adfpeftu ju-
virukntos
halitus
,
quibus hauftis , ftatim ve-
\
cundiffimos, albos, rubrofque , tantae tameii
nenum praefens invadit calorem radicalem' wr/f/i^
, ut fi in cifternas conjiciantur,
venenototifubftantiicontrarium.
Quaeutiintegraealicui communitati exitium creare
pateant, multiplici exemplorum
induftio- poffint. Audivi a Nautis &
Pifcatoribus,c<"^fto-
ne patefaciam.
'
nonnullos fuifi!e,qui aridis cicuta ftolonibuS/"^'pe.
Quaeritur itaque , cur qui Solem hic Romis pifces infixos cum torruiflent
,
quotquot ex
ft'fe"-
afiivum
experti ikztim in lethiferos
wori^o^ jiis poftea comedifi"ent , variis fymptoma-
incidant? R efpondeo, efl^e vjpores malignos vi tum tormentis tandem extincftos fuiflie.
Solis ex concavis terrae locis , &varia putre- 1 Jgnis enim venenum fab ftolonibus cicu-
dine foetis eduftos, qui intraporosfudan-jtaceis/a/eBje-xJ^/wa/ia^fufcitatque^hocvero
tium apertos fufcepti.mox ubi vel frigidiori 1 excitatum , iliud pifcium puipae communi-
aura , aut fontium humiditate ciaufi fue- 1 cat
,
pifcis verb eo intoxicatus & hominem
rint,illi
caioreinternoexaitati,primbfan-jintoxicare necefiTe eft. Quantum Lithan-
Uthan-
guini fpiritibufque mifti, eam accendunt fe- thracum vapor ab igne excitatus affidentibus^^^t^"'!'^.
brium malitiam, quasfrequentercumvitSjnoceat.Ieo^/ew/fj, aiiique
,
qui hujufmodi /.
Su*
loca
jafturaexperiunturincauti
mortaies
;
quod
|
foffiiibus carbonibus ignem extruunt , fa-
/IpdUteM
tamen univerfale non eft,fed in iis folum- tentur. Quam faciie fufFocent hominem
finti
modo locis, ubi terrae conditiovitiofis, &;carbones in locociaufo fuccenfi
,
autcerae
virulentis vaporihus (c2itet; utifuntpaiudes, vapor, innumera exempla docent.
Cur Sol
RomaDus
tantopers
nocent.
ccemeteria, fylvae opacae, immotarum aqua-
rum fofifae, ioca fuiphure, &bituminecor-
rupto.referta ; unde ii
,
qui caioreferventes
fub ^dxo requieturi fe conferunt,ftatimie
thifero vapore infeftos viram cum morte
Umbra:i'-(.ommuta{re
cafus varii monftrarunt; tales
horum aaa- .
j
.... ...
rwiijno-enim
umhrarum aer qualttates rectpit , cujus
xiae
&
-ys
funthaiitusarborum : qux fi faiubres, falu-
rTxu iiT^'^^'^
;
fi veneficx, venenofasprofundentha-
feUi. lituumproprietates.
Non dicam liic de iis
,
qui /ilchymicis ope-
rationihm operam dant
,
quam fxva fubinde
ex fpiritibusmetailicisfymptomata incur-
rant, nifi fumma cautel^ , & optime armati,
operationes peragant. Certepierofquevel
phthifi, vei atropnia, aut paraiyfi tandem
extingui,experientia docuit; de quibus aiibi
fufius Ignis itaque fummoperenocerepo-
teft. Novipiftores, qui,ebquodinterpin-
gendumpeniciilum auripigmento infeftum,
HocpadloTybureduopaftores, nonitajore ex maiaconfuetudinediutiusdetinuis-
pridem fub Napeilo arboreo in monte
Ja-
jfent, liorrendoSj
&planeexitiaiesmorbos
nuario mortui reperti funt
, non aiiunde, incurrerint.
quamexiifwew/.quodiftusfrutexturget^va-j Secundb : procedo ad
Aerem, qui quot,
pore extinfti. Solet nonnunquamcontin- |quantofque venenofx
fobolis fcetus in no-
bis
LIB.IX. DE VENENIS
Cap. H.
bis
pariat, epidemici morbi , &peflilentia
fatdemonftrant>de quibus cum in Scrutmo
phyjKomedico exprofefTo egerimus, eo LeBo-
rem remitto; ubireperiet, nihilaereveneno-
Jis
imprelfwnihus opportunius effe pofTe ; cum
quicquid ex terra virulentum , deleterium-
que exhalat, id immediate aericommuni-
cetur
,
quem cum perpetuo fpirare , &refpi-
rare cogamur , tot neceflario in nobis diver-
famorborummalignorum genera fundan-
tur,quot diverforum venenatorum vaporum
femnoTaTb
diffetentcs fpecies funt. Que verb aerem in-
ere. fcerefuo vaporefoknt , ad fex fere capita re-
vocantur
;
& funt Primo Aquajiagnantes , ra-
nis, ferpentibus, variifque infedlis pefliferis
fcatentes. Secundo, iowfulphureis,autAr-
fenicalibus vaporibus , cxterifque fioxiis mi-
neraliumhalitihus referta. Tertio, Loca,qu
morticinorum , cadaverumque virulenta pu-
tredine fqualent. Quarto, quas noxiis vento-
rumfljt.hus expofltafunt.
Quint6,ubi copio-
fa venefaarumplantarum,\\.x.i Napelli, cicuts,
hyofcyami , veratri .folani, ftramonii . pro-
pago viget : hs fiquidem Solis percufTs ra-
diis in vaporem refoluts, eo aerem mirifice
inficiunt,pr2fertim, fi poft occafum Solis
hujufmodi loca adeantur. Sexto,
ep:demica
lues
,
qua fubinde , utin Lihro dePtfle docui-
mus , & provincije integrje urbibus , & oppi-
da pagique incolis viduantur.
Accidemia
Tertio. Sequitur jam ElemeniurA Aqua,
ITaqm.
<]tiod tanto fane atrdcius in genus huma-
num faevit, quanto virulentiores tum ab hali-
tibusfubterraneis, tum apropris fubftantise
putredinibus imprefiiones recepit , adeo ut
num illud inito cum terra conjugio
,
para-
nymphoSole, majorem venenatarumx.Qmm
copiam, & varietatem
,
quamfalubrium ex-
cludat, merito quifpiam dubitare pofTit^qua-
rum virulentia aqua tin<R;a, emiffione vapo-
rum uti aerem perpetuo tingit.ita aer ab ho-
minibus infpiratus, veneni p^uhiim femina
plantat. UndenifiDivinseprovidentiae dis-
pofitione mare falfugine imbutum fuifTet,
Geocofmum putredinum copia , & varieta-
.^iius in
te interire necefTe fuiffet. Noxse verb, quas
venenoir
^^ ^^"^^ paulo ante provenire docuimus
,
&
C't- Aquas accommodari poffunt. Hinc innu-
merae infirmitates ex aqua potu proveniunt,
praefertim iis, qui exftagnantibus foffis eam
inconfultius hauferint. Cum enim immotse
putredinemprotinus concipiant,ex putre-
dineverbvaria nafcanturvenenataanima-
lia,utiran3e, ferpentes, vermes virulentia
exitiales,uti hirudines, fimiliaque, quorum
fpermatica corpufcula , uti per totius aquse
fubftantiamdiffunduntur, itaillaingentes
intra corpus a fitibundis afTumpta ruinas
machinantur.
niltrJul
^^^
^S^
^^^^ ^^ patria mea fcenifecam,
ifore
com-
qui cum fitiftimulante cx vicin^pratofofTjE
perm.
aquaincautiusfefeingurgitafTet.poftbime-
ftre fpatium, primumingentiaventristor-
mina
, ftomachum
quoque veluti vivo quo-
TOM.II.
SENSITIV.E NATURtE.
147
dam animali , fibivellicari fenfit ,
ingenti-
que continuo dolore fe torqueri conqueftus
eft, jungens, intuslaterequidpiamvivum,
quod ftomacho prxfertim vacuo per cefo-
phagum quafi exitum , non fme vomitus
naufea, moliretur. Medicusid
,
quoderat,
fagaciter fubolfaciens, e fignis expofitis,id
nil aliud effe pofle
,
quam jerpentem
,
quem
exfpermate aquce
,
quam biberat , commifto,
intraftomachumnativo calore exclufiffet,
felici conjeftura affecutus eft
;
quoniam ve-
ro noverat ,ferpentei L^eptx omnibus aliis
nutrimentisfummopere Jf/ift7dri, talecon-
filium iniit ;
Infirmum pedibus fufpendi
julTit,ita ut aperto ore (quia intus latere cre-
debat animal,) vaporem laftis e vafe fuppo-
fiti ignis calore exfpirantemexciperepos-
fet; mirum diiftu; ferpensintusftabulans,
difti vaporis cupediis alleftus , tanto impe-
tu per cefophagum erupit, ut infirmum pene
fuffocaret, fiquidem intra meatus gurguftia
non parum reluftatus , dum praeter caput ni-
hil aliud exertum haberet , iilud forcipe ap-
prehenfum , & fummo impetu extradlum,
ferpentem fere fejquipedalem ,
omnium ad-
ftantium admiratione exhibuit. Inlirmus
verb mox congruis medicamentis purga-
tus corroboratufque
,
priftinae valetudirii
poftliminio reftitutus fuit.
Similia.Schenkiiif in infigni Obfervatio-
Schenkius.
num opere recirat de iis
,
qui ex fimilibus
paludum fpermate foetis aquis potatis ranas,
ra/^d-^^j & diverfa vermium genera intra fto-
machum excluferant,quas Medicorum prae-
fcripto poftea adhibitis vomitoriis ejece-
rant. Magnum quoque iis periculum immi-
net, qui aquas venenofis,mineralium qualitati-
hus tintlas hauriunt. Recitat Valleriola in vonsUthi-
fuis Obfervationibus , venatorem quendam^"''^'"''*''"
./T-
remtnieri'
m lylva rontem reperifle
,
quem cum ex mtt.
acredine acidulas aquas reputaffet ,
iis fat
liberali hauftu fe repleffe ; at tot tantifque
moxfefymptomatisaggravatum fenfit , uc
vixfana mente domum reverfus, intra bi-
duum lethasi fontis virulentia deceflerit.
Talesfuntomnes illae/c//^ arfenicali vipol-
lentes ,
cujufmodi Plinius Terracins , olim Piimus.
Anxure , fuifle , narrat , ex qua quotquot bi-
EonsUthi-
berent, repentina morte interirent; unde/f
^''''^-
poftea faxis, & ingenti terreftrium quifqui-
""*'
liarum acervis.ne cuipiam noxam impofte-
rum adferret, oppletus fuit.
Quartb; Terra, uti omnis generationis
mater ftatuitur,ita quoque perpetub fua no-
bis exhalatione malum machinatur , omnis
veneni,^ malignantis Naturaeimpreflionum
cri%p, ut non tam matrem, quam humani ge-
neris novercam a Natura conftitutam fuis-
fe.dici poffit;cum virulentis mineralium ha-
iitibusperpetub, &aereum,aqueumque ele-
mcntum infeftet, nechifcecontenta,intra
o^,-^j]'.
intimasquoqueherbarumfibras, ubifeinfi- menta aii-
nuarit, totnoxiis fociata qualitatibus f^vit,^""^^'""'"*
, ,
.
*
i-
.
noxtum ai-
ut unde per ahmentum conlervationem/er?.
T % fperare
148
M U N D I S U
Sel.
Il.fperaredebemus,
indemortemincurramus,
cum,uriy/'A-^diximus,vix
plantula fit,qu!E
non
aliquid
virulentum fibi adnexum ,
con-
natumque
habeat ; ex vermibus erucifque,
quas
fmgul^ fibi proprias generant
,
fat de-
monftratur, quae a nobis in alimentum fum-
pts ,
non ita nativi caloris efficacia confu-
muntur ,
quin femper relinquant nonniliil
aliti fubfVantix contrarium
,
perniciofum-
que, quod exfrequenti ufu augmentatum,
tandemin febres
malignas,morbofque exo-
ticos pro malignantis naturs conditione
erumpat.
Cujusquidem rei ratio alia non
eft, quam verminofa quaedam, quam fub in-
fenfibiii
plantarum , frudluumque putredi-
nis
tegumento
abfconditam tenet , fubftan-
tia
;
quse utique tantoperniciofior eft, quan-
tovirulentioris
naturaefuerit^uti inplantis
venenofis accidit, quas dum infulfa praecipi-
tantia pro falubribus herbis nonnulli aflu-
munt , non infrequenter mortis cum vita
|
commutatione perfolvunt ; cum nihil faci-
1
lius fit
,
quam ab inexpertis cocispro petro- \
felino cicutam
,
pro carduo benedidlohyo-
fcyamum, pro primula veris mandragoram,
pro plantagine veratrum
,
pro bugloffabar-
bam Jovis, diftarum herbarum fimilitudine
deceptis,arripere.
Exemplahorumvide in
opufculo noftro de
Pefle.
Quinto.
Reftant<jiw^//w,qusinufum
noftrum cedunt , nocumenta. Quas fi vel mi-
nimam putredinem concipiant ,
illa in ali-
mentum fumpta , ex innata
putredinisfoe-
cunditate, mox in infenfibilium
vermium
copiam pullulafcunt
,
qui cum minime ve-
neni expertesfint , nobis primb quidem in-
BTERPvANE!
1 advertentibus , id veluti intra favillas quas-
dam abfconditum
, fucceftu vero temporis,
vires paulatim acquirens', tantum excitat
incendium , ad quod extinguendum , uni-
verfa Machaonis officina vixfufficiat; unde
cameiam-
. I r- . 1 malium mi
omnis putridts carnis
efus vitandus, earum
'^^m'umq7i'd
potiffimum animantium partes, in
(luihus
ptfeMnu
venenum utplurimum a natura pulfum , ni-
t^r^^^hL
dula ri folet , ut funt caudse, cerebra in ra- cum tem-
biem adlorum animalium ; bilis enim effer-
f"
T''^"'
f. , , . /.
,
conethiiiit.
velcensdum aduritur, lemperadpernicio-
fam quandam qualitatem difponitur
, uti
exempla eorum docent, qnifelium in rabiem
aftarum cerebrum loco cuniculorumabim-
.^*''^^'''
I r r 1
felis rahidi
probo caupone menls appolitum , dum co-
efum infa-
medilTent
,
poftera die in rabiem adi
&?*
ipfi , infelici fane forte , vitam fuam furiofa
morte concluferunt. Quantum ab infedis,
quas fubinde cocorum incuria intra lebetes
eduliorum incidunt, mali nobis inftet, haud
infrequentes cafus docent,/ praeterea ol-
Ise
,
fartagines & cacabi ex aceto carni-
bus fuperaffufo aruginem contrahunt , dici
vix poteft
,
quanta in nobis mineralium
haud abfimilia fymptomata proveniant.
Nil dicam hic de venenat-^ animalium morfu,
uti ferpentum , fcorpionum , cseterorumque
infecftorum
;
Nil de quarundam immun-
I darum volucrum
efu , eorumque pifcium
,
qui putrido ftagnorum limo aluntur
;
hi
enim uti virulenti^ fui non carent, itave-
lis, remifque vitandi funt ; ufproindenon
fme ratione ea in Sacris Literis prohi-
beantur.
Atquehscfunt, qux miferam hominum
conditionem tot tantifque malis infeftant.
Caput III.
Qmmodo Venena animaiium hominem inficiant & interjiciantj
five
de caufis venenorum.
C 6 III Cr*
-^^ fuperque in prcEcedentibus demon-
^'
'
^'ftratum fuit, omnia nafcihilium rerumge-
nera ex
primitivis mineralium fpecie-
dam quafi vehicuia funt; & funt fupra re-
4
^^wm'*
Vehicula
cenfita tria principia , (\axnomiritSulphu-
^^^^^^^-^,
ris, Mercurii
, & Salis , indieitavimus
,
quo- cipiorum
Ovid. Me-
tamorph.
rum
principiis, iioc eft, ex fulphure , Mercu- rum fpiritusmeritbamcompararipoffunt
;
rio, ^fale,
eorumque {pirim
originem {ua.m & ex liifce tanquam ex caufa
materiaii o-
trahere
,
qu2
quidem quando iiarmonica
|
mnia conftare dicimus. Quomodo enim
quadam proportione in mixtis attemperata 1 fimpiicia eiementa,& omnis compofttionis
funt ,
in optimo
fanitatis ftatu iiominem|expertiacorporaexoticosillosefFeftus,tum
conftituere dicuntur ;
fi verb quandoque inrerumnatura, tumin microcofmocaufa-
caloris , aut frigoris , ficci , aut liumidi con- re queant , difpici non poteft. Cum itaque
trariecate, exceffuque unius
adalterum in igmeiementaremdicimus,fubeofemper
diffonamconftitutionem iabantur, tum e-|aiiquiddiftindumabelementislaterecon-
nimverb ftatim difcordiaenafcunturfemina. ! cipi debet
,
quod iili caiiditatem,
&ficcita-
Ouippe ubi temperiem fumpfere
humorque ca-]temconfej:3it ,
&iiocSuiphurisnomineap
lorque,
Concipiunt, ^
ah his oriuntur cunfia duohus
;
peiiamus ; fi aquam proferimus , femper
ei-
dem aliquid fubeffe concipimus,
quodilli
Cumquejit ignis aqute pugnax , vapor humidus .liumidum conciiiet,& hocMercurii
nomine
omnes [appeliatur: Saldeniqueineftelemento/fr-
Res creat, (" difcors concordiajcetihus apta. \ rce , utpote quod ilii ficcitate fua fixam con-
Neque quifpiam hic putet, omniaexqua-ififtentiamprsebeat, quorumunumquodque
tuor eiementaribus humoribus originem didorumfpiritufuopoilet in omnia diffu-
habere-.latet enim fubhifce aiiud quidpiam, fo, quem amhaud incongrue comparamus.
cujusquatuorrerumprincipianonnifiquae- Atque exhifce omnium
,
qus in
mundo
'
funt,
LIB.IX. DE VENENIS SENS1TIV. NATUR^.
Cap. III.
funt, mixtorum genera, auxiliariis elemen-
torum copiis fociata , compofitionis fuas ra-
tionemducereaflerimus; cum enim inre-
rumnaturapurumelementum non conce-
datur, fed corporaelementatafmt, exful-
[49
genere
mediantibuseorumfpiritibusintel-
ligas velim.
Et quemadmodum illa tria pura , & ab
omni impuritate defscata, utpotenaturx
congrua
, adfalubrium mixtorum conftitu-
Terra hali-
tibm fuis
aquam >
aerem in-
jicit.
phure, mercurio,fale , eorumque mifta.cer- tionem concurrunt, ita impura, & veneficis
teexipfisomniaconftare is folusinficiabi- !qualitatibusimbura,^jx/(^ej
wor/wnonim-
tur, qui dicjorum Spagyrica arteabomni- meritbvocaripofTunt, aquibusnempeme-
bus miftis fingula in fua principia refoluto- dianteterraeputredine, quidquid in fublu-
rum feparationem nunquam viderit.
|
nari mundo vitiofum , corruptum , &dele-
Ex terra itaqueprimo haec principiavim terisequalitatisreperitur.fuam compofitio-
fuamtrahuntperhalitus, qui nilnifimini- inem fortitur. ]amyer:6 ^uomodo intra micro-
morum corpufculorum
,
quae ignis fubterra-
nei vi perpetuo a primitivis Naturse corpori-
cofmum hujufmodi venejiae jam enarratas
proprietates operentur
,
quomodo harmonicum
bus exaltantur , ^ppoiaquaedam , feu ejfh- Ihumorum temperamentum dijjolvant
,
per
vium funt, quorum unumquodque virtutetn quaeftiones enodandum eft.
totiusfibi infitam habet,quam aereo,aqueo-
j
Qujeres itaque primo
,
Quomodoferpentes
^omoh
que elemento conferunt
;
ex horum vero letWiiexiin nobis venena producant , totiusvi-^^*"^"^
'"
utriufque conjugio, difFufjB virtutis efflii- talis fubftantiae deftruftiva .>
Refpondeo, "Lwr.
viumprimumvegetabili naturs
,
vegetalii- hocfieri exdiffimilitudineveneniaferpen-
lia, dum in nutrimentum cedunt anima- te fufi, tota fubftantiacontrariavitali mi-
lium, iis^exquibusconftant, proprietates crocofmifubftantis; dependet autem haec
communicant; atque hoc pafto omnia ex
contrarietasabefficaciamercurialium,aut
di(R:isoriginemfuamobtinuifIe,velexipfisiarfenicalium fpirituum, quibus nunc hic,
Sacrae Scripturae paginis innotefcit
;
cum:nuncaliusquifpiamferpenspollet,qui fpi-
nonfolum vegetabilia fed & univerfum ani-
\
ritus uti efficaciores funt
,
quam ut illosfpi-
malium genus, quin & hominem exlimo jritusnoftrivitales ,autanimalescalorena-
terrjE a Deo protoplafto efFedlum efTe,/
^.prmipiapra
oftenderimus
;
atque adeo chaoticam
tomctanT.
13^^ non fine myfterio tripiiei in illo
primitivorum corporum ortu , veluti pan-
fpermiamquandamuniverfi,Sacrofan(S:o&
Triuno Divinje , & Superexcelfae Triadis
figillo connotaverit. Sed utadfcopumno-
ftrum revertamur , merito quaeri poteft, quo-
tnodo hac tria fpiritihusfuis
venena in micro-
cojmi corpore gignant? Quod ut quam exa-
dliffime elucidetur,
Sciendum eft
;
fi hsec tria unacumqua-
tivo fuperare valeant , hinc tyrannica qua-
dam violentia mox ac fefe morfu , aut hali-
tu, aut alio quovis modo intra corpus infi-
nuaverint, fufque dequevertuntomnia , ac
nonfecusatqueincendium,ubiviresacqui-
fierit, confeftimcorrumpuntomnia, omnia
deftruunr , & in cinerem convertunt ; eo-
dem prorfus modo veneni vi femel intro-
miffa, nifi vel adprimum portae introitum
ei obfiftatur, veloci fuae facultatis propaga-
tione confeftim totius microcofmi arcem , id ^omdd
eft , cor petit
,
quo expugnato
,
jam veluti de
JJf
)^'^'p/^
tuor humoribus, quorumvehiculafunt, in |vidoriatriumphans , omnia fui jurisfacit,
TplrelZr.
cum ultimo Resni microcofmici extermi- perfedla unione, &concorditemperamen
to confiftunt , tum fanitatem in fuo quoque
vigore confiftere certum eft , & a Spagyricis
philofophis Sulphur Naturae,Mercurius Na-
turae.&SalNaturae.dicuntur : quorumSul-
phur, Mercurius vulgi &Sal ufuale & mine-
rale non nifi involucra quaedam funt. At
cumdiftorumeuTtg^o-ici, per variarum rerum
externarum mifturam in aiox^Micvi cefle-
rit , tum tandem faevus ille contrariarum
rerumconfluxus eam malorum Lernam,qua.m
jam defcribemus , moliri incipit. Sulphur
cum in fua puritate confiftit , venenum non
eft, uti neque Mercurius , aut Sal ; verum
cumignisvi aduruntur, tumvelutiinalte-
ram indolem redafta , Sulphur vel in Arfe-
nicum,Auripigmentum,Rifigallum,aliud-
ve fimile tranfmutatum ,
contrariam vits
(Ti)Ta.(ny fortita
, veneficam fuam vim h\ o-
mnia Mundi membra difFundunt. Mercu-
rius ignis vi mox ubi vel diftillatus ,
vel
fublimatus
,
prjecipitatufve fuerit
,
pefll-
mam
prorfus , atque exitialem fubftantiam
Induit
: quod idem de quadruplici falium
nio. Cum enim^irituofum.&magncefub-
tilitatisfit,omnesmeatus penetrat, omnia
cauftica vi accendit, corrodit , exedit, iis
prorfus fymptomatis, queis Arfenicum, aut
Mercuriusfublimatusintrofumptus in cor-
poribus humanis faevit , ut vel ex diris fym-
ptomatis ratio conftitutionis veneni pa-
teat
;
qus tamen de prima Claffis venenis in-
telligenda funt
,
quibus vix remedium fu-
perfit, uti in afpidibuSj dipfadibusptyadi-
bufque patet.
Sunt tamen nonnuUa venenata animalia,
plantjeque, quorum venena intromiffain-
gentia.,^2iritetfymptomata caufant
;
quia ta-
men congruis medicamentis ipforum ne-
quitia aliquo modo domari poteft , ut in ci-
cuta.opio, fimilibufque.iis fuccurri poterit,
qucBtamenpoftfenefcio quid fui fuperftes
virulentiaerelinquuntveftigium.quodinti-
mis fibris infinuatum, nonnullas quidem
j
inducias cum microcofmo fubdole confti-
tuit ; at ubi pro temporum, ciborumque
conditione aflumptorum refufcitatum fue-
T z rit.
r^o
MUNDI SUBTERRANEI
Ff^. II.
rit, tuncVelutiex
latebris emergens, nowoHio illi proveniat
, & quomoclo \t\ folo tacluConfel.
armorumeenerehoflemeximprovifo ado-U^/wowa /w/jf/d/ ? Refpondeo , efTe vapo- ,
n I -11 r \. r t t* r, .
Caufa ve-
ritur ea ftrage
,
quam toto vitx tempore re- !
rem Jilum virolum
mercurialis falis adulti nem inpui.
parare vix queat
;
hujufmodi venenum eft malignitate fcetum, quem vel folisdigitis'"''"^
''""''
*
,'.,, .. o .1 rr^ , /- . .
^
.
o
0 tatemi).
Tarantu/a, quodphalangii genus eft, cujus
prodigiofas operationes in /irte Magnettca
rararttal&lih
. 3.
de magnetifmo Tarantula:
, omni qua
*""*'
fieri potuitaK.^eiccdefcripfimus
,
quem Le-
ilor curiofus confuiat : cujus conftitutio, uti
preflum de fe emittit,vaporver6vicinum'
aerem inficit, hic anhelitu attra6tus, ftatim
admembrum fibi cnj/tTfaOiyiv,
feconfert, ubi
malignitatefua ftatimrefolutionehumidi,
pulmonihui ea accidentia adfert
,
quz hoc
exfalinisfpiritibusarfenico-mercurialibus (malo infeftati experiuntur; idemque praj
ftare videtur
,
quod MercuriusprjEcipitatus,
unafalivehementer adufto miftus in pul-
monibusprsftat; exhujusenim vaporequi
inficiuntur,plerumque in phthifm incidunt,
utmihi non femelaurificesconquefti funt,
fpiritibus , nonnuUa temperie mixtis
,
con-
liat , ita quoque calore in aftum dedudum,
perpetua mufculorum veilicatione
, inces-
fabilem iilum faltandi appetitum efRcit
;
Afium ri-
quem effeftum quoque apium rifus
,
quas ra-
nunculi fpecies eft ,
inter plantas praeftat; jquamvis non cum tanta vehementia ilie,
cujus venenum , dum oris ,peftorifque mu-
j
ficut liic puimonibus ofFiciat, utpote cujus
fculos veliementius veilicateo infedos vel- j virus lento , fentoque putridi animalis cor-
uti ridendo mori cogit pore nonnihil obtundatur; oculis quoque
Singula Qu3riturfecund6.
^n
JjKguIj memhra ini-\ plmimum ohefCe dicitur
;
unde vuigo wa/
'^^^^^^'"*'micum
Jihi
venenum haheant .^ Refpondeo, /ifc/?/, aut w<i/ ^/ijye^x dicitur.
iuraliapfe-
j r r

l-ar
"
I
wrcertumquody?c : lunt enmi tot dirrerentia venena,
fiht mem-
quot diflferentia m corpore Iiumano mem- ubi veL intro umptce
, vel etiam manus calore
^'
''"ra pe- ^
r

11 \ , r

n r .
num. quo
bra, ac partes lunt ; i ta nonnuila ven ena po- exatatce menntjtatm vefcam petant, eamque m<4o vcfi
bru
tunt.
Quseritur tertio
,
Quomodo Cantharides ,
Camhari-
dutnveae-
num. quo-
tiflimum prims ciallis ad cor principaliter una cum fanguinis miftu exulcerent ? ^q.
<:im exuUe-
confluunt; qusedam cerehrum maximeim- {fpondeo, elTe virofum fubtiie, & fpirituo-
;;y.
petunt^alia^f/^dr^nondefunt quxmiromo-|fum falis adufti
,
quo cantliaridum corpus
do renes , & veficam, alia infanguinemty- Ipollet, effluvium calore fufcitatum
,
quod
rannidem fuam exercent. Quae cor, vits fon- ad fal lUginofum veficae humorem miroquo-
dam magnetifmo, tanquam fibi corpus ana-
iogum, confluit
;
quoniam vero iiic faifugi-
neo liumore veficK efficacior eft, Iiinc fit, ut
eum fui juris faftum fubigat , unde & corro-
fio & ex corrofione/a^/if mi^us utoria-
tur, necefleeft.
Quicunque igitur fimili aftione in pro-
tem,petunt, funt omnia Arfenico-mercu
rialis proprietatis venena , five plantasfpe-
ftes.five animalia. Qua; cerehrum impetunt,
funtveratrum,mandragora,.foIanorumque
fpecies, liyofcyamus, ftramonium
,
quae in-
trofumpta infitafua virtute humorum m.as-
fa refoiuta ingenti fumorum congiobatione
cerebrum petunt, undeiis lethargus, ftupor ' portionata membra diffundunturvenenofi
mentis , fudor frigidus; quae fi acredinem
adjun(ffam habent, meningum veilicatio-
ne, incenfioneque in phrenefin quoque, &
maniam foilicitant, quem efFeftum cum
magnefiafaturninaquoquepraeftet, ex hu-
jufmodi fpirituum tin^iura eam quoque
Tulmoma-
participafle verifimile eft. Quas weto pulmo-
rirtM quid
f yitiant , funt pulmo marinus
,
qui folo
taftu (J^uo-OToiav , anheiitufque diflicultatem
confert. Cum Anno id^z.ProvinciamNar-
bonenfem luftrarem, & inter cxtera inccias
fojpt'
animalium fpiritus, ii effeftum fuum non
alia
,
quam magnetica quadam aftione con-
fequuntur : quemadmodum inter innumera
objefta Magnes non nifi/frraw appetit , fic
& cantbarides non cor , non cerebrum , aut
pulmonem, fed vejicam, tznqusim fimile , &
analogum fibi
,
proportionatumque appe-
/^/, eomodo,quemdiximus. Videquac de
hifce fufius in y^rte Masnetica de fimiiibus
difcurrimus : Ubi & modum, caufamque
aflignavimus , cur torpedo folius arundinis
iftius oppidi
,
quod Aquas Martias , vulgo ! taftu , contingentis eam manus veluti fide
Martaigne
vocant , luftrafTem
,
plerosque
j
ret, & ftupefaciat, qujequidemnonalteri,
pulmonum vitio laborare deprehendi ; cu quam mercuriali cuidam virtuti eidem in-
jus rei rationem cum rogarem , refponde- 1 fitse, nervis infeftx, quapolIet,adfcribide-
lonum ma- venenum runt, id elle exiugeuti copia /)a,
fulmMu
fiyiorum
,
quos oppido vicinus lacus falfus,
marmipul-
.
1 rr
.,,. .
tnonibM
qui pct caualem duodecim miiliarium ex
inimicum.
niari derivatur , aiit : hofce itaque dum in-
cautius tracT:ant, liujufmodi maiumincur-
rere : putidum fane, &virofum animal,nau-
feam vel foloafpeftuprocrcat,
inftarutris
benr.
CONSECTARIUM.
Atque ex hifce patet, venena
,
quac a vene-
niferis adcertac^xdzm memhra, non ad alia,
diffunduntur
,
partim fieri vi fympathia ,
par-
sympathi
tim <j!:^/^<j//;i^; five quodidemeft, habere'^*'"''"
aquis innatans , inquo necoculos
, nec os, iilam ad certa quxdam membra fimilitudi-
^^J^^.
uti diligentiffime examinabam
, comparc- jnem, five proportionematqueanalogiam.
bant, totum utrem diceres, ex genere exan-
guium fed venenoforum.
Quaeritur itaque, unde
ifta virulenta conta
ad alia nullam. Quod vero dida membra
fubamicitias prxtextu impetens, tantas in
iis ftrages excitet , ejus merito quifpiam
caufam
Cap.\Y.
wa/d-? deriderabit. Dico, idfieri obexces-
fum
virtutis
,
quo analogam in aliquo mem^
bro fympathico virtutem fuperat , oppri-
mit, &i}ifuinaturam convertit, atquehoc
pado antipathica dici poteft ; Sympathia
vero inter utrumque conftderari poteft,
quod membrum illud aliquid illi analogum
infe continet, adquodnaturaliterconfluit.
Sicfalinacorpora trahuntfalina , cujufcuii-
que tandem fpeciei fuerint, fulphurea ad
^omodo
fulphurea confluunt , & fic de caeteris : Sic,
ilTvtficam
vetbi gratia ,fal:num cantharidis venenum na-
txuicerent. tutaliter fibi congenerisproprietatisvas, id
eft , veficam falina vi pollentem magnetico
quodam confluxu petit; quia vero fpiritus
LIB.IX. DE VENENiS'SENSIT!V,i: NATURt^.
151
fanguinem, fpiritufque animales exagitant,
ut dum contrarium fibifugiunt, intra venas,
arteriafque recepta ,
ibidemque maligni-
tate fubfequentis hoftis intercepta
,
in fe-
bres malignas degenerent
,
unde mors
;
vel etiam qusdam venena mercurio-arfe-
nicalia ,
uti virtute rofiva omnia interio-
ra corrodunt, & laricinant , ita quoque mor-
tem ei conciliare necefl!e eft , xxx.iQxbanior-
rhoi veneno Mercurii fublimati vi pollente
patet.
Qiiomodocunque tandem combinentur
atrocesvenenorumeffeftus, certum eft, illa
non nifi ex Arfenici , Mercurii , Saliumque
depravatorum
,
quibus venefica animalia
iilefalinusin cantharide fubtilis & oppido! poilent.^^y^Tov^yvelio-^wdvquendamprovenJ-
asftuofus eft ; hinc fit, ut omnia penetrando, 1 re ; atque horum cum humani corporjs anti-
owwm ve-
moxacmembrum fibi analogum attigerit, 1 pathiam aliter concipi non pofle, vel ipfa^"^^^^'
ejus, qua conftat, temperiem virtutis fu?! infallibilis experientia docet, quod venenafmumopa.
excefl!uIabefa(S;et,reIiquaver6,quibufcuniLj^ animalibus lethiferis infufa corporibus
'''"'""
nullam analogiam habet, inoflenfa relin- melius extrahi non poflint
,
quam medica-
quat. Alia vero venena, d\xm\AQx\xm<\ne,\mentoexipfoanimaliconfelo',it2imox{\xxn\i'
virus fuum per fanguinem, autfpiritus vi- jpersvipera, fcorpionis punfturam fcorpius
tales fundunt, mox, uti exhumido,& calido ; fuperpofitus , & innumera alia , de quibus in
fubtili conftant temperamento . ita i\\\x^fe(iuentihus, fcilicetperfimiliumattraftum
quoque protinus hominem corripit , fuo-jfanat: Antipathiaver6addifta,fivehumo-
que complexu obruit , ftupefacitque , unde ! res five membra infefta confiderari non de-
ceflantecalore&motu,animalinterire,ne- jbet, nifi per excefTum virtutis, qua fuuni
ceffeeft. jfibi analogum obruit, & in depravati fibi
Veletiam nonnulla fubinde venena ita
veneni naturam convertit.
C A P u T IV.
Vhl Viperae , ^ Afpidum y///'r<i enanatanmfpeckrum
.^
primae claffis venenum
Jlabuletur
,
uU fedcm fuam kth^am ponantj & qui venenum fuum
intra corpta humanum caufent.
Cap.lX.
Vlpera
materiam^ximzm
,
primumque
elementum acerrimi,^
htliofi
fangui-
nis ejfe , hinc patet
, quod a virulento
nutrimento, id eft , fulphureis , falinifque
beftiolis
proficifcatur
;
uti funt , bufones,
mures , aranei , ftelliones, canrharides, phy-
tocamp3B,fiveerucae, ranas, lacettae.fimilia-
origovene- que
,
quJB paflTim , dumin noftropliarmaco-
minvife.
poeio cxenterantur , me fpedafle memini
;
quem chylum, dum inter nutrjtivos,ventri-
culum inter & hepar, fines in fanguinem
mutaverint , eum lasva cordis valvula in op-
pido retorridam , fumofamque igne veluti
aduftam materiam tranfmutant.quae deinde
fanguinis vehiculo ad retiformem plexum
in ventriculo cerebri a natura
.
paratum tra-
dufta ,
in fpiritum vitalem animalisplane
elaboratur : atque in hoc officinse erga-
fterio ,
non in alio corporismembro', na-
tura venenum viperae elaborari voluit , tum
ad fe contra adverfa confervandum ,
tum
ad virium fibi naturalium , fine quibus fen-
ta & torpida remaneret
,
robur firman-
dum
,
principali fine inftitutum ;
unde &
nuUoalio membro, nifi ore valent vxmvi-
pera , tum quotquot funt in rerum natura
ferpentes.
Sed jam ad corpus venetii examinandum
progrediamur
,
quod non eft aliud
,
quam
crajjus,vijcidufque lentor, nitxofo pituitae fer-
mento non fecus, acamari bilecumphle-
gmatecraffiorecommixta^delibutus, a Na-
turafub duobus dentibus fiftulofis, & mo-
bilibus , nonnihilque repandis , elaboratus,
(uti in viperarum exenteratione
,
quarum
in CoUegio Romano admultamilliaquot-
annis in Theriaca. confeftionem occidun-
tur , obfervare licuit,
)
quae materia lenta,
ubiperiramanimalis , & confequentem bi-
lis afHuxum
ferbuerit, morfuque accedente
eam, quam diximus, ftragem in laefo edit
;
atque ade6 haec materias lentitudo ipfi ne-
cefTaria eft, ut fine ea venenum, quin ftatim
evaporaret , contineri non pofTit, quem len-
tum humorem &in dipfadibus, afpidibus, cs-
terifque reperiri
,
quotquot de iis fcripfe-
runt , attefl;antur
;
Eft enim veneni fomes : in tenuiflimum
rfWM 9-
ver6 fubtilifllmumque venenum evadit.non
Z^^-^f^fj^
fecus , ac argentum vivum falis efFervefcen-
diffuf^
tja fublimatum : ita quidem ut nihil tam
fubtile in rerum natura fit
,
quod fuos tenui-
tatis nidos nonincorporumlentitudine;&
vifcofitatequadamftruat. &Ars.Spagyrica
lucu-
1^2
MUNDI SUBTERRANEI
Se^i.Il.
luculenterdocetinmineraliumfaliumque, jnaturali , iifque propria, sequales funt fme
f(jye^/.
nitri, aluminis, vitrioli, refolutione ; e qui- j ullo exceflu ; unde tantum abeft, ut fibi mu-
bus
tametfi concretis corporibus, fpiritus Itub noceant, utpotius fe foveant, confer-
tamen adeofubtiles , &efficaces educit, ut ventque hac virtute
, veluti dote quadam a
eorum violenti^ niliil penerefiftere pofle naturaJis attributa.
videatur , uti ex vehementi eorum corrofio-
ne conftat ; & ex craffis vegetabilium vene-
noforum fuccis quoque .patet
,
qui intus
CONSECTARIUM
II.
fumpti, & calore fervefafti , ftatim virus
fuum fubtile exerunt , eo fymptomatum
comitatu
,
quem fupra in Napello , cicuta,
aconito, veratro, fimilibufquerecenfuimus
Hinc patet
,
quomodo venenum vtpene pro-
pagatione fui tantasflrages edat ? dico, quod
id ftatim , ac vulneri per morfum inditum
fuerit , mox operetur ; non fecus , ac fi quis
efcje, vel fomiti fcintillam ignis injecerit,
Nondicamhicde animalibus. Quid fpiri-iquae
ftatim velociffimo progreffiiintraexi-
tibusfivevitalibus , fiveanimalibus, fubti-
lius , tenuiufque effie poteft ? qui tamen non
nifi fub lenta fanguinis mafTa, nervorum-
que dura compage nidulantur. Unde ta-
metfi venenum vipera a terreftri ejus natura,
& ad oculos frigida
,
multi frigidum efle
putent ; ex hifce tamen , aperte patet , vene-
num , id eft , fpirituofum viperae liquorem
efte quam maxtme calidum , utpote ab asftu
cordis, bilifque aduftion
e
probe cpncodlum
;
Cum impoffibile fit, craffiamliquorem afri-
gore elementari coagulatum
, tenuem &
aftuofum effie poffie : e contrario vero omnia
guam moram , etiam magnam fomitis par-
tem, nifi obfiftatur.fubitaneaignis^ro^^^ia-
tione deftruit, confumitque : eodem prorfus
modo venenum agere cenfendum
eft ; cum enim caufticum fit, intro
fumptum qua data porta ruit, fufque
deque vertit omnia , rodit omnia
,
incendit omnia
; donec fpiritibus
vitalibus exceffiivo calore confum-
ptis tandem animal conficiant; ut
proinde progreffiis ejus non melius,
quam per motum accelerationis gra-
vium defcribi poffit; cujus rationem
A
4-B
-D
fubtilia, Scpenetrativa, mi a caloreprocedunt,
'
vide in primo Libro hujus Operis de
itaquoquenaturafua calida effie, non ele-
mentaris modo caloris, fedfpirituumfali
norum
,
aut Mercurii , fulphurifque
,
quo
rumnaturam participant, virtute, & pro
prietate.
CONSECTARIUM I.
Inc fequitur ratio antipathits venenorum,
&in hoc unico conliftit, quod vene-
num unius animalis efficacius, potentius-
Aramem que fit, alterius animalis veneno- Hinc ara-
fiil^m^X
^-^occiditbufonem
,
quia venenumillius
fcriptam. Quemadmodumenimla-
pisquantbcentro vicinioreft, tan-
to majora fpatia conficit
, id eft,
tanto veiocior eft , ut in fpatiis A B,
B C, C D , D E. videre eft ; in A, fi-
quidem tardiffimus eft ; in A B fpa-
tiovelocior, &adhucin BC, velo-
cior , & hoc paifto femper velocior
ufqueadquietisterminum. Eodem
modo, fit A , laefi hominis vulnus
;
cor loco EautF. t)icoprimahora,
v.g. a fumptione , venenum tardius
fubtiIius,a(fl:uofius, fpirituofiufqueeft , ita
j
operari ; fecundi hora, jamviribus acqui-
I
forfan, fi per experientiam nobis conftaret,
jlfpis, Dipfas, zxxtptyas, quse omnium poten-
tiffimisvenenispollent, viperas morfasve-
neno debilioriimbutasocc/^?rf?;
quemad
Nicander. modum de anguibus Argolicis narrat Ni-
fitis celerius virtutem fuam promovere ex
Ain B. hora tertii adhuc velocius ex B in C.
& hora quart^ adhuc velocius ex C in D.
horaquintaomniumvelociffime ex DinE
aut F propagatum ,
tandem folita tyran-
Cap.Y.
cWt'/-, qui Afpides morfu fuointerimunt.
nide omnia fibi fubjicit , & confequen-
Hincetiam patet, curlerpensejufdemfpe-
ter in E quietem quam mors affert ,
ter-
ciei, alterum o/^oeiJ^
non Isedat; quia virtute
I minat,
C A p u T V.
Quomodo venena nonmdlis anmalibiii non noceant
,
& quomodo venena per morfunt
. canis rabidi , & Tarantulae, non
nift
detemiinato temporefefe exerant.
Ovimus , animalium venenatorum prseftet tutum
,
quod jam explorare tenta-
bimus.
Jam alibi oftendimus, omne volucrumgenus
volucres
paftu deledlari Ciconias
, Aquilas,
Gallinas, Anates, Porcos, Cervos,
fimilefque
,
quz tamen nullam iis noxam
comefta inferunt
; & ut paucis me expe-
diam. Dico, id exjummo, & exceffiivo calore,
quo dida animalia,
prsefertim volucria pol-
lent
,
provenire.
QLiia tamen animal ne-
quaquam hunc efTeftum elementari calo-
re
pr^ftare
poteft
, haud dubie aliud ad-
nexum
quid latet
,
quo fe ab omni veneno
in{\gni/a/isnitri copia turgere
,
quod falis ge-
omnessde.
nus calore naturali exciratum
,
partim in"^^''^"
excrementa, partim in pennarum
amiftum
deftinari, pennarum ^yinitrofxo
fubfpecie
vitri expurgati confticutarum ratio fat de-
monftrat. Hoc itaquefalnitrum fulphurei
tinfturi foetum mirum in modum calorem
naturalem in ftomachopotiffimum ita. cor-
rohorat.
LIB.IX. DE VENiENIi
Capy.
rohorat, ut quicquid comederint, quin
ipfum ferrum.hujufmodi fpirituum acri
nia, nonnuUa animalia confumant.
Ex quo deducitur ; cur cicomis, gallinisia-
SENSITIVi NATURiE.
1 mus
,
pra^fertim ex timore aqua ,
Quam folo ad-
''""'* ?"'<
^^
fpeduperindeabhorre}it,acJiinfornacem conji-
^^^is rabj-
ciendiejjent ardentem, clamorihus ^ejulatihus
^' w/
canum injlaradccelum mijjis, ut ligatietiamjor-
"'j"*'
CurferfeU'
uciconUs 'in
i^^^^^' anatihus, fimilibufque
,
nullus anim/ilis
j
tijfimis funihus on cuhilfjolum, ^Jlragula leBi
eibumfim- vsnenoftpajlus noceat. Cum enim ftomacljus ^Jecum trahant
,
Jedquafipejfundare eam domum
^^^^^^'^'"'in hujufmodi animalibus {u\phme6-i'a.h.i-\ juiadjliterintfufpicentur. Jmo, quod miferan-
trofo vigore
, & confequenter mira acri-
moniapolleat.hincfit, utvenenumferpen-
tis, priufquam vires fuas exerere poffit
,
jalm
confumptum, atque tranfmutatum fit.qupd
manifeflum indicium eft, gaUinas,ciconitJ-
que calore
fuo
nativo calorem diffufi ventni
mvXmmfuperare
;
& hinc patet,quodcalor
hujufmodi vel in ipfa metalla vim fuam , ea
rodendo exerat, quodvenenumferpentum
Gaiiinse
non facit. Si gallinis monetam velargenti,
wlmmoT
velcupri projeceris, illamavidedeglutielit;
sreos dige-
fed ubi eam perfecelTum rejecerint , ferae-
""'
fam jam reperies, quod utiquenonnifiex
falnitrofafulphureifpiritus acrimonia prp-
venit. Aquila
ofifraga,\e\
duriflima ofia ani-
malium deglutita , mox calore ftomachi ik
mollem , fluidamque excrementi materiani
digerit. Nil dicam hic de Struthiocamelo
qui uti experimento Melitae a mefadlo con
flat, ftomachi caloreferrum deglutitum di
gerit , digeftum in fcoriam ferruginean
convertit , non fecus ac fi vitriolatae aqua
impofitumfuifi~et : eadem virtute veneniful
focativapolknt omnes ilte volucres
,
quae ari-
neis , mufcis, erucis, vermibus putridis,
bruchis,cantharidifque, &venenatis herbis,
nii Jiurni cicuti , vefcuntur. Patet itaque ta-
tio , cur venenatorum animalium efus n<^n-
nuUis animalibus non noceat.
C^
vipera-
Car vero &homines viperarum carnevefdan
rum caro ^ . . v
'./-..
-^
comefta nii
^^^ tmpune, imo cum maximo lanitatis com-
Tioceat ho-
modo, Ratio eft, quod venenumviperae in
*"""
capite , & in cauda , ceu extremis corporis
partibus,fedem conftituerit. Unde refeftis
extremis partibus, exemtifque vifceribus,
reliqua carnis pulpa fale , & aiietho expur-
gata, decoftaque, nontantunfnonnociva
eft, fed &in falubre medicamentum evadit,
uti ex fale
, & trochifcis viperinisinpolli-
nem redadis patet; tantumque ^ulvis vipf-
rinus
,
ob vitae prolongationem
,
plaufum
meruit,utisRegum,Principumquemenfis,
tandem non indecorum condimentum ac-
cefl!erit.
Sedvenioadalterum dubiumin hoc ca-
pite difl!olvendum
,
eftque de canis rahidi
morfu virulentijlimo
,
qui uti pr2 reliquis ve-
nenis fymptomata e^aVfflTeg^ eilicit ,
ita
quoque reconditiores hujufmodi caufas ha-
bet
,
quastamenutdetegamus, primo^w-
ptomata ipfa, qua:
morfu fuo infert,
plane hor-
renda & formidine plena defcribamus , ut
ex his admirandis efFedibus tandem cau-
famreperiamus.
Andreas Baccius hifce verbis ea defcribit:
Andreas
lym^to.
^"identia,
inquit,
quce
fequuntur confirmato
mntit hor- effeSiu , velpmnu
infernalihus
comparanda vidi-
TOM.II.
lum magisfpeBaculum
,
quanquam ahhorreant,
ut summaxime aquam
,
pro intolerahili tamen
fiti,
ac incendio,quoJ'e comhurijentiunt, inhian-
tes ad aquas, ac apertis
ufque adpnecordiafauci-
hus,vel inJlarinfernalisCerheritrifaucis
,
dum
projeias per fiphonem longe aquas ingurgitant,
neque ccelo
,
neque terrh locum invenire dixeris,
adeo excandejcunt , adeofe jadant atque dijlor-
quent; donecceu mortui,aui
percuffia cacodamo-
ne concidant ,quamdiu exficcatis paulopofi a ra-
hieJpiritihus adeafdem tnfurguntposnas ^cru-
ciatus. Haec ille. Quinque in hoc infolenti
prorfus, & formidabili venenoexponenda
funt accidentia, quaequanto occultiora funt,
tanto majorem difficultatem in caufis dete-
gendis phyfiologo adferunt.
Prima eft proprietas veneni canini
,
qua
Symptema-
morfu confert id, quod ipfius
phantaftics^.^^^XX.
facultatiimplantatumeft.
Secundaeft,f^r-
ditasinoperando, quanonftatim,
cuminte-
grafanitatisoptims difpofitione , fed poft
multos dies, menfes, annos, uti hiftoriae
me-
dicorum docent, fefe depotentiainadum
exerit; vel ad afpeftum aquaelimpida:
, uti
quidam, qui pelvi a tonfore mento radendo
appofito ,
cum fuam in limpida aqua imagi-
nem contemplatus, canis eam efle fibi ima-
ginaretur, derepente timore aquje invafus,
inrabiem incidit:
quidamfubumbracorni
arboris. Terti^, phantajiicafacultatis depra-
x/d/iojquafivefpeculumjfiveaquaminfpe-
xerit, femper in canem fe transformatum
efle fibi perfuadet ; unde canum mores in
omnibus emulatur,latratu,motu progres-
fivo, morfu. Quarta , metus ^j^a^c vehemen-
tifllmus, quae UiJ^go^ifliSict
,
uti &morfihydro-
phobi dicuntur. Quinta^y^V/j inexplicahilis
cumincredibili totius corporis ardore, ra-
biequeconjunfta
; &quoddi(R:umirumeft,
id
,
quod ei maxime remedio ad ardorem,
fitimque extinguendam efl~e deberet , id
quam maxime & ipfa morte pejus abhor-
refcunt.
Quxritur icaque primo, undeincanetam
*^fAf.-
^-
. . ^ .

r /-1
"""
cmts
exoticivenemproprtetas enajcatur. Quod utrabidHnvf
dilucide explicetur, primo natura canis ex-fi'^'*'"'-
plicanda eft, cui hscrabies adeopropria eft,
utnullialteri animali, praeter canem acci-
dere coryphaei Medicorum atteftentur , nec
audiendus eft /irijloteles
,
qui omnia anima- Ariftoteke.
liaprzter hominemrabietenrari in Hijloria
animal. afi!erit
;
quamvis mihi perfuadere
non pofliim,tantum Philofophum quidpiam
afl!eruifl^e, quodcommuni experientiasrepu-
gnaret , unde vitium feu mendum potius
textus
,
quam Audoris errorem exfftima-
verim. Canes ergo omnes calid/fimo,
^bilio-
natnra
^
r
fo
MUNDI SUBTERRANEI
^e^ II
^^"^
tempeta- f"
temperamento
ej}e
,
operationes eorumfa-
^ntlm. cile monllrant;
in quo tamen tempera-
mento
vitale fulpburis
principmm valde tur-
get
.quodrobore &fortitudinefua , dumin
mercurium fuum, id eft , humidum radicale
agit , id paulatim confumit , unde mors ori-
tur ; ex copia verb caloris innati , & abun-
dantiafalisradicati rabie tentantur : cum
enimcalorillenaturalisvehemensin cani-
bus
,
plurimum humidi confumat , multa
quoque inde excrenienta nafcantur ,qu3e uti
fuligines ingentes pariunt, ita poros quoque
obftruunt, porifque obftruftis , caloris venti-
lationem prohibent
,
qua prohibita , dum ni-
hilominus calor fenfim augetur, & valide
aduritur ,
aduftum cali^um ex gradu nativi
calorisincalorem prster naturarn degene-
rare necefTe eft , undeeoomniaexcremen-
ta retenta, & congefta , inflammara , & adu-
fta venenum iWxxdi, ex quo rabies caninaor-
tum fuum deducit, generant
, quam & o-
mnibus animantibus
,
quas momorderint,
communicant.
caufavene-
Qusritur fccundo. \Jnde8i.quiI>usexcau-
nicanim.
J^^
tantam canis intemperiem producat ? Re-
fpondeo, ex nutrimento rancido, & virofa pu
intentionem percipient,itaquoque exhy-
ftericismulierummorbis, non ipfis mulie-
ribus tantum
,
fed &: quaevel virofi fluoris
afflatu contaminata fuerint , exotica mor-
borum genera produci fatebuntur.
Qusritur tertio. Quomodo venenum hoc
^'^'-"^'^
1- 1 n- r r r n
phantajia.
prmctpaLiterphantajticam jacultatem
tnfejtet i'
eorum qui
Dico, venenum caninum morfu in corpus in-
^
f^'"^'**
troduftum, eadem virtute poUere, qua in^e,
JjjJims-
ipfocanefeexerit, adeoque nihil aliuddi
-''
cipofl^e, quam virus in hominemtranfplanta-
tum. Hocpoflto Dico , in hoc venenoiem-
pernonnihillatereMK/i, in hominis cor-
pusidealiquadam virtute tranfplantatum;
hincftatini intra corporishumanivafafer-
mentatum, ubi in aftum exierit , ingentes
ex humore fulphureo-falino adufto fuligi-
nesexoticovaporemiftas in caput protru-
dit, ubi in vitream quandammateriamta- .
men , & fubtilem tranflucidamque refolvi-
tnr, qu^ tanquam in fpeculo, ideam canis,fe\x
analogam fpeciem, quamfubtransfufove-
.leno latere dicimus^/^/./tfw/^/^feu imagina-
Cioni objicit : non fecus ac mulier gravida
pica ,c^2im Graeci >c(t'&.v vocant, lalorans,
defiderionimio rei obtinendse dum fe ali-
tredineimbuto. Quisnefcit, quamputidas quo in loco fricat , fpiritibus imaginatrice
aquas bibant } quam fordida, quam foeda^ivicommotis, infcEtuanalogofriftaepartis
ftimulante fame, canes devorent, quanta jloco,reideriderat3Bformamimprimit. Haud
aviditate cadaveribus dira etiam contagio- |fecus rabiofus veluti in fpeculo quodam ide-
ne infecftis inhient
.>
quae putredo virofa una i ali canem contemplans , in canem fe trans-
cum
nutrimento intus fumtofummam in!rautatumimaginatur:unde&quidquidfive
animali Jyi7}te^ai<:i.v,feu intemperiem producit. ' fpeculum , five aquam viderit , femper erro-
Haec namque fermentata , atque in intimis re phantafiae, quae intus contuetur, extra
fibrarumreceftibusdifFufa,ibidemvelutifub|qiioque talem fe apparere fibi perfuadet.
clandeftina quadam ftatione deiitefcit, do
nec accedentibus aeftivis caloribus , fub Cani
c/^exortum excitata, in eam veneniquzll
tatem exaltetur
,
quam fupra defcripfimus.
Accedit ad vehementiam imaginationis
^uimagi'
memoria canis , a quo morfus fuerat ; atque"""^*"
adeo idem in eo contingit
,
quod in quibus-
dam hypochondriaco , feu melancholico hu-
Sulphureo-falinavis,quoanimal praedomi-jw<?r^ offufis, qui idfeefTe, quodnonfunt,
nanter conftat
,
ejufdem atrae bili jund:a,|UtiReges,Monarchas,Philofophos,quidam
quamdiu externo calore non follicitatur,
fevitreos, nonnullimortuoseffeimaginan-
nonnuUas inatra biieob ejus tenacitatem tur;quiafpeciesrerum,quasintentamente,
difliculter refolubili , inducias agit; at ubi &continuatodefiderio,animovoivunt,in
jamfermentatacanicularibus x^As ftimu- liumore, quocaput refertumeft, veiutire-
lisincitata fuerit , tum enimvero veluti la
xatisfrsenis magna vaporum concomitante
turba, caput impetit, ubi falinam fuam viru-
lentiam meningas lancinando, &infurias
ftimulando, maximeexerit. QuodYttbhy-
lernis etiam
menfihus
,
quibus fummum fri-
gus durat, ralie
infefientur, ratio eft
,
quod ca-
lor externo frigore jam coaftus , concentra-
tufque , venenum in aftum refolvat. Inter
caeteras vero virofae fubftantise efcas, quibus
utuntur, nihil adeo ad canum rabiem gene-
randam conducit, quam fi data occafione ex
menfiruo
mulierum fluore
lamberint
;
atque
adeodicere aufim
,
caninae
rabiei virofita-
tem ab alio, quam ab
hocnonprovenire,
&ccatetlijcemtnarum\\ocmor:ho
utplurimum
infefti
,
fatis indicant. Verum
quomodo,
autquade caufa,neaperiam
reiigiofamo-
deftia me cohibet. Medici uti facile meam
iucentescontemplati,veretaiesfeefre,qua-
lesfibi imaginantur, credunt. Qujb quidem
humorum coiluvies, fi foiidam confiften-
tiam necdum acquifierint , facile emendari
poteift : uhi vero in vitream materiam coalue-
rit , tum prorfus fiulti fiunt , ftultique mo-
riuntur.
Eft & hocadmiratibnedignum.^^cd^f^/K-
quex.'m^Qvnvenenum{x^Q. animalium morfu,
aut efii herbarum venenofarum introdu-
ftum, in cerehrocaufare quandam j^fc/fw rei,
in hujufmodi humore relucenlis
,
quam fe
efreimaginantur:ficqui/if//.f ir<j^/(fwprius
aSa cerehrum
comedennt
, feles fefe efle
iniaginantur,
undevoce, ftridore,motu,
cattorum mores cxprimunt
;
quin recur-
vatis digitis , ceu unguibus adftantes impe-
tunt. Hocpafto
y^(^(?>o tefte, qui ab hae- Andoynus
morrhoo morfi fuerint , fe ferpentem in
fangui-
TABULA
Uj^iVERS
Incrmtntorum
Marii,juxu
ncnLtum
!-'*>'* fotum dijpofita.
A L I S
trrn : i- Fol. ijJ5
N O
t! A.
i r^8 niui-
/&as Lunx iNovilunio adPloiilunium.
"J
l
jEtasLunxa Plenilunio ad Novilunium.
tE
g
f
S'
H.M.
12 O
1
3
4
_1_
5
7
I
HM.
3f
+1
5j
?
7
7?
!>|
Sj
10?
11
2
H.M.
+1
5?
fij
7
7?
iji
s|
10}
II
1
3
H.M,
7
7?
8?
S?
o?
ii;
4
H.M.
;
7
71
8,'
9]
'O?
1
1*
I2l
l;
H.M.
7
7*,
8J
5?
"?
12,'
11?
H.M.
7;
8!
p;
10;
II
11*
1;
11;
III
J_
H.M.
s;
9)
10;
Zi
11;
1;
1'?
111
III;
8
H.M.
9)
10)
II
ij;
1;
11;
111
111;
IV;
s
H.M.
10;
i;
12;
l;
11;
111
111;
iv;
v;
H.M.
u
11;
12;
i;
11?
III
111;
iv;
v;
VI;
H.M.
11;
i;
II;
III
III;
iv;
v;
VI;
VII
2L
H.M.
li!
I;
II;
III
IIl;
iv;
v;
VI;
"vii
VII;
3
HM
'3;
III
III;
iv;
v;
VIj
VII
VII;
VIU;
14
H.M
J4;
III
"lii;
iv;
V;
VI;
VII
VII;
VlIIi
IX;
'
5
1 W.
(
u
n
vi;
16
H.M.
's;
iv;
v;
vir
vu
vu;
viii;
~m
x;
XI
'7
H.M.
1;
VI;
VII
VII;
j
viu;
ix;
X;
XI
XI;
18
H.M.
7;
vi;
"vir
VII;
viii;
IX;
x;
XI
xi;
xii;
19
H.M.
18;
VII
vii;
viii;
IX;
x;
XI
xii;
1;
H.M.
is
vii;
viii;
ix;
"xT
XI
xi;
xu;
i;
2;
H.M.
'9;
vui;
ix;
x;
XI
xi;
xii;
3
H.M.
lof
ix;
XI
xi;
XII;
3
3;
23
H.M.
X;
XI
xi;
3
3;
41
>4
H.M
XI
xi;
XII;
3
3;
4!
j;
H.M.
3
xi;
Xll;
3
3;
41
i)
s;
H.M.
^3;
xii;
i;
3
5!
4;
5;
;
7
H.M.
4;
'',
3
3;
4!
r,
;
7
7;
28 29
H.M. H.M.
i; !',
1; i
i i',
3; 4;
4! j;
f; ;
; 7
7 7;
ir~
8! 9;
30
H.M.
3
3;
4',
s;
;
J_
7;
8|
9;
8
9
lO '?
lii
I!
"?
III
III
IVj
V|
VI|
VII
Vll;
VlIIj
IX;
Xj
XI
M
l|
J'?
III
lii|
1V|
v;
VI?
VII
vli^
VIIIj
ix;
X;
Xl;
i;
II;
111
iii;
iv;
v;
vi;
Vll
VI1|
Vllli
ix;
5i?
XI
XIJ
XIli
11?
z
IIIJ
iv;
v;
VI;
vii
VII*
viui
ix;
X;
lo"
XI;
xii;
111
lllf
IVi
V?
"viT
VII
vii;
viii;
IX;
x?
XI
xii;
i;
2;
III;
IV>
v;
vi;
VII
VII;
vni;
IX;
X;
XI
XI;
XIIJ
iv;
1
v;
v; vi;
vi;
VII
vii;
viii;
IX;
X;
XI
XI;
Xii;
~J_
2;
3
3?
4;
VII
vu;
viii;
IX;
x;
XI
xi;
xii;
3
3?
+',
b'.
VII;
viii;
IxT
x;
XI
XI;
Xll;
i;
2;
3
i)
4
j;
!
7
viii;
IX;
XI
XI;
xii[
T
J_
f,
;
7
IX;
X;
"xT
XI;
xiii"
3
j;
4,'
s;
<;
7
7?
x;
"xT
XI;
xii[
s;
)
?!
4|
s;
;
7
7;
8;
_9^
:i
31;
T
t
J
i;
?
r
xi;
xii;
i;
2;
)
3;
+1
?;
Ji
7
71
8'
*;
lOj
Xiij
3
4;
f,
6;
7
7;
8;
s;
3
j;
+;
5;
;
7
7;
8;
*;
10;
)
3;
+;
5;
6;
7
7!
8;
s;
10;
II
12;
I;
3
3;
4?
5?
;
7
3;
+1
5;
;
7
7;
8;
9;
10;
II
11;
12;
1;
II;
4?
5;
6',
7
7?
8;
9;
10;
II
"(
12;
1;
1';
111
iii;
j; ;
;
7
7
7;
8;
9)
II
i;
11;
111
iii;
iv;
v;
vi;
7;
S|
s;
10;
II
11;
11;
i;
11;
m
111;
IV;
v;
vi;
VII
8>
s;
II
12;
l;
iL
III
iii;
IV;
v;
vi;
VII
vii;
9;
II
115
i;
11;
111
iii;
IV;
v;
vi;
Vlt
vii;
viii;
10;
II
i;
11;
iii
iii;
1y>
V;
vi;
VII
Vii;
ViU;
IX;
11;
i;
III
iii;
iv;
v;
vi;
Vll
vii;
viii;
IX;
?s
tl
11
I
II
111
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
JCI1_
VI;
VII
vii;
viii;
IX;
x;
XI
"xi]"
xu;
i;
i
VII
viii;
ix;
x;
XI
Xl;
xii;
'
_L
3;
7
7!
8;
s;
II
12;
1;
51;
III
111;
1 IV;
7;
s>
9;
10;
II
i;
11;
III
111;
iv;
V;
1
1
2 3
9 tr
i 1
i-
B
*
c
7;
8;
9;
10;
z
11;
"^
I;
11;
[B.iX. DE VENENIS SEiNSITiViE NATUR^.
Cap. V.
fanguineiiatantemputant;unde&egomi-
^^j^^^gj,
rificumeventum duorum ex nofcris Patri-
rhooyir/ra-businGermania millionariis olira mefpe-
utaoxihje
'(^tafrememini^quiincuriacoci radices ckuta,
natare fiOi
pro petroleiini radicibus coctas , ex labon-
imxgman-
j^ug reduces,fame ilimulante, magna avidi-
tate comederant; qu^Bvixftomachoreddi-
cicuU in.
t2 fuerant,cum ii.Q.cQ. fumis jam adfcendenti-
^lnfcnsfi
'^"S, mentecbnubiiati^omnibusfefevefti-
ejjeputaat.
bus fpoliatos , in vlcinum vivariumprsci-
pitarunt , a quo erepti , antidotifqueinftau-
rati , a morte quidem redempti , feddein-
cepsprsEoccupatis veneno nervis, miferam
vitam ad triennium femiparalytici egerunt;
rogati poftmodum
,
quid fibi in fua infania
imaginati effent, refponderunt, manferes
fefe transformatos fuiife, putafTe , atque
eam ob caufam intra aquasfe mcre anferum
owi
w- nataturos prscipitafTe; utproindehincpa-
^^f'jV"^^'^teat, omnia venena, potiffimum quse cere-
imagwait btum infeftant , intoxicatos alicujus certae
fem.
j-gj fpecie, qua id fe efle putant,quod fpecies
invitreohumore exprimit, infeftare.
UrJe hy- Qusritur quarto , Cur
rabiofi
tantopere a-
tirabidk
i'*^^
ahhorreafit^ Refpondeo, hoc provenire,
quodinz;/^re<? illo humore cerehri, fluftuan-i
tis aqujE fpecies , &ineacanisnatantisfe-
j
queperfequentisfpecies exprimatur; unde'
memoria canis
,
qui eos momorderat.in vi-
;
treo liquore natantis adeo confternantur,!
utpejus eam infernalibus tormentis abomi-
!
nentur. Sic mihi retulerunt
,
quihydro-|
phobialaborantes, votis conceptis, Divini-
tus fuerunt liberati.
{
Quseritur quintb , Unde inexplicahilis, qua
'
5^
torquentur, /itis
,
ceeteraque horrenda rahio-
Unde hy-
forum propria fymptomata nafcantur >
Re-^^^^/J,7a
fpondeo, idprovenire ex fulphureo-falino/'".
adufto humore
,
quo omnia vifcera ad ficci-
tatem rediguntur , meninges lancinantur,
dumeosccntinua fpirituum vitalium, ani-
maliumque cum veneno luiTta
, incredibili
animi anguftia , & inquietudine exercer,
hincfummus ab aqua ^'/rwor^iilincexignea
veneniomnia conltringentis violentia fitis
inextinguibiiis
, ex quafymptomatvim con-
trarietate nafcitur poftea iiia rahies, qus
non nifi miferanda morte finitur.
Qiixritur fexto
,
Cur fali^va adeo
fit
noci-
salivartt..
va, ut ea infectus Iiomo, nonfecus acca-^'*
""'-
nis,inrabiemagatur.> Dico cum faliva ca-
^'"^'
nis
, uti nonnullorum ferpentum fputum,
quas ptyades inde nominant, virulentiffi-
mum
, & optime concocftum
, digeftum-
que, praetereafplritibusdeleteriis
refertiffi-
nium
,
nec non ideaii a canis imaginatio-
ne transfufa virtute fcetumfit,
mirumnon
eft
,
iilud vel ad primum attaftum
poris
inditum
,
paulatim ad vitalia ufque mem-
bra proferpere
, donec tandem vehiculo
fuliginum in caput eiatum
, eos quos de-
fcripfimus effeftus fortiatur.
Quod vero nonnulli a Medicis
addu-
cur mn
cantur hydrop^chul
affedi ,
qui tamen
morfa^^Ko.
canis non fuerint intoxicati
; Dico,
il\ius'^hJbi]iaZ'
caujam eife non poiTe aliam , nifi quod efcu-
lenta nonnulla
, aut fupelledilem
culina-
riam
,
quam canisrabidus falivafua
infece-
rat,incautiusattredarint,autetiampanem,
cibofque
ea infeftos comederint.
Cdp. VI
C A P U T
V
De Origtne morhontm.
[Um itaque fupra oftenderimus
, o-
mnia
,
quae in Geocolmo funt, uti ex
fulphure,fale &mercurio conftant , ita
quoque omnia ea
,
qus exterra quovis mo-
dofuamoriginemtrahunt, vegetabiiia, &
animalia, imo, quod admiratione dignum
eft
, ilia, qus nobis vitam prorogant, quihus-
que nutrimur, & alimur, iila.eademz}iulti-
mum corporis nofiri exitium tandem confpira-
revidentur.
Nara ntinpracedentilusdiSiXxm
eft, eft in humani corporishumoribus ne-
fcio quid fulphnreo-mercurio-falinum re-
conditum
,
quod a nutrimentis originem
runt, ita ut alii morbi fint fulphurei
, id eft , a
fuipliure, aiii mercuriales , a Mercurio ; aiii
denique falini , feu tartarei, eorumquefpiri-
tusaerianaiogi fint; ubi notet Lehor
, nos
pevfulphur hoc loco caiorem innatum
fpe-
cificum non elementarem
,
qui ejus vehicu-
ium e{k;pevMercurium, humidum radicale;
pQicfakm denique quidquid in Geocofmo,
ftve Microcofrao terreftre
fapir,inteiiigere.
Qiioniam verb pro diverfitate
membrorum
hsctriaprincipiamaterialia,
quibusinexi-
ftunt , maxime fpecificentur
, non fecus ac
Sulphur, Mercurius,
& SalindifFerentibus
fuam trahit,
quae tria quamdiu cum elemen- ! mineralibus giebis, quibus adhxrent, in dif
Omnia nu-
tis confonas
amicitiae ieges fervant , tamdiu
homineminintegro
fanitatis ftatu confti-
tuunt
; fi verbper eiementorum , ieu humo-
2/^rum difcrafian
, fulphur
,
mercurius & fal,
fhnrelmer. exaltcntur , tum enim ver6,tumprocondi-
'Zbmnitr^^^'^^
fpirituum
,
tum propartiun>, humo-
rumque
conditione , eam morhorura varieta-
tem,
& copjam
pariunt,quam in huncufque
diem
nulius
Medicorum fatis explicare- po-
tuit.
Unde
non immeritq Chymici omne
morhorum
genus ad triplicem clafTem refe-
TOM.II.
ferentesfpecieproprietatesdegenerant,ut
alibi fufe probavimus, ita quoque illa in
merabrisMicrocofmi
proNatura,& proprie-
taremembri,cuiinfunt,
fpecificantur:alios
Tria hie
enim hEctria in
membris vitalibus, alios in
"MterM^i
humorum mafTa. alios in venofa, & nervofa
iHiti
fubftantia
,
alios in exterioribus membris'"^'*'"'^-
effeftus prsftant. Verum ut hasc penitius
'^''^" '^""^-
difcutiantur,
ea per quaeftiones enodemus.
Quaeritur itaque primo
,
Quomodo homo
paulatim ad adeo
differentes fpecie morlos
V s
Sei. 1 1.
omnes mor-
bi ex Sul-
phure, Mer-
curio
e^
Sa-
letonftent.
^ales
morbiaful-
phure 0-
riantur.
liircurio.
1^6
M U N D I S U
difponatur
> Refpondeo, id ea prorfus ratione
fecundum
analogiam quandam fieri
,
qua
tam
differentes in mineralium oeconomia
morbosfulphur,
mercurius, falacquirunt:
Sulphur Gmmn2ii.\xrx , ubi optime contem-
peratum fuerit, una cum affeclis fuis fale, &
mercurio , non folum innoxia producitme-
talla , fed & maxime falutifera , uti ex auro,
& argento patet ; ubi vero exceffivo ignis
fubterranei calore adufla fuerint
,
tum
enimvero, uti prorfusabonitate nativade-
generant, ita quoque abominandam produ-
citfobolem, totius fubftantixfimilitudine
yitae noftrje principio contrariam.
Eodem prorfus modo , cum plantx ex
terra fuum alimentum, incrementumque
per naturalem attraftum nancifcantur , ali-
mentum vero ex fulphure, mercurio , &fale
conftet,
plantaEveronativadiftorummine-
ralium tincftura imbuantur , hinc fit , ut haec
ab
animalibus , & tam animalia
,
quam ve
getabilia in hominis nutrimentum fumpta,
una fecum hanc fulphureo-fale-mercuria-
lem progeniem intra fe derivent,que quam-
diuintracorpusanatura intentas amicitiae
leges fervaverint tamdiu quoque corpus fua
integritate confervabunt ; fi vero per exces-
fumaliquemnimiaerepletionis, aut exerci-
tii.vel per externas caufas aeris, Solis, aquas,
terreftris halitus , in difTonantiam dirupta
fuerint, tum quoque pro exceffus
,
qui innu-
meri efTepofTunt, quantitate,membrorumq;
conditione , mox tnnumerie exurgunt morho-
rumfpecies
,
quse nifi tempeftiveappropria-
tis, &fpecificis remediis domentur, homini
tandem mortem intentant. Sulphur quidem
provariahumorum,membrorumque,quibus
ineft,
conditionealteratum,
exakatumque,
mox omnes iWzsfehrium d/verfasfpecies,quas
referunt Medici
,
fufcitat , & tantb quidem
atrociores,
maligniorefque, quanto majori
calorisviexagitatum.nocivioreshumorum
putredines
caufaverit. Hincfulphureusille
calor , a calore nativo excitatus , ubi humi-
dum reperit ,
in illud hoftili infultu agere
non ceftat; humidum hofti fefe opponens ad
extrema.veluti
horrore quodam perculfum,
fugiens,
frigusillud, & exoticumillumri-
gorem caufat
,
quem febri laborantes in pri-
mo
paroxyfmo experiuntur;ubi verb poten-
tiinimicohumidumfubjugatumfefentiens
amplius refiftere non poteft , ita quoque ty-
rannidicaloris fubjeftis fafcibus cedit; hic
fubjugato hofte viftor infolens calor, sftu
fufquedeque paulatim vertitomnia ad ulti-
mamufqueruinam. ^tquehznc fehrium cau-
fam
non aliunde, quam afulphureofpiritu
varie exaltato provenire intelligas velim
;
quifimitisfuerit, febresmites, nequediu-
turnas ; atrox , atroces ; fi malignus
,
peftife-
ras febres cau^abit. Atc^UQhxc defulphureis
wo^^/j difta fufficiant.
Secunda morhorum claffis
a Mercurio mi
crocofmi dependet; qui triplicivia, exoti-
BTERRANEI
corum morborum caufa effe poteft , deftilla-
tione,pracipitatione,fuhlimatione,c^7, a vario
exceffu
,
quem homo in cibo
,
potu , tum ex
nutrimentorum nocivorum affumptione,
tum indifcreto corporis exercitio
, czteris-
quecaufisexternisconcurrentibuscommit-
tere poteft , caufantur. Et deftilLtio quidem
exaltati Mercurii, uti infubtiliffimumva-
porem reiolvirur , ita quoque totius micro-
cofmi arcem petens,fi efficax fuerit, maniam,
phrenefin, epilepfiam , dum meninges exces-
fivafuaacrimonia potejitius vellicat, effi-
cit ; fi verb cerebri frigore in humorem refo-
lutus fuerit,is , fi intrapulmonem ceciderit,
acrimonia fua folita protinus pulmonem
exulcerandohominem paulatim phthifi, &
tabe interimit ; fi fali jundlus pracipttatus
fuerit, in ^Qdihmpodagram , ingenibusgo-
nagram, ifchiadicam incoxis, in manibus
chiragram , in capite cephalagram , in toto
denique corpore, dum nervos infeftat, ar-
thritidem efficit. At
fuhlimatus in capite vi-
treos catharros apoplefticos.in hepate falfos,
ubi extinfto calore nativo viam adhydro-
pemaperit;ubiverbdiaphoreticafuaviex-
terna membra petierit , ibidem rofiva fua
qualitate omnia putrefacit;hincferpagines,
ulcera, condyiomata, gnngtznSiS,fphacelum,
exanthemata , fimiliaque impetiginismon-
ftra
,
prout diverfa qualitate imbutus fuerit,
generat. Eft & hoc admiratione dignum,
Undeici-
quod feptica fua vi , ubimembruminfum-)"-f"""
mam putredinem refolverit, ibidem infefta
putredo mox animatam fobolem fufcitat,
quae uti ejufdem cum putredineconditionis
eft, ita rodendo difficillime curatu morbum
efficit, uti in bubonibus peftiferis, in lue ve-
nerea, fimilibufque experientia jam dudum
docuit, & nos fufe in noftro dePeftelra.-
ftatu demonftravimus. Quidquid enim in
humano corpcre fcabiofum,/'/'/-/^//!/?
,
gan-
grBnofum,uIcerofum,impetiginofum ,idi
mercurialis falis acrimonia procedere ,
nulli
dubium effe debet , non abiliofaputredine,
nifi in quantum illa a difta malignantis na-
turse proprietate imbuta fuerit.
Tertia morhorum
claffii
a fale , ^
tartaro ^inam
fuam originem trahit. Quod ut intelliga-^";^;^;^^''
tur; quidproprie tarrarus fit,explicandumo>-/_gew
eft. Tartarus proprie dicitur ea coagulata ma-f"'"'"'^-
teria, quaindoliis ^inariis, vellateribusad-
haeret , velin fundo vafis veluti fedimentum
quoddam , in faxum concretum reperitur
;
& nihil eft aliud, quam fal vinofum ;
five=^''
r^r
corpufculaillatenuiffima per vini fubftan-
""^'^"
tiam difperfa, quae confluxuadlateradolii
fafto, ibidem magneticoquodamattraftu,
tandem in faiinum lapidem concrefcunt,
quem tartarum vocamus. Neque inde quem-
piam putare velim , in folo vino Tarta-
rum concrefcere
; nequaquam, fed&cerf-
vifiarri , & quemcunque tandem liquorem,
appropriatum fuum tartarum , fecundum
analogiam quandam , infitum habere,
pro
certo
LlB.iX. DE VENENiS SENSlTiVJi NATUR^.
157
CaP
VI.
certo tenendum eft
,
uti ex omnium liquo-
rum fascibus, quae Tartari qujedam fpecies
funt, patet. Quomodo vero , di\xr. qualefnam
morhos caujet Tartarus
,
jam exponendum
eft.
Notandum iraque ; Nutrimentum quod ab
\\orc\inQ2S^wv[\iX.\xt,t&.velavezetahili,velah
animali regno defumptum ; ad prius omnia
falubriumherbarum,leguminum,fruftuum,
frumentorum,&expotatilibus,vini,zythi,
mulfiquegenerarevocantur ; ad pofterius,
omnia quadrupedum, volatilium
,
pifcium-
que nutritioni aptorum genera revocantur,
quibus ova , & lafticinia ex quadrupedibus
adduntur. Quidquid,extrahaec, reperitur,
adnutrimentumhabilenoneft ;utfuntmi
na, fpafmos efEciunt., &fiquandoquecru-
ftse tartareae lubricitate inteftinorum folu-
tas
, congiobataeque meatus obftruxerint,
tum iliacus morbus nafcitur , malum perni-
ciofiflimum defperatiffimumque. In reni-
bus vero arenas
;
qux in vefjcam dilapfae,
tandem eos calculosgenerant, qui nifi fe(5la
vefica eruantur , mortem inferunt; in reli-
quis vero membris contracfliones, arthriti-
des
,
fimiliaque malorum monftra gene-
rant.
Vidiegoin Germanianonnulla locatar- nonenios
tareo-Kitrofoterreno referta, in quibus yites 'T'"'^'"
'"'*"
conhtae, uti unacumliquoreterrenaeglebaer^*.
tartareo-nitrofamfubftantiaminnutrimen-
tum aitrahebant , ita quoque quicunque
neralia,&inanimataqu3eviselementata, {i-lvino iftiufmodi uberius {e{e ingurgitarent,
veaquae,fiveterre,fivelapides,fivemetalla;;hofce omnium morborum contraftionem
Cum nihil hominemnutrire pofTK.quoel priusyincmriffQ, tartareamque materiam
,
quam
vita non conftiterit. His itaqueprsmiftis,
|
frequenti /d^/-/^rei vini potu hauferant, per
Cumnullumnutrimentum exiftat,quodi ipfos digitorum
, manuumpedumquearti-
itaab omnibus fscum quifquiliis depurga- culos, adinftarvivs calcis reddidifl"e obfer-
tum fit, utnonfemperaliquidipfifxculen-j vavi. Uc vel ex hocluculenterpateat, res
tumadhaereat;hincfit,utcontinuatonutri-j vifcofas, 8c facukntas , utifuntleguminum
mentorumufu, faecesunacumnutrimentis;fpecies,la(R:iciniaquoque,&cafei
,&potis-
ingerantur
,
qus femper poft fe w/c<?/afjfimumvinorumgeneravifcofa,
&faeculen~
quid, vel aihqyiid terre(lrifeMmento haucl ah-\t2i
,
que in meniam efTufacumtemporela-
jfwi/d-jpoft feparationem puri ab impuro, re- pidefcunt ; hujufmodi, inquam
,
proximam
linquat ; illud potiftimum vegetabilia , hoc
Uthiafis materiam efi^e , fi a malefanis , &op-
carnes &lafticinia fpeftat ; &haec tartarige- pletis afTumantur, judico
nerandi proxima materia eft, quae quamdiu
humido non deftituitur, nil noxs adfert;
cum per duplicem feceflum urinae& fjecum
expellantur. fitautem hu)u{modi fcecumfe-
pard^/oprimoinftomacho, qui impurje, &
Calculoforum itaque morhorum
opifex fpiri-
ius falis eft, qui ubi materiam fsculentam
repererit , humido deftitutam , vires fuas in
eam agit, & in falis fibi fimilem liquorem
convertit
, haud fecusacde lapidefcentibus
terreftris materiaefaeculentiam anutrimen-
j
rebus in Lihro VIU. diximus. Plantx enim
Generatid
tofeparatam per inteftina foras tranfman-
dat
;
quidquid vero adhuc vifcofum nutri-
mento adh^ret , id primo in venis mefarai-
cisfeparatum adhepar, ibidem ulteriusde-
purandum, concoquendumque tranfmitti-
tur, ubi omne nutrimentum primum in fan-
guinem , & fic toto corpore difperfum in
fubftantiam aliti tandem convertitur , fero-
fovifcidoliquoreper renes, & ureteres in
Fsx<;;>/.yeficam exonerato
;
quaequidem , fifxcum
^w^ raufa
exitus per oppletiones, obftruftionefque,
caicuii.
aliudque fimile non impediantur , refte fe
habent, hominemque in falubriftatucon-
ftituunt: contingittamen fubinde, ut aut
nimio calore partes, ubididlaefaecesftabu-
lantur , ficcefcant , aut fpiritufalis interve-
spirittnfa-
niente, materiafixalapidefcat: Spiritus e-
Itifigitttir- .
r
7- 1
1
tareamma-
nim Jaw , UDicunque tartaream hanc mate-
terim.
riam deprehenderit , ibi ftatim iilam fui ju-
ris, & naturx faftam /^i/. Atque ex hifce
principiis exotici calculoforum morhorumpar-
tus nafcuntur ; in inteftinis quidem , incru-
ftationes fteculents & tartareae dyfente-
riam, colicos morbos, convulfiones, tormi-
quamdiu in aqua lapidifico fpiritu turgente
homine m-
manferint, non lapidefcunt , mox tamen <//. 9
ac in ripam conjedae fuerint , Solis sftu,
'"/'''^'f"-
ambientifque aeris ficcitate imbibitum jam
lapidificum Iiumorem in faxum conver-
tunt. Pari pado in intimiscorporismem-
bris fieri exiftimandum eft. Unde in liepa-
te, ftomacho, inteftinis, urinariis meati-
bus,innumerorum morhorumfpecies nafcun-
tur. In inteftinis & ftomacliopraeterfupe-
rius difta
,
flatus ex refolutione tartari hor-
rendi ,
convulfiones
, rudus
, fingultus,
ardores , & vomitus : in venis mefaraicis
obftruftiones ,
in hepate fcirros, in cifta
fellis lapides, in vefica dyfurias
, nephri-
ticos dolores in renibus , in fplene evapo-
rationes fumofas
, & iiypochondriacos fla-
tus : tmtarus quoque exaltatus in exterio-
ribus eryfipelas
,
in dentibus ipfis tartaro
fcatentibus ,
intenfos dolores : verbo
, fi
omiies morhi
,
qui a tartaro fuam origi-
nem habent, hk recenfendi forent, inte-
gro Libro opus foret. puare hsec ad
in-
ftruftionem Medicorumfufficiant.
y
3
Ca=
^58
Sea. II.
Cap. VII.
MUNDI SUBTERR'ANEI
CaputVII.
De Ciira Venenatarum
infimitawn.
Um Venena ut plurimum agantperj aviperinacarneattraftum,
indehominem
qualitatesfpecificas, autaforma,vel| abomni noxiorum humorum coUuvie libe-
'a
totiusfubftantiffifimilitudinGema
nantes, uti/?</'/-<;zc!iximus, fierinonpoteft,
utmanifellisrerum qualitatibus curentur.
ret.
Verumutomniameliuscognofcantur,
hknonnullaapponam, exquibus, quid ex
piocunque tandem veneKO hitoxicatls adbihen-
nifi eae aliud quippiam adjuncTium habue- i </w iit, Ze^or curiofus cognofcat.
rint , veneno quoad fubftantiam fimile
;&in^^ t/-.
-,, ?
_ .. ^ r\ : j:..*.,^
IKegulaI. Omnja M/'r<2/;j
,
qu cum
a- Kfj/<.
liquo veneno minerali fymbolizantin
proprietatibus , rite prsparata medica-
^atuor
proportionatum.
Quse omnia diuturnaex-
fum^^vlhi-
perientiaadeoinnotuerunt,
ut nullus Me-
ciiiaguaii-
dicorumeam , nifi imperitus, negare poffit.
tatumfpe.
guut cnim Quatuor Iiumoresveluti vehicula
cijicamm. .
^
,. r -r
quaedam
quaiitatum Ipecmcarum , m qui-
bus peregrins rerum proprietates nidos
fuos collocant, ut fuotempore, ubiprobe
fermentatsfuerint,fuas exerantvires.
Et cdw/^/c^ quidem omnis generis venea\
Magmti-
fmui vene-
norum.
mentum eflepofTunt veneno
,
quod in-
trofumptum fuit, dmQi^^y ; hinc aurum,
argentum
, c3Eteraque a realgare five ex-
crementiciis impuritatibus venenum
redolentibus expurgata , atque arte Spa-
syrica prxparata, veneno minerali anti-
anumpta,uti
Arfenicum,Mercurium,c2te-l
_^'f;fjf
q^;.^""'^-
,
^

^\-^ ..^A^x^^f ;rn p(>ir;.v,,

RegulaII. Omnes 5A7?ig, qujequantum
raqua mineraiia redoient, ita utplunmum; ,
.
^
\^ ^
n
^
-
- - ..,'.,!
ad propnetates naturales cum alium-
pti veneni proprietatibusfymbolizant,
ills ex infito quodam.iismagnetifmo,
rite.&Spagyriceprsparata.venenopro-
pulfando conferunt.
Regula III. Om.nium yfr/)^/^;^ , Infe-
dlorum , casterorumque animalium ve-
neficorum partes Spagyrica arte prspa-
rat, fui veneni in homines, five morfu,
fivealioquovis modo transfufi, reme-
diofunt.
R&GULAlV.Omnes/^f^r/j^jquasquoadpro-
prietates fymbolizant cum aliquo ve-
neno animalium,ill2 quoque prsparats
veneno transfufo remedio efTepoflunt.
Atquehinc eftpotens ille Nattirtemagneti-
\fmus quo corpufculaMercurialia mercuriali-
bus. Sulphurea fulphureis. Arfenicalia ar-
fenicalibus. Salina falinis, ex quibus omnia
ciirari folent rebus prapinguilus , uti oleo
amygdalorum,butyro
,Iade,pinguibus ju-
fculis, fimilibufque, qus vide apud Medicos;
hifce enim acrimonia , & cauftica facultas
quodammodo
obtunditur,opprimitur, fuffo-
caturque
;
prafertim fi accedant clyfteres,
aliaque.quae ad Chirurgumpotius, quam ad
Medicum pertinent. Qiiod idem intelligas
velim de veneno herharum introfumpto;
quamvis arcaniores Medici vel ex ipfis mine-
ralibus, veneno contrarium medicamen-
tum veneni deftruftivum parare norint.
Venena verb, qus a morjujerpentum proce-
dunt , utiexvita, &fenfu, imo exnaturali
ferpentum conftitutioneprocedunt,ita me-
lius curarl non pofie puto, q\i3.m ex iifderri
ferpentis
,
qu3B momordit
,
/'.jm^i^ , carne,
fale ,
ofl^ibus , rite prKparatis. Sunt itaque
omnia hona mixta malis
;
verbi gratia , medi-
^
ci^ (ut amineralibusexordiar) (\cut inSul-
|conftant
,
miro quodam nexu jun^untur,
phure,Mercurio, Sale
, ita ^in iifdem vene-
jad fe invicem confluunt
,
fefe avide appe-
mm confiftit ; in lifdem enim utraquefunt :
kunt; exquorum confluxufalus &
valetudo
idipfum enim quod nobis auxilio effepoteft,
jhomini provenit. Licet enim corpus veneno-
prsterea aliud fibi connexumhabet, quod
^^Jabomnibusimpuritatibus iwQtit expur-
nobis mortem adferat. Qiisres quomodo
> gain''^'ittamen\d'm\\ocik.d.t\\iA, quodfibi
Dico,folapuriabimpurofeparatione,quem
'connaturaleSi(T\)yyimm e^.appetit, &intimo
modum Spagyrica Ars docet : unde vero
tamprodigiofaCjir^oriatur, jamfupradixi-
mus ,
videlicet ex Naturce magnetifmo ,
quo
omne fimile fibi fimili gaudet, & deledatur,
unde attradus nafcitur & unio,dum ferpen-
tisfubftantiaintrofumpta,quomodocunque
tandem prgparata, naturaliquodam inftin-
ftu id
,
quod ?. fe transfufum fuit , repetit, &
attradtu quodam fibi unitum per feceflum
quociam appetitu attrahit. Qux cum omnia
uberrime in Jrte Magnetica l. ^.expofueri-
mus , eo Letlorem remittimus. Quomodo ta-
men ignis heneficio venena corrigenda fint,
paucis non tam explico, quam innuo. Ignis
beneficiovenenainfalutifera medicamen-
ta reduci pofTe , nemo ignorat : Non raro ta-
men alia quoque corrigentia neceflaria
funt, non tantum ut venenofitatem exuant.
foras tranfmandat. Hinc patet ratio ,
cr
!fedutpartes,adquasappelIunt,autinof7en-
viperinci carovejcentihus Q^prclixitatem viia;'^<^
permeent
,
aut languidior purgandi vis
follkeatur ; non fane, quod illa quidpiam ad
\
excitetur, aut effrznis cohibeatur.
corroborandum . aut ad caloris nativi in- j Efulalaiftecaprino,
_
1
Corrigun-
ftaurationem obtineat, fed quodquidquid
putridum, virofum, aut malignantis naturse
in corpore cum tempore fufcitari poteft , id
Colocynthis&elaterium,fucco l tur & e-
cydoniorum,oleo amygdalo-
.;
mendan-
rum, butyro,
J
tur.
Helle-
Cap.VU
Helleborus niger,vino generofis-"
fimo, Canario, feuMalvatico,
Scammonii lenta & vifcofa mali-
gnitas , imbibitione fucci rofa-
rum pallidarum
, & oleo vi-
trioli,
Sic Antimonium fale marino in
kS"'^'^"'^
'ccemen
Corri-
dantur.
mortario ligneo,
Opii malignitas
,
quaj a proprio
fulphure emanat , aceto vini,
Sulphur per ceram purgatur,
Mercurius fublimatus cum fale,
fufo,
Typus Juccxfeu Hyuccse Amerkana,
Mira vis
(^pmprie-
tas Hyncca
LIB.IX. DE VENENIS SENSITIV^ NATURt?:.
159
tione dignilTimum , hujus plantas virulen-
tiam in Hyucca tantum Infulana , id efl: , in
Cuba &HifpanioIa,ceterifqueAmericae ad-
jacentibus infulis notari
; in continenti
vero Novi Regni terra hanc plantam , uti
mihi Patres noflri
,
qui multos annos in di-
ftis locis commorati fueru nt, oretenus retu-
lerunt, totam quantam
, five cod:am , five
crudam,fivefucculentam,fivearidam,falu-
tiferam effe, & innoxiamprorfusnullove-
neni relidlo veftigio. Quomodo autem hac
planta in Infulis venenofa fu
,
quomodo in Con-
tinente tota falutifera , exponendum duxi,
cum ex hujus aflignata ratione facile in
multarum difficultatum folutionem perve-
nire queamus.
Qiisritur itaque primb , cur in Infulis tan-
cur in
tum hacherhavenenofafa
,
non tamen in ter-
"/nfuu!hlc
ra continente S. Martha i' Deinde,quoniodo herbavene-
veneno ablato in
faiutiferum alimentum {we^^^f^''"
T 1
.

1 i
contmente
panem Indigenis cedat
>
vno
ftiuti-
Dico Iraque
, venenum hujus non elTef^a.
connaturaleplantaj, fed afcititium : Cum
enim Infuls
, Cuba & Hifpanioiaauri fe-
races arfenico
-
mercurialihus halitihus refer-
t fint , fit
, ut hsEc planta ex naturali fuo
temperamento
, humorem, quo nutritur,
,
deleteriis hifce mineralium qualitatibus in-
fedum attrahat. Undefit, utfpiritibusvi-
rofis plantae fuccus crudus potiori exparte
iinfeftus
, fumentibus interitum conferat
;
j
ex tali enim mifcella compofitum virus,
jfymptomata fsviffima, quas incurrunt hoc
\ intoxicati veneno
, fat fuperque demon-
jftrant. Quomodo vero venenum fuum de-
,ponat in folita ejus ad ufum prsparatio-
I
ne
,
hoc pafto fit : Cum enim venenum
j
fubtiliffimum fit , hinc fit , ut radix fub qua
j
maxime venenum abfconditur, colione re-
\folutis moxque evanefcentihus fpiritihus ,
re-
|liquumimmune a venenorelinquatinace-
'tumfortiffimumconverfum : quodenimex
j
vino fieri afTolet, fpiritibus evanefcentibus
I
acetum , idem hic accidere pofTe cenfemus :
I
remanentibus enim falis portionibus, exha-
latifquefpiritibus fubtilioribus , inde acri-
: moniam acquiri, experientia docet ino-
jmnibus iis rebus, qus poll concoftionem,
Mirafanetraduntur devenenofaplanta A-
jacetofam poft fe acrimoniam relinquunt,
mericae
,
quam Mandioccam alii Hyuccam vo- 1 Quodwexopoft vehementiorem conco^ionem to-
cnnz;fuccus hujus radicis primo expreffus
adeb
\tus ille reliquus liquor in mellearn
fuhftan-
fa^m%
Jli
perniGiofus,virofufqueeft,utquieumfum
pferit, fineuUoremedio perirenecefTe fit;
fiYQiofecundo calorisgradu coquatur, jam per-
dito veneno,acetum fit acerrimum omnibus
tiam convertatur , caufa eft
,
quod fpiritus fa-
lini , ignis efficacia exaltati , reliqus vero
fubftantijB fuccus pinguior falinis fpiritibus
acerrimis jam elapfis
,
dulcedinem quan-
ufibus aptum
; // vero ulterius concoquatur in dam melleam acquirat; quafeparata, mafla
melleam prorfus dulcedinem abit : fucco illa remanet
,
quseexficcata, arqueinfari-
vero omni expreflo , ex arida radicis mafla 1
nam contufa
,
per ultimam in furno coftio-
contufa, & aqua fuba(R:apanispinfiturtoti jnemtandem in ufualem panem converti-
Regionicommunis,nonindigenistantum, tur. Atque hoc eft meumdehacplanta ju-
fed & exteris. adeoque herbaomniumve-jdicium; Quod quidem itaeffe, jam com-
nenofiffimaritepraEparataneceflarium, fa-
1
probandum reftat.
lutiferumque alimentum , acetum,mel,pa-
j
Cum itaque fuccus hujus herbae potatus Katiacur
nem mortalibus prasftet. Eft&hocadmira- in continente ad flunien Sandae Martha,
'"*"'''''""'
*
.J
ttnente hy-
SeSi.U.
ucca inno-
xiafit, non
vero in in-
futis aA]ii-
eeniibui.
i6o
MUNDI SUBTERRANEI
Mefue.
lolypo-
dium cur
nacivum
fu^a mi-
nerale ter
renum nti'
tum.
Hermoda-
Sylifocie-
tate fquilU
gauient.
Diofcori-
des.
Fanisman
ilioCA.
nil mali , aut perniciofi pollideat; in Infu-
la vero
Sanfti Dominki virulentus fit
,
id
apertum
fignumeft, venenumWiiafcttitium
eft, & exlocinatalispravitatecontraftumj
ita quoqueconcodione facile feparari pos-
fe. Venenum itaqueindiftaplantaprove-
nire minime poteft ex maligna aeris , aqua-
rumque conftitutione , alias enimhomines
ex hujus aeris pelfima conftitutione infici
pofl^ent,quod falfum efle,experientiadocet:
eft enim , uti Patres noftri affirmant,opti-
musibidem&faluberrimus aer : neque ex
planetarum adfpedibus , cum hxc planta,
five boni , five maligni adfpeftus fint , fem-
per maligna , & perniciofa fit : neque a
Zons torridje seftu
,
cum terra continens
eidem fubjeftaiftiusherbaj malignitateca-
rere perhibeatur. Nihil igitur reftat dicen-
dum , nifi id
,
quod//>r<i indigitavimus,
videiicet, Infulas yf/-/i?Kic(?,vel Auripigmen-
to , fandaracha , vel foflili cadmia refertas
efle, quae herbam ex naturali fua difpofitio-
ne, fimile nutrimentum ambientem7^i/-i-
tihus ixxlsvirukntis In^ci^n}:. Dici enimvix
poteft
,
quantum terrenum hifce exitiofis
mineralium exhalationibus obnoxium , et-
iamfalubresalioquinherbasinfeftet. Nam,
ut refte Mefue docet
,
polypodium non ex la-
pidibus&mineralibuslocis.fedfuperarbo-
rem natum colligi debet , non alia de caufa,
nifiquodeaexprsdiftishalitibusmaligni-
tatemquandam acquirat. Hincquoquefua-
det,ferpentariam,arum,efulam,ma2ereon,
fquillam, abfinthium , hermodaftylos,colo-
cynthidem
,
quB femper aliquid venenofi
continent, non in mineralibus locis, aut
thermaliumaquarumripiscoUigendasefle:
alioquin enim ob nimiam virulentiam, me-
dicinjE non proderunt.Unde loca ab hifce,in
quibus crefcunt , libera infpicienda funt, at-
que ex iis coHeda , in ufum converti debent.
Videndum quoque,quarum herbarum ami-
citii gaudeant
;
liarum enim focietate in
melioremfrugem convertuntur. Hocpafto
Hermodaiyli focietate fquillis , aut raphani,
valde fuis in conditionibus meliorantur. Rur-
fus colocynthis, non ea,qu3E in terris putridis,
& pulverulentis , aut juxtaferpentumlati-
bula , aut fulphureis thermarum locis , fed
qujB in terrisiaxis, arenofis , & liberis nafci-
tur, eligenda eft. Experientia quippe docet,
fungosvicinitateferri.exputredineferpen-
tis mortui, vel ejus caveae.autplantaenoxiae,
tefteZJitf/cori/^d-^exfalubribuslethalesfieri.
P<.dLpanem Hyucca,c\\!iQm Mandioca\oc2Lnt,
quod attinet;ex liujus radice panem codlum
in Mufeo noftro confervamus
,
qui jam a
multis annisfaporem fuum adhuc continet.
Hifpaniinlongisnavigationibuseumbifco-
do prasferunt.eo quod corruptioni non faci-
le
fubjaceat. Atque hxc de Hyucca veneno
fufficiant.Nihil
igitur reftat,nifi ut quae huc-
ufque
difta
funt,univerfali
TahuUfynopfit^-
hibeamus,
praemifla
tamen Iiac Appendice
;
A P P E N D I X.
P.Athanasius Kircherus
JO. JANSSON 10 a WAESBERGE,
Salutem.
'\J^ltto D. V. hifce mirahilemfane
^
prodi-
giofum cafum
,
qui accidit Pifauri vulgi
Pefaro in Italia
1
4. April, hujus An~
ni currentis
1677. ^^i quidam ex Or-
dine Cappucinorum
poft 1
3 menfium
diros
^excefiivos quospertulit dolo-
res , cum continuofanguinis profluvio
per meatum urinarium, ekdem tan-
dem vici
emifit Serpentem longitudi-
nis quam
prafens Figura exhihet
:
quam
^ viperam
fuijfe
per anato-
miam invenerunt. Nam ^ infe^o
ferpente eo in loco quo in viperisyo-
let
jecurfive hepar deprehenderunt.
Ad hoc fpetlaculum intuendumacciti,
ceu ad cafum nunquam vifum ^audi-
tum, Medici, Chirurgi
,
^ Anatomici,
ut quiddemonftruofahac genefifenti-
rent , determinarent , de caufa ejm
j
difquirerent ; de qua^ego confulttu
rejpondi
, caufam hujus hanc
fuijfe
:
Qued Cappucinusfiti
acerrimacrucia-
tui
aftivo tempore
fojfam
invenerit
putredine corruptam ,
nec non ferpen-
tis foetura infe^am , exquafitim ex-
tinlurus una cum aqua
&
feminium
ferpentis hauferit
;
quodpoflmodum
intra ftomachum calore naturali ani-
matum,^ deindepervenas appropria-
tas in renes derivatum
;
uhi corpulen-
tiorfatliu, per emulgentes in veftcam,
maximis dolorihm &fanguinis copih
infirmi,per meatum urinarium violen-
ter extrattus tandem
fe
Jpetlandum
exhihuit. Hanc hiftoriam Italicofer-
mone defcrihit Excell'^- Protomedicus
Pifaurenfis ,virfagacis ingenii, qui
^
Cappucini curam egit , opportunis ma-
gnce. virtutis medicamentis prafcri-
ptis, quihusfxtum eduxit: nomen Me-
dici Alexander Coccius. Et nefide
careret cafus , eam conteflatione illu-
firiffimorum
virorum tum
Ecclefiafli-
corum , tumfecularium, qui adrei Mo-
vitatem confluxerant , comprohatam
voluit . Lthenter Relationis feriem
D.V. tranfmifijjem,fednecdum licuit:
uhi ea
"
Latint ^ Italice imprejfa
fuerit , tranfmittam. Unde tie mon-
ftruofo
hoc eventu D.V. careret
,fum-
mam duntaxat ejuspaucishifce verhis
\communicandam duxi : /y^editio
fecunda Mundi Subterranei nec-
dumfit
luci data in Lib. IX. inter alia
hujus rei argumenta reponatur. Erit
hoc Le(5loribus
,
pracipue Medicis,
gratijlimum ,
uti &
ipfi
occafionem
nancifcantur de erigine ejusphilofo-
phandi. Vale.
TA-
UB.IX. DE VENENIS SENSITIV^ NATUR^. i6i
c./.vn.
TABULA
SYNOrXICA
Praecipuorum venenorum, quibm triplex iSLaturte ^gnum
,
Mineralium^Vegetahilium
& Jnimaliumfcatetj cumeffedihus, Symptomatis
,
qUiC excitanty&unacum
remediis unicukjue appropriatis.
P I N A X
L
'<
Ex Mineralibus.
\Nomina Mine-
i
ralium Venena-
torum.
Proprietas. Sywptomata.
Arsenicum,
(^ om^esfulphff-
rum fpecics.
Ago-gvixo;' Cjracii,
Natura acutum
,
fubtile , caufticum,
malignum, putre-
faftivum , fpiritui
fuffbcativum ; un-
de
Sitis , aeftus fortis,pa-
ralyfis,fpafmus, tuflis
ficca, ulceratio inte-
riorumvifcerum: cau
fae ex proprietatibus
conftant.
Remedia
^Antidota.
Potus la(R:is , aqua decoftio-
nis malvK , brodia unftuofa,
oleum amygdalorum potum,
vomitusprovocatio, clyfte-
res
;
Julepi , decoftio malvae
cum melle ,item feminis riii
& aniyli.
Argentom
V I v U M,
Dc/Jootg^pO)',
Naturse fpecificajln fua naturali fubfi-
qualitate exceflive ftentia fumptum co-
calidas, ficcs; fub-|piofefuffocat fpiritu.
limatum,exulcera- Sublimatum
,
paraly-
fin , dentium cafum
,
exulcerationem vi-
fcerum,foetorem oris.
tivum omniumvi-
fcerum, nervisini-
micum.
Vomitus procuratio
, aureo-
rum foliorum
fumptio,potus
vini cum abfinthio , hyftbpo
& apii feminibus
, lac afini-
num,laridum lupi, fevum hir-
cinum, mel,& omnia
pinguia
potufumpta; clyfteres.
Antjmonium,
Calidum ,
ficcum,| Vomitus
, fluxus ve-
aduftum exulcera- hemens,ventus, fpa-
tivum ;
humorum fmus, paralyfis , dys-
excitativum.Unde enteria.
Decofta
pinguia,
exappro
'priatis herbis;
oleumamyg-
dalinum epotum
, & omnia
butyrofa.
M K V G o.
Naturi fubtilis , re-iSiccitasoris & totius
folutiva ,
corrofi- corporis,dolor ftoma
va ,
calida exces- chi &ventris, vomi-
five
,
unde rofi- tus & fluxus ventris,
va. difficultas anhelitus.
CalX VIVA,
C E R u s s A,
Minmm , ex ea-
dem matre nata,
per ignem
fpecifi'
catafolummodo^
Calida & ficca ex-
ceflive,aduftiva,in
flammativa, mor-
dicativa , & caute-
rizativa.
Butyrum
, ladis potus , fuc-
cus Acori cum vino;ejus
fpe-
cificum
remedium eft cora-
lium rubrum
praeparatum
&
in potu fumptum
sij.
; Siccitas totius
corpo-
jris
,
dolor
ftomachi,
dyfenteria , frigus ex-
tremorum
, fyncope
I&
prsfocatio.
Potus olei violacei , nenufa
ris five
nymphxae.laftis,
&
'omnium
unduoforum
bro
diorum.
Eft calx ex plumbo
per acetum refolu-
ta.ejufdem fere na-
tursE cum praece-
dentibus.
Unde'eadem quoque
fymptomata iis
,
qui
eam introfumpfe-
runt,accidunt.
jNatura Arfenica-
CiNN ABARis'lis partim, partim
fcu
largenti vivi fubli-
UsiFUR,
Imati; Unde
Eadem quoqueSym-
ptomata fumentibus
accidunt, qusiJs qui
Arfenicum aut Mer-
curium fumpferunt.
Cura quoque
&
prsefervatio
prorfus eadem
cum
prsce-
dentibus.
Cura quoque
eadem eft,
videlicet
butyroforum
pin-
guiumquebrodiorum
potus,
cum
decodis fupra defcri
ptis.
G Y p S U M,
Natura frigidum,
& ficcum; virtute
poUet conglutina-
tiva, conftriftiva,
praefocativa . Un-
de
TOM.II.
Albedo labiorum , o-
ris, lingujE, mollifica-
tiomembrorum , ve-
hemens tuflis, fingul-
tus , amentia , colica
paffio ,
^m73"ioia , uri-
na nigra, fyncope.
X
Vomitus
prjefcribatur cum o-
leo,pinguibusbrodiis,&mu-
cilaginibus,
decoftum malvs
in vino.
Specificum reme-
dium eft excrementum
muris
tritum
&
potum, quod ex na-
turali
fympatlria cum
gypfo
operatur.
LlTHAR-
Se^.II.
162
MUNDI SUBTERRANEI
Nomina Plantarum,
quce veneno turgent.
Nomina
Minera- Proprietas. Symptomata.
Remedta
^
Antidota.
lium
Venenato-
rum.
LlTHARGYRIUM
five
A R G E N T 1
SPUM A.
Plumbi naturam
participat , unde
conglutinativa &
ftyptica virtute
pollet.
Prsefocat fpiritus
,
congelat fanguinem,
difficultatem fpiran-
di adfert.
Apiumagrefte cum vinobi-i
bitum, myrrhae iiij.vomitus,'
aquacineris ficuum, purga-i
tio per diagridion. Specifi-j
cum & fympathicum reme-{
dium funt acini cydoniorum\
raundati & triti dati in potu,i
cum vini dulcis decoclo. (
Marcasita.
Marcafita cum ex
vitriolo &fulphure
fuam originemha-
beat , ita quoque
natura fua fumme
calida, rofiva
,
pu-
trefaftiva eft.
Unde rofiones vifce-|Cura eft eadem
,
quam fu-j
rum,tormina,&colici pra defcripfimus, oleoforum
dolores in inteftinis,
vel Iliacus dolor & fi-
milia
,
quae in arfeni-
co funt, fymptomata,
etfinonitaintenfa.
brodjorum fumptiocum fpi-[
ritu vitrioli; quod eftreme-|
dium fpecificum & fympa-|
thicum.
I
P I N A X IJ.
Deleteriorum ex Vegetabilibus.
o
Symptomata. Cura ^
Remedia.
Apium risus,
BaTgetp^iov.
Natura fua acuta , aduftiva , ul-
cerativa,
excoriativa,melancho-
lica vi pollet.
Ex nimia mufculorum intra ma
xillas diftenforum vellicatione
rifum videtur movere , cum a-
mentia.
AcoNiTUM
I
Calorem nativum refolvit & ex-
Natura
fHeiifumfaUi- 1 tinguit; vertiginemcaufat,fco-
va,corroJiva vipollet.
\ tomiam ,mugitum in ventre.
Oxymel, infignecontra hujus
modi venenum fecretum.
BULBUS SQU;H,LA,
eBpfifigitiva , incijiva
&acuta valde.
Magna quantitate fumpta do-
lorem ftomachi ,vomitum
;
ul-
cerans &ftomachum & hepar.
Omnia pinguia conferunt , lac
cum ferro ignito codum, vitella
ovorum cum feminibus portula
cae, nucibus juglandibus.
a T a
p
u c i a
I
Stomachumfubvertit, dyfente-
live Lathyris,
|
j-jam non correfta caufat, nimio
fubverfva fiomachi vi
fluxuventrisinterficit.fanatur
Vomitu , fumptione oleorum
:
fpecificum ejus remedium eft
hypericon , five perforata.
C l C U T A.
Anhelitum ftringit,ftomachum
fubvertit, totum corpus ftupefa-
cit
,
quies pulfus.
Abfinthium & gentiana cum
vino bibita ,
fpecificum reme
dium eft.
I
Copioforum phlegmatum laxa-
Colocynthis.
I
tiva,dolor ftomachi, dyfenteria,
tenafmus.
Specificum remedium eft fma-
ragdus tritus in poUinem inpo
tu datus , drachm. 2.
EUPHOREIUM.
Inflammat & morficat ftoma-
chum, anguftiam fummam , fin-
gultum.fluxum ventris &vomi-
tum caufat.
Coagulum hffidi : fpecificum
remedium eft Euphorbii , oleo
violaceo&rofaceo imbutum.
F U N G l.
Anhelitusdifficultates, inflatio
faciei, colica, & dolorinpefti-
ne,ftrangulatio gutturis , urinae
retentio , apoplexia.
Aphronitrum bibitum cum po-
fca,id eft.aceto aquas mifto
,fter-
cus gallime cum vino vel melle,
fale, aceto bibitum. Antecome-
ftionem pyra una cum fungis
co<5ta: poftcomeftionemallium
crudum, fpecificumremedium
Hel-
LlB.rx. DE VENENIS SENSJTIVtE NATURiE.
Cap.Vil.
}jomina Plantarum,
qua: vetieno turgent.
Helleeorum.
163
I Symptomata.
I SufFocat, vomitum ciet, adurit
linguam
, anginam conciliat,
fluxus ventris! Lethargum indu-
!cit,venenum narcoticum.
Cura
^ Remedia.
HVOSCYAMUS.
Spumam oris ciet.vertiginem,
fcotomiam, epilepfiam movet,
amentiam
;
vocem inftar muli
emittit; lethargus.
Specifica
remedia funt flos
nymphsEae
, five
nenupharis tri
tus
51j.
Item
piper tritum sij
cumaquamellis.
Specificum
remedium'funtgra-
na piftaciorum
comefta
& bibi-
ta
,
prasmiflb
vomitu per lac vac
cinum vel ovium
,
piper cum vi
no, caflorium
cum
mentha
&
ruta; theriaca.
Mandragora.
Napellus,
flore?fert
injtar crar
nii hnmam, mortii}
qmm
efHifert,Jjm-
Lethargum ciet , inflat faciem,
oculos exirefacit , fpafmum, an-
ginam, furditatem,pruritumto-
to corpore conciliat.
Horrenda fymptomata movet
,
calorem nativum extinguit ; un-
de frigus
,
horror
, mania , le-
thargus.
Specificumremediumefl,
con-
tinuatusefus
raphani cum pane
&
fale,
prjemifTo vomitu&
cly
flereacutis
rebus confedo.
Specificum
, mus
,
qui napelli ra
dices
depafcitur
, ficcatus
& in
pulverem
ebibitus
appropriata
aqua dilutus
, omniapinguia
ju-
re fumpta.
P
L E A N D E R,
iive
RhodendrKm
y
Rhodo-
daphe.
Cauflica fua vi interiora rodit,
tormina,colicam ,dyfenteriam,
iliacum morbum inducit.
PSYLLIUM !
herl^a. 1
Eadem fytnptomata inducit,
quxRhododendrum, five Rho-
dodaphne.
Oleum
amygdalorum,Tormen
tills radix
manfa,
Smaragdus
tritus&potus.
Theriacafumpta,
vincetoxicum
fumptum
,
fal ex
centaurea
ex
traftum.
I
Symptomata fimilia
excitat iis,
ScAMMONEA.
j
quiaEruginem fumpferunt.
Ladis
copiofus
potus , cydonio-j
rumfuccusebibitus
; Ribesfuc-
cus epotus.
S O L A N U M,
SOLATRUM,
Opium
c^
papaver cor-
nictilatnm
,
omnia
Narcotica.
Narcoticum & flupefadlivum
venenum
, lethargum
, fcoto-
miam, apoplexiaminducit.
Specificum
, conchylia
tum cru-
da, tum cofta
; lac
caprinum
five
afminum
potum,
jufcula
ex can
cris coftis
parata.
Stramonium
I
Somnifera virtute pollet. Le-
herba,
thatgum inducit
,
per quod La-
amd ob vtrui tneola-
\ ^
^
'
-
-
^

. , trones
tens , ntilmm animal
I cent
tangit. I
'-'='"
magnas nequitias exer-
Eadem remedia ad ejus vene
num fupprimendum
quas contra
Solanorum
toxicum
adhiberi
folent.
TlTHYMALUS,
variasfpecies habet.
Caufticafuavi roditvifcera, do-
t lores intenfos inteflinorum, co-
I
licam, &dyfenteriam caufat.
Specificum,portulaca,
femper-
vivum
, & olei
amygdalorum
potus.
H A P S I A.
Eadem fymptomata, quas Scam- Serum Laftis
, Terra fitrillata.
moneainducit.
l N A X II
K
Ex Animalibus.
Nomina Animalium
venenatorum.
Symptomata, quie inducunt.
Remedia.
A s p 1 s.
Singultus,alteratio coloris, fide-
ratio membrorum , frigus per to-
tum corpus , lethargus
, faltus
continuus,digitosfuos in guttur
mittit.utevomat.
Remedium fpecificum
Centau-
rea min. &ruta , & ferpens
vul-
nerifuperpofitus,praEter
reliqua
quae ferpentum
morfibus
me-
dentur,
fcarificationevulneris.
X 2
Ara-
Sea.ll.
16/^
MUNDI SUBTERRANEI
jSornia
anmalittm
'veneftatorum.
Symptomata
,
quainducunt. Remedia.
Araneus
phalan-
GIU s,
drfunt
varitefpecies.
Ventofitatem inducit ventris,
priapifmum ,
frigus extremo-
rum, horripilationem.
BUPRESTIS,
eraca genm Jimile
cantharidibus, quod
ex pio originemfuam
habet.
Symptomata funt eadem quK
cantharidum.
Specificum remedium eft , ara
neus vulneri intritus.Cancer flu-
viatilis ; laftis afince potus. Galli-
nce. cerehrum bibitum , fevum ho-
minis. Specificum, granatere-j
binthi cum vino fumpta.
j
Specificum remedium eft, Ni-|
trum tenuiffimum & fpongio-',
fum potu dulci cum oleo myrtij
feu cypreffi. Item pinei nucleii
magna copia affumpti.
CaNTH ARIDES
vemno gaadent acu-
to, adujiivo, mordaci,
pfttrefaElivo , ulcera-
tivo
,
diuretico.
Sanguinis urinam cient
,
pun-
ftura & dolorinmembristotius
corporis
,
peftinis virgaeque ex-
ulcerationem caufant.
Omnia pinguia haufta confe-j
runt,lac,adeps, butyrum,theria-!
ca.Clyfterespingues.oleaomnis!
generis.tum aflumpta intus.tumj
extra per virgam immifla. Speci-
ficum remedium grana helioca-
cabi, numero decem pro dofi.
Chersydrus,
leu
Serpens aquaticpu.
Dolor vehemens cum inflam-
matione & corrofione vifcerum,
motusinordinatus.extinftio ca-
loris nativi , vomitus cholerae foe-
tidae.
Specificum remedium eft , fer-
pentisinfalemredafti fumptio.
Nux cyprefli cum granis myrti
pota cum melie &vino.
VJERASTES,
ferpens cornuttn.
Punftura acus inftar in loco
morfus, pruritus corporis , verti-
gocumamentia : Inflatiotibia-
rum,fcotomia.
Ova forbilia, pix cum faleem-
plaftrata ,
raphanus
; Specifi-
cumipfeferpensvulneri appofi-
tusunacumruta.
DlPSAS ANGU is,
feu Sl T U LA,
a Jiti ,
quam excitat,
nomen habet.
Aduftio ventris
,
appetitus bi-
bendi
,
qui fatiari non poteft
,
ufque ad ftomachi ventrifqueru-
pturam,fitis inexplicabilis tor-
mentum.
Cancri fluviatiles trlti & bibiti
cum lafte caprino
,
potus olei
quantum pofliint.utexcitetur vo-
mituSjpraeter medicamenta mor-
fibus ferpentum praeberi folita
Dryinus serfens,
feu
Serpens qaercinm.
Eadem fymptomata inducit,
quae Afpis,cujus fpecies eft.
Specificum eft fal ex ferpente
extravflum
,
potiflimum
viperi
num fal.
I
Eadem fymptomata inducit,
Draco MARiNus.
j
quaE Lepus matiuus.
Specificum , Mullus pifcis plags
impofitus
, & coftus quoque
comeftus ; oleum fulphuris.
H.SMORRHOIS,
Serpens ahx\^mnQ
eliciendojic dtSm.
Morfus enim ab eo incurrit pro-
fluvium fanguinis ex omnibus
concavis humani corporis mem-
bris,oculis, nafo, auribus, ore,
perurinam &per feceflxim,inio
per ipfos poros prorumpentis.
Specificum & unicum reme
dium &^,ha:matites tritus, & cum
fanguine concreto hirci fum-
ptus.
HiRUDo, Sangui-
SUGA.
Putrefacit , inflat , vomit, ftupe-
facit, iethargum inducit.
Vitrioium aceto diiutum ,& gar
garizatum ; Muriainforbitiun-
culisdata ^falicisdecoftum.
Lepus marinus
ejujdem cumcan-
tharidibHs natura.
Refpirandi diflicukas , Afthma,
fputum fanguinis, miftus fan-
guinis.vomitus: faporem pifcis
putridi fentit , & abhorret vifo
pifce
,
ficut canis rabidus ab
aqua : phthifi
moriuntur.
Lafliscujufcunque potufanan
tur
,
praefertim muliebris ; the-
riaca deterrafigiilata
;
juscan-
crorum fluviatilium,galli vei an-
ferisfanguis calidus potus , urina
hominis. Remediumfpecificum
eft vuipesaflata & comefta.
Ptyas
LIB.IX. DE VENENIS SENSITlVyE NATURtE.
165
Cap.Vll.
I
jffomm
animalium
venenatorum.
Ariftotel.
Symptomata.
Remedia.
I
Extinguit calorem nativum , a- 1 Specificum
,
trochifci viperini,
Ptyas serpens
I mentiam
,
paralyfin
,
apople- 1 oleumfcorpionis.centaureae ra-
fpHtotnterficiens. i
xiaminducit,omniainteriorain I dicisfuccus, omniaquaeviperi-
I
tabum refolvit.
I nis morfibus conferunr.
Pastinaca marina
ftfcts wflar
Rtiombi,
cam canda longa
,
in
qmvenenHm refidet.
Eadem fymptomata caufat, qus
cantharides fumptae.
Salvisdecodum, Abfmthii vel
fulphuris ex aceto decofti potio
Specificum remedium , muUus
pifcis difleftus &impofitus.
R U B E T A,
natnra terrefiris
,
putre-
faiiva
vi follet
, ^
/}ffpefaB:iva.
Stupor , inflatio membrorum,
vaporefl:upefacit& fiderat; fpu-
to & urina putrefacit, & inflat
membrum infedlum', unde go-
norrhoea.
Specificum remedium eft: lapis
bufonius &ruta,im6 omnes me-
dicins decoquantur & praepa-
renturcumruta.
V I P E R A,
Dolor vifcerum
, inflammatio,
frigus & horripilatio partium
extremarum,deliquium ,amen-
tia, caloris nativi extindlio.
Theriac.a,fpecifica medicamen
ta funt viperina caro cofta &
comefta,pulvisitidem,lapis Be
zoar afliimptus, viperae caput
vulneri admotum;prajterea,qu3e
venenispellendis conferunt.
I
Salamandra,
Hlcerativa virtnte
gandet.
Dolor in ano , apoftemafub hy-
pochondriis , fpafmus , retentio
urin2,amentia, inflatioperto-
tum corpus
, fl:upefa<?lio
,
alo-
pecia five profluvium capillo-
Theriaca, lac anferis potum &
brodia carnium
pinguium,
&
cancrorum;ranjEco(ftaecumcala-
mentha. Specificum
remedium
cantharidum idem contra Sala
mandraevenenum.
SCORPIVS.
Ilnflat, inflammat, ftupefacit;
I fcotomia
;
inducit vertiginem
& apoplexiam , nervos infe-
ftat.
Specificum, Scorpionis virus fu
pra plagam tritum , oleum ejus
dem
, radix aconiti pardalian-
cheS appofita. Ocymum efum.
S E p s,
Serpens pHtrefaBivm.
Velox carnium , oflSum confum-
ptio ,
non folum ex morfu , fed
vel ex ejus calcarione. mortem
fubitaneam infert.
Specificum remedium
a Plinio
prsfcribitur oxymel.
SCOLOPENDRA,
Serpensvariico'
loris.
Accidentia funt fimiliaiis, quae
|
Remedia fpecifica, fal exaceto
a viperaproveniunt.
|
potus. Pulegii, ferpylli, menths
iuccus
,
puerorum impuberum
urinapota.
Atque ex his omnibus patet, venena ta nto
atrociora efl^; qxia.ntbexexceI/entiorihuspi{-
tredinihus Arfenico- mercurio-falinis originem
fuamnaftafuerint; tanto paulatim remis-
fiora
,
quanto mitiora fuerint
;
qui gradus
comhinatioMis cum infiniti fint , ita quoque
innumera venenorum genera nafcuntur,
& eodemmodoconfiderari pofliint
,
quem-
admodum calores , ex quorum tribus , nigro,
albo, rubro, omnia colorum genera per uni-
uscumaltero commiftionem refultant, &
utred:e Jrift:otJ.7.met. docez,{pQciestemm
fe habere, ut numerus fehabet, quicumin
infinitumaugeripoflit.omnestamenfpecie
differre cenferi debent. fi enim ternario
unitatem addideris, non ternarius , fed qua-
ternarius fpecie diftinftusnumerus refulta-
bit; fiab eounitatemfubtraxeris ,binarius
remanebit
, fpecie pariter a ternario diftin-
ftus, &fic in infinitum. Pari ratione in ve-
nenorum varietate evenire intelligas velim
;
Dependet enim hsec rerum comhinatio primo
a varia concodione per ignem naturae fafta,
ita ut, quot gradus caloris funt, totdifFeren-
tes veneni gradus conftituantur ; Secund6,a
varia conftitutione autmineralium, alia, &
aliarerum commiftione
; velvegetabiiium,
pro alia, &alia naturae, & proprietatis,queis
imbuuntur
_,
ratione ; vel animalium terre-
ftrium,volucrum, aquatilium,infed:orum-
que temperamento, quae uti innumera funt,
ita innumerabilem proratione nutrimenti
fundant venenorum varietatem; quasqui-
dem omnes inveftigare, aut ad intimam ea-
rum efl"entiam, & perfeftionem velle per-
|tingere,uti Sapientis noneft, nequeimbe-
cillitatisintelleftus humani, ita quoque foli
lUi, qui ea tanta varietate inftruxit , cognita
funt. lUi foli refervata , Cuiproindefoliho-
nor, gloria&benedidlioinfaecula. Amen.
X
^
Sectio
Sefl.in.
M
MUNDl SUBTERRANE!
S E C T I O III.
D
IMPERFECTIS
METALLICIS CORPORIBUS,
Qu tanquam principaks caupe ad metallonm gene(in concummt.
!n qua Fenena Mineraliunij nec non eorundem Medic^fWes uberius
exponuntur.
C A p u T I.
De admiranda Sulphuris natura^ \ proprietate.
:ap.
I.
Plutarehus.
Sulphur
eur 5t'o
diSum.
Ariftoteles
Fallopius.
Divifio
Sulfhurit.
Fiiniut.
NOn
fine ratione a prifcis Graecisfa-
'
pientibus, Sulphur nomen '^eiov, quod i
divtKum quid notat, meruit : Suntj
enimejusvirtutesade6admirabiles,ut,qu|
dumatot feculis omnium Medicorum ftu-j
dio& fcrutinio inquifitas fuerunt, inhuncj
tamen ufque diem_, a nemine adhuc fatis ex-
pofitae fmt.
Plutarchus, Sulphur, \nc\i\it,puto
')-ewv, inde
effe
nominatum oh fimilitudinem
odo-
ris ignei, ^
acris
,
quemedunt corporafulmine
percuJja',oh
quemputo canesetiarfiipfos ahftinere
ah eju
corporumfulminepercujforum.
Hinc ful-
minis ignem facrum, divinumque dicebant,
quod corpora de coelo tafta
,
per muitum
temporisputredinirefiftant, quod &com-
pluribus aliis Audoribus , Arifloteli , Diofco-
ridi,
&.tecQntionbusf
alIopio,Matthiolo, Ca-
falpino
placere comperio. Sed uti nobis non
de nominis etymo , fed de re ipfa , &
natura
Sulphuris enodanda,
potiffima cura incum-
bit , ita quoque ea qua fieri poteft diligentia,
hujus mineralistam admirandi naturam
i
&
proprietates indagare conabimur.
Quod
quidem dum facimus , negledis iis
,
qus ab
innumeris fcriptoribus ad naufeam ufque
proferuntur, ea foium
,
qus nos irrefragabiiis
experientiadocuit,plac!ta
feftabimur,
a^/-
vifione
exorfuri.
<y/;)/;r Grascos fecuti dividinms in a.7r'u^ov,
five id, c^odiignemnondum expertum^^ . &
7r?-sri)pffl/igvov
,
quodjam ignem expertum eft
;
perillud nil aliud intelligimus
,
quam^?//-
phur
foffile
,^to\M ex fua mineraprodiit; hoc
verb {uhindenaturale eft,ut quando per fub-
terraneum ignem in oleum diftiilatur, ut in
multisfulplaureisardentiummontiumlocis,
cryptifque videre eft: nonnunquam
artijicia-
le, ut dum igne oleoque decoquitur.
AVupov,
ignem inexpertura
, vivum ,
fmcerum
,
pu-
rum,putum, nuila heterogenearum rerum
mifcelia contaminatum
,
nitens, tranfluci-
dum dicitur, cujufmodi raro invenitur. Sul-
phur vero
nrg-zr^opw/xsvov {ive ignem expertum
,
nitidum , coloris viridis, &:praepingue , fub
duplicidifferentia fpeftatur Qiiod peliuci
dum ,& figura coni , aut cylindri congeia-
tum,i'i/-^/fwvocant ,virginibus adcapil-
los flavo coiore tingendos ufitatum
, ianis
candorem, & mollitiem adfert, a Piinio
Bgula nuncupata ; viride vero cylindri for-
ma in arundineas fiftulas transfufum, ad
ellychnia conficienda maxime confert. Et
de modo conficiendi Sulphur artificiale primo
nonnihilhicadducemus
,
pofteaquoquede
natura , ortu , & proprietatibus fulphuris,
naturalis , five foffilis , utpote fufiori argu-
mento ratiocinabimur.
I 6'2<//>i;ar nunquam in fubterraneis cunicu-
Suiphur
lis , iQdaperto undique ccelo , apricifque locis
""?
f/j^J^
fodi, Sierui folet, nevehementicalore, &foditur,
^
intolerabili mephiti fofiToresconficiat.row-^'""'*-
\ficitur autemprimo ex aquis, venifque ful-
j
phureis lioc pafto : Aquas fulpiiureae in cati-
jnospiumbeoscongeftae.decoquuntur.donec
condenfentur in fulphur. Secundb , Si vero
exterrafeu minera fulphur ,impurum varic
mixtum extrahatur , tunc minerafuiphuris
vafis fiftiiibus ventricofis ingefta decoqui-
tur. Verum quoniam de \incein Arte Me-
tallica exprofeflo agemus,eb Le^oremxcmit-
to; quarelioc loco nobis tantum incumbit,
reconditamfulphuris naturam explorare.
Quseritur itaque primo. Quomodo aut
ex qua materiafulphur nafcatur ? Varise de
lioc fententix feruntur apud Phyficos,& na-
turalium rerum expofitores. Sed nosprinci-
piis infiftentes noftris longa experienti^
compertis,
Dicimus primb, Vix locumfulphure
vacuum,
adeoque totum terrarum Orbem eo refer-
tum effe, innumerabiiesthermae
fulpliureo,
quemfpirant, odore, & montium arden-
tium, fulpiiurearumque foflarum multitudo
fat fuperque demonftrant
,
quae omnia fuam
afuiphurisfubterranei copia originem tra-
iiere adeo certum eft, ut infenfataementis
efle videri poffit, qui id negaverit.
Dicimus fecundo, Quod uhicumqae Lcus
invQniuntutping^uedine hituminofateietti, ihi
infaIiibiIiconjeftura^///'rfquoque
//?/-
ta loca reperiuntur, uti in multis Hetruriae
locis, in
AibulxTyburtinaj lacu, & inPu-
teolano agro , in Sicilia compluribuslocis
meobfervafl^ememini, Unde Agricoia 1. 3. Agricoia.
deOrtu,5ccauffubterran. Sulphur ,in'^'^'^,
Definitin
eft
pinfTuedoterra,
quam vis calorii exipju ex-
fulfhuris.
prejfit ,
qua de caufa
plerumque adloca ardentia
reperitur. Cui fubfcribit Cig///)ij',quiter-csraipinijs.
rx adipem , vel oleum ; Theophraftus quojque Theophr-
, refinam terrx vocat. Quatuorfuhftantiis dif-
^"^"
feren-
LIB.IX. DE IMPERF. METALL. CORPORIBUS.
Cap. I.
ferentibusco/?^reex efFeftibus comproba
tur : Calore enim folvitur & liquefcit
,
frigore
iterum condenfatur
,
unde humidum in fe
continerenecefleeft. Quoniam veroinim-
palpabilem pulverem redigi poteft, \diterre-
(Iris Juhliafitia ficcioris manifeftum indi-
cium eft. Quia verbfacileinflammaripo-
teft , & glutinis inftar adhsrere , id {^.nhjuh-
ftantiam o^^iiih-vifcofamind.icz.t
,
per quam
uti facile adhaeret , itaper unftuofem facile
inflammari poteft
;
quse fane aperta funt in-
dicia ignis, aeris, aqus , terrs , in cujus cen-
tro ignis, fulphur illud natum, igneus vigor,
humidum mercuriale , feu mercurius , &fal
terreftre omnium fixativum reconduntur;
fumus verb fcetidus luculenter indicat , id
terreftri materia indigefta adhuc, cruda , &
necdumterminata conftare. Qixod iraque
calidum
, ficcumque fit , & ignea quadam vi
praeditum, id habet ab interno fuo fulphure
;
quod liquefatftibile , id a mercuriali liquore,
quopolletjobtinet; quodverb fufumfacile
coaguletur, id fali interno adfcribendum
eft , uti & acutum, & quodfacilepenetret
omnia,id aficcitateobtinet.
167
nihilque magis /^ew refert , ac fulphur, oh
ejuscalorem , acfubitaneaminflammatio-
nem , cxterafque proprietates igni proprias,
non incongruefancignemfulpliuris nomi-
ne appellandum cenfuere, atque interprima
rerum componendarun} principia recenfuere.
Atque haec vis illa ignea eft inuniverfas
Mundifemitas ab Auftore naturae diffufa,
omnibus, & fingulis rebus indita ; in fulphu-
ratis corporibus,veluti in centro, fuos thaia-
mosconftituens;&velindepatet,quod/-
lumi&th corpus calidioris natura reperiatur,
quodin fua elementa rejolutum nonfulphur o-
dore,& fapore,velfubolei,bituminis , vel
falis amiflu referat : teftantur & idperpetua
multorum montium incendia , aquarum ca-
lidarum balnea, quae fine aftuali & minerali
fulphure nunquam reperiuntur ; fuamque
0- origo fuU
r/gmem fortitur ex pinguedine quadam pin-
^^"Xr*
guis terrs, in quatriaillaprincipianatura-
lia falis
, fulphuris
, & mercurii unitame-
diantibusquatuorelementisadcompofitio^
nem rerum efficiendam inveniuntur, &vel-
utifeminaquaedam totius naturs confide-
ranrur.
Namquandocunque , & ubicunquevis il-
mturnQ'
Quaeritur fecundb. Qixxnzmdt differen
origo fui-
fj^ inter Sulphur minerale
, (^
Sulphur quod Iaigneaterrampinguem,&un6luoTam,qua5
KihMM.
Philofophorum vocant,
^
quodnamadcompo ex elenientorum retrimentis componitur,
fitionem
rerum ccncurrere dicatur
> Quicun- reperit, eam quodammodo impraegnat, fua-
queputant.fulphurilludminerale.&foflile que virtute imbuit , tandemqueiny//>^r
ad generationem rerum concurrere, valde wi^fr^j/econcoquit^cuicumfortis, &velie-
hallucinantur : quomodo enim Sulphur hu-
jufmodi concurrere poflit , non video , cum
res, quibus apponitur,deftruere & confume-
repotius,quam componere videatur. Aliud
itaque fub Sulphure , in quantum unum ex
univerfalibus principiis materialibus con-
notat, latere videtur, quod ut explicetur,
Dico efi!e in rerum natura principium
mens calor infit, iis in locis, ubi copiofo
proventupullulat, ftatimvires fuas exerit,
inflammatum ardet , uti paulb antc dixi-
mus: &quoniaminfubterraneismatricibus
perpetub negotiatur, hinc fit, utfublima-
tum per montium fifiuras, rupiumque rimas
in floccos eftlorefcat , c^os fulphuris flores
Naturales
vocant, uti in Campis phlegraeis videre eft : 11^""^
quoddam calidum fumme unftuofum , fub- jrupes enim, uti naturali frigore pollent ,ita oUum.
tile
,
penetrativum, miris virtutibus praedi
tum, quod nonnuUi ignem, calorem natura
lemrebusomnibusinfitum^quidami^ai//;/-
natura vocant , eb quod, quemadmodum
ignis elementaris in flamma ,fuccenfifque re-
bus maxime fefe exerit, feque vifibilem red
quoque exhalationem illam exerunt , & in
fijlphureamfarinam condenfant.Quam Na-
turae induftriam imitantes Spagyrici,admi-
randarum virtutum magifteria , uti {xxntflo-
res, lac, cremor, hutyrum, oleum
, ^fpiritus aci-
dus,gQnuinosfulphurispartus edacunt.Flores, Flores-i
g.
dit, (cumtamen hocpadoignis confidera- \qmdi.rosfu/phur/s dicuntur.miraviimpuri-
uc }-'^
tuselementum dicinuIIarationepofi]t,imb itatibusfebrilibus
,
peftiferis.pleuriticisma-
^i^^Jj
jt:
tantumabeft ,
utadcompofitionemrerumlximoadjumentofunt. Lac fulphuris meritb
concurrat, ut potius omnia deftruat) itajhumidi radicalis halfamum di(ftum,fangui-
sulfhur
q[ioquQdico,Sulphurignem natura
ejfe
invi-lnem purificat , naturalium virium robur
mineraie
//^//f,, nequemateriale hoc Sulphur cx mi- auamentat, nobile contra apoplexiam, le-
noneftjul-
-^
.

i. . f / i /li o 1 ..1 -r . I 1 cl- eftfi
fhur tUud
a Fhilofo-
phis inten-
tum.
pram,afthma&:phthifeosprophyla6ticum
Okum fulphuris adeb potens eft, ut neque
vivum, neque mortuum corpus ad putre-
dinem tranfire finat; in verrucis, ftrumis,
hydrope
,
pafilone colica , dentium dolore,
epilepfia congruo vehiculo commodifii
'Excremen*
neris extraftum dici, nequeut fic con^fidera-
tum ad naturalem rerum conftitutionem
concurrerepofTe ; latere tamen fub ipfo, ceu
fub materiali quodam tegumento , feu in-
volucro ignem illum i3/r^,quem juxta ana-
logiam quandam Spagyrici nunc
Sulphur
natura , nunc Tjiv/ficum
Mund/femen a.^^e\-
larunt, eo quod ejus virtute omnia animen-
tur&vivificentur, utpotefinequoinrerumifaccharoconfeftis praeberi poteft
;
mirum
camemis
naturafubfifterenilqueat. j&illud, quodcum fulphur caeteroquin
pu-^^Jntur."^
Quiaverbinter fubterraneas
mineralium tidi, & intolerabilis odoris fit, ita tamen in- tnofihi ode.
fpeciesinfulphureignis maxime elucefcit, trb afiTumptum abdita quadam vi alteratur,
^^J^/'-^*"
me ufurpatur : Phthificis nil exquifitius''.'^'^"'"'
butyro fulphuris , aut paftillis fulphure , &
^els medu'
i68
M U N D I S U
^'(f^.III.utexcrementaillorum,
qui eo frequentius
utuntur
, mofchi odorem referre dicantur.
Spiritus
Sulphurh acidus praeterea nunquam
flammamconcipit, imb pulverem pyrium
ab
inflammarione cohibet; in febribus ar-
dentibus , afthmate, catarrho fufTocativo,
Ehthifi
nobile remedium. Quomodo vero
xc omnia arte paranda fint, alibi dicetur
.
Praeterea (ulfhur natum tot differentes ha-
bet virtutes, quot diverfas habetorigines.
Quodlibet, enim metallum, aut minerale a-
liud abalio diverfum in fefulphur continet,
zliudi e.mmfulphur auri ,
argenti , aliud^m,
cupri ,ftanrii,ferri,plumli;
nequeidmirum
alicuivideri debet, cumideorummetallo-
'
rum
,
quibus mifcetur , naturam induat , di-
verfifquepro metallorum conditjone, ful-
Mmirandi geat virtutibus. Cryflalios , & beryllos in
{uifhuris
pretiofifi[imas gemmas tineit.de quibus fuo
loco ; lulphur hoc argentum m eum gradum
BTERR AN EI
exaltat ,uty?^wawcum ^quali argentipon-w,^;.^
derelapidisLydii judicium fuftineat. Sui~
^/7ar^wcuprumitafixat,utfulminis, fme
tinfturatamen, examenfuftineat. Sulphur
plumhi ^dinnum in chalybem,
& flanniful-
phur chalybem in ferrum optimum exal-
tat. Sulphur Mercurii fuum corpus malleo
aptum reddit ; fublimatum cum argento vi-
vo in pigmentum rubicundiflimum verti-
tur,quod Cinnabrium dicitur piftoribus ufi-
tatiffimum. Idem perdecodionem in cce-
ruleum elegans, cum ere vero in violaceum
mutatur. ejus flamma fi vitrea concha re-
cipiatur , in liquorem acerrimum vertitur,
quod oleum [ulphuris dicitur. Sed de hifce in
Experimentis Artis Metailica. Sulphur quo-
que juxta diverfas vegetabilium
,
anima-
liumque proprierates diverfum e.ft , inrefo-
lutionetamen eorum fulphurididto fempei^
nonnihilrelinquit analogum.
C A P U T II.
(De deteris mineralibm
,
qutx ex Sulphure originem ducunt.
Cap.ll.
Aurtpi-
gmentum
f^
Arfeni-
cum idem
quoail fitb-
fiantit.
Vee>ium
potentijji-
BerbU t^
ferfeniihus
commutti-
tatur.
I.
De Arfenico ,
Auripigmento , Sandaraca
,
Rifigallo.
EX
Sulphure,Mercurio,
^aie.medianti-
bus quatuor elementis omnia componun-
tur, omnia foventur , & confequenter
tria funt
principia
,
qux omnia conftituunt
;
tn^iivLntqux
omniadtftruunt ;
&funtprim6
Arfenicum,
Auripigmentum,
Sandaraca,RiJi-
gallum,8ccxteta.
rea/gana,degenet foboles
fulphuris, quaj cum ex fulphure fuam ha-
beant originem,
itatamenabeo
paulatim
declinant, ut non tam Naturz, quam ei con-
traria mortis & deftruftionis pincipia dici
poflint.
Auripigmentum,five/^r/f/caw,quasnon
nifi accidentaliter differunt, eft minerale,
quod ex fulphure
terrae pinguedine natales
fuostrahit,uhdeterreftreaduftum,unftuo-
fum, ex
nimiaignisaduftione,nefcioquid
ex falis, mercuriique ei commiftis excre-
mentitiis faecibus , corruptelx acquirit
,
quae
a fulphure Naturae vitali, &falutifero i ta de-
generat, ut omnium quse in rerum natura
funt, potentifiimtm
venenum, &prorfusexi-
tiale proferat
,
quod non folum metalla de-
ftruat , fed & fuum in vegetabilium , anima-
liumque ceconomiam dominium extendat.
Unde quidquid in nonnullis herbis virulen-
tum , exitiale, deftruftivumque. uti funt Na-
pellus ,
Aconitum , reperitur, idattradaj per
humorem tettxarfenicali virtuti adfcriben-
dum fit
;
quidquid prxterea in viperis , afpi-
dibus, casterifque peftiferis ferpentibus latet
deftruftivum ,
id pariter arfcnicalis virtutis
putredini, ex quafimilis quifpiam ferpens
prodiit, infitaeartribuidebet, utiinSe^ione
di l^enenis docuimus.
Quaeritur itaque ,
undenam Arfenicalihus
fpeciehus adeopotens venenum inexiftat } Dico
exfale Mercuriali una cum fulphure vehe-
mentius adufto
,
quae in eum facultatis gra-
dumelevantur, utnihil fere fit, quod ejus
acrimoniae, ac fubtilibus.virulentifquefpi-
ritibusrefifterevaleat. Hincomnibus ani- ^rfenid
malihus tnottetn^iMett , Scintalem rabiem
'^^^'^-
mures , foricefque agit, ut in alia fui generis
animalia defaevire non defiftaht , eodem,
quod morfu indiderunt, veneno illainra-
biemvertant. P/j/<e fuffitu arfenico tinftae
pereunt; aquarum in jEgypto,arfenicali qua-
lirare tinftarum potu homines calvi fiunt,
animaiia vero pilos
, & ungues, Sccornua
amittunt, radicibus nimia acrimonia exe-
fistquin & auro, argentoque arfenicum vene-
num eft , caeterifque ejus fpeciebus ftibium,
aerugo, &c. Nam humidum auri, &argenti, KifigUum
ne liquari pofifmt, abfumit ;
verum
agen-J/j^'"""'
teigne, cum non fit quod ejus ficcitati re-
fiftat , uritur metalii fubftantia , & in fu-
mumabit. Et hanc ei proprietatem prove-
nire ex ejusfublimatione
vehementi ignis
aduftione fafta , Rifigallum
fat fuperque
demonftrat
,
quod ex fulphureis glehis ar-
te , non natura extra^um ,
vehementiori
ignis tormento aduftum ,
in squaie Ar-
fenico , aut Auripigmento venenum e-
vadit. Idem docet experimentum
,
quod
in Auripigmento faditio parando often-
ditur.
EXPERIMENTUM.
Accipe ex cruftis auripigmenti foffilis Aurifs-
ramenta
,
quibus in pollinem contritis,i^''""
adde foffilis partem
,
quae vafi plumbo iiiito,
& iuto obturato ingeres ; deinde igni impo-
fitum eoufque concoques
,
donec totum,
quodintuseft,
infublimeelatum , vafiad-
haeferit , & habebis auripigmentum faElitium
cryftallinum,
quod tanto quidem purius, effi-
caciufque
'^nH
LIB.IX. DE IMPERF. METALL. COPxPORIBUS.
C^;>.II.
cadufque evadet
,
quaiito tormentum ignis
frequentius fuftinuerit.
Ex quibus patet, omnia arfenicalia ,
ufi
fuilt auripigmentutn
,
fandaracba , rilp^allum,
ochra
, & rea/garia
, non nifi coloribus diffe-
rentiignisaduilionedifferre. UndeSpagy-
rici, arfefiicum , &. amipigmentmn croceum;
rubrum, fandaracham
; album,propriono-
mine arfenicum , vel Arrhenium , feuma-
fculumvocant. Qiiamvisvcrb.utidiximus,
potentiffmii veneni genus fit
,
ubi tamen
a fuperfluis excrementitiarum fzcum im-
puritatibus depurgatum fuerit
, in extrema
membrorumcura,utiinlueGallica ,ferpa-
gine, gangrxna, fphacelo curando, nonnul-
Arfenicum
lum ufum obtinet. Tempore quoque peflis
ftemmne-
falutifetum ptophyladicum effe perhibe-
tur, dequovidenoflram in traftatu rt'i?P(f//e
fententiam : Ineflenim illiviscalefacien-
di,dlfrolvendi,corrodendi ,& adfimilefibi
malign^ qualitatis virus attrahendum efii-
cax magnes.
II.
Marqhajitarum origo-, natura,proprietcu.
Infignis Manchafitarum
,
quas Graeci pyri-
169'
dium.
la
,
quod lapidibus non convenit ;
malleo
vero tendi minime potefl , uti lapides
;
quod
folismetallisproprium efl. Cuiusrei caufa
fur
Mar-
,
quod ficcum non perfeaeuniatur
hu-/^y>^^aa.
mido ei inexifVenti,neque bene tcmperetur,
tur.
neque per partes aequali menfura mifcea-
tur ,y/cc//<jr<f quippefua ahundante magnam
humidi portionem extrudit confumitque;
hincnuUo pene negotio frangitur. Quan-
docunque igitur igne fubterraneo acidus
"
illecorrupti
, aduflique fulphuris fpiritus,
una cum falino vapore in congruam terras
matricem inciderit , fitut pro conditione
& natura matricis ibidem frigore terras h\
marchefitam fubflantiam videlicet ob hu*
midi mercurialisdefeftum, minimefixam
condenfetur.
Exquopatet , Sifyphifaxum volvereeos
Marchafitd

r}

11/. ^ ^
iurum no
cmiflones, qui ex Marchafta autaurum, aut
conttnent.
auri tinfturam fe extrahere pofTe confiden-
mfiperac-
tius jaftitant. Si vero quandoque cum mar-
'"''""'
chafita nonnihil auri reperias , id tamen ad
marchafitJEnaturamnihilpertinet,
fedper
accidens illi accretum efie , uti in glebis ter-
reflribusplerumquefierifolet, tibi perfua-
deas velim : Si enim aqua forti id fepara-
tas vocant, copiapaffiminmineraliumfo-
Iveris, tantumacquires, quantumilliadje-
dinisreperitur,quKprodiverfitate metallo- |<5lumfuitauri,nonplus,necminus.
rum, in quae inclinant , & ex quorum natura Si virtutes Marchafta fpeftes , illae tales
virtutes
participant, differentiam fuam fortiuntur. funt, quaenulliex medicismineraliumviri-^^'^)^^^'^';^/''
varuMar-
Alias enim dicuntur marchafitie
auri ,- alix
busproprietatibufque cedunt, prsefertim fi
teftir""'
^''g^^i^
i
zWxferri
,
plumhi
,
cupri
,
five sris
; debito
, & legitimo modo praeparentur
, &
& quamvisomnes quoad fubflantiam ex u-' afuisimpuritatum quifquiliis fingulari in-
na , eademque materia componantur , non- 1 duflria depurgentur. Novi ego Medicum,
nullam tamen juxta gradum concodlionis qui Hyd^opicos etiam defperatiffimos folo
diverfitatem habent : per coftionemquippe extrafto ex marchefitis compofito, cura-
fuIphur,&mercuriusearum,utidiverfimode bat ; ita' autem procedebat. ExtraBum ex
inficitur, corrumpiturque,itaaliquamquo-
Ma>chafitis conficiebat cum aceto ,
aut
quedifFerentiaminter illas caufat
;
uti co- fucco limonum
,
granatorumque, deinde
loresdiverfl , albus , flavus , niger , & plum-
j
ad parvum ignem fuccum evaporari fine-
beus
,
quibus paflim imbuuntur
, demon-bat; quod in fundo refidebatfedimentum,
flrant ; efl enim Marchafita aurea, argen- inpillulasparvulas polychreflasredigebat,
tea , jerea, plumbea, uti diximus. hafce Hydropicis offerebat
,
quibus omnem
sydrofem
Si compofitionemMarchafitarum defideres: humorem intra corpus flabulantium ferofi-^""^'^'
Dicoeasexplurimofulphurea!bo,&rubro, tatem ad miraculum ufque purgari afTere-
infefto , &corrupto , cum plurimo fale arfe- bat ; fubinde quoque ex cremore tartari vi-
nicali polluto , & minima corrupti pariter
^ectes
Ortgo
^
eompofitio
Marchaft-
tarum.
mercurii portione componi. 'Exfulphure eas
componi , odor fat manifeflat, cujus con-
taminationem quoquepartium
,
quas Re.il-
gares vocant, excrementitiarumquefxcum
copia demonflrat : Sakm copiofum ei mi-
xtumoftenditejusperacetumSpagyricare
no diftillato mixto extratlum marchafiticum
haud abfimiles operationes perficiebat.
Et fi quis penitiusrationemhujusmedica-
menti confideret , is ftatim vel ex ipfo ma-
gnetifmo rerum diftarum veritatem perci-
piet. Cum enim Marchafitts , aquibusvir-
tutes immediate emanant , non fixis, fed
folutio ; eum corruptum ,
contaminatum- Ivolatilibus fulphuris
,
falifque fpiritibus,
quedeleteriafacultas,quaseidemineft , fatlob caufam fupra indicatam poUeant
;
Hy
indicat. Dixi parum mcrcurii iifdem com-
mixtum
;
quod inde patet, quod malleo ex-
tendi non pofiint , fed fere lapidum more in
pollinemfacileredigantur. Unde nonnulli
marchefitammedi2lapidesinter,&metal-
la naturse ^e'5*:.A\oAi9cv non incongrue dixe-
runt; ^undi enim potefi, &liquari , uti metal-
TOM.II.
iropici vero falina humorum corruptorum
ferofitate turgeant
;
hinc ut humorem,
fulphuris marchafitici aduftiva vis, & acri-
monia incidendo attenuat ,
exficcatque,
ita eum falini fpiritus ex legemagnetifmi,
ad fe attradum
,
porenti cathartico expel-
lunt.
170
SeSi.m.
MUNDl SUBTERRANEI
Caput III.
Jntimouii
,
JiVe
Stibii origo
,
natura
,
proprietits.
Cap.llL
;
Ntmomum , feu Stihium, adeo quoad , vifTe foeminam , cui anima citius , ac anti-
vamexem'
omnesferefacultates Marchefitis fi- monium vitrificatum operaricoepit,
ecor-^''*.""'f"''
1 n . 1 I , 1. 1 V -
n / I . r
qutantimo.
'
mile elt, utidnihjlabud, quam Mar- Iporeexient : Kurluspiiarmocopcei
hmu- moufifmt.
chejitam Saturninam
, feu
plumhariam ejfe di- 1 ium
,
qui quinque grana ejufdem antimonii
xerini; unde exiifdem , exquibusMarche- |fumj)ferat , &paulopoftexore
, &naribus
fitje, componitur raateriis , tametfi aliquan- 1 erumpentefanguine,fenfu, & mente amifla,
tulum plus Mercurii
,
quam Marchefitae ad- tertia die animam efflarit. Et Marchionis
Badenfis Philiherti Medicus aliquos fe co-
gnoffe refert,qui ex ejufdem ufu venisin pe-
'ctore ruptis, phthifi perierint. Oherndorphius
oberndor-
infignis medicus novit matronam quan-
"^"
dam, quae intraa^horascirciter ducenties
ufque ad sternum deliquium flibiato phar-
macoevacuata fuit. Deffenius quoque plu- Deflenius.
^^mimonii.
plumbiitafapit,utinillud eliquetur, adeo- res vidit, qui ufu antimonii non rite prs-
c(i\Q.\.QdiQimperfe[taplumhifpeciesYoc^n^os-\^2ir2LX.iinrnoxbos, longos inciderint, a qui-
imperfs-
fit; quamvis in plumboampliorismercurii Ibusnunquam extricaripotuerunt; refert &
aumpium-
cQpja^ quamin ftibio.elucefcat ,qui& illudTaliosqui ufu ejus in colicos dolores, diar-
dulcius mitiufque, hoc vero afperius
, aci-|rhoeas, convulfiones, cardialgian,fyncopas,
.
diufque, uti exadftringenti ejus facultatel&prsmaturasmortesindudlifuerunt.
Bru-p^Hf"
p</z>-/! dd
patet , reddat. Qui verb in ifto tintluram me- 1 no Leidelius meminitTonforis cujufdam,qui Leideiius.
wlM&^-rOT^^^^^^^^^^^^ol^icitiusinquirunt, prsterfum jcuipiamdolore humeri ex fluxione vexato
junftum habeat ; unde contra
,
quam multi
putant, facile in plumbum liquari poteft.
Conftat itaque exfulphure , ^ vifcofa terra
pinguedine , cum notabili falis pradominio,
undefacilemalleo fraftum omnem exten
fionem fugit, imo malleo diutius tortum,
:^ittnra&
in tenuifTimum pollinem abit. Naturam
adhibetw.
nil aliud vcnantur ; cum omnem ad tinftu-
ram philofophicam educendam
,
artem , &
ftibium vitrificatum exhibuerat, a quo ob
inteftinacorrofadolorexortus
,
quem ipfe
induftriam Chymicorum eludat ; fulphur ;colicumputarat,vinum potentiffimumex
enim, &mercurius, exquibusconftat,adeo |hibuit, ventremoleolaurino inunxit, ho
corrupta & infefta funt, ut neque fe ab ejus
modiinfeftioneullaratione extricare, ne-
que artis ulla prsparatione ab impuritati-
bus fuis in didum ufum liberari, diffolvique
varin ex
queant: quamvis ex varia ejus praeparatione
mira educantur ; fiquidem ex calcinatione
vitra , rubrum , flavum , regulinum, hyacin-
thinum, croceum,diaphoreticum
; equibus
Antimonio
conficiuntttr
vitra.
minem pene vit^ privavit. Innumera hujus-
modi exempla
,
que ego Romx vidi , addu-
cerepoffem ; fedhsec adveneniflihiatiYQhe-
mentiam oftendendam fufficiant.
Surrexeruttt tamen nonnulli hujustem-t//i//>^^w.
poris medici utriufquefeftac, qui antimonium
""'"""
^
y. .
^
,
.
/- 1 1 /
1
medmnn.
nonfolum non repudiant,led ad fidera us-
que extollunt , tS
')$
xfi^
Dei manum ap-
Antimo-
niumvene
num.
&regulus tahdem educitur,de quo fuo loco, ! pellantes : fi proinde damnum aliquod ex
&tempore. Si ver6/jc//^<i^ewejusconfide- jejus praepoftero ufu emergit , id nonjlihio
res, id certo certius eft, fme correftione pu
rum putum venenum effe ab arfenico-rner-
curiali qualitate m.ultum participans
,
uti
exfymptomatisj queis totius humani cor-
poris (Economiam mirum in modum in-
feftat, fatpatet, unde magna inter Medi
fed infulfis Chymicaftris ,
agyrtis, fimili-
bufque imperitse plebis impoftoribus im-
putandum afferunt
,
qui uti fupina ignoran-
tiapollent, ita eofcammonio, helleboro-
que sequeac antimonio, ultimo jegrotorum
exitio peccare poflunt ;
innumerofqueca-
cos deejusufucontroverfia nata eft
;
qui- |fus adducunt complurium
,
quibusnullum
bufdam id execrantibus
,
nonnullis vero, ! aliud alexipharmacum profuerat, folo anti-
Chymicis prsfertim
,
poft qualitates e- Imonioabinnumeriscorporum infirmitati-
j
ufdem virofas domitas, emendatafque,vel- 1 bus liberatos fuifTe ; De quibus lege , fi pla-
utidivinum quoddam medica.meninmam-\ cQt, /Indernacum ,Matthio/um
,
Quercetanum,^^^^^'^^'
plexantibus.
\Gefnerum ,
Crotonem, Rondoletium^zlio^qwQ^^^^f^i^^^^^^
^nntnm Antimonium non fecus , ac Arfenicum,'compIures . NonnuIIos etiam adducuntej-s.
TimoZlm-
Sandaracharn,Auripigmentum,Mercurium[ medicos
,
quiftihium adeo mite reddunt , ut
perttime- quaprajcipitatum.quafublimatum, wew infautibus etiam non rarb feliciffimo cum
'^'"-
potentiffimum
, & prorfus mortiferum effe, jfuccefTu exhibuerinr. Paracelfus omnium id
"aracdfus.
varii & horreadi cafus fat docuerunt
; fijmineralium arcanum in fe claudere ait,
quandoqueabimperita Agyrrarum, Alipta-decem quippe dulcedines habere, quse de-
rumquefanatica turba, inemendatum zgris cem virtutes prjeftant
,
quas Terra in de-
porreftum fucrit, quod vel ipfi Spagyrici cem herbas divifas habet, quas junftim in
Libavius.
primaj claffis philofophi atteftantur. Liha-\ Antimonio latere afi^erit
,
videlicet tantse
'z^iwpaftoremfpafmocorreptumabufuqua-
virtutis efi!e ut quod decem herbs viribus
tuor granorum antimonii
, fe vidifi!e refert : ! pollentes difl"erenti ufu in diverfis infirmi-
r<7/?iceIebrismedicusnobilem
fe cogno-jtatibus propulfandis conferunt
, unicum
id
Eraflu!
jjj
LIB.IX. DE IMPERF.
METALL.
CORPORiBUS.
cfoiiius,'
id antimonium prsftet. Unde Crollius , Si
Antimo-
StibiumpoJfdtpraparari,utJie vomitu perin-
"'"ZTtlt
(^"io''^ tantum operaretur, nullum in natura re-
tpinione ruY daripojle catharticum excellentius; Jntrin-
^r^llnM-
^'^'^ ^"^'^ utramque hilem purgat
fumma effica-
171
mumcontra
cia
, efilepficE , hydropi, lepm
,
fehriquartana
cmnesmor.
medetur ; ApoplexiiB
, alopecia, lElentia miri-
ficeprodejle dicitur: ohfirutliones hepatisjienis,
totiufque corporis referat , inteftinorum dolores
colicosfanat
;podagricis,fcahiofis
, ^afthmati-
cis auxiliatur. In Mania,fafcinatione,
^
philo-
mania
nilpraflayitim effe deprsedicat. Extrin-
fece vero cancrofos , Elephantiafin
,fiflulam
, lu-
pum,ctzteraqueulcera maligna curat
,
folidan-
dis
exiccandifque vulnerihus id fatis commen-
dare nequeunt. Parantur autem ex eo innumerce
medicime
, videlicet ,eflentia , tinlura , oleum,
acetum
, flores
,
pulvis diaphoreticus ; cumfac-
charo candi , cum quo tam ar^tofe vinculoflrin-
git, ut ah invicem vix ampliusfeparari queant,
unde magnus,arcanujqueejus in medicamentis
ufus efl.
Atque licEc eit oppofita priori fen-
tentja.
judicium
Cui vcro cx Iiifcc duobus fubfcribam , ne-
yiuthoru ae r .
/r i ~x
^..;
icio : neque meum eiie reor, hocce ju.y\\ov
non aliquam de corporis noftri fubftantia
partem
depracdetur ; idquePrifci non folum
ifocumma
diligentertradiderunt
,
pofteriorefquereli-^"'"'"'"'
giofe obfervarunt
, fed & experientia rerum
magiflraobfervavit,
ut kpurgantihusviok-
ter
&enormitertrahentihus
fedulo caveamus,
fiquidem nihil viribus
demoliendis viru-
lentius
,
nii mortepropinquius
his eflepos-
fit
;
utpote qu cordis robur
confringant,

fpiritusconfumant,
mentem
ftupefaciant,
humores conturbent , fitim , naufeam
, &
tormina pariant; verbo, vifceribus
omnibus
peflundatis
,
letho occafionem dent. In hu-
jufmodiitaquey?i.5/tff/j-
alexipharmacis cau-
tionem magnam
, induftriam fingularem,
ftudiofam prjemeditationem , exercitatio-
nemlongam,judiciumlimatum,&examen
perfeftum requiri
,
quis non videt
.?
neque
Medicos unquam
,
nifi fumma neceftitate
poftulante
, & fi quandoque nimis altas
morbus radices egerit, ea ufurpare debere
cenfeo
:
ubi enim de falute
humana agitur,
non ftandum
uniufcujufquejudicio,fedeo-
rum, qui auftoritatem longo
fibitempore
compararunt
; unde non poftum non repro-
^tJ-^i EridtspomumtTi^Cii^tt^: hoc tanti^m
jbare eorum Medicorum
confuetudinem
,
dico, magnacautela,&circumfpedionemlqui
vel ad minimam corporis
ftypticita-
re periculo non vacante procedendum efle,
neque cuilibet chymicaftro confidendum,
neque dandum hujufmodi medicamentum,
nifi in vehementioribus morborum affe-
dlionibus. Cum enimquantavisetiamdofi
arfenicalihus mercurialihufquefpiritihus,uti ex
vomitu patet, turgeat, f5 erl non poteft
,
quin
tem
,
(cummitioribus,lenioribufqueexve-
getabilium familia non careant ) tam enor-
mia medicamenta indifcreto zelopraebent,
atque ut medicamenti vires comperiant,
temere
, & prascipitanter in aegri hominis
pelle ludere videntur. Plura de Antimonio
in Se^ione de Fenenis Ledlor videat.
C A P U T IV.
T)e Jrgento
yiVo,JtVe Mercurio^ejnfique natura, &miris proprietatihui.
VIS
Mercurii
Cap.lV.^^^
in uUa rerumnaturaliumproprietate
'
^inefFabilis Dei OPT.MAX.Sapientia,
^^potentia, &gloria majeftatis in Natura
operantis elucefcit, certo in incomprehenfi-
inexfiicii-
jjjij argentivivi.quem Mercuriumwxi^o vo-
cant,natura, maximefefpecftandam prabet,
propter vires , effeftufque , & compofitio-
nem fingularem ; in qua aqua illa viva, pon-
derofa, metallis tantopere amica, per fe im-
pura, imo ventus ille admirandus, cui nil in
regno minerali comparandum cenfeo,quafi
Gorgone confpecfta nihilominus fervato
ponderefuoin lapidem tranfmutatur
,
qui
puritate , & perfpicuitate fua cum quavis
cryftallo
,
poteftate vero nil fibi ,tefte Liha-
vio, par invenit ; uti enimid fumme vits
contrarium^^j/r^^xque venenum&^; itanon
minusfummum contra venena remedium fe-
cum habet , atque adeo fieri poteft omnium
morborum fanabilium remedium unicum,
&praeftantiffimum. Ingens in hoc minerali
abftrufus mirabilium operum Thaumatur-
gus, de cujus vi fi videantur omnia dift^
^^^, tamen reftant adhuc longe plura di-
cenda ; adeoque mihi perfuafum eft ,in hac
vitanecexplorari , nec ejuspoteftatum , vi-
TOM.II.
Libavius.
riumque multiplicitatem
verbis enarrari
pofTe
; utproinde fatius fit, immenfam D E l
O P T. MAX. Sapientiam in hifce admi-
rari
,
quam plenam perfe^Jtamque , intima-
rumproprietatum mixti hujus tam admi-
randi notitiam fibi polliceri ; de quibus ta-
metfi multi Medicinae rerumque natura-
lium Antiftites fcripferint , femper tamen
plura, & plura ex ejusdifTolutionearcana
refultare , is folum norit
,
qui ejus experi-
mentum fecerit : nec defunt
,
quae in prifco-
rum opinionibus emendanda videantur;
qus infequsntihus de tranfmutatione metallo-
/w fufius profequemur. Sed jam adinfti-
tutumnoftrum.
. I.
De mirisproprietatihus Mercurii.
Tdrargyrum
,
five Argentum vivum,
Hyw^^ri
Chymicisob mobilitatem fuam Mer-A^^'''^''
curius, eft iiquorminera/isexaquametai/ica,"'""^^'
vifcidus , terreus
, fu/phure exaBe contempera-
tus, fpirituofus
,
frigidus , humidus , a/hus in
manifefto , calidfus , ficcus , rubeus , &omni-
c^^/ordeniqueinocculto; penetratmetalla,
quibus adnxret , intime, eaque refolvit:

T A omnium
172
MUNDI SUBTERRANEI
^'(f^.III.omnium
metallomm materia, ad quorami exceperis, omnia csterametallaipfi , non omniaprt.
fubftantiam,ficut&fal
,&:fulphur,requiri- fecusacfubereuscortexaqux,
innatare fo-
tur
7ravo-7i
6jW.ic, quaedam, metallica omnia
in fe continens,quod &innumericolores,
quosmox,ubiignemfentit,exhibet,teftan-
rur. Dicitur Argentum vivum
,
quiaargen-
tumcolorerefert, &quovis impetuabuno
inaliumlocumfacilemovetur
;
prs omni-
bus mineralibus privatam quandam, miran-
damque naturam
,
quas fatis penetrari ne-
queat, accepit, admirandifque nonnuUis
virtutibus praeditum eft , iifque itacontra-
riis, ut de eo dici poflit,
Frigida cum calidisfunt mifla, humentiaficcis;
Unde ex hac naturarum in uno mixto com-
plexarumcontrarietate, ita contrariae, re-
pugnantefque opiniones in animis Chymi-
corum puUularunt , ut vix fit
,
qui fe ab hu-
jus impenetrabili natura aby([o , ac vi indoma-
bili expedire poflit ; & ideo menteconfufi
nihil non agunt
,
quo huncMercurium per-
domare poflint. Hinc ut fixationi aptior
ter aurum
Mercuri
leant: Cuprumenim, ferrum, ftannum, r-MMJ,
plumbumcujufcunqueponderis ei injefta,
quicunque.experimentum facere volet, non
fecus, ac lignum quodvis aqu innatare
comperiet, folum aurum in illo fubfidet, ex
dura mox folidaque in liquidam fubftan-
tiam refolutum.
TeTtia. proprietas eft
,
quod csteris me-
praterau-
tallis,veluti fpretis, negleftifque,/o/i/<j auri,
^'""
e^
'*"
^argenti graiiam, confortiumque ambire vi-
mJa^re^U-
deatur : alia verb metalla , fi vel ipfi conjun-
? >etii
(fta fuerint, nefcio qua tyrannide invafa, ea-
""^"'"'^-
dem fua prsfentia.penetret, perforet , confi-
ciat, confumat, exedendoque penitus de-
ftruat : Unde rerum omnium venenum merito
dicitur.
Quzrta. proprietajl eH
,
quod licetfufum,
Mereuritn
ac in minutijfimas, eafque infinitas pene/ar-
'^^iPtHt-
ticulas clijjj^atum,i\xexi\. nullam tamen earum
perdat facile
,
fed univerfse continuo fere
fiat, aliqui fugaci illo fpiritu privatum , injcolligant, & in priftinam unionem, focie
fuccis venofisfepultummacerant
;
quidam
inaquisfortifiTimis & corrofivis, ad fuper-
fluam humiditatem eluendam fuffocare
ftudenr. Nonnulli ftercoribus
,
atque ex-
crementis animalium , fumoque calenti ob-
iWi!r(;; rutummiferabilitercruciant. Non defunt,
qui pauperculum & infontem ftriftifiimis
carceribusinclufum, vindlumque compedi-
bus , alis quoque truncent , ac varia prsecipi-
tatione , fublimatione , calcinatione, fer-
incorrtgv
bilit.
tatemque coeant ; ut vel hinc non finecaufa
a Philofophis
, atemafubflantia , Scaternus
liquor, cum nihil fit, quod eum deftruere,
& abolere poflit ,
appelletur
.
Qniniz proprietas eft, quod etfi aurum,
Mercuriiii
argentumque a cupro, casterifquemetallis^^"'*""'
hydrargyri opefeparetur , ad eadem tamen
unienda , conglutinandaque, id prorfus neces-
farium fit, utpatetindeaurandismetallis:
auro enim commixtus Mercurius inftar cerae
mentatione, putrefaftione,amalgamatio- maflamfacitmollem, quaillitaepriuslami-
ne, fixatione, coagulatione,
fimilibufque nceinaurandaeignisopeita iis aurum unir,
Chymiftarum tormentis exercitum , eum ut vix uUa arte amplius feparari poflit ; ipfe
Jion alis tantum, pedibus, manibufque pri-
vare , fed & vita omnibus modis conten-
dant : Verum fubtiliflima quadam vi imbu-
tus, dum minjme provident , folita fua , fal-
lacique fugacitate, qua data porta ruens , ex
omnibus ejufmodi vinculis, carceribus, tor-
mentifque folutus, derepente e manibus
vero Mercurius moxubi ignem fentit, vel-
uti probe fuo munere fundtus , tenues eva-
nefcit in auras.
Sexta propnetas eft
,
quod etfi rerum o-
mngra-
mnium graviflimum
,
ac ponderofiflimum
f'f
,^.
"'
f.
"
. .
^ hil levtKS
lit argentum Vivum, exiguo tamen tempore^j,^^^;.^^,,.
'
nfubftantiamfubtilijiimam, levijiimam, fuga-
tortorum fuorum elapfus , tenues evanefcit ' ciflimamque,vel ad ignis taftum converfum
in auras, adverfariofquefuoscallidafuaim
pofturacircumventosnon fine indignatio-
ne , veluti fubridendo , &vafis , &burfis va-
cuos relinquit. Sed hifce reliftis
, ad rem
veniamus,
Frtprieta.
Prima igitut proprietas Argenti vivi eft
alas afliimat
;
quod fi omnino difparuifl"e
cenfeas
,
jam iterum repentina quadam me-
tamorphofi ,
in fubftantiam graviflimam
converfum effe cum admiratione videas.
Septima.proprietasmagneticavidetut : nam Aurum ap-
hoc unicum experientia nobis innotuit
J^f^'^f'1^
*"fj'^^'^''
e]\xs fluxibilitas
,
qua etfireveradiftinftum, quod hydrargyrum fecreto quodam naturae
gyn.
Hyirargy-
rum gr.
'vijpmum.
feparatumque foflile fit,aIiorum tamen mo-
renonconfiftit,
necdurumeft, fed potius
liquor quaquaverfum propria , & ingenita
fibivirtute fufilis; neque fixari poteft,nifi
certa,& raraquadam induftriapauciflimis
nota, quam qui fciverit, ei nihil in tranfmu-
tatione metallorum difficilius efle judico,
cumfinem operis in tintlura Lume fit con-
fecutus.
Alteraproprietoi Mercurii
eft.quod, etfi
liquoris fubftantiam acceperit,
caeteris ta-
men
omnibus, & fingulis metallis gravior , &
ponderofior
exiftat ; unde fit , ut fi aurum
inftinftu aurum appetat, id ampleftatur, ac
infuum quafi finum recipiat;ejufqueprima-
ria virtus eft,ut miro quodam confenfu^i!//*?
adhaerefcatjilludque promptiflTime penejcret.
Nam fi vicinum fibi aurum vel praefentiat^ei
fe adeo medullitus implicat , ut eo amplexu
nudatum aurum , metallaalia, quibusper-
mixtum erat, deponat, &quafi excutiat.
. II.
De Natura mifla
Mercurii
, ^
ubi nafcatur.
Eft quoque Mercurius vere hermaphrodi-
tus, ejus naturae, &
proprietatis, qua^nullum
aliud
LIB.IX. DE IMPERF. METALL. CORPORIBUS.
Cap. IV.
aliud in natura mixtum dotatum fpefta
mus , ex fe , &fua natura calidum , &humi
73.
Mercurit
ex
ot)pa/itis
biM conjH-
tutio.
dum, terreum five frigidum & ficcum, oppo-
fitis qualitatibus conltitutum ; calorem , &
ficcitatem monftrat in fui fublimatione
;
humidum , & terreum in fuo naturali flatu
;
& humiditatem in fuainftabilifluxibilita-
te; terreum, quia nihil humeftat. Metallum
& no metallum : non metallum , ob fuam
fluxibilitatem
,
qua omnes mallei idus elu-
dit; perfe enim fluit ut aqua; caetera vero
metalla non nifi liquefafta fluunt ; neque
du(R:iIe , frangitur enim in milleguttas , ubi
in terram ceciderit ,ideo & metalla
,
quibus
jungitur, fragilia reddit, etiamplumbum,
& aurum. Quod vero humiditas ejusme-
tallica fitjimo & metallum quoddam poten-
tiale , ex eo paitet
,
quod omnibus mifceatur
reliqua jam dudumperoptarit
nojfepenitius R. V-
fingalariter perquijjvi omnia
,
^fequentia nune
de lis perfcribenda duxi. Locus
,
qui in eadem
cum
Goritiaquafiekvationepoli
eft,in
vallepro-
fundifiima jacet undique
infeptus montihm, cu-
jus nosplanum
pofi trium horce quadrantium
fpatium continuo
defcenfu vix attigimus.Pagum
Defcriptlo
commodetransjiuit
torrens , unde
(S nomenfor-^^^^f^^ll
tafiis Hydria,
quialinnumerisfuhlevansope-Cam\ch,
ras lahorihus
,
varie
,
ac
artificiofe derivatus.^'^^^^^^'"
r \
7 7
' rum vivum
vanosjummocieterum
conatu lahores facillimectmuc.
fupplet ;
nam illim
heneficio ultra centum orgyiis
projundas fuhterraneas
aquas ,
anttiis aliquot
ahinfimo una in
alteramfefe infundente , donec
ad
fummumperducatur
, artificiofifiime exhau-
riunt,qu(Z alias
infofja operas impedirent.Mate-
ria
effofta perfolam bydraulicam (unicotantum
bomine opus diri^ente)
funem in
fe
innelentem
metaIIis,inunopIus,quaminaItero, c^'m\gravif^imi ponderis ac inventis molis attrabi
ab omnibus avidiflime imbibitur, ari tamen ! tur demittiturque
; terra item inutilisa materia
difjiculter adbaret , diificillimeferro, ob mi- 1 hydrargyro referta, percommode eltcitur
, @
norem ad ea fimilitudinem , majorem vero \fimilia. Sedplura
defoffa ipfa. CollicuLus e(i ar-
ad cJEtera ; unde & ah omnihus metailislsler-
1
horihus nudus
,
gramine tamen
latifftmus , cir-
curius Spagyrica arte extrahi
poteft,
uti fuo
j
cuitu dimidiam Uucam, ut cenfeo,vix adaquans,
loco in Experimentis docebitur. \fuh
quo tbefaurus kattenus
effoffus
jacuit pene
Quaeritur autem caufa , curfacilius aliqui-
\
omnis. Hacpatet introitus in dire^tum altquam-
lusmetallisadbareat,quamalteri} Dico ca.u-\diu protenfus , demiftus adeo , ut vix unquam
fam efCefimi/itudinem, qua corpora fimilia fe
jufla
virum magnitudinis eredo corporeprogre-
naturaliter appetunt,fefovent magis, ut-
dientemadmittat\indeinfiniflramhiatdefcen-
pote qux ab iis perfeftionem fuam a natura \fus,non adeo tamen pracipiti aprincipio gradu,
intentam confequantur
;
hinc auro, & ^r-^.ut ah itinere deterreat ingredienteni,donec ali-
gento, plumbo, flanno, ob nefcio quas ami- quamdiu indudus, adperpendiculum
ere^iasfca-
citias legesfacileadhxret, nonitemaeri, 8i\lasatttngat;uhifanehorreoreferens,fiahyffum
ferro
;
aurum vero , & argentum nonfacile
tantum , fed helluonis inflar avidiflime
combibit, eo quod fuam ex iis perfeftio-
nem , altiorifque dignitatis flatum ambire
videatur ; impuram autem , & imperfedam
ejus effe fubflantiam , ex nigredine, qua
tradlantium manus imbuuntur, patet. Quod
veroinfublimationefo/^j avolet, ratio efl,
quod exhalationem non uflam , fed uflibi-
lem contineat
,
qua vaporofaattolliturfub-
flantia. QuodvQX.Q nunquam comhuratur , cau-
fa efl
,
perfefta terrei cum humido commi-
flio, qu^abuftionedefenditur.
Argentum
'^^^d.vx.Qm duplex : Nativum
^
faSlitium.
"pkx^^^riMi.
Illud vel efl Virgineum
,
quod ex fornici-
vumiiirfci-hxis
fubterranearum fodinarum deflillat,
attmm.
omniumque depurgatiflimum efl : vel ex
cinnahrio, quK matrix ejus efl, arte educitur;
modum alibidocebimus. In'Hifpania pu-
riffimum reperitur. Hydria in Carniola ex
lapidefubrufefcente exprimitur. Verum ut
modum & rationem, induflriamque, qua
eum opifices exrrahunt perficiuntque, ad-
sjgirmund.
dam, hoc loco epiflolam
,
qua P.Sigifmundus
Sifertu e Societate noflra
,
qui dic^um lo-
cum diligenter infpexit , omnia non minus
fcite,quam eieganterdefcribit , fubjungam.
Hydna
fiveSjc
autem fctibit : Elapio anno dum Goritia
lodina ar- ^. _ . .
i-'
. . . i .
illam vix vifu terminahilem mecum repeto , in
quamfefe qui ita
curiofitatemfuampafcere
defi-
derat, debet immittere.
Eft
foffa
a fummo in
infimum centum
, ^aliqmt orgyiasprofunditate
adaquans
; vaftitaternverh
tam
facile oh varios
in dextram
, finifiramque diftrakos meatus at-
tingere nonpotui ; colligere eam nonnihil exinde
licehit
,
qued ah introitu
adegreffum tres omni-
no bora
,
fi
ultra
folitumfefe quis non detineat,
fupputentur. In hac continuo lahore ad idjam
quafinati
loci incola mutatis vicihus diu no6lu-
que defudant ,fuoquejam
quifque fungi munere
novit,ita ut quidam
fintfoftores
tantum ; aliiqui
eruderatajam in locum , unde in apertum extra-
hantur , convehant, idque in tenehris etiam he-
neficio rimaper totum iter rele deduiia,in qua
rotula curriculi inamhulans vehentem deducit.
Aliorumpracipue intereft machinis
,
quihus a-
qua
,
utdixi, educitur , attendere, ac admanus
hahere omnia
,
qua defeftui fuhitaneo fuppo-
nant. Sunt etiam, qui de loco aura recentiori, in
inferiora ,
uhi defeftus aeris
eft,
eum jollihus
hauftum , canalihufve inclufum detrudant
, fine
quo vix diuturni forent inferiorum lahores. Cce-
terum non effoditur tantum vi continua Mer-
curius
, fed variis in locis aliquando
forte
apertis per
fe
exftillat , nuilo tgne
, aut ulte-
riori conatu ad puritatem
fuam
,
quam ahfoiu-
gemi vivi
Clagenfurtum iterhaherem ,placuit in Hydriam tiffimam hahet
,
indiget , unde virgineus appel-
inCATnioh
excurrere,^curiofitatijamdudumoptatifiimaUatur,
de quo fefquialteram forte
lihram dono
ecri
^^^^-
fatisfacere:Cumque ejus loci conftitutionem
achhidem a loci curatore acceptam mecum haheo.
r
3
Haec
s.^/.iil
'74
MUNDI SUBTERRANEI
Haec de
Bydria velvifa, vel ibidem audita
fatis.
. III.
De Medicis viriutihus Mercurii,
^
an
'venenumfit.
His jam rite appofitis ,
ad uirtutes meJi-
cas Mercurii jzm veniamus ,
quas cum in Se-
lione de Fenenis fufe defcribamus ,
Hydrar-
g^r7omnium confeffione Medicorum in-
terpura i^^^if^^ponitur, prsfertim fi habenis
laxatis praecipitatus aut fublimatus fuerit.
Quos quxfo is
,
qui perditos Alchymiflas
tantopere exhilarat , in infimum miferia-
Antarvetus.
rumbarathrum deturbavit
.> Antarvetm Crm-
fo
fe ditioremforeait, fi tot haberet num-
mos, quot Mercurius pracifitatushii^uliiTtt.
Lmt.UoR- laurentius Hoffmannus
dicit, Medicaftrum
mannus.
quenJam
cuidamduasexhibuiffepilulasex
Mercurio confeftas.quarum prima fumpti
in paralyfin , alteraquoque fumptiinapo-
Libavius. plexiam iucidifie ait. Iil'<Jt;/.f nofi^e fe ho-
Mortifera
Hiinem dicit, quiColicisinfeftodoloribus
lAereurii
uuam Mercurialem pilulam dederat
,
perti-
medtca-
^^^^ alvo , fccundam , & tertiamadiecifi~e,
mentti.
t \ n
paulopoftanimamcum excrementis eges-
oberdor-
|j{]^ O^^r^or/^j- Aliptam fe novifl^enarrat,
qui fpatio biennii fexaginta tres homines
hydrargyriufu,&fumoe medio fuftulerit.
Taceo multos Mercurio illitos
,
ipfo fpe-
d:ante, in epilepfiam
,
paralyfm , &apople-
Fernelius. xiam incidifi^e. . Fernelius refert , coriario
cuidam ob afiximptum hydrargyrum non fo-
lum finciput & utramque cerebri menin-
gem computruifl"e ;
fed & fubjecflam cere-
belli fubftantiam in abfcefiiim converfam
efile. Complures quotidiana experientia
docet , Mercurio inunftos , in paralyfin, fur-
ditatem, ftrumas , colicos dolores , dyfente-
rias, convulfiones, lipothymias , tremores
incidifi!e ; alios dentes expuifi~e ; nonnullos
ungues, capillos, maxillam, columellam,
artus perdidifl"e
;
quofdam periofticis dis-
tentionibus ,
contraftionibus , morbifque
lue ipfa atrocioribus ufque ad extremum
vitshalitum difcruciatosvixifi~e. Cgnfefibs
audivi venerea lue infeftos , tam intolera-
bili tormento non fecus 3.cTauro Peril/iin-
clufos cruciatos , ac veluti infernali igne
tortos fuiflle. Qusritur itaque tantorum
fymptomatum
caufa
.^
Dico , efie Arfenicales
fpiritus falium acerrimorum fpiritibus con-
junclos
,
qui calore interno fublimati , uti in
fubtilifiTimam fubftantiam convertuntur,
ita quoque univerfos corporis meatus , dum
penetrant, omnia rodunt , vellicant , lanci-
nant , ^ in tabum cum ultima humani cor-
]
porisruina, &exitio
convertunt. Videde
hifce plura Se^lwne de Venenis.
Corrcaus
Satis tamen admirari non pofiumus Divi-
/r>e<i:wi."2ESapientiaedilpolitionem circa hydrargy-
fiuberri-
ron
,
quodtametfi venenum adeo atrox, &
'""
prorfus lethiferum fit , omnem tamen ab eo
benignitatem
,
falubritatemque
exclulam
noluifie
;
id enim, fiperitum nadtum
fuerit
artificem, prudentemque medicum, nuUum
morbigenus aggredi recufat, dumadsqua-
litatis proportionem perturbatos humores
nimii fubtradlione & quod deeft , additione
reducit;unde Paracelfus legitime praepara- Paracdfus.
tum ,halfamiNatura , Sctheriacanaturalisti-
tulocohoneftare nonveretur;confiftit au-
tQxn hydrargyripraparatio non in purgatio-
ne(quammultiejufdem per corium trans-
colatione, mobilitatemque ejus aceto , uri-
na, lixivio, fucco limonum coerceri & ab
omnimalignJtatedepuraripofl~e, falfo fibi
perfuadent ; licet hifce mortificatusvidea-
tur, is tamen fuperaffufa aquatepidamox
refurgensfolitamfuam tyrannidem exerce-
re non definet.) fed perfe^a ejus purgatio in
^omoi
fulphurearum
,
plumbearumque mahgnitatum^'"''"^'""'-
fubtraBione confiflit
; hoc enim pafto fulphur
arfenicaleperfublimationem toUitur, ani-
ma per igneam fixationem fublimationis,
pr2cipitationis,&variediftillationisartifi-
cio privatur,qui proprie Mercurius Philofo-
phicus eft, & ad varios ufus tum intrinfecis,
tum extrinfecis infirmitatibus curandis,mi-
re opportunus
;
quamdiu vero corrofiva fa-
lium fub eo latitantium acrimonia in eo du-
rat, tamdiu deleteria adhuc qualitate imbu-
tus cenferi debet; illa verb dempta,jam pau-
latim depofita feritate , & truculentia mi-
tefcit ; Cujus/^Kweft, quando advitam
priftinam nuUaamplius arte reduci poteft.
Admirandas vero conclamatorum morbo-
rumhujus beneficio curas fadlas vide apud
Paracelfum, Lihavium, Mylium, Quercetanum^ViTicelfus.
aliofque Chymicos. Atqueh$cChymico-J^'^|^7'"'-
rum funt miracula mirificis fane elogiis de-
QuercetiiB.
fcripta- Quicquid fit de miris rite prasparati
Mercurii in medicina ufibus; ego tamen na-
turas rerum fecundum intimas illarum es-
fentias penitus confiderans , Mercurium
quocunquetandem modo fivepraecipitatio-
ne, autfublimatione , five alio quovis modo
prsparatum , ad hujufmodi morborum tru-
culentiam propulfandam.nifi vitaaegri jam
defperata , adhiberi neque pofiTe neque de-
bere cenfeo ;
cum enim exitialis illa Mer-
curii poteftas
, & virtus non elementaris,
fed fpecifica vis , &proprietas a forma ejus-
dem immediate profluat,& emanet, cer-
tum eft, illam ab eadem nuUa vi , nulla arte
penitus fep^rari pofl^e, nifi totam rei fub-
ftantiam toUereprorfasvelimus. Quod fi
fudicium
ita eft
,
certe is femper o.vwii^i/fecumha-^"^^",^^''*
bebit abfconditum nefcio quid r^alignum,ir,frcHriaii.
quod intus operans , tametfi sgrum ab hu-
morum malignantis naturae coUuvie fub-
indeliberarevideatur, femper tamen fero-
cix fuje memor, altiufque infinuatum op-
portuno tempore infurgens ,
occultis fuis
machinis fufque deque ad ultimam ufque
mortis metam vertit omnia.
Sedobjicienthic forfan Chymici , Mer-
curium poft domitas malignitates
, tum
vel maxime mira illa facultate morborum
omnium
Cap.lV.
LIB.IX. DE IMPERF. METALL. CORPORIBUS. ly^
omniumcuratricepollere. Ac ego qu^ro ex fluxibilitatem fuam nullus ei locus certus,
eis: Mercuriusitimortijicatusvela^etaliquid,
\ fitufque ftabilis in natura aflignari poffit;
'velnil aget? uti hoc negabunt, fic & illud
nequeetiamalterativuseft.cumhydrargy-
concederenonpofTunr. ^Venimij^^fjfjVelilla roneregioneauri,
&argenti, aut etiam e
fuafpecificavirtuteaget,velaliaaliquavir irationeobeli aurei, &argentei exadliftime
tutedenovoacquifita. Si prius , ergo fem- 1 librati
,
quantumvis vicinum
, nullum ta-
perquantumvis domitus, (&coercitus,non-jmen alterationis, attraiflionifque
, ut fre-
nuIiavirJrfntsfu3EnequitiE veftigia relin- quenti mihi experientia
innotuit , vefti-
quet; cumhxcrofivavisih fublimatoeies- 'gium poft fe relinquat, quod tamen fi ali-
fentialiter infit, ab eoque prorfusfeparari quomagnetifmopoIIeret,fierideberet.
Ob,^"'"""'?"
nequeat. Sipofterius, jamvelnihilaget,vel hanc eandemcaufam perperam quidam
e-f^!
fi aget aliquid
, & benevole quidem fine fo-
j
jus operationes inter Eleftricas computant,
lita ferocia aget: fi ita cft, Dico. Mercurium
'
cum omnia eJeBrica, qu^dam diffundant fjjiu-
tuncinnQvamprorfusfubftantiamefTentia- jZ'/^
,
quibus corpufcula non nifi leviftima
literdiftinftamabiifTe
;
nifitamen velimus circumfitamovent, &attrahunt;hydrargy-
dicere, euminhocftatunovoaliquo /wdgi?- ron autem prasterquam quod ponderofiffi
Paracelfus.
Fallopius,
UtrumMer
curius mtt-
gnetica vi
trahat au-
rum.
tifmo imbutum, quo, quemadmoclum carnfsvi
perina id ad fe trahunc venenum
,
quod a vi-
perafufumfuit ; ita & Mercurius. (fiveid
fiatvirtute quadamdiaphoretica, five pro-
cathartica) virulentos humani corporis hu-
mores trahat , & tra6tos foras expeilat. Ta-
metfi Iijec aliis medicamentis multo nobi-
lioribus perfici pofiint, nilitaqueMercurio
lucramur.
IV.
De Firtute admirahili
,
qua auro adharet,
@ caufa.
Non igitur inutiliter hoc loco ,
quomodo
ijlikfmodi conjun^iojiat
,
quaeri poteft. : Certe
cum memorats facuitates nullo non tem-
porePhilofophis admirationi fuerint, ma-
gna Chymicorum pars diverforum metallo-
rum confortia non nifi magnetifma quo-
dam fieri arbitrata eft , ut fufe probat Para-
celfus lih. de Tranfmut- Fallrpius exiftimat,
metalla hydrargyron non aliter trahere,
quammagnes trahit ferrum fuccinum pa-
leas ; lapidem quoque illum Philofophicum
Iippis,&tonforibusnotum,nonnifimagne-
tifmo comparari Chymici philofophi vo-
lunt. Quidquidfit, mirumfaneeft, videre
mumfit, nullumquoque, quantumvisfub-
tiliterlibratumqualitatis attradivaz in au-
ro
, aut contra aurum in hydrargyro fignum
prsbeat, certe inter Eleftrica computari
neutiquampoteft.
Neque dici poteft ratione vacui hanc^""''*"'"'*
. n- r - I

r-i I
iJacuitr-
conjunctionem neri, velutin
attradioneele-hitur.
mentari
; cum ekmentaris attratlio nullo alio
fine, nifi ad unionem , continuationemque
partiumin totofitordinata, qusinhac tro-
^ijyr,
metallica neceflaria non eft. Neque
difta conjunftio per confluxum fimiiium
effe poteft, ut in liomogeneis rebus apparet;
gutta fiquidem aquee
,
vel hydrargyri rapit
guttam , fibique eam jungit , non occulta
quadam vi, fed ex lege homogeneorum ,qua
partes fimiles , & ejufdem generis , ut con-
tra communem hoftem fe defendant
, fibi
conjungi appetunt. Ita oleaqinea devitatis
aqueis
,
oleagineis conjunguntur
;
aquea
vero repudiatis oleagineis
,
facile aqueis
commifcentur:Italiquores,quos^wwivo-
camus, fi aqueae naturse fuerint, quemadmo-
dum gummi cerallnum, dragacanrliinum,
fimiliaqueinaquadiflbluta,exfimilitudine
quadam naturas facile coeunt ; igneaj vero
folum argentum livum ah orhnilus metallis
\ naturs gummi , veluti maftiche , thus , fty
veluti appeti. Qutenam igitur hcecvii fit, &an ' rax, refina, fimiliaque , utpote diverfam na-
jittrallio
Auri (^
Mercurii
non eji mn-
inetica.
ex magneticae & electrics attraftionis clafTe
fit, jam reftat, ut declaremus.
Contra citatos igitur audores dicopri-
mo, hanc Hydrargyn cum auro,^ argento con-
juntlionem nulla ratione per attratlionem ma-
gneticam, ekmentaremfieri ; fi enim efTetper
magneticam proprie attraBienem
,
deberet hic
hydrargyri appetttusSid aurum duo prseftare
:
primo idincertoloco, ac natur2'fu2 con
gruoin hoc univerfo conftituere, ut fit in
magneticis ; fecundo , deberent hydrargy-
rum, & aurumitafealterare, utfimulacin
fphsramvirtutis venitalterutrum , ad alte-
rum quantocius ex fimilitudine quadam
naturae , acquirendjeque novae perfeftionis
appetitu confluat, quam nos proprie coltio-
nem, feu attradtionem vocamusmagneti-
cam. Sed appetitus, quo hydrargyron diftis
metallisfejungereappetit, non eftconfti-
tutivus
hydrargyri in certo loco , cum ob
turamfortita,aquisucmifceantur,adiginon
poftunt : Neque fleri poteft difta conjundlio
per appetitum quendam auri , & argenti,
quo tanquam fibi bonum, & conveniens Iiy-
drargyron attrahit , ficut fingula membra
ad fe nutrimentum conveniens attrahere
folent , cum aurum , &argentum , utpote in
fua perfeftione conftituta , hydrargyro non
ampliusindigeant.
ijicoigitxithancconjuntiionemfieriper be- caufa au
neficum,amicumqu.equendamauri,
^
^^?,^^^^*mefalMu,
in hydrargyron
effluxum
,
quo apprehendatur
Mercurius ,
feu per appetitum nacuralem
hydrargyriadaurum, &argentum, eafere
ratione, qua materia formam naturaliter
appetit,&difpofitionibus praeviis in unum
compofitum phyficum coalefcunt. Nam ut
refte Philofophus de hoc appetitu loquens,
oiiMa tSt' Tiv .v\yj ffle-Trsg <x,v To ^);Aii appef@^
^
dit^im -iisXS. Ea ratione
fe
bahet adformam
mate"
176
MUNDi
SeB
III.
materia , ut ai marem fcemtna, &
adpukhrum
turpe , nihilque efl hic materia appetitus, nifi
ad
recipiendam
formam inclinatio ipfi a
narura
debiram. Cum enim mareria exfe,
&fua natura rurpis fit, & imperfefta
,
priva-
taque omni decore , & pulchrirudine ,
ut
Scholseloquuntur , neceffaribid, quodipfi
SUBTERRANEI
Vides igitur, nihil in ejufmodiadioni-
bus magtietnum effe, fed unitlonemhujus-
modi metallorum cum hydrargyro
,
dictis
fibi appropriatis qualitatibus
perfici. Pari
ratione,cum videmusaurum cumargento,
chryfocoilafive borace coalefcere
, ferrum
cum ferro, creta in pulverem redafta,made-
ultimumcomplementum , &perfedionem fa<R:aque,arqueigniviolentoexpofH:icoire,
dare potefl , naturaliter appetit : Ita etiam
dico , cum hydrargyronmz.t&ti^ proxima me-
tallorum ,
minerale fit cum ob humidita-
tem nimiam ,tum obterreflrium impurita-
tum,quibusfcatet,abundanriam,iraimper-
feftum, &
defeftuofum, ur vix uUa arre, aur
induflriahumana
corrigi poffit, ac nihilo-
minus a natura ad ulteriorem perfedionem
ordinatum fit, ipfumque exfequoqueper-
fec^ionemuti& folidam confiflentiam af-
feftet , hanc unicam ab Auftore Naturae ac-
cepifrevideturprsrogarivam , ut miftumau-
ro
,
^
argetito
,
veluti in perfeftiorem for
mam , humiditate illa nimia aliquantifper
fupprefla redigatur ; auri vero , argentique
benefica vi , cum nifi per mutuos amplexus
frui non poffit, ad illa veluti potentia ad a
ftum ,
purum quiddam ad impurum
,
ad pul
chrum turpe appetitu naturali confluens,
eis fe unit, donec ejufdem humiditas auri
calore, argentique ficcitatefrigiditas retufa,
jdqueinconftantiiila fluxibilirare, eorum
ope exurum folidefcens ,
inrenram confi-
Hydrargy-
ftentem formam tandem adipifcatur. Cur-
Traralr
ntigitut hydrargyroti zd di6\a metalia, tan-
Tnateria quam i mpetfedlum ad perfedum ,
turpe ad
puiclirum, potentia ad aftum, ut ab ipfo
perficiatur.decoreturque, ac tandem pro va-
riis difpofitionibus in unum compofitum,
aurum , inquam ,
vel argentum coaiefcat.
Adhsfio iraque perficirur liac vifcofitate, qua
ahundat hydrargyron
, & fubrili- quadam vi
penerranriffima
,
qua inrimam fubflantiam
alterius metalli fubito permeat
,
qus per
fluxibilitatem mobilitatemque mirum in
modum promovetur : Argentum autem fic-
citare fua maxima nimiam Iiumidirarem
ejusaliquanrulumretundit, aurumafuper-
fluis curat terreftreitatibus, quas mutatio-
nesdeindefequitur intenta tranfmutatio.
'
firtmtn.
flannum cum plumbo, cupro,ferro,argento,
fola pice grscainunumconglutinari, non
ideo, ut multiignariperperamopinantur,
eaaftio inter magneticasconnumeraride-
bet, cum hsc non occuitis, {edprimis ,
autfe-
cundis qjialitatihus ovdin^nQ^eragSintm.
Quis non miretur, foio vapore, halitu,
Coagmea^
feufumo materisE ex ftanno,& plumbo com-
"t vhtf"'
mixts ,flanfium cum argento vivo ita cotijungi,
inditrari(}ue , ut colore , acduritieargentum
verum fi non fuperet,faltem malleum quan^
tumvisfuflinensadcequet ;& nifi egoveri-
tatem rei experimento comperifTem
,
nec
ut id crederem induci unquam potuifTem.
Cumigitur eodemplumbi vapore, & Mer-
curio, utexperientiadocet, aurum cstero-
quin folidiflimum in pulverem redigatur,
non efl dicendum , argentum vivum in au-
rum ingrefTum habere , ut in fubflantiam
ferri magneticus odor,ut quidam e Chymi-
cisvolunt, fedeomodo quo//r<j diximus.
Quod fmiiliter dici velim de csterorum
^"''^f^-
^
,
, r i r

rientia. tn
mineralium metamorphojt , ut uum lerrum in
tranfmu-
x& vitrioli virtute, flannum verbinplum-f*""'^"*
bum ope falis ammoniaci
;
hydrargyrum
^^^V
fulpliuris aftione in cinnabarim
;
plumbum
aceto in cerufiam; & hscignis vi in minium
vertitur ; neque ullus magnetifmus inter-
venirepotefV, cuminaquaregiaargentum
difloiutum SEri, aesin ea liquatum ferro,mira
quadamratione adhxrere experientia do-
cet; fedhaec omniaper qualitatesutnquetne-
tSLlloconvenientesHetineceffe ei\.: Hinc ri-
dendi funt qui tranfmutationem metallo-
rum magnetica quadam vi, certis herbis vel-
utiNapelli
,
pardalianches , doronici fucco
infira peragi pofTe credunr. Verum quomo-
do Mercurius ex minio, caererifque tum metal-
lis, rum mineralium , vegetahiliumquefuligini-
hus extrahi pofTit, in fequentibus exponetur.
C A p u T V.
"De ^ituminojts^ corporihu^.
Cap.\.
Sulphnr
^
bitumen
et^nia mi-
neraUa/nnt
PRoducit
Natura in utero fuo certum
pinguedinis
genus
,
quod fuo non fi-
xumfaiein hitumen excrefcit, at fale
fuo fixum in fulphur
degenerat; cui bitumen
fitatemix'torum, quibusadhxret, omnino
varium , &multiplex ; fi enim ex faxis ,
uti
in Murinenfi Agro,exftiiIat , tuncvQcatur
petroleum
;
fi verb ex adufli fulphuris liquo-
ita affine efl
, ut non incongrue hiiumen recolorenigro , odorefulphureo,
prodeat,
fulphur hquidum
, & fuiphur
, bitumen fixum,
coagulatumque diccrc poffis.
Efl itaque iJi/^/we,
Grxcisao-^ctA']^,
/^c-
cuspinguis,
& intenfecalidus
, humoris oleacei,
alendo tgni ob naturam ejus faciie inflam-
mabilem
aptiffmum
,
pro varietate
locorum,
quibusnaturaliterproducitur,
&prodiver-
pix terreftris
dicitur ;
Bitumen Babylonis
Naphthtam vocant ,
va^S^tJ five
bitumino-
fum liquorem ,
qui tantas cum igneamici-'
tias init , ut vel ad proximam ignis applica-
tionem inflammetur , variifquein Italise, &
Sicilis locis reperitur, uti inNaphthialo-
covicinoMineourbiSiciliae, ubi hujus bi-
tuminis
Naphth
'uid !
LIB.IX. DE IMPERF. METALL. CORPORIBUS.
Ca^. V.
vana
minis ^e
nera.
Stiabo.
tuminis fpeciem copiofefcaturientem olim
mevidifTeniemini. Iterum fifuccushicun-
diuofus ex fundo maris ex depuratiffima
fulphuris gleba fcaturiens in fuperficiem
elevetur , &fluduum deinde impulfu ad lit-
toradifpellatur,inibi isambientisacris fic-
^"tou-"
citateinduratusinjcc/Jconvertitur. Si
inis ee- rurfus bituminofus liquor ex lacubus fulphu-
Tb^o-
"^^is in fuperficiem aqus deferatur^ow-^pci.A']^,
proprie dicitur , uti in Albula Agri Tybur-
tini iacu
, & potiflimum inlacuPalacftinae,
quem inde Afphaltiten
, & mareMortuum
dicunt ; hoc deinde in littus appulfum duri-
tiem lapldofam purpureo colore induit.
Strabo : hitumen,\n(\mz, eji terrcegleha
,
qme
a
calore liquefatia ejflatur , atque dijfunditur, rur-
fumque veluti in glaciem forttjjimam ah aqua
frigidaimmutatur, qualiseftlacuum aqua, unde
^
feclione incifione opus
eft.
Si deinde cum
gleba infita falis virtute figatur , nafcetur
bituminofa terra
,
quam vel Ampelitin vo-
cant, eoquodvermesin vitibusenecet, vel,
Theophna.
f/jggpl^fajlf, tefle
,
pharr/?acitin ob infignem
in Medicina ufum , appellant. Si denique
exuftae carbonum adinftarglebcB fulphureje
jungitur , Ai6iv9j(.|, iarhofoftilis, aut Gagates
gignitur ,
de quibus in praecedentibus. Si
argillaceaglebaadmifcetur, maltha dicitur.
Iterum fi atrum candido coalefcat
,
pijfa-
fphaltus dicitur , id e{k,picihitumen
, &variis
in locis c montibus emanat, uti in Epiro, &
hoc eft nativum ; alterum eft faftitium , &
wa>wwdicitur,eoquod cadavera pice,&bi-
tumine condita intra arenas Libyae Solis
aeftu in bituminofum mixtum excrefcant,
quodmumiamvocant. Verumdemodo,&
ratione condiendorum cadaverum JEgy-
ptiis ufitatorum ex profefTo tradatum vide
in Tomo III. Oedipi Mgyptiaci , Sytagmate de
Mumiis : ac noviffime in peculiari Traftatu
De Mumia Gallicana Kx676. Amftelodami
edito.
Eitumen
Vides itaque Leftor , hitumen unum qui
'^TXi^TI
^^^
' ^eundem liquorem effe, a diverfis ta-
diverfitate
men aquis, glebis , lapidibus , limo , fuccis,
rerum, qrm-
-iiig quibus increfcit , tantam diverfi-
*f.deno- tatemnominumfortitumefle
;
qusutiva-
minatio-
riis coloribus difFerunt , ita quoquevariam
nemfumit.
,. ..,,... , .
mtuminis albt, mgri, rubri
,flavt , ctnerei
,
pur-
purei, denominationem dimanafTe conftat;
cumvero res,quibusadh2sret,variafaculta-
te , differentibus viribus
, & proprietatibus
imbutx fuerint , certe hitumen aliis
, aliifque
virihus imbui , tingique necefTe eft : calor
fiquidem fubterraneus, uti in praecedentibus
fufe demonftravimus, dum terreftrem illam
pinguedinem exaltat, pro variaaduftionis
ratione nunc fuccos rubentes , & candidos
efficere poteft, jam ex rubentibus flavos , ex
flavis virides, aut nigros,non fecus ac ex pi-
tuita dulci , cod:ionis virtute fit fanguis , ex
fanguine immodico calore , flava bilis, ex
flava denique bile aduftionis vi viridis , vel
atra.In hunc ergb modum hitumen quoddam
TOM.IL
77
liquidum ea de caufa candidum efl',quia mitis
calor id ex terris expreffit , ut in fuccino can-
didopatet, quod nefcio quaduIcedinepol-7"^'^^^^**''
let
^Jiavum verb ut majori caloris vi elabora- mm in u-
tur, ita quoque acrimoniam quandam ad-
''""'""^'**'
junftam habet ; nigrum vero, quia magno ca-
lore aduritur,nefcio quid empyreumatis ex-
hibet guftatum odoratumque;: Quae quidem
liqutdi hituminis fpecies non nifi ex dinerenti
caloris gradu exfurgunt
;
quod idem de li-
morum, glebarum , lapidum , fuccorumque,
quibus adhsret.colore, &viribus didum fit.
Si enim pix cum bitumine mifceatur
,
piffa-
fphaltum nafci neceffe eft ; Ita quoque fi per
falina, fulphurea , aut nitrofa , velalumino-
fa.vitriolataquelocadecurrat, iisbitumen
viribustingitur, quibusloca, perqusfluitj
anaturadotatafunt. Quihancregulamfer-
varit, facile fenfuum ope dehituminisviri-
hm
,
qualitatilufque judicium feret. Vide
qus m primoTomo{w.{\\ss^Q. hituminofis aquis
difcurrimus.
Hinc aliud calidum
,
frigidum aliud
, te-
pidumve ; aliud tenue
, aliud luti adinftar
craftum,
lentumque
; aliud
ficcum , molle , &
JciJJile
, aliud durum
, & faxea quadam fub-
ftantia imbutum , uti Gagates, carbofofli-
lis, lapis Thracius , Obfidianus. Suntprae-
terea
,
quae gratum , funtquaeingratum odo-
rm,fcetidumque exfpirent : quibus tamen
^'"""
"*"-
omnibus
, & fingulis convenit, facile in-
abundJntia
flammari, & patetexmontibus, quos car-
^'"""'-.
bonum vocant , uti demonte juxta Zvi^ic--^^^'^
"'"'
cam in Mifnia , refert Jgricola, quem fubin-
Agricok.
de ardere ferunt : In hoc ,
tefte Agricola,
foflbres primo ad pafliis altitudinem eruunc
terram , deinde dilatatam mollium carbo-
num venam inveniunt , fere altam paffus
tres, & dimidium, tumfaxafatiscraflaex-
cidunt , mox iterum reperiunt venam car-
bonum , fed durorum
,
quibus expiceno-
menpofuerunt , cuifimileseflevidenturob
nigrorem , fplendoremque . Sub hac vena
fubeft cadmia hituminofa , & fub hac pyri-
tes aluminofus , xs, puruni
, carbones
,
quos ignis depafcitur , terra in caminos in-
cidente extinfti in nigrum pulverem ver-
tuntur.
Nota quoque
,
quicquid in Sulphure
, Sale.,
Mercurio ,pinque
, &
un^uejum eft, huicliquo-
r/ primordialiter adfcrihendum efle. Quo-
niam iraque peruniverfumTelluris corpus
hujufmodi pinguedo diffufa eft , hinc fit, ut
& Vegetabilis natura ejus particeps fiats
quod vel maxime in Pinu, Larice, Terebin-
tho , csterifque refinam exfudantibus arbo-
ribus elucet ; adeo ut fi refinam hujufmo-
di vegetahile hitumen dixeris , red;e dixifle
cenfearis. Adhocquoque revocaripofTunt
omniaarborumgenera, quae prajterpicem,
refinam, gummiquoqueexfudant, utiBe-
tuls, Cerafi, Pruni.fimilefque ;
adeo qui-
dem , utvix plantafit, quaenonfuo^/r<j/i
hitumine dotata fit , five id picem , five refi-
Z
"
nam.
178
MUNDI SUB
SeSl.lll.nzm,
five
gummi.fivequemcunquealium!
liquorem pinguem appelles. Sed de hifce
;
in
Difquifitione vegetahilis Reqni plura. Ne-
j
que in Animali regno animal reperiri fcias,
quod non hujufmodi pinguedine & nutria-
\
tur , & eo veluti vinculo quodam glutinofo,
j
quo partes partibus apte conneftuntur,
conflituatur. Quidenima^i^/^jaliud^quaml
^//wf^aquoddamcoagulatum.? quae omnia
juxta intentam a nobis analogiam intelli-
gas velim.
Utilitates 'Bituminis.
Tnnumeras Bitumen virtutes halet,\x{\xv[\o^Q.
^immenfumin rebus naturae
;
fed princi-
pales tantum utilitates defcribam.
Primo. Perpetui ignis fuhterranei caufa
nulli prster fulphur , & bitumen , alteri ad-
fcribitur
,
uti in Primo Tomo fatis o{tendi-|
mus ; itaut uhicunque velmontes ardentes
,
vet
therma , reperiantur ,
ihi fulphur
,
^hitumen
,
abeflenonpoflint.
j
Secundo. Naphtha & Camphora,hituminisl
qnxdnm fpecies funt, aquis accenfa non fo-|
lum non extinguuntur , fed nutriuntur , &,
Ijiajus fui incrementum fumunt fulgoris.
j
ctmfhera
De Camphora quidem , utr um ex arbore , an
1
fjutd.
gjj terrae vifceribus emanet , magnainter
Minerologos concertatio eft. Ego noftro-
1
rum Patrum Indicorum inftruftione duplt-
cem camphoram invenio : unam lacrymam
vegetabilem, quse ex arbore quadam inin-
fulis Moluccis
,
potiffimum in Borneo infu-
la proveniente emanet : alteram ex China
nontam naturalem
,
quam faftitiam adfer-
ri. SeddeCamphorsviribusin Experimen-
tis pyroholicis fufius. iEgyptii^utiin^;'/^-
gmate de Mumiis Oedipi gyptiaci oftendi-
mus, bitumine ad mortuorum condituras
utebantur , ignem perpetuum fovebant , de
quibus in Oedipo noftro uberrime. Perfas tela'
bitumine illita, & in tefta hoftiumconje-i
Ammianus. 6ta,eaconcremafre/fJwidi/inarrat : Hoc;
illitaaramenta,arma,ferrum,contraaqui
injurias incorrupta perfeverant.
1
TERR ANEI
Maltha hituminoji
limifpecies , cum quid
Malih^.
attigit folidi , adhsret, &tadafequiturfu>
gientem , aquis accenditur, terra reftinguitur,
fi Plinio credimus. Bitumen, &Naphtha ar- piiniu!.
dent in aquis, earumque humorenutriun-
tur
;
de quibus in Experimentis pyroholicis.
Qu^verodebitumineJudaicofcribuntP/i-
nius, Solinus, Tacitm, & ex his ifidorui, & Pe- ifidorus.
reriiu
;
videlicetbitumen Judaicum, quod
in lacu Alfphaltite colligitur , adeo tenacis ^ffhaiti
lentoris eile , ut nonnififoeminarummen-'"^"^''"'*''
ftruis cedat, & quod ferrodomari nonpo-
teft, eorumtadufacile divellatujjfejunga-
turque
;
Verum illa fabulis annumeranda
funt
, cum experientis manifeftae repu-
gnent , & ii
,
qui id ab Indigenis extrahi vi-
derunt, niltale feobfervaftefateantur
;
de
quibus vide Itinerarium Petri Vallei,Brocardi,
Petr. Val-
aliorumque. Multis inlocisbitumineloco.g*"''^^.^^^
olei ad lucernas fovendas utuntur. Naves
fine bitumine multum in aquis durare ne-
queunt.
Si Medicas ejus virtutes defideres , id fiftit,
difcutit,contrahit, glutinat; ferpentesni-
dore fugat accenfum , fuffufioni oculorum
laconicum conferre probatur
;
illitum po-
dagroforum dolorem lenit ;
dentium do-
loribus una cum nitro illitum medetur
;
Tuffim
, & dyfenteriam vino potum fe-
dat. Cum aceto fumptum concretum dis-
cutit fanguinem
;
articulorum , lumbo-
rumque mitigat dolores
;
Jumentorum
impetigini , & fcabiei illitum mirifice
confert : Aqux , feu Thermse bitumino-
fae quantum conferant ad diverfa mor-
borum genera curanda in Primo Tomo di-
dlum eft.
Ex his omnibus luculenter colligitur, hu-
miditatem illam vifcofam , & pinguem
,
quae
in fulphure , fale , Mercurio deprehenditur,
nil aliud efte, quam pinguedinem illam pri-
mordialem chaoticae maftae inditam
,
qu^
deindeprovarietatererum^quibusadhaefit,
eam
,
quam diximus , nominum varietatem
adepta fuit.
Cap.W
Co
l
C A P U T VI.
T)e Marinis
fmBibm
,
CoraUio
,
tinionihm.
yOrallium
,
marina arhor ab omnibus
Phyfiologis definitur ; non enim nifi
in fundo maris crefcit, & non fecus
ac myrica in varios
ramosdiftenditurintra
ipfam aquam
, fruticeam mollitudinem in-
ter & duritiem faxeam
medium quid feda-
vtrum co- tur
;
unde vehemencer
hallucinantur, qui ei
iTwT/.
flaccidam
quandammollitiem
attribuunt;
ihfit.
neutiquam
,
fed illa
eodem modo intra
aquam fehabet,ac fcapus
filicis.autmyri-
cae
,
aut cujufcunque tandem
herbae firmiori
caule confiftentis
; fi enim plus aequo mollis
foret, in altum utique exfurgere
non pos-
io^t
, neque aquaemarinae
concitatiori mo-
tuirefilkre,
neque pifcium tranfeuntium
impetum fuftinere. Conftat autem milii
experientia , re^ifimo caudice in altum
fefe
didiam plantam firmiter erigere
, & tantae
duritiei , & firmitudinis caulem habere , ut
etiam fubinde pifcantium retia dilaceret;
& quoniam mare Drepanitanum in Sicilia
coralli
feracifiimum eft ,
magnumquequot-
annis ex ejus pifcatione Drepanitana; Urbi
lucrum provenic ; unde prseterlapfis annis
in raritatem Mufei mei integram rupis
par-jMpesconU
tem totam corallis confitam Eximius , & Eru -
mlrt^rT-
ditiffimus Vir Jacohus Scaphylus Reipubl.
/''>'"'
Drepanitanae Secretarius digniffimus
pro^^/J^J^
fuo in me affedu tranfmifit : In di(R:aru-^<srj
pe fignata litera A non fine admiratione,
^'^'/'#-
varia
LIB.IX. DE IMPERF. METALL. CORPORIBUS.
179
Cap.Yl.
variaconchyliorumgenerarupiconnatavi-iexaminavi, utquomodoconcrevi(Tent,re-
deas; inter quas feorfim quoqueo{lreorum|perirem; fedfierinon potuit, ut omni ad-
conchasvidereefl, ex quorum concava, & hibito fludio radicem reperirem, aut ali~
glaba parte coralliafineullaradicenatavi
dentur; in nonnullarum verb concharum
convexa, &exafperata fuperficie , variae co-
ralli plantK erumpunt , fubinde quoqueex
quid radici fimile , fed ipfo trunco veluti ce-
ra agglutinatJE fine uUo perforationis vefti-
gioipeftabantur,quodpofteaetiam in con-
chis iftis praefulgidis, quas matres perlarum
Bcperimen-
nudo lapide excrevifi"e cernuntur. Ego fane vocant ; ut in S,T, Figuris patet
;
quin &in
*di7e
mlui.
"^ coralli originem exacftius fcrutarer ,
decer- { lapidibus terfis
, & politis obfervavi
;
quae
ptas ex conchis plantulas penitius eofine;resnonparummeperplexumreddidit.
^upes Coralks can^^ui-.y^u/co ^duAans
'P/euJa Cofottum-Xij-mcmltyiunt
^
\ M^
'P/euJo CffraSum.
utrumci)- Accidit tamennonitapridem, utin Ara-
'"^f
/*"
bismercatoris notitiam venirem, qui uti
menhabeat.
' T
muitis annis ad mare Rubrum mercatum
Mme ru-
exercuerat, ita quoquemagnam difti maris
brum fera- . . ./.' ',.".,.
i.
.
:/??;;
-i^otitiamacquifierat ; lijcmihiretulit,zff-
raiii.
gras huJHS plaHtafylvas in difti marisfundo re-
periri tanta fruticum corallinorum copia
condenfatas,utnondicamurinatoribus,fed
nepifcibusquidemaditum praebeant : ad-
iunxitpr2terea,a pifcatoribus una cum ftir-
pibus extrafta fuifle conchylia ,
lateres , fa-
xa,ofi[a, tabulas, ligneas, ferramenta, omnia
corallis, quas in iis excreverant, conferta,
quin , & delphinum
, ex cujus duro corio
planta corallina excrevifl^et
;
quod cum ceu
paradoxum
admirarer, quaereremque , num
planta iftiufmodi
femen aliquod haberet,
Toitf.II.
quo fe in tantam multitudinem propaga-
ret? Refpondit, diuturnaexperientiainno-
tuifle , inefl!e corallinis ftirpibus liquorera
quendam fpermaticum
,
quem de fe emic-
tunt; hunc verb liquorem, in quamcumque
rem ceciderit , ibi ftatim denfatum novam
fundare coralli propaginem ;
Atque hanc
efl"e rationem
',
cur in omnibus paulbante
frecitatis rebus c<>ra//id excrevifi^e fpeftentur,
liquoremque hunc etiam poftquam extra-
ftus !fuit , fub forma coriandri , aut baccse
corni, craflie ad inftar pinguedinis reperiri.
Habet Pifis in fuo Gazophylacio Ma-
coraa,
gnus Dux HetrurisE cranium humanum
J^*^*^^^*
(videFig. C.) exquo ceralhnaplantaeyiCTe-mano ^
viffe fpeaatur,quodcerte, uti &innoftris
Jj^fj^^'"
I conchyliis,non alio modQ,quam perdiftum
!
Z z genne-
iSo
U NDI S UBTERR AN E!
^^fil^.III.gennedcum
liquorem illi adnafci potuit;
qui
cumnaturafuavifcofusfit , &pondero-
fus,aquamfacilefmeullacommixtionepe-
netrans, in ea re, in quam inciderit , novam
plantamformat. Sed hisjamexpofitis, Na-
turam coralli paulo fufius explicemus.
coraUMm Quaerituritaq.ueprimo ,
jQuomodo
, (^
ex
^'Tnencu
qiiil^its planta hac nafcatnr
> Refpondeo
,
ex
fxfedimt- humido pingui , vifcofo & falfugine fulphu-
ttt.excujrii^Q^
exhalationi mixtis in profiindo maris
ftaoti^cm- intra rupes undis lemper coopertas
,
natales
ramur.
fuos habere ; more arborum germinat intra
ipfam aquam nonnihil molle & fubviridi
colore, extra aquam verb, vel adprimum
aeris contaftum fenfim fpiritu lapidifico ei
inexiflenti coagulatur , & in colorem vel
nigrum , vel candidum, vel rubrumdegene-
rat. Ruhrum uti ex humido pingui , &vifco-
fo
,
puro , & rubeo fulphure perfefte cofto
& digefto conftat, ita quoque omnium pre-
tiofiffimum habetur ;
Alhumyoxo etfi hu-
^^,
, mido puro , & fulphure albo abundet , ob
imperfeftam tamen ejus concoftionem
rubro multum cedit
,
quod tamen alii ru-
bro perperahi prxferunt : Nigrum vero uti
pingui , & vifcofo ,
at corrupto &adufto
fulphure conftat , ita quoque nuUo Jn pre-
tio
, fi raritatem ejus excipias
, habetur.
ol
'fi ^fll
V
^V
1
A
! /
o
\
ii
"
';
H
CoralltiiinGazophyliicio Card. Barberini.
Eft in Gazophylacio Cardinalis
Barherini
planta corallina
,
qus circa radicem nigro,
in medio, albo
,
poftea nigro colore imbuta,
tandem in ramos myricae marinJE fimilli-
mos extenditur ; ex quo calorispauloante
memorati, coftionifque gradus luculenter
cernuntur.
uedici eo.
p^^ medicos Coralli vires quod attinet, illud
rMiiimi.
j^Qj-y^
g^^
yl^ refrigerandi, fi.ccandi, &
adftringendi habere
; certe condimentum
(quod confervam vocant) corallifjum miwm
remedium efle expertusfuminHxmoptoi-
cis
, id eft, fanguinem quacunquetandem
corporis parte fluentem fpuentibus ; fangui-
nisenimfluxummirificefiftit
;
prsetereara-
rum contra lithiafln remedium. Paracelfus Paracelfus.
coralli medicamentum inter panaceasfuas ad-
numerat; cor mirifice corroborat, epilepfise,
febribus malignis.confert :fed de hifcevide
Medicos. Mirum eft, quod Anjelmus Boietius Anfdmas
de iis obfervavit, quodfi aviro fano gefte-'^'^""^-
tur , intenfius rubeat
,
quam fi a foemina va-
riisimpuritatibus obnoxia portetur , cujus
ratioinpatulo eft ; cum foeminse menftruo
fluore foetidae uti fpecula , fic & corallium
inficiant
;
item id in aegris morti vicinis
pallefcere obfervatum fuit.
five
DeCoralli ortu,
fufior
explicaiio.
/^Orallium
,
quo nomine appellem
, vix
^^difpicio ;
nec enim plantisvegetabjli-
bus, nec lapideis excrefcentiisidredlead-
jnumerfi.ripoteft; Scitius itaque XiSotpu^gv,
hoc eft, planto-lapidem appellandum cen-
femus ; Dico medium quidinterlapidem,
^
plantam, quemadmodum Phyfiologi inter
plantam , & animal ^cbo^uIoV
i-x^^w<^^j\Qi ap-
pellare folent. V^rum ut ex hujus origine
veritatem nancifcamur, ea, qux partim pro-
priis ocuIis,tum in Sicilia, tlim juxtaStoe-
gades Infulas , a littore Gallico non procul
dilfitas
,
partim ex relatione hominum fide
dignorum didici , exponam.
Non itaque CoralHum, quemadmodumGe/Ff c.
vegetabilia per nutrimenti introfufceptio-''*^"
nem c/"c/c(frf cenfemus , fed/^fr fuperaddito-
rum corpufcularum falinorum fulphurei
tinftura xmhutotxim:appofitionem , non fecus
ac caeterae faUum
efflor^fcentiae excrefcunt,
idque non in omnibuslbcis, fed appropriato
maris fundo falibus diverfi generis , & ful-
phureis exhalationibus referto. Quemad-
modum enira certse herbs determinatum,&
appropriatum iQcum
,
in qijo felicius pro-
veniunt , appetunt , ita & coralltna fiirpes .
Sed gff/f paucis explico. Ubi per poros
fundimarisappropriataehujufmodi exhala-
tiones,faliumque foeturae erumpunt, ibi fa-
lia fulphureis halitibus per fubterraneum
ignem tinfta exaltantur; marinas aquasubi
attigerint, protinus tum frigore aquarum,
tum falfugine maris concurrente
,
per abdi-
tum naturse magnetifmum fympathicus
fimiliumoriturattradus , & mediante fpi-
ritu lapidifico coagulatur. Atque hoc eft
primumxogjtMo^evio-eig^fundamentum ; hsec
deindefempernovo, novoque corpufculo-
rumfalinorumaftluxu tandem in truncum
condenfantur , & deinde fenfim in ramos
diftenfa,hanc,quamdefcribimus, marinam
plantam efficiunt. Qiioniamver6fulphureir7af<duri-
halitusvifcofam quandam adjunftam con-^'"^"""
natamque pinguedinem habent , haec falium
conjundla pinguedini
,
plantae lentorem , Sc
vifcofitatem quandam communicant, qua
faiina corpufcula veluti conglutinata
,
plan-
IX
LI8JX. DE IMPERF. METALL CORFOHIEUS.
i8i
Cap.
Vl.'t3eeam ,
quamnotamus ,foliditatem confe-
runt. Atque hsc eftratio, quare inter mare
nec fluftuum agitationibus , nec monftro-
rum marinorum violentia facile rumpan-
tur, divellanturque,
gri, quodpfeudocorallumdicitur, cujusin-
terior parsplerumquelignum eft
,
quodper
omnes ramos extenditur , & nihil aliud
quam planta eft corallino cortice veftita,
uti in H. vides
,
quod fi afFricetur , odorem
coraiiwm
Quemadmodumverbcmnes fere plantaeide feemittitmarinum, & pifcofum.
filMofT^er
fibris, canaliculifque funtinftruft$,ita quo- 1 Sed hifce jam propofitis , nil reftat , nifi
quoi him-i-
que coralliorumjcapi canaliculo quodam me-
j
ut oftendamus, mdenam Coralliis tanta virtust
^^^'"'"^'' dullitus, a natura infertoinftruuntur, perjquantam Auftores fatis depraedicare non
quem
, veluti per oftis , aut herbarum fibras, ' pofTunt, infit. Refpondeo paucis, ex falium
nutrimentum plantae attrahatur. Rurfus, fpiritibus, fulphureis halitibus
tinctispro-
quemadmodum in offjbus medulla
,
Sc inivenire. Namutiin Sexto, & Septimo Lilro
herbis humiditas alimentofa, ita quoque'oftenfumfuit, gemmaepretiofs/ararumvir-
fpermaticus illeliquor, de quo in prsceden- tutum caufam aliam non habent , nifi a dif-
tibus locuti fumus, ex pinguedine fulphu- ferentiumfaliumfpiritibus,quiiniisfixan-
reo-falinaconftitutus, permediumtrunci, tur. Cum itaque Cffra//iw plurimum falis vnAevins
ramorumque corallinorum diffufus
,
dum nitrofi, &nitro-fulphurei, & confequenter
'" '^'"'"^''-
guttefcit, quodcunque cafufuoofFenderit, nonnihilvitriolatumquoque
fibiadnexum
in illo novam plantulam efformat': Cum habeat ,fierinonpoteftutextaIirerummi-
alioquin explicari nonpoff]t,quomodoin- fcella non plurimas virtutes
,
quas paulo
traconchamfineradice, & fme uIlisporo-janredefcripfimus,fortiatur;quantumenim
rum oftiis r(7;'d//ia7 oriri queat. Atque hjecifaIi,quantumnitro,quantumvitriolo,&ful-
eft genuinaratio, curfubinde exconchylio, 'phurivirtutisinfit, jam particularibus
tra-
latere,faxo, ferro, velcranio, primafuo-icftatibus oftendimus, quse virtutes fimulin
rum natalium primordia ducat. Reftat jam uno conjuncfta: mifto, magnumvirtutum in-
expIicandahujus/)/d/^ ramofitas, fme quaicrementumfibiadfcifcere,
quisnonvidet.J*
cceteroquinplantamarinadicinonpofTet.
j
NihilapudMedicoscelebriuseft//(^ra
Vnieramo- Obfervatum fuit a Coralliorum ^ifca- corallorum, quse tamen
,
quam celebriseft,
'^'^'"'"'''^
toribus, femper una cum coralliis rfjw^^/d^w tamincognitusquoquemoduseft
,
quoipfa
herham edaci, c[uam pleriqueMyricamaut extrahitur. Nonnulli putant,
uti^o-/-ce/a-Querceta-
algam e marisfundo excrefcentem dicunt
Atque hanc herbam fulphureo-falina cor-
pufcula mira quadam amicitix lege ita ap-
petunt, ut ubi vicinam apprehenderint , to-
tam corallina quadam veluti vefte ami-
ciant
,
quod nunquam credidifTem, nifi fimi-
lem in Gazophylacio Cardinalis Bai-herifii,
uti fupra memini, vidifTem
,
quae ad radicem
nigro , deinde candido
,
poftmodum rubro
cortice induta, tandem in herbam, quam
diximyricaefimilem, five algamdefmebar,
non fecus , ac multas herbas nitrofo corti-
ce veftitas pracedenti Lihro oftendimus,
quod proprium falino-fulphureo-nitrofo-
rum opus eft ; Ubi verb hujufmodi algse, aut
myricae defunt, ibi nihilominus in ramos
extenditur, eo modo
,
quo efflorefcentiae
minerales in varios ramufculos continuata
diftorum corpufculorum fuperadditione
panduntur. Sed has coralliorum fpecies in
jigura exhibere vifum fuit , ubi A. coralium
e rupe excifa in meo Mufeo fpeftandum
proponitur cum aliis conchis
,
quibus inna-
tumfpedlatur,
\yx.mfiguris A, B, C, D. Sche-
matifmum apponimus.
Tigur^jlir-
Eft &CoralUum ruhrum purum,&folidum,
fowTw!^'''"^^'^
maxime ab omnibus approbatur.uti in
Figura E.patet. Aliud eftfungofum, tubero-
fum , leviterque articulatum alhi coloris, nti
in F. AliudjquodvyaWi^JVOcant,
colorisni-
nus, fi corallium in pulverem acuti &aci-""-.
di diftblventis virtute redigatur, fieri pofle,
ut id a fuo menftruo
,
quod fit ope ace-
ti radicati, rite depurgatum viignis in li-
quorem
,
non fecus ac quilibet fpiritusar-
dens, flammae concipiendx aptum diflblva-
t\xt,(\\x-3imtinluramcoralliorumAicvint.
Qui-
T,aurA
dam putantperfuccinummagifterium
uti-
"raUierum
fturs perfici, fed hi fi bene rem examina-
'"'"''"'"^''
rint
, tinSiuram non coralliorum , fedfuccini
reperient. Fruftra quoque laborant
,
qui
mineraliumfalium nitro.alumine
, vitriolo
tinfturam quaerunt ; Ratio eft, quia vehe-
mens mineralium acrimonia
, uti corallia
adurit, &erodir,
itaquoqueomnemlaten-
tem in iis virtutem deftruit. Sunt qui &
pumice & fmiri lapide rem confici pofle
putant ; fed & hi in aere pifcari videntur
;
Cum per ignem primum corallia calcinan-
da putent
,
quo nil tindiurs magis contra-
rium ; forfan ex aceto radicato, aut ex melle
negotium non infelicem fucceflum haberet.
Egofanequantum ex naturae arcanis colli-
gere potui, nil ad tin^uram
extrahendam
vel mellis , vel ligni querni , aut etiam forbi
fylveftris extradis fpiritibus commodius,
opportuniufque efrepoffe exiftimo. Sedhsc
Chymicis innuifTe tantum fufliciat ; de unio-
nihui cum hoc loco commode fieri non pos-
fet , alibi uberius differemus.
Z
3
MUN-
iSa
Seli. I.
M U N
D I
S
U B T E
R
R A N E I
LIBER
DECIMUS,
MET
ALLURGI A,
s I y E
ARS
METALLICA;
In
qua de natura
,
proprietate
,
principiU
,
caujifque tSM^etallorum^
eomndemque Matncihm
y feu
fodinis agitur
;
quidcjuid demum circa hanc facultatem
qtiovis modo conftderari potefi^
quam exaBijfme^ & inftffii
experimentorum
apparatu
,
uberrimo ratiocinio difcutitur.
E C T 1 O
D E
ARTIS
METALLIC&
REQUISITIS,
Fodinarumque
conditione.
C
A p u T L
J)e
oh]eBo
Mitallurgid , item de caufa materiali^
^formali Metalk'orum.
Cap\ I.
Eli^is omnilbus iis,qux Scho-
laftici de Objedlo
Artium
, &
Scientiarum,
item Materia,
j&
Forma
Compofiti natura-
[lis tradere folent ,
tanquam
vulgo notis; nos ad ea tantum
calamum noftrum
,
qus proximas caufas
Metallogenefias concernunr ,
extendimus.
Sed ut coeptaminftitutinoftritelamprofe-
quamur ,
Ariadnao filo arrepto, eopotifli-
mum, qujE in difficiliPhyficasLabyrintho
conduntur hucufque
inextricata , Deo afli-
ftente , nos evoluturos confidimus.
Ohje^ium noftrae Metallurgia Materiak eft
Mixtum perfeftum pure metallicum, exclu-
fis cateris, dequibus
jaminprsecedentibus
ubertim egimus, minerahbus:
Suntautem,
Aurum, Argentum, jEs
,
feu Cuprum ,
Ferrum,
Stannum, Plumhum.
Formale verb OhjeSium ,
Modum ,
&ratio-
ifuZu''
^^"^ dicimus ,.
quo ea in vifceribus Terrs
Natura generar. In quantum verb erui pos-
funtex fuis natalibuslocis,
&fundi,forma-
rique in ftatuas, tranfmutari in invicem,
cudi, tundi, liquari , fingi , & figurari in an-
nulos , torques , armillas , nummos , omnis
generisinftrumentautenfilia.variarumar-
tium objeftum eflepoflunt ; nempe Metal-
lic3E, StatuaricB, Alchymi^, Ferrariae, Aurifi-
cin2E,Monetariae;utver6negotiatorumfub-
duntur permutationi , dant fuam fpeciem
arri
collybiftarum
;
dequibusin hujus Ope-
ris decurfu fufe agetur.
FormnUc
talturgii:
Materiamproximam Metallorum, non ma-
jj^Jj^
teriam primam Peripateticcrum , nonftel-
quti
larum influxum , non elementa , fed Fapo-
rem
,
"
exhalationemjulphureo-fale-mercuria-
lem dic\m\xs
,
quo unice metallica corpora,
tanquam ex femine chaoticae maflae con-
creato, originem fuam nancifcuntur.
Mate-
riam vero remotam
,
hylen ,
elementarium
qualitatum concurfum, influxum
ftellarum
dicimus
;
quaeomnia quomodointelligen'
da fint , ex fequentibus patebit.
Notandum itaque , in Chaotica mafla la-
^?J*'
tetejuccum quendamptnguemjalinum
elemen-
,jf.
tis congenitum
,
qui a Subterranei ignis po-
teftate in vaporem aftus, per univerfas Tel-
lurisfibrasdifperfus, ubi matricem invene-
rit proportionatam , ei adhaereat, idemque
longo temporis tra(flu coftus tandem in
metallumglebaefeumatriciterraeappropria-
tumdegenerat. Dixiyccawprim6,quo
mer-
curialem /iquorem , fivefpirituofamlubftan-
tiam
,
quam humiditatem radicalem omni-
bus rebusinexfiftentem indigitamus.
Dixi
{ecundofuccumpinguem, id e^Sulphur,qa2Lm
pinguedinem illam omnibus rebus ad par-
tium nexum inditam', &in
fulphurepotifli-
mum elucefcentem appellamus.
Dixi fali-
num, quod SaIterreumelementum,utpote
quod omnibus mixtis firmam
confiften-
tiam & fixam fubftantiam
fubminiftrat,
quod quidem non tam in fucco prsdifto
quam in ipfa terrs gleba potiflimum natales
fuos ponit. Atque hsec tria funt
,
quae ad
omnium
LIB.X. DE ARTIS METALLICiE REaUISITIS. 18;
Cap.
I.
omniummetallorum compofitionem con-ifulphuris vapore impraegnata
,
tandem iii
currunt, ut poftea oftendetur.
Atque hanc noftram fpntentiam con-
gruamprimis Philofophis efle , itademon-
sententia ftro. Arifloteks Uh.
3.
Met. exprefte ait,
Aiiitoteiis.
jnateriam metallorum efle vaporem
;
quod
ut oftenderet
,
praemittit duplicem hali-
tum
, unum vaporofum
,
fumofum alte-
rum;
Sc fofiilihus c^mdiQm Jiccis , utfuntSan-
daracha,ochra, minium,& lapides,qui li-
quefieri nequeunt , halitus ficcus competit
;
Metallis vero
,
uti funt, Aurum, ferrum,
ass, utpote quae metalla duftilia, & lique-
fadlibilia funt, vaporem ad eorumgenefin
decernit, quod poftea luculentius explicat
lih. 2. de Gen. Animal. hifce verbis : Metal-
la itaque hahent in
fe
humidum plurimum a-
queum
,pajfum tamen itaah elementis, utfaHum
jit glutinofum. Sciastamen velim , Philofo-
phumhoc loco vaporem non fimplicem ex
puro elemento aquae inteliexifi^
;
quod inde
patet, quod aquaattenuataexfimpiiciele-
metaiium abeat. Ineft enim metailorum
materis humidum quoddam vifcofum , cu-
jusindicium eft, quod igniscaioreiiquata
fluant, frigore vero aeris , & aquse rurfum
denfentur. Hoc autem ita, tefte Agricola,l^g^'^<^^
fit, ur aquasplus in ipfis fit, terrx minus; fim-
piexenimaquanonefteorum materia ,fed
iiquormercuriaiismixtuscum terra Cliao-
ticas mafiis inexiftens a principio
,
quam de-
indevariimotus pariunt, aquae fluxus ter-
ram moiiiens , terra cum aqua permifta , vis
caloris agens in mixturas,ex quibus denique
fuccus iile ;we]cAAo7ov@>'eiaboratur,& gigni-
tur : ita quidem
, ut quatuor eiementa , non
nifivehicuia quaedam fint infitarum in va-
pore fupradidlo virtutum ; fine hoc enim
virium compiexu coquatur terra , & aqua,
quantum veiis , inde tamen non aiiud extra-
hes,quamquodpriusfuerunt,fciiicetaquam
& terram. Sed fifpermaticus hic vapor (fic
enim eum per anaiogiam quandam voco ad
Mitalla
Alberti
femtntia.
mento aquae non aiiud a fe fpecie differensjvegetabiiium
, & animaiium fperma) eie
generet , fed in id
,
quod fuit, tandem refol- j mentis accefierit , tum enim vero primo vi-
vatur ,
utvidereeftinaquaebuiiientisvapo- resfuasexerent, &proconditionemateriaB,
re, qui opercuio in guttas abit, in aquam feuterreftriumgiebarum, metaiium fpecie
Videiiceteandem ex quain vaporemabiit: differensproducent- Sed haec omniain/^-
patet & in pluviis , nivibus, grandinibus, quentihus Lihris , variis experimentis com-
fimilibufque , de quibus in Meteoroiogicis. probabuntur. Ex quibus lucuienter patet,
Aiiuditaquefubiftovapore/.telctMoyevvJiTjx.w Metaiia proxime ab aqua eiementari , &
latere prster fimpiicem aquae vaporem, pul- fimplici minime generari , fed a vapore fin-
cliro, & noftrae fententiae congruofanera- \ guiis appropriato.
tiocinio , dum /^ri^off//x fententiam expli-
\
^uomodowerb intantam duritiem crefcant,
cat, Alhertus docet hifce verbis : Md/eri<a Imeritoquifpiamdubitarequeat.^Dicoitaq^frnrw''-
proxima metallorum
efi
humidum fuhtile , un- non a frigore, necacalorefimpiiciter, {ed"'"/"
**
Huojum
^ vifcidum
ficco
terreflri attenuato^iolms, humidi attenuatione , feu evaporatio-^^
"
optimepermixtum. Quid per humidumfuhtile \ ne , vei exficcatione id fieri ; Cum enim dupli-
aliud, nifi Mercuriaiem Naturje iiumorem ; cesfpiritus dentur in natura rerum , calidi
,
&
quid per un5luofum ^vifcidum , nifi fuipiiur \frigidi : exiis quidem procedit calorisin re-
(nam utialibi oftendimus , eHfulphur eflen- bus principium : hi non fecus ac iili, etiamfi
tialiter /iw^f , unde tamfacileaccenditur,
|
anaturafrigidi fint, funttamenfubtiiiffimi,
&coliiquatur)
;
quid aiiud
, ficco terreftri at- ; & fpirituofi ,
uti ex vento Septentrionali
tenuato opttme permiftum ,
nifi fai NaturaJ, conftat,&vuigonotumeft;quandocunque
quodCompofitoconfiftentiam, corpufque
'itaqueabundant/^iri/aj- ca/ic/i, uti funt ni-
praebeat , connotat ? Quia verbiiaiitusiiie ;trofi, atramentofi, fuipliurei , & fimiies,
vapidus femper exlialationem caiidam ,
&;tunc res, quaspervadunt, temperiem caii-
ficcam adjunftam habet , utpote fine qua
|
dam acquirunt; fi verb frigidi fuerint , uti
non elevaretur
;
liinc fit ut quod in glebis I ventorum Septentrionalium fpiritus , & ii,
metallicis ficcum eft , ab exhaiatione ficca ! qui per ioca nivofa tranfeunt
, vei venti fub-
& calida proveniat
,
quod autem
avapido,jterraneiquifrigidiffimaiocagiebarum,qu3e
idinmetaliorum materiam, ipfo Ariflotele\ nztur^ frigidi temperamenti funt , perva-
refte, cedat: atquelioceft, quod yf/^t^r^^y dunt , tunc res
,
quas pervadunt , frigidam
dicit , terreftri fuhtiii attenuato optimepermi-
'
temperiem acquirunt. Unde fit, ut uterque
xtum.
I
humidam giebam pervadens j/^iri/^^j-, ca/i-
Imo hancnoftramopinionemvaris Au- 1 (^j- quidem eam attenuando in vaporem*
Gilgil
A-
tabs.
ftorum fententiae approbant:
GilgilArahs,vi
ti eft apud Alhertum , metaiiorum materiam
afl^erit efl!e calcem
^ Uxivium ,
five cinerem
aqu^ madidum , ubi nemo pro calce, aut cine-
re , calcem , aut clnerem noftrae calci , & ci-
neri fimiiem intelligat veiim ;
fed abfque
frigidus vero eandem exficcando,& ab omni
fuperflua humiditate exonerando , debitam
unicuique rei, fivelapidibus, fivemetaliis
duritiem inducat. Cujus rei veritatemvel
ijpkPhilofophus agnovit, quilocofupraaiie-Ariftotekj.
gato
,
ubi dupiicem halitum expofuifl!et,
dubiointeiiexit terram comminutam, five \tdtndemin^evt, res omnes calido agente,
^fri
pulverem
terrenum , (wefalem
naturae terne gido temperante calorem
conftare.
Concreta i-
inditum,
quas aqua infufa,five
mercuriali taquecorpora,fivelapidesfint,fivemetaila,
i
noo
lorma me-
taUorum.
184
MUNDI SUB
SeB. I.
non folo frigore
concrefcere, dicendum eft,
fedcalore,
quo fuperflua & impura gleba-
rum
terreftrium humiditate confumpta , res
juxtavaporisconditionem in hunc, velil-
lum
lapidem, vel in aliud , aliudve a natura
intentum metailura evadunt. Omma itaque
Jiunt
vi caloris
, tanquam principali inftru-
mento ^exfpiritu metallico.uti C2tera pro
portionata affluente humido
,
generatur
marmor&lapisquilibetalius, &ex eodem
metallum. ficuti itaque marmor non gene-
ratur folo frigore , ita quoque metallum,
quamvis poftquam genitumeft liqueturca-
lore; fed firmatur,fbrmaturquevigorefpi-
ritus metallici , dum uniturcum fixo me-
diantehumido, femperagente calore. Sed
quia alibi ubertim h^c explicavimus
, ad
alia progrediamur.
AdformamYevbmetal/orum quod attinet,
funt nonnulli qui volunt , formas metallo-
rumexformiselementorum conftare
;
ve-
rum cum formae elementorum accidentales
flnt,fequereturmetalIorum quoque formas
non nifi per accidens diftingui
;
quod uti
abfurdum eft, &fenfat3eexperientiasrepu-
gnat, ita quoque hanc fententiam fuperfluis
verbis minime refutandam cenfeo; fanius
itaque philofophabimur.
Dico itaiqueformas Metallorum fuhjiarttia-
les ejje
,
^fpecie inter fe diflingui
;
quse uni-
cuique metallo dant efle proprium
,
propri-
afque virtutes a cxteris diftinftas; quod non
tantum verum eft in multiplici gemniarum
,
lapidumque differentia ,
fed & in metallo-
rumfpeciebus. SicAdamas, Ophites,Pu-
mex, eft id quod eft
;
quilibet enim lapis , &
quaelibet gemma propriam fuam formam,
quahzc, &illagemma dicitur, & ab aliis
fpecie diftinguitur, habet : formayerohxc
non ab elementorum mixtura , non a frigo-
re,calore , humiditate , & ficcitate proxime
producitur,fed afeminario , &fpirituarchi-
tedonico materix inexiftente
,
qui illam
prout feminarium poft.ulat, efformat , &pro
certa, & indivifibili combinationis lege ela-
borat
,
per quod quidem /^wi^jri^/w nihil
aliud intelligimus
,
quam fulphureo-fale-
mercuriale Chaos
, ex quo a primordiis
rerum a Divino Architefto producla funt
omnia. Legat Le[lor Lib.Vl. Sei.l ubi de
feminariis Naturae uberius ratiocinati fu-
T E Pc R A N E I
mus. Seminaria vero a Deo creata funt seminarin
tanquam rerum principia,ex quibus fuigulae
""""*
rerumfpecies eflentiales fuas formas nan-
cifcuntur : quaequidem feminarianonfem-
per certiscorporibus, diftinftifque conclu-
duntur , uti in herbarum feminibus fit, fed
faepe inmateria ita manent.ut confpici nul-
la ratione queant ; fic in ramo {zlicisfemina-
rium aridns confuium eft, nequeenimfalix
ulla femina profert, quod tamen ibi efte,
propagatio arborisfat, fuperque docet.Nam
^xperimen-
fi ramus amputetur, acterraecommittatur/""'"
producitur ex ramo arbor, ac ex illa infinitae
aliae; quod & experientiainartePhyteuti-
ca monftrat: Eodem pafto in lapidum,ge>-
marum
, metallorumque geneCi feminarium
etfi confpici non poffit,idtamen & gemmis,
& metallis principium praebet , & plaftica
fpiritus facultate vel in gemmam , vel in
metallumabit: Quemadmodum enim pla-
tanus , morus.tilia, abies, differentes ramo-
rum formas habent , itadiverfa metallorum
genera,utaurum,argentum,ferrum,aes,&c.
adinftar arborum fuas e mineris efflorefcen-
tias, feu plantas metallicas producunt, quae
uti illae , ita & haec formas , virtutefque ha-
bent fpecie diftinftas; quae in XI. Lihrow^-
riis,& miris experimentis D i;, O dante com-
probabimus.
Cum itaque Metalla ex fulphureofale-
mercuriali vapore halitui ficco mixto gene-
rentur proxime , nos Metallum in genere
ita definimus : Metallum
efl
corpusfofiile, du-
uefinitit
rum, igne liquahile
,
^malleo in omnempartem""*''
''
dutiile. Dixi Corpus
feffile ,
quia ex fodinis
eruitur ; Durum ,quiacorpusconcretum, &
compaftiffimum ; /ge/i^afl^//^,quiaexful-
phureapinguedine coaluit,; Z)K&/f,quiavi-
fcofitate pollet, qua partes partibus veluti
glutine connexae facile malleo extendun-
tur. Si vero ex fimplici aqus elemento, &
frigoreconcrefcerent, non fecusac glacies
calore nimio , ob incompaftam duritiem
diffluerent, igne liquata maderent,,neque
^
duftilitatepollerentulla; Ergo exfimplici
aquae elemento, aut frigore conftare non
pofiiint. Abhac definitionerejicimusMfr-
curtum, qui neque duftilis eft , neque fluit in
igne , fed in halitum refolvitur ; corpus ta-
men metallicum eft primario ad /.te^gtAAo-
yinax^ concurrens.
C A P U T II.
Utiwn Ccslum, & StelU ad
{J,i^?7\o^icnv
concurrant
,
^ qmmodo Sidera
ad Metallonm produSlionem concurrere
pojfmt.
Cap.l
O
Pinio, quae docet, ex Aftrorum influ-
IxuMetallaoriginem fuamcompofi-
tionemque habere , itapafljminva-
luit , ut etiam in fapientiffimorum philofo-
phorum, quod fatis mirari non pofliim , ani-
mis locum invenerit : Putant enim vim
ftellarum influxivam adeo fubtilem efl^e, ra-
diis tanta vi penetrandi inftru(R:am ,
ut vel
in intima , & profundiffima Telluris vifcera
vibrati
,
proportionatam glebam , concur-
rentiumelementorumaftione,
inhoc, vel
illud metallum cogant , ut proinde feptem
metallorum
fpecies,exfeptemPlanetarum
influxu
fusfortitafintdcnominationis ex-
ordia;
LIB.X. DE ARTIS METALLIC.E REaUISITIS.
Cap.ll.
Aurum
D
Argm-
tnm.
%
Mi.
(^
'gerrum
^Stxrmum
^
Mercii-
rius.
Tj
Plum-
hum.
ordia ;
SolemQmmKutO', Avgento Lufiant
;
/ovemxn
; Martemievto
;
refieremStznno;
Argento vivo Mercnrium
;
Plumbo Satur-
num praefidem ponunt, &patres , matrefque
metallorum vocant
;
quam denominationis
rationem Alchymiciambobus,utdicifolet,
brachiis amplexi , eandem ob caufam difta
metalla fuis etiam Planetariis Charaderi-
bus infignire non funt dedignati, uti in mar-
gine videre eft- Sed qui hjec penitiori ratio-
nis trutina expenderit, illa fola divinatione
niti , videbit , &apud imperitam plebem in-
genti plaufu excipi : re tamen vera meras
nsenias
, & aniles fabulas
,
quas in Philo-
fophiam per fuperftitiofos ChaldcEorum,
-^yptiorumque Aftrologos irrepferunt,
'
efl^ comperiet, utifufe mOedipo JEgyptiaco
de Ajirologia Mgyptiorum expofuimus. Nemo
tamen ,dum haec aflero , hoc ipfo cceleftium
corporum, fiderumque influentias mene-
gare exiftimet velim ;
hafce enim negare
non tam imprudentis.quam imperiti philo-
fophiefl^exiftimo. Hoctantum d.\co,feri
nonpojfe, utftellte, aiiinoholifmisfuisS^\^, quod
idem eft , ignea lucisfuaeirradiatione-im-
mediata inprofundifiimis Terra
abyfiis
metal-
la producant ; cumtantumabfit.ut illi radii
R*diifiile-
^ _ ^
/ I 'T-< rum terrant
terram penetrent, ut potms, fimul ac Terrje
^ ^^^^,
fuperficiem tangunt , mox in alias aliafque
trnnt.
partes retroafti refleftanrur; fi enimulte-
rius pergerent, nuUa interraefuperficiere-
flexio fieret, quod omniexperientisrepu-
gnat ; fequeretur etiam , nulkim in extima
Terrae fuperficie calorem procreari
,
cum
caloris in diverfis climatis major, aut minor
intenfio nonaliundeproveniat, nifi ab al-
titudine Solis , uti fufe demonftravimus in
Arte Magna Lucis Sc Umhre. Sed hanc rem
Geometrica figuri demonftrandam duxi.
Sit Sol D. projiciat radios fuos feu aWmoholi-
fmum D C. mfuperficiem Telluris A B. in loco
C. Dico itaque , fuppofito primo illo un-
animi Philofophorum & Mathematicorum
confenfu recepto Axiomate, omnes angulos
inciAenttce angulis reflexionis aqualesejfe , ita
angulus radii Solis D G E eft, aequalis angu-
lo reflexionis E G A, & fic de csteris omni-
busincidentibusradiisidemjudiciumefto,
angulufque totius aftinobolifmiincidentis
DGI
, toti adinobolifmi reflexi angulo
GI
E,
aequaiis eft. Hoc itaque pofito, Dico,
radiosSolis,z\xi2\.x.e.t'ms cujufvis fideris ,
mox
uhi in Ternefuperficiem illapftfuerint , ulterius
nonpenetrare, fed ftatim aliorfumfub sequa-
litate angulorum reflefti ;
atqueexhacin-
terfedlione incidentium radiorumreflexo-
rumque G H I aeris fpatium vehementer
exconftipatione radiorum intendi , eum-
que, quem aeftivo tempore fentimus calo-
rem caufari necefl^e efle
;
quanto enim Sol
altior eft , tanto interfedtio radiorum inci-
dentium & reflexorum, majoremcalorem
in fuperficie Terrae excitat; quanto vero mi-
nor Solis altitudo , tanto minorem , uti hy-
TOM.II.
bernis menfibus accidit , Sole non procul ab
Horizonte diffito, quinimovelinquolibec
asftivo die.ex Solis adMeridianum adfcenfu,
autejufdem adOccafum declinatione elu-
cefcit; Mane enim uti minorem elevatio-
nem ab Horizonte habet , ita quoque mino-
rem calorem caufat
;
quod & de defcenfu
Solis ad Horizontem occiduum circa ve-
fpertinum tempus luculenter patet. Ex qui-
busmanifeftum eft,owew in terrena fuper-
ficie
calorem ex Solarium a^inoholifmorum re-
fiextone caufari, qui omnino cefiaret, fi radii
Solares terram fine reflexione , veluti fpicu-
la qujedam terrae corpus penetrantia fubi-
rent ; Intra Terram vero nullum calorem
excitare, experimento comprobatur; cum
Aa
iS6
MUNDI SUBTERRANEI
Seil. I.
aeftivo tempore
fubterranea locamultofri-| fanguis per venas, quas capillares vocant,
gidiora
,
quam tempore hyberno compe- diftufi, ubicunquefimilem ,&proportiona-
riantur
;
quod non fieret , fi ignei Solis radii tam glebam repererint , eidem adhaerentes.
OijeSi.
Hadii Soh-
res Luna-
refqnequo-
tnodo I aufa
te fojint
meraJlo-
rum.
terram
penetrarent.
Sed Dices : hanc virtutem ixdAXKoyom non
jn radiis,fed i occultce cujufdam virtutis
deflu-
xu confflere ,
qu2E vis omnia penetrans , effe-
d:um metallicum tandem in proportionata
materia confequatur. Sed cum omnium oc-
cultarum influentium virtus non nifi per
calorem ,
&lucem
,
quemradiifecumfem-
per a natura infitum habent
(
utpote qux
diftarum virtutum influentium vehicula
qusdam funt) deferantur, utique cum refle-
xis radiis virtutes una quoque reflefti, & vi-
ciniori aeri communicari necefleeft
;
aer
enim iis imbutusdeindeaquis, vegetabili-
bus, fenfitivis,inanimatifque communicat,
uti paulo poft videbimus. Atque hinc pa-
tet , vanam efle eorum opinionem
,
qui per
calorem , & lucem , autradiationem fteila-
rum influentium quidpiam intra terram
produci pofle exiftimant.
Cum itaque /ucem , catorem
, ^ififluentias
coeli ,flderumjue{uprk minime me negareas-
feruerim
;
quomodo itaque ad produdionem
fuhterraneorum concurrere pojfint
,
jam expli-
candum reftat.
Dico itaque, omnia cceleflia/lel/arum
, flde-
veluti per magnetifmum quendam Narurae
fimilitudine tandem attradli, nunc in hanc,
nuncinillam gemmam,autlapidem,
modo
in hoc, vel illud minerale, aut metallum de-
generant. Atque hoc pafto C(^/w
,
^Side-
ra ad[ul?terranearum. rerumgenefes
, medianti-
hm videlicet e/ementis
, ^
lubterraneo So/e
yu/canio concurrere pofle exiftimo. Sed hxc
paulo amplius diducam.
Cum D E U s univerfam Mundi machi-
nam cum omnibus, quae in ea continentur,
exchaotica illa primordialis Mundi mafla
inprincipioeduxerit,'fingula aflrea corpora
fua folidirate . humoris fluxili natura ; ignea
ad hsEc ipfis addita portione inftruxerit,quae
uti in fublimibusilliscoelorumtentoriisab
omni faecum mifcellafummeeadepurgavit,
ira verjfimile quoque eft , ineffe ipfis
ex mi-
ra illa rerum combinatione nonnihi/,
fecun-
dum anci/o^iam quandam , earum rerum
,
qui-
bus omnia in hoc Sublunari Mundo confla-
re videmuf
,
videlicet p/ater quotuor e/e-
mentofum porticnes
,
fu/phuri quoque
noftro,
mercuria/i nrftro
/iquori,
^fa/i noflroana/o-
ptm
;
quae uti pro tenuitate
, & fumma
fubrilitate ad nihil aliud
,
quam ad cor-
r^wj^af tam errantium, quam inerrantium jporis iui confervationem conferunt , ita
corpora, nonfolum per calorem , lucidofque
'
per defluxum Sublunari Mundo
, craflio-
radios,fed&/'fr'i;i/-/f(?j^iff/yf(-<i)unicuique|ribufqueelementiscommunicata, tandeni
cceleftium corporumproprias, /'//erio^-fjM .corpus acquirunt ,
atque per admiran-
Mundum, id eft,elementarem agere; De qui
bus uti in primo Tomo Lib. IV. & in noftnslti-
nerariis copiofe egimus , fic eareiteranda
nonduxi : Sohxmhocdiico, /atereinfinjiu/ii
fideribui vimquandamfpecificam a DEO OpT.
Max. fapientifllmo Architefto, tanquam
naturalem corporis dotem
,
quam per conti-
nuam tfVo/jp^iocv , feu effluvium >elementari-
bus corporibus influant ; has autem virtu-
tes influxivas femperfecundumanalogiam
quandam refpondere iis virtutibus
,
qu$ in
mixtis fublunaribus elucefcunt
,
quemad-
dum coeleftium
,
terreftriumque magneti-
fmum , tandem in eatp rerum varietatem,
tum extra , tum intra elementaris Mundi
abditifli ma reconditoria
,
quamfatis mirari
non poflijmus, degenerant.
Cum iraque Mundus Inferior , tefte Ari-
Ariftotelei,
flote/e , a Superioregubernetur, certe non
per folum motum, calorem, lucemque id
prsftare cenfere debemus , fed per virtutes
unicuique aftreo corpori pecu/iares
,
qua-
rum aftinobolifmi ftellarum qusdam vel-
uti, uti//)radixi,vehicula funt.omnium-
modum in Qua/to Lihro hujus Operis , de que virtutum bajuli
;
qui primum aereo
Lunari in mare influxu fufficienter often- elemento communicati ,
iliis deinde aer
^uomodo
tute coelefti
lenertntur.
dimus. His iraque pofitis
,
quomodo
Aftra
ad fuhterraneorum genefes concurrant , ex-
plico.
Virtutes hx fpecificjE Soli , Lunae , Stellis
inditx, quas influentioj alii , nos Tra.vo-Tng^cti'
vocamus , funt veluti femina fecundum ana-
logiam quandam producendis rebus im-
impraegnatur ,
fine cujus minifterio quic-
quid in fublunari Mundo,fiveinaere five
in aquis
,
terrifqueoritur , inefl^efuoper-
feAo , & naturali , fine ccElefti illa virtu-
tum aporrhoea
,
quae aeri peculiari quo-
dam modo ineft ,
confervari minime po-
teft ; hic denique coeleftibus foetus im-
plantata
,
quae primo quideminfluxu fuojprefllonibus ,
uti perpetuo aqueum e/emen
aeri.aerhifceveluti tin(ftusinaqueumele-Uw motu fuo flagellat
, ita quoque illi
mentum derivat. Aqueum elementum iis
foetum, per Solem, & Lunam influxus, &re-
fluxus quotidianos agitatum , eas per occul-
tos fubterraneos canales in abditos terra-
rum traftus derivat ; Ignis vero, feu Sol fub-
terraneus aquas coftas in vapores refolvit,
vapores refoluti
, quadataportapatet
, per
iotimas
terrarum rimas , fifliirafque , veluti
virtutes fibi infitas , una cum ccelefti pro-
fluvioimplantat; undecceleftibus, aereis-
W;-
que fpiritibus innumerabilemillam rerum
rumtmprt'
varietatem parturjt
,
quam m Uceano,
n\a.-%fl,i,si.
ribus
,
lacubus ,
fluminibus contuemur.A**'-
Cum enim aer folus ex fe , & fua na-
tura nutritioni nequaquam fervire pos-
fit , utpote tenuiori fubftantia prsditus,
hinc
Cap.n.
LIB.X. DE ARTIS METALLIC.?:
KEQUISITIS.
hinc
aqueo elemento virtutes coelitus hau-
ftas
communicat, ut corpusaliquodadnu-
tritionem rerum omnium acquirat : hoc
enim pafto nulla res aqua , feu humido ca-
rere poteft, imo fme eo mundum interire
necefle foret.
Ne itaque ingens ille Geocofmi uterus
187
rabiles funt, ut vix iis, quihujufmodi ab'^
dita Naturae facramenta ignorant, credi pos-
fe videantur
;
experieris quippehumidum
cum ignea pinguedine, hanc cum terrena
quadamfubftantia,quiipfe/a/eft,
tantaae-
qualitate coaluiOe , ut ab invicem amplius
feparari non pollint : ut proindenonmale
humido hoc in fubterraneorum genefi de- per humidumiftiufmodi , MereuriumNaxu-
ftitutusvideripoftet^hincfumma,
& inef-irs; per igneampinguedinem
,///>
W;
pet
fabilisDEi fapientia effecit, ut aerprona- ipfam terreftrem fubftantiam
,
///fw Chy-
turs fus fubtilitate per terrae poros
,
aqua miciintellexerint, finequibus.nifielemen
ta impraegnata forent, certe ex fe , &fua na-
tura nil prorfus heterogeneum producere
vero per conftitutos a Natura canales hy-
dragogos in intiraa Terrae vifcera,& profun-
diffimas abyflbs delata, indefubterranei So- (poftent. Terra {iqmdem^pura cum puro hu-
lis ope, univerfam Telluris molem
diffujis mido conjunfta nil nifi lutum conficeret
halttthus
,
tum ad generationes foflilium, jomnivirtutedeftitutum.
metallorumque
, tum ad vegetabilium
,
que
j
Secundb patet , Ccelum
,
^ Aflra tanquam
exipfa terraortumfuumnancifcuntur, ge- .principium univerfak
, ^ remotumadmetallo-
nefes, foecundaret, aleret, confervaret.
j
rum , cceterorumque mineraliumgenefes concur-
Ex quibus aperte patet primb, Elemen- \rere, inquantum virtutum coeleftium , im-
tum purum
, & fimplex ad rerumcompofitio- preflionumqueaftraliumvelutiqusdamve-
nem concurrere minimepoffe
;
nequedum ele- hicula funt
;
proxima verb metallogenefeos
mentorum mentionem facimus
,
nos ele- /(riwc/^/^i.efrevirtutesdeveiflasperaerem,
&
menta intelligete. Hoc padlo in terreno aquamin intimaterraevifcera, ubiper Vul-
corpore qualicunque tandem modo falemcznmm ignemcoftx, digeftaeque, tandem
potiflJimum dominari dicimus, cujus mira in femen cedunt omnium eorum, qu ex
facultas coagulativum rerum elementum
;
terra originem fuam fortiuntur. adeoque
Mrnvu
afl^rimus inter cstera quatuor
;
quod qui- \proxima
efficiens caufa proprie ignis fubter-
demnunquam credidifl^em
,
nifi id Spagy- raneus eft
, materialis vapor fulphureo-
rica ars medocuifl"et
;
fjquidem in j^auc^w-ifale-mercurialis
;
/i?m/ij
,
proportio terre-
que tandem terrefirium corporum anatomia , nx glebae ad hoc, vel illud metallunl, aut
feu refolutione,///^ quendam z^fwin-iminerale producendum
;
Finalis denique
combufl:ibilem,/xa7,& permanentemfpi-lcaufa, ufusinfinitus ad humani generis
3c
ritum contineri vidi , cujus virtutes adeo mi- ' Naturas necefljtatem.
C A P U T III.
Quomodo humor iSe un(3:uorus, ex qm MetaUa compommtur
,
a TSlatura elaho-
retur^ ^ quid in eo Sulphur , Mercurius , ^ Sal fint?
Salis,
Cap.lll.
n
'^lximus in prscedentibus
,
pura ele-
I ^menta, aquam , &terram , nifi ea aliis
^ "
^rerum, quibusconfertafunt ,femini-
bus alterentur , ad compofitionem metallorum
concurrere nonpoffe : uti enim naturafui ho-
mogeneafunt,itafemperinhomogeneare-
nementa
folvuntut; atque ex zg/;(? patet, qui attenua-
fimfhcia
j.
humidum in id quod primo fuit , refol-
non tmme-
^
T. r
01
diate con- vit, ^^tfveropura terracpurae juncta, lutum
turrmt ai
j^j.
j,-
q^od calore attenuatum in ea
,
quas
metaUorum , \.^
/ .1..
1 o
froduaio-i
pnusiuerunt.iciiicetpulveremterrae, oc a-
1
"
quam calido refolutam revertuntur. Cum
itaquefupra Metalla, corpora dura, firma,joli-
da, malleo extenftbilia , igne liquabilia definie-
rimus,illa certe aliquid aliud
,
quo inhujus-
modi formas degenerant , intra fe occultum
habere cognofcuntur : Quomodo enim in
folidam illam duritiem fola terraj fimplicis
cum aquafimplici mifturadegenerare pos-
funt ? Quomodo infeparahilis
i\la.pinguedo &
vifcofitas, quametalla malleo fine ruptura
extendi , aut fine ullo humidi diffluxu aut
madefaftione , folo fimplicium elemento-
rum minifterio eliquari valeant ? illud fane
nemoconcipere poteft; cum nihil det, quod
TOM.II.
non habet. In intimo itaque elementorum
centro latere tantorum caufam efFedtuum,
quodque metallis originem fuam praebeat,
neceffe eft. Quod quidem nil aliud efl!e di-
cimus
,
quam humidum illud unSiuofum
, @
vifcidum,
cujus vapor continuo exfpirans, &
intra intimas telluris fibras , montiumque
abditos duftus diffufus , tandem ubicunque
materiam proportionatam repererit , ibi
pro ratione puritatis , impuritatifve , nunc
lapidem , aut gemmam , modo minerale,
autmetallicum corpusgenerat.
Quomodo verb a natura hoc humidum un- Orlg vi-
[iuofum , ^vifcidum elaboretur ,metko qms--^^"^^^^^j'
piam dubitare pofTet. Dico , id ex defluxu midi.
Aftralium xiir/ftfaWjfpirituumque coeleftium
derivari, qui fpiritus uti exoriginefuapu-
rifTimi funt, & ab omnibus terreftribus fse-
cibus quampurgatifllmi, ita quoque ob fum-
mam, & inexplicabilem tenuitatem, fub-
tilitatemque, ftatim omnia elementa pene-
trantes, magneticoquodam attra^u iis, qux
in primordiali rerum chaotica mafTa idem
fuerunt , raira quadam ratione junguntur
:
elementavero aer ,& aqua iis foeta ,per ma-
4a % tH
Se^. I.
i88
M U N D I S U
ris acceffum,
recejjumque , Solis & Lunx mini-
flerio
caufatum , in intimatellurisrecondi
toria
diffufa , ibidem a fubterraneo igne de
nuo
decofta, digefta, depurataque per mul-
^omcdo tiplicem,
iteratamquecoftioneminhumi-
humidum
jyjjj ji][y^ un(S:uofum
,
pingue , &vifcidum 1
auofum w evadunt,cujus
vaporper abditasterreftrium
metaUum
yenarum fibras delatus
,
primo infita , &in-
egerKret.
^j||-j|^j|j f^j^g virtute in terram faljuginofam
j
convertitur
,
qus continua ejufdem refoluti
vaporisirrorationeirrigatafolvitur,
&de-i
puratur multis modis , tum fublimatione,
tum filtratione per terrs poros fafta. Atque
hoc pafto ab omnibus terreftrium faecum
quifquiliis
expurgatum ,
tandem in genus:
j
quoddam
canai^ijfimi fulphuris degenerat;
quod quidem fulphur purum, lotumque ma-
tricibus Terrae conclufum calore Vulca-
nio, & fui ipfius ulterius coftum, multorum
annorum decurfu in argentum proprii falis
fpiritibus figitur. Si vero hoc fulphur al-
bum, & incombuftibilefortioriadhucigne
ad rubedinem
ufquetorqueatur , id tandem
depurgatiflimum , fub aquali humidi pin-
guis, &terrs portione , infeparabili unione
in<^<rwpurumtranfmutatur. Quse omnia
XI. li^roexperimentisadNaturae exemplar
accommodatis oftendentur : Si verbhujus
humidi unduofi , & vifcidi vapor nondum
ab omnl impuritate
, & fiaeculentis recre-
mentis expurgatus fuerit, tumproratione
gradus puritatis , impuritatifve ,
nunc in
perfedius inodo inimperfeiliusmetallum con-
vertitur. Hisitaqueexpofitis,
Jam
merito quifpiam quaerere pofTet,^/^-
BTERR ANE!
Attri ge-
nefis.
namfit illud humidum uncluofum
, ^ vifcofum?
^idfit
Dico , iUud nihil aliud effe
,
quam humidum
Jjf/f
illud radicale Natura, quod uti
a
primordiis auofum,
rerum chaotica maa inefFabili Divini Ar.
chiteftifapientiaiJ;/wfuJt, ita inomni-
bus , & fingulis rebus in hunc ufquediem
perfeverat, & pafTim Mercurius Naturadici-
tur, cujus unBuofum, ^vifcidum nil aliud eft,
quam calidum illud pingue Naturx rebus
omnibus infitum
,
quod & analogia qua-
dam,/ulphur Natura vocant Chymici
;
quod
:
verb terrejlre fub ipfo latet
,
falNatura vo-
cant, eo quod omnibus rebus firmamfub-
'
ftanriam , & corpus praebeat. Atque ex hifce
; omnia conftare , Ars Spagyrica jam dudum
experimento comperit. Ne verb quatuor
elementa in rerum natura otiofa videren-
tur , Natura humidum hoc Mercuriale ab ini-
tiorerum aqueo
;
julphureo-calidum innatum
igneo , & aereo ; terreo vero elementoTfxa-
ttvum N^tutxfalem infevit, utveluti , vehi-
cula quaedam forent eorum principiorum
materialium, ex quibusomniaconftarent,
Hinc omnes fere philofophi promateriali
principio metallorum ,
in genere tantum,
conftituerunt humidum terne mixtum vapo-
rem , uti ex praecedenti capite patuit. Quia
tamenproximumNaturaEprogrefTumin or-
dine ad metalla componenda non attige-
runt , hic eum in Letleris gratiam , fufius
forfan
,
quam par erat , fola experimentali
notitia doftus, duftufque elucidandum exi-
ftimavi ; cum inphyficis rebusyfaf experimen-
tophilofophari , idem fit , ac fi cxcus de colo-
, re judicium ferre infipientius praefumeret.
C A P u T IV.
^owo^oow??w exterreftris^humidicaloris effickntmprodiicantur : ite?ny qnidJjtiOudj
quod metalla reddit in igne flaida, non Vero Ltpidcs., ^pLmtas c^terafque res; &quomodo
ISLaturain dijfohendis, perficiendifque rehm procedat.
Cap.lV.
^^"^lngvilarehfcNaturaefecretumpandam,
[
^^quod ut intima compofitionis rerumi
^^myfteria enucleat; ita quoquefuturum
fpero , ut hifce probe intelleftis , metallorum
origo
,

caufa ,
Leftori quam penitifTime
innotefcant
;
quod tametfi aliis terminis
proponam
,
quam in fcholis ufurpari affo-
1
let , idem tamen Artjlotelem fenfifle , fi ver-
j
bae)usrefteexpendantur,patebit.
,
Duo funt in rerum natura ( fi res fepofitis
'
omnibus Metaphyficis contemplationibus
fub rigore phyfico confiderentur) quae ad
emnium rerum (njv^ia-iv concurrunt , omnibus-;
que infunt , omnium generationum , & cor-
ruptionum caufa funt. Et primo quidem
eft materia terrejlris
,fpiritofa , concreta , cor-
pulenta, incujus centro latet id, quod re-
bus fubftantiam
, corpulentiamque prae-
sainntwih&i
,
quem fixum Naturx falem appellamus
;
cmmnfixnt.
^^ ^^^^ materia talis, quam defcripfimus fit,
idabinfito fixativo elemento habet. Dixi
(?/e^i<j/w,quiaomni vi adiva fecundum fe
confiderata caret, & in tantum quidem age-
redicipoteft , in quantuminnatoappetitu,
quo prsdita eft,five,quodidemefi, infito
quodamw^_5f?{/w<>,trahitadfepartesillas,
maximefibi confimiles, &proportionatas.
Dixi ,
Materiam hanc terreftrem effefpiri-
tuofam
,
fuhtilem , ativam ,
id eft , centra-
lem Natura falem volatilem
,
qui aftuando
perficit & complet alteram partem
, dum
illi conjungitur , & uti ex illa alia haec acci-
pit corpulentiam
, confiftentiamque
,
ita
quoque communicatilli vim aftivam , for-
malem & fpecificam. Et quandocunque hi Refoluti*
fpiritusfubtiles
, & tenues evaporant,
f(i-'2Z"d'
teria
d/JJoIvi dicitut , remanente materiali/<j(.
fubftantia fixa ;
8c uti hje partes formales
ad agendum, ita illaematerialesadpatien-
dum natae funt , ut patet ex artificiofa re-
folutione mixtorum, qua partes ex diver-
fis mixtis effentialiter diverfae extrahun-
tur : Sicfpiritus nitri, aluminis, vitrioli,
diverfiffimi funt , a fpiritibus, qui ex
vege-
tabili-
LIB.X. DE ARTIS METALLICiE REQUISITIS.
Cap.lV.
tabilibusvini .rofarum , liliorum.aliorum-
que innumerorum diftillantur , extrahun-
turque. Ut proinde non immerito, quemad-
modum a Peripateticis refolutio in mate-
riam primam non conceditur , ita quoque
nullum corpus omnino fpiritus expers dari pos
fit. Si enim quantumvis corpora in cineres
refolveris (qui omnium aliorum ficciflimi
creduntur) tamen & illi ulterius adhuc,par
[%
tem idfiat, id!paucisnotum efleexiflimo.
Dico itaque Humidum illud Mercuriale inter
curmctal-
fulphur, id
e{}i,fpirituofum,& falem , id eft, fi-
ij^u^e^i
xum , medium quoddam
effe
, uti fupra innui-
q^i^i-^mjed
mus
: hocver6humidumvifcofum,&Na-;i7Cr
turas gluten
,
pro diverfitate corporum jam ?<#'
aliis vel minime adhaeret,
velfubminima
parte mifcetur
; aliis vero mediocriter,&
per
partes ei commixtum conjungitur.
Unde
Naturji
gluten hU'
midutn.
timinfalemfublimantur, partim,fiviolen-(?/'//'/fx^3Z(;/i7^i?ciej- exfurgit : prima eft,
tiori igne torqueantur
, in vitrum fluunt:'^^^^^ quaedam humiditas.prorfusincompa-
Hae vero partes , materia videlicet , & fpiri-
1 (5ta , & omnis fere vifcofitatis expers : altera
tuofa fubftantia, cuminterfevaldediverfs)c(7w/>tf^/or
.
tertia compatiif^ima reperitur,
flnt, ut inter fe uniantur
,
maximevinculo Prima videturin/i?o,quodexpulvereaquas
opus habent
,
quo ftridis amicitiae legibuSjCommixtofit.quoduti incompaftum eft, &
unianturcopulenturque : quod quidem ni- jexigua vifcofitate conftat , ita quoque vel
liil aliud eft, quam humidum,medium quid in-
minima externi caloris attenuatione in fua
ter volatile
, ^fixum , inter corpus , &fpiri- elementa diflblvitur ; fi vero terrenum pul-
tum
, five,quodidemeft , intercrafilim ,
&{verem oleacea materia fubigas
, tum enim- oieum
^
fubtile. Quiatamen nuUa rerum
mutatiofine \ vero mafi"a fit
,
quaj nontam cito ab externo
fl^fl*^^'*'
humidi Imjus attenuatione , five difiolutione calore, nifi a vehementiori igne urgeatur.
fieripoteft, hinc Natura deputavit calorem,
veluti Archasum quendam , cujus ope humi-
dum gluten Naturse attenuatum diflblvatur,
quo diflbluto , & parres diflblvuntur , fpiri-
tuofa evolant , corpora concidunt. Quanto
verb hoc humidum facilius refolvitur, tanto
quoque corpus faciliori corruptioni fubja-
fcidum illud humidum
,
quo partes partibus
cetiquantbvQxb humidumpinguius ,Yi{coC\us,^Jta. copulantur, ut calor cum in auraseam
lefaSaflu-
^
^
. ant 1 non
refolvitur
;
quia materiapinguis
, & vifcofa
<:y'*porem.
pulveri intimius neditur , undefpiritus
ne
avolare valeant , continentur : quod & in
cera fieri experientia quotidiana
docet.
Caufa enim cur calore attenuata & rarefa-
fta dum fluit, fpiritus non avolent, eft ob vi-
compa(fLiufque eft , tanto diificilius quoque
diflblvi necefl!e eft ; & confequenter ob par-
tium probe commixtarum conftipationem
minori corruptioni obnoxium eft Hincpa-
tet
,
cur aquea humiditas parum vifcofitatis
evaporarenonpermittat,faItem
eam in flu-
xumrefolvat, ob tenaciorishumidivifcidi
vinculum, quopartespartibus neduntur.
Atque hinc patet quoque , cur ligna,
"
la-
c>- lignis
fidesigne comhurantur,
& illa quidem in ci-
lapfdeH
habens , facile attenuata in vaporem abeat ; nerem, hi vero in calcem, metalla vero Uqua-
edcem ig*
quia videlicet vapor humidum aqueum ha-
ta
fluant. Nam ligna , &vegetabilia quaevis,
'^^s^"'""*'-
bet valdeindigeftum,partibufquefuishaud uti non bene compadum humidumobvl-
probeconnexum;contra,qu3Ehumiditatem:fcofitatis defeftum habent , humiditafque
habent magis coftam , digeftamque , & par-
eorum magis aquea eft , lapides vero exigua
tibusintimecommixtam,iIIaprdominan- humiditatepollent; hincfit,utin utrifque
te pinguedine, &vifcofitate, veluti tenacio-
\
partes fpirituofae ob defeftum vifcidi humi-
ri vinculo difficulter difl!blvuntur.
'
di vegetabilium partes fixas in cinerem , la-
3
vrincipiit
Patct itaquc ex his quomodo materialia pidum vero ob fulphuris pinguedinem in
TJiphlrf'
noHvsiprincipia; ex quibus omnia conftare
calcem refolvant: M?;<7//<jverbuthumidita-
MercwiHs. diximus, intelligeuda fiut : Siquidem,quid tevifcofapolIent,itaquoquepartibuspartes
fpirituofa 'Ah fu^fiantia aliud denotat , nifi
intime commixtas compadafque habent
;
Sulphur? quidaIiud/xw,nifiSaI?&quid
hinc fit ut ignis minifteriohumiditasqui-
denique aliud humiditas illa vifctda
,
quam dem illa attenuetur , & in majufculum in-
Mercurium defignat .> Uti in praecedentibus
crementum aflurgat , non tamen feparetur,
ex mente veterum fapientum diximus, Pari
neque a corpore fuo recedat, fed totum in li-
^zhoinvegetahilihus ,^ vi-vidis ,parsvolati-
quoremabeat.
/ijanima,/x^corpus
,
humiditasw&iovQX2iS>(.\ QuicunqueitaquehancNaturjBOperatio-
Undefluxi'.
phyficaunio dicitur,quaanimacorpori co-
inempenitiusconfiderat, isneceflarib fate-
^''^w-
pulatur.
ri cogetur
,
metalla igne jolUcitata mtnime
cur humi-
Carvero humiditas illa. in vegetahilihus ani- fluere ,
eo quod aqueopraedominio praedita
fadie inZe.
malihufque tzmfacile, in mineralihus , metalli-
\
fint, fed ob infignem radicalis humidi vifci-
getabiiibui
cifque corporihustzm dtfiicilejolutufit, meritb Iditatem
,
qua partes partibus ita neftuntur,
^"fXwrquifpiamdubitarepoffet; Quoniamverbiniuteas infumos, vaporefque abirenonper-
lis Cst.nen in hac magna rerum naturalium cognitio con
metaUicis.
^^^:^^^ ^^^
p^^jv,
^^^^^^ enodabimus.
Nil notius eft, quam quodhumiditas in qui
lufdam calore attenuata mox in vaporem eva-
tgne.
mittat : fi enim humido aqueo fimplici
conftarent , illa utique ignis ope non flue-
rent, fed in calcem converterentur
,
quem-
admodum in lapidibus igne tortis accidit;
nefcat : in aliis verb etiam igne vehementiffmo \fluunt itaque metalla igne
,
quia humiditas il-
invaporemrefolvinonpofiit : Quomodo au- ilorum
,
qua fpiritus metallici cum vapore
4a
3
coUi-
Cur metal
lum igne
furiui red'
datur
i^o
M U N D I S U B
Se^. II.
colligantur,
vi calorisnon recedit, fedita
attenuatur,
& excrefcit,ut attenuet quo-
que &
rarefaciat partes
,
quas nedit ; &liinc
eft
metallicarum fluxus partium. Quod&
inde patet : fi enim metallisheterogenea-
rum partium mifcellx
,
glebarumque terre-
llrium quifquilis admixtae fuerint ,
fok
homogenex metalli partes fluent , caeteris
diverfi generis rebus vel in fcoriam , vel lop-
pam pompholigem, fuliginemque , cum ali-
qua metalli diminutioneabeuntibus.
Atque hxc eft ratio , cur metalla igne torta
puriora evadant
,
quia partium heterogenea-
rum mifcellse non bene compaftas , &liumi-
do aqueo abundantes, ignis attenuatione
defeduque
vifciditatis avolant , metalli hu-
mido ob vifciditatem irrefolubili. ^uoelverb
tnetalla fluxu rarefiant
experimento Fabri
compertum habent; fi enim in candenti fer-
ro foramen effecerint, id multo candente
adhuc ferro latius,quam ubi id refrigeratum
fuerit, reperiunt : ficut enim ferrum calore i
majorem , itafrigore conftriftum minorem i
locum occupat. Sed de hifce pluribus in
j
XI. Lihro de MetaUicis artihus , ubi & hajc
omnia experimento comprobata reperies.
CONSECTARIUM I.
A
Tquehincluculentercolligitur
,
quomo-
'^do calore attenuentur
^
fluant
omnia
,
uti-
que fapientiffimo Naturac confilio , utvide-
licet perpetua
,
perennique rerum viciffitu-
dine
univerfaGeocofmifaciesmutetur; &
quia humiditas eft vinculum
,
quo partes fpi-
rituofjE.cum corpore ,
& materia conjun-
guntur, foluto vinculo fpiritus acorpore,
fine ullo tamen eorum interitu ,
fedfepa-
ratione tantum fafta,itarecedant,utfem-
per tamen in materia nonnihil fpirituum
adinftarNaturaEfeminum,remaneat : qui
fi rurfus ad iftiufmodi corpus deferantur
,
niagnetica quadam lege
,
ab iis
,
qui intus re-
manferunt, attracfti ,unitique novo humido
colligantur. Atque haec eft mirainnatura
rerum phyfica ^ee^xujcAfflois,
Mira natu-
TA circula-
tio in quo
tonpfiat.
T E RR ANEI
CoNsECTARiUM II. ConfeSl.
Hinc patet quoque, omnium meteoro
rum genefes difta Naturaj induftria fieri,
atque adeb omnes generationis , corruptio-
nifque leges,tam in majori
,
quam minori
Mundo inde pendere : quamvis enim o-
mn'mmfpirituoforumeffluviorumYanx,S(.in-
numerabilespene differentia conftituantur,
ad duo tamen , tanquam ad genera reliquae
omnes revocari poffunt ;
fcilicet , ad humida,
^ficca,c^or\xmi^2iVaporum ,
hxc halituum
nomine indigitantur
;
qux cunfta in tri-
plici NaturjE regno, minerali, vegetabili,
& fenfitivo vires exerunt : Mineralia,
^
Me-
tallica corpora fubterraneo Vulcano follici-
tata , attenuataque in vapores , velhalitus
refoluta , in fuperficiem ufque Terrae exti-
mamexaltantur,ubi coeleftibus radiis per-
cufTa, & admaximamfubtilitatemredafta
maenum illud aereum mare replent; vege-
Meteor.
, rP/. ^
r r
rumcircU'
tahiUum\&co .Jenfltivorumque omnis gene-/^,,^
risfpiriruofaE fubftantis pariter coelefti luce
percufi^ae , refolutasque rurfus aereo concre-
duntur Oceano.ubifrigorerefolutae ,denuo
per nives
,
grandines
,
pluvias , nebulas , ro-
res, terrae redditJE, quifquefpiritus, adid,
unde avolaverat , corpus nativum magneti-
co quodam traftu confluit. Sed de hilce fu-
[
fius Ultimo Lihro
,
ubi novam Phyficam for-
fan hucufque vix notam aperiemus. atque
I
has Natune operationes ars imitatur
,
quas
I
mineralia ,vegetabilia, animaliaquediftil-
j
lando . inde tot aquas olea fpiritufque extra-
I
hit differentes
,
quot in rerum natura diffe-
rentia mixta funt: ita ut ipetSalem fixam ma-
teriam phyficam
;
per Mercurium humi-
dum , omnium gluten
;
per Sulphur vero
omnefpirituofum veteresPhilofophi intel-
lexerint; ex folo enim fimplicium elemen-
torum confluxu, tantam, tamqueinnumera-
bilem rerum diverfitatem nafci , credat, cui
placuerit; Ego aliter a naturadodlus, hic
nonea, quae Metaphyficos conceptus, fed
quae Phyficam experientiam concernunt,
tradenda confultiuseffeexiftimavi.
S E C T I O II.
DE METALLORUM,
Caiterorumque Mineraliutn fodinisp Fofirorumque morbis &remediis.
C A p u T I.
Qu^nam ad
perfeSiam Metallicae Artis mtittam requirajitur
,
fiVe de conditione
^raefecli fodmarum.
Cap. l.
ANtequam
Artis noftrae Metallurgica
adytaprofundiusingrediamur
;
pri-
mo quidnam adomnimodam hujus Artis
notitiam requiratur,c^\h\xs dotibus,&: naturae
talentis inftruftumeum effe
oporteat, qui
hujus facultatis profeffionem fufcepit
,
pau-
cis exponemus.
Prirao. Metallurgus, five fodinarum prjc-
feftus
, Divinum cultum
omnibus caeteris ^'z^
praeferat, memor illius : Quariteprimum
Re-prlftaofet'
gnum D E I.
^
catera omnia adjicientur vohis;
vand*.
ne, dum foUicitiusterrenos, caducofque
fcrutatur thefauros , avaritiae voragine hau-
ftus, animjefuae jafturampatiatur. Timori
itaque Domini junfta affiduitas , &diligen-
tia,
qua omnia juxtametallicje Artiscano-
nes,
Cap.
I.
Uotitta
ri-
rnm me-
raUnm.
Hati exco
quendi mt-
tall.
LIB.X. DE
METALLORUM
es,
Regulas , & prazcepra difponanrur, hoc
urplurimumbonumadducir, utliis, qui &
norunt ea, quae facere oporter
, & curant ut
perfici poflinr
,
pleraque omnia fecunda , &
profpera eveniant.
Secundb, Ut Metallurgus omnes probi,
peririque viri partes expleat ; necefleeft, ut
artisfuajit peritifiimus; nimirum ur primo
noverit
,
qui mons
,
qui collis, quaeve valle-
ftris,autcampeftrispofitio utiliter fodipos-
fir,autfoflionem recufet. Deindevens
, fi-
brs, commifluraeque faxorum ipfi pateant:
mox multiplices, variafque rerrarum, fucco-
rum, gemmarum , lapidum, marmorum,
faxorum , merallorum
, mixtorum fpecies
perfpeftas habeat , omnem quoque operis
fubterrafaciendirationem cognofcat. Nota
*fint ipfi materijE experiends, parandasque
artificia ad excocftionem
,
qu uti diverfae
funt, ita quoque in differentibus metallis
difFerentem exigunr modum:Alium quippe
exigitaurum
,
argentum alium , caeteraque
metalla alium, aliumque, quod & deluc-
corumconcretorum,faIis, nitri, aluminis,
FODINIS.
ipt
pa, uti &montium, camporumquefitum,
pofitionemque
refte repraifentare poffit.
Quia denjque faepe magna circafundorum
jurifdiftionesdiffidia
oriuntur , kgurn quo-
que perirum efi^e oportet, ut de dominiis re-
rum reftum judicium formare pofiit.
De variis
officiis eorum, qui Metallurgiam
curant.
Prxfidi totius MetJliciB negotiationis fub-
funt poft fupremum Dominum
, & pofles-
forem
,
Magiftri operarum
, Jurati,quos vo-
cant
, Scribaj fodinarum. praefedli cuniculo-
rum.
Magifter operarum m omnes fofix)res
imperium exercet
, exceptis Monetariis,
Argentique
purgatore
;
per pcEnas quoque
in negligentes operas animadvertit ; con-
troverfias circa fodinas ortas dirimir
;
jus
fodinarum petentibus dat , confirmatque,
fodinas meritur
,
earumque rerminos fta-
tuit
; quidinunaquaquefodinafaciendum
docet, & praEfcribit, cui omnes caereri opera-
rum prjefefti rationem de pecunia praece-
denrihebdomadeexpenfa,
reddunt, quam
chalcanthi, fulphuris, & bituminis exco- Scribjecodiciconfignant.
Hnnc fai>rum li
Yartit difci-
plinu
tnfirU'
%li>
fit.
ftione diverfimode peragenda intelligas
velim.
Tertib, Metallurgus antequam jue]rt.Mo|3o^i^
five venarum fofilionem aggrediatur , \\xc
feptemfecumconfideret.Primblocigenus,
habitum,aquam,viam,falubritatem,domi
nium,vicinum. Quod ut pofiTideat , multa-
rumartium,difcipIinarumquer>f///^/^r-
Slusfit
oportet; primb Phtlofoi^hia , ut fub-
terraneorum ortus, & caufas
, naturafque
cognofcat ;
Secundb Meeficina, iit foffbri-
bus ,
cxterifque operariis providere pofllt,
ne in morbos
,
quibus prx caeteris expofiri
funt, incidant, &fiinciderinr , velipfeeis
curationes adhibere
, vel ut Medici adhi-
beant,curare. Tertib AfirottGmia.wi agnofcat
cceli partes,atqueexiisvenarum extenfio
nes dijudicet ; Geometrite quoque haud fit
imperitus, utquam alte fit puteusfodien-
dus, utpercuniculum, qui ufque eo agirur,
perringat, certofque cuique fodinae ^praefer-
tim in profundo conftituere fines , termi-
nofque
,
juxta ftatas Geometris leges men-
furarequeat : Numerorum, five /Intbmetica
infignem notitiam habeat , ut fumptus, qui
in machinis conftruendis
, fofloribufque
fiunt, ad calculos revocare queat. Nihil au-
tem hujufmodi Metallurgias Praefidi adeb
neceflarium eft, c^zmSt^tica, quafubftru-
ftiones fodinarum
, machinas traftorias
,
hydraulicas , velperfeipfumfabricare , vel
aliis earum fabricandarum rationes expo-
nere norit : prxrereadocebithsceumme-
tallorum pondera , difFerentiafque unius
metalliadaliud. Staticae fi conjungatur/'/-
ilura
, tum enim vero abfoluram noritiam
confecutus dicetur , fi cuniculorum di verri-
cula juxra Ichnographiae leges reS.e defi-
gnare
, Machinarum requifitarum prototy
gnarium efle oportet , ut poffit puteos ex-
ftruere, columnas collocarc , acfacerefub-
ftrudiones
, qu2 montem fuffoflum fufti-
neant.nefofToresobruantur, cuniculos per-
forare,ad
aquasexvenis.faxorumquecom-
mifrurispromanantesaIioderivandas;debetN'<//i8
k venas cognofcere
, & fibras , ututiliter fo-
wot.
'
dianrputeos. effoflamque materiam , unam
abaltera difcernat, autperfe, autperalios
folitis )am prsceptis dejuratis inflruftos;
cognirionem praeterea habeat lavandi , de-
purandi
,
coquendique metalla
;
tandem
quicquid foflbribus ad labores necefTarium
eft , fuppeditet , ferrum ad inftrumenta , co-
ria ad veftes, fevum ad lucernas. ^c.
Jurati debent efTebonjefidei viri, reique
furaterus}
metallicae periti
,
quorum quidem numerus
#w-
profodinarum multitudineaflumitur. Ho-
rum officium eft fodinas invifere, quid aga-
tur, aftumquefit, inquirere,demachinis,
fubftruftionibus , novifque fabricis facien-
disconfukare,caeterifqueomnibus,quabo-
num fodinarum concernunt , deliberare:
foflionum in duris , afperis , &faxofislocis
;
item in mollibus
,
argillaceis fimilibufque
laboresfubeuntibus juxta Arithmeticae pro-
portionis leges folvere . Item negligentes,
fraudulentos.aut furaces,pro delidli gravita-
te punire. Juratis denique abfentibus Praefes
omnium nihil propria auftoritate decernir.
Ad Operas quod attinet, hoc padlo labores
operarum
fuos tranfigunt : Diei naturalu Jpatium hs<'ffii*>.
dividitur in tres partes, ita utfingulafpa-
tia tempotisfeptemhorascomprehendant:
Primum feptem horarum fpatium incipit ab
hora quarta Aftronomica , & durat ufque
ad undecimam. Secundum incipit ab hora
duodecima ; &durat ufque adfeptimam po-
meridianam, quae cenfentur efl^eoperae diur-
192
MUNDI SUBTERRANEI
SeB, 1
1.
35- Tertium
incipit ab hora oflava
, &fini-
turhoratertiapoftmediam
noftem, Tunc
autem
five ex puteis hauriant aquam , five
venam
fodiant , ad nofturnas lucernas per-
petuovigilant; &nevigiliis, aut laffitudi-
ne dormiant , caKtu nec rudi prorfus , nec
injucundo duros folantur labores , ad quos
fubeundos campans fono admonentur,
quo dato vicatim hinc inde ad labores
^0.(0. accingunt : Cum vero feptemihorse
fuerint finitae , tunc dato figno novo , vel
pulfu tabellarum
,
quo percepto fubterra-
nei fofTbres faxis illifo malleo dant fi-
gnum in interioribus montium cunicu-
lis laborantibus
,
laborem efle finitum;
quamvis etiam fevi in lucernis
proximus
defeftus luculentum illis completi
tem-
poris fignumfit.
C A P U T II.
De Morbis Fojforim.
Cap.U.
Mtrbifos
forum.
^ibus
medis
f
tueantur
c*ntra iit-
wnafoffo-
res.
flinius.
VenmAti
fuligtnes
^u/mta mn
la caiifent.
C\Jmfuhterranei
cuniculi malignis Mi-
neralium fpiritilus conferti fint , fieri
non poteft
,
quin fubinde fofibres
infolitis morhorum generibus infeftentur
:
Unde pro diverfitate aquarum , halituum,
aerifque , diverfos morhos nafci necefi^e eft,
quorum alii affligunt artus , alii laedunt
pulmones , oculos alii, alii denique exitiali
quadam , & fuffocativa vi protinus eos in-
terimunt. Aquafrigidior, qus in puteis pro-
fundiffimisftagiiarefolet, utplurimum cru-
ra, nervos vitiarefolet , unde nifi ocreis in
hunc finem faftis fe tueantur,in conclama-
tas pene infirmitates ut incidant, necefTe
eft.
In
fodinis verbficcis, & humiditatis ex-
pertibus, majus ipfis malum imminet : dum
enim terram continuis concufTationibus
exagitant, & ad venarum duftus detegen-
dos metallicarum glebarum
,
matrices al-
tius adoriuntur , fieri non poteft , ut me-
diumvariispulverum effluviis non inficia-
tur
,
quas una cum aere haufta
,
pulmonibus-
que infinuata primo
afthma , id eft , fpirandi
difficultatem
, deinde phthifn generant
;
QujE fi prasterea corrodendi vi polleant,
tunc exulceratis puhnonibus diram tahem
gignunt. Quin etiam cadmia quoddam ge-
tjus eft
,
quod operarum pedes aquis madi-
doSfitemque manusexedit,puImones,S>loculos
ladit; unde multi pedes nonfolum ocreis,
fed & manus chirothecis , faciem vero ve-
ficis muniunt , ne pulvis iis nocere pofflt
:
HacrationeconfeAoresminii, apud vete-
res Romanos contra Mercuriales fpiritus
fefe muniiffe Plinius tradit.
Accidit
nonnunquam , ut faxa metaflica
igne adhibitofrangere, & rumperecogan-
tur foffores,
quoddumfaciunt , niCiafumo
tempeftive fe fubducant , dici vix poteft,
quam monftruofa
morborum genera, quae
proximam iflis
necem adferunt ,incurrant
:
In his quippe aer
mirum in modum inficitur
veneno quodamfuhtili,
&fpjrituofo, quod ex
venis, commifTurifque
giebarum metaUi-
carumignisviexprefTum,
difTufumque ex-
halat; hoc fi
fornicibusfodinarumfubfor-
.
matutiae, pompholygis , aut fuliginis adiiae-
ferit
,
ac deinde cum tempore in lacunas
deciderit, maximum fane
fofforibus aqua
iftiufmodi
lethiferis fpiritibus
tincfla da-
mnum adfert. Experientiafiquidem docuit,
quod fi ftagnantium iTiujufmodi aquarum
lacunasveijaftulapidis commoveris, fpiri-
tus virulenti
,
qui inde protinus evoiant,
quemcunque offenderint, fine ulio remedio
conficiant^idem/^wwignenondumextin-
fto fymptomatis prorfus exoticis praeftare
compertus fuit : corpora enim foflbrum ifto
veneno infefta continuo ita turgefcunt , ut
omni fenfu & motu deftituta fine dolore
intereant: qui vero fe infeftos fentiunt,dum
fcalarum adfcenfione faluti confuituri fu-
giunt , interim praevaiefcente veneno , ma-
nibus, pedibufqueita in globofam formam
tumefiunt , ut dum fe fcaiarum gradibus te-
nereampliusnonqueunt, ex fcalis deiapfi,
vitam infelici morte commutent. FofTores,
itaque muitorum morte cautiores igne in-
tra foflas exftrufto , ad biduum integrumfe-
fe a fodinarum ingreflu continent , donec
lethiferum virus per aerem diffufum igne
pauiatim confumatur.
Rurfus, ubicunque Arfemcum,Auripigmen-ArfenUmf
tum, Sandaracha, fimiiefque venenoforum
^'S"'*'^-
Mineraiium matrices reperiuntur
; ibi aer
fefeofFerttanto perniciofior, quanto viru-
ientioribus diftorum mineraiium, una cum
Mercuriaiium venarum haiitibus imbutus ,
fuerit; quemadmodum Agricola refert , inAgticol,
fpecubus ad Pianam oppidum evenire, qui
certisanni temporibus, liaiitum exacidu-
lis emittunt iucernas extinguentem , & fi
quis diutius ibi manferit , necantem ; aiibi
depreffis puteis fuiphurata , & aiuminofa
putearios enecant. Hujufmodi fpiritus in
Neapolitano Agro juxta iacum Agnanum
in Antro quodam
,
(Canum vocant) exiia-
iant, quod canes exigua mora ibidem de-
tentos ftatim ftupidos & veluti exanimes
reddit , diutius vero detentos prorfus fuffb-
cat. Taies hiatus quoque in Agro Tybur-
charomiet
tino , & Voiaterrano , uti in noflra Hetruria/lf^
'
^Latio expofuimus , reperiuntur, qui &lio-
mines, &animantes incautius accedentes
interimunt. Vide qux in Quinto Lihro fufms
de hifce difcurrimus. Talis itaque proprie-
ratisiethiferaefunthaiitusilii, qui fubinde
ex novis effoffiscunicuiismagna fofToruni
ftrage occurrunt.
Ca-
LIB.X. DE METALLORUM FODINIS,
Caput III.
(De cura jnorbormn tnetallkonim.
'9%
op.m.
Uemadmodum omnes Morhtmetallki
orinfitur , ve/ ex vaporibus virulentis
metallorum , i^f/exfumofis halitihus
Orig rriM-
borum me-
.. . ^ . .,

uUietrmn.
acrem inhcjentibus
, natura & propnetate
diverfis, ita quoque diverfillimos morbos in
fubterraneis foflbribus efficiunt: Alii enim
pulmones, ftomachum alii,quidam cere-
brum, nonnulli articulos; non defunt qui
hepar, renes, veficam petant , in quibus de-
inde per continuam aeris infefti infuffla-
tionem, vel intus calore nativo , non fecus
ac ignis vi intra Alembicum, jam fubliman-
tur, modoprscipitantur, nuncinalias, &
alias partes diftillatione derivantur , unde
exoticae fiunt coagulationes , corrofiones
,
putrefaftionefque
, ex quibus cundoruni
morhorumfeminariaoriginem habent. Quo-
modo itaque hifce fe fofiores , metailorum-
que coftores munire , & pra^fervare queant,
paucis, quantum ex Medicis
,
qui condufto
ftipendio curamhabentoperarum metalli-
cis morbis fubjedorum, inteilexi , often-
dendumduxi.
Ad triplicem itaque metliodum revocari
poteftmetallicimorbicura : Adpropliyia-
dlicam , dizEtam , Sc genuinam medicamen-
Remedia
totum rationem. PropbjliiSlicaitafehabet:
ios me7aiii.
Qui nondum infedus eft , is exceiientifli-
*
mum, &fpecificummedicamentumfeiigat
ab efl!entia tartari , cujus haec eft compofi-
ifdparaiio tio . Mifccantur fimul iiquor tartari , iau-
medtcamen-
danumpapaveris, oieum ex coicothare eii-
. citum : eft autem co/c(7//'<3rnil aiiud
,
quam
vitrioium ad rubedinem calcinatum : qux
diftiliata iiquorem prseftabunt, qui trium
granorum dofi quoiibet femeftri fumptus
abomnibusvenenofis metaiiorum vapori-
bus, iiaiitibufque iiberUm, immunemque
reddere dicitur. Quiverbjamputrefadio-
nem ex corrofione metaiiicorum halituum
inciderint, iis maxime praefcribi foiet Bai-
famum vel ex vitrioio
, vel ex urtica , aut
Saiftrnum
chalybe edudum. Balfamum vitrioli ita pa-
rant ; Abftrahunt avitrioiophlegmafuum
tam diu, donec fiat mellis inftar dulce, &ad
purpureum coiorem inclinet ; dofis eft una
gutta in aqua Veroni cae.
Balfitmum
BalfamumUrticiB {\c\)zxznt: Salexurtica
^^"*'
extraftum in fua aquofitate tamdiu reftifi-
cetur per ignem moderatum cinerum^ vei
arense, aut etiam roris, donecoiei pinguedo
confpiciatur, quje a fuis fascibus feparata,
quotidie trium guttarum dofi exhibeantur
inaqua Veronicas.
sdfamum
Balfamum Magnetis (\c^zxM.m : Magnes
grtett}.
.^
alcool , ideft, in puiverem tenuiflimum
redigatur, cui fuperimpofita squaii ponde-
re iimatura chaiybis in vitreo vafe quam
optime iutato coquatur , in oleitate cine-
rum Ifatis herbse
;
poftea accipiunt lin?atu-
TOM.II.
ram, feu fcobem magnetis, qux in eam vino
reftificatotamdiudigeratur,donecvinum
rubefcat: Separatoitaque vino arubedine,
in fundo halfamurn magijetistt^Q.tmnt, quod
fumpta dofifuprapofita , nuiium membrum
putrefieri permittit.
Z);,;e/<3?peragendam fofToribus hac cura Diita,
prxfcribunt : ur videlicethominesmetaiii-
cis & fubterraneis iaboribus fodinarum oc-
cu^diti, cihos fuos,quantum fieri poteft ,fale
petne condiant : Simili ratione aromatum
icco utantury^/d? aluminofo
,
quodquidem ex

aiumine extradum nil faifedinis habet,
imo cibos optime condit.
Contra Aflhma nonputridum, quod Metal-
Comra
lici utpiurimum
exMercurialibushalitibusf-fl'"!''*'
1
/- .. r \
meatum.
contraliunt, prslcnbere lolent aquam panis
porcini, unicum contra pulmonum vitia re-
medium : eft enim vis ejusmirum in mo-
dum diaphoretica
; Si enim affeftamembra,
id eft, hepar,
ventricuius,puImoin haL(^of-l]au
conferventur, eis nulia nocebitfpiritusmi-
neralis virulentia
, & fi quod damnum iilis.
illatum eft,idper vim diaphoreticam expel-
lunt, uti mucilaginem , refinam , aut tarta-
rum,que cum diaphoretica feu fudorifera
vi,
neque in vefica autfrenibu9^calcuius,aut are-
'
naconfifterepofllint : Eftenim/</<?rinhu-
jufmodi infirmitatibusfummum prxfidium.
Non defunt alia domefticaremediatam
pro iis
,
qui in fubterraneis cunicuiis metal-
lis eruendis operam dant, quam pro iis
,
qui
iavandis , depurandis , excoquendifque me-
tailis operam dant; Nonnulljs maxime iti
ufu eft theriaca, aiiis metailica remediaex^^*''''<^
faie, alumine ,fale-nitro , falpetra , vitriolo,
tartaro confedla, quorum ope , ufuque maxi-
mum levamen fe fentire foflores fatentur;
quod utique non alia de caufa fieri exifti-
mo
,
quam ex fympathica quadam afTertio-
ne
,
qua fimilia intracorpus fufcepta colle-t
dlaque metaliicorum effluviorum corpufcu-
ia ubi confluxerint, moxuna quoque fecum
iiumores abfterfiva vi faiium per naturae fe-
cefllis educant . Sunt quippe cujufcunque
tandem generisfalia , ubi rite depurgata
, &
infuampuritatemredadla fuerint, infigne
contra maleficos mineralium liaiitus Aie-
xipliarmacum
;
totumenim, quodinfali-
bus malignum iatet , eft ex heterogeneis
maiignantis naturse glebis, quibus mifcen-
tur , conflatum.
Iterum contra
hujufmodi/^T^^/^^^^wfubter-
Domflic
ranearum fofl^rum aerem, optimi, &prae-
'f'^''
ftantis vini, antequam ingrediantur foflb-
ves,hauflus,Yeljufcu/orim praepinguium fum-
ptiones cum butyri, caeparum
, nucumque
juglandum efu. Nonnulii Zeduariam , aut
alterius fpecificae qualitatis radicem ore ma-
fticant, Quidam etiam contra Mercuriaies
B h fpiritu^
194
' MUNDl SUB
SeSi.ll.
fpiritus aurea
folia ore tenent : Uti eniml
Mercurius
aurum naturali appetitumirum!
in
modum ambit, ita quoque aureis foliis
inhaerens
fpiritus, ultra non tendit. Contra
TuimonU pulmonis vitia , vel ipfum balfamum , vel flo-
vitta.
j.gg^ 2ivit butyrum, ut vocant,fulphuris, miri-
ficam vim habent ad depurgandos pulmo-
nes , maxime ubi in hydropem inciinave-
TertpUu-
j.jj^|.
Contra peripkumoniam maxime pro-
TERRANEI
deft, fi femilibram aquse meliffae cum una li-
bra tartari
, una cum vino rubro melioris
notae, admixtisbaccis juniperi, floribufque
cichorii, in aquamdiftillationerefolveris,
quamquotidiecumvinogenerofo,dofiqua-
tuor drachmarum fumpferis. Cxtera vide
apud Paracelfum, A^ricolarri
;
quas hicfcripfi,
Paracelfut.
ab iis, qui fodinis praefunt , Medicis, mihi'^^""'^
concredita fuerunt.
C A P U T IV.
De ^mediis
,
qiiihm 7nalignti6 aer in cuntcnlis metaHicis purgantur.
Cap.lY.
TT^^^
maximeNaturaoppofuit ohjiacu-
I
Jgla,
quo minus ex defideratis mon-
9
*
"
^tium
thefauris homines perfe(R:am
felicitatem
confequerentur , ut proindeNa-
tura in hoc non tam fe matrem,quam nover-
cam exhibuifle videatur : Quorum primum
eft ,
inexhaufta ftagnantium aquarum collu-
viesquautivenarum metallicarum traftus
adulterioremfoffionem
impeditur, ita quo-
que incredibile Rei Metallicx damnum
confert. Alterum , funt virulenti , &exitiales
prorfus metallicarum venarum five vapores,
five halitiis, queis non folum /.telaMo/Ju^u im-
peditur, fed &operisfeufofToribus, fl non
repentinam mortem , faltem uti in praece-
denti capite oftendimus , inevitabilia exo-
ticorum morborum genera , magnamifero-
rum hominum ftrage cbnferunt. De hoc
primo , de illo Naturae incommodo poftea
difleremus.
^ihm
Quaerituritaqueprimb,
Quanam arte , &
7hinlf T'
induftria virulentmfodinarum vapor
, &
hali-
fodimpur- tus cxpurgari, & fodinse atanta pefte , cum
^"''2'"
falute operarujn liberari queant .^ Non de-
funt
,
qui putent
,
primo id fieri pofTe rogo ex
Jalutiferis Ugnis exftru^o. Ego verb dico,
tantum abefTe,ut iftiufmodi confilium quic-
quamremediiafFerat.utpotiustumfumus,
tum calor in tantisanguftiisconcentratus,
majora pericula, majufque malum , imb vi-
ciniorem letho portam aperiat. Legerant
Hippocra-
jpftforfan ,
Hippocratem 'mtegra.s mheshlu
tiferorum lignorum rogis per vicos, & com-
pita difpofitis, a pefte liberafTe
,
quod & nos
in noftroTraftatu de Pejle fieri pofle prae-
fcripfimus ; ac proinde idem in profundifli-
mis Terrae locis fieri pofTe cogitarunt. Sed
aliud eft, in longe, lateque externi aeris ma-
gnomari hac induftriauti, aliudintracon-
clufaTerraevifcera, ubi id fierinullaratio-
ne pofTe
,
ex duobus capitibus luculenter
oftendo.
Primb
,
quis nefcit, ignem in fubterraneis
locisnififuis caminisinftruftus fuerit, du-
rare non pofTe, velfiprope vicinum putei
inferioris oftium exftruatur , ita omnia fu-
moreplere.ut is operas multbcompendio-
fiori via
,
quam velvehementiffimiveneni
halitus
, ad portas mortis .fufTocationede-
. ducat. Ignisfmeaereviverenonpoteft, vel
fi aerem fufficientem non adipifcatur, fumo
j
fufque deque vertit omnia cum [extremo
I
laborantium exitio . Accedit hifce
,
quod
\rogus injirutus in abditis Terrae latebris
tantum abeft ut aerem peftiferum confu-
mat , ut potius halitus, vaporefque, qui pri-
mointra matricum receptacula fopiti jace-
bant, calorisvehementiaexcitet, eorumque
fublimatione rarefaftos per univerfos fodi-
narum meatus aerem virulenta facultate
tingat& inficiat. Experti funt fummo fuo
Haiitus
malo nonnulli foffores hujufmodimalum,'^^"^'"'
qui accenfis luminibus,dum in locafulphu-//orej.
reo-bituminofis vaporibus referta appro-
pinquarent, totus aer in fodinis exiftens in-
flammatus
,
partim fuffocatos
,
partim exu-
ftos extinxerit
;
quod & ufu venit innon-
nuUis
,
qui puteos fodientes fimili vapore
eos invadente , in momento exftindi fue-
re. Rogum itaque infodinisexftruere,tan-
tum abeft , ut virulentumaerem confumat,
ut potius eum excitis calore aliis ,
aliifque
ex venis metallicis
,
halitibus , mirum in
modum augeat.
Quodnam itaque contra tanta mala re-
^oUihus
medtum ^ Scio plerumque aerem in {o6.i-t":'s^*"''
nis Jollium fuhjidio expurgari folere
; Se^rmcus.
nifi id negotium rede inftituatur
, non
multum emendationis conferet , li enim
extrinfecus aer aliunde non attrahatur,
& putridus ex alia quapiam parte non
aperta difpellatur
,
femper eundem ae-
rem quieto jam aere ,
remanere neces-
feeft.
Duplici itaque via aerem expurgari pofle
exiftimo
;
velfollium ope, vel
fine
ullofol-
liumufu. Quod antequamoftendam,fcire
Leiorem velim ,
aeri ita a Natura compa-
ratum effe, utquamvis ex uno loco ad a-
lium fubterraneum locum ruens aer admit-
ti pofTit, nifi tamen putidus hic aeralium
locumhabeat, quo fe recipiat, alius exter-
nus admitti nunquam poterit
,
quem tamen
fi invenerit , is mox recedendo aeri ex-
terno locum praebet. Et innumeris id ex-
perimentis comprobari pofTet , fi omnibus
vulgb notum non effet. Ut i taque aer difpel-
latur ,
duo orificia eum tenere necefte eft
:
unum, quo recens , & extrinfecus infuffle-
tur
;
alterum
,
quo exfuffletur. Quae cum
ita fmt , talem machinam in fodinis difpo-
nere pofTes
:
Fiat
LIB.X. DE ARTIS METALUCJE REQUlSlTIS,
195
Cap.lV-
idrie Fiat ex folidiflimo ligno Cifla A B C D.
|
Secundus modiu hic eft ; fi rivum in aliqua
^"^^^^^^'^*promagnitudine/f?/7/^wEF,ampla,itaun-;^ repereris
,
poteris ejusope, meliori
fodmAfur-
diqueconclufa, utneminimamquidempu-'ratione aeris
malignitatem
corrigere , hoc
smtur.
tidi aerisportiunculamadmittat. Adhancmodo:
ciftam deducatur cuniculus, feu canalis N. Fiat in loco fodinae conftituto
&
propor- Alteritma-
implantatus Cifts in loco G.deinde aIius'tionato camera cujufcunque
amplitudinis^^^^^^^^^j^
canalisexlateremontisinloco V.quipari-|
ABCD. uti irxFigurafecmda
apparet; in-
terfitimplantatus ciftae Anemicae ftveven-
tofs A B C D. Deinde eleventur folles per I
hominem ad id muneris conftitutum, eo ar-
]
tificio, quod Figura oftendit ; Et fiet ut ele-
vato alterutro foUe, aer externuspercana-
lem N G. attraftus infinuetur intra ciftam
i
AB C D : deprefib vero alterutro aer per 1
canalem five cuniculum E Y , expellatur
foras
;
atque hoc pafto fodina femperno-l
vum aerem, tumadrefrigeriumoperarum,
tum ad auram malignam difiipandam obti-
nebit. Si vero in alios quoque fodinarum
ambitus per fua fpiracula derivare velis, po-
teris id facillime praeftare per novos canales
ex cifta ad diverfos cuniculos diredlos. Po-
teft hsec machina quoque moveri per rotam,
fi copia labentis aquas adfit.
Nota tamen hoc loco : folles fundo fuo
ita coagmentari debere , ut ventum intrafe 1
per afiaria, quxvulgoventiliaautanimel-'
las , Grsci Ave;.oTg3%Ajf5 vocant , attracflum
contineant
,
quas fundo follium ita inferan-
tur , ut quaiido unus follis elevatur ,
illud
aperiatur, deprefib folle claudatur. Cifta au-
tem fepto quodam intus dirimatur , ne ven-
tus attradus abunofolle, abalteroretroa-
gatur , fed unufquifque ventum pellat intra
receptaculumunicuiqueproprium , ex'quo
deinde is intra canalem feu cuniculum dis-
pellatur. Sed haec in executionem ingenio-
fo artifici
mandandarellnquo
.
ToM. II.
IK
tra hujus concavitatem altiori fornice , ri-
vus
per cat3/e? K , deducatur (fupponimus
enim rivum ex altiori loco dimanare); rivus
verb derivatus per canalem K , ufquein/^-
xeam fuperjiciem S T
,
(a qua non nifi duos
palmosdiftabit) praecipitatus uti magno
impetuin modum cataraftae prscipitabitur,
ita quoque ingentem ventum excitabit, qui
1
Bb % conti-
196
MUNDI SU
Sel. 1 1.
contineri
nefcius, qua data porta per canales
F G , elapfus
fodinam novo aere implebit,
&
virulentam
auram ita diffipabit , ut nulli
amplius
nocumento effepofrit. Eftque hic
modus shQro X.'2inio exquijitior
,
quantoma-
jorem humidiffimi venti copiam exfpirat.
Accedit & hoc emolumentum
,
quod ficuti
rivus, ita ventus perpetuusfit, nulliufque
hominisopera res diunoftuqueperagatur.
Ne tamen cum tempore camera aquis re-
pleatur, inlatere^f/^iy^t^wiawCponatur , ex
quo quantum aqus intrat , tantum exire
poffit.
Tettim
Tertius wcdiis
,
quo fine follibus aliis-
gatTi^al'
que inftrumentis negotium inftitui poffet
ww.
perfolos
cuniculos, fi videlicet ex laterevel
occidentali, vel orientali, aut aliquo alio
loco cavernae fiant A B. quarum orificia
quemlibet ventum, cui mons potiflimum ex-
pofituseft, in fuperficieextrinfecamontis
refpiciant : Hincenimventoflante, v.gr.
orientali , ventus orificium Apenetrans non
quiefcet, nec fe fiftet, donec per oppofits
BTERRANE!
plagae etiam ad aliquot miliiaria difTirje ori-
ficium B exeat : Atque hoc padlo fodinae
perpetuo fuo ad purgationem auraj putidae
Faciendam vento ob continuationem cuni-
culorum, ab uno orificio ad alterum
,
gaude-
rent : Ventus enim ubi exitum fortitur, non
quiefcetjfed auram continuo flatu
agitabit
;
agitato autem aere , venenofus halitus ut-
potediffipatusconfifterenonpoteft.Quem-^'^''^
'!*''
admodum Ventus inter praecipua fua mune-
*/r5.
ra , ad hoc a Natura deftinatus eft , ut aerem
peftiferis halitibus tinftum purget , &difli-
pet, itaquoqueinintimis terrae vifceribus,
fi ventus admitti pofTit, quo fodinae ventila-
rentur, certe aerem emendari necefTeJeft.
Unde multiplici modo, &ratione ventilahra
conftitui poffent, quae vento proruente per
externa orificia incitata
,
praefertim fi per
ftriftos canales tranfeat , aerem valde defs-
catum frigore reddere poflint : Ubi enim
frigidum eft, ibi halitus retroad:i diftenfio-
nisfujE locumobtinerenon poffunt.
Undeyjj^scl^*^*-
eadem de caufa , ubi aquarum fubterranea-
cataraa&
rum Cacaraftae reperiuntur', ibi de nociva;"^'^{"^jf|^'
auranemofibitimerepoteft. Inficcis itaque ?";]?
fodinis & calidis maximum foflbribus
/>//-
^'"'^''^'"''
culum imminet, quae fi diclis modis vento re-
siuaioen.
frigerentur
,
jam tolerabilem magnofofro-f^"^",_
"
rum bono
,
proventuumque emolumento
reddent.
C A P U T V.
T)e modo exhauriendi aquarum colluviem
,
^m^ fojforihiu magno
mpedimmio
funt.
Cap. V. Lteram avaritia 'M.ortid^mm, quo mi-
/-\
nusadintima Auri, Argenti,caetero-
"^
-^rumque Mineralium gazophylacia
penetrent
,
franum Natura objecifTe vide-
tur; & eft, ftagnantiuma^<jr?<winfubter-
reftribus fodinis colluvies
;
qucEquidem tan-
to eft perniciofior, quanto majora occur-
runt in ea evacuanda impedimenta. Primum
e.^ profunditas aquarum
,
quam fi antliis aut
coriaceis faccis exhauferis
,
quo eam deri-
ves, vix fine novo canali perfoflb , difpicias.
Alterum eft, angujiia locorum, quaeomnem
hydraulicarum machinarum difpoficionem
impedit,&cumutplurimumferroadornen-
tur ,
ei confeftim obicem ponit mineralium
aquarum acrimonia
,
qua exiguo tempore
ferramenta non folum exeduntur , fed & in
fcoriam cum totius machinae difTolutione
Agricola. abeunt. ^gricola /.4. de re raetallica , varia
quidem inftrumenta, &hydraulicas machi-
nasproponit,quarum tamen vix ullae in ma-
gnis iftis fodinarum gurguftiis ob laborio-
fam earum ftrufturam , ufum habent ; uti
enim ingentibus expenfis conftruuntur , ita
?[uoque tum ob ferreas catenas
, hauftra
errea
,
perticas ferreas, quibias agitantur,
tum
ob mineralium aquarum acrimoniam,
faliumque
edacitatem diu durare non pos-
funt. Accedit locorum anguftia, qu fine:/?>->e-
magnis fumptibus, ut machinarum capaces*^,,^*^^^'
fint,dilatarinequeunt;neque<jf//>,quibus^rff,o
utplurimumutuntur, durare queunt; cum'"'^''"'/*'''
qualicunquetandem metailo conhciantur,
^0.
femper minerales aquae illis inimicae , in eas
rodendo tamdiu agent,donec velaerugine,
vel rubigine confumantur. Unde ex puro
ligno
, aut lateribus codlis illa conftruere
oporteret.utfubfiftere queant. Vitriolatae
aquje , uViferrum , aut aes , cuprumve repere-
'rint;ftatim ea adhsfione corpufculorum ad
ultimam ufque fcoriam rodere non ceffant
:
Nitrofae verb aquaem atricem
,
piulcumque
Antliarum , moxubiquieverint,Iapidifico
fuccoita veftiunt, ut amplius vix extrahi
pofTmt.
Eft& aliud impedimentum
,
quod poft a,- varia impe.
quam exhauftam vei novus canalis fodien-^""^"^**
dus fit , ut extra derivari , vel per fodinae pu-
teum, quod plerumquefit, coriaceis faxis
extrahi queat : fed ne ficquidemmagnum
emolumentum exfpeftari poteft , cum ex
foffis , occultis plerumque fcaturiginibus
implentur, quantum extraxeris aquarum,
tantum ex fcaturiginibus fofCx novae aqus
accedant ; Accidit etiam , ut aquarum me-
tallicarum pondere facci feu bulgje coriaceae
^
plerum-
CapN.
LIB.X. DE METALLORUM FODINIS.
197
plerumque rumpantur. Quocunque itaque
j
Atque hxc quidem dida fmt de iis aquis,
tevertas,femperalia,aliaqueimpedimen-
quas in vifceribus fodinarum collefts exi-
ta reperiuntur
: Labortamenimprobusuti
j
tum ob didas caufas non habent. Si vero
omnia vincit, ita quoquevelvenarumob- jaqus illae commode derivari poflent ad os
Moiui alitis
ftruftione, velaliismediis,modifqueinvi-
tx Naturie tandem frjena injicit , ut intento
fuo potiatur. Antliis, & coriaceis faccis res
in Hungaria, uti mihi fcribitur, peragitur.
Unum reftat
,
quo pro meo^quidem tenui
inferius putei , tum majori commoditate^
perinftrumenta.quK /IgricolaL^.
prxfcribit,
Agricola;
educipofTunt Ne vero catenae , &/fi'r/-<7W(?- Quomod
ta machinarum ab mineralium
aquarum
'"""*
^
edacitateconlumerentur , illa oleo exphmho
ferramenta
contra cor-
'
^^
judicio rem meliori modo conhci non poiTe ' extrado probe inund:a
, contra omnem con-
rofionem
exiftimo
,
quam fi fojjarum profunditas una
cumputei, quo intra fodinas defcenfus da-
tur
, altitudine ad libellam prius cum refpe-
ftu ad externam montis declivitatem exami-
nentur. Si itaque
foffa
altior, five profundior,
aut aqualis fuerit camp'eftri cuidam plani-
tiei, tum enimvero oleum , operamque per-
dis in aquarum ex fofla aliorfum derivatio-
ne, aliudque non reftat confdium , nifiut
^Qt puteiorijicium foras extrahatur; fi vero
campeftris, aut valleftrisplanitiesprofun-
diorfuerit, tunc fpem habebis , aquamper
cana/em dataoiperafa^kum extrahendi. Qui
vero fuftu
,
aut attracflu machinarum hy-
draulicarum ope negotium confici poiTe
exiftimant
,
illi non nift fpeculationibus
metaphyficis fulti , rem expediri polTe cen-
fent ; ubi enim aquam in receptaculum
fumptionem durare poftent. Cum nihil
fit2Ta7,Z-
in rerum natura
,
quod ferramenta etiam''"
niu-
marino fubmerfaliquore,abomni
corrofio-"'^"'^*^"*''
ne & rubigine, liberioraconfervet,
quam
didum oleum. Sed cum majori hujus olei
copiaadtotcatenas, &:ferramenta tingen-
da
,
quam expenfae tolerent, opus fit , ita
quoque ad negotium conficiehdum
non
exiguam difficultatem habet.
Atque hasc funt impedimenta
,
quae Metal-
lurgiam fubterraneam una cum infigni, &
irreparabili damno impediunt
; &funt ficci-
tas
, & humiditas fodinarUm , cuniculorum-
que. Siccitas e calore , & confequenter
viru-
lentiffimis halitibus magnam fofi"oribus rui-
nam molitur. Hutniditasverb
,
inaccefTis
fo-
Detrimmu
dinarum venis obicem ponit , nifi conferta-'^"'^"""
""^
operarum multitudine, ea, qua folent, indu-
aliquodextraxerint
,
quo eamderivabunt.Hftriaexhauriatur:
ubienimaquarumdomi
Relinquendus itaque mos eft,& confuetudo { natur humiditas , ibi fine nocumento operjB
diuturno ufu in diverfis Europx metallorum
|
fubfiftere non poflljnt : frigus ta.men aliquo
fodinisintrodudlus;cumenimadhujufmo- '
'
^^
'
di necefTitatibus fuccurrendum,ingenia ho-
minum maxime ad aliquid inveniendum,
quoatantoNatursEincommodo fe liberare
poffint, quotidie acuantur; nihil autem huc-
ufque, quodplene Metallurgorumvotisfa-
tisfaciat, praeter ea.quas diximus.inftrumen-
ta, &machinas, certe ea ufurpanda funt, do-
necDEUS Opt.Max. aliquidaliudinfpi-
ret, quo res defideratum exitum fortiatur.
modo prodeft
,
hoc enim uti & aquarum,
earumque commotione omnis mineralis
aurae virulentia profcribitur , nifi aquae lon-
gotempore immotae, & ftagnantes
cutem
ex venenofo halitu contraxerint
;
quse ta-
men muitum obfunr
, nifi ipfa agitatione
aqux depulfae alio fe receperint . Accidit
enim, ut fubinde in hujufmodi fofHs vel
projeftu lapidis virulentae aqxix vapor ad-
ftantibusirremediabile malum adducat.
C A P U T VI.
2)e mHltiplkibm Venarum fibrarumque mineralium duBibm.
Cap.Ml. Xpofitis jam impedimentis, &obfta-
culis
,
quibus fperatus metallicorum
'hominumfruftus.conatufqueluditur,
nihil reftat , nifi ut jam intimiusnosinfi-
nuantes,yf<r q\xoq\xQ.,uterofque
fofiUnm
con-
ceptui ortuique dicatos fcrutemur
,
quas
^\iMus,ii^c.pliftius,
Diofcorides, Vitruvius, Alhertus,Agri-
Ovidius. cola, venas vocant, juxta illud Ovidii
:
l>lunc quo^uejam veteru perceptofemine vence
Arvarigent , aurimadidis poilentiaglehis,
Muiii
fintSunt autem vena Mineraliumfeu Metallorum
nTrlmpr'e.
nihilaliud, quam i^tf/i quaedam ,feurecepta-
{rie. culamateria, quam ad foJfiUumformationem,
ceu materni uteriadprolispropagationem
concipiunt,tranfumpta fimilitudine ab ani-
mantium venis. Quemadmodum enim hae
fmgulis membris difpertiuntur , atque per
eas ex jecinore fanguis in univerfum homi-
nis corpus
diffunditur : fic iilae difperguntur
tum per totum Terrx globum,tum vel maxi-
mepermontanos locos, aquis pereasma-
nantibus,&efIluentibus.Praetereaficutifin-
gulae venae aliani venularum foeturam con-
nexam habent, quas capiUareswocant; itz
^idvmn,
quoque venae metallicae venulas adjunftas''*^^^^''**
habent, ex commifTuris
faxofaematerisemi-
neralisexortas,
quas&;fi5/-^vocant;.quam-
viscontrariarationefundanthumorem;ve-
nae corporis humani
fanguinemincapilla-
res exonerant venuIas;contra
venulae metal-
Vicx conceptum humorem in venasmajores
diffundunt
; de quibus vide Senecam l.
3. Nat.
Scneca,
quaft.c.
I y.^ubi hanc venarum analogiam non
eleganter minus, quam erudite delcribit. Si
-^''^"f f^
quis venarum
, venularumque fibras reftius
JT/w.'
confideraverit
, is intra faxorum commifiii-
ras
,
nonfecus ac abfolutiilimam arboris in
varios ramos divifam intuebitur iraaginem.
Bh
3
Eft
Sei. II.
Venarum
varia con-
fideratio
(^
denomina-
tio.
198
M U N D I S U
Eft autem
multiplex venarum differentia,
five longitudinem,
fivelatitudinem , aut al-
titudinem
fpeftes
;
unde triplex eas deno-
minandi forma
refultat ; utaliae (\ntprofundce,
aliae
dilatat<B,cumulata. aliae. Profunda ex fum-
maTellurisfuperficie in imam ejus fedem
defcendit. Dilatata.Yt\\ii\ medium inter ter-
TX fuperficiem.ejufque profundum fub terra
latens in multum fefpatii dilatat. Quae verb
magnam alicujus loci partem occupat, in
B T E RR ANEI
longum & latum dufta , Cumulata vocatur.
Quod autem ell: medium inter duas venas,
.^'""v
Intervenium nominatur.Rurfus Profundarum
"""" ^""'^
venarum aliqus paflum unumfunt lats; alix
duos cubitos
;
quaedamunum.nonnuUa: pe-
dem
,
quas omnes Metallurgi vocant latai,
que in nonnullis locisfubinde ufque ad duo-
decim paflus extenduntur. Quaedam etiam
tantummodolataefuntpalmumunum , aliae
tres digitos,duos ali3e,quas anguftas vocant.
-fe:
k''ti)S"'
-^3^
i
*
T '-^S
^^^J
y^''^.^
^ -^^p^
'^wi::^:^
^"^Z^-^
tA
^\ti it iIi It^Sfc^tJiaaa-.
i.
r<a rf/-
Dilatata verb inter fe differunt altitudine
:
tata.
earum enim alix pallum unum
, aut duos,
autpluresfunt altae, aliae cubitum, pedem
aliae , aliae femiflem
,
quas omnes altas vo-
cant : quas vero humiles vocant, aliae funt
palmum , aut tres digitos , vel duos , vel u-
ligurAvt-
num, ut in Figura apparet
;
quaj iterum varie
varum.
dividuntur, ita ut aliz fint re^la
, ali^e curva,
quaedam oMiguadctottx, aliae tranfverfa , &
circulares ,c^ztnm omnium differentias hic
typo , ut longiori defcriptioni parcamus,
exhibemus. Quid verb finem ,
caput &cau-
^dfwveflr7VocentMetallurgi , uti palTim
notum eft
,
ita ulteriorl expofitione non
indiget.
Sumunturpraeterea venarum differentia ex
Bmomi'
partium Mundifitu ,
ita ut aliquae ex Oriente
lumexptr-
inOccidentem,quaedamcontraexOcciden-<*jw-
te in Orientem, nonnuUaeex Auftroin Bo-'^'"
ream, &contra ex Borea in Auftrum exten-
dantur ,
aliae denique intermedias cardina-
lium puniflorum plagas fervent.quae initium
fuum a faxorum commifluris fortiuntur;
quE fi, V. gr. occafum verfusvergantinpro-
fundum, vena dicetur extendi ex Oriente in
Occidentem, &fic de caeteris
;
qux valde ta-
men inter fe difcrepant ; dum aliJB ex fum-
momontisverticeperdevexumdefcendunt
in vallem,aliaecontraadfcendunt. Qus o-
mnia vide apud Agricolam fufias tradlata. Agricoi.
Cap.vn
C A P U T VII.
METALLOGNOMIA,
S I V E
(De Jignis
metalli latentis , & qua arte MetaUorum venx cognofcantur.
Ti hoc'fagaciseftingeniiargumen-jyiri
; voco thefauros
;quiaquicquidinliu-
tum, ita quoque pari mentis indu- manigenerisconfervatione,
tumadfplen-
ftriatraftandumeft. Cognofcuntur dorem&magnificentiam, tum adnecefl~a-
itaque variis modis latentium metallerum
the-
j
riorum ufum pertinet.ex fubterraneis gazo-
phylaciis
LIB.X. DE METAL
G;/>.Vll.phylaciis
originem fuam nancifcitur, qux
alibi fufius profecuti fumus. Sedjam infti-
tuti noftri filum arripiamus.
^imodo
Suhtettcinex Metallorum vena triplici ra-
Z7nlZlZ-
^'"^^ innotefcunt
;
Modo naturali, artificiali,
fcmtttr.
&cafu. Mc(^i7d^fra//,prim6pervapores,&
halitus metallicos : Secundb, per montium
,
herbarum
, arborumque in eis conftitutio-
nem : Tertio, per venarum ab imbrium, tor-
rentiumquedefluxudetedionem : Quarto,
per flumina, quse ramentametallorumut-
plurimum fecum abrafa devehunt. Modo
artificiali, per aquarUm mineralium ,Iimique
fluminum,IacuumquediftiIIationem,Chy-
mico moreperaftam ;fecund6,per virgulam
divinatoriam, dequapaulopoft.
^^1/, per
arborum eradicationem , fylvarumque in-
cendia
,
per fluminis cadentis , faxaque fin-
dentis violentiam
;
Secund6
,
per aratri,
fulcorumque campeftrium demolitionem
;
Tertio , equorum
,
porcorum , aprorumque
terram fodicantium ope : Quart6,per folia
vitium, quas fpiritus auriferi in aureum co-
loremtingunt, utifaspefaepius inHungaria
comperitur. Hisitaquepropofitis, jamte-
lam profequamur. i^/gwaitaquequibusMf-
talliccevena deprehenduntur, funt fequen-
Agricola.
ti^, partim ex A^ricola
, Cardano,^?inim pro-
Cardanus.
prii experientia comperta.
skna -ve-
Dico jgitur primo, Metallicas venas inter-
mrum tne. dum vi aliqua (quam fi cafum , feufortunam
uliiearum.
^Iqq^q ^nalis
,
perinde eft)
fine
hominis indu-
ftria
&lai>ore aperi/^i nonuno modo.
Torrentif
j, Eas cutc nudat tortentis impetus , id
mpetus.
q,jQjj qJjj^ accidit in Fribergi Argentariis.
vhvento. 2. Vis ventorum radicitus extrahens, &
Tum.
extirpans arbores
,
quas fupra venas creve-
f^int.
saxiabru-
3.
Abruptio faxi e monte : Id vero ab-
^"'''
rumpit vel diuturnus, & largus imber,vel
terrasmotus, vel ic^us fulminis , vel violenta
nivis devolutio
,
vel impetus ventorum.
Virgilius.
Virg. lib. 1 2 ^neid.
Jt veluti montisfaxum de vertice praceps
Cum ruit avulfum vento, feu turhidus imler
Proluit, aut annisfolvitfuhlapfa vetuftas.
^ratri
4- AratrUm venas retegit : aratri enim
vomer.
vomcreglebas auri excifasefle inGalecia,
Juftinus memoriae tradit.
syivarum
f.
Sylvatum incendium metalla ptodit,
incendium.
quod Argentatiis Hifpaniae accidifle fcribit
Diodorus
Diodorus Siculus. Hinc Lucretius lib.
f.
de
Setus.
Naturarerum:
Quod
fuperefl , as atque aurum ^errumque re-
pertum
efl,
Etfimulargentipondus,plumhiquepote(las,
Ignis uhi ingentesfylvas
ardore cremarat
Montihus in magnis,feu ccelifulmine mijfo,
Sive quodinterfe hellumfylveftregerentes,
Hoflihus intulerant ignem formidinis ergo :
Sive quodinduBt Terra honitate, volehant
Pandere agrospingues
,^
pafcua
reddere rura:
Siveferasinterficere ^
ditefcere prada.
Namjovea, atque igniprius
eft
venarier ortum,
LORUM FODINIS;
199
Qjjamfepireplagisfaltum, canihufque ciere.

Quidquid id
eft ,
quacunque e caufaflammeus
ardor
Borrihili
fonitufylvas exciderat altis
Ah radtcihus
, CS"
terram percoxerat igni
;
Manahat venisferventihus in loca Terne
Concava conveniens argenti rivus,^ auri,
JEris item
^
plumhi.
6. Denique venas referat aliaquaepiam
Mavit,
vis : etenimequus (fihuicnarrationifides*^/^'"'"''
habenda eft) Gofelariae venam plumbariam
ungula patefecit. Iftis igitur modis fortuna
nobis venas largitur.
Dico Secund6, Reconditas/(?^//
'y<?-/i*rarTe-
nas poffe bumana arte , modis
j
qui fequun
-"''
tur,tnvefligari.
"^^^.
1 . Obfervands funt fcaturigines fontium,
seaturigt
quaeavenis longe abefTe nonpoflunt.quod/"^''
exipfis earum aqua manet. ^
2. Speftanda funt frazmenta venarum
,^^^'"*^
quB torrens ex terra eruit ; Longinquitas
enim temporis aliquam eorum partemrur-
fus obruit terra. Verum hxii]\x{modiifragmen-
ta , fi fupra terram jacuerint , aut fint levia,
venae ab ipfis plerumque abfunt iongius,
quod torrens extrafta procul a venis abri-
puerit, & ea propellendo , levia fecerit
;
fin
terrae infixa , vel afpera fuerint, ad venas
proprias adfunt.
3
.
Situs etiam confiderandus ; nam is in situt:
caufa eft, quod &vensmagis, aut minus
terra obruantur , & fragmenta longe
, aut
minus longe protrudantur.
4.
ObfervandiE pruina
,
quibus omnes ?>/-.
herbae candicant , his exceptis
,
quae crefcunt
fuper venas : Venae enim quiaficcumex-
fpirant calidumque halitum
,
pruincC con-
cretionem impediunt; quo igitur loco her-
bs humidae non congelant pruinas , fubeft
vena
,
quae fi fpirarit valde calidum
,
fert
ea terra humiles herbas
,
& colore fub-
languido.
y. Indicium venae latentis eft , fi <jfr^<7r? jirborum
folia tem\)or:e verno livida fmt, vel fubcoe-''''^'*
rulea
;
fi rami
,
praefertim fuperiores , in-
fefti nigrore,aut alio colore minusnatu-
rali. Si ftipites bifidi ,
fi rami nigri , aut
difcolores ;
ea namque opera efficiunt ca-
lidi & ficci venarum halitus, qui ne radi-
cibus quidem arborum parcunt , fed eas ad-
urentes prorfus infirmas reddunt : Qua
de caufa vis ventorum frequentius hujus
generis arbores dat ad cafum
,
quam reli-
quas.
6. Montium cacumina, quae adMeridiem
uontiim
tendunt , radicibus ad Boream fpeftanti-"^*^"**
bus , argumentum metalli praebent , & ma-
xime argenti , cujus fodinae feraciores re-
(5la ex Oriente in Occidentem tendere fo-
lent,
7.
ColorMontium, & lapidum, ac terra, non Montium
folum metallica ibidem efl^e, fed & qualia
J^'^^"'"'^
fint docet : Firidis fit ab sre , niger ab ar-
gento , & auro
;
purpureus a pyrite ,
lividus
aplum-
Se^.U.
tapidum
odor.
Montinm
fiertlitiUt
'
Zapidum
graviteu.
Lapidum
fpUndor,
Zttpldnm
tliquiuio.
Aquarum
tior
^
co-
ior.
Alveifun'
dum.
200
M U N D I
a piumbo
, & ferro yluridus a chalcantho
, &
fimilibus
ejufmodi fuccis ; cinereus &obfcu-
rus a
fulphure.
8. K ecenferi &odor poteft inter venarum
/igna : cum enim duos ejufdem montis lapi-
des fimul attriveris , fi metallum monti fub-
eft, olent fulphuris non parum.
9.
Montes fteriles metallici omnesfunt
:
nam humor abfumirur intus, unde plants
generarinequeunt, & raalihalitusjamna-
tis etiam plantis vitam eripiunt.
I o. Graviores etiam hptdes ,
aut ierra,
quam ratio poftulet , certum efl: metallics
materix argumentum.
XI. Si aliqua etiam parte nimis^plendeant
lapides , vel foiidi exiftentes non careant
omni fplendore, fubeffe materiam metalli
certo fcias.
1 2. Lapidesjiigne liquefeceris, deprehendes
fimul, & metallum adelfe, & genus ipfius,
& quantitatem.
13. ^quic etiam effluentes levem quan-
dam hujus conjefturam afFerunt , qux fi
odorem, aut colorem prss fe ferant al ienum,
haud dubie metallum in monte effe pro-
nunciabis.
14. Fundum quoque alvei diligenter ex
SUBTERRANEI
cum ultima animarumruina fatagit. Unde
nonnulli differentes conftruunt virgulas,
diverfis metallorum fpeciebus explorandis
appropriatas. Hoc pad:o Columa ^irgula u-
tuntur ad argentum : Fraxineh ad ass : Picea-
ftri ad plumbum : Ifatis caule ad ferrum, &c.
Quidam etiam Magicis \xt\xnx.\xtfpeculis, ad-
ditiscarminumincantationibus, in metal-
licisvenisdetegendis. Unde palfimaperi-
tis & timoratis ceu magicae illufionis ex
quocunque tandem pafto introdu<R:a vani-
tas refpuitur : neque enim uUa ratio dari
vanitiu
poteft , cur viraa hiiurcata utroque cornu'"''^'''*'^'-
rmiter apprehenia, etiam omni magico
pafto exclufo, tantamtamenviolentiama
vaporibus metallicis fuftineat, ut eam deor-
fum trahant. Certe egofaspiushujus reifu-
prametallicacorpora auri , & argenti, ex-
perimentum fumens, femper fpe meafru-'
ftratus fum : Atque luculenter adverti, ma-
nifeftam efle non damonis, fed virgam tra-
ftantis illufionem , dum imaginationis vi
deceptus, putat, virgam admetallumfua-
ptelpontevergere , cum ipfe eam in adver-
tenterdetorqueat.
Quod &ali as ufu venit in iis
,
qui annulum,
filo
jujpenjum, duobus digitis intra fcyphum
plorabis, nampactemmetalliinvenies: vix'immittunt
,
putantes annulum hincinde
enim fieri poteft, ne longo temporis pro- fcyphoillifum currentem horam monftra-
grefiii, aliquid femper addente die , exde- ire. Peflima fane deceptio
, cum totus ille
fcenfu gravioris partis , veftigium metaliilpulfusnonnifipulfu venarum in extremis
Monttum
rim-
^tplan-
t metallo
rumfocieta-
tegauAeant
non appareat.
I
f.
Prjeterea montium r/w^ indicant acres
metaliicorum haiitus.
1(5. Adh2cnondefuntji!>/<7?^,qu3E?<f/<j/-
lorumfocietate ^(jK^/d^w/.rarxiliaequidem , at,
.quorariores , eb , fi adfint, evidentiustefti-
monium iiiorum praebent. Generatim ta-
les funt, qu frudum non edunt, autexi-
guum
;
JuHiperus liumilis, bedera
,
caprifi-
cus
,
pinafter etiam
; & acuieatarum ple-
rzque. Sunt etiam/t/i(7<jr^(?rwautpallida.
digitis agitatarum , contingat : fi enipi for-
titerfilumprefieris, annulus agitabitur: {lExptrimm-'
leniter,fine motu fubfiftet : quam faliaciam""*-
ego multis viris phyficarum rerum haud im-
peritis, inquadam Academia, quamPrin-
ceps quidam htc Romse de iiujufmodi pro-
digiofaannuliagitatione, inftituerat, de-
monftravi. Erat didus Princepseainopi-
nione , fingula metalia di(flo modo fufpen-
fa,digitifqueprimoribus apprehenfain cer-
tas Mundi piagas magnetica quadam vi di-
Monthim
npices.
aut decidua, & trunci exiles, marcentque rigi ; ita ut ferrum in Boream ,
aurum in,
omnia. I Orientem , in Occidentem argentum , aes
1 7. Ex montium apicibus, in quibus ple- 1 in Meridiem, & caetera in cxteras piagas di
-
vergerent
,
quod & in pretiofis lapidibus
fieri opinatus eft : Sedexperientia omnium
rifuexcepta fuit, quando immobili trans-
verfoiigno metalla filo afExa dimitteban-
tur,vei etiam firma manuleviterapprehen-
fa tenebantur, tunc enim indifferentem pro
rationetorti fili,fitum fortiebantur. Totum
itaque iftiufmodi merum fuit
^hantafia lu-
dilrium
, dum quod pulfus venae raoverat,
ilie occultas raotionis proprietati adfcri-
beret.
Idem igitur in Virgula divinatoria ufu veni-
re certum eft;fiquidem fieri non poffe puto,
ut virgae non SEquilibratas , fed vioienter tor-
tsclatentiametaiiatantam, & tara fubita-
neam vim impriraant , ut illa ultro fe ad ter-
rara ufqueinciinarecogatur , isquimagne-
ticarum motionum peritiam habuerit, atte-
ftabicur : ut enim fympathicsrerum natu-
ralium
rumque vapores expirare foient
, metalio-
rum latentium indices funt.
His demum addimus Virqulam Divinato-
riam, qua plerumque Metaiiurgi in expio-
randis metailis utuntur. Eft autem Virgula
hifurcata ex variis arhorihiu
feu
fru^ihus
,
pro
explorandorum metallorura conditione,
effeia: Putantenimpleriquefuperftitiofio-
res hujufmodi , effeclum confequi non pos-
fe, nifi die Dominica Pafchatis, aut die Sol-
ftitii fuerit excifa, aut fupravenam excre-
verit
; neque negotium ullum fuccefium ha-
biturum
, fi explorator non fuerit die Domi-
nico
natus. Verum uti Natura rerum hifce
fuperftitiofis
circumftantiis ad agendum
non
indiget.ita
quoque fuapte fponte often-
dunt,
huJMS artis
Magiftrum aliuni non
fuifte,
nifi Sjtanajp,
qui homines auri.divitiarum-
queplus
quo avidos , in fua retia trahere
LIB. X. DE ETALLORUM FODINIS. QOI
D/>.vn.
raliumaftioneseffedumhabeant, dici vix
poteft
,
quanto ingenio, & induftria opus
fit, & quam exafta
, & praeciia aequilibra-
tione corpora difponendafint; ut proinde
omnes ridendifint, qui w/-^/j^ illas hifur-
catas manibus apprehenfas
, a tam fubtili
halituum vi concitari poffe , fibi imagi-
nantur.
Ne itaquefine ullo fru(^u virgulam d/vr
vatoriam condemnafTe videamur,alium mo-
dumhocloco prsfcribam, quem uti expe-
rientia multiplici certum comperi , ita quo
peries
, unde eo gravata aurea virgula, fe CotffeSi,
profunde inclinabit. Idem fifupra mineram Ex^er.
Mercurii aurea virga exponeretur , evenire
cenfendum eft. Pari pafto
, fi argenteam
gleham inpulverem contufam, ollsimpofi-
tam igneevaporare feceris,lanceola ex li-
gno
, & argento fabricata , ei fuprapofita,
corpufcula argentea magnetico quodam at-
//ijt^/ainfederivabit ; unde aggravata, ne-
cefTario fe illuc , unde vapor exfpirat, incli-
nabit
;
quod idem virgulae fupra mineram
a-
r^/dwaccidet, fivevapor, & halitus sratK
queomneseos,quieoutentur , intentofuoiminera;
,
per internum Vulcani five per
externum Solis calorem elevetur.
nequaquam fruftatum iri confido.
EXPERIMENTUM I.
Fiat exfalis
fofiilis fragmento lanceola uno
palmo longa
,
quam cumquolibet//^oita
committes, ut lignea pars falinac lanceolae
commifla
, in jEquilibrio fupra obeium affi-
xa, veletiam filofufpenfalibere moveatur.
Hanc lanceolam ligneo-falinam impone
fupra ollamfuppofito
igne, aqua falina feu mu-
ria bulliente , & comperies , fpiritus volati-
lesinhalitusabeuntesfalinaelanceolae, tan-
quam fibi fimili corpori, magnetico influxu
adhaerere; unde lanceola corpufculisfalinis
aggravata, paulatim deorfum verfusollam
inclinabitur. Hoc idem contingere pofie
exiftimo.fi fupra mineramfaLs fimile inftru-
mentum poneretur.
EXPERIMENTUM II.
Fiat una lanceola ex ligno
, @ aurea virga
fubtili ad aequilibrium commifl^a, uti in prae-
cedenti diximus , hanc fupra ollam ftatuas,
in qua purum argentum vivum pofitum fit;
quod fi fuppofito igne evolare feceris , to-
tumMercuriumaureaevirgae fe jungere re-
CONSECTARIUM.
Ex hifcepatet,omnium eorum.quaefym- ^'f"'
parhico quodam attraftu ad fe confluunt,
"amZIiri-
hujufraodi v/rgulis abfconditam matricem
cem inda-
indagarippfre^dummodovirgulafympathi-'^''"^'^'*
caad alterum vi praedita,
fupradidlaratio-
ne conftrufta fuerit. Hoc pafto wr^a/^ex
iis materiis, quae amicitiamcumaquafim-
plici fontana elemeniari habent
,
uti funt
alnus, nymphaea,
mentaftrumaquaticum,
ranunculus, fimiliaque,quorum
five radix,
five caulis, cum alterius non fympathici , fi-
ve ligni, five metalli virgula connexa, in lo-
co
, cuilatentemaquaevenamfubeftefufpi-
caberis . fuperimpofita, vapore aqueo cum
tempore aggravata {ei^e inclinabit,
& fine
omnifuperftitione,folo,quopoIlet,
w^;j(f-
tifmo , latentem aquge venam demonftrabit.
Quod non dicerem
, nifi experimento a me
fumpto, id certum cognofiem. Cujus qui-
dem rei rationem docuerunt nonnuUae ar-
bores venis metallicis fuperinfiftentes.qua-
rum folia, ramiquevapore gravata, &vei-
uti cuticula quadam induta
, deorfum ver-
gebant, ita ut pene terram tangerent. Et ex
arboribus ad ripas fluminum fitis id lucu-
lenter quoque patet, quarum ramivapore
aquae aggravati , ad ipfam ufque aqus fuper-
ficiem fponte fua cum tempore inclinantur.
EXPERIMENTUMlII.
Inter ferrum , & vitriolum infignem inter-
veniri fympathiam, conftat , cum foli ferro,
reliquis metallis veluti repudiatis
, avide
adh^reat.
Fiat itaque virgula ex liqyio
^ferro rite
commifla,quam fi ollae vitriolum impofitum,
ignis ope exhalare finas ; mirum didlu , fer-
rum protinus colore ferrugineo in aerugi-
nemfufcam mutato, in aes quafi transfor-
matum,acpondere prefllim , totum fe in ol-
laminclinatum diverget. Atque haec funt,
quae Lelori de virgula di^inatoria propO''
nenda duxi.
TOM.IL ^Sectio
202
MUNDI SUBTERRANEI
SectioHI.
FODINARUM
METALLICARUM NATURA,
Troprietate,
vmis accidentibm
^
varia adAuBorem
^Jponfa.
P R ^ F A T I O.
iUmOperi
huic fummacurainfiftenti compluresdifficultatesoccurrerent,
iex quarum labyrinthome evolvere vix poflem, metallurgos Hungaricarum
^fodinarum
(queis in Europa celebriores non reperiuntur , fi in ullis aliis ter-
rarumlocis,
certehicpotiffimumdivitiasfuas, & ludibundaminduftriamNatura
cumprimis
exponit) confulendos duxi. Literas itaque propediem expedire vifum
fuit, in quibus noyendecim propofitionibm
,
occurrentia circa res metallicas dubia com-
prehendebam.
Quoniam vero nullus eorum, qui fodinis prxfunt , virorum , mihi
notus erat , ope Patrum nofirorum
,
qui Neofolii ,
vicinifque Hungariae mon-
tanis
civitatibus
,
potiffimum iP. AndreA Schajferi opera ufus fum
;
qui uti me-
tallicae artis haud imperitus,ita quoque incredibili ad coeptum negotium promo-
vendum,
cura,diligentia,&lbllicitudine, una cum !?. Georgio Weber, Kefidentiae
Neofolienfis Superiori amplexus, quaecunque tandem ad meum infiitutumnecefla-
ria efle judicabat, inquifivit , tantumque cum fodicarum prjefedis
,
quibufcumjam
dudum ei fumma neceffitudo interceflerat, effecit , ut & ii fuam quoque ad operis
promotionem , fymbolam fe collaturos pollicerentur. fingulis itaque fodinarum
Hungaricarum praefidibus unum mearum petitionum exemplar tradidit , ut ad ea
refponfa fua fcriptis huc Romam tranfmitterent, quod & fadum fuit. Nomina eo-
rum
,
qui ad novendecim pun6i:a a me tranfmifla refponderunt
, infra ponentur.
Sed ut horum virorum fidem
,
8c diligentiam fera cognofcat pofieritas
,
hic
^^onfa
eorum
,
prorfus eo ordine,quo inoriginalibus manufcriptishabentur,
pari candore & finceritate ex Germanica , in Latinam linguam tranflata , exhi-
benda duxi.
R E L A T 1 o I.
De Fodinis Hungariae rebufque memorabilibus,
quas in iis occurrunt.
C A P U T I.
^^onfto
Schemnit\tana ad no^Vendecim punEla ah AuSlore iis propofita.
PRyEFATIUNCULA.
Cap. I.
^r~^\Jtn R. P. Athanafius
Kircherus Socie-
1 tatis JESU Presbyter, per Rev. Pa-
^

^trem AndreamSchaffer ejufdem Socie-

tatis fupra novendecimpuntta metallorum mi-
neraliumque conditionem
,
nec non fodi-
narum in hifce partibus conftitutionem
concernentia, inftancibus precibus nonnul
Ad primum. De Aquarum mineraliumpro-
prietate
iS
experientiis quihufdam metailicis.
I . Refp. I . Aqua, qu2B foflbribus occurrunt
inprincipio^plerumquefuntinfipids.clarae,
odoris expertes , leves &frigidas, progreflu
verocalidiores
,
graviores , turbulentiores,
proutafuccismetallicistinguntur,velalte-
rantur
,
quaedam albas , rubr^ , virides , vel
lam fibi informationem dari petierit : Nos{
coeruleae,velnigraefunt, certoquodamodo
infrafcripti , rerum metallicarumpraEfefti^ire
, & dum funt minerales, acquirunt fa-
Jurati ,
caeterique officiales
,
fodinarumiporem
acrem ,
ut in illis pifces vivere ne-
queant.
2. Quandb
Aqua in fodinis diu ftat im-
mobilis, tunc generatur in fuperficie ejus
inftar cuticulae
quaedam nebula Mineralis,
(Germanice ^ergfctjl^Oa&Cn)
quas agitata &
refpirando attrafta
,
praefentaneam adfert
morteni.
montanarumadminiftratores, & infpefto
res
, ejus obfequentes petitioni
,
coacfto
Schemnitzii in Hungariae inferioris Urbe
confilio
,
fupra difta punfta deliberantes,
tandem ad fingula nobis propofita dubia re-
Ipondemus , uti fequitur.
LIB.X. DE FODINARUM NATURA.
205
Cap. I.
mortem. Reperiunturetiam^^/^^ pravio- meftcredituribidemefle, etiamfidr^e/;
doris, &
faporis, nulliustamen pravitatis.wz)?^?,
&///)Wibidemnonftntaftu, atta-
Datur etiam ibidem Aquae genus, quodinlmenefleinpotentia.velhaberecumiifdem
figuram faccharo haud abfmiilem degene-jquandam analogiam. Similiter habetur
rat, videiicetinlapillos albos: caeteras
in-[quoddamminerale,quodGermanice@d(f
trinfecas aquarum proprietates ignorant fonat.hoc fluxum feufufioneminminera-
ejuarHm.
foflores , eafque relinquunt inquirendas
Chymicis, & Medicis. Docetquidem ex-
perientia, tribus milliaribus a Schemnits,
quandamMineralem aquam reperiri
,
quas
2Wi><*i-bibentibusftrumasgeneret, & econtrafex
fMha a.
niiiijaribus abhinc effe aliam aquam,qus
ftrumas a difta aqua contradas bibendo
tollit.
Ad 2. De effiorefcentUs
metallkis In arhufcu-
lis,^ ex qmhusfalihus,vitriolo,&i.c. nafcuntur'?
Refp. I. Aliquandoinfodinisoccurrunt
fr)(y?<i/ft filis argenteis pilorum inftar tenuis-
fimis circumvoluts ; & cstera fimilia. Su-
perioribus annisfuitrepertum Argenti gra-
num purumputum (Germaniceget>ifgen)in
lapide fatuo (Germanice
SaubCHftCin)
in
quadammateriaalbacretaefimili,qujEVoca-
tur meduUa lapidea,ac fi ftudio ibidem fuis-
fet reconditum, ponderavitlibras duas. Eft
aliafpecies crefcentium, quod Latinefonat
-yf/^/^zaw^Germanice^^lacl^ntai^O hoc ad-
haeret lapidibus fatuis purum putum,ita ut
ferroplumbiinftarpoflitfcindi.Similiacre-
fcentia igne forti fiunt volatilia , & dum
fimilia in fodinis reperiuntur
,
fofloribus
fpem aeris tollunt, quia habent pro augurio,
fi illa ubi aes eft, reperiantur, ses tollere , ubi
vero aes noneft, ibi id producere. Ex quo
fale , vel vitriolo nafcantur, ignorant Mine-
ralium fofl!bres.
Ad
3
. Quanam
potiffmum
Mineralia corpo-
ra inveniuntur in fodinis auri ^
argenti , cu-
pri, flanni., plumli,
& an uhiq^ue reperiantur
Argentumvivum, ^fulphur, quomodocogno-
fcanturSympathia,^ Antipathiametallorum ^
Schemnitzii utplurimum reperitur Ar-
genti vena
,
quse parum auri continet : Inve-
libus promovet, & liquando cumargento
aurum adducit; econtra venaplnmhi rapax,
& priedatrix eft ; & eft aliud^ei
Marchafi-
/'(^inargenti venisfrequens, qusinterdum
argento vacua , &interdum argento mixta,
ubi hxc reperitur , ibi foffores augurantur,
ubiasris minerae non funt, ibidem eafdem
gignere,atubi funt, eas corrumpere. Lapides
virides Yelfavi, auri & argenti venas fignifi-
cant.
Ad 4. Quilufnam machinis exhauriant a-
quamfuhterraneam ? Refponditad haec Geor-
gius Agricola de re metallica Lih. -6 . Scc.
Agricola.
Ad
f.
Quomodo
refiflant
opera aurapeflife-
r^ exfpiritihus metallicis genitie ^ Refpondit,
fpiraculis &follibus, ut fupra.
Adfextum. An compareant
Damunculifuh-
terraneivel pygmai ? Refpondit affirmative,
& narratpluraexempla.
Ad y.^.^.Utrum incidant in animalia quadam,
qu(B non
nift infra terram hahitarepojfunt
, ^u-
trum Tempejiates ,fulgura , tonitrua
,
fulmina,
terramotus, ^fmilia experianturfo^ores,fKut
^
defluminihus,
^
fontihusfuhterraneis &c.
Refpondit, Schemnitzii nihil horum re-
periri&experiri.
Ad 10. Omnia denique qua NaturtSmiracula
fapiunt,notentur. Refp. Naturac miracula bre-
viter defcribere, effe impoflibile, debere nos
potius Creatoris mirari potentiam & fa-
pientiam, quam fingulorum naturam pene-f
trare.
Ad 11. De
aftu , ^
frigorefodinarum, qui-
1 hujnam inpartihus maxime dominentur: Vtrum
\nuo profundiores , eocalidioresfint
,
^numvi-
deantur ignesfuhterranei ?
Refpondit, in venis illis nullum immodi-
niunturquoque venae argenti cuprum, vel cumaeftum,velfriguspercipi,nifiauraBliber
plumbum continentes , ordinarie quanto tranfitusimpediatur ,tumfofIasfemperca-
plus argenti vena verfus Septentrionem cur- lidiores , ufquedum iterum tranfpirationei
runt , tanto plus continent plumbi ; In valle
Hodritzfch, in profundioribus Minerae in-
venitur aurum , & argentum : Verfus fum-
mitatem vero Marchafita , &ferrum abfque
auro, &argento. Ferrivenaeftduplex,una
liberafruantur, mediantibus fpiraculis.
Ad 12. De ventis fuhterraneis , utrumper
fofiarum
rimas eorumfiat eruptio ? de aerisjub-
terranei conflitutione ejufdemquepurificatione.
Refpondit, ventos non percipi in fodinis.
quae fluxui feu fufioni infervit,i2ac/df vocatur, fed potius pravos vapores, qui , ut fupra nar-
diffimilis fpecie ab altera, ex qua ferrum eli- ratum eft, fpiraculis,& foUibus expelluntur
quatur. Notandum, aliquot annis elapfis in
vena Rudae lapidem Magnetem fuiffe reper-
tum, ex quoaliquotcentonumcentenaria
ferrieduda fuerunt : Rurfus vens argenti
Schemnitzianae utplurimum plumbeis mi-
xtae Antimonii non parum habent,etiam cin-
nabrii ; & interdum occurrit cinnabrium
minerale minio haud diflimile , argentum
continens. Quapropter cumfimiliamine-
ralia uftulata, & liquata fulphureum vel
mercurialemodorempraebeant, omnino ta-
TOM.II,
Ad 17,. De Terramotihusfuhterraneis , &c.
Refp. fimile nunquam Schemnitzii acci-
difl^e.
Ad 1 4.
De
aquisfuhterratieis , num incidant
in Rivos fuhterraneos
,
fontefque aquarum dul-
cium, nitrofarum,vitriolatarum , &c.
Refpondit, femper in nonnullis locisa-
quarum praegrandem reperiri colluviem.
Ad I
S-
De venarum metallicarum dudihus,
quam Mundipartempotiflimum rejpiciant, ^an
ferri
vena Boream &c.
Cc 2, Refpon-'
2
4
MU NDI SU
3**^.111.
Refpondit ,
metallorum du(5lus verfus u-
nam
parremfolam refpicerenunquam , fed
jam
verfus hanc,poftea illam ^c.
Ad i6. Demetallorum Sympathia
^ Antl-
pathia Mineraliumque caterorum &c.
Refpondit , iflas ignorare foflores.
Ad 1 7
. Quijnamfit modus feparandi metal-
la &c. Refpondit dimittendo ad fepara-
tores ^c.
Adi8. Quienam
figna
haheant cognofcendi
venas auri ,
(3'
argenti &c.
Refp. efle impoffibile , breviter figna de-
fcribere , cum unumquodlibet metallorum
liabeat fuum proprium lapidem , debere hoc
addifci loH^a experientia , certiffimam ta-
men effe illam probam
,
quae igne perficitur.
Ad 19. Nominentur loca , in quihus
, fe'
q^uce
effodiantur Mineralia? Item de Thermis,^ aci-
mlis,
(^ quantafitprofunditoj minerarum ^
Refpondit, Cremnitzii funt venasauri,&
non procul abinde, eft vena Argenti vivi.
Schemnitzii funt venae argenti , ferri,
plumbi, cupri
,
^c.
Neofolii eft vena cupri.
Puggantii , eft vena auri.
Regio monte , & Dullse vena auri , Lube-
than vena ferri , & cupri
, Wazae &in mon-
te Angelico eft vena auri.
BTERR ANEI
Thermarum funt duae prope Schemni-
tzium, aquaThermarum ,ubi tranfit,fseces
deponit
,
quas fucceftu temporis in lapidem
flavum mutantur.
Prope Cremnitzium duxThermsB repe-
riuntur.
Duobus milliaribus a Schemnitzio, ultra
flumen Granum prope pagum Bukowina
reperiuntur Acidularum duae.
Prope Cremnirzium quoque habentur
aciduls.
Summa fodinarum profunditas eft i yo
.^(affier/
id eft , ulnarum.
Ita tejlantur
Joannes Georgius Weifi ,
Fodinarum Prasfe-
dus.
JuliusvonLanfee, Rationum fodinarum
Ju-
ratus.
Eiias Angerman , Rei metallicae Juratus.
Joannes Zuerig
,
Fodinarum Scriba.
Andreas Ungedeu
"\
Michael Reuter
j
Georgius Ulricus Kaifer
I Rei metallicae in-
Joannes Henricus f
fpedores.
Martinus Sepp
\
Michael Korch.
J
Relatio II.
RefponOo ad Quaeftiones propofitas ,
'Joannis Schapelmanni
,
S. CsbH Regiaeque
Majeftatis, Minerarumcuprearum
pr^fedi in Herrengrmdt in Hungaria.
C A p u T II.
Cap.ll. iRrima Quaeftio , de Aquarum Minera-
lium proprietatihus
, (^ de Experientiis
quihufdam metallicis.
Refponfio : Apud nos Neofolii reperitur
genus Aqua vitriolata , in qua ferrum in cu-
prum tranfmutatur, faciunt fingulisannis
yo veI<JoCentones, qui funtcirciterquin-
que, vel fex librarum millia cupri. Haec aqua
vitriolata acuitur fale vitrioli , Vitriolum au-
tem nihilaliudeft
,
quam album fal terrae
;
hocfalfolvitur ab humiditate,pofteatrans-
eundo per minerascupreas , illasfolvit, &
inde colorem viridem acquirit : fi autem
mineram cupream nigram tranfit , conti-
nentemargentum, tum coloraiur coeruleo
Molochites vocatur,quandover6aqua illa
perfluit cupream mineram continentemar-
gentum
,
fiet ex ea pulcher lapis coeruleus
fimilis Turcoidi : Hasc aquaautemnullibi
frequentius reperitur
,
quam in mineris la-
pidibusfiliceiscopiofis, & cuprumcumar-
gento continentibus.
2. De efflorefcentiu metallicisin arlufculas,
ex quihiufalihus
, ^
vitriole
,fimilihujque ori-
ginem
fuam
trahant.
Refp. Reperiuntur aliquando in minera
hac Efflorefcentiae cupreae ex cupro puro pu-
to (GermanicegcDiegen) ficuti fupra terram
flores, & Iierba;, &c.
3.
Quanam potij^imum Mineralia corpora
colore; fuerunt etiam huic aquae cunfta alia ' reperiantur in Jodinis
auri
Cs"
argenti , cupri
,
metalla impofita , at nullum praster ferrum
,
/ianni
,
plumhi ^ an uhique reperiaturargentum
tangit, quodprimoinfubtiliffimumpulve-ii^i^iyaw, ^fulphur,
quomodo cognofcatur Sym-
rem vertit, & poftremo in optimum cuprum
mutat, ac fi ftudioinigneliquatum, & in
certam formam fufum eflet. Prorumpit
etiam exduriffimislapidibus aquaquaedam
mineralis
,
qua; fedimentum deponit fla-
vum,qualisautem fitmateria, & cujusvir-
tutis, haftenuseftincognitum.
Reperitur quoque //pa quaedam (j/i5<j, quas
in lapidem durum abit: Si verohxc aqua an-
te fuam coagulationem mineram cupream
tranfiverit
, tunc generatur ex ea lapis
,
qui
pathia ^
Antipathia metallorum ^
Plerumque infodinismetallicisquafi u-
bique reperitur Marchafita , cui fulphur in-
eft ; at argentum vivum , velin Cinnabrio
aliquando faltem in fodinis argenti , &auri
reperitur, quia Argentumvivum, vel Cin-
nabrium fuam propriam habet mineram.
Apud nos in JP)Ciatngl"UnDt
in fodinis Cu-
preis argentum vivumnoninvenitur.
4.
Quthus Machinis
exhauriunt aquamfuh'
terraneam
.^
, Refpon-
LIB.X. DE
FODINARUM
NATURA.
Cap. 1 1.
Refpondit
,
antliis, coriaceis faccis
& fi-
milibus.
S.
Quomodo procedunt
adverfiu pefliferam
auram,
(
quomodo eam tollunt in fodinis
>
Quando fodina; funt profunds, ita ut bo-
na aura infpirari,&:
prava exfpirari nequeat,
tum folles magni ita adaptantur
, ut bona
aura infuffletur, &prava expellatur ; fi vero
aliquis ab aura fubterranea Isefus fuerit, alio
medicamento non utitur
,
quam ut protinus
ad auram apertam deducatur.
6. Utrumcompareant
DamuncuU
feupygwai
in fodinu ?
Refp. tales vifos fuiffe, & auditospluries.
7. Utrum reperiantur antmalia infodinis ?
Refpondit, talia minime reperiri
, nifi
vermiculos quofdam nigros in lapidum po-
ris aliquando habitantes.
8. Utrum experianturfojforesjulgura
, tem-
peftates, fulmtna, terramotiu, &c.
Olim in
JP)errengnm&
/
priufquam in fo-
dinis fpiracula fa^la fuerunt, obfervatum eft
vapores in fodinis coacervatos fuiffe
,
qui
facillime
intrante accenfo lumine incenfi
funt maximo cum fragore , & ab hocigne
tad:i,ita ambufti fuerunt , ut cutis facile de-
trahi potuerit , ac fi aquae ferventi adufti es-
fent. CjEterum Terramotia contingunt fub
terra, ficuti fupra terram.
9. De fiumimbus
Z^ fontihus fuhterraneis,
an reperiantur .^
Reperiuntur Aquafuhterranea: in fodinis,
profodinsefituplus, velminus: Ex quibus-
dam fodinis fingularibus duftibus educitur,
alibi inftrumentis Hydraulicis extrahitur.
I o. Omnia miracula Naturte
fgnificentur.
Refpondit , Hic nihil aliud novum , vel
mirabile, praeter laftdem quendam varias fi-
guras reprjefentantem.
II. De
aflu, ^frigore fodinarum
,
quilus
inpartihus maxime domtnenttir , utrum profun-
diores calidiores
, &
numvideantur ignes
fuh-
terranei ?
Refpondit, Fodina dum funt/cc^, quanto
profundiores, tantbca/i//iomfunt, quiaim-
poflibile eft illis fpiracula fufficientia face-
re, ob profunditatem
;
quando veroaquas
habent, non funt ita calidae, etiamfi profun-
dae : Si veroprofundae, &ficcae,&venasha-
bent Marchafiticas, femper funt calidiores.
Tempeftates igneae apud nos non fentiun-
tur
;
multoties vero videntur in montibus
metallis divitibus, nofte flammse coeruleaj.
1 2. De ventisfuhterraneis, utrum per rimas
fodinarum eorum
fentiatur eruptio ? De aeris
205
Refpondit, Contingere,
&exemplaplura
contigifie narrat.
14. DeAqutsfuhterraneis, numincidantin
Rivos
fuhierraneos
,
jontes dulcium Aquarum,
nitrofarum
,
vitriolatarum
, hituminofarum
aquarum,
^fiexitum non haheant, quomodo eas
exhauriant,
^
quihus
inflrumentis ?
Refpondit
,
Reperiri in fodinis
aquas
dulces potui aptas
, aliquando
putridas,
& impuras, item, vitriolares
aquas,
qus fer-
rum
incuprummutant, ut fupra
narratum
eft
;
Rivi vero educunturper
aquaedudlus*
velper
inftruraentaHydraulica.
I
S-
De venarum metalLicarum du^thus, quam
Mundipartempotifiimum
refpiciant
; an ferrt
veme
potifiimum adBoream tendant
>
Refpondit,
Duftusmetallorumtam
fer-
ri
,
quam aliorum aliquando
verfus Meri-
diem
,
aliquando verfus Boream , etiam ali-
quando dud:us effe cruciformes.
j6. De Sympathia
, ^ Antipathia
metal-
lorum,
^
Mineralium,
^ in quihus illa con-
fiflatt
Refpondit
:
QuaElibet minera
habetfin-
gulares fuas proprietates : Qusdam
unum
tantum metallum
producit.alia
plura
fimul.
De cstero eorum
Sympathiam
& Antipa-
thiamprorfusignorant
Metallurgi,
neque
illas perquirunt.
17. Quifnam modus
fit
feparandi metalla a
fuis mineris ?
Unumquodlibet
metallorum
variis mo-
dis feparatur
: Generalis vero
modus eft , ut
Minerapriusleniigneuftuletur,
ut evapo-
I ret
^ ,
id eft
, fulphur combuftile
,
poftea ab-
luitur ufque dum omnis levior terra
fimul
cum corrofiva qualitate recefi^erit:
Gravior
vero
,
quje fingulis lotionibus fundum
petit,
exficcatur
, &pro metalli conditione liqua-
tur,
& ultimo feparatur
,
proutfufius traftat .
Agricola
, & La^^arus Erkerus.
^^&,^
18.
Quienamfintfignaminerarum,
^ qua
ratione cognofcantur vena auri,
^argenti
>
Minerarum venae potifiimum
cognofcun-
tur longa experienria
, & exercitio
, quia
quslibet vena fuos fingulares habet
lapides.
Terra argillacea nigra
, &tenax
plerumque
mineras circum , vei fub fe habet auri.
1
9
.
Nominentur loca, in quihus,
(^ qua
effo-
diantur Mineralta in Hungaria. Item de Ther-
mis
,
Acidulis
, &
quantajtt
profunditas
Mine-
rarum.
Neofolii efFoditur Minera
cuprum fo-
lum continens
, & ibidem
effoditur alia
minera nigra cupri , cuprum
& argentum
fuhterranei conjlitutione
,
num
^
quomodo
,
ne
j
fimul continens.
Quantum ad profundi-
noceat ,purgetur,^ quihusiriftrumentis^. jtatem fodinarum
;
quaedam funt profun
Refpondit : Venti fubterranei apudnos;ditatis
147,
alis
ii? Mi^^tt
/
id eft
, ul
non
percipiuntur. Pravaauraexfodinisex
pellitur
follibus
, &fpiraculis ,?vel fi fodinJB
nonadmodumprofundae, commotione ae-
ris per
inftrumentaidonea.
1
3 . Z)e
Terramotihusfuhterraneis,an in tan-
tim
concutiant
terram, ut operantes opprimant ?
narum.
Cremnitziireperiturvena
auri. Schem-
nitzii reperiuntur
vensargenti , &plumbi.
Regiomonte eft
venaauri , item Pugantzii,
In Dielen
,
uti
& in
Holdritzvenjeargenti
inveniuntur.
^c
3
Thef-
2b6
M U N D I
^e^.III.
Thermaefunt: BtuhmhaU : ^Onit^tt-
6(lbt
Et
Schemnitzii Thermae prope Vitra-
riam:
Iterum apudnosreperiuntur Acidulae
plures
;
quarum vires mihi funt incognitae.
S U B T E RR ANEI
Hadenus ex
Relatione Joannis Schapel-
manni Minerarum
cuprearum Praefefti in
Relatio III.
Geor^nSchiil^ (ax (kcrx Csefarea: Majeftatis inCamera Schemnicenfi
rationuni
in Mineralium negotio prarfecti.
C A p u T III.
Cap. III.
^-
"|f"'^
Aquarum Mineralium proprieta-
I
^te
,
" experientiis q^uibufdam me-
'^-^
tallicis.
In fuperiori
Hungaria inS'chmolnitzS\c\xx.
etiam Neofolii in J^CtrengUUlD reperitur
tam potens aq^ua vitriolaris
,
in qua ferrum
aliquanto tempore impofitum , in cuprum
degenerat, &ea,qu3E in 6"c^wo/i/2reperitur,
potentior eft. Hoc cuprum in igne durat,
deficit in bonitate a lapide cupreo , fi frige-
fcat ; unde huic folum immifcetur. Hic
Schemnitziiinadjacenti aqua, vifaeftad-
haerere quaedam fpuma folida in lignis aquae
mineralis inhxrens, per modum naturalis
lapidis
,
qux necdum tamen probata fuir,
quid rei mineralisinfecontineat.
2. De efflorefcentiis
metalltcii in arhufcu-
lis
, &c.
iffiorefcen-
jji mjneris argentiferis inveniuntur faepe
tt^metal-
m r 1
- J-
itcA.
efflorejcentia
argentea^uhi argentum nitidis-
fimuminmodumfili, velcapilli exlapidi-
bus metallicis fe exerit:Im6 inveniuntur di-
giti craflitudine ramenta argenti puri, licet
fubnigra.&colorisutcunqueplumbei; exe-
runt fe etiam non raro cryftallinae partes , li-
cetnon in eaquantitate, utargentum , tam
purae nihilominus , utbene elaboratae Bohe-
micos , &Ungaricos adamantes fuperent.
3.
Quanam potiffimum
Mineralia cuprea
reperiantur
.
Cremnitii & in Konigsperg in Mineris
auriferis minerarum fluxus Julphureiiwnx.,
ubi & fulphur cum folo auro fine damno
. commoratur, magnolicetaliismetallisno-
vTIurTpu-
cumento, & ficutid aurum purificat
, ita coe-
iificauvn.
teris fplendorem , & decorem tollit.
cmna- In Mincris iftis argentiferis invenitur pa-
hium.
j-jfer Cinnabrium, feu cinnabaris , Marcha-
*
fita ; & experientia docet , Cinnabarim me-
tallo officere aliquando,nihilominus jucun-
dumeftvidere fofToribus in primis fodinis
fififuras cinnabaris tinftura refertas.
Tyrites. In Miueris cupreis in Schmolnitz , &
Jp)ClTengl*unDinvenitur/')'/-i/fj, iraut indu-
car ad credendum , ex eo vitriolico humo-
re commixto, accedente calore interno&
influentiis ccEleftibus , cuprum generari :
habetur enim experientia, in Montibus ubi
Minerae cuprese deficiunt, pyritem quoque
fpurium reperiri.
jtrger.tum
^rgentum amice fociatur cupro
, &magis
^cMrTIiben-
^l"^*"
^liis metalljs, imo, in excoquendo ab
ter. eodem ad majorem puritatem promovetur
;
cavendumque eft, ne inter excoquendum
ab infita eidem commixta maligna qualita-
te totum deperdat , cum vel maxime vires
fuasin ramentis cupri quibus commifcen-
tur exerat.
4. Quihus Inflrumentis Aq^ua ex Minera-
lium cavernis hauriantur ?
Primo maxime juvant ftabiles ciftern
in montibus exftrudae, adquasperfifitiras
decidunt ex fuperiori parte montis aqus
,
inde vero deducuntur per certos duftus.
Quidquid vero aqus decidit infra has ci-
AntU^tifuf
fternas, vel extrahitur antliS, fi nonefta-'"-^'"''"**''^
qua copiofa; vel ^&r Artificium
Hydraulicum
aliud; nempe per canalemmajoremtrium
orgyiarum, quae infra tympanum fuperne
rotam habeat,& catena tranfit per canalem,
rotam,& tympanum ; In hac catena affigun-
tur facci ex corio
,
qui in inferiori parte ca-
nalisaquam hauriunt, extrahunturque per
illum canalem. Vide /'iga/-<j2r. inultimo
hujus Sed. capitulo propofitam.
Talia artificia funt ultra feptendecim,
unum fupra alterum,& per quodvis aqua de-
ducitur in cifternam quandam , ex illa rur-
fus in aliam, donec in communem cifter-
nam fupradidlam effundatur.
Aliud eft ex diverfis antliis confecflum,
in quo diverfs antliae unius perticaeferres
motu moventur , & hoc pafto deducitur a-
qua,utfupra.
5".
Quomodo aurapeftilens
tnhiheatur }
Jura hxcpejrilens eft defedus recentis au-
tethiferA
rx, qua vapores diffipentur ,
atquehaBcper^"[f ?*^^;
modum nebulae fubfidit aliquando in fcro- dinit.
bes, quaeodorequodamdulci,
inftarmufti,
atmalignoillascommoventescorripit,
fx-
piufque fufibcat. Diffipatur haec aura mali-
gna introduftione recentioris per foUes bo-
nam auraminflantes,^ut etiam affidua ejus-
dem peftilentis aurae commotione. Verum
de hifce machinis, earumque ftrufturis vide
in fine hujus Se[i. c. 6.
6. Utrum DcEmunculicompareantinfodinis}
Longiori abhinc tempore ii comparue-
Dimuncu^
runtbonofemperfofi"orum omine.
Videat
J^*""'''*-
Lelor \n prsscedenti Lihro de
Damonihus
fuhterraneis, ubi omnia ad hoc
argumentum
pertinentia reperiet exafte tradata.
7. Vtrum animalcula quadam
reperiantur in
Jodinis, 'veltempeftates ?
Nihil animadverfum eft a fofiToribus, prae-
ter Terraemotus,
8. De
LIB.X. DE FODINARUM
NATURA.
207
Cap.
III.
8. Defluminlhus
^fontihusfuhterrajiets. [adeo commifceantur
, ut non raro in fupre-
uiqmfia.
P^^^eter fupradifta non dantur
; ab infra mitate ferri , in medio cupri , in profundo
tunpnes
wtamen notantur continuo aqueae fcaturi- plumbi materia reperiatur
, & quod alibi
S/
S^"^^
^^^ vehementes ut violenter etiam!etiam
fluorescupreiinfeaiplumbofint.
In
peroppofita erumperent, nifi alio meatujlapidibus argentariis animadverfum fuit,
abundare eas plumbo
, ita ut exfeftis fimili-
bus lapidibus inventum fit centenarium la-
pidis talis continuifle libras plumbi
20, 30,
40 ;
etiam
fo. non tamen in magna quanti-
tate tales lapides reperiebantur
, deventum
enim brevi efl: adlapides alios minus plum-
bodivites.
ceffihm.
educerentur.
Non procul Neofolio in pago
Walafcha difto
, tam potens rivus e ru-
pe erumpit
, ut molendino impellendo
par fit.
9.
Omniamiracula
Natune-
Videtur hoc rarum
,
quod in Superiori
r/.#r/wr.Hungaria Minerx ex cupro, ferro,& plumbo
Meiallit
tommixta
R E L A T I O IV.
Patris Jndre^
Schajferi de difFerentibus Minerahbus
,
quse in fodinis
Hungaricis reperiuntur.
C A p u T IV.
Cap.lN.
s
Marcha
Jiu.
Pecificatio Mineralium Neofolio
,
, bem nullum reperiri , fed ferrum tantum ex-
Schemnitio
, &in aliis Montanis Hun-
j
coqui , non adeo probatum. In hoc eodem
garis civitatibus coUeftorum
,
qux di- promontorio reperitur minera ferri inftar
(ftus Pater, tum in ornamentum Mufei, rum , globorum
,
quibus hoflem e mufquetis pe-
ad
notitiam Mineralium acquirendam,Au- 1 rimus
dori, MundoSuhterraneo iniQnio tranfmifit,
j
7. 9)]atcf)CfiE)t mif if&Cfdt^t
betmenget
^'"'''^'''*
&fequuntur. iMinera hxc argenti eft
,
qux fimul admi-'"''^*"'^'''
Numerusprimus.
93Iarc()efitifb0ni{&Cl*/'xtumhabetaurum : quod tamen iri hocla-
glett0t)ne
tUgent)t/ ideft
,
Marchajitu argen-y^xdo. auri fulgorem haberevidetur, aurum
tea ,qti2e licet videatur aliquid continere , in non eft ,
fed Marchafita vocatur.
ignetamennihilnififcoriamanet. I 8. .^ieS/MinerahaecnuUiufuieft, nifiut
cuprodive,
2.
(Bclff
hmU M}t /
id eft
,
Minera conti-
j
faciat mineras argenri
iu
groffcu QIBcrcfen/
materia.
nens cuprum , argentumScaurum : Quod auri
|
id eft, in magnis proceflibus, fluere,ideo vo-
fplendorem habet
,
purum cuprum eft
,
quod , cant hic
, cinCU ?^(uf?.
mineraleGermanicotermino(Bciitvocant,j
9. drl^t mit ttokr/ autM//?. Color cinairi(
ad
diftindionemlapidum mineralium,quijhocin lapideniger,mineraargentieft,quod
'"'"''*
nigri cum appareant, cuprum non folum.iadmixtumhabetaurum. Rubercolorcinna-
fed&argentumcontinent.
barim,cui vivumargentumineft, denotat.
3- 93]atc()CfsDt 6ci)m.^tC^/ideft,;))//'i/''j-;! 10. 'Stci)g(an^igarl)t/Mineraeft,argen-
Flumiage
reperitur haec adulterina minera ibidem
, tum continens & aurum , fplendorem ha-
^ ^
ubi effoditur fub numero primopofita mi- bens minerje plumbi.
nera.
j
n. Mittohic R. V. mineramMarchafi-
cryfiaiiina
4. ^{Cl)ar^t/
id eft, MiMeraplumhi\\vs,c\uczm, uti crefcit in montibusargentiferis"""*'^^-
fubnumero quarto continet trip/icis co/om Schemnitii , exquavidebit R. V qualiter
rationem
;
primus color eft niger & fplendi- 1 Natura producat cryftallos
,
quae & lucidifli-
cans ,
& eft minera puri plumbi ; Secundus ' mx , & in magnam quantitatem aliquando
color habet ftriam albam
, & nihil conti-iexcrefcunt: Mittoutriufquefpecieifubnu-
net , fed fpecies filicis eft, quam vocant in
mero 1 2 &
1
3
paradigmata. In qua re mira-
Tyrites.
Tlumhi mi
nera.
Minera
ferri.
fodinis Cuar^.
quas eft quafi matrix mi
nerarum : Tertius color eft
,
& nihil eft
aliud, quam minera cupri.
S- (Sl)'iCnari}t/
vel Ruda, mineraferrieO:
nonproculSchemnitio, & ibidem foditur,
ubi etiam funt therms calidse , & in copia
magna ibidem etiam ante aliquot annos ef-
foflifunt magnetes, quos in fornacibus li-
quatoriis in lerrum elaborarunt
bile eft Naturae artificium
,
quod omnes crj-
fialli hic crefcentes fint fexangulares a na-
tura
,
politae , & cufpidatas.
12. Cryftallus eftexterraSchemnicenfl
eruta , tota pellucida , ut apparet.
13. Haec cryftallus eruta eft inmontibus CryftaUm
cupriferis Excellentiflimi Domini Franctfci^"'^'^"'!*
, , , -n.
"'agmtH'
iVaJfelini comitis de Hadat , Palatini Regni dmit.
Hungariae , ubi anno elapfo in ea quantita-
6. Eftmineraferrinon
Schemnitio, fed te reperta eft cryftallus
,
ut ultra 100 li-
exalioloco civitatum montanarum Hun-jbras
,
feu plufquam centenariumpondera-
gari3edi(R:o./2oi2,'quilocusNeofoliodiftat|verit : Unde hac reperta ,
Excellentifli-
verfus Superiorem Ungariam
^miiliaribus.! mus D. Palatinm motus fuit, ut per expe-
Continet haec minera etiam ferrum, quae ditos homines inquireret de artifice, qui
ibidem de faftoproufibuscamerarumUn-! cryftallum hanc aut in formam Monftran-
gariae excoquitur. Circa quam mineram tise , aut fimilem quampiam exfcindere &
notandum,intotohocpromontoriochaly-jefformarefciret , ac poftmodum ,
uti de-
I crevit,
2o8
MUNDISUBTERRANEI
<Sei.lll. crevit, fuje Sacrse Csefareae Majeftati prjefen-
taret.
14.
Hic mitto R.V. cupnim,quod in Valle
Dominorum
,
(quem locum Germanice vo-
cant ^CltCngllinDt)
per aquam vitriolatam,
qus in ipfo monte fluit , ex ferro fadlum eft
:
&vocant
3fmcn^tflipifef/
de quoinveniet
R.V. infcriptofublitera A. numero primo
Ternmcu-
Etliocfciendum cft cle lioc cupro exferroin
prum ver-
f
. ^ ,
/-
'
. .
jio.
cuprum verlo
;
pnmo quod terrum jn lami-
nas cufum , ac in hanc aquam injeftum,
in quantitate aliquot centenariorum intra
hafce aquas in cuprum vertatur. Secundo,
hoc cuprum hoc habet peculiare pras alio
cupro
,
quod non tredecim , aut quatuor-
decim ignesfubire debeat, uti cuprum ex
mineris eliquatum
,
fed immediate in quid-
vis elaborari poflit. Tertib, hoc cuprum ex
ferro faftum magis aptum eft ad calices &
fimiles delicatiores labores
,
quam quod
minerae fuppeditant.
Soleaiqui
1
5-.
Eft Joka equi. aliqua ex parte per vi-
i"r/r'""
triolatam aquam, ideft,per3cUiCnnD0|]cr/
incuprumverfa, quxtota incuprumabiis-
fet , fi debito tempore in difta aqua relifta
fuilTet.
i5. Mittohic particulam magnetis ,Q^\xi
effioditur Schemnitii
, & quatuor circiter minera eft.
milliaribus Neofolio, ac in phiribus aliis 24. Eii miKera cupri
,
quam hic vocant Maerg
Hungarixlocisreperitur. QuodfiR.V.pJus ^cl)SDar0 QVi)tl
continetcuprum&argen-''"^'-
Magnes.
argentiferarum
minerarum & auriferarum
facilius
& felicius faciendam, undevocatur
minera
hiccfulphuris,
Ctn .^()ic^ jum ^IUC^
tauglict).
2 2. Lapis hic vocatur
(gtCinfO^lcn/ inte-
uthmhr^.
ger mons eft inter Neofolium & Cremni-
tium duas civitates montanas Hungarise,
propefodinasHydrargyri,quodibidemuna
cum Cinnabari effbditur. His carbonibus
nemohicutiturpromineris
liquandis, ne-
queliquarores,
necfabriferrariiprofuisof-
ficinis;autullusalius.
Qusfivicaufam.re- carbones
fponfum accepi , nimisvehementem fufci--'^'^'"
"*
tare caiorem , ita ut ferrum conlumat
, &
omnem liquationem deftruat.
23. Eft mtnera cupri,
quamvocant(BcIfl^
Utmr^
dr^t; nihil in fe argenti velauri continet/"^"'
fedfolum cuprum : major harum^trium eft
eruta ex nova fofTa
,
quam annofuperiore
feliciffime repererunt, & in tanta benedi-
ftione
,
ut ex hac fola fofTa putetur fuafacra
Caefarea Regiaque Majeftasproventusan-
nuoshabirura
,
jomillialmperialium. Se-
cundahiijus generis etiam in
^crrci\(]runt>t
ef?odirur ,&nihi] nificuprumcontinet; la-
pis albus
, qui ibidem reperitur
, vocatur
0Uarlj^. Tertia fpecies nihil nifi puri cupri
Tulveres
defideret, fuppeditabo.
1 7. Pulveres ifti vocantur Neofolii termi
'JZlZZ'
"
Germanico
bas (B(^mxi}C ^ifdjmxct :
gmetfera
etr,
tum,cujus eam efTodiuntcopiam in
J^crrCU-
grunl^t/
utannueper feparationem feptin-
gentascirciter, quandoque plures, quando-
reperiuntur in valle Dominorum , ubi cu- iquepaucioresargenti marcas extrahant.
prum efFoditur^peraquamexmontepulve-
res ifti educuntur
,
continent cuprum & ar-
gentum.
18. Sunr fimiliterpulveresexeodemlo-
co, & vocantur
@e(ft
StjC^lWrcf/nihiique
nifi cuprum continent.
19. Vocarur hic color termino Germa-
nico ^crc[)(jricn/colligitur in
JpcrrcogrunD/
ubiperaquaminmontepercuprimineralia
defluentem evehitur in certas adhocopus
Minera hjec a nonnullis vccatur
^^'|"^^'"'
25-. MinQrahxc eH /^Ktimonii
,
quaifimul
nonnihil deaurohabet, effoditurincivita-
tibus monranis in magna copia
26
'
9ioti)-CjiuDcn avi}l
ab aliis
rotcr c()n)cfd
;
ad varia experimenta
,
quidnam contineret,
probaruntquidem, &certinihil hujatesde-
prehenderunt , nifi quod magnum fit ve-
nenum.
27. Eft mineraCa/^riinmero gypfo,quE
paratas ciftas,in quasaquainfluit,&fubfi- Iminera etiam hic in civitatibus montanis
dentem hunc in fundo colorem poft fere-
[
effoditur.
linquit. Notandum
, uti ex rerum harum' 28. Hsc minera eft ex hujus Collegii
peritishabeo, pulverem hunc feu colorem bonis & terris
,
prope civitates montanas
adeo cupri effe divitem . ut centenarius hu- adeb dives , ut non modo ex probationeper
juscupriignicommilTusuItra
5-4 libras cu
pri det.
y^^flf/r
20. Hic lapis
vocaturcommuninomine
Uciart,. ^tCinuiiic[}/a fofToribus: ejus origo fic fe ha-
bet: per venas minerarum cupri flavi feu ni-
gri fiuit aqua
,
qus ubi ftillatim in trabes,
quibus mons fufteatatur
ad ingreffum fos-
foribusfaciendum,eflfluit,
in lapidemhunc
vertitur,
21
. Eft minerafulphuris,
qu2 duobus mil-
liaribus fupra Neofolium in magnaquanti-
tate effoditur. Atlicet hsc
minerafulphu-
ris admodum boni dives fit , & etiam ali-
quantilli auri ferax
;
adalium tamen ufum
JAinira
fulfhuru.
non effoditur de fado , nifiadliquationem jhorrent venenum.
me fafta , fed etiam exaliorum plurium in
hac re experrorum , & fuae facr2S Caefaress
Majeftatis Juratorum experientia defuper
fa(fta ,
centenariusminimum duodecim lo-
tones , hoc eft 1 2 (ot^ argenti (quod potiori
tamen ex parte aurum fit ) continere depre-
henfum fir.
29.
Pulvishicadfpiraculafornacum,in
quibusargentumacuprofeparatur.median-
te Saturno, coUigitur , & vocant
^lcyraUC^. ^h
\n eadem officina uti duplices funt forna-^'""^*'
ces ,
ita duplex hic pulvis albus & flavus col-
ligitur, & aliudnihil eft, quam /irfenicum.
Pulverem huncoperarii tanquamfummum
Eft
Cinna-
hrium ur-
gento vivo
dives.
^ulvis cH
preu
cle-
ffydriifa-
ciendis
/
ftue.
LIB.X. DE METALLORUM FODINIS.
lerri in cu
frummH-
tatio.
30. ^{k.Cinnaharis
,
quaeadhucargentum
vivum continet
; effoditur prope Neofo-
lium.
31. Pulvishfc
eftc;)r?feleftiflimum,
coUigitur & fit hac ratione. Eft fornax una
itapraeparatautin eam immittantur facile
8 o, 1 00 , &plures centenarii cupri non adeo
adhucexcofti
: hocubi liquefcitpermeras
flammas
,
quas foUes ab aquis attradi exci-
tant
,
cuprum liquefadlum nimio flatu fol-
lium extra foramina ejicitur, & ibi in farta-
gine aqu^ plena excipitur: quae in pulve-
rem redada materia adeotenuis eft, adeo-
que expurgata ut nobiliflimae inde clepfy-
draefieripoflint.
32. H2ceftd^a<iex Valle Dominorum,
feu
^CttenqVUnD
/
prope Neofolium
, ubi
funt cupri fodinas, quam hic vocant
^CUlcnt-
\m^a
I
five fimpliciter
^CUlCUt/ fluit per
mineras cupri
,
quae per fe vttriolata eft. In
hanc injiciunt ferri laminas, & intra tres
menfes centenarii & amplius ferrearum
laminarum vertuntur in cuprum. Schem-
nitii locus eft , Neofolio ofto circiter mil-
liarium diftantia diflltus , ubi fimiiis aqua
majoris eflicacis & quantitatis reperitur.
3
3. Eft mineraie Schemnitio mihi trans-
miflum ,cujus vim &virtutem cum mihi non
communicaverint per ullam adhuc infor-
mationem ; eam jam petitam, proxima jam
expe6tooccafione,ut R.V. quam primum
poflSm communicare.
34.
Mittohic R.V. mineramomninopre-
tiofam, cumhoctempore rariusflmile quid
inveniatur , ubi videat R. V. argentum pu-
rum in filamenta fua efflorefcens
; flavum
io<)
quodfplendet, puriflimumeft ^r7;
quod
nigricat, argentum eft auro permixtum.
3f-
Lapides Iii virides fimiliter
ex aqua^
utifuprafubnumero
zo.fcripfi,
efficiuntur,
cum hac tamen difl^erentia
,
quod lapishic
viridis generetur ex aqua per mineras
cupri
fluente
,
ficuti lapis ille fub
numero 20.
ex aqua per mineras argenti
fluentegene-
ratur.
3(f. Tranfmitto lapidem
hunc,
quem a
!->*
viro digniflimo fideaccepi
, qui retuiit , in-
t^"Jf'
tegram Alnum arborem cum
ramis fuis in/-
aqua repertam fuifl"e in fimilem
lapidem
converfam.ex qua arbore fic in lapidem
ver-
fa hoc mihi fruftum ex fpeciali
gratia do-
navit.
37. PIumbumhoc,argentuminfe&au-
rum continet
,
quod tranfmitto
pro exem-
plari aliquo liquationis
argenti ex minera
fua
:
Porro modum ex mineris aurum & ar-
gentum educendi
, fpecialiter
R. V. com-
municabo.
R E L A T I O V.
De Tyrolenfibus Mineris facta a Prafnobili & Clariilimo Viro,
Domino
Joanne CerVick Archiducis Seren. Confiliario.
Cap. V.
F
C A P U T V.
|R3Eter communia aliis , narratur quod
Minera vitrea argentum,&aEsconti-
neant.
vemfonitu
FofToribus hlc notum eft, ubi elaboran-
tnnUeorum ^ r /r . . . . .
j;,5fey-f,
turioIiB mmerales, inveniri magna mon-
tium latera ipfa natura interne ab adhxren-
tibus partibus divifa , eandemque divifio-
nem magno fonitu percipiunt, bonumque
iisomeneft,inveniendiopuIentasmineras.
Lapidescu-
Exlapidibus 3Erariis hicinventis in loco
prodtvites.
^^jij^^j.^ dido, vittiolum optimum confi-
citur.
I
Item exferro cuprum faciunt durius quam
'
commune,puIchrius tamen colore. Respro-
1
cedit hoc modo : Primo vas ligneurrt imple-
!
tur utcunqueaquS.huicfat magnaquantitas
Marchafitae impoeitur ; Aqua hxc ad bul-
liendum difponitur fcoriis ferri,
@c[)Iacfcn
;
diftis : Secundo, infundituraquainaliud
vas,ubi iterum tantum Marchafitx imponi-
!
tur,
& ad bulliendum difponitur : item fit
tertio
,
unde
aqua utcunque vitriolaris eva-
1
TOM.II.
dit:deinderelinquiturquieta,
donec fubfi-
dat denfior materia Marchafitae
, &aqua ef-
funditur in lebetes cupreos
, cuiimponun- Modiueu.
turlaminaeferress
, & ficcoquitur,
ut vitrio- ^'^"'".f*'"'*
laris aqua ferrum invadat . fit vero ut inter
^*""
*'
coquendum fe partes qujedam ferri
folvant,
quas fundum per modum denfs
materiae
pe-
tunt. Co(5la fic aqua vitriolaris
refrigefcitj
& in vafa lignea effunditur : vafa haec fuper-
ne ampla, inferneftriftafunt;
relinquituc
in his
,
donec vitriolum ad partes adhsreat,
quod nonadhaeret,
infunditurinvas
exla-
rice, in quo imponuntur
aliquot frufta ferri
^
& relinquiturdonecfeipfobullire
incipiat^
& dum ceflat
,
effunditur
aquaadprimum
vafculum, refervaturque illa materia denfa,
&hocfspiusrepetitur,
donec aliquotcen^
tenarii talis denfs materiae fiant: deinde fic-
catur haec materia,& hinc excoquitur in for-
nacenigrurtiprimocuprum
, donectandem
in alio loco,
(Boltgvukn didlo , in pulchrum
cuprum mutetur.
aio
SeB.lll.
Ca/f.Yl
Q
MUNDl SUBTERRANEI
C A P U T VI.
De Machlnis Metallurgtcis.
Uamquam de Machinis metallicis in
Setl. 2. hujui Lihricap.if. mentionem
fecimus, quia tamen nonnuUaibi-
dem omifla funt
,
quse poftea mihi innotue-
runt,ea liic veluti loco opportuno inferenda
putavi : conferunt enim non parum ad eas
quas Metallurgi in fodinis experiuntur
difficultates fuperandas . Sunt itaque ma-
china metallurgica varia, quarum principem
tamen locum occupant Anemiae, & Hydrau-
lic<B. Anemicx five VentofsE maligno fodi-
narum aeri , novam femper auram fuppedi-
tant;funtque in varias fpecies iterum diftri-
butsB. H^idraulicaiW^x. dicuntur machims qua-
rum ope partim ftagnantes intra fodinas
aqusE exhauriuntur
,
partim metallicarum
mineraliumque glebarum congeries e fodi-
nisextrahitur,partimetiamlignis,homini-
bus,
LIB.X. DE FODINARUM NATURA.
21^
Cap. VI.
Machina Hydraulica V I.
CExtaMachina/^;f/M eft omnium in aquis
^exhauriendis ufitatiflima
,
qua uti nihil
tritius, ufitatiufque eft , ita quoque pluri-
bus eam verbis defcribere, opers pretium
minime cenfui. Machinaquam hic vides
in plerifque fodinis adhibetur
;
quoniam
verb ita comparatum eft AntUis
,
ut ultra
1 8 palmos non facile aquam elevent , ma-
chinas in diverfis putealis canalis locis
alias & alias difponunt ,
atque hoc pafto
aquam intrafoHasquafdamexonerant, ex
una fofla adaliasScaliasintra concavapu-
tei faftas ufque ad ultimam que exter-
na eft.
Figura V I.
Poftent hifce jungi cochkie ArchimeAetB
quibus utique paftim ad aquas exhaurientias
utuntur ; fed quia in metallicis fodinis ob
anguftiam loci fummamincommoditatem
adferunt, & puteiprofundioresfmt, quam
ut eo pertingant diftse machiniE, ideonon
adhibendas cenfent ; fi quis tamen eas mul-
tiplicaret
,
quemadmodum in Auguftana
machina aquaria patet , hoc pafto forfan
non incommodum ufum haberent : quia
tamen ingentes fumptus in iis qua con-
ftruendis
di forent
qua confervandis impenden-
eas pariter negligendas cenfe
mus.
Innumera hoc loco machinarum genera
mihi inciderunt , fed quoniam eas in me-
tallico fodinarum negotio exiguum ufum
habere pofTe video , eastantummodo refer-
vandas indicamus
,
quas frequens ufus &
experientia jam a tanto tempore introdu-
ftas veluti optimas&facilesnonfineemo-
lumento comperit & approbavit.
Sectio
2i6 MUNDI SUBTERRANEI
E C T I O
D E
IV.
PARTICULARIBUS
FODINARUM
CON DITIONIBUS.
Variifque iii Metallicis Mineris efFodiendis,
lavandis,
concoquendis
,
reparandifque unum ab altero proceflibus.
C A P U T I.
t)e Turgatme Metallomm.
Cap. I.
humorem
exficcavit
, aqua calentem faci-
lius diflblvit, uti in calce fit.
DE
Venarum conditione in fuperio-
ribus fat fuperque diftum eft : Uti
vero Natura metalla plerumque pro-
creatimpura , ^ mifta cum terris , & fuccis
concretis, &Japidibus, necefleeft, easres
foflilesplerumquea Venismetallicis,ante-
quam excoquantur, quoad fieri poteft, fepa-
rare. Itaque quibus modis vetns kifcemantur,
conteranturque malleis
,
pilis tundantur,
aduranturigne, infarinam molantur, cri-
brentur, laventur, crementur, dicendum
reftat.
^omod PeritiitaqueMetallurgi, non omnia fi-
metaOapa-
j commixta
,
pura cum impuris , inutilia
ad coHit. cum utilibus committunt decoctioni ; led
ram:
primo tundemia
, & in minutas particulas
refolvetidcei\xntglebcemetallic<z , five in ter-
reftribus fpeciebus, five concretis fuccis , fi-
vedeniqueinlapidibusinextiterint : dein-
demultiplici laborantium minifterio pura!
ab impuris, i^i/id apretiofis/^^/^^rawijfunt,
Tria itaque tormenta antequam ad fu
3. rorww-
deinde lavanda , &urenda , tandem conco-
perfeftionis terminum glebs metallics per-
t^fflHncrt
quenda, ut fuo fcopo potiantur.
tingant.fuftinere debent; Prius
Q^,CotuJio,
tl/^-^i.
vfliometaU Uruntur ^utem duplicidecavifag/i?^^ me- &inminutifiimasparticulasrefolutio,quod
/''"<"
^modofilT
'^^^^^'^ ' ^^^ ^^ ^^ duris moUes & friabiles fa- 1 multiplici modo
, &
ratione fit. Duriora
<^3E facilius tundantur , vel ut res pingues'molis in hunc finem conftruftis, quarum
comburantur, fulphur
,
bitumen
,
auripi-lpiftilladentibustympanisrotaeaquariae in-
gmentum, fandaracha , tanquam omnibusjfertiselevantur, &depreffione, illifioneque
prsrerquam auro nociva metallis, tumvei dentibus ,
faxis illifa (quemadmodum in
maxime quodferro, minus reliquis, noceat. chartaceis.& pulverariis oflicinis fieri folet)
Quoniam vero nullum aurumfereinveni- infarinamrefolvunt. Aliilapidibusmolari-
tur, cui non aliquid argenti commixtum fit, bus haud fecus , ac frumentum conterunt
;
hinc hujufmodi quoque glebae , ut exco- Molliorem vero materiam ferreis malleis
quantur, urendaefunt. Sulphurenim, &bi- comminuunt. Hifceperaftis, farinam me-
tumen
,
quod plerumqueadmixtumhabet, tallicamfeparant.cribrant, cribrisvariema-
in ardentifiimo igne in cinerem refolvit ximis. minoribus , minimis foraminibus
metallum, argentumque confumit, uti in pertufis. Non defunt, qui fetaceisquoque
Cadmiabituminofavidereeft. Modumve- cribris utuntur ad materiem in minutiffi-
rburendi wiAQZ^^nd Agricolam , & Erkerum.lmzm farinam reducendam.
In Craticula /o/-jc/j- AB ferrea frufta in Alterumtormentumeft,/^//a/?/o,quoma-
coniformamdifponunt,deindeignefuppo-| teriametallicaprimum tum ad faciliorem
fitotorrent; tum caeferasmetallicas glebas! materiaecomminutionem , tum ad melio-
F^opy-addunt,tum potifrimum/>)'r//d/-z,quiquodjremrerum heterogenearum feparationem,
^uftimclm-
mJturneft,cumtertiouruntur,ea,quaEinfu-!probeaduritur. Fitque variis modis, quos
injiibHu fit premo faftigio collocara funt , frufta exfu- 1 vide apud Agrkolam.
dant quiddam fubviride, aridum, afperum,i Tertium tormentum eft ipfa colura
,
qua
tenueadinftar
AsbeftiincombuftibiIe,quodi tandemfinemfuum confequuntur, dequa
&inSchiftoI.)pide,exquoin
Mifniaaesedu- in fequentibus . Mareries vero metallica,
CLint.obfervatum fuit. Aquaquoquefubinde quasignenon indiget.folaloturadepuratur;
adfpergitur venx metallicaj, ut mollior,fria- 1 quac variis quoque modis perficirur. Et ne
biliorque evadat
; Cumenim visignisejusl loturae fiveVti/oA^/aw
Affw omififle videar,
i
ego
Agricoh.
Erkerus.
LIB.X. DE FODINARUM
CONDITIONIBUS.
217
Cap. I. ego praeterea qus ab aliis paffim ufurpantur
Agricoia.
modis , & prsfeitim apua Agricolam /. 8. de
Remetaliica, alioshicmodos, tumvelpo-
tiffimum nonnullorum Principum poftula-
tione, addam
,
qui in nonnuUis fluminibus
aureamarenamduminveniflent, adeo ta-
^omodo men minutam
, ut vix italavari potuerit,
mmutijTi-
q^i^ maxima aureorum corpuiculorum
parsob fubtilitatemunacumlimointerla-
vandumnondeflueret,rogaYerunt, utmo-
dum aliquem facilem
, & particularem in-
venirem, iifque fuggererem; ut quemadmo-
dum ferri ramenta ab heterogeneis parti-
bus magnetis ope feparantur, ita quoque
daretur aliquid, quod auream fcobem a ter-
reftribus reliquorum metallorum portioni-
bus fepararet. Et quamvis iil majoribus au-
reisramentis areliquisfeparandisnulla dif-
ficultas fit, eo quod, uti metallorum gravis-
fimum eft, itaquoqueinterlavandum fua-
pte fponte , reliquis heterogeneis mifcellis
defluentibus, ejus ramenta lavatorii canalis
fundofirmiter adhsreant ; de minimis ta
rumqueobinfitam exigux molis quantita-
temunacum reliquis fcoriis defluant. Ne
vero eorum poftulationi refragarividerer,
Duo potiflimum media fuggeffi, quihus etiam
infenCibilia auri rameKta a quifquiliis terre-
ftribus. qviihvis in{unt,feparari queant. Prius
eft, per Mercurium
; Alterum per Antimo-
niumcrudum. PerMercurium res itainfti-
i^tuenda eft : Limus, cui aureorum
ramento-
rum fcobs inexiftit , fcuteilai indatur , cui
quantamvis Mercurii portionem
infundas,
deinde fpathula limum una cum Mercurio
probe commifceas.Cum veroMercurius na-
turali fuo appetitu aurum cumprimis appe-
tat,& ubicunque tandem illud invenerit, ad
id magnetico quodam coitu confluat: arenjc
Mercurium commifcebis
;
quodubifadum
fuerit,feparatis,qu3i Mercurio innatant,ter-
reftribus limi mifcelIis,hoc pafto folus Mer-
curius aureis veftitus ramentis remanebit:
quorum feparationem obtinebis , fi Mercu-
rium igne evolare feceris. Ne vero Mercu-
rii elapfi jadlura^ facias, quomodo eum in-
men ramentis id dici non poteft ; cum ple- tegrum recipere debeas , inferius docebitur
t^ola ad contcrendam mattriam mintraUm.
A B C Rota aqul verfatilis, A C D E
Tympanum dentibus fuis inftru-
ftum. FM. GN Pi/?//7<7
,
quibus
intra concava H K materia metal-
lica contunditur.
Altermodus eft per ylntimonium liquefa-
ftum, cui fi mifcellam diftam , in qua aurea
ramenta continentur , infuderis , fola aurea
ramenta fundum petent , reliquis ,quscun-
que tandem fuerint , metallicis ,
terreftri-
bufque portionibus Antimonio innatanti-
bus. Atque haec eft ratio
,
qua minimus
TOM.II.
etiam auri pulvifculus ab impuris mifcellis
feparetur.
jilius modus.
Solent probatores Metallorum jurati , in
fodinis mineralium probandis, primum in
exigua quantitate , accipere venam cujus-
cunque tandem metalli, &explorare
,
quid-
E e
nam.
2i8
MUNDI
Se^.W.
nam,&quantum
contineat^Rtqaeper ignem
hocmodo:
excumulo mineralium lapidum
prius
comminutorum unam
,
verbi gratia,
unciam accipiunt jufle& quamexaftiflime
ponderatam, ufque ad millefimam , bifmil-
lefimam, aut etiamtermillefimampartem
unius librs
,
quam Germanico idiomate,
^|5l*0lHltCntcn /
vocant
;
quam per ignem
poftea probant. Comperto itaque pondere
per regulam auream Arithmeticorum ita
procedunt:Mille{ima,verbi gratia,pars Mi-
ners dat centefimam partem jamperpro-
bationem compertam , unius libras auri, ar-
genti,vel3Eris,plumbive;erg6aliE999par-
tes dabunt tantum, &tantum auri, argenti-
1000,100, ve, ideft,
99.
Ex. gr.unusfeptenariusmi-
quid ^^^t
neralium tantum & tantum continet in fe
argenti , vel auri
,
prouno verocentenario
diftorum metallorum elaborando
,
quanti
fumptus impendendi funt ? & peraftaope-
5UBTERRA NEI
autfumptusimpendendosreperiunt
, unde
&fumptus ab auro argentove fubtracli , illi-
co lucrum produnt. Probationem
verofa-
^'''^*'"^'
^ . . .
. .
qnomodein^
ciunt in exigua quantjtate
, ne in magnisy/,r.
probationibus fumptuofiffimis
Dominus in-
comperto lucro damnum incurrat.
Bilanci-
busutuntur adeoexaftis, utvelipfospilos,
ac quafvis minutiores res facile
ponderare
ftoitint. Vafa verb in quibus probatio fit, funt
plerumque ollae teftaceae, five catini, in qui-
bus metallica materia prius comminuta
, &
plumbocommixta, hi deindecatiniforna-
culis ad eliquationem imponuntur
;
quo-
rum formam in fequentibus proponemus
.
Pro diverfa vero metallicjE glebse conditio-
nediverfasprobationes habent : verbi gra-
tia , aliam probationem faciunt in minera,
qux aurum, aliam quse argentum , ss , aliud-
que metallum continet. His itaque prsli-
batis , tunc ad proceflus procedunt
,
qui fe-
ratione prxcife & pondus auri argentive, quuntur.
C A P U T II.
Alia MetaUorum pVi^eparandorum ratio^ ex Agricola.
Cap. II.
Agricola.
Omines operarii imprimis.referen
te Agrkola, invenire debent cuneos,
laminas , malleos , bacilla , cdntos,
verticula, ligones , & batilla : hascenim/-
flrumenta fodinis metallorum eruendis funt
maxime necefiaria : fodina autem inloco
montofo fita efi"e debet,necab aliquo fluvia,
vel fcatebra , vel rivo remota , ut materia ef-
fofl!a ante excodionem commode lavari
Ueiu* poffit; & quoniam venae metallorum inter
rflffic!a'"r
""^^5 faxorum clauduntur, ideo foflores in-
n/u.
terdum bacilla ferrea rimis impingunt , &
venam decutiunt
;
quando verb perlatera
faxorum venae difcurrunt , tunc malleis u-
tuntur , &quando talia inftrumenta in cas-
fum adhibent, tunc violentiaignisfaxafe-
parando venas eximunt. Verum Metallici
primum in adinventa vena perkulumhcere
debent, utrum exiguam vel multam metalli
,
quantitatem contineat : Nam quando labo-
1
ratur cum difpendio , vena eft relinquen-j
da. Experimentum fit ex codlionemodicae;
quantitatis : hinccognofcitur,nummultje|
quantitatis excodio detrimentum
,
vel e
molumentum fitallatura. Excodlio igitur
multifariam videtur , non folum ut metalla
ad ufum praeparentur , fed etiam ut a fe invi-
cem ignis ope feparentur : funt enim ple-
rumque mixta , & eorum vitia per ignem e-
mendantur. Hoc itaque padlo in Germani-
'cis fodinis procedere folent.
Primum homines operarii fragmina vena-
rum in capfulas conjiciunt , ut piftillis capi-
teferreo munitis a rota aquaria agitatis tun-
dantur
; femper enim procurant rivos aqua-
rum ingentes de montibus eduftosqui rapi-
do curfu magnos rotarum orbes circumagi-
tent
;
Lapides autem craflfiores
,
quibus me-
talla funt mixta
, malleis primo facile mi-
nuuntur , in lacunis lavantur , &denuo cri-
brantur,ut tandem molantur:& his omnibus
modis materia metallka primo praparatur,
antequam in fornacibus excoquatur. Sunt
multae fornaces in officina metallica, in qui-
bus venae liquefiunt , & argentum ab xre fe-
paratur, dum folles ingentes vi rotae aquariae
fublevantur,& afliduo flatu,atque motu ma-
gno cum fragore flammam in fornacibus
excitant, & tuncviri operarii metalla fupe-
rius injiciunt, & alii metallum fufum & a
contufis faxis feparatum magnis cochleari-
bus exhauriunt,& in modulos transfundunt.
At non folum hoc modo metallum pretio-
fum a vili , & viciffim vile a pretiofo fecerni-
tur : Ssepius enim duo metalla in una, &ea-
dem vena reperiuntur,quoniam naturaliter
quaedam portio auri cum argento, & aere mi-
xta reperitur
;
inplumbonigro, &inferro
exigua argenti portio
,
plumbi nigri aliqua
pars in argento , & denique aliqua ferri por-
tio in aere. Aurum autem ab argento plerum-
Arumi
quejeparatur, aqua forti parata ex atramen-
^*'.?*'"'' 5'
to futorio, vel alumine, &halinitro, quae ad
"'"'^"
fegregandum ab auro argentum fummope-
re eftidonea. Vuleariscompofitiohujus z--^'^'*'
("'."*
quaeconltatexljbraatramenti lutorii, falis
tantundem,&aquaefontanstribuspartibus.
Aliter etiam paratur ex quatuor libris atra-
menti futorii , duabushalinitricumfemili-
bra aluminis , & aquae fontanse fefquilibra.
Qui autem volunt , cuicunque metallo molli-
tiem inducere , fuperafpergunt fublimatum
,
boracem& euphorbium in pulverem reda-
dlum
;
{\n\eXint metalla in calcem
,
^aquam
redigere
,
metallum nobilius in vilius trahe-
re, vel illa invicemtranfmutare; legendus
eft JVeckerius in LilrodeSecretis, ubi multa
Weckerius.
hujus generis arcana patefecit.
CA'
Cap.
III.
"*-
f
LIB.X. DE FODINARUM
CONDITIONIBUS.
C A P U T III.
Fodina Jiiri ejufque conditiones.
2l(^
kRimo fummo ftudio olfervavda eft ve-
na auri , ex qua lapidum fpecieorigi-
nemfuam traxerit, (fiquidemhfci;!?-
nam non pro vena nativi loci ,aut montis fu-
mimus,fedpromateriamontisjamegefta.)
Si itaque / Lpid;; Lazuli venam auri invene-
ris, duplici beneficio beaberis
,
partim auro
inde extrafto, &lapide Lazuli, qui uti inter
lapides pretiofos non infimum locum occu-
pat, itapartimMedicis, advariaruminfir-
mitatum medelam
,
partim piftoribus , ad
colorem illum ulrramarinum coeruleum,
quonequepretiofior, nequecariorhabetur,
maxime opportunus eft, /imum ex eo ita ex-
^^emodo
trahitur. Primo vena Lazuli in pollinem re-
e laptde La- i..
i.i i
-
y
zuii aurtim
igitur ; demde/)/m catino impolitus pro-
txirahatur.
be lotus , Mcrcur io ad amalgamationem uf-
que faturatus fubigatur , & lapidis farina
Mecourio innatabit,d/-faj ver6foetus/-
efum pttet
\
Mercurium veroauroadhucfa-
turatum per coriaceam burfam percolabis
;
&Mercuriusareliquoauro
,
quodintraco-
riaceam burfam remanet una cum fcoriaar-
genti vivi feparabitur.quod denuolomento^
purgatum integrum, & purum reperitur : a-
lium modum vide in Xil. Lihro circa finem
.
Aliificfaciunt,modoprioriufitatiori:Len-
toignevenamauriferam infornace aperta
torrenttamdiuufquedum humiditasomnis
evaporetur, quac deindeope molseinpoUi-
nemredafta, & alioquovis modo commi-
nuta, per cinericium
,
quam cupellam vo-
cant, addito plumbo fundenda eft, atque
hocpafto aurum feparabitur a fua vena , &
a plumbo , ut infequent:l?us fufius patebit.
. I.
Generatio Auri.
Aurum ex halitu Sulphureo-Mercuriali
purgatiftimointra purirfimam appropriatas
terraefalinsematricem, uti inpracedentihus
oftendimus
,
generatur,
^
diuturno tempo-
ris traftu a modico calore excoquitur. Quo

niam vero hzc operatio non nifi per lon-

gum temporis fpatium elaboratur , hinc fit,
ut natura auri lianc claritatem caritatem-
que adipifcatur, fimilemoriginemhjEccar-
minamanifeftant:
Mox inde ad matris defcendens vifcera ma-
gna
Reptes fpelatum thalamos ,prolem atque ne-
potes
Sulphuris,
^vivi Argenti in caligine cccca.
Te,mihi credefat
efi
vires tenuijje propinquas,
Unum
hocefficiesgemino quodpendct ah ortu.
Sunt prseterea multi ex Akhymiflis , ut fupe-
rius fuit enucleatum
,
qui auri generatio-
nemarti perperam adfcribunt , ob multas,
?uasde hac re legerunt non hiftorias , fed
abulas. Inter alias vero adducunt homi-
nem Maurum
,
qui in regione Mauritanis
ToM.n.
apud fabrum
,
pulverem quendam citrinum
Fniuu
argento fufo addebat
, & illud in aurum illi-
^fJ^^J'
covertebat;vixifrequoquereferunt,homi-3
,
nem in Galliis
,
qui habebat oleum rubrum,
'^"teie.
quod Lunam , nempe argentum , in lucidis-
fimum Solem
,
id eft, in puriffimum aurum,
utiqueperimpofturam tranfmutabat. Picus^'^'^:
'^"*"
Mtrandulanui oum luis temponbus aurum
in ventriculis perdicum
, inventum fuifle
-^urumm
narrat, nil mirum dicit; quisenimnefcit,^"^"^^/^^^
gallinas, perdices , anates , fimilefque Volu-
cres nil magis appetere
,
quam metallica
corpora , uti in pr^ecedentibus diftum eft;
Ad ripas itaque fluminum aurea ramenta
arens paflim commixta devoralfe
, vero
haud abfimile eft; qus caloreftomachiin
unampofteaconfluxerint mafl"am
; non ut
ipfe putat , occulta eduliorum poteftate ge-
neratum, quanquam Naturam hancvirtu-
tem fuperficiei terrs impertiri pofle, non
negem. Narrant enim in montibusCreteow,M/.r
Capras, ihices nuncupatas , fuifl~e vifas, qua-?'' T^^f
rum dentes aureo colore erant fuflufi,in
i\\2t.fimaa.
potifllmum parte
,
qua herbas vellebanr,
quodhaud dubie ex fpiriruum auriferorum
tind:ura,quaherb3eimbuuntur,accidit. In
^'"f

1
^
.
1 , rr
cranto ho-
iiumano cranio quandoque inventum efle;,
j.
aurum Alhertus refert: quod fi verum eft, a-
^*'"-
lia de caufa non evenit,nifi ex halitibus,qui,
^''"^"^-
dum eliquatur aurum, exfurgunt , & non fe-
cus ac hydrargyron in cerebro coagulantur,
II.
Natura ^proprietas auri.
Multifariam Chymifts auri naturam in-
veftigare nituntur
,
quam ob rem nulli par-
cunt labori , 'fcilicet , illud folvendo
,
pon-
derando
,
guftando , fublimando, & funden-
do ,
ut inde omnes illius afleftiones ri-
mentur, & tandem illud in fecundo exceflii
calidum , & humidum conftituunt. Placuit
tamen Galeno frigiditatem , & ficcitatem il- Galenus.
lius commendare, Verum ut melius omnes
Auri proprietates alTequamur , non erit ab
.
,re cundlas qualitates illius examinare. Ac
primoquidem fi meditemurauriquaiitates
I
adivas ,
Aurum diu pertraftatum , nunquam Aurum
manui tangentis injicit,c^\\x^rxrog-Sit\\2i cxte-
'"""""""'
jris metallis non competit: atqueadeohoc
1 prscipuum puritatis argumentum fit. De-
o^ffif
i-jA ^ /r I r o
fonum ha^
I
jnde Aurum percujjum,exiguum edit joMum,oi
^.
fui , vei alterius coloris lineas alicui corpori
non imprimit,nifi coticula;,five Lydio lapi-
di,atteratur:tuncenimlineasfuifimillimas
reddit: qax omniafummam in auroperfe-
ftionem indicant. Siqualitatespmiauripas-
^""''.
fivce
confiderentur,^r/w^ ab acribusfuccis in
'"""f"**^'
fua quantitate nullam fentit noxa.m;fecundc>
noneftfragile,quamquamfitmolIe : Qua-
.*^'^^^''
,remalleopercuflum adeo dilatatur, ut ex'^^%"^
fingulis ejus denariis quinquagens, plures-
Ee z
ve
^2o
MU ND! S UBT ERR AN EI
iV(3.IV.vebra(n:e2efenumdigitorumIong3eeffician-jgratum'Colorenri amittit
,
quamvis poflea
tur. idque
prascaEterismetallisaurocontin-jeodemfuIphureinaquafervefaftounacum
J^omiidi
git, ob
perfecTiiflimam materiam, ex qualtartaro^&modicofalispriftinusfplendorei^^^^^^^i^^^^^
conftat.
Tertio rubigine non infeftatur, nifi reftituatur. Pariter ^plumho
gravem ofFen- tut.
fuerit alteri metallo permixtum , tunc rubi- 1 fam recipit;nam aurum fumo plumbi imbu-
^"
ginem ccerulei coloris amoeniffimi effundit.j tum,in pulverem tenuiffimum redigitur, & L""'*'
'"
quampiftorescoeruleumultramarinumvo-'
' - ^ "'
'-
J----~-'

cant. Quod fi purum , & fincerum fuerit,
Ti.ubigine
non
infefla-
tur.
quamvis per multa fscula intra terram fe
pultum manferit,nullam rubiginemcontra-
hit : non fcedatur fale, in aureo falinario va-
fepofitum.quodin reliquisnonfit.
Si qualitates interna^Viii Auri ponderen-
jnterdum odore plumbi adeo rigelcit
, ut
''%/'.
malleodilatarinequeat: quamobrem
Arti-
^j
r j o j- .
Rtgorart
ces aurum denuo tundere , oc modicum ni-
^w
tri , vel fublimati fuperinfundere coguntur,
'"UenUus.
ut malara qualitatem a fumoplumbirece-
ptamdeponat. Am^lms /mcnumjuccas^et- Limonum
tinacem auro fe prjebet inimicum , utpote^"''",''":
*vi/-i-
"
-n 1-11 rL
.'^. rmdemt-
Ariftoteles.
tur
,
primo oblervabimus ex mente /^^///0/^- quod illo maceratum, t.eiiQ Levino Lemmo^nuitar.
lii, igneitafundi, ut nihil prorfus /uhflantiie. pondere diminuatur; fed&hocameexpe-
""" ^^
amittat, imo ibi purificetur &fplendidius rimentofaftofalfuminventumeft.
Quantus Mercurii cum auro jympathicus
^micitia
affetius fit, ex praecedentibus patuit,
cum^J/J^^
ubicunque id repererit , hydrargyron igne
folutum, illico aurum quodam modoara-
plefti videatur. Si prseterea liquefcenti au-
^''"^"'i
Inignepu
riui evadit.
evadat, nihilque fuae foliditatis perdat. De-
inde Aurum in aquis acutispojitum, quas Au-
rifices ad fegregandum aurum ab argento
prsparant, in limum minimefolvitur, ut mul-
ti perperam arbitrantur,fed in particulas in-
fenfibiIesdividitur,qujEficcataaquidenuo;ro mifceatur argentum vivum , & movea-jrwra'
GravitM.
priftinae formas unita reftituuntur. Debe
raus tamen animadvertere, quando di^lum
fuit, aurum necigne.necufuabfumi, idin
comparatione ad alia metalla intelligen-
dum efi"e
,
quandoquidem nummi aurei affi-
duo digitorum attritu abfumuntur,&diu-
turno igne aurum paulatim halitibuseva
poratis evanefcit. Tandem inter qualita-
tes auri externas recenfetur gravitas plum-
bo nigro aequalis, & calor, qui diutius in can-
dentiauro continetur, necnon coloriuhus,
&i/or fulgensmemoratur, cumaurum in-
termetalla fitprimum, quodcolorem mon-
ftret
,
qui magis in auro
,
quam in aliis me-
tallis refulget. Hinc ex analogia quadam
Interpres P/ndari,&c Chymici aurum Soli di-
tur miftura , donec frigefcat , aurum inpul-
"dtgitur.
verem redigetur : dum argentum vivum
penetrando
, materiae aureae ita copulatur,
ut nuUam habere continuitatem patiatur,
nuUa prorfus auri fpecie remanente. Hoc
non eft ignotum artificibus Saracenis , ut
tioIus sa-
habetur in Lihro de Natura rerum
,
qui itine-
'''"''""''""
rantes aurum hac ratione corruptum fecum
ferunt ; nam poftea ad libitum in fornacula
pofitum pulchrius & fplendidius refurgit.
Quiabimmunditiis &terreftribus quifqui-
liis auro commixtis in officinaaurariaau-
rum feparant, non auri , &Mercurii odium.
fed potius quandameorumfamiliaritatem
effe pronunciant : dum enim immunditias
Flinius.
Faiula de
auro.
commixtas mol^ triturant, & illis Mercu
catum efie afi^everant: Nam ficuti Solinjrium diligenter mifcendo addunt , tum
medio Planetarum refplender, ita pariteriquidquidauripermixtumfuerit, Mercurio
aurumintercaeterametalla corufcat. jadhjeret, quipoftmodumpercoriumtrans-
Praedidis addunt nonnulli pravam Auri jcolatus in fundo aurum relinquit , uti in
fe-
qualitatem,propterea quod ex Plmio aurum quentihus patebit.
venenatumefiecenfent. Sedadvertendum. QuodNeio Philoflratus2i\xmm a
draconi-PMoftra-
eft, tum Plinium verbafecifi^e deauro, cuijbus unice appeti referat, id poetarum fi-^"^"
aliud metallum permixtum erat; at quando
i
gmentum efl^ quis non videt.^dum dracones
^raconei
ignepurificatur, tuncomnemmalignantisithefaurorum cuftodes conftituerunt. No-^^^""^'"
qualitatis pravitatem exuit , fiquidem injtioritaquegalli gallinacei in aurum amor^*"'''
medicamentis fumptum tantum abeft ut eft;namaurimicas,&nummosaureos, se-
homini fit detrimento,utpotius facultatem reofque magna aviditate eum devorare ipfe
vitalem mirum in modum roboret,& omnes vidi. Quod vero ofia hujus animantis lique-
humanicorporisfpiritusrecreet.Quodvero fcentiauropermixtav illudinfeconfumere
de auro adventante die fr igefcente narratur
in Lihro de Natura rerum, inter fabulas repo
dicantur
;
quodetiam Ji//d(jtefte, aboffi--^''3""s.
bus tibiae accipitris , imo ab olfe milvi pifcis
^^*."'" ^^.
f ^ . -
r
tractiva vt
nendum eft , utpote quod quotidianae expe- ] aurum trahi dicatur, pariter falfum compe
nentiaerepugnat.
. III.
Sulphure
aurum co.
lorum
mittit.
Antipathia
, ^
Sympathia Auri.
Proximo & affini quodam ordine proprie-
tatibus Auri Antipathia & Sympathiafucce-
dit.
Primo Sulphur
,
^ Auruminterfed/Jt-
dereitide
coUigimus, quoniam aurum va-
pore
fulphureo
, &foetido perfufum, illico
rimus. Quod rurfus Liher r/e Natura rerum de
admiranda fympathiaEchini pifcis cum au-
ro narrat, omnia poetarum deliramenta fu-
perat : Nam hic fale fervatus, tanta vi polle-
refomniatur,utadmotusorificio,aurumin
puteum delapfum extrahat. Qiiodverovir-
ga coryli recens in aurum fufumimmifia,
illudinpulveremredigeredicatur, eoquod
humiditas virgaeabauro, & viciffim humi-
ditae
Cap.m.
LIB.X. DE FODINARUM
CONDITIONIBUS.
221
dirasauri avirgaattrahatur
, falfum inveni-| Primoenim per mifturam quandam ftudio-
mus. Idem de vino afTerendum eflemulti! fe
paratamexauroa*quafeparationisfoIuto
pronunciant, eoquodvinumaurum colore,
cJEterifque proprietatibus ffimuletur
, eo
quodficut vinumintervegetabilia
, ita au-
rum inter mineralia primaspartes occupet.
Prsterea aurum ,uti & multa alia metalla
miro confenfufeampleduntur.quandoab
cum plumbo, vel pice, & arena
;
fub hac mi-
xtioneaurum finefufpicionede regione in
regionem occulte deferri folet. Pliriiiu Ca-
chryfopoeia
jum Callgulam Cxfarem auri fitienti/Iimum
^/^'c^^^'.
juffifle, magnam /^uripjgmertti c[ua.ntitaitemris.
propter fimilitudinem, quam cum auro ha-
Aurifabris hujus amicitiK haud ignaris per-
-
bebat , excoqui , & inde aurum puriflimum
mifcentur, hancque mifturam vulgo/(?tft/w
appellant. Plumbum igitur, & ftannum ita
amicefe ampleftuntur, ut copulata talem
mifturamconftimant, qus aperito etiam
^uomedo
^ixtifiCQ. disnofci ncqueat: Aurumv&Tonon
aurum mm . -.
"
*
.
i
. .
uttrK mi-
niii cum argento,
(0
tere apprjmeljgari po
tMii
%-
teft. PoftremononnuUimagnecemquoque
dari fibi imaginantur
,
qui ficut magnester-
uagnei au-
rum,ita & hic aurum trahat, cujufmodi fhi
emerfifle , fed adeo exigui ponderis , ut opi-
fices,damnumfentirent. Ex lapide r;/<?f<?,
vel Lazuli , ut Arabes legunt , & ex cupro ru-
beoHungaricovirtuteargentivivifeparari
compertum fuit, de quo paulo ante.
Eft apud me Liber HebrsEus manufcri-
FhuU
ptus
,
qui cujufdam herbx fucco aurum pro-
^^rfj^'"/
rtus utrum
detur.
aurum ver
Flinius.
Aurum In.
dicum in
ttennuUii
locis depu-
rtttione non
Tahula
Ctcfu de
auro
exfon-
te quodam
txtraSo.
Rhbinicu-
- - . jufdam di
ducij&praparari docet; hethamvoc2Lt Bo-herhabori'
rizam, Lunariaeque fpeciemefTeait.nonin*' ^
'"
loflratm effedicit.Pantarben lapidem, fifti
|
campis, fylvifque, fed in ftolidi Rabbini ce-
tentZ""
tium, quem inter vetularum deliramentalrebro natam, cujus caulis eft violaceus , &
verius, quam in rerum natura ponendumj foliaproducitmajoranaefoliis fimilia,cre-
cenfeo : ut proinde fatis mirari nequeam, ' fcentia ad motum Lunx , & tota planta odo-
ramputidas impofturas,&affanias ridiculasl rem croci fpirat ; fuccus hujus plants, 6 rem
in huncufque diem etiam in Scholas conca-
tenatis erroribus irrepfiffe^cum vix Liber fit
demirisNaturaearcanistraftans, qui inter
cseterahujus fabulofiffimi Pantarbis men
tionem non faciat.
Inveniendi
.,
IV.
'
praparandi Auri ratio.
miram ! ita permifcetur argento vivo , ut
fiatveIuticrafIamentum;quodinpulverem
redadlum, & aeri infperfumilludinpurum
aurum convertit , & uncia hujus pulveris ad
tingendas centum aerisunciasfufficereper-
hibetur; quo quidem figmento nil ftolidius
efTe poteft. Si enim id veritati appropin-
quaret
,
procul dubio jam omnia metalla
Pliniusm monimentis fuis triplicem in-| in aurum efTent converfa , fed ad rem no-
veniendi auri rationem tradidit: Primumiftram.
obfervandoarenasfluminum
;
caeteri modi Itaque Aurum a terra purgatum
, lotum,
legendi funt mpracedentihus capitihus Lihri
j
fufum , & elaboratum in his operationibus
hujus., ubi de variisinquirendorum metallo- 1 flavum , & fplendidum colorem amittit. pro-
rumartificiisegimus Supereft foIum,utde'pterea opifices aliquando illud macerant
^omod
Jrteprapirrationis yethaiia.ciimus: cumalioifpatiodieinaturalisinaqua
tartari
,
poftea
'*"'''' '^'^'-
artificio aurum fluminis elabcretur
, & aliaj aqua dulci abluunt , ck linteo mundo abfter-
nflitHatur.
ratione aurum mineraie praeparetur.
De|gunt;interdumcumfaleammoniaco, jeru-
quibusHiftorialndicaita dicit, Itaque <ja-[gine
, & tartaro in aceto fervefaciunt, &
rumamnisfola ahlutione perftde praparatur ;\qu2indoquecum fale communi , tartaro
, &
nam quando ah arenafueritfegregatum
,
jundi-
tur
,(^ efl
perJe^ifiimum.Memovnnt,c\uiNo-
vum orbem perluftrarunt, tefte Mujolo,xetia.
ab incolis adhiberi
,
quibus auri glebas ab
amnibus extrahunt. Id potiirimum accidit
flumini Zenero, non procul ab urbe, cui
Carthaginis nomen inditum eft in Novo
Regno fito : etenim Accolae quando magni
incidunt certis menfibus imbres , retibus
multa auri ramenta expifcantur
,
quae nulla
prxparationeindigent. Pariter juxta mon-
tem Ctefiae in India fons efle perhibetur.qui
quotannis aureis ramentis impletur , ita ut
inde centum urcei fiftiles auro pleni fingu-
lis annis hauriantur: fiftilia enim vafa opor-
tetefl^, fragilia, quoniam aurum fine prae-
parationeinillis concrefcit, finguliautem
urcei pondus talenti exaequant. Sed nos
fabulofas hujufmodi narrationesrelinqua-
mus.
Ex aliis etiam rebus praeterquam ex fluen-
tis,
&mineris aurum eruitur, &pr2eparatut.
fulphure tamdiu in aqua confervere faciunt,
donec colorem perditum recuperet
; imo
^"""^^
quando aurum eft moUius , neceffe eftillud;-w#j;4
figere
,
& denfare; idcirco ftatimatque
qx"'^'^'""''-
chtyfoplyfiis extraftum eft, aqua: regia u-
tuntur ex2rugine,chalcantho,alumine,&
lapidecalaminari parata. His omnibusex-
peditis,
&
praeparatis
, aurumfundunt inyit-
gas, quae num aliquid argenti contineant,
necne, opifices ex Lapide Lydio, &per acus
probatorias experiuntur
,
quas cundi aurifi-
ces in fuis officinis fervant. TJndeut portio
Aurocom.
metalli auro permixta
,
quam Legam
vocant,
Z^^Zt^ai.
penitus auferatur , nonnuUi mifturaextar-/a2^oie.
taro
, & pulvere laterum utuntur
, hac mi-'^"
^'^'"'*'
ftura fornaculam rotundam cum lateribus
conftruunt, & aurum eadem miftura ted:um
in oila ponunt, & ignem perdiemnatura-
lem accendunt; fic enim alienum metallum,
feu lega abfumitur , & aurur/i ad viginti qua-
tuor ceratia reducitur
,
qus vulgo Caratti ap-
pellantur.
Ee
3
CA=
222
SeB.iy-
Cap.V7.
Agricola.
MUNDI SUBTERRANEI
C A P U T IV.
Fodifia Jrgentlfera
,
ejufque natura & proprktcvs.
Ulti , uti eft apud
Agrkolam
,
puta-
]
quibufdam pundlis praedita , luculentum fa-
verunr,argenteamvenamperfepu-l nemeliorisnotaeargentiindicium.
Siverb
Mmfn
ar-
gentea Du-
cu Saxonu
purum Na-
Omnia me-
talla aliis
mixtafunt
M
^
J-
'
-*"ram non reperiri , fed vel ssratse
,
vel
plumbes venae , aliifque metallicis corpori-
bus commiftam. Sed hoc &
experientise, &
hiftoriae repugnat ; fiquidem in Potofmis
Americae montibus.awn
argenttque^p^ufia
fub-
inde adeo pura reperiuntur ,
ut ne quidem
uUa depuratione i ndigeant ; fed aurificibus,
uti nata funt,tradantur in neceffarios varis
fupelledilisufus
elaboranda ;
cujufmodi &
in Hungaricis
fodinisfubindeinventafuis-
fe referunt; non dicamintraabditas mon-
tiumvenas, fed velaratriope, in agrorum
fulcis ,
intra radices arborum quoque ,
vel
etiarain fcaturiginibus, quse ex montibus
auriferis, argenteifque erumpunt; imofub-
inde quoque ipfi vitium racemi foliaque
aureocolore tinfta fpeftantur. In intimis
quoque Monomotapae defertis montium
vaihbus purum putum aurum fubinde inftar
lapidum reperiri , Abaffini annales Societa-
tisnoftraetradunt.
/f^rico/iiconfirmatdifta,
argentea ilhtaiuhimra Saxonicas fodinas
argentiferas inventa, quamnaturaadtan-
tampuritatem, &perfeftionem deduxerat,
ut Aurificis quidem induftria eliquata, &
quam optimepolita , in menfam efFormata
videretur, utvel ipfeDuxSaxonisgloriari
fitfolitus , ne Imperatori quidem in tam in-
folita, mira, 8< plen ^ magnificentiae menfa,
nonmanu artificis efformata, fed incredi-
biliNaturae induftria elaborata, convivari,
conceffum effe: quod luculentum flgnum,
argentum proprios habere fui exortus na-
tales.
Accedit
,
quod hoc
,
quod de argento dici-
tur,iddeomnibusaliisveniS metallicis di-
ci poflit.cum nulla fir adeo pura, & ab omni-
bus heterogeneis ita depurgata
,
quje non
femper aliquid reliquorum metallorum fibi
commiftum h ibeat, provarietatehalituum,
venas nunc hoc. nunc alio colore tingen-
tium ,
cumfingulsvenaeexaltentur , colore
quodam in coeruleum, nonnuUsin viridem,
alis in fulvum.fufcumque; non defint, quae
incinericium nigrumque , aliofquecolores
juxta compofitionem , combinationemque
cum prima, & proxima metallorum materia
efflorefcant. Argentum itaqueprohujusmi-
fturas ratione nunc in majori, nunc in mino-
riquanritae. promajori.velminorifulphu-
reomercurialis halitusin terrapura
, & ar-
gento producendo proportionata conco-
cl:ion e reperitur: Nam ut ex fodinarum prae-
inveniiLtur in lapids candiJo
, & plumbeo
,^^' "'!-
tum maxime appetitur.eb
quod a terreftrei-
'^^j^l'"/,''
tate fua facile purgetur.
Rurfus ut plurimum quoque reperirifo-
ietfociatum Marchafitis ,
feu pyritibus
, qusB
tamen quanto aureo colore plus fuperbiunt,
tanto minus argenti fpondent : quanto ad
candidumcoloremplusapproximant.tanto
fcecundioremargenti venam poilicentur;
Cujus rei caufam iianc damus
,
quod fulgi-
dior pyritarum color, nefcioquam aduftio-
nem notet, quaargentumpaulatimconfu-
mitur : Contra candidus pyritarum color
uti temperatiorem calorem indicat,ita quo-
que uberiorem argenti copiam fpondet,
praefertim fi plumbo , & seri fueritfociatum.
Accidit fubinde
, ut Sdphuri & Arfenico,
Menurioque nondum fixis
,
fimilibufque
combuftibilibus rebus conjundum invenia-
tur; tumnullaaliareopuseft,nifi ut igne
forti
, argentum a caeteris per evaporatio-
nemfeparetur : QTaomodover6hasc/e/><3/-a-
tio, fiat, ex praxi
,
qua in Americapaffim
utuntur,poftea exponam.
Argentinatura
^
proprietates.
M<7/(?mw arge-w/i ex fubftantia Sulphuris,
& Argentiviv^dimanare
Alhertus Magnus,
^*^^'
aliique
pronunciarunt. Brafavolus tamen^''*''""'-
ftatuit effe argentum vivum condenfatum
fulphurvirtutecomprehendens,cumexfre-
quenti pertraftatione argenti , odor fulphu-
ris perfentiatur; fed fub argento, & auro ful-
phur diverfa ratione latitare aileverat;
quandoquidemaurofulphurin
aftu, & ar-
gento fulphur in potentia aflignat. Veri au-
tem philofophi
, & diligentes rerum natura-
lium fcrutatores
, argentum exfuhfiantia ma-
gis aquea,
quam ignea prodire aflirmant,
ideoque illud in temperatura frigida , &hu-
mida conftituunt, quidquid aliidetempe-
ramento frigido, & ficcoargentidixerint.
Imo Alhertus,
& ipfe argentum frigidum , &
ficcum non fine aliqua humiditate exifti-
mat. Qiioad alias affe<^iones confideran-
dumeft<j/-^'/weffetra<n:abile, Sifonorum:
auribus enim non injucundum tinnitum
communicat, & C\ purum fit, hominishali-
tumrecipit,&nubemprotinusdifcutit. Cje-
terumficompareruradaurum,profeftomi-
nus perfeftum eft : quocirca Chymici dice-
re folent, Uti fe habet Luna ad Solem, fic fe
habet argentum ad aurum : Sed Luna eft
Aiiifn-
minoris luminis, ita & argentumminoris/"''"'""
fidibus intellexi, concrefcit illudplerum-
que / Lp^dr cnfrn, vel grifei co/cm: prs-jpretii, & ponderis effe debet. Similiter
(\^a^]J,1
terea in L.pide quodamduro haudabfimili
meditemurutriufquemetalli proprietates,
Tyburtino
,
quem Travertinum vocant. Ve-
maximum inter utrumque difcrimen inve-
nagraviseft,(:kponderofa,lucentibusveluti
niemus. Primo enim in eruendo afodinis
1
"
argentq,
LIB.X. DE
Cap. IV.
argento ,
non ita purum , ut aurum coUigi-
tur , fed terra, dcfordiiius Sideopermixtum ,
ut
illius depuratio immenfum laborem expo-
ftulet: Infuper argentumpurificatum mal-
leo quidem dilatatur, fed minus quam au-
rum , cum majorem duritiem , & craflitiem
nancifcatur. Deindeauro, Sc p/umlo ei^ le-
vius
, fiquidem liquefaftumillisinftarolei
fupernatat;diuturnoigne diminuitur, &;in
locishumidisabditum corrumpitur
;
quibus
afFeftionibus aurum minime vexari in fu-
periori capite manifeftavimus. Itaque Au-
dioresnon debent magna admiratione te-
neri
,
quandoargentum , cum fit candidifli-
mum
,
lineas nigras corporibus imprimat,
quod non aliunde , nifi ab impuritate me-
talli dimanare cenfemus. Tandem argen-
tum a natura hoc habet infitum , ut a fami-
liaritate fulphuris , llanni , & ferri abhor-
reat,veluti cunfta animantia,& potiflimum
piinius.
canis,tefte Plitjio, odorem ab argentariis ex
euntiem mirum in modum abominatur.
InveniendiArgenti,
^
praparandi ratio.
Metallurgis jam dudum innotuit, ylrgeti
tum interreno cinereo , &obfcuro generari,
ibiqueinveniri, ulipyrita multi confpiciun-
tur : immo quemadmodum pyritae aureo
colore adfperfi, venas, ita.pyntx alhicatites
minutis maculati granis venas argenteas
indicare folent : quocirca locus , ubipyrites
candidior, rarior, &minutior obfervabitur,
majoremfpem venarum argenti praebebit.
Inventa igitur, &aperta Argenti vena , fos-
fores tamdiu in eruendo argento profe-
quuntm,donecaIumiis mineram inveniant:
quandoquidem reperto hocfucco concreto,
macro, venae argenti finem praedicunt.
Modusar-
His igitur propofitjsad argentum
effojjum
r7ndf.
"^'*'
depurandum accedemus
,
quod non nifi cum
nigro plumbo, autcumvenaplumbi, qu2
Galena appellatur
,
quae utplurimum juxta
plumbifodinasinvenitur, excoquitur. In-
terdum Metallurgi ex cadmia hituwinofa vir-
tute ignis argentum eliciunt.qUcB tamen exi-
guam illius in fe quantitatem continet:
Aliquando minium , cujus vomica eft argen-
tumvivum, ametallurgis i argentumexco-
Phmus.
qui, Pliniuste^ificsitm. Verum quando ar-
gentum auro,veI xvi fueritpermixtum.mul-
ta pro feparatione metalli magifteria adhi-
G.Agricola.bere folent
,
quse Georgius Jgricoladiligenti
examine profequitur . Praeterea nonnulli
ex hydrargyro purum argentum extrahere
profitentur
,
quod utrum verum fit , non nifi
PicMirand.
experientia explorari pote{\:. Picus Mirandu-
lanus nzxt2Lt,nimimm fuistemporibusacci
FODINARUM CONDITIONIBUS.
223
difficultate fuerit excodlum, &elaboratum
cavetilloallore
,
qui in argento defideratur;
quocirca Artificestartarum cum fale
com-^^^Jf*"'^*^.
muni in aqua mifcent ad ignem , in qua
ar-moiio iud-
gentum nonnihil fervefaciunt , & inde ii-"'""'-
lud extrahuntcandidifllmum. Infuper funt
nonnulli ,qui candorem Argenti colore fla-
vo tutiae,& curcumae beneficiotingereni-
tuntur
,
ut hac coloris praerogativaaurum
aemulari videatur. Alii verolab.oribusani-
mum, & corpus fatigant, ut argentum in
aurum transforment : Seddehis operatio-
nibus vide noftram infequenti Lihro fenten-
tiam. Quomodo vero argentum auro ohduci
pofftt,
paucis accipe.
TripUcimodo id potifiJimumfieriobferva-.
-^^s^**
'
.
n
/- .maurandt
vimus. Pnor en
,
cummptntenuem atgenti
rath.
brafteam alia auri fimiliter tenuis pofita,
malleo, tamdiu, donec firmifllme cohaere-
fcant, contunditur. Secundus eft, cum fupra
craflam argenti brafteam denarius aureus
collocatus malleo quam latiflime poteft, ex-
tenditur. Tertius modus eft, quando bracfteae
argenteashydrargyri , & ignis opeauromi-
xtae diluuntur
;
quem modum alibi fufius de-
fcripfimus.
Argenti in Medicina
ufus.
In ufu Medico Argentum non vulgarem
habere commoditatem perhibetur,quando-
quidemMedici Dogmatici illius fcobe, &
tenuiflimis bradleis utuntur , eo quod hoc
metallum tremori , &palpitationi cordis o-
pimletur,cerebrum roboret,putridam in ul-
ceribus carnem blande exedat,& tandem in
^^"i'^f^l
mania,& aliis afFeftibus melancholicis mul- nihtimed*-
tumadjumentiafferat.Quamobrem cum
/-""
ter cardiaca pharmaca numeretur,ingreditur
Eleftuarium de gemmis,G;j/i?oadfcriptum, Gaisnui,
Auream Alexandrinam , & omnia fere An-
tidota,quibus aurumpermifcetur. Imo Ar-
gentum, refrigerando &ficcando, fcabiei &
prurigini medetur , fi cum oleo tartari mi-
xtum, ut notat Mylius, adhibeatur. Item alii
'^^''"^'
lAercurii
in Lunim
tranfmu-
tatsQ.
limaturam Argenti cum hydrargyro
permi-
JJ^^^^^^^jJ'
fcent, & hanc medicinam in fanandis hae-
fr.
morrhoidibusmirum in modum perperam
extollunt. DeniquefoIiisargenti,mediGa-
menta in bolo praefcripta involvuntur.
Chymici Argentumpotahile parant, dein-
de calcem , crocum
,
quintam effentiam , o-
leum , &falem
,
quasomnespraeparationes
apud Lihavium , &alios Alchymiae profeflo-
l"'bavius.
res legerelicet. (9/^wArgenti,fiveZa^in
morbis cerebri magno ufui futurum praedi-
cant: propterea in fanandaepilepfiahujus />/?;;.
tres, vel quatuor guttas cumaqua florum be-
diffe^ut argentum vivum cum plerifque aliis
i
tonic3e,falvi2e,& meIifl!jB patienti propinant:
rebus pro equi medicina permixtum , in pu-
rumargentum fuerit tranfmutatum
;
quod
fi verum eft, id non tam ex hydrargyro,
quam ex adjunftis rebus, quibus commifce-
batur,
eduftum fuifl!efacile crediderim.
Pofteaquam argentum ingenti laborum
falem
quoque non folum in prxdi6taafre-
ftione, fed etiam in aliis morbis capitis mi-
nime infrugiferum divulgant, cum omnes
cerebrihumiditatesfuperfluasabfumeredi-
catur : Imo ex hujufmodi fale fumpto a gra-
nis quatuor ad grana quinque , cum femi-
drachma
2
24
MUNDI SUB
Sell.lV.
clrachma olei
juniperi,hydropelaborantem
Bjdr},
ampliflimum
fruftum efle confecuturum
pollicentur , & tandemilomacho labefafta-
toplurimumprodefle afleverant. In phar-
macopoeis denique mortariaargenteacum
piftillis pariter argenteis ad gemmascon-
terendas pro confeftione hyacinthina fer-
vari debent , ne a pulvere lapidis porphyri-
TERRANEI
tici alteretur, qui ob contaftum angulorum
duriflimarum gemmarum produci pofTet :
neque aliud merallum
adhocperagendum
opusidoneum efle videtur
,
quoniam colo-
rem
, & qualitatem gemmarum inquinare,
&alterare poteft. Cumauteminmortario
argenteo prsparatae fuerint , hoc incommo-
dum a gemmis procul dubio arcetur.
C A P U T V.
Metallorum Mijlura.
Cap.Y.
Agricola.
Flinius.
Corinthfi
trit mjlu-
^leBrum
quibui con-
fiet.
Tacituit
frohibuit
mifluram
altertuf me
tUi cum
NAturaltitQttx
uteroprogignens^-
ifd//ainterdumduoveltria, vel qua-
tuor permifcet , ut alibi enucleavi-
mus:
hinchomines a naturaedofti, tefl:e
Agricola , rationemmiflurac metallicae ad u-
fum reduxerunt : imb aliquando cafus idem
monfl:ravit,quando referenteP/iio,incen-
fa Corintho , aurum & argentum & ss inu-
num confluxerunt,& {icforfunaq\ioda.mmo-
do tribus Corinthii xtis generibus tempera-
turam afllgnavit
,
quorum candidum quafi
argentum refulgebat,quoniam id in mifi:ura
prjBvalebat : alterum, in quo fulvus color, ob
auri dominium nitebat : Tertium , in quo
squalis omnium mift:ura conftituebatur
.
It2iqu.e naturam
^
fortunam ars
^
fraus
itni-
tantur : dum metalla addentes metallis, ho-
mines varias producunt mifturas,quas Gras-
ci x.ql/Mn'^, Latini temperaturas SLppella.nt.
Artifices igitur duo , tria , vel plura metalla
fimplicia aut mifta copulare queunt , aut
metallum fimplex cum mifto , & viciflim,
aut duo fimplicia cum uno mifto, & vice
verfa , vel tandem pura fimplicia cum uno
mifto vel duobus , & inhis pariter vicifli-
tudo fervari poteft : Item vile aliquando
metallumcum pretiofo folvitur, & e con-
trario, pretiofum viliadditur. Primbauro
argentum multifariam mifcetur , & hae o-
mnes mifturaj carent nomine , ut fuperius
fuit manifeftatum , folum miftura
auri reci-
piens quintam portionem argenti , e/i?^ra
nominatur.
Csterum quando homines portionem
vilioris metalli cum mafla pretiofioris com-
pendii caufa fundunt, abfque dubio frau-
dem incurrunt
;
licet Artijices aliqui pofle
id fieri fibi perfuadeant conceflu &benefi-
cio Principum , ut nummi aurei non puri,
fed cum modica argenti portione cudantur.
Hodie quoque Principum concefllone in
cudendis nummis, miftura metallorum u-
tuntur ,
quam opifices & aurifabri Legam
nominant : Nihilominus Tacitus Imperator,
tefetetite flavio l^opifco in Oratione ad Sena-
tum cavit, ne quis argento publice vel priva-
tim aes permifcere, neque auroargentum,
neque asri plumbum auderet; aiioquin cum
profcriptione bonorum capitale judicium
incurreret. Quanquam olirn , Vopijco tefte, Vopifcus.
nonnulli plumbum aeri addiderint , ut num-
mos minime probatos cuderent. Fahri ar-
^efd!riifibiperleges licitum efl"e lianc mi-
fturam procurare pronunciant , dum fu-
munt decem uncias cum dimidia argenti,
& dimidiam aeris unciam , ficque libralem
argenti mafliim conflant. Chymicorum notv- varucbj'
nulli aes dealbatum areento addunt, & moT""'""'.
-
,n
1
jraudes t
Imcero argento vendunt, cum tamen hxc aduiteranei
frausfubvitaepericulo fit prohibita. Hodie*''.^*'"'-
plumbinigridecimam /'<j/'ffff7 mifcent cum
Jiano,'8c ex hac miftura patinas , vafa &
multa alia hujus generis opera formant,
Quondam etiam aeri ferrum mifcuerunt,
quod multis fraudi fuit. Tot igitur modis
metalla viliora pretiofiori permifcentur,
Atviceverfahoc criminis loco non eft re-
ponendum,quando metallapretiofioravili-
bus adduntur. Poftremofuntquaedamme-
tallorum miftursB, quae ab operibus ex illis
refultantibus nomen fortiuntur, ut
oIlaria^'fl''r*oi-
mtfiura, quaeexternisvelquaternisplumbi
""*'
argentariilibris, &centenisaerisintegratur,
qujevariavaforum genera ingreditur. Alia
miftura vocatur homharclaria,ex qua tormen-
ta bellica fabrefiunt, haec autem fit, dum fin-
gulis librisvigintiaerisunaplumbi candidi
additur. TettinRtmiftura
,
qu2indoohfoni- varUm-,
tum fexdecim libris albi plumbi femilibra^^'|^^'^*-
plumbi cinerei copulatur. Quartamiftura
componitur, quando duae poftionesplumbi
nigri, & tertia albi conjunguntur; hanc Ve-
tetesftannum tertiarium appellarunt, quo ad
fiftulas folidandas utebantur , hanc miftu-
ram vulgusSaiJadurammmcu^zt. Quinta
miftio eft, quando aequales portiones utrius-
queplumbipermifcentur: hacc miftura Pli-pnnms.
nii xtzte,fiannum argcntarium vocabatur ; ex
hac noftris temporibus orbes & patinae pa-
rantur. Pariter de aliis mifturis tam fimpli-
cibus
,
quam compofitis diflerendum eft,
cum miftis omni tempore addi poflTmt.
Ca-
LIB.X. DE FODINARUM CONDITIONIBUS.
C A P U T VI.
12^
Ariftotel.
Sympathia & Jntipathia
COnfentiuntmetalla cumvariis lapi-
dibus, & praecipue cum illa filicis fpe-
cie
,
quas, ab Kxi^oiqXqpyrimachus ap-
pellatur. Id non eftignotum viris adfufio-
nem metallorum incumbentibus
,
qui fuper
liquefafta metalla id genuslapidisinfper-
gunt, ne metalla in auras evolarepoflint;
imocumillogenere pyritaevariis coloribus
infigniti facile conveniunt:quapropter opi-
ficeshoc genus pyritiimloco plumbi , me-
tallis addunt, ut in codione metalla liqui-
diora evadant. Deinde cunfta metallaa/--
gentim vivum in amicitiam receperunt,quia
libentifi!imeomnibuscopuIatur,confequen-
terqueinfamiliaritatemfibi adjungunt il-
lam hsEmatitis fpeciem, quae Argento vivo
prsgnans elt; quocirca hic lapisadfeme-
talla trahere perhibetur. Imo inter ipfa me-
talla Sympathia
, Sc AMtipathia obfervatur:
jimieitia namque ab auro , & argento plumbum ama-
tur : hjBc enim dum fimul funduntur , facile
commifcentur.Yicifiim aes a plumbo tempe-
Dijpdium ramenticontrarietate abhorret. Itemftan-
^'""t'iia'"
"""^ ^^ ^"'^
'
^argefito ita difi^entit
,
ut ea
cOTrepeneconfumat. Idinfornacibusmanifeftis-
&
'(rgem.
fimum , dum plumbum album liquatur , ap-
paret ; argento enim fupernatat, & bacillis
lExperimn.
ferreisfacileextrahitur.
"""'
ExSilterzpnvtQ meta/Ia
,
^animantiacoti'
trarietate maxima dijfident
,
quia fpargunt
quofdam halitusfpiritui animali inimicos:
Idcirconullibi legitur,metallis aliquodani-
malfuifienutritum
: Imoubi venaemetalli-'*^*'''^''.'''"
cx inveniuntur
,
ibi nequeplantse
crekunt^lfiZ^^Ttl
neque animantes verfantur,& in hujus con-g"Mibus
firmationem intelligimus, quodinfodinis"^""^'"*'*
metallorum crura opificum plerumque vi-
tiantur, quae poftea in fodinis Aflii, five far-
cophagilapidisfanantur. Hac etiamcaufa
motiMedici prohibent, ne in prasparandis
margaritis , vel alio hujus generis medica-
mento , utantur metallis , fed folum lapidi-
bus marmoreis
,
quoniam impendet pericu-
lum, nequid metallicum medicamentis prae-
parandis adhaereat, quod e diametro naturac
liumanE adverfaretur , & inde graviafym-
ptomata emergere pofient, uti in Seiione de
^ffij docuimus. Certe P/iaio tefte odores
Pliniua
a fodinis metallorum dimanantes.omnibus
quidem animantibus funt iiigrati, fed cani-
bus potifi[imum maximo funt
detrimento,
qui ex argenti metallo exhalant.
C A p u T VII.
De Scoriis, ^ Excrementis Metallorum,
Cap, VII.
Xcrementa, feu Seoria funt Metallica
faditia, quse in primis, &fecundis for-
'nacibusfiunt, dumvenaemetallorum
excoquuntur, dum metallumametallo fe-
paratur, vel dumaes liquefad:um tingitur:
scoritme- Haec autcm funt , Scoria , Diphryges , Cadmia,
tUoTum.
Pompholyx, Spodos, Lithargyrium, Molyhdana,
&iSquam(e. NonnuIIafunt, quae fiunt extra
fornaces , ut JErugo , Cmruleum , Ceruja , & fi-
milia , de quibus figillatim in Sexto Lihro
mentio fafta fuit. Sciendum igitur , in ex-
coftione met2t\\ot\xmfcorias quae funt veluti
quaedam venae excoftae recrementa
,
quas
Opificesio/^/idijappellant^generari^hjEme-
tallo fufo fupernatant , &nrigefadlae &con-
glutinat^, tanquam vitrum fragiles reddun-
tur,& fi quid humoris metallici retinuerint,
graves fiunt
,
quo feparato , in pumicofam
levitatem abeunt. Itaque pars metalliter-
reftrior , &faeculentior abit injcoriam
,
quae
eikpurgamentumvena in foraacihus cotla, ut
diftum eft ; loquendo tamen de vena Auri,
argenti , sris, ferri , & utriufque plumbi:
Namvenae Argenti vivi , & plumbi cinerei
fcorias non producunt , cum non excoquan-
tur.NondicimustamenexpIumbocinereo,
cumaliismetaIIismixto,&liquefa(5lo,fco-
riam exire nonpofl^e. Haec metalli fordes
Graecis (rx.aizji'^ merito dicitur
,
quoniam a-
Celfus.
pudipfosTo<;xag,eftj?frcj, z Qe\io,metalli
recrementum nuncupatur.
TOM.II.
Argenti fcoria,feurecrementum
habetur smitmt^.
tantum quando vena Argenti in fornace^*'"'^''*^
purgatur , fed fincera efl^e nequit
,
quoniam
opifices adpurgandum argentum ei nonni-
hil plumbi addunt.
Hxcfcoria Argenti voca-
tur helcyfma , to i'\x.v(rfici. ab sAxa traho , eo
quod hoc incrementum italentum redda-
tur, utinftarvifci trahatur. Scoriaverb^ciux
SeoriaArk
ahare , &/fA-r(7colligitur
,
plerumqueeftni-^-^^'^"*
gra , fordida , & fpongiofa
, five pumicofa.
Scorisemajorem copiam ferrum, quam jbs
fundit , cum fit metallum impurius &magis
terreum
;
qua; quidemnonfolum,
quando
ferrum in fornace funditur , obtinetur, fed
etiam quando ferrum in uftrina fabri ferra-
rii mollefcit. Scoria vero plumhi a caeteris
sem
maxime difcrepat, quia minime lapidofai''"'^'-
eft,nequefragiIis,utreIiquaB,fedadmodum
lenta, ob mollitiem metalli obfervatur.
Inter hasMetallorum fcorias recenfetur
Diphryges , & nihil aliud eft , nifi JEris recre-
^ypj>ryget
mentum, vocaturautem ^tpguyej
,
quafi his^"'
ufium : Nam <$(;>i)apudGraecoseft , ^orrf^.
Quatuor Diphrygisfpecies inveniuntur : Pri-
varii rpt-
ma refultat ex limo quodam Cy/^ri
,
qui pri-""'''^*'''*
mumSoIearefcit,deindefarmentiscircum-
datis aduritur : ideo jure optimo his crema-
tum, primum calore Solis, deinde ardore
ignis,nuncupati poteft ; &hancfpeciemiii
Cypro tantum fieri fcribebat Diofcorides. Diofcori-
Secunda lpecies,nihil aliud eft,nifi fedimen-
*'"
JF
f
tum
ii6
MUNDI SUBTERRANEI
SeS.lY.
tum aeris in
fornaceadufli
,
quod Galenus in
Gsienus. Cyproab
artificibus projeftum obfervavit.
Tertia fpecies paratur ex pyrite asrofo cre-
mato , donec colorem Rubrics contraxerit.
Sed advertendum eft
,
quod Ochraufla eun-
dem colorem induit , & proptereahuicter-
tis fpeciei Diphrygis affimilatur
,
&
ali-
quando pro Diphryge perperam venditur.
Quarta fpecies oritur ex quibufcunque lapi-
dibus, poft excoftam metallorum venam in
fornace inventis ; &hxc fpecies femper ali-
quidmetallihabetpermixtum : hujufmodi
lapis primb torretur, mox in fornace coqui-
tur, deinde quinquies in alia fornace cre-
matur,ita e-TrJa^pgo^g?, jufta de caufa appellari
^^Mf"!'"
poflit. Hodie Opifices in fecundis fornaci-
f m"-
ijyg
^jj,
Diphrygem parant
,
quando aliquid
auri vel argenti inefle sri fufpicantur : De-
nuo jes cum plumbo fundunt,quia plumbum
abluit, &fecum aurum , vei argentum abdu-
cit : Quo perado
, in extrahendis plumbi
reliquiis , ignem temperatum adhibent , ut
plumbum fufum defcendat , aes verb nequa-
quam; fic enim tanquam lapis fpongiofus
redditur, qui fufus, & percodlus in ass purga-
tum mutatur,cu)us fcoria eft Diphryge pur-
gatior
,
quam illa
,
quas ex primis fornacibus
exierat
: Hanc homines operarii Raminam
vocantes, figulis vendunt.
Amplius dum Aurum, Argentum , aes , &
plumbum percolantur , oritur aliud recre-
mentum, quodvocaturrWwi<x, quaefecun-
dum nonnuUos ita nuncupatur ab infiden-
do. Eft autem nomen antiquum apud Grae-
cos , ideoque adhuc nominis etymon latet,
nifi velimus aflerere , Cadmiam olim obfer-
varam fuifl^e , dum lapis serarius excoquere-
tur
,
quem aliqui Cadmiam indigitarunt,
fortaflis quiaprimbin Cadmo montefitre-
pertus. Galenusicti^xxm reliquit Cadmiam
ex lapide pyrite interdum fieri , nihilomi-
nus metaliicam ex aere paratam pras caeteris
CadtttM
quid}
Galenus.
eft metaiiica
;
hjec in Quirmon Perfarum
Regione,&Ormuz finitima paratur ex cine-
ribus cujufdam arboris, nomine Goan , ita e-
nim frudus iiujus arboris
cognominatur, &
iiaec a nonnuliis Tutia Aiexandrina
dicitur,
non quod Alexandrias fabrefiat ; fed
quia ex
Qiiirmon deiata Ormuz,inde
Aiexandriam
exportetur: Auftores tamen non hanc , fed ,
metailicam in medicamentis commendant.
A Cadmia ratione tenuitatisfubftantis,
Pomplioiyx , & Spodium difcrepant,
quan-
Tomphoiyx
doquidem Cadmia
,
ut fuit expofitum
, in
'^J^f''"*'
quandam foiidam materiam condenfatur,
fed Pompholyx , &Spodium inftar poilinis pa-
rietibus fornacum adhaerent, cum tamen ex
eadem materia ex iiiis fornacibus originem
trahant, inquibusaes perficitur , vel in'qui-
bus Cadmia crematur. Pompholyx autem
levior eft
,
quia evoians ad fornices , bulla-
rum inftar agglutinatur, unde nomenclatu-
ram traxit; quoniam'7TB/^cpoAu|GraEcis^a//ij
eft. Spodium in comparatione ad Cadmiam
ponderofius eft
;
quocirca fuper terram in-
ftar cineris cadit , unde nomen accepit
,
'Z'7to^ot enim cinerula dicitur. Verum antifpo-
dium arte paratur ex foiiis myrti,vei oieaftri
crematis, quod cineruiae nimirum fpodii vi-
cem praeftat. Avicenna hiftoriam liujus rei Avicenna,
metailicae confufam fcribit, dum afl"everat,
Tutiam efl"e fumum fublimatum ; Succudum
verb, quodinfundorefidet, forfitanperTu-
tiam, Pompiioiygem,& per Succudum Spo-
dium inteliexit.
Ad Scoriampiumbireferripoteftljy^^ar-
Lkhargy.
gyrium ; oritur enim ex plumboinfornace'^'*'"^*'
"'
diutiuspercodo ; nam eftfpuma ,que colii-
gitur, dum argentum purgatur, &concrefcit
inftar lapidis, &vocatur Ai^^-agyup, a lapide,
& argento nomenliabens, quafi/d/JM^jrgew-
teus , ab Arabibus Martech , & a Latinis Spu-
ma argenti nuncupatur. Diofcorides voluit, DiofcGri-
Lithargyrium fine argento pofl~e concrefce-
^^'

commendabat. Hujus quatuor fpecies a[re,dum in fecundisfornacibus Argentum

Diofcorid.
Z)/r<?/cor/(^' monftrantur : Prima vocatur .5<?
Sotryth.
trytes, qirafi racemofa, quia/3oTg@-
racemus,
onychites. cxponitur : Secuuda nominatur Onychites,
eft enim ovv^,unguis, cum venas m^SiV unguis
difcurrentes habeat : Tertia cognominatur
TUcodes. Placodes
, zs-XcLKa^i
cruflofa
,
quoniam eft fe-
gmentis quafi quibufdam zonis cindla, qua-
oftracites.
^e
&
Zonitis
dicitur :Quarta appellatur Oflra-
cites, oVe^^.xmJ? teftacea
,
quse tanquam pefli-
ma omnium rejicitur. Plinius praeter qua-
tuor genera a Diofcoride defcripta
,
quintam
fpeciem
,
nempe Capnitim
, fciiicetfumofam
Plinius.
CapnitU.
plumbo permixtum purificatur : etenim
tunc fervente mixtura piumbum violentia
ignis extenuatum
,
&acquirens levitatem,
argento fupernatat , & fit veiuti fcoria,
quam artificespauiatimadlatera pellentes
tandem projiciunt, &^'<Jwnominant,qua
pofteafiguiiutifolent. Nonnuiii perperam Wyw
putant, fpumam argenti ex auro faftam vo-
'f^^iuf"'^
cari Chryfitim ,
ex argento, Argyritim,ex
piumbo Molybditim : Cum tamen Lithargy-
r/exfoiopiumbo, cumaiiismetaliis, &
praecipue cum argento , ad faciliorem fufio-
addit;7rc!.'srvoVenimGrcisy?jdicitur,
fed nem ,
vei purificationem mixtodimanet
hxcad Pomphoiygem
potius
,
quam ad Ca- } & quamvis interdum auri , &interdum ar
dmiam eft reducenda. Noftra aetate Cadmia ! genti colorem adipifcatur, tamen id ex ma
fornacum fimiiis corticibus
arborum
, fub
nomine Tutit^ Alexandrince.
afl"ertur;quod fi-
Tutfa^uidi
gnum eft haftis ferreis adhxfifTe.Tutia
eft no-
men
Arabicum quod tamen non Cadmiam,
fed
Spodium
fignificat. Hic animadverfio-
ne
dignumeft,
qviodTutiaLuJtanorum
non
jori, vei minori aduftione provenit. Nam fi
ftatim atque piumbum exuftum fupra ar-
gentum liquatum apparet , de catinoaufe-
ratur , tunc lithargyrium colore argenteo re-
fuigebit; fin diutiusibi manferit, colorem
aureura acquiret.
Duplex
LIB.X. DE FODINARUM
CONDITIONIBUS.
227
Cap.
VII.
Duplex Lithargyrii genus opifices confti- ! purificatione argenti : Tertium ex plumbo
uthrgy
t"""'^" Alterumvocant
A^d^wrd/f.quodegre-jrefultat.
Hujus fpecies flava dicitur Chry- varUfpt.
rwOTw-
ditur ex vena Argenti mixta cum vena fitis; Candida Argyritis; livida Molybdi-
lificMe
"'^'
P^"n^'b^&
Jiii fornacibus liquata: Aliud verb
Artijiciale, quod modis fuperius defcriptis
Diofcori-
Aes.
tis: Optima fpuma Argenti in Mifena, &
Bohemia paratur. Diofcorides tamen pri-
praeparatur. Hujus Diofcoridesinz oftendit i mas tribuit Atticae, qux cum in Monte Lau-
genera
:
Primum genus ex arena plumbaria
|
rio fierer, Lauritis vocabatur ; Secundas Hi-
in fornacibus periede cofta : Secundum ex jfpanicje, &tertias Puteolanse affignabat.
C A P U T VIII.
Fodmanm Miri', ^^rgenti
,
^.^ in Tem
,
NoVo ^gno^ & NoVa Hifpauia in Jmerica
reperinntur , mira fceamditas
.^ ex l^latione (Patrum Societatis
J
e s u.
CapNVll.^Jf^H toto Orbe Terrarum nullus inventus
locus hucufque fuit
,
qui majorem yfari,
Argentiq^ue copiam praebuerit
,
quam illa
AmericEpars
,
quam Novum Regnum , Peru,
Acofta.
^ potofinam coloni&m vocant : Nam ut Jcofta,
jwr<i;M /.4. c-4. narrat ; Indigenas in Peruvafisau-
auri cojpia
j-gjs^ truUis, psteris, cyathis, lagenis , urceis
*legmeT
&hydriisprsgrandibusetiam minime con-{
tentos ,
fellas etiam & vehicuiaintegraex'
auro fabricari curafi~e ; idolorum fimulacra
ex puro, &obryzo auro fecilTe: Pizzarriu,\
Tpo&^qusim
Ata/ipam fuperafi"et, dicitur, tan-
tuminGazophylacioRegis auri invenifi!e,
|
ut inter laminarum aurearum , longo ordine
!
per ftrues difpofitarum congeriem,ad earum
j
altitudinem vix gladio extento pertingere
!
pbflLet : jumentorum ungulis non ferreas, 1
fedaureasfoleasfubderent. Et quamvis o-
mnis ille traftus Americs a Tropico Can-|
cri, ufque ad Capricorni , auri , csterorum-
que metallorum feraciffimus fit
;
nuili ta-
menhaecceleberrima Potofi montana pro-i
vincia Carcas Regni Peru, fub-21 iatitud.i
Auftral.conftituta cedere videtur. Etquam- 1
vis hsec Regio fub Zona torrida fita fit , tan-
;
tum tamen abeft, ut a Sole torreatur , ut po-
,
Potofinus
tjus frigorisinclementia olimpene deferta
fn^Toiim
fue"t , & deferta haud dubie manfifiJet , nifi
i
inhabitatu)
ingentium thefaurorum aviditate attrafti 1
mn fMt.
liomineslocum non tantumadiifi!ent,fed&j
ibidem incredibili hominum confluxu va-
ftillimam urbem, fiveadnecefiariarumre-
rum abundantiam , five ad luxum etiam
,
deliciafque necefiariam exftruxiffent.
MontU 0.
Monsipfe oppido praEceps,caeteris vicinis
"[ilftit"
faftigio fubtili , &praecelfo eminentior eft
:
Radixmilliarislatitudinemobtinet; afum-
mo vertice ad radicem cubitos.quas Hifpani
Vacas , feu Firgasyocsint ,1624. habet, quse
^
milliaris feu leucae Hifpanicae faciunt. Auri-
fodinaprimumdiciturdeteftaablndoquo-
^Homodo
^2im,nomineCualpa. Hicaliquandovenan-
^/o"ea-
di caufa , cum in liujus montis tefqua venis
riteri venx
fet, &afperitate montis ab afcenfu impedi-
'rtm.*
retur, apprehenfum fruticemquendamad
grefliim promovendum opportunum ,
dum
evelleretnifuviolentiori una quoque cum
radicibus venam auriferam extraxifi"e
, &
cum metallicae reihaudimperituselTet.ve-
nam igne probatam , melioris auri notam
ToM.IL
invenifi^e, quarere difilmulata, cum tem-
pore adtantas divitias pervenit, ut omni-
bus admirationi eflet,donecaIiis,recogni-
ta, tandem pluribus alleftis totus mons pau-
latim perfodi coepifi^et, praefertim Hifpanis
fupervenientibus
,
qui auri prje indigenis
avidiores , tandem monte
Potofi non conten-
ti
,
quatuor alias fodinasPotofivicinasde-
texerunt : Atque inter caetera admiranda,
vtflitnt
in venam inciderunt,cujusmoIes haftae ae-
**""'"''"'"
quabataititudinematque in aliam poftea,
fpecie fere peftinis, cujus altitudo
3 00, lati-
tudo 1
3
pedum fuerit ; in profundum ad /o,
aut 60 orgyiasexporredlainexhauftum of-
ferebat thelaurum. Et quemadmodum Ada
di(3;orumIocorumreferunt, a temporeLi-
centiati Poli fingulis feptimanis quinta-
rumIoco,teftey^c<?/?^, i yooooRegales, non-
nunquam 200C00 confignati fuerint
;
quae
fumma quotannis Millionem una cum fe-
miffead minimum conftituit. Rurfus, Acojla
tefte, afta referunt , a primo Hifpanorum in
Peruviam adventu , videlicet ab anno i
SAS-
ufquead 74.
feptuaginta fexmillionesRe-
gis aerario accellerint; ab Anno vero 76. us-
que ad 8
f.
triginta tres milliones : atque ad-
eo fpatio 40 annorum 1 1 1 milliones rega- n i Mffia-
lium ex didlo arsento in Hifpaniam mifii""
.'"*"
r . -
-II.
. /
//"Ji'a
40
fuermt, non computatis lilis
,
quae in ulum mnorum
Gubernatorum &Metallurgorum , &beIIo-
?)?"-
rum
adminiftrationem impenfi fuerunt.
"'*
Potofi
montana quatuor primariis venis in-
ftruuntur
,
quae quidem univerfae in Orien-
tali montis parte, ex Auftro i n Boream con-
ftitutae funt
,
quas quo loco difFufilTimae funt,
pedum fenorum
,
quo verb anguftiffimae,
fpitliams unius latitudinem habent. Prae-
ter has vero alise quoque diverfae exillisra-
moruminftarinarbore
,
per efflorefcentias
quafdam enatae reperiuntur. Singuls vens
MuUipUci-
jurifdiftioni certorumDominorum, aqui-'^'^
'"'"'^-
bus &
nomina Ibrtiuntur, fubditsfunt
: fin-^^^^to/Kr'
guiae venae fuas habent fodinas : prima,
quam ^iwff/M vocant , fodinae 78 nunieraa-
tur, profunditatis nunc 180, nunc 200 or-
gyiarum , in quibufdam tamen locis fodiris
<5oaut 70 orgyiarum profunditatem habent.
Accefl~us feu aditusad fodinasitahaber.
Inlateremontisfcrobes feu foflas trans-
verfimpertuderunt, qus ufque ad minerae
jF
/
2 fe-
'28
MU NDI
SeH.lY.
fedem
pertingunt :
cum enim venE
,
quae
Auftrum
, Boreamq^ue fpeftant , e fupernis
deorfum
vergant , neceffe eft , ut dudus ea-
rumufque ad radices montis profequantur,
SUBTERR AN EI
funditas,
fpatiumtamen in circuitu fextu-
plo majus ambiendum
eft
,
priufquam ad
ipfam montis bafm
perveniatur. Harum
foflarum latitudoodo
pedumutplurimum
quae profunditas , uti /lcofia narrat , orgyias eft.altitudo verb ftantis hominis menfuram
habet 1 200. Etfi porro ea fit fodinarum pro- 1 obtinet paulo majorem. Atque ex his me-
ScalarHnt mira fabrica.
Zahorit
fojforum.
tallaomniaeducuntur. Quantos verbine-
ducendis mineris labores fuftineant foflb-
res,dici vixpoteft: dumfubterra,quafiin
perpetuis tenebris defoffi , labores fuos con-
ficere coguntur, nec fcire poflunt, <\\xx hora,
vel dies fit,qua nox incumbat, cum ad pejii-
tiflima illa Naturas lacibula Soli, Lunseque
accefliis non fit. Sileo infirmitates
,
quas in
peftiferis illis antris,ob halituumminera-
lium perniciem incurrunt. Qui in fodinis
operantur, ardentibus continuo candelis
utuntur,eadiftributione temporis, utduo-
decim
horisalterna operarum requie a la-
boribus
abftineant. Venas fradtas, commi-
nutafque dorfis impofitas
,
per fcaias quas-
dam, utin //^/-apatet, mira arte conftru-
clas efferunt. Sunt hx/cj/^e tribusexbovi-
seaiarm>
no corio contortis funibus faftae
,
quibus
mira
f^,-
tranfverfi baculi graduumfpecie inferuntur,
'"'"^-
itautduoinvicem occurrentes, commode
fibi cedere queant. Scalarum quslibetde-
cem orgyiarum longitudinem habet , ejus
extremis aliafubnexa : Ad fcalarum late-
ra nonnullibi fcamnaexlignoconfecftaad-
fcendenribusquieturis exftruda funt. Ope-
rarum primus cereum ardentem praefert, ad
lucem tum fibi, tum fubfequentibusfe fociis
neceflariamprsftandam; & uti profundita
LIB.X
Cap.VlU'^'^^^
horrida eft, ut velintuentibusprimo
formidinem incutiat , ita quoque miferandi
fofTores, velfraftisfcaliscoriaceis, velve-
narum, quibus onerantur , mole praeponde-
rante , laboribufque frafti , deje^lique aeru-
mnofam vitam formidanda morte finiunt.
Processus I.
Demodo, quo Aurum
,
quod Virgineumx'*?
DE FODINARUM CONDITIONIBUS.
229
in monetarium ufum cedat. Utrum vero
aurum in planis hujufmodi five agrorum
,
camporum, fylvarum, aut fluminum alveis,
ripifque a Natura elaboretur , meritb quis
dubitajre poflet.
Dicoitaque , ifliufmodi Aurum
nequa-Aurum^-
quam in diftislocisoriginemfuam duxifle,^"^'^*^^"^'!
fed ex intimismontium venis opulentiffi-<,/e^ex
mis, aquarum defluxu in campos evolutum;
"'^"'"^"''
cant, aNaturaadultimamperJentonemela-\^
variismodiscontingerepotuit.
Namf.r>/*
horatum,znInfula, pa/wHjlpaniolamt-o-
p^i^^ fubterranes aqu^ venam auri trans-
cant, eruant,praiarentque.
euntes femper nqnnihilexconflipatisauri
Aurumi OI ullum Americss Regnum.ccrte cumpri- ifruftis abradunt, fecumque extramontem
mfpaniola
JaJJim
pu-
rum re^e-
rstur.
mis Hijpaniolam infulam ditavit benefica jdevehunt, unde limus fluminum aureis are-
nis, ramentifque,minimis,minoribus, &
maximis fcatet : quo eluto , aurum puriffi-
mum tandem colligitur. Secundo , cum ab-
undantia fpirituum auriferorum continuo
rerum Natura : Nam ut ex Relatione tum
Noftrorum Patrum
, tum Americanorum
Scriptorum teftimonio conftat , ajunt enim
quod ibidem non folummodo intra intimos
montium recefTus, fed&vel inextimaeo-lintra montium gurguftia furfum feratur,
rundem fuperficie , inter faxorum videlicet
j
inde fit , ut intra rimas montium coagulati,
fifliiras, rimafque, imo & inipfisvallibus,|cum tempore integras maflas producant,
planitiebus
,
fylvis
,
agris, ripis,fundifqueiquKtorrentium,imbriumqueviolentia,qua5
fluminum, ingens copia auri, non folitis he-
j
maxime menfibus Decembri
,
Januario , &
terogenearum partium fordibus involuti jFebruario ibidem dominantur, abrafa, in
fed paffim puri puti copiareperiaturerua 'radices, planitiefquemontiumdedufta,ibl-
turque. Nam ut francijciud^Oviedo narrat.ldem limo, argilla, faxifque partim tefta,
Auri mitffa
in fua de Novo Regno Hiftoria , inventara
]
partim detefta relinquuntur. Quoniam ve-
3600
Ke--fuifreinHifpaniolapuramputamaurimas-|r6 quotannis excontinuis trium menfium
^nventit!"'^^^^
3(500 Reales ponderantem. imbribus, alia, atquealiaauriferamateria
Francifcus
d'Oviedo,
Cum itaque vel in ipfis agris, campis,fyl-
vis, fluminum limo fine magnis impenfis
auri fuppetatcopia;hincrelid:is montium
fodinis , in quibus aperiendis cum non nifi
ex fuperficie montium abrafa in plana fer-
tur , hinc fit , ut planaiocafemper nova &
nova cute tegantur,& a multis annis in fum-
mam altitudinem arenarum cumuli exfur-
immenfisfumptibus , non nifi ingenti ope-/gant; cujusquidem rei luculentum teftimo-
Modui e-
ruendi e-
luendique
aurum.
nium dat fupra citatus Francifcm d' Oviedo,
qui fuo tempore in fodinis planorum, duos
cafusrn'
annulos aureos afTabre elaboratos, quos Indi-
*"''
genx auribus appendere folent
, inventos
fuifle refert , una cum carbonum multitudi-
ne adeo recentium, ut nonita pridemex-
tinfti viderentur. Quod quidem alia ratio-
ne fieri nonpotuit, nifi quodab Indigenis
ibidemluculentofocoolim extrufto, inter
rarum multitudine aurum tum erui , tum
erutum feparari po/Ie viderent ; ex Agris,
campis,fylvis, fluminibufqueidea, quacfe-
quitur,rationeeruunt, eluuntque.
Remotis itaque juxta flumen aliquod, lo-
cis, queis arena aurea dives eft , faxis , fruti-
cibus, & arboribus quoqueexcifis, certum
fodinae fpatium determinant . deinde adpe-
des unum atque alterum incipiunt eflbdere
glebam,quamftatimadflumenelotam, ex folitagentis tripudia annuli amiffi fuerint,
^oworfffarena,numdivesfitvexplorant : Si non.ad &deindeimbrium,torrentiumqueviolen-
vena: divi-
aliud profuudius fpatium glebamefFoflam tialocusarena,limoqueinvolutus,aliifque
^rmul]"'
denuoelutaminflumine probant; quam fijidentidem pofteris temporibus nova limi
fterilem, ad fex , aut feptem pedum effbffio- 1 addudione quotannis admota , campus in
nem repererint , illS. relifta, aliam campi eam excreverit altitudinem
,
quam tumef-
partem adoriuntur, & hoc pafto procedunr, i foffione annuli
, carbonefque inventi pofte-
donec divitem auri glebam incurrerint : |ris temporibus demonftrarunt. Atque hsec
quam deinde fodinam quaquaverfum dila-
tant.effofTamque glebam corbibus inditam,
ad flumen deportant , ubi a mulieribus ad id
officii deftinatis, in certis cribris fetaceis,
elutione limus ab arenis aureis feparatur.
Si verb non nihil adhuc terreftris , limofs-
que materiasreliftum fuerit , id iterata , at-
que iterata elutione expurgatum , tandem
omnibus feparatis fscibus ,
fola aurea ra-
menta,fcobemquerelinquit,quod/>r7/a
de/^/'<? Virgineeruendo.eluendoqueAme-
ricanis erui folito , fatis.
Processus II.
De Metallorum
, potijfmum Auri
, ^Argenti
feparatione,
C^ pvzpa.rntione in ^merica
ujttata.
Inere,quibusargentumpromiturinP<?-
tofinis montihm pierumque inter duos
fcopulos, quos C^/e-nominant^procurrunr,
tum aurum
tantae boni tatis eft, ut nec igni ad
|
quorum alter ita durus eft , ut cum quoiibet
depurgandum,necplumbo,autMercurioad filice certarequeat : Alter verb perpetuo
feparandum
indigeat,fed in laminas fufum, mollior, &fragilior exlftit. Per horum me-
'
t
f
l
dia
2^0
UNDI SUBTERRANEI
p, rt
jY
dia fpatia
metallicarum venarum fitus por-i lii utplurimum
exhumida terra educitur,de
rigitur,quamvisubiquenecfimilimole, ne- quoin/ir^gcci^^^w/i^^jfuse
egimus. In Ame-
queasquoduftu:
aliiseniminlocisvenaad-irica, uti &inaliisEurop3e
fodinis, potifli-
modumcrafla,divefque,argentiferaciflima mum in Hifpania, utplurimum
exCinna-
profluit;in aliis contrafragiliorexiftit. II-
lud ambrae colorem refert ; hoc magis nigri-
cat ; aliud rofae, aliud cineris fpeciem ,
colo-
remque exprimit. Verbo, ejus coloresad-
bari.&Minioeducitur. In Americavishy-
drargyri Cinnabariinfiti,anteHifpanorum ^/"1"'"
ineasorasadventum, non cognofcebatur, ^nwf/.
fed color cinnabaris tantum hominum,ido-
eo diverfi funt , ut rerum imperitis meri lorumque vultibus imbuendis
, tingendis
lapides videri pofTint : foflbribus vero non que,tumadornamentum
, utipfiputabant.
aliis ex fignis ,
quam ex punftis , venulifque
certo colore infigniti innotefcunt
,
quid-
tum ad terrorem hoftibus incutiendum , in-
digenis inferviebat
,
donec tandem oper^
gandi ar-
gmum.
quideruiturexfodinisMinerarum,idOveS|Licentiati Caftri Peruvise Gubernatoris
PeruanjE,quibusequorum,
mulorumquevi- jufusdemonftratusfuit, fodinis hydrargyri
ce utuntur,
admolasdeportant : Itaautemlprimo deteftis, Anno lyiJd. ac imprimis
in metallka
mineraeliquatione procedunt. jfodinaomnium opulentiffima de los Santos
Fornaces,quas G^Cijiz-tfj vocant,conftruunt, 1 appellatur, quae quidem nihilaliudeft, tefte
quibus minerales glebas primo molis con-
i
Acojia
, quam rupes , feucautes folidiftima,
tufasinjiciunt;quodutfaciliusfolvatur,me
]
duriflimaque
,
hydrargyro quaquaverfum
tallum plumbofum, &facillimeinliquorem| perfufa, tantaemolis
,
utinlongitudine 8o,
refolubile ,
quod Forachen vocant , adjun-
j
in latitudine 40 virgas , feu perticas Hifpa-
gunt: Spuma
liquatione excitata, perme-j nicas occuparit; perfofta haec rupes forma
dium ignis defcendit
,
plumbum vero una| quadrilatera ad profunditatem 70 orgyia-
cum argento, cui argentum innatat incu-jrum, cujus amplitudinem tantamelTeper-
batque tamdiu.donec totum depurgetur.Ex hibent , ut uno tempore
3
00 viros una ope-
metalli hujufmodi quintali , vi eliquationis rantes facile capiat . ^omodo vero Aurum
Acofta.
nonnunquam 30,
aut^oRegalesargenteos
eliciunt. Refert Acofia, maflam fibi quando
quedonatam
fuiffe, excujusfingulisquin
talibus 200, aut 2 5-oregaleseduftifuerint
Hydrargy
rura argen-
tum llerile
purgat. Mo-
talla ve-
f cjUiint
funt fteri-
liora. tan-
tum iis flta
dtcedere ex
hydrargyro.
Argentumque hydrarqjri vi extrahatur in
/fwmc<j, jam dicendum reftat.
Diximus fupra, ingentes ftruesMinerae
argentiferae circa Potofinum montem, tan-
Steriliores vero venae , non nifi ad fummum ) quam inutiles congeftas elTe
,
quas cum Pe-
quinos, aut fenos regales praeftant, &hujus
-
j
trm Fernandez de r^Aj/co,metallicarum rerum
modi ut plurimum quoddam argentum du-
j
peritus
, infpexiftet , commoditate argen-
riflimum,ficcilTimumqueeft,vixobplumbij//'i'iwufus, ex iis ingentemargi?/? copiam
paucitatem eliquabile ;
undein ftruescon 1 eduxit. Hoc autem padto in utraque vena
geftum , ceu inutile , & rejeftitium olim tam fertili
,
quam fterili excoquendapro-
abjiciebatur , donec peritiores metallurgi ceditur. Vena ^Jr^irrg)'ri ferax probe tufa
^''sentjim^
ingenio,&induftria,tandemvihydrargyri,iin ollam conjicitur, quse obturata deindecrmr-
magno & incredibili cenfu copiofum argen- igni committitur ; hoc perafto , vi ignis
z.^mdi mt-
fua minera /-'j^^rdrgyra/wquafi divortium fa-
cit , feparatumque in fublime elatum , ubi
denfiori , folidiorique corpori occurrerit,
tum eduxerint ; Norantenim^j^rar^jraw
argentum fterile maxime purgare, emenda-
reque. Compertum etiamfuit,?^/'<3//aquan-
tb funt meliora . tantb iis pius ex hydrargyri
j
auramque frigidiorem fenferit,illico naturje
mixtura decedere ; aptum quippe
,
quod in
j
fuae priftinse reftitutum deftillat dsorfum-
igneconfumatvoretquemetalium,per par- queruit; Eoperado ,prole<5lohydrargyro,
tium metallicarum
,
quas fecum devehit^jolla, qus jamproberefrixit,referatur; ubi
fubduftionem
fublimatum ;
Sed & huicre-tamenfummoperecavendum,
ne^j/^r^jrgyri
medium oppofuerunt ,
ita ut temperatoj calenteadhucolla/aw^wj, cum fummo vits
ignis gradu
',
fine jaftura illud non Potofii
duntaxat, fed & inMexicanoRegno, hy-
drargyri ope eliquent. Hinc reliftaartefu-
fionis per fornacularum
,
quas Guairas vo-
cant, pera6tae, quarum inPotofiniMontis
ambitu ad 6000 olim numerabantur
,
qus
omnes
argento fundendo extruebantur
;
hodievixultra zooofuperftitesfunt, utpote
hydrargyro foio principatumfibiinf//^a-
tione metallica vindicante.
Pr.ocessus III.
De Praparatione Argenti,/lurique,hydTatgjn
henejicio , in Regno Peruano
ufiitata.
TJrdrargyron in variis tum terrenis, tum
*
-^lapidibus reperitur. In Hydria Carnio-
Herba ma-
xim vir-
tutis ad li-
periculo, aut dentium jadura excipiatur.
Cum vero ad metailorum folutionem in
iinitalignorum copia opus eflet , certaher
ba, feufpartigenusinventumfuit, (\\xod in quationem
Peruvianis montibus uberrime provenit,'""'^'^''
cujus ea mira vis eft, ut metalla, quje aeftuan-
tilfimis arborum ,
carbonumquefornacibus
injeftorum incendiis liquefieri non pos-
funt , haec herba in fafcescollefta,
fornaci-
bufque injefta , maximo fane
negotiationis
metaliicae emolumento protinus
venas flue-
re faciat. Solutum itaque,eliquatumque
hy-
drargyrum coriaceo facco inditur, & recondi-
torio illatum inde Potofium
advehitur ;
ubi
integriunius anni decurfu 6000, aut 7000
hydrargyri quintalia pro parandis metallis
impen-
LIB.X. DE FODINARUM CONDITIONIBUS.
Ctf^.VIIl.impenduntur,abfumunturque,utejusquan-
ritatem fileam
,
qux ex fordibus
,
quae ablu-
rionis primas metallorum matrix aut fedi-
B fordiius
rnentum funt, in dies infuper coUigitur-.for
bjdmgy
des liujufmodi colledae infornacibus utun-
tumeduei-
tut, ut fi quid liydrargyri in iis remanferit,
""
proliciatur extrahaturque. Videntur autem
Potofii harum fornacum femper quafi 50.
Metallorum quotannis 'paratorum quanti-
tas
,
Noftrorum relatione
,
peritorumque
hominum fupputatione 300000 Quintalia
conftituit. Ex fordibus vero, ac matrice ad
minimum 2000 Quintalia hydrargyri ex-
231
cipiuntur. Miratamen &in hac operatione
metallorumqualitas obfervatur. NonnuUa
quidem metalla cum levi hydrargyri im-
penfa plurimum argenti fundunt ; alia ar-
genti fimul multum largiuntur , & hydrar-
gyri non minus abfumunt : Contra quae par-
cius dant, minus requirunt.Atque adeo jux-
ta metallorum conditionem
, metallarii
negotii vel proba, vel improba fors, lucrum-
que aut jaftura fequitur : Vulgo tamen
no-
tum eft
,
quod quanto metalla ditiora
funt,
tanto majorem hydrargyri copiam
abfu-
mant, &viceverfa. Sedjamadpraxin.
'
Metalla itaque ih principio pilis , morta-'
riifque hancin rem paratis minut-ifTime tun-
duntur, poftea cribris , ac filis cupreis intor-
tis tranfcolantur
;
quibus, fiprobe, &indu-
ftriofe confefta fuerint , horarum z^fpatio,
j
triginta ad minimumQuintaliatranfmitti!
uodtufe-
poflunt. Hoc modo metalla colo excreta,;
laihperTy-'^^
amplum
,
patentemque cacabum conji-j
drargyrum, ciuntut , ita ut fingulis 5*0 quintalibus me-j
talli
,
quinquaginta quintalia falis addan-
tur, eo fine, ut nativam Isvigati metalli pin-
guedinem abfumat , exedatque : hoc enim
pafto Argentum ab hydrargyro faciliusim-
plicatur
,
incorporaturque. Hoc perafto,
hydrargyron corio,aut panno cannabino in-
jeftum exprimitur,utroris', autfudorisfpe-
cie in metalla, prius fudibusprobeadme-
liorem partium permixtionem fubadla, fun-
^odmpro-^2iX.\xr:%
tandem mafiamrite in formampa-
eedendtmm
\ i . - -
r
^ydmrgyro.
^um elaboratam cacabis jgne qumis, aut le-
nisdiebusexcoquendamimponunt. Si ita-
que hydrargyrum officiofuoprobefunftum,
cumargentointime coivifTe, exreliquishe-
terogenearum partium quifquiliis fuperna-
tantibus , repererint , tum argentum ab hy-
drargyrohocpadlofeparant: Mifcellam o-
mnem in modium HDL,vel F G E aqua ple-
num
conjiciunt, ac mola manuali , B vel C,
eofere modo,quo finapi moli,teriquefolet,
metallicam mafi!am fubigunt , ut in prajfenti
Figura patet qua commotione argilla , for-
defque a metallo cum ipfa aqua per cana-
lem Hvel Gdefluunt,<7/'_ge/i!que una cum
hydrargyro
,
ob innatam gravitatem ad vafis
fundumfubfidit, &hocfubarenjefpecie in
fundo vafis fuperftes exemptum denuo ad
ultimam metalli puritatem confequendam
lavant, lotum inpanno, aut corio fortiter
exprimunt , ita ut quidquid hydrargyri cum
argento non probe unitum fuerat , fecedat
;
reliquum vero intra coriaceam burfam, ar-
gentum verum reftet, ita tamen , ut fexta tan-
tum mafTsE pars argentum , reliqusquinque
partes hydrargyrum fit. Sed & alio modo,
ut ab argento ipfum quoque hydrargyrum
feparetur,procedunt. Maflam coaftam vafi
^omodo,
A indunt, validoque dato igne operculum
^^^''^'^sj;.
V vafis probe obturant , uti Figura o^Qn^ll. gento//>a.
Succenfo itaque igne , hydrargyrum in fu-
^^***^-
mumfatifcit, qui caloris , &levitatis vi ela-
bens
,
fi in fiftiles illas ollasimpegerit , illi-
cocogitur,
& craffefcit (haud fecus,acva-
pores ex aqua fervente elati in operculo ol-
lae guttefcunt) , deinde per canalem I huic
vafi deputatum,non fecus ac per alembicum
defluit, & deftillatjn vas S; fic quidquid hy-
drargyrl
23^
SeB.W.
dr^rgyri
metallorum fufioniimpenfumeft,
recuperatur,
argetitumque purum , fimplex-
que , fed quinta fua parte diminutum reftat.
MUNDI SUBTERPcANEI
Ex binis horum panum unum conficiunt
fexaginta quinque libras plerumque pen-
dentem
;
qui deinde ut probentur
,
quinten-
tur, fignenturque , ad loca conftituta depor-
tantur. Eftque argentum tantae puritatis, no-
bilitatifque
, ut nonnunquam 2380 Allo)s
tenuius (it. Hasitaque omnes torturas, ae-
rumnafque argentum fuftinere cogitur,do-
nec probum
,
purumque evadar, quod pu-
rumquidemattentiusinfpeftum.mafla.feu
pafta rudis eft , ex qua argentum molitur,
cernitur, pinfitur,fermentatur,&tandem
excoquitur, tum&lavatur,ficcatur,iterum,
iterumque eluitur, coquitur&recoquitur,
pilo fubditur, cribro inditur,fornacefque, &
orcas , &hauftra,tandemqueipfum
ignem,
aquamque
, non fine miferorum Metallur-
gorum vitae periculo,ut ufui humano, luxui-
quefervirepoflit, experitur.
Processus IV.
Quo excoqmtur ^\\xv(^\iim purum argento di-
ves, ^de rjusfeparatione , ufitataSchemni-
tii in HungaricismetjllorumErgafteriis.
"pOftquamadlocum deftinatum exmine-
*-
rislapides metallici , ac glebae venarum
deducuntur,
Primb fornaxpro excoquendo conficitur
ex contufa argilia, cui minutuspulviscar-
bonum mifcetur , una cum catino ex eadem
materiaconftrufto,inquam materialique-
faftaexoneraturperforamen i| pedis;pro-
funditas fornacis ipfapaulatimexcoftione
M;?jex.ampliatur : in hanc fucceflive tres.velqua-
Zmfu^*
tuor centenarii recentis/'/w/5/, quinque,
vel fex lithargyrii
, &plumbiduriin)iciun-
tur, quae omnia in olla variis eliquationi-
bus , & addiramentis praeparantur.
j
Primoitaquein fornacem ABCD. per
foramenGinjiciturlapisferrariusexvilio-
ri ofto centenariorum cum duobuscente-
nariis commixts Marchefitas cum plumbo
(quam^Ob dicunt) quaeintraoftohoraseli-
quantur. Deindeaddunturex lapide ferra-
jriooftocentenarii lapidis ferrarii,
duo ex
glebis.vel lapidealio, (quem
c()luc^ Ger-
manice dicunt)&fexcentenariosmateriJC
go^
difts, quas duodecim horis eliquantur.
Re ita in fornace eliquata.in parte anterio-
ri fornacis fupra oUam illam
, feu catinum
L Maperitur foramen latum unius palmi.ut
eliquatamateriain catinum illum influat;
in qua mafla minus pura
c()IU(J
Germanice
di6ta feparatur ab altera
^ol)
Germanice no-
minata. Prima defluit in aliam foflam fpe-
cialem.alteraremanerincatino, &fucces-
five hinc evolvitur, donec tyihzc argefitum
attrahatur a plumbo : excepta hac mafia
2b\)
dida ,
remanet plumbum dives argento,
quodexceptum refervatur. Poftea vero ite-
rumin fornaceofto circiterhoris laboratur
materia reliqua Germanice
^(0^-@C^lU(J
dida ,
& dimittitur iterum in ollam L M,
donec ea beneelaboretur.
His fa(flis , in ollam rurfus recens plum-
bumtrium centenariorum , &Iithargyrium
itidemtriuminjicitur, &eliquatur; Mafla
verb illa impurior
, @c()lUCfcn difta
,
quae
prius effluxerat , bis,vel ter adhuc injeda
fornaci .eliquatur , & incatinumdimiflaab
omni inhaerente argento exprimitur. Haec
veroeliquatio maflae,
C^IactCll Germanice
difta, itaperficjtur, utfimulviginti , imo
trigintafexcentenarii hujusmaflae, &alte-
rius
,
quam
Offcn6tu()/& SBafc^frC^
Ger-
manicedicunt, fex centenarii, oftocente-
narii plumbi , &fex purioris mafl"s Marche-
fita divitis,
2of)
didae, accipiantur,qu3e o-
mnia 8 horis eliquantur, donecmafla illa
impurior, c^lactcudifta, omnis excoqua-
tur. Quofafto plumbum di ves argento, ite-
rumex catino excipitur. Excepto plumbo
fiunt triginta circiter centenarii Marchefi-
tae , & ofto centenarii recentis lapidis ferra-
rii, & eliquantur, ut prodear maflTa I^O^ di(R:a
interoftocirciterhoras; & cum indequin-
decimcircitercentenariimaterise^^C^diftx
effluxerunt, finitus eft labor in hac fornace.
Jam
Cap.nu
LIB.X. DE FODINARUM GONblTIONIBUS.
233
Jam
vero praeparatur fornaxaliaproma-jargento egreffa fuerit, quoe ad fimiles ufuS
gis expurgando illo plumbo
, DCl* trcubl^ert'
difta
,
prsparata ex cineredequercinis cor-
ticibus, & arena ; hazc duobus diebus , & no-
(ftibus ante laborem calefit : tunctandem
elaborantur inter duas horas tres centenarii
(malTam verb huic fornaci ad purgandum
injeiflam Germanice
hlMf) dicunt.) Si haec
fervanda. Jrgentum veroinfundoreliftum
paulo plus in crucibulo igniendum , ultimo
liquanduminargentum,utmoriseft. Alter
aUus mo^
modus hic eft; <j/-^i?/winaquaforti folu-
^"'^^^"^'"ma
tummifceaturpartibusquatuor aqux com-feparandi
munis ; huic mixturae imponatur lamina cu-
"^f''"
""'
prea : & rehnquatur horis 24. & invenies
^
malTa, b(uf()didacolorariincipit , circum-iomneargentumadfundumdecidifTe , aquo
moveturabadftantevirgacolurna,feuavel-)aqua effundenda
, & argentum toties ab-
lanssnucisligno, & quandohjecmafTafatiSjluendum, quoufque omnis acrimoniaabs-
videtur excofta , eamextinguuntprimote-lcefTerit, tandemexflccandum
,
&cum pul-
pida ,dein frigidaaqua,purificantqueillam(vere liquefaftivoreducendum.
inftrumento proximo ab adjacentibus fco-
j
Jam
norandum , aquam fortem , ex qua
varUfepa'
riisduriplumbi. HaBcmafTaiteruminaliumliJ^^fM/^w mediante cupro feparatum fuit,^,^'^"^'^'^'"^'^
focum tranfmittitur, Germanice^^rcnga-icontinereinfecuprum, quod ex illa aquaar^ww.
Dcn
diftum, ubi iterum ignefcit, &
primojfeparaturimpofitione laminje ferres, quia
puritatifuaeredditur ; ex quotandem inlo-|naturaaqua;fortiseft, femper, quae facilis
cum jubiultimo feparatur^rgd'^?, trans-ifolutionisfuntinferecipere, &qu3Ediffici-
portatur
cOctDgatten
dicftum
, & ex duode-
cim centenariis divitis plumbi remanebunt
novem centenariilithargyrii ,unus, & me-
dius duri plumbi : reliquum argrntum^urum
eft
,
quod tandem feparatur eo modo quem
\w pracedentihus defcripfimus.
Processus V. Chymicus.
Jtt Hungaria ufitatus, Separandi aurum
ah argento.
ARgentum aurum continens purgatur
"*^prius ab omnibus metallis per Cineri-
tium , feu fulmen
,
fecundum artem cum
plumbo : poftea hoc argentum granuletur,
lis, a fe dimittere; per hanc experientiam
patet,illam ferri in cuprum mutationem per
aquamvitriolaremnoneffeveram,
{qA po-
tiuscupri ex aqua cum ferro prscipitatio-
nem,& in hoc paflu multi ciniflones Alchy-
miftae pofTunt imperitis rei metallicae im-
ponere, tranfmutationem cupri in argen-
tum fingere, ficuti aliquando vidi. Datur
etiam a.hafeparatio argenti ex aqua forti cum
aqua, in qua fal commune folutum eft ; tunc
caditargentuminfundum in forma pulve-
ris albi, qui multis repetitis ablutionibus eft
edulcorandus,exficcandus,&ultim6aliquo
pulvere liquefad;ivo reducendus. Ifti funt Ifti
vel laminetur, prout Iubet,& hujus impona- 'prscipui, & ufitatiores modi, atque fecurio-
tur uncia una in uncias tres aquae fortis pur- ! res auri ab argento feparandi.
gataeinvitrofeparatorio, utvidebitur infra,| Jam de aqua jorti
,
qux eft duplex, unz.
-^qui fortk
incineribuscalidis, vel fuper tripode , cum
quae vocatur Virginea, altera Separatoria.""'^'"'"^*'
pauco igne, &argentum ftatim folvetur auro , Virginea eft, quae faltem diftillata fifnplici-
relidlo in forma calcis nigrx , in qua per terexnitro,&aIumine,velexnirro, & vi-
inclinationem arge.ntum [olutum efJimden- j triolo : hjec aqua habet multas faeces , eade
dum. Calxveronigratotiesaquacommunilcaufa non dicitur Separatoria
;
defaecatur
abluenda, quoufqueomnisacrimoniaaquaejautem
imponendo fingulislibrisdimidiam
fortis receflerit
;
poftea difliccanda , &in
unciam argenti, ita ioh&im argentum
, &
crucibulo ignienda , ultimb liquanda, &ha-
bebitur omne aurum, quod in argento conti-
nebatur. Hic modus feparandi aurum ab
aquadimittetfaeces albas ad fundum, quae
feparandaeper efFufionem: fi enim iftsefae-
ces non fepararentur ab aqua, in divifione
argentovocaturquartatio , vel inquartatio,
auri ab argento
,
commifcerentur auro, &
hac de caufa, quia cum velis hanc feparatio-
illudinquinaretur. Alii verb purgant aquam
neminftituere, debentfemper effeargenti
tali modo; folvuntfcilicetineaargentum,
tres partes , &auri una, quae eft quarta pars, I poftea diftillant
, & manet in fundo argen-
tum , cum fscibus aqux fortis ; &ifte modus
praeftat priori.
Processus VI,
Ex relatione Patris Andreae SchafTeri.
"KTi Otandum eft.ex mineris duplicis gene-
^^
ris argentum extrahi; aliud nihil.aut
vixnotabileadmixtumhabet aurum , ut o-
fitfubfidio aqus fortis ad fimiles ufus folito,
j
pers pretium non fit, modicum illud aurum
alter eo modo quem paulbpoft explicabi-ifeparare.Taleeftargentum.&inmontanis
mus : prior eft, ut aqua fortis argento plena ! civi tatibus Ungaris fere folum
,
quod ex cu-
imponatur retortae , & appofito receptaculo
|
pro extrahitur : Aliud
, quod ex mineris ar-
diftilletur primb lento,uItimb fortiore igne
\
genti colligitur
,
(quale eft omne
,
quod ex
ignitionis
, ufque dum omnis aqua fortis ex
\
Schemnicenfibus folTis extrahitur) multum
TOM.II.
'
Gg
fibl
nam aurum aequali parte, vel duplb argento
mixtum ab aqua forti non folvitur , neque a
Chryfulca : fi verbvelisperchryfulcamfe-
parationem diftorum metallorum facere
,
debet aurum triplo fuperare argentum , tunc
ChryfulcaaurumfoIvitreliftoargento.Jam
videndum
,
qua ratione argentum ah aquaforti
deheatfeparari, quod fit duobus modis : unus
234
MUNDI
SUBTEFvPvANEI
eiterts
metallii fc
paretur.
^(f^.IV.
fibi mixtum
habet aurum.
^amqualiterhoc
Aurum
'
aurum
ah
argefito fe^arctur
,
pulchrum eftvi-
quomodo
Jere,
& Rei)- ^- fcripto proxime tranfmittam.
v^
-'---
^
autem
duplex modus : Unus eft
\m
qtolfen
2BCl*Cf'/quem
proceftum R.V.fub lite-
ra K.
accipiet, Alter eft
Um
erc^/in pxoU-
ycn.
quem modum fic in praxim deduxi
,
Pri-
^
mb
accepi tm @olt)t()dltigen ilkr-.^otn
quod fuper incudem in laminam tenuis-
fimam
deduco malleo ,
hanc laminam in
minutiffimas
particulas concifam injicio in
cmtkin Qldfem
(BdjaMolknl
afFundendo
aquam fortem, & teneo vitrum fupra pru-
nas, ut calefiat,non nimium tamen,ne rum-
patur vitrum , in bulliente hac aqua aurum
ab
a.tgento folvitur , & ad inftar nigripul-
verisinfundumvitri fubfidit, argentum a-
quas commifcetur , tam iimpidaeutabaqua
fontana nequeat difcerni. Quod fi aqua for-
tis non fit adeo potens , vel fufficiens ad dis-
folvendum aurum plene, afFundo novam,
donectota aqua fiat limpida & pura. Hoc
fado cumaqua
nihilampliuslaboret^efTun-
doillamaquam fortem paulatim in oUam
teftaceam paratam plenam aqua communi
bene calida,ita tamen ut ex vitro non exeat
pulvis ille niger in fundo refi.dens. Ubi to-
tam aquam fortem efFudi , infundo in vi-
trum recentemaquamcommunem,
&pul-
veres illos nigros lavo
,
qui ubi refederint,
effundo aquam,&
pulveresaureosbenelo-
tosinfcutellam aliquam effundo, & fupra
prunas exficco , fic purum &virgineum au-
rum folum habeo.
^omodo
Jam
reftat ex aqua extrahere argentum,
exaquaex-
quodfithac ratione, Accepi laminam cu-
argentum.
pream
(&
quod valde miror, dicunt, nuUam
aliam vel ex ferro, aut chalybevalerenifi
folum excupro) illam filo aliquo pendulam
impono in medium oUae fuper prunas fer-
ventis, in quam eftillaaquafortisinjefta,
&ecce argentum laminas^qux in medio ollae
fufpenfa eft tenenda adhasret ; extraho la-
minam.&aliquolignelio adhaerens argen-
tum adinftar alicujus luti cineracei in va-
fculumaliquoddetergo, & hzh^o argentum
purum & virgineum. Eft tamen adverten-
dum, aquam fortem debere in magna quan-
titate feparari ab aqua dulci in olla , alias
lamina cuprea arrodetur , & difTolvetur , &
argentum adulterabitur. Hoc experientia
didici. Eft tamen dignum fcitu & notatu,
& poteft efi!e pro punfto digno confidera-
Mira pui-
tione. Quarto , Si difta aqua forti , in qua
uibrobnJ^'
^ft argentum
,
vel candidiffimo etiam ar-
ttu.
genti pulvere
,
qui difto modo colligitur,
manushominisvelquaecunqueparsinficia-
tur, ita manum vel faciem redditnigram,
ut difficillimo labore nigredo illa poffit tol-
li. Et hujus rei ignorantes folentfaepeifti
artifices decipere, &vexare; citiustamen
nigredo hsctollitur.ut experientiadidici,
oleo tartari
,
quam, ficut illi dicunt , recenti
butyro . Hac aqua nuper unum , dum curio-
fius res, quas/f^T^r. mifi,velletperfcrutari,
in manucrucefignavi , non potuit crucem
hanc plufquam unius menfis fpatio,nec uUa
lotionevelfridlionetoliere, donecoleotar-
tari fe iavit; tollitetiamhancmaculamfai
cinerum; Addo ratione argenti
notandum,
multum argenti
,
quod in lamina refiduum
non extrahitur in oliae fundum fubfidere.
Quinto , mirabile etiam eft
,
quod expe-
rientia eft deprehenfum, & provexatione
rudium &incipientium,iv>elc^e
crft aufangcn
JU
pro&ircn/
folet infervire. Ex fcripto fub li-
tera L. & altero fub lit. G. num.
4.
ad finem
inveniet Rev. V.
\m maU Wilbcr W
^kt) fc()ai^en/ unb im ^rol)ii*-o|fen mfUt
^apetie abtreiben foK.
Dumitaquehoc face-
re volunt
, un& Ux. ^oxn ilber fcfjon mfUt
^apeln tft/
fi addatur parva etiam particula
ftanni
, fo Idft ftct) ^a^ il6er nit abtreiben/
&
non eft fere modus feparandi argentum a
plumbo,quodfacit admixtum ftannum, vel
faltem difficillime & ingenti labore fieri
poteft ; tales moleftias ftannum facit , fi ad-
mifceatur : fine ftanno
tmmaU^ abtrei&eu
Da^ ilber ad fummum intra duas horas
,
praefertim fi folles manuales adhibentur. Si
verbftannumfitinjedlum,debebittalis pro-
batorhabereetiam decemhoras. peritiores
probatores habent alium quidem modum,
de quo in fequentiius.
Quod^ez/.^.infecundis literis admeda-
tisfcribit, utfciiicetei fignificem, qualiter
ferrum debeat effe conftitutum , ut in cu-
prum per aquam vittiolatam vertatur. Si-
gnifico Rev. r. quod foieant tum in
J^errCtt-
grunt>t
prope Neofoiium , tum Sciiemnitii
prope Sepufium , omne antiquum ferrum &
frada ferrea inftrumenta,quae nuiii ufui am-
plius effe folent , uti funtantiqusepaiae fer-
reae, raftra frafta , fecures , &c. apud fabrum
perignemrecudiin laminas rotundas,ob-
longas,ovaiisfigur2,&c. &quantbtenuio-
Modusfer.
rescuduntur, tanto citius in cuprum vertun-
^^utlridlZ
tur;heceftpraxis. Debetautem Rev.V.icitQ,cufrum.
quod aqua illa vitriolata fit profundiffime
intus in monte, & quia ibi ob erutas cupri
mineras magnae funt foffae &ioca excavata,
in profunditatem iilam , ubi aqua difta re-
peritur, erunt , fi bene memini , centum or-
gyiae , fi non ultra, pro certo non poffum di-
cere, oblitus fum inquirere. Ibi aquae vitrio-
lataeparvus rivulus ex monte effluit, tum ibi
habentlintres ,vocant
^aftCU/
ex 'ignopa-
ratos, in quos aquamillam derivant ; hi lin-
tresillaaqu^plenifemperfunt : inhosiin-
tres injiciunt ferrilaminas
,
&ibidem (im
^Crrcn,arun&t/
ubi non eft tam fortis aqua,
ficut Schemnitii) permittunt jacere per
tres menfes, tunc ferrum iilud jam plene in
cuprum eft verfum , & jacet in aqua , ficut
aurum : fi excipiatur, ita mollis eftmateria
ficut lutum ,vel ficut maffa panis,
it>iectn
tdi(J
: fed poftea quando foras efFertur ex
monte , indurefcit.
Ca.
LIB.X. DE FODINARUM
CONDITIONIBUS. 2:51
C A P U T IX.
De FoMnis jEris^
feu Cupri.
Caj).lX. /w A
S
generatur proprie per Sulphureo- ! cesfubtusexcavatasdemittuntur, ignifque
/
I'1 Mercurialemhalitum,interraatra-'accenditur in quibufdam quafi cuniculis;
"^
'mentofa, impura, &varie contami- Itaque cum fimul liquefadla.fuerint,
xs auri
nata, imo colore fub protinus monftrat, me- colore tinftum mutatur in Orichakum
;
quae
tallum iftiufmodi vehementer aduftum es- Iratiovulgariseft;
ataliitenuessrisbrafteas
^''"* ""'
fe.quodcoloreadeointenferubrofulget
,&
icirciter digitum latas injiciuntincatinum,
'^"
quemadmodum vena varii coloris eft , fic jinquoargentumfundifolet,
ejufque exte-
etiamgeneraturin diverfis lapidumfpecie- riorem partem obiinunt argilla , cum qua
bus;&quamvisaliivocentinfirmum,folio- miftum, fit ferri fquama; interioremvero
fum, & terreftre, uti tamen malleofacilelmelle mundiflimo, fimiliter fingulas aeris
extenditur, ita quoque pinguedineintrin- bra(R:easoblinunt,eifqueinfperguntpulve-
rem fubtili/Iimum, qui fitexCadmicefofli-
lis,faecis vini, quamtartarumvocant,
Car-
bonum Tilis sequis portionibus : Catinus
autem tegitur operculo fiftili , cui eft fora-
men
,
in quod immittiturftylus,
quo lique-
faftum aes commovetur. Sed operculum
quoque
,
qua parte cum catino coit , argillS
fuperindufti oblinitur. Catinus hacratio-
neinftruftusin fornacem imponitur. Ita-
sigmt
p>.
que cum Cadmia aeri mifcetur
,
primo egre-
^^*"'"*^""'
ditur fumus ruber , deinde coeruleus
, tan-
dem luteus
,
qui miftionem
faftam efl^e fi-
gnificat, Orichalcum(\\XQperfe[lum.
feca pollerie aperte monftrat, quo partesa
partibus non facilediflx>lvuntur , uti itipra-
cedentihus didlum fuit.
Signum itaque vea! arata alicubi latentis
praecipuum,faxorum, flavi,aut coerulei colo
ris fimira , rimarumque copia. Et ratio eft,
quod Mercurius calore nimio exaltatus la-
pidem intrinfeca humiditate exficcet, unde
fifluras, rimafque tanquam continuationis
indiciaia. vinculodifloluto nafci necefl"e eft. Quando
mtH r.
cunque ergo hujufmodi faxa coerulei coloris
in faxo grifei coloris, viridis coloris venulis
adumbrato repereris , illud certum tibi & o-
ptimae, &uberisvenjE indiciumfit. Si rur-
fusfaxamontium inftartalci, qux quidem
aliud non funt
,
quam foliata pyritis Foetura,
Iplendefcere videris
,
proximum latentis
venae indicium obtinebis
;
praeterea aquae
exmontibusvitriolats fubvirefcentis colo-
ris , odorifque metallici
,
quaeque fluvii fun-
dum pucri quadam viridi , tenui , & mucofa
materia
,
veluti pelle quadam obducunt
montem jereprsegnantem indicabunt, cujus
quidem rei iratio alia non eft , nifi quod flu-
menexaerofisvenis corpufcula quaedam vi-
triolata abradat, quae deinde intra flumen
'dejefta, dum lapidibus adhaerent , cum tem-
porenaturalifulphurispJnguedine.quapol-
let, junfta, hanc, quam dixi, viridem pellem
efficiunt : Etuti ^magnuminneceflTitati-
bus humanis ufum haber , ita quoque Natu-
raabundantifllmumefl^evoluit, & elabora-
tione ob flexilem naturam facilIimum,quod
& ope terrs Gelaminse in aurichalcum fa-
ciletingitur, cum fulphuris pulvereincal
cem facile ducitur, cum fale ex rubro in can
didum mutatur , cum ftanno , vel arfenico
facile fe fufibile praebet , de quibus infequen
tihusindus. Non defunt, qui frequenti cx-
mentationenonnihilquoqueauri inde ex-
trahant. Arcanus procedendi modus infra
declarabitur Capite de Ferro. Ouomod'} vero
as in Aurichalcum mutetur, paucis explico.
Modus quo JEs in Orichalcum trans
mutaiur.
4
A Ccipe Eris optimi , &Cadmiae fragmen-
ta,
alternatim in oblongasollasimpo-
nantur, quae aere.Sc
cadmia repletae.in forna-
TOM.II.
Trimit)
mctius.
Alius modus
,
quomodo ^s coloretur.
3pS diligenter purgatum,
&abaliisme-
-^-^tallis feparatum Opifices multifariam
colorare nituntur.
Namque interdum illi fu-
yayiimodi
fo Cadmiam addunt, & as colorem aureum
cdorandi
induit. Aliquando Magnetem
, feuTal-*^"
cum
, & tunc fpeciem argenti repraefentat
:
quandoquidem
ex Talco candido Chymi-
cis organis aqua extrahitur, quae in sre deal-
bandoeft prsftantifllma; alii prseterea re-
feruntur modi
,
quibus ex aere argentum
mentiripofllimus
: Nonnulli metamorpho-
finaerisinargentumafl^equiconantur
,dum
aequas portiones Auripigmenti , & halinitri
in vafe vitreo fupra carbones
comminuunr,
& hujuspulverisfemiunciam
fingulislibris
seris fufi addunt mifcendo , donec in veram
argenti formam tranfmutetur. Sed \\xc nul-
la in argentum tranfmutatio dici poteft, fed
tantum tinftura argenti accidentalis.
Siveromifturamrefpiciamus.haecdupli-
cisgeneriseflefolet
: velenimaescumaliis
metallis, vel cum aliisfofljlibuspermifce-
tur. De ultimamifturapauloanteegimus,
.quandocummagnete colorem argenteum,
&cumlapidecaIaminari,C(?/d>Mid'difto,co-
lorem aureura acquirit. Nam hocpoftremo
modo praeparatum Aurichakum appellatur.
Itaque aes antequam cum aliis metallisfun-
datur,ejus fufio rarda,vel celereftponde-
randa. Mizaldm ad accelerandam aeris fu- uixturA
fionem ungulas equiinter fundendum per-^'"
^'^*
milcet.
v^uemadmodum igitur cjetera me-
talla fuam habent mifturam
,
quam opifices
If^awvocant, ita pariter
^jabhacnoneft
Gg 2.
alie-
2^6
M U N D I S U 1
Se^.W.
alienum, non ut sris mafla augeatur
,
veluti
de auro, &
argento relatum fuit, fed ut ab il-
loqusdamviiciditas auferatur, quae impe-
dit,
quo minusrefteadvariaoperafunda-
tur.
Mifcetur ergo cum flanno, & Aurichal-
co: propria tamen & optimi miilura, vel
lega perfedum, ilannum effe traditur, ut
operafinemetalioparentur, nam operibus
malleo, & dilatatione egentibus , a;s purifii-
mum , &perfeftum effe debet
,
quoniam as
varUsenSf^^jlify^
malleo frangitur. Haec miftura pro
wfialm}-
varietate operum varia effe debet
:
nam
cienda.
aliam ftatuae , aliam bombardae, aliam cam-
panse, aliam demum mortaria,& lebetes ex-
poflulant;
quandoquidem centum iibrse se-
ris cum duodecim flanni pro tormentis bel-
licis majoribus metallum conficiunt
;
fed
centumlibrs aeris cum viginti ilanni, me-
talium pro campanis conftituunt. Haec mi-
flura ab opificibus aliquando metailum, ali-
quando vulgo hronzum appellaair juxta ma-
jorem ,
vel minorem flanni quantitatem,
quamrecipit:
Nonnuliipro minoriimpen-
dio Auriclialcum ,
vei piumbum seri admi-
fcent, &fimiliter quod hronzum vocant
,
pro
variis operibus conflare nituntur.
intrisfu-
Tria maxime confideratione dignafunt
tnfJ^r
in ^refufo
; Primo, hoc a natura ilii infitum
time.
efl, referente Plinio , ut Ingruente magno
Plmius.
fj-jgQfe^ melius, &citius fundatur
,
quamvis
vehemens flammarum examen non toie-
curtstem.
retiNam totum comburitur,unde coliigen-
mdiIl'fo'm-
dufn eft , multum exhaiationis combuftibi-
iuratur.
jis ei ineffe
,
praeterquam quod in compara-
tione ad csetera metalia odorem fuiphu-
reum,& foetidum fpargat. Deinde fi iapiiius,
vel iutum , vel iignurn , vel carbomadidus,
Agricola;
tefte Agricola , in aes adliuc fufum in catino
inciderit , tunc catinus fremens inftar toni-
Fulmm tru, omne aes contentum evomit, & quid-
quid tetigerit , ljedit,&incendit. Rurfus fl
asfaftum confideres , notandum erit
,
quod
as fgepius deterfum ,
citius quam negleftum
rubiginem
contraliat, & ab haciabe immu-
ne,tefte/*/iio,piceiiquidafervatur; verum
oieo iinitum, vei fale, &aceto madefaftum,
iilico aerugine vexatur, quamvis ab hac poft-
eanonconfumatur.
Qiiamobrehi operas-
nea seternitatem fere afTequi traduntur
;
imo aes in fpeciem argenti faciie tingitur.
Tandem rerumnaturaiiuminquifitores il-
lam aquam effe optimara retulerunt, qus in
vafe aeneo diu contenta illud non maculave-
Mirit &ris
j-jj- .
jj-gjjj aquam in vafis aereis fervatam no-
tabili incrementoattolii
,
quando nubesin
pluviam denfantur, obfervaffe ferunt, idque
inde nafci conjeclurant
,
quoniam Venus
mari , & aeri dominetur. Sed haec uti expe-
rientiae repugnant, itanonnifimeraphan-
tafise ludibria cenfenda funt.
JEris in Medicina ufiu.
"IN multis affedlibus
,
quibus Iiumanum

corpus affliftatur,<gj tanquam praefentiiTi-

iru.
pro^rietiu.
iT
E R Pv A N E I
mum remedium adhiberi poteft : hocque in
Medicinautiliirimum efTe, indecoiligimus,
quoniam are vulnerati citius
,
quam ferro
fauciicurantur, &quamvisaquthermales ,
aerugine infe^ftjK vomitionem promovent,
nihilominus ori
,
glandulis , uvx, & oculis
non mediocrifuntadjumento. Wmc Diojco-
piofcon-
rides ad ocularia medicamenta vafa aenea^^^^^
,
adhibet :'Quocirca jure optimo fcripfit Ma-
Medtcina
crolius operarios in fodinis aeris verfantes^^*",^;^^
oculorum valetudine femper pollere,& a-
lios oculis labbrantes , ad aeraria accedentes
priftinamfanitatem adipifci : hac decaufa
in pharmacopoeis aes crematum , flos , arugo,
& fquama aeris fervantur , cum ad mentem
Diojcoridis exficcandi , & adftringendi vir-
tute potiantur : flos aeris ex eodem audlore
non lolum adftringit , fed carnem ulceribus
fupercrefcentem reprimit,& claritati oculo-
rum confert : fquama aeris in Cypro optima
habetur, quaepariterophthalmicismedica-
minjbusmixta, fluxionem oculorumcohi-
bet
, & afperitatem palpebrarum abfumit.
Mruqo guftui acrem qualitatem communi-
cat, & ex Galeno digerentem facuitatem par-
Gaieaus.
ticipat, ideoque cum cera , & oleo permixta
ad cicatricem vulnera perducit: hodie in of-
ficinisproflore sris srugoadhibetur.cujus
vires a Jcdocio celebranturhisverfibus:
J'''^-
Jdfiringit, tenuat, lacrymas ciet , ulcera fanat,
i
Expugnat callos , duritiemque loci.
Exficcat fordes auris
,fed
narilus intus
Quandofupercrefcit, inde premenda caro.
Demum as ujlum vocaturabarbarisCa/cf-
cumenon
,
quod aliter Chalcos cecaumenos dici
keio'-
deberet, juxta fententiam Diofcoridis, vehe- A'*'-
menteradftringit , exficcat, &ulcerafacile
perfanat ; ideo varia medicamina extrinfe-
ca ingreditur. JEs crematum in emplaftro
Apoftolico Nicolai Alexandrini coliocatur :
Mrugo ingreditur emplaftrum divinum Ni-
colai PrKpofiti
;
unguentum Apoftolorum
Avicenna , &unguentum iEgyptiacum Me-
fue, quK omnia medicamentanonfineali-
qua mordicatione fummopere
detergunt,
cum acrem qualitatem participent : nihilo-
minuscurationibus putridi uiceris non me-
diocriter conducunt. Aichemiae profeffores
varioartificioacris, feuVeneris, utipfilo-
quunrur
,
pulverem, calcem, crocum
,
quin-
tam efTentiam , tinfturam ,
oleum , vitrio-
lum , & florem parant
,
quorum omnium
prseparationes vide in fequentihus.
Natura & difTerentia; Orichalci.
Utrum Orichalcum nativumfit, an tantum
jaBitium ?
ILlOc Metallum fibi Naturacomparavit,
^
-^ut ratione colorisadaurumaccederet,
quocirca multi Orichalcum materiam quan-
akm efle metallicam referunt
,
quae olim sere
cceiius
pretiofior habebatur
,
quamvis Cmlius Rhodi- Rhodigi-
ginus fcripferit Orichalcum , Breum metal-
""'
lum.nimirumChalcomavideri : nihilomi-^'.j'''''^
cimd f
nus
LIB.X. DE FODINARUM
CONDiTiONlBUS.
Cap. IX.
nus in comparatione ad ss , Natura hoc illi metallum imperfeftum , leprofum , & parum
ingeneravit , utmajorem duritiem poffide
fer
,
juxta illudcarmen
:
Intextofqualere auro, duroque Orichalco.
Beringutius amukorumfententia recedens
Orichalcum ^io^nis carere venis arbirratus,
P/iKij reprehendit, quiinter metallaali-
fixum habeatur , fi tamen admirandas ejus
qualitatespaulopenitiusintueamur,maxi-
mi id haud immeritb aeftimari debet , cum
fine eo nuUa nec auri ab argento , nec ar- rittmbn.
genti a reliquis metallis feparatio obtinea-^^"'^
""''-
^
. /
I
. 1*. tatei.
tur , neque pretioli lapidis
,
gemmasque
quando Orichalcum commemotans , locum jfplendorem nativum nifi hujus beneficio
ejus naturalemnonaffignaverit, rurfufque|Confequi pofllnt : ubi enim magni vena-
additOrichalcivenamhodiequoqueeffodijrum auri argento mixtarum cumuli effb-
pofie, fiolim inventa fuifiet, imomagis,;diuntur, ab illis fane nulia alia remetalla
atquemagisfuamftabiliensfententiam.di- melius, quam p/umI>o,uti paulo ante vidi-
vulgavit, quod quemadmodum chalybsad|mus,feparantur; adeoqueaurum,&argen-
{en\im,ita.Oricha/ciim!id xs reducitur. Ve-{tum ad debitam fuam perfeftionem , non
runtamen nos inexplodendahacopinionejnififolius plumbi ope perveniunt Sedde
dicimus Orichalcum nihil aliud efle
,
quam
as cadmia fojiili , Vulcani fubterranei tji tin
orkhakum
lum , & fubiude naturale reperiri , attamen
faBittttm
utilitate hujus metalli inferius fufius.
Invenitur potiffimum in diverfis faxis,
^atrix
glebifque terreftribus femper fere cumali-^'*^^'^'''*'
^
faditium neque tanta laborum difficultate,
(
qua auri , & argenti mixtura, primo in faxo
efl.
neque tot operarum expenfisparatur. Eftjquodam fpongiofo, candido,&duro,quod
itaque Orichalcum duplex Naturale , & ArttJiAColumlinum vocant , cujus indicium dant ni-
ciale : Nativum vocamusex propriismine- grs quaedam maculs, & grana per lapidis
piinius.
ris erutum, c^odPlinius obinfignemboni- luperficiem hinc inde dineminata. Subin-
tatemfummoperecommendavit.id poftea dequoquereperitur in lapide coloris rubri,
didla de caufa defiit
; & fpecies quaedamjfeu ferruginei , deinde in certis terreftri-
Orichalcinaturalis, qusinterMexicum &lbus glebis coloris cinericii , cujufmodi in
Darienem effoditur ^qusnullatamenflam- AndaluziaHifpanisE reperiri fertur
;
& uti
marum violentia fundi potel^, fat fuperque
j facili negotio^avenisfuisfeparatur, itaquo
demonftrat.
-
-----
-
M
richakipraparandi ratio, @
Modus.
Ulti viri , & rei metallscs profeflx)res,
vuIgare8Esinlaminasdilatant,adqua-
ique
haud difficili labore depuratur , fundi-
tur exiguo igne, tum fe folo , tum aliis mi-
xtum metallis
,
qux aflxjciata plumbo faci-
lius in igne fluunt, &,quod mirum eft, id re-
liqua metalla , ne potenti igne ab Arfenico
rum dimidiam libramfumunt , unciamtu-jcomburantur
,
aut ne cumMercurio avo-
tiscumallio, ficubus, melle,&mufcerda,'lent, confervat. Curverofolumplumbum
quae omnia fimul fundentes in orichalcum
; hac virtute feparativa poUeat , adeoque cx-
vertunt, quem modum non probamus , cum
teris metallis, potiffimum argento, amicum
riumhum
alios modos, & faciliores habeamus apud
fit, iftiuscaufaeft, quodexfe, &fuanatura^^'^^;^"'^'^'
Agricolam. Hodie Mediolani as in 0'r/c/;d/-lcumparumfixumfit, &aquofitate prs cx-
uoiustin- cum tingitur hunc in modum. Sumitur illa
ceris poUeat, Argentum vero ,
8cxs, arida
gtndi
1
in
quantitas xtis dilatati , & in frufta difl~efti, '
metaila fint ; hinc fit, ut aquofitas illa plum-
aim.
'
cujus vasfuforiumfitcapax,quodtamenad bi ariditati junfta, lentore fuo aquofoari-
fi-immamufque partem non impletur, ut ei
dum
impinguet, & confequenter iisincor-
addatur terraquaedammineraiis ponderofa poratum
facilius fluere faciat. Eft & aliain
flavi coloris, vuigo fortaffis propter co\o- \plumho proprietas
,
quod calcinatum per
rem Gialamina nuncupata.quibusfuperpofi- ignem
reverberationis potentiffimum , tan-
to vitri pulvere , tota mafla funditur , & aes
tum abeft ,
utquidquam a mole , & pondere
oiim coloris rubri aureum colorem acqui-fuo amittat, utpotiusin caicem redaftum,
rit ; im.b fummo opificum bono , terra illa
i gravius
,
ponderofiufque comperiatur : Cu-
Piumbum
adeo huic metailo copuiatur , ut maiTa mi-
1
jus quidem rei ratio alia non eft , nifi quod
^^
^"^^'",^^
jwoiw fin-
randum in modum augeatur. Aliitandem per calcinationem claufis omnibus poris,yi^f.
^lrgemmm
Orichalco colorem argeuteum dare fe pofl~e fpiritibufque aereis, aqueifque evaporatis,
tokrem.
putanc , inter quos recenfetut /^//(7/'i.r
,
qui
; muito ac in priori ftatu naturali
,
denfius
Faiiopius.
partes equaiesargentivivifubiimati,&fa-[reddatur
;
quanto autem corpus denfius,
lis Ammoniaci in aceto fervefacit, in quo
! conftipatiufque eft
,
tanto quoque gravius
deinde Orichaicum calefacl:um extinguit. !ideffici,experientiadocet: &patetincada-
Corpus
Sed de hifce in fequentihus
ampliffime.
| veribus, quae muito graviora,quam dum vita
^uJ^^l^iu,
I
ipfis inerat, exiftunt, eo quod vivens corpus viv.^
Minera Plumhi
, ejufque
conditiones.
\
^gpg ^
fpiritibufque pienum quadantenus al-
I^UanquamP/aw^amutpiurimumaMe-jievietur , mortuumverb omnibus depulfis
^^tallurgis ob fummam
impuritatem , &jfpiritibus
,
canalibufque occlufis
,
compa-
terreftrium quifquiiiarum
abundantiam
"
! ftius reddatur.
Gg
Ca-
238
Selt.lY.
MUNDI SUBTERRANEI
C A P U T X.
DE FERRIFODINIS.
Feni TSlatura
,
&proprietates.
Cap.X
Plinius.
Cenefii
ferri.
lExfert'
mentum.
ftrri.
UamvisP/wwnaturam, &affeftio-
nes liujus metalli multis verbis ex-
plicaverit, nos quidquid experien-
tia nobis conftitit, de ferri natura
,
proprie-
tate, prjBparatione Mc adducemus. Ferrum,
metallumimpurum, &terreum exfulphure
adufto copulatur exiguo humori aqueo cum
terreaexhalationenonbenepermixto:pro-
pterea in igne prsecaeterismetallis fumum
foetidiffimum fpargit : hac de re metallum
vile, &ignobile vocatur , idque ex colore il-
Albertus.
Ijus livido patefit. Hinc quoque Alhertus
ferrum ex mixtione argenti vivi impuri pa-
riter , & ex fulphure immundo , & terreftri
refuitare prodidir. Non eft igitur admira-
tione dignum , fi ferrum ferro percuflum
fcintillet; cum idexfulphureprodirequis-
que noverit. Habet prsterea ferrum
aliam
materiam congenitam
,
quse nullo modo
comburi poteft ; etenim obfervantur in for-
nacibus , in quibus ferrum in maflas compo-
nitur , vapores quidam a materia ferrea ex-
jflwj^fco/)'*
halantes
,
qui in lanuginem parietibus , &
{^'^""Jy,teftis officinse adhsrentem convertuntur,
cuinaturatantamvimprsfcripfit.utmagna
ignis vehementia confuminequeat. His ita
conftitutisnonnulliponderantes ferritem-
peraturam illud in caliditate
, & ficcitate
conftituunt, ut proinde Aftrologi , ferrum
fub dominio Martis planets calidi &ficci
coUocarint. Praeterquam quod experientia
calidum ferri tempcramentum declarat, dum
ab ipfo fuperfluae ventriculi humiditates ab-
fumuntur , &obftrudlionescontumacesre-
ferantur. Ex altera parte C^/fkj ferrum ad
frigiditatem,& ficcitatem reducere videtur,
,
dum illud fubftantiae kpidese comparat, qu
ob frigiditatem , & ficcitatem ftabilis eft.
Hanc pofteafententiam multi Auctores in
Medicina non proletarii fecuti funt: Nam
Conciliator ferrum frigidum pronunciat
-Ja-
\
colus de Partihus in commentariis ad Avi-
j
cennam , ferrum frigidum , & ficcum declara-
'
Manardus. vit ;
Manardus aquam chalybeatam frigi-
dam^&ficcamefTeftabilivit, imomultialii
hanc opinionem uno ore confirmare viden-
tur. Quapropter ad conciliandos tantos
viros, qui detemperaturahujusmetalliva-
rie fcripferunt, afrerendumeftjuxtadomi-
nium primarumqualitatum
,
ferrumrefrige-
tare
, ^
ficcare : & quoniam nonnullae por-
tiones fulphurex ab ilio poftidentur, ideo iis
ftomachus roboratur ,
excrementa in illo
contenta abfumuntur , & vafa obftrufta
mirandum in modum aperiuntur.
Cum igitur hoc metallum exfubftantia
terreftri, crafta, &combufta conftet, igni
vehementerrefiftit,&tandemmoliefcit,&
Galenus.
Ferriduri
tiei unde.
non nifi vehementi flammarum
incendio
funditur. Quamvis autem natura
tantam
iiuic metallo congenuerit duritiem , nihilo-
minus eadem natura aquam produxit
, quje
ferrumabfquediflicuitate erodit, quaiiseft
putealis in Cepufio Smoiinitii , & ejufdem
conditionis eft Styx fluvius circa ThefTaiica
Tempe, fiquidem liujufmodi aquainvafis
ferreisdiucontinerinequit.quinipfiserofis
effluat. Imo majori admiratione dignum eft,
quod animantes huic metallo fint detri-
mento : l>[2LnaXQmmTheophraJius , in
Sya-
Tteophra-
ro Infula expulfis incolis ferrum a muribus
^errnmr*
erofum fuifTe, & nonnulli referente Mizaldo
muribus ro-
pronunciarunt apud Chalybasmuresin
fer--^j*^jijyj
rariis ofBcinis magnam jaduram fecifle.
Hinc colligendum eft , duritiem hujus me-
talii non effe adeo notatudignam, quin ma-
nibus ferrum contorqueri pofHt. Vidimus^K/ieWwe.
aliquos mira facilitate clavumferreum con-'""""^^"'^-
fringentes. Sumebant enim duas fafcias
longitudinistriumuInarum,partimexcras-
fiori , & partim ex fubtiliori filo contextas,
quibus ita ferrum involvebant , ut pars fub-
tiliorciavum amplefteretur,&tuncfimplici
,,
manuum contorfione clavum in duas par-
tes dividebant. Y)&n\xo
ferrum aiiasafTeAio-
nes patitur : primb candens malleo percus-
fum fcintillas emittit
,
quae Nonio ftridlurjfe
Nonlus,
vocantur
,
& in excoftione recrementum,
nempe fcoriam, vel loppam reddit
,
quje a
Meraliariis, & a fabris ferrariis projicitur;
iiaecautemeftillamateria, ex qua Ciiymi-
ci iapidem Philofophorum conftareafleve-
rant. Poftremb rubiginem patitur , a qua
Rubigo
traftu temporis prorfus abfumitur
,
juxta
ii-f,^^"^
""'
iud carmen :
ferrugo rodit fsrrum , lignumque teredo.
Verumquando ^ fanguinehumano inqui-
natur , ceierius , audlore Plinio , rubigin? vi- Plinius.
tiatur,& iioc vitium a ferro, ad mentem Pli-
nii, arcetur gypfo , cerufTa , & pice liquida. Remedium
Pariter omne ferramentorum genus rubi-""^''*
'"*''
gin em non fentit , fi medulia cervina
,
pin-
guedinefelis, vei cerufTa cum rofaceo mixta
periinatur : Stannum quoque ferro fuper-
infufum ,
efFeftum rubiginofum impedit;
fed cum ferropermixtum , ex fententia Al-
herti, illud frangibile , &minimeduftibile
reddit.
I.
Sympathia ^Antipathia.
A
B animantium , herbarum , & iapidum
obfervati'
^n^tursi ferrum
minime difliderecompe-f^^'^^""
rimus : Inprimis iiumana; naturae neuti- humanum
quam adverfatur : Cumferruminvulnerj-'^"^',"'^^"^
bus occultatum, citra patientis incommo-
dum deiituerit. Etenim narrat Zacutus Lufi- 7,acutuj.
tanus
LIB.X. DE FODINARUM CONDiTiONIBUS.
Cap. X.
tanus
mulieri cuidam profundum vulnus,
per verticem capitis acuto cultello infli-
<!^um fuifle, qusefomnolenta pluribus die-
bus quievit
, & tandem obdufta cicatrice
minimedeaftione animali conquefta , ite-
rum domeftica negotia obivit
;
Sed cum
tranfaftooftoannorumfpatio maligna fe-
bre opprefTa decefferit , curiofi Chirurgi,
aperto cranio, inter duram meningem, &
cranium, mediam partem cultelli
,
quo olim
fuerat vulnerata , rubiginofam invenerunt.
Inter bruta animantia nullum eft, quod tan-
^"''''^'""^''topereferro deleifletur
,
quim firutbiocame-
Itittur.
ins: hKcenimvolucris, objed:o clavo, vel
clave ferrea, uti Melits non femel expertus
fum, illico fitobvia, &nonfecus, ac canis
vifo panis im{\:o,ferrum apprehenfum avide
deglutit, digeritque, cujus caufam alibi red-
dimus. Hoc quidem a veritate non eft alie-
239
converti. Csterum antequam vena ferri ex-
oifervan-
coquatur , diligenter eft examinanda , num
J
'11"!'.'''
ferri dives,vel inops efle poflit. Itaque fumi-
tm mineraferri alicujusnotiponderis, qus
in minutiffimum redafta pulverem fupra ta-
bulam aeneam fubtilem collocetur
,
pofito
fubtus magnetis frufto
,
quod dum paulatim
Ferriqua/>.
movetur, grana ferri magnetis motum fe-"^^^,^*."
ftantia, a terrafeparantur , &hacfacilera-OT;W'.
tione quantitas ferri in venacontentaco-
gnofcitur. Hodiein Germaniabifariam/^r-
rum praeparatur; primo ex quibufdam lapi-
dibus elicitur ; fecundo ex terra rubraferru-
gine quafi Isfa excoquitur,quod opusin Si-
lefiaperagitur.Prasterea funtetiam nonnul-
li in Germania
,
qui ex magnete optimum
ferrum eliciunt. Animadvertendum tamen
eft,quodvariJslaboribusfeexercentilli,qui
prascipuae bonitatis ferrum excoquunt, di-
ciwW^^-num^nempeciwicfjferriodorefummopere verfis laboribus corpus fatigant
,
quicirca
7ur.^
^
""
deleftari , nzmferrum loco infixum ,
in quo
nidulantur, paulo poft omnes quafi concor-
j
des illud ampleftuntur. Prsterea non de-
i
funt vegetabilia
,
quse amicitiam ferri dili-
1
gunt, & hac de caufa fuper mineras ferri fs-
]
Amktti
pjf^ijnie crefcunt : Inter has plantas ifatis po-
j
ferrt cum
r._,
r \ n c
'
^ i
tkntts.
tiflimum lylveltris , & Erytarodanum recen-
fentur
,
quoniam quadam qualitate ferrea
venam ferri difficulter fufilem , & serofam
verfantur
;
qui modi apud Agricolam legendi
Agricola.
funt. Si jamadtemperaturasferrianimum
convertamus,/i?/'rw reco^um , & a fcoria di- J?cm co-
ligenter feparatum, duriti emnon vulgarem
^''""'' *"
'
adipifcitur. Artifices tamen in officinis co-
loremcandentisferriprimbobfervant, de-
indeliquorem juxta intentionem eligunt.
infignitae,nonfolumMagneti confervando utferruminillo extindtum, duritiem, vel
conierunt ,
uti in Arte Magnetica oftendi- ' mollitiem nancifcatur. Quandoigiturvio-
Gaudent,
Merula.
mri cum
ftrre
mus, fed &in cineres redaftae , &fornacibus
vitrariis inditae, fedimentumquoddamfer-
rugineum in fundo catini relinquunt. Vi-
ciffim funt aliae plantae
,
quae naturae ferreae
penitus adverfantur, idque de ocymo Gau-
dentius Merula pronunciavit. Pariter fer-
Dijfenfas rum Mercurio, Auro, & Argento nuUo ami-
citiae vinculo conjungitur
,
cum illis diffi-
cillime copuletur , & propterea catinis fer-
reis officinae monetaris quidquam praedi-
ftorum metallorum adhsefifTe opifices nun-
quam obfervarunt,
II.
Ferripraparandi ^
temperandi ratio.
Narrat Plinius
,
quod in Cappadociaho-
mines non multis laboribus fe exercent ut
copiamferri habeant, quandoquidem certo
flumine terram perfundunt , &exilla terra
ferrum producitur, tanquam a fornacibus
prodiret. Similiter habitantes fupra Amar-
canumHybernisUrbem, haftam ligneam
inftagnoquodamdefigunt, & poft aliquot
menfespartemhaftffilutoinvolutamin <>/'//-
pidetmkT'^'*^"
f^>'^^^
degenerafTereperiunt
:
pars in
rum mit- aquamerfa Cos evadit , &qusfupraaquam
Flinius.
lentia igms ferrum ultimam candoris no-
tam acquifiverit , vocant argentum, &tunc
illudnon extinguunt, quoniamconfumere-
tur : at fi croceo colore , velrubrotingatur,
ferrumrofeum , w^Xaureum dicitur , &tunc
liquoribusmerfum,duriusefficitur. Hodie
Temper*._
in officinis quadruplex ferri tinBura obferva-
'^aria ad*
tur : prima colore eft albo
,
quae nimis dura
varia i-
eft : fecunJa flava
,
qua ofl^a , &lapides fcin-^'"''"''"'*-
duntur: ?e'/-/i^expurpureo,& coeruleomixta
adfecanda ligna idonea: quarta eft nigra,
quaenimiummoUisefTe perhibetur. Ex al-
tera parte ponderandi funtliquores , in qui-
bus
ferrum,candefa(R:um pro varia tempe-
ratione, extinguendum eft. Multa flumina
zdferri
temperaturam apta celebrantur : hac
decaufaferrum in Norico fcriptis veterum
fuit commendatum ; hujus conditionis funt
Biblis , Taraffius, Salo , kjuflino Chalybs , &
ab aliis Iberus , unde Ibers lorics pro fortis-
fimis
apud Horatium leguntur. De Salone
fluvio Martialis fic cecinit :
Martialis,
Quam fludu
tenui
, Jed
inquieto
Armorun:^ Salo temperator amlit.
Pariter in Italia amnis Comum interfluens,
remanfit.propriamligni naturamfervat. fic 1
&LambrusMediolanum hac eadem prsro-
inlnfula Hyberniae pariter circa oppidum;
gativagaudereperhibentur, quapropter de
quoddam lapis invenitur, qui fimplici com-
Ariftoteies.
buftione in ferrum vertitur. Arifloteles talem
ferripraparationem afl[ignat, dicens, vehe-
menti virtute ignis ferrum
more aliorum
metallorum fundi,& multam fcoriam fepa-
rari, ficque ferrum purius ,
& durius reddi,
&H:eiterata operatione ferrum in chalybem
hoc poftremo flumine fic canitur
;
Necnifiduratum Lamhro thoracavoleham.
Virgilius quoque de ghdio Turni in Stygio virgiiim,
amneoptimetemperato verba faciensceci-
nit hunc in modum
:
Enfis,quem
Dauno ignipotensDeus ipfeparenti
Fecerat, ^
Stygia candentem tinxerat unda.
Cum
240
MUNDI SU
Se^XV.
Cum igitur in ferro interdum woUities , &
aliquando
durities defideretur
,
erunt afli-
gnandi modi, quibusutrumquefacileafle-
quipoilimus. Glaucus iWo. Samius, qui fer-
ruminandi artificium invenit , referente
Suidas.
Suida, ferrum
,
quod molle efle voluit , oleo,
:Exferme-
&
quod durum, aqua extinxit. Nonnulli ad
ta vana.
communicandam ferro moUitiem
,
plum-
hum in cavitate ferri coUocantes
,
totum
candefaciunt , donec plumbum in fumum
abeat, & hoc opus toties repetunt, donec
ferrum irfftar cerazmoUefcat. Prsterea fer-
rum fspius candefadlum, &perferefrige-
ratum mirandum in mbdum tenerefcit : id
experientia docetin filisferreis,qusignita,
&per fe refrigerata, mollia , & dudilia eva
-
uramen^'
^^^^- ^^^^ ^*^ fucco malvs, aut fabarum can-
ifaOTe/acfadensferrumextindum, inde molle extra-
herbarnm.
hunt. Alii ferrum oleo amygdalarum ama-
rarum liniunt, illudque ceracum Aflafoe-
tida, & modico falis Alkali mixtacoope-
riunt, & totum nitro, &luto ex fimo equino
involvunt , & in igne carbonum per nodtem
relinquunt , indeque ferrum tradlabile, &
molle habent.
j
Prajterea ferrum diligenter elaboratum I
mollius, &durius, juxta operantis intentio-
!
nem temperari poteft , cum aliam tempera-
!
turam enfes , aliam limae , aiiam arma in tu-
!
telam parata expoftuient. Alhertus tradidit,
ferrum acrius fieri temperatura fucci rapha-
j
ni , &aquaj lumbricorum terreftrium
,
quod
experimentorefpondere negavitP(7/-fd. En-
'Enfis tem-fes igitur raii indigent temperatione, ut ner-
tnm'"''
^^^ exilitate fint prsditi , ne dum punftim
feriunt,rumpantur :fimiiiteracutam aciem
pofcunt , ut caefim feriendo fecent
;
quapro-
pter oleo , & butyro enfis corpus tempera-
tur, acies verb acribus extinguitur, utin cx-
dendo robur, acquirat : & hoc opus, monen-
te Porta
,
vei canalibus ligneis
,
vei laneis
pannis madidis opifices alTequuntur. Sc^I-
prum verb ex eodem Porta^^^xo ferro inciden-
doinuftrinarubefiat, & quandoinipforu-
bicundus rofs color apparuerit , in aqua ex-
tinguatur
;
deinde fecundus coior fuivus
expeftetur
, & denuo in aqua mergatur.
Item adfcaipenda marmora ferrum ex opti-
mo chalybe paratum , & ignitum
, appa-
rente roleo , vei rubeo colore , aqua made-
fiat,moxremotum,apparentecoIoreaureo,
r;>w-rurfus aqua mergatur. Izwaira temperanda
w!"'"'
eft, utaliudferrum
commodelimarepoftit:
Sumatur ergo fuligo fummitamm cornuum,
vei unguiarum bovis, portio vitri triti, & fa-
lis communis
, & ornniaacetomifceantur,!
deindehacmifturalimaimbuta,
igne can-
defaciendaeft,poftmoduminaceto,veluri-
mmipifea-
na , vel aqua frigida illico
extinguenda eft.
*pZr^Z'
ti<^^i^s pifcatorius fimili indiget tempera-
tum. tione
, ut pifcium morfibus
minime fleda-
ihleboto-
tur
; viciflim ferrum ^iophlehotomia moiiem
mum.
temperaturam
exigit ,neinoperationeaut
:eatA. fleftatur.autrumpatur.
Item
/"a/w herba-
BTERRANEl
Alia ferri
tempera-
menta.
Albertus.
Porta.
j
ri, quia tenues funt.fortem
temperaturam
inon requirunt.
j
Poftquam ex ferro purgato
, & diligenter
\ temperato varia inftrumenta
, vel arma fue-
\
rint fabricata , nonnuilis iconibus
, aut cha-
\raSlerihus infigniri folent : idcirco
ad hoc
peragendum opus
,
pyrites aureicolorisin
pulverem redaftus
,
per diem naturalem
in
aceto maceratur,& vafe igni admoto, utfer-
chaiyii
veat, aliud acetum fuperadditur
,
quo exfic-
^t"rTici'.''
cato, materia vitreis organis diftillatur
in dantitr.
liquorem, quo icones, vel litters
, in quovis
'ferreoinftrumentodefignantur, qu2prima
facienigrae apparebunt, fedficcataB,&pan-
inolineofricatae.auresconfpicientur.
j
Muiti occafione extindionis ferriinva-
i riis liquoribus, & e)\istempeTZZmx,ferrum,
[
& natura
,
& artificio in cuprum maturari
pofl^ arbitrantur. Sed advertendum eft,
j
quod ferrum a natura non ita excoquitur,ut:
j
xs evadat
,
quemadmodum Scaliger in (uis Scaliger.
j
Exercitationthus optime probavit. Prasterea
;
ferrum merfum in aquis vitriolatis , tum na-
turaiibus, tum ex arre paratis difl^olvitur; &
quoniam Iiujufmodi aquae vitriolum parti-
cipantes , ses etiam , five cuprumcontinent,
ideo materii ferri foiuta , in fundo harum
aquarum cuprum reperitur
,
quod ex ferro
non generatur
,
fed potius beneficio ferri
prscipitatur.
Ciiymici ad folvendum ferrum Mmntur
^quachj^
aqua valenti rubea
,
quae ex quadrante vi-
f''*
Jf
trioli albi , ex feptem unciis vitrioli
Unga-iio^^,"'*''
rici, triente faiis
, & femiuncia aluminis
conftat. Verum Pandulphus Angius
,
qui de
Pandul-
Foflilibus fcu\)fit,ferrum meile reftint^um^
"''
melius liquefieri retulit. Denique ferrum
sri. &ftanno permifcetur , fed agreftius , &
fragilius redditur.
Atque hsec ex variisAuftoribuscoliefta
fufliciant. Qui piura artificia defiderat, qui-
bus ferrum purgetur, nec non auro,& argen-
to tegatur, ultimum Lihrum confulat, qui ho-
rum arcanorum longam feriem recitabit.
III.
De Ferrifodinis Jlva ,
vulgo Elba
, ^
^
maris Tufci infula eft.
Uti nullum metallum adeo humanis ufi-
busnecefl!ariumeft, quam/cA-raw, ita quo-
que nulium eft, quodubiqueferelocorum
majori ubertate proveniat
; ita ut vix in
Orbe Regio comperiatur , ubi id non praefto
fit : adeoque provida Natura id ubique eo
fine obvium adefl^e voluerit
,
quod in huma-
na Oeconomia nil fine ferro confici poflir.
HincItalia,Germania, Francia.Belgium,
Hifpania ,
Poionia
,
Afia
, Africa , America,
uti Geographicje Reiationes docent
,
ferri-
fodinis plenac funt , ut proinde fuperfluum
ducam ,
hoc loco ampliorem ferrifodina-
rum Orbis terrarum catalogum attexere.
Dicam folummodo in Infula llva tantam
efle ferrararum minerarum copiam , ut rota
In-
LIB.X. DE FODINARUM
CONDITIONIBUS.
24.1
eoaio
Cap X.
Infulanonnifi ferrum dici poflit , non in-
iim2snotas,fednobilifrimum,&pr3Eftantiiri-
mum omnium. Et quoniam Infulam ante
compluresannospropriisoculis luftravi,&
moJnm e]us extrahef3Ji,pr(sparatiJ/que, aci
cbalyhem convertsyidi fjmma diligentia ob-
fervavi , hinc vifum fuit
, modum & ra-
tionem prout vidi & obfervavi , hoc loco
adducere.
Dico \t2iQ^e,jerrum uti &reliqua metalla
non femper in eodem perfeftionis gradu re-
senitoifer.
periri. Eft enim ferrum dulqe
, ut in Ilvaln-
In^u.
""
f"l3' tants perfedionis
, ut vel glebs mine-
rales{impiici,&ordinariofabrorumignein
nobile&tradlabileferrumin omnem ufum
accomraodatum fundantur
, cujus rei caufa
eft, fumma ferri puritas. In aliis vero locis
ferrum nonhujus bonitatis, {edcruJnm
,
in-
cdftum, afperum
,
terreftribufque aliorum
metaUotum odoribus
,
quifquiliifque itare-
peritur corruptum
,
ut vix nifi ingentibus
fornacum , igniumquetormentis ad melio-
rem indolem, magno fane & laboris,& fum-
ptuumimpendiodeduci queat. Sunttamen
&alicC mineraj, quae plus, minufve hujufmo
di impuritatum mifturis obnoxiaE fint .Quo-
modo verb purum ab impuro feparari poflit,
experientia oculari do^us exponam : Ita
autem utplurimum proceditur.
Terri de-
Primo. Opus eft homine minerarum fer-
ri perito
,
quiglebasminerales)&rri/)/-iab
impurofepararenorit : has itaquefeleftas,
& in frufta confraftas ad partes feponat.
Secundo. Magna imprimis carbonum ra-
tio habenda eft; Hic in Italia plerumque
Lentifci , Ilicis , Ulmi , Fraxini, fimilium-
que arborum carbonibus utuntur , utpote,
quasignem potentiflimum , efficacifljmum-
que fufcitent.
Tertib. Frufta glebarum ferrearum in
fornacem apertam conjecla coquuntur , ex-
coftaiterumextrahuntur, & pluviis Solis-
que ardoribus exponuntur ; hoc enim pafto
ferri materia veluti adperfeftionemdebi-
tam confequendam maturatur , & digeritur.
Quarto. Hoc peracfto, frufta Sole,pluviis-
que impraegnata iterum in partes rumpan-
tur, diligenter obfervando , fi alteriusme-
talli odorem emittant
,
quem fi repereris,
iterum difto m.odo coquantur, donec depo-
fito odore fimplicem ferri odorem referant,
& fic tandem fufum ferrum dulce dabit &
malleabile : contingit tamen fubinde, ut
iftiufmodi adeo in fua duritie fit obftina-
tum, ut omnem coftionem refpuat, hoc ca-
fu, in chalybem id deftinabitur eo.quem
paulo poft exponemus , modo. Ut autem
figna habeas/>/-/, aut impurlferri\ Nota, qua-
tuor efl!eferrinae mineraefpecies.
Variifpecies
Primafpecies cft , minerSihsgleha poude-
gieU
fer-
^^y^^ compacfta, a terraj , faxi , caeterorumque
metallicorum corporum focietate fejunfta,
coloris bruni , &haec eft perfeda , & unice
defiderata.
TOM.II.
Secunda
habet nefcio quem adjun^lum
fplendorem una cum granofa fubftantia,
quae facile digitis in pulverem conteratur,
& pafljm tanquarn malse venaj indoles re-
probatur.
Tertia gleba mineralis eft groflloribus
referta granis coloris nigri
,
qux uti femper
xs, cuprumqueolet,
itaquoquepaflimne-
gligitur.
Quarta denique fpecies minutioribus
conftans granis
,
pro conditione matricis
nuncmelior,nuncpejor reperitur.
Sunt prsterea aliae glebs
,
quse facile qui-
dem ob reliquorum liquabilium metallo-
rum mixturam funduntur in ferrum mal-
leum tamen difficulter ob debilem partium
nexum ,fuftinent; &contra,funtquajmal-
leum fuftinent, difficilem tamen liquefa-
ftionem habent; illa uti plerumquealium
ufum, quam in tormentis bellicis fundendis
non habent, ita haec in melioris notaefer-
rum reduci poflunt.
Quaeres, Quienam
{\nzfignaferripuri, aut
impuri, &quomodo coguofcantur }
Dico
,
quod etiamfi ferrum interreftri-
%/?-
busfubftantiis reperiatur, illudtamen opti-
'""'^*'''''*
mum habetur,quod eruitur ex iis montibus,
ex quibus aquae frigidx , & guftui haud in-
gratae emanant, praefertim fi locus falubriori
aere conftet. Siepenumero quoque id in quo- Matricn
damcandidofaxo , marmori haudabfimili,
/*''"
generatur, quod fi una cum faxo fuderis,
durum^lexumc^eferrum obtinebitur : fecus
accidet , fi puram mineram afaxo fejunxe-
ris , fornacique immifllim liquefeceris. In-
venitur & nonnunquam in terra rubra, &
flava, minera ferri faciie in arenam attritu
refoiubilis
, aut etiam inftar maltse mollis;
in cujus coiligendis glebis te tempus perde-
renolim,cumnilboniinderefuitet. Ut^n-
tem ferri puritatem , homtatemque cognofcas,
ficoperare.
Primo. Mittaturintrafortelixiviumcu-E*!fm/*
jufvis minerae fpecies , & deinde poft ali-
quodtempus extrafta, igniquefuprapofita,7m'.
folle applicato paulatim ignem exfuftles,
diligenter bullulas,variiquecoIorisvapores
obfervando
;
quos fi obfervaveris , id lu-
culentum varii metallorum commercii
fi-
gnum eft; fi fine coiore,& buiiulis, optimum,
&compa6liffimum/^rrw efle, judicabis.
Secundb. Ferriboni fignum eftboluster-
rafufca,&moliis,pinguifque, quse dentibus
apprehenfa, nuiium ftridorem excitat.
De Ferri in Chalyhem tranfmutatione.
QUomodo exferro Chalyhs jiat
,
procefliini
totius, ea qua potero, brevitate , & cla-
ritatedefcribam.
CumC^^j/y^jniiiiialiudfit, quam ferrum
adultimumperfetlionis fuie ,
puritatifquey?<?-
tum reduBum : quod duplex eft : Naturaie
&
Artificiaie. Naturale uti paucisinlocisre-
peritur , Ita Metailici liquatores Naturae de-
Hh feftum
m ctrc l
nitatim
2^2
MUND! SUBTERRANEl
Se^.W.
fedum fupplentes, ferrum quodvis eain-
genii induftria, quam fubjungam , in chaly-
bem
convertunt.
Fenideco-
Primo. Accipiunt yerr^OT
,
jam,utifupra
chliytm
didlum fuit, in fornace probe exco^um
,
ejus
commutit-
quantitatis, quse eorum intentioni fufficiat;
*"'
lioc in partes minutiffimas rumpunt.
Secundo. In foco Vulcanio conftituunt
receptaculum rotundum pro chalybis confi
Paracelfus
, ejufque fequaces tranfmuta-
Paracclfus.
tionem perfeftam unius metalli in aliud
^^^^. .^
^
affirmant, eo forfan
fine&intentione, mtrln"mZZ
artem illam magnam de ridiculo illo lapide
*'"
"""
'?
philofophico tantopere jaftato
,
quem ^c^'''^'"''
perfedlamtranfmutationem
fubire
dicunt,
conclamatam concedant. Sed enim
hanc
vel ipfi metallicarum fodinarum
praefides,
mira in metallis eruendis, lavandis,coquen-
ciendiquantitate, majus, minufveexluto,
difque peritia
, aliarumque arcanarum
re-
cujus una tertia pars fit argilla, duae vero ter-
tiae fint carbones in pulverem redafti , opti-
me aqua mifto ,
amalgamatoque compa
rum notitiiinftrucfti prorfus non dicam
ne-
gant , ut potius rideant.
Certe,quemadmodum Vaterjoames
Scbaf-
ftum, in cujus centro foramen fiat,per qnodferus mihi fcribit, in Hungariae fodinis,quas
folles ventum exonerare poflint ad exfuf-j^ClTCtlgtunDtdicunt, magnofaneCsefaris
flandos carbones. annuo proventu, ex ferro ses optimjenotas
Tertib. Hbc receptaculum tum ad igneum confici : quomodo vero in hac Metallome-
fervorem reverberandum
,
tum adferreo- tamorphofi procedant, etfi in O^avo Uhr9
rumfruftorum, carbonumqueimponendo-jmodum oftenderim
,
hoc tamenlocopau-
rum congeriem firmius retinendam ,
lapi-|cisillumrepeterevifumfuit.
dum circumpofitione, veluti muro quodam Ferrum rubiginofum , &inutile , uti va-
muniatur. jriorum veterum inftrumentorum fupelle-
Quartb. Totum hoc receptaculum carbo- 6tilem accipiunt, atqye fornaci inditum, ad
nibusufqueadfummumrepleatur, qui ubi incudemreduftum
, intenuiffimaslaminas
foUiumfollicitationeinfummumfervorem extendunt : Hoc perafto, liaslaminas rivi
jeftuaverint : ita porrb procedunt: vitriolati
,
qui in profundiffimis fodinarum
Quintb. Ex ferro in chalybem conver- cuniculisprofluit,fundoimponunt ,impo-
tendo, & in fruftula commmuto, particulasifitasadnonnullosmenfesrelinquunt. Con-
paulatim una cum contriti marmoris, alio-
ftituto itaque tempore rivum adeunt , & la-
rumque filicum fufilium pulvere mixtas
fparfim intra coacervatos carbones jam fuc-
cenfos injiciunt, & hoc pafto ferrum faci-
lem fufionemintra receptaculum fuftinet.
Sexto. Hocperafto,exeodemferrojam
minas in pultem fubflavam amaiagmi ad-
inftarabiifi^ereperiunt; hifceaeri, ventis-
que expofitis in optimaenotae^giinduratur,
Atqueficproceditur Neofolii in Hungaria.
Quasritur itaque, utrum verahxcferriin
ante virgas mallei vi coaftas intra hujus re-
(^s tranjmutatio dici poffit? Dico , veram hic
ceptaculi fufum liquorem impofitas qua-
tranfmutationem dari minime pofie.cum
tuor, aut quinque horis relinquunt, con-
non totum ferrum inaerisfubftantiammu-
tinuo foUium vento ignem
, carbonefque
tetur,fedexaccidentetantum;meexplico:
follicitando , necnonferreavirgalongioreiCumenim in vitriolo infinita aerata corpu-
^erriin*3
materiem tamdiu movendo, circumagitan-
fcula inexiftant, & quemadmodum illa ma-
Sifi"?
doque,donecvirgarumferrearumpori,fub-iXimamfympathiam cumferro habent, itz&modw.
tili fufae jam intra receptaculum materiE:quoque fit, utftatim ad ferrum confluant,
fubftantiaexpleantur:quodubiopificesob-iatque in ejus fe poros intime infinuent.
fervaverint, ftatim forcipeunampoftalte-|Cum verb ingentis acrimoniae fpiritibus
ram ereptam fupraincudem malleis parum-
;polleant, hinc intraferrum infinuata , illud
perdiftenfas, inprasparatofeorfimaqujefri-mox rodere incipiunt , ufque dum omni
ModMcha-
gidaB balneo extinguunt : quas fi necdum
'pinguedineferriconfumpta,ferreafubftan-
cieatu"^'
debitaperfeftione fibi conftare deprehen-jtia
diflblura
,
in fcobem
, feu rubiginofum
derint,denuoigneofufaemateriaebalneoin-!pulverem
abeat : corpufcula verb vitriola-
jiciunt, & hoctoriesrepetunt, doneculti-
mam perfe(?tionem
confequatur. Ita autem
hac induftria depuratur, perficiturque , ut
duritie
,
compaftione
, colore , laevirate
, &
nitore, fpecificam a ferro differentiam in-
duifi^e videatur. Non
nefcio, aliosquoque
hujufmodi candefafta
ferramenta, in certis
herbarum fuccis extinguere
infigni fane
fuccefili, uti inpracedeKtilus
pditeiecimus.
De ferri in ces
tranfmutatione.
Jl/jT
Agnum inter Chymicos
, & Metallur-
gos de ferrt in
(Es tranfmutatione
diffi-
dium
eft
;
quod omni
,
qua fieri poteft , dili-
gentia,
modo
opportune
decidendum eft.
ta in confumpti ferri locum fe fubftituen-
tia, nativa tum ferri, tum propria pinguedi-
ne, inunam mafiam conglutinantur, quss
primbquidemintraaquammollis, aeri ta-
men liberiori,ventis,Solifque radiis expofi-
ta, in perfe<5tum as induratur; atque hoc pa-
do idem fit
,
quod antea fuit : antea quidem
per ipforum corpufculorum in aquis difper-
fionem , modb per eorundem a ferro trafto-
rum unionem. Si enim vera hlc daretur
tranfmutatio , nil amplius ferri fuperefl^t:
Sed experientia docet.tantum ferreasrubigi-H*;/iwOTi>-
nis manere, quantum fere mafl!a prius ferrea""^'
pendebat : 8c ut hujusrei experimentum ex-
a(fliusfuraerem,fupramemoratifodinarum
Hunga-
LIB.X. DE FODINARUM CONDITIONIBUS.
r<r^.
X.
Htingaricarum praefides per fupradi(?tum
Patrem Schafferum, phisilam di^x aquae vi-
triolat3E,una cum folea equina ex media par
te cuprea , ex altera ferrea pro eorum in me
E'/"'"'^^'^'
benevolentia tranfmiferunt. Huic itaque
%re fmn-
phialss filum fetrcum indidi ,quod inttatri-
vitriolata per auream venam tranfeunte
.
Quod deinde in sere minerali non tanta au-
ri copia eruatur , ratio eft
,
quod plerumque
terreftribus fordibus involutum ,
exiguam
auri copiam illi inexiftentem praebeat. Si
vero aurex venas aerofa conjunfta fuerir,
non video
,
quare non eadem auri copia
,
qucE ex asre vitriolato
, inde educi queat
.
Dependet itaque ea folutio ex eo
,
quod
Chymicus ille in xrofa fubftantiaauroin-
ope, in vitriolafo vero asre auro divite expe-
rimentum fecerit ; ut proinde nii in hoc
admiratione dignum occurrat. Quomodo
vero ex Arqento , exquo omneaurum jam,
ut fcribit , extradum eft , nihilominus ex
uno lotone tantum adhuc auri extraxerit,
quodexferroperaquamvitriolatam iit, &jquantumoftogrofrorumpretium erat:Ar-
^reamm
illud, quodexmineriseruitur,reperit: ex canum hifce verbis miiii communicat
:
^'^^^''^,7
cupri fiquidem arte peraquamvitrioiatamAccipeAntimonii,tartari,faiisnitriunam
/"" -
ftum.
duum totum confumptum fuit, puite in fun-
do reiifta
,
qu2 a fcoria feparata purum as
reddidit,fcoria autem fere ad ferrei fiii pon-
dusacceffit.utproindedeiiocnegotioa ne-
mine amplius dubitari queat. Eft & iioc ad
miratione dignifIimum,quodPater>S'c:/.7<j^f-
na de quodam Medico fibi muitum fami-
liari, magno Ciiymico,fcribit , eft ei nomen
JDiffereMiaMorlandus : liic frequenti experientia do-
'tMil&m-^^^
,
magnam differentiam inter cupmm.
Experime-
ex ferro confefti centenario, 2 5-
iotones auri
tHmrarum.^^
extraxifTe refert , cum ex cupro minera-
rum ne quidem fex iotones educere potue-
rit, rogatque a mea tenuitate liujus rei ra-
tionem. Refpondi, id mirum non Q.i^Q, cum
enim aqua vitriolata nonatramentofis tan-
tum corpufculis, fed & aureis una cumvi-
trioio ex propriis venis abrafis profluat,
liinc fit, ut ea a vitrioiatis corpufcuiis ex na-
turaii fympatiiia attrafta in unum intrafer-
ri poros confluant, ferroque confumpto , in
unam farinaceam maflam in fundo fubfi-
dant, ex qua deinde aeris ambientis ficcita-
te indurata aurum id eiiquatione feparetur.
Quanto autem per ditiorem auri venam
fluxerit aqua vitrioiata , tanto major asrofis
corpufcuiis auri copia inerit
;
quod tamen
nequaquam fieri pofTeputem , nifi in aqua
unciam ex fingulis, commifceanturfimul,^"^'^"
&faiia frigidafontanadiiuantur, a quibus
fi unam unciam Argenti feparaveris per
cupeiiam, iddabitunam unciam auro ofto
groffisaequivaientis : Siverbfecundbliujus
experimenta cum eodem argento feceris,
niiiil extrahes, argento remanente fteriii.
Miratur autem
,
quomodo ex Argento , ex
quo omne aurum extraftum eft , nihilomi-
nus aurum adiiuc fubfidio didlorum ingre-
dientium extrahi poffit. Dico itaque , fal-
fum efTe
, omne ex argenro aurum extra-
ftum fuifle, cum Argentum non ita depura-
ri poffit.quinadiiuc aiiquaeparticulaeeiin-
exiftant
,
qux poftea Antimonio
, in quo fem-
per nonnihil auri inexiftere omnes Cliymi-
ci fatentur, auds, aurum iiiud ad odo gros-
forumpretium exaltant.
C A P u T XI.
De Salifodinis
, Salifiue
pr^paratione.
Cap.Xl.
^Uamvis in Sexto Lilro ubertim de
'
Sale egerimus
,
quia tamen interim
-exvariis partibus , variai dey^/i/o<^/-
nis reiationes tranfmifTae funt
,
quae magno
emoiumento non carent, iioc locoeas ap-
ponendas cenfui.
Prima Salisfodina occurrit in Superiori
AuftriaTraunkirchii : Altera in Tyroienfi
comitatu ; Tertia in Burgundiae Comitatu.
Et primoquidem inSuperioris Auftriaefo-
dinis , uti ad me fcribit Pater JoannesEiffert,
ex Traunl^irchienfi Societatis noftrjel^efi-
dentia : Aqua exfalifodinis vario jamfaie
imbuta extrahitur
,
primo rota fituiis ii-
gneishauftrifqueinftrufta e fofiisextrahi-
tur,& in canaies efFufa ad fartagines, Sc con-
camerata receptacula, in quibus femper pro
occurrente necefiitate ad cofturam ferva-
Modm j;.tur, emittitut. Utuntur &trochieis fine ro-
^'mm^Mi
^^' ^^^ ^^^
^"
peritrocliio
,
uti Statici nomi-
wflw%
/'."
nant : eftaxis rota,veIve6libusinftruftus,
"
qua a foflToribus uno, aut pluribus , fune axi
circumpiicato,
haud fecus, ac veru volvitur :
J
TOM.II.
Funis ex utraque parte vas hauftrorum ad-
nexum liabet, ita ut unovafe aquafaiina,
pleno adfcendente
, aiterum vacuum de-
fcendat , ut in Figura apparet. Utuntur &
Antiiis
,
quae aquam faiinam in vas adinftar
doiii vinarii efFundunt, & ex iiis poftmo-
dumapertis
epiftomiis aquaper canaiesin
deftinata loca deducitur ; aqua verb hsc ex-
Hh % trinfece
!44
MUNDl SUBTERRANEI
5'f^.IV.
tJ^Jnfecedulciseftprimb,
&dataopera, in-fneminfiltro nilfereremaneatprssterdimi-
traconcamerata,utvocant,
fodinarumfalisldium uncise
,
qus inftrumentisadhsfit, id
receptacula,
quasj^antioj vocant, derivatur,
ubiexj^/i^^wier^dilutionetotainaquam
falfam convcrtitur , &ubi jam fale fatis fue-
rit imbuta, diftorum inftrumentorumbe-
neficio ad cofturam foras extrahitur. Si
vero extra aliquis aqus dulcis defedus oc-
currerit, tum gleham falinam in coriaceis fac-
. cis in frufta comminutam foras extrahunt,
& deinde ad locum.ubi aqua dulcis fuppetit
eveftam , eidem , ad enmfak impraegnan-
dam injiciunt, & ad coduram confervant;
ubi verb aqua dulcis fubterraneam fodinam
falis tranfit, uri Salisburgi, ibidemmajori
compendioextraftam jam, & prsparatam
inculinamfalinariamper canales coquen-
dam ducunt ; ubi fubinde jquafalina multa-
rum orgyiarum profunditatem habet. Re-
Baronius. fert Bjronius in fuis Annalibus, in hujufmo-
di fubterraneJs
lalinarum aquarum ftagnis
corptuhu-
Anno I z6o, ni fallor , integrum humanum
^TJiLcorpusinventumfuifTe,
quod nuUampror-
inventum.
fus
corruptionem
paffum erat, adeo recenti,
& nivea carne, tamvividaoculorum acie,
ut vitam mentiri videretur, ac proinde Mo-
nachii ob eximiam rei raritatem Duci obla-
tum
,
qui iftiufmodi deledatus fpeftacu-
lo . dum illud intra Gazophylacium con-
dit, tunc illud aeri veluti inafluetum , fta-
tim in falinum
liquorem defluentibus car-
nibus,
refolutum fuifle dicitur. Sedjamad
Scopum.
Sunt in AuftriaSuperloripropelfchlen,
Halftad^&TraunkirchenmonteseditifTimi,
intraquorumuterumlacus, & ftagna tum
omni mineralium aquarum genere,tum po-
tiffimum fodinisy//j confertiflimi
,
qus fu-
pramemoratomodo
in aquas dulces deri-
vatas , in falfam
degenerant lympham
,
quB
deinde per canales in fartagines falinarias
derivatur. Scribit fupracitatus Pater , ex
monte
,
quem ^rtai&Cl*(]
vocant , aquam
hancfalfamadquatuor milliaria Germani
ca ad fartaginem ufquejuxta lacum fitam,
in locum
eft, nil fere pereat. Alterum eft varie colora-
tum, Scnuncfubrubri, nunc violacei, nunc
obfcuri coloris reperitur, quod tamen uti
vifcofum eft , & fulphureum odorem prodir
,
ita paffim relinquitur. Ex primi generis fa-
sprittu
le fe extraifle refert fodinarum praefeftus
siUiT'''*'
halfamicum jpiritum , &oleum, in extrahen-
dis rebus, morborumque curaprxftantiffi-
mum. Obfervatum quoque fuit a fofloribus Fodmn
fub certo annorum curriculo fodinas novo'^'""''''"",
novo Satt
/a/erepleri , decujus rei veritatenemodu-r/./wr.
bitare debet
,
quemadmodum alibi in hoc
Opere oftendimus : fi enim metallorum
quorumcunque randem,lapidumque fodi-
nae jam exhauftaz fuccefTu temporis nova
foeturarepleantur, quantomagis Salisfodi-
nx? Cumenimhalitusfaliniexintimister-
rjevifceribuscontinub expirent, hinc ubi-
cunquecorpusconfimile, & homogeneum
reperiunt,ibifrigorecondenfatacorpufcula,
mox magnetica quadam adlioneuniuntur,
unde cum tempore novumjalis incrementum
emergit.
In Auftriacis falinis, utfciant
,
quando
inlitume;^-
aqua dulcis fale dduta
fufficienter falfaz^co-
!J^^^/^^
dtionemaptafit tali utunturexperimento:s/"^^-
Lignum durum in formam pyri torno ^d-^^"^^^'*"
aptant, ut in/^. A patet ; intra cujus umbili-
Lehetum
VtlftitM.
cum nonnihil plumbi infunduntin O, tan-
tumnimirum, quantumfufficic adhoc, uc
mergatur in falfa aquaufquQ adpet/olum Y,
qui fi meditdte fua extra aquam natet, ju-
quem an^tratf}
vocant
,
perjflam oftendit , Sc fufficientem aquam ad
24 millia canalium fibi invicem innexo- jcoquendum
; fi plus mergatur, vel minus,
rum
,
quorum unufquifque decem pedes iinfufficiens repuratur. Verum cum hxc
Geometricos longus eft , derivari ;
fartagi
nem verb ovalis figurs ex tribus aliis maxi-
mam in latitudine triginta,inIongitudine
fexaginta pafTus, profunditatem vero habe-
jtnnui re- te tion nifi pedem cum dimidio. Ex hifce
dituiesaie
p^j^^j Auftriacos Principes Archiduces ha-
bere dicuntur in annuis reditibus oftin-
genta millia florenorum Rhenanorum una
computatis expenfis
,
quae ad iiooooFlo-
renorum millia excurrunt. In diiflis Hal-
ftadienfibus monuhus dupltx falisgenus re-
peritur : prius folidum
,
purum & inftar
cryftalli nitidiffimum e^,yQmmj~al gemma
dicjtur, quod perignem Naturasadtantam
perfeftionem
, & maturitatem deduc^um
ita fixum eft, ut de fex unciis poft folutio-
praxis nonnullas imperfeftiones involvat,
id multo meliori . exaftiorique experi-
mento expediri pofTe exiftimamus
,
quod
hoc loco Empiriftis communicandum du-
ximus.
Sic age. Primbponderabisaquam,qua-
inflrumen.
cunquetandemquantitate,qu3e jam expe-^^^j"|J/
rimento comperta fuit fufficiens ad coftio- magis con-
nem. Hoc perado , tibi phialam A B , cum^""''"'
collo oblongo fieri
,
quae in uterum C ex-
tumefcat , a vitri conflatoribus cures, cu-
jus longitudo A D
,
j
palmi partem conti-
neat, ea prorfusTfg;*'-^ magnitudine quam
hic vides. CoiJum gv7id\hus quotcunquetan-
dem , verbi gratia , decem fignetur. Hoc
perado, intundatur in didampbialam ar-
Cap.%1.
3W/>a pro-
prietcu Sa-
lii.
LIB.X.
gentum vivum , deinde
hocpafto iiitra aquam
pofitam examina.quem
gradumnotet: optime
autem feceris , fi tan-
tum argenti vivi im-
miferis intra phialam
,
ut intra aquam pofita
phialaadquintum gra-
dum fubmergatur. Hoc
perafto
, vel fignatu-
rihermetica, wd. cera
A , orificium phialae
quam arftiffime clau-
des : & habebis Inilru-
mentuminfallibilenon
tantum ad fufficien-
tiam co(5lionis explo-
randam aptum , led &
ad omnis generis a-
quas, quantum videlicet/d//j- contineant, ex-
plorandas, mire opportunum : hoc enim in-
tra falfi aqua repletum vas impofitum , fi
prscife ad quintum gradum fubmergatur,
jam certus fis , aquam concoftioni aptam : fi
vero infra quintum gradum fubmergatur,
idplusSalisaquam tenere indicium eft: fi
vero fupra quintum gradum fubmergatur,
id pro ratione fubmerfionis majoris aut mi-
noris, minorem Salis portionemhabere fi-
gnum eft. Ratio luculenter patet
,
quanto
enim plus falis aquse ineft , tanto minus fub-
mergetur in ea pondus
;
quanto minus falis
aqusinextiterit : tantoponderofum corpus
plus in eaprofundari adeo certum eft, ut de
eo nemo dubitare aut poflfit aut debeat;& pa-
tet innavibus, qua; in Tybri plus mergun-
tur, quam ubi mari concreditsfuerint, ibi
enim fubinde ad tres,aut quatuor palmos ob
marinse aqus ex falfugine denfitatem altius
attolluntur. Experieris quoque , fi hoc In-
llrumentum aquae dulci puras impofueris
,
videbis idquafi totum teftumiri, quiauti
aqua eft puriflima, & fubtiliffima, itaquo-
que pondus phialx fme refiften tia quafi fun-
dum vafis , in quo aqua ponitur
,
petet. Sed
haec in primoTomo fufius deduximus.
Hoc loco non modicumdubiumabHa-
lurgismihipropofltum fuit : Curaquaadcon-
cctiionem apta
, medietatem quandam/i?^e?/',
itzuttion mmium
falfa fu ,
neque minus
filfa,
nam uti fupracitatus Pater Joannes Ei(J'ert
mihifcribir,experimenroconftat,fifruftum
Salis folidum quantumvis mag'num dulci
aquae injeceris, ea tamen
nonplusindeat-
trahet
, quam neceffiirium
fttadconcoftio-
nem, ita ut aqua, fufficienti falfedine imbu-
ta, veluti naufeabunda, abulteriori
attra-
ftione cefTet , adeoque fruftum
impofttum
integrumremanear. Quod ut folvatur, Di-
co, hujus rei ration em aliam non efle, quam
quodaqua
non plus, aut minus
appetatde
Sale
, quam quantum requiritur ad falfedi-
nem fodinae
primigeniam ,
& nativam ,
a
Aliud ad-
tntrationt
DE FODINARUM
CONDiTIONIBUS.
245
Natura in ufum hominum tali , & tali tem-
peramento digeftam
,
quodubiobtinuerir,
nil aliud requirere videtur ; & experimento
exih
conftat in pifcihus
,
qui cum perpetuo in fal-
"""
fuginofo mari degant, ex falfuginetamen
tantuminfederivent,
quanrum Naturaad
fuftentationemeorum,necpIus,necminus,
requirit; quod & in fale
artiiicialicontin-
git
:
Nam fi abHalurgis, uti referunt,
pifces
recentes in fartagine falinaria
coquantur,
elixenturque, non plus tamen a fale con-
dientur, quam ad eos edendos opus fit, licet
toti quanti immerfi in fartagine aqus falfas
bulliant. ,.
Sed & hoc mirabile in didis locis evenire
dicit, quod aqua falfa
adfartaginem
, in qua
'"
coquitur,invicinoIocofrigido,ubiinufum
'^"""''
Halurgorum aqua dulcis
hauritur
, adhje-
reat,
& congelafcat aqua falfa , ibidemva-
rias eafque
puIcherrimasjfgwformafque
adeo diaphanas acquirat, ut a
CryJ}a/lo\iK
diftinguipoffit,
&haudfecusacfalgemm2
nunquam rotunda
,
fed femper
quadrata
figuraanaturainftruftsreperiantur.
Quod
cauf^red.
vero in illo frigido loco
nafcantur,
alia cau-'^'""'-^''''**
fa non eft, nifi quoddum
Salinvicinafar-^"'"''""''
tagine coquitur, halitus,
vaporefquefalini
elevati.ubifrigidum
illum locum
incurre-
rint, ibidem condenfati,
ineas,quasdici-
mus, formas degenerant.
utienimignisvi
ab omni terreftri fcoria
depurantur
fubli-
matione,itaquoqueconjunftos,unitofque
frigore loci , non nifi in
cryftallinam
trans-
parentiam coagulari
neceffe eft.
Additur, eodem loco candida corpora re-
sactharea
periri, ita a Natura
elabqrata,ut a facchareis
^*/f
* ^"
bellariis diftingui non
poffint : Cujus rei ra-
tio alia non eft
,
quam
quod vapor cum rer-
reftribus adhuc, nitrofifque
quilquiliis infe-
dlus fit, unde frigido in loco condenfatus,
nonin diaphanam, fed
opacamfubftantiam
candidam degeaerat.
Eft abhujufmodi
Salinisnonproculre- H>rfr,
mota Hydria
,
Argenti
vivi
fodina,dequa^'"''
tametfi in Capite de Argento vivo multa
egerimus,quiatamenfupracitatus
PaterdQ
multisnonitapaffiimobviis,
qux dehujus-
modi fodina obfervata
fuerunt,
certiorem
mefecit, ea hocloco
opportune
inferenda
duxi.InHydria,ipi/,oftomiIIiariumfpa-
tioLabacodiffita,
argento w^o
feraciffima,
&
maximorum redituum
fodina Archidu-
cum Jurifdidioni
fubdita
fpedatur, de qua
memoratu dignum
referunt
, dismunculos
montanos qukm
frequentiffime
ibi fpeftari,
felicefquefecreduntfofltjres
, fi eos audie-
rint, & communis
opinio eft, ibi folum ejus-
modi daemunculos,
ubi divites ven^ funt,
reperiri
,
audiunturque
frequenter laborare
malleo
,
casterum
invifibiles.
Blafphemos,
jurantes, fiftulatores,
feu quofvis fceleftos
nonpatiuntur; unde
folent foflbres fuper-
ftitiofi indies ollulam
cibo refertam certo
locQ illis exponere,
&quotannis togulam
^<^
5
rubrana
riaar^
vivi
Dsmoties
fubterranei.
246
M U^ N D I S U B
Se^.lY.
rubram
adlongitudineiti pueri,&certotem- 1
pore
coemptam illis veluti munusofFerre,
quod ni fecerint, inclementes, & offenfos
virunculos experiuntur
;
fi fatisfecerint,
beneficos erga fe experiuntur, tantam enim
efTodiunt , malleifque excutiunt metalii
quantitatem,quantam vix pluribus diebus
foffores omni adhibiro labore poffunt : ita
homines Superfliriofos ludit humani gene-
ris hoflis Satanas.
Non procul HydriainfinibusSuperioris
Carinthis fupra Villacum urbem ofto mil-
:ft"'"
liaribus , in valle Ratsthal, mehoris not2 Ar-
fenkum
citunwm ,
candidumquereperitur
:
citrinum uti efl melioris notae , ita quoque
Mercatores Veneti illudinvariosufusad-
hibent
,
quin & ^gyptiis vendunt
,
qui pro-
pullulantes ferpentes
,
qui fmgulis annis
poflNiliinundationemex limo magnaco-
pja nafcuntur , hoc arfenico per agros fparfo
enecant; nulhimapudhujufmodi fodinam
unquam venenofum animal.autvermesvi-
fosfuifTeajunt. Foffores contraArjenici vi-
rulentiam utplurimum certis utuntur un-
guenti refrigerantibus, &Theriaca, larva
quoque vitrea aut veficaria vultum munien
Arftnkum tes. Et quoniam ifliufmodi in fe aurum, ar-
argenu fi-
gentum , & cuprum continet , ita quoque
avaritia humana non obflante tanro vitae
difcrimine, illud fequenti modo efFodere
folent. Primb enim vena exploratur , de-
prehenditurquepercuilione malleorum; fi
enim faxum quoddam percufTum ignem vi-
bret,id luculentum melioris notx Arfeni-
calis venae fignum efl ; deinde pluribus in
locis venas prsgrandibus terebris perfo-
rant, &fadisjamforaminibus, tuboslari-
cinos pulvere pyrio refertos intrudunt,de-
inde fomitem adjiciunt praelongum
,
qui
foris accenfus, ubi attigerit pulverem , to-
tam inmomento Arfenicalem venam fru-
flatim rumpit, ita utpoftmodumextinfto
igne, & fodina refrigerata , frufla Arfenici
fine periculo colligant
;
quod decosTtum de-
inde pofl feparatum argentuminfloresal-
bos,& in vitri confiflentiam deducunt. Fos-
fores in hac fodina ocreis, chirothecifque
induti
, nodu, diuque duodecim tantum
horis laborant : rudis miners centenarius
eruitur 1 6 crucigeris, id efl 6 bajochis : Ex-
purgatx centenarius i
s
florenis : ex cen-
tumcentenariis hujus minerae funt viginti
centenarii Arfenici
puri, &citrini. Haec de
fodinis Auftriacis.
Stlini Ty-
De Tyroleyjjihus
Salisfodinis cum alibi am-
plam mentionem fecerimus, hic reiteranda
non duxi,
cumeodemprorfusmododulcis
aqua intra montesfalfuginofoscoileda^fal-
fugineque fufficienter attrafta
, deinde in
fartaginesoflficinaEfalinariaBper
canales ad
cocT:uram deriverur . Hoc addo, vix in Euro-
pa locum effe, ubi Natura majori rerum va-
rietate
ludat, non enim folum auri , argenti,
ferri,cupri,plumbi,
uti Suazii , fed&pre-
toltnfes.
T E R R A N E I
tiofis lapidibus refertifTimaefl^quarumre-
rumtumSereniffimusArchidux,
tum ejus
SerenifTima Conjux harum rerum fludio-
fifiTima invefligatrix
,
per Patrem Michae-
lern Staudakerum utrique a concionibus me
certiorem effe voiuerunt. Sic vero dicflus
Pater ad me fcribit. Expono Rev. V. jujju MirmTy-
Principum Archiducum Nonnulla admiratione"^'^!'
^'*'
; ^ I r I
catu.
digna
,
qua in Tyrolenp comitatu Natura moli-
tur. Principes metallorum cognitioni unice in-
cumhunt
; ^,
quodmirum e(i injcemina, non eji
peregrina Serenijfma in hac fcientia
, ^ipfa-
met huic lahori
, ac operi intendit : aggreffa quo
-
que eji lapides inquirere, ^fecernere
,
qui ante-
hac ne nofcehantur quidem
, ^ negleiui erant,
cum tamen reverapretiojifint, ^in gemmarum
numerum jure merito venire queant : lahorati
enim
,
^
politi
,
pulcherrimi evadunt,limpido-
que,
egregio colore afpetiui hlandiuntur , ne-
que oculis tantumvoluptatem ^admirationem
pnehent ,fed
cfigni omnino funt
,
qui eximio
etiam pretio ajiimentur. Cuperem ut Rev. V.
fpecimen aliquod videre pojfet , laudaret equi-
dem
, ^ miraretur non agnitai hadenus nojlra
Patrice divitias. Copia ejufmodi lapidum jam
magna colleB:a eji , interquos repertifuntjajpi-
deSfAchates, Chakedonii , Ruhini, nonquidem
tamardentes
,
^fanguinei, uti Orientales,fed
dilutioripurpura
,
qua tamen
reveravenuftij^i-
ma ejt , utfortaj^is apudquorundam oculos
,fal-
tempropter raritatem
,
alteris palmam praeri-
pere poffint.
Mererentur
proJeQohinoftrilapi'
des,
^,fine
mendacio dicam
,
gemmce , ut earum
aliqua mentio cum Serenijiima encomto
, in
Mundo SubterraneoTferd-/. Huc
ufque has lit-
teroiperduxeram,
cumfuhinde Serenijfma col-
locutus, ahilla intellexi, inter gemmas hatienus
apudnosinventas , etiamnumerumfacere Ame-
thyftos.Smaragdos, Corneolios , Turchefias, Gra-
natas , Molochitas
, @
Adamantes parvosqui-
dem,fedtanta duritiei, ut alios adamantesjcin-
dant,necipfifciffuram admittant. Chalcedonios
noflros ait Sereniflima Orientalihus praftare,
Adamantes najci uhi cryftallus generatur : hanc
effe
hexangulam , Amethyftos quatuor angulis,
Granatas duodecim an decem circiter. Porro ex- Orlgtgem-
perientiafe comperijje , ait, omniumgemmarum'"^'''*'"-
principium vel materiam ejje liquorem
, five
aquam per venas metallicas denvatarn
,
qutse
guttatim dejluens
,
primum inTalcum , dein in
gemmas concrefcat
;
pro Talci autem colore
etiam gemmas imhui,
^
has demumvalide du-
refcere , dum ex montihus devoiuta
Oeniflumi-
nis aquis perluuntur
;
illas vero
,
qua in ipfo
nataiifolo , hoceft,in montium cavernis eruun-
tur
,
necdum tantam duritiem
induifle. In amne
quoque
,
qui Sil vocatur,
^ nonprocul Oenipon-
te Oeno
fe
mifcet, fiilices paulatim
^ proceflli
temporis
flavo
colore tingi :
fuit aliquando
Inc amnis
, ^
fortajfis etiamnum
eft, aurifer,
SedhaecderarisTyroienfis comitatusfufB-
ciant.
De
Cap. XI,
LIB.X. DE FODINARUM
CONDITIONIBUS.
T)e Saiinis 'Burgundice.
H7
/^Um more mihi folito ubique locorum
^cum Viris eruditis literarum commer-
cium de rerum naturalium arcanis in Mun-
di Subterranei fubfidium inftituilTem, &iri-
teraliosEximiumfane,
& doftiflimumvi-
rum Joannem Msnecard Canonicum , & Suc-
centorem SanB^i Mauritii de Salinis Bur-
gundiacis confuluifTem , is uti ad omne ob-
fequiorum genus prseftandum
,
promptilTi-
mum fe exhibuit , ita quoque nil non egit,
quam ut exadam mihi , &accuratam de Sa-
linarum,qu3E/ Burgundia vifuntur, celebri-
tate nominis infignium, addito rerum efty-
po, informationem daret : quoniam vero
hus nova tam aqucequamfalisredditincremen'
ta, (experimento quoiidiano etiam nohiiis Petri
Chaudes, qui pene a puero,titulo hareditario
Oeconomia hujufmodi prafuit ) neque turhide-
fcit unquam, veldeficit,
nifiquodreflante Borea,
qualitate nonnihil,

quantitate minuitur. Ca-

terum aqua hujus Lihra. centum viginti quinque
dant falis candidiffimi
^ optimi mediante
ignefuhjeBo caldariis
,
quatuor circiter decem-
pedarum diametralis latitudinis
, &
pedum
trium altitudinis
; adeh autemfalita efl Jqua
hac, ut
nifi
aqua
ipfa ,
dehiliorihus aliis inter co
-
quendum temperetur,
falipfuminformam ma-
ritimi falis coalefcat ^coaguletur. Quod rur-
fum valde notandum ejt , murta
ipfa ,
quafuper-
fuitpofl concotiionem ,ficateris mifceatur aquis
iiterae ejus multum falis fapiunt , eas hic ad ,
dum igni applicantur
, ^dofim , ^
quantitatem
uotam
pofteritatis teftimonium apponendas duxi. fa^^s
auget,
^
qualitatem,ut centum aqua lihra^ignHm.
Ita autem fcribit
:
i viginti olo ^ interdum plures reddantfalis
Mandat autem Rev. V. Paternitas nonnulla optimi.
fihi
de fuhterraneis noftratihus thefauris tran-\
B. Priori vicinus
eft digitorumtantum qua-
lint
fali-'
fcrihi. Provinciar/s hanc mihi demandatamni-'
tuor interftitio
,
vocaturque Scaturigo canalis"*"
^'
misgeftio,dummodoftilideformitasrerumma-\plumhei : Sourcedu canaldeplomb. e vivo
jejiati nihil detrahat, aut veritati. \falitfaxo,fecumquefcrupuIos
,feu aremlas Zi-
Salinis itaque hona noftraforte lufus Natura j
nahari aut
coccofimtles colore trahit
; priorifeu
falfifuhfiliunt
fontes
,
qui
quafide terra vifceri-
i quantitate,feu qualitate nonnihilimpar ;proque
bus adeoalte
depreffi,
prater naturam exiliunt, i centum aqua lihris viginti quatuor tantum falis

in altum fuopte
fe
provomunt. Sunt autem i
di.Q.^xc2Lti^\mifuavifque acrimonia reddit
;
per
Salinae , urhs antiquiffima , Sequanica Burgun- ajiatem autem uterque lihra unafalis minuitur,
dia
, feu
Comitatm Burgundia Caput , in Valle
'
ille
24
tantum
, hic
2^
fasneratur. Uiriufque
Scodinga Romano itineri Regum
@ Confulum, I autem ad
ufum optimum commifcentur aqua,
imb&JuliiCx{a.ristemporihuspervia, (quod ^ in commune conceptaculum tranfmittuntur
plurihus demonftraripotefi)fita ;
Vallis autem\ ad ufum : Nihil in hoc a primo diverfum
t
omnis nemorofa primitus circumjacentihus per
|
quoad tempeftates aut ventos , cateraque.
gyrum caftellis tanquam confita, donec armenta,
j
C Scaturigo novafeu recentior, la nojivelle ?
Scaturiga
^greges totos dieshauftushujufmodiavidiJ/i-lSomce : vix pracedentihus dijfmilis ,
nifi^'*'"'"'"'*'
maindicio fuerunt latentis necdum
fatis cogniti
;
quod folam circiter ejftuit unciam
,
viginti
heneficii : diverfis
regnata
eft
Principihus: nunc
\
tantum
&tres lihras falis coagulat , utiliter ta-
autem Invi^iJ^imiPhih^pi Hifpaniarum Regisl men mifcetur reliquis : quia nonnihil
ahfimile,
titulos auget
, ^
Dominia. Caftrorum alterum\ (fuantum ad ventos , tempefiates ^imhrespa-
portis Urvis impendet
, ^mcemhus , nativitate , titur
lontes
Salini.
D. Fons quartus, le Durillon di^ius, ah aliis 4
F"^*
pedum
fex
intercapedine tantum
diffitus : Li-
hram unam
^
ampliiu ah
ipfa origineprovomit,
perennis omnino
ficut
cateri , nec unquam vel
minimum turhidus. De media arena in altum
faliens
hullit. Quia porro nonnihil aquarum
dulcium
fihi
fociat
,
feptem tantum fnlislihras
pro centum aqua feenerat. Veruntamen nefcio
quidportentofum cognovit inhocexperientia:
ne altijitme furgunt,alteroquemilliario,^ am-\quando enim per Caniculam priores minus co-
Mirusefei
plius ah urhe ipja dividuntur. Horum omnium ! gnofcuntur, hic nativa honitate increfcit, proque^"' H*
in medio
, quafi
centro Saliti fontes
ehulliunt, ; centum aqua reddit circiter quindecim autfex-
**"
decim falis lihras,femperque eadempuritate
^
quantitate
effluit ; acproinde aliis tunc temporis
utiiiter commijcetur,
^in commune conceptacu-
/w,(Cuppam vocant, la Cuve) tranfmittitur.
E. Sex paimorum circiter altius defluit ca-
S^-^o^U
teris , la viel puifoir,
quafi
dicas,vetiishzu-
ftorium : Imofpatiotrium perticarumahaiiis
divifum , omniumpracedentium ahje^ifimum,
quippe fex tantum falis lihras pro centum coa-
guiat. Quiatamenexfuperiorihus officinis , iu
quihus coquitur
fal , ^in certasJormas
effingi-
i

tMr^
Divi Claudii Principum Saiinenjmm SandiJ^i
miperquam celehre, Bracon vocant: Cateraper
juga montium
,
qui urhis collimitia definiunt,
eminus proJpeBamunitionum vicesimpient, ho-
ftihus injeftifiima.
Inter duos
oppofitos
montes
ah ortu
, ^ occafu vaidepraruptos
, ^
arduos,
Meridianus Urhis, mcenihufque hincindeparai-
lelis,per radices eorundem montium diftenditur:
reiiqui autemmontesaMeridie ^
Septentrio-
quorum proinde vTtohiyfM fidum
mandamus,
una cum admiranda m.agis
,
^ diverfa quaiita-
tum intenftone
,
quod in anguftia
odo , aut ad
fummum decem pedum dtfferentia ,
differentes
fontium fcaturigines quaiitate ferveant
, ^
quantitate faiiant : quorum rurfusindiciano-
tisiitterarum hicfuhje^a damus accuratius.
A. Fontium
defignat
optimum, quiper tenues
arenas inter rupes duas, ac vivos iapides, ah imo,
veiuti exoiia, ehuiiit copiofifime
,imo copiofms
per
Auftrum,
^muitos imhres
,
quihuscejjanti-
machim
defcripM.
248
MUNDI SUB
Se^.lY.
tur,fal
deciduum
per occultos meatusin hujus
ori^inemjiillat ;
Unclefalitur ahunde, aliis mi-
fcetur,
utiliter comoquitur
,
pracedenti pene
par, temporum, tempejiatum, ventorum, aut im-
brium jimiliter commoda uel incommoda pati-
tur,
augmentis parihus &
decrementis.
HauilorU
F. Rotula e ferro
,
qux in alveum communis
conceptaculi deflua ex canalihus excipit aquas,
quarum cafugyrat, donec completo receptaculo
impedita per fuperficiem
aqua exundantis rota
ipfufefiftit, ^heneficiofuniculi
axi illigati, qui
redditur inutilis , rota quiefcente , campanu/a,
quie monitoris fuperioris implet officium , indi-
cio muria exund^intis , muta redciitur , tuncque
fine
mora
,
qui elevandis aquispraeft , muios aut
equos altenus fuperioris rota axi tranfverjo
implicat,
quofit,
ut reta rota impiicata per ohii-
quos radios , doiiolis ahietiais rudenti attextis,
Jaifa ex communi receptacuio in fuperioremai-
vcum elevetur , ex quo poftmodum unoque da-
Hyio
,
per piumheos euripos ^
canaies diflri-
huitur diverfis epifiyiiis in concoquendi faits
officinas
,
quas Bernas foc<?/ ,
admirando
fa-
ne artificio
,
quod ex figura penefatis intelli-
gere e(i.
G. Alveoius
,
qui in commune conceptacu-
lumfaifas, quafunt utiies, comportat.
H. Commune
feu
grande conceptaculum: la
Grande cuve.
I, Canalis
feu
aiveolus
,
qui quarti fontis,
quem Durillon vocant , aquas vehit , cum aquis
dulcioris fontis influvium
per inferiores meatus
projiciendas.
K. Gradus
,
quihus ah alto in imosfontes de-
venitur.
L. Dulcioris aqua , ac hene potahilis aquce
fcaturigo , oBo circiterpedihus a canaliplumheo
difiita,nonnihiitamenfapitfaifuginis, ut etiam
pro centum aqua iihris , auas veiquidminus he-
ne coEla
fit
redditura : quod tamen vix
guftu
percipitur , ac protnde tanquam inutiiis ahjici-
tur. eodem verh artificio,quo falfaeievaturper
infirumenta fimilia ^
campanulam , ne ah
ipfo
conceptaculo
feu
cuppa, Gaiiice Cuve
,
perrum-
pente aqua dulci,falfa mifceatur , neque minori
diiigentia regitur. Caterum dulcis hac nuilo
tempore augetur aut minuitur, neque vento quo-
visflante
, five
Auftro,five
Borea turhidior eva-
dit, aut ahundat magis , aut deficit ,feduniformi
conatu
fe
prodit femper.
M. Rota hreviorferrea diametripedis unius
^femis
,
qua aqua duicis
defluas excipit aquas,
ad indiandum
,
quam
pienumfit grandius rece-
ptaculum
, ficut df^fuifis diximus.
N. Conceptacuium
, five
cuppa duiciorii a-
qua-
O. Canalis ejufdem aqua
,
qua influmen ah-
jicttur.
TERRANEf.
P. Canaiis aiter
,
quo deducuntur
faifa
iftfa'
linas fuperiores.
Q.
Aiveoius alter
,
qui excipitfaiientesper
doiioiatotidem faifas , ^ advicinoseuripos
&
lepifiyiia, g^^^Tourets vocant, deportat.
I
Catera
,
qua in figura
fufius expiicantur,
I
ideafunt ingetitium fornicum , ampiius
fuh com-
I muni pavimtnto fexaginta pedes inferius de-
I
prefjorum : qua omnia
,
qui cominus
introfpi-
\ ciunt , haud ahfurde o^avum Orhis miracuium
\pradicant. Qui autem de hisfapientius
^accu-
\ratius Phiiojophorum more ratiocinari praju-
I
munt, non pofjunt non admirari, quod olingen-
tis circiter miilihus
p^Jfuum
ah maritimis divi-
dimur
,
quihus addendm
eft
urhisfitus utfupra
defcriptui montthus praaltis
,
quaquaverfus
,
vaiiatus. Deciivia namque montium tam qui Oc-
cafum refpiciunt
,
quam Septentrionem
, ^
qua
, mediafunt inter Septentrionem
^
Ortum
, lapi-
^''^'W-
j
dem Thracium
,
quem Leodtenfes Houiile
vo-feraxc7m-'
I
cant , copiosefatis , maxime in agrorum uiigino- P"^-
fis
nutriunt , concoquendo faii aiias
aptifiimum^
\ nifiquod
nidore ingratiffimus , ejus autem acri-
!
monia nonnihilfaififapit.
His addendum
,
quod
\reliqui montium maxime qui ad Auftrum ver-
\
gunt, aitero miiiiari ah urhe disjunli
^nonnul-
Ui a Septentrione urhi pene contigui,gypfum ha-Gypfu;n.
hent omnisgenerii candidum,candidius,^
can-
dtdijiimum : gypfo autem cum
faifa
hene con-
venit
,
fimulque
mixta tenacius coaguiantur , ut
faciie fufpicari
iiceat
,
gypfi
officinas aquafaif/B
fore matrices
;
Quidquidftt , arduum
efl, in tam
ahftrufis
reBa omniajapere , vel definire
,
quod
unifoii admodum Rev. Paternitati competit.
Addam his omnihus, quodego
ipfefapius
fium
expertus : In iis grandiorihus conceptaculis,
qua
deftinanturfalfa confervationi,vigintinon-
nunquam
,
aut triginta annosfaifa immota quie-
fcit ; donec fontes
per longiorem
aftatemquo-
dammodo minuantur, necfint diftrihutioni Saiis
\pares, ihi ad afjerum peripheriam (alfi adha- ^Effeaui fa.
rens congeiafcit in cryftaiium , cujus ego portio-
^"
jP
"H'
nemfortituspedis unius ^femis , iongitudinis,
verfi.
& medii paimi aititudtnis :
efl^regi
portiuncu-
lam magnitudine nucis unius
,
inprunas arden-
tes conjeci
:fuhito
vix calore concepto,quafiful-
gur e medio
foco
erupit , ac per inane cuhiculi
grandi
fragore
fe
diffregit , tum pars inpartes
dijfiliens continuoftrepitu,fi
uila partium
infa-
ciem
aiiifijfent , haud duhie vuinus
inflixijfent
;
ex quo pericuiofo experimento didici
,
quidnam
fit
,
quod Sal gemmae
, ^
Sal decrepitum Chy-
mici nominant . Si autem quidquam
fiuperfuit
admodum Rev.Veflra Paternitati
infinuandum,
adprimum nutum vei mintmum prohahit R. F.
femper Devotifiimum ^ ohfequentifiimum
Jo-
annem Menecard Canonicum
^iiuccentorem
Sanli Mauritii de Salinis.
MUN-
249
M U N D I
SUBTERRANEI
LIBER UNDECIMUS
CHYMIOTECHNICUS;
Q^UO
Z)mverfalts (^hymici
ofAfundi apparatus, ac
mirifica
in eo operationes^
per
artificiofam
(^hymiotechniam ad^h(atura archetypon adornatui
exponitur
^
&
Tfeudochymiafunditus
exploditur.
P R iE F A T I O
.
Atet in humana mente Coelitus ei inditusnefcioquis veritatisco-
gnoicendae igniculus, quo femel incenfa, agitataque nulla quiete
^^
frui poffe videtiir, donec ad id
,
ad quod tanto fertur defiderio,
tandem pertingat. Hunc fi ullus alius, certe illum inmeientio;
dum admirandam Divinae fapientiae majeftatem in hoc Naturae
theatro altius contcmplatus , arcana in fingulis elucefcentia Dei
ejufquefamul3eNatur3e,inquam,facraria penitius inveftigo. Quaetum in triplici
Univerfi Regno,tum vel maxime in Chpnicis Geocofini ergafteriis fpedantur
j
queis
ulterius agitatus num fimile quid NaturamimitatiMetallurgicoArtificio, quem-
admodumnullo non tempore Artifices, quos^/c^jwi/?<t5vocant, fepofle^jadita-
runt, producere pofl"emus,fummo ftudio inveftigare conatus fum. Qua de caufa in
^-<^f
vanis peregrmationibus meis hoc unicum mihi propolitum luit, ut viros celebri- w^^r
tate nominis claros , fiveChymicos, five Metallurgicae profeffionis fama infignes
'"'""'
convenienSjVel oretenus, vel frequenti literarum commercio , de Magn^ artis Au-
y//er<,utivocant,arcanis cum iis conferrem, utquid tandem deceleberrimo illo
lapide^MydaevirguIa, tantorummirabilium patratorecredendum eflet, explora-
rem, quid fperandum, comperirem : fed fruftraneo labore non tam philofophicum
illum,quam
Sifyphi lapidem faxumquevolvi, & revolvi
j
cum inventus fit nemo,
quiquaefitis meis,aut etiam ipfisexperimentisnon infrequenterinmeapraefentia
fadisjfatisfccerit. HincadfontanasveterumScriptorum originesmecontuli
;
&
primo quidem Hebraeorum, deinde Arabum, poftea iEgyptiorum, qui hac in parte
nonnihilpraeftitiflecreduntur, monumenta (quorum non exiguus apud mepar-
tim Hebraica,partim ArabicaIinguaexaratorumnumeruseft)diicufll. Sunt inter
caetera-^oW*eincogniti,veriusfuppofititii, de Solis perfe6l:ione,conjugioSohs&
Lunae, Audoris ^^c^/?/p filii Hamuel; i!/me/wquoqueOpera , in cujus Vita dici-
tur eum Henocb fuifle, artemque tradidiflfe auriferam fuis pofteris ante diluvium,
G^wmver6aIteripoftdiluviumii:/ew2e//,feuquem
(jw^jJ^
Jdris vocant , dedifle
jf^^*^'/^
referunt. Eft & apudmeliber ArabicusdemaflaSolis, &Lunae. Bakd Kcx
dcf"'^""'"-
lapide Philofophorum, aliique complures tradatus , tot, & tamhorrenda barbarie
Horrenda
M.
. ... ,.
... 1. 1 . . . .. ... farragoin-
iti, tam inconcinnis , ne dicam ridiculis metaphoris, aenigmatis, allegoriis invo- uuUum -
luti; ut ne vel ipfi, quid voluerint , intellexiflle videantur, adeoque mihi in mentem
ZTum^o.
venerit,mhil facilius
efle,quamtahafcribere,cumquidlibet,quod vel primum in
'""""'"*
mentem venerit, fub hujufmodi ridiculis humanae mentis phantafmatis ,verborum.-
que ludibriis,
ad ingeniorum vexationem, confcribi poffit. Et quoniam nihil ad
ToM.II. /i meum
250
MUNDI SUBTERRANEI
SeSl. I.
meum
guftum comperire licebat, Lnllum, J^illano^famm, ^pkijjam
,
I/aacm Hollan-
Auaores dumjTreVifanumj^BacommjTaracelJum j 'Bajilium Vakntinum
Magnae Artishujus Au-
ralumji'
^oieSj csetcrofque innumeros aggrefTus , ut ex ipfis prodigiofi
ipfiusconficiendi
^"""^-
lapidismodum , &rationem expifcarer. Quareeorundem
di6:a,fata,irrefi-acyabi!i
veritatis trutina ponderando , aggreflus, numque Lydium verse Philofophige
lapi-
dem fuftinerentj periculum feci ; fed in omnibus nihil aliud vidi, nifi illud
Sapientis
omni laudedignum pronunciatum : Eccl. c. 8. v. ult. Intellexi
,
quod omnium
Ope-
rum DE I mllampofjethomo inyenire rationem eorum, qucefiuntjuh Sole
,
^ quanto plus la-
horayertt adqu^rendum
j
tantb minus inVeniat; etiamfi dixerit fapiens
Je
noe^ non
pof^it
reperire. Inveni hominem reium
,
& ipfe (kCe. implicuit infinitis quaefiionibus.
omnes res difficiles funt
,
neque poteft quis eas explicare fermone , utique tanto
difficiliores, quantoargumentum, quodtra6lant,eftabftrufius, impenetrabilius-
que. Qui enim rite omnia didorum Auftorum inter fe contulerit , adeo differen-
tesdemagnalapidis Arteopiniones,tamperplexas, & intricatas reperiet,ut Au-
giae ftabulum facilius quifpiam, quam hujuftnodidiffidentium Artiftarumoffici-
nam purgarit. Ouid itaque de Akhymia^ quidde Chymia fentiam
,
hoc libro manifeftan-
dum duxi , in hoc unicum incubiturus , ut verum a falfo , ab illicito licitum
,
juftum
a fraudulento , diflbnum a confono disjungam, & quid Natura poffit
,
quid non
poffit
,
j^y
tIw "^d^et^iv
oftendam , ea fpe fretus futurum , ut viri fapientia, nec
non Medicinae & Philofophiae fcientia clari
j
vifo argumentorum , experimento-
rumquepondere, veritatem afalfitate fincdifficultateunamecumfintdifcreturi.
DeusOpt. Max. Pater luminum , coeptis faveat.
S E C T I O I.
DE ORIGINE ALCHYMI&.
Vanhat
\dtulisrum
Mehymi-
Cap, I.
i\
al.
C A P
e Islomine
j
Defimtione
Lchymia nomen mixtobarbarum ab
Articulo
^\
al Arabicis omnibus
nominibus praefigi folito , & Graeco
;)(;uw dedudum, omnibuspopulis , & Natio-
nibus proprii juris fadlum eft
,
uti nomen
jilmageflunt ab al Arabico & /^eyir^
, ma-
gnae Conftruftionis Ptolomaka opus fat os-
tendit. Qui vero purum id Arabicum no-
men volunt
,
illi illufi videntur
,
nomine
Arabico jiAi.A^M Alchymie
,
quo in libris
Arabum nil frequentius ell, & a Graecis, uti
innumera alia paffim occurrentia , mutua-
tum eft.
Quiveroab-^gyptiacavocef/^tfwi,
illud derivant
;
putantrillam aC/;a7<?primo
-^gyptiorum
Rege Noemi fiiio literis defcri-
ptam, in Arca
confervatam, &in ^gyptum
tranflatam fuiffe
,
pofteros verb illam nullo
non tempore 3. MefraimoChami filio & Her-
mete ejus confiliario
traditam coluiiTe. Ve-
rumcumhascomniaquamfufifTimein^/e/i-
fco Pamphil/0
, & OedipiSyntagmate de Alchy-
rranfmn-
^^^ ^gyptiorum hieroglyphica difcufferi-
tatorici Ai-
mus.eb LeEiorem remittimus, ubi luculenter
/rtr
'^'^^"^us
, ^gyptios nequaquam Alchy-
frimivi,
miam
tranfmutatoriam
five, quod,idem eft,
hommbm
magnum illud elixiris, five Lapidis Philofo-
pii,^^'
P^^^^i myfterium inteliexifTe, fed eam,quam
I.tymon
Chemii. a
Chamo.
U T I.
,
'DiViftone Akhymi^e.
Spagyricam fAilaL?^^yiAv, five /irtem metalli-
cam vocant, &in feparatione , depuratione,
lomento , decodlione metallorum potiffi-
mum confiftit, &non incongrue A^u/xict,
id eft, a falisperpetuo interventu
, falisfujioseiametd-
dicitur; quam&in/>/-(^cf^^?i^j'fufeexpo-^'":i'''
"'";'
fuimus. Atque hoc modo inteliigi debere^J^^^^^^^.
Aicliymiam ^gyptiorum
,
nuiii dubium
efl"e debet , fuitque a primsevis Mundi homi-
nibus antediluvium Adamo^dh.wcv\Yenie,
probe culta a TuhalcainLamechi exSella filio,
uti iiabetur Ge. c.4. Sella quoque gettuitTxx-
baicain, quifuit maUeator
, ^faberinopera
cunta aris
, ^ferri. .^s vero, &ferrumex
fodinis eduftum non purum,putumque, fed
arte metailica
(
quam Divinitus infpiratam
Propggatio
Adamus Protoflaflm veiuti liumanse vitse'""^''"'*
tranfigends perneceflariam, fiiios fuos edo-
cuerat)eduftum , iaboratumque fuifle , ne-
mo dubitare debet
;
quam & pofteri Ada
Noemus
,
fiiiiqueavitatraditioneacceptam,
poft diiuvium in univerfas mundi partes
propagarunt. Unde multipiices Aiciiymix
Uetdiur-
ipecies emanarunt
,
quarum prima eft
o-^^^ff^'^^
mniumque antiquiffima
, c^zmMetallur-ma.
giam,{ive Metaliicam artem
vocamus,quam
itadefcribimus: Alchymia Metallurgica nihil
^l^"""'
aliudefi,guam ars metallapraparandi, lavandi,
exco-
LSB.X!.
DE ORIGINE
ALCHYMI.E. o^i
quodexintimaeNaturalis Philofophia; fon Cap. I.
excoquendi
,
fohendi , coagulandi
, ^
p-ura ah
impurisjeparayidi,in ujus humanos neceffarios
,
quam
^
Chymiampreprie dicimiu. Altera fpe-
cies eft, Alchymiatranfmutatoria,
qux ^u-
(TOTtoud
quoque dicitur
,
quaquxlibet metal-
la imperfefta in aurum, arp;entumque puris-
limum fe tranfmutarepofleAlchymifts fibi
imaginati funt
,
quam hoc pafto definimus.
Deflmtio
jlchymia e(l fcientia docens facere & aenerare
MmU.
j
j-
T<( - "^
'
quandam medicinam
,
quam Llixir vocant
,
qua
quandoprojiciturfupermetaila.perJicitiUa com-
pletque in momento proje^ionis, transformotque
ea non imperjeflafolum in
perfe^a ,fed CS"
in au-
rum
^argentum pro ratione medicinaprojeda.
Utrum verb hscDefinitiofubfiftere poilit,
&utrum definitioni efFeftus refpondeat , in
Tiefimtio
fequentihus docebitur. Tertia fpecies redle
%1'gyric.g..
<^^ci potell Chymia Spagyrica
, five analyti-
ca
,
qua non mineralium tantummodo , fed
& vegetabiiium , animaliumquecorporain
fua elementa refolvuntur
,
quam & Chymia-
triam five Chymiam medicam vocant , &
verfatur potiflimum circa artificiofam oleo-
rum, falium , fpirituumque , feu quintarum
effentiarum ex mineralibus, metallis
,
plan-
tis, animalibufq; extradlionem in Medicinx
ufum
;
eftqueftudium omni laude dignum,
tibus hauftum,&prolatum primum,Regum
deinde multorum, Principumque ftudio ex-
cultum
, merito jure in liberalium fcientia-
rum numerum relatum , in facratiflimum
tandem Medicinae complexum venit ; cujus
quidem ingentiaemolumenta ingenus hu-
manum emanantia condignis encomiis fat
celebrari nequeunt , cum verc fit arcanioris
Philofophije fons, humans fapientijB clavis,
medulla , & anima tum Phyficse , tum Phar-
maceuticK facultatum ; Medicinsradix
,&
fcopus unicus , ad quem viri fapientes nullo
i-aus
chf
non tempore collimarunt : tot enim ftupen-
X/sL-
danobis Dei Opt. Max. opera patefecitj^^w*.
totpanditNaturiE facramenta , totantehac
medicamentorum prsparationes , herba-
rum denique, animantium, mineralium , &
omnium paene corporum abditos & penitis-
fimo NatursE finu reconditos ufus depromit,
ut in genushum.anum meritb ingrati videri
poflint
,
qui aut eam ex Medicis negligunt,
aut fepultam velint. Et cum deprima Al-
chymiae, quam Metallurgiam vocamus , in
pmcedentiLihro
quamuberrime tra(fi:averi-
mus
,
reftat
,
ut de duabus pofterioribus ra-
tiocinii noftri vela pandamus.
C A P U T II.
1)^ Alchjmia
, ciucim Chryfopoeiam 'vocam.
Cap.W.
Ullum equidem inuniverfaNaturali
Philofophia argumentum adeocan-
troverfum , tottantifque degladian-
Alchymit,
tricHtum'
fiuni pugnis, 8c certaminibus expofitum,tot
differentium opinionum monftris fcecun-
dum reperio
,
quam id
,
quod de auro
confi-
ciendo palam circumfertur , ut proinde fu-
,
pervacaneum exiftimem , de tantarum con-
j
troverfiarum,litiumquedecifionecaIamum
movere : atque adeo fupprimendum conful-
'
tius duxerimus
,
quam hoc Eridis pomum ,
tangere
;
quia tamen a multis meum de hoc
!
argumento judicium requifitum fuit
,
quam
inftantiflime rogatus, quid deeofentiam,
ea, qua fieri poteft , c6x,5!^efot meam aperiam
fententiam.
4.svf;.
Quatuor funt, de quibus inter Philofo-
i"!lemplrV^^^^-
&Matliematicos nullo non tempore
dicstur
{fp inextricabilis, &inhuncufquediemindeci-
tma', ^
^^l^s ^controverfia mota fuit; quorumprius
nmirrjen- Quadratura citculi requirit; alterum Statica
?
" '^''
facultas fibi vendicat , eftque motus perpe-
craturacir- i r r
cuii.Motustuus, quempuraartificiofaquadam machi-
perpetuus,
fiatioiie conftitui pofle nonnulli perperam
perpetuuin.exiftimant;
tertium Pliyfica libi prsrogat,
Aichymu
eftquc lampadis
,
quae perenni ,
& sterno
igne ardeat,conftruftio : ^^/"/w eft Alchy-
mia qua imperfefta metalla Philofophici
lapidis divina , uti ipfi dicunt, efficacia pol-
lentis poteftate in aurum puriflimum , nobi-
liffimumqueconverti pofle fibi imaginan-
tur. Innumeri &funt, &fuerunt ex Mathe-
maticis, qui pertinaci ftudio, incredibili
TOM.II.
llaboremoverequadratarotundis, utadid,
^"^,"' ^
i
1. xi.^.i, .rv
nalti tetra-
iquod jam a bis miUenis rere annistanto-goniimus
pere defideratum, inquifitumque fuit,
x^^^Geometris
elt, ad quadraturam circuli pertingerent,
:</ re.
nectamen hucufque inventus eft, qui in-i'^''"'^-.
tentum a Mathematicis ril^yjina-f/Jiv
, feii
Quadraturam veram , &realem
,
quae in ad-
squata diametri ad circumferentiam pro-
portione confiftit, in h\jnc ufque diem fe in-
veniffe gloriari queat : etfinonnulli eamfe
detexifle tam firmiter crediderint , ut nullis
verbis, nullis rationibus ab ea fe divelli, pas-
fi fuerint, donectandemdetedis paralogi-
fmJs convifti, veluti dubia quadam luce de-
lufi
,
pavonia cauda contradla quieverint.
Idem perpetui motusartificiaiisexplorato- Motmper-
ribus accidit, qui perverfa imaginatione , ScP""."' .ff^
I i- 1 /- 1 . . r
artipciMis.
rei, quam moliuntur , defideno mtranfver-
fum afti , dum ingentibus fruftraneolabore
expenfis , rem fe confeciffe confidentius fibi
perfuadent, tum enim verb experimento fa-
6t:o,perennismotus loco,perpetu2e quietis
ftabilimentumfe confecutos , miferandum-
que in modum delufos fe effe ad defperatio-
nem ufque deplorarunt.
Anno j66i. decetn perennis motus inven-
tiones ex diverfispartibus,examinandi cau-
fa adme tranfmiflxfuerunt^quas Au6lores
prorfus defideratum effeftum praeftituras
credebant ; fed ad Lydium Statics lapidem
exploratae ad unum oranes ingentibus re-
fertsparalogifmis deprehenfae, tantum in
animis machinatorum efTecerunt, utrelifta
Ji z ulteriorl
SeSi. I.
252
MUNDI SUB
ulteriori
<ki-wyiaiai5 inquifitione , & veluti
conclamata,
utilioribusfe ftudiis dederint;
neque unquam me hujus machinationis fi-
ve
fcriptas, five typis editje effedumuUum
videre potuifle memini, tametfi omnes pas-
fim clament , ab hoc , vel illo , in hac vel illa
urbe motum perennem inventum efie ; imo
in impreflis quoque libris fpeciofis hujus-
modi titulis eam complures exornarenon
fint verecundati: Motuiperennis machinajam
tandem a totfeculis defiderata, tot Mathernati-
corum ingenii indujlria fruftra inquifita , tan-
dem omnihus numeris ahfoluta, ^ demonftrata.
Ecce fimilibus ad nonnullam rei prseflitae fi-
dem conciliandam titulis,nonnulli ante vi-
ftoriam triumphare non erubefcunt. Quse
quidem de motu perenni pure artificiofo
j
difta velim : pofl~e verb fubfidio Naturae ac-
cedente , machinam perpetuo mobilem ex 1
Arte, &Natura commiftam fieri, cujufmodi
j
nos in Arte noftra Magnetica exhibuimus,
j
non nego : quae tamen machinjEplerumquej
omnis emolumenti expertes comperiuntur.
1
zumenper-
Eadem de lumine feu igne perpetuo intelli-
j
fetuum.
gendafunt, quae cum omnia fufe mprace-
denti Lihro , capite de Ashefto confutaveri-
mus, eb Leiorem remittimus. Sed ut jam
ad propofitum nobis fcopum revertamur.
jifdmm'*
Q."oddedi(fi:is jamartibus, certe deAlchy-
vanum. wi^ potifiimum verificatur: Vix enim Al-
chymiftam alicujus nominis reperias qui non
lapidisiftiusnotitiamfehabere, aut jadi-
tet,aut ab alioquopiammagnseArtisope-
rationem fe vidifle conteftetur
,
quorum ta-
men veritatem fi ad Cleantbis lucernam exa-
ftius explores , non nifi putridas , &vermi-
TERR ANEl
nofasmerces,autad
fummumvelfuco
fin-
gulari adornatam operationem,
vel fimpli-
cem a reliquis metallis auri
feparationem,
quod Metallurgorum proprium
eft , nuUa
tranfmutatione fafta , reperias
; ut proinde
certo mihi perfuadeam , hujufmodi
difficul-
tates nuUo unquam tempore exhauftum
iri,
& confequenter ufque ad adventum
, ut
cum Hebr2Eisloquar,/i<s,id eft, ad confum-
mationem feculi duraturas. utienimhaein
individuo confiftunt , itaquoquemajorem
humani ingenii induftriam ad hujufmodi
arcanum penetrandum requirunt , ad quod
non nifi rorfan Angelicis mentibus acces-
fus datur. Eft enim Natura adeb fui )uris
tenax, ut in hujufmodi fe humana induftria
fuperari nunquam permittat , utpote fibi fo-
li arcanooperandi modo refervato.
Ex hifce praemiffis concludo tandem , etfi
^ifhmit
arcana hujufmodi ex fe , & naturafua
fcibi-^"ffflf/
lia fint, adeo tamen in intimo Naturse fe-
adhnc
fd.
cefiii, centroque convoluta latent, ut ea nul-
""^'
la humani ingenii induftria extrahi pofiint.
Dico itaque Alchymiam.quam C/.7r)'/o/'fl?iaj
tranfmutatoriam vocamus, objeftum qui-
dem habere ex fe , & fua natura fcibile, ad
quod tamen non nifi Angelicus forfan , aut
daemoniacusintelleftuspertingat: quia ta-
men Alchymiftae pro aris, & focis concer-
tanteseamvel a primordiis Mundi cogni-
tam efle contendunt, nihil porro reftat ,nifi
ut num quse jaftantur, vera fint, & num
Lapis ii\.e philofophicus nuUi unquamforfan
cognitus tantas
,
quantas illl jadant.vires
obtineat, examinemus.
Caput III.
'De Jntiquitate Jlchymi^.
up.m. LApidem
illum Philofophicum
,
quo in
Arte Tranfmutatoria ,feuproje(R:oria
Alchymiftae, uti dicuntur , non tants
jintiquitcu
antiquitatis, ac ipfi fibi perfuadent, efl!e, vei
Aichymu.
^^ j^^^ }p3Xez
,
quod ante
Chnftum a nuUo un-
quam fcriptore ejus mentio fiat. Pfeudo-Al-
chymiftae.utlapidifuofidemmajoremcon-
ciliarent, eum vel ab ipfo /^^dw< derivant,
im6nequidprefumptionis,auttemeritatis
intermitterent, eum a Deo Opt. Max.
per arboremboni,
& mali in Paradifo prse-
figuratum fuifl^e
, a quo deindey^^artem
hanc didicilTe non tam impie
,
quam ftolide
Be
w- afl"everant ; Adamum
vero pofterisfuis Eno-
'^L^Vami'^^-''''
^liJ^quetraditamadA^^jfywwwpropaga-
^
ad poHeroi
tam,
quiperliberosfuosdeindeeandemin \Tyaneo
,
Alherto , caeterifquemagninominis
nlme,?''
omnes Mundi
partesdifl^eminarit;hujusau- 1 Philofophis attribuunt , non alia de caufa,
tem fummum cultorem fuifl!e Chamum, eam-
que per filium fuum Mifraimum,S(. Hermetem
ad pofteros deduxifl"e, ex Auftoribus mirum
in
modum tortis oftendere conantur : quafi
debeamus : dicant quicquid volent nulli ju-
dicio poUenti quifpiam unquamidperfua-
debit. Ex Sacro quoque Textu novimus,
Adamum &pofteros non auro , fed ferro ter-
ram coluifle ; rurfus hanc quoque Belum, Ni-
num & Semiramidem exercuifl!e
,
nefcio qui-
bus futilibus argumentis oftendere conan-
tur. Ab -ffigyptiis verb artem totamliteris
hieroglyphicis ab Hermete defcriptam fuis-
fe afl^erunt , de qua tamen ego ne hilum qui-
dem in iis reperio; h.Vi.)\xs^ Pythagoram^Q-
ritum.artemque per aureum femurind^icz.s-
fe tradunt. Hanc Moyfen in omni fapientia
iEgyptiorum inftrucftum coluifl!e;hanc ////-
\\d7m\'^^^''^
filiifquetraditamadiVo(?'wwpropaga-(/'(Jc/-fl/i, vfr//?c/e/i
,
Divo ThomiS
, Apollonio
Vdfume^
Alchymlam
hieroglyphi-
cum b
Hermete
tr/iditam.
vejro
genus humanum in primis illis Mundi
exordiisnuUialteriarti.quamquasinLapi-
dis confedlione
confiftit, incubuifl^e credere
quamutarti nugaciflimse au6toritatem ali-
quam conciliarent. Ut proinde fatis mirari
nonpofl[im,totactantisnugishumanumfe
ingenium occupafl!e, cum tamen tot fabulis,
totinconcinnis afl~ertionibus tantum abeft
ut Artis fidem promoverint, ut potius omni
ejus credibiiitate deftrufta
, eam prorfus
evani-
LIB.XI. DE ORIGINE
ALCUYMIJE.
259
aurum
,
quod arfenico, aut auripigmento Cap.lll.
evanidam
, omnibufque exofam reddide-
Saiomon
^^'^^'
Q^^** ^
Salomofiem eam calluifie
,
ex
Alchymifla.
Magko Lihro, quem Clavkulam Salomonisvo-
cant, ab eo compofito , oftendunt ; uti vero
Clavkula Liher horrendis , & prorfus abomi-
nandis rebus refertus eft, ita ego eum verius
ex officina diaboli, quam Salomonis prodiifle
cenfeo. Quis enim fucum pfeudo-Alchymi-
ftarum hic non videat ? Si enim Salomon
hancauriferam Artemcalluiflet, certe mi-
nime aurum ex Ophir
, ultimisllndiarum
oris
, ingentibus fane fumptibus,&vitcEpe-
ricufis
, triennali navigatione adduci curas-
fet. Non fiftunt hic Pfeudo-chymiftae , fed
quidquid fuperftitiofa antiquitas unquam
fabularum excogitavit, id nonaliofinefa-
ditatum fuiffe aflerunt
,
quam ut admiran-
da illa lapidis Philofophici myfteria fub oc-
Tabukve-
cultis illis mythologiJE involucrislatentia,
terumnii cxprimerent. Hancartemajuntperduode-
aimddeno-
^.jj^
agones HercuHs ,per vellus aureum in
Aichymi.
Colcliiae ab Argonautis , a Grsecis per Deo-
<""
rum troAuSgiav, ab ^gyptiis per Ojiris , ifidis,
Hori, Typhonis hiftoriam , expreftam fuifte.
Ne verb in nugaciflimisrebustempusper-
Pet. Faber.
dam , legat qui volet Petri Fahri Herculem
M.Mayer.
Chymicum
,
Michae/is Mdri/eri arcanorum
Georg.Her-jircaniflima
, & Georgii Heruortii Tabuls
Bembinse interpretationem, queis nil aliud,
quam Artis magnae rationem & methodum
ab ^gyptiisfignificatam fuifle inconcinne,
ne dicam ridicule, interpretari conantur.
Sed qui noftrum Oedipum pervolverit , is fa-
ne luculenter videbit , multb aliam fuifl^e
.^gyptiorum intentionem, quamut/^i/o-
fophici lapidis
,
quem nunquam cognorant,
myfteriaper eafignificarent.
Quae omnia hic fufius profequerer, nifi ea
quam fufifllme in Alchymia -^gyptiorum
Secundo Oedipi Tomo inferta defcripfifl!em, u-
^idMgy
bi tamen per nonnulla fymbola haudqua-
^xcnntfer
^u^"^ artcm Lapidis,fed metallicam artem,
Lapidem qua cx cettis terreftribus materiis ingen-
Pmioioph,
j-gjjj
^m.j copjam extrahebant
;
per Eltxir
verofuum, nonlapidem, fedliquorepex
pretiofislapidibus,herbis,plantis, aromati-
bufque extracftum vitae prolongandae op-
portunum fignificafl!e demonftro.
Neque fiftunt htc Alchymiftx, fed ex Can-
ticisCanticorum veluti epithalamioquodam
Solis , & Lunae , Lapidis fui myfteria a Salo-
mone fignificata fuifle , ftulte, impie
,
plenis-
que blafphemia verbis oftenderenonvere-
cundantur. Nos tamen quantum fieri po-
tuit , antiquitati hujus perditae artis incum-
bentes,nullam ante Chriflum a quopiam fcri-
ptore hujus artis mentionem fieri depre-
c. CaUguia
hendimus. Cajus Caliiula Csefar primus ex
taiiurgiu ex
Imperatoribus, Plimo tefte, tuit, qui ex aurj-
Cifarihiu.
pigmento aurum excoxifl"e dicitur , eum ve-
rb cum lucrum expenfis non refponderet,ab
opere deftitiffe ferunt; fed ab Auripigmen-
to aurum
feparare non ad tranfmutatoriam,
fed ad
Spagyricam Chymiam pertinet, qua
naturaliter ineft , ignis vi , & per decoftio
nem a terreftribusfaecibus, quibus nedlitur,
feparatur
,
quod Metallurgorum proprium
eft; neque Plinium mortalium curiofiflimum
fi'n'"s
hujus artis tranfmutatoriae , lapidifque , five
tmZem
magni Magiflerii uUam notitiam habuifle ex
non jecit.
Traftaturf*? Metallis luculenter patet
,
quam
tamen fi habuiflet,proculdubio,ejus,tan-
quam argumenti omnium curiofifl^mi, am-
pliflimam mentionem fecif[et. Quod vero
Julium firmicumvocis Alchymiie mentionem
Jul.Firmic,
fecifl^e dicunt,id in Manufcriptis Bibliothe-
cae Vaticanje non occurrit , fed Clrymise vo-
cemvelperfucum, vel abimpreflioribusad
Alchymixquandamantiquitatisfidemcon-
ciliandam, additam fuiflTe verifimile eft. Ad-
do , fi tantuni lapidis magifterium curiofis-
fimis fcriptoribus, JEliano, Solino, csterifque
^*'**:".
Philofophis, & Oratoribus cognitum fuilfet,
pTra "lu
jllud haud dubie magnis encomiorum titu-
ch'ymi&
lis in coelum ufque extollere nunquam de-
^7,^^?
ftitifl^nt. Qiiodnam enim argumentum no-
runu.
bilius , excellentius atque admiratione di-
gnius
,
quo nempe fola Lapidis Philofophici
eflicacia omnia in aurum converterentur,
efl^e poterat ?
Suidas de Diocktiano narrat
, cum eo re-
suijas,
gnante Jigyptii auro,& divitiis praepotentes,
res novas multorum hominum illuftrium
caede molirentur, rebellionem motamfta-
timinipfoexordiofopitamfuifle , &neim-
pofterum ^Egyptii auri, divitiarumque viri-
bus freti
, Romanis , novis rebellionum.fe-
ditionumque tumultibus , multum negotii
faceflerent, conquifitaundiqueveterum de
argenti,auriquefufionefcriptaCfarisjufliX
flammis tradita fuifl~e. Mgyptios itaque ar-
tem auriferam calluifle quidem, non tam en
illam magni lapidis fabulofam (aliasenim
non fuifl~et magnifecreti locohabita), fed
quje feparatione ex terrenis glebis fufione
fit, id eft, Metallurgiam omnibuscommu-
nem.Secutusaliquotpoft annisZoyfja fcri- Zofimus,
ptor Grjecus , cujus de Arte facra , & Chryfo-
pboeia libri Manufcripti adhuc confervari di-
cuntur in Bibliotheca Regia Parifiiis
, de
quibus tamen ,
uti quid contineant, mihi
non conftat,itaquoque judiciummeumin-
terponendum minime cenfui: quem fecutus
Nicephorm Blemmidas de eadem materia li-
Niceph.
brum fcripfit, qui tamen uti ex Manufcri-
^'e'"-
pto Vaticano patet , de Lapide nullam men-
tionem facit, foli Spagyrics totus intentus.
Hifcefuccefl!erunt Arabes, qui primi hujus
Lapidis audores Orbem innumeris & fabu-
lis,& fuperftitionibus replerunt. Hi fuppofi-
titiis Hermetis, reliquprumque .^gyptiorum
veterum fcriptis myfterio refertis alledi
,
novum quid editurientes, lapidem hunc ve-
getabilem divinis virtutibus praepollentem
,
tanquam thefaurum thefaurorum Mundo
obtruferunt ; &utpartubusfuis nonnullam
1 auftoritatem conciliarent , ex vetuftiflimis
'
Ji z Hermetis
SeSi. I.
Arabes
Scrtptorei.
jirabum
fabuhhor-
Ttnds, de
Ltifidf.
Latini Chy-
micographi.
^ua de
caufa tan-
topere culta
fuerit Al-
ehymia.
2^4
MUNDI SUB
//^rwjf/ij-monumentis^artem fuam non tam
comprobare ,
quam authenticare contende-
runt.
Efl ingens apud me horum fcriptorum
Arabicorumcopia,inquibustamen nil, nifi
nonnullastranfmutationesraetaliorum,tin-
durafque, non effentiales quidem,fedpure
accidentaies ,
uti coagulaciones Mercurii,
feparationefque auri ab argento, hujus ab
aere, & piumbo.amehaudinfelici fucceflu
probata, reperi , de quibus mfequentihus
-.
Ubi verb de Lapide fuo agunt , non arbitror,
uilas ab iiumano ingenio fabulas,apoiogos-
queexcogitari poffe abfurdiores, iliis, quas
ipfi. fub abllrufis parabolarum
, allegoria-
rumque involucris defcribunt , &tanta ver-
borum obfcuritate exponunt, utriec Oedipus
quidem ad eorum myfteriorum expofitio-
nem fufficere polTe videatur. Quas omnia uti
in Alchymia noftra Hieroglyphica magna Ara-
bicorum textuum allegatione exiiibuimus,
ita ea hoc loco recitare fupervacaneum effe
exiftimavi.
HasArabumtraditionesprimbfecutifunt
complures magni inter Latinos nominis,
Arnoldus Villanovanus , Raymundus LuUusJo-
annes Azotus , & ultimb tandem Paracelfus,
quosinnumeri alii fecuti funt,qui auroin-
hiantes, Arabum mentem autnonintelli-
gentes, autperperam interpretantes , aurea
catena coeiitus dedudla, id eft , nova Herme-
ticaphilojophia cufa , Regum , Principumque
tantarum rerum pollicitationibus avido-
rum animos veluti aureis catenis attraxe-
runt primb
,
quorum favor , &propenfus in
aureum ftudium animus tantamexcitavit
orexin , ut totos fe ei nonfmepublicorum
negotiorum damno dederint. Hinc faftum
TERR ANEI
eft, ut nuilus paenc iiiftrio, miles, circulator,
nullus tonfor, chirurgus, balneator, mecha-
nicus, mercator, autraedicus, inventus fit,
qui non mox in Alchymiflam veluna no6le,
fungorummore, excreverit; hinctot flagi-
tioforum hominum ^(yJctg^alcz. , tot Princi-
pum deceptoresimpoftorefque, tot humani
fanguinis Iiirudines
,
tot raarfupiorum e-
mun(ftores,veIuti ex equp quodam Trojano
prodiere ; adeo ut vel ipfe Paracelfus fateri
Paraceifi
cogaimv,Chymiamomnium eorum inhonefte'^^^/'^^/-
feaierecupientiumagrumefte, nullumque
^^^^
''
porcum effe, qui in Chymia vineam rbftro
fuo grafTari non audeat
;
quorum plerique
fuere fus profeffionis defertores ,
miniftri
z^-oAuTTgay/Aove?, Juris apoftatae,pharmacopcei
adincitasredadli, ignaviopifices, fabrise-
rarii, Agyrtas verfipelles, Aurifabri <^'K'j.?^-
Deceptorum
yjgii, circumforaneiaudaces, fartores ebrio-/^^
pfeudo-
fi ,
ftupidi fullones
,
dentifragi
, & ^on{ox&5
ru^Jefcri'
garruli, patrimoniorum decodtores, aliique/""'-
hujus furfuris vani , rudes, &imperiri ho-

raunciones, quicurabonafuaabligurierinr,
ubique fere rerrarum tanquam mufcas cir-
cumferuntur
,
grandia de benedifto ilio La-
pideSoIis &Lunjefiiio debuccinantes,per-
petub montes aureos fomniant
, divitias
C/-^/pauperrimi mortaiium fpondent
; ver-
bo , exhaufto per circulationes cerebro pro
tincftura coiorem,pro Lapide Philofophico fa-
xum, pro tliefauro carbones , & cineres
poft
fe reiinquunr. Atque hinc fadlum eft, Chy-
miam csteroquin nobiiemfacuitatemtam
turpesnotasincurrifTe, ut hodie Alchymi-
fta nii viiius , dolofius nihii, fraudulentius-
que habeatur. Sed jam hifce fepofitis ad no-
llrum inftitutum revertamur.
C A P, U'T IV.
(De 'PyrotechmfiveadChymicas operationes reLiiiifitisyafisy^injlmmentis.
Cap. IV.
"iT^Ieri
non poteft, ut Chymici quicquam
I
refte conftituant, nifiinhocminera-
imitatio
J^
lig Naturs labyrintho filo Ariadntz ap-
diffiHtii,
prehenfo, juxta regulas , & operationes Na-
x.\xt^, Archao Duce procefTerint): prototypo
naturali in omnibus artibus, & fcientiis opus
eft, & patet ex piftoria arte : ut enim pidor
fculptorque in fimulacris rerum pingen-
dis effingendifque dignum quid efliciat,
prototypo opus eft
,
quo fi careat , nii nifi
monftruofumpartum eum editurum certb
fibi perfuadear. Geocofmus Alcliymiftis ar-
chetypon efTe deberet
; fi eum intrare li-
ceret
: Hicenimartis perfeftionem exafte
docet
;
dum in interiori fuo utero, innu-
meris inftrudtus fornacibus, feu aiembicis,
occuiti na-
miro quodam , & incomprehenfo ignis ma-
Talr^plt
gifteno in humidum agens
, in vapores
duiendo, modb id exaltat
,
jamdifToIvit
; nunc cal-
cinat
, coagulat , induratque
; & tamdiu
putrefacit
, fermentatque, donectandem
in
matricibus
fubterraneis
appropriatis
metalium
a Natura intentum producat
;
quo quidem in opere adeb occultismodis
per adeb occuitas femitas ininacceffisillis
Naturae ergafteriis procedit, ut in iis afTe-
quwidis, compreiiendendifque omnem hu-
mani ingenii captum eludere videatur,
cum neque graduari caloris cum appropria-
tis retreftrium glebarum conjugiis com-
binatio,neque difparatarum rerum in unum
conne(flendarum proportio nobis conftare
queat. Quem tamen Naturae ordinem nifi
zc_f,'M
Alchymiftss quam prjEcififfime in Lapidis""^'*"'''"'
r n
-
1 r v
''
,rs. auain in
contectione obiervent, certo nunquam
ZQrebuiadhi.
id,quodpr$tendunt,intenduntque , fe per-
bctpropor-
venturos certo fibi perfuadeant. At quis eft
""'
adeo fjbtili ingenio prsditus
,
qui forna-
cum, aiembicorum , fiphonumque 'm ab-
dito Vulcani, & y^/^ctei regnoracionempe-
netret?'quis tam multiplicem magifterio-
rum, tinfturarumque varietatem modum-
que quo operatur concipiat > Ut interim
admirandamfalium ,mineraliuraque
caste-
rorum in mirificis efFeftibus producendis,
paranympha rerum combinationevarieta-
tem
LIB.XI. DE
Cap.iy.
tem fileam. Unde vel exhoc oipke /llchy-
mite, fi non impoflibilitas , faltem inevitabi-
Jis
, inextricabilifque difEcultas probetur
;
accedit, quod nec ego minimusomnium,
necaliusquifpiam
tam exveteribus
,
quam
modernis
fubtiliflimi ingenii fcriptoribus
veram & evidentem fieTctMoyeveo-giMS ratio-
nem in hunc ufque diem demonftraverit,
cumea tam abftrufje fit indaginis, ut quo
quis plus in abftrufis hujufmodi Naturje ope-
rationibusfeprofecifte putat, tantofemper
plures ex ancipitis animi perplexitate diffi-
cultates fuperandx fibique reftare videan-
tur difTolvendas. Ut proinde fatis mirari non
auorHndam
rr 11 i . n
idiotarum
poilim
,
nonnuUos cnymicaftros qui tanta
gw/chy-fiducia
arcanum omnium Naturs magi-
fteriorum maximum , illotis, utitadicam,
manibus , nulla Naturalis Philofophias no-
titia inftrudi aggredi audeant, illud
,
in-
inatcejfa
humano m
telleclui.
Stulti.
imcosja
Bant.
ORIGINE ALCHYMIiE.
255
quam , argumentum
,
quod jam dudum fa-
pientiffimi pro conclamato cenfuerunt , ut-
pote quod Natura rerum fibi foli, omni adi-
tu ad intima , &arcana ergafteriorum fuo-
rum penetralia interclufo , refervafle videa-
tur.
Si itaque quifpiam perfefte nofl^et Natu-
raeamuflim
,
qua humida heterogenea fub-
limat, prscipitat , folvit
, coagulat, cum
appropriatis glebis fixat, & indurat, fiet-
iam furnorum fubterraneorum noffetratio-
nem , is haud dubie nonnihil in auri
, ar-
genti , caeterorumque metallorum artificio-
faprodudionepraeftare poflet. Verum cum
vix humano ingenio concefliim fit
, hanc
adire Corinthum, certe nil reftat, nifiut
ex efTeftibus
, non nifi conjeiH^uris qui-
bufdam diftillatoria Archai Subterranei va-
fa confequamur. Ego fane diu, multumque
circa hanc NatursE pyrotechniam fpecula-
tus, tandem varia experimentorum
ratione
induftus, vafa terrse, fornacefque, eo, qui fe-
quitur , modo conftitui pofle exiftimavi , ad
quorum exemplar aTti(iciofa.Chymicorum va-
fa
poftmodum exttudafuerint.
Certum
Suhterra
fteajorna-
ces (^foci.
Sxpofitio
tnodt quem
Naturaad-
hibet.
256
M U N D I S
Sel. I.
Certum
eft , uti primo Tomo ollendimus,
latereinintimisTerrae
vifceribus multipli-
cem
Pyrophylaciorum difpofltionem
,
qux
veiuti foci quidam igneum calorem per uni-
verfas Geocofmi femitas,fiftulofofque Ter-
rs traftus diffundant. Et primo quidem
multiplices cavitates in diftis terrse pene-
tralibus , veluti cucurbitasquafdam Natura
difpofuit
,
quae uti diverfitate mineralium
confertae funt, ita quoqueexhumentesin-
tra di(5las cucurbitas fuppofiti ignis vi in
vapores refolutae per caecos fibrarum canales,
qua dataporta patet, intra varia difFerentis
naturae concava ,
ubi terreftresglebasinve-
nerint.ibidem magnetica quadam vi attra-
<R:i
,
pro ratione &terrae, & vaporis, propor-
tionatum metallum efficiunt. Sedhaecme-
lius Fjgura
,
quam multiplici verborum ra-
tiocinio oftenduntur.
SiX.\X.'3iC\aQSuhterraneum Pyrophylacium X,
cui lebes , aut aqua minerali refertus , vel
matrix Mercurio-fulphurea
,
quae per diver-
fos tubos in diverfas mQnx.\xJimmatrices C D
EF
,
vapores fuos igni exahatosdiffiindat.
Siitaqueprimb wj/rix A, veluti cucurbita
quaedam fulphure,& mercurio,& fale referta,
nafcetur hinc fubditi ignis minifterio vapor
fpermaticus mercurio
-
falino
- fulphureus,
qui per canakm B C. elapfus, fi in C matricem
puriffimam fulphurisvenam
inciderir, ei-
demundique,
&:undiqueveluti inalembi-
co quodam conclufus frigoreloci condenfa-
tus in aquam
convertitur , haec fulphuripu-
riflimorubricoloris loci altius imbibita ,
&
moderato caiore per canalem B C. digefta,
cum tempore, humido elemento confumpto
in aurum convertitur. Si veto vapor per ca-
nalem B D , in matricem D, fulphure candido
non adeo puro conco(5loque refertam inci-
derit,.tum ibidem tandem argentum genera-
bit. Si verb vapor ex A per canalem B E , in
matricem E , impuro fulpnure , &varie con-
taminato refertam
inciderit, tum ibidem
SES
;
in mairice vero F adufto impuro
, &
terreftribus
quifquiliis contaminato ful-
phure referta ferrum producet. Hoc pafto
in matrice G ,
magnefia
,
plumbagine , bis-
muto refertaplumbum & ftannum gignet.
Vides itaque Naturae in metallis producen-
dis proceffum : & quomodo unus & idem
vapor pro diverfitate matricum per fubli-
mationem,diftilIationem,coagulationem,
fermentationem in matricibusfaftamtan-
dem diverfa metalla producat. Atque ex
hacNaturse operatione Philofophi paulatim
in notitiam quandam [j.i'^?^oyivUia)5 per-
venientes ,
ad exemplar Naturae conftitu-
ta , vafa , fornaces , alembica
,
cucurbitas,
fimiliaque adinvenerunt , ut ad ea veluti
ad Naturae prorotypon perpetuorefpicien-
tes , tandem id arte , in quo Naturalongo
tempore elaborando incumbit , fe conre-
fturos crediderint. Quoniam verbfruftra-
neo laboreinC^r^^Jo/^flj/aexponenda fme iis
B T E RR ANEI
VafaChy
mica ad
exempUr
Natun
eonjiituta.
adminiculis , fine quibus ars confici mini-
me poteft
,
procedere videri pofilmus-, &ne
eorum, quae ad artem hanc five confutan-
dam , five defendendam quovis modo ne-
cefTaria funt, ./.ao-ot x, a&^.K^^i
cenfeamur,
hicprimo omnem conftruendorum
vaforum
operationibus Chymicis congruorum/a^ri-
cam apponam, utquemfingulaufumin/))'-
rotechniaoht'med.nt , exexperimentisfingu-
lis appofitis clarifilme elucefcat.
Veruntamen,ut quae de Mundi Subterra-
nei arcana conftitutione in pracedentibus
fufius forfan
,
quam par erat, tradidimus, ad
ufum aliquem humanae vitae necefiarium
traducerentur,vifumeft, inhocZi/5ro,quem
& Geocofmum AppUcatum appellamus , me-
thodo quadam facili, clara , & expedita mi-
rifica; Chyniiotechnias
lyjoy^.^pirvi quan-
dam adornare, ut quod Natura infitafibi ef-
ficacia & induftria in fcecundo Geocofmi
uteropartuiit, idnos Encheirematicoquo-
dam artisingenio ad pantamorpham Natu-
^tftn
rsfimilirudinemadaptaco, &parturire,
&^7a w-
producere valeamus: quodutea, quafieri
/?"'''
poteft diligentia, &methodo efficiatur, pri-
mb unive.falis Chymiae canones quofdam
paradigmaticos operationum in Chymia
perficiendarum exhibebimus,utquomodo
inpraeparatione, calcinatione ,coagulatio-
ne,fixatione metailorum, caeterifque paulo
poft fufededucendisprocedendum fit, Le-
/?(?rbenevoIuscognofcat;queisperaftis Al-
chymicasoperationes adoriemur, ufquid-
nam fit Lapis ille Philofophorum lippis , &
tonforibus notus , & an vero , & reali magi-
fterio , & exquibus confici pofiTit, &utrum
tantisvirtutibus polleat
,
quantas illum ha-
bere Alchymiftaejaftitant, Leiori curiofo
luce meridiana clarius innotefcat-
Dicitur , uti alibi diximus, Chymia a.Tn
rk %ueiv, quod idem eft ac fundere , liqueface-
re, vel in liquorem, z\xt fuccuM , mixtum ali-
qucddeducere
; &uti
x^f^^^
idem, quod fuccus
eft,itaChymiaarseftfuccum faciens, feu
res folidas in fuccum refolvens
,
quam ita
definimus: Chymia
efl
/Irs feparandi purumah
ntfinit'*
1 / J

-
artisSpa'
tmpuro, atque tndc jaciensmedicinam corpori-
^^^^^^
lusjanandis,
^metallicis ad metallicam perfe-
^tionem fummamperducendis aptam. Conftat
hjEcdefinitio fuo genere, forma fpecifica,
& fine proprio : Genus eft Ars phyfica. Ars
eft, quiahabirus eftcum ratione effedivus,
idqueinrebusnaturalibus: Forma ejus eft
feparatio puri ah impuro huic Arti propria.
Purum dixi
,
quia non folum metallorum,
fed&herbarum,plantarum,animaliumque
mixta in fua elementa refolutionem fpe-
(ftat. Fit autemhscfeparatiovariismodis,
utipoftea ex operationibus Chymicis pa-
tebit.
In Chymiotechnia itaque confideranda funt
tum ea, quae operationi inferviunt,tum ope-
ratio ipfa ; Illa ut locus , &caufa, adjuvant.
locus chy
Locus f/fej/wi^seftfubjedum materiam
elabo
-'"'""*'''"
randam
LIB.xr. DE ORIGINE
ALCHYMIiE.
257
fido
quoque Principum correfponfu com-
municata
, & probata adduco
, cum ia
dido noftro pharmacopceio
, nec perito-
rum
confortium
,
nec ad omnis generis
Chymica
experimenta
fumendaquicquam
ingenti meo emolumento defiderari pofle
videatur.
Cap-lV.
randamcontinens;
utifurnus,&vas: Fur
nus eft locus
, in quo ignis ad materiam
Chymice
prsparandam
dextre , & conve-
nienter adaptatur.
Qiiaecunque autem hoc
loco adducentur experimenta
, illa omnia
vel in celeberrimo collegii Romani Phar-
macopoeio fieri propriis oculis vidi , vel
C A P U T V.
De Furnis.^
Vafis^ Calorum ^radlbus
,
c^terifque operationihus
Chymicis.
Cap.Y.
FUrnomm
alius eft apertus , claufus a-
lius: ille dicitur.eo quod fuperiori par-
,, j,,.
te apertus fit , eftque Probatorius , aut
mltonet
Ventofus. Probatorius,
fivedocimafticus
eft furnus apertus, in quo metalla purgan-
tur,examinantur,vel
fublimantur; fit autem
utplurimumexargilla
, vellaminisferreis,
uti ex fequentis Schematifmi prima Figura
patet,ubi per comfterium locum cinerum,per
pyriterium vero ignis focum intelligimus.
"Ftu-mi^
ccmteniatdms
:Paiirica
turnorxjm.
^ttnuts opeHus
probatonus
'^vnats ^Raferhendorms ,
"^ia.jf,.
Explicationes Furnorum.
FlG.
I. Prolatoriusfise docimafticus furnus e^ apertus
,
ia quo metalla
perfeHzorapurgantur,
examinantur
, ^ ,
ut Chymice loquar ,julminantur
,
cujus
fundzmentum
fignificatur/ittera
A. B
.
oHium
fi-ve
apertum
furni,five
cinerum locum notat C. intermediapars intra oftium in-
ferius (^ fuperius
,
D. ojliumfurni in quo metallica materia
fupra craticulamprohanda
poni'
tur. E iotdLm&nejlcarhonihusferromovendisinferviens. FF foraminaya/ igni moderan^
dode(iinatifuisinfiruiaregijirisadquemvisgradumcaloris.
GF
foramen aeri attrahendo
neceffarium,
TOM.IL
Kh
Fig.il
2^8
MUNDI
SUBTERRANEI
Se^. I.
FlG. II. Furnus ventofusyf" anemia fumus eft apertus , in quo ope ignis
follihus incitati mine-
ralialiquantur fundunturque. A conifterii cinerihus
deflinatilocus. B o&.mm eji conifterii,
^unaaetiattrahendo aptum. CC CTAticuliLcarhones,^ unavas
ipjisfuppojitumfuflinens.
D crncihulum inc[uometallaliquantur. E
iornmetiiolhs^ulaimponendtsaptum.
F.fo-
ramen
quodfumo emittendofervit.
FlG.III. Furnus CJBmentatitius efl,inquo ignis adres camentanda^dextre
accommodatur.
Aco-
niflerium. B oflium foci, cum craticulaferrea, tegu/afornicatie
, feu pixidi
camentatoria
imponendte apta. C
foraminafeu fpiracula in quatuor laterihus. D turricula per quam car-
hones
injiciunturfupra tegulamfeupixidem. E oftiola regifirisfuis inflruda extrahendis ci-
nerihus, aerique attrahendo deflinata , uti
^ foramen Hfemper aipettum.
FlG.IV.
Yummreverheratorius,feuc2\cin2Ltoxius,inquopofitamateria aflammareverhe-
rantecalcinatur.K conifterium. B o^iumperquodcineres eximuntur.C craticula trans-
verfa. HD interioris focifga.tium. E oHiumperquodlignacraticula imponuntur. F pa-
yimentumin quo materia calcinandaponitur.G pavimenti apertura,/)^
/
quamflamma
trans-
iens
^
reverherata materiam calcinatpavimento
fuperpofitam. H oQ.iumper quodmateria
pavimentoimponipofitt. I concameratio feuo^oximQntumiumi. K
foraminafeu regiftra ca-
lori moderando
deftinata.
FlG. V. Athanor qui
^
furnusphilofophicusjeu arcanus dicitur , lapidi conficiendo, ut Alchymi-
ftaputant,maxime
inferviens. K. iundi^mQntum fumi vacuum. B. oftiolum conifterii. C.
ojlium turris C E, intra quodcraticulaponitur. D. tmtisper quam carhones injiciunturfupra
craticulam C. E turris cooperculum
ferreum. F G ofiium per quodexfoco C, calor infurnum K
intrarepofit,regiftrofuoinfirulum G.H turrisfpiraculum aeri attrahendo deflinatum. I KL
furniufuoforamine Lconfians,perquodcalor intrafornicem MNintrat. Oforamenperquod
calorexfurno M inV,^
intrarepoffit. M iocusfupraquemmateria eiahoranda ponitur.W
fpiraculaunacumfuis regifiris.
Q^compiementumjiveoperimentumfurni.
FlG. VI. Furnus Acediae in quo uno igne
^
parvo lalore
diverfifurnifoventur,
^
quihuslihet
lahorihus
facile accommodaripotefl. A conifteria^ B pyriteriacraticulisaconifteriis difcreta.
Cfumariafeufpiracuia. D turriculaper quam carhones conjiciuntur.
Atque haec quantum ab labores Alchymiftarum abfolvendos de furnis didla fufEciant. Re-
liquas furnorum fpecies vide ampliffime defcriptas li^. ^7/. ^f^. de Arte diftillatoria^
ubi quidquid circa occultamfurnorumftru^uram defiderari poteft, invenies.
lurnus
ventofus pariter fornax aperta eft , in
quo venti folliumque beneficio ignis vim
augente mineralia liquantur funduntur-
que
; cujus figuram exhibetfecunda jfgura
raria fur-
Schcmatifmi . Sunt prasterea furni, quos 7'e-
norum ge-
a
',../ <- ..^ ...
nerawi
"<'J vocant, quorumalii luntfimphces, alii
operatiom.
compofiti. Simplex cft
,
quinullo akerius
adminiculo indiger, eftque iterum duplex,
calcinatoriiu,
&camentatorius
,
prior calcina-
tionibus infervit, alter csmentationibus,
qui & reverberatorius dicitur ; figuram u-
triufquein Schematifmo /(?r/i<i,
^quartafi-\
gura exprimunt. Iterum habent Artilicesj
fornaces quafdam
,
quas diftillatorias vo-
cant
: eft autem furnus DifTolutorius fim-
1
plex, cujus opefubtile acraflb trajiciendo
res difTolvuntur^eftque
Afcenforius,^Defcen-
forius
;
ille fervit diftillationi per afcenfum,
Iiicperdefcenfum
, &fpeftatdifrolutionem
ficcam.&humidam^SiccusfurnusdiiTolutO
Expofitis furnis fimplicibus
,
jam ad com-
pofitos
progrediamur , ubi uno igne plures
furni foventur, ut funt, quos Athanor, &
Acedia vocant : Athanor Arabicc
Jji^^S
acidem eft, c^oAfornax, a Chymicis
X^
tIuj
i^hy/Uo, eo quod arcanioribus in Chymia
operationibus ferviat , ita appellatus, unde
& Phiiofophici furni nomen meruit
;
quorum
quidem varia apud varios eft extruendi ra-
tio : Nos eum
,
quem
figura
otiava refert in
Schematifmo,meIiorem, & Naturs furnis
fubterraneis aptiorem felegimus . Acedia
Farmfi
furnus dicitur, eo quod ab uno igne,& parvo
^^^'^'^-
labore diverfi furni foveantur, cujusfiguram
videin Schematifmo.
I. Faforum
ratio.
\T Aforum aliud igni admovetur,aliud non:
^
quaedam funt vel vitrea , vel terrea ; vel
metallica. Vitrea funtomnia illavafa, quae
rius eft,quando vas furno impofitum imme- !
phialas, veficas,urinalia paffim vocant,quo-
diate igni attingitur.
Figuras fingulorum
j
rum frequens in folutionibus,& coagulatio-
Xttlneum
iUrU.
vide in Schemsitiimifigura quinta,8ifexta.
Eft & Furnus halnet
,
quo in ahenocali-
dam continenti res
difTolvuntur, &maris
balneum paffim dicitur: Balnsum vero ro-
mdicicur, cum vas res diftiliandas conti-
nens
,
tantum vapore calentis aquxeasdif-
folvit.
Iterum
defcenforius dicitut , ebquodejus
adminiculo
humorem deorfum propellen-
do, res
diffolvantur. /i^r^w vide in Sche-
matifmo.
nibus ufus. Ex vitro quoque utplurimum
conflantur vafa, qus circulatoria vocant.eb vafa circH-
quod liquor eis infufus afcenfu defcenfuque
'""'''*
velutiincirculumagitetur, magnuseorum
in fubtiliandis liquoribus in Chymicis ufus
eft. Sunt autem varis figurae : Ufitatiora
funt.quae
Pelicanum,Dyotam &Cacum vocant:
Videfiguras.
Eft &vas, quod
Ovum Philofophorum\o- ovumvhi-
cant
,
quod quibus
inferviat , in fequentihus
^f''^'""""'
docebitur , eftque vel terreum , vel metalli-
cum.
Tcm.ll.
^^8.
LIB.XI. DE ORIGINE ALCHYMIiE.
Cap. V.
cum, uti ahenum , Vefica efl: vas metallicum
ex cupro in forma vefics , aut ovi , utin/-
gura patet : ufus ejus eft in vegetabilibus di-
nillandis.
Vafa, quE fufioni ferviunt, infundibu-
lum, &pyramis : catinus cinereus : crucibu-
lum funt, ut in figura patet.
cattUusvM Cati/Ius cineritius eft vas^fuforium ex ci-
^xl'ilu7
netum de levi ligno quercino , & ab omni-
conficiatiir. bus carbouibus, aliifque fordibus defscato-
rum partibus duabus, necnoncinerumde
oflibus medulla carentibus ( exceptis porci-
nis) optime tritorum parte una, humeftata,
259
rent , & recedente Sole fpeculumunacum
brachio ejus circumducatur,donec radii cu-
curbitamdenuoferiant^hocpaftoradiorum
reflexio conftanti calore cucurbitam fem-
perafficiet.QuoniamverbproSolisalitudi-
ne, aut depreftione, radii quoque reflexi dif-
ferentem fitum fortiuntur ,
hinc cucurhitis
clavum teretem adjunximus, ut ejus ope cu-
curbita nunc exaltata , nunc deprefTa , faci-
lius pro fitu Soiisreflexosejusradios reci-
perevaleat; quodnififiat, nonniflfumma
cum difficuitate reflexis Solis radiis opus
Ciiymicum perficies ; cum aftinobolifmus,
& probe commixta in fuo mortario praepa- flveradiatio Solaris, afpeculoreflexuscon-
ratum. Oaci/5^/?;utivuIgonotumvaseft, tinub mutetur, & vix quantum quis pfal-
ita explicatione non indiget. mumMiferere legendo abfolvere queat , cu-
Inter nonfuforiavafa/yxzJ dk camenta- curbitjeinfiftat; fedlicecinduftriaBtuascom-
toria, vas videlicet ferreum ex terraignis mitto. Hanc totam encheiriam globe vi-
contumacia in modum pyxidis , operculum treo aqua referto facilius, nec non cum feli-
fuum apte recipiens , formatum; vide^-
ram.
Almiicus.
Akmhicus quid fit, vulgo notum eft
,
qui
vafi inditur, quxcucurhita, Sc retortayocz-
tur. Quorum omnixxmfguram vide in Sche-
matifmo. Cietera verb vafa una cum inftru-
mentis,ne quicquam huic operi deefl^t,con-
fiderain Schematifmo.
II. Calorisadhihendi ratio.
Calor in Chymicis operationibus adhi-
bendus eft caufa adjuvans
,
qua traftandas
accelerantur & foventur ; eftque vel natura-
lis, velartificialis. Calornaturalis Qik.,c[\xzn-
do radii Solares velper fe materiam fibi ap-
plicatam excoquunt, vel in fpeculo concavo
ciffimofucceflu refraftis radiis
,
direfta in
cucurbitam vibratione exequeris. Sed jam
ad caloremredeamus.
Calor artificialis dicitur qui adartificisnu- 'Cahranl-
tum accendi , dirigi , & adminiftrari poteft J"'^^"
^"'^'
Eftque duplex : Digerens, aut Separans. Di-
gerens calor eft, quo materia diflblvenda di-
geritur; Digeftio verb utpiurimum in A-
thanore , aut furno perficitur. In Athanore
fit, quando turri Athanoris carbonibusad
fummum ufque repleta ignem in foco ac-
cendimus, & ferrea fpatliuia, velregiftro
pro noftro arbitrio oftiolum ( ut hoc pafto
icalor ad Atiianorem transfundatur) diia-
tamus : atque hoc pafto calor digerens vel- Tieflexut
tn/pecHla.
collefti , rei applicantur ; hujus calorisufus
I uti in gradus quofdam difpefci poteft
;
ita
eft ingens in diflxslvendis , calcinandifque ut in principio materia in albedinem , fe-
metallis; & in Septentrionalibus quidem cundograduinflavedinem; tertio inrube-
regionibus, anacampticus ilie caiorlocum
'
dinem tendat.
haberepoteft;in Auftraiibusverbnonitem;
|
Calor
fimi
eft, quandovafeinfimopofitoc*/*'//^;
cum , uti in ^gypto fieri folet , res ipfsnon digeftio
fit,fervitqueplurimumdigerendis.
Solarium radiorum reflexicne , fed folo s-
ftuantis arense Lybicas fervore, quando vafa
illi imponuntur
-

-

-
vaiidiffime difl!blvantur.
putrefaciendifquerebus : Adhibeturauteni
interdum fimus equinus , in quo vas fepeii-
tur, aiiquando arena, aut fcobs ferrea ; limi-
Eft & hoc infpeculis concavis obfervatione lliaque , de quibus in fequentibus
,
Z.XII
digniffimum
,
quod nifi ip&x^&mo z\ic^is\Sett. i.de
arte diflillatoria
operis adftet
,
qui vel deflexum radium per-
petubveficae vitrex appiicet, nulium e~
Calorfeparans
iftedicitur , cujus ope fub-
calorfepit-
tiieafpiflb
feparatur,& adlenemquidem'"'"'^"
^um fortiri poflunt
, cum aftinobolifmus
jcaloremutunturveficae, aut cinerumfoco
Soiarisnonperpetub,quodmuItiCliymica- 1 Vefca
eft calerlenis, quo ex materiaveficae,
--
ftri anacampticae facultatis ignari fibi per- 1 impofita ,
applicato alembico
,
fubftantia
"*'
reflexi Soiis
fuadent , fixus in cucurbita permaneat , fed
^ecub \n
^"^ cum Solis motu fitum fuum mutet. Quss
^iC^yTOi-cumomniafufeprofecutifimusin /Irte ma-
tumfasit.
g^^
^^^j ^UmhriB, eb LeBorem remitto ;
un-
dead res cum ingenio diflLlvendas , hanc
machinam fieri pofl^e exiftimavi. Sit vas A.
cucurbitavitreacum I. Jlemhico tnpodiim-
pofitum, cui inferius loco D. teres ciavis fer-
ruminatusadnedlatur
,
eique hrachiumD G.
verfatile exferroindatur , itaut veluti circa
axim Drotari poffit, huic brachio in ioco G.
XT
^.
erigatur ad perpendicuium aliud hrachiuni
ehina per
<Jt H, quod Ipeculum concavum tenea.t: Jpe-
^^fij^",. culum fit E. Ad Solis itaque radios fpeculum
*'
E
itaappiicetur,
ut ii cucurhitam A.vetbe-
TOM.II.
liumida eiicitur. Cinerum caloreik.,q\i2indocalercine'
partes humids per cineres eliciuntur.
''""''
Fortis calor eft, quando igne intenfiori,
caiorfor,
aut acutiori resfeparantur. Calor liher
,
qui
cakrliber.
proxime res contingit; Impeditus
,
qui me-
dianteaiio.
Calor carhonum eft, quando calor pruna-^^';^^^''
'''"''
rum res proxime tangit, cujus ufus eft in cx-
mentatione
,
probatione ,
caicinatione, &
diflx)lutione.
Calorfiammarum eft
,
quando iignis appo-
calorflam-
fitiscaiorinflammas abit, ufufqueejuseft"""^"'^'
in
reverberandis , calcinandifqueomnium
metallorum
corporibus.
Calor hahei eft, quando vel aqua fervente,
g^'"'
^"^*
Kk z
vei
"*
J-Furi
LTeaus
260
MUNDISUBTERPvANEI
Sell I
vel mediante
halitu ejus res cliftillantur.|7"<i^/<iob oculos unafynoplltibiZe(3<>/"ex-
Verum
hsc
omnia in fequenti
/-f/i/w/orialhibendaduximus.
TABULA
CHYMIO-TECHNICA.
r
. CProbatorius.
fApertus^y^^^^^j-^^
1
5*^3etnentatoriu;.
A
fCalcinatoriust.R.everberatorius.
rVeficse.
j-Simplex-^
. C Afcenforius. SSiccus^^Catiniarenaiii.
j I^Diflolutorius
^Defcenforius ^HumidusiBalneum.
I ^ ^ <C
Athanor.
Lv.ompofitus^^^^jj^
r 5Phials.
5Pelecanus50vum Philo-
j
^^"'^""^lCu-culatorium dDyota.
i
fophorum.
rExcertal r
fSubtiliationi^f.^^"""'-
I matena<{ Metallicum
j
i
VehcaE.
faftum
I
fervic
\t- r
^ Infundibulum,
I
I
lFuGom^p^,.^^j^
l^Minerale-^ fFufo-SCatillus cinereus.
fMate-
J ria. cCrucibulum.
Terre-i riam, jNonfu-^Pyxis csmen-
numca-^j
[
foria
c.
latoria.
piens
I ,, j C Catinus arenarius.
^^''"'^^^^'iTegulafornicata.
f
Superiora C Coftus.
Pro artificum arbitrio.^ Alcmbicus
Z
Roftracus.
Chymia
verfetur;
circa
Locus
fAdmo-
1
I vetur?(
Vafa,
quo
j
rum aliud
'
^igni
fOpera-
"
tioni in-
fervien-
{
tia, quse I
funt
It c
^ Cucurbita.
^I"f"^^^iRetorta.
I^Non
admovetur
^
/ . C Receptaculum.
fContmens^Concha.
f
Caufa
adju-
vans
JAdmovendum ^
l
igni
I rr. ^
. C Tritoiium.
LTranfmutens^Separatonum
u s
I
Semper^
(^Latum
^
Spathula
fForfex.
^
.,
5
Craticula.
uracile
^ Baculus ferreus.
. Aj L-..
IRutabuIum.
Adarbitrmm.^Cochleare.
("Naturalis; ra-
I
dii Solares.
,
[Circulus,
J_Non
admo-
f
Ligneum : dyoptra.
vendum <
*^ir _ ^
Tabula ferrea.
i Metallicum < .- ^ .
,
l
i
Mortanolum.
Di
Calor i
rSimplex {
C Athannor.
'S^^^"^'iFimus.
(l
Artificialis
\
CMaris.
. Miftus.
LBalneum
<;
:;;,"""':""
i
Rons.
f
Vaporofa
5
VeficsB.
I
^Cinerum. CArensc.
LSeparans
^
r Impeditus
"^, Scobis ferru
^
, .1 ^
Carbonum.
l
lenis.
Fortis, Liber
^Fiammie.
Corrofio
^
fSolu-
lio
Operationem i-
'^
pfam, qua: eft
Calcinatio {
(^lmmerfiva
^
_- ., CAmalsamatio.
LSiiicca
C Casmentum.
C
Commixtio.
Llcnitio S
Combuftio, c Incineratio.
^
"^ Reverberacio ^Vitnficatio.
f f
Sicca fublimatio,
fMi;cgo- I
Elevatio
^ fp..
o ^AIembtci,
X^wyjfi) I^Humida. ^"^"^lVefics.
rCalida j Obliqua^Retort.ara.
j
L
per "^Latus.
Subti- .
liatio
t
-Diflblutio
Coagu-^Frigida,
latio c.CaIida.
Defcen-
L fio
I T-i

j
^Deliquium.
lFngida^p,l^^^^j^_
^'.^
C Circulatio.
^
M*,.gol^^"'"^'^1.AbIutio.
Xiovx^
. CPutrefadio
^
ifc,So?:^
-fCoratio.
[D^geftio.iE^,raaio.
^
Cohobatio."^
I-Liquefaaio^^implex.
CCinentium.
^
^
Probatoria, pcr
c
Antimoniura.
CA-
l^
LIB.XI. DE ORIGINE
ALCHYMI^E. 261
C A p u T VI.
ParaJig:
Canones Methodki'^Taradi^matki,
qmis operationes Chymiae per experimenta, & Varia
Exempla fingulis operattombus propria ojlenduntur
,
^ comprohantur.
Cap.Yl.
Calx quid
Chymicis
fit.
Tlef^orperfefte intelligeret
,
quid
per tot tamque multiplices opera-
tiones Chymicas intelligatur
, &-quid-
nam illje in Chymica pyrotechnia prasftent,
quem ufum habeant,hoccapite
non tantum
;cj:^
-r^ ^ii!e.(o!,v,fed
&v^'^
Toy;)^ip)i^,feuope-
rationem prafticam & manualem, pervaria
exempla, & exferimenta fingulisoperatio-
nibus propria in gratiam curiofi Lekoris ex-
ponendam duxi ;
&
primo quidem a calcina-
tione
,
modoque
resfingulascalcinandiex-
ordimur.
Paradigma Experimentale I.
De Modo calcinandi res.
Iximus fupra
,
calcinationem nil aliud
efle.quam rerum coagulatarum folutio-
nem ; eft autemc^/xinChymicafignifica-
tione pulvis quilibet per ablationem fuper-
fluae humiditatis in partestenuiffimas , &
quafiimpalpabilescomminutus; fitque vel
corrofione, velignitione: Illa res coagula-
,
tas per corrodentes fpiritus in calcem, vel
per vaporem , vel per immerfionem refolvit.
^modo
Per fumum quidem , feu vaporem refolvun-
mum m/"
^^^
'
quando corpora metallica in tenues la-
tkmtur.
minasredaftaperacrem, corrodentemque
fumum calcinantur
,
poteftque fieri
,
vel
quando corpora laminata fupra aquasfor-
tes, velfupraacetum, velfuprauvarumex-
preflarum.quas Vinaccias vocant,recrementa
fufpenduntur : fubinde quoque nobiliora
prsfertim metalla plumbi fufi vel argenti
vivi afflatu fragilia redduntur. Per calcina-
/zof?itaqueomniametalla fiunt quaficar
bo &cinis, fola ventofi ignls ope
,
per quam
omnis terra tenax , mollis , & pinguis lapi-
defcit ; lapides verb in calcem rediguntur,
uti in fornace figulorum calcis
,
& laterum
videre eft.
ExEMPLUM I.
Quomodo Crocus Martis ex Chalyieper-vapo-
rofam corrojionem calcinetur.
"jpRimo parabis aquamfortem exfalispe-
*-
trae, & vitrioli ad albedinem calcinati
partibus jequalibus , eamque in cucurbitam
vitream fundes
;
poftea in fuperiori cucur-
bitse partelaminasChalybis fufpendes , lu-
'toqueorificiovafis obdudo, ne fpiritus a-
quaefortis ullo modo exhalare queant, 24
CONSECTARIUM.
Eodem prorfus modo/>/7^/</wincerus-
^'fno^
fam calcinabis, fi videlicetilludfupraace-^/J^'^.
tum intra cucurbitam fufpenderis ; & cu-
prese laminsfuprauvarum exprefiarum re-
crementaintravasfufpenfa,
vaporum cor-
rofione calcinantur.
E X E M P L U M II.
Quomodo immerfiva corrofione res
caktnentur
.
Haec operatio perficitur vel prjecipita-
tione,velamalgamatione:Eftautem^r^ci-
pitatio, quando corpora per aquas corroden-
tes ambefa, & in aquam foluta , aquje corro-
dentis abftraftione , vel alio quovismodo,
in calcem repercutiuntur. Hoc pafto argen-
vrtcifita'
tum in aqua forti difl^olutum, cupro,
fale^^j^^f,""
communi, aut ammoniacoinjedlo, prazci-
pitaridicitur. Sicquoqueaara?inaquare- Aurum
gia folutum adhibita exigua arsenti vivi^","'"'"'''
^
. .
i^
^
/-
. 1
cnlcmetur.
portionerepercutitur, cui fi parum fulphu-
ris admixtum, idque claufo vafe adignem
pofitum fuerit , argento vivo , & fulphure
evaporato, in fundocalxfubtiliffimarelin-
quetur
;
quo autem magis corpora difi^l-
vuntur,ebmagis, fubtiliufque calcinantur.
JmalgamatiowQto cum nil aliud fit
,
quam -^*'i'-
metalli per hydrargyron calcinatio
; ejus""'^'"''''
ope hoc modo corpora calcinabis : Metal-
lum in tenues brafteas , vel laminas duftum
cum fex, novem, aut duodecim hydrargyri
partibus commifceatur , uniaturque , ut fiat
mafia undique fibi fimilis , atque hoc pafto
metallumdifcontinuatum , calcinatumque
obtinebis
;
hydrargyro enim per evapora-
tionem fupra ignem lentum elevato, metal-
lum inftar tenuis calcis relinquitur.
Paradigma II.
Pracipitationisper folutionem
,
feu cakinatio-
nem. Ita autemprocedunt
Artifices.
Accipiuntaurioptimepurgatiunciamfe-EV;!?^^!iais
mis , rediguntque in lamellas tenues, &foi-'^'^*''^"''*
vunt in aqua regia ex fale communi , & non
ammoniaco
(
quia illud Mercurium volati-
lem reddit)fafta;poftea accipiunt vitri anti-
monii optimi unciam dimidiam , &pari pa-
fto folvunt in aqua regis , folvunt etiam ar-
genti vivi probeloti & mundificati uncias
tresinaquaforti,
uttresillsaquxfintclarae.
nprarum* fpatio in arena calida evaporarej& tranfparentes, neque quidquam inillis
permittes
, deinde aperto vafe laminas exi- appareat quod non fit folutum : Conjun-
mes, (\aih\xs crocum in fubtilifilimi pulveris gunt illasfolutiones, & aquas a praecipitatd
modum adhaerere reperies, quem leporino aliquotiesfeparantabftrahuntque, femper
pede,vel-aIiquoaIioinftrumentodeterges;|aquam regis recentem affundendo, donec
& hoc
paftorepetitafempereademopera- Mercurius in igniraferrilaminapofitanon
tione
procedes, donec nullusaliuscrowa amplius fumiget: tandem fpiritibus aquae
fpiritibusextradus,inlaminis appareat.
i
regiae probe
,
probeque abadis, affundunt
Kk
i
fpirl-"
i6i
MtJNDI SUB
Se^. I.
fpiritum
vini
adtriumdigitorumeminen-
tiam ,
illumque
fexies a prjecipitato forti
"fegula Fornkata.
ignediftillantTdonec fixus fit Mercurius , &
nullum de fe emitfat fumum
,
quem
demum
fub tegula fornkata fecundum Artem
probe
igniendam calcinabis.
Caicinatio Vides itaque ,
calcinatknem nihil aliud
eiimetaHo-
Q^f^ Chymicis,quam Mineralium, metallo-
ficatio.
rumquemortificationem ,
uti Paraceljuslo-
Paraceifus.
quitur ; aurum enim ideo
,
v.g.percalcina-
tionem mortificatur, ut redigatur in tindu-
ram, quintam efTentiam^refinam, crocum,
vitriolum , & fulphur. Modum vero atque
examenfingulorumvide infequentihs.
Et
prxcipue in ultimo lihro.
Paradigma III.
Quomodo Metallicum corpusfalihus corrodenti-
hus, aliifque exficcantihusper caementatio-
nem calcinaripeffit.
Csementum , feu camentatio nihil aliud
eft,quam corrofio ficca
,
qua corpora metal-
lica aquarum rofivarum beneficio ftratifi
cata , confringuntur , &calcinantur , cujus
exemplumtihi hujufmodi damusin praepara-
tione Croci Martis , feu Chalybis per Cae-
mentationem. Proceflus Artificum hic eft
Corpuscaementandumintenueslaminas
redigitur, & in fruftula forcipe fcinditur
Species autem corrodentes pulverizantur,
&aceto, urina, vel aqua forti madefiunt , ut
fiant inftar pulticuiae ; nonnuUi illis ficcis
utuntur ; deinde hujus pulticulae , vel pul
veris aliqua portio pyxidi caementatoris
inditur ,
illique lamina fuperponitur
, &
lamins alia pulveris porrio afpergitur
(qux Stratificatio ,
& facere ftratum fuper
ftratum dicitur) : hanc alia lamina fubfe
quitur , idque tantifper, donec pyxis im
pleta , aut nihil laminarum refiduum eft , &
tandem pulverefuperpofito clauditur , luto
que alio tenaci junc^lurae pyxidis munitje
obturantur, atque igni, vel
(
quod fatius eft)
fuo furno imponitur, & fecundum gradus
caementatur, quatuor, fex , o6to , duodecim,
velvigintiquatuothoris.imbetiamaliquot
diebus, pro re nata , inibi confervatur ; tan-
dempyxideinfrigidata eximitur, laminae-
queapulverefeparantur, quae totae confra-
^taeaccalcinatxinveniuntur.
Verbigratia,
Animus eft praeparare crocum Martis feu
chalybis,
idquepercaementationem,
runc
accipio calcis vivae recentis
,
quantum opus
eft, eamque urin^ aliquantifper madefacio,
Modus CA
mentanii.
Crocus
Martis.
TERRANEI
utfiatinftarpultis: poftea hacpulpapyxi-p^r^ij?.
disc^mentatoriaefundum addigitilati cras-
fitudinem tego , eique laminas chalybis fu-
peraddo, &vas, uti fuperius diftum, impleo
ac luto obfirmo. Omnibus rite paratis,
py-
xidem in furno noftrocaementatoriopono,
ignemque tertii gradus ad quartum
ufque
viginti quatuor lioris continuum admini-
ftro. Tandem exemto vafe materiam in illo
contentam in mortario probe conrundo
, &
perfetaciumpello , ut fiat pulvis fubtilifli-
mus, ubi calcem a chalybeomnem calida
abluo, refiduumque arefacio , &accipio cro-
cum Martis praeftantiifimum . Eo modo fit &
crocus Veneris
,
qui multis operationibus in-
fervire poteft.
Paradigma IV.
Antimonii calcinandi per fpeciem calcinatio-
nis
,
quam Commixtionemvocant,fulphuris,
falis petrce
,
falis
communis heneficio
modus,
& ratio.
Sumo Stibii, falis petrae, &falis communis
partes ana, id eft, aequales, eafque minutifli-
me tritas 8c commixtas in tigillo , optimo
luto munito, ita tamen ut in fuperficiei me-
dio aliquod foramen parvulum relinquatur,
per quod arfenicales &venenati fpiritus ex-

halare queant : in furnum venti pono
,
i-
-^""""'"jf
gnemque fuforium accendo,& fi iibet,foIIis
tnodHT
'
etiam minifterium adhibeo , ut in tigillo
fufticienter fluant. Hic autem ftudio ani-
madvertendum eft
,
quamdiufumusperfo-
ramenilludinfuperficiereiiftumafcendat:
ille fiquidem adhuc evaporans , materiam
non fatis calcinatam efl~e fubindicat: Sed
quando omnes ejufmodifpiritusfumantes
evanuerint, ignem prope ad vivum augeo
ad quadrantem horae.actandem crucibulum
eximo , infrigidatumque aperio
,
nec non
materiam extraho, ubi Antimonium in fundo
a fuliginibus, ficutiregulum afcoriisfepa-
ratum invenio. hoc Antimonium a falibus
malleo aliquo detrunco , atquein pulverem
tero
,
qui inftar cinabrii rubicundifliraus , &
in re medicanonnullismedicamentisprae-
ftantiflimis conficiendis accommodatifli
-
mus eft
;
atqueutihicoptimus, ita&cele-
berrimus eft Antimonium calcinandi modus,
cum quod intradimidiae horae fpatium per-
fici pofllt , tum quod nihii falium fecum
retineat , fed a fe protrudat.
Quomodo vero corpora metallica ignis
violentii in calcem reducantur per combu-
ftionem , & reverberationem
,
quarum illa
incineratione,haec vitrificationefit,dicen-
dum reftat.
P A R A D I G M A V.
Quomodo VitrificationeMi?/(?//d:, ^ comhu-
Jlione ir tranfparens vitrum convertantur.
Cum Incineratlo vegetabilibus,animaii- ^idiml-
bufque proprie conveniat.deiisinfequen-"^''^"''"
tibus
LIB.XI. DE ORIG
Cap. VI.
ti^i^s fufius agetur;quare hocloco tantum de
mineralibus, quas in calcem foIum,non vero
^idvitri-
in cineres refolvuntur, dicendum eft. Quo-
jicatio.
j^Q^Q itaque Argentum vivumS^u hydrargy-
rum vitrificetur, hoc fume experimentum.
Capiunt oleum vitrioli rubeum fecun-
dum artem fadlum , & reftificatum , in hoc
argentum vivumperfublimationem autper
fal, & acetum lotum, & depuratum refol-
vunt, idque continuo incaloretamdiufo-
vent , donec nullus omnino Mercurius
,
nec
vivus,neque.iprjEcipitatusampliusappareat,
fedtotusinoleoformaliquida lateat. Quo
irxvis. fad:o, oleum hoc Mercurius continens in re-
tortam vitream & quantitati materis con-
venientem fundunt,ponuntque in catino a-
renario, atque accenfo igne oleum a Mercu-
rio in appofitum vas recipienspropellunt;
atque itn Mercurius perprascipitationem in
calcem erit redaftus. Hujus prscipitati ac-
cipio uncias duas, calcis, argenti &falis am-
moniaci ana unciam unam , eaque in vicem
trita, &commixta, necnoninphialapofi-
ta, ad fublimationem accommodant , ubi
fal ammoniacum afcendit, &Mercurius cum
Luna etiam fervato pondere
, in fundo ma-
nent in modum auri purifTimi
;
poftea in
vitro forti , autcrucibulodevitreatoinfur-
num venti ad fluendum ponunt,adaud:oque
ignein fixum, tranfparenfque vitrum, quod
de calore aureo ad pallidiorem defcendifle
vitrum
videtur, abit; wf/whocinfinitarum,utipfi
iHngre.
p^,.^,jf^
virtutum efl;, quas fingulas hoc loco
recenfere , neque inftituti , neque aequitatis
efl: , fed demonftrato conficiendi modo fol-
lerti Chymiatris indagatori committimus.
Paradigma VI.
^omoJoamum vitrijicaripofiit in diaphanam
fuhflantiam, ex mente Libavii.
jhtrumvi-
Accipe auri puriflimi unciam femis , &
trifittum.
Antimonii Ungarici uncias ofto : pone in
tigilload ignem ,
ut invicem fundatur, &
ubi fufum eft, efFunde ; cave tamen ne in re-
gulum abeat; hanc mifturam probe
,
probe-
que contere, ut fiat pulvis fubtiliflimus, qui
calcinandus eft eo modo
,
quo antimonium
calcinant, quando vitrum conficere volunt,
donec non amplius fumiget. Quando igi-
turpulverem ita fixum habes, tigiUum ad
ignem pone , ut apprime candeat , ut abeat
in vitrum
,
poftea paulatim eo modo pulve-
rem in vitrum funde , ut fluat tantifper, do-
necvitrumhocfit rubeum, & tranfparens,
quod baciflo aliquo ferreo probare potes; &
invenies aurum in fundo crucibulidimidia
parte diminutum. Vitrum in pelvim efTun-
de, & habebis aurum tranfparens, cum vitro
antimonii ajquali pondere mixtum.
Paradigma VII.
Quomodo fulphur in vitrum elahoraripofiit
perignitionem.
Accipe fulphuris vulgaris magnam quan-
titatem,
poneque in ctucibulo, vel tefta,tres
INE ALCHYMIi?:.
265
lotones pro unavice, fub tegula fornicata
p^A-^j^/g.
ignita, ut comburatur;quando illud fulphur
eft combuftum, ponealios tres lotones
i^^tujk^re'"''
tefta,ut&idem comburatur, quod tamdiu
facies, donec una libra inteftafitcombu-
fta , & videbis cinerem aliquem grifei colo-
ris
;
fed de hac libra fulphuris non amplius,
quamdrachmasduas cinerum accipies, de
fecunda , & reliquis integrum lotonem ac-
cipies. Combure modo praedifto decem li-
bras fulphuris, & cinis ille, quianteagri-
feuserat.fietinftarfanguinis, rubeus,atque
modo infequenti in vitrum rubicundum
abibit. Recipe hujus cineris rubei optime
triti unciam femis , & boracis drachmam
unam, & igne intenfifi[imo funde , atque fiet
vitrum aliquod tranfparens infignibus virtu-
tibus, uti dicunt, praeditum.
Paradigma VIII.
QuomodotinS:uv!LAntlmoniiextrahipoJ/!tper
Reverberationem, ex mente Chymicorum.
Ad Ignitionem pertinet Reverheratio,'B-everhtrit.t
qua ftibium, cseteraque corpora ignevivoj"^*"''^'""
reverberante
, & repercutiente in calcem
fubtilem, per reverberationem claufam , vel
apertam reducuntur.
Accipiuntur antimonii, & falis ammonia- TinHura
ci partes aequales , & in retorta pofitje , igne""!,'!^'^^
forti propelluntur, ibi antimonium omne
ratio,
tranfit , nec quicquam nifi fsces turbulentse
in retortaj yafe remanent ; Antimonium
hoc modo per retortam diflblutum, fale am-
moniaco frequenti ablutione feparato
, ut -
dulce nulla falfedineinfeftumrelinquatur.
Hocexficcatum minutifflme tero, & in al-
cohol converto , noftroque reverberatorio
impono , & accenfo flammarum igne unum
duntaxat fumarium aperio tantifper, donec
noftrum antimonium
,
quod rubeum fuit,
inalbedinemconvertatur. Quando album
faftum eft ,
fecundum fumarium aperio,
quoufque ignis auftior albedinem ipfi ex-
uat, & flavedine ipfum decoret, Amplius
apparente flavedine, tertio furaario aperto,
ad citrinum colorem illud promoveo, atque
quarto ad perfedam rubedinem perduco,
Huicantimoniorubeofpiritumex vino fa-
dum afTundo redificatum
, efTentiamque,
five tinduram claufo vafe extraho. Quando
fpiritus vini amplius non tingitur colore
rubeo , eum a tindura abftraho. Haec vera
eft, uti ajunt, Antimonii tin^ur^ , cujus Theo-
Theophr;
phrajius mentionem facit, prseparatio.
Paradigma IX.
Quomodo per Subtiliationem
,
q^ua partes
ficca
fuhtiliores elevantur cum aahie-
rentiafui vafis , magno, velparvo
temporefuhlimari queant.
58^/i/ifl/ioeft difToIutio^qua partesfubti- subtiliatif)
liores a craffis , fpirituales a corporeis , vo-
^"'^
'
latiles a fixis inftar fumi, vi ignis elevantur,
6cinfummitate capitelliconaenfantur.6'^- D;to,
limatio
2^4
MUNDISUBTEPtRANEI
SeSi. I.
Imatio fub fe
continet exaltationem ,
eleva-
1
primi gradus, donechumiditas evanuit,tum
ConfeU.
claufo orificio gradatim procedo
,
quoufque
falis am-
monmi.
tionem,
&
fixationem , & mirain tranfmu
tatione
rerum
prsftat; inhac enimpurum
abimpurofeparatumfigitur,
ita ut inigne
permaneatinalteratum.
Sienim,quodfub-
limatumeft,
cumfuisfaecibusiterum tera-
tur, mifceaturque , & ut antea fublimetur,
quod toties fiet, donec non ampliusfubli-
metur, fedomnia fimulinfundomaneant,
ac fixa fint ; ex iis poftea fiet lapis, & oleum,
quando, & quoties velis ,nempe fiinfrigi-
datum in aere ,
vel vitro ponas, ibi enim
ftatim refolvetur ,in oleum
,
quod fi iterum
ignicommittatur,
denuoinlapidem indu-
rabiturmagnsvirtutis; multaquoque cor-
rofiva amara in dulcia,dulcia in amara con-
verti hujus ope fuo temporedicemus. Mi-
rum quoque
,
quodlibet metallum per fa-
lem ammoniacum fublimatum, frigorein
oleum, igneinlapidem verti, quod unum
ex maximis Naturse myfteriis putant Al-
chymifts , metallum in lapidem tranfmu-
tare ; fed quid hoc ad lapidis in aurum me-
tamorphofin conferat, non difpicio, cum la-
pidem in metallum tranfmutare fit impofii-
bile, cum effentialiter a metallo diftingua-
tur; quare, tantum accidentalis dicenda
eft ; lapis enim videtur
,
qui revera ex fe &
fua natura lapis non eft. Valde hocexpe-
Paracelfus. rimento triumphat Paracelfus, ad magnae
Artis veritatem adftruendam. Sed demus
exemplum quomodofloresfulphuns
hacarte
conficipoftint. Sicage:
lUresrui- Accipe materiam aliquam fubliman-
%Tendir'
^^*^
'
^^"11^^ vcl folam
,
vel aliis adrai-
tio. xtam materiebus , vafi alicui vitreo aut ter-
reoinferiuslato , velprofundoinclude , ira
utduabus partibusvacuistertia impietafit.
Vafi huic, five cucurbitse alembicum cas-
cuminvertice parvo foramineperforarum
impone,lutoobdudto, nefpiritus,aut par-
tes fublimatas exhalare poffint , obfirma
;
deindein catinumarenariumtribus digitis
afundo , & parietibus intercedente arena,
vel in ignem liberum pone , caloremque per
gradus auge. Primb pofitainvitrolamina
aliqua ferrea levigata faciie explorabis.
Cum enim humiditasaliquaadhucrefidua
eft, laminjE iila adhseret ; fed quando omnis
humiditas difceifit ,
fpiritus ficci afcen-
dunt , & tunc aiembici foramen fuperftrato
aiiquo vitro', munito luto bono , ne fpiritus
expirent, claude; tandemignemtantifper
fove, donec omnis materia fublimanda ele-
vatafit. Nonnulii loco cucurbitse fcutella,
vel concha aiiqua ferrea materiam conti-
nente cum vitreo cono parietibus vafis infe
AUaratio.
rioris titc accomrnodato , utuntur. Verbi
gratia : Acci^iofn/phurisciiritiioptimQpm-
gati duas iibras,faiis communis&vitrioli
Ungarici parum calcinati ana libram fe-
omne fulphur fubtilius afcendit.
Hoc ful-
phur, Jlores
fiilphuris 2iChymicis
di(R:um,ex
alembico exemptum fecunda
, vel etiam
tertia vice, femper addendo quartam
par-
tem falis & vitrioli
,
per fublimationem
redintegratam reftifico, & a.cciipiofloresful-
phuris pulcherrimos
,
pluribufque affedlibus
refiftentes.
CONSECTARIUM.
Hoc pafto falis quoque AmrrioniacifuhU- sdis Am-
mationem perficies : Accipefaliscommunis?^"'^"^.^
quantum vis, eoque oilam comple, & te-
ge, ne carbones, aut cineres in eam inci-
dant
;
pone ollam in terram , & tege carbo-
nibus extin(5lis , deinde accenfis carbonibus
ad ollae candefacflionem , iis vero in cineres
redaftisin olla refrigerata invenies falprsE-
paratum
,
quod falcalcinatum dici poteft;
deinde accipe falis ammoniaci tritilibram
unam
, & aequalis quantitatis additalima-
tura ferri, miftum fublima,fublimatum hoc
iterum tere , & fublima , & ubi fal incan-
duerit,fublimationemperfeceris : hujusfa-
lis ammoniaci hoc pafto prxparati accipe
quantum reperis, &falis calcinati 12. tere
invicem , &feptiesfubIimatofingulisvici-
bus fal praeparatum appones, &habebis quse-
fitum.
Suhlimaiio, quae &elevatiohumidadici-
subiimMtit
tur , nihil aliud eft, quam partium humi-
^^^/J/|^*^
darum in haiirus attenuatarumdiftillatio
,aji^M-.
qua partesfubtilesagroffis feparantur, eft-^""*
que vel refta , velobliqua. Re[iaQ{\:, quan-
doparteshurnidsfubtiliores furfum eleva-
tx, & frigidi alembici forniciadhasrentes,
in humorem condenfantur , atque per ejuf-
dem roftrum guttatim in ejusreceptaculum
diftiilant , & reiabuntur. Elevatio vero hu-
Jf
^^'*'"'
mida ohliqua eft, quando vafe oblique ja-qmd}
cente , humor eievatur , fitque vel per latus,
velperretortam; per latus elevatio perfici-
tur, quandovafeoblique, &inlatus incii-
nato , humor prolabitur, ut exvafis Sche-
matifmo patet : quo modo flores antimonii
rubeioptimiparari folent. Elevatio per re-
tortam eft, quando humor ex retorta pro-
peilitur , uterque hic modus inrebus, quse
tenacioribus fpiritibus polient , ufum fuum
habet. v.
g
Si oleum Phiiofopborum haud vul- oleum vhi-
sareconficere hac operatione velis , ficage:
'<''?^'";"
Accipe cerae punllimae uncias
1
3.
Terebin-fr^w;
thinae
iS.Benzoini i. Aquaevitaeredificats
30.
Cineris communis 6. mifce, & fecun-
dum artem per retortam diftilla , &prodi-
bit phlegma, aqua &oleum, quae invicem
feparabis , & quodiibet feorfum conferva-
bis, &aquaproderit adpeftem
, oculorum-
que fulfufionem, ad omnium vulnerum me-
mis, pulverifatafingula, &invicemmixta|delam urinaeque
obftrudtionem
, ad pun-
pono in cucurbitam , impofitoque alembi
co cacco in vertice perforato,accendo ignem
fturam laterum, feupleuritin, oleum mi-
rifice confert, Sed de hifce in fequentibus
fuo
LIB.Xf. DE ORIGINE ALCHYMI^.
265
ap- VI.
fi^o ^oco uberius. vafa
in
fe^uenti Lihro , Se}. { nequibant , in gradum prxflantiorem con
Paradig.
de Arte dijiillatoria, vide
Ex prsediAis habes
,
quomodo humores
T^iQtfuhlimationem eleventur, modoreftat, ut
& exempla demus de operatione petDefcen-
fum calidum , vel frigidum. Eft autem De-
fcenfio calida liquoris ecorporibus diflblu
flituens: cujushocfume expcrimentum.
Paradigma XI.
Quomodo vinum v.gr. Circulationis heneficio,
in nohilijfimam ejfentiamfuhlimari deheat.
Accipe rem exalrandam
,
poneque in vafe
tis inverfovafediftillatio
: cumenimnon-
circulatorio,idqueHermeticecIaude,acin
nuUa corpora
,
uti ofta, ligna,fimiliaque,
quorum humor uti ob gravitatem furfum
adfcenderenonpoteft, ita per defcenfum,
effeftum fublimationis obtinere debemus.
Fafa in fequenti libro confule.
Paradigma X.
Quomodo per'De.{cQn^un\ difiillatio calidare-
rum graviorum
perficiendafit.
Accipe cucurbitam terream, eique diftbl-
vendorum fragmenta impone
, eaque, ne
inverfa. cucurbita decidant, nonnuliis ma-
joribus fragmentis
,
vel bacillis tranfverfe
juxta fe pofitis tege. His peraftis aliam cu-
curbitam, in quaparum aqu^E fit , huic in-
verfas applica, ita ut fuperior exafte cum in-
ferioribus orificio conveniat , fed inter u-
tramquelaminamaliquamfatisfortemfer-
ream inftar lancis concavam, &perforatam
collocatam efi"e decet
,
quae decidentia fra-
gmenta , ne in fuppofitum vas dilabantur,
detineat : tandem optimo luto claufuras
obfirmatas arefac, vafquein fuafornace po-
k'
ne, &vas recipiens , in arena , vel cineribus
colloca, ut abignisviolentiatutumhumo-
rem deprefi^um eo facilius recipiar.
Quomodo verb per defcenjum itigidiLdi-
llillatio
,
quam dtliquium
, feu filtratiouem
vocant , expedienda fit, accipe.
DtUqmum Deliquium eft defcenfio frigida, quando
corpora coagulata cellje, aeri, puteo, aut al-
teri frigido, & humido loco fuper marmore,
tabula vitrea", vel per manicam, utvocant,
Hippocratis expofita , externx humiditatis
beneficio
,
quae difiblvendis corporibus ad-
jungitur,in humorem refolvuntur, Sc in fub-
jeftum vas defluunt. Refolvuntur autem in
frigido potifiiimum pulveres calcinati, falia,
& alia hujufmodi corpora
,
quaefalisnatu-
ram redolent, quae in frigido refolvuntur, &
in calido iterum coagulantur.
Filtratio eft Defcenfio frigida,quje humo-
resaquofos ipetfiltrum
,
pannum laneum,
lineum , fetaceum
, aut chartam bibulam
convolutam, aut complicatam in modum
infundibuli
, reliftis in filtro fjEcibus di-
mittit.
Habet & exaltatio, fivefubtiliatio alias
duasfibiannexasfpecies; exaItationem,&
quidl
liltratio
Exnltatio.
arena
,
vel balneo colloca , & eoufque in eo
detine, donec metam fuam afiecuta eft. v gr.
Mulcum operaE, & ftudii in vera fpiritus vini
extraftione impenditur
, ut ille fine omni
phlegmate haberi pofi^it, quotiefcunque e-
nim levatus fuerit , femper aliquid phle-
gmatis fecum ducit : proinde circulationis
modum hujus exemplo demonftrabimus.
Sumitur vinum generofifilmum
,
quod ad LSienHs.
manum efie poteft , illudque in capaci cir-
5"""'' ^'"*
culatorio funditur, figillatoque orificio in^"'^''
'*'
balneo maris ad quatuordecim dies poni-
tur, ut continue aqua ferveat
;
poftea eximi-
tur,
&
in phialam
funditur,calidumque
hye-
mis tempore in
frigidanivaliaquaappofi-
to
, & agglutinato alembico cum recepta-
culo,
ajftateautemin
cellavafi
conchasgla-
cialescontinenti
imponitur,
&Lfpiritus pu-
rus
,
atque ab omni phiegmate liber alembi-
cum tranfcendet
, & in receptaculum dila-
betur. Quando nii amplius adfcendet, re-
ceptaculum amovetur
,
phialaque eximitur
cum vino, quod nullum verum fpiritum, fed
tantum vinum aduftum continet : Spiritus
hic vini adhuc in circulatorio pofitus tam-
diu rotatur, donec amplius de vitro invi-
trum nequit, fed per diftillationem ,feu hu-
midam elevationem
promovendus eft :
quando autem materia , inquamagerede-
bet, receptaculo imponitur, faciic illam
ampleftitur
, &fugam relinquit. Modus hic
alho calculo, ut ajunt, notandus eft.
Sequuntur modb reliquae operationis
p5j-^^,^;
ChymicjB fpecies, a^^s-ixxnt Ahlutio,lmhihi- opationum
tio , Cohohatio , Digeftio , Ceratio , PutrefaBie,
^h'*'^'
Extraclio.
Ahlutio eft exaltatio crebris infufionibus AUHtii.
resimmundas abluens, 8c ad puritatem re-
ducens.
Imhthitio eft abIutio-,qua
\iQ^otcot^otiimhibitio.
adjundus elevatur,& exitum non reperiens
in corpus recidit : idque crebris
humefta-
tionibus tantifper abluit, donec cum illo
primo coagulatus amplius afcendere ne-
quit
,
fed totus fixus manet
,
qua operatione
in Aichymia nil arcanius.
Cohohatio eft liquoris corporis fx^ius ^i- cohobatio,
fufi frequens abftradlio , unde cohohare vel
per cohoh
effundere ab Arabibus mutuata vo
Dig^io.
digeftionem
,
qua res brevi tempore fenfim I ce , nil aliud, quam reiterare notatur.
diflblutx in puriorem, majoremque virtutis
j
Ceratio eft moliificatio rei durs , vel fucci cnatio,
fuje gradum degenerant : qux verb majus
j
nonfufibilisadiiquefaftionem
prsparatio;
tempus requirunt , vocantur Circulatio
, & |
Dicitur autem ceratio
,
quod medicinam
cireuktio.
Ahlutio. Circuiatio eft exaltatio vapores
|
Chymicam adinftar cerae igni admotam
rerum in vafe circulatorio circumvoiutos
j
faciie fluxiiem reddat. Alchymiftae toti
abjeftis impuritatibus
,
quse aiias feparari |funtinargentoYivoinaurum, &argentum
TOM.II. !
Ll
Dsr
i66 MUNDI SUBTERRANEI
SeH. I.
per C(?rd'/iofw convertendo ; hsc enimme-l
dicina convertendo Soli , aut Lun per me-!
didnam jungi volunt , unde humiditate
jgne confumpta , infpiflatio , & fixatio fit
operis ;
de quo fiio loco.
Htgeflk.
Digtftio efl fubtiliatio
,
qua longo tempo-
re res cruds calore digeftivo difiolvuntur,
habetqueduasfpecies, Putrefadionem, &
Extraftionem.
lumfaBio.
Putrefatio ed digeftio, qua fubftantia rei
ex vaporum retentione , calidique externi
acceffione, ad nobiliorem efi"entiam gene-
randam difiolvitur: Cujus proprium eft,
veterem naturam rerum confumere, novam
formani introducere
,
quofubinde, & ple-
rumque alterius generationis fruftus pro-
uirit vis
ducuntur: Nam fpiritus corrofivi peream
pmrtfaato-
jyicefcunt , & mitiores redduntur , colores
in ea immutantur, purum ab impuro fepara-
tur, impuro fubfidente. Peragiturver6/a-
trefdtio
,
quando materiain vafe coUocata,
vas in fimo ponitur,fimique calor ad tempus
praefixum confervatur ; vel etiam fit , dum
vzshalneororis imponitur
SxtraHio.
ExtraBio eft digeftio, qua e corporea con-
cretione partes fubtiliores & puriores ab
affufo aliquo menftruo apprehenfac reliftis
faecibus diflx)lvuntur. Exemplum hujus ap-
ponam.
Paradigma XII.
Quomods Reubarbari ExtraBum
fiat.
Sume Reuharhari quantum vis ,
illoque
pulverizato tantum vini fpiritus infunde,
ut quatuor digitis illi fupernatet, claufoque
vafe per quatriduum ad digeftionem in bal-
neum colloca
,
poftea aperto vafe per incli-
nationem fpiritum coloratum a radice fe-
para , affufoque alio fpiritu
,
vas claufum
rurfus ad digeftionem pone , idque tanti-
fper, donec fpiritusnonampliuscoloretur.
Tunc enim omnis tin(R:ura,& efientia e Reu-
harharo extrafta eft. Porro confufis omni-
busextra6lionibus,fpiritum in halneoMaria
abftrahe, refiduamque efi"entiaminvitreo
vafe ad ufum referva
,
quae in evacuanda bi-
le, &aliis effeftibus plurimum poteft.
Paradigma XIII.
Quomodo Vitrioli magni fecretum arcanifiat,
ex fecretisColl.Rom.
Recipe y/>/-zo/i Romani ,autUngariciIi
bras duodecim , difix)Ive illud in aqua vul-
gari diftillata
,
poftea pone illum in cineri-
bus calidis, ut aqua evaporet,donec cruftam
aliquam accipiat, tunc colloca in loco frigi-
do, ad duos, vel tres dies, &vitriolum fepofi-
tisnonuUis fKcibus lapillefcet. Accipehoc
vitriolum &pone in concha vitrea in hypo-
caufto calido , ita tamen ut concha fit tefta,
&videbis vitriolum abire in pulverem primb
album, deinde flavum. Tunc iterum in aqua
communi diftillata difix)Ive, &permitte fta-
re in cineribus calidis 24 horis , atque pluri-
mas faeces in fundo vafis invenles ; decanta
quodpurum eft, coagula, feponein concha,
Paradig.
atque iterum difiblve tamdiu , donec nullas
amplius fseces deponat , & ad dulcedinem
vergat. Alho autem calculo notabis ejus viri-
ditatem probe, probeque 0,^0. confervan-
dam, alias enim oIeum,& opera perderetur.
Poftea poneilludvitriolumpurificatum
in
phiala, quam Hermetico figillo bene occlu-
des, & in furno Philofophico pones , ubi
ignemdedecemdiebus ad decem diesgra-
datim augebis, & vitriolum adruT^edinem
appropinquet , donec tandeminftarrubini
rubens fit. Rubeum hoc vitriolum exime, 8c
pone in cucurbita vitrea, affunde fpiritus
vini corredi, &puri bonam quantitatem, &
quatuor , aut quinque diebus bene claufum
in calore leni afl~erva
;
poftea fpiritumde-
canta, &alium recentem affunde,quoufque
omnem vim , & efEcaciam ex vitriolo hoc
extraxifti. Extradiones hafce pone in cu-
curbita
, & in halneo maris fpiritum fepara,
affunde fpiritum , iterum fepara ad tertiam
vicem , femper remotis faecibus. Demum
aquam pluviam diftillatam Extraftoaffun-
de , lava, & ad quatuor , aut quinque dies in
cineribus colloca, ut quantum poteft,extra-
hat. Quodfolutum eft, decanta, & aliam
aquam diftillatam appone , totidemque
diebus in cineribus calidis afferva , idque
tribus vicibus reitera. Extraftiones hafce
confunde, & in balneo marisaquamfepa-
ra. Poftea accipe hoc extradum
,
pone in
cucurbita mediocri, appofitis, & allutatis
alembico, & recipiente, atquediftillapri-
moigne lento, deinde auftiore , &afcendet
fanguis Leonis viridis inftar rubini rubeus,
qui nodle, uti ajunt Chymici, intempefta &
tenebrofainftar carbunculi iucet , cujufque
odor omnia alia odorifera antecellit. Hoc
tamen prodigium necdum mihi videre li-
cuit ; unde illam hyperbolen Chymicoruni
afTevero.
Extratiio Vitrioli tam
guflu ,
quam
odore dulcis.
Accipe Vitriolum Romanum ad rubeum
-^^'^* ^-
calcinatum colorem, deinde fuper unam-y^'^jj^^,;,,
quamque libram fuffunde duas quartas aquae
perfefte redificatx,pone ad digerendum in
balneo maris quinque dies , tuncrefrigefcat
tuum vas. Evacuato aquam vitae , ut poteris
clariffime , & puriffime ab omnibus terrenis
fscibus , vel , fi tibi videbitur , filtra illam,
poftea ferva : Melius erit, fi in balneo fer-
vaveris,&IiquorhiceritcoIoris flavi. Hoc
fadlo, accipe fsces remanentes, & effum
illasin novam terream patulam , fi verb ai,
fundum vafis nimis pertinaciter hsferint, >.
affunde aquam frigidam
,
atque move,
donec omnes fseces fubtraxeris. Evapora
aquam bulliendo : calcina faeces ,
calci-
natafque in tenuiflimum tunde pulverem,
ut antea
, & aquam vitae fuperfunde re-
centem
, & extrahe ut prius
,
& videbis
fpiritum
magno habent ; tandem forcipe exempto
Paradiar.
catillo metallum adliuc calidum cultello
feparatur,
Paradigma XV.
Quomodo per Antimonium Aurum ah Argetito,
CieteriJ^ue metallisfeparetur.
Accipe Aurum aliis metallis mixtum, ipfi-
LIB.XI. DE ORIGINE
ALCHYMIiE. n6',
Cap.
Yl.Jpiritumtmm coloreviriditingi. Neigitur
abexficcatione, & afFufione defiftas, do-
necomnem viridem colorem, quiineola-
tet, habeas,
queminbalneoponeadquin-
que dies,adufummoxoflendendum.Nunc
z6.tiduram illam
luteam,flavamc^Q. redea-
mus, quam antea in balneo bene obturatam
reliquimus; Illam pone in cucurbita cum
alembico optime allutato,in cineribus bene !
que tres partes antimonii pulverizati com-
purgatis,
& diftilla fimul oleumfanguinislmifce, Scincrucibuloigni
contumaciinfur-
adinllar rubeum
, & aquam vitaj : pollea{numventofumpone;pofteaiuvante, fipla-
aquam vitse in
balneolentoaboleofepara,
!cet,foIle, probeliquefaftuminpyramidem
&liabebis oleum hoc, uti vocant , henedidium
[
calefaftam, fevoque illitam transfunde, ubi
in fundo vafis reliftum. At fi cucurbita pri- 1 labris malleo concuifis , regulus aurum con-
mxdiftillationis nigrje , vel albje remanfe-
j
tinens, in apice refidebit
,
quem malleo de-
rint fsces
,
illas uti hujus Lapidis terram
trunca. Antimonium porro refiduum rurfus
conferva.
Jam ad aquam illam viridem re-
in tigillo igni ad tertiam etiam vicem im-
deamus, inquaterraalba.&falcontinetur. pone, & prasdi^lo modo procede,utomne
Evapora igitur aquamvitsabilla,
&
quid-jaurumexantimonioprotrudatur. Tandem
quid remanet eft terra, a qusLfalalhiJ^mum iregulos hofce, in catillo terreo propefol-
^a/fy#<ji.
modo fequente eft extrahendum. Accipe
jlem pone, carbonibufque fuperpofitis in
hanc terram, & pone inollam, fpatioque ! modum fornacis ignem accende, tamdiu-
trium dierum in reverberatorio calcina ; ex- :
que fiammam fuperinduces,quoufque
omni
cipe pofteaexigne, &cum aqua vitse, ex-
antimonio evaporato
, auru r/i
^umm
,
^u-
trahe fal cryftailinum
, & hoc modohabes tumquerefideat.quodftatim
coagulatur.
pretiofum iWudfal , &oleum vitrioli, cujus fa I Hifce apponimus coaguhtionem
,
qua res
cultatesMedicoperitorelinquo. jliquidas, & molles ad folidam mafiam per
Sequitur modo Liquejaiiio />ro^d?<ridf, ihumiditatisprivationemreducimus,dequa
quaefitvelpercineritium, vel per antimo-jfuo loco; quae quidem vel in frigido, vel
nium;illafit, quandometallumperplum- |in calido perficitur. Coagulatio c:j////a eft,
bumfulminatur,probaturque,cujushocac
'
'
~
cipe Experimentum.
linum
lulmma
tto.
P A R A D I G M A XIV.
^omodo Metallum per ^lumhumfulminetur.
Sumituritaquecatillus cinereus, & fub
tegulam fornicatam in furno probatorio
collocatur
,
quo carbonibus ad fummum
impleto
,
prunis quibufdam vivis in capite
ignisaccenditur,&continuatur; utautem
ebcelerius catillus candefiat (antea enim
metallum non eft imponendum), orificia,
&fpiraculaapertafint. Poftquamigiturin-
terpofitahora una atque altera, probe in-
canduerit, imponatur portio ad rationem
materiseprobandseproportionata/i/^w/^i^ea-
que fenfim; qua liquefafta metallum im-
ponitur,&pro re nata,omnia orificiaclau-
duntur , ignifque artificiofe regitur. Hoc
regimen necefile eft ab experienti demon-
llrari ad oculum, variat enim promateris
ratione
;
ita tandem fiet, ut cum plumbo
^comluru. metalla perfeda exurantur.atque in fumum
abeant,fcoriamque ad extremapropellant,
reliftis metallis perfe^is folis in medio ca-
tilli : Si autem fortaflis contigerit, ut plum-
|bum cum metallo probando indurefcat , ne-
que igne ad fluxum permoveri poffit, paulu-
lum antimonii in cochleari additur , & in
momento in priftinum ftatum redibit. Hoc
arcanum Artifices docimaftici pro fecreto
Metalla
plumbo
quando calore conveniente res difiolutae
coagulantur. frigid-. eft,quando res in cali-
4orefolutae, in frigido coagulantur; & fub fe
continetfixationem, &fermentationem.
Fixatio vero eft rei fugientis ignem , ut
^ixtttl6>
eum non amplius fugiat , fed in eo fixa per-
maneat
,
perignemafluefaftio,
fiveeafiat
per calcinationem, five per decoftionem
lentam, &diuturnam, five per crebram fub-
limationem
, five per crebro reiteratam fo-
lutionem, & coagulationem , fivetandem
per rei fixae additionem perficiatur.
Fermentatio vero uti exaftiorem expofi-
FemeatH'
tionem requirit,ita peculiari capite eam de-
""'
fcribendam cenfuimus.
Atque hsEc funt
,
qus de operationibus
Chymicis Leiori communicanda duxi, fine
quibus praecognitis nemo fe ad perfeftam
Chymiaenotitiamperventurum fperet;
ut
proinde antequam Tyro adfequentiapro-
cedat, haec cognitu perneceflaria fint; ut
proinde quicunque hos canones rite perce-
perit, nullam in terminis Chymicis, Libro-
rumque leftione diflicultatem fit repertu-
rus. Nihilitaquemodbreftat, nifi utcala-
mum ad magnum iflud Chymicorum de Z<3-
pide Philofophorum myfterium convertamus,
ut quid in hoc intricatifilmo negotio huma-
no ingenio, artifque induftria fieri,
quid
non fieripoflit, veritatis amatoribusinno-
tefcat.
TOM.IL Ll 2,
Se=
(268
MUNDI
SUBTEPvRANEI
S E C T 1 O 11.
DE
LAPIDE PHILOSOPHORUM.
'
C A P U T I.
Qmdjtt Lapis Philofophorum
,
quldnani \L\\yax
feu
TinBura phllojophica
^
& an ejus
ope yerum & naturale aurum arte produci poj?it.
Cap.
\.
"^ "Tlx ullum, utifuprameminimus,in( Lapis Philofophorum.
\/ Phyfiologiaargumentumtot^tantif- Lapis Philofophorum dQdnitm zh AlcixY- nefimuo
^
que, tamque acribus Auftorum veli- 1 micis , magnum in Arte myflerium , &uni-
p^?/jl"
tationibus exagitatum, tanta opinionum ! verfalis Medicina, quae non modo corpus f/b/rt.
varietate difcerptum
,
(quibus intricato op- 1 humanum validum in fuo vigore confervat,
pofitionum fune fefe nunc in hanc, nunc;l3Efumque priftinae fanitati reflituit
, fed
in illam partem trahere , lite in hunc ufque etiam metalla imperfefta depurando, deco-
diem pendente, contendunt) quamhocdelquendo, & nativum colorem miniflrando
T>ifficuheu
chryfopoeia thema fane curiofiflimum reperi. ' ad fummum finem
,
quem Natura intendit,
gummi'
Ego f^ii^ ultro citroquefingulorum ratio- jbrevi temporis fpatio in purumdar?, ar-
nes penitius ponderans
,
quid fentiam eo Xgentumo^z tranfmutat in infinitum multi-
quopar eftcandore aperiam. Quoddumfa jplicabile. Alii talem ei definitionem afli-
cio , non cum pfeudochymicaflris rudi , & 'gnant : Lapis Philofophorum e{\.ipmif[imai,R-
illiterato
hominumgenere,fedcum Philo- xa
, & fimpliciflima fubflantia metallica,
fophis mihi negotium efiTe , LeBor fibi per-
fuadeat.
/^Sentmia
Quatuor prlncipales circa auriferam ar-
ttda^^^''
*^^ fententias reperio. Prima eorum efl
qui ChryfopceiasartemctJ^wot^gvputant. Se-
cundaeorum, quiexMineralium metallo-
uttnttHr-
rumque glebis arte feparant
,
quam Metal-
lurgiam vocamus , de qua in pracedenti Se-
liione multis variifque procefiibusegimus^
& de hac nuUa prorfus efl difficultas , cum
ifliufmodi aurum,, argentumque primum
in humans negotiationis commercio lo-
sophiflica
cummeritoobtineat. Tertiam fententiam
chryfopxitt
Xheologi potilfimum tuentur
,
qui afferunt,
aurum quidem pofTe produci quafi verum,
quod ramen pro vero non liceat vendere
aequali pretio
,
quo verum venditur, neque
qusfuprametalla projedia infinita quanti-
tate, iila inverum aurum autargentumcon-
vertit,& humanum corpus in fuo vigore con-
fervans;vel,qui metalla a Natura fumme de-
pravata , frequenti folutione ad fecundam
generationem perducit. Hoc alii Elixir vo-
cant; alii Ttnluram, quaeomniametallain
aurum,argentumquefubftantialiter tingit,
ita ut fi mare foretMercurius,illa univer-
fum fuperjefta /j/'/^/.f henedi^i, ut vocant,
medicina, illud fit in aurum . argentumque,
pro lapidisrubei , aut candidi rationetrans-
mutatura, juxta illud Augurelli:
AugureU.
Ipfius
ut tenui projeda parte per undas
Mquoris, argentumfivivum tuncjoretceq^uor,
Omne vel immenfum verti mare paffetinau-
rum.
in medicinis illud adhibere licitum efTe, \lta. dicmu Jfaacus Hollandus, ParaceIfus,Fil-ir.Ho\hn-
quod nos impoflerum Sopbifticum appelh-llanovnnus
,
quibusdici vixpotefl, quantum
p^^^^^^j^^j
bimus, fitque, cum auro, &argento aliud
quodpiam metallum conveniens adjungi-
tur , unde per artemtertium quid refukat,
&fubaurinorainevenditur,eoqueCoilybi-
flaeutplurimumutuntur, quam Siiegamvo-
Aithymia
cani. Quarta fententia propria Alchymi-
^jlchryto
ftarum efl
,
qui arte Chymica aurum non fo-
paiamfre-lum verum , & genuinum , fed & naturali
tmttu.
lYiuIto nobilius , excellentius, puriufque
produci poffe exiflimant. Nos media via
jncedentes, neque^ucrDTTciia^ aJ^icn/ica ,nQ-
queetiameomodoidfieri
,
quo Alchymi-
flss illud produci poffe exiflimant , afferi-
mus. Quod ut oftendamus
,
prim6deZ.a-
pide Pbilofophico ,
circa quem totus con-
troverfiarum cardo verfatur
, cujus ope me
tallica corpora imperfecfta in aurum , vel
argentum pro medicina rubri, velalbi ra-
tione tranfmurari, tingi, & perprojedio-
nem in infinitum multiplicari pofTe affe-
runt.
fe redle fentientium Philofophorum ludi- Viliaaovan.
briis fannisqueexpofuerint. Quod verohoc
merum figmentum fit infequentthus amplis-
fime dicetur ; ut proindehaudincongrue,
uti ex definitioue patetjLapidem.mj/fm^^w upisphi-
dixerint , cum revera totus , &fenfu , & re
^^^I^^J^*"?
myfticus dici pofTit , veterefque Philofophi^if/,,.
prorfus aliud per ifliufmodi lapidem,//A-i/-,
TindluramqueinteIIexerint,quam,idquod
moderni Alchymiflae fibi imaginantur. Mi-
rum&illud efi, huncomnium penererum
fimilitudine defcribi : Iiunc enim vocant
varia o-
Coclum, chryfofperma, femen auri
, terram hene-
"'"^'^l^ti^r
, ri
J-i J^ ~>
LaptdiS.
aictam , aquamvivam ,
aquam vita ,aquamjtc-
cam ,
lignum vita
,
figtllum Salomonis , i^nem
Natura ,
Lac virginis , Mercurium Philofo-
phorum , Draconem , Aqui/am , Corvum
, Laton,
Elixir
,
omnium morborum medicamen-
tum , de quo qui bibit, non moritur, & fimi-
lia partim ridicula
,
partim irreligiofa,
quse
omnia,netotnugis diutiusimmorer, vide
in
LIB.XI. DE LAPIDE
PHILOSOPHORUM. i6<)
Cap.l.
horiniebus
froductn-
dis.
Libavius.
ConfiiBHS
Atchymi-
ftarum in.
ter fe.
\n Hemetem fabulofum Trevifanum , Ifaa
CHm., Morienum R^iZ\\xm,LHUum,Paracelfum,
caeterofque Arabes in turba Philofophorum.
Utvero adduda Chymicorum delapide Phi-
lofophorum dillenfio luculentius intelliga-
tur, primo de materia lapidis vere myfteriofi;
deindede w<(5?tf eum conficiendi , dicamus,
exquibus haud dubie propofitse diflertatio-
nis vericas elucefcer.
Diximus in prscedentibus, Naturam ex
quatuor elementis tria generareprincipia,
Saleni , Sulphur, &Mercurium , atque exiis
fimul debita proportione juniStis metalla
generare, arbores producere,animaliagi-
gnere,&ubiadterminumfuumpervenerit,
tanquamultimo fine jam adepto, ceiTare.
Quaecunque enim fub Lunscirculoconti-
nentur, in tria diflribuuntur genera, non
plura, nec pauciora, triplici Regnodiflri-
buta, Mineralium, Vegetabilium , Anima-
lium : In hifce tribus Natura fuum fibi im-
perium vendicat , & iis agit, movetur , ope-
raturque, ut flquidaliudextraillaqusras,
id verius in Utcpia, quam in Naturae imperio
quaerere cenfearis. Ad Naturas itaque exem-
plar veluti prototypon attendere debent
Alchymifts , ut finem fuum confequantur.
Nam uti in pracedentihus diximus, nifi com-
munem omnibus metallis materiam afTum-
pferint, admagns Artis opus perficiendum,
nunquam aflurgent.
QuaErJturitaque (^aenam fitadmirabilis
illa Chymicorum maieria , ex qua tantos ve-
nantur auri , argentique thefauros? In Iiac
materia determinanda
, uti explicari vix
potefl, quantum inter fe Auftorestumre,
tum nominedifTentiant , ira vel ex hoc ipfo
capite Artis incertitudinem fat , fuperque
oflendunt: vel enim unusveritatem attin-
git , vel omnes fimul. Sed ficuti illud incer-
tum efl , ita in pofleriori veritas tot contra-
diftionibus involuta , locum habere non
potefl. Villafiovanus infeftatur Lullum
; u
trumque impugnat Paraceljus
;
hunc Liha-
vius, omnium bipedum quadrupedumque
nequiffimum impoHorem intitulat ; omnes
vero reliqui contra Lihavium infutgentes,
fycophantamlivore plenum, mordacitate
Satyrica efferum vocant , omnes tandem
fmgulos fatuos,& ignaros rerum intitulant:
& cum de re convenire non poffmt, in fe in-
vicem innumeris conviciis,opprobriofifque
nominibus, canuminftar,fviunt,utproin-
deveritatisindagandaeloco
,
non nifi con-
vicia,fcommata, calumnias,&maIeferiat3E
gentis opprobria audias.
Non minor efl de materia denomina-
tione difTenfus : Nonnulli fcoriam ferri;
quidam falem , aut alumen , aliqui Magne-
fiam, Cadmiam, Chalcanthum : non defue-
runt, quiArfenicumbenedi(ftamhanc>j/e'-
riam efle adeb firmiter fibi perfuaferint , ut
deeoillud Sihylla indigitatum velint, fed
&recitemus verfus , fic autem Sihylla dicit.
9
50
10
20
70
j-o
fO(J
-Ai -Tfeis c4 -ar^airc^ avoy^./Ufcal' i)(is<n)/ hjjroui
T2 sra,i'']o? (J^Vl^iO^cty gy^,TDv'5tJ'e<; eld ^lioy^.a,
Oujc aauf]@-',W)i3-ei)')5 JD-oi.g' e/.<.o(ye civ^U>.
Qu2 fic interpretor.
Suntelementa novem mihi
,
jum tetrafyllahos
autem,
Percipe me
,
primis tresfyllaha efficiuntur
Ex hinis omnes elementis, ccetera reftant
In reliqHis^quorumJunt non vocalia quinquet
Totius numeri hisfur/thecaiontades oflo,
Et ter tres decades cumjeptem.fifcieris me,
Non te, quapotior, Sapientia Diva latehit.
Hifce verfibus Cardanus, Ronconetus , & Para-
Car^J^"-
,
,
'
,
Ronconet
ce//w, primam lapidis materiam divina qua- paraceif.
dam revelatione per Sihyllam indigitatam
afTerunt, aliamque noneffe, quam Arfeni-
cum : Rario
,
quia Arfenicum efl te- * i
trafyllabum , & novem literis conflat. 100
HancverbfrivoIamconjefturamefTe o- 200
hincpatet
;
quod Sihylla non de mate-1 i
ria lapidis , feddenomineDElmy-'v
flico , hoc loco , uti ex contextu
f)ro-
' j
phetiae patet, locuta fit. Unde ego pe- 1
x,
nitius oraculifenfu expenfo.ibidemio
Sihyllam fub allegorico , & senigma-jv
tico numerorum calculo, quem Grae- j
ci i'o-o4'Ji(pi'a.' vocant , nomen C H r i-'
STiindicafTe reperio : nomen videlicet
^"'^*^''^'*"
A vSgiDTr- QioS
HO M O D E US,five DEUS jEnigmatis
H O M o. Jam utrum ita fit, videamus. Pri-
^ih^'"'-.
mb dicit
,
ivinielementa novem mihi , & toti-
dem literaereperiuntur in
0'
av^ga-Tr-; habet
&idem hoc nomen quatuorfyllahas : tres fyl-
labse eificiuntur ex binis elementis , av. 0g<i).
?r(g~. cxtera reflant in reliquis , id eft , eo?.
Sunt autem horum quinque non vocalia; vi-
delicet inaflumpto nomine av9ga-jo 70
7r@- confonantes quinque v, 9, g,7r;, ?. *
Numerus verb
,
qui inde refultat,'v
funtbis hecatontades ofto, id eft,
i5oo,&tertresdecades,ideft,
90,
cum 7. adeb ut totus numerus fit.
1597.Si itaqueoa9gi)7r@-0o?in nu-
meros refolvatur , habebis eundem
fere numerum
, de quo Sihylla lo-lj
quitur, ut in margine patet 1(^74.
1
9
A'po-vix,3v verb refolutum, non nifijg
fodcontinet^quinumerus oraculo
g
a'vitJo|//i?'@", quantum ab oraculi ver-
5
bis diffideat
,
quis non videt > Sed
haec ::rapgg>6)?. 1 67
i^
Sunt alii
,
qui ad lapidis materiam bufo-
nes, capillos, ovorum putamina , & ne quid
turpitudinis defit, fluorem menftruum , aut
fanguinem humanum, mumiarumque con-
dituram afTumunt. Quidam tandem in ter- varUdi.
ra, aqua, aere, in flabulis, ac latrinis
in-^l'f"^
quirendum effe cenfent ; Sl quamvis fapien- fementi.
tiores hsecomnia de fale ubique reperibili
fub allegoria quadam intelligi debere pu-
tent: multi tamen, uti Bacon, fub reali fenfu,
Bacon.
Ll
i
uti
I
5-0
9
100
800
90
70
200
9
S
70
200
270
MUNDI SUB
Sulphur
e$>
iAercurius
difficulter
domantur.
Sed.ll.
uti ex
operationibus
ejus patet; haec acci-|
piunt.
Quitamenpropiusaccedereviden-
tur , funt ii
,
qui/nlphur &
hydrargyron pro- !
priam
lapidis
materiani aflerunt. Sed ne hi
quidem
inter fe concordant, dum nonnulli
fulphur, &
hydrargyron minerale
,
quidam
illud quod
Philofophorum vocant ,
inteili-
gunt; & in hoc plerique celebrioris nominis
Philofophi conveniunt. Quid vero fitSul-
phur, & Mercurius
Philofophorum
,
paulb
poft patebit. Qiii verb fulphure , & Mercu-
rio vulgari lapidem fieri poffe fentiunt.fum-
mopere
hallucinantur. quamvis enimim-
mediatenaturamimitariconentur
; occul-
tos tamen Naturs motus, procelTus ,
femi-
tafque
incomprehenfibiles uti ignorant, ita
in
perpetuis quoquetenebris , ut in praece-
denti Capite de Subterraneorum ergafte-
riorum fornacibus didum fuit
,
haerebunt.
Qui denique argentum vivum , & fulphur,
quam primam metallorum materiam au-
diunt efle, decoquunt,
merito oleum & ope-
ramperdunt;
cumargentum vivum, & fui-
pliur , ex quibus aurum &argentum genera-
tur , non fit ex mente Cliymicorum , iiiud
vulgo, cum ilia duo fuam perfeftionem gra-
duum confecuta fmt : argentum fiquidem
vivum , fi vei minimo igni admoveas
,
fu-
gienstenues evanefcit in auras , atque mi-
xtum quoque fecernitur ,
adeo ut nuiiis
clauftrorum repagulis ftringi poflit. Sui-
pliur quoque igni appofitum in aiias, & aiias
formas convertitur, cum tamen amborum
conjundio ad finem ufque digeftionis in
generatione metaliorum fit neceflaria.
Faiiuntur quoque,
quotquotinMarche-
fitis,Tutia, Antimonio , Arfenico, Auripi-
gmento lapidem ilium quserunt : cuminiis
mlphurprorfus infeparabilefit,quod tamen
nifi uitimate refoivant , feparentque , niliii
unquam efficient , adeo ut eo a diftis fpecie-
bus Mineraiium feparato , reliquum in pui-
verem abire necefl"e fit. Qui vero in Vege-
tabiiinatura/a/^ie/ewquaerunt, iiiprorfus a
fchoia Chymicorum eiiminandi funt , cum
finguiae rerum fpecies in proprio fuo Naturx
gradugenerationeperficiantur : iiomo ho-
minem,bosbovem,piantaplantamfuaEfpe-
ciei. Fruftraitaque iaborant
,
qui ex vino,
uti Lullus
, Lapidem confici pofl!e putant;
fruftra, quiexhumanofanguine, auturina,
autovorum teftis, uti Rogerius Bacconus
:
ftulteenimin natura quaeritur
,
quod in ea
non eft : non enim defpinis uva ,
nec de trihu-
lis
ficus
colligi pojfunt.
Toto itaque coelo
, &contra Naturae di-
(ftamina errant male feriati quidam Alchy-
miftae, qui lapidem extra propofitifuifines
in nefcio quibus rebus incongruis, difllmili-
bus, heterogeneis quxrunt; materia,exqua
Lapis conficitur , lapis mineralis Naturae fit
oportet : funt autem mineraiia alia minora,
majora alia. Minora funt
,
quae fine argenti
vivi additione producuntur: ut funtlapides,
Materia
non inveni-
tur in Vege-
tahtlt ntt-
iura.
LuUus,
Rogeilus.
Divipo mi-
neralium.
TERRANEI
falia , & corpora pure fulphurea
.-
Majora
funt, quae ex argento vivo conftant, quorum
aiia malleum, uti aurum,
argentum,jES, fer-
rum, piumbum, ftannum, fuftinent : alia
non fuftinent, uti Antimonium,
Magnefia,
Marchafita.diverfaepyritum fpecies,
quxli-
cet mercurio imbuantur, is adeo tamen
ma-
le contemperatur di6tis corporibus
, ut figi
I
nulla ratione pofl"it , ac proinde ex confe-
quenti materia Lapidis efl^ non pofl^unt.
Neque quicquam ad Lapidis fabricam con-
ferunt minora mineralia ; uti funt faiia , ni-
trum, aiumen, fal piumae
,
^c. tum quia eo-
rum produftio cum argenti vivi generatio-
ne in forma , natura , & compofitione difFe-
runt : tum quia unius fpeciei una eft natura,
& feminis proprietas, ex" qua producitur;
accedit
,
quod metaliicis corporibus plane
contrariaquoadnaturamreperiantur ; fali-'^'''"'
or-
^
II
_
pord non
na enim corpora metallacorrumpunt,
r:o-pi,jft
efe
dunt, & deftruunt, & prout fixa,
autnonLapidis
fixa, pura, autimpura ruermt, omnia mni-
hjlum redigunt, & quo fubtiliora funt, eo
magismetalla a fua naturaalienareddunt,
iliorumque humiduminnatum , in quo la-
pidisfecretum latet, comburunt. \Jndequi-.^quifortei
cunqueaquisfortibus,&acutis, caeterifque'"'"
^""'^
corrofivis metalla m matenam pnmam re-upidis.
vocare conantur , Sifyphi faxum merito vol-
vunt, cum prorfus heterogeneaenaturae ab
iis, ex quibus Chymici Lapidis fabricam
moliuntur exiftant : neque fulphurea cor-
pora quidquam ad rem faciunt,cum femper
inficiant , denigrent & corrumpant. Cum
itaque metaiiis fint contraria
,
quomodo
medicinam metallis falubrem praeftarepos-
fint,nonvideo ; & tamen vix ab ulio fere
Audore procefliis. artis
, ut poftea videbi-
mus, praefcribitur , in quo & falia
, & imper-
fefta metalia non ingrediuntur ; funt enim
prscipui.veiipfo fatenteParacelfolib.
3
de
Paraceifus
Natura rerum ,
Mortales metallorum
ho(les>^^f'^"t^ii
omnes aquis fortes , omnes
a<iua
regia ,
omnia&i donat.
corrofiva, omniafaliafulphur crudum , antimo-'^'^'
nium ^Mercurius. Salina quippe corpora an-
tipathiamjuam, velin hoc o^endunt,q^uodomnia
metalla mortificent ,
calcinent , corrumpant
, ^
in nihilum redigant. Sulphur virusfuumfumo
oflendit , eo nempe Venerifuam alhedinemfuffo-
cat, ^ex coloreflammeo alham reddit , metallts
vero alhis, ut Luna, Saturno
, ^Martijuhlato
candore ruhedine?n
fuhfufcam
inducit : Aurum
quoque ex aureo colore nigrum
, &deforme red-
dtt : Antimonium iis , cum quihus mifcetur
metallis jumo fuo
naturalem colorem furripit
alio juhjlituto : lyletcmius,fine que tamen ni-
htlinmagnooperefit , metallismixtusinamal-
gamafolvitur ,fumifui
tyrannide omnia fragi-
lia, %
immalleahilia reddit, calctnat ^ deal-
hat ; hicpotijfimumferriperniciofushoflis
efl:
Nam mox, ac Mercuriusperticieferreaillitus^^^"*^"^_
fuerit
,perticam nonfecm , ac vitrum frangihile curius ferro
reddit. Saturnus ,feuplumhum aurum dtfrum-
*^*l'lfi^
pit , deformat ,
^
mvalidum reddit : ftannum reMt.
quoque
LIB.Xf. DE LAPIDE
PHILOSOPHORUM.
Cap. I.
c[uoque omnia metalla iura
, ^ ad malleum
inefta facit. Quid itaque ad LUpidis opus
confefre pofTmt tot holtium fefe invicem
interimentium flrages
,
quis concipiet?
Quod vero nonnuUi w/rio/o utantur, in
tantum eo utuntur,in quantum aereis corpu-
fculis refertum eft , adeo ut vitriolum nihil
aliud effe videatur.quam cuprum liquidum,
& aquofum: quamvis ex eo folo tincftura
fieri non poflit , nifi ei puriflimi Mercurii
fubftantia cum ingenito fuo fulphure jun-
gatur. Cum itaque ex hujufmodi Lapis ob-
tineri non poffit , ratio fuadet, ut Alchymi
V
Stmen mt'
tallorum
Gineps me-
tallorum.
fum, luteumque reddunr,quod uti non bene
coagulatur, ita quoque in/i/^w^awdegene-
rar. Si vero fulphur malumfuerit, non bene
cum Mercurio mifcibile,_/?az<w generat. Si
vero fuIphuresE illx fsces petrofse , immun-
djB, &terrexfuerint,/"erA->Mproducent; &{1
fulphur ejufmodi rubeum, & aduftumfue-
rit, asgignoxm.
Atque ex his fufius forfan
,
quam par eft,
luculenter patet, quid Alchymiftis agen-
dum fit, utex diftisintentum iWud femen
metalluum extrahant
,
quod tametft in iis
inefle negare nequeamus , edudlionis ta-
ftx, fi Lapidemconficerevelint, materiam men ratiotanto eft incertior, quantomo
aliquam accipiant, in qua tria principia fine
omni labe inveniantur: Quaequalisfit, &
an dari poflit, examinandum reftat.
Diximus in prjecedentibus Traftatibus
metallorum
genefm aliunde non procedere
,
nifi a fulphureo-mercuriali vapore
,
qui pro
ratione terreni, aut matricis puracautim-
pure,metallum nuncpurum,nunc impurum
producit; atque hunc vaporem femen me-
tallorum diximus. Eft a.utemfu/phur duplex,
uti &mercurius: Innatum, & Adveniens:
Innatum fulphur
,
quod & vivum dicitur, ac
fimulcum femine confunditur; atque hoc
ipfum eft, quod metallapromovet, mate
dus Naturas
,
quae illo femine in metallorum
genefi utitur, nobis eft ignotior,imo vix hu-
manoingenio inveftigabilis; nequeabAr- vifficuitiu
tificibusuUaadhuc ratio, quaeintentaeZ.dW-"'
^"H*
f r n
. .
r r r
confictentio,
dis conrectioni latisiaciat , inventa tuit.
Non ignoro ,
tale fulphur fpermaticum in
folo auro,& argento latere purifllmum,fed
hoc abauri incorruptibili & indeftruftibili
fubftantiafeparare, hicRhodushicSaltus.
Quidnam autem illa prima materia , five
Mercurius philofophorum
, feu fulphur fper-
maticum , aut vapor ille metallogeneticus
fir , diilicile eft per experientiam , utpote ab
omni fenfuum minifterio remotifllmam,co-
riam difpofitam in aurum,& argentum con- gnofcere. Dicunt Alchymifts, efle tertiam Lapidis
vertit, nifiabadvenientealiquoalioobrua- quandam naturam communem, & altera-
^J"*
tur; &,
uti diximus, nihil aliud eft, quam va- tam ex diverfa commixtione , &digeftione mme
^^
por ille purifllimus
,
&igneus, quivimcoa- fulphuris,&hydrargyri .inquavisminera-'^'""'^'''
gulandi mercurium habet. Adveniens vero lis ad generandum mixtum inexiftit, quas'^""'*
live externum///'^^A-, fivemineralein fuo duoagunt, & patiuntur interfe perpetuo,
Naturasftatujamconftitutum,grofliim,fje- donec traducantur a forma corporum im-
cuIentum,aduftibile,un6tuofumque, tan- perfeftorum primo generatorum in for-
tum abeft, ut metallorum perfeftionem mam aliam, & tandem perveniant conti-
promoveat,utpotiusaduftivafuaquaIitate nuatis digeftionibus & purificationibusad
mole fua mirum in modumimpediat; fe- ultimam illam , & perfci^am formam
,
quae
men verbinnatumpurum, fi puraematrici eftj^rwari, inquaeftultimusmotiister-
fueritconcreditum,ideodeminlocopurum minus ; ubietiam agens, ideft, fulphur o-
etiam metallumfinelongoNaturae labore, mninoafuamateria feparatur. Hocuti vel
miro quodam naturaemagnetifmogenera- ipfi Alchymiftae fatentur
, multi quidem
bit, fcopum fuum afl!ecutum , dumidfacit,'qujerunt, pauciflimiinveniunt, aut fiinve-
adquod femen ordinatum fuerat. At con-{nerint,pr2eparationestamen,ideft,propor-
tra, fi femen hoc in matrices impuras variif- 1 tionem in Lapide conficiendo debitam igno-
que terreftrium glebarum quifquiliis con-|rant; &camenomnesfatentur,ex hifcefo-
raminatasinciderit,fecundumma)oris, mi-jlum medicinamelici perartem, inquibus
norifqueimpuritatisgradum,metallum,aurjhabitabit potentialiter per naturam
, & m
minerale quoque nunc perfe(ftius,modo im
perfedtius producet,ut fuo loco fufe deduxi-
mus. Si vero in genefi terreftris, & aduftibi-
lis faeculentia fefe admifcuerit, pro faecum
copia, antimonium,marchefitam,pyritem, alia-
que non dudtibilia mineralia gignet
,
quje
quia de Mercurio participant , liquefieri
quidem poflunt , ad perfeAionem autem a
Natura promoveri non exiftimantur. Sin
autem fulphureae faeces paucs , & fubnigrse
fefecommifcuerint, & Mercurius nonfatis
coftus fuerit, argentum vivum vulgi fiet. Sed
fi faeces malx , mali faporis, &foetids, nec
nonvirtutisdebilioris fuerint , illaeMercu-
rium
inficient, illudque fragile
,
pondero-
quibus perfeftio purs materise, adeoque
omnia metalla reperiuntur. Ex quibus a-
pertecoIIigitur,iIIos fupponereilIud,quod
incertum eft , &in inaccefl~o Naturx gazo-
phylacio adhuc latet abfconditum ,Subje-
dtum, inquam, infinitis adhucdifficultati-
bus, necnon contradidtionibusintricatum,
perplexumque. Sed ut ad materiam paulo
ante defcriptam revertamur,quaero,quaenam
fit illa natura communis.> relpondent efl^e
materiam alteratam ex diverfa complexio-
ne,acdigeftioneSuIphuris, &Mercuriire-
fultantem. Quxro, utrum illa commixtio fit
Sulphuris , & Mercurii vu/garis , utrum Phi-
lofophici} fi prius
,
jam fibi aperte contradi-
'
"
cent
272
M U N D I S U B
Se^. 1 1.
cent, cum illa in lapidis opus aflumi debere
!
minime
cenfent; {\poflerius, Quxto quid-j
nam fit
ifliufmodi
Sulphur , & Mercurius\
Philofophorum}
Dicuntefle priraam metal-
cirttiiM
lorum
originem, atque adeo apertum citcu-
mimtime
^^^ committunt
,
notumque pcr ignotum
materuab definiunt. Quxr.o'iX.Qxnm, quomodoiW^ifepa-
Mchymiftu
^^fi^^
j
Refpondent a forma corporum im-
eommitti- - -,
r
. .
n r n.-
tur.
perfectorum
,
qux jam m Itatu luo conlti-
tuuntur ,
in formam aliam
,
qu eft auri
.
Qnxxo,quomodo in formam auri tranfmuta-
ri poffit, cum imperfe<5lorum co;:porumfor-
maaurumnon fit, nequeetiam dare poflit
quod non habet ; aut fi per femen id fieri di-
cant, quomodo illud femen per tot digeftio-
11 es, ignifque tormenta non penitus deftrua-
tur
> Refpondent, formam hanc educi ex
potentia materiae in aliam formam auri per
variasoperationes, quibus materia elabora-
tur. Sed jam examinandum eft, quomodo,
quo ftudio, qua laboris pertinacia materiam,
necdum tamen adhuc iis cognitamprxpa-
rare ftudeant, ut tandem inde mirificus ille
foetus emergat. Sicautemprocedunt.
Procejffus
in Lapide conficiendo ufurpatm
a Philofophis.
Calcimtio
Artifices its.<iueprimam materiam
, de qua
rerum.
jj^ praEcedentibus locuti fumus
,
poftquam
invenerunt , fi tamen invenerunt
,
primo
eam calcinandam cenfent , & ab omnibus
fuis fordibus purgandam
,
calorem refti-
tuendo , humoremque innatum confervan-
do : Namincalcinatione,uti ajunt.Chy-
mica nuUa debet fieri corporis diminutio,
imo potius multiplicatio ; deinde calcinat
materix craffitiem in quandam liquidam
fubftantiam attenuantes , in fuam primam
materiam
,
(fi Diisplacet)reducunt
,
quam
vocantaquam mineralem, quaemanusnon
madefacit
, tuncque fit unum in genere , in
numerononitem
;
cujus Solem appellant
patrem
, matrem Lunam
, & mediatorem
Mercurium
,
juxta Tahulam Hermetis
; & al-
teratur corpus fua propria forma , fed nova
illi inducitur immediate, cum nihilin re-
ruro natura omni fpoliatum forma repe-
riatur.
Hoc pado jam feparant ex ipfa jam folu-
ta fubftantiaquatuorelementa
, illaque di-
vidunt in duas partes
;
in adfcendentem aut
fpiritualem
, & injeriorem
, five terrenam :
qusE duae partes funtunius tamen naturae;
nam inferior eft fermentum ipfam figens,
& fuperior eft anima totam ipfam vivifi-
cans : liarumtamendivifioeftnecefTaria;
ut facilius tranfmutentur
tandem inter fe
omnes
, & pars terrena
tranfeundo in a-
quam
,
nigrefcat
, & aqua poftea tranfeundo
in aerem dealbetur, &aif
r in
ignem conver-
tatur, pericyclofi perfefta.
Gonjunilio. Separatione elementorum fada, conjun
^/owfwfaciuntaqusE,
& aeris
cumterra,
&
igne,ut
unum quodque elementorum
in al-
^xtMor
Xlttnento-
rum Je^it-
raiio.
T E P. Pu A N E I
terodifpergatur,fervata
proportione : tri-
buuntque hac ratione mari tres partes aquae
fu3e,foeminaEver6novem,&tunc
fimile fuo
fimili applaudit , &par pari gaudet
,
propter
concupifcentiam adhjerentiae
materialis
maxime, &formse fulphures.
Haec ita conjunfta putrefaciunt , humido
^"'^^''-'^"'-
tamen calore,neigneaccenfo
Mercuriusfe-
paretur, velin altum feratur propter natu-
ram fuam fpiritualem, ut haccorruptione
alteretur materia , & elementa naturaliter
dividantur, &regeneratio fubfequatur : Ni-
hil enimnafcitur, velcrefcir.neinanima-
tum quidem, nifi putrefadlionefafta.
Poft Putrefaftionem ad Coagulationem ac*
Coaguhti.
cedunt, atque eodem calore temperatifli-
mo perpetuomateriamalterante, tamin-
trinfecus ,quam extrinfecus operantur , do-
nec materia albefcat, & perlarum referat
fimilitudinem, fitquetum fpirituum volati-
lium cum corporibus confixatio
, ac vera
coagulatio. Album hoc,y^i^; vocant , &
fulphur album incornbuftibile
,
quod nun-
quam ab igne recedit.
Ad cihationem denique fe conferunt , c<W.
nempead fubtilis ingroflationem , &craffi
fubtiliationem , commifcendoaquamfuam
cum cinere, & lac fuum cum terrafoliata
moderatequidem
, utficalbedp,&rubedo,
bonitas
,
quantitas, & virtus ipfius crefcat,
&augeatur, atquecoquendo, materianu-
triatur,
Tunc mgitensim fuhlmat, fublimatione^*''w
non vulgari, qus tamen qualis fit concipi
non poteft
,
illamque fic ab immunditiis
omnibus expurgant corpus extollendo , ac
ipfumfpirituale, &fpiritum corporalem, ac
fixum reddendo,falfedinemque fulphuream
minuendo , ut totum dealbetur, ac citiffime
liquefieri poffit.
Abfoluta fublimatione materiam/i?rw(?-
Firmen-
tant, fpiritum cum fua terra dealbata, & cal-
"""'
cetanquam cum fuo fermentoconjungen-
do, autanimam cum corpore incorporando:
Non enim pofilint oftendere fuas virtutes
permanentes accidentia fpiritualia
, nifi
cum corporibus fixis conjungantur , tan-
quam cum fermento
,
quod reducit fibi ap-
pofitum ad fui naturam , colorem & fapo-
rem
,
per mutuam hanc & communem cor-
poris & fpiritus impreffionem,fine qua opus
perfici nonpoteft, quemadmodumnecpa-
ftafine fermentofermentari.
Ad majorem autem nobilitatem mate-
C'V<^''""-
riae, illam exaltandam cenfent, fpiritum au-
gendo, terramque fublimando, &fubtilian-
do pernaturalemreftificationem,omnium
elementorum ctrculationem
, &veram gra-
duationem ipforum , donec ad perfe^lum
amplexum reducantur. Tunc Salamandram
fuam folutionibus , & coagulationibus rei-
teratis in virtute augent , & cum novo fer-
mento in virtute, & quantitate, idque in in-
finitum.
Ultimo
LIB.xr. DE LAPIDE PFIILOSOPHOR UM.
273
Cap.l-
Ultimb hchmtprojenioMemfu^erim^pev-
]
metallh , nempe Mercurius
2 c?
"b
^c.
irojesiio.
fcfta, pondcris uniusfupra plurafecundum 1 Verba clara funt; fed fi rite expendantur,
confuta.
medicinaeperfeftionem: quantoenim ma-
j non refpondent praxi : Primb enim
c^^-
Paracdfir*
gis fubtiliatur , &tingitur, tantoabundan-
j
nat datum metallum perMercurium vulgi,
tius operatur, & ficNaturamimitando,im- ! quem omnesartjfices reprobant, tanquam
perfefta metalla perficiunt, ac in Lunam, ! operi ineptum
;
deinde calcem in tantum
& Solem convertunt, expropriaqueipfius \jubHmat
,
donec in amalgama coaguietur,
materiapurificataarte, &fubtiliata,deinde [quod fine dubio nihilaliud.quammixtum
decoftione, & digeflionefixata, donecin excalce&mercurioeft;deindehociterum
aibum , & tandem in rubrum prodeat colo-
rem, voiatiiifque rurfus fa6ta,& iterum fixa,
donecingrefiumliabeat, &perfedetingat,
fuam conficiuntmedicinam, fuumquepui-
verem
,
quem Lapidem phtlojophicum vocant:
idque variis operationibus, diverfis rebus,
pluribusvafis, muitifque fornacibus , utex
praediftis, artis imperiti forte conjicient:
cum tamen vero Phiiofopho, in toto hoc
teri prxcipit , & toties hanc operationem
peragit, donec tanquam cera fuper ignem
candelos liquefiat
;
deinde digeftioni five
putreja^tioni fubjicit ad certum tempus
,
pu-
ta menfem philofophicum ; totumin Mer-
curium convertatur,quem philofophorum di-
cit. Ego vero dico, nullum in liac operatio-
ne alium nobis Mercurium exhiberi
,
quam
quo primo metallum calcinavit , etfi per
magnolicetopere , fit unicaoperatio , uni-
[
fublimationem
,
putrefaftionemqueomnl-
caquevita,res una,vas unum,folus ignis, bus terreftribus faecibuseicommiftisquam
folaque fornax , ut omnes iiii uno ore faten- 1 optime depurgatum; non tamen hinc fequi,
tur. Sed reiicflis verbis rem ipfam acceda- Ihunc Philofophicum Mercurium a Mercurio
mus: Ex hifce enim veiuti in aerem pro- vuigiindeftrudlibiiidiftingui,cumnonnifi
;e(ftis verbis nihil adhuc fpecificari, quisjgradibuspuritatis, utiinomnibusfubiima-
non videt.^ Utrum vero iumen aiiquod ex
]
tis videre eft
, differat. Quod vero dicit.
ipfa Alchymiftarum in magna iiia lapidis
fabricacapiamus, jam videndumreftat: ex
iis enim quid fperandum
,
quid defperan-
totamhanccakem in Mercurium converti, na-
turaiibus repugnat principiis ; cum enim in
calce metallica fulphur fuam partem ha-
dum , luce ciarius patebit. Quomotio itaque beat , fuiphuream caicis partem in fpecie
prima materia metallorumeducendt {n&cpra- ' differentem Mercurium converti , dici ne-
paranda
, ex ipfa Alcliymiftarum y%eip))(r<|
oftendamus.
?aracelfus.
Paracelfus Materiam primigeniam me-
taliorum hac iy^iipr,a-^ praeparat.
Sciendum itaque , ait , Refujcitattonem me-
tallorum duplicem
ejfe ; unam, quametallacal-
cinataper redutltonem infuumprimum metalU-
cum corpus redigat : alteram
,
qua metalla in
fuamprimam materiam reducat,hocefi , in ar-
gentum vivum; atque ita quidem in pofteriori
edcinatio-
procedttur. Cakina metalla per Mercurium vul-
que poteft neque debet
; cum nuila in re-
rum natura res adeo depurari queat
,
quae
non poft fe nonnihil earum terreftrium par-
tium
,
exquibus conftat, reiinquat. Acce-
Mmuriui
dit, quod Mercurius etiam vuigi ex fe, & fua
indeftruai^
natura incorruptibiiis
, & indeftru(fVibilis
"*
*'
'
fit ; neque enim igne ita domari poteft , ut
dum tenues evanuit in auras , obvio frigore
non ftatim in naturam priftinam , id eft,
fluidam revertatur, nuila ne minima qui-
dem parte confumpta , uti jam fspius ex-
7umMercu-E,^^
/&jc cakem
,

tantundem argentivivipone
\
perimento comprobavimus. Falfum itaque
rius prodit
infuhUmatorio^Jitnt aliquamdiu, donecamhoin
\
eft, quod Paraceljushoc loco promittit.
7rtmL-
^^"^g'^^^ coagukntur;pofteaelevamercurium\ joannes Azoth aliter conficit & prsparat
JoannisA-
perfuhlmationem a cake, ekvatum iterum tere
^
primam materiam metaUorum in ordine ad ia-
^^^^jI'""
cumcakemetallica,^fullima,utantea : /7tfc' pidem. Me-rcarw^inquit ,eftprima operis
toties
fac
, donec calx metallica tandem fupra
candelam, ut cera, velglacies,ltquejiat, iuncpro-
hefaBum
eft.
Hoc metallumponatur in digeftio-
ne adfuum tempus, &mutahttur totum tn Mer-
curium vivum , hoc
efl
, in primamfuam mate
neftri materia , & poftea fit menftruum fo-
iutivum corporum
, lacvirginis, & nutri-
mentum nigrae terrae fimulque azoth abiu-
tionis. Ex ipfo Mercurionoftrofolo eiici-
tur omnis virtus artis . Eft in Mercurio
riam,qui quidem Mercurius metallorum
(^
quidquidquseruntfapientes. Quomodove-
philofopliorum appellatur, quem plurimt i1l-\ ro Mercurius ille przparetur TiJoanneAzo-
chymifta quafiverunt
, fed
pauci invenerunt.. tho
,
qui fuapleraque e^ Raymundo lullo de-
Ita jam paratur Mercurius vivus ex omnihus
\
fcripfit
,
accipe.
lap.ll.
C A P U T 11.
Vtrum Vera & realis tranfrnutatio u?iius metalli in aliud detur.
E
Sc hoc prsEcipuum fundamentum eo-
rum
,
qui Aariferam artem profitentur,
'quo artem veram , & reaiem efl!e de-
inonftrare fe poffe exiftimattt j
& ego illis
XOM.II.
libens fubfcriberem
, fi non quoad praxin,
faltem quoad theoriam ; fi mihi occult2 Na-
turae femitae , fi abditae Naturx in operatio-
nibus fuis induftriae, quibus in rerum genefi
Mm utitur;
274
MUNDI SUBTERRANEl
Se^. II.
Ntttun la-
bor in me-
tallis gene-
randis htt-
mcmo inge-
nio imper-
vejligabilii.
Diaboli
fcientia in
rehut natu
raliihi.
utitur ; fi
prscifa & abfoluta combinanda-
rum rerum
proportio haud ignotae forent.
Verum
cum EccleJiajUci teflimonio cuncftae
res fint
diHtciles, nec easfermonequisex-
piicare queat ; Hinc exoritur illa animo-
rum in indagandis rebus Naturx perplexi-
tas, mentifque llupor
,
quo perculfa quanto
in intimarerum indagine plusfeprofeciffe
videt, tantoaveritatis limine remotiorem
adhuc fe effe deprehendit ; utproindefolis
Angelis, daemonibufque intimus Naturse
nucieus abditi caioris nidi,rerumque pofTi-
biiium cum aftivis coaptataruni modus, ra-
tio , & abfoiuti/Tima proportio cognita fit.
Qusadmirandarerumfcientia , fihumano
intelieftui communicaretur , is iiaud dubie
ad iliud tandem
,
quod jam ab innumeris fe-
re Phiiofophis unicequaefitum, tanto, tam-
que pertinaci fludio , muitorum annorum
fpatio, irrito iabore exoptatum fuit
,
perve-
nire poflet. Feiix fane is , & ter ,
quater-
que bearus, quem aiiquando in Naturae in^
daginebeatuserror fortuito cafu admagni
aiicujus inventi adyta perduxerit. His ta-
men difficuitatibus non obftantibus non-
nulii artis certitudinem tanta conftantia
tuentur, tanta perrinacia defendunt, ut
ad fidem ignaris rerum faciendam , non
dicam fub dubio, fedvelGeometricaapo-
dixi artis veriratem infallibilem demon-
llrare fe veiie exprelfe videantur Ego fane
uti Artem a^wct^^v non faciie afTeram, ita
quoque quoad tlieoriam
,
probabiiem tan-
tumeffe, atvix poffibilem hominibuscon-
fidentius affero, hoc vel maxime capite
motus, quod intertotTheoricosnuilusfit,
qui hujus rei praxin , nifi forfan diaboio
magiftro , aut folitis impofitionum fucis,
oftenderit, de quo in fequentibus fufius,
Dialolum enimmuitapoffe ex vera fcientia
in tranfmutatione rerum naturaiium, con-
ftat, quae nos ne toto quidem ingeniicona-
mine concipere poilumus. Quis enim ex
aerea fubftantia corpus humano corpori,
autanimaii cuicunque tandem haud abfi-
miie, liumana induftria formet? quis in-
duftria humana eiementaperturber, tem-
peftates excitet , mare inflet? quis infe(R:a,
atque omnis generis imperfeda animaiia
derepente producat? Certe praeter Ange-
lum , aut dzmonem , utpote qua poiiet po-
tentiahumanafuperiori, neminem aiium
hoc przftare pofTe
,
quis non videt ? & ta-
mencumtalia, actantaoperantur , nonea
miracuiofe , {^.6, ex occculta nobis Naturse
potentia
, & efficacia prsftant, inter quse
Artem quoque auriferam
,
quam juxta Na-
turae exempiarperfefte norunt, adnume-
randam cenfeo. Hisitaquepraeiibatis, jam
quid fit Metamorphojis iila , feu tranfmuta-
tio
, qua Chryfopoei tanta miracula per-
petrare fe poffejaditant, examinemus,ex
qua
quid fieri
,
quid non fieri poffit, lucu-
lenter
patebit.
Metamorphofis , feu tranfmutatio metal- ^idpro.
li unius in aiiud , dupiiciter confiderari po-
("''^
/'
n_
V
r

o
- j.
tranfmuta-
teft, primo per le, proprie & immediate;tiocArjf-
fecundo per accidens, improprie,
^mQ-^^f^^h
diantealio. l\liLproprie,perfe & immedia-'"'^'"^'"^'
te tranfmutantur
,
quibus immutationis
ineft aptitudo, &capacitas, quaeque com-
munequoddamfubjeftum, quod immuta-
tionem recipJat, habent, & quxcunque
tandemfubjecta proprie aftionem permu-
tantem recipiunt ; atque hoc padlo fpecies
mutari impoffibileeft , fedfpeciei duntaxat
illius individua : Atque iiaec fententia eft
Rogeni Baconis
,
qui liifce nii aliud inteili-
Rog.Bacon,
git, nifi quod fpecies rerum in abftrafto per-
mutarinonpoffint, fedin concreto, ideft,
fpecierum individua. Metamorphofis ve-
xo improprie
, five per accidens & mediate
fumpra ilia dicitur, cuinuilaineft permu-
tationisaptitudo, neque commune fubje-
(ftum permutabiie, neque ipfius aftionis
permutantis ,fubje(R:um immediatum : fed
iiaecomniaconfequunturexaiiquofubjedo:
iioc autem pa(5lo fpecies , & accidentia
tranfmutaripoflunt. Verbigratia: Argen-
teitas, quae eft argenti fpeciesinabftra(flo
fumpta , tranfmutari non poteftinfpeciem
auri, quae eft Aureitas, neque argenteita-
tem ,
aureitatem fieri poffibile eft , iioc
enimfumpto modo fpecies permutari non
poflunt, quia nonfubjeftas per fe accretio-
nibus fenfibiiibus , nec in fe compofitionem
iiabent partitam , vei contrariam
,
quae fit
caufa permutationis vel ejus fubje(5lum
,
fed per accidens quidem , &impropric, &
mediante verbi grat. igne transformantur,
mutatione particuiarium
,
partibiliumque
rerum, quaeuti corruptibiiia funt , &com-
pofita, fenfibilibufque accretionibus ob-
je(R:a, five fubjefta, ita quoque eaper va-
rias deputationes, digeftiones, fubiima-
tionefque
,
quarum fubje(R:um eft metaiii-
camateria, inaiiud transformantur : Un-
de lioc argentum , vei aurum faftum eft fub-
je^ftumalteriusfpeciei, quamalia compie-
vitpurgatio, autdigeftio.
'
Ex hac definitionepatet, Baconium per
hujuimodi definitionem niliil aiiud intei-
iexifle
,
quam metaliicam quandamtrans-
mutarionem
,
qua per varias digeftiones
,
putrefaftionefque aurum fit fubje(5tum al-
terius fpeciei , de quo nemo Philofopho-
rum hucufque dubitavit ; & experientia a-
pertedocet, in mineralibus,metaliicifque
corporibus, quorumfubje<fta unius fpeciei
materia uti naturaiiter in alia aiiaque diffe-
rentium fpecierum mineraliaprocedit , ita
variasquoque
tranfmutationesperficit, ut
fufe in praecedentibus de Metallorum
genefi
oftendimus, & extanta lapidum
,
gemma-
rum , caeterorumque mineraiium fpecie dif-
^omod
ferentium vari etate patet.
imeUigenda
Unde concludo, Aurum, Argentum,aes,JJ,y^^f/;.
piumbum, c. etfi fpecie differant, cpizmetaUorum
tamen^*'>-
LIB.XT. DE LAPIDE
PHILOSOPHORUM.
Cap.n
Tmnfmu.
tatio ex
tnente Pa-
racelli.
tamen unicam fubjeftam materiam ha-
bent
,
quam nos fupra halitum , feu vaporem
fulphureo-falmo-mercurialem diximus, hinc
a metallis infpecie quidemdifferunt, non
tamen inmateria; quiahujufmodihalitus
a Deo Elementis concreatus, aurum argen-
tum,autpIumbumnon eft,fedve}utifemen
quoddam, quod in tra difTerentes TerrE ma-
trices effufum
,
pro differentia matricum,
difFerentia & mineralia, & metalla varia in-
duflria, folutione,inquam,digeflione,cir-
culatione, & tandem coagulationeprodu-
cit
,
qu2 innumeris exempiis in Otlavo Lthro
de lapidifici fucci rtiirabili vi , adquodvis in
faxum convertendum , oflendimus. Dead-
miranda vero Vegetabilis naturae ,qua non
folum una herba in aliam tranfmutatur, fed
& ex herbarum putrefcente fucco , anima-
liumqueputredine, differentis fpecieiani-
malia producuntur,metamorphofi,in ultimo
hujus Operis Lihro , magno experimentorum
apparatu differemus. Quisnutrimentitum
hominum, tum animaliiim in carnem
,
fan-
guinem, tranfmutatioMem negat.> Quid ignis
non poteft.> cujus ope omniatumminera-
lia, tum vegetabilia , animaliaque , in cine-
rem, & excinerein vitrum convertuntur
.>
Ex quibus aperte patet , non Alchymicas
fpecies , fed fubjedia fpecierum tantummo-
do transformari pofTe. Atque has Naturse
perfe operantisleges immutabiles efTe, ne-
minidubiumefTedebet, atque adebinfuis
operationibus, utpote ab Archetypo Divini
intelleftus immediate dependentibus erra-
re non pofiit. An verbartishumanjeindu-
ftria quifpiam ad fimilis tranfmutationis
apicem pertingere queat , hoc ipfum eft,
quod hic quaeritur ; hoc enim nobis cum Al-
chymiftisfaceflit negotium.
Paracelfiu Tranfmutationem nihil aliud
effe dicit,quam cumresfuam formamamit-
tit , atque adeo alteratur , ut prorfus priori
ly^
ejus verbis oftendimus. TraKfmutaiio , in-Exper,
quit, metallorum
, raagnumfecretum i Natura
^ft
, 'is difficulterfierifotejimtdtorum impedi-
mentorum,^
adverfitatum cuufa ;attamen con-
tra naturam non
eft , neque contra Dei ordina-
tionem, ut multi
falsh loquuntur.
Ut autemminora, & impuriorametalla,
ut vocant,Jupiter,Saturniis
, Mars,& Mer-
curius,in majora &puriffimaperfeftifrima-
que metalla
,
utpote in Solem & Lunam
tranfmutentur
,
abfque tinftura, &Iapide
Philofophorum , fieri non poteft : in reli-
quis tamen in fe invicem tranfmutandis
cum diflicile non fit , apponimus
EXPERIMENTUMl.
Tranfmutatio Martis in Venerem
, five ferri
in cuprum.
'T'Ranfmutatio haec variismodis fieripo-
"*-
teft. Primod limatura ferri in aquavi-
trioli coquatur : Secundo fi laminae ferreae
cum vitriolo calcinato caemententur : Tertio
fi candenteslaminae ferreae oleo vitrioli ex-
tinguantur : Addo ego, fi lamins ferreae te-
nues aquB vitriolatajfolummodo imponan-
tur. Atque hafce Paracelfm veras tranfmu-
Paracelfus,
tationes efle dicit, quod nos, uti in prxceden-
tibusfufedocuimus , negamus
;
cum hanc
mutationem nihil aliud efle afferamus,
quam corpufculorum aeratorum in vitriolo
latentium , adferrum
,
quod naturaliter ap-
petunt, confluxum : Cum 6nim fingularis Magmi-^
magnetifmus ferrum inter, Sixuprum, uti Sih"^
'"^^
vitriolum five calcinatum
, five in aquam
refolutumfit , hincfit, utfiatimac ferrum
invenerit, illudtenaciflimoamplexu ftrin-
gat, &acrimoni^ in fcoriam refolvat, quibus
uti vitriolata corpufcula unita ex miro,
quem ad eas habent, confenfu , commifcen-
tur : ita quoque facile in purifTimum ^jde-
coquuntur ; cujus rei experimentum quoti-
die exteris in meo Mufeo oftenditur. Si e-
fubftantiae, & formae fu2 non fit fimilis , fed i nim tranfmutatio vera , & realis foret , tum
Speciminct
tranfmuta-
tionii a Pa-
racelfo/iro-
fofita.
aliam formam aflumat
,
aliam efTentiam,
alium colorem, aliamvirtutem,aliam natu-
ram &proprietatem , ut fi metallum fiat vi-
trum, vel lapis ; fi lignum fiat carbo, argilla
lapis &later, pellis gluten , linteumpapy-
rus.hordeum equus,autcaper, frumentum
homo; hanc tamen tranfmutationem in Chy-
mico negotio fine Lapide Philofophorum , 8c
hunc lapidem fine feptem Chymiae gradi-
bus, quos in praecedentibus expofuimus , fa-
ftuimpoflibilem judicavit.
Paraceljm itaque, ut verum artis tranfmu-
tatoriae fpecimendet, primovariorumme-
talloruni unius inaIiud/-(.gTa/io(p<ffiiv, docet
lih. de Tranjmutat. metallorum
;
putatque fe
demonftrare pofTe
,
metalla fpecie non di-
ftingui, fedfecundummajorem tantummo-
do, & minorem puritatem. Nos autem ex
propriisejus experimentis
,
quamilledicit
tranfmutationem , illam veram non effe , fed
impropriam &accidentalem tantum , ficex
TOM.II.
corpufcula vitriolata , five calcinata , five
cruda, & fixa, five aquae infint (ejufdem
enimgeneris&naturjefunt
)
in totam fer-
ream fubftantiam converti deberent
,
quod
experientisrepugnat ; atque adeo PtJ/-<Jce/-
yj
hoc loco fua opinionefalfuseft. Sed vi-
deamus alias ab eo allatas tranjmutationes.
Poteft quoque, inquit , limaturaferriquafi
in piumbum reduci , & tranfmutari, itaut
prorfus molIe'fiat , ut nativum plumbum,
fed non facile fluit. Fit autem hac ratione.
EXPERIMENTUM II.
Ferri in plumlum tranfmutatio
,
fecundurn
Paraceifum.
Cape limaturamferri
,
tantundem optimi
puheris liquefalitii , mifceantur
,
ponantur in
tigillo
, ^infurno ventofo
fiat
ignis fortis talis,
ne ferrumfiuat ,fed quafi
in camento ftetinte-
gram horam
,
pojiea
fortifica ignemftrenue , ut
candefcat, ^fluat
; denique.iigil/umper fe fri-
Mm z gejieri
276
MONDI
Seli.ll.
aejierifimto
,^invenies regulumplumli in ti-
qillo,
mollem, &
du^ilem, ut nativum plum-
lum.
Hancdiciteffe
tranfmutationem ferriin
plumbum
, in qua fibi ipfi contradicit : Cum
"Bern tn
plumbum
tranfmuta-
tio mneji
vera.
SUBTERRANEI
pri rubri teducitur
;
quam quidemmelioriEA'/f/'.
jure immutationem
,
quam tranfmutationem
dixerim , & ex fequenti experimento patet.
Si enim tale cuprum in fubtiles laminas re-
daftum, tutia, aut calaminari pulvere.ut
exprefle
dicat , limaturam ferri quafi in iChymice loquar, (Iratificetur
, caementa
plumbum , id eft , in plumbi fimilitudinem i tumque poilremo fundatur , idin aurichal-
quandamdeduci.&tranfmutaripofle ;
ad- cw tranfire reperies , fplendore auri haud
dit, id non facile fluere , fed moUefcerej:an- 1 abfimile. Vide quse fupra de cupro in auri-
tum. Caufam ego iftius rei meliorem aili- chalcum immutando uberiuslocutusfum:
gno, & eft, quodferrum uti ex fulphuread-
j
neque enim in hoc experimento ulla fub-
ufto , & exigua humiditate conftat , ita quo- 1 ftantije fit mutatio, fed cuprum folummodo
que adufto fulphure cum reliqua loppa pex . exrubroin aureum colorem tingitur : Cum
ignis efficaciam abfumptapartesadfluxio-
nem aptiores reddantur. Non itaque hsec
tranfmutatio
eft , fed mera fit dapuratio,
quemadmodum faepe in noftro Collegii Ro-
mani Ergafterio ,
exMarte regulumfulgi-
dum, & fplendentem fieri vidi , ex fcobe fer-
ri, &antimoniocompofitum, quodvelipfe
Paracelfiu fubdole reticet.dum loco antimo-
nii dubiavoceutiturpulveris liquefaftitii,
qui addidebet, utinderegulus nonplumbi,
fed Martis emergat. Patet itaque ex hifce
denuo P(3rcf//zinfuisexperimentisfallacia.
Sedjamvideamusquomodo as in plumhum
hoc, uti alibi oftendimus, denuoexaureo
in rubrum reduci poflSt.
EXPERIMENTUM V.
h
inlt\. tranfmutatiOffiveplHmhiinftanmm.
Quomodovero inftannumplumbumim-
mutari poflLit, Pdrtfcc/fwihifceverbisdocet:
rlumhum in laminas fuhtiles redaias Jlratifica
cumjale ammoniaco, ccementa
, ^
poftremofun-
de,utfupradiB.ume(t. Hoc pado plumho oneris
nigredo
ohjcuritas tollitur
, ^
in alhedine
pulcherrima Anglicojlanno fimillimum
uidehi-
tur. Cujus quidem rei ratio alianuUaeft,
tranfmutet, &utrum \\xc vera tranfmutatio
j
nifi, quod Sal ammoniacum, Mercutium fac
""
copiofum in plumbo latentem in fumum
refolvat, quo ablato una cum fuligine plum
dici pofllt.
EXPERIMENTUM III.
Tranfmutatio JEris,Jive Veneris inplumhum,
five
Saturmm.
Priw^,inquit, omnium, cuprum Mercurio
fuhlimato, ^Arfenicofixo in alhum redige,can-
didumut Luna, pofteaidgranulato ; hujus
^
loni puheris reduBitii recipe ana
, ^
primh
quidem camenta, poflremb in regulumfunde,
^
hahehts verum plumhi regulum. Hancveram
tranfmutationemefl!enonpofl"e, hincpatet,
quod Mercurius, & Arfenicum ubi avolave-
rint, cuprumalbatindlurapraeditum
relin-
quant; aduftifulphurisparte,
cumreliquis
fcoriis confumpta
;
unde per ignem veluti
depurgati candidam
, & molliorem
, magis-
que fluidam fubftantiam reguli inftar ac-
quirit. Atquehocfequenti
appofitoexperi-
mento luculentiflime comprobari poteft,
'ducifoijunt quomodo fine ulla difficultateregulusille,
TrafrmT
*1"^"" plumbi dicit
,
inpriftinum ftatum cu-
tatarfici non pti reduci pofllt, quod non fieret , fi vera , &
M^nt.
realis tranfmutatio foret.
EXPERIMENTUM
IV.
Plumhi in cuprumreduEiio.
Laminas plumhi
, five etiam regulum
,
quem pauloante, ex cupro eduxerat,vitrio-
lo calcinato, vel crocoMartis
ftratificato,
caementato.denique
liquefacito,
&videbis
putaticium plumbi regulum in optimum xs
Reduaio ponderofum,&malIeabiIereduftum.
Cau-
tup7um"
^^ ^^'
l"^'^
^^ ^^^"^^ reduftione
cupri in
plumbum
putatitium aeri decefl"erat'',
id mo-
dopervitriolicalcinati,
& croci
Martis ad-
ditionem
in priftinum ftatum aeris, feu cu-
^*
in
frifltnum
Jlatum re-
bi in duriorem , fplendidioremque fubftan-
tiam , \ide[iCQ.x.fiannum
,
quod & ideb plum-
bum candidum vocant , degenerare neceflle
eft: neque hasc tranfmutatio proprie dici
pofllt : cum idem Mercurius in locum e)us,
qui avolarat, per Sal Ammoniacum, ftanno
denuo juniftus, id denuo in plumbum atrum
reducere pofllt : uti experientia medocet.
Hifcetranfmutationibuspraemifljs, Para-
celfus , utrealem tranfmutationem perfua-
deat, addit arcanuminlapidofafubftantia
arcanorum omnium maximum: verba ejus
pono : Simiiiterfciatis de magnete, qui in de-
cupiam potentiam
^virtutem tranfmutari po-
tefi, nempe hoc modo : Arrigite aures Magne-
ticae artis doftores, quam ingens vobisfe-
cretum pandat Paracelfus. Recipe Magne-
paraceiii
tem,
^ in carhonihus candefac , ita quidem ut inmagnete
caiefcatvaide, fedtamennon fiti<rnitus. Quo-
''?''''"'""'''"'
moooautem canderacnomagnetisab igm- ridtcuia.
tione difFerat, equidem caperenonpofllim.
quemjiatim in oieo crociMartis
,
qui tx optimo
chaiyhe
fit fatus ,extingue , ut imhihat quantum
caperepoteft : hocpa^o magnetem adeo
eficacem
reddtt, utpereum ciaves exparieteeveiias
, &
fimilia mirahiiia operaripeteris
,
qua aiius ma-
%nes nunquam
facerepoteft. Etinaliolocoas-
ferit
^fi
magnetem infaie Echeneidis
, fepeiias,
tatita virtutisfuturum. , ut ex ipfoputeoferrum
attraherepoffn. Haecfuntarcana
Paraceifi{z-
cramenta, utiquetanto ineptiora,
quanto
falfiora funt. Si follemnis hic Magifter
vel
primamagnetis principia novifliet , tam
fto-
lida non effutifl"et. Quis enim nefcit,
uti im
Arte mea Magnetica per frequentia experi-
menta
Cap.U.
LIB.XL DE LAPIDE
PHILOSOPHORUM.
:,7j
mentadocui .raagnetem ciLthonib\istumu- \arguerenmr,
OvUiiMetamorphoj7,jEfopiyipo-
Exper
\^X}Arn,^^x:\momms\ri\iX.etrz^\v^^e^\m\, U^^
aljis-
^
adeoque nihil magneti adeo contrariumlque, quae quovis modo adintentumfacere
d^e, quam calorem intenfum
,
nondicam,videbantur,
allegoricis
ratiociniis tegen-
ignis
,
fed vel ipfius Solis
,
quem fme detri-
1
dam cenfuere ; eo demum impietatis perve-
mento fui fuftinere nequit
,
experimento
|
nerunt,
utfumma Chri^i
Servatorisfioftri be- impietat
frequenti compererim. Quis autem credat
]
neficia
, Incarnationem
, Nativitatem , Paf-
^''^r"'-
huic impudentiffimo jaftatori magnetem,fionem,Mortem
,Refurre(ftionemque',c2
f;7w
commeT
^^^"^^^ Echencidis
,
quamy?fw(?rawvocant,!terafquecoeleftisdoftrinae
partes, &abdita/'"^'^''*^':
wPar3-
fepultum, tantamvirtutemacquirere, utejEuangeliifacramenta,
Lapidi,
impio
fanef^^^fl*.
rfiliZT
P"'^^^
ferrumcollapfumextrahat, aut quor | aufu
,
accommodare non
fmtverecundati."^/-
'"""
ZagZVin
modo hujus rei experimentum afefaftum Quidam srurfus
Paracelfi feftatores
audita
faiiRemors.
cxam vetitate dicere poteft.> cum de Eche-| voce {Medicina)
metallorum imperfedo-
neide five Remora
, utrum unquam in rerum rum correftrice, eam non folum ad Medi-
natura exriterit, inter Naturalis hiftoriae
camtranftuleruntfacultatem,fed&fimili-
fcriptores maximecontroverfumfit. Unde|bus tranfmutationibus
pharmaceuticen
autem is tot remoras habuerir, utex iisfa-
\
polluerunt, non confiderantes otiofam fu-
lemextraherepotuerit,quisconjicerepote-|pervacaneamque
effe metabolicam illam
rit ? Vides itaque
,
Lelor
,
hujus hominis in 1 metallorum
medicinam , fi uni generali in
afierendisrebus praeceps ingenium, auda-ISolem
converterenturomnia.
Hincrurfum
ciamque prorfu? intolerabilem. Patetita- [in tranfverfum
afti quidam, dum modum
que, Partff(?//amejusngeniifuiffe,utnquid perfeda metalla in aurum tranfmutandi
audiret novum, & admirabile in rerum Na- 1
nefciunt
, ad apparentes quafdam imperfe-
tura, five verum, five falfum,idipfum ftatim
j
ftotum
metallorum in imperfedas commu-
ad fuas ineptias tranftulerit, ne intima quas-
^
tationes, id eft , Martis in Venerem , Satur-
vis NaturjE myfteria , verius fabulas, nefci
re videretur
Audiverat is , &legeratforfan de Remora
niin Jovem, Stibiiinplumbum, transfor-
mationesconverfi, veluti opera in perfeftis
metallis
defperata, Idi^idiemSifyphi verius,
tanta virtute tradliva prsedita,
utvelipfas!quamPhilofophoruminfanolabore,&fine
onerarias naves, palmaris magnitudinis
pifciculus fifteret : Unde ftatim eam ad ma-
gnetem roborandum afliimpfit.noninqui-
rens, utrum illa vere exiftat inNatura, &
frudunonfinefapientumrifuvolveruntre-
volveruntque-
Quercetanus Paracelji affeda. cum innu-
Qnerceta-
meras tricas in tranfmutatione occurrentes
"f
^'"S^
Alchymitt
utrum eandem virtutis traftiyae fpeciem
cognofceret,neininutiliopere,
&operam,^/c5
Taraeelfi-
ftarum va-
nttiu.
cum magnete obtineat; fedhujufmodiim-
pofturaeuberiusinfequentibusaperientur.
Jam ad rhombum , uti dici folet. Secuti
funthunc difcipuli ejus , nefcio qua ^o^oiml
& oleum perderet, ab Alchymia adChy-ww'
miam
medicam transfuga, rationem fui
"'""^''-2"'
confiliihifceverbisdat.
Quidenimtumpofl-
ea,fiaurum
facere
poffts
ex argentovivo,^ mer-
na. perciti. Cum enim pleriqueavidilTime curiahlus metallis ,eac[ue arte tili ipfimiferiam
in literalem metallorum tranfmutationem fer- ' concilies,
interimfalute humana,qu(B auro, gem-
rentur, neque tamen fpem
, 2iVidit!Ltemque\mifque
pretiofioreft , negle^a. Redeutique,
fuamulloexpleremodopofl^ent,autmagni- ifiquoqueeamfenefcire addidiflet. Caftris
ficispollicitationibus,queisartis magnas fi- !itaque Parjc<f//frelid:is,Ia^;fecutus,alium
nem fe confecutos efte
,
gloriabantur ,fatis-
[
fibi lapidem volvendum cenfuit,quem libro
facerevalerent: quidam audacia plufquam \edito deVeterumphilofophorumveramedicina
Thrafonica , dum dolis ,fucifqueliberalius ! materia, praparationis modo
, ejufqueinmori>is
Lullus.
Ulftadius.
RupicifTa.
indulgerent, temeritatis cum fummainfa
niae nota condignas luerunt posnas. Non-
nulli cautiores ne pfeudotechniascrimine
notarentur, fucofo ad tegendam imperi-
tiam induti pallio , Lullum , ejufquefeftato-
res, Uljladium, Rupicijfam, cJEterofque Magi-
^ros Paracelfi,mordL2ici penna fecuti , indi
gnisprobrisperpetuovellicarenondeftite-
runt. Coelum ia//w^/7quintamqueefl"en
tiam , veluti rem ludicram , & nuUius in
tranfmutatoria momenti irriferunt defpe-
xeruntque ; imo cum ab eo omnia defcri-
pfifi!ent, fubalio tamenfenfu, ne plagiarii
criminis convincerentur, novam quidem,
fed fubdolam Chryfopoeias telam texuerunt
ex parabolico, magico, &philofophico Her-
metis
, Turbae philofophorum & rillanovani
rofario dedudam. quam tamen ne infcitiae
fanandispotentia , ex quinta vini eftentia ex-
traftum propofuit: Atquehunc, ait, verum
efi^e aprifcisintentum Philofophorum lapi-
dem: illudque ex illo fiftitii Morieni epipho-
Morienus,
nem^ire ^rohzt. Lapisnofier eji aquaextrada
^
feparata a corpore nojlro
,
qua dicitur pri-
^^^"y^^l
ma materia
;
aurum enim philofophorum ,
aitf^btiii qnis
Quercetanus
,
feu lapis , nihil aliud
eft,
quam'"'
quadam arte compilata medicina temperata,
quiz tanquam formafeparata a
fuo corpore ad
tantamfuhtilitatem reduBa
eft,
ut in quodvis
ohjedum
,
injlar
forma cceleftis prteparatam
a Natura
fihi
imateriam operetur. Sed quid,
quxfo , lapis vegetabilis ' cum minerali , aut
metallico
,
convenientias
,
aut proportio-
nis habeat
,
difpicere nuUa ratione pos-
fum : Anne ex beftia herbam
,
plantam-
que , aut ex planta metallum educere
Mm X con-
278
M U N D I
Cap. 1 1. contraria Naturae via queat
,
ipfe viderit
.
Alii,
quospudettantx loquendi inconftan-
tiae, &
perplexitatis , Lullum, Quercetanum,
csterofqueI///fequaces,
AwmLapidem ex
quinta auri efTentia conficiunt, excufant;
omnia videlicet ^Luilo deccelofuovegeta-
bili prolata , fubpuro metaphorico fenfuac-
cipienda efTe. Sed qui legerit Lulli librum,
phikfopho-
^"^ titulus eft Caslum Ph.ilo[ophorum,is ex ipfo
rum Lui-Magifterji proceflu ,
lucemeridianaclarius
[ojxkk-
perfpiciet , Lullum nii ibidem aliud exhi-
tum.
X rr 1
buine, quam Panaceam quandam, omnium
infirmitatum humani corporis curationi
mire opportunam; unde abjeda metallo-
rum tranfmutatoria ceu conclamata ,
foli
vegetabili huic lapidi tanti ad fanitatem
S U B T E RRANEI
equoadfpirant,hirejefto& vegetabili,
^Progm.
animali lapide, ceu incongruis & heteroge-
neis, foli minerali conficiendo, indefefTo
quidem , at fruftraneo prorfus labore incu-
buerunt: & ut ingentiaNatursfacramenta
foli pofiidere viderentur.iis artisproceftum,
fententiarum monftris involverunt,
quas
necafrequipoffis intelligendo, nedumfcri-
bendo imitari, nedum smulari excogitan-
do. Etneiisinjuriamfacerevidear , totius
tranfmutatorisB artis proceftum ad incudem
hk revocandum duxi ; ut /.^(Sorvelexipfa
lyX^ip'n\ , &procedendi modo , luculentilli-
mevideat, confiftere non pofTe, quod tot
contradiftionumnodis intricatum, totab-
fonis fimilitudinuminvolucris teftum , tot
non folum confervandam , fed & prolon- deniquererumcoaptandarumdifformitate
gandam , momenti , incubuit. Qui verb ad
j
confufum eft.
inaeftimabiles aurese Naturse thefaurbs plus
{
CaputIII.
De Lapidis
,
& Tinciura l^htlofojphonijn
conficimdce modo , & ratione.
Cap.m.
On dicam hoc loco de pfeudochy-
miaftrorum , fed de primi brdinis Al-
chymiftarum in lapidis ftrudura
proceflli, ut ex eorum modo,& ratione.quid
dereliquis fperandum fit, elucefcat: quos
jnlchymk
jnter principem iocum poft Arabes, Herme-
crif
orts.
^^^ fiftitium, Gebrum,RaJin, Haled, Hamuel,
aiiofqueinnumeros obtinent , Lullus
,
Villa-
novanus
,
Joannes Azoth au^or fiftus , Rupi-
cijfa, Trevijanus ,
Bernardui ,
ijaacus Hollan-
dus ,
Paraceljus
, & quotquot in diverfas fe-
ftasdivifihancartemexcoluerunt. Arabes
Lapidis, tinftursque artificium lioc modo
Geber.
propofuerunt , AudoreGe^r^, quemfecuti
funt.
uirahum di
Sumatur lapis in Capitulis notus
, id eft , ar-
ffiii^fp^i,'.gstttm
vivum,Jeu Mercurius philofophorum,
/'
quem ^^?j
Zeback vocant :
pofl
praparatio-
nem , ante praparationem vero lapides illi , ex
quibus elicitur. Ajliduhfiatfuper
illo opusjub-
limationis primi gradus cum injiantia operis
,
donecmundetur ab impuritate corrumpente
;Jit-
que purijjimus
ultirno volatilis. Quomodo
autemhocfiatperjublimationeminfequentipro-
ceffumanifeftahitur.
Tertiofigatur hic per mo-
dos fiy:ionis,doneci%nis ajferit&te quiejcat : hic
confijlit
metajecundigradus; id eft, elixirjam
fuogradu fixum
habes. Quarthtradetur etiam
lapis tertio gradii, quiin ultimopraparationis
xomplemento
confiflit,
utjamfixum
lapidemper
modosfublimationisvolatilemfacicis,^volati-
lem
fixum:
hunc jolves, iterumque volarejacies,
^cOi^gulesdenuo , donecfluat., abjque fumota-
men,
^
ingrediatur
,
^tingat , alteretque in
complemento Solifico, ^ Lunifico vero,veldonec
projetlionefui aurum
, &
argewtum
efficiat com-
pletum, qu(Z res multiplicirepetitione ejufdem
laboris indiget : latet hic thefaurus incompara-
iilis,
arcanumpretiofijfmum,
^Jupra omne ar-
canumfcientiarumhujus mundi. Ita Geber. Et
quoniam hsec omnia gratis diftafineulte-
riori expiicatione videri polTmt : Hinc ap-
ponam Raymundi Lulli
,
& Joannis Azothi,
qui quafi de verbo ad verbum fua ex Lullo
defcripfit, proceflum, qui uti Arabumde-
fcriptioni conformiseft, ita quoque Lullum
ex Arabibus eum defcripfifle , nulli dubium
efl^debet.
Raymundi Lulli
^
Joannis Azoth adma-
gni Lapidis tintiuraque comple-
mentum procejfus.
Dividitur Alcliymiftarum turba circa
Iiunc procefliim in duas feftas
;
quorum aiii
ad lapidis confeftionem requirunt aurum
mineralepuriflSmum: aiiifineullo auriad-
ditamento negotium confici pofl^eputant:
&utiilliverum, & genuinumfementerrae
fuiE phiiofophicffi, ita hi iolium inferunt ; ita
tamenutaddefideratum auri fruftum per-
venirefe pofl~eputent, quoniiftoiidiusefl^
poteft. Sed )am ad procefTum Lullianum,Azo-
ticumque.
Pragmatia I.
Sublimatio Mercurii.
pRimbquideminfuaClavicuIa'docetZ/-
-^
lus
nonnullas ad Lapidem tinfturamque
Philofophicam compofitiones aquarum, ad
operisexecutionem neceflarias; Et primo
qu.idemfublimationem hydragyri docet, cui
jungi prxcipit unam vitrioii Romani ii-
bram,&decemfalis communisvmcias. Sed
quia operatio fufior
,
quamut Le^tor eam
ferat , eam omittendam duxi. Mercurius
itaquehac operatione ad fummam purita-
tem deduftus, fervandus eft. Secundoprae-
parare docet aquam quam vita vocat , hoc
pafto:
Pragma-
LIB.XI. DE ORIGINE ALCHYMI^. i-j<^
Cap
lll.
Troceffus
huWi adli*-
fidU
conft-
Btonem.
I Acjua, vi-
tio.
i Aqui re-
gia confe-
iiio.
Virtutes hu-
PRAGMATIA II.
jiqua vit(Epraparatio, qua quidem nilaliude(l,
quam aquafortis.
CapevitrioliRomanilibrasduas,Alunii-
nis calcinati tantundem, halinitri libram
unam , contrita mitte incucurbitam , & a-
lembico roftrato addito diftilla aquam
for-
continuato ignem ,
donectotumliquorem Pragm^
clarum eduxeris; quo fafto igni diminuto
furnumrefrigefcerefine, aquamferva. Si-
gnum perfeftionis eft, fi guttainlaminam
leream candefadam fuperaffufa,eam ilatim
penetret , albo relifto vefligio. Atque haec
aqua adfummam puritatem dedufta, omni-
bufque corrofivis qualitatibus exuta ,
cor-
;ewfecundumartem;prim6ignilentobene
ipora metallica in primam materiamredu
claufisjunauris,deindefortiori,&tandem
j
cjt, Vin^QSi Mercunus Phdofophorum^icitm.
fortiffimo ,ut alembicus rubefiat: tunc cefla.
Quomodo verohujus ope metallica corpora
5
AquA
Mercurialis
prparai,io.
Aqm hac
tmntit me-
taUa inpri-
mam mate
riam refol
vidicuatur.
Aqui Mer-
lurialis
fumma de-
pirgatto.
S
"^
S. S
^
c-\rJ
Optimum feceris , fi hujusaquselibrastres
aut quatuor obtineas. Poflea ut regiam a-
quam habeas, fic operare : In praeparatac jam
(ij-a^s/or/wlibrafolvefalisammoniacitrien-
tem, &exviridi coIoreabibitincitrinum,&
poterit aurum folvere cutemque flavo tin-
gere
,
quam analogice chelydoniafuccum di-
cunt. Solvit etiam cinnabarim, fulphur ar-
gentumque vivum fublimatum : hancferva
invitro bene obturato, loco tepido.
Hacperafta docet praeparare ^^^^w Me/--
curialem eo qui fequitur, modo.
Pragmatia III.
Aquie Mercurialis praparatio.
Cape aquse Regis paulo antepraeparatas
lib. unam ;
Mercui^i fupra fublimati puri,
denfi, clari, ponderofi uncias fex, quascu-
curbits forti committes. In eam injicies
paulatim Mercurium, deinde orificium ob-
flrue, ne falis ammoniaci vis exfpiret , & in
cinerestemperatecalentes colloca , &fica-
qua Mercurium folvet, & fi poftfolutionem
aliquid remanferit, id nova aqu regiae fu-
perinfufione folvatur , &fic procedes donec
totum fitdiflblutum. Pofterioresfolutiones
appone priori, lento motu, ne efFervefcat,i&
claufo vitro aquam infuum ufum referunt.
HujuSdij^WiSperfeftionis fignum eft, fiinje-
fta cuprea bradleola argenreo colore tinga-
tur. AtquehsEceftd'^'?, quiomniacorpora
metallica in Mercurium feu primam ma-
teriam reduci exiftimant. Quomodo verb
hxcaquaadfummampuritatemduciqueat,
fequenti modo docet.
,
Pragmatia IV.
AquiB Mercurialis depurgatio
,
qui Mercurius
Philofophorum dicitur, (^
metallica cor-
pora inprimammateriamreductt .
Aquam Mercurialem paulo ante defcri-
ptamincucurbitamlongi, & angufti colli
infunde. Pone in fimum equinum bene di-
geftum quatuordecim dierum fpatio in vafe
exafte claufo; fine ibi in putrefaftione &
faecibus ex aqus corpore feparatis ad vitri
fundum fubfidentibus ,
relinquetur aqua
flava
, & citrina : deinde vitrum ex fimo
transferaturadfurnumcineris,& peralem-
bicum, juxta artem,aquam diftilla igne len
in primam materiam reduci queant , fe-
quenti praxi docet.
PragmatiA V.
Quomodo corpora metaUica in Mercuriumfeu
primam materiam refolvantur.
Si Argentum in Mercuriumtibifolvendi
fit animus, fic operare. Argentum pure ful-
minatum
, & repurgatum redigeinfcobem
elimatam
,
vel tenuiflimafolia per braftea-
rium in papyri formam extenfa
; hsec cum
falepraeparatoinraarmorecontere, ut pul-
vis exaftus fiat, quem aqua calente ablutum
ab omni falfedine ficca
, ficcatum pone in
concham
, imbibitum oleo tartari reficca,
identidem repetendo. Tandem arefaftum
tere in calcem
,
tritum in cucurbitam aut
phialam pone : afFunde, quam pauloante
pvxpiir3.wimus aquam Mercurialem ad altitu-
dinem duorum digitorum
;
& hoc perafto
pone fupra ignem lenem in cineribus
, &
aqua mercurialis vertet calcem in Mercu-
Aqus Mer-
rium
.
Si tota non eft converfa efFufa priori
':Zu^-/^
aqua cum Mercurio , afRinde novam, &pro- primam, td.
cede fimiliter; aquam efFunde caute in a-
^'^' *^^'''j'''
1.1. -.. *
. V
rium, redu-
liud vitrum
, Mercunum vero repone in pa- dt calcem.
tinam feu calicem vitreum; eum, ut mundus
fiat, aqua falfa ablue ; deindeexficcata hu-
miditateexprimeeum perpannum , velco-
riaceam burfam, fi nihilremanferit, bene
fit; fi quidvero infolutum remanferit, re-
petitio inftituenda eft , donec exprefTusper
pannum Cotonaeum nil remanferit. Signa
perfeftionis hujus Mercurii prima funt , tar-
ditas in curfu major, quam argenti vivi vui-
garis. Secundum,fifupralaminamignitam
pofitus, exhalatufque poft ferelinquatno-
tamfixitatis. Hunc Mercurium^fi augmen-
tarevelis, accipeMercuriipauloanteprs-
parati uncias quatuor, vel quot voles : Adde
limaturaeargenti purifrimidimidium,&
fiat
amalgama. Hoc mifce cum argenti vivi o- <,
ptime depurgatipartibusduodecim:
mitte
in vitrumquod bene claudes; infer in ignem
cinerem blandum
,
ibique detine menfem
ut fiat refolutio in Mercurium : tunc dicetur
fumme volatilis fuperare fummam fixi, &
hunceundemfacitvolatilem. & hancope-
rationem pro libitu ad quodvis augmentum
repetere poteris Hoc Lullus & Azothiiii di-
to,
& prodibit aqua clariffima ponderofa,
|
cuntefretotum& unicum fecretum Philo-
quaminhac operationeLacVirginis, ace-jfophorum. Idem vero
procefTus valet, fi pro
tum
acerrimum, aquam perennemdicunt;
j
argentoaurumcapies,
'
Atque
38o
M U N D I S U
B
Se^.ll.
Atque
hadenusomnia refte ,
&fcite di<5la
funt, urpote
qus experientiae non contra-
dicant.
Reftat iraque ut modo doceamus,
quomodo,
&anope liujus id, quod tanto-
perejam a tot feculis defideratum fuit, id
eft,
Lapidem illum,feu tinfturam confequi
pDffimus,&quavia,&rationetin(fl;uraPhy-
Iica ab Alchymiftis beneficio praemiffi ap-
paratus confici poffit.
rinaara
Dicunt itaque tinftutam albam, &rube-
^Hidi^""
^"^ '
quam Elixir vocant
,
ex folo Mercurio
Philofophorum fupraMercurium, & omnia
corpora metallica imperfefta projeiftam,
in vera, perfe(fta, naturalibufque meliora
tranfmutari poifTe,exfolo, inquam, Mercurio
>
fapieHtum
,
qui non eft Mercurius vulgi , fed
eft prima metallorum materia; ex qua o
mnis virtus Alchymica elici dicitur
;
cui
nullam rem extraneam, prseter aurum, &
argentum in fermentatione lapidis veluti
coadjutoresquofdam, per quosopusverum
Chymicum perficitur , addi debere cenfent.
Nicol.Bar-
Narn ut Nicelaus Barnaudus dicit , materia
nau us.
Chryfopceiae eft aurum finiffimum ex mi
nera traftum , non fabrile , aut miftum , fed
optimje notx. Aurum,iK^i/, obryzum,quale
jbtrumtb-
Genefis c. 3. in Hevilah ad Phifon Paradifi
^^^l"*T
fluvium , aut in Ophir provenit ; verunta-
Mevtiah meu uti utriulque Kegionis locus , fituique
*roTT
.
^^^^^ ^^ modum ab Interpretibus contro-
mtfiis.
vertitur , ita quoque ridiculum eft , Chymi-
cos ad incognitas hujufmodi aurifodinas
Lapidis gratia relegare. Miror fane hunc
Auiflorem eofdem non ad Rhiphaeos quo-
que montes , ad gryphos Hyperboreos prse-
ftantiffimi auri cuftodes , ut tandem aurum
negotio Chymico congruum confequantur,
remififle. Sed relinquamus has Alchymi-
ftarum nugas: Alii aurum *7rupov, fiveignem
non experrum feligunt ad fuum intentum.
Quidquid fit, fine auro , & argento melioris
notae nihil prorfus conficies
,
quibus & nos
penitus, penitufquefubfcribimus
,
quamvis
haec non fit veterum Philofophorum inten-
tio. Sedjamoperationes,quefsZa/>/<!//j- ri-
6lura perfuhlimationem
,
qui veluti unica cae-
teri feptem operationum gradus
,
quae funt
diftillatio,adfcenfio, defcenfio, coagulatio,
putrefa6tid,calcinatio, fixatio continentur,
perfici aflerunt , videamus, atque examine-
mus. Sic autem procedunt.
operationet
Operatio I. Qu vocatut Mercurii cor-
tn^ift""'"
poral/s praparatw. Mercurium Philofopho-
rmm.
rum fupra prsparatum pone in phialam
;
orificium claude Hermetice
, ne poffit ex-
fpirare
: pone eum ad fuffocandum in fuo
leftulo
,
bene ftrato temperati caloris per
menfem philofophorum iub tenui calore,
donecperfefudet,necampliusafcendat,aut
defcendat, fed quiefcat , &coaguletur in ni-
^ufdAiT'-
^^^"^ terram
,
quod caput corvt vocatur
, &
Viftm'
^
terra,f2xnigra,aEsPhilofophorum
,fulphur
nigrum.vir
& mafculusdicitur, unaresdi-
verfis
nominibus:
atqueexhacprimaope-
T E R R A N E I
ratione per coagulationem ex liquido fit
fpiffixm, exfrigido-humido, uti ajunt, cali-
do-ficcumper elementorum
feparationem.
Operatio 1 1. Qua nigra terra deatbatur, fic
procedit
:
Capitis corvi , feu nigraeterrae ca- capitisccr-
pe partes duas , adde eis aquae phyficae refef-
""' '^'^-
vatae , id eft , Mercurialis fupra
praeparatae
'*'
partem unam , ita terram ficcam aqua imbi-
bat,donec totam confumferit, ipfaque aqua
penitus tranfierit in corpus terrae nigrae.
Cum primum fuerit commifta , claude vi-
trum, &pone in cupellam cinerum
; adhibe
calorem temperatum , &tanquam in moUi
ftrato exficcetur continuo calore perodi-
duum : tuncenim incipietpaulatimdeal-
bari. Exime ex vitro, & iterum pota lafte
virgineo : poftquambibit,reponeinfuum
alveolum , feu phialam , ledlumque caloris
temperati, ut iterum exficcetur, ficuti ante,
& hoc per quatuor vices. Per hanc itaque
operationem terram nigram, feu Caput Cor-
vi ob omni foeditatefufficienterpurgatum,
ad albedinem intentam reduxifti
;
quam qui-
dem ferva diligenter, habes enim
,
quod de-
fiderare, ut loquuntur
,
potes, terram albam
foliatam
, fulphur album , Magnefiam al-
bam
,
quafieriputant conjunftionemauri,
&argenti , & mortuorum corporum vivifi-
cationem
,
qua imbibitione quilibet fruftus
emergit centuplus , adeo ut ad intentum nil
aliud reftet
,
nifi fermentatio
,
qua fcetus rfmw-
quadantenusanimaridicitur; juxtailludin''^"'
Turba Philofophorum: Serite aurum noflrum
in terramalhamfoliatam,
^
portahitvobisfru-
^um centuplum
, cujus virtutem tantam efi!e
dicunt, ut multiplicetur in infinitum; atque
hoc efle Elixir illud defideratum album, tin-
gensMercurium, & omne corpus metalli-
cum imperfedtum in Lunam , five Argen-
tum veriffimum : addunt tamen fermentum
corpus mortuum intrare non pofl^e , nifi me-
diante aqua mercuriali
,
quae inftar para-
nymphaematrimonium compleat.
Habeshic, Ledor, univerfam pragmatiam
adLapidis,tinfturaequeconfedionem,&ab
omni parabolicarum locutionum obfcurita-
te vindicatam
,
quoad literam, quantum fieri
potuit, clariffime expofitamevolutamque:
ut proinde nemo Alchymiftarum conqueri
poffit, aut terminos minus refte intelledos,
autmultaftudio ,
& ad artem occultandam,
oniifiTa fuifl^e : quod tamen fi afl!erunt,Dico,
nuUi unquam Artifici chryfopceo fidem ha-
bendam , fed ad aliquam iibi famam magna
Artis fcientia comparandam quidlibet pro
quolibet fumma & intolerabili impoftura
pofuilfe : quibus quidem loquendi modis,
dici.vixpoteft
,
quantum Artispoffibilitati
praejudicent. Cum itaque verba clara fint
&praxis methodice prolataabomnibusfa'-
cile in praxin reduci poffit, jamreftat, ut
ad Phyficam bilancem fingulaponderemus;
& an hujufmodi intentum chrifop^/as arca-
num obtineri poffiit, aftendaffius : Neque
enim
LIB.XI. DE LAPIDE
PHILOSOPHORUM.
281
Cap III.
^"^"^ ^ibi Zf^<?/-perfuadeat velim
,
tam me
|
ad Lapidis opus
; fed & hiinter fein modo
credulumeffe.utquicquidAlchymiitjemi-jdifcrepant.
Quidamaurum , exquofemen
randarumrerum efFutiunt, tanquam Euan
geliifacramentumreverear,&adorem:pr3B-
fertim cum plerique nulla abditarum rerum
phyficarum fcientia polleant , neque com-
binandarum rerum artem calleant
,
quafola
veritas a falfitate
, legitimum ab illegiti-
mo
, abfonum a confonofeccrnitur : neque
me tam imperitum exiftiment, ut de Ar
mercuriale extrahitur , infuam priftinam
naturam reduci pofTe credunt ; Ita Nicolam
Nicoi. Bar-
Barnaudui in Lapidis fui confeftione. Sed
naud.
videamus modum operandi.
Accipe, inquit, auriohrjzt uncias duas, Mer-
,frp^^'Jl'"
curii magno artis fiudio elalorati decuplum, Lapidem.
mifce,
^
igne languido dijjolve, ujque dum mer-
curius exfpiret, aurique
impofitipondus maneat
te Chymica aequum judicium ferre non[inatrumpu/veremreda^um,quitamenliquatus
queam
: Qux cumitafint, jam telam coe- j //'r/,'?id auri naturam converti
pofit. Ex
ptam ordiamur.
|
kocpulvere elicit ope halnei roris mercurtum,
Si quifpiam hanc ajoanne Azotho
,
qui Vufquedum pulvis in calcem niveam devergat;
Lullo totam accepit
,
propofitam L<iipidis auoperfeptemp/icem elutionem purijicato, pro-
ey^eiV^^^^^vpenitius fubierit , & cum aliis ejus- dihitindetandem Azothfpiritusvivens,cujus
dem farinsE auftoribus compararit ; isprimo terra fermentum e(i , aqua mas
, calx fosmina,
inveniet
, magnam efle in modooperandi quorumcomplexunajcitur injans
, ideft, lapis.
diverfitatem:Quiin nonnullisquidem con- Hanc catcempurificatam
, feu Solemfhilofopho-
veniunt, inaliis tamen, pluribufque adeb
differunt
, ut negotium in duas feftiones
Paraaifus
abierit. Paracelfftae non folum fine auri ,aut
(ine am
Lapideni
fieri pofe
^
argenti miJieralisafTumptionelapidem fieri
poflecontendunt, fedfoIoMercuriophilo-
fophorum intentum operis finem fe confe-
qui pofie fibi imaginantur, dum fpiritum
Mercurii viniopeextraftum, quemtumin
venacinnabrii, autfoflilivena minii, tum
in liquore fublimati nidulari dicunt , eli-
ciunt ; fed quomodo fine auro, &argento ru-
brum , aut-candidum elixir quidpiam in au-
rum , in quo nunquam fuit , tingere pofljt,
quis credet ? nifi forfan cinnabrium, mi-
iiium aut antimonium (quod pro liquore
fublimati ponit) nonnihil auri continuerit,
fumpferit ; At hocpafto rubrumquidem,
aut candidum elixir faciet, inde tamen nun-
quam multiplicativam virtutem tinfturae
extrahet, fed tantum folummodo auriex-
trahet, quantumin cinnabrio, minio,aut
antimonio in minera auri commixtum fuit.
Ex quo aperte Paracelf impoftura patet,
qui ex puramineraMercuriipromiferitid,
quod in ipfa per Naturam non eft. Quae &
rum ohturato
vafe putrefactto
,
feponitoque ad
digerendum
40 diehus , ufque dum in humorem
alhum,
^crajfum liquefcat,
cuijufiis dierum in-
tervallis aquam mercurialemfenjm
a-Qundes re-
linquefque, donecviresfuos recuperet, coihitque
iterum
, ^hcc toties, donec totam
fuam aquam
imhiherit, tunc uterus claufus
eft
, tie quidexfpi-
ret,
nafciturque defideratus lapis
;quemfipofue-
risfupra mercurium in novo tigillo aperto , tunc
addrachmas duaspones granipartem :
dafor-
tem ignem
, poflea adde horacem,
^hahehis u-
nam drachmamzmi
,
^
fi
multiplicationem nd-
ris,Iapide non indigehis.Hxc Bernaudus.In hac
Pragmatia multa myftica verba reperio, fed
utlitatem nullam, nuUum tantaepoUicita-
tionis emolumentum. Hocunicum ex tex-
tu colligo,
poft tot menfium labores,poft tot
vigilias & fudores , fumptufque impenfos,
quiduasflario^ryziunciaspro primo mate-
riali corpore pofuerat
,
praeter hydrargyri
pofiti jaduram,non nifiunamauri drach-
mam reperifle , non quidem ut ipfe putat ex
Mercurii in aurum tranfmutatione, fed il-
ludipfum aurum
,
quod primbpofuerat, ta-
metfi vel ad
^V
grani partem diminutum;
fcite fane docet vel ipfe intercseterosnon [quodfanenemo mirari debet, cum pertot
Ba(ii. Va- minimus Alchymifta Bafilius
Valentinus c
lemm.
dereh. natur. & Lul/us huic fubfcribit hifce
verbis: Mercuriumnoftrum ex auro,
ar-
gentoper aquam mercurialem fatlam
,
jungen-
dum
efie
cum proportionali quantitate argenti
'vivi. Quomodo verb exeo cinnabaris , aut
minium fofllle (in quo plerumque folus
Mercurius nidulatur) ita prasparari queat,
ut inde fiat lapis aurificus, quis credet } quo-
modoid dabit, quod non habet
> Dicunt for-
fan, ex femine ^inroyoi' in intimo ejus cen-
tro exiftente. Sed quis, rogo, femen auri in
ignis, &aquae tormentaidpartimin excre-
mentitias partes auriadmixtas, partim in
fumum, partim denique aquarum corrofio-
neabfumptumfuit. Ne tamennilfeciflevi-
dQZtut,Le^orem ad multiplicationem mate-
riae adhortatur, quam tamen confultb Al-
chymiftarum more,ne tantum fecretum pa-
teret, reticuit. O miferos Philofophos ! Si
inveaha
non alias nobis divitiaspromittitis
,
quam
'^,a^''^'
tanto difpendio, tanto laboris magifterio
partas
;
certetantum abeft, ut inde Crcefo
ditiores
, ut potius ad incitas brevi tem-
cinnabari, nifi ei anaturaaccretumfuerit, i
pore redaftos
,
verbis
, fa&s , fumoque
quasrat.> nemo fane nifi principiorum Na
j
nos elufos,/ro, Codroque pauperiores repe-
turaeignarus&confequenterimpoftor; Sed jriamus. Quidquid igitur agant, certe haec
dehacfucatametamorphofiin fequentibus i
Philofophicje folutionis nomen non mere-
pluribus. - I tur
;
fed Metallurgis
, & Aurifabris (qui
Venio ad eos
,
qui Aurum ohryzum
,
nobi- tamen majori & compendio , & facilitate,
liorifque notae Argentum afliimunt quidem quin & emolumento intentum obtinent)
TOM.IL
'
/f^ propria^
282
MUNDI SUBTERRANEI
uti refte Lihavim oftendit , dici dellruftum ? Si enimcujufcunquetandem
herbx femen coxeris
, & recoxeris, dein-
de codum
,
recoftumque terrs ad repul-
lulafcendum commiferis ; Dico tantum
abefle
, ut inde quicquam in novumger-
men fufcitetur, utpotius deftrudapertam
SeBSl.
propria
debet.
Nondefunt praeterea
,
qui aurum quidem
melioris notsad operis perfeftionem , ut-
pote ex quo MercuriumPhilofophorum,pri-
mam artis materiam extrahere folent , ad-
fcifcunt; athihocpad:oilludpr$pararide-!frequentem decocftionemforma, &feminis
bere prscipiunt , ut nullomodoampliiisin vimvegetubilemunaperireneceflefir.Nam
Moiienus.
priftinam naturam reftitui pofTit. Ita Mo-|uti refte Philofopbus ,
a privatione formae
r/(?j in TurbaPhilofophorum ; /<)y?r(? ad habitum non datur regreftiis
;
tantum
magijleriojive aurum
,Jive
argentum
^Jivehy-
enim inde cohfequeris, quantum fi faxum
drargyro ,autMercuriumalJi(maj,itamutati-\ad reflorefcendum terrse commififTes. Sed
tur omnia, ut neutiquam reduci queant : Aurum dicent, aliter fe habere cum feminibus vege-
enim nojirum
pofl
dijfolutionem ita alteratur , X.Ahi\mm ,
aliter cum femine raetallicorum
ut nulla alia re
,
quam aqua
noflra mercuriali corpomm , eo quod in aqua mercuriali ex
liquari pojfit.
Unde non
eft amplius ejjentia- auro minerali extrafto femen iateat aur/,
liter aurum,fed modificatifm
,
quod aurum ^oc quod una cum aqua Terrae nigrx ,
Capiti
pa^o Jive mortificatum
, fwe modificatum , Corvi , Pulveri atro (fic aurum minerale as-
nil quidem aliud
efl ,
quam j^aoi^, j|j7io//c<? fumptumper calcinationes penitus deftru-
terram nigram
,
lapidem nigrum , corpus mor- ftum , mortificatumque vocant) fuperafFu-
tuum
,
caput corvi appellant
Artifices
;
j^ao^/jfa, corpus mortuumrefufcitando, alba ,vel
poftquam per aquam Mercurialem
, ^ c<j/<;-irubeitin(5lura, proargenti, auriqueratione
rem vivificatum fuerit , tunc iis <^(fa/^tf/r in Lunam,velSolem convertat.
Lato
, Jea
jEthiops , id
efl , caput corvi
, Jeu\
Contra fic arguo : Vel enim/fw^willud
terra nigra : ideo pramoneatur
filius
do^ri ieft fu2fpecieimultiplicativum,velnon. Si
va, nenimium urat atrum
iflum pulverem
, fed
prius dixeris, jam necefTario illud vegetabi-
relinquat ita
difpofitum ,
ut queatiterum a^aif-jiium numero adfcribere cogeris, adeoque,
fcere
,
qu<s erat antiqua ejus natura
,
fw/>e!idin fecundumnaturasgradum exaltabis, &
fluida, ^
liquida. Itz Turha Philofophorum.lconfequcnttt mineraiibus , metallicifque
centYaii-
QuEEverba fi rite expenderis, in iis ingen-jcorporibusvitam tribues
,
quo in Phyfica
iniapidif
tem contradiftionis nodum reperies: Veilnihil eft abfurdius. Si verbnonnifianalo-
T^inBftra. enim aurum iliud per aquam mercurialem gice tantum vegetabile effe dixeris, idem
refoiutum in terram , feu pulverem nigrum, dixeris, hominem pi(flum hominem verum
erit aurum, vei non erit aurum : Verum au- generare poffe
,
quod ridicuium , ne dicam
rum id non efle Turha exprefTe dicit : Si non ftolidum eflet afierere. Si vero dixeris , id
eftverumaurum,quomodoiiiudperaquam quadam modificatione efle verumfemen
Mercurialem in tinfturam veri auri exal- auri , uti Tar^a loquitur , erroremmajorem
taripoteft? cum aurum non verum
, verum incurres,cummodificatio, fivemodus, ut-
aurumproducereimpoffibiiefit, nifiverbis potepurumputum accidens nii fubftantiat
tantum ludamus. Ecce primam contradi-
Mttritcon- d:ionem. Altera elucet in argento vivo in
iradiaio.
magifterium aflumpto, uti ex textupatet,
quod tametfi in priftinam formam reduci
non pofTit, in fine tamen aperte dicit, a-
trum puiverem per Mercurium iterum a-
quefcere
,
quae ejus erat antiqua
natura.
Mercurius itaque
,
juxta Turham reduci
,
ex communi Pliilofophorum fententia fu-
peraddat. Cum itaquenuiiaratiofuperfir,
qui Turha non verum aurum , ideft , caput
corvi , in verum aurum per aquam mercu-
rialem tranfmutare fepofle probare queat
;
niliil aiiud reftat dicendum, quam quod au~
ri iliius exigua portiuttcula, qusEpoftpera-
ftum tanti laboris ,
expenfarumque magi-
& non reduci in priftinam fuam naturam fterium relinquitur , non ex femine auri
poteft,quod manifeftam impiicat contra-laquaemercurialiinexiftenti.quodjamapri-
diftionem, quo inveraPhiiofophianilab-|mafuaoriginepertot aiterationes hetero-
furdius eft.
geneam, & ab auro vero oppido difFeren-
Seddicent,peryfwe<jriaquxmercuriaiiltemformam acquifivit, fed ab auromine-
inditum
,
in novum aurum mercuriaii mul- rali primitus aflumpto natura fua indeftru-
t6nobiiiusrefufcitari.Sedquaerojam,quid-
dibiii, a faecibus tamen terreftribus ei ac
nam iftiufmodi/ew^e fit ? dicent, efle fe
menauriperMercuriumin primam mate-
riam extraftum, refolutumque.
Urgeo, quo-
cretis rite depurgato
,
prodierit. Sed haec
\n fequentihmin(ms profequemur, utquam
turpiter Alchymiftx contra prima Philo-
modoprobasiilud/fW(?
per tot diflblutio- /ophiae principia peccent , luculenter pa
nes, caicinationes, cacteraque
tum ignis, 'tefiat,
tum
aquarum rofivarum tormenta
non effe
'
Ca-
LIB.Xl. DE LAPIDE
PHILOSOPHORUM.
283
C A P U T IV.
^erfeSum Jrtis Mdgn^
HAgiflerium ^ Lullo,
Azotho,
c^terifque examinatur.
Cap.
IV.
^
Ed jam revertamur ad
lyx^m^^
qua La~
j
^ loca in
le^ofuo temperatkxalido , ut incipiat
J^/>/Wwmyfterium completur .quodjuxta
j
iterumfudare,
^haufiumaquahihitiepermit-
Philofophicam amuffim rite examina-
1 te in
vifcerihus ejus exfucare. Sic reitera vice
tum praeter parabolicas locutionesnilcerti
! multiplici,
donec
excelknti/tmumlapidtma^-
in tanta methodorum varietate,& differen-
j
hum
perhosgradus reiterationis praparaveris
tia, qua Auftores inter fe contendunt, ad
\fixum, ^ftaKteminiine ,perqueomniacorpora
/d/>ii/j-confedionemconftituendam facere
j
imperfeUorum metallorum
velocijfme gradien-
,
reperiemus. ^zothus emendat LuIIum
,
Ltha-
\
tem
^fuflinentemptigncu
fuper ignem
aquafu-
.
vius Azothum, Paracelfus omnes; itautvix;///; quiLapis
tingatmercurium, \3omniaim-
quifpiam (utihucufque partimdemonftra- j/f^fr/ei^/a in argentum verum melius omninatu-
rum fuit, partim in fequentibus compro- ; rali.
Nota,quodquandohujuscomplementiordo
babitur
)
cum altero confentire
videzt\xx:.\reiteratur,folvendo,coagulando,conterendo,
Lullus itaque in Clavicub fua
,
(quam Joan-
\
ajfando , tanto magis
hufus medicina honitas
nes Azotbus auftor fuppofititius expofuit)
mu/tiplicetur,magifquetingat,itautjiinprima
poft hydrargyri fublimationem, poftaquB:>i ahlulione
pars una tingat 100, infecunda
\itx, fortis
,
regije
,
mercurialis aqux praepa- ' vertat 1 000,/ tertia 1 0000,/ quarta, i ooooo,
rationem, poft ejufdem purgationem
,
folu-
'
in quinta i
oooooo^infexta
infinita milUa
; Non
tionemque corporum in Mercurium; poft
'
fufficitunacontritio^ imhitio. Hxc ylzothus.
tot inquam inexhauftos labores tandem
procedit ad ultimum Lapidis magni comple
modo.
Proceflus contlnuatio de univciTali
j^zothi fermentatione Lapidifque
complemento.
Sedneillotis
, utitadicam.manibustan-
tum myfterium
aggrefTus effe videar, aut ne
mentum,qu3Ein/(?A-we/j//o(?confiftit,hoc jex non intelleftis terminis imperitiiE di-
I
cam incurram,
terminosh.Vi]\xi operationis
juxta mentem
Alchymiftarum prius expo-
;
nam
,
deinde quid de re ipfa ftatui poflit,
aperiam.
^
i
.
Terra
foliata alha nihil aliud eft, quam ^*^ ^f
Q^lterramalhamadElixir alhumvoluerisfer-\ caputcorvijamdealbatum,exquafit Elixir'"''^'*"
^mentare
, utflet in complemento tin^iurafu- 1 illud Solificum,
Lunificumque.
per corpora diminuta,
^
fuper mercurium in\ 2. Stare in complemento tin^ura ef^, ar-
5''"''
omniprohatione.
Recipeterradealhatie,feufo-get\to\iwo,mQX.3^[i{c^Qim^QxiQd:is,c[n'
ScZ^lmTpiT^'
liatte, idefl , corporis mortui partes tres, ^(^/cf diminuta dicuntur, per projedlionem ar-9'''?
aqua vitiS refervatapartss duoj
,
fermenti/dr-
'
genti perfedi, colorem,& naturam perfeve-
temunam,
^
dimidiam
,
fermentum autem al- ranter&inmomento conferre.
humfitpraparatumincalcemalham,jixam,fuh-
1 3. 7Vrr<z^//5ddiciturcorpusmortuum,
XQ-^idterr
tilem,fiopm alhum intendispraparare. Si vero fpiciendo ad fubfequentem mox animatio-
'^'''"*-
ruheum
,tuncfit calx auri citrinijfmi,^ non
efto
nem; quid itaque hxc animatio fit, poftea
aliudfermentum,quiafermentumargentieflar- \ exponetur.
gentum
;
^auri,aurum
;
cuminhis corporihus I 4. Incompofitione memorantur Corpus, ^uidcor-
infint radiitingentes catera corpora rubedine, \Anima,Spiritus. Terram foliatam c<'/'^J vo
^":*'.'"'""*
vtlalhedinepura,
@ inhis fecundumnaturam
j
cant.fermentumdfw/waw,
quaecorporivitam
"
purif^imafuhflantia,fuhfiantiarum,repertafit
i
tribuitaquamediante, ({\xidk.Spiritus; hasc
adfpecimenlapidispertinens.facunamquam-^txisit3.meti a diverfls difFerentibus nomi-
quefpeciem cum
fuafpecie ,
quodque genus cum busappellantur, uti videre eft apud //iaca*
fuogenere,cum alho
efl alhificandum, cum ruhro \ Hollandum de Lapidis fabrica, ut proinde
ruhificandum : non mifceas opus unius lapidis
cum opere alterius , alioquin errahis.
Terra alhajoliataefl corpus ; fermentum f/?
anima, qua trihuit corpori vitam, aqua median-
te
,
qua eflfpiritus. Confice ergo has trespartes
in unum matrimonialiter
,
fuper lapide mundo
conterendo
, ^ unum chaos per minimaprcdu-
cendo, utfiantuna hyle
confufa, ^
reducantur
in unum corpus demum infeparahile : pofleapo-
nas in fuamphialam
aptam,idefl , thorumcali-
dum temperatum, ut coaguletur,
^
fixetur,fiat-
queunumcorpus aihum. Hocfaclo, rurfus exime
lapidem candidum henediB:um , ipfumque conte-
refuhtiliter in lapide mundo,
^
iterum cum ter-
confiftere non poflit, quod tot tricis involu-
tum eft; Si ars vera fit,certe una ad eam via,
unaoperatio, una methodus ut fit necefTe
eft, nifi toto coelo quis aberrare velit.Quan-
ta vero adterramtoliatamaquamercuriali
animandaminduftria opusfit, dicivixpo-
teft; dum vix conftarepofTjt, quantum aquse
requiratur mercurialis. Si enim magnam
ejuscopiamaccipias,vix,autnevixquidem
terram coagules: exiguam, ficcitasantever-
tetlegitimum,humiditatisterminum,itaut
coagulationem juftam nullo modoaffequi
liceat; quemadmodum itaqueoperisperfe-
dlio in individuo quodam confiftit , ita quo-
tiaparte
aquafua imhihtto , uthauflura lihat. ;que ab intelleftus noftri imbecillitate at
Impone eum in
alveolumfuum clarum,mundum,
[
tingi non poteft.
TOM.n.
1 Nn z
'
S-Rsfer
Se^. 1 1.
.
^uid aquit
refervata.
^idfer-
mmtum.
.^idtna
trim
eopula.
284
M U N D l S U B
5-. Rejervata
aqiia pro fpiritu fumitur
,
quo
matrimonium
confummatur , eftquedivifa
in duas
parres ad imbibendum, & coagulan-
dum.&
iterum in duas partes ad matrimonii
copulam.
6. Fermentum in hacpraxi non eflaliud,
nifi argentum nativum puriflimum demi-
nera in calcem per Mercurium redadum
;
hoc dicunttantJE virturisefle, ut nonfecus
ac paululum fermenti triticei totam maf
famtriticeam intumorem extollat intime-
que penetret ; Ita & hoc fermentum Philo-
fophicumexaltaturade6,utinftarfeminarii
perfeftilTimiacquiratvim ,complura fibi fi-
miliafecundumfpeciemprocreandi ,utpo-
tequodtotuminaurum verum , &formale
vertat; adeo quidem,ut in minutiffimispor-
tiuncuiisfitinftattotius,po0itqueindeau-
geriininfinitum,ade6quequodPhilofophis
fpiritualibusfubftantiis dant,ut finttotas in
toto ,
&totaEin qualibetparte, hocAlchy
miftae tindlurae fuae perperam & imperite at-
tribuunt.
7.
Matrimonialis copula eft primus ortus
lapidis, caetera fueretantum
praeparationes,
dequo verifTime dicunt , ea ignorata totam
artem nefciri
; ade6 enim confufe , & diffe-
renter de hoc cum terra foliata matrimo-
niali coujugio loquuntur,ut ne ipfi quidem,
quiddicant,fciant.
^mdoienm
g. okum Mercurii tiil aliud
eft, quam
Mercurius Philofophorum.
^id
9.
Chaos eft miftum,vel pafta, in qua omnia
2^i?'''fic
concorporantur
, ut nec quicquam eo-
prima.
rum, cx quibus conftat,appareat;
unde &hy-
/(rabaliisvocatur,feumateriaprima,inqua
omnia habent rationem
potentiae pafljvs,
ex qua tamen fpirituum calore externo &
calore interno in aftum forma defiderata
producitur.
sol^-ima 10. PerSolemintelligitvimfulphuream,
a"idi
perLunammercurialem;undecopula.
At-
que hxc eft fumma perfeftionis
lapidis a
lullo, Antolclo ,&.Joantie
^2<//;ofuppofititio
Au(^ore, quamdeverbofereadverbum
ex
Lullo defcripfit,propofita. Quod omnes con-
fequenter Artis magnae Audlores Chryfote-
chni tanquam Artis archetypon , tum ob
methodum, tum ob claritatem verborum,
queis arcanum defcribit, refpexerunt,quem
&nosadprocefl~um artisfacilius defcutien-
dum confult6 felegimus ; caeteris data opera
Corneiii
negledis. uit intet a.\ios Contelius Drehl-
lriaKp>llM -,*--'
, /71/"
lius
,
qui totam artem exi//i>deicriptam
fub recondita Phyfiologia, qus in admiran-
dis elementorum tum in invicem tranfmu
tatione,tum in efFeftibus inde refultantibus
confiftit,exhibuit. Egoautemeum verius
xSoTi;)(yic/j
Alchymiftarum ad mirandas Na-
turae operationes rerumque tranfmutatio-
nes traduxifl^.quam contra putarim.uti fuo
loco dicetur.
^Ajd^Zt
Sequitur Joannes ah Afcia Anglus
,
qui ne
ttSjm.
artem ex Lullo
, Arnoldo , Azotho defcripiifTe
Drebcllii
froceJUi.
TERR ANEI
dici polTet
, eam fumofaverborum obfcuri-
tate itainvolvit, ut non nifi exAzothi do-
clrina fupra tradita intelligi poffit. Tertius
ex Alchymiftis occurrit Mf/c/?ior
Cihinenfis, Mdchior
qui Ladijlao Hungaris & Bohemiae Regi ar-
*-''^'"^''^-
tem exhibitam non Philofophico
, nec fa-
pientibus ufitato more , fed vefana
quadam
[mentis vecordia captus parabolis, allego-
Iriifque ex Canticis Canticorum SLfCum^tis , fa-
crofanfta adorandaque Liturgiae myfteria
carbonibus fuis, attoque fumo obfcurata
non minus irreverenter, quam impiecon-
taminare non erubuit. Legat qui volet Artis
fummaminTheatroChymico, & non fine
rifu una indignationi mixto mirabitur,quo-
nam tandem modo in hominis ingenium
cadere queant , tam audafter , &fine fronte
non myfteriis ,fed fceleribus , non fcientia,
fed impoftura mundoilluderetamturpiter
I voluifle-
Hunc fecutus Georgius Riphaus Anglus,Geor?,ius
I qui praeter ea quje de Azothi traditionibus
'^'P'^^^"^.
jam diximus, nil peculiare & diverfum ha-
bet,praeterverbamiroartificiotefta,&eum
omnia plufquam Thrafonicis ratioqinii am-
pullispromittat,nil tamen adfert,nifi obfcu-
ritatem fummam pari confufioni junftam,
ade6utnefeipfumquidem,quiddixerit,in-
tellexiffe videatur. Hifce accedit Scnd/vo-
Sendivo-
gius Polonus, qui. cum in duodecim trafta-
^'"^

tulis de Lapide Philofophorum
,
promiffis
inauditisMundumconcitafIet,acfpecimen
artisfus coram Duce Wirtenbergenfi exhi-
bitum, unacum Mo/lefel/ioimipo{\.ote , in fi-
niftriorem impofturae ab utroque prsftitjc
fufpicionem traxifTet Principem ; hic qui-
dem veftibusexutus ,turriqueinclufus,tan-
dem fceleris conviftusdignasmalitii, ne-
quitiique fuipoenasluit: Sendivogius vero
pene nudus e carcere elapfus
,
poft^anun-
quam comparuit;utvelhincappareatquid
de hifce fperare queas.
Poft hofce fe tandem fiftit Paracelfus, qui
paracelfus,
Alchymicae artis principatum ambiens,
dum Aftronomica Magicis, Cabalifticif-
que, Phyfica Theologicis conjungit , non
tam nova placita, quam monftra opinio-
num peperit : quidquid enim in Archidoxis
fuis, & de Naturarerum libris, deMagnse
Artis myfteriistradidit, eapartim exZ//^,
partim exlfaaco HolLndo, fuppreflo utriuf-
que nomine decerpta, fui juris, inventio-
nifque fecit, in quibus tamen praeter pere-
grinorum monfiruoforumque nominum
farraginem ,
nihil ab iis caeteroquin difcre-
pans & quoad fubftantiam alienum re-
perias.
Primus itaque
Lullus
, dum effet Arabicx Luiius.
LinguK haud ignarus, Arabum libros de Al-
chymiaobomniabftrufitatevindicatos,uti
mihi utramque dodlrinam comparantipa-
tuit , Latins lingujc reddidit
,
quin & in Li-
bro quem C/aviculam vocat
,
pofteritati do-
natam , artem juxta genuinam fenfum ex-
hibuit
;
LIB.XI. DE LAPIDE
Cap.
lV.hibuit;cuitameniii omnibus ArnoUusVil-
lanovanus
,
uci poftea videbitur
, contra-
dixit.
Hofce kaqueprincipes
yllcbymiafecntiin-
numeri alii, qui uti auro divitiifque avidius
inhsrebant.atqueadmirandorumefTeftuum
frucftus, quos bendifti, ut vocant,verius ma-
ledifti lapidis beneficio fe confecuturos
fperabant; ita omnem operam
, lludium,
facultates omnes ,im6 vitam ipfam fine ul-
lo frudu fosde proflituerunt.
Hincnullus
fere.non dicam Philofophus,fed
vel ex infi-
ma plebe opifex inventus fuit
,
qui non ad
tanti momcnti artem animum applicuerit
;
Philofophi
, & Medici veto , ut nonnihil fu-
pra aliosfefcire
jaditarent, artem quoque
typis evulgarunt; Principes una cum vulgo,
tot tantifque
pollicitationibus prsfertim
circa Chryfopceiam, five avaritia , five cu-
riofitate tantje raritatis alledi , negledis
Rerumpubl. negotiis, intraabdita ergafte-
ria, qu Lahorittoria vocant, fefe unacum
Cap. V.
PHILOSOPHORUM.
28^
carbonariis ciniflonibus ad artis fruftus
percipiendos artemque exercendam, con-
cluferunt. Sed quid tandem
>
Exhaufto, in-
dignante populo, srario, praeter fumum,
^arbones ,cineres nil aliuddignumretule-
runt. Quis enim unquam Principem hujus
falfarii operis exercitio
quicquam ad artis
veritatem conteftandam, aut lucratum fuif-
fe
,
autinde citiorem
extitifTeafTeverare
po-
terit > Imo multos
, quorum famx data ope-
ra confulo, adeo fatalibus horumnebulo-
num exercitiis non dicam dementatos , fed
ita obcaBcatosfuiffeconftat, utindedomum
casteroquin opulentam
, in ultimam ruinam
deduxerint. Sed ne Alchymiftis injuriam-
facere videar, jam ad rationum pondera
progrediamus, quibusDfeodante, Alchy-
miam
, ejufquepauloanteadduftosprocef-
fus
,
non tantum vanos, & irritos , fed & in-
dignos effe, qui a Principibus aut admittan-
tur, aut in admiratione habeantur, luculen-
ter demonftrabimus.
C A P u T V.
Qm Alchymicos Magn^ Jrtis proceflus, paulo ante
adduBosJuhftflere nonpojje
docetur.
Uamvisingens .(quacontinubagi-
tanturveluti fluxu quodam & reflu-
xuin magni Lapidis ftruftura Alchy-
miftae) contradicftionum varietas fufficien-
tiflimum falfitatis argumentum effe pos-
fit; netamen mihi obganniant, veritatem
fub contradiftione illa non nifiabartisfi-
liisintelIe(S:am,occuIta!-i;reconditamver6
fub illa jacere aPhilofophaftrorum capaci-
tate longe remotam , uti Schola Hermetica
epigraphedocet : proculhinc proculefteprofa-
ni: Contradifbionem quidem videri , non
tamen efle. Sed haecargumenta,uti nefcio
quid otAoyist^praefeferunt, acbelluinaePhi-
lofophiaj,quamhuman2efimiliora fmt , ita
ftultis quoque folvenda relinquimus, quibus
folis nil facilius eft
,
quam album nigrum,
grave leve , aurum nonaurumeffe^perfua-
deripoteft.
Dicunt AlchymiftsE, <jar?<w
,
quod lapi-
dem conftituit, nonejjeaurum; Mercurium
in arte magna non effe Mercurium ; & ta-
men aurum , & Mercurium ad opus ma-
gnum afTumunt, dicuntque,aurum prius,uti
& mercurium inaliam formani meliorem
abiifle. Qu2ro,fi in formam meliorem tran-
fiit, velillaforma fpecifice,utcumSchoIis
loquar, abauro minerali diftinguetur, vel
accidentibus tantum : Si prius, non nifi
mente captus illudaurum fpecie diftindum
effe afTeret, cum inquocunquetandemre-
rum genere fpecies unica fit, & alteriin-
communicabilis: Nam ut rede Philofophus
Ariilotei.
I- 7. met. Spccies rerum ficuri numeri jefe ha-
objeSiones hent. Pletique Alchymiftas dum aurum
^^"t^a'
Chymicumnonverumaurumdicunt, con-
fequenterfpeciediftinguiafrerunt;Alii,qui
aliquid altius fapiunt , aurum quidem effe

rum.
contendunt, fed auro minerali,&
natura ge-
nito, multo nobilius, & excellentius utpote
vivum, & multiplicativum.
QuaEro
,
unde
provenerit tanta ilii auro excellentia >
Re-
tpondent ex depuratione,& femine vivifica-
tivo auri naturalis. Iterum quaero, quanam
rationeiftudfemenextrahipotueritnonre-
manente fubjefto, in quo fubfiftat.> Refpon-
dentfubjeftum,&femen efTe mercurium ex
auro abflradum. Contra
; Vel ille mercu-
rius eft mineralis, velnon; Siprius, jam
videndum eft
,
quomodo is per tot ignium,
rofionifqueaquarumtormenta, caloris im-
patiens, nonevanuerit? Si pofterius, jam
erit mercurius , &non mercurius , & confe-
quencerex non mercurio fine matrice au-
rum producetur multo nobilius naturali
:
Sed haec uti contradiftoria funt , ita refutari
non merentur. Sint itaque haec omnia puras
putae Chimerae, & ftolida delufaeimagina-
tionis, ac delirs mentis phantafmata : Si
enim
,
quod ex mercurio illo imaginario
producitur verum aurum non eft.quomodo
verum aurum indeprodibit, cum ex non
vero, verumfacere d^wal^v fit; aut fi ami-
nerali aurofpecie differat, quidaliudcon-
cludere pofTumus, nifi quod exiftiufmodi
auro , aurum a naturali fpecie diftinftum
producat, effentia, proprietate, viribus, toto
ccelo diverfum
;
quo quid in Philofophia na-
turali abfurdius , ftultiufque dici pofTit.aut
debeat non video.
Sed cum hujus infanisE eos puderet , non-
nulli veluti ex tripode quadam ApoUinis
arcanum tot fabulis, tot barbarorum nomi-
num monftris obvelant, ut imperits qui-
dem plebi Hermetes redivivi ,
veris tamen
Philofophis non nifiAurati, nedicam au-
A^
3
riti
Se^. II,
Materia
prima Al-
chymifla-
rum
fuhfi-
pere mn
foteft.
286
M U N D I S U B
riti afini
videantur.
Reflat itaque, nifi in
omni bona
Philofophia ftupidi videri ve-
lint, ingenue fateri, aurum
Chymicum fine
auro minerali nuUa ratione confici pofi^e,
quod &ipfum fupra ex Lulli ,
Azothi ,
Arnoldi
verbisfat, fuperqueoftendimus.
Quoduti
verifiimumeft, itaque
quoquetotumillud
aurum Chymicum, quod tot laboribus ex-
coquunt, illudidem effe,
quodaprincipio
in artis proveftionem
afiumpferunt, etfi
purgatione, acdepuratione tot diftillatio-
nibus, fublimationibus,
calcinationibufque
fada ,nonnihil diminutum ,
&confequen-
ter nobiliuscomperiatur.
Quodveromer-
curium in primam metallorum materiam
prius reduci debere afiljrunt ,
iterumnildi
cunt: Velenimillamateriavifibiliseft, &
fenfibusobvia,velnon: Si prius, quomodo
E R R A N E I
T A B U L A
Lapidis multipHcativa Auri.
I lOOO
II lOOOO
III lOOOOO
IV
lOOOOOO
V lOOOOOOO
ProjeBio <
VI
VII
lOOOOOOOO
loodoodooo
VIII idoodoodooo
IX
lodoodoodooo
X loodoodoodooo
XI 1 doodoodoodooo
XII I odoodoodoodooo
Centum milliones millionum tingunt.
Hanc Tabulam hic apponendam duxi, ut
eam in operationibus fuis videre queunt,,velipfipueri,muliercul, & infimae plebis
cum prima
, five fecunda rerum materia in-
j
peripfemata ftulta Alchymiftarum promis-
fenfibilis fit? Si pofterius, jam nonprimaifa, &machinamenta,veriusnugamentavi-
Semen aun
in rtrum
naturanon
datut.
materia, fed compofitum
erit,fua prima ma
teria &forma conftans. Reftat defemine au-
ri
reflaurativo, atque per tinfturam in infin i-
tum multiplicativo,uti
procefi!us promittit,
nonnihil, ut veritas patefiat, dicere.
deant, & irrideant.
felices homines, quihus h(B nafcuntur in olljs,
Divitia;
!
Cum enim tinctura illa auri multiplicativa,
ex Myda virgula inventa.praeterquam quod.
Jaftant fefe maleferiati illi pyrotechni
, |
uti poftea ipfo experimento comprobabi
Stulta Al
chymifta-
lum poUici-
tatio.
non aurumduxtaxat, verum lapidis admiran
di beneficio confici pofi^e , fed & tinfturam
fivealbam ,
fiverubeam
illiusopetants ef-
ficacias , tantaeque fcecunditatis efi^e , utfer-
mentatus lapis poflit i oo partes mutare im-
perfeftorum metallorum in
metallumper-
fe(ftum;quem fifecundoimbibas,
ideft.fol
vas, & coagules, adeo foecundus reddatur,
utuna pars centies plus poffit , ideft,mille
partes: Si tertio, loooo, decemmillia; fi
quarto, looooo, tingat; &hoc pafto per
millecuplam proportionem tingere dicunt
lapidem ininfinitum &ultra
;
adebutqui-
dam ftulta jaftantia non dicere fit veritus,
LapidemOcezmm fi mercurius feret , eum
in aurum tinfturum.
At^ue adebtumidosfiuBus
maris imhuat auro.
Has funt
ftolidifiimxPhilofophaftrorum ja
mus, fabulofa fit, quis rogo, fanae mentis
Philofopho perfuadebit ,femen hocmercu-
riale lapidis Phdofophorum, quod tamen quid
fit, nefciunt, & apud omnes adhuc Alchy-
miftas eft controverfum
,
quis inquam tan-
tJE foecunditatis vim putabit habere , ut m
infinitum aurum multiplicare pofi!it
>
Unde
fic argumentor. Vel hoc femen anima ve-
getativa erit praeditum, vel non: Si prius
dixeris, jamomnibusinanimatis, utifunt
mineralia, &metallica corpora , fecundum
Naturas gradum , fcilicetvitalemafilgnare,
atque adeb omnia vitam formaliter in fe-
met ipfis habere , aflerere cogeris
;
quod uti
contraomniaPhilofophiae naturali princi-
pia eft, itaconfutari nonmeretur. Siverb
nonvegetabiledixeris, quomodo ergo vi-
tali motu privatum , fefe in tantam fcecun-
ftantiae,utiquetant6intolerabiliores,quan- 1 ditatem propagare poterit; Si vitapraedita
tb impudentifiTimis fuis mendaciis Mundo id non pofiint, qui vita deftitutis id concedi
altius,&fine
pudoreullo,im6prorfusinfo- |pofl"e dicent? Si miferi fumivenduli arca
lentiusimponunt.
Sienimadlibramcalcu- num Naturse procefliim in metallis produ
latoriam revocetur faepius repetita Lapidis cendis nofiIent,taIia, &adeo pudenda efFu
imhihitio, fequetur necefl!ario ex eorum pro
mifiis,ad duodecimam imbibitionem Lapi-
dis, duodfecim
milliones miliionum auri
provenire; qui numerustamexcefiivuseft,
utvix animo concipipofiit; imo univerfus
Telluris globus auro Chymico ex hujufmo-
di projeftione refultante obduci queat.
Quasnam jam ftupidi Alchymiftae, vafa.for-
naces , materiam , aut quem locum
, in quo
artem fuam exerceant,
reperient ? Univerfa
enimtelluris molesnon fufficeret , nififor-
fan inofficina diaboliilludcoquant, quod
illislibenterpermiferim. Sed nefalficom-
putus
convincar, Tabulam fubdo.
tirenonauderunt. Quodnetoriesrepetere
cogar, Ledorum ad primum hujus Operis ca-
put, relego.
QitidHamvexb illudfit, quodlapiditantam
tingendi virtutem dederit, fcire cuperem. Di-
cunt.fummam & perfeftifiimam depuratio-
nemmercuriiabomni terreftri faece longe
remotiffimam. Sed & fi quis vinumfeptis
cohobatumadfummani fubtilitatem redu-
ceret, inde pariter fequeretur, illud elixiris
vitae vel unicam guttulam integrum aquae
doliumin vinum nobilifiimum tranfmuta-
turum, quod & rationi, 8c experientis repu-
gnat ; neque quifquam hanc inftantiam e-
vertere
LIB.XI. DE LAPIDE
Cap. V.
vertere poterit
,
quicquid Alchymiftae de
fuo coeleili, &fupranaturali Elixiris virtute,
& efficacia, quac in rerum hatura non eft, ef-
futiant. O flupidum genus hominum ! dum
Lapidi fuo eam operandi virtutem attribue-
re, idque efficere temerario aufu conten-
soUMy-
dunt, quod unanimi omniumPhilofopho-
DiLmlapi-
^^^ ftudiojam a bis mille annis, & amplius
rfa poten-
quxfitum, difputatumque de Injimto fuit, ar-
^mZmt
gumentum
,
inquam
, ab altiffimis ingenio-
rum phcenicibus tanto tempore agitatum,
& in hunc ufque diem lite pendente nec-
dumdecifum,ipfiLapidisfoliusimaginarii
perfe(flione fe conficere pofie glorientur.
^"Slo"
^^ "" fciunt iftiufmodi Naturaj everfores,
res fpiiitus
NuUam in rerum natura fubftantiam ignis
fubiiman-
opeita in infinitum fubtiliari pofle, quin
tur,tanta
'
j . .. fi
*
minus de
tanclem in purum aerem omnibus evane-
quantitate
fcentibus fpiritibus defcifcat aut evanefcat;
remsittunt.
pj-jgfgrj-]^ jj^ mercurialis aquae fubtiliatio
ne, quam fi in cujufcunque tandem firmitu-
dinis,&foliditatisvafaHermetica, velqua-
muum
cunque luti fignatura claufa con jeceris ; di-
mixtum ita
r rr r rr
depurari
co tameu nerj nonpolle, ut tugaciiiimus
pteiiquin
fpiritusfolita fua aftutia, vel per ipfos poros
qZdimpuri^^^V^^^
non cxfpiret
:
quod Jjaaciu HollanfJiu
4huc re-
celebris Alchymifta in fuo de Lapide Philo-
KHoihnd.
fophotum libello fateri non erubefcit :
Si
tintlura , inquit , adquartumexaltationiigra-
dum pervenerit, ad tuntam devenit Jubttlita-
Nuttum
vMfgYn
, ut nullis amplius repaqulu conttneri queat;
^iritusfab-^^ovitrum
cujujcunque tandem , ettam decem
tiijjimi.
digitorum crajfitiei ,
ac adamantime duritiei,
continere eam nonpojftt. Si itaque ad quartum
gradum fubtiliata contineri non pollit; quid
dices de tinftura addecem , centum
,
mille
gradus exaltata : An nefciunt hi
,
quo plus
aurum depuratur , eo plures ab auro portio-
nes decidere? Cum nihil in rerum natura
fit
,
quod itafublimationedepurgari queat,
quin femper aliquid depurgandum rema-
neat , donectandem quafi ad nihilum redu-
catur , ut experientia docet in cohobationi-
busperdiftillationem frequentillime repe-
titis
,
nifi tamen Alchymiftae materiam
fuam ad fimpliciffimum corpus reducere
lludeant; quod uti fieri non poteft, ita fupi-
nae ignorantiae rerum naturalium merito
fuoconvincuntur.
Unde ex his tam luculenter oftenfis, clare
}p^tet,LapiJem hunc auri in infinitum multi-
pIicativum,purumputumdefuItoriasimagi-
nationis figmentum efi^. Quem enim quae-
fo,Alchymiftaeaffignabunt, qui hujus expe-
rientiam fumpferit > neminem fanc
,
nifi
mendaciffimum , ne dicam mendiciffimum
impoftorem. Adde hifce,quod fieri non pos-
fit, ut hujufmoditinfturahumanoingenio
Paracelfus confici poffit , vel ipfo atteftante Paracelfo,
t'J7vT.l
Libro de Tranfmutatione metallorum; ver-
ba ejus ad longum cito. Per hominem, inquit,
impojiililis eftelementorum , viddicet in arte
magnafeparatio, qua licet appareat, non efl vera
tamen
,
^uid^uid ^irRaimundo Lullo dicaiur,
PHILOSOPHORUM.
287
&
de
/Inglicofuo nolili aureo , vulgo Rofeno-
bili
,
quod
falfo fahricaffe putatur ; babet enim
ipjamet natura in femetipja proprium fepara-
torem
,
qui quoi feparat , iterum conjungit abs-
que ullo hominis auxilio , novitque omnium o-
ptime
uniufcujufque proportionem elementi,^
I
non homo; qutdquidfcribentes
erroneisfuis,fri-
, volis
, falfifqueprocejfibus , receptifque de vola-
tili
fuo hoc auro (uti
pauloanteoftenderat)
Lullus
, Ricardus Anglus , RupiciJJa ,
crafiisfuis
erroribus fabulantur . Cui )am in hac arte
credendum eft ? Paracelfo
, an Alchymiae
primis coryphjeis > certe neque hos
, ne-
que illum artem penetrafi"e,nequequiddi-
cerent
,
fcivifi"e
, fi dicam , certo & opti-
mo fundamento me affirmafi!e , nemo ne-
gaverit.
Sedprocedamusadpondus,numerum,&
^^* ^
menfuram
,
exaftiffimamque proportionem^
^mamfol-
adquam Lapidem fabricari debere afi^erunt;
deris
g^
quam quidem proportionem
, uti folus^?^/^*
DeusOpt.Max.totius Naturae Archi- nempertla.
tedus, qui quslibet naturje mixta
quomodo^"'* "'i"''--
in amici conjugii confortium
copulentur,
novit, ita ab omni humani ingenii induftria
quam remotiffima efie quis non videt ? hanc
tamen in magni operis fabrica prorfus ne-
cefiariam efi"e, omnes fatentur Alchymiftae;
fed eos ad hanc adaequatam proportionem,
quae in indivifibili confiftit , arte pervenire
pofie , nemini fapientum perfuaderi pofi^
exiftimo: Nam
(?Paracelfus/<7^/^;^)/-paraceir,iibj
ntusplus, quam alteriusex marniiaptdts inzre-
^^ Trans.
1'/
^ j. . ,

mutat me-
dtenttbus acceperis
,
tunc
uttquefemen in agrum
tailorum.
projeBum
fuffocari necefieeji, ita utnonpofitt
tamdiu vivere, donec a Mercuriophilofophorum
^'"^
?"'__
unitum
,
igne perficiatur : Si vero minus acce-pum de-
peris,folvi nonpoterit omnino , undefiet, ut are- '^''"'f
"i'*'
fatlumnilfruB,uumadferat. De quoSc^rnol-
'
dus conqueritur ; Si terne plus, aut minus ad-
dideris
,
quam natura patiatur , animafine ullo
JruB.u nullafubfequente necefjariafixationefuf-
focahitur. idipfum de aqua quoquefentiendum
eji,fiplus,aut
minus acceperis. Sienimplusfum-
Jeris aqua, materiafapra modum humida reddi-
tur
; Jt
minus ,
eam plus aquoficciorem reddes,
durioremque. Rurfus
, fi plus aeris adfuerit
(verbis loquor Paracelfi)
, id tindurae
ni-P*lf:
mium imprimitur; fi parum, corpuspalli-
dumevadet. Item,fivehementer ignisexi-
ftat, aduritur materia ; fi remifilor, potefta-
tem ficcandi non habet, nec folvendi , nec
alia elementa calefaciendi-
Quid facient in hoc defperato negotio
miferi Alchymiftae ? Certe Amoldus & Para^
celfus cum modum non invenirent Lapi-
dem Sifypheum ad defideratum finem evol-
vendi, totum procefiiimnon humanaeada-
ptationi.fed folius naturae operationi com-
mittendum cenfuere : Nam ut Paracelfus
difcurrit : Novit Natura fuas operationes
,
elementorumpondera
,
quorumfeparationes, re-
Bificationes, copulationefque ipja exequitur ahs-
que adminiculo cujufvis operationis , aut mine-
ralis
288 M U N D I S U B
4"^^. II.
ralis artificii,
dummodo contineatur inignefe-
creto materia, @ inoccultovafe. Certenihil
uaturafoia
meijus
dicere poterat. Relinquant itaque
mvtt fuam
i v V- n rr
in metaiiu Natum,
quod a le prasftari non polle putant,
fredacendif
ufpote quss jam anafcentismundi primor-
facHtatem.
^.^^
^
artis fuas infallibili induftriainutero
1 fuo nobile lioc metallum tanta abundantia
produxit , ut fucato Chymicorum auro non
T E R R A N E I
indigeamus : Novit enim illa
,
quomodo fe-
creti ignis fubterranei beneficio aftiva pas-
fivis conjungendo metalla producat, ignem
fecretum Alchymiftarum, ceuinidoneum
averfatur: Novit illa occulta fubterreftrium
matricumvafa.nonretortas, veficas , alem-
bica, cucurbitas , fimilefque pfeudopyrote-
chnorum monftruofos uteros.
C A P U T VI.
Omnk Chryfopmas
tentamma frujlranea ejje ex
ipfis Mchymiflamn
Coryph^is
,
Arnoldo Villanovano demonjlraUjr
.
Cap.Yl
Lullus
Arnoldus,
f^c.
Paracelfi
in(lmtia.
Alironomi-
eacxUcon-
flitutio nil
facit ad 0-
ferii metgni
profperum
effeilnm.
PAracelfus
Monarchiam Alchymicse
Reipublicae affedans, cum modum la-
pidis conficiendi nuUo ingenii cona-
tu penetrare fe polTe videret , novas fidlitii
illius lapidis rationes iniens, Lapidis varios,
novofque infuo deTranfmutationemetal-
lorum libro
,
procefiTus condidit, qui etiamfi
quoad fubftantiam nihilaprocefiibus Lulli,
Arnoldi, RupiciJfa,Ricardi,Baconii, exquibus
omnia fua fuffuratus eft, difFerunt ; exotico
tamen monftruoforum nominum amidu
iraaliena inventa obvelavit, ut corniculse
pennis veftitus , non monarcham , uti fe di-
cit, Chymicorum, fed cuculuminteraves
conftituiffevideatur. E^^o^inquit, meritopoft
longas meas experientias Spagyros corrigam
, &
falfum, ^
erroneum a verofeparaho ,
cumproli-
xis admodum invefligationihus meis repererim,
quojuftefimilia
reprehendere queam
, ^
immu-
tare. Et paulo poft, recitatis longis veterum
laboribus : Breviorem tamen, inc\mx.,viam ha-
luijfent ad ruheileonistbefaurumperveniendi,
fi
concordantiam Aflronomits mea cum Alchy-
miadidicifient, quam in Hermetis apocalypfi
demonfiravi. Cum vero dies quilihet , ut Chri-
Hus loquitur , in fidelium confolationem
,
pro-
priamfuam efjentiam haheat, Spagyris ante mea
temporalahorfuit ingens
,
^gravis, quijam au-
xilto Spiritm SanBi affluentis hocpofteriorife-
culo mea theoricafuhlevahitur. Et paulo poft:
Tam prolixo lahore
, tadiofaque reiteratio-
neSpagyri veteresnon indiguiffent
,
fi
ex mea
Schola didtciffent opus
',
longe citius , ac minori-
Im
impenfis votum fuijfent affecuti. Hse funt
jaftantise Monarcha Chymicorum.
Quid vero Aftronomia Bombaftiana,
mundialiumque corporum analogia ad La-
pidem faciat, difpicere nulla ratione poflum.
Cum natura rerum femper eodem modo
agat
,
quacunque planetarum conftitutio-
ne,fiderumqueafpedibus ; Metallorumque
genefis five naturalis ; five fabulofa a ccelo,
&ftellis Alchymiftarum, non nifi remotifli-
mam
, ut in pracedentibus oftendimus , de-
pendentiam habeat. Sine Aftrologia ita-
que, fiderumque influxibus , in magno Ar-
tis opere,
Paracelfe diftatorenilperfeceris.
Quid vero Spiritus Sanfti affiftentia non
folum cum vaniffimo opere , fed & cum im-
pio
homine habeat, non video ; bene video,
quid
expetat
Thrafonicum peftus. Cum
enim humana arte id fieri , confentientibus
aliis quotquot fuerunt Alchymiftis,nequi-
re videret , artem non nifi a D&O per reve-
jlationem concedi voluifi!e fequentibus ver-
]
bis oftendit : Arcana plura tranfmutationes
^1%'"''
! exhihentia reperiuntur
, etfipaucis ,
id
efl,folis
raceifo/e.
\a DEO itlum/natis artisfiliis cognita^qua licetMi^ft'-
I
alicui revelentur a Domino Deu ,
non ideofta-
, tim erumpit rumor cum arte
; fed
omnipotens
j
cum
ipfis
dat DariterintelleBum hac
C^
alia ce-
landi
ufque ad adventum Eliae Arti{\.x,quo tem-
\pore nit tam cccultum
,
qucd non revelahitur
.
j
Oridiculam Philofophiam ! Quaenam con-
I
ventio Chnfti ad Belial ? Quid revelationi
Divinae cum arte improba, &fabulofifijma
>
An hi nefciunt, tantum abefl^e , ut Deus ad
artem tot Satanicisillufionibus expofitam
fupernaturali auxilio concurrere cenfeatur,
urpotiuseam expreflls verbis , veluti remis,
velifque vitandam ,
in facris literis innuerit:
Qui divites voluntfieri, id
eft, Alchymifta, inci-
dant in multas tentationes
, laqueos Diaholi.
Eftnepoflibile, Deum Optimum Maxi-
MUM hancarrem totfanftis & fpirituDEi
plenishominibus, quos fciebate^nonabu-
iuros.revelare omififl^e ? folis vero Alchymi-
ftis,P^/-(jcf//i; &fimilibus, hominibusutplu-
rimumimprobis, malisartibusdeditis, ava-
ris.fuperbis ,& Divinismyfteriisabutenti-
bus, tantum donum infpirafl^.'' SedhiBcin
fequentihm fufiusprofequemur.
Verfentitaque, voIvant,revolvant, in-
volvantque Lapidem illum tantorum mira-
bilium patratorem
,
quantumcunque velint,
nil tamenexeo, prztervocumquifquilias,
& excrementa, poftea quoque carbones, ci-
neres , favillas evolvent. Verba peregrina, uonfirmfa
ut funt A7.oth, Anathron, Ufifur, Rehis , Marta-
"^"^"
"'i"^
. 7 .
7 ) 7

o

artem
fa-
gon, Sernec, Ribric, Realpas, Saltabert, oc innu-
cittnt.
mera in Libris Chymicorum
,
potifilmum
Paracelficis obvia (quae non raro in converfa-
tione familiari cum iis habita cachinnum
mihi moverunt
)
parum ad rem faciunt , fi
alicundenullafuppetant ad artis veritatem
demonftrandamfubfidia ;
neque tantarum
rerum pollicitatio , ac quorundam morofo-
rum ciniflonum jaftantia quicquam ad ar-
tem comprobandam conferunt,dumexni-
^^^a^^r^
mia arcani lapidis pofl^eflione faftuofe
tu-OTi-*iV
mentes.eafubvariarumrerumfimilitudini-
''''''" /'^'"
f I,.
. . . ficiendam
bus pollicentur,quae ammoconcjpi non pos-
/^w.
funr,
LIB.XI. DE LAPIDE
Cap."^-
f^^^- ne dicatn, fcientia humanicompre-
hendi. Certe ad tantam infaniam curandam
nuUo aliomedicamento opusforet, quam
Hellebori vomitorium
,
tanti a Parace/fox-
llimatum, quo Leones iflos rubros , Aves
Hermetis , lacertas virides, ferpentes, draco-
nes, phoenices, caudas pavonum,capita cor-
vi , vefpertiliones, & fimilia Chymerica
phantafmataunacumcoelo, omnibulq;pla-
netisimaginariisevomant, uti non incon-
grue de iis nonnemo in Chymico opere Be-
guinijocatusefl; uttandem purgato cere-
bromeliusfaperedifcant. Certehi Lexipha-
fw fecuti videntur
,
quihauftoveratri fuc-
co, ftatim topper,fttempus., redantruo
,
garne-
res, ajcalahotion, cjr^d/?fr.formidanda voca-
bula erudavit: fed & idem iis accidit, quod
coco illi Plautino, qui repudiatis vulgaribus
condimentis, allio^fasniculo, coriandro, fi-
milibufque, fuumtantummodo crepet, &
fuperciliofecommendetC//ice^^w , Polin
drum, Sanfcapjidem , Catara^riam
, Hi(>palopfi-
</e,quorum odorequotidie cccnetjuppiter
;
quotquot autem iis vefcantur, vel ad ducen-
tos annosvitam producant.
Non dubito
,
quin Alchymills hic contra
meoeftrofurorisperciti infurgent,meam (i-
veignorantiam,{iveindifcretumzelumfint
accufaturi; nil moror.neque titivillitio qui-
dem , ut cum Pbuto loquar , empfitem quaf-
cunque furor illis fuggefi^erit calumnias;
Veritatemloquor, eam experimentalucu-
lentiilima mihi perfuadent;natura ipfa quid
poflit, quid non poflit mihi una veritatis
ponderatrix, exafta operationisftateradi-
Aat. Sedinfurgentiterum.&contraauden-
tius urgent : Iniquum videri, Lullum , Arnol-
dum, Paracelfum,unica. artis oracula falfitatis
jn conftruendo Lapide prxfumptuofius ar-
guere. Sed fi vel ipfi citati magnse Artis Co-
ryphsi, &Antefignani, idem.quod ego.fen-
tiant,quismereprehendet ? Etneimperito
judicio artem nimium convellere videar,
lioc loco fufiflimum de irrito Lapidis magi-
fterio difcurfum
,
quem Amoldi Villanovani
apud ParacelfumVih. de Tranfmutat:metallor.
Gerardus Z)cr/jejusinterpresinferuit,ap-
ponendum duxi , ex quo
,
quaecunque hafte-
nus de Alchymiftarum vartis , &irritisJabo-
ribus dixi, luce meridiana clarius patebunt.
Difcurfus Arnoldi Villanovani apud Para-
celfum, lih. de Tranfmutat. metallorum.
I^
Aximamhujus Artis difficultatem ob-
-*-'-*
fervans Amoldus , ait in fuo Rofario
:
Varia huic materiae lapidis nominaprsfi-
nierunt, occultiflima quasdamafimilitudi-
nibus potiflimum allata; vegetabilem ap-
pellarunt, mineralem
,
& animalem, non
juxta literaiem fenfum, ut facile norunt fa-
pientes divinorum arcanorum,& miraculo-
Lumria
^^^
^J^s Lapidis experti fingere. Hujus
LuUi ma-
exemplum prs fe fert Raymundi Lullii Luna-
gn^-vtrtn-
^j^
^
^^^ q^^^^^
mirandarum virtutum edit,
ToM.n.
PHILOSOPHORUM.
289
Philofophis tamen familiariftimos. Non
fuit imponentis nomenhocopinio, utper
id intelligeretur aliqua fuper metalla pro-
jeftio
, vel praeparatio fimilis ex eis fieret
;
verumabftrufa mens Philofophorum longe
alio fpeftat.Simili nomine materiam appel-
lamntMartagon, cui etiam hincoccultam
J^artagon
operationem Chymicam applicaverunt,^""^'^"""'
cumtamen idprorfus nihildenotet, praeter
quandam arcanam fimilitudinem. Error
etiam non minimus in vegetabilium liquo-
/S/J'
ribus ortus eft, quibus Mercurium coagulare
"""' "'(
plurimi conati funt, &poftmodumfixato-'"^""'"
riisaquis, in Lunam convertereexiftiman-
tes, eum, qui hac via metallorum auxilium
coagulare poflet , maximum afi^qui magi-
fterium. At quamvis nonnuUorum vegeta-
biIiumliquoresidefficiant,nonaliundefie-
ri, quamobrefinam,pinguedinem,
autful-
phurterrenum,quoplurimumabundant,ju-
dicabitur
: Hoc Mercurii humiditatem
at-
trahit, ejufque fubftantiae
permifcetur , coa-
gulando praeter omnem utilitatem.
Nam
crafium,& externum fulphur, nuUum in ve-
getabilibus ad perfedam
projedionem
in
Alchymia aptum efi"e compertum
eft,quod-
que non fine maximo difpendio
experti
funtmulti: Etfinonnulli
fuccoTithymali
^""'"
albo
,
lafteoque propter calorem
intenfum,
S^t^^^^i
& acutum in eo exiftentem coagulafle Mer-
/' Meren-
curium exiftimarent.cum folo frigore in oc-
"'""
culto potius contrario
manifeftoidfalfum
eflet
;
Unde LacFirginis appelhrunt, falfum
tamen fundamentum hoc fuit.Non fecus de
j^^
.^
fucco
Chelydoniaeexiftimandum
, \\cQX.co-ch,iydmu.
lorefuo hominum imponat oculis , ac fi do-
tatum efTet auro. CoIIigentesindevanum
quid, certo,
acdeterminatotemporevege-
tabile hoc eradicarunt , ex quo animam , vel
quintum
ejfe venati funt , unde coagulantem,
ac permutantem tinfturam efficerent : Ve-
riim & hinc nihil prjeter fatuum errorem
ortum eft. Alii fuccum hunc ad fpiffitudi-
nem,quam Confijientiam vocant.excoxerunt,
ac Soli ut in duram maflam coagularetur,
expofuerunt,quxpoftmodumin
minutiffi-
mum pulverem tufa Mercurium , ut opina-
bantur, projeftione verteret in Solem,
quod
falfumefl^ecompererunt.
Aliqui admifcue-
runt huic pulveri fal ammoniacum , alii col-
chotar vitrioli,opinati fehac via tandem ad
optatum finem pervenire pofiTe. Poftmo-
dum folutionibus in flavam aquam adduxe-
runt.ut fal hoc tinfturs praeberet ingreflfum
in Mercurii fubftantiam , nihil tamen inde
fadumfuit. Nonnulli
praediftorum loco
succut
fuccos perficarix
, bufonariae, dracunculi,^"/'""**
ri-i-|- .1 ,.
bufonaru,
toliorum laljcum, tithymah, cataputiae,rfr;.<r//,
flammulae,ac
fimilium,fimul
una cum ipfo
^"^J.?^^"-
Mercurioperdiesaliquot
vitreo vafe coa-tiZm"'
clufos in cineribus tenuerunt ; accidit, ut
inde Mercurius in cinerem , vel pulverem
potius verteretur , fed perperam, &. nullo
frudu.
Decipiebantur enim ifti vani vulgi
rumo-
290
MUNDI SUBTERRANEl
Sea.ll.
Salia,oIea,
ful^hur ve-
getabilium
mlfrtftant-
Mtulliea
torpora fer
Jimilitudi-
nem tan-
tum diBa
funtvege-
tabilin.
Itt homi-
num fan-
guinena
referitur
toagulatio
Merturii.
Ova evo-
rumque
partes mhil
faciunt.
Tutia ttil
nificolore
fnftat.
rumoribus,quibus
profeminatum eratMer-
'
curium
abfque merallis efle coagulandum,
ut ante
meminimus. Multi ex vegetabili-
busfalia,
olea, fulphura,&c. extraxerunt,
fed fruftra ,
cum per hsec nuUa Mercurii ve-
ra
coagulatio, neque perfefta tinftura ,
vel
projeftio fieri queat , fimilitudine fola Phi-
lolophi.non fubftantiamateriamfuam ar-
bori cuipiam aureasramorumfeptemcom-
parant , intelligentes eam in fuofpermate
metalla feptem concludere , acin ipfolate-
re, quapropter vegetabilem effedixerunt;
tumetiamquianon aliter, quam naturales
arboresfuotemporevariosfloresproferunt,
materialdr/ii^/jcolorespulcherrimospalam
facitin florumfuorumprodudlione.
Item ,quia ex terraPhilofophica materia
qusedam exurgit , ceu virgultum fpongiam
?(f/-r^fimilitudinedixeruntarboris fuae fru-
diumad ccelum tendere. Ideo protulerunt
in vegetabilibus Naturs totius artis cardi-
nem verti, & non in vegetabilibus materiz:
tum etiam
,
quia fuus lapis animam , corpus,
& fpiritum in fe continet, ut vegetabilia.
Non diverfa multum fimilitudine ma-
teriam hanc Lac Vtrginis effe dixerunt , hro-
fei coloris benediftum fanguinem
,
qui ta-
menfolisprophetis, &filiis DEIconvenit.
Inde Sophiftae collegerunt materiam Phi-
lofophicam in animalium
, vel hominum
fanguine confiftere : Occafione fumpta,
quodexvegetabilibusnutriantur. Alii qui-
dem in capillis, in fale urinae, in renibus: alii
in ovis gallinarum , in calce , in lafte& fi-
milibus qusfiverunt
,
quibus omnibus Mer-
curiumfigere pofTe putarunt. Extraxerunt
aliqui fal exfcecido lotio, nec defuerunt
,
qui
lapillos inrenibus inventos materiamefTe
crederent : Alii membranas ovorum afperri-
mo lixivio macerarunt, quibusetiamovo-
rum cortices admifcuerunr, his attribuen-
tes arcanum fixationisad Mercurium per-
fici^ndum. Alii ovorum albumen argento
comparantes, & auro, vitellum in fuam ma-
teriam elegerunt, admixtisfalecommuni,
armoniaco, tartaroque ufto , fimul ifta vitro
concludent.es balneo maris putrefecerunt,
idque dum albus colorin rubicundiffimum
fanguinisinflarabiret; hoc ipfum in fceti
diflimum diftillarunt liquorem, ad opus,
quodqusrebannprorfusinutilem. Alii pu-
trefeceruntalbumen,
& vitellum ovorum,
& inde bafilifcus generatus eft
,
quem in ru-
bicundiffimum pulverem exufrerunr, eoque
tingere putabant. Hujus rei fuit author Gil-
hertus Cardinalis infuo Tra^i. de Alchymia.
Plerique/f/ boum & aliorum animalium fa-
le communi permifto, macerata deftilla-
runtin liquorem
,
quo casmentationum pul-
veresimbutosexiftimaruntmetallafuatin-
gere pofTe myfterio quodam
, quod partem
cumparte
vocant,
& inde nihil aftum eft.
Aliqui
Tw/id/w
eligentes
, additionibusali-
quot,
ut fanguine
draconis, & aliisejuf-
modifrivolisnugisfedufti,cuprum,autele-
(ftrum in aurum permutare conati funt. Alii
St.:ri
;-
juxta Venetorum artem, ut ajebant , vigin-
^'Xl^^l'^.
tiplus,minufve7?f//iowfjollaconcludebant, rerwwa/-
famequeredigebantad infaniam, utunam-^"'"^'"'
alia famelica devoraret unica fuperftite,
quam cupri, vel eleftri limaturis pafcebant,
exiftimantesgenus hoc animaliuminven-
triculo fuodigeftione fola permutationem
optaram eificere. Poftremo hoc animal ex-
ufferunt in rubicundiffimum pulverem,
quem cum crederent aurum effe, mifere de-
cepti funt. Nonnullis tandem in pifcibus
Truttis nomine, per liquationem concre- Tmtx/^;-
matis aurum invenerunt , non alia de caufa,^"^'^''-^''"
nifiquia genus hoc pifcium in fluminibusr.
fquamulas, aureafque fcintillas atorrenti-
bus eo delatas , & nonnunquam ex monte
defluentescolligere,acdevorarcfolitumfir,
a naturadoftum; rarbramen idipfumcon-
tingit. Tales impoftorespotilEmum inve^
niuntur in aulis Principum.
Non eftfane materiaChymicorum Phi-
Materia
lofophorum in animalibus quaerenda; hocj^^''^^'^^^
omnes admonitos femelvelim. Eft tameainanimait-
quod fciatur
,
philofophos lapidem fuum
ani-^J^J
i"^''^'*-
wa/m appellafle
,
quiain poftremis fuis o-
perationibus virtute hujus ignei nobilifSmi
myfterii, liquorobfcurus, ac rubeusinftar
fanguinis exfua materia, fuoque vafe gutta-
tim exfudat; inde praefagiura protulerunt
poftremis temporibus hominem
puriffi-
cdfi
1/^^'
muminterrasventurum,perquemliberatio.
Mundifieret, hunc ipfum guttas rofei , ru-
beivecoloris, &fanguinisemifliirum, quo
Mundus alabe redimeretur- Pariformiter
& fanguis fuilapidisin fuogenere,leprofa
metalla, nec non homines liberabat afuis
infirmitatibus contagiofis. Quare nonim-
merito dixeruntfuum lapidem animclem ef-
fe: de quo Mercurius ad Regem Chalid loqui-
tur ad liunc modum: Myfterium, inquit, hoc
folis Dei prophetis permifTum eft cognofce-
re,quofit, utlapis animalis vocetur: Nam
in fanguine lapidis hujuslatet animafua;
componitur etiam ex corpore,fpiritu,& ani-
ma; fimili rationevocarunt fuum Microco-
fmum, quod rerum omnium totius Mundi
fimilitudinemhabeat,8cinderurfusanima-
lem efle dicunt ; veluti Plato Magnum mun-
dumanimalvocat. Acceflerunt ignari cre-
dentes,lapidemefletriplicem,atquetriplici
genere fecretum, utpote, vegetabili, anima-
li,& minerali, quo faftum,ut etiam in mine-
ralibusquaefierint. Haec verbfenrentialon-
ge diftat aPhilofophorum opinione : affe-
runt enim fuum lapidem uniformitervege-
tabilem, animalem, & mineralem.
Notandum adhaec, Naturam minerale AninMi-
fperma fuiim in varia genera diftribuiffe, vi-
"^''"'f'"
delicet, in fulphura , faIia,boracia, nitra am- lapidis
moniaca.alumina, arfenica,atramenta,vi-"'*""'*-
triola,tutias,hxmatiten,auripigmenta,real-
garia,magnefias,cinnabarira;antimonium,
'
tal-
UB.xr. DE LAPIDE
r*^.
lV.talcum,cachimias,marcafitas,
@c. inqui-
bus omnibus
Mundum adimplevitmateria
nollra. Quamquam in aliquibus didarum
fpecierum fefe miro nonnunquam patefa-
cit afpedu
,
quodad imperfeftorum metal-
lorum tranfmutationem
attinet. Longafi-
quidem experientia ignis
,
per exercitium
multifariamtranfmutationemoflenduntin
materia
mineralium , nonfolumexcolori-
bus aliis in alios colores, verum etiam ex u-
naeffentia inaliam
, & eximperfec^iofein
perfeftiorem. At licet ipfa natura quando-
que his mineralibus mediis ejufmodi de-
monftrationes faciat, multis praeparationi-
bus intervenientibus
nonproptereavolunt
Philofophi fuam Lapidis materiam potiffi-
mum ex ullo mediorum mineralium pro-
gredi, tametfi lapidem fuum mineralem vo-
tes.Tonfmt
^ant; unde Sophifts ab hac appellatione fu-
materia
mentesoccafionem , ipfum Mercurium va-
^"fi "
J.JJS torturis perfecuti funt ; aliqui fublima-
tionibus,coagulationibus
,
praecipitationi-
bus^mercurialibusaquisfortibus^CS^c.quaeo-
mnes erroneje vis vitandz funt,cum csteris
fophiftarum prasparationibus mineralium
,
purgationibus,&:fixationibusfpirituum;at-
que metallorum. Proinde Lapidisplurimae
praeparationes.quin imoomnes quasdemi-
neralibus defcribunturadhuncmodum, uti
Aiberti,
Qehtri ,
Alherti cognomento Magni
, ac fimi-
Ttiones%^^^^
funt Sophifticac purgationes tantum,
fhidict
csmentationes,fublimationes ,diftillatio-
'*"''
nes,reftificationes , circulationes
,
putrefa-
<ftiones,conjundiones,foIutiones,afcenfio-
nes, coagulationes,calcinationes,& incera-
tiones prorfus inutiles , cum in tripode, fur-
noreverberatorio, athanore, liquefadorio,
acediofo , fimo, cinere.arena, fimilibufque,
tumincucurbita,peIicano,retorta,phiaIa,
fixatoria, & id genus aliis, idipfum de fubli-
mationibus Mercurii per minerales fpiritus
ad album , & rubeum ,utpr vitriolum , fal-
petrz
,
vel aliud alumen , aut per crocum
Martis,^c. judicandumeft,dequibusfaIfo
Rupicifla
fabulatur/odw^fx ^e /Jw/^ia^d Traftatu fuo de
.mpiior,
Lj^pjjjg Philofophorum albo , &rubeo
,
qux
fimul ementita cum aliis fomnia funt o-
mnia, bonos, ac fimplices viros mifere fedu-
centia ; fugienda funt etiam illaparticula-
Geber/. riafophiftica Geheri, ut funt feptenae fubli-
fhtjcicatra-
mationes , aut mortificationes, item revifi-
cationes Mercurii luis cum praeparationi-
bus per fal urinae , vel per fepulchrum fadis,
quae fingula funt ad Lapidemfalfiffima.
Suiphur
Quidam alii mineralium, ac metallorum
rum^ l'on
///^'^'ariiwiMercurium fixareconatifumme
coagnUt
decepti fuerunt. Vidinihilominushacarte
^"''""^"""*
Mercurium in corpus metallicum per ejus-
modi fixationes addudum > fimilitudine
quidem in omnibus, & per omnia bonum
argentum fingentem , ac repraefentantem
,
veriim in examine teftae , vel cupellae, fal-
fum , ut extitit , etiam apparuit. Sophifta-
rum nonnuUi tentarunt ex ifto Mercurio
ToM.IL
PHILOSOPHORUM.
. 291
fepties fublimato
, ac toties difloluto fixum
oleum
emungere, medioquidemaquarum
'o'eum
fortium
,
quo metalla imperfeda qusvis
ad|^,JtX"
perfedionem
adducerent: at fruftraneum
?.
illud opus relinquere coafti funt. Aliqui
wV/-io/a/feptiespurgaruntfoIutione,caIci- vitrio/um
natione,
coagulatione,
&duarumpartium'"'^'''^'''-
ammoniaci falis additione,
fublimatione-
que
,
ut in aquam albam folveretur , cui ter-
tiam partem addidere Mercuriivivi
, utea
coagularetur aqua , totiefque poftea Mer-
curium adifto vitriolo,
&ammoniacofaIe
fublimarunt
, ut in lapidem purum abierit
;
hoc affirmaruntex vitriolo conceptum ru-
beum fulphur efi"e Philofophorum
, cujus
quidem folutionibus, & coagulationibus
progrefljfunt,in
projedioneautem facftum
eftnihil. Alii mercurium coaguIarunt.per.Mercurius
aquam alumiis
, & in maflam duram
zhxmx-ZumST
ni fimilem
,
quam aquis acutiflSmis fixarunt
co*gutatus
'
inutiliter. Sophiftse plurimas rationes fixan-^^^^*"""'
di mercurium fibi
prjefumunt^fruftra
tamen,
quodin eoperfefti,
conftantifvenilhabea-
tur. In vanum igitur addunt ei mineralia om
per fophifticos procefliis
,
quibus
omnibus^"'T"
j .
1 .
*
.
ftxndt rii'
ad majorem excitatur mahtiam,
Vivusquo-o -
que magis ac magis efiicitur, impurufque"'"-
potius, quam perfedus. Non eft igitur ab eo
Philofophorum petenda materia
, cum fit
imperfe(?lum quid
,
quod fi ad perfedlionem
etiam adduci queat , fophiftarum progrefli-
bus valde diflRcile fueric, imoimpoflibile;
cum in eo nihil habeatur,quod in perfeftio-
nem excitari
, cogique queat. NonnuUi Arfeniaim
fumpferunt arfenicum aliquoties fublima-?''
^*'"'^"*
tum, acmultoties oleo tartaridiflx)lutum,
!."/'''
coagulatum, idque fixare
prsetenderunt,quo"''"'^""*-
cuprum in argentum verterent , idipfum'"
"'
& nihil prjBter Sophifticam dealbationem
quandamattulit. Etenimhoc minime figi ,
poteft, nifitingensineo fpiritusprobe co-
gnitus fuerit, in quo quidem omnes ferc
3ormitaruntPhilofophi,fruftraconantesex
arfenico boni quidpiam efficere. Quicun-
que igitur fpiritum huncignorarint , fpem
ipfum figendi nullam etiam habeant, auc
virtutem ullamei tribuendi per aliud,qua
tranfmutionis pefeftionem acquirat.
Quam ob rem notumfaciocundisineo
fuamoperamimpendentibus; dealhationem, Uealiatio-
de qua mentio fada eft, ex falfo fundamen-""/^'^'^'"
to depromptam , eaque taiso cuprum deal-
barifolum, &nonaIiterinimutari. Sophi-
ftae Venerem etiam ad hunc modum larva-
tam, atque fucatam, duplo fui admifcuerunt
Lunas , mixturam vendiderunt aurifabris,
atquemonerariis. Poftremoverofefeinfal-
fos monetarios tranfmutarunt , nedum ipfi
qui vendiderant,verum etiamqui emerant.
Aliqui exfophiftisalbilocorubeum arfeni-
cawfumpferunt , &hoc ipfum , ut prius , in
falfam artem abiit : quoniam quocunque
modo prsparetur , nihil prster albedinem
exhibet. NonnuUiprogreflifuntutlterius ad
Oo z jutphur
292
MUNDI
SUBTERRANEI
Se^ II
/Marc^^wwwwf.quodflavum.uterat.coxe-
runt
aceto,
lixivio , vel urinis
acerrimis per
diem,
& noftem ,
ufque
dumalbum emer-
Suiphur
ferjt;
poftmodum
elcvarunt
a calcc ,com-
Swr.'"'"
muni , & calce ovorum ,
coxerunt
,
ac fubli-
marunt.idque
multoties:
combuftibile fem-
per
nihilominus
extitit,licet
album :
eo ta
admirabiledeftruere.non erataliud ,quam
i^"-
tantopereambitamale Kei Lliymicae rao-
demmate.
narchiam deftruere. Ut itaque pr^ omni-
'"''" i'^^.
bus aliis quidpiam altius , fublimiufquefa-^j^^Jjj'"
pere videretur,atqueinter Alchymiftas,vel-
uti inter viburna cupreflus appareret, alium
lapidis corificiendi modumafedivinitusil
men
crudum fixare
mercurium in aurum lluftratoinventumprxfcribit. Sedquodnam
conati funt fruftra:
cinnabaris
tameninde| illudtam ingensartis arcanum efle poteft,
1-1 :., o,^^^;iirM /-.i->t-;ma nnamvi nnnri nnlli hnriifniip fnli vero P^r^ce//. ne-
pulcherrima , &omnium
optima
,
quam vi
derim unquam,
refultavit ; hanc fixare pu-
tantes oleo
fulphuris per
caementationem,
&fixationem,
apparentiae nonnihil
habuit
:
quod nulli hucufque, foli vero Paraceljo, ne-
fcio dujus numinis afflatu infpiratum
, in
mentem venerit? rem curiofitate plenam,
& haud indignam confideratione panda-
^verum fecus,
atque res
ipfadefiderabatur,| mus: quodutfcitiusfiat, verbamagnipro-
evenit.
Alufulptur
commune redegetuntm cefTus^quibuseumdefcripfit.prjemittamus.
formam
hepatis, olei lini , laterini , vel oli-
j
Tanto , inquit , lahre non ifidiguijfent vete-
Tmeffiu
varum
admixtione
coquentes in iSiceto,\ res illi S^gyri,
fi
exmeafcholadidictjfento-'^^'^'"^^'
poftmodum
fupermarmoreumlapidemef- \pus. Proinde dico vohis ego Paracelfus (nos
fundentes:
Hocipfumdiftillaruntinoleum ' poma natamus) rofei coloris a leone fangui-
citrinum igne lento primum , fedfuo dam- : nem accipite,
^
exaquilagluten, quapoftquam
nofuntexpertie)usfenihil,quodoptabant,j/i!/
conjunxeritis ,juxta veterem coagulate
fcilicetLunaminaurum,
minimevertifle. iprocejjum. Tinfturam^j^e/i/wPhilofopho-
Ut igitur
mineralium
infinitus eft nu- |rum, quam infiniti quafiverunt , invenerunt
merus , ita
prasparationis etiam eorum e^\paucjJjimi.QucedumitaquefimpliciiicomponitAl-^">"ff^^',^
multa varietas
,
quarum hoc \ocohce.te.chymilla,qu(ecorrupit,utefiartis,indequepra-^icuiMi.
.. j-n...i: j

-^^'"^"^'^^'"'^'^-
parat alind,actantifper ,donec unumfiat: hoc
Afophifll
eis o!eu ca-
vendutn.
mentionem
diftuli,quodpeculiarem
trada
tum
requirant.
-
Cavendum
etiama/o/^^i^icMo/wvitrio-
li,
^antimonii ,
itemaboleismetallorum
perfeftorum,&imperfeftorum,etiamauri,
& argenti : quoniam etfi horum
operatio
potentiflima fit in rerum natura ,
tamen
ve-
rus eorum proceftusin
huncufque diem eft
pauciflimis
cognitus.
Abftinendum
etiam
afophifticis
pneparationihus
Mercurii vulgi,
arfenici, fulphuris , &aliorum fimilium per
fublimationem
, defcenfum,
fixationem,
plus
efficit, quamipfa naturaperfepofiit. Re6ley
proheque ut me intelUgaj , Leonem tuum inO-
riente quarcu
, ^
/iquilamadMeridiem inaf-
fumptum hoc opusnodrum. Inflrumentamelio-
ra nam reperies, quam Hungaria
, ^iflriapro-
ducunt: at ficupias idex unitateper dualitatem
in trinitate cum aquali permutationededuce-
re, tuum iter ad Meridiem dirigas oportet, /ic in
Cypro votum confequeris.
Hifceverbisfummum, &inhuncufque
diem incognitum arcanum , verius ridicula
lUUllllldLlUllV^Ul , V4S.iV-V.ilik,.,
...w-w.
, uiWI iV.l^gllJt.Uli UiX,UlU , T '..iil^^. .iUi,,v.i.>
cum aceto, falepetrae , tartaro ,
vitriolo
,
fale
fimilitudine obvelatum exponit. Sed Oedi-
ammoniaco,eatamenvia,rationeve,
quamj^aw
fucus non latet. Quid enimaliudper
T(sM
docentLibriSophiftarum. ltem{\igiteSo-\roJeicolorisfanguinema kone extra^imnuit,
M4ua(itf.
phijiicas tin^uras k'M&tch2i{\tis, & Croco
nififulphuream arfenicitinfturam ruberri-
Ma^tTfi.
Martisdefumptas , & ab ea fophifticatione,
mam ? quid per aquila gluten , nifi Hydrar-
fhtftic*.
qus^ancaw/'^/'/*?
dicitur, lunas fixae, fimi-
gyrum fublimatum? quzfimul junfta, &
liumquenugarum:Nametfialiquamfuper- coaguiata dant defideratam Philofopho-
ficialem
veritatis apparentiam exhibeant,
rum,utipfeputat,tind:uram. Hanc autem
qus quidem Lunae fixatioparvilaboriseft,
atque induftris, tamen ejufmodi progrefliis
praeparationis eft nullus ac invalidus.
EXhocampIifllmo
Arnoldi & Paracelfita-
tiocinio luculenter patet; nullam me-
thodum
inhuncufquediema iptima.lapidis
Pbilofophoium in Europapublicatione, prae-
fcriptam fuifl^e
,
quam Paracelfus hoc in di-
fcurfu, ceu vanam , irritam , & inutilem non
repudiaverit ; inquovel maximeirridet &
Ce^/-i,&i//imethodum ,
aurumque quod
Ricardo Anglis llegi a fe arte Chymica
confeftum, fubforma rofas nobilisobtule-
rat, falfum,& fophifticum fuifl^e apertis ver-
bisdocet. RupeciJJa
quoque operam nihili
ducit, adeo utcombinatis omnibusmodis
nuUa relinquatur
,
quae quovis modo illi fa-
tisfaciat. Quid tandem agat magnus hic
Chymicorum Monarcha ? Lapidis opus tam
interpretationem veriflimamefl^e, velipfe
ex Sibyllino oraculo, fi Djs placet, monitus
fatetur SicenimvS'i^)'//jdicit:
Sunt elementa novem mihi
, fum tetrafyllahus
autem
;
Percipe me,prima: tresfyllaha efficiuntur
Ex hinis omnes elementis,ccetera reftant
In reliquis,quorum nonjunt vocalia quinq;8(c.
Hoc oraculo
,
dicit Paracelfus Sihyllam nil
aliud innuifPe, quam magni operis mate-
riam, quodeft AilSENlCUM, (idipfumvi-
delicet, quod in priori difcurfu tanquam
inutile ad artem reprobarat ) eo quod juxta
^nigmzSihyUie illud novem literis conftet,
fit tetrafyllabum,cujus tres fyllabae primae
ex binis elementis conftituuntur fic Ar , Se,
Ni, caetera reftant in reliquis, & tota vox
quinque confonantibus componitur,& funt
R, S, N,C,M.Atquehaecreftequidemcon-
gruunt,
LlB.xr. DE LAPIDE PHILOSOPHORUM.
293
Cap. VL
gruunt, fi fequentia quoad numerum, qui in | teriora Terra , id eft , Cypri, KeBificanr/o I-
V/yTM^i
hjteriora
literislatere dicitur, correfponderent. Ve- 1 venies Occnltum Lap/dem,Yeram M.edicinam.
t,"^"
runtamen Sibyllam multb differentem fi
gnificationem per hoc indigitaiTe, cumfu-
pra eam expofuerimus , non reiterandam
duxi. Dato tamen, non conceflo , SihylUm
vocis fu32 fufurro magni prophetae mentem
concitafle^Arfenicum mirandi Lapidis ma
Si enim initiales horum verborumliterasin
'^c^ifican'
unum colligas,habebisnomenT///'w/?w,uti
if(.,vj'
fequitur. Occuitum
YifitahislnterioraTerra, lKelificando
In-^ff^
venies
Medkmam:
Occultum l^apidem Yeram 'M.edicinam.
teriam didlo aenigmate indicaffe; at quid, O quam grande myfterium nobis aperuit
tum
>
anne ideo veluti unum ex fidei articu-
i
hic magifter ,foIis pueris forfan incognitum
!
lis, quostamenhuicpoftponit, tenendum Quisnefcit, F///-io/winomnibushucufque
cenfet.> Apagecum hifce veratropurgandis proce0ibus principalem locum tenere.^ An-
infatuatorum Prophetaftrum deliramen- [
neigitur hoctamperegrinumfuitPd/-ace//^,
tis. Nosfcimus, quida//e'/cw fit, quibus
i
utfolusipfehocarcanum ccelitusfibi infpi-
polleatviribus: Nonnihilquoqueauriinfel ratum cenfuerit.> An non apertifTimaj im-
continereexfd;irrf//^a/^pyrotechnia Plinii poflurae criminis convincatur,vel hoc ipfo,
teflimoniodidicimus, fedhocunicum ma- dum quod in prscedenti fuo difcurfu tan-
gni operis materiam effe^nec ipfe uti expra-
,
quam materiam inutilem rejecerat, jam ceu
cedefftid/fcurfu pztuit, nequeChymicorum arcanum incomparabile in fuum magifle-
aliusullusfenfit,nedicamdocuit;quodcum riumrecipiat? Certe fi /'^Mcf//j apud Phi-
Faraceifi
ne eum quidem lateret ; aliquid arjenici tin- lofophorum plebem magni nominis exifli-
"^tol^'^'^'
//c^w//- dluraeinfuoprocefTu jungendumcenfuit,vi- mationemacquirerefludebat, illud, quod
'^^"'^^^'delicet g//</e aquilx , hoc efl, fublimato
'
impoftorum, & fycophantarum proprium
ceifo/iro/'- mercurio Leonis fanguinem faturandum efl,meliorimodoexequinonpoterat,quam
^"-
duxit. Pr3etereainprocefru/:e<'ewhunc,idi fi nugamenta fua fubafFertato &altifljmo
efl , arfenicum , in Oriente quaerendum affe- 1 verborum , rerumque abflrufifnmarum ra-
rit, Plinii motus authoritate, qui Cajum prin-
j
tiocinio, ut nonnihil effe viderentur, obve-
cipem Arfenicum ex Syria quseo abundat, laret, & Simiam quam agebatrutilo veftirel^
Romam ad aurum inde extrahendum , ex
'
amiftu. Si hoc Philofophorum ell,certe jam
Oriente afportari juffifle dicit; Mercurium pueros,deliras mulierculas,futores.barbi-
vero in Hiftria, quaj foecundiflimis fcatet tonfores hac arte mox infummosPhilofo-
hydrargyri fodinis, loco
,
qui Hydria dici- phos evadere pofTe , nil ambigo. Plura in
tur (de qua in praecedentibus afiatim egi- Pdr^cf//?monumentisdetegohuic haud ab-
mus) quaerendum cenfet. Si vero haecom- !fimilia,qu3eficundaconfutarevellem,non
nia fub proportione i ad 2 legitima permu-
]
jam exiguis foliis , fed integro libro opus fo-
tatione conjunxeris, id efficere non poteris, ' ret : ut proinde mirari fatis non pofliim, quo-
nifi itinere ex Hydria in Meridiem dtredo, modoviric3eteroquinPhilofophi3e,&Chy-
tuum inCyprovotum confequaris
;
quo nihil micae periti
,
Paracelfo aurem adhibere aU-
aliudinnuit, nifimateriaminCypro Infu- deant,cumtamenexceptispaucis,quBPhy-
la,Hiftrie meridionali, quae ea abundat, Ificam fapiunt , caeteraomniapartim Caba-
quaerendamefl^e Atquehoceftadmirandum licis, partim Aftrologicis,MagicifquepIa-
illudfecretum Lapidis, quod Par cdjus ^ Si- citis
involuta,pleraqueetiamambitiofo no-
hylla illuftratus Mundo fe prodidifle vaniflTi- 1 minum. verborumque barbarico modo con-
moconatufingit: Quodnam autem id fe- fiftorum
famulitio fociata
,
hominemnon
cretum fit, audite & ridete: nil id aliud,
]nifiambitioneplenumdemonfl:rant, quifi-
quam Vitriolum efl:, Cypro familiare, quin & . bi per fas , &
nefas, literaturae Jatrochymias
nomen, ut Arfenicum civexo-uAA.ctiSo;/, cujus
arcanum fub acroftichi indigirat , ex ejuf-
dem propriis verbis demonftro. Arcanum
enim tefturusCyprum infulam,in qua fub a-
croftichide materiam indigitat; Ytfitahis
\n-
principatum
contumacius praefcribere non
fit
verecundatus ;
certe fi quae fcripfit, in
quintam
effentiam diftillaveris , vix quin-
queuncias
bonarumrerum, quae ejus pro-
priae funt, extraxeris. Sed jam ad alia.
CaputVIL
OhjeSiiones contra diSlos proceffus .,
eontmqne JuSiores , confutantur
.
C4/.VIL ^*^
Bjiciunt mihi primo Alchymifl-ae, Deo devotos, &;religionefacraobfl:ri(ftos,
C 1 iniquum videri Artem jam tot milli- qui complura divino lumine illuft:rati exer-
^-^
busannorum , uti perperam fibi per- :cuerunt,cenforiivirgitantorigoreverbera-
fuadent,communifapientumcalculoaccep-'re,
apertae impofturxcriminisconvincere,
tam repudiarevelle. Secundo
,
Aurumquo-'iminimetoIeraripofle.
que tum veterum , tum modernorum indu- Haec funt praecipua punfta, qux Alchymi-
ft:ria,arte Chymica confeftum exteftimo- iftae ad artisfuae veritatem demonftrandam
niisfide digniflimis conftare.
T^mi^.Viros^iAntagoniftis objicerefolent. Ad quorum
Alchymiftas,veraeartisprofefIbres,homines
fingulajamtempuseft.utrefpondeamus.
f?e>
3
Quod
294
MUNDI SUBTERRANEI
SeSi. II.
Quod itaque iniquum videatur Alchymi-
ftis, artem jama tot millibus annorum in
veritatis fuae profeflione durantem a me re-
probari; idnon iniquo.fed squiflimo jure
me aflerere fibi perfuadeant velim. De anti-
quitate artis quidquid fit,jam fupra a tempo-
ribus Romanorum Imperatorum nil de ea
cognitumfuiffefatisoftendi
;
quiveroeam
vel ab ipfo /idamo , uti Paraceljus , ejufque fe-
quaces derivant, uti incert^, inutiles, frivo
poeiam , &periculofam , nec nifi revelatio-
ne Divina doceri , hifce verbis oftendit:
Conteflor, inquit, omnihus Euan^elicis '^''"i^
deauroAU
DEO invocato in teflem,
quod
fi
diabolo
infli-
chymifia-
gante in operationes Alchymicas illahantur
, fa-
''"'" ^"'^''-
cile in reprohumfenfum dentur. Etfcio, quia
efl
viaperditionis, ^mali ; adeb,quodnullusphi-
lofophorumfcrip/it veritatem in lihris , nijt
fitle
^ fub
paraholis
,
qua non valent intelligi , nec
cqmprehendi ingenio humano. Et nota etiam.
Ix conjedurae funt & nuUo prorfus iundzAquod nullus vakat ad fublimia hujus artis per
a variti
eBnfeSum
e^e.
mentonixae, itaquoquejtempusperdam, fi
ea confutare velim ;
cum ! Alchymiftarum
proprium fit, utvel adprimamaliquamauri
mentionem in facris libris occurrentem,fta-
tim Spirirum Sandum hoc ipfo nil aliud,
quam admirandum hujus Lapidisarcanum
indigitafle, majori forfan fide.quam vel ipfa
facrofanfta fidei myfteria credant
ctnfutath Sed relidtis hifce vanitatibus, adeanos
earum qui
convcrtamus
,
qus maius ad vanitatem Al
aimnt au- , . i i i i
ruro verum
chymisc comprobandum pondus nabere vi-
dentur ; & eft de <a/-o C/;)/7?f a fapientibus
viris nullo non tempore tafto. Quibus , ne
amplioribus verborum ratiociniis tempus
teram , Refpondeo , aurum eos confecifl^e,
haud cEgre fateor ; non tamen illud, quod il-
li virtute Lapidis fui per tinfturamauriin
'
infinitum multiplicativam conficere fe
pofl!e, fomniarunt: quomodo autem, &
qua arteaurum confecerint, paulo pbft
pluribus modis oftendemus. Aurum vero
illud centuplo auro naturali nobilius , ex
celientius,iliuftrius, exquifitioribufque do
tibus pracditum, perdiftamlapidistinftu
ram in infinitum muitiplicativam unquam
perfecifle, nego , atque iterum iterumque
nego
Sedurgent, quod aliquandofaftumeft,
id &in hunc ufi]uediemfieripofl!e, nemo
facile negarit , fed aurum tale fa<^um fuifle,
teftimonia Chymicorum innumeris hifto
riisdemonftrant, Ergo. Minorem probant
^;>
induftione : Raymundi Lulli, Arnoldi rillano-
^rjfopJ.
""^"^
'
Rupicifja
,
Bernaudi Trevifani , &quo-
rum non tandem? Raymundum enim Lullum
m prsfentia Ricardi Regis Angliae aurum
purifljmum arte Cliymica confecifl~e; Ar-
noldum quoque in praefentia Roherti Regis
Neapoiitani prxftitifle. Sed omnia haec uti
ex ejusfuprapofito difcurfupatuit,P<j/-(ice/-
fus Chymicorum monarcha falfa aflerit:
monetam quoque auream, quam rofamno-
hilem dicit vulgus
,
quamque ex auro a fe
confefto cudifle dicitur , fophifticampror-
fus, & nuUius momenti fuifle afl^erit, cui
plurimi ex Anglise Medicis fubfcribunt. Ru-
/'/c/^aquoquetantum abeft , ut aurum con-
fecifi^ dicatur, ut potius defecontrarium
aflerere videatur lib. primo de quinta ejjentia.
art. I. c. 22. ubi primb fetranfmutationem
metallorum nondocere, eo quod Ordinis
S.Francifci, cui fe confecraverat , legibus
prohiberetur : falfam autem efl^e Chryfo-
venire ,
nifi
fuerit per altiffmam contemplatio-
nem
, ^fanUiffmam
vitam deificataprius mens
ejus, ita ut non folum cognofcat omnia interiora
Natum
;
fed
etiam cognofcat tranfmutabilem
tranfmutare naturam,^^ hocpaucifimis
eft
con-
ceffum.
Et communiter hifiilienum, ^fophifli-
cationumfeEtatoresfunt , ^efficiunturfalflfica-
tores moneta,
^
figillorum Pralatorum
, ^
Principum, vagahundi , deceptores
, ^
damna-
hilis vitcs , de quihus verificatur ad literam
ifiud
Fauli 2. ad Corintli. i.dicentis
-.
femper
difcentes , & nunquam ad fcientiam perve-
nientes; quia quandonon pofiunt adfcientiam
perfetlam pervenire , adfophiflicationes inuti-
lesfe
convertunt,
communiter malofine clau-
duntur.
Hzcrefte quidem omnia di6la funt a Ru-
picijfa celeberrimo fui temporis AlclTymi-
fta
;
qui utinam , ficut falfum , inane, imo
diaboiicis iliufionibus expofitum Alchy-
miae ftudium deteftatus eft, ita quoque
iliud
fe nefcire dixifllet , eo fane egregium
gdnuif
tatisteftimonium defepraEbuiflet: Verum
cum non humano ftudio, fed revelatione Di-
vina id dcc?/>//ffe afl!erat,eundem aiiorum
impoftorum numero non poflAim non ad-
fcribere ; ait enim utramque Chymiam di-
vinitus fibi infpiratam , Medicamenta in-
quam,quac miraculi inftar ab omnibus mor-
bisfanant, quin vel ipfa metaiia imperfe-
fta in aurum , &argentum valent momenti
fpatio commutare , in carcere
,
per Divinas
reveiationes fe accepifl!e , dicit : quomodo
verb carceri inciufus non illufus a Satana
veritatem afl"ertionis a fe fadae explorare
valuerit, quiscapiet? Panaceam verb iiiam vamtcea.
omnium morborum medicatricemcoelitus^^T"''*^
libi mlpiratam quis credet , cum eandem
//?.
quafide verboad verbum, uti unum cum
'
aiterocomparantipatebit, ex Luilo
defcri-
pferit > certe virum vanitatibus iis qui &
xa.tvo^o^la.v ambiunt propriis, uti &vaticiniis
deditiilimum fuifle FrancifcusPicus tefta-
f''. Picus.
tur liis verbis : Joannes de Rupicifja doElum
alioquin Theologum , eo legimus
infanicE dsve-
niffe ,
ut quapiam de
futuris afemet affirmata,
necminis, neccarcere,quo a fuiOrdinis Mini-
ftro
detinehatur , recantare voluerit
,
quin
@
impenfius
ea femper affeveravit. TanfemSpi-
ritus mendax in ore ejus inventuseft
,
^jam
cenium, @eo amplius annifiuxere
,
quo mendax
apparuit. Quae eadem apud Philippum Bergo- PhiHppus
menfemlegxintw.
'^"SQ'"-
Hac
i
LIB.xr. DE LAPIDE
Cap. VII.
^^c mentis infania omnes ad unum labo-
rarunt Alchymiftje ; & quamvis Lulliu poft
converfionem fuam fanftam vitam duxerit
martyrio confecratam, & rejefta vanitate
veritatem amplexus
, omnes de Alchymia
libros Vulcano dare decreverit , nifidifcipu-
lorum induftria clam fubdufti fuiflent; ante
converfionem tamen eundem liberam vi-
tam duxifle , & vanitatibus plurimum dedi-
tumfuifTe, exvita ipfuscolligitur. Artem
quippefuam Divinitus fibi collatam in prs-
fatione ad artem operativam his verbis
Lullusr oftendit: QuadamnoB.e, incpit,femel afomno
vtUtiom
Jurgenti mihi vilifmo
, ^
indigno peccatori,
temdidtcit.
hiScfequentiafuefufitrevelata
,
quaquidemfe-
cretafueruHtprius revelata B.^gidio / Ere-
modegenti. Si itaque //x artemmagnam
lapidis calluit, aurumque ( uti de eo teftatur
Robertus Rohertusid^m K\chymi^z) inAnglia reve-
IationeDivina,quigIoriatur,confecit;cer-
teidhumanaartefieri non poffe, hocipfo
docuit. Utrum vero aurum illudlapidis ope,
|
modo Alchymiftis falfariis folitoconfece-)'
rit, poftea examinabitur. Certe quidam hi-
ftoriam controvertunt; alii eam ftrenue ne-
garunt, yainzmc^nQ Paracelfus
,
ScBernardus
TrevifaHus oi\:enderunt
;
qnommhic Chymi-
cos,inc[\JLit,li3rosa Lullo confcriptos negare non
poj/umus
,
qui tamenpotius a via retla feducuttt,
quam adfcopum dirigant.
Ex quibus omnibus allatis Alchymifta-
rum ad fallacias fidlum fadumque inge-
niumluculenterpatet;utproindenuIIa Ar-
ti AurifercB fides habenda fit; unde vel ipfi
cum Ixionis rotam in Alchymicis culinis
diu , multumque verfantes cum irrito cona-
tu,fumptibus maximis, inurili labore ex-
penfis, nil in magnaj Artisopere profice-
rent, veluti defperatione in tranfverfum
adi Caftris Hermeticis defertis,fefe ad Chy-
miamillam multb nobiliorem
,
utiliorem-
que, quje inhumani corporiscura, morbo-
rumque omnium medicatione confiftit, uti
libri eorum docent, fe contulerunt.
Sed progredior ad tertiam ohjedionem,
qua Alchymiftasdicitur homines DEo de-
votos,mifericordes,&ergapauperesbenc-
ficosfuiffe, & confequenter aDEOpraecse-
teris in Artis magnae opere iiluminatos fuif-
fe. Ja.mfanBitatem horum hominum pauli-
fperexpandamus. Q;ialis I//r ante fuam
converfionemiuerit , fupra declaratum fuit,
etfi Divina luce poftmodum illuftratus er-
rores, &vanitates fuascognoverit,unde in
poenitentiae operibus eremiticam vitam
, va-
niffimo ftudiorum priftinorum exercitio
repudiato aliquantifperfeftatuseft,deinde
etiam charitatis erga proximum .operibus
totumfeimpendens,tandem in Africa,dum
fidem Chriftianam propagaret , lapidibus
obrutus vitam felici Martyrii fine conclu-
fiffefertur. Vide vitam ejus non minus pie,
p.caufinus.
quam elegantera P. Caufino
defcriptam. Ar-
mlitiiar-
^^'^w vero aurum apud Rebertum Regem
Solutio
3
OhjeHig
Lullus
mnrtyrio
eoronatur
in Africn.
PHILOSOPHORUM.
295
Neapolitanum.fophifticum feciffe, Paracel-
'ihus dedi-
fus oftendit fatis
;
quam autem magicis ar-
*"''
tibus deditus fuerit , fraricifcus Picus tefta- Fr.Pkus.
tur,eum magicas ligaturas naturaeviribus
atrribuifTe,
& prsterquam quodrerumna-
turalium non adeo gnarus fuerit , multa
quoque fuperftitione infeftum fuiffe
,
in
libello de parte operatrice oftendit , Prophe-
tije quoque donum afFedlafTe citatus Picus
refert: Amoldus , inquit, Hifpanus^prater ea,
PrephetU
quiede futuro Anti-Chrifti adventu conjeB.atus
allTtht-
fuerat, revelationem quandam multarum, atque
nuldus.
magnarum rerum
fatlam adducit in lihro de my-
fteriis Cymhalorum
,
^adventu Anti-Chriftiad
monachos Sca/ieY)El,qua centum annos prafixit
eventihus : prceteriere ducenti anni j:>m ehfji,
^
necdum impletam
effe
prctiiunciationem con-
llat. Hunc praeterea eo dementiae venifle uominem
conftat
, ut fe hominem perfedum Chvmica
"'"
^^K
r rr n o
r .
mica
fe fs-
arteperteciflejaotaret ,&cumjam, inquit,<:;/Arnoi-
in vitro Chymico embryonem omnibus or-
'^"*
!"'i"*
ganis
, membrifque praedicum comperifTet,
"'
aboperedeftitiffe,
neDeumadanimam ei
rationalem infundendam cogerevideretur.
O impiadogmata! 6 Satanicas hominum
machinationes! habes hfc Archichymiftas
Arnoldi diabolicae avSgco-TTDle^^v^^j^
audtorem,
flammis, quam laude ingenii digniorem , &
talestamennebulones Dfio devotos Chy-
micaftri putant >
Sequitur Paracelfus
,
quem Panceifus
cum omnium fcelerum colluvie contamina-
^*"
/*'"
tum fuiffeferant,
quis eum aliquidfivein"'
medicina.five inmagnae Artis opere
,
prae-
ftitiffe fibi perfuadebit .>
Sedneei injuriamfecjflevidear, Au^o^
res hicadneftam fidedignifTimos^qui quid
|devirtutibus/'4r^C'//fprim6Amanuenfis&
famulus ejus Oporinus
,
quid Henricus Bullin-
Oporinuj.
geriis
,Eraftus , Gefnerus compcpulares
ejuSg^^fl.uf^'^"
fcripferint, audite & horrete; BulliKgerus, ut Gefnerus.
quam religionem colerer, experiretur : fow-
tuli, inquit, cum eo femel atque iterum de re-
husv3riis,etiam Theologicis
,^
religietiis,
fed
fx omnihus ejus fermonihus pietatis nihil intel-
ligere licuit, magia vero
,
quam ille nefcio quam
(ingehat , utplurimum , Aurigarum individuus,
quorum converfatione dikdahatur
,
focius
^
compotator. Et paulb poft , Oporino & Erafto
fubfcribentibus. Breviter, inquit, fordidus
erat per omnia
, ^
homo fpurcus, rarb aut nun-
quam ingrediehatur ccetus facros
, ^ vifus e(i
D E U M (^ rej Divinas leviter curare. Ecce
egregiamvirifan^itatem. Utebatur inmor-
bisprofligandisplerumque exorcifmisma-
gicis, quam rem cum aegre ferrent viri dofti,
in ea femper verba prorupifle fertur Germa-
nica : m\i (^m ntc^t
(xlfcn/ fo ^elff Dct
tmffd-
SiDEUSjuvarenolit,^uvet diaholus.
Oporinui de vita , & moribus Magiftri fui Pa-
racelfi in quadam ad Joannem Fejerum epi-
ftola inter alia fic fcribit: Adth erat totis die-
hus
,
^ttodihm {dumego familiariter
ipfi
per
hiennium convixi) ebrietati
, ^
crapula dsdi-
tus , ut vixmam , alteramque horamfobrium
eum
296
M U N D I S U
B
Se^. 1
1. eum reperire
licuerit, atque dum maxime ehrius
'
ejfet,
domum reverfus ailare mthi aliquidfua
philofophiafolehat.
Nolu, toto quo ipficonvixi,
tempore, nunquamfeexuit
,
plerumquenonnifi
ehrius adextremam mlem ihat cuhitum, atque
ita uteratindutus , adjuntlo fihi
gladio
,
quem
Exempia-
camtfais cujufdamfuiffe
ja[tahat , in/lratumfe
risvitaVa.-
conjiciehat , acfapc medianoHefurgenspcr cu-
racelfi.
l/icuium udo gtadio ita infaviehat , ita crehris
iBihus in pavimenium, &parietes impetehat,ut
ego nonfemelcaputmihi amputatum iri metue-
rem : Interea
fe
vaticinari quadam fimulahat,
arcanorumque quorundam cognitionem pra
fe
ferehat , orare autem nunquam vidi, neque au-
divi. Teftatur& hasc Gejnerus medicus, &
philofophus , nec non rerum Chymicarum
peritiflimus. Nojiro, inqmt , tempore vixit
Paracelfus, Medicinamper diverfas Helvetice,
Germanice,
^
Polonia regiones vagahundus ex-
ercuit, dum pecuni^ careret, qu^ modich
acquifi-
ta ,
vino
, ludis dedttus, uti conflans fama efi,
nemini medehatur ; dnemone-utehaturjamiliari,
uti ex ejus difciputo audivi, natura
, ^eloquen-
tia, quam literis
, (^ ftudio
do^ior : prorjusin-
conflans , nunc Theologus
,
jamMedicus ,modo
magus
,
fcepe
compotator
,
^
aleator inter rufti-
cos. Imo femet fatetur percuflbrem fuifTe,
tefte Eraflo, &aliquoties ob id , vel etiam ob
alia in carcerem conjeftum.
Paraceifus Atque hae funt virtutes Paracelfo Pro-
eontumeUo-
pj^eja dignz, Quamverocontumeliofusin
Medieos. omnes praEteritorum laeculorum Medicos,
Galenum, Hippocratem,Scquotquot eos fecu-
t funt,fuerit, quaminaudita animi contu-
macia , tum in repudiandis meliorum Au-
ftorumfcriptis, tumin propriisexaltandis
fuerit : legat, cui otium eft , Librum, quem
/<jroirw infcripfit, &ftupebit immodera-
ti animi infolentiam prorfus intolerabi-
lem. Et hoc eft, efle Deo devotum virum:
fi enim praeter cerebrum temulentii vini
perpetub fumans, &ventrem
, alium Deum
noncognofcebat; fi daemoniacae magiaj,&
cabalae
,
pravarumque artium cultor
;
quis
tantam ejus, qua gloriatur , fcientiam,Divi-
nx revelationi acceptara feret .>
quomodo
in tot, tantifque vitiis, ac peccatis fubje-
dam animam , fapientiam Di,aut paucis
conceftumprophetiaedonum introire pofl%;
,
putabis.> CertetaliaminimeDfeUMhabent
Magiftrum : quis in animum inducet fuum,
hominem illum, cum velmaximefureret,
maxime fapuiffe.? quis omnes fanse men-
tis hominesafuribundo,
Sc infipiente ne-
bulone in fapientije ftudio fuperatos efle
cenfebit.
Lamnip-
Hippocrate neminem doftiorem omnes
GaienT*^
fatentut, de medicina fimplici neminem,
qui plurafciverit, fcripferitpotiora, tanta
fide, nihil utfcripferit,quod
nosnefcirevo-
luerit, tanta folertia, utpauci poft illum fci-
verint,quod ille ignoraret ; nKua^^iicu m-^-
7//c/Je<a,v
ejus <iattnui
miratur, agnofcit gratis
hujus
jmmenfum
ftudium
,
quo Graeciara
T E R R A N E I
&Latiumuno concluferitvolumine , vetu-
ftis
dederitnovitatem, novis aufloritatem,
obfoletis nitorem,obfcurislumen,faftidio-
fis gratiam , dubiis fidem ; hunc tamen una
cum GalenoSi Avicenna nauci ducit, dequi-
bus ebriofus helluo praefatione in Paragra-
num,/^,
inquit,/i/fem a Galeno ex
inferno
Paraceifus
.
fT r A-

n-1 1 /
omnei me-
acceptjje
: Je
cum Avjcenna / vejtibuto tnjerm
d,ctnt pri.
defuo
auropotahiiii tin[iura phyficorum^ quinta"p"
"
ejfentia,
iapide Phiiofophorum, Mithridatio,"*"*"^'
& Theriaca difputaffe^
Quaeomnia, utiafa-
pientis animolongeremotafunt, ita quo-
que non nifi ebriae nec non temulentae men-
tis didamina efle cenfeas
;
quod & in fe-
j
quentibus, intolerabili prorfus jadantia , &
fine exemplo talibus verbis ihdicat : Hoc, Paraceia
ix\(^\\.,fitvohis diB.umbmedici,fluitiffimuspi-f'*^'^
^.
ieus occipitii meipiusfcit
,
quamvos
, ^omnes
veflri
Jcriptores
, ^
catceorum annuii funt do-
^iores
,
quam vefier Galenus ^ Avicenna
;
^
harha mea pius experta
efi ,
quam omnes ve-
fira
Academia : quin
^
horam ipfamfentiam,
quandofues nps in iutum trahent ; vos me fequi
oportehit, non ego vos; mefequemini ofnnes Ara-
hes , GrtBci , Latini, Gaiii, Itaii
,
Germani , Sar-
mata, omnesinquam, mefequemini,non egovos;
nuilus veftrum vei in ahditijftmo anguio , uhi
omnes mingunt, manehit. Ego monarcha ero,
mea erit monarchia, egogeram monarchiam
meam &
cingam lumhos vefiros. Haec funt ver-
haParaceifi,
quorum farraginemingentem
in Libro
,
quem Paragranum vocat , reperias,
ubi tot verbis obfccenis, inhoneftis.&quaet
caftas aures mirum in modura flagellent, in
totius fapientise confultiflimos viros faevit,
nil ut ftultius, fuperftitiofius, nihilobfcoe-
nius ,
immodeftiufque ab homine rationis
compote proferri queat, adeoque non tam
a Deo illuminatus, quam a daemone obfes-
fusvideripoflit. Quidenim a ratione ma-
seurriUtM
gisalienum eft, quamomniumGraecanicaeP*^*'^*"-
fcholaefapientum gloriofa monumenta, ex-
crementa , fordes, peripfematadicere.^ non
illos plus fcire
,
uti in fuo
Paragrano dicit,
quam intelligat vacca Helvetica. O quam
melius fuiflet, fi Paraceifiu in Paragranoiwo
parafTet granum falis , uni libri hellebori
commixti
,
quo purgato cerebro melius fa-
puifTet
, & qub impudentiflimus nebulo,
icurra trivialis, & Thrafo infolentifCmus,
furiis infernalibus agitatus a tantamentis
amentia liberari potuifTet.
Ego fane fumraadiligentia omnesejus Paraceifus
libros me fagaci mentisoculo evolvifTete-
?""''?.*'**''
ftari pofTum , tum curiofitate , tum veritatis^! "uZfl'
amoreimpuifus, ut quidnaminiislateret.^f^"'
^"
quod nonnulii tantopere admirarentur , co-
gnofcerem : fed poftquam rite omnia anno-
tafTem
,
praeter paucula
,
quae tamen fua non
erant , nil nifi nugas , affeftatas verborum
formuias , conjefturas in aere fundatas, ex-
perimentafalfiflima, non tantum circana-
turalium rerum proprietates , fed etiam cir-
ca mineralium, lapidum,gemmarum,rae-
Cap.^ll
riHm cri-
tntnPar-
celli.
Cahah
fin.
Paracelfus
fuperflitio-
fia.
Philoib-
phia Mofai
ca ah Al-
chymiflis
conficia
,
impia.
Magii de-
ditM Para-
celfus.
LIB.XL DE LAPIDE
.
tallorumque vircutes , eorumque caufas , ut
plurimum afoflbribus,
& pharmaceutriis
mulierculis acceptas : qux omniahocloco
contrariis experimentis comprobare pos-
fem
,
fi &tempus &operis argumentum id
permitterent,comperi.Suntfereomniapar-
tim ex LulloSx. Amoldo, partim ex Ifaaco Hol-
lando
,
8i Baji/io raleKtit!o{\xffmzt!L
,
quosta-
men ne plagiarii criminis reus conftituere-
ur,prEterquam quodeos,a quibusfuam do-
Arinam furripuerat , de inutili eorum labo-
re, opprobriofe reprehendit, eaquoquetan-
ta fimilitudinum caiigine involyit
, ut in
limpidiffimis aquis aterrimi coloris profu-
fione fepiam verius, quampolypumegifle
videatur. Vidiprjeterea.quaEcunquedeCa-
bala fcripfit , omnia ad unum ex fuperftitio-
fis Hebrasorum , Saracenorumque officinis
defumpfifTe, uti inOedipo Tomo ll.de Cabala
Hehraoruni,Saracenoruniqu fuse demonftra-
vi. Utrique CabalsB Hebraicae, & Saracenicae
tantam fidem impius homo habuittumin
fuo Paragrano , & Paramiro, tum in Archi-
doxis
,
quin & in Libris de origine morb. in-
vif inManualide Lapide Philofophorum,
Libro de Vexationibus Alchymiftarum , ut
omnes Veteris teftamenti Prophetas, non
nifi Cabalas ope Vaticinia fua peregifTcnon
minusftolide.quamimpieaflerat : quarum
tamen neutram non dicam intellexit,fed ne
legere quidem, linguarum infcitia praepedi-
tus, potuit: Sola enim Judasorum, &Turca-
carum quorundam familiaritate ufus,ex Sa-
tanicis illis officinis nonnuIIa,utique quan-
tomagis impia
, & diabolica,tantocariora
fuis hinc indefchediafmatisinferuit, ma-
gnumutique fub ipfis quid latere ratus,quod
a Satana doftore , & magiftro fuo prodiifTet.
Quidquid enim Cabaiiftae, de Enfalmis, ex-
orcifmis ,
fuperftitiofis amuletis periaptis,
phylafteriis docent, eos in fuum penumi ve-
lutifacrofanfta myfteria adfcivit:Exhocin
orbempromanavitimpiumillud, &Satani-
cum figmentum
,
quod Philofophiam Mofai-
c<?7 impie more folito yocznt, Siunguentum
armarium muifiplici modo, conficiendum
docent ; in quo niliil fereingredireperias,
quod non emanuCarnificisextortumfue-
rit,quemadmodumgladiusnefciocujusfa-
mofi Carnificis , Paracelji individuus comes
fupra allatus fatis demonftrat. Ex hoc fonte
tranfplantatio morhorum, innumerisfuperfti-
tionibus & deliramentis referta prodiit; quse
utiindignafunt.quasreferantur, ita quoque,
cum ea in Arte nojira Magnetica aliifque o-
peribus confutaverimus, de iis modo fileo.
Quam vero magiae deditus fuerit Paracel-
fus,
ipfe defe t.t{}i!it\xr: hihw de compo/jtione
metallorum , ubi de Elelro , atque inauditis
omnibus feculis fub eo latentibus virtuti-
bus cumdiu difcurriffet, tandem infert :
Non
pojfum tamen non comremorare,qualequantum-
que miraculum in Hifpaniavidlerim , cum apud
quendam Necromantam ejfer/t,quihahehat cam-
ToM. IL
PHILOSOPHORUM.
297
panam duarum
forte lihrarumponderis,hujus
illemagicopulfH,multa,^variafpetra,
&Jpi-
rituum
vijiones accerfehat ^ adducehat. Nam
cum inCampanaparte interiori verha quadam^
^Charadieres
alifuos infcripjijfet
, fmulac fo-
nus,
^
tinriitus ejusjentiehatur, apparehat
Jpi-
ritus
ejusformce, cjua voUhat. Prceterea campa-
napulfus ejus
fuit
potentix,ut multas aliasvijio-
nesfpirituum, hominum etiam,^
pecudum, quas
vellet,produceret in medium,^ abigeret : hujus
generismultaapudeumvidi : hoc tamen ohjer-
vabam,
quod,fiquidnovi operaturus erat,chara-
Sieres,^ nomina renovaret,& mutaret. Non au-
tem eo perveni , ut homo arcanum
,
(g"
myjlerium
verhorum,atque charalerum mihi communica-
ret. Ccepi tandem
ipfe
hac de re
penitiusfpecula-
ri,itaut inmentemmihivenirent
,
qucehoc loco
tacehimus. Sciatis autem plus incampana illa,
quam verhis momenti
fuiJJe.V^lo autem vos mihi
vehementer credere , materiam campana illius,
nojirum
ele&TUmfuijfe. Hxc Paracelfus.Yc-
Eum cumantedecemannos circiter,
hujus-
modi campana eiypon in fotmzm pelvis, &
innumeris magicis Charafteribus infigni-
tum (quod Marchionis de yillena celeberrimi
campa.
Magi fuifl^e, Hifpani dicunt) ex Hifpania ad
MaTckonls
me per eruditifii mum Patrem Thomam de de Villena.
z:y(7
, fummum Theologum & virumvroAij-
yAfflojo;' ad me tranfmifTum fuiffet, ea inten-
tione, utquid fibi tot , tantique charadleres,
& figurarum exoticarum exhibitio vellet,
exponerem
;
quod jufTumfuerat^prasftiti^in
qua quidquid Necromanticae artes recondi-
tum habent.veluti in epitome quadam com-
pilatum inveni.ExpIicationem hujus vide in
Oedipitomo JJ.parte 2. Syntag.de Magia .gypt.
ubi
,
quae Paracelfus tantopere noffe appete-
bat,omnibus Di timore imbutis, remis ve-
lifque,veluti Satanae reti^ vitanda admonui.
UnumpraJterire non poffura, & eft
,
quod
Paracelfm Phiiofopiiis naturaiis paulatim
limites tranfgreffus, fupracitatum Amoldum
non degeneris ingenii hominem feeutus,
artefuaChymicaverumhominem genera*
re fe pofi^e jadlet. Verum utquanta impii
Alchymiftz contra omnia divina, humana-
que Naturae jura , Satanica machinatione
audeant
,
procefTum fubdo. Sic itaque ait Paraceifus
l.x.de Nat.rer. Quajlio, inquit, fuit, inter non-
'"'cV'"-
,,
ni -1 r I- r
'"^ verum
nuUos ex antiquts Philojophts
,
[quorum tamen hominein
prater Arnoldum, alium novi neminem) an ar-
?/"'''
c-j r

rr I
jepoljeim-^
te,
Cs
naturajien pojjtt , homtnem gtgnt extrapie
pnfu..
muliehrem uterum,
^matricem naturalem ? Adf""''''
hoc rejpondeo, quod id Arti Spagyricce,
^Natu-
rtje nullo modo repugnet, imo benepojjihtlefit ; ut
autemidfiat, hocmodoprocedendumejl: Sper-
ma viriperje in cucurhita
figillataputrefiatpu^
treja^iione veniris equini,
(
ejl hoc voj Chymicis
ufitatum)
per quadraginta dies, aut tam diu , do-
\ nec incipiatvtvere,
@moveri
,
^
agitari, quod
1 facile videri potejl:
poft
hoc tempus aiiquo modo
I homini
fimile erit, attamenpellucidum
, ^
(ine
corpore; /ijampojlhac quotidie arcanofanguinis
\humanicaute,^ prudenternutriatur,^pafca- .
Pp tur.
Se^.ll.
ita-
tes homi-
num Arti
Chymic
froduSo-
rttm.
'EKtraute
rum homi
rum produci
nequire ra
ttonihui 0-
fiindnur.
Q98
M U N D I S U
B
tur
,
^
per
quadragintafeptmanas inperpetuo,
(^
(equahili
calore ventris equtniconfervetur
;
fitut
verus, &
vivus infans,halens omnia mem-
hra infantis
,
qui ex muliere natus ejt
,
fedlonge
minor. Hunc nos homunculum vocamus,^ ispo-
fteaeo
modo
,
quo alius infans
fumma diltgentia,
(^Jiudio educandus ejl,donec adolefcat,
^fape-
re , atque tntelligere incipiat. Hocjam unum ex
tnaximisfecretis,quodDE\Js mortali, ^pecca-
tis obnoxio homini patefecit ;
eft
enim miracu-
lum
, ^
magnakDi^.l
,
^arcanumfupra omnia
arcana, ^
merito infecretisfervari dehet ufqut
adextrema tempora
,
quando nihilerit recondi-
tum, Jedomniamanifejiahuntur.
Dicit deinde talesolim fuifre,& etiam-
num fuperefle ex hujufmodi Chymiurgia
Satyros, Nymphas, Eveftros,Montanos dse-
munculos.pygmaeos, & gigantes exortos ; hi
enimhominesarfeprodufti,cumadaEtatem
virilem pervenerint, in homines evadunt
miraculofos , & inftrumenta fiunt magna-
rum rerum , viftoriis ingentibus inclyti, &
illuftres; praetereaomneshi, uti arteobti-
nentvitamfuam,itaomniaquoqueNaturae
fecreta,& abfcondita acquirunt.Valde dubi-
to , ne vel ipfe Paraceljus ex hifce tam atimi-
randis partubus unus fit cum enim nemi-
nemplurafefcivilTe^infuoP^irdw/roglorie-
tur;prxterea ciu'&^Jkx,Toi' aneminealiofuam
deabditis Naturs myfteriis fcientiam didi-
cifTe pluribusinlocisteftetur: Dicerem pro-
feftb , eum fi non ex utero matris, certe vel
ex Ephialte quodam, aut Incubo, velalio
horrendo quodam dasmone , veluti ex putri-
1
do,& virulehto fungo conceptum natumque
:
fpurium hoc monftrum prodiifTcFaunorum
Nympharumquefilium.daemoni.quamho-
mini fimiliorem.
Ex hac ftulta Chymiurgiapatet.quam hu-
jus hominis in rebus afferendis, & inconful-
ta quadam praecipitantia quaelibeteffutiendi
audaciafit, &temeritasin iisrebusinquam,
aquibus, nondicam,DEUS, &Natura, fed
velipfaratio abhorreat. Quis Medicorum,
Anatomicorumquenefcit, extravasmulie-
bre hominem generare tam impoflibile efte,
quam impoflibile eftfemen bruti terrae inje-
<ftum , inde fimilis fpeciei brutum educere.?
quis in vitrea cucurbita calorem materno ca-
lori prorfus heterogeneum , & naturae ipfi
contrariumafi[ignabit.>quis?ri>w^?wper
vafa & venas umbilicares proportionatum,
quin & materni Jeminis ad formandum fce-
tum neceftariam portionem, per fanguinem
humanum, uti ipfepraefcribit, jam extra ve-
nasmortuum &prorfusineflicacemafrigna-
bit } certe id neque Angelo, neque Daemoni
conceflumefle, quisnonvidet.^ Quisvero
Embryoni jam organizato animam ratio-
nalem infundet.> Anneforfan Deum Opt.
Max. ab hujufmodi Satanicis miniftris ad
horrendae genefis concurfum follicitari
pos-
feputabis?Sedhocvelfentire,
impium, bla-
fphemum,
6c atheum effe.quis nefcit .>
Dato
T E R R A N E I
vero per impoflTibile , animam huic diabolico
embryoni infundi , an non fequeretur inde,
hujufmodi monftrum humanum, uti a com-
munibushumanaegenerationis legibus ex-
emptum eft, ita quoque a peccato originalt, &
caeteris humans conditionis miferiis pecca-
tofubditisimmunefuturum ? quoquidma-
gis impium , & blafphemum dici poffit , non
video. O Divinae clementiaepatientiamSc
longanimitatem
,
qustam monftruoforum
hominum portenta non , Co/-f & /f^iro/j ex-
emplo, fubvertat ! fed hascfufficiant ad enor-
mes,&planeprodigiofos Bombaftici partus
ob oculosveritatis amantis Leloris ponen-
dos. Huic fimiles funt illi fratres qui a Rofea
^;""'"
crucenomenhabent, jmpiumgenus nomi-fj^i^^^j
num &diabolicocommerciotumidum:cu-
jufmodi fuerunt Comelius Agrippa, omni dia-
^*^^''
bolicarum artium eruditione clarus.quem &
adxmonetandem fuffocatum dignasfcele-
ribus pcenas luiffe ex vita illius fat fuperque
conftat. T2ihsSendivogius,tz\iS Rohertus de
HuB.thus, talis Marchio de Fillena, 8<.innumc-
ri alii, quorum piget meminiffe,omnes Ma-
-D".?'*
gi, & Alchymiflae
,
quorum dogma fuit, lici-^o^^"^.
Itum effe, a diabolo difcere nonnihil, dum-*^-
'modo naturalium rerumfcientiam concer-
nat; &hiquidem ab humanigenerishofte
inftrufti , aurum feciffe dicuntur
, & omnia
I
morhorum genera curafle,fed hocpadlo, ut u-
num femperexdecemocciderent;horum in-
fana dogmata talia funt , ut aeterno filentio,
&tenebris, quamlucedigniorafint.
Unde
Hermanu,
eruditus Connngius in fuode/^/frwe^icdMe-^""""^"'''
dtctna infigni fane Libro, refte refert. P&ra-
celjus quuntumcunque acutifuerit ingenii,tamett
nonjuit morthus temperatis, quales exigit verz-
itatispa/aftra
,
certe ipji mores magnum patiun-
tur Paraceljina do^irime prajudicium. Ecquid
enim ah hemine rnago , vera
,
^Joitda doBrime
exjpe[iare liceat?Equidem haudnegarim,damo-
nem homini nonnihtietiam vera fcientia injpi-
rarepoJfe;jedhalenus compertum non ejljtemo-
nts auxtlio quemquam itafapuijfe,ut nonfimuiin
'
quamplurimos erroresjit deduBus
,
patre men-
I
daciorum unam veritatemproditam, miile men-
daciis compenfante. Cum itaque talis fuerit intmti
Paraceifus, quis tantum mendaciorum fa-^"'^'"'""
'
,
' ^
r -rr 1 -
contutanaa
Ibrumunquam aurum conrecilie, ne dicsim
Akhymia.
artemnoviffefibi perfuaderepoterit.> Non
nefcio,compluresillum habuiffeaffeclas, &
innumeros traftatus de Aurificio prodiiffe,&
quotidieprodire; quitamenomnes, uti de-
bili , & infirmo eorum
,
quos allegavimus,
doftorum fundamento nituntur; itaquoque
quidquiddicant,fcribant. jaftitent
,
jurent,
perjurent de benedifti, verius, maledifti La-
y&/^//jftrud:ura,nilfaneadducent,quodfidem
mereatur. Sed ne caecus de colore, furdufve
defono,injuftejudicarevidear,jamtandem,
quibusmodis tumprincipes, tumplebejos
homines,quibus artibus, qua dexteritate de-
ceperint , & etiamnum decipere non defi-
nant,ut veritas tandem elucefcat.aperiamus.
Ca-
LIB.Xl DE LAPiDE PHILOSOPHORUM.
C A P U T VIII.
299
PSEUDOCHY I C U M,
De dolis
,
&deceptiomkis, rmdifque
,
queis Alchpnijl< Vemm J.urw7ife coificerepojje iiu
olim jaSiitarunt
,
ita &hodierno die adhucjaclitare non cejjant.
C<//>.VIIl.'|^Ufiusforfan,quampareratJiipra;ce-|utfairitas,&impoflurasfolenneshujufmodi
'"/<'.
i^ dentibus de folitis in/^/-/(?wdrg4pro-|homuncionumdetegantur,addiviniNumi-^",^^^j''
-*-
ceflibus egimus , & ni fallor ex modo l nis gloriam , & totius Reipublica; literarias
mpoHura,
operandi oflendimus fierinonpofleabiis, Ibonum, hoc loco fraudes , & deceptiones,f^^^^J^''
quod tanta verborum debuccinatione Al- jquibus nonfolumPrincipes, fed & doftos
chymiflas, ceu infallibile opus, artemque
|
ipfos una cum plebejis dementare folent,
non nifi Angelis forfan,tanquam rerum na-
j
apponendas exiflimavi.
turalium praefidibus cognitam depraedicant. Quis non miratur , & attonitus hsret ad
Quam enim principiis Naturx contrarium
, ftupenda opera
,
quibus lucri caufa Agyrta,
fit, resinanimatasde fpecie infpeciestoto
coelo differentes tranfmutare, vitam dare
corporibus mortuis, multiplicare in infini
circumforanei,circulatores,funambuiones,
caeteriquehujusfarinashominesdexteritate
manuum, corporifque agilitate plebem
tum, idquodnec exparteagentis, necpa- imperitamcircumveniunt? quaeetiamfiva-
na, futilia, falfa , &deceptoria fint , tantam
tamen apud circumfufam hominum multi-
tudinemfidem merentur, utfinon daemo-
num prsfligias
,
faltem Naturse miracula
videri queant. Aureos montes promittunt.
tientis ullam in fe vitamvegetativam ha-
impedi- bet
,
quis non videt? Diximus quoque fieri
^?""'?","- non pofTe , ut ad Naturx exemplaroperan-
artis/ci)/'ajtes
intentum finem acquirant liquidem per
prvenmnt
tot calcinationes , fublimationes , diflblu-
.^
j,. ..,
'
^'^'''*'tiones, putrefaftiones,fermentarionefque, I
imo arte chymicafemareinaurum
, in ar-
tantum abell, ut unica illa, & tantopere de- 1 gentum arenam maris fucato illo fuo mer-
iiderata auri JormaQxeat, ut potiuspertot curio converfuros promittunt; & ne fide
ignis, aquarumque acutiflimarum tormen- 1 vacillarevideantur, nonnuUi tali/o/'^//w<3?e
,
7,^,.
ta, inmillealiasformas traduda, tandem
fidem fuam liberant : accipiunt certum/^'"'''
totaillaintentaformapereat.&deflruatur.
\qnQndampulverem
,
quo tantopereglorian-
Accedit, quodi^raAa/w /<?/
incognitus,&ltur
, rubrum, vel album
,
poftea fimulant
rerum adaptandarum combinatio in indi
vifibili confiflat, adquodattingerehuma-
no ingenio denegatum efl. Adduximus
quoquevelprimorum Alchymtftarum contra-
rf/^iowfyubiquepaflim obvias, quas luculen
certafummipecuniarii feadartiscomple-
mentum indigere
,
qui data una cum pulve-
ribus in catinum metallo
,
quod convertere
fedicunt, adignem virgi colurna perfefte
mifcent, & tandem Mercurio fuperafFufo,
to fane teflimonio indicant , confiflere non
; totam maflam in aurum fe convertifTe ajunt.
pofTe,quod totdifficultatibus, litibus, difTi- 1 MafTam examini fiflunt, quam ubi aureo
diis,jurgiisexpofitumefl,cumveritasuna,iradiare, vel argenteo colore nitere vident
&fimplex fit, qu2 femel revelata, nunquam
j
circumflantes , veluti flupidi , &attoniti ad
fuadeftituiturcertitudine. Verum cum cir-
caaureumargumentunitotius negotii car-
doverfetur, hominefque naturae quodam
pondere veluti in id
,
quod ipfos felices effi-
cere, omniumque bonorum pofreffione bea-
re poteft,feruntur, certe mirum non eft, ar-
tem ex fe & fuanatura appetibilemtanto
ftudio, tantislaboribus , tam acri conamine
quaeri ,tam anxie defiderari , tam facile vul-
go credi, eam tandem adhibito ftudio ac-
quiri poffe
;
fed amayites
fibi
fomnia fingunt.
Atquehancunicam caufam efTeputo
;
cur,
uti hodierna die , ita praeteritis faeculis nulla
ars hac aurifera fuerit foUicitius quaefita,
nulla ardentius defiderara, nuUatotfalia-
ciis,&impofturisexpofita.Diabolohumani
generishofteutplurimum hujufmpdimor-
talium moliminibus.dum fpeartisditefcere
volunt, fefeimmifcente. Undein Mundum
irrepferunt fuperftitionum portenta, diabo-
licae illufiones, Rerumpubi. damnairrepa-
rabilia, Regum
, &Principum ruinas. Unde
TOM. IL
nufitatum rei miraculum haerent; beatps
fe prsdlcant , fi tanto fecreto per breve dite-
fcendicompendium^participesefTepofTent;
unde nihilnonpromittunt,utfecretopotiri
queant
;
potiti fpurium auri partum produ-
cunr,quod Collybiftis oftenfum.nilnifime-
tallum illud ordinariumt,in<R:ura inutili im-
butumreperiunt,tantumqueauri,quantum
'
pulveris injecti pretium fuerat, extrahunt.
Qnidzxnpulverem auri, vel aigenti , modo
quem poftea docebimus,induntbaculisfi- 2 impo-
ilulofis ligneis
,
adjunfta pice graeca, aut te-^"''^-
fina Colophonia ,utadignisodorem facile
cerse adinftar, influorem refolvatur: Hoc
perado.crucibulo igni appofito,quovis me-
talloreferto , aureum pulverem infundunt,
materiam circumagunt,
& pulvis fiftulofo
"
inditus bacuio infundumabit, naturaepri-
ftinx reftituitur , Mercurius veio in fumum
ignissftu refoiutus, reliquismetallisfepa-
ratis auramm fundoreperiunt, magnaftu-
pidorum adrairatione.
/*/> 2
Non-
Sea. II.
fittra.
500
MUNDl SUBTERRANEI
4
Impo-
Jiura.
U^KI
Nonnulli
fraudem adornant
,
pulverihus' t\xx.Q. animas converfum aflerunt. Aliidex*
aureis
carboni
grandiori excavato
,
aut
etiam
follium canali inditis
;
quibus dum
metalli fpumam fe difflare fimulant
,
pul-
verem aureum mira dexteritate in cucurbi-
tam, in qua iiquatur, una efflant; & hac
fallacia finito jam magifterio , auroque ex-
trafto
,
praefentibusinfallibilemartiscerti-
tudinem 'perfuadent.
Refert Jeremias Maderus in Acromaticis
teritate manuum, quibus abfcondunt au-
reum pulverem
, & poftea jubent adftan-
temfibiporrigi nefcioquod inftrumentum,
& interim projiciunt intra crucibulum men-
titum aurum
;
quo inde extrafto
adftantem
dementare folent. Sunt etiam qui certa
fcrinioIadiverfis/>/z'';'i/^juna cumpulve-
re auri, & argenti mixtisimplent
,
quibus
&
ad fraudem teg.endam exotica herbarum,
hujus fraudis & defulroris artis feftivum mineraliumque nominaimponunt:poftea
faneexemplum ; duosait Chymicosfocie
tatem initam padofirmafte , utalter Chry-
fopcEicE certiffimam artem fe tenere profi-
teretur : alter vero Rhizotomum ageretjeu
adeuntunum ex iis,quem norunt Chymicis
deditum
,
eidemingensmagnseArtisfecre-
tum paucis nummis emendum exponunt,
experimentoartis aurificxfe veritatemdo-
Agyrtam empiricum, & inter cxtera fco-i6turos pollicentur, dummodo expenfs in
bem auri atro infeftam colore, pro Lunario
j
auro conficiendo rependantur ; & fi verita-
pulvere venderer. Emefius Marchio Baden-
fis mire huic pyrotechnise deditus erat:hunc
ergo priorille adit, aureosmontes pollici-
tus, atque divitis atria
Crcefi. Quseruntur o-
mnia , & jam pulchra fraude conftitutis o-
mnibus , unam tantum fpeciem ex iis
,
qus
intentum efFeftum praeftarent , cui nomen
Refch, id eft, caput rei, fupereffe, hujus autem
pulveres facile apud quemvis pharmaco-
pCEumaitinvenirJ,poti(Timum apud Rhizo-
tomum
;
ad quem Marchio puerum pulveris
emendi caufa mittit
;
alter interim com-
modo in palatii adituloco merces fuas ex-
pofuerat, & ut folet hoc genus hominum,
nil fibi deeffe ftentorea voce praedicabat
;
adit eum Principis puer , utrum fibi radix
Rejch didla , efTet, interrogat, ille protinus
Refch de fumofapyxidedepromptamprol.
folido appendit; puer domino coemptam
Rejch refertradicem ittpulverem contritam.
Impoftoreum pulveremmox infpergithy-
drargyro, aurumque producit, iiquatum-
que verum aurum deprehenditur. Marchio-
ni res mire grata, &ipfeinMagiftrumbe-
neficus, ac gratus non fpernenda pecuniae
fumma donatum dimittit. Chryfppceiam
pergit urgere, &quidem durante Refch feli-
cifrimofuccefTu, confumpto pulvere undi-,
que conquiri juffit aurificam materiam : ne
gabantomnes
,
quicquam fe five de nomine j damnum inferunt.
tem rei non deprehenderit,omniafua confi-
fcationi fefubjefturum promittunt. Jubent
itaque emeve pulverem auri, jam peraquam
regiam in fubftantiam morbidam , &friabi-
lem refoiutum : opus aufpicantur, &cum
admiratione adftantis educunt aurumpu-
riffimum.Unde fpeftator tanti boniacqui-
fitione audaciorfaftus, plusaequo creduius,
&fimplicior is animi homo, pro arte
,
quan-
tumvelit&libueritrogat;impoftor ait tan-
tum&tantum , acceptaque pecuniafepro-
tinus fubducit; alter defiderio nimiocom-
municatJE artis percitus, dumpuiverem il-
ium exotico quodam , & monfiruofo nomi-
nebaptizatum,ardentiusquaerit;nec
apud
Pharmacopoeos
,
aut Herbarios
materiam
reperit,tandemfeeiufum crumena,&
num-
mis vacuum reperit. Aiii vafaaurea,8car-
gentea fufcipiunt , & coiore cupri , aut ferri
tingunt : impofitoque iis mercurio, aurum,
& argentum feparant, & hocpadoextra-
hunt id, quod corrofione mercurii exauro
abrafum fuit, pro auro , & argento vendunt,
ex cupro, vei terro eduAum. Nonnuiii fin-
gunt Mercurii ex plumbo extraftionem , &
hunc in argentumfefixaturospromittunt;
quod uti innumeris modis fiftitiis , fuppofi-
titiifquepraeftant , itaquoquegraviffimum
iis,quitaiibusnebuIonibusfidemadhibenr,
f
Zmpo-
ftura.
Varii ini'
poflur^.
Refch , five de ejus virtute audivifTe , nedum
legifie, aut in uilo alio pharmacopolio com-
perifTe.
Marchio itaque fraude cognita im-
poftoresinquiri jufifit, fedfruftra : abierant,
fugerant, evaferant ; undedamnofuo do-
d:ior didicit
, non credendum efTe iis, quos
nonnofret,inartemiIieimpofturisexpofita.
Suntporroaiii
,
qui pulverem aureum foi-
vunt in aquaufquedumfubcoioreoieifub-
fiftat; poflea dicunt, fe cum puivere lioc
iigare metailum in aurum convertendum.
Aiii fingunt extrahereanimamexauro,
&
argento ope cinabrii, aquofeparatusMer-
curius, illudreftat fixum
, cui deindefubdo-
ie mifcent aurum , velargentum,
deinde
una fimul per Chymicam fublimationem
cinnabrium extrahunt
,
quod in aurum vir-
Didici & egomet non femei Iiujufmodi Auaerde-
tenebrionum infoientiorum audaciam
,
qui
'f.?''""^/-
1 A K -.1 .11.
'"^ram hu-
data opera me
,
quem Naturs arcanis dedi- ju[modi
tum norant, aItifrima,magn3e,veriusperditae/*'A''"-
artisfecreta communicaturi conveniebanr,
hoc tamen pafto, ut ego fumptus in artis
fpeciminefaciendo praeberem : promifi me
fafturum , fi prius modum
, & rationem o-
ftenderent, quod quamvis inviti, coadi ta-
men , modum mihirevelarecoeperunt: ego
ftatimfraudem fubolfaciens, poftquam eos
apertae impofturse convicifTem , tandem ut
iisaudaciam condonarem, deprecati,pau-
pertatefe preflbs.fimilibusvitamfuftenta-
re fafli funt : ego primoegregieincrepitos,
deindequoque aiiqua eleemofyna donatos
dimifi
;
monitos tamen, ut meliori arte vi-
tam
Raiiiae-
rum (lulttt
machina -
mtnta.
LIB.XI. DE
LAPIDE
r<;/.VlII.tam tolerent.nefuotempore
hanctemeri-
tatem aurea
refte fufpenfi luerent.
Miffus
mihifuitnonitapridem.libellus
Hebraica lingua
confcriptus
,
arcanorum
Naturae,veriusmendaciorum,refertiffimus,
inquointeralia herba defcribebatur./or/z^
nomine
,
qua metallum quodlibet in aurum
converti poflejnfulfus ille Rabbinus aflere-
bat. Quoniam verb res digna eft, operatio-
nem ridiculam jungo , ex qua apparebit,
quam incongruis rebus, hominibusimpo-
nere foleant
hujusfarinasfycophantae. Sic
autemdicit: s^n>5Ji'7na!;:'3B';'f<'m i""ii:?
Boriza
^
eji herha
, cui nomen Lunaria. Sed
omiflis verbis Hebraicis utpote longio-
ribus
,
ipfam ponamus interpretationem
:
Audiitaque &ride Lelor , flulta promifTa.
Hujus herhiB fuccum mitte i argentum vi-
vum,
^'fac
hullirein hoc
fucco ,^fiethrodium
ruhrum
,
ex hoc
fac puherem
,
qui projedus
fupracuprumjdin aurum mutahit
, ^unauncia
hujus pulveris
fufficiens eji ad centum uncias
PHILOSOPHORUM.
301
cupri in aurum convertendas.
Nafcitur hac
herhaadfontes.&flumina, ^in montibus altis,
(utegoreor verius in Utopia.) Caulem ha-
hetruhrum,
^ violaceum
, & lac hahet in-
ftar
croci
(
Chelidoniam ego interpretor).
/Iccipefuccum cte hac herha ^ponefuper argen-
tum,^
fiet
cuprum.
(O grande emolumen-
tum
! ) Etfi
de hacponas
fupraplumhum, pro-
veniet aurum
:
Succus hujus
herhapofttusfupra
ferrum,fiet argentum,^pulvis hujus herhapo-
fitus Jupra argentum
, faciet aurum,
&fipofue-
ris eum in urina cum
fpicanardo
, ^ hiheris
quotidieunam
unciamfenes injuvenes
tranfmu-
tahit. Sed ftuItahscmachinamentaCaba-
Iiftarum,non Philofophis, fed delirismu-
lierculis confutanda relinquamus,
Innumera hoc loco ex Arabum folenni-
busfraudibus adducere pofTem
,
quaepaflim
in eorum libris de mineralibusNaturse repe-
riuntur
, & de aurificio inferuntur. Verum
cumindignafmt,
quae referantur , filentio
fupprimenda duxi.
C A P u T IX.
Quod d^mon utphmmum
fe
Alchymia cultcrihus
tmmifceat.
Cap.lX.
fkrofque
h$mines in
imeritum
rapit.
VErifllimc
dixit S. Paulus Epiflolaad
Timoth.c.d.v.
9. ^i divitesvolunt
fieri
, incidunt in tentutionem
^ la-
queum diaheli
, &defideria multa inutilia
, ^
nociva
,
quce mer^unt homines in interitum
"
perditionem : radix enim omnium malorum cu-
piditas efl,quam quidam appetentes erraverunt
Amorauri
afide,^injerueruntfe
dolorihus multis.li^ eft.
Efl divitiarum immoderata cupiditas
, rete
cacodaemonis, quo magnam humani generis
partem , uti olim , ita femper in hunc ufque
diem in ultimam animarum ruinam , trahe
re non definit. Cum nihil in humanis rebus
fit, quod majori cum defiderio quaeratur.cui
majori anxietate incumbatur.quam thefau-
rorumdivitiarumqueaccumulatJoni;harum
enim pofleflione , & injufla ufurpationead
]
omnevitiorum,fcelerumquegenusportam^
apertam fuiffe , innumera exempla nos do-
cent: dumdivitiispollentes, quicquidvo-
lunt,five potentiam , fi ve ambitiofam hono-
rum, dignitatumque acquifitionem, five
vitam mundanam fuperbiatumentem , cas-
terifque carnis obleftamentisrefertamfpe
^es , obtinere pofTunt. Unde mirum non
eft, Alchymiam unicam tantarum divitiarum
fallacifTimam pollicitatricem.tanti aeftima-
ri,tantopere, tamqueanxioftudioabomni-
bus, cujufcunque tandem conditionis ho-
minibus ambiri. Nonignorat humani ge-
neris hoftis ardentem hancauri fitim
,
un-
pidos74//<w. deincautosmortalestantopericulofioribus
artibus, quanto illae occultiores funt, adori-
tur.Accidititaque,utdum nimiodefiderio
auro inhiant; infuperabilibufque utpluri-
mum difficultatibus
,
qu2 in Arte magna
occurrunt prajpediantur,omni fpe adartem
perveniendi fublata; cum nihilominus inter
fnodis Sata-
<nauri cu-
'Ifpem metumque anxii tantopere exoptatsB
Wivitiarum pofl^efllioni foUicitius incum-
bunt
,
tandem defperatione in tranfverfum
a6ti, vel thefaurorum inventionibus fe de-
dantjVelcacodaemonis magicis artibusad-
yocati in artis perficiendae opem implorent,
& fic tandem pa<fto obftridi Satanico , ii>
omne impietatis barathrum prolapfi , fine
fruftu ullo
, vitam miferando fine conclu-
dant.
Multosegonovihujufmodiillufioni-
'
bus deceptos,prefertim curiofioris dodrinjb
I ftudiofos, qui fine praevio examine, fine
luce, inconfulto, aufuque prorfus teme-
! rario Alchymis vanitatera ampiexi
,
jufto
Dei judicio, adiabolodecepti, inmilleer-
;
rorum praecipitia illifi perierunt; quam e-
1 nim djcmoni cordi fit,homines fimilibus ar-
itibus deditos adoriri ,amplifrimeinOi?^//>i
Parte I. de idotolatria
demonftravimus.Non
enimfolummododaemonesfe illis magica-
rum artium ludibriis
, fed & omnibus vanis,
& infaniis falfis, uti Aftrologis, quae ex hi-
fceoriginemfuam nancifcuntur,
divinato-
riis &cabalifticis
,omnibufqueilIisfpecie-
bus, quae a /ictvTeia nomen habent, occulte fe
mifcent, queis curiofos credulitate
nimia
circumveniunt,adebutquiadverfuseorum
infidias vigilare negligunt,
evanefcant in
cogitationibus fuis, & cum fapientes,& mi-
rabilium operum patratores fe credunt,flul-
ti fiant, donec tandem eum,quo proficiunt,
magiftrum
,
focium habeant tum impieta-
tis,tumaeterniexilii;
prsfertim Alchymiae
deditos miris modis adoritur, quibus oculo-
rum aciem ita quandoque perftringit hu-
manigenerishoftis, ut pyrotechniam ex-
ercentes aurum , argentumque verum per
tranfmutationem feconfecifte jurarint : li-
Pp
5
cet
302
MUNDI
SUBTERPvANEI
Delrius,
Pererius,
Sefi. 1 1.
cet poftea
cum
faepius etiam magna cura ad-
hibita
idemopustentaflent,
nunquam ta-
men
fuccefTum
uUum
fereperire potuifTe,
teftatifunt.
Innumerahujus'rei paffim le-
gunturapud
Audlores:
Delrium,Pererium
,
Quibertum,
Hogelandum, quos Leior adeat.
Ego hoc loco
tantumnarrabo.quidore-
tenus mihi a viro Chymicae artis peritifli-
mo , cujus nomen confultb reticeo, fimili
illufione a daemonedecepto , relatum fuit.
Audierat is de meis
circahocftudiumex-
perimentis; unde me
convenit, rogans,
e
Mtrum
exempltim
viri a As,-
mone illitfi.
fperato artis ma^na exercitio , inutili lahorefe
fatiqjintihus fuhinde adprofequendumftudium,
de artefua nonnihtlliheralimanucommunicare,
(g*
hifce diclis hofpitio
,
quod humaniter ohtule-
ram , recufato ,
ad puhlicum div^rtit:
poflero
diefummo mane , no^iem eniminperpetuis vigi-
liis pnenimio adeptte artis gaudio tranfegeram,
muificohenefaiori
iteratasgratias adurus , ad
hofpitium me confero ;
quaro hofpitem
,
fednul-
lum ea nole hofpitem
fe
hahuijje dicit Hofpitii
prafes : omnia hofpitifl
urhis accedo
,
qui de eo,
qui quterehatur, nilje audifje dicunt : Omnes do-
quid de magnts artis myfteriis fentirem : ego mus celehriores,inquihuseumperno^affefufpi-
ultro citroque
argumentumdifcutienstan-
caripoteram,examino,fedJruftra : evanuerat,
dem conclufi , magme artis myfterium ,
uti &
ahierat, evaferat,fummo meo dolore
:
Speraham
Lapidis,
meras fpeculationes metaphyficas efte,\enim
multh plura ah eo me accepturumhujusar-

allegoricos illosfenfm ,
quos tum Arahes Al-
\
tis arcana. Domum itaque reverfus,fine
mora ad
chymifia
, tum Latini hujus artis primipili ,fuh\nova adepta artis Jpecimen juxta pracifum
tantis rerum fimilitudinihus ,
^
anigmatu oc- \praceptorum, quce ditiaverat, tenorem edendum
cultarent, tales ejje , ut cuilihet resfacile accom-
'
me accingo
, ^
operatione peraia
,
nullum rei
modari queant , uti in Hieroglyphica
^gy
ptiorum Alchymia/^</f
deduxeram. Refpon-
dit; hene dixijli Pater.
Audiquidmihi acci-
derit: Ego a puero in hoc ftudii
genus pronus,
complures annos cum in eo
, fine
ullo profeiu
conj"umpfiJfem , ^
quodam die intento ah Alchy-
miftisfcopo, idefl , Lapidi conficiendo
totus in-
cumherem,^ arcanummepenetrafte,planemihi
perfuaderem , convenit me vir quidam antehac
ignotus ,ac humanijfimis verhisfalute
irfiprecata
rogavit,quidnam agerem, ^
cui reitantafolli-
citudine incumherem ? primo quidem cum re-
fpondere morarer , ait ;
video ex
Cbymicii tuis
vafts
,
&
materierum congerie te magnum quid
inarteChymica moliri
; fe^
quodintendis, mini-
me te conjecuturum crede . Ego rejpondi
,fi
tu
aliquid melius noris, idme doceas velim
:
dixit
ohjequar voluntati tua perlihenter\fede itaque,
^Jcrihe
veramprocedendi methodum. Egofta-
tim arrepto calamo dilantis verha in duodecim
pun^iadivifa, excepi,excepth methodo ait
,
jam
eainpraxinte operante, eoprorfusordine
, ^
juxtapr(Bceptorumprafcriptionem,redigamus.
Quo perado
,
juhente magiftro exemi ex vafe
chymico materiam inftar
olei relucentem
, ^
fuperaffujo
liquore mox congelatam majfam re-
peri, qua in pulverem redaia,
&
fupra 300
lihrashydrargyriprojeda,
illudin ohryzum^
nohilijfimum aurum , multo naturali excellen-
tius, nohiltufque convertit
,
quodapud Aurifices
optimi
,

perfeBiJfimi
auri examen fuhiret
;
Ego adinufitatarei
eventum attonitus,vix me
ipfum
pragaudio capieham: Jaminredivivum
Croefum me evafijfe, ^
totius Mundi divitias
me ohtinuifte,
credeham
;
quas autem gratiarum
aciioties tam liherali magiftro
rependerim;tu mi
pater,melius conciper
e
poteris ,quam ego multis
verhis explicare
; ^
cumrogarem , undenam
ejfet, ^
uhinam tam divinumfecretum didicif-
fet
} Refponditfe
Mundum peragrare, nullius
aut ope , aut opihus indigere, amicisfuis in de-
fuccejfum
reperio,
^
quia credeham , hunc erro-
rem contigijfe vel exinadvertentiamea,velex
omifiione aliqua rerum ingredientium ,
repetii
operationem ea diligentia
,
qua major
fieri
non
poterat
; fedrurfus fpemeafraudatus , iterum,
iterumque operationem inchoaham tot,tantifque
expenfis,ut omneilludaurum inprimaprojetlio-
ne acquifitum expenderim : ^utifpes auri,mi-
rum in modum me reddehat inquietum , ita quo-
queopus reiterando tot expenjas facieham,ut res
pene mein defperationem redigeret. Et cum ani-
^''^^
^'*."
mt mei afflilionem Religiofo cuidam
(0 dotlo,^
tur.
pio viro aperuijjem,illeftatimfuhjunxtt: on vi-
des, elomine,hanc apertijiimam efje diaholi
,
qui
tihifuhjpecie hominis apparuerit, illufionem?^
ut te adprofecutionem operis excitaret
,
primo
auro aliunde accepto.folitafuafraude tihi illufit,
ut deinde te opus inutili lahore profecuturum
tandem veladpaii alicujus confenfup
alliceret,
aut etiam tandem omnihus honis confumptis ,
te
addefperationem adduceret , atque inde anima,
corporifque tuipradapotiretur. Egofaneadhac
exhorrui , atque ex iis
,
qua hofpes
ille peregri-
nuscoram, mihi retulerat verhis , huncalium
ejfe nonpotuijfe, quam Satanam cognovi.
Unde
fiatim poenitentiaprateritce vita dutius Jomum
reverfus,omnesdifcuJ/ifornaculas,vafainiquita-
tis Chymica confregi, lihros quoque ea de re con-
fcriptos
,
quos
pofiideham,
Vulcano tradidi ,
to-
tumque ahea die me magisproficuis, utiliorihuf-
quejiudiis addixi. Sit DEUS in aternum hene-
didus
,
qui a tantispericulis meprofua infinita
mifericordialiheravit. Hanc hiftoriam veri-
dicam hfc apponere volui , ut ex illa pateat,
quantopere daemon hominibusauricupidis
ftudeat illudere
,
quot
,
quantifque modis in
fuas caftes, tum praeftigiis, tum mille artium
technisattrahere fatagat. Qui plura hujus-
modi defiderat, legat Hogelandai fmiilia ex-Hogsiand.
perti de vanitate Alchymias commentarlos,
aliofque Auftores, quos fupra allegavi.
Ca-
LIB.XI. DE ALCHYMIA
SOPHISTICA
303
Sectio III.
DE ALCHYMIA
SOPHISTICA,
i D E S T,
De illa Alchymia, q\ix Aurum
,
&: Argentum , cupro^
plumbojftanno
jungens , inde aurum magnoaugmento conflat.
C A p u T I.
(De Variis yariorwn Sophijlicis o^erationihus
falfisj
&illicitis.
Cap. I.
^
I
^Anta nonnulli Mortalium aftutia,& men hoc fieri pofTe ab illo pulvere
,
quam
I calliditate, tanta ad aftus tegendos
j
^/wdiw auri perperam dicunt : ajunt enim
-*-
loquacitate
, & facundia a natura arteChymicaunamauriunciamfereducere
prajditi funt, ut tantum non quidlibet pro adduodecimgranorum quantitatem,unum
quolibet,nondicam,imperitiori plebi, fedi veroexiisgranisfupraunciam cujufcunque
&vel ipfis Principibus vendant, dum ex-itandemmetalli projeftum.iis corpus dare,
perimenta tam abdito dolo adornata exhi- & proinde in aurum convertere : cum , uti
bent, ut vix in eorum przfentia quifpiaminugantur
, hoc granum nil aliud
,
quam
five Philofophus
',
five Theologus hifcere
audeat: adftantes vero rerum mirabilium
exhibitioneadeo confternuntur, tam altam
de rerum pera^tarum veritate fidem conci-
piunt , animoque imprimunt , ur nullo ar-
gumentorum pondere,nulIa rationumfir-i&talemformamrecipiendam. Sienimna
jmij!
njjtudine ab ea avelli pofle videantur. Sijtura non habebat virtutem fufficientem,
wTwJo/?!
quis forte nonnullius fallacix fub experi-|dumgenerabatcuprum,ferrum,plumbum.
ipfam auri animam dicant.
Quisjam hic Philofophiae naturalis adeo
expers eft, qui nQ.(cit,materiamformam quam-
cunque reciperefionpojje , nifi aptafit&con-
venientem habeat difpofitionem ad talem.
ris credm
dis
I
mentolatentisimpoftoreminfimularevelit,
ftatim fe opponunt ,his, & fimilibus verbis:
Quicquid dicant Philofophi, iis fane contra
fenfatam experientiam fubfcribere non pol-
fum ,
nec volo : oculis meis vidi , manibus
contredlavi , rem omni exceptione majo-
rem: fruftra cerebrum fatigatisiniisrebus
refutandis
,
quas non pofiumus non veras
credere. Hi (ane nefciunt, idem iis contin-
gere^quodcani^f/il/i/co, quifruftum carnis
aum juxtaflumen comederet,videns in a-
qua relucentem canis figuram
,
qui majus
carnis fruftum riftui infertum habere vide-
batur, dimiflx) minori, majus fedabatur in
aqua, & fic utrumque perdidit.
Magna faneres, &valdefagacisingenii,
resfimiles, falfafqueaverisdifcernere ,ut
proinde non V2\Q^ti\\\xiioculispropriisvidt,
cum dici vix pofllt, quot modis homo decipi
queat
,
quam facile phantafia decepta aliud
fevidere, autfentire, quam revera fit , fibi
perfuadeat.
sephifmii I.
Unde mirum non eft, reperiri nonnullos
Pfeudochymicos , homines ad omne fraudis
genus fiftos , faftofque
,
qui exigua fiftitii
pulvens portione adignem, exiguo tempo
& mercurium ad auri formam ei introdu-
cendam
,
quomodo forma feu anima auri
(quae tamen forma a corpore feparara dici
non poteft, nifi.pueriliter in Philofophia
nugarivelimus,)pulvis,inquam, ille, quam
animam dicunt<3Kri,animam, inquam, oppi-
Auri ani-
do corpulentam,quomodo in metalla defer-
'*3"^^
to fubjefto proprio , in plumbum, ftannum,
ferrum , cuprum
,
quorum jam unumquod-
que fua propria forma conftitutum eft, in-
troduci queat
,
quis talem Philofophiam
concipiatfan non jamduaeformaeeruntin
uno & eodemfubjefto?quod abfurdum fi
negent, dicant quasfo, quidnam de anima
plumbi faftumfit.? forfan annihilatam efl^e
dices ; fed ne fupinam ignorantiam reveles,
vide quiddicas. Siautem formainpulvere
fubjeftata feparata fuit, anne fubjeftum
fine forma fubfiftere pofle exiftimabis? Sed
& hoc aequale priori abfurdum eft. Vides
igitur, quam ftolide philofophentur ii
,
qui
talia ex afinina quadam ignorantia fieri
pofle, imperitis perfuadere contendunt.
Hic itaque/Ja/m^quem illi ^/wdfw dicunt,
cujufcunque tandem metalli in aurum
tranfmutatricem , anima auri nequaquam
-
ris fpatio, plumbum, ftannum, cuprum , fer-
dici poteft , fed eft aurum verum, &naturale,
rum ,mercurium in puriflimum aurum,argen-
virtute aquarum fortium
, aut mercurii rofi-
/wque praefumptuofius convertere fe pofle va virtute in pulverem verfum, compofitum
poUicentur; prasfentibus ad tantum arca
numveluti ftupefadlis, & attonitis; quod
tamen fapientibus, natura diftante ,
prorfus
aXoyov , & omni ratione carens videtur : &
quamvis nil notius fit, quam quod ad ignem
cupellae, utvocant, omnia reliqua metalla
ab auro , &argento feparentur : nefciunt ta-
perfeftum , mareria & forma conftans. Si
enim pulvis talis in metallum quodpiam
projeftus, illud in aurum convertet vi ani-
m2,certe non eftratio. cur pulvis ex abfin-
thio verbi gratia confeftus, &fupra aridum,
mortuumque abfinthii caulem projeftus,
non pari ratione id in herbam refufciter,
quod
304
MUNDI SUB
^f^.III.
quod idem de pulvereexanimali combufto
fafto , &in cadaver ejufdem, aut alterius a-
nimalis
conjedo, dicendum eft , inde enim
animalrefurgere, nonefletnifihominisop-
pido ftolidi credere. Cum itaque motus, Phi-
lofophotefte, fit w^<j cunthsextjtentihmper
naturam
;
qui fieri poteft , ut quod animam
non habet, uti funtmetalla, vitamtamen
dare poffit ? 6 fummam mortalium cKcita-
tem ! utaftuto zlic^o y^gyrtte , & Ardeltom,
qui uti prster garrulam loquacitatem null^
rerum fcientia poIIet,ita fucos dolofque alto
corde evomit, & talibus tamen tanta non
dicam a plebe, fed vel abipfisPrincipibus
fides habeatur , ita utapud eos veluti quod-
dam ApoIIinis oraculum non folum aefti-
mentur, fed &tantumnonadorentur. Sed
progrediamur ad alia Sophifmata.
sophifmit 1. Sunt quidam
,
qui fe jaftitant , augmen-
tum ad aurum pofiidere
,
quod viginti quin-
que , aut etiam quinquaginta pro centum
prsbet. Dico , idquod promittunt , aurum
verum non efile , cum illud ignisopepercae-
mentationem feparetur abiis, quibusjun-
d:um fuerat : quod de auro vero dici non po-
teft.Eftitaque^/w^ardfoIummodoquaedam,
quae ad apparentiam externam aureo fplen-
dore ita perftringit oculos ,ut etiamMo-
netarii illo colore decipiantur : cujufmodi
quoque nonnulli faciunt cum certis men
ftruis aquae vitsE, tutia,fubIimato,quaefoIuta
auro &aere ufto , in aquis- fortibus . aurum
augmentare videntur ; ajuntque illud pro
puro auro abfque fcrupulo confcientix fe
Hivendere pofi^e,e6 quod a Principe jam,ceu
verum aurum approbatum fit , in quotamen
valde hailucinantur
, uti in fequentibus o-
ftendemus. Faciunt enim tales idem, quod
in ApoIogoLupus,
cuifubconfcientiaim-
pofitum fuerat,ne plus animalium pro quo-
tidiano fuo viftu occideret,
quam (ex libras
carneseorum
penderent; illevero
vaccam
cum vitulo obvio videns , utrumque
invafit
occiditque, in confcientia judicans, vaccam
non nifi quatuor,vitulum vero non nifi duas
libras carnium pendere
,
quae fex libras con-
ficiunt ei pro vidu conftitutas.
Patetitaque,
infignierroreinvolvi,
qui
putant, augmentari aurum pofi!e cumillo,
quod aurum noneft, & quamvisdicant,il-
lud a Monetanis
& CoIIybiftis approbari
;
Dico
,
id evenire ex Monetariorum five ne-
gligentia,
fiveignorantia.
Negligentiaar-
euiturexeo,
quodaurum hocfophifticum
laboris vitandi
gratia , nulla adhibita folita
caEmentatione,velutvocant,cupellatione;
.
perresobvias tantum
, &vulg6 notas, exi-
guique laboris,
fuperficietenus
examinare
folent.
Ignorantiamveromonftrant,
quod
uti officium illud certa
pecuniae fumma coe-
merunt, aut etiam favore
principum ad
iftiufmodi tanti momenti
officium promoti
funt, ita quoque, cum ne prima
quidem Me-
tallurgicae
artis principia
teneant
, modum,
TERRANEI
&rationemprobandi,examinandi ,&judi-
cium folidum de auri , & argenti bonitate
ferre nefciunt; unde innumera in Rempubl.
detrimenta emergunt, pluribufquead fimi-
ies fraudes dolofque,porta ad omnemlicen-
tiamaperitur.
Sunt alii, qui duo diverfi generis fecreta fe
so^hifma
j.
pofliderejaftant, quaj,dicunt,torusmundus
proverisauri&argenti tranfmutativis non
poteft non acceptare. Quorum/)rix eft: Ac-
cipiunt aurum & argentum sequali portio-
ne ad cupellam probe prius experta , deinde
detutia, crocoMartis, croco Veneris, de
fi nguiis quatuor accipiunt uncias , &de oleo
vitrioiiunciasy.quibus intra veficam pofi-
tis paulatimdiftafpecierummifturaincor-
poratur. Hoc pera6to,relinquiturvefica in
fimo equino per quindecim dies, & dige-
ftione perada , eximitur tota miftura , &in
cineribus calidis exficcatur in pulverem,
cujus quarta pars fupra unam argenti pro-
jecla, mutat id in aurum 24,uti vocant, ca-
rattarum y^/f(?/-> ita fefe habet. Accipiunt
aurum . &argentum, infcobempriuslima-
ta, & dum funduntur , iis tantum ex tutia, &
fublimato jungunt, quantum aurum &ar-
gentum ,
una cum ingredientibus ponde-
rant ; deinde contrita, & quam optime mo-
lita ponunt invafe fublimatorio, & fubli-
matione perafta reftat in fundo mafi!a . quae
cupelisE commifl~a,aurumfeparat odlodecim
caratt. Hoc eft arcanum
,
quod multi ma-
gni aeftimant. Ego tamen rite omnia exa-
minando, quid crocus vegetabilis , impro-
portionatus , ad tinduram eflentialem , fa-
oiat nefcio ; cum tutia, crocus Martis,&Ve-
neris ad tinfturam fufficiant : Si ver6 in hoc
magifterium Sol,& Lunaingrediuntur,non
video, quomodotutia, ferrum,cuprum,auro
aliquid prjeter tinfturam addere queant: et-
fi enim in unam auream maflam coalefcant,
tota tamen aurum purum non eft , fedappa-
rens ; cum beneficio cupellae omnia appofi-
tametallaabauro feparari queant, nilita-
que utilitatis in hujufmodi fecretis latet
,
nifi quod aurum , & argentum
,
quod pofue-
runt, id ipfum recipiant; & adminimum,
uti malleo facile cedit, ita quoque ufum
aliquem in fupelledile concinnanda habe-
re poteft.
Sunt praeterea
,
qui dicunt : Novi ego con- sofhifma 4,
cinnare tindluram pro argento, quo augere
pofiiim aurum ad triplum beneficio pulveris
confefti de cupro foliofo , mercurio , & cin-
nabari, quae calcinataper
aquamexvitrio-
lo,& falenitro anatice compofitam , ad pri-
mam circulationem
, & deinde per ignem
fufionis, addendohifceduaspartesauri,
&
argenti cupellati : poflum & facere cinna-
brium ita fixum, utargentum in aurum tin-
gat optimum,fic autem procedo: Cmnahrium
aquisfortihiu impofitum macero
24 horis
, JeiK-
de aquam exiccatam aquafalfafuhmergo, deinds
aqua dttki detraho falfuginofum in dulcedinem.
Cap.
LIB.Xr. DE ALCHYMIA SOPHISTIGA.
305
I. ^
cum pulvere remanenti
facio ftratum fupra
j
fluunt, fe invicem ex naturali quadam fym
ftratum , camentatum tandem in aurum optt-
mum,
(.^ purijimumfundo. Egovero exami-
nandohuncprocefTum, noninvenio quo-
modo ex cinnabrio fixo aurum tantaeipurita-
tis emanarequeat , cum illuddare non pos-
fit,quod non habet. Si vero dicas, illud a na-
turaaccretumtenereaurum : & itaresfefe
habet.dico pulverem aureum admixtum una
cum accreto cinnabrii auro , tantum
,
quan-
tum primb pofitum fuerat,prodere,etfi pau-
lopurius : necin hacoperationequicquam
utilitatis video, nifilabores, & expenfasin-
utiles. Scioquidem cinnabrium argentovi-
voturgere , fedidin aurum quacunqueprse-
paratione converti pofTe,nunquam necvidi,
nec audivi , nifi forfan hydrargyron cinna-
bari veluti materiei minerali inexiftens in
aurum tingatur
,
quaemera vanitas eft.
so^hifmas.
Alius quidem ftc ait. Poflum & egofa-
cere aurum reale , cujus fignum eft, quod in
aquafortireftatquartatum cum argento, &
aliud non requirunt Monetarii , & Collybi-
ftcE. Sic autem procedo: Accipio quantumfatis
eft,aris autcuprifolioji
,
^tantundem argenti
cupellati, qucemiflaJimulfunduHtur , invirgas
tenues diducuntur
; poftea Jumo Julphur fufum,
intra quod virgas priusfulphure imhutas pono,
carionihufque accenfs urgeo , ufquedum totum
fulphur comhuftumjit, ^hoc toties facio , donec
'virga tota in fquamas aheant ; deindefquama-
tam majfam
cupel/ie commiito,
^remanehit ali-
quantum minus
,
quam prius fuerit argentum
;
deinde ex argento hoc fiuntuncialesujirga
, (^
imponuntur laterihus crudis
, ^adhuclutoJis,ita
iamett, ut infra, ^fupra haheant firatum exfale
praparato
; ^hocperatioponuntur intraforna-
cem, ^ uhi coBi fuerint
, ^
virga videhuntur
ejje Leonini coloris : eas in aquis Jortihuspones,
^
hahehispro omni uncia unam drachmam auri
puriffimiz^caratt. Experientia quidemfibi
conftat. Sed ego dico , hanc auri drachmam
non ex tranfmutatione cupri , aut argenti
in aurum , fed drachmam illam auri tum ex
argento.quod aliqu^auri portiunculanun-
quam caret, aut etiam forfan excupro ex-
tradam , & potenti igne fepararam fuifte.
Sephifmn6.
Aliusnonnemo jaftitandofe dicit : Ego
novi modum Argentum faciendi abfque
tantolabore. Si quseres, quomodo.> Dicit,
AccipioJrfenicum involutumlinteo, quas
pezzas vocant , & communi oleo coquo , co-
d:um faepius fublimo, & fietcerse adinftar
fufibile , cujus quintam partem projicio fu-
pra cuprum, illudque in candidum tinget
fex legarum
, fiverb ponounampartem ar-
genti cupellati, id fuftinebit examen argen-
ti, fex,utvocant,legarum. Quodidem ha-
bebo , fi accipiam duas partes argenti, unam
cupri , & unam antimonii.hasc fufadabunt
argentovero haudabfimilemmaflam. Ego
fane novi idemfieri, fi accipiasferrum,il
pathia
,
qua Mars Venerem deperit
,
pro-
tinusamplexabuntur. Haec verofi argento
mifcueris, accupellae commiferis, cuprum
feparabitur,& reftabit argenteo-ferrea mas-
fa. Sed quis hoc argentum verum effe di-
cet; cum aquaforti aferro feparatum
,
ar-
gentum folum id quodpofitumfuerat, re-
maneat.
Porro nondefunt,qui impudenter fe jafti- sophifma
f.
tent
, ficuti me cum fimilibus difcurrentem
audiifTe memini. Ego modum novi, facien-
di mineram argenti, & altera m auri,ex quibus
tantum capio, quantum ad multosfuften-
tandos fufficit. Sic autemprocedunttalesj
Accipiunt quatuor uncias Mercurii Luna-
ris &
3
2 argenti Cupellati , exquibus extra-
here fe dicunt pro fingulis unciis, drach-
mamunam; hocperado, accipiuntargen-
tum cupellatum infcobem lima prius reda-
d:um , cui addunt unam unciam faliscom-
munis, quibusfublimatis, ac probe omnibus
in pulverem redaftis
,
ponunt in crucibulo
fupra carbones fuccenfos , &ftatim fluet,&
intraexiguum tempus intracrucibulumvi-
debitur circulus
, & in fundo mafla ex Mer-
curio
,
quJB eximitur , & reliquum eft argen-
tumcumfaleammoniaco&fublimato.Mer-
curium quem exemifti ferva,eft enim magni
pretii ad multiplicationem. Sic autem age:
Accipe ex hoc Mercurio
4
uncias,& unam
de argentolimato, quaeveficaeinditavitreas
per duosmenfes fornaculseimponanturur-
geanturque,
uno fingulis feptimanis ignis
acuto gradu; deinde miftura projedta feii
praecipitara in colorem Leoninum tranfmu-
tabitur, & eftillatantoperedefideratame-
dicina ad multiplicandam mineram. Sic
porro multiplicationem inftitues: Di(flB
medicinaefingulisquatuorunciisappone u-
nam unciam Argenticupellati, &quinque
uncias Mercurii vulgaris, & in fimili vafe
vitreo pofita committantur igni menftruo
fpatio, &reperies talis medicinae unam par-
tem converfam in argentum , vel aurum , fi
unam auri unciam medicinae addideris. At-
que hoc eiXfecretum
,
quod aliqui dicunt , fe
obtinuifTe.nefcio a quo Medico,feu Secreta-
rioMagni Turcarum Lnperatoris,aut etiam
Soldani Perfarum in Utopia forfan. nato,
dum iis in partibus dura fervitute premeren-
tur. Sed qui/fl/^^/^/ca/w
hocmachinamen-
tum cupellae commiferit, is ftatim mercu-
rium in fumum abiiffe , fcorias vero mine-
ralesinfundo feparatas, &argentitantum,
quantumimpofuerant, reperiet
,
quamvis
prius unacum fcoriis miftum , integram ar-
genti maflam exprimeret.
Alius mihi tranfmutationem metallorum varixaii.
neganti veritatem rei hoc maqiflerio perfua-
?""
^"^***
dere conatus elt : Ego accipio pulverem, vi-
delicetmedicinam, quxfuper aaMercurii
ludque ex fulphure molle reddideris, hoc jpartesprojefta.euminaurumvelargentum
{\ cupro feu Veneri mifcueris, dum igne 1 convertit fecundum quod medicina exauro
ToM. n.
Qs
auc
^o6
MUNDI SUBTERRANEI
SeB.llI.
^^^ afgento
prsparatur. Sic autem proce-
do : Duplicem aquam praeparo , unam ex
duabuspartibusfublimati, akeramexanti-
monio,
deinde extraho oleum ex duabus
partibus antimonii , & ex una fublimati,
prxparati tamen fmealumine, &fineullo
arfenico, tantummodo cumfale&vitriolo
in pulvjeremredigo. HEcponointraretor-
tam bene lutatam , claufamque emplaftro
ex calce & albugine ovi confefto , deinde
diftiliantur
,
quas ex craffa & nigra materia
poft faepius iteratam cohobationem
, tan-
dem in fubtiliffimum claridimumque liquo-
rem abibunt ; rurfum aqua mercurialis fe-
pties redificetur,& toties.quoties reftifica-
tiofit,fextam olei Antimoniipartemfuper-
afTunde, deinde divido totum mixtum in
duaspartes, inunaargento, inalteraauro
pofito foliato, qu3E claufo vafeintrabreve
tempusinfluoremabibunt,adinftarpingue-
dinis liquefadtae: Haec duo vafa intra certum
quoddam receptaculum undique claufum
,
lampadisbimeftricalore,lychnofemperau-
ftodigerantur, &intrapriusvafculumme-
dicinam atram
,
in akero albam reperies.
Atque haec eft medicina, quae projeda fupra
Mercurium , in aurum vel argentum eum
convertit,(utique haudaliud, quam quod
prius impofitum erat ).
Dic rogo bone vir ,quid faciunt in hoc ma-
giJierioSvblimatum, oleum Antimonii, Sal,
Vitriolum? cum pulvis aureus &argenteus,
&ultra alia quantitas auri &argenti, oleo &
aquae mercuriali impofita, totum illudau
rum & argentum tibi reftituant, quod po-
fueras? Quidrogo in didtisfalibus concipi
poteft
,
quod ullum auri effeftum praeftare
poffit? Novi enimhofce falesadnihilaliud
prodefie, nifi ad diftblutionem , depuratio-
nemqueauri.&argenti.
Jndevero medici-
nam parari po/Te
mukiplicarivam auri &ar
genti per projedionem
fartam
,
prorfus ne-
go; eftq; mera &vaniffima perfuafio eorum,
qui non nifi aurum fitiunt & fomniant; cer-
te hujufmodi medicinam
,
quam & tinftu-
ram vocant
, tantum in fua fupra materiam
projed:ionefafta,pofi^eexiftimo;quantum
fi una gutta aquz projiceretur fupraunam
Vini menfuram : quo fadlo, quid aliud ex hac
projeftione, nifiidem vinum ,fineuilavini
in aquam tranfmutatione emergeret ?
Sed adhaecfumma
pertinacia refpondit
;
Tumi Pater, negas veram &realemtranf-
mutationem jam tibimonftratam; Sed ut
clarius eam tibi demonftrem,accipefequens
experimentum.
Capecinnabrium pulveriza-
tum
, &fiantorbiculi
fubadi albugineovi,
deinde in pulverem
redigantur argentum,
vel aurum
, & fiat ftratum de diftis orbiculis
cinnabrii,
& unumdemetallis,aiternatim
ftratificandounum
fuper alterum, ponan-
turin csemento
z^lioris, igne non fufibili,
deinde
exime
materiam
,
quam vafi cae-
mentatorio
imponens
, &cinnabrium inil-
T.xperi-
tnentum.
iud metaiium
,
quod ftratificatum fuerat,
Esper.
cum cinnabrio converfum reperies.
Opuichrum experimentum ! Quod fi ve-
rum efl^et, quam exiguo tempore
, &tanta
facilitate plures divites fierent, potiffimum
fi ftratificatio fuper aurum , vel argentum
fieret. Sed experimento mihi conftitit, aiium
quempiam pfeudocliymicum tali fecreto
argentum confecifl"e , atpoftquam riteexa-
minatum fuit , tanquam falfarium accufa-
tum,pecuniam,quadidumargentumven-
diderat, non fine carceris , & capitis pericu-
lo reftituere coaftum fuifle. An nefciunt
hu)usfarinaeChymici,unumquodquediffe-
rentium fpecie metallorum habere fuam
propriam formam fubftantialem , & unam
iblam formam accidentalem
,
qux dattin-
fturamtalis, veltaiis coioris, quae etfi in-
corporata humido radicali talis, & taiisme-
talii, in hunc, vel iilum coiorem mutent,
aureum , argenteum , cupreum , ftanneum
;
iila tamen non adeo intime metallorum pe-
netrantfubftantiam.quinfeparariqueant.
Poft hunc aliusfefe obtuiit
,
qui tranfmu- sophifma.
tationem veram demonftrari pofle ajebat
ex eo
,
quod ferrum in cuprum perfedum
mutaretur hoc experimento. Laminae fer-
reae,fubtiies, & tenues imponantur aquae vi-
triolatae, & ftatim reperies quod ex naturali
fympathia cuprea ftiateria adhaerens ferro,
poftfecuprum relinquet. Verum cum illi
contrarium ipfo experimento fumpto o-
ftendiffem , & hanc veram tranfmutationem
minime dici pofTe & debere monftraffem,
fed &refoiutionem foiummodo ferri in fco-
riam , &corpufcuiorum cupreorum in aqua
vitrioiata fparfim prius exiftentium
,
jam
ferri attraftu congregAtorum unionem.quae
deinde fufa cuprum reddant. Haec inquam
cumdemonftrafTem ,obmutuit fivepudore,
fivefuametignorantiaconviftus.
Simile experimentum admiratione di-
Experim-^
gniffimum appono. Si captlU, five rafura ca-
*'"^'
pillorum , in ferreo vafe coquantur,ufque
dum fub forma giutinis compareant , dein-
de vas fortiori igne urgeatur , fiet , ut fi aiios
capiilos huic brodio glutinofo immiferis,
illi cupreis fpiritibus in vafe latentibus a-
deo imbuantur,utyf/<? puriffimi cupri videan-
tur, neque quifpiam fibi perfuadere poflit,
capillos efle, quae tanto fplendoreradiant.
Idemfiet, {\ ferrum fulphure csementatum,
&friabiiitatemquandam naftum combufti
vitri pulvereinfpergatur ,hocenim cum ^-
rum ferrum fit , cuprum tamen apparebit
.
Quomodoverbexperiri poffis, quantum cu-
pri, vitriolo aut vitriolatte aquse infu, ita age.
Vitriolumcoquaturaqua ufquedum totum
^^xpsri.
folvatur in iiquorem
;
iiquor hic ptojicia-
^"2?
tur fupra mercurium , & ubi reliqueris aii- 5, -vi-
quantifper ita permanere, pofteapofitoli-*^"'''^^"'"
quore intra retortam ignedatodiftilla, &
"'
evanefcentemercurio , cuprum remanebit
in fundo
,
quod ponderatum , in aqua cupri
fuerit,
Cap. I.
LIB.Xl. DE
ALCHYMIA
SOPHISTICA.
307
fuerit, cognofces;
&hocpa(ftopoterisfaci- tationem, fed folummodo immutationem,
lereperire,
qualecunque
tandem metdlum
fuerit, quantum auri, & argenti in fe contineat.
Qu2 experientijE
non monftrant tranfmu-
five unius ab altero feparationem
, uti in
praecedentibus variis exemplis oftendi-
mus.
H
C A P U T II.
De licito^ Vel iiHcito Chymicomm Jurificio., quod per appofitionem Vocam
,
/iye quo
pars adpartmjidejl^ auro metallam quodhbet juncium ^illud multiplicet.
CapAl.
"T^^Otandumprimb.y^araw purum,
0-
J
^^ hryzum,^ naturale,communi Chry-
furgorum fententia
,
gradum illum
bonitatis obtinere, quam periti artis vocant
miH"raii"um
^'^ carattarum. Eft autem carattj ^ondQiis
vaicr. genus tribus granis , & confequenter 24
ca-
ratts, 72 granis conftans- Granum Grsecis
<n&'c/(oi', minimum ponderum eft, quorum
fexaginta unam drachmam conftituunt.
Obolus pendet grana decem
,
feu fcrupuli di-
midium. Scrupulus pendet obolos duos, feu
grana 2c.Z>rac/;wapendetgrana (Jo,feufcru-
pulos tres , & eft i unciae. Uncia duodeci-
mam partem librae conftituit , & conftat
cftodrachmis. Ii^/-<? , feu AiVg^ duplex eft,
Civilis&Medicinalis: haecii, illai<5 un-
cias pendet. Marca continet uncias o61:o
,
feu fedecim lotones
, & his utuntur Aurifi-
ces. Hifce praemiffisjam opus aggrediamur.
eptimtm
Dicimusitaque, Artem Alchymiftarum
gu$dnam ? fubinde licitam efTe^dummodo aurum quod
producit, 2 2 carattis non inferius fit. Eftque
duplex ; Monetaria,quam & Collybifticam
& vulgo Legam vocant ; altera Alchymica
dicitur, quac per additionem , ut vocant , al-
terius metalli ad aurum vel argentum fa-
ftam,aurummultiplicat. Utraquelicitaeft,
fiintraterminosfuos conftiterit. Moneta-
ria pro monetarum cufione
,
utplurimum
auro.velargentoadditaliudmetalli genus,
uti aes, five cuprum, quam LegamMocznt;
qu2tamenuti diximus22 carattis non in-
ferior fit, ficuti & altera Alchymica
,
quam-
vishaecinufummonetarium non facile af
fumipoffit, fedinutenfilia folummodb, &
aurea;, argenteaeque fupelleftilis appara-
tum. Monetaria tamen pro libitu Principis,
quacunque lega pecuniam cufam parvam in
proprioquidemprincipatu,nontamenextra
eum diftrahere poteft. Sedcum haec vulgo
nota fint , iis non immorabimur, fed hoc lo-
cq^folum modo examinabimus Akhymicam
artem, ut rum addit/one aliorum metallorum,
mineraliumque verum & purum aurum,
utrum miftum taintiim producipojfn
.^ Quodut
majori cum methodofiat, primononnulla
fupponendafunt.
omne me- Supponitur primb,<' ejfe ullum metallum,
tnUumaii-
autminerale, cuinon altquidauri , arqentive
&argmti
admtxtum lit, m uno quidem plus, inalio
ontinet,
minus: quod tum primum infallibile fmi-
crofcopii experimentum docuit. In mine-
ralibusenim,metaIlifquefiveperfeAis,five
imperfe(S:is in pollinem contritis , moxubi
TOM.II.
fmicrofcopio applicato difpeximus,
femper
nonnulla auri
, argentiquegranadeprehen-
dimus; quemadmodumnosinauro, argen-
toque nonnulla ex aliis metallis imperfe-
discommixtainvenimus; ut proinde inde
cognorim
,
nullum tam efle perjelum metal-
lum.
,
quod non caterorum quoque mifcellam
quandam adjundum habeat, quae quidem mi-
fcella inde originem fuamtraxiuevidetur,
quodin minerisauro, vel argentorefertis,
femper heterogeneas, five mineralium , five
imperfe^ftorum metallorum glebas adjun-
ftas reperias
,
quemadmodum iupra in Se-
lione de Metallurgia fufe oftendimus ; unde
fit, ut alterutra diverfarum glebarum,quam-
visvixnifi oculisarmatis perceptibili com-
mixtione metalla coalefcant.
Secundb. Idem in diverfis falium , five
vitrioium
fuccorum fpeciebus
,
praefertim vitriolocon
'^"^ii
""^^
creto, five in liquorem foluto reperimus:?a/
Cum enimaqua vitrioliex pyritis minera,^'**"'
quam tranfit , continuo minima quaedam
tum pyritis, tum ei commixti auri corpufcu-
la abradat , hinc accidit
,
quod eam , dum
corifufe, & fparfim per aquamfineunione
diftipantur, mox alio metallo ei jundo prae-
fertim fympathico,id confluxu quodam ma-
gnetico appetant, & ab eoattratflaunian-
tur, quae tum primum manifefta fiunt,ubi fi-
ve cupelliE , five caemento commifla fuerint.
Tertib.hocideminAntimonio,Marcha- Antimo-
fitis,Magnefia, Tutiis, Cadmiis, Arfenico,"^"^'^f'-
Auripigmento, Ochra , fimilibufque
videteaurumte-
eft, quaefemper nonnihil auri , five argenti"^^-
admixtum habere, is folus negaverit, qui
ejus rei Smicrofcopii ufu experimentum
non fumpferit ; unde mirum non eft , vehe-
menter Alchymiftas decipi , dum in aurum
id fe tranfmutafl^e putant
,
quod primb iis
1
inextiterat
,
qus in jequentibus amplius de-
Iducemus.
'
Sed experimentis jam noftram dotflri-
Inam confirmemus. Aecidit in noftro col-
llegii Romani Pharmacopolio, ut dum in
jcrucibulotartarumignereverberii calcina-
lremus,eacaIcinatione pera(Sa infundo cru-
cibuli aureum gtobulum
,
pifi magnitudine re-
periremus : de quo mOx variaeprjefentiuni
natx controverfiae, nonnuliis extartaro id
extra(S:um opinantibus
;
quibufdam ex aliis
tartaro admiftis rebus defluxifl"e fentienti-
bus. Ego quoderat, fufpicatus, aurum
ex^nrumin
crucibuli materia , vehementia ienis co\\\-'l[^
'"f"'
quatumfuifleaflerebam: Annuitmes
opi-cruc.buk
Qj
2 nioni^'"*''>"^-
3o8
M U N D I S U B
Seii.lll. nioni
Exce[lentiffmvisyordanus,Y)u\ Brac-
cianenfis
Chymiae peritiflimus tum forte
prsfens,
qui & afTeveravit, hujufmodi cruci-
hulum
fieri folere Baflanellae ex terra qua-
dam
aureis ramentis perfoscunda
,
quae cru-
cibulis
infenfibiliter mifta ,
deinde vehe-
T E R R A N E I
Arcanum I. Chymicum.
Quo ex una Argenti puriffmi uncia, auri dra-
chmaeducipoteft.
f^ Ommunicatum mihi fuit hoc Secre-
^'
tum a Jacoho de Nigroponte infigni la-
trochymico , feque faepe faepius rei verita-
Exper.
mentioriiene follicitata, liquefaftaque in
"-->' -4"-
-F- -K^-
^ %
"
, ?
'
.1 . ^
.,
,.
tem experimento comperilleatteftatuselt
forma olobulorum mercuni m crucibuli
c^. _ _
.^
,.. : . , ^ . . forma globulorum mercuri
fundo collefta reperiatur; idemque conti-
gifl^e aliis tum aurifabris ,
tum pharmaco
Sic autem proceditur : Accipe Lunae. Cupellata Exferi-
unciam unam , deinde plumhi purificatiuncias'
o
^ V V
j .
,.,.\qu2nque, qute lua mui m aquam communem
poeis. Tartaro vero , eo quod ex veeetabiii
(
^ ; .^- .
i ^ n
r
. .
y' ^,
^
f
{Qranulattm proiiciantur : hoc peratlo , acctpe
natura orismem
fuamtrahat.aurum , five 7. , .. r
J. '^
c . *
t)
. . .. . ^ i-Linnabrii mineralisunctamuHam ,jiveantimo-
Deceptia
fenfuum.
quodcunque aliud metallum inefle non pof-
fe: Globulus deinde trium fereunciarum,
cupellae commiflus ,
dedit unam auri un
ciam , duas vero argenti
,
quod una aureis
iftisramentis commiftumerat.
Ex quo luculenter patet, quam facile hal-
lucinentur Akhymiftas, fifubindepoftva-
riam ingredientium in aliquam compofi-
tionem, mifcellam ,auri quidpiam, autar-
genti repererint ; undenam enim id proflu-
xit, ex demonftrato experimento patet. Pa-
ri modo decipiuntur ii
,
qui fubinde
,
dum
herhas nonnuUas incineresadfalemextra-
hendumredigunt, aurum reperiunt ; &au-
divi id faepius in Hungaria juxta a;urifodinas
accidere; Rationem hujushancdamus,quod
fpiritus auriferi in radices , ac reliquam her-
barum fubftantiam delati, ibidemambien-
tis aeris frigiditate , & humiditate planta-
rumcoagulentur, &fpiritibusidentidem af-
fluentibus, tandem in corpus quoddam ex-
urgant, quod deindeinvafisigne candefa-
ftifundoliquefadum reperiatur, Quo ex-
perimento imperiti rerum naturalium fibi
prorfus perfuaferunt , nonnuUas plantas
Vim habere mirificam , metalla in aurum
perfedlumtranfmutandi. Sedquoniam haec
in pracedentihus confutata funt , iis non im-
morabimur.
Reftat itaque , ut jam varios Chryfopceiae
modos, operationes, & magifteriapropona-
mus
,
queis nonnuUi Alchymici/)er additio-
nem quorumcunque tandem mineralium,
impofito prius auro , & argento
, ^ugmen-
tum fe dare pofl"e dicunt. Eftque hic modus
verus , &licitus quoque , dummodo a Magi-
ftratuper peritos Aurifabros, & Chryfurgos
fuum & pondus, & qualitates obtinere o-
ftendatur. ^gofanc Lullum ,/1rnoldum, Ru-
Rupeciffa.
pecijjam aliofque fupra enarratos Chryfo-
poeias Auftores, non alio,quam fequentibus
modis aurum fuum, fi tamen quandoque
verum aurum eos fecifl^e comprobari poffit,
confecifl^ mihi perfuadeo. Qui vero putant,
non hoc eos modo , fed per Lapidem Philo-
fophorum confeciflTe, audacius aflerunt ; ut
lisdecidatur
,
qua arte illiaurum obryzum
purum, &naturale fecerint,quo fuco tindu-
ram auri ininfinitum multiplicativam pras-
paraverint, aperiam.
Lullusi
Arnold
nii unciam unam, qua contrita inpulverem,una-
'
que commixta
,
flratum fupraftratum
in cruci-
hulo cum diilis granis
, ^
pulvere : ita ut pri~
mum
, ^ultimum locuminfiratificationepulve-
res ohtineant : deinde quam exaBiJfime crucihu-
lum luto fapientiafigillatum ponatur
feorfim,
ufque dum exiccetur, exiccatum ad ignemper
quinque circiter horas
;
primb quidem igni lento,
^poftea forti follicitandum ponatur. Tandem
ah igne remotum , uhi refrigeratum fuerit , in
aperti crucihuli jundo materiam reperies panis
inftar
,
qua cupella commiffa
dahit aurum pu-
rumputum,
quafitum.
Hoc eft experimentum
facflum a Jacoho Nigropontano
;
qui tamen
expreflfe dicit , nuUum inde emolumentum
percipipofl^e; fedidfolummihife commu-
nicare fecretum experimentum, quo quid
Natura pollit, quid non poflit:, oftenderetur.
Certequi fuppofitiones noftras paulbante
propofitas bene intellexerit , is ingenue fa-
teri cogetur, iftiufinodi aurum non per
tranfmutationem quandam , fed vel per fe-
parationemauriab argento, velcinnabrio,
aut antimonio,vel ab omnibus fimul,quibus
primb inexiftebat, fadlam, prodiifle.
A R c A N u M II. Chymicum.
Quo Hydrargyrum inoptimum argentum con-
verti dicitur.
T^Uithocarcanum amagnoquodam Prin-
"-
cipe.cujus nomenconfult6reticeo,mihi
communicatum
,
qui &fummo fuoemolu-
mento arcani veritatem fe comperiflle fafllis
eft. Sicautemproceditur : Quatuoradhu-
jus arcani complementum neceflaria funt.
Primo vaschymicum cum lutofapientiae ; Se-
cundo TigiLlum cupreum ; Tertio Locus una
cumlampadeasbeftinoellychnioinftrufta;
Quarto ingredientia
,
quae funt argentum , a-
qua fortis, mercurius, & oleum Vitrioli.
Accipe itaque primo pro vafe Chymico vas
vitreum, inftar cylindri tantje latitudinis,ut
manu id facile penetrare queas, ejus capaci-
tatis
,
qux mediam aquae , aut vini menfu-
ram facile admittat; Figuram ejus expref-
fam vide in fchemate. A. Secundb, intra hoc
vas immittes optimas aquafortis uncias o6to
,
&optimipriusCupellatifl/-^e/i, minutim-
c^eVimzx.1 unciastres
,
quaefimul commixta
intra horae quadrantem in aquam refolven-
tur. Hoc perado, aquae huic appones argenti
"vivi, probe prius a fscibus purgati libram
unam:
ado vas
vitreumlutofapientisprobeclau-
LlB.Xl. DE
ALCHYMIA
SOPHISTICA.
309
Cap.Il
unam; modus purgandi mercurii eft per
exirepoflit.atqueignisaerenecefTariofrui;
f
"^':!!'!!-.

1
^^^].^^]
'>
^^
^H^"'
V^"^-
&
hujufmodi complexum ponatur intra ca-
meram quam ftufam ficcamvocant.fivein
loco tepido calore imbuto. Deindepones
tigillum una cum vitreo fuo vafe oblutato
fupra lampadem, eainduftria, ut flamma
fundum tigilli non immediateferiat, fed ab
eotranfverfidigitifpatioremota
fir; atque
hocpaftorelinquas i^dierum fpatio infua
digeftione: quibus elapfis vas aperies, eique
odlo uncias oleiex vitrtolo confefti
, &de-
nuo claufo per lutum vafe, lampadi, uti
prius
, fuperimpone ; & prieteritis aliis
14
diebus vas denuo aperies
, & in fundo vafis
reperies unam Ithram argenti\xs.\x{\xvcs. auri-
fabrorum
,
quod tamen cupellamadhucde-
fiderat. Treslibrae partes in tuum uftim, lu-
crumque exemptas fepone , at quartam li-
brs partem denub van chymico reftitues
:
Cui tantum mercurii fuperaddes
,
quantum
una quarta argenti pars pendet;
atqueun^l
duas unciasaqus fortisoptimae
, & totidem
Uncias olei vitriolici . ita ut argento vivo
impofitaE resfuperemineantadmediam
va-
fis partem ; tantum enim ex tota materia
illud impleri debet, nonultra
; deindede-
nuo vas oblutatum lampadi
dommittatur,
ad 1
4
ufque dies
,
quibus elapfis aperto vafe
invenies, utiprius unam argettti Ithram;
a
quatribus partibusin tuum lucrum fepara-
tis, quartam intravasrelinque, tantumque
iterum argenti vivi fuperaffiindes,
quan-
tum ilibrxpendet, unajundisduabusun-
ciis aquae fortis, &duabus olei vitriolici
, uti
fupra, claufumque vas.-oblutatumque
de-
nuo lampadi committas, & elapfis
i^die-
bus idem reperies, ideft, unam lihramar-
ExpLicATio Fabrice.
A Vm vitrmm mAteria C rtfertum,
B Operculum vaji A collHtdtttm,
G H Tigillum arem refertam.
L) LampM oteo olivarnm referta.
E EMjchnmmjHbereii alii inflruBum.
F Flamma Lampadu.
LL. L Spiracula fuhjetjuentfs loculamenti.
VX
I
K Loculamentum intra quod vas A vitreum
colUcatur.
VXMNOP Abacus cui loculamentumfuperponi-\genti,2i<{\x2i
(abftraftisin tuumufum
,unam
tur; inmedio RS pertujum ,
ut fiamma
fundum vafis G H prope attingere queat.
TY Tripes fupra quem lampas ponatur,
Tata fabrica deinde ciaudatur.
zutumfa-^es:
fitaiutem lutuw fapientiiBQX farinatri-
quTMfat.
^^^^' calceviva, &argiIIaanaticecommix-
ta, & albugine ovi fubadla. Poftea accipe ti-
gillum cupreum fub forma pelvis latitudinis
fpithamje, altitudinis tranfverfaepalmz ma-
nus: quod aren^ candidi munitum,ad dimi-
dium ufq; altitudinis vafis adimplebis. Hu-
relinque vafi,cui denuo tantum argenti vivi
una cum duabus aquae fortis, & olei vitrioli-
ci unciis adjundis, vasclaufum denuo lam-
padi fuperimpones ; & hoc pafto eodem
femper in multos annos continuato
procef-
fu, argentum mirum in modum , uti putant,
augmentarepoteris. Obfervatamen.
fingu-
lisdiebus lampadem repleri debereoleo,
ne
oleo confumpto flamma asquo remotius a
fundo tigilli recedat;ellychnium
emundio-
ne non indiget, cum inconfumptibilis
a-
juspeIvis,arenajvasvitreumjamoblutatum fbeftifiliscontortumfit : nequeintereft,
fi
impones ei induftria
,
ut tranfverfi digiti ultra i
+
diesvasinfuadigeftionerelinquas,
diftantia a fundo vafis intraarenam elon-icumqubineamoraturlongius,
ebmateria
getur, minime vero fundum tangat. Hociperfeftius digeratur, argentumque
purius
quoqueperaflo,accipeIampadem,veIquod-| evadat. Qiiiveroplurahujufmodichymica
libet aliud vas ex quacunque materia operi vafainoperisexecutionemafilimpferint.iis
exequendo opportunum oleoolivarum re- quoque majorargenti visinlucrum
cedet:
fertum
,
intra quod ellychnium asbeftinum majori vero vafi , &materia^ , major
quanti-
innatetfubereisaIisfuffultum;quodaccen- tas, & ellychnia plura correfpondere
de-
fumtantum detluminis, quantumjcandela bent. Atque hoc eft chymicum
arrificium,
quo quempiam toro vitae tempore
commode
viverepolle aitis, quiidmihi communica-
vit. Jam vero, an ifiiufmedi argentutn vere,
^
proprie argentum fit , &quadecaufatantum
incrementum capiat,
examinandum,reftar.
Qd 3
In
ex ceradomeftica,& mediocris craflitiei da
refolet. Hanc lampadem imponesintraa-
liudquoddamreceptaculum undique clau-
fum,fupratamen,& elateribusquaedamfo-
ramina habeat , utper eafumus, & fuligo
310
MUND! SUBTERRANEI
Sea.lll.
'Exnmen
proceJjM.
\n hoc
itaque tres uncia argenti puriin-lfublimatum junges
, fuperaffufo quinque
Arcin.
grediuntur ; ofto uncis aqus fortis ; argenti ' unciarum pulvere , omnia fimul per retor-
Chymic.
vivi libra una , oleijitrioli unciae ofto
,
quae
j
tam ufque iri oleaceum liquorem tribus vi-
junfta fimul, dant 21 unc ideft, duaslibras:cibusdillilla,afqueintuspr2cipitatum
ma-
exceptis
3
unciis, aquibus fubtrads
3
unciae nebit, quod minutim conteres , cui adjunge
fequentis floris unciasquatuor; Sic autem
fit hujufmodi fluor : Accipe albi Tartari
unciam unam
,
falisnitri
3. Boracisduas;
Salis ammoniaci
f
Vitri Venetici
j
unc.
omniafimulcontriraminutim ; de hoc in-
argentipuri, remanentoftouncis
, aperto
autem vafe extrahisinde unam libram ar-
genti. Queeritur , unde &quomodo7 uncias
argenti ipfi accreverint? Refpondeo, cum
argento vivo puro puto
,
uti & aquis for
tibus, aut vitriolo argentum aftu non inexi- [-quam quatuor uncias prsecedenti prscipita-
ftat, nifiminims illseparticulae, fivecorpu
fcula argenti fingulis priusa Natura com
tojunges,pof]taqueinmundotigillo , coo-
pertoque igni expones adunam horam , &
mixta fuerint, uti exfecundafuppofitione habebisregulum.quemminutimcontritum
patet: quaefemimenflruo fpatioignemace- caementa, quod fit eo qui fequitur modo
:
rata, &circulata tandem exiguo illitrium Accipe e fcobechalybisq.f duasunciasful-
unciarum argenteae portiunculs fympathi-
1
phuris prius calcinati , antimonii uncias
coconfluxu cohaErefcunt,arqueadeounamjquatuor , igne forti fufioni committantur,
argenti mafTam 12 unciarum conficiunt:lunacirciterhori;deindeaccipeexhoccon-
quia tamen fola illa corpufcula pauciora,'tritoduasuncias,unamunciamaerisviridis.
quam ut feptem unciarum corpus argen
teum conflituant, videri poffmt; neceffe efl,
falina quoque corpufcula
,
quae tum in mer-
curio, tum aquis fortibus,& vitriolo fparfim
continebantur , argenteae maflje una couni
five sruginis , unam unciam cinnabaris , u-
nam unciam falis ammoniaci
,
galamins
4
uncias : quae tamen prius communi fale
aequi ponderis calcinata denuo folvas,& tri-
busvicibusaceto forti incoftarelinquas ad
ta|, in i2unciarum argenti maflam excre-jexiccandum.hocpulvereregulumfuprare-
verint. Quod nifi dicamus, fruftra totum jlidum caementabis
,
quo perafto habebis,
mercurium , aquam fortem , &vitriolumin Iqucdpropofitum fuitd^/-i!<>w,omneexamen
argentum tranfmutatum fuiffe dicemus
Cum fieri non poffit, ut id, quod ex fe, &fua
natura aftu, & effentialiter non habet , hoc
tamen dare poflit. Reftat itaque , totamje-
ftem
unciarum argenteam mafTamexfolis
iisargenteis corpufculis, didlis ingredien-
tibus commixtis , una cum falinis corpufcu-
lis iis inexiftentibus conflitutam fuiffe ; &
clarepatetexundecim unciis liquoris, aut
fcoriae pofl operationem peraftam fuper-
fluae
;
qu minime rellitiffent, fi per tranf-
mutationem coaluifTent : cum per hanc to-
fuflinens
;
utique paulb plus auri
,
quam
quod, diftas ob caufas , impofueras.
Sequuntur Arcana
,
quam Confirmationem
vocant
, ^ eft
[ulphurfixum Lunam in
Solem tingens
.
C Upponam hoc loco nonnulla Arcana
*^
Chymica, quae ex abditis &variis figura-
rum emblematumque involucris , ex myfli-
catum Arabum , tum fequacium I^i omci-
nadeprompta erui , exquibus/^//imvete-
rum Philofophorum. nil aliud
,
quam quod hic
tum!in totum converti,ut vera tranfmutatio
;
ponimus , fuifle patebit : Dici enim vixpo-
dicipoflit, debeat. Qusritur itaque, utrum tQH, quantum fallaces ad afFeciatam Lapi-
argentum lioc pafto comparatum
, z^eraw I dis ftrufturam convincendam faciantfigu-
argentumdicipoffit? Refpondeo ,quodita, !rx emblematicae
;
quantum allegorica ver-
etfi id cupellae commiflum multo minori co
piaobheterogenearum parrium commixta-
rum feparationem, prodeat. Unde quoque
patet, negotium minime fuccedere, fi diftis
ingredientibus nulla corpufcula argentea
inextiterint , vel pro majori minorive eo-
rum commixtione plus, minufve argenti
emergat. Addo, vixexhacpragmatiatan-
tum argenti prodire, ut fumptusimpenfos
reftituat.
A R C A N u M III.
Quopars cumpartejuntla aurumprodit.
A Ccipe unam unciam argenti puri
,
quod
"^
albo fulphure prius purgatum fit, &duas
unciasdrilaminatifimulliquefiant:deinde
accipe2iuncias,ftratificenturfimul inter-
reo, vel ferreo vafe, & calcinentur in arden-
ti arena
,
quod calcinatum eft , in pulverem
redigatur, cui aequalis ponderis
mercurium
borum, nominumque intricatio , dum pleri-
que non plebeji tantum ,
fed & fapientes
protinus ad id, quodvelipfisadmirandum,
vel ad fummam beatitudinem confequen-
damproficuum efFepoteft
,
pleno quafi im-
petu ruant, nulla rerum habita confideratio-
ne, fine ulla adhibita rationisftaterainil-
ludvelutivertigineagitati exanxia aurifa-
me rabidi prolabantur
;
Quod vel inde pa-
tet, quod nonnuUi exPd'r<3fi?///afreclis, uti
myfterium illud fub acroftichide conten-
tum, de quofupra mentionem fecimus, non
tantummodo venerati fint,fed & variis figu-
ris emblematicis , & fymbolicis adornave-
rint, utopusmagnum.quodconficereigno-
rant, arcanis faltem fymbolis&fucatano-
minumdifpofitione,idfummumquippiam
& inauditum fe proferre oftentarent. Sed
quia res ad vanitatem Alchymiftarum de-
monftrandam , digna eft
,
hic Emblemata
fupponam.
.
Ex
Cap.
II.
Sol
\ir
haudat
miefe.
fhiam
VAbentes
yolunta-
tttn
"ReBam
Fiet
Jnde
'K.enophen-
tU
yerum
Manda-
tum.
LIB.XI. DE ALCHYMIA SOPHISTICA.
311
tellexifTe. Secmda Figura habet tres circu-
los cum trigono cruciato & infcripto, in pri-
mis duobus circulis eadem verba
,
qux in
prima Figura, ne myfteriumlatens, & le-
gentibus, arcanumque admirantibus ftatim
pateret : Initiales enim vocum literae id,
quodpriusnotantSULPHUR FiXLiM,quod
Ex Chymicis Manufcriptis fraus
extrada.
^iet \nde "Kenophontis Yerut 'M.andatum.
JEc funt mira illa arcana
,
quae fub ridi-
culis Figuris & emblematicis fatui ci-
H
niflones mundo exhibent.quarum interpre-
j
nota quoque Chymica ^ demonftrat.Verba
tationem jam apponemus, neOe////'/weo- vero intertiocirculopofitaeademfunt,qucB
rum dolus, & fallacia fubterfugiiTe videa-'in prima Figura circa trigonum defcripta
tur
; magno enim femper conatu in iftius- ' fcilicet, Lege omnes Sophos ergofu tuos
;
queis
modieruendisincubuimus. In;)riwa//grdjverbisftupideconftru<R:is indicant, omnes
circulus ambit trigonum cruceinfignitum, Sophos, feu Philofophosperfulphurfixum
cui & 5 figurae includuntur; in circuloha- primam lapidis materiam intellexifTe. Ter-
bentur hsEc verba : Si?/aV(?/'<2LW;j/P/;//<>-]/i^/i^'"'3ftupidicujufdamAlchymiftxfuit,
fophiam }r{abetites Yoluntatem KeBam ;
iat qui verba myfteriofa ex Paracelfo extrafta
Inde yienophontis Yberatio yiira : Si ex hifce
nominibus initiales vocum literas in unum
coegeris, prodibit Sulphur Fixum. quod
& trigonum una cum annexa cruce , nota
^
in hanc figuram tranftulit , circuio ambien-
te trigonum. In circulo habentur hscver-
ba : \ifitetis \nferiora Terra Ketiifcando I-
venietis
,
&in altero femicirculo : Occultum
Sulphurisapud Chymicosufitata fignificat;
\-,apidem
, Yeram^bfledicinam^qu^itum vocum
ubiapertepatet, Alchymiftamdum/j/dpro iinitiales literae Vitriolum indicant , &:
falaponit , linguam Latinamnequidem in-
i
fub figura hsc verba ponuntur
:
%r (?x Chymcts
^ami/crytis
'Fraus detscu
FiS.n
Vifttabis
Jnferiora
Terra
ReHifican-
de
h>veniitis
Oecultnm
hapidem
Veram
yitdicinam
Viet Inde "Kenophontis Yerum Mandatum.
Quorum initiales liters dant FlXUM. Sub
hac itaque figura Lapidis raateriam indi-
cant Vitriolum Hxum.
Habetis hic
,
quotquot Alchymiaj dediti
eftis,Suiphur fixum,& Vitriolum fixum.ve-
rum utique iapidem , non philofophorum,
fed fofforum proprium
,
quem ubique facile^"*
reperiatis; &quid tandem? hoc enim
jam^enopho!}
cognito, tantum fcio, quantum prius : noffe
'
enim cuperem.quisufus tam myfteriofi
La-M^X.
pidis
;
quid, rogo, cum taii Lapide, Sulphu-
tnm.
re , &Vitriolo fixo faciemus ? anne aurum
inde educemus ? tancum fane puto extrahi
poffe.
312
MUNDI SUBTERRANEI
tjngit ad i8 grad. Hanc aquamrefervaad
ufum poft exponendum, & aperitis vocatur
aqua ad 1 8 graduativa.
.y^^.III.
pofTe
,
quantum
ex carbonariis culinae qui-
fquiliis.
Annon hoceft contradicereomni-
busprifcisphilofophis,quiprimamLapidis
materiam
non Sulphur, non Vitriolum, aut
Arlenicum,fedMercuriumunanimiconfen-
fupofuerunt. imoexprefleomnefivemine-
rale, five metallum ab operatione lapidis
profcripferuttt,his verbis: Metallum
,
quod
Processus II.
Solutionisfulphuris fixi
advolatilitatem.
C Ecunda figura fignificatprocefTumfolu- ?/< H-
tionisfulphurisfixiadvolatilitatem. Et
opus nojirummgredttur, noneftaurum, ^<''-
iquemadmodum ineainitialesvocum literac
gentum vulgt, non ahudimperfe^lum metallum,
f*i,ul coile^cx/ulphur^xum, jndicant, ita fi-
aut minerale quodcunque Jedproprtum phtlojo-
^^^^^
^^^ ^^^,^
Chymica
A
i medio pofita
arcani.
phis. Hoc padlo Paraceljus arcanum lapidis
extra omnesmineralium limitescollocat;
cum tamen in proceffu nulla aliare nifi me
tallicis, mineralibufque utatur. Egoverb
intentionem eorum penitius concipiens
caufam video, quarerccretum hifce fche-
matis obvelandum cenfuerint : Legerant ii
procefTum ad aurum graduandum
,
quem
aum non intelligerent, faltem nequidpiam
nefcire viderentur , illum infulfis hujufmo-
di emblematis abdidere. Sed ne nihil hic
intaftumreliquifTevidear, apponam totius
rei procefTum juxta intentionem veterum,
cum emolunientb^ quodam , non tanto ta-
men
,
^uaiitum Alcliy^miftae fibi imaginan-
tur ; unde non tam lucri eaufa
,
quam expe-
rimenti
,
quod fane pulchrum ^ll , clareex-
ponendumduxi.
fulphur, per circulum veronotaetrigoni in-
fcriptum,aliudnonfignificant, nififulphu-
rts/ixt tti commutattonem
,
quod &in figura
prima &^ conjunftioindicat. Sedjam
procefTum, quem ipfifubticuerunt, autne-
fcierunt, nos in apertam lucem fincere edu-
cemus; Hac verbratione fulphurisfixi fo-
lutioad volatilitatem prseparatur.
Accipe aurt femiunciam, five unum loto-
Tnparati
nem,quodin pulverem limatum igni leni
^^"!\^^^t"td,
horis imponatur; deinde accipe tres fe-Waf/-
miuncias, feu 4 drachmas tartari ad albedi-
'^*
Werncalcinati, femiunciamTalis, &4loto-
nes falis ammoniaci , fimul omnia mifce,
ex hoG mixto cape ad unartl femiunciam,
tres quintas unius uncis auri,
(
Nota hene,
nos per quintas partes , drachmas intellige-
Notaprimb, per cow/mij/itfwfi^whocloco re,&perlot6n:esfemiuncias)conterefimuI
aChymicisniliilaliudinteiiigi, quamtirij- unacum fupradid:a materia impofita hu-
^uram quandam
,
quod idem ac fulphut mili alembiGO ,
cui fuperafFundes aquam
lixum , quae tmftura totius operis comple fortifTimam , & alembico pofito ih bal-
mentuni merito , ut ipfi fentiunt , dicitur ; neo A^ari/e diftilla fexies
, & tribus vidbus
nam inftar fulrhinis omnia metalla pene-jultimiscumnova aqus regi appofitione;
trat, iifque convenientemcoloremdat; &|hoc enim pafto afcenfione hfiateriae pera-
quemadmodum totum magifterium confi-fta, eam lenKcalore expofitani relinques
ftit iti tribus hifce: poqdere,fixatione, & fpatio 24 horarum, fepara deinde a calce
colorequaspertriangulumcirculoinditum aquam fortiflimam, aadulcedinem ufque,
fignificantur : itaillaintramateriamintro- tandemexicca,&figeartenota, &habebis
duci debent, ut LunaSolimixtainaurum propofitum, cujus ufus fequitur.
immutetur, etiamfi verb pondus , & fixatio- 1 Accipe ex fupra dido ProcefTu primo ex-
nemobtineas,illatamencupelIaecommifla pofiti aqui argente^ ad 18 graduativa u-
fubfiftere non poteruntfine confirmaiione, num lotonem , feudimidium uncis, &tan-
five tinftura, quod Sulphur
Jixum vpcant : tundemauri prxparati , &tantundem ftan-
quomodb verb illa tinftura
, feu fulphurini, antimonii vero
4
drachmas
,
quae fimui
ftxum conficiatur, appbno. junda, &evaporata relinquunt corpus,ex
p

(,
g g g u 5 j
|quofumes2femiuncias,8f ^func.antimo-
- jniicrudi,quaEfufionicomn:\ittantur,quofa-
Conjjrmationiijeu tinaura ^tnQ convertentts.
^^ au^um in fe trahit tinaiiram ad 1 8 grad.
Luna confiftente, obtinebitque fulphurei
coloris fupremum gradum , optimo auro pa-
rem. Hanc pragmatiam quoqije apudz,/-
lum in fua clavicula, Sc Jjaacum HoIIandum
reperio, quamvis aliis verbis, fyn^bolicoque
verborum involucro teftam; eftqi^e ad men-
tem veterum f<ipientum ; hoc tantum exce-
pto, quod ingredientia inopushoc, addi-
tionem auri , &argenti vulgi , reliquorum-
que mineralium admittant
,
quam tamen
'I.
A Ccipeunam femiunciam fulphuris opri-
L, -^mi , & tres femiunciascrudi antimonii,
TroceJpM
TtnBurA
eonverteH- quae fufioni commifladabunt regulum colo-
'"
phonia refina fufum. Ex hoc accipe duas
femiuncias ,
five unam unciam cum dimi
dia , atque una ex &
^ , ex fingulis unam
femiunciam ,
quae tigillo commifTa fimul
fundantur,& deindequatriduum noftu,diu-
que in oUa optime oblutata intracalidam
arenam ad digeftionem exponantur , & hoc
pacto tres memoratae res non amplius ab fubdole negantveteres, ne aut fecretum.fi
invicemfeparjbuntur,&voIatiliafiuntjux- quodeft, pateat, aut ne fraudis convince-
tanaturam,&albedinemantimonii : atque.rentur.
hajc eft aquapenetrativa,&. vocatur aqua.quae
Mer
LIB.XT. DE ALCHYMIA SOPHISTJCA.
1 T O
tap.
II.
Alter per 11. confirmationis Procejfum.
CUme ? uncijB, fivelotonemLunas in 18
'^grad. exakats, uti in primo procefTu prx-
fcripfimus
, aurique prxparati in fecundo
procefTu, lotonem cum dimidio una cum
iotone i{ ftanni
,
ponantur omnia fimul in
tigilloterreo, & reguluminderelultantem
evaporare ftnas
-.
adde deinde infuper unam
PROCESSUSlV.
Quofulphurfixum per communefulphur ohvium
Lunam ohiter purgatam / Solem tingit.
QUme^unc. auri puri communi fulphure
^fulphurizati ufquedumfragilereddatur,
cScfulphur confumptum fit
;
Kecipe aurum
hoc prxparatum, & denuorecenti fulphure
flratificeturadfulphuriscombuftionem,
&
unciamftanni,&habebismateriam perre-
Ihocpaftofeptiesprocede.
Deindefumeau
gulumunitam : deinde exauroinSecundo
procefTuprxparato, & ex antimoniocrudo
accipe i|unc. ponanturin veficadefcenfo-
ria, diftillatione urgeas ufque ad reguli fub
limationem; huncdeinde pulvereexvete-
ribus calceorum foieis aduftoftratificabis,
&deindequartabisadfummum,uttermino
Chymicoutar; & habebis defiderarum au
rum ad iSgrad.tinftum. Hoc iterum bre
Vius perages. Sume uti fupraexfupraprs-
parata Luna 1 8 grad. exaltata , & ex auro
prjeparato, quibusjunges regulum 2; tanto
pondere, quantum Jpofitapendet; veficE
limulomniacommittantur,quofafto,huic
rum fulphurizatum
, contere illud fupra
marmor i n pollinem , &impofito ei in alem-
bicum fuperaffunde aquam regiam
, qua
abftrafta ufque ad oleitatem reammde illud
fupra aurum, additarecenti aquafortiffima,
feu regia
, &hoc tertib facies
;
quo perafto,
fuperafFufo illi fortiffimo fpiritu vini, expo-
natur leni calori, & hoc perafto fpiritus vini
ad fe attrahet omnes alios fpiritus
,
qui leni-
terfpiritu vini abftrahantur.&infundo
ma-
teriam liquidam reperies
,
quam bifariam
divides
,
primam partem incorpus coagu-
labis arte not-^, vocant prxcipitatum,
quem
in pollinem redaftum vitreo vafirepones.
mafFaj commifcebis bis tantum anrimonii|&
alreram dimidiam materis liquids par
crudi,quantummafrapendet,quamdeindeltem
ei afFundes, & iteruminunumcorpus
igne evaporare finas, quod reliquum eft, per
|
coagulari fmas, & habebis opus confumma
h
abftrahe, & habebis aurum ad 1 8 grad. uti
dicunt, exaltatum
;
quod tamen aliud aurum
noneftquam illud auri &rargentiquodim-
pofueras ;
ad fummum depuratione exal-
tatum
,
cujus tinAura & reliqua mineralia
ccmmixta, participenr.
Processus IIL
Quomodo veteres vi lapidis
, fivefulphurisfixi,
exaltarint aurum fuper
omnes gradus
auri mineralis ohryz.i.
tum. Hujuspulveris ope Lunam purgatam
csmentabis,
& habebis aurum qusfitum, ita
ut una pars hujus pulveris ad decem partes
Lunam purgatam in fufione , illas in aurum
tingant
;
quamvis femper in cupelis exami-
ne minusreperias
; &nonnihilfophifticum
oleat.
Processus V.
ConfirmjtionistinHurae,feuJulphurisfixiper
cameutum nohile
perficiendum.
CUme 2uncias auri puri, & ij unc.com-
'^muniscupri
,
quaefimul fufioni commit-
tantur, in corpus
;
& dum fluit materia acci-
additione
;
eftque tinftura qua Luna in pe^unc fulphuriscirciter,
quam paulatim
2<Jgrad. aurum convertitur, &omniaexa- jintra fufionem projicies
; hoc fafto exce-
minafuftinet, &ficproceditur : Sumeduas ptam matersam conterecumiunciaecinna-
unciasantimoniicrudi,
& Uunc.auri. U-barismineralis
minutim,deindecontritum
nam unciam cupri; exrecremento chalybis, ! impone vafi , eique fequens oleum fuperaf-
live ex limaturjeferrifcobe^unc.exquibus ifundebenecommixtum. Oleumficfit:
Ac-
fufis regulus exibit , deinde fume Bifmu- cipe vitri antimonii 2 uncias
; unam un-
H
IcproceflusfitperReguIumgraduatum,
in quo iatet fulphur fixum una cum fua
tlium, fiveplumbumcinereum, &antimo
nium crudum ; ex utroquetresuncias, & in-
fuper
3
uncias plumbi communis; ex quo fu
foexibitaliusregulus. Hocperafto, accipe
ciam falifnitriprobepurgati
; liaec contrita
in poliinem humili vafe.sn cinere caiida ex-
ponantur,vafechartaobftrufto,
in fufione
relinquantur non nimis iongo tempore,quo
ex fupraadduftoProcefluprimoprxparataj perado frigefafts materis
fuperaffunde
&in r8grad.exaltataLuna,^unciam,quam[ iortiliimumexvinoacetum,ufquedumma-
tigilio committe, cui junges ex regulo gra- teriam cooperiat , & deinde per alembicum
duato pauloantepraeparatofuncijepartem; I
acetumabflrahe, &
hocquatuorvicibusre-
atque exregulo cinerei plumbi , feu Bifmu-
!
petes, & quinta vice fortius , ufque dum ni-
thico
^
unc. fepties in retorta abftrahe, & hiiampiiusexacerofuperfit;
quodfequitur
habebisadditionemdriexreguiocum})adj oieum fanguinis inftar ruberrimum eft; a
2(J grad. exaltati, aurum omneexamen fu-
j
quo pliiegmaaceti
abftra^tum dabitoieum
ftinens , optimum , & uti dicunt. auro obry- requifitum : hoc oieum fuperafFunde fupra-
2:0 excellentius. quoddefummadepuratio-
diftopuiveri in vafe recondito
, cumdifto
ne didum veiim. puivere bene commifce . ufque dum pauia-
tim coaguletur ; deinde iterum diftoaffufo
TOM. IL
1
Rr
f
3'4
M U N D I S U
B
SeH.lll.
oleo, uti prius
cdaguletur ,
atquehancope-
rationem
tertio repetes , &habebis csmen-
tum
pra^paratum ad Lunam inaurumcon-
vertendum.
Haecfereeademinveniesapud
Paracelfum
Lih. de Gradationihus
,
quamvis
tot, tantifque obfcuritatibus involvit, ut vel
ipfe nefciat
,
quodafferit, autfaltem fifci-
T E R R A N E I
cina recipe unciamunam, & projice fupet
odo Saturni prsEparati
, & fietSaturnus ni-
ger
, & durus ut ferrum
; dequoitaduro&
nigro, projice unciam unam fuper uncias
o6toSaturni,&fitrubeus,dequorubeopro-
jiceunciam unam fuperodolibrasSaturni
pr3Eparati,& habebistf/-wperfe(R:um.
Laus
vir,invidiitaftusreticuifrevideatur,atque!Deo. Ita Mdigi^Qt Odomarm. Non ut egoodomarus.
hujufmodi tindluram wocaz tiK^uram Philo-
[ophorum ; ego vero eam non niC\fophifticam,
& metallurgicam afTero. Atque ex hifce
meisinterpretationibusluculenter mihiin-
notuit fallax Alchymiflarum ingenium,
qui ne artem magnam nefcivifTe videren-
tur , miris eam figuris obtexerunt , aut fi in-
genium iis ad emblemata excogitanda a-
prum defecerit ; faltem fleganographico ar-
tificio rem cooperire non defiflunt. Cum
puto tota fubftantia, fed tinftura
,
quae com-
mixta fimui csteramineralia inunam fub-
ftantiam imbuit.
Hoc eft arcanum , tot charafterum di ver-
fitate teftum , in quo tamen nihil efl
,
quod
tibi qusefitum emolumentum polliceatur
;
cum plumbum in aurum fine mercurio Phi-
lofophorumexauro, vel argento extrafto,
communi omnium philofophorum confen-
fu tranfmutarinequeat. Sedmercuriustali
ante plures annosVaticanam Bibliothecam i ratione praeparatus , &fuper quodvis metal-
luflrarem: fuit mihi a cuflodibus exhibitum lum projeftus, illudin id,quodefl,trans-
ingensarcanum
,
quodveramlapidisconfi- jmutare perhibetur : unde & hocarcanum
ciendi rationem continere arbitrabantur,
prorfusfophiflicumeft,utproindenulli in
cum tamen' exoticorum charafterum
,
qui- j ejus
iyx&ipwi
oleum, & operam perdere con-
bus id defcriptum erat, monftra, omnem de 1 fulam : vides ex hoc fuco
,
quam parum fm-
eo penetrandofpem ademifTent , ad me tum - cera fmt omnia illa arcana , feu potius rece-
temporis hieroglyphicis interpretandis de- jptje, uti vocarefolent,tot figurarum fymbo-
ditum ,recurrerunt ; ut fi fieri pofTet, figilli lis adornatse : tot occultis literarum notis
apertionem tentarem: promifimetentatu- jtedse. Ego fanehocteftaripofTum.menul-
rum. Et domum reverfus , charafteres pro-
1
lum lapidis arcanum fub hujufmodi Zy-
tinus arte mihiconfueta inalphabetumdi-jphris occultatum reperifle (quorum tamen
geffi
;
arcanum deteftumpofterodiecufto- jingentemcopiamafuaobfcuritatevindica-
dibus Bibliothecae monftravi
;
qui fane ma- i
tam , & arte mihi propria folutam , apud me
gis fubitaneam charafterum enodationem,
quam ipfam artem mirari videbantur. Ar
canum tale erat.
yircamm Philofophorum , ut ex Saturno
facioj aurum perfedum.
R
reperio) quod non vel ad fucum faciendum, f* aI-
vel ad vexationem ingeniorum adornatum
'h*"'!^-
r
. .

r rr n.
rttm.tnte^
tuerit , cu)us apertum lignum efle poteft,^eWr.
quod hujufmodi receptas , feu arcanapoft-''*''"'/*^/^'''
I
ea, vel in Lulli Clavicula, vel Paracelfiztf^xx-
luHui.
'doxis , vel etiam apud triviales fcriptores,
Ecipe libram femis Mercurii , &uncias , Portam
, Veckerum ,
Alexium
,
aliofque claris
veckerus,
'duas fulphuris eorundem : amalgama
verbisexhibitainvenerim. SicluditurOrbi^''
utrofque fimul, itautdealterutronilappa-^a
clanculariis hifce ciniflonibus. Sed jam
reat, fedremaneatpulvisniger
exhisduo-;ad Tertiae figurae quam Paracelfi efle dixi-
bus, quem recipe, & poneinphialaftrifti
mus,interpretationem,calamumconverta-
oris
, & ponefuperfornaculam,feufurnel-|mus.
Paracelfusiznh, uti jamfspediximus,Paraceli:
lumollaraediante cumcineribuscribratis,
unus inter caeteros, hujufmodi impoftori-
ut fcis,
&fac, quod cineres non afcendant ad
\
bus, merito fuo adnumerari poteft : cum dici
materiam,
& da inprincipioignem levem vixpofTit.quamillaarcana^quaEpriusvel eXj^
per odo dies, adjhoc utfpiritusnonafcen-|za///, yfro/'^/,vel//fltfa//o//<?(^/,autFa/(fa/i-ArnoM.
dant,
& fi quid afcenderit in illis ofto die- 1 i .0d//ii , aliorumquemanufcriptisdefum-^|;,H"H-^-
bus, reduccumillo,quod in fundovafisre-Jpferat, quam, inquam, mireafFe<ftataver-yj^^.'^^
'
manebit, frangendo vas fingulis odto die- borum obfcuritate.autaenigmaticisinvolu-
bus,poftprimammateriamfaftam,qu2erit[cris
, ne plagiarii criminis convinceretur,
texerit : &cumomniadicerevideatur, ni-
hil tamen adferat, quod mentem Le^lorum
non dubiam , ftupidam, & quidnam de arca-
no obvelato fentire, aut credere liceat, igna-
ramprorfus,ancipitemquerelinquat : eos
veroipfos, exquibus defumpferat , infuper
ignarosrerum, & falfariosdicerenonvere-
cundetur.
Sed adducamus verba intolerabili ja-
ftantia plena
,
quae in prsEfatione libelli
de tinflura phyficorum de fe profert. Hoc,
inquic
,
feculo Monarcbia cunHarum artium
Theo-
nigra,
& fic frangendovitrum
,
teremate-
riamtuam,&reponeinaliovitreovafe
, &
fic facias omni odtavo die
, donec videas
materiam tuam in colore cineris
;
tunc di-
minue cineres per unum digitum , ita quod
nonremaneatdecineribus
nifiper duosdi-
gitos,& fuperponeigni
, &tamdiu permit-
te, donec materia fit rubea ; & quando vide-
ris eam rubeam
, diminue iterum
de cineri-
busperdigjtum,&ficperconfequens,
quo-
ufquefitalbifTimautnix
, &quodpofteare-
vertaturincolorem
rubeum, de quamedi-
LIB.XI. DE ALCHYMIA
Cap.
1 1-
Tlieophrafto Paracelfo Philofo^hm
, &
Me
intolerabi-
^i^i^<^princtpim'thi
covtigit-.AdhocenimaDeo
/paraceifi (vcrius 3 Satana)yw ele^us
,
ut phanta-
prifam{M.
^as omnes excogitatorum
, ^falforum operum
putaticiorum,
^prafumptuoforum verhcrum
per
ipfum extinguerem
,
/wefnt Ariflotelis,
Galeni , Avicennas , Mefue , velcujujcunque
fuerint , etiam eis adharetitium. Non fufficit
ei praefumptioniaudaciam conjunxifTe, fed
&prophetam quoque de fua monarchia va-
ticinandoegifle reftabat, quodhifceverbis
itin.\}iit:Theorica,in(\\xit,namquemeaproccdens
ex luce Naturee nunquam lalefalari potefi
oh
fui confiantiam , nec immutari
, quinquagefimo
pofifefquimil/efmum o^tavo vivereprimumin-
cipietanno. Certecum jam quinque anni a
vaticiniitermino elapfi fmr, tantumabeft,
ut hucufque quicquam tanta fcientia di-
gnum prodierit , ut potius pfeudopropheta,
& impudentiilimus impoftor ab omnibus
paflim habitus, & apologeticis fcriptis de-
monftratus fit , ita ut ejus fcripta quoque a
Sacro-fanfta Romana Ecclefia, tanquam
impia,& Chriftifidelibusperniciofa ex Ca-
|aracem
talogo Librorum Orthodoxorum expunfta,
litl
^^'
'"
& prohibita fint ; de quo conqueri videtur
fequentibus verbis: Pra^lica, inquit,
fe-
quens tandem admirandis
, incredihilihufque
fignis
comprohahitur, ita ut mechanicis,
&
pleht
communi palam
fit
futurum,
^ipfi
penitusin-
telligent
,
quam contra
fophifiarum nugamenta,
conftatis,immotaquefiahzt Ars illa Paracelfica,
licet illa fophiftica Papiflicis
, ^ Im^erialihiu
privilegiis infuis ineptiis confirmetur,
^tuea-
tur. Concludiftandem. Hocarcano,iti(^niX.,
poftremumfeculum, utgratits dono , veriquefp^-
ritus illuftrahitur manifefte, compenfahitur*
que,fic
ut ah exordiomundi
fimikgermen in-
telleUus,^fapientia haudamplius
auditumfit.
Qui paulo ante vaticinii eventum fuum
fortiri idyS. afl^erebat, jam illum adulti-
mum leculum Antichrifti, vel utalibi lo-
quitur, ad adventum Elioi Artifiisprznun-
ciat.
Quis rogo tale unquam jaftantijE mon-
ftrum vidit, aur defimiliarrogantiaeBom-
bilione audivit? Sed ne tantarumineptia-
rum caufam decidamus
,
jam quid prsftite-
rit in hac arte dignum, videamus. Sic autem
in Libro intitulato Aurora philofophorum
dicit. Accepit is Vitriolum fixum proma-
teriaprimaphilofophorum,quod & in ter-
tia Figurademonftravithifceverbis : Fijita-
his Interiora terne reiificando invenies occul
Amgm
tia Para-
celfi Fro-
fheu.
SOPHISTICA.
315
privaridehet
, quafi
tamenprivetur,una id^
virihus
^
arcano carere necejfe
efi.
Habemus
arcanum , faciat jam cui libuerit , ex eo au-
rum quantumcunque libuerit: Ego fane hjec
non artis magns fpecimina , fed mera male
feriatorum hominum nugamenta judico :
Et nQParace/fo injuriam facere videar, hic
Magifterium.quolapidemfieripofl^eadau-
rum tingendum exiftimat, adducam , ut,'ex
ipfo quidfperandum fit, colligi poflit. Sic
autem procedit in
1
3 /ih. Aurone Pht/ofopho-
rum.
Primo Vitrio/um minera/e
,
quod multis
Proeefut
jam locis tanquam ad artem ineptum reje-
^^^'"^[^'^^J,''.
cerat
,
jam tamen veluti poenitentiS d\i^\is,fe3iont.
id in magifterium fuumafliimit, & uti id
multis vifcofis, lutofifque imperfeftionibus
obnoxium eft , ita quoque a fuis impuritati-
bus per faspe iteratam reftificationem libe-
rari debere, praefcribit , ufque dum viriditas
ejusmanifeftafiat, & neviror hicinpallo-
rem vertatur, non Soli exponendum , fed
calido hypocaufto confervandum prxcipit
probe contra pulverum injurias munitum.
Secundo. Aliquot menfium fpatio, vitro
poftmodum claufo digefiioni committat , u-
fque dum ivariis coloribus intercurrentibus
tandem fuprema rubedo appareat
,
quod
commune omnium philofophorum praece-
ptum eft
;
quac tamen uti nullam adhuc fixi-
tatem pollicetur , ita quoque amplius ab in-
quinamentispurgandum dicit aceto, donec
femotis faecibus ab omnibus impuritatibus
prorfus liberum fuerit, &abfolutum : atque
hancdicittinc^urasveram&optimamredli-
ficationem,dequao/(?aw,quodvocat, hene-
didum elicidebethacpragmatia.
Tertio. Ab hac tinfturavitroindita, a-
lembicoque fuperpofito , ne fpiritus exha-
iet, optimae notae luto oblitis commifluris,
fpiritus ignefuavi,Ientoque,putocinerum,
velarenarum
,
prolicienduseft, o/eum ohti-
nebis ,
omni balfamo dulcius, omni acri-
monia carens, & in fundo cucurbits terra
fubfidetcandidiflima,nitens , &nivisadin-
ftar refulgens, quam ferva a fuarubedine
jamfeparatam. Jamtandemfequitur illud,
cceleftis matrimoniiarcanum, quoanima,
& corpus , id eft tintiura , five o/eum henedi-
&3terrcandid2e jam purificatje fuperaf-
fufum, adeofeftringunt , utimpofterumab
invicem feparari nequeint. Atquehaeceft
terra iiia. fo/iata
,
quam phialx Vitreaeindi-
tam repones , eidemque fenfim oleum fuum
tum /apidem veram medicinam. Fiet inde Xe- affundes , & corpus animam fuam in mo-
nophontis verum mandatum
, cujus initiales, ! mentorecipietampledeturque. Matrimo-
utifupraoftendimus, IiteraeF///-/o/w/xwinioitaquecompIeto, reftatjam,qui
idfce-
exhibent : & per terram quidem intellexit
ipfum Vitriolum.perinterioraterraedulce-
dinem ejus, ac rubedinem: in occu/toenim,
inquit , vitrio/ifuhti/is , nohilis
,
^
purgatifii-
mus fuccus , acpurum o/eum /atet, cujusprote-
Hionis modus ca/cinatione , vei diftil/atione non
efi
aggrediendus
,
quia viriditate fua
minime
TOM.II.
cundum fieri poflit, explicandum.
Quarto. Hanc itaque terram foliatam,
oleo faturatam benedifto , intrafurnum ar-
canorum, videlicet Athanor, quadraginta
dierum fpatio circulandam expones.oleum-
que habebis abfolutiflfimum mirandae per-
feftionis : quo mercurius , &reliqua metal-
Rr z la
TroceJJtM
Paracelli
fxlfus de-
316
MUNDI SUB
SeSilll.
laimperfeAavertuntur
in aurum
,
in inii-
^)fni^"m
multiplicabile. Hac praxi : Recipe
Paracelfi. Mercurlum
corporalem
,
tdejt vulgt, portione
duarum
paitium
,
quem trthusejujmodiponde-
rts
partilus olei diBi fuperajjundes , maneant-
que Jtmul 40 duhus ;
atque proportionem ohti-
nehis ponderis
, ^
ordinis
,
qua multiplicatiofit
in infinitum. Atque hoc efl arcanum arcano-
rum omnium maximum
,
quod Paracelfus
non philofophis , rerumque naturalium pe-
ritis, fedplebiimperitaj, & oppido credulse
perfuadeat: hoc enim purum putummen-
dacium efle, jam demonftrare aggredior.
Primb omnium philofophorumChymi-
corum confenfu prima magni magifterii
Morffiratur.
maitenii efl Mercurius non vulgi, nonvi-
triolum , aut fi quod aliud eft minerale , fed
Mercuriusphilofophicus eft;ut vel ipfemet fa-
tetur incitatolthro c. 10. ubi refellit omnes
iftos, qui-lapidem qusfieruntinmineraii-
bus , & tanquam ftolido labore deditosar-
guit, cum tamen ipfe primusfit, quiopus
per Vitriolum mineraie attentaverit. Secun-
Ao Mercurius hic philofophorum non ex
Vitriolo, aut alio quopiam five metallo im-
perfefto, five minerali concreto fucco , fed
ex auro , &argento perfeftis metallis extra-
hendus eft , ut lapis inde fabricari poflir : In
hoc vero magifterio nulla neque Mercurii
philofophici, neque auri , autargenti additi
fitmentio
, fed folius vitrioli : nilitaquefa-
cit; cum Vitriolum darenon poflit, quod
non habet , etfi innumeris purificationibus,
digeftionibus,calcinationibufquevexatum:
tantum itaque prsftat hic /'drdc'//j
,
quod
quivis pharmacopoeus
, dum ex vitriolo
priuspurificato.reftificatoquefpiritum, &
oleum ruberrimum omnis acrimonias ex-
pers extrahit, uti frequens experientiain
noftropharmacopoeio nos docet. Concedo
etiam fedimentum in cucurbita remanere
candidiflimum; Sed quod oleum vitrioli pau-
Ibanteextraftumhuicterrae affufum , &40
diebus circulatum
,& tandem fupra Mercu-
rium vulgi projeftum , illum in aurum con-
vertat, hocnunquam nec vidi, necaudivi.
Quid enim quaefo in vitriolo eft
,
quod auro
TERRANEi
pondus dare poflit > quid rogo ei naturales
virtutes > quid colorem tribuet?
cum in vi-
triolo nil horum inefl"ecomperiatur
: ino-
leum quidem rofei colorisdiuturnacoftio-
ne vertitur vitriolum, fed non in talem,
qualemaurum naturafuaappetit,
fulvoco-
lore fplendentem
;
quem folum vitriolum
fine alia rerum additionedarenonpoteft
;
nifi dicas , id ex corpufculis cupreis, aureif-
que liquori incermiftis tinfturam auroda-
re, quod jam fophifticum eft; certe Lullus,
ArnoUus,cxtcx\c\\ie h\c\\ymix primipili,in
omnibus magifteriis, uti ex Clavicula , &Ro-
fario patet , nonnihil auri , & argenti mace-
!ri3eloco fermenti commifcent, ut proinde
omnesinTurbaPhilofophorum
,
fineSole,
& Luna nihil in opere hoc fiericlament:
'quosomneshicadducerepofiTem, firesme-
'
1
reretur.
I Seddicent P^race//7/^,hocMagifterium
objeaio
;non ad literam
,
fed fublimioriparabolico
'
fenfu intelligendum efi"e. Refpondeo , hoc
iproprium impoftorum efie: aliud ore, &
penna, aliud animo fignificari. Certe ex
hujufmodi mcgijlerio paraholico C^i6. aliud
fperare pofi~umus, nifi aurum parabolicum,
I quod non arte , aut natura, fed ex ftulta ho-
jminum imaginatione natum eft. Similia
jmagni magifterii fpeciminaediditin cita-
to Lihro cap.\ i . ubi arcanum verum,& perfe-
j(fi:um exarfenico producit adalbam tinftu-
ram ,ubi in Gehrum , Alhertum , Rafm, & Poly-
dorum tanquam falfarios invehitur, idque
iniis carpit, in quoipfepeccat; imbtotus
eft in exaltando arcano tingentisfpiritus,
qui ex eo extrahitur: cujus enimparsuna
fuper fedecim partes imperfefti metalli
projefta eas in Lunam excellentiflimam
tingit, tinftura utique nulla alia,nifi ea,qua
experientia trita cuprum rubrum in album
commutarefolemus , dequain experimentts
fequentis Lihri. Quas porro Paracelfus de ele-
ftri virtutibusdicit, lih. deCompofilluduti
ex argento , &cupro originem fuam habet,
itaque quoque cum variis rebus coftum , in
I
mafiam auri fophifticam tandem degenera-
Irenecefi^eeft.
c A p u T in.
D I S
au
I S I T I O I.
Ve Chryfopoeia artificiali Chjmicorum.
ESt
in rerum naturaquidemintrinfe-jtur
, fe invicem diducunt , & involvunt:
cus principiorum cujufvis corporiSi quae Naturx benignitate fubtilitatemcon-
.
motus ^({uzmnonmcon^^mh
fermenta-\{ecutx, moxavoIarenituntur,fedacraflio-
rum quif. tionem appellarepoflumus
, cum tendentia ribus reticulis , ne prorfus avolare queant,
adperfeclionem ejufmodi
corporis, velob detinentur : interim craflTiores a fubtilibus
murationem ad aliud: quod vel maxime: miraludain tantuminclduntur,attenuan-
in elementarium motionum
varietate elu- turque, donec una cum fubtilioribus exalta-
Cap. III.
Motm in
natura re
cefcit
,
quae uti ex corpufculis minimis con
ftant,
itaquoquevelproprioNaturae
impe-
tu,
aut occafionaliterin motumconcitatae,
fe mirum in modum exagitant, & exagitan-
tx , eve^n^seque aut debitam perfeftionem
acquirant, aut alterationes a Natura defi-
gnatas compleant, quae efttotius Meteoro-
logiiB
fumma : hinc enim Raritas 6c Denfi-
tas,
LIB.Xr. DE ALCHYMIA SOPHISTICA.
21
Cap.lll-
tas.opacitas&perfpicuitas, flacciditas, li-l
quiditas, fixitas ; hinc per humidum , & fic-
cum mollities,arperitas,flexibilitas, dufti-
litafque rerum omnium originem habet.
Sed jam adargumenti propofiti fcopum re-
vertamur.
Nemo Philofophorum hucufque nega-
vit, totum expartihus velJmilariLus , ueldif-
omma
fimilarihus cofifiitui : Unde quoque cunc^ia
mixta cen--'
,, rn .^rnr/-
liant ex
metaiia tam perrecta,quam imperrecta, rol-
corpufcuiis
filiumque quorumcunquetandem mixta ex
corpulculis, quorum lingula naturam totius
fapiunt , conflare , non Democritorum ato-
mis, fed veris, & realibus , imb armato ocu-
lo fubinde fenfibus haud inviis
;
quae in con-
cretis corporibus firnul unita unum quid-
piam conflituunt; atigne, autalioquovis
calore , aut igni , calorique analogis non-
nullis rebus , uti aquis fortibus , fuccifque
acidispercontinui diiTolutionem feparata,
moxveluti afiumptis alis, mira agitatione
in fpiritus refoluta , tumultuantur. Horum
aliqua in fundovafis pertinacitermanent,
Sajixa dicuntur; qujedaminaltum evolant,
mox frigore obvio reditura; nonnulla pror-
fusinfumumevanefcunt;funtquaeevolan-
tia veluti poenitudine dufta ad fixum , a quo
evolaverant,fuaptefponte pollliminio re-
vertantur. Et quoniam nullum in rerum na-
tura corpus ita expurgatum eft, ut non in eo
nonnuUa heterogenea matericB mifcella refi-
deat, quae uti calore , ita quoque plerumque
jiraffinatura
pro diflimilaris naturcB conditione
wagmttcM
differunt. Hincaccidit.utquajfimilitudine
^^^^^'^'"'"^naturjegaudent, ad fimilia nefcio quopo-
tenti wa^(?/iyw<?confluant, aurea ad aurea,
argentea ad ea
,
quae argentum appetunt
;
ferrea ad ferrum, ad plumbum plumbea,fali-
naadfalem , eapotiflimum, qusinconcre-
tisfuccis, liquoribufquealuminofis , nitro-
lis , vitriolatifque nidula ntur , Sulphurea
,
Arfenicalia, Marchafitica, Orichalcica,qu3e
aureo colore fulgent, aureisfecorpufculis
jungunt: plumbea, & fl:annea, & quje ex An-
timonio , Magnefw, Cadmia, Bifmutho, fi-
milibufque conftant, adargentum , vel ad
ftannum, vel ad plumbumnaturaequadam
cognatione concurrunt.
Ex quorum varie combinatorum con-
curfu nafcitur ingensilla colorum varietas
;
quaminchymicapavoniscauda fatismira-
ri non poflumus. Quxres quomodo illud
fiat ? dico id ex diverfa mineralium vario
colore tinftorum commixtione moxac re-
foluta fuerint , fieri
;
quorumaliqua fimili
M&colore,&proprietatedotatafunt;
alia in
liancpartem, aliainaliam
,
quaedamhinc,
quaedara illinc confluant , atque hoc diffe-
renti , & disjundocorpufculorum fimilium
confluxu, eam
.
quam diximus
colorum varie-
tatem exhibeant ; fi vero ulterioribus ignis
tormentis materiam foUicites, contingit,
ut fingulis atanta corpufculorum confufio-
ne vindicatis, unicuique feparatus locus af-
7
fignetur
,
quibufdam in aquas , aliquibus in
fpiritusrefolutis: nonnullisin fcorias, aut
vitream materiam coalefcentibus, aliis in
fundo refidentibus. Separata itaque mate-
.Slusmodo
ria , loia iUa
,
quae pertectorum metallorum
/,^a me-
amicitia tripudiant , a caeteris
,
quae inferio-
""'''"'' "''-
j . . . /- r . porit tintati
riSconditionisiunt,leparatis, aurojungun-^
,
^^
tur , ^ab eo tindturam acquirunt, & inf\xipet7"int'^
tinftse reciproco beneficio , auro quoque^"^'^^^'/"^
molem addunt. Quoniam vero omnia in
triplici Naturae regno mixta confiftentiam,
&fixitatemafaIechymico terraj elemento
obtinent, atqueomnia metallica, & quae-
cunque tandem mineralia ex corpufculis fa-
linis quoad molis confiftentiam confti-
tuantur; indefit, utillae difl!olutomixtoin
fufionemetaIlica<jar< praegnante, ejufdem
tinftura imbuantur
, & infuper eidem con-
fluxu fuo quantitatem molis majorem,
quam prius habebat, tribuant. Sedantur
itaque tincfturam auream omnium poten-
tiflTiraam
, ejufque fplendore araiciri ara-
biunt cunftae reliquorum mineralium parti-
culs
; uti quemadmodum ex Chymicis ope-
rationibus paulo poft adducendis meridia-
na luce clarius apparebit. Cum Chymia vel
ex hoc capite orani laude dignifl^iraa fit,
quod ex rejblutione mixtorum in fpiritus, five
in raercuriura, fulphur , fal , aquara , terram
fada , corpufcula ex quibus componuntur,
manifefta, &fenfibusobviaperexperiraen-
tum exhibeat , & luculenter demonftrant
elementaria corpora
,
quae non in ct-rAa
>9
*-
(j-tjv9e'&, , feu fmplicia &c incomfofita ,
fed in
eas fubftantias , in quaspartes ultimo fenfi-
biles fiunt, res phyfics refolvuntur,
Ex^erimenta per pracipitationem.
I. QI folveris plumhum aut lithargyrium
tiqaorem
^curaacetodiftillato, extrahetur
aquaff{;^^^'
quaedam limpidiffiraa , aquse fontanae , SLUtcommntare:
acetodiftillatoadeofirailis, utunam abal-
teradifcernerevixqueas: hancvitroimpo-
nes, acetumquediftillatum fimillirai colo-
risei fuperafFundes, & ftatira aqua lithar-
gyrii in candidiflimum colorera ladtis in-
itar vertetur.
2. Si ylntimonium cum nitro calcinatum
j-iquirem
ntanae incoxeris, habebis colaturara
, croceum
lirapidiflrimam,&fereinodorara, fi
ii2Lmen.convertere.
huic quemvis acidum liquorera fuperafPu-
deris, inde aqua croceo colorfe tinfta, &pes-
fimi odoris prodibit.
3.
Si ftannim calcinaveris, eique falem
l%w'
tartariliquefaftura commifcueris , habebisj"j,^^^
aquam coelefti colore tinftam , id eft, cosru- wrtere.
leam.
4.
Si folutionigaiK?rw limpidaB,foIutio- tiquorem
nem vitrioli commifcuer-is,prior mox in rii-^^^-^"^
eerrimum colorem mutabitur
^
m coeru-
con-
mentum dicunt. Sed fi huic fpiritum \i-^
'""''""
quod atra convertere,
iterum
limpi'
trioli aut aquam ftygiam afTuderis ,
atra-^;'
mentofus color denuo in limpidiflliraam
aquamrevertetur,quam fi denuo in nigrum
Kr
i
colo-
Secretum
Jlegamgra-
fhtcHm.
318
M U N D I S U B
Se^lll. colorem reducere
velis , id oleum tartari fu-
perafTufum praeftabit.
j. Si in charta cum infufionelimpida^i-
trio/i qaidpiam fcripferis,ea utiquefcriptura
legi minime poterit , utpote aqu^limpida
exarata,at fi aqu^gallarumehartamimbue-
ris , mox ea nigro colore confpicua nulla
difHcultate legetur. Verum mirum diftu,
fifpirituvitrioli eamdiluevis, utiprius, dis-
parebunt
,
quam tamen iterum tartari li-
quore affufo nigredini fuae reftitues.
6. Si violarum ccerulese tincRiurs oleum
vitrioliafFuderis,moxpurpurafcent: cui fi
guttasaliquasfpiritus cornu cervini junxe-
ris, colorem purpureum inviridemvertes.
Iterum lignum acanthicum,quod & nephri-
ticum dicitur, e Brafiliaallatum, aqua com-
muni dilutum, tinfturamgraterubicundam
varucoio-\ino rubello non didimilem deponit ;huic fi
parum aceti diftillati infundas,liquor inftar
vini albi limpidus comparebit
; at guttae
qusedam olei tartari eum denuo in purpu-
reum educent ; huic fi iterum fpiritus vi-
trioli infunditur , inftarvini Hifpanici pal-
lide flavefcet.
Si Gwwi
Zdcc^unacumalumineaddito
aquE limpidae in vefica coxeris
,
pulcherri-
mus inde color rubini ad inftar extrahe-
tur. Infigne dentifricium.
7. Sijyrupum ex confeftione coralliorum
Ziquorem
txruleum
in ptrpu-
reum con-
verure.
rumgene
feu
Bentifri'
eium.
Zae virgi-
fpiritui vini affuderis, habebis lac virginis,
id eft, candidum inftar laftis liquorem, non
minus jucundum vifu, quam guftu fuavem
;
Qu2 qjaidem experimenta in noftro phar-
macopcEio fafta funt. Innumera alia hoc
loco adducerepofTem hujus generis experi-
menta: Verum cum illapartim in ffraceJen-
tihus monftratafint
,
partim infequentihm
fimus exhibituri , illis diutius immorari fu-
pervacaneum duximus. Quare nil reftat,
nifi ut diftorum
experimentorum caufas
inquiramus.
DlSQ^UISITIO II.
Ujufmodi itaque phaenomenorum
ra-
T E R R A N E I
lore, &natura difFerentem , illae fuperafTufae
limpidis, eas pro coloris diverfitate nunc
in flavum , modb in purpureum
,
jam in cce-
ruleum
, & tandem in nigrum
tingentes,
opacitatem inducent : Nam prout
particulae
in liquore contentae ab alio infufo
modb
propius adadlae fe invicem complicant,
&
modbad has, velillaspofitionumferiesor-
dinantur , inde coloris diverfitatem confe-
qui neceffe eft
*-
Etenim liquor hujufmodi
corpufculis minutifiime confraftis impu-
gnatus, quafi militumftatisordinibusdis-
pofitorumaciemexprimit, quimodofecon-
trahunt, modo dilatant, nunc hanc, jam
aliam figuram exprimunt.
Cum itaque duo liquores diaphani com-
miffi atramentum conficiunt ;ratio eft ,quod
particulaeinutrifquecontentae, limpidae vi-
delicet, &illae, quaeopaciorisnatursindo-
lem fapiunt,fibi invicem approprient, &ve-
luticlaufis ordinibus collocatae, luciradio-
rum aditum intercludant : cur vero a vitrio-
lo, autalio aliquoliquoreinfufoatramento
expulfo priftinam claritatem acquirant,ratio
eft, quodvitriolumfubtiliflimis, & acerri-
mis fpiritibus conftet , hinc fit ut corpufcula
fpirituofa dum pro fumma fua edacitate
atramentofa illa gallae corpufcula mox ac
invadunt , diaphana fcilicet opaca confi-
ciant
,
difcindant
,
prorfufque fegregent;
Imo corpufculis diaphanis vitriolicis fimi-
lium corporum infufione
, magnum ex co-
gnatione naturae incrementum praBbent;un-
de priftina claritas exoritur. Quoniam vero
oleum tartari pinguibus, glutinofis , opacis-
que corpufculis , totum conftat , hinc fit , ut
illiusjamreftitutae aquse claritas, novo fu-
peraffufo liquore, corpufcula vitriolicade-
nuo congregata ,
obfufcata , & vifcofitate
quadamveluti agglutinata .liquorem lim-
pidum denique in priftinam nigredinem tin-
gant. Quamvis enim in liquore utroque
claritas primo emineat , nec ulla coloris dif-
'Ratio co-
lorum qui
inprictpi-
tatione di-
verforum
liquorum
fpeSmtur.
Oleum
Tartari i
alium colo-
rtm trani'
mntat.
ferentia fenfu advertatur , commixti tamen
TTUjufmodi itaque phaenomenorum
ra-,liquores mox veluti pugna quadam exorta,
tioaliunde petenda
noneft,nifiacor-idumacerrimeludantur,altertandemaIteri
pufculis intra cujuslibet liquoris poros con-
1
pro virium ratione fubjacere cogitur. Quod
tortis
: quae quoadfitum
, &pofitionemabjVer6
violarum tindura oleo vitrioli fuper-
aliquo aIio_ liquore infufae diverfimode alte- 1 liffafopurpurafcat, ratio eft, quod illa vitrioli
ratae lucis fuae radios tranfmittunt , multifa-
riamrefringunt,refled:untque:
atque hinc
fupradiftas colorum
vices emanare necefTe
eft,dumunusalterum
interimit, atque a-
lius alterum interemptum
denuo refufcitat:
iUM?-Nam
ut paulbantediximus,
cumfubjefta
colorum aliam,
&
aliam ex corpufcuIis,par-
ticulifque compofitionem
habeant
; non-
nullae fiquideni diaphani
corporis
particu-
lae,
quemadmodumlucifimillimae
funt , ita
limpidifTimae quoque
, & inftar
cryftalli
translucentescomparent, e quibus
limpidi-
tas illa liquorum originem fuam
fortitur
;
quaedam verb opacorum corporum
particu-
Ixcumaliamcompofitionem
habeant,
co-
ram
quoribm
pracipil*
ttt.
tinfturacoeruleatinfturaeviolaeadditaillam
intertiumquid, ideft,purpureumcoeruleo
vicinum commutet : eum enim ,in quocun-
quetandemliquorum commixtorum gene-
re, coloremacquirunt, quemfalinacorpora
diverfimodetinfta.&commixtaexhibent.
Quomodo vero lithargyrii aqualimpida
fuperaffufo aceto diftillatopariterlimpido
in /afieum coloremyettatut , fi quxtas? Dico
id fieri ex corpufculisplumbeisincerufTam
aceto refolutis: UndeexacetofuperafFufo
cerufTacejB particulae aquae lithargyrii inexi-
ftentes ftatim ex fimilitudine naturae con-
fluentes,aceto fundum petente, condenfan-
tur,conftipanturque,undecolorem, quem
natura
LIB.XI. DE ALCHYMIA
Cap.
III-
iiaturaliter infitum
habent
, eundem jam
conflipata exhibent.
Vidimusjam ni fallorluculenter, unde
diverfitas illa colorum , ex unius liquoris in
aliumpraecipitationeexurgat
;
jam exami-
nandum pariter eft
,
quomodo , ut adinftitu-
tumnollrumrevertamur, variaillacolorum
differentia in Chymicis operatlonihus najcantur,
SOPHISTICA.
319
&candidum reddunt , argenteo colori haud
Exper^
abfimile , ad varia utenfiiia paranda valde
opportunum : pulchrum quidem experi-
mentum,atexiguaeutilitatis,cumexpenfaj
in eo faciends pkiris fint
,
quam qui in flan-
no veroemendo infumerentur. Aureum ei-
dem plumbo colorem ita concilia : Fiat me-
dicinaex aerugine, galamina, citrina, ful-
eam-
auro color
graduatus
indicatur.
Experimenta Tin^turarum.
I. T^ Xperimentum. Si aurum^raduatum fa-
^uomodo
*s argenteo
eolore tia-
gntur.
^quidnam
illifintfpiritus nunc volatiles, jam
\
phure, cinnabari, auripigmento, & fal
figentes, modo unum ab aliquo feparantes
, fe^jmoniaco, qu2 in pulverem redafta impa-
quomodo corpufcula illa falina omnihus minera- '.
ftentur felle taurino, aut oleo e vitellis ovo-
lihus inexiftentia ,tandem in unumpro
fmilitu-\t\xm
,
poftea reficcetur, & fuper prunis in
dinenaturce cogantur
,
experimentisChymi-jpatinis
verfetur citra aduftionem, ac tan-
cis oftendamus.
'
dem hoc perado in plumbumfufumproji-
ciatur, & obtinebis plumbumaureocolore
fulgens. Ratio hujusdependetex iisingre-
dientibus, qux omnia uti aureo colore im-
'cerevelis,ftcprocedito.Primoaurum|buta
funt, & infitam aurei fulgoris tindlu-
coloris debilis, &pallidi adjedo tartaro per
; ram habent, ita facile confluunt ad id
,
quod
antimoniuiji fundatur, cujus vehementia
naturaliterappetunt.illiqueadhaerenr. Haec
tum fordes,&peregrinasmifturscomburan-
1 noftrafunt.quipluradefiderat, legatJSire/-
BJrellus
tur. & tunc color exaltatus fit rubicundior
; | lum /.d.c.a./.i 2.C.41. Inhujufmodi itaque ex-
quodfinonfatiseftunaopera.adjiciaturfe-
perimentis multi putant, moventem cau-
iam efl"e qualitatem dfi^yi^xw,
expotentia
materiae,feu utnonnuUiloquuntur
,
quaeex
profundo
, latibulifque in corticem
, & a-
fpeftumproducatcolorem.inquoeftaliqua
perfedionis nota : fed nos hunc effici dici-
mus exprcedemiMantihus corporum refoluto-
rum particulis metallum aliquodrefpicien-
tibus; qujEque non potentia, fedadiuma-
teriis inexiftant. Hae enim fub confufa fti-
pantium elementorum turba uti minimae
latent , ita vel fublimatis elementis
,
vel i-
pfis e profundo evolutis, conftipatae tandem
lenfibiles apparent, idquefequentiexperi-
mento comprobamus.
4.
Experimentum. Sume plumbum Indi-JE*/'*'//*'
cum, quod Caloemum dicitur , hoc confun-
'""*'
de cum plumbo cinereo
(
quod alii marcha-
fitam, vel bifmuthum excodum, quidam
albae magnefis regulum dicunt)in cochlea-
ri ferreo prunifque admoto, moxquod prius
argentei erat coloris , in varios colores , au-
reum, argenteum , nigrum , coeruleum, viri-
dem,purpureum, ad miraculum ufque trans-
mutatum videbis
;
cujus quidem rei ratio
alia non eft , nifi quod bifmutho , communi
Chymicorum opinione,mercurioferaciffi-
mo , omnes colores infmt
,
quae tum vel ma-
cunda, &tertia
;
Regulus conflatusindere
ftificetur cum plumbo in catino cinereo,
feu cupella, vel tefta , ut vocant , & habebis
aurum graduatum,quod qujefieris; fit autem
hoc commode , cum auro fuperfluitates
mercuriales ,
fulphure^, & fimiles inexi
ftant , cumque variis mifturis fugacibus, &
imperfeftismetallis vitiatum eft. Si caufam
hujus graduationis quaeras , Dico aliam non
effe
,
quam auream tinfturam
,
quae partim
inantimOnio
,
partim plumbolatet, inqui-
bus ignis efficacia particulae aureae folutae
mox ad aurum amice confluentes, illique
jam a fordibus expurgato , non tinfturam
tantum dant nobiIiorem;fed & augmentum
prxftant
,
quamvis femper fophifticum.
2. Experimentum. Si aeri colorem ar^en-
teum conciliare velis
,
id talco calcinato,
ftannoque aflequeris , aut argento per colli-
quationem ,aut etiam projeftionepulveris,
qui fit ex alba calce mercurii, nutrita oleo
tartari , &habebis quaefirum. NonnuIIi pa-
rum periti putant illud xs dealbatum per
plumbum redu6tum, & fublimatum incu-
pella, argentum futurum : fed cum hujus-
modi aes cupellae commiflum in fua , ex qui-
bus coaluit, reducatur, certe irritoconatu
intentumprofequuntur
,
poteritjtamenhoc xime fe confpiciendos prsbent , cumignis
putatitium argentum fervire ad variauten- eflicacia ; & frequenti coftione
materiaeex
filia. Nos aliquando lufimusfaftaaquaex diflerentibus mixtorum particulis compo-
Tlumio
Ttigrocan-
didum
^
aureumco-
lorem con-
tiliart.
argentovivofublimato cum faleammonia
coper deliquium , inquaaes, ferrumquere-
ftindrum argenteo colore imbutum compe-
rimus.
3. Experimentum. Plumbo nigro candi-
dum colorem , & aureum conciliare. Fiat ex
arfenice albo , calce tartari , fale gemmas
fitaeadfuperficiem extraftasfuerint
; bifmu-
thum enim uti variimifcellafcatet , ita&
corpufculis, quaeignediflbluta.fympathico
amicorum ad amica confluxu deteguntur
s
unde mira illa varietas. Sed de hifce afl^rim
in ultimo hujtu Operis lihro , de Arte Metallica.
Nihilin Alchymicisoperationibus cele-
& ammoniaco pulvis, quem acetoperfu-!briuseft, quamo/^wjfxd/i^jww.quafolame-
fum macera
7 diebus , maceratum poftea id
]
talla in aurum , argentumque vere , & reali-
ad ficcum excoquito; pollinem hujus fu- itertranfmutari Alchymiftae fibiimaginan-
per eliquatunt plumbum nigrum projiciunt, tur : quod num ita fit, exponamus : Praeftant
'
autem
520
MUNDI SUB
SeB.UI.
autem id
triplici
magiilerio
,
falium
,
oleo-
^idfit
rum,liquorum.
Eft zutemjfxatio nihil aliud,
froprie fixa-
g^ mentc
alchymiftarum, quam cum corpus
mia!"^'
recipit
fpiritum tingentem
, & aufert ejus
volatilitatem
,
quod per frequentem reitera-
tionem fit, donec fiatcorpusperpetusdu-
rationis, totumque inignemaneat, juxta
illud commune Alchymiftarum: facvolatile
fixunt, ^
fixumvolattle ,
donecinferiusfiat
fuperius, &contra; ideft,donecpartesad
homogeneam naturam perveniant unifor-
mem, & fimilarem ad exemplar auripuri.
variimoiii\{i{yc
tantum in metallis
,
mineraiibufque
fixationsf.
f^xandis ftudium , &contentio : alii quidem
id per aquas fixatorias , & per fales cuni cae-
mentis mirabilibus : quidam fublimationi-
bus,
reverberationibufque diuturnis idem
qusfiverunt, cujufmodi funt illi
,
qui argen-
tum vivumferreiscanalibusinclufum,igni-
bus cogere funt conati : Nonnulli ad medi-
cinas figentesftyptica,&adftringentia ele-
gerunt, cujufmodi funtvitrioIum,alumen,
serugo, crocus martis. Non defuere
,
qui per
ea, quaeignemfuftinent.volatilialigari ,fi-
gique pofie fibi imaginati funt
;
quo cum
luccefiu, videamus.
f.
Experimentum. Fixatio per cinnaba-
rim. Cinnaharu artificiofa vulgaris trientem
contere in marmore duro addita aquaforti, de-
inde hoc cucurhita inditum,feijuenti oleo imhue:
Extrahe per acetumforte Ijthargyrii ejjentiam,
(^
dempto aceto lithargyri pulverem in vitro
perfunde vinifpiritufortiffmo
,
^
denuo tllum
extrahe per modum tin^urarum. ExtraBiones
coque adolei confijientiam, quod oleum cinnahari
paulb ante paratum
affundes ; coquatur wixtum
adficcitatem ufque ,
"
novo
reaffufo
oleo ,idque
tertio, donec materiaprunisjerventihus injetla,
fumum non edat ,hahehifqueparatumadfixan-
dum metallum in argentum. Haec eft fixatio
Cinnaharis , in qua multi opera , & oleo per-
dito , dum defperarent de efi^eftu, ad plumbi
coftiones converfi
, statem quoque irrito
laborein iis confumpferunt. An non vident,
nuUam hicfolidam fixationem fperari pos-
fe
>
cum ea tandem cupellae , aut cinericio
commifla, totque co6tionibus, diftillationi-
bufque foluta , tandem in id refolvantur , ex
cimairii quibus coaluerant. Quid autem ex cinna-
fixatiofru.
barijquodmercuriotureet
;
quidexlithar-
gyro
,
quod plumbum caicinatum merito
dicere potes, fperes ? non video: maffam
quidem obtinebis, fed heterogeneis materi-
is conflatam: quaeuti nullo amicitiae vin-
culo junguntur, ita facile feparari queunt:
vel enim hydrargyron figetur.aut non.> prius
fane dici non poteft , cum nil magis contro-
verfum fit, quam hydrargyrifixatio. Si pofte-
rius.oleum.&operamperdidifti.
Quidnam
vero rogo cft illud,quod metallum in aurum
autargentum figat? Certenilprorfusrepe-
ries ad hunc effeftum producendum, nifi
in cinnabari mercurium
,
& in lithargyrio
plumbum
: Yerum cum illa heterogeneae
TERR ANEI
fpeciesfint; illzutinaurumconvertantur,
Exper.
fieri non poteft. Patet itaque ex hoc infcitia
Alchymiftarum.
Non ignoro quofdam conari figere cin-
nabarin Vitriolo pet odiduum fub calente
arena detento , donec ut plumbum in igne
fluat : Sedhaecnon niC\ impropriefixatiodici
poteft. Quidam fic quoque cum argento.
Si enim cinnabaris duodecim libras cum
una argenti marca confuderint , argenti fe-
decim befles ,feudrachmasfibipromittunt,
quorum dimidia pars fit aurum, a quo Mer-
curium fublimatum fe fabricare jaftant, qui
faepe in fublime a6tus , in albam figatur me-
dicinam. Sed hae otiofae Alchymiftarum o-
ftentationes funt
,
quae praeter cineres , &fu-
mum nil aliud poft fe relinquunt.
Videamus modo
,
quomodo Paracelfus
Momti
fixationem inftituat per aquasfortes grada-
^^J^!Z.
torias ,olea , liquores, qusefuntveluti men-
datoria^Vi-
ftrua quaedam, quorumopemetaIIafigidi-!^^^^[^;^^'
cuntur. Sic autem proceditZi^rt^degrada-
tionibus. Recipe cinnaharis , arfenici, antimo-
niianal. i.Salis Petral. z. Sulphuris totidem,
conterantur , mifceantur
,
^
difiillentur in a-
quamfortem igne
violentiffmo ,pofimodum acci-
pe hujus aquapartes duas : aluminis communis,
aluminis
plumofipartem i .vitrioli,viridis aris,
croci martisfimiliterpartem i . hac omniafimul
difitllentur in aquamfortem igne violentifmo.
Tandem ad hanc integram aquam fume capitis
mortui
2
partes,antimonii , viridis aris,cinna-
haris^fulphurispartem unam. Hac afuis deflil-
la facihus fortiter impellendo in vas recipiens.
Deinde in hac aqua clarificata folve partem i
cum I o partihus
fiorum aris ^
croci Martis,
^ in ea digerantur :
C^
tandem infundo plus
auri
,
quarn arti credihilefit. Ita Paracelfus.
Qujeres itaque undenam hoc aurum in fun-
do refiduum affluxerit
>
Paraceljus id trans-
mutationi adfcribit ; Ego verb dico , aurum
illud, fi aurea illa corpufcula
,
quae arfenico,
antimonio, fuIphuri,croco Martis, cinnaba-
ri, srugini prius inextiterant, frequenti di-
ftillatione a corporibus fuis refoluta , & iis
innata virtute in fundum a caeteris feparata
confluxifie. Si veroaurum iftiufmodi nota-
bilis quantitatis fuerit, Dico , ex falinis cor-
pufculis aluminis, vitrioli , falis petrae poft
evaporatam humiditatem auro junfta , &ab
eo, tinftainunammafiamcoaluifle; cujus
experimentum facies in cupella probatoria,
in qua illa denuo feparata ab auro , folum il-
lud aurum
,
quod diftis mineralibus inerat,
relinquunt. Sed examinemus alterum ex-
perimentum
,
quoperoleumtinduram ex-
pedit.
6. Experimentum. Quo peroleum Anti-
moniiLuna in Solem vertidicitur. Sicau-
tem operatur Paracelf Recipe Jntimonii lih.i.
Mercurii fuhlimati Ji.
d^fltllentur amho
fimul
igneviolento per alemhicum,
^afcendet ruhedo
quadam inftarfanguinis fpijfa ,
qua tingit
(j^
graduat unamquamque Lunam i Solem , hunc
LIB.Xr. DE ALCHYMIA
Cap.
11.
pMidum adfupremum gradum calorisperma-
ftentis adducit. Obeatos Pharmacopoeos, qui
ex oleo antimonii tam facile argentum in
aurum converterepoffint ! Nos lane faepis-
fime innoftro Pharmacopoeio oleum hujus-
modi ex ftibio ,& Mercuriofublimato rubi-
cundum educere folemus , iftiufque phialas
plenas habemus : Sed hujufmodi effedlum
nunquam comperire licuit, cum id fufum
argentum tingat quidem nonnihil,fed quod
cupellaE comminummoxpriftinae albedinis
evanefcente tindura , una cum priori mole
reftituitur. Sed dicent forfan aliqui ; hoc
Mugifierium non ad fenfum literalem , fed
mylticum intelligendum efte. Quod fi ita:
Ego fane id verius in myftico Lunse , id eft,
vertiginofi cerebri
,
quam in materiali fufo-
rii vafis concavo concrevifle, dixero.
7. Experimentum. Quo per oleumfeuli-
quorem Luna in Solem converti dicitur.
Hat oleum ex Mercurio[uhttmato,
^aquafortt
muttoties difiilluto,donecin oleumjuerit conver-
fus,
in koc oleum impetle fpiritum aquaforiis
igne viotentif)imo,deinde impone Lunam,^ con-
vertetur in Sotem granatim
;
tandem camento
regati camentetur
, ^
optimum aurum obtine-
litur. Hsc quidem facile dicuntur , fed non
Paracelfi
fraxis.
SOPHISTICA.
321
que nil in artemagna praeftare^notumeft.
Suntpretereanonnulli,quiheterogeneas
fpecies in opere magno in unumhomoge-
neum tranfmutari poflefomniant. Veruni
uti fecundum bonxPhiiofophiaeleges
/>"-
tratio corporum non djtur, (quod tamen fieret,
fiacqualispondere mafia iis
,
qus impofue-
rant, componeretur,)itaquoquetranfmuta-
tio illa gratis effidla eft.Quandocunque ergo
ex diverfis mineralibus aurum, vel argen-
tum educatur
,
appareatque corpus unum
;
niltamenidaliud cenferi debet, quam mi-
fcetta q\jxdam ex variisterreftribus,&aqueis
materiis commixta , atque adeb arfte cou-
nita , ut difficulter corpufcula heterogeneae
naturas ab invicem feparari valeant ; non
ramencorpushoc, autpureaurum, autar-
gentum dicendum eft; cum vehementioris
ignis repetitione , tandem corpufcula hete-
rogenea feparata , folum illudaurum
,
quod
natura produxerat , relinquant ; cujus rei
daraus hoc experimentum.
8. .x'/ime/w. Accipe tres uncias Ar-
^'^P'"'*'
genti,
9
unc. Lupri
, 9
Mercuni , commixta<ra
exponanturigni carbonum perhoras 24.
SiTranfmu.
deinde illud complexum prius aqua probcy^
^'r/*-'
lotum
. & exficcatum per
7,
aut 8 horas ignc"-
ita fefe eahaberecomperiuntur. Nihilita-
jfortifubIirnetur,fingulisoperationibusmn-
quein hocaliudnobis exhibet, quam tfcci-
dumvafisbenelavando.&quodexemptum
^fifa/fj quandam tmiuram
, &
extrinfe-
jeft, cumfublimatoftratifices, hacoperatio-
cam; quin cinericio probata
,
moxargen-jne
perafta totum in duram maflam coale-
tum priftino colore imbutum relinquit,
fcet;exqu^cupelIaEcommifsaadminimum
evanefcentetinftura. quinque
, ^yx\.fex uncias argenti obtinebis.
Sequuntur modo tranfmutationes metatlo-
Quaeritur hJc ; unde argenti tres unciae ultra
rum unius in aliud; de quibusuti inprsce-jeas uncias, quas impofueras, acceflferint?
dentibus oftendimus
,
tot concertationes Refpondeo , non ex tranfmutatione
,
quam
funt
,
quod Auftorum phantafiae, qui fi nos- { fibi falfo perfuadent Alchymiftae ,fed ex ar-
fent, in quo vera.realis & naturalis rerum genteorum corpufculorum cuprocommix-
tranfmutatio confifteret
,
certe aliud de toruminrf/<7/f/o(?corporumadfuifimilia,
tranfmutatoriaChymicorumartefentirent. videlicetargenteaconfluxu, quod nonfie-
Ego fane prsternaturam ipfam non puto, ret, fi cupro argentum prius
, & quidem co-
artem ad tranfmutationemnaturalemper-'piofumnon inextitiflet; ut proinde nemo
tingere pofl^e, quidquiddicant Alchymiftae; putet; cuprum, aut mercurium in argentum
Trmfmu-
quod ut intelligatur ; Notandum eft , ^ri/i/i-
j converfum efl^e , fed corpufcula cuprea
, &
utiovarie
f-^j^
j^qj. loco /^ra/wf<3^/ofw confiderari : imercurji adeoarfte,& tenacitet atgentoim-
'jnmtpotej
.
^^fj^^^i^^
^
quam fola Natura novit , & ab- Ipofito mixtacouniuntur,ut non nifiextre-
ftraftae a materia intelligentix. Alteraeftjmisignistormentisfepararivaleant. & hoc
quae/'r<?/>ri^<3/rer^//odicitur,&nihilaIiudeft, lidempatetexalio Experimento : Accipe u-
quammetaliicarum
,
mineraliumqueparti- nam unciam plumbi, unam ex marchafita
cularumtotoperignemdifl"oIuto , exagita-lftanni,&2.unc.exmercurio,qusfimulmixta
tio, & ex hac feparatio
,
qua libertate dona-
ti unum quodque adcorpusillimagisfyn-
geneum.&cognationenaturievicinumcon-
fluit
;
quod tamen per tranfmutationem ve-
ram unius in alterum fieri dici non poteft
;
nepenetrationem corporum admittere co-
gamur ; cum illa Solis, & Lunae, fixorumque
falium corpufcula incorrupta femper in cor-
pore permaneant ; atquejuxta hanctrans-
mutationis imperfedlae fpeciem, omnia huc-
veluti in mercuriumfluentemvulgi folven-
tur, ita ut plumbum,& marchafitam in mer-
curium vera tranfmutatione converfa quis-
piam putare poffit. Sedfieumexaminifti-
teris
,
prorfus fophifticumreperies , non ve-
rum mercurium : Mercurius enim mine-
ralis cucurbitae inditus igne appofito ftatim
avolat
,
quod inhac miftura non fit , nam u-
nam plumbi unciam , & unam pariter mar-
chafitsunciamcum duabus mercurii, qui-
ufque tradita fieri cenfenda funt , Tertia]busmixtumconftabat,recuperabis;mercu-
tranfmutationis fpecies nihil aliud eft, riumquidemelapfuminrecipiente,pIumbo
quam mixtio quxdam unius cum atio
,
quae
uti nulla difficultate folvi poflunt, ita quo-
TOM.II.
vero , & marchafita in fundo cucurbitae re-
manentibus. Si vero quidpiam e^i; tali mafl^
Ss cupe^
322
MUNDI SUBTERRANEl
.S-f^.III
Utrum de
tur trans-
mutatio]
metallo-
rum imper-
feBorum in
ptrfeHtt.
Htliorit,
vnrii
de
MeTCUrio
in
aurum
emverfo.
PenotiHi-
fltm.
Libavius.
iCeUzi ar:.
cupelk commifTa
nonnihilauri, vel argenti
fuperfuerit
, id neutiquam tranfmutationi,
uti
AlchymiftsEjadant, tranfcribendum eft,
fedparticulis argenteis, quae plumbo prius
inextiterant.
Non
dicamhicdetranfmutationemetal-
loruni imperfeftorum in imperfecta ,
cum
jam quomodo id fieri poffit^alibi dixerimus;
fed de tranfmutatione mperfeiorum metallo-
rum inperfeSia. Inter caetera fane maxime la-
borarunt AlchymiftcB.ut argentum vivum in
argentum.aurumqueconverterent: Sed u-
trum id praeftiterint, lis adhuc pendet,neque
dici poteft, quemquam id praeftitifle, nifi aut
abdita quadam impoftura , aut altiorishu-
manointelledltismagiftro. Sed jam audio
mihi
oggannientesAlchymiftas:A complu-
ribus id prxftitum fuifte^quod ut monftrent,
variashiftoriasadducuntdeiis, quiin con-
lped;u multorum aurum puriflimum fecifle
dicuntur;quare nonnuUas hicfubjungemus.
]
Erat, iti(\\xx\xnx,Rotohurgi ad Tubarim Mo-
\
nachus quidam , cujus tamen nomen con-
fulto non addunt , ne mendacii convincan-
tur ; huncfuper hydrargyri unciam in cruci-
bulocalefadlam ,
pulveremquendamproje-
cifle ferunt, quo fafto ftrepitusfitexortus,
llatimque argentum vivum in rubedinem
verfum fuifle, quodulteriusfortiignefolli-
citatum,eliquatumquetandemconfluxerit
acceptametallicafoliditate, quod &abau-
rlfabro examinatum , aurum optimum re-
putatum fuerit. Sedquomodoidfa,(5lumfit
poftea oftendemus.
Penotiu Alchymifta in epiftola ad Gui-
lertum dicit-, Scoto-Britannurnqxxendsimun-
cias
4
&
5
plumbi beneficio pulveris rubei
minims quantitatisinverum , &purumau-
rum convertifte.
Alius adducit HogolanJaum teftem
,
qui
Germanum quendam (Individuumvagum
ego veriusinterpretor) in urbequadam Ve-
netae ditionis
, argentum vivum in verum
aurum mutafte refert. Audio Lihavium mihi
objicientem , Scotum quendam Colonias ex
plumbo , ex ferro , &plumboRoterodami,
Amftelodami,Francofurti,ArgentinaE,Bafi-
leae aurum fecifle, pollicitum quoque efle,in
fexaginta mille aureis experimentum , fi ju-
beatur, fefafturum. Promitteremagna, &
alta facile quifque poteft,fed illa effe^u ipfo
praeftare, merito quifpiam dubitare pofiet.
Quifquis tamen ille Scotus, five ut nominis
etymon docet, tenebrio fuerit,nefcitur : un-
de ego eum verius unum ex Agyrtarum nu-
mero fuifi"e (quorum proprium eft , non uno
loco ftabiles,ne criminis falfi accufentur,fed
vagabundos perorbem ad emungendasftul-
ts plebis crumenas circumcurfare)
ex totlo-
cis , urbibufque peragratis
, non incongrue
conjicio.
Penotus ut fuacircatranfmutationem
ex-
,
perimentafafta creditu digna probet , Kel-
Imm
exakat
,
quem ait Pragae integram ar-
genti vivi libraminpuriflimum
aurum uni-
ca rubicundiflimi liquoris
guttula , fe prae-
fente tranfmutaffe
;
Ita mulus mulum fri-
cat. Quod idem praeftitifl^e Nicolaum Bernar-
dum liogolan(IaHsiei\.2itm,qm
tamenpoftea
multadaemonisopecontingerefuopfticulo
fe didicifle Si{Tent.Cett:cBernaui/um in Libro
de Interitu Alchymiae Ouihertus peflimum
hominem , & Atheifmo addiftum , & dete-
ftabilis illius de trihiu Jmpoftorihiu Libelli
Auftorem extitifl^e
,
non incongruis tefti-
moniis comprobat. Vide itaque Le^or, quae-
nam fides hujufmodi nebulonibus habenda.
Neander in epiftola quadam Paracelfum
Neander.
hydrargyron in aurum convertifl^e fe prae-
fente teftatur. Etenim quod tot verbis com-
mendat diftus Neander
, totidem Lihaviiu
?^^^lf^
evertit. Paracelfiftis ,
inc^it^Chryfopceia adni-
mifiuJtU
hil
fere
aliud, quam adjufpendiumprofcienti-f"'^H'"^.
lus confert, quemadmodum i/>/e Paracelfus^(f
^j^/^/'
fuis difcipulu fcrihit
f
quod carnifexzi fihiah-
firaxerit,quale fatum, ^caterifuhimpojiur^
\merentur. SuntquiySa/x/eA-equodamnuncni-
impojiur
gro
,
modb viridi, aut rubro, fufa
metaih
l^f^^-ch^-
ipargentes, in aurum converterevidentur. micorum^
Et ut divitias luas mundo luculentiusper-
fuadeant, pulverem illumfummajaftantia
jam in flumina, modb in lutum temere pro-
jiciuntfparguntque,utpuIveremiftiufmodi
aurifabrum, cujus copia illis nunquam
defir,
veluti flocci facerevideantur. Ego
fane pul-
verem hujufmodi verius ex
Mufcerda.quam
exauroconfeftumsftimem. Si enim qux-
ras, unde tantum fecretum habeant, te Bru-
xellas in Brabantiam ad nefcio cujus coeno-
bii confeflJionariam fedem relegant, inqua
tali, &tali loco fecretum reconditum repe-
rias. Si ultra quaeras, cur parentes tanto the-
fauro nonditent; refpondebunt,fedumvi-
vunt , fecretum prodere nolle
,
poft raortem
verb teftamento tranfcriptum fe inventu-
ros : inventum poft mortem fecretum tot,
tamque horrendis charafteribus defcri-
ptum reperiunt, ut nemotantus Oedipus efl!e
queat
,
qui id omni humana induftria adhi-
bita evolvat.' .
Hujus farinae hominem Florentiae fuifle
audio, quem vuIg6P/-(?/<?f/-ovocabant, de
quo mira narrant : ego verius hujufmodi
homines , fi non folenni quodam dolo , &a-
ftutia pleno, feu fucofo pulvere aurum exhi-
buerint, faltem ab eo
,
qui omnis iniquitatis
auftor eft, Magiftro didicifl!e cenfeo. Tarvi-
finum
aurum coram Magiftratu Veneto fe-
cifle Alchymiftae narrant: Fallopiiu verb tum Fallopius,
Medicinae, tum Chymise eximius Doftor, de
'
eo in traftatu de foflilibus ita fcribit : Tar-
\vifinus ,
inquit, ille pharmacopola aurumpra-
\fenteSenatu Veneto jeciffe dicitur; ego autem
dico
,
quod quemadmodum
lufit
Senatores illos,
ita quoque punitus efi , @ fua, hrachia illud
fciunt
, ^
profeBo fecit
tantum auri, ut fame
fere
moriatur , (^ infua officina vix
funt vafa
pharmacalia ;
unde fciatis
,
quod
funt
mera
ftaniie.
LJB.XI. DE AL.CHYMIA
SOPHISTICA.
32:5
Cap.lll
menite, quod ars
facit aurum,
^0 Wf/ar,! quunc,ft
/^rw,oIeoantimoniiruberrimo.x/>m
mfieffedtatur. Non dicam hoc loco de auro ! tinguiit : habentitaque hoc padopulverem
Raymundi Lutli,
Arnoldi,zwX.RupiciJjiE,yQ\^h
- -
ipfo Paracelfo tanquam fiftitio reprobato,
C^
Alchf
vjU vani-
tm.
dehoc enim inpracedentiiusfvtfe egimus
Si itaque hujufmodi hiftorias quifpiam
fecundumomnes circumftantias curiofius,
& *3txSe5-egas examin^rit, is tandem nil a-
liud, quam otiofceplebis figmentaab Alchy-
miftisdataoperaadartinonnullamauftori-
tatem conciliandam excogitata reperiet ; a-
deb ut hujus farinae homines idem facere vi-
deantur, quod Aftrologi, qui ad artis fux
certitudinem ftabiliendam miros praedi-
(ftionum eventus narrant. Librum inte-
grum hic attexere poflem de paradoxis
Aftrologorum , verius pfeudologorum vati-
ciniis
,
quae tamen fi ad Aftrologicac difci-
plinjc trutinam rede ponderentur , non nifi
aniliadeliramenta cenfeas, nuUo aftrolo-
gico fundamento iiixa , nuUo aphorifmo
MroiogU
contenta , & explicata :cum itaque Aftro-
logia.Sc Alchymia genuinas forores fint
,
qua-
rum prior, uti futurs vitae ftatum , conditio-
nemque praenunciat, ita altera ad beatitudi-
nem ingentibus divitiarum thefauris accu-
mulatamanxie afpirat, mirum non eft, iis
humanigenerishoftem plerumque admor-
talium animos tum futurorum notitia folli-
citos.tum fpe divitiarumavidosinefcandos
occultocommercio fefe immifcere. Sed ut
jam ad inftitutum revertamur;
Dico itaque ,
fi quandoqueex hiftoriis
conftet, ex pulvere quodam(hocenim In-
dividui vagi termino mendaciorum fabri
plerumque utuntur) tum hydrargyro
, tum
aliismetallisfuperinjedlo, verum,& purum
<?rawprodu<ftum fuifte, ego quidem haud
diiEculteriisfubfcripferim
, at illud aurum
ex Mercurio , aliifque metallis imperfedis
pertranfmutationemveram,&reaIem,na-
turaiemque emerfifte pernego. Si ergo qus-
ras, qua via & rattone id exhibitum fuerit:
Dico duplici methodo id perfici potuifte
;
primam primb , fecundam poftea demon-
ftrabimus.
Qui ex pulvere hydrargyro fuperinjeBo in
aurum illud fe tranfmutare oftentant, id ve-
rum quidem aurum aftero, at fallaciflima
aftutia produftum
;
quod ut conftet, proces-
fum addo ; ita autem operantur : Notabilem
auri copiam in lamellas aureas minutim
confciflam catino imponunt , huic vel hy-
drargyrum , vel aquam regiam fuperaffun-
dunt, & intra certum temporisfpatiumin
iiquidam fubftantiam exefam ,
diflx)Iutam-
que reperiunt. Hocdeinde crucibuloimpo-
litumigni committunt, cujus efficacia hy-
drargyron ex fe, & fuanaturafugacifllimum,
uti&plumbum,vanasevanefcitinauras,re-
lifta in fundo nigra fubftantia, quam probe
exiiccatam inpulverem ttigrum convertunt,
quem ad ufum refervant. Si vo^ virtdem
pulverem defiderant, eum srugini irico-
TOM.II.
Tuheris
imrifici
fritm dete-
gitur.
un^m
, & eundem, nigro, viridi, &rubro co:
lote
imbutum
,
quem in feparatis vafis re-
fervant.
Cum itaque artis
fpecimenexhibere
vo-
lunt
;
Primo quidem mira quadam
aftutia
pulverem tanti ponderis
, quantum auro
producendo fuflicit
,
in fundo vafis Chy-
mici, quod crucibulum vocant, ad tegen-
dum pulverem
, hydrargyro
, aut alio quovis
metallo,
fuperaflundunt
; deindeignefup-
pofito metallum una mixtum hydrargyro,
follium flatu in fufionem deducunt : quo
perafto, difti
pulverisminimamquantita-
tem,veIperfe,veIperaIios,
ne deciperevi-
deantur,injiciunt:hocpa<a:opulvishydrar-
gyro evanefcente in fundum abiens reliquo
pulveri aflociabitur jam liquefado, deinde
reliquo metallo fupernatante
feparato, in
fundo
inftar
melleseconfiftentiaeliquamen
reperiunt
;
quod aqua ablutum,
tandem pul-
cherrimum
, & fplendidifllmum
,
purifli-
mumque aurum
,
omnium fuci ignarorum
admiratione pro admixti
pulverispondere
reperiunt.
Hifce addo hiftoriam
,
quam paflim ad
artis veritatem
comprobandam
plerique
Alchymifts allegant
,
quam ex Arabum
Alchymiftarum
Schola depromptam
, ve-
rius in Utopia
,
quam in Galbania urbe^-
gypti (in qua ne veftigium quidem hujus
urbis tum a prifcis,tum a modernis tempori-
bus in Geographia
uEgypti memoria appa-
ret)contigiflecenfeo.Venifl"ea;unthomi-
nem quendam adaurifabrum
quendam(hoc
enim Individui vagi termino Alchymiftae,
dum miros Artis effedus depraedicare vo-
lunt,
cumprimisutuntur)
portantem duos
fcyphos argenteos, quos fibi fundi , ac lique-
fieri jubebat
;
queis eliquatis, alter premens
pulverem quendam viridem, dum adhuc in
crucibulo flueret, argentofuperinjecit;
&
poftingentemtum fumum, tum ftrepitum
excitatum
,
paulb poft argentum in purifl^i-
mum aurum converfum reperit, Aurifaber
adtantuin fpedaculum attonitus , & pulve-
ris faciendi defiderio percitus, hofpitem ea,
qua fieri poterat fubmifl[ione, rogabat; ut
arcanum fibi tam admirandum revelarer,
quod haud aegre praeftitit. Hsec hiftoria nar-
raturin hxdhlcolihto de Solis
,
^ Lunacon-
grejfu ,'{cciQ.t\xmc^Q. fequenti proceflii ame
ex Arabico in Latinum converfo, docet, uti
fequitur.
EXPERIMENTUM.
A Ccipe diBi puheris ex auro confe^ii unam
[^t*^m
^partem ,ex croco martis, are adujlo
, ^fale
""^"-^*""*
ammoniaco,
efingulis unampartem : difiolvatur
falammoniacum
, ^
prole trihus antedi^is in-
gredientihus idcommifce , deindecommixtapo-
nito intra cucurhitam,&igne lento veladSokm,
vel ad ignem cinerem digere intantum
,
donec
Ss z
omnia
3H
MUNDI SUBTERRANEI
Se^.lll.
omtiia
hene
contemperata, (gf
incorforatafint, &
cum
materia humido confumpto congelatafuerit,
inde
didumpulveremfacies,
quem referuahis ad
nfum.
HocperaBo,accipe vas ventricofumcum
coUoJiritlo, intraquod plumbum
,
intracol-
lum unam laminam aureamfuhtilem
,
fwefupra
orijjcium aureum denarium fones , ita utfoluti
plumhi vaporem hauriat. Deinde accipefupra-
diB-im laminam verfando , &reverfando fupra-
diilum vaporem
, C^
hocpa^o lamina itafragilis
jiet, ut digitis inpulverem conteripofit. Atque
hic eft puhis argentum in aurumcommu-
tans. j^suftum, quodarcanumingreditur,
ita praeparari debet : asfimili modopulveri-
zatum, aquafimplicivelmuriatoties lava ,
do-
nec prorfasjjccum fuerit
, ^ ex hoc fic^ulve-
rem. Ecce fecretum Arabum tibi paucis ma-
nifeftatum : Quod quidem experimentum
certum eft, fedtamenfimileilli ,
quodper
additionem conficiunt; aurum eniminfat
competenti quantitate fumptum , atque ex
diftis fpeciebus , croci iMartis, & aeris ufti
prxparatum , fale quoque ammoniaco rite
'
expurgatum , ac tandem fupra argentum fu-
fum ,llludtin(fturafua, quxdiftisfpeciebus
copiofa inexiftit, non folum argentum in
aurum tingit, fed etiam molem , &augmen-
tum non exiguurhillicommixtumconfert;
utitamen illa longaCupellx, aut cinericii
tormentafuftinere nequeunt, quintandem
in id,quod erant, feparentur , ita quoque hic
fluUam veram, & r^alem Jfraiisformationem
admittere poiTumiJS. Hoc ipfum Secretum
poftea etiam reperipaucisimminutisapud
Paracelfum: qui tamen id tanquam ingens
arcanum nepAtefiat, aeiiigmatis etiam,mo-
reimpoftoribusfolito, involvit.
impollura Novi 6f ego Principem, cujus famde con-
'"?"('''""' fultbparco, qui commercio cumuno exiis
tniufdum cjnitlonibus
,
qui hujus farinae magifteria
faa.
promittunt, inito; magnamei, fi artisfuae
experimentum verum , & reale coram fe fu-
meret , remunerationem pollicitus erat.
Hic aureos montes ja(^itans,marein aurum
trjnfmutare geftiebat. Ad opus itaque fit
progreftus. Crucibulo imponitur certa mer-
curiiduarumvidelicetunciarum quantitas,
cui additur non nifi granumquoddam/^w/-
tjeris ruhri adinftar praecipitati
,
quod elixir
rubrumvocabat, tranfmutativavi ,quapoI-
lebat
, mirum in modum commendatum;
hifce infuper affundebat certam quantita-
temliquoris aurei coloris
,
queminphiala
quadam vitreatenebat
; &dumeumfupra|
mercurium funderet.Principi dicebat:Sciar|
veftracelfirudo, hunc effe magnaeartis in-
grefTum
,
quopulvis cum Mercurioperfefte
penetratur
;
Siquidem fine hoc pulvis , &
mercurius fibi invicem commifceri non
poffent: &-deinde cooperto crucibulo cum
cerra quadam cera rubra atque igne fub crU-
cibulo pofico, & follibusagitato. ignefta-
tim cera mercurio mifta in fumum abiit, &
projeftadeindeintracanalemmaterii,
au-
rum nobiliflimum
,
ftupente
, & attonito
Principe, eduxit. Miratus autem fum, frau-
dem non advertiffe Principem
, uti poftea
ipfe experientia dodlusadvertit:Quid enim
facilius eft, quam aurum in aquamrefol-
vere , uti Spagyriftis notum eft
,
qui aquis
ifortihus & aurum
,
&argentum in aquam re-
Ifolvunt, auro, quoad colorem fimilem ; &
talis fuit aqua impoftotis ,
cui ad fucum
I
tegendum granum forfan ex arena, aut late-
refumptum
,
caErimoniseergo, utmagnum
jquidpiam praeftitifTe crederetur, appofuit:
I
aqua verb aurea hifce fuperafTufa , & lique-
ifafta, mercurioexfpiranteaurumid, quod
Ifubaquaefotma infuderat ,feddidit. Atque
ihsc funt Alchymiftarum miracula ,
digna
;
non catena aurea, qualem a Principe praemii
jloco acceperat, fedquamcarnificesfimili-
'busdarelolent, fune aureo. Tanta efthii-
j
jufmodi nebulonum audacia , ut etiam fuis
'nugis, & frauduIentisartibusmentesPrin-
cipum dementare non erubefcant. Tales
|funt, qui jaftitant, ex Mercurio Lunam fi-
lxam,quam poftea rebus quibufdam tingunt,
qui multiplici examini cupellsrefiftunt.uti
funt nonnuUae tinfturae
,
quae quantalibet fu-
fione repetita, vix tamen feparari poffint,
adeoque argentum ad 1 8 carattas graduant,
obfpirituum mineralium, qui inaquisforti-
j bus nidulantur . vehementiam ; adeb enim
metallis perfeAis fibi fympathicisadhaere-
fcunt, tam pertinaciter agglutinantur
* ut
'
non nifi ingentibus ignium tormentls repe-
jtitisvicibusfeparentur. Audivi nonnullds, ,%*< /s
Iqui certb certius artem fe tenere ja(ftita-^#J^^^
|bant , & faepius fefeexperimentoartisveri-^aw**.
jtatem comperifTe; quo minustameilvotis^^|^"^^'""'
jfuispotiti fint.fuam velinadvertentiam,vel
bmilfionem alicujus circumftantije , aut fi-
milisrei neceflariac praetendunt; confultius
:fane pro inadvertentia ignorantiam
,
pro
lomifTione falfam damnatae artispromiflio-
1 nemfateri poterant, & debebant.
'
Quam verb periculofum fit fidem habere
iis qui tanti momenti negotium cujufmodi
artem
chryfopoeticam dicimus ,
inconfulta
veritate rei temerarioaufu per pfeudochy-
micos
, attentare aggrediuntur . Addam
hichiftoriam meo tempore tranfaftani , ex
qua
,
quiddearte magnafentirepoflTis, pa-
tebit. Comp]urajamIabunturIuftra,queis
ingens fama rumorque orbem pervafit, Au-
guftiflimum FerdinandumWl.Cafarem
,
jam
tandem illud a tot feculis attentatum , ne-
que hucufque obtentum Magnae artis auri-
feraearcanum felici fuccefTu adeptum efle,
perfapientes artis filios('Veriusdicam pfeu-
dochymiaftros) qui & ad conteftandam ve-
ritatem, complura variis infignita hieiio-
glj^phicis fymbolis aurea numijmata Cgfari
infcriptaad perefmetii repert* arfis fftettib-
riarti publicae luti plaufu ineredibili , \^ferius
non credibili, tradiderant Egofanetuhc
temporis Chymici ftudio intentus,de fpar-
fo
LIB.XI. DE ALCHYMIA
ap. III.
fo rumore. ftupefadus
, mirabar , illud arca-
num
,
quod paulo ante , fi non prorfus d^ct-
Tov
,
faltem admodum diflicile
,
perplexum,
&humano ingenio impervium efle demon-
ftraram
,
jam primo detedlum fuifle , Caefa-
rique communicatum: Verum dubius & an
SOPHISTICA.
325
fitas hac aftutia obvelandas oftentarint.
Plenum fane alex exercitium
,
quod multi
aureis,
&patibulis, &Iaqueisluerunt; uti
de BragaAino, Scoto, fimilibufque fupra addu-
ftis legitur. Quam autem facile fit.hac frau-
dulentiaimperitis, & auricupidishomini-
ceps ad veritatem rei propius perdifcendam
|
bus imponere
,
quis non videt
>
dum
ab ipfo Auguftiffimo Casfare , confidenter,
tanquam
munificentiflimo ftudiorum meo-
rum Mecaenate veridicam relationis atte-
ftationem, quaerendam cenfui ; datis itaque
abfque mori litteris ad R. P. Gans pro tem-
pore Caefari a Confeflionibus , inftantibus
precibus ab eo contendens , ut ab Imperato-
re meo nomine quam humillime & quam
perenoa pofliint,quomodo exigua nigripul-
z^erij portione intra exiguum temporisfpa-
tiummetalliciscorporibusfuperinjefti.fta-
tim aurumprodeat ; Undeftupore&extafi
invafi, dum de occultafraudisinduftriane
quidem fufpicari licet , folum quod faftum
eft, mirantur
; unde famavulgata , cum a
peritioribus interrogantibus , ea proponun-
fuppliciter
,
tranfafts rei veritatem
,
per, turdubia, quas nonnullam impofturam o
duasfolummodoparticulas (i?avelo) ex
quirerenededignaretur : di(flusPater,po-
ftulationis meac curiofitatem fine mora &
temporeopportuno exhibuit Caefari
;
queis
leftis Caefar profufe ridere coepit , & deinde
Patri paucis fe verbis P. Kircheri poftulatio-
ni fatisfafturum, dixit, hocfequenti verbo-
rumtenore. Verbafuntlmperatoris ^fix/^f-
rimtntum quoJ in nojira pmejentia deartis ma-
gniearcanojierijujfimus, curiofum quidem
fuis-
fe;fedquod
Imperatoriam Majeflatem locuple-
tarepojffet, minime invenimus; imo, ne tertiam
quidem expenfarumpartem
,
quihus experimen-
iumfaiumfuerat , recuperare nos valuij^e
hifce
confiare voluimui. Ecce dignam ab Augufto
ore Csfaris atteftationem : ex qua patet
quam luculentiflime diftam magnsB artis
Chryfopragmatiam, tantum abeft, veram, fin-
ceram & legitimam fuifle, utpotiusvelex
hoc capite eam fophifticam, fpuriam & nul-
Iiusutilitatis,&emolumenti,imovaldeda-
mnofam cenferedebeamus, quae hicappo-
ftenda cenfui
,
ut ftulta Chymicaftrorum
promifllio ,
cunftis approbatione Casfarea
manifefta fiat. Sed jam ad rem
lere poflunt , ea ftatim non fine indignatio-
ne rejiciunt , nil de rationibus audire vo-
lunt, imbdecies, & centiesilludcontrapo-
nunt, Ego oculis meis vidi; ego in praefentia
^/""
talium,& talium, tali domo,tali officina
h-JJ^uJ'^,
ftum obfervavi
,
pulverem manibus meis
'''' 1'-
propriis ficjubenteartifice, injeci
; aurum
'J^'//^-"
produftum aurifabris examinandum dedi-frT/i*M.
mus,
& omnibusexaminibusadhibitis.il-
ludprobum
,
purum
, vulgari raulto excel-
lentius reperimus. Alii
verodetammemo-
rabili eventu certiores fafti identidem cla-
mant ; Ego audivi ab iis, qui praefentesfue-
runt, manibufquetraftaverunt,
&inhunc
ufque diem apud talem
, &talem difti pul-
veris portio ad perpetuam rei memoriam
confervatur , ut fi qui velint , haberent, quo
veritatem experirentur , & jam ipfo fafto
nonnulli ejus reipericulum cum defiderato
eventu fecerunt , ut proinde de artis verita-
te dubitare nemo debeat : & qui de arte ve-
rifllmanullamfidem habent, e numero fa-
pientum exterminentur.
Atque hoc pafto mendacia mendaciis
concatenantur ,
quje non folum in publicam
Atque hic eft impoftorummodus
,
quo famam difperguntur
,
fed & libris fummo
fimplices mortalium animos fiifcinare fo- ! Reipublicas damno , & aliorum animos hac
lent. Exquo colligitur. Si quis ditioris for- 1 lucrofa novitate pelliciendos
, committun-
tunaeimpoftorad looautaooautetiam 1000 kur, res jM$ t^? u^r^gCoATi^
,
ultra id quodpos-
ImfoHura.
libras auri in pulverem reduceret
(
quod
nonnulli ad nomen ex hacartefiftitiaim-
mortale fibi comparandum , fecifi!e legun-
tur) illi hauddubieubiquelocorum hujus-
modi falfa artis miracula omnium ftupore,
&admiratione, exiguotemporisfpatiofine
tot, tantifqueconcoftionibus, fublimatio-
nibufque , multorumque menfium fermen-
tationibus, patrarepollent : Quodutinam
non fecifllenthi,quos jam recenfuimus,cum
caeterismajorumgentium diis, inpraceden-
tilus paflfim indigitatis. Rurfum fuerunt
nonnulli, quiinvento in agro thefauro de-
repente divites fadi , & ne fifco a legibus
conftituto portionem cedere cogerentur,
artem hanc profefiH dicuntur
,
qua exigu^
pulveris portione hydrargyro ,
caeterifque
metallis adjefta , metallain aurum conyer-
terefe
pofl!e, adauridivitiasaliundeacqui-
fint, augentur; ut proinde ridiculam illam
tiniuramauri ininfinitum multiplicativam,
originem fuamnonaliunde, quamexhifce
traxifle cenfeam ; ifque folus nefcire pote-
rit
,
qui experientia doftus quid naturapos-
fit, quid nonpoflit, novit, multiplicefque
hujufmodiadfraudes, & dolos proclivium
nebulonum induftriasperfpeftashabet. Ne-
moitaqueimpofterum dicat ; Ego vidi, ega
audivi , ego manibusartisveritatemcontre-
ftavi , cu m idem iis
,
quod agyrtis, circulato-
ribus contingere folet , accidat
;
qui dum
ventrem fe perfodere , ferpentes, &bufones
devorare, nummos plumbeos , cupreos , ferr
reofque annulos repentina tranfmutatione
in aurum convertere fimulant , tanto cir-
cumfufam plebem ftupore replent , ut nega-
re minime pofle videantur
,
quodtanta evi-
dentia demonftratum fuerat. Res lubricaE
Ss
i
fenfus
526
MUNDI SUBTERRANEI
.ye^.IIL
fenfus funt,
acdicivixpoteft,quamfacileii|re prius minutiflime tritumimponesretor-
nondicamplebemimperitam.fed&doftosltKperignemfortemcliftjllandum , & quod
acfapientesfafcinent, ut id, quodnoneft.j nondumfixumeft,abjereviridirecedit;hoc
ex corrupta tamen phantafia , id vere efte {i-j
accipe,& reduc per fequentemfluorem in pu-
bi perfuadeant.prsfertim fi a peritis, ftudio-
j
ram Venerem
,
quod fequenti plumbo in ti-
fifque fraudum architeftisfimilidolofasar-lgillum
pofitum abftrahatur
, & manebunt
tisinduftriademententur.Sedhaecdeprimojex
una drachma Mercuriitresdrachmaear-
pundo difta fufficiant.
Prosrediamur itaque ^A. fecundum fupra
^/<-propontum auri confictendi modum. Alchy-
chJici'
f"Jft^ vero
,
qui fme fraude in tranfmutan-
{rodHcant. dis jn Solcm , & Lunam metallis incum-
bunt, fi fincere procedunt , aurum quidem,
fed non purum , & obryzum ; fed mixtum,
genti auro gravidi.
Fluor ita fit. Sume urinam, quam in lapi-
demconcoques, & fpiritumavolarepermit-
tes, ex qua ter tantum una cumtartaro acci-
pies , & operaberis uti paulo ante diftum
fuit.
Experimentum. Ex Mercurio vulgi
^rgmttK
Si fophiflicum
producunt. Apponamus non- 1 Lunam faftam in aurum convertere.
Vumbf^nJ^f^*
nulla experimenta.
fiat aqua regia ex vitriolo, falenitro, ana una
> -
9
. Experimentum. Non agam hfc de auro lib. deinde aeris viridis,& falis ammoniaci a
perlapidem conficiendo ,quodphilofophi-| na4lotones;ramentorumferriUib.,quaE o
Zuns.^
ctmH'
faris.
Trdpara
th aqn.
cum vocant : iftiufmodi enim verum abftra-
S:\ intelleftus figmentum
, ob rationes in
praceAentihus pofitas efTe dicimus ;
fed de
auri augmento, quod per additionem , vel
partem cum parte , exfurgit.
Hocitaquepafto, o^Q.cinaharis , &hy-
If^finmt"
drargyri Solem , &Lunam faciunt. Accipe
optimi auri partem prius per mercurium
crudum in calcem redudlam ; hac alembico
impofiti, fequentem paulo poft , aquamixx-
perafFunde , deinde odtona cohobatione
abftrahe;hocperad:o, aurum folutum ina-
lembicum afcendens phlegmafuumabftra-
hit ufque ad denfitatem
;
qui quidem infu-
fusfpiritusab auro folvi neqult , nifi pero-
leum ejus
,
quod fupra praeparatam Cinna-
barin affundatur, ita ut parum fupra emi-
neat; deinde coagularefmasboracisbene-
ficio reduftam, & habebis aurum quaefitum
.
Aqua calcinato per mercurium a.mofuper-
affundenda fic pr^paratur.. Sume Salifnifri
ijlib.Arfenici
3
lib. aerisviridis 8 lotones,
feu femiuncias.ramentorum ferri,feu chaly-
bisunamlib.totum complexum retortaein-
ditumdiftilleturinaquam : exhacaquaaf-
fiindeMercuriofublimatoodlolotones, ab-
ftrdhe bis,& totum in aquam folvetur Lunse
fixands opportunam. Sume iterum ex vi-
triplo fublimatum fulphur , &fiat ftratifica-
tio, ut chymiceloquamur, fupra
4 lotones,
velquod idem eft , femiuncias , Lunae fixae,
& zlotonesfulphuris, deindefenfimevapo-
rarepermittas
,
fulphurereftificato junge
quater tantum vitri Saturni, &dum infufio-
neeft, eicalcinatamLunaminfundas, bis-
quefulminatum impone per 20 dies
, in a-
quam jam przparatam , &habebis argentum
fixumcummediocriaurononpuro quidem,
fedfophiftico.
10. Experimentum. Mercurium fixare.
Sume lUotonemserisviridis,
fivesrugjnis;
unumlotonemmercurii crudi, quod viridi
aeri impaftatum fublimetur in cucurbita ter-
reavitriatatamdiu, donec aes viride cum
mercurio uniatur,& habebisfixum.Rurfum,
accipe totum complexum
,
quod in marmo-
Mcrcurii
fixatio.
mniacommixta, & minutim contrita igne
fortirefoIveinaquam:&hancaquam alem-
bico impofitam calorebalnei leniter abftra-
he ufque in olei confiftentiam ; deinde ex
antimonio crudo quantum volueris,& illi ex
oleo paulo ante praeparatoaffundead emi-
nentiam digiti, deinde hoc cucurbitae humi-
li impofitum abftrahe toties , donec oleum
antimonioperfefteuniatur ; & habebis//-
verem ,c^\XQ.m ruhrum konemvoc2.nt. Accipe
itaque ex Mercurio fixam Lunam
;
in la-
mellas tenues tunde , fi hafce in tigillo ftra-
tificaveris , ac in csemento per 24 horas reli-
queris, tunc habebis <j/"^f? in aurum pu-
riffimum,nontamennifi colore exaltatum.
12. Experimentum. Aurum debiliscolo- Aur dt'
ris exaltare. Accipe Mercurii fublimati ,
&
^'''
".^'"^
cinnabaris ana 2lotones , Antimonn unum emciUare.
lotonem; & bis tantum aceti, cuisruginis
tantillum quantum duobus digitis capere
potes, commifceas
;
paulatim indantur oUa:
feparatoriae, five retortae,& exibitliquor vifu
pulcher; deinde accipe }
cinnabaris partem,
quam imbibas liquore paulb ante elicito, ii-
quoremque denuo retortae vitres commis-
fum a cinnabari abftrahe
;
poftea alembico
Hermetis figillo munito inditum per 12
dies in arena coagulari finas , &habebis^/-
verem. Quo perafto accipis aurum palli-
dum , & imperfefti coloris
,
vel Lunx fi-
xae 8 lotones, five
4
uncias , fupra quas ex
pulvere praeparato 6 drachmas fufioni expo-
nes,habebifqueexaltatumad eumgradum,
quomajordefiderari nonpoteft.Quodidem
fietabfquepulvere hoc pafto: Extenfas ia
lamellas tenues argentum, vel aurum, pone
in oleo
, feu liquorem fupradicftum ante-
quam coaguletur, & tenuicalori,utfupra,
24
horis expone, ufque dum videas oleum
parum ebullitione commoveri
, & habes
quaefitum.
Innumera hoc loco hujufmodi experi-
mentaadducerepofi!em ; fed quoniam fere
nihil in uno eft,quod non ingrediatur etiam
in alterum , & ut paucismulta compledar,
hi c Tahulam comhinatoriam adnedendamdu-
xi.
CapMl
LIB.XI. DE
ALCHYMIA SOPHISTICA.
327
lCom.EjoB.
Qua
^m^^n totx Alchhttict cmtinztur, velutt vt
Syno]?fi omLcce^^lialaotica. oh
oculos ^ont-.
tur Cvrwjl
LeCtoris
.
-yei,
txtrct hcatc
,Jye
h^tlts
fahricmi
J^ectes Jive
Aetallurji:
cam
artetrv^fivi tttixtttras
Ji:t.tllicaruvt
car^oinmvfiv^ J^ tortmv jenjs
fjyectes ,
^:
quam ^tuera-s oA Chyrmcas
o^eraiiLmes
, udle eir
fnictu.afimv .
Iv^erfecta. JittatLv
Mercurius
S O LVK
COAGTJI.A
TMtanwt-
Spjntus -inm.
^'i.cetum-
JietKatite
Herfecttt in
fiutj^ecte.
Ir^enltitn.
ijtwruttv
'Ferrtait
Statumn.
c^^Fbmhtm
Jliereurms
T-gm Soivimtur et- aavlaniur
Su^htr
328
MUNDI SUBTERRANEI
gotiantur, eafubvariissnigmatis,
& para
Se^.iy.
xi
,
qua
quidquid alii integris libris tradunt,
hic
unicafynopfi
exhibeatur.
IN HAC TabulA
Mineralia refpiciunt metallica corpora,
& cum iis perfe<5te combinantur. Horum u-
numquodque reduci poteft in fua elementa,
falem,aquam,fpiritum,oleum; undepera-
quas fortes, regias , ftygias
,
quae ex falibus
componuntur, corpora diffolvuntur , calci-
nantur, pulverantur, ignium vero ope fubli-
mantur,purificantur, digeruntur , fermen-
tantur, hxantur; & opeextraneorum, uti
aceto, tartaro, fpiritu vini, caeterifque acidis
fuccis
,
& fubtilibus diluuntur, lavantur,
purgantur : atque tandem per novam folu-
tionem , & coagulationem uitimum artis
finem confequuntur. Et quamvis Alchymi-
ft,qui circa magni magifterii arcanum ne-
bolis explicant
; fitamen detefto paraboli-
co cortice medullam examines
, eos eun-
dem cum iis
,
qui metallurgicam
profiten-
tur, & fophifticam
,
proceflumfeftari
, iis-
demque ex his, quae in hac comhinatoria talu-
la reperiuntur, ingredientibus uti reperies:
Sineauroenim,&argento,utvelipfeIa//iLuilu3.
fatetur in {\x^Clavicula , aurum , &argentum
confici nonpoteft : ex cjeterisvero fruftra
imperfefta metalla in perfedla tinguntur,
convertunturque, nifi aurum illis infit
,
quo
veluti per accretionem quandamaurumin'
crementum quoddam recipit. Sed haec o-
mniafapienti Philofopho pulchre inTabu-
la combinatoria , fi eam refte applicare
norit
,
patebunt ; cum nulla combinatio
artis inftitui poflit
,
quae in ea non re-
periatur.
S E C T I O IV.
C A P U T I.
JURIDICUM
SIVE LEGALE.
Vtmm Jurum Chymictm
,
quacunque tandem ratione faSium licite pro
Vero
yendi
pof^it.
Cap
j
Tr^Ropono hoc loco QuaBftionem
,
quam
"^majori jure Jurifconfulti fibi vendi-
-*"
cant ; ne tamen quicquam omififl^ vi-
deamur , eam non omittendam duxi. Hanc
quaeftionem de auro Chymico antequam or-
diamur : Notandumprimo, quadruplicem
artem hocloco confiderari pofl^e. Prima eft
Ars Metallurgica, quae ex minera auri , &ar-
genti fingulari artificiopurum ab impuro,
heterogeneaab homogeneis, feparat : reli
-
quum ignis ope in purum aurum , &argen-
Metattur. tum decoquit; de quo artificio in Metallur-
KtmM^k'
8^^'^^" ^^^^ metallica amplifllime aftum eft:
3(<</i.
&utihsEcarstantopere humanogeneri tie-
tita,
ceflaria eft , ut fine ea ob fummum metallo
rum ufumnullalmperibrum, Regnorum, &
humanae negotiationis adminiftratio con-
fiftere poflSt , ita quoque tantum abeft , ut a
legibus illicita cenfeatur, utpotiuseam o-
mnilaudedignam,velutihumanicommer-
cii ftabilimentum , cenfeant Jurifconfulti
.
AltQTa. Chryfopceia dicitur, qua Alchymiftas
per tranfmutationem
veram, & realemu-
nius metalli in aliud, nonfolum inaurum
naturale,fed & eo excellentiusfe converte-
re poflTe gloriantur:
Quod fi verum eflet, cer-
te illud aurum vendere
, & diftrahere fine
spn^ym
ullofcrupulopofl^ent.
Tertii,ArsSpaiivrica
-
dicitur qua nonnulli
Chymici aurum ve-
rum, & naturale variis metallis, uti argento,
cupro, ferro, plumbo, arfenico
, marchafitis,
fimilibufque commixtum
, fingulari arte fe-
parant,exarenisfluminumriparumqueper
frequentia
ignistormentafecernunt
, di in
lamellasfundunt
; atquetale,
purumnem-
pe, Sc naturale
aurum nuUa lex
prohibet.
ChryJ
pcein m
iicita.
Quartoeftaurificium illud
,
quo Aichymi-
AHtum
ftae per additionem , five partem cum
parte/^^^j^J^'^^
uti vocant , aurum augmentare ; eique debi- voetmt
,m
tam tinfturam dare norunt
; atque duplicis
''"'*"'*
generis eft
,
una dicitur Collyhijiica
, altera
Sophiftica : de qua variae funt agitationes in-
ter Jurifconfultos. Nos fingularum propofi-
tarum partium dubia per Canones tum Ci-
viles, tum Canonicos tunc expediemus.ubi
prius de Extravagante edita kjoame XXII.
Pont. Max. nonnulla praemiferimus.
Joannes XXII. Gallus, patria Cadurcenfis,
Erti-
ex provincia Aquitaniae anno
1
3 1 <J. ad Pon-'^^"^^!!
tificatum eveftus, praeter Conftitutionesp/: (i
Clementis V. prsdeceflxjris
,
multas quoque &
T^*^^
ipfe publicavit.quas Extravagantes vocat, in
quas Zenjilinuj de Cajfaneis uberes commen-
tarios edidit. Inter alias Extravagantes una
quoquehabetur, qu intituhtur de Crimine
faljj:
In qua condemnat omnes illos, qui au-
ro conficiendo operam dant : Artem miris
modis exagitat. Sed ut multa paucis ample
ftar , fubjungam hicdiftam Extravagantem^
in qua quicquid nos hucufque de Alchymiae
falfitate adduximus, Apoftolica authoritate
confirmatum reperies.
E X N S
iicita.
J
o Max.
T R A V A G A
De crimine falji.
A N N E s XXII. Pont.
Prcefatio in Extravagantem.
A Lchymia hk prohibentur, &puniuntur
^aurum facicntes ,
& fieri procurantes,
quoniam tantum de vero auro , & argento
debent inferre in publicum , ut pauperibus
erogetur, quantum de falfo, &adulterino
pofue-
LIB.XI. JURIDICA SIVE LEGALIA.
Cap.
I.
3^9
copiam apud eum inventam fuifle refertj
quod fi verum eft, ifliufmodi tamen auri
thefaurum minime Chymicae artis benefi-
fmt Clerici ,beneficiis habitis privantur,
&
} cio comparatum fuifie credendum eft, quod
ad habenda inhabiles efficiuntur. Vide tamen Alchymiftaeperfas.&nefasconvin-
pofuerunr, Et fi eorum facultates nonfuffi-
ciant
,
pcenaper judicisdifcretionem in a-
liam commutabitur
, & infames fiunt. Et fi
Extravagantem ejufdem foan. quas incipit-.jcerevolunt , Pontificemque hanc Confti-
tutionemeade caufa, nequifquam prster
eumadartisarcanumpertingeret, ex invi-
dia condidilTe.
Prodiens , & eft fub eod. tit. collocata.
EXTRAVAGANTIS TeNOK
QyPondent quas non exhihent divitias
paupeves
^
Alchymiftie
,
pariter, qui fefapientes exifti-
mant,infoveani incidunt
,
quamfeceruMt :
Nam
haudduhie hujus artis Alchymise alterutrumfe
profeffores ludificant , cumjua ignorantia con-
fcii,
eos
ijuifupraipfos aliquidhujufmodi
dixe-
rint , admirantur
;
quihus cum veritas quafita
non fuppetat, diem cernunt ,facultates
exhau-
riunt , iidemque verhis difftmulantfalfitatem ,
ut
tandem quodnon e(i in rerum natura ,
efte
verum
aurum, vel argenturrt fophiflicatranfmutatione
conjingant : eoque interdum eorum temeritas
damnata,^ damnandaprogreditur, utfidis
me-
tallis cudant puhlica monetee CharaBeres ftdis
* Alchy-
0culis
,
^non alias
*
Alchymitumfornacisigem
Alchymi-
vulgumignorantemeludant. Hac itaque perpe-
cura.
tuis volentes exulare. temporihus , hac editlali
conftitutione fancimus , ut quicunque hujufmodi
aurumi/f/argentum fecerint, velfierifecuto
fado
mandaverint, veladhocfcienter dum idfie-
ret, facientihus miniftraverint , autfcientervel
auro,
velargento
ufifuerint
vendendo, veldando
infolutum , verum tantiponderis aurum ,
velar-
gentumpcena nomine inferre cogantur in puhli-
cumpauperihus erogandum, quantialchymitum
exiflat,
circa quodeos aliquopradi^orum
modo
Liher At-
Quidquid fit , ego de Vicario
Chrifli talia
fufpicari nolim: IJnde, fi Platince creden-
dumeft.egohuncaurithefaurum, utipaulo
ante diximus, Artis magnae beneficio mini-
mecomparatumfuifTe^puto; cum velipfe-
meteamin fua Extravagante apertis verbis
damnet : Sed ex variis colledlaneis
,
five
reditibus , five ex auro propria induftria, aut
etiam dono , in peculium acquifita, thefau-
rum fupradiftum excrevifle verifimilius
ef[e judico
;
cumPontificibus media nun-
quam, ad fimilia procuranda defint.
Incidi non ita pridem in Librum Galli-
ca lingua confcriptum
,
cui Titulus eft :
/4^jo^.
L'ART TRANSMUTATOIRE DU
PaPKXXII.Po^
JEAN XXIL DE CE NOM. In quoagitur'"^^""^''^-
de modo , &ratione, qua magnae artisbene-
ficio, aurum verum , & naturale didlus Pon-
tifex in fuo Palatio Avenionenfi fieri cu-
raverit. Sicautem incipit: Orcommence le li-
vre d' Alchimie, quele Papejeanfit ouvrer en
Avignon, du quelouvrage ilen avoit 200 rool-
lezd'unchacunpefant un quintal. Deinde to-
tius magifterii procefTum fufe defcribit.Ego
fane cum modum in eo operandi penitius
examinalTem,nilfaneineofingulare, quod
rum legitime conftiterit deliquiffe ;
facientihus \
aut veterum Alchymiftarum ingenium, aut
fiihilominus aurum , velargentumalchymitum
autipfo,utpramittitur,fcienterutentihus,per-
petua infamia nota
refperfis. Quodfiadprafa-
tam poenam pecuniariam exfolvendam
delin-
quentium ipforumfacultates nonfufficiant,
pote-
primorum in arte Magiftrorum praecepta,
ftylumque fuperet
,
praeter vulgares quas-
dam receptas , &aliunde defcriptas , me re-
perifl"e ingenuefateor. Unde& confequen-
ter hunc non nifi fuppofititium partum efi^e,
rit difcrett moderatio judicis poenam hanc
iwjnonfinemanifeftisargumentis conjedlura
aliam,putacarceris,velaliam,)uxtaqualitatem\y\
^
quem ex Alchymiftis defperatis non
Tiegotii
,
perfonarum differentiam , aliafque at-\^Qf^Q
^
tum ad artis veritatem eonfirman-
tendendo circumflantias, commutare.lllos vero,
qui in tanta ignorantiam infelicitatis
prorupe-
rint , ut nedum nummos vendant
, fed
naturalia
juris pracepta contemnant , artis excedantme-
tas ,legumque violent interdiila ,fcientervide-
licet adulterinamex auro,
"
argento alchymito
cudendo, velfundendo, cudi ,feufundifaciendo
monetam,hacanimadverfionepercellijuhemus,
tit ipjorum hona deferantur carceri,
ipfique
per-
petuofint infames : Et
fi
Clerici fuerint
delin-
quentes ,
ipfi ultra praditlas pcenas priventur
heneficMs hahitis,, t^prorfus
reddantur inhahi-
les adhahenda,
HaeceftConftitutio JoannisXXII.
P. M.
de qua mira fparguntur.
Alchymiftae fin-
gunt , Pontificem Alchymix ftudiofiffi-
mum,cumadArtismagnaeopuspertingere
non poflet, exdefperationehanctamrigi-
dam Conftitutionem condidifife. Certe Pla-
Platina. tina in ejus vita poft mortem ingentem auri
TOM. IL
dam ,tum adnonnullam exiftimation'em ei
fub nomine, & auftoritate Pontific^scon-
ciliandam, in lucempublicamprotruferir.

Sed ne cuiquam injuriam facere videar , i'd
ex ipfo proceflu ante peritorum oculos ex-
hibito me evi(S:urum confido.
PROCESSUS
Alchymicus JoanniXXII. Ponttficiperperam
adfcriptus-
Quem ex Gallica lingua in Lati-
nam a me tranjlatum, deverho ad
terhumfic interpretor.
A
Ccipeacetumfortiffimum
,
^.lib.calcis
^albs , finas ftare hoc pa6lo per
4
dies;
quinto vero die, mitte materiam in alembi-
cum vitreum , eamque diftilla , diftillatam
bene referva, Hoc fafto , accipe falem , &
urinam cum Indico Alexandrino lib. i .Salis
ammoniaci lib. 6. Semilibram falis com-
munis praeparati , & aceti pariter femili-
T t bram;
330
M U N D I SUBTERRANEI
SeS.iy.br^m:
Diftarumrerum
3libras,priusaceto
calefadas
difliila,&
poftea mittes falia, quae
ubi fufa
fuerint , ea fimul mittes in Alembi-
cum
diftillanda ; ubi diftillatum fuerit, fi in
fundo quid remanferit miftura , &fordibus
necdum exutum , diftillationem repetes, a-
qu^,
qusegreditur.denuofuperaffufi;
&hoc
toties repetes, donec totaaqua exmateria
fuerit egrefta; quoperaAo, in fundo vafis
maflam reperies congelatam inftar glaciei,
aut cryftalli
,quamdiligenter fervafeorfim.
Iterum accipe fulphur vivum lixivio forti
maceratum
,
quod fublimabis jungendo
43
Mercuriifublimati,43
unciascalcis,& Luns
4uncias;quaeomniaponanturinaquajuxta
prasceptuminferius ponendum. Diflblutas
itaque diftas res in Alembicum pone ,
&
poftquam forti igne diftillaveris, in fundo
malTa remanebit
,
quam extradlam fupra la-
minam vitream in cella.aut altero quopiam
humido loco repones ,
donec in liquorem
refoluta fuerit, quem iterum ferva. Deinde
accipe mafTam fupra nominatam prima
operatione extraftam, eamque laminsvi-
tres loco humido , uti prius , expone ad dis-
folutionem
;
qua perafta , hafce duas aquas
prim^, & fecundioperationeproduftasfi-
mul commifce , & in unam maflam conge-
lari {inas,qua congelatahabebis medicinam
perfedam; ex qua exiguam partem fupra 1
8
Mercurii partcs projeiflam, fi fufionicom
miferis , totum intra exiguum tempus in
Lunam optmam,omni
examineadhibito pro-
bam, converfam obtinebis.
Atque hic eft primus proceflus ,
in quo,
vel fummafcriptoris five negligentia patet;
ponit is
43
calcisargenteas uncias, una cum
totidem unciis Mercurii fublimati ; in. quo
manifeftus error eft : Cum enim argentum
in calcem redaftum , inpriftinamnaturam
reducitur ; neceflario argentum calcinatum
pluris conftitit, quam lucrum extranfmuta-
tioneMercuriinon importet; quemadmo-
dumunicuiquepatetex proportione^^ un-
ciarum argenti, ad 1 8 partes Mercurii, quas
in argentum tranfmutari procefllis dicit;
quare nos errorem correximus
,
addendo
4
LunaJ calcinatas partes. Quicquidautem
hic authordicat , certe ex hoc proceflii nil
aliud fperandum eft , nifi mafla quaedam ar-
genteaex congelatione mercurii, &calce
conflata ;
acproinde proceflushic, totus
quantus fophifticus eft , & indignus , cujus
quis inutili & irrito laboreexperimentum
fumat. Sed jam ejufdem Auftoris de aure
purifllmo conficiendo proceflum examine-
mus. Sic itaque ait.
imejfnsz.
PkoCESSUS II. Pour faire Sokil hon
^
jin ,
ideft, Aurum optimum, ^purumefficere.
Accipe SES uftum ,
fulphurvitrioli, exuno-
quoque 2 libras. Quorum unumquodque
feparatim, minutimfupra marmor teras , &
deinde probe comraixta Alembico, com-
mitte , luto fapientiae , ne quidpiam fpiri-
tuum exhalet
,
probe munito
;
quod intra
cineresfurnellipofitumcalore tenui mate-
riem diftilles,aquamque edudam in ampul-
la vitrea referves. Poftea accipe duasdra-
chmas auri puri, &
4
drachmas argenti vivi,
qux fimul aurificum more amalgames. Hoc
peradlo, amalgamatum cumaquafuprain
ampuUa vitrea refervata
,
quam optime per
triduumfequensfubigas,fivepi(ftorummo-
re teras : hoc etiam peradto , materiam difta
ratione fubaftam igni leni commiflam per
1 2 horasconcoque^ hoc exafto , denuo cum
difta aqua tere , &probe quodmolitum eft,
recoque,idemfemperrepetendo 1 8 vicibus,
donec colorem vermilii obfervaveris ; dein-
de accipe hujus materiae pondus. explora,&
projiceunum pondus fupra 18 plumbi, &
habebis aurum purum per omniaexamina
probatiflimum : Plumlum vero , fupra quod
projici debet medicina , longo labore prae-
paratur, hoc modo.
Accipeplumhi lamellas tenues
,
quas fale
in
Tnpara-
pulverem minutim contrito intra vas terreum
""
^
*""
''
firatificahis ,ftratumfuprajlratum continuando
tamdiu donec totum vmplenumfit ,
deindejun-
^uras vafts arie claude, remanente tamenfupra
foramine ad fumum ejiciendum apto: Deinde
hocvoi ignicongruoper 6 horas committes,
&
poflmodum
aperto vafe lamellas plumhi corro-
fas, ^candidiffimaA
reperies
,
quas lixivio
fortif
^
calido impones,^faldefcendet una cum lixi-
vio , laminispuris
, ^
candidispariter
infundo
remanentihus,quas deinde exemptasfupra mar-
mor aqu^ fontan&
identidem
fuperaffufa
teres,
ufque
aum aquam claram comperies : hoc pera-
lo repete tritionem cumpulvere remanentis a-
qua, additaaquaaluminis
,
^faliscommunis,
^tartari,ficceturque adignem,^ hoc totiesfa-
ctes,donectota materia candidifima compareat:
hoc palo totum in olla
fufioni
cemmittas
; @
hahehis ^lwmhwm ,quodin aurum converti de-
het,praparatum. Atquehic eft proceflus, qui
quantuseft.partim exClaviculaI///extra-
L""".
<ftus eft, ut proinde vel ex hoc ipfo fuppofiti-
tius partus innotefcat ,
cum Lullus multo
poft Joannem XXJL Pontificem mundo cla-
ruerit: neque verifimile eft ,
Lullum hunc
^x.oc^^\xmk]oanneXXU. mutuafle. Judicet
jam LeB^or, quidde hoc defperati operis pro-
ceflu fperandum fit.
Plurimos alios fuppofititius ille Auftor
adducit procefliis de tranfmutatione hy-
drargyri in argentum , & aurum : Verum
cum illos ex aliis defcripferit , & ejufdem
prorfus farinae fint
,
qui apud Riplttum, Birel-
Rfpiseus,
ium , Ifaacum , Lullum , Arnoldum , caeterofque
B'llu3.
reperiuntur , in iis defcribendis majorem
^^'
temporis
,
quam fophifticorum hujufmo-
di fecretorum rationem habendam cenfui.
Nihil porro reftat
,
quam ut Aphorifmosjuri-
dicos de Chymico auro a diverfis Jurifconfultis
pofitos hic apponamus.
Ca-
LIB.XI.
JURIDICA SIVE LEGALIA.
331
C A P U T II.
Decifiones
Juridico-Canonicge.
T>e anYo
Chymkofalfo^ & Vero.
Cap. II.
i.^^^Uaeritur
, an Alchymia fit Ars lici- \quicljimile auro ,quantum ad accidentia exte-
AnAlchy- fi 1
ta?Refp. Illa licita cft, qujB verum,
\riora,fedtamennonfaciuntverumaurum,quia
wMj<Vi/
^wgenuinum,&naturaleaurumpro-!/o;-WiJ y^7?^/M/ij auri non
efl per calorem
aionefd-
lucit. Ita Oldradus Conf^l.j^. Sijoannes An- \ignis
,
quo utuntur Alchymifiie ,fedper calorem
vitur.
dradus , in titulo de Crimine
falfi
additione ad \SoLs in loco determinato , uhi viget virtus mine-
joAndl.jj
y^fc/w. Si vero aurum Sophifticum ^ro-Walis. Ex quibus verbis luculenter patet,
ducit, illicita eft; itaplerique& Juris tum Z^i-y^w Thomam longe aliud de Alchymia
Jo.de riit. Civilis, tum Canonici Doftores. Ita
jf(?a- 'fenfifTe
,
quam quod iis ipfi afEngunt per
nes de Plat. in /. i . C. de arg. pnet.Joannes de jfuppofititios partus.
Clavafio'mSumma,\QthoAlchymia.
|
3.
Qujeritur. An aurum Alchymicum
^aurum
An-uitum
2. Quaeritur. An verum & realeaurum vendere,&folvereliceatprovero, &natu-*^'^)'m'-.
TonTpJ'
^Alchymiftis per tranfmutationem conii- rali
, & an per hoc venditio aut folutio red-
w/^?
Auhy- ci poflit > Refp. quod non Ita Avicenna apud datur jufta ? Refp. fi aurum alchymicum a/'-
Avtcenna
^^^ertum,deq\ioin praecedentibusfufe,quia jnaturali in nullo differat , id vendi , &folvi
tale aurum Alchymicum non nifi externam pofle : fecus, minimelicere. Ita D. Thom. &
auri fpeciem habet, verum tamen aurum \A/i>ertusfupr3L addufti, Andreas de
ifernia, Aibertus.
D.Thom.
non eft , ita D. Thom. 2. 2.
q. 77.
art. 2. Card.
j
Baldus & Card. Alex. in
difi. c.\. Qua
fint
re-
'^*''^"''
Alex. in c.x. quisfuntreg. inufihus feudorum. \galia. Qui enim per alba albificant
, & per
Si tamen vera tranfmutatione id efficeret citrina citrinant manente fpecie metalli
quifpiam, tum verum quoque aurumfutu-Jpriorisinmateria,
hiproculdubiodecepto-
rum , nulli dubium effe debet. Sed audia- ,res funt ; & hoc modo fereomnes in toto,
mus Verba D.Thomce : quemmulti aurum jvelinparteprocedunt,
& ipfo /^/^mo tefte,
Alchymicum nonfolum approbaffe, fed&|multisfubftantdeceptionibus.
Et puniun-
efreciffe
, ad veritatem artis tanti viri tefti-
j
tur tales
,
juxta conftitutas leges, ita foannes ]o. Andr.
monio ftabiliendam perperam dicunt ; fed
j
Andr. in add.fpec. titulo hCrimine
falfi. Nam
qui vel exipfis ejus verbis facile confutari praster interefTe, inquit,
majorisvalorisau-
D.Thom
pofTunt. Alchymia, inquit
,
quamvisfit diffici-
rum , & argentum habet quoque quafdam
micfmro
l'ts,nontamen e^impofihiUs
,
quod &nos dici-\yktutes,
quaenoninfuntaliis metallis , ne-
fintemia. mus
,
faltem Angelis aut damonihus notam
,
qui qxxs. in auro & argento per alchymiamfo-
foli norunt occultas naturtsfemitas
,
juxta quas
\ phiftico, veluti contra
melancholiam,alias-
perfeBe operari pofjunt
.
Si itaque aurum
,
{queanimi
aegritudinesaperitismedicisob-
quod fit per Alchymiftas non eft verum
, & fervatas. Et fubfcribit hifce Frat. Barthol.
Carthde
tale quale fit a natura, ejus venditionemii? Sania Concordia
infumma, Verbo Empti.^'^^^'^^^^'
pro vero fraudulentam & injuftam effe
; fi
j. 4. fah.
de Monte de empt.^ vend. p- 8.
autem verum eft
,
pro vero aurovendipo-
1
4.
QusEritur. Anaurum, quodquisdia-
^'w
teft
,
(uti eft illud
,
quod px variis metallis, .
bolo magiftro, vel arte magica didicir, ven-
te%aum'
quibus commixtum eft, extrahitur
:
) de au-
1
dere poliit .> Refp. quod quemadmodum
*'^'e '-
roverb Alchymicoficdicit, a.Sent. dift.^.jnon eft licitum
, aliquidadiabolodifcere,""'"
Akh'''!^
q. 3.
ar. i.
Potefi quidtm ars virtute natura- jita quoque tale aurum
, mala arte acquifi-
cum fieri
lium agentium aliquas formas fuhfiantiales
in-
;
tum vendere non licet, cum femperfufpi-
nm
pojfe,
Jitccre in materiam
; funt
tamen qucedam
for-
cio alicujus deceptionis a Satana , veritatis
^fugnJn
*"^
i^^^s
f"*^^" ^"^0 ^fs potefl efficere ,
quod ofore fanftje
,
fubeffe poflit. Et hoc pafto
natcra,
proprta a^iva
, @ paffiva
principia earum non prohibitam efle & artem
, & aurum ex ea
D.Th.tff^
^p/^y^
invenire
,
^adhihere
,
Jed
hene aliquid produftum, uti habetur C. deauro puh. per
fimile
illis efficere,ficutiAlchymift(efaciunt
ali- 'je i c.
C A P U T U L T I M U M,
In quo hnViter qmdnam proprie decantatij^imus apud ^eteres Jkhymijlds Lapis Philo-
fophorumyY/ei-i/,^ quidtandem prifci 'Philofophi
.,
eorumque
moderni feSlatores
per eum intellexermt
j
aperitur.
Cap.\\l."%
'Tldimus partiminhac pr3efenti,par-!/o/^icimyfteriisprifcitradiderunt
; multis
\/ tim in prajcedentibus Sedlionibus, !quoque,&magniponderisrationibusoften-
admirandaNaturas opera, qux tum jdimus
,
neminem hucufque fuifle, qui per
in metallurgia , tum in auri conficiendi mo- { tranfmutationem veram
, &realem Mercu-
do , & ratione occurrunt ; Difcuffa quoque 1 riura
,
aut caetera metalla imperfed:ain ve-
omniaea, qu2deadmirandiSit<///^/j/'/;i/o-!rum , & naturale aurum traduxerit
; Sed
TOM.II.
\
Tt %
omnem
33^
MUNDI SUBTERRANEI
SeH.lY.
omnem
illam
Alchymiftarum operatio-
nem
fuifTe
falfam , &fophifticam
,
quin &
aurum
argentumve inde produiflum , aliud
non
fuiffe
,
quam aurum csteris adjunftis
rebus aut commixtum
,
autfuco introdu-
dum, ut proinde ex didis rede , & jure me-
rito inferre queamus
:
Omneauruni,argentumve,q[iodlmc\x(qne
a diverfis jllchymifiis cot\h&:um traditur, vel
calliditate quadam ,
& dolofa impoftoriae
artis aftutia , vel arte magica ex pa<fto cum
Satana fafto , vel denique ex minerali auro
in pulverem redudo confeftum fuifle; quod
tamen,fi cupellae , & cinericii , aut caementi
trutinae commiferis , non fubfiftat, fed in ea,
ex quibus coaluerat , refolvatur
;
quod tum
primum mihi innotuit, cum non itapridem
sefarAto- cum peritiffimis auri feparatoribus hk Ro-
r'"'nftas
"^ ^^ ^^ relongoratiocinio difcurriflem,
vocmude
qui fanfte affirmarunt , fe a diverfis Alchy-
auroAichy-
miftis diverfos tum auri , argentique partus
ci.
^" '
examini oblatos accepifie
;
& nonnullos
quidem cupellae , ad feptem depurationum
repetitiones ob pertinaciflimam fpurije mi-
fcellaeadhjEfionem reftitifl!e, tandem verum
aurum praeftitifl~e , non intenti ab Alchymi-
ftistranfmutationeconflatum,fedutipoft-
ea ex confeflione eorum percepit , ex mar-
chafita auro praegnante, metallurgica arte
decofto , cum lucro
\
auri ex una libra mar-
chafits extradlum. Et quamvis innumera
hujufmodi artis miraculaipfis exhibita fue-
rint, nihil tamen, a quo tempore artem fpa-
gyricam profefli fuerant , fe comperiflTe aje-
bant quod non fucum faperet , aut quod ex
falfis mifcellisfophiftica compofitione non
Aiberti iie coaluifl^ct. Quod & Albettus lib.j. deme-
mrtAchf'
tallicis confirmat ; Aurum eim Chymica arte
tis. ^dfi
devemjfe , ait
,
^uod uhi
fex
, aut feptem
ignes fujiinuijet , tandem confumtum in faces
refolutum fuerit. Dum itaque
AlchymiftiB di-
cunt, aurumfefacere ex Mercurio, aeterijque
metallis
,
quod cupellie quovis modo refijiat , ne
credas eis
, cum longiorihiu ignis tormentis tan-
dem heterogeneis partihus Jeparatis , tantum
aurifuperfit, quantum
impofuifli. Non opus
hifcefuiflet, tot repetitisexaminibusveri-
tatem reperiri , cum id magna plumbi copia
cupellae commifl~a facilevelunicoexamine
fine errore
,
arte paucis nota , comperire
potuiflent.
Concludo itaque
;
quicquid quondam
Arabes, quicquid Lullm,Arnoldus,
Rupeciffa
:
quicquid Ifaaciu , Bafdtus , Ripleus , Sendive-
gius, Paracelfus,e)uiqae
fequaces de auro afe
confefto tradiderunt
, nonverum
, &natu-
j^uicquid
rale,fed fophifticum
fuifl^e, iis artibus, quas
in hu tifqiic
recenfuimus, conflatuin.
Unde quicauid in-
tempora ae
i r i .
* ^
,
auroAichy-
numeris hucufque de Arte magna Lapidis
mico ab
evulgatis libris editum fuit , id nil aliud,
iuf"lh.
qu^'"
^^^
diximus
continere
, adeo cer-
tum Uit, tum eft
,
quam certum eft , mortuum natu-
S^tft^^^^lite"^
revivifcere
nonpofl^e
;
quod tamen
fuijit.
de fuo lapide
mortuicorporisrefufcitatore
Conchfio.
Lullus,
Sendivo-
gius ,
&c
pafllmjadant. Undefruftralaborant
,
qui
ex Theatro Cliymico , TurbaPhilofopho-
rum,exoperibus JfaaciHollandi
, Comitis <^f
c
^"'^1
Treves,
Bafilii
Valentini, Tarvifmi
, Bernaudi,itiSi%,irt
Boni, foannis Petri Fahri, Lihavii , Mylii, Rhe-
nani, Porta, Weckeri, Alexii,we\.ex innume-
rorum Manufcriptorum codicibus , eorum-
que receptis ad tranfmutatoriae artis arca-
num pertingere fe pofl~e fibiimaginantur.
Quod adeo certum eft, ut vel ipfi primi artis
Magiftri id fateri confefli fint
;
quos Para- ^^^'^"/'"'
celfus Alchymiftarum Monarcha lih. de
turvlnita.
tranfmutatione metallica , &in libro intitula-
''
Aichymi-
to Aurora Philofophorum, citat. Verum cum
*"""*
ejus citra Alchymiftarum vanos labores
fufiflimum difcurfum fupra SeB. II. Cap. VI.
verbotenus allegaverimus , eb Lelorem re-
mittimus. Quotametfi omnium hucufque
Alchymiftarum conatus tanto rigorerepro-
bet , ipfe tamenjin eo
,
quod in aliis carpit,
peccafle reprehenditur : dum in tribus,
nempe Arfenico, Vitriolo , Antimonio, to-
tius Magifterii arcanum confiftere dicit, uti
in pracedentihus docuimus.
Quicquid igitur hucufque aut fcriptum
deArteMagna, aut in ea traditum fuit , id
totum , uti diximus , vel Metallurgica , vel
Sophiftica arte prsEftitum fuit, adeoque nul-
lum inde aliud emolumentum refultare
queat
,
quam quod Tjera Chymia nunquam
fatis laudanda docet. Primo enim aurum, utuvin
argentumque ex mineris metallicis extra-
^h***'
hendi , excoquendi ,depurandiquemodum
tradit. ^ifcawa^exvariaauri ,argentiquere-
liquis metallis, mineralibufque commixti
nonnulla tinftura cum adjunfta mole repe-
rire monftrat
;
quod licet auro, argentoque
ipfis commixto femper imperfeftius fit
,
\d
Ecclefiafticamtamen fupelleftilem , mei\-
fales apparatus , caeteraque utenfilia licite
fervire poteft. Tertio , Magno Regum , &
Principum emolumento modum docet,au-
ro , & argento colligandi cuprum , ftannum,
fimiliaque metalla
,
quam coUybifticam,
vulgo legam vocant, quam quifque princi-
pum jure fuo in ftatibus fuis ufurpare pro
libitupoteft. ^dr/^,LocoauriirritoIabore
qusfiti , multa praeclara , &humanogeneri
proficua , tam in vegetabilibus
,
quam ani-
malibus arcana in medicamentorum ufum,
quae potifllmum in extra(^is, magif.eriis,
quintis efl^entiis confiftunt,auri pretio haud
imparia detexit. Quaequidem utilaudedi-
gniflimafunt,itaquoqueinuItimum hujus
Operis librum , ne Alchymiam falfam cum
Chymia vera confunderemus
,
confulto
tranftulimus; in quo quicquid circavaria
Naturae arcana ex triplici regno prolicienda
defiderari poteft, Leitor curiofus reperiet.
Cum itaque nulla auri tantopere a cun<ftis
defiderati ,per Alehymiam conficiendi fpes
fit , meritb quifpiam mihi objicere , imo me
temeritatis arguere pofl"et , dum eam artem
praefumptuofius confutace allaboro
,
quam
vene-
CapMl
LlB.xr.
JURIDICA SIVE LEGALIA.
^uid ve-
teres fer
Artem raa-
gnam intel-
lexerint.
Hierogly-
fhica do-
Brina Her-
jnetts
ciuid
notit.
m
perior Mundusfuum Solem, Lunam, cjete-
rofque Planetas
,
quibus e fuperiori Mundo
Intelligentiarum totidem Prasfides Genii
confignantur: habet&eainferiorMundus.
Cumitaque in Sidereo Mundo Sole nil ex-
cellentius, nil prasflantius, diviniufque re-
perifTet, &in inferioris elementaris Mundi
mifcella nxhWaHro pulchrius, efficacius , ex-
cellentiufque cognovifTet.illud ob Soli ana-
logas virtutes , inferioris Mundi Solem nun-
cupavit : hoc padovidens Lunam effe Soli
praeflanti^ proximam ,
Lunam inferioris
Mundi Argentum effevoluit, &ficde c2teris
planetis , fingulos fingulis inferioris Mun-
di correfpondentibus metallis ai/cLXoyiS con-
neftendo.
Hinc facftum eft , ut per fymbolum , verb.
gr. Solis
,
quadruplicem fenfum exhiberet,
feu ut Solis Archetypi , Genialis , Siderei,
metallici, feu Elementarisarcanafubqua-
druplici analogia , veluti unum quippiam
confideraret: ita ut qusEcunque dedivinitate
fupremiNuminis myfleria traderet, eadem
fuo modo de myfteriis Genialis Mundi, Si-
derei, & Elementaris intelligi poffint. Cum
vero nihil in univerfa Natura metallicis
operationibus mirabilius cognofceret , mo-
dum, quo in iis generandis Natura procede-
ret, fub iifdem myfleriis
,
quibus Supremi
Numinis , caeterorumqueMundorumfacra-
terirent, communicavit , faxifque contralmenta exhibuit
;
quem poflea Grsci in o-
omnem temporum injuriam incidi curavit.j mnibus fecuti, naturamrerum haudabfimi-
Quoniam vero tantarum rerum fcientia libus enigmatis abfconderunt ; de quibus
venerandaantiquitastanquamverifTimam,
certiflimamque femper fuppofuit,quamque
tot
, tantifque Philofophorum fcriptis com-
probatam videmus : quos quidem omnes
impofturx arguere, non fapientis , fedim-
prudentis calumniatoris, vexationem effe
pleriquemihi opponere pofTent. Quare ne
injuriam iis facere videar , ac meipfum a ca-
villatipnisdicaeximam: QuidveteresPhi-
lofophi per Lapidem Philofophorum
,
quid per
.^rtem magnam intellexerint, ea, qua fieri
poteft
perfpicuitate & claritate tandem a-
periam.
Mercurius
Trifmegiftus totius reconditae
doftrinas Auftor, cum abdita qusvis in Na-
turae majeftate elucefcentia fumma ingenii
fubtilitate penetrafTet: ne tanta in munda-
nis receflibus facramenta cuivis obvia fie-
rent, ingeniofam illamhieroglyphicorum
architefturam adortus eft
,
qua fingula ma-
gni momenti myfteria fub fymbolis quibus-
dam ad pantamorphae Naturae fimilitudi-
nem excogitatis , ita recondidit , uttamen
iis, quos dignos judicaret, & fibi ingenii
perfpicacitate fimilibus haud impervia re-
linquerentur. Unde eledis in hunc finem
Sacerdotibus, & Philofophis
,
quibus unica
ad Regni folium fpes erat , mentis fuae arca-
naper di<Sa fymbola exprefla, ne una fecum
tanta inventarum rerum emolumenta in-
paucis verbis exprimi non poterat, fymbola
quaedam idealia, qu analogiamquandam
multa compledentem tenerent, cujufmo-
di Hieroglyphica funt
,
fubtili fane inda-
If^or confulat Oedipi fecundamfecundiTomi
partem , ubi fufe Hiftorias Deorum, feu fa-
bulofam narrationem de O/iride, &Ijfde, Ho-
ro, Typhone , huc refpexiffe oftendimus , una
gine excogitavit, quibusomnia ea, qusfine cum Grxcorum Mythologia
,
quS naturam
jnultis dilcurfibus defcribi non poterant, rerum in Eiementari Mundo mira operan-
&folo,&myftico unius fymboli conceptu temindigitatamfuifTefignificavimus. Non
patefierent, de quibus vide noftrum
0^^/- jreftitithic//(?m(fj,fedexmineraliumMun-
pum.
doadvegetativum& animalium Mundum
Cum itaqueomnia in omnibusfubcerta
lprogrefirus,Solem,Lunam,Planetasinomni-
quadam analogia latere confpiceret, imo bus fecundum intentam analogiam inve-
fuperioraininlerioribus, h$c infuperiori-
bus , mediifque , mira quadam ratione con-
tineri intueretur
,
quadruplicem Mundum
nit ; ita ut nihil effet in rerum natura
,
quod
non fub monftruofa animalium csterarum-
quererum fimilitudine exprimeret. Hinc
diftinxit: Archetypum, Genialem, Side- ^^Solem,{e\JLO^rin fiiiJ^ov ,idei}i,petramigMitam,
reum, &Elementarem, mii^n^vsL ia Oedipo
de Alchymia Hieroglyphica Mgyptiorum , &
in Ohelifco Pamphilio ample demonftratum
fuit ; inquibus ordines rerum, & entium
gradus eoingeniopofuit, ut nuUuminfer-
numMundiensexifteret, quod nonfuum,
tum in Sidereo.tum GenialiMundo, fecun-
dum intentam analogiam,ens haberet, con-
fonum & proportionatum : quse quidem in
Archetypo Mundi , ideali quadam analo-
gia, fecundum noftrum
concipiendi mo-
dum difparata , revera tamen fub unius fim-
plicis eflTentiae divinae ratione confideran-
tur.
Atque hinc catenae illae ,
o-ef^s vocant
^gyptii, de quibus in citato Oedipoipnffim
egimus, originem invenerunt. Habet fu-
omnia virtute fua pervadentem , Typhonem
verb ,
{euFulcani Subterraneum ignem, o-
mnia corrumpentem reltaurantemque vo-
cavir.
Ibidem & Talula Hermetica, five Smarag-
dina
,
quae non immerito Alchymiftarum
oraculum dici poteft ,
interpretationem
reperies
;
quae tantum abeft, ut Lapidis
fabricam doceat, ut potius non aliud
,
quam
univerfx Naturae procefTum in generatio-
ne ,
& corruptione rerum elucefcentem
exponat. Addo , hujus Tabuls a nullo Scri-
ptorum antetempora Lulli , mentionem fa-
dam fuifl;e , neque Arabum monumentis
infertam reperio. Unde nemini dubium efTe
debet
,
quin tota fuppofititiafit. Si enim ab
,
Tt
i
Hermete
934
MUNDI SUBTERRANEI
SeBISr
. Hermete
Ahrahmo fynchrono compofita
fuit ,
curtantum
actam celebremonumen
Plin.
Solin.
<lian.
Hoc eft,
Dicit Hermes quod ditla margarita in omni
tum,
Plinium,
Solinum, Mlianum, caeterofque
,
exijlit &
ejl aqua viva, perpetua
,
primcrdialis,
rerum
naturalium curiofiflimos Scriptores
, invenitur^ue in omni re ^in omnidomo. Bea-
cur caeteros Hiftoricos tum prifcos
, t\[m'
tuscuicontigitintelligerefecretumejus,^ con-
Neotericos latuit } Et fi unquam iW^a^ylh
r^eienter eo uti. Dixit autem
,
quodfecretum
fuit
,
quaero ubinam .> quo loco.> qua Urbe.>
,y^^
gft
aqua
,
a^ua accipit nutrimentum
Sifcripta fuit; quaeroqualingua.? quoidio-|^^
hominihus.. Dixit autem Mercunus omnia
mate > quo chara6tere.> Cum ex pervetufto
qua tn mundo funt pluris venduntur dicla illa
hoc monumento primxvos poft diluvium
charadleres , literafque de quibus tanta in-
ter Audores eft controverfia, nofte multum
interfit. Unde caecus eft & infenfarae mentis
homo,quieanondicamcredere , fed ne in
animum quidem , ut ea vera efle fibi perfua-
deat, & induci poflit. Sed de hifce amplius,
& ex profeflx) aftum vide in Alchymia JEgy-
ptiorum hierogiyphica , ubi Au6torem nuga-
cem , & fumovendulum aperta demonftra-
tione deteftum videbis.
Arabes pofteri non praevidentes , nec ver-
baprifcorum Philofophorum intelligentes,
queis
,
quod hi rerum omnium vim mo
tricem
,
quam Solarem five Solem intelle-
xerunt, ipfi aurum
X^
^12 xilct;i(^p>)aiv , ejus-
que conficiendi procefl~um intellexerunt.
Verba Arabica adduco, quae in operis
,
quod
apud me eft ,
de Alchymia Arabice con-
fcripti principio continentur
, & funt fe-
quentia
:
Jl5
<ri>
mnta con-
litmt.
J^i^JOj, (^-
Hoc eft
:
jii^^chy^
DicuKt nonnulli
,
quodfcientia univerfalis
mia. AlchymicE, nilaliudeji, quamexigens^ ex-
aBum
, concupifcens
^concupitum
,
quarens
^
qucefitum. Ita Oman.
JX.
cJ^^
d^..=^*M
(^y>cSM
f^\S^\
gj^^'
i\
* y
^j^j
'i^j^j^
Lj^i^?
J-^cJ j^^
<J^
liij. lij
(Ji.
\X j^yi l^i..<.
^J^J- \-^J-*
(Jj
l^JtJ j^Sj
fj^A^)\ (i>/a i.f.i jxiJ ^iXs
lX iJ^Cji j./> ^>.__5
3$t
(ftihfee^Au l, \\
^^ J.XSj^J
i.k.Aj'X^\
clAJ l
<v>J.McJ
j.iV^ &J.JLS oJ^Xs
J^/9^
0-^\
^\'i
^^jj
^
(j
Cj^jA \\\
^
^J*^?.
^*'^ 'i>^
\Js>.^9^\j
\Jj^\jj*.lfi.i^\j
^
UAJa
j)\
^jJjPj
^-
^Xjj^M
^A*f
X3
S-aM J.SAi ji
y^j\>^
aqua
, cft
enim apud unumquemque
, ^
unus-
quifque indiget ea. Eft
apud eum , nec defe-
rit illum, neque egrediturfpiritusejus. Dixit
Alha Amil de ditia aqua difjerens
,
quod hcec
invenitur in omni loco , in campis ,
valli-
hus ,
montihus
, \S
apud pauperem &
divi-
tem , rohuftum ^
dehtlem
,
e/lque hac pa-
rahola,quam omnes Japientes refpjciunt
;
^
eft
fpiritus humidi.
Atque totusilleuniverfi conceptusHie-
roglyphicus nil aliud notat
,
quam vim
quandam Naturse rerum omnium motri-
cem.quam //r//?o?'/fj non incongrue c^leAg-
;^eia.v , alii calorem feu ignem quendam uni-
verfisMundi membris inexiftentem,quao-
mnia moventur, corrumpuntur , alterantur,
diflx)Ivuntur , digeruntur, fermentantur &
fixantur. Atquehic'eft/fi;/jillef<p/e///.f,.yo/
cahr st.
inquam
,
qui intluxu luo m elementarem
^
^^/^y.
Mundum, ignem fibi haud difllmilem in in-
=' -
timis terrae recefllbus latitantem accendit,^^^
fovet eo modo
,
quo in quarto hujus Operis
z:;/^ro demonftravimus
;
hicverb, quem &
Vulcanum , feu Archaeum Chymici vocant,
omnia, quae in utero fuo tellus, veluti in for-
nacequadam continet, generat.fovet.con-
fervat
;
hic fulphureo-falino-mercuriales
vaporesperintimasterrsfibrasundiquaque
diffufos, ubicunque matrices (quarum in-
numerabilis copia a Mundi Architefto in
Subterranei Mundi ergafterio , veluti Chy-
micaquaedam vafa , conftituta funt) propor-
tionatasinciderit, ibi vel aurum,argentum,
aut aliud quoddam metallum , aut minerale
pro terreftris matricis conditione producit.
Extra vero Telluris corpusidem Ignis , feu
Solaris vis omnia
,
quaein vegetabili , feu
animaliMundocontinentur, vivificat, fo-
vet , alterat, corrumpit, refolvit, conco-
quit, fublimat, quod fublimatum reducit,
fermentar ,
digerit, fixat, omnis genera-
tionis , & corruptionis naturalium corpo-
rum caufa. Atque hanc admirabilem Na-
turae vim
,
qux in igne , feucalore five coe-
Vlefti , five elementari confiftit , nullo non
^
. tempore vetuftiflimi omnium iEgyptii con-
ij s.A/
W|fiderantes,radiosquidemSolaresvivificos,
f u I .. Idigitos 6>/r/^/5 omnium difpofitoresdixe-
riiptisi.
J
. '^i<^"
runt : NatursE vero tanta Datrantis artem
^ ^'i"'-
i3j-^M
(j
(jlX,^
runt
;
Naturse vero tanta patrantis artem
^
i
ifidem , id eft
,
prudentis Natune progres-
^lZjt,
fum , ut Plutarcho placet
,
qui omnia
,
quae
piutarch.
videntur, efficiuntur , appellarunt. Et hanc
quidem
Jfidem
in ccelefti Mundo Lunjm,jgJ^J^.
in Elementari Rheam
,
five Lunam
fub--<epw^w-
terra-^'^'
Cap. I.
LIB.XI.
JURIDICA SIVE LEGALIA.
^id Ve-
tcres Sa-
pientes fer
tran/
tionem m
tetlexerint:
Aridotel.
terraneam dixerun t. Ut proinde hifce iEgy-
ptii minime Alchymiam
,
quaper tranfmu-
tationem aut Mercurium
, aut quodlibet
aliudmetalluminaurum converti pofle in-
digitaverint, fedprudentem, &admirahilem
Natune folummodo progrejjum in auro , ar-
gento, caeterifque metallis , tum iujintimo
Typhonis regno, id efl: , Subterraneo Mundo,
tum extra eum in vegetabilium
, anima-
liumqueOeconomia producendis, & con-
fequenter ^e^^M^gyfi^v Bomvoia.T^-ia.i' , tanto-
pere ad humani generis ufumneceflariam
intellexerint, quos & Grajci , aliique fapien
-
tiores Philofophi , & Alchymiftaj fecuti,
nullonontemporeingentibusjenigmatum,
parabolarumque nodis abfconderunt : Uti
in Alchymia
mflra Hieroglyphicac'n2ito Oedipi
loco uberrime docuimus.
Verum ne quicquam ad invidiam arti
conciliandamafleruifle videar; hk ordine
veterumfapientumdida adducam , exqui-
pus apertiuime elucebit, veteres Alchymi-
ftas nil aliud per artem tranfmutatoriam,
'/'"'''*-
quam/7ew Natura, flvevimillamisneam
bolarem , aut v ulcaniam , & per analogiam
Q^zndLzmfakm
Natura
i
quorum utrumque
per intimos Univerfifinusdiffunditur,in-
tellexiiTe. Hic enim, uti fupra diximus , fo-
lus,& unicus omnia illa prsftat, quae Alchy-
miftaj falfi fapientum interpretes per ignem
illum Vulcani , & culinarem fieri poffeexi-
ftimarunt : Nam utreftePhilofophusl.2.
de Ccelo , Coelum lumine
^
motu largitur pro-
priam caliditatem unicuique rei. Fieri autem
non poteft , ut human^ induftria calorita
attemperetur , ut quem Natura in auro pro-
ducendo adhibet, illum Alchymiftas ads-
quent, curaNatura in omnibus rebus fuis
producendis,3EquabiIicaIore, & quafiinin-
divifibili confiftente utatur. Fallunturita-
queinoperationibusfuis, cumvelipfa mi-
fr<j, &matrix nil aliud
,
quam tenuiffimus
ignisfit.fivefalNatur^fuIphureo-mercuria-
lis
,
qui ex potentia in adum deduftus tan-
dem aurum generat , mixturam nempe ex
aqua , aere , terra , conflatam
,
quse per ful-
phureo-falino-mercurialem vaporem , hu-
midi refolutione purificata in cinerem igni-
tum per falem ei inexiftentem convertitur.
cwjs/ Atque hoc eft Elixir iliud a/hum in rubedi-
satemNa-
nem verfum , id eft, perignemampliorem
continub fuccedentem
,
quod anrum Pbilofo-
phorum, &aquampermanentem , ignistor-
mentum, nutrimentumquevocant : id eft,
illud humidum radicalecineris, five aqua
permanens,inilIocaloreignis,qui ei loco
animaj.&fpiritusvivi fervit, a Mercuriali
humido , difFert tanquam ftabile ab inftabi-
li, fixUm a nonfixo, utpotequodinfundo
vafis non perfiftat, fed in fumumrefolvitur,
fugitivumque lavat combuftibilis materis
nigredinem, &foetorem
,
quem infitum ha-
bentpartesfulphures , &pinguescineriin-
exiftentes
, dum in fuliginem nigram ab-
-^3^
tunconti
net.
eunt
,
quam Alchymiftae terram damnatam,
volatilem
, foetidam, putridam , fulphurque
comburens dicunt. Contra vero cinerem
calcinatum
ob falisfixi copiam ,fulphurdi-
cunt
incomhftihile
, fiquidem igni appofi-
tum
, purificatumque
, tandem in virrum
cpnflarur; atque hujufmodi cinerem fepien-
tes Salamandram
,
utpote qus vivat , & nu-
^*^
^O"
triatur in illo, appellandam cenfuerunt: alii
^Thlni
quoque Phxnicem dixerunt, eb quod cineres ^{'h'"*-
accenfi nil aliud fint
,
quam corpusillius
Phoenicis
,
quod ex proprio cinere feipfi re-
fufcitetur,
&renovatavivat. Atquehujus-
modi ignis a fapientibus denotatur per dra-
conem illumterribilem
,
qui omnia devorat,
& in fe convertit, uti & per hafdifcum omnia
^'^
P''
inrerimentem:
eoenimjpfo,quodcinisfit^
Ba(iii.
ignitus, hocipfoineo exiftitcalxviva,faI,/^
''''-
fulphur,
& argentum vivum. Atquehoc eft'""''"
juxta mentem Sapientum
,
fufcitare mor-
tuum,
&occidere vivum , id eft , talem cine-
rem privare viti
,
quae eft conjundio Orien-
tis cum Occidente,coeli, &terrs, fpiritualis,
& corporalis
, conjunftio Solis
, & Lunae,
cum flamma clara fit ipfe cinis , & aqua vo-
latilis, quae in fe gerit fumum rubeum, & hic
tandem decoftus in fundo vafis chymici fi-
xatur. Atquehaec eft aqua, quje dealbat.quae ^ittit deaU
denigrat, quae rubefacit,vivificat,occidit,^'"''^'''''*
fublimataquam, calxdifTolvens, &coagu-
lans, putrefaciens , &corrumpens , &in ger-
mina diverfa a ligno degenerat ; & tefte
Philofopho,
appojno igni comhujtihile crefcit
^'t'i&^^^'-
in
infinitum. Atque hic eft primus Naturae
procefl!us
, ignis videlicet , & Naturs
,
qviem
fub varia fymbolorum adumbratione de-
fcripferuntSapientes. /^rwinTurbaPhilo-
Aros;/
fophorum, dicit, huncomnishomo
cognofcit,J"j^^h.^'"^
^
qui eum non cognofcit , nihil cognofcit. Sed
hic ignis vix ab ullo Alchymiftarum cogni-
tus eft. Ergo ignis Philolophorum non eft
ille.quo opus perficiunt Alchymiftae.
Morienus ait, illa res, quamuliumvakt, Morienus
non intrat in Magifterium ; apudAkhymijias'"
^'"'*^-
tantum vakt, ut omnemfuhjiantiam in eoprocu-
randoperdere videantur , ut eum acquirant.
Pythagoras in Turba clamat cum aliis^Pytbgoras
noflrum opus
eft
opus mulierum
,
^luduspuero-"'
'^"^'"^'
rum. Opus autem Alchymiftarum eft in-
ventu'ade6 difficile , ut.in quo id confiftat,
lis adhuc pendeat.
DicuntomnesSapientes.inTurba : Cum
opere noftro nemoflarepoteft, nequeid tangipo-
teftjtne
damno, tingit omnia, omnia corrumpit
;
aurumvulgivulgareadeofamiliare, & do-
mefticum eft Alchymiftis, ut id femper ma-
nibus verfent fine damno.
Arnoldus dicit
:
/lurum potahik
C^
Elixir
Ataoldas.
ruhrum
,
quode/iaurum Phikfophorum ,
efl
au.
rum potentiak
^invifihik : Aurum Alchy-
miftarum contra eftaduale, reale, &vifibi-
le omnibus fenfibusobvium.
Alfidius dicit in Turba : Attrum Phikfo-^^^l^^^os.
phorum ulique optimepnsparatum,
^purifica-
tum
Raymun
dus Lullus.
Valgus in
Turia.
536
MUNDI SUB
Se^.lY.
tum repentur,
vilipreiio venditur
,
utpote quod
unicuique
projlet , tam pauperi
,
quam diviti.
Aurum
Alchymiftarum pauci habent , ut-
pote qiiod vix uUi unquam nifi fophiflicum
viderunt, aut tetigerunt. Iterum aliolocq
dicit Alfidius : In auro hoc Philofophorumpro-
ducendo , omnes operationes uno
, (^
eodem tem-
forejiunt; Aurum Alchymiftarum diverfas
operationes requirit
,
prjeter ingens tempo-
ris difpendium.
Raymundus LuUus dicit : Sine hoc auro,
quodtjosignem Natura dicimus , neminem vi-
tamfuamfufientarepojje ; Undefequitur, o-
mnes
,
qui Auro Alchymico carent, jam du-
dum efle mortuos. Praeterea dicit , aurum
hocfacerevitrum malleabile; quodpatefit,
dum vitrum fornace deco(5tum pro libitu ar-
tificis in quamcunque formam tendi , tun-
dique poteft , & liquefaftum aqus frigidae
immerfum adeo fragile fit ; ut manibus
haudfecus ac ceramtraftareliceat : quod
deauro Alchymiftarumdicinonpoteft ; li-
quefadlum enim nectendi,nectundi poteft,
nequein aquanaturalifrangibile fit.
Dicit Valgus in Turba : Solnofler confer-
vat calidum, ^humidum radicale injuvene ,
in
fene
illud reflaurat : Ignisnoflercoquitomnes
cihos
,
qut ferviunt nutrimento , calefacit fenes
frigidos, ^Jiccos. Quodaurum Alchymifta-
rum non facit, cum nequedigerat, neque
digeratur, uti calor ignis.
Dicitur in Turba : Aurum noflrum Solefl,
Sol Luminofm
,
qui calefacit,
alterat, corrumpit,
putrefacit, digerit, generat, rarefactt,folvit, il-
luminat cateroifleUas : Quod de auro Alchy-
miftarum dici nulla ratione poteft, cum nec
ex fe luceat, neque in tenebris fplendeat , ut
coeleftis , & elementaris ignis.
Clamat Turba : Aurum noflrum
in infini-
tum multiplicaripotefl, qa.odnoa nifideigne
Naturas dici poteft , minime deauro Alchy-
miftarum. Aurum noflrum ajunt,femperigni
fine
ullafui corruptione refjiit ; hoc autem de
auro fophiftico dici non poteft
,
quod aquis
corrofivis calcinatur
, corrumpitur
,
& in
aliam formam reducitur.
Dicunt : Elixir noflrum efl
venenum
0-
mnium potentiffmum
,
quod omnia interimit
:
quis nefcit,ignem hoc praeftare, non aurum
Alchymiftarum ?
^
Hortulanusin Turba dicit : La^is innoflro
opere vocatur omne id,per quodquatuor elemen-
ta ah invicemfepararipof}unt,ex quafeparatio-
tte nafciturfuhflantia qucedamcryftallina
,ficut
lapis natus ex quatuor elementis
, (^
ccelum dici-
tur a Philofophis'^
&quintaejfentia; qua qui-
dem fenfihui
impervia
efl
,
nifi
quando accipit
corpmper coagulationem.a^x
omniauticine-
ri invitrumdecofto refpondent, ita lapidi
Alchymiftarum noncongruunt.
Hermes
,
qualifcunque ille fit , ait in fuis
alleeoriis : Lapis,
&"
medicina
noflra ignea
efl
;
quodenim ignifimile ,
igneum
efl , ^non ignis
;
quod
efl
aerifimile aereum
, ^ficin aliis,efl
Turia.
JHrbs.
Hortula
nus ia
Turba.
Merraes.
TERRANEI
ignea, fednon ignis medicina no(ira,fedex igne;
quae. extrinfecepropalam
fine noflro periculo hi-
hinonpotefl , intrinfece tamen clamhihidehet,
^vivificat omnia,
^
exhilarat. Quae de auro
fophiftico dici non poflunt.
Lucas in Turba : Plurihm,zit,rehmnon Lucas/o
indiget Ars
noflra ,
nifi
una, ^illa una res in
u-
^*"'^''"
noquoque gradu operum noftrorum in aliam ver-
titur naturam; hujufmodi autem gradus
funtje-
cundum
diverfas proportiones mifcihilium ele-
mentorum ^quaein e^us operatione eveniunt
, (^
quamlihet operationem in gradu
fuo fecundum
ordinem, quem natura tenet in via
,^
profecu-
tione generationisfua , nomine alicujus metalli
notaverunt : Namprimumgradumvocaverunt
ferrum,feu Martem ;fecundum as,feu
Venerem;
tertium plumhum
, feu
Saturnum
;
quartum
flannum
, feu fovem; quintum argentum ,feu
Lunam
; fextum Solem,feu Aurum : @infinitis
alits nominihus illafua metalla metaphorice no-
minarunt,
^totum hoc adoccultandam Natur<e
artem
,
^fcientiam. Quae verba falfi inter-
pretespoftea ad artis operationesapplica-
verunt. Certe uti fub hifce , non folum in
mineralium regno, fed & in vegetabili , &
fenfitivo animalis naturae regno mirus, &
naturae proceflljs in fingulis juxta fuum gra-
dum difponendis intelligitur , ita quoque
procefiiis artificialis in magni Lapidis ftru-
dura non nifi analogice&impropriecon-
venire poteft. Nam ut refte Epherrarius
Epherra-
Monachus docet: Caufa,curmateria
Lapidis^^llh^
tot
dtverfis
nominihus appelletur , alia non
fuit,
nifi illa
,
qua fequitur. Veteres enim videntes
Naturae procefiiim in corporihusproducendis,
ohfervahantprimb materiam metalltcamfumes
fuhtiles continuo generare,qui dumper vafa na-
tune elati undequaque diffunduntur, hanc fubli-
mationem vocarunt ; ohfervantes pojlea ad
naturce exemplar materiam fuhlimatam denuo
defcendere in fundum
,
quam diftillationem
dixerunt. Cum vero materiam paulatim deni-
grari
,
"
fcetere comperirent , illam putrefa-
ftionem appellarunt. Iterum cum materiam
ex nigredinefua evolutampaulatim in cinereum
colorem
defcifcere notarent ,i//amincinetatio-
nem
, & a/hificationem dixerunt. Poflquam
vero terram aqucefuce mifceri, @
colione minui
viderent, il/amceTationemdixerunt', <^ de-
inde in fo/idamfuhfiantiam degenerantem,co2i-
gulationem
;
^
tandem materiam omnihumo-
reexutam, fixationem denominarunt. Exqui-
bus clare patet , veteres hifce verbis unice
Naturx operationes in producendis mine-
ralibus indigitafi^e, & deinde eandem imita-
tos Stalaftica arteplurimareperifi^ naturs
humanae apprime neceflaria, Lapidemveto
fiftitium Alchymiftarum ne quidem iis in
mentem venille.
Geber in Capitulo de Medicina, ait : Nifi Geher.
medicinafit ta/is
,
quod corpus /iquefaium in
moment denudat a forma
prima qua fuh
aqua
erat, ^removeat emnes imperfe^iones,& /imi-
/iterreducdt adu/timamfimpikitatem
materia
prima.
Qp.ni
Saturnus
Trilmepi-
ftus / Tur
b.
LIB.xr.
JURIDICA SIVE
LEGALIA.
Tiiime-
gilius.
Faraccirus.
SolVhito
fophorum
tgnii nn-
turx.
prim(B
, ^
ift eodem momento inducat aliam o-
vam formam[cilicet So/is, nonJumeJiperfeB:a
ars,^Hatura.
Quefsquidemverbisnil aliud
nifiNatursB infallibilem in auro producen-
do effeftum defcribit
,
quem vix aut ne vix
quidem imitari poteft Alchymifta.
SaturnusTrifmegiftus inTurbaait : C(e-
ciu efi
,
qui de re adu\lihili putat facere artem,
cum operatio
divinafit ex purafuhftantia
,
qu(E
in igne
perduratfine aliqua comhujlione {uti nos
de cinere ignito diximtu) ; omnes enim aliares
percomhufiionem ignis deflruuntur
, ^ confu-
muMtur. Quae omnia de Naturseigne, five
Sole , non deigne fpuriae Alchymiae intelli-
genda funt.
Iterum Trifmegiftus : Philofophinonfcri-
pferunt lihros
fuos nfifiiiis
eorum
, filios
vero
eorum intelligo
,
qui inteiiigunt dila eorum
,
nonfecundum iiteram : Nam operatiofecundum
intentionem iitene,
eft
dijfipatio divitiarum
, ^
temporis perditio. Muiti hahent lapidem no-
Jirum, fednefciunt virtutem ejus
, ^
fifcirent
virtutem ejus , nihil valeret , mji etiam fcirent
operationem ejus. Operatio autem
fieri
non po-
ieft nifiper
maximum donum DI , vei per pe-
ritijfmi magifiri
doBrinam
, ^
totum id a vo-
luntate DK I dependet. QucE verba adeo cla-
ra funt de falfa Alchymiae doftrina , ut ab
Idiotis facile intelligantur . Huic fubfcri-
bit vel ipfe Alchymiftarum Monarcha in li-
bro de tranfmut. metiiU. Quicquid ardetful-
phurefl, ^ niiflammam concipit
,nififuiphur
;
quicquid in fumum tranfit, Mercurius
efl,^nii
fefuhiimat,five
afcendit,
ifl
Mercurius; quic-
quidin cinerem redigiturfaielt , nihiique pra-
ter fai
cinis
fieri poteft. Quo quidemaperte
fignificat, tria proxima Naturae principia,
ex quibus omnia conftant, uti jamfsepius
diftum fuit. Hxcigne, feu Solari vi , feu fpi-
ritu ccelefti exaltata non mineralium tan-
tum ,
fed & vegetabilium
, & animalium
Oeconomiam dum pervadunt, omnibus , &
fingulis vitam , animam, fpiritum , largiun-
tur; dumdiflimiliafeparant,fimiliacalore
ignis diflipata congregant, &adintentum
a natura finem difponunt. Hocpado in hoc
MundoSol a DEO creatuseft,utquiefcen-
tem ignem in omnibus fufcitet, ignefuo re-
liquosplanetascircumfitos,in coelefti Mun-
do accenfos , illuminatofque ad foecundos
influxus foUicitet ; in Vulcani verb regno
fubterraneo per Arclixum in minerales ma-
terias agendo , tandem analogos iis plane-
.
tas producat. Unde aperte patet, Soiem Phi-
lofophorum nil aliud fuifi^e
,
quam ignem il-
lumNaturaeomnia animantem.
Sed hsec omnia uti fufiflime alibiin hoc
Opere expofita funt, maximein OedipoSyn-
tag. de Aichymia JEgyptiorum Hierogiyphica
,
eo LeBorem remitto.
cKterofque
planetas valde differentem
zConfe^.
vulgaribus metallis fignificationem dedis-
fe
;
unde cjecus eft
,
qui haec nimia auri fici
dementatus non videt, aut fi videt
,
pertina-
citernegat.Aurumperfubftantialemtrans-
mutationem argenti vivi
, cjeterorumque
metallorum
a nullo unquam mortalium,
nifi forfan aut infigni fuco , aut arte magica
confeftum fuifi"e in prcexedentihm
multis,
variifque modis oftendimus.
Qui veroau-
doritatem Alherti
, & D. Thoma:
, arti fuffra-
gatos fuifie putant , valde hailucinantur
,
cum prorfus contrarium dixerint. Sed au-
diamus verba D. Thoma i.fent.
d/ft. 7. q. 3. D.Thomaj,
art.i. ubi exprefijs verbis fupra allegatis
fubfcribit
: Aurum
Alchymiftarumverum
aurumnonefi"e,fedauroverofimile
; fi ta-
men alibi dixit, verum aurumillosfacere,
lioc intelligendum eft, quod ex variis mine-
ralibus,
& metallicis corporibus aurum ve-
rum
, & genuinum educere queant
;
quo a-
pud metallurgos nil tritius eft ; hoc tamen
D. Thomoi non per tranfmutation
em fed per
feparationem tantum arte educi
pofi^edicit,
uri ex fupracitatis verbispatet : Cui Avicen-
Avicenna.
na in Comment.
fupra meteor.
adftipulatur
his verbis
: Sciant
Artifices Aichymia
, fpecies
metaliorum
tranfmutari
nonpofle,
quamvisfimi-
iia illis
fieri pofiint ; etfi
enim tingere qusant
ipfum as coiore
,
quo voiunt , donecjn
multumfi-
mile auro,^
ahflergere immunditiaspiumhi, ita
ut videatur
argentum
; femper tamenfecundum
fuhftantiammanehuntas,^piumhum.
Alber- Albertus
tusconfentitl.j.demineralibusc.p.dumdi-^^snus.
cit
:
Quiper alha
aihificant
,
^per cttrina citri-
nant,
remanentefpecieprieris
metuiiiinmate-
ria
,
proculduhio
deceptoresfunt,
^verum au-
rum
, ^
argentum
nonfaciunt
, ^hoc
modofere
omnesveiintoto,
veiinparteprocedunt
;
pro-
pUreaqueego experiri
feci aurum Alchymicum,
quodadmedeiatum
efi ,
^
poftquamfexies , aut
fepties ignesfiuftinuit , tandem amplius ignitum
confumitur
, @
perditur
, ^quafiadfacem re-
vertitur.
Picus Mirandulanus
Alchymis haud im-
PicusMi-
peritus, de everfione
fingulariscertaminis''^"''"'*""^
i.i^.feB. 7. etfi artem haud impofilbilem
di-
cat,tantastamenadnexashaberediificulta-
tes, quas vix fuperare liceat; unde concludit:
Non
,
inquit
,
danda
efl opera iili arti , non quia
impoffihilis efl,fedquia tanta
efl difiicuitatis, ut
utiimsfiteam omittere,quam
exercere,
^muiti
quidem ditifiimi ad magnam inopiam redjdi
funt ,
eo quod maximis
fumptihus impen/is vel
nunquamaffecutifunt, quod hac arspoilicetur,
velcerteraro,
^
parum
, ita utfumptus muito
iucrofiu major. Quare
fatiusefl , aitis artihus
utiiiorihus operam dare
,
qua majori
expartefi-
nemfuum praftant, quam huic
,
qua rariflime
propter res natura
ahfconditas
, finemfuum afle-
quitur. Haec
Mirandulanus.
I Videamusjam,quidyf/-<j/ij,quemvel-Arnaldu3.
^X hucufque di6tis conftat
,
Sapientes uti oraculumfufpiciunt,
&venerantur Al-
^Qtaurum,
& argetttum Phiiofophorum^lchymiiix.
Sunt,incimt,aiiquifatui,^caci,
TOM. IL
.1 rv aui
CONSECTARIUM.
538
MUNDI
SUBTERRANEI
SeSi.lY.
qui dkut,fefcire
facere
aurumpotahtle de auro 1 diant, ^femetipfas illius quafitorihuspecumo-
Confei.
vukari,
velcredunt, quodeft
optimum adfanan- jls, avaris,ftupidis
, ^
fatue//is lihenterprofli-
dum
omnes
agritudines
; ^
junt aliqui l^edici,
j
tuunt. Haec Trithemius, qus merito epitomes
quifaciunt
hul/ire ducatos in aqua , dicendo hoc linftar elTe poflunt eorum
,
quae hucufque di-
effeoptimumadfanandum,quodefttotumoppe-\&:z{unt
: cumtamenplerique, uti Paracelji
fitum,
{fa/vafempereorum
reverentia) quodfit
Magiftrum, ita arcanorum artis magnse con-
il/ud aurum potahile ; neque quod i//a aquafit fcium fuifTe, aflerere non verecundantur.
hona ad hihendum pro fanando
,
fed
hene dico, Ex quibus clariflime patet
,
vel ipforura
quod Ducati
fint
optimi pro eruendo co/f^ifl- Alchymiftarum teftimonio artishujus va
nes
,
^
pro medicis fo/vendis; &
etiam verum
ejl, quodhonum ejfet,
hahere vasplenum duca-
torum, @
ojlendere infirmo,
quia ei multum con-
ferret
videre aurum. Qui ergh hanc Medicinam
inte//iguntdeaurovu/gari,funt cesci,
^
p/us-
quam caci, &
deceptores.
Non ignoro
,
plerofque in confortium ar-
tis ad auftoritatem quandam ei concilian-
dam adfcivifle7>i?y&ew/w,at qui opera ejus
evolverit , totum contrarium eum fenfifle
reperiet. Verum utmensejusplenius, ple-
niufque patefiat , hic ejufdem verba appo-
nam,quibusvanitatem Alchymiftarum gra-
phice fane depingit ; ita autem loquitur Po-
mi^s'lt^
/jgraphia lihto
, fo/.
j-^S. veteris editionis.
de Alchy Mu/tas , inquit ,hahet A/chymia domeliicas
fa-
mi/iares
,
qua dominam fuamperpetua vigilan-
tia cu/iodiunt
,
feque ejus nominejupponunt , ut
eam confervent a commercio importune aman-
tium tempore fempiterno intaBam : vanitas
,
mta fen[e
rit.
nitas,& nuUitas. Seddicentforfan hocloco
illaomniadepfeudo-Alchymiftisdiftaefl^e,
non de veris philofophis. Veruntamen cum
necuUusex primis illis philofophis inven-
tus fit, qui verum
,
purum , &genuinum au-
rum per tranfmutatoriam artem confecifle, u-
ti in prscedentibus fufe docuimus, demon-
ftrari pofllt. Certe vel hoc ipfo omnis cadit
Adverfariorum oppofitio. Primipilosillos
artem j^^ t^
^eaieiavnovifle, imo poflibi-
lem efl^e non contradicam ; fed eos"in praxin
eamreduxifle, ideft, quod qu^rimus
;
de
quo fola noftra lis pendet
,
quam quidem
melius expedire non pofl"e judicavimus,
quamperipfas contradidliones
,
quibus Al-
chymiftasfeipfos conficiunt ,fefelancinant,
impetunrque
;
Ex quibus patebit , confifte-
re non pofle
,
quod tam putridis fundamen-
tis nititur. Etquantum quidem ad jadlan-
tiam artis attinet, plane gigantes ; fi verbo-
Hogort.
Lilius.
fraus, do/ofitas,
deceptiofophifikatio, cupidi- irum vim , & efficaciam
,
non nifi nanos
tas,fa/fitas, confidentiamendax
,fiu/titia.,ino- plumbeis pugionibus decertantesreperias-
pia,paupertas, defperatio,fuga,profcriptio, ^
\Sed ut contradiftiones apertius videas,
tendicitaspedjJJequafuaA/chymi(B,quadomi-
hic Confetiarium Antitheticum apponendum
namfimuiantes , amatam eam inviolatam cufto- ,
duxi
.
(^onfeBarium
Jntithetkum
,
Jive
ContradiBorium,
Quototum aliud per Magmt artts Hagiflerium
,
ab eo
,
quod falfi Alchymiftac
piomittunt, a veris Philofophis intelligi ex hncufque
^iSns, fummatim oftenditur.
Veri A/chymt(la
^Phi/ofophi
Ajunt , nil horum ad lapidis ftru(fluram
conferre : alias enim ,quibus Natura utitur,
efl!e diftillationes , fublimationes , conjun-
ftiones , feparationes , congelationes ,con-
tritiones, dealbationes ,rubificationes. Ita
Hugortius Lilius de Lapide Phi/ofophorum.
Fa/fi
A/chymifta
I. Ad lapidis confeftionem requiruntdi-
ftillationes.fublimationes.conjunftiones,
feparationes , congelationes,diflblutiones,
contritiones , dealbationes , rubificationes,
fine quibus ut ad finem pertingant,fieri non
poteft, ita Hugortius Li/ius.
2. Pfeudo-Alchymiftae ad opusfuumre-
quiruntaurum,argentum,cuprum,ferrum,
ftannum, plumbum,mercurium.
3. Pfeudo-Chymici requirunt aquam,
acetum, falia diverfi generis , fulphur, anti-
monium arfenicum , auripigmentum, real-
gar , & fimilia.
4.
Lapis Pfeudo-chymicorum fit mine-
ralibus combuftibilibus , & impuris, variis
operationibus.
Veri Alchymiftae ajunt , nullum exvul-
garibus metallis ingredi arcanam lapidis
confedlionem , non aurum, argentum, non
ferrum,non cuprum , ftannum
,
plumbum,
aut mercurium vulgi.
Veri Alchymiftae dicunt , aqua noftra
noneftaqua, quali utunturfalfi Alchymi-
fts ; acetum noftrum non eftacetum vulgi;
nequefalia fimiliafalibus mineralium , nec
fulphuri fulphureft, non arfenicum , auri-
pigmentum, realgar&hisfimilia.
Nofter lapis fit mineralibus incombufti-
libus , & puriflSmis ,
mediante igne na-
turali.
f.
Pfeud-
LIB.XI.
JURIDICA SIVE LEGALIA.
Cap. ni.
^- Pfeudo-chymici
difFerentes gradus po-
nunt in fuo magiflerio
,
quae funt feptem
operationes inpracedentihus allegatae, & oc-
cupantur circa metalla & mineralia natu-
ralia.
339
d.DicuntPfeudo-chymici,omnesopera-
tiones Chymicasefle differentes, diverfos
fumos,vafa,ignes adopus requiruntdiver-
fos.
Hermes in fuis allegoriisdicit, regimen Cop/?.
circa Saturftur/i nil aliud efle
,
quam putrefa-
ftionem
; circa Jovem operatio efl lotio ; cir-
ca Martem feparatio. Eam circa Sokm ope-
rationemnihilaliudefTe. quam ipfum lava-
reanigredineMartis; chc2t.Fenerem opera-
tionilaliud eft, quam conjundio , id eft,
humidi cum ficco, & calidi cum frigido, &
vocatur cuprum allegoricum. Operatio cir-
ca Mercunum nil aliud efl, quam combu-
flio
; & circa Lunam nil aliud eft, quam cale-
fadio , affatio.
Dicuntveri Alchymiftas, efTe folummo-
do unam operationem ; & omnes operatio-
nes non efTe nifl unam rem ; non diverfos
requiri furnos, vafa, ignes ; fed unum fur-
num , unum vas , unum ignem , aequabili ca-
lore vigentem, qui calor efl.
7.
In Pfeudo-chymicorum magiflerium
In Philofophicum magiflerium nonin-
intrantmetalIa,terr3B,lapides,fucciconcreti.,
trantmetalla,terrae, lapides, fucci concreti.
8. Pfeudo-chymici dicunt
,
in tinftura
Veri ChymiciPhiIofophiidnegant,ceu
falfum cpntra naturam principium. Sed
tinduram foloNaturs beneficioperficivo-
lunt.
Philofophorum dari penetrationemcorpo-
rum, dum per eam corpora tranfmutant.
9. Pfeudo-chymici ajunt , beneficio ani-
mae ab hydrargyro extraftae quodlibetaliud
metallum in aurum, vel argentum tranfmu-
tari pofle.
Veri Chymici negant, unam , &ejufdem
fpeciei forriiam^pofTeinformare aliud quod-
libetmetallumfpecie difFerens
;
quemad-
modum anima quercusnonpotefl informa-
repinum autjuniperum;{icnecplumbum,
aut aes aurum, vel argentum.
lO. Pfeudo-chymici dicunt, ex minera
naturali extrahi debere materiam Lapidis
Philofophici.
Geher & caeteri veri Philofophi dicunt, Geber.
materiam in rebus omnibus reperiri , in
oraniloco, &tempore, in homine, in ani-
malibus ; Seneriore tefle, in Turha Philojopho-
Sener."
rum ; omnis homo cognofcit lapidem , &qui
eum non cognofcit, nil cognolcit.
: I . Materia lapidis Pfeudo-chymicis eft
Materia lapidis Philofophorum eft mer-
Mercurius humidus, &frigidus
curius calidus,
&
ficcus.
12. Pfeudo- Alchymiftx aurum corru-
ptum in aliam formam abire ajunt.
13. Falfi Alchymiftae aurum
,
quodfa-
ciunt, verum aurum dicunt.
1 4. Falfi Alchymifta de auro Alchymi co
loquuntur materialiter.
Ex hifceluculenterpatet. Quid de >^/c/jy-
tnia Tranfmutatoria tot contradiftionibus
involutafperandumfit, praefertim, fi hifce
horrenda nominum , vocumque confufio,
terminorumque
,
quibusin arteexponenda
utuntur , differentium abufus , fenfuumque
difparitas accedat
,
qui fane tot
,
quot capita
funt ; ut interim fiieam acerrimas, quibus
TOM.II.
Veri id fteri negant, aurumque uti perfe-
t^ mifturi conftat, ita quoque corrumpi
non poff e.
Veri Alchymiftacid non verum aurum ef-
fe.dicunt fedfimile, & analogum auroverOj,
Veri deeoloquunturmyftice, &aIlego-
rice , neque quicquam aliud effe dicunt,
quam vim quandam igneam, five ignem Na-
turx per univerfi Mundi femitasdiffufum.
fe invicem impetunt , impugnationes : uc
nullusautquidfentiat,quidintelligat,quid
capiat, difpicere pofTe videatur . Ut proinde
nemini bonas horas in arte tam confufa, at-
que adeo.fmeuUo ordine, & methododige-
fla, tot fabulis, &nugisconfarcinata, tan-
ta pecuniarum , expenfarumque jadura ut
confumat confulam.
Vv z
NefciQ
Sefi.lY
InHantia
Mchymi-
fiarum.
NuUui un-
quam mo
narcha aI-
thyrni& lU'
Cro dives
faOus ejl.
l^eit>uhl.
damna ex
uiUhymia.
Albert. M.
340
. M U N D I S U B
Nefcio tamea,
quo fato acciderit , ut ple-
rofque, &
quod mireris, etiam viros cstero-
quin
fapientes
aurea hujus Nympha (piXofjLa.-
vtA ka.
dementaverit, ut magico quodam
philtro ab ea intoxicati videantur. Et quan-
to quidem hujufmodiimpoftorumaudacia
major eft , tantb plerumque major adhibe-
tur fides ab iis, qui ^u(ro;U.a.vfa,hu)ufmodiin-
fatuatiillosaudiunt. Quorum quidem non-
nullitantJBtemeritatisnedicam impuden-
tisefunt, utcoram Regibus, & Principibus
de artis fus certitudine interrogati
,
plus
quam Bombiliana arrogantia , relpondeant
his verbis, & fimilibus : Ego locum non ha-
beo, neque facultatem divitiafque ad artem
'
meam exercendam pofTideo: Sed fi veftra
Celfitudo, vel veftra Majeftas mihi neceffa-
rios fumptusfuppeditare dignata fuerit, ego
tantum ipfi auri conficiam, ut ejus ope, ufu-
que fefacile MundiDominumconftituat:
De quibus tamen merito id pronunciare
poffis: Artemhahentfinearte,partem finepar-
te
,
quorum
mediumeft , mentiri, vita eorum,
mendicatum ire.
Alii verb contrario modo procederevi-
dentur
,
qui nullius mortalium beneficio fe
indigere jaftitant ; Regum Principumque
favorem defpiciunt, eorumque divitias,the-
faurofquepraefuiscontemnunt?, nuUi fervi-
re dignantur. Virgulam Mida ad omnia in
aurumcommutandafemperparatam
,
pr^e-
fentemquefe habere gloriantur , nuUare e-
gere contendunt; cum interim perorbem
vagabundi nullibi ftabiles, ad vitam fuften-
tandam deficiente pecuniaad dolos, frau-
defque converfi , fimplicioris plebismarfu-
pia mira dexteritate emungant; pro auro
pulveres, pro unguentis axungias, prozy-
bjetho mufcerdas vendant,donec tandem in
flagranti crimine deprehenfi, impofturas
patibulari exultatione
, aut fi mitius aga-
tur
, remorum in triremibus dominio luant.
Quis unquam Regem , aut Principem Al-
chymica artepotentem vidit ? quis ejus ope
Mundi dominum conftitutum audivit.> &
tamen jam centeni, & milieni anni trans-
eunt
,
quefs femper ftulta haec Alchymifta-
rum pollicitatio, durat ; tantum tamenab-
eft
, ut inde defideratus effeftus confecu-
rus fit, utpotius contrarium eveniflefcia-
mus. Quot enim hujus artismaleficio bo-
nis omnibus exutos vidimus ? quot bono-
rum omniumjaftura
adincitasredaftos le-
gimus.> quotobfervavimus defperatione in
tranfverfum aftos illicitis artibus, dasmo-
numque
commercioimplicatos, dumadid,
quodfperant , adfpirant
, miferanda tandem
morte vitam conclufifie.
Sileo hfc ingentia
damna, quae hujufmodi
Reipublicae infe-
runt
;
dum, ut cum Alherto
loquar, alba albi-
ficant
,
citrina citrinant , falfas cudunt mo-
netas
,
donec tandem deprehenfi , Vulcani,
cujus beneficio male ufi fuerant, poenas
luant.
a:
T E R R A N E I
Sunt & alii
,
qui dum nil nifi arcana fpi-
rant , nil jam
,
quod manifeftum fit publico,
arcanum efiTe putent : Sentiunt perire fibi,
quod aliis communicatur : fiduciam , feu ut
vocant, fidem populi, occultarumque
vir-
tutum exiftimationem vendicant : etiam
dum permagicatentamenta,figilla,penta-
cula , verba, charafteres , attaAus , conftel-
lationes, fpecula, homunculos afe artefa-
ftos, Unguentafympathetica, Brafidillas,
Magurreones, Thefaurinellas , Eveftros,
fimiliaquediabolicae officinae monftra
,
per
magico cabaliftica,Micro-& Macro-cofmi-
ca triuna myfteria comminifcuntur.
Qu3E cumita fint; Regum , Principura,
^\*-
Magiftratuum , Academiarum eu,tam im-^.
probam, & fraudulentampfeudochymico-
rum audaciam coercere
,
profcribere, &
prorfusexterminare, nepaulatim numero
impoftorumauftoadomnemlicentiam, &
improbarum.illicitarumqueartiumcultum
feneftraad omnemimpietatem aperiatur:
formam fanae cenfurae omnibus merito imi-
tandam olim dedit Athenaeum Parifinum
de Chymicis Scriptis Petri Palmarii
,
quod
ex Lihavio extraftum hic appono.
Cenfura Parifunfis
in Lihrum Akhymicum
Petri Palmarii.
Vditci renunciatione Cenforum
,
quibus de-
mandata
eft
provincia examinandi
Lihel-
luma M. PetroPalmariof<^//^j,
cuititulus
eft,
Lapis Philofophicus dogmaticus, <<//-
tis etiam refponfionihus ejufdem Palmarii in
eum
finem
articulo fpeciali citati ; Collegtum
Medicorum in Academid
Parifienfi legitime
congregatum, unanimi confenfu lihellum illum
errorihus
,
fraudihus , impofturis
, ^mendaciis
plenum damnat,
^
indignum lucejudicat. Sta-
tuit , ut Palmarius intra jex menfes ejufmodi
errores,fraudes, impofturas , (^ mendacia fcri-
ptopuhlico agnofcat,(^ ahjuret,profiteaturfe in
Hippocratis, Galenique dokrina^Schol(Z
Partfienfis
difciplina conftanter permanfurum;
Interea privetur omnihus Scholte emolumen-
tis erogandis Nofocomii pauperihus. Huic de-
creto
fi
intrafemeflre non rilefatisjaciat , e do-
^orum regentium Catalogo exfungatur , omni-
hufque Schola emolumentis, Academiaque pri-
vi/egiisfpolietur,^c. Datum
Parifiis l%]an.
1609.
Talis fuit, quam fupra exhibuimus/<J^-
nis XXI 1. contra Alchymiftas conftitutio,
quas hujufmodi Chryfopmos non folum pro-
fligandos, fed& fummorigorejuftitixqui-
bufcunquepcenis, ceu decriminefalfireos
puniendos, eorumque librosflammis con-
fecrandos decidit. Quod fi hodierna quo-
quediefieret, non tot fcandalis, totimpo-
fturis,totportentofisingeniorumpartubus
in comraune tum politicje tum literariae
Reip. detrimentum pfeudo-chymici qua
fcriptisquafadis faevirent. Sedidera,quod
Tacitui olim de Aftrologis contigiflTe dixit.^J^"^'""
LiB.XI.
JURIDICA SIVE LEGALIA.
341
fit.
Meum erat jubere , modum praefcribe-
Comtttf.
Ca^.lll.
idin hunc ufque diemde Aftrologis&Al-
chymiftisverificarividemus. Td/d- , inquit,
gentts hornimmfemper profcrihetur, ^Jemper
tamen rettnehitur.
Non nefcio futurosex Chymicaftrisve-
ritatis oforibus, qui petulanti iingua con-
tra me fintinfurreduri , meamquemihi in-
fciriamfintobjedluri. Sednil moror, non
mihi cum tonforibus, acimperita Alchymi-
ecntruAu ftarum plebc negotium cft , fcd cumPhilo-
aonm.
fophis
, rerum ufu , & experientia doftis
ObpBio-
nes Akhy
miHarttm
Plato.
ctA})6e{o-(piAo(?, quifi rite meamde Alchymia
Cenfuram aequa rationis trutina expende-
rint, illud, quoddixi , nonfacile negarint.
Germanusfum,germanope6loreveritatem
profiteor. Poteram & ego innumerafubfpe-
cie veri, tranfmutatoria artis arcana adduce-
re, fedabfit abhumanopeftoretalefcelus-
Novi quid Natura poflit
,
quid non poflit
:
Novi Naturam ab Arte fuperari nunquam
pofl^ , nifi forfan hi ^eoYiyow^g/ta^i
quid-
piam excellentius, quod fatentur palfim , ar-
te humana
,
quam Deus pernaturam, quam
Plato artemDei appellat.efficereirreligio-
fius attentent, ipfi quid dicant,videtint.
Sedforfan hocloco mihi obftrepent: Mi
rarife, carbones, cineres, & furneliosnun-
quam expertum me, arcanorum prajterea
Chymicorum imperitum, nihilominus in
artem a me non exercitam temerarioaufu
infurgerenonefl^everitum. Noneft, quod
ipfis reponam ; num expercus, num imperi
-
tus*'7rg^x]@*^etve7%6ip:}^x,ojfim , meumnon
eftdeterminare: meamin empirica philofo-
/>^/<iexiftimatipnem Orbi Literario exope-
ribus quaiiacunque tandem ex ingenii mei
imbecillitate hucufque prodierunt.deciden-
damcommitto:2quaaciniquajudiciaajquo
animo laturus. Verum tamen eft, manus
carbonibus,lutoquenon me commaculafl~e,
faciem barbamque favillis non opplefle, no-
xios,acvirulentosmineraliunihalitustan-
quam malorum omnium lernam ea de caufa
femper deflexiflTe , ne eorum focietati jun
gerer,quiambuftofumis,fuliginibufquece
rebro quam graviterlaboraruntfemper,tam
turpiterphiiofophatifunt. Ego experimenta
rerum unice femper me ambifle fateor, ea
tamen,quaefumos,lutum,carbones,quaEque
culinam,tonftrinamque non olerent,verum
qu3E honefto labori non adverfarentur , illas
tamen viliflLimi laboris lyp^^eip^eis nequa-
quam repudiandas duxi , fed eas non fine
exiguis expenfis a Manipulatoribus , ut vo-
cant, me praefenteinCoilegiiRomani Er-
gafterio , rebus omnibus ad Chymica expe-
rimenta perficienda neceflariis inftruftifli-
mo, condu6iisinhuncfinem,utipaul6ante
dixi, Manipulatoribus Germanis .Polonis,
Gallis, Italis , fieri curavi, adebque certo ti-
biperfuadeasvelim, nilin hocopereexpe-
rimentorum adferri
,
quod partim perme-
met.partim per didlos laborum peritos Chy-
micos in meaprsfentia ,non comprobatum
iiorum,jufla praefcriptaque executioni
mandare,
quemadmodum Medicos dede-
cet
compofitiones medicamentorum face-
re,
venamaperire, clyfteresinferre; fed id
partimPharmacopceis, partim Chirurgis,
quorum id proprium eft, commendare af-
folent.
Architeduscalcem, &cacmentum
nonpraeparat, faxanon expolit, fedinfua
prjBfcriptione latomis
, & murariis juxta
prototypon coagmentanda committit. Sed
ut tandem huic Libro coronidem impona-
mus.
LeBorem noflevelim, mihihoclocotan- ^xeufatlt
tum cum Alchymiftisiis.quilapidem iilum'^'"'^''"'"
inutili labore haud fecus, ac Diogenes do-
lium illud fuum , nunc volvunt , revolvunt,
devolvuntjCircumvolvunt, caeterifque pfeu-
dochymiftisnegotiumefl^e; neproindeme
aut ChymiiE contrarium efle exiftiment ; no-
vi enim ejusfummam dignitatem
, & excel-
lentiam, eamque femper veluti unicam
Philofophiajnaturalis,
acMedicinae fecre-
tiorisportamqua ad intima quxvis Natu-
ra;
myfteriaaditusnobis concedatur, fatis
deprsdicarenon defino , neque
fMavxof^y-o^
apud Medicos, Chymicofque ufu rerum , &
longa experientia fingulares, dum forfan.
feveriusin Alchymiftas invehor , intelligi
velim; neque Principes, qui non divitiarum
caufa fedlaudabili curiofitatedudi.hujus-
modi experimentis ad mentis relaxatio-
nem ,conciliandam poft graviora negotia
obledlantur; neque hos taftos velim
,
qui
non auri amore, fed veritatis inquirendas
gratia hujufmodiexercitiis fubindevacant.
Quxcum in hoc Undecimo Libro Mundi Suh-
terranei ob fufioris materias argumentum
tradi non potuerint, in ultimum Lihrum con-
fultius difFerendaduxi, in quoquicquidin
philofophiaexperimentali , artiumque va-
riarum arcana inquifitione defiderari po-
terit, Zf
<??(?/- curiofus multiplicato foenore
colleftum reperiet.
CONCLUSIO.
A
Tque ex didlis Ledor haud dubie lucu-
-^lenter inteliiget, quantum nuilo non
temporefacra dr/7f/^ij humanas mentes op-
pleverit, quantacura,&follicitudine ejus-
dem pofleflionem ambierint, quibus labo-
ribus ac periculis ad illud acquirendum fe-
feexpofuerint, vel ipfa monftranteNatu-
ra, aurum inventione laboriofum , eulio-
dii difEcile
,
quaeftu anxium efle , ufu inter
voluptatem & dolorem conftitutum , ut
proindenemoverae fapientias deditus illud
multum quaerere aut defiderare debeat,
Beatus proinde
,
qui defpeftis repudiatis-
quehujufmodivilis terrs lenociniis, iifque
non nifi necefl^ariis contentus, tranquil-
lam & ab omnibusanimi pathematis de-
purgatam vitamita componit.ut illud Sa-
pisntis vere & ex animo exequatur Con-
Vv
3
filium?
54'
MUNDI SUBTERRANEl
5^(?.IV.
filJui^:
Paupertatem ^
divitias ne dederis
mihi
, fed
vi^lum tantum trilue necejjarium.
Definamus
itaquein hocperpetuocaduca-
rum rerum
sftu firmitatemquserere, glan-
des
porcis committamus, bobus foenum, ra-
nis
corvifque fenfibile tempeftatum prsfa-
gium ,
fordidam auri voraginem avaris.
Nos altioribus nixi principiis
,
quse ftabilia,
non quaj fluxa, in hac Sublunaris Mundi
ceconomia, non quaevolubili fubjiciuntur
tempori bonis, fed quae fempiternis fupra,
ccElura thefauris abomnisErugine, brucho-
\
rumque detrimentis longe femotiffimis
comprehenduntur , omni ftudio mentifque
contentione invigilemus.
Ne quicquam in hoc opere earum recum,
I
qua: ad Chymicum ftudium quovis modo
i
pertinerevidebuntur, defiderare pofletZe-
lor , hic notas feu charaleres Chymicos
,
qui-
bus Alchymifts fua arcana obvelare folent,
apponendos duxi, utfiquandoque in Au-
ftores, qui iisplerumqueutifolent, incide-
rit, ad veramvocum, quaeperipfosfignifi-
cantur, notitiam pervenire queat.
Not,^ hiero^lyphic^e
,
feu
Qharacieres Chymici
,
qnibus Jrcana
jua tegere folent.
4. Jcetitm.
X Jcetum diflillatum.
A Jer.
XX Jlemhicum.
O Alumen.
ta Amphora.
SS3. Amalgama.
a.an-
A>}a.
^
Antimonium.
Sf
Aqua fortis.
\/^ Aqua Regia.
t
Sagittarius.
::. Arena.
j) ArgentumautLuna.
g ArgentumVivum,
autMercurius.
Y
Aries.
00 Arfenicum.
00 Auripigmentum.

Aurum
, five
SoL
B.
Baheum.
UB. Balneum Maria.
\B. Balneum.
C. Calx.
^
Calx viva.
05 Cancer.
yp
Capricornus.

Caput mortuum.
(f
Chalyhs.
-E Cinis.
Cinnaharis.
QC.CornuCervi.
*i*
Crucihulum.
2
JEs.
9j
Dijiillare.
(t,
Dies.
3
Dragma.
(f
Ferrum.
j Gemini,
S Hora.
A
Ig^is-
jf
Jupiter.
51 Leo.
t^
Lihra.
^
Lihra.
d Luna.
& Mars.
^ Mercurius.
^JL $^s2s Mercur.fuhlimatus.
Y^
^=03 Mercur. pracipitatus.
IS
Menfis.
^jj
Kitrum.
00 Oleum.
O
Gppojitio.
X
Pijces.
Ji
Saturnus. Plumhum.
g Pulvis.
^ Prcecipitare.
n Quadratum.
Q^E. Quintaeffentia.
6 Retorta.
* Sal Ammoniacum.

Sal commune.
^ Salgemma.
Sal nitrum.
Ti
Saturnus.
VH, Scorpio.
^
SextiliSi,

Sol.
^ Sp. Spiritus.
V Spiritus vini.
2|. Stannum.
S. S. S.
Stratum Super Stratum.
ci Suhlimare.
Qt
Sulphur.
X
Talcum.
Lpi Tartarus.
^
b' Taurus.
V
Terra.
A
Trigonum.
$
Venus.
V Vinum.

(W Vitriolum.
Cum
Cap. III.
/^um Alchymiftarutri ingenio ita compa
^ratum eft.ut maximaquavismyfteria,
quaetamen nefciunt, non claris ac diluci-
dis, fedabftrufis, tum parabolis, tum aeni-
gmatis
,
portentofifque nominum verbo-
rumque nominibus,fi(flis,barbaris,atque ex
Arabicoidiomatemirumin modum corru-
ptistransformatifqueadartilucifugae non-
nullam venerationem adftruendam, fucofo
ornatu obvelare foleant, adeoque iis libri
LIB.XI.
JURIDICA SIVE LEGALIA.
543
mineralibus & metallisfcripturo , locono-'
niinum
,
quse ex fe & fua natura clara & lu-
cida efle debent, ad difl^erentes mineralium
fpecies eorundemque fignificationem in-
digitandam , abfonorum
, barbarorum oc-
cultorumque nominum impofitio conferat,
djfpicere nulla ratione pofl^um? an non hoc,
doftrinamrerum non explicare, fed adul-
terareeft? Quidaliudindecolligitur,
nifi
fraudu^entamens, ignorantia fupina, im-
Alchymiftarum ita pleni fint , ut vix perio- ! poftura luculenta,qu4 quod nefciunt, fi non
dus fit, quK non iis involvatur, quod non, reipfa, verbisfaltemtegere& occultare, ne
folummodo in Artisraagnae fecretis obve
'
nihilfcivifl"evideantur, non verecundantur.
landis praeftant; fedvelincommunimine-| Ut itaque Le^lor fi quandoque in horum
ralium nomenclatura ,mi(iA'i,mixo, vitriolo,! phanaticafcriptainciderit, quid pertottf-
antimonio, cinnabari c'SX.ex\i<\uQe2t.mer\d2i-'Jtoch,g:is,hlasJeffas,moxos,boxoi
, innume*
ciquadamaudaciafingunt nomina.quaeper raquealiaridicula, quaeintercjeterosverfi-
fe nil fignificantia , barbara
&
^ati/Mx,, verius ! pellis horum omnium faber Paracelfus cudit,
Paracelfu.
exculina diaboli
,
quam mineralium Oeco- intelligatur ; eorundemhicf(a/<i/(gappo-
nomia dedu(fta
;
quibus quidem quid ftul- nendumduxi.
tius efl!e poflit , non video. Quid enim del
T A B U L A
Qua ohfcuriores apitd JlchymljlcLS pafilm ufitatorum mmimm barharorHm termini
jiixta ^lphabeticam Jeriem exponuntur.
Befii,
idem eftquod Rehis, nempe ul-
j
timaciborummateria.
|

Jcetum Philofophorum , id eft , lac Vir- !

ghis ,
fiveaqua mercurialis, qua metalla
folvuntur.
Adamita fpecies Tartari eft.
(
./*</fc/E7,homoinvifibiIisinterior, quiomni-
bus rebus formam dat in animo
,
quas ex-
terior homo manibus vifibiles, atque tan-
gibiles efficit.
Alcohole(\. pulvis fubtiliflimus. Alcohol vii
(fineviniexficcati Epitheto) eft quando
omnis fuperfluitas a vino ita feparatur,
ut accenfum ardeat , donec totum confu-
j
matur, nihilque fscum autphlegmatis in
'
fundoremaneat.
yf/co/o/eft ftibium five Antimonium.
Alcali eftfalexomniumrerum cineribusfi-
vecalcibus corporum extraftum, idque
omnibus rebus ineft proprium, five liqui-
dae fint, fivefolidae.
Alcaheji , eft Mercurius praeparatus in medi-
cinam Epatis.
^/ew^ro/falPhilofophorum. Clavisartis.
Alemhrot deficcatum quidam appellant fal
Tartari, Magifterium magiftrorum.
Mmizadir, ses viride.
Mmarcazida,\\ihztgytmm^igQnii. Argyri-
tis.
Amalgama, eft auri vel argenti cum argento
vivoimpaftatio.
-.4iza^or,falammoniacum eft.
Amnis alcalifatus, eft aqua dufta percalces
terrarum.
Antathron , fivea<Jc/E>/i5;rofpecjesfalisquod
in petris crefcit, quidamSalnitrumap-
pellant.
Andena fpecies chalybis in Regionibus O*
rientalibus, quas utcuprum&argentura
funditur. .
Annus Philofo^hicus, eftmenfis vulgaris.
Anontagius lapis
, eftPhilofophicus, donum
Dei, fulphur fixum anatura.
A^ua permanens , eft Sol & Luna foluta in a-
qua, fimulque junda : dicitur etiam aqua
coelejiina, & Mercurius Philofophorum.
Aqua Saturnina , eft aqua generata ex tribus
primisinmeatibusterrae.refolutaalapil-
IisDiaphanis,qualesfuntaquEmedica-
IX acetofae.
^^ad^or, vifio quaedam eft.repraefentans rem
aliquara, quae res ipfa non eft.
Aquila, nota ayis: inarteSpagiricaautera
Sal armoniacum ita appellatur: Theo-
phrajiusyerb , etiamMercuriuraprscipi-
tatumficappellat.
Aquiia Philojophorum , eft MercuriusMetal-
lorura fivecorporum ,quandometalIain
fuara priraara materiam rediguntur.
Archeos(}pecies invifibilisoberrans, & fe a
corporibus feparans: medica vis atque
virtus naturs.
Archeus vir eft producens res ex Iliafte , dis-
penfator &compofitoromnium rerum.
Ares difpofitor naturse in tribus prirais con-
fiftens,undeomnia conftant,rerurafor-
mara, fpeciem & fubftantiam generat, ut
r es qujeque fuam propriam , non alterius
naturara, formara, fpecieraquehabeat.
Ares peculiarera cuiquelpeciei naturara at-
que forraara ab aliis dinerentem largitur,
ut in plantis apparet, quarum quaeque fin-
gularem radicem , caulem , florem , folia
& fimilia habet.
Artanek,
M
artafteck.
U N D I
344
SeS.W.^^rianck,
artaneck. Arfenicum. Cujustres
funtipecies : album, flavum feuluteum &
citrinum.
Arfanech, Arfenicum fublimatum.
Aflrum
Sidus eft coelefte, deinde pro vi &
natura fumitur, quamresinpraeparando
acquirunt, ut aftrumMercurii, eft ejus
fublimatio
,
quae eum aftralem facit. Ita
fulphur fit aftrale ,
cum afcendit . Sic
etiamfalisrefolutioperfe fadla , dicitur
aftrum falis.
JthaMor
, furnus Philofophicus diftillato-
rius: Turbo Clibanus, velCribanoseli-
quatorius Philofophorum.
Atincar, haruch, Borrax, Boras.
Azoth , Mercuriuscorporismetallici. Theo-
phraftus medicinam quandam fic appella-
vit univerfalem: quidam fuifte lapidem
philofophicum putant.
Barnahasyoiharnaas , Sal petr^e, urina falis
petraj.acetum acerrimum.
Butyrum Saturni , eft Althei plumbi , id eft,
dulcedo.
Cd//e'tf, fpecies eft faiis petrse.
Caudavulpis ra^/c^/,eft plumbum.
Cenifiatum, id eft, calcinatum.
0''iri, multifariametiamfumitur. Nam&
de herba dicitur, & cumdemetallislo-
q\ximm,argentumvivumdicituv: quidam
veroaliteraccjpiunt ; alii aurumpctahile
efle voiunt, alii antimonium
.
Cheiriflores , eiixir album ex argento.
ClijSus vis occulta hinc inde vagans rediens-
que, utvirtusradicisprimumincaulem,
deinde in radicem redit.
Cehoh five cohohare , eft cum materia fspe
cumliquoreimbibitur , acdiftillandoli-
quoriterumabftrahitur. Itemcum herbje
in contundendo rediguntur, deinde eo-
deminvitro per balneummarisperqua-
triduum purificantur, donec purum ab
impuro feparari poflic.
Colcotar, lapiseft e quo&sscoquitur.mol
lis natura, cWcifn, atramentumrubeum
feu citrinum , fed apud Theopbraflum eft
vitrioium in rubedinem caicinatum.
Corm cervi, id eft,
afus
alemhici.
Cycima, Lithargyrium.
'
Cydar, id eft, lupiter.
Derfes , fumus, five vapor ex quo arbores
crefcunt.
Divertallum
lunt generationes elemento-
rum.
Duhelcolep^
, eft compofitio ex corallo albo,
&carabe.
*
DulcedoSaturni, Cerufa.
Duelech
, tartari fpecies in homine. Lapis
fpongiofus periculum & dolorem creans.
^/r, ferrum five Chalybs.
Elixir , etiam medicina eft fermentata
, vei
ex auro folo, vel exfeptem meraliis.
/f//.;dif
,
aqua fortis. Significatalioquiapud
Medicos Lepram , Elephantiafin
, Hera-
cleum morbum
,
Leonem
, Satyriafin,
Leontiafin.
S U B T E RR ANEI
Entali, eft aiumen fcififum.
Enur, fumus eft occultusaquae
, exquoiapi-
des generantur.
Ejjatumefientiule , eft virtus,
potentia ,five
vis, quae ineft omniligno,
velplantae&
cJBteris rebus omnibus.
Efiatum vinum
,
quando vinodiftillato
,
re-
dlificatoque, addunturherbae,
utearum
extrahat eflentias. Ut vinum de Melifl^a,
quod prazftans eft in afthmate.
Felvitri, eft vitrifpuma.
^/flf'1, aurum fiveargentum.
Filius utiius <;//>/, lapis Philofophicus.
Pilletin, iaminae ferri.
Filum arfenicale, arfenicum fublimatum.
Filum ex alumineplumofo.
Flosfe^aCroa : quidam intelligunt crocum
fiorem croci, a.lii florem chelidoniie extra-
dum.
Fosnix,\2L^is Philofophicus.
Fons Philofophorum, IJaineum maris.
Gamahei
,
funtiapidesfiguris&imaginibus
coeleftibus juxta conftellationem infi-
gniti.
Gihar medicina metallica.
Gnomi fpiritus terreftres humiles.
'
Guma Mercurius, five Argentum vivum.
Heinricus ruhens
,
vitriolum in rubedinem
calcinatum.
Jgms leonis , ather
,
pyr , athos ,jufiter, arges.
Eiementum ignis.
llech,ileios, ilcadus, eftprimumprincipium.
llech prjmum ex aftris eft conjunftio fuper-
cceieftis & fiderum firmamenti cum a-
ftris, rerum inferiorum unio.
llech crudum compofitio eft , ex prima mate-
ria trium primorum Mercurii,faiis &ful-
phuris,exquibusomniafuntcompofita.
lleidus
,
aer eiementaiis, Heoe pheresptos,
coelum
, in nobis vero eft fpiritus, qui
tranfit per omnia membra.
lliades, prima rerum omniummateria, ex
mercurio,faIe,fuIphure conftans. Chaos
:
nihil enim eft in tota rerum natura, quod
non ex iftis tribus confiftat.
Iliafier primus , eftterminusvitx, ipfavita,
ac Balfamus hominis.
Jliafter exquo omnia crefcunt , nutriuntur,
&multiplicantur.
Kakimia minera immatura cujufcumque
metalii
, qux adliuc in fuo primo ente
confiftit^ terrjEque impuritate adhuc
delitefcit
, velut infans in utero matris
fuae.
Koholtum vei Cohaltum nigrum , interdum
etiam fere cinericium funditur & iami-
natur, fed colore caret metallico
,
pro-
pterea fixum non eft, fed meliora metai-
la fecum per fumum abducit. Eft Cadmia
iapis e quo aes fit, medicinx utilis, iapis ae-
rofus , Cltmia, Cathimia, lapis calaminaris.
Lac virginis, aqua mercurialis.
Lapis, in Chymia omnisresfixa, quae non
evaporat.
Leffas,
LIB.XI.
JURIDICA SIVE LEGALIA.
Cap.lll-
Leffas,
eft occultus,
& fervefcens terrae fu-
mus, per quem plantae crefcunt.
Luaa compatla eft argentum fixum five au-
rum album.
Magnefia , marchafita eft metalli cujufvis.
Magnefta Philofophorum eft argentum cum
mercurio arte conjunftum inmetallum^
facilefluidum. Eft etiam eorummateria,
ex quo lapidem fuum faciunt
Md//i' Arabicum , eftLatinisi~d/.
Marcafita
,
pyrites
,
pyrfotO(;;us , lapis aera
345
Sagani i^mt^s quatuor elementorum.
J'<a/fr)!y?a///w,eftquodexurinahominisfit.
Sallena fpecies falis petrs.
SalMercurii, eft fpirltus vini qui inebriat.
Salpratticum mixtura eft ex fale petrs &am-
moniaco sequalibusparribusinolla nova
non vitreataconjun(ftis,in cellamquepo-
fi tis oUaE exterius , veluti pruina adhaeret.
Samech, tartarus.remedium
omnium vulne-
rum.
Serpheta medicina lapidem liquefaciens.
rius , lapis luminis : eft ilninera multum 1 Siiar argentum vivum.
habens de fulphure rubeo
M<ir/dc/:;, lithargyrium.
Menfis Phzlofophicus , efttempusdigeftionis
Chymicae.
AJ<?A-c/-/^/ii-yeT;j, eft aquaaluminum.in qui-
bus Mercurius generatur.
Mercmj /dXttf, eft turbith minerale.
Mercuriiu metallorum , eft Mercurius corpo-
j
Sylo , totus mundus. Sylphes.
ris prjBcipitatus. Terra argenti , lithargyrium Lunae.
Mercurius mineralium
,
oleitas eft extraftaj Terraauri, lithargyrium Solis.
a mineris auri & argenti.
,
j
Terra
fidelis argentum.
Mercuriui regeneratus, eftprimumensMer- 7l'//7<3, minerarum venaeacprogreflio.
curii. Tinchar , borrax.
Mifiadan argentum vivum. Minium crocus Trachfat, metallum in fua minera.
Spara vis mineralis ex Ilech prims fubftan-
tis, exprimoente, ideft, mineralibus
majoribus.
Sperntolum, fperma ranarum
, alias ranarum
fostus, moluridei,gyrinoi, hatrachides.
Stannar mater , eft fumus occultus , unde me-
talla generantur.
Saturni
Nehulgea, fal eft ex humiditate nebulae fs-
pius in pratis fupra lapides cadentis vi
Solis induratum.
Nofloch, ftellarum purgatio , alii ceram intel-
ligunt.
Nuha Secunda fpecies tereniabi n,five tn annae
colore rofeo, qualis in Hybernia cadit.
Operimethiolm, eft fpiritus minerae.
Opodeltoch. Orizeum aurum eft-
Pulpezia vel pulpelzia, attonitus ftupor , apo-
plexia, fideratio. Pygmei.
Realgar per fe fumptum eft fumus minera-
lium.quidquidarfenicale eft, autoperi-
menti naturam habet.
Rehus, ultima rerum materia.
Rillus , inftrumentum Chymicum , in quod
metalla liquefada infunduntur.
Truphat
, occulta minerarum virtus eft, qus
metallum quodvis in fuum efl^ cogit.
Turhith minerale eft Mercurius , fine corrofi-
vo prxcipitatus & dulcis.
Viltrum Philofophorum,\di Q.ik.,alemhicus.
Urina vini , acetum
, aut urina hominis bi-
bentis vinum.
Xifiinum , acetum.
Xenexto
, collo adverfus peftem fufpendi-
tur. Varia ejus interpretatio eft, zVius pri-
ma Virginis menftrua intelligit, alius aliud.
Trcus.lagidss,dafypus,georychus,ltheris : cu-
niculus mafculus
, cujus fanguine vitra
mollefcunt &filices , fi rebus diaphoreti-
cis paftatur; quod hirco abimperitiseft
adfcriptum.
Zadir
, Venus , aut viride aeris.
Ziniat, fermentum.
TOM.II.
Xx MUN-
24^
M U N D I
SUBTERRANEI
LIBER DUODECIMUS
noATMHXANOS,'
S 1 V E
SIMIA NATUR^;
Q^U A
Qutdquid in pracedentii?us Libris inlita\h(jiturafagacitate mirum^
rarum ,
^ infolttum ex Geocofmi Virtute efficada
producitur
,
id pari paSioy
dmmodo JSiatura non co?itradicat
,
ingenioja Artis indujlria
confici
'
'
pojfe
docetur
j
& experimentis comprobatur.
P R ^ F A T I O.
Aud infrequenter miratus fum nonnullorum hominum proterviam,
Iquivera&re^aaltiorum cognitionum reli^a femita nullumnon la-
'
pidem movent, ut ad incognitarum artium notitiam , ad inacceflas ar-
I
canorum Natur^ diVitias quovis modo , ut magnum quid & o^ffl^xa-
Ti^v
prae aliis nofle videantur,peftingant. Quia tamen non uni-
cuiquedatumedhancadireCorinthum, neque etiam omnibus mirificaeoperatri-
cis Naturae portae apertae , clavefque ad intima thefaurorum penetralia
conceflie
funt : quid agunt ? dum omnem fibi aditum interclufum reperiunt
, temerario
fane aufu
,
ruptisNaturse juribas^adeasimprobarumartiumofficinasconfugiunt,
queis non folum id quod exoptant, & quodtamanxieqU3erunt,noninveniunt>
ied perniciofb quodam errore abdudi , atque Satanae pedicis intricati , ex quibus
cum (ek expedire nequeant, corporis animaeque perniciem cum (empiterna in-
famiae nota incurrunt : cujufmodi funt ii, qui five ex infufficientia ingeniicon-
fufi;, quadam in Naturam diffidentia, five ex artium defideratarum confecutio-
ne defperata in tranfverfiim a61:i
,
pa^o cum humani generis hofie inito
,
eum
fibi Magiftrum adfcifcere non verentur
,
quem omnium mendaciorum
,
malo-
rumque fabrnm, vel ex ipfis facris oraculis non poffunt non noffe. Sunt itaque
certi &
dcfiniti in Naturalis cognitionis latitudine nobis praefixi termini
,
quos
fine erroribus & fummo periculo tranfilire nemopotefl:. Novi Naturam in non-
nullis fibi foli refervatis adeo tenacem cffe
,
jura fua tanta contentione defen-
dere, adeo inexorabilem efle
,
ut ne daemoni quidem iis, nifi D eo
& Natura
permittente, uJconceffum fit; imo Mundum potiusperire neceflTe fit, quamut
ea juribus fuis cedat. Quare cuicunque re6i:e philofophandi animus eft, eumin
omnibus unicum Natur^ Jrchetypon reipicere oportebit, utin intricato ejus la-
byrintho ,
Ariadnaeo arrepto filo, ab erroribus deviifque tramitibus tutum fc le-
curumque confervet. Quod prototypon uti \n pr^cedentihus libris, ea qua fieripo-
tuit,diligentia de(cripfimus,itain
hocultimo Libro.,quem haud incongrue 5"//wwi
Natur^ infcri pfimus, illud multiplici artis ingeniique indufiria
,
quantum licet , ad'
umbrare conabimur, ut ex iis quid vi Naturse quis poflit, quid non pofllt, Le^ori cu-
riofo luculenter demonfiraretur.
Quem totum in feptem
SeSiiones divifimus; qua-
rum prima veluti Ifagogica
univerfam Naturae majeftatem
3^ge/&)s
ob oculos
ponit
,
abdiras occultafque
femitas, per quas progreditur, referat , mirabilium
partuum nidos per rriplex
Naturae Regnum demonftrat
,
ut ejus fediantes
vefli-
LIB.XII. DE PANSPERMIA
RERUM.
547
Cap. I.
veftigiatandemper fimilium operum produ6iionem, recondita quadam
iyx^^^^^i
pertingere valeamus. Qua: quidem ex intentione proferenda duxi, ut profanarum
illicitarumque artium fallaciis ,
utique tanto periculofioribus
,
quanto occultiori-
bus modis fe iis humani generis hoftis ut plurimiim admifcere folet ,' relidis, cu-
riofarum rerum fedatores illa foliim, quae uti licita funt & laude
digniflima,
ita
quoque utilitati honeftatique maximam animi voluptatem
,
quae ex ipfis percipi-
tur, conjun<^am habent, ad Divini nominis gloriam, ac Reip.
Chriftianae emo-
lumentum, necnonpropriamPrincipum Virorum, fi quandoque a
negotiorum
publicorum mole liberiores fuerint, relaxationem , fedentur. Vale,
coeptifque
fave_*.
S E c T I o I.
DEPANSPERMIA
RERUM.
C A P U T I.
De Seminis origine
,
?iatura & proprietate.
DEUS
OPT.MAX.afpeftabiiemhancjconftat, conditorem
omnium
Deum m
Mundi machinam conditurus
eofi-!principiorerumMateriamquandam,quam
ne.utineffabilisfuxfapientis,
boni-'nosnonincongrueChaoticamappellamus,
tatis & potentiae in hoc pulcherrimothea-lex nihilo creafle : eloriofus enim Deus
Deus pri.
trofpecimen quoddam Archetypi Mundi,
j
creavit omnia fimul: intra quam quicquid
'"^
'"''^"'"
quod ipfe erat .praeberet
,
non eum momen- in natura rerum mixtorum
fubftantiarum- deiZTexl^
tanea,fed ajviternadurationeconfifterevo-
quematerialiumpofteaproducendumerat,
'"'"'" "'''*
luit; quoniam verojeviternahujusduratio
jvelutifubTravOTeg^iaquadamconfufumlate-
'*'''*""
cum rerum ex fe, &
fua natura corruptibi- bat. Divinusenim
Architeftusprsterhanc
lium
,
interitu & fummi rerum in hacfublu-
j
materiam, &animam humanam ,nil de no-
naris Mundi oeconomia viciflitudine mini- vo creafl!e, exipfo
Sacrsepaginaetextupatet,
me perfiftere pofle nofl^et
;
ne fucceflii tem- 1 eo quod ex hac unica materia chaotica, ve-
porumpereuntibusrebusipfe Mundus una
lutiexfubjacentemateria&Spiritusdivini
periret, deficientibufque fpeciebus Mundus
a fua perfedione defifteret, huic fummo n^-
turae detrimento fapientiflimus C o N D l-
T O R, Divinafua &^neffabilifapientia ita
providit, ut alternis legihus Si geueratio fe-
queretur corruptionem
, & corruptionem
nova exciperet generatio; pronatura cujus-
queaMundi Fabro eidem concefla ; atque
adeo Mundus in fua perfeftione , hac admi-
randa rerum alternatim fefe confequen-
tiumviciflitudineperfeveraret. Hoc autem
nihil aliud erat, quam feminalis feu fperma-
tica quasdam vis , cujus virtute & eflicacia re
incubitujamfcecundata,
pofteaomnia,
&
coelos
&elementa
, atque ex his
compofitas
tam
vegetabilium.quam
animalium
fpecies
(excepta anima rationali) folo
Omnipoten-
tis vocis imperio eduxerit
,
quorum una-
qujeque fpecies ex primordialis
materiae
mafla praeditfta, unumquodque tam exve-
getabilibus
,
quam animalibus,iis naturas
dotibus inftrudum fuit, qus ei ex inten-
tione Creatorjs debebatur
;
qusque poftea
per jeminalem 'virtutem iis concefl^m fefe
perenni generatione
propagare poflent.
Materiam vero Chaoticam non ftatim
a-
rumfpeciesper naturalem propagationem bolevit, fed ufque ad Mundi
confumma-
interitumrerumprasvenirent. Qusquidem itionem durare voluit , utiinprimordiis
re-
feminisvirtus&proprietastanta eft, utinlrum
,
ita in hunc ufque diem
, panfper-
nullaaliarehujus univerfi, adeb omnipo-lw/a rerum onium refertam : quam Deus
tentia D E l & fapientia, quam in hac ipfa ;in principio ex nihilo
produxit ex mate-
elucefcat; de cujus origine praEftantifl!imi|riaChaotica, quam
fententiamplerorum-
'j^^-f^'
nullo non tempore Philofophi fapienter que fere fandorum Patrum
monumenta,
fotedM. quidemratiocinatifunt, fedquantbplusad.potiflimum S.
Bafilii in Hexaemero
tuen-s.Bafiiiu9
Semtmt
genuinam ejus fcaturiginem fefeapproxi-
mafl^e rati funt, tanto le ab recondita ejus
efl^entia & intelligentia abditiflima remo-
tiores deprehenderunt. Nos quid in tanta
DivinioperiscaliginePaterluminumcirca
hoc argumentumnobisfuggefl^erit.hocbre-
vi ratiocinio LeHori curiofo pandemus.
Ex facris itaque Mofaicis Oraculis
,
quae
meritoomni humans cognitionis certitu-
dini multis parafangis anceferre debemus,
TOM.II.
tur.
Quae cum ita fint , merito hoc loco quaeri
poteft, quxnam
fueritilla/>tf//>f/-w/<i&vis
feminalis rerum omnium
produArix.?
Dico
fuifle, fpiritum quendam
materialem feu
ex fubtiliori cceleftis aurx fiveexelemen-
torum portione
compofitura , fuifi^eque va-
porem quendam
fpirituofum Sulphureo-fali-
no-mercurialem
, femen utiiverfale rerum,
Elementis a Deo
concreatum, originem
Xx 2
omniunl
348
MUNDI
SUBTERRANEI
quae in Mundo condita 1 fupradiftum caufam efTe nemo negabit, qui
'
haec paulo penitius introfpexerit : Semen,
inquam, non vivumtamen, aut animatum,
quod proprie vegetabili aut fenfitivse Natu-
rae competit, fed tale, quale corpora inani-
mata ex fe &fua natura , tum ad fui incre-
mentum , tum ad propaginem continuan-
dam requirunt. Neque enim dicimus me-
Sefi. I.
omnium
eorum
funt,
entium
corporeorum ;
hic enim pro
natura
matricum,
quibus inditur ,
in matri-
cibus
quidem
inanimatis mineralia &me-
'-tallica
corpora, in vegetabilibusplantaso-
mnis
generis , in fenfitiva natura animalia,
juxta
congruam unicuique naturam infi-
tione mirifica producit; atque in tot cor
poramixta,
quotfpeciesrerumfunt, com-j
tallarefquemineraleseomodo, quovege
binatiortequadamineffabili
, foli DiiO no- tabilia&fenfitivjeNaturae mixta
,
exfemi-
ta, individuatus: & aperte patet ex tanta
nepropriediftogenerari, neque rationem
rerum
varietate, fpecierumque tam vege-
metaIIic3EpIantas,iifdemconvenire,fedeo
tabilium
,
quam fenfitivarum mukitudine, modo ,
qui foflilium generationi proprie
quam D&US
,
quifolusfibiipfirerum com
binandarum
idea eft , ex hujus virtute fem i
niseduxit.
Nevero quifpiam, in compofi
tionererumelementaotiofafuiffe fibi per
i/ewew
fuadeat;
Dico,eIementamateriamremo
convenit, qui eft motus magneticus, quo
MagnetU
corpora fimilia ad fui fimilia appelluntur.Jj^^yjJJ"*
confluunt,&miroquodamconfenfuuniun-
tur; hac enim dotefeminalemvimpotifli-
muminftruftam in fequentihus docebimus.
remotecon-
j-j^^ proximam vero
rmfKilludww/zjer/a/^iQuidautemliJEcvisfit, &
quomodo opere-
currunt ad
comfofitio
elementis ab initio concentrarum coacer
nem terum.
yatumque fuille. Quoniam vero res produ-
ftse pro Naturse fingulorum varijs figuris,
tur, explicandum reftat. Sit itaque
DlSQ^UISITIO,
coloribus, differentibufque partibus ,
^\Q3o;^oAo Semen yxms^^cizX^Natur^aignt
membris conftare debebant
^^" ^^"
fmmetallorummtnerahumqucconcurrat
,^
hoc femen
duabusNaturs dotibusinftruxit , diftarum
semittidu- rerum architeftricibus, Bifunt virtuspla/lica
f'""/^'^"!'
S>cma<iMetica ;
quarum prior fingulis fpecie-
//t.piaftica bus formam, figuram, colorem ; altera fimi-
fn
metallorum mineraliumque concurrat
, ^
quomoelo tot coloribusfgurifque
gemmas po-
tifmumexotnet,
JAmfsEpefaepius
in hoc Opere docuimus,
primordiali rerum Chaotiae majfa femen
^idfit
"^raagne-
[jum vim attraftivam contulit. Sed ut hsec quoddamz/;>wa Conditore rerum fuiffe
^{^'"^^^^j^^^
**"*
omnia ordine demonftrentur ,
rem akius : ex elementis&stherei ignisportionecon-w^jj/^.
ordirivifum eft.
ftitutum, quem nosfulphureo-falino-mer-
Quisenim'gemmas,pretiofofqueIapides
^
curialem fpiritum vocamus , non quod ex
fcinm.
tot coloribus,tot figurisrotundis ,
angulofis
& polygonis elaboravit, m(\femiis hujus
visplafticafociatamagneticae, quam &cor-
radiativam vocamus, qua fol^ partes fimiles
ad partes fibi fimiles miro quodam appetitu
confluunt,quisinvegefabiIibusradices,fca-
pum, ramos, folia , flores , fruftus tanta va-
rietate colorum partiumque diftinxit ? Cer-
Tialiicifa-
te tton nifi fola vis plaftica feu formatrix
.
cuitatu
of-
Qujs in fenfitivorum corporum fabrica ex-
tendit nervos, venasocarteriasexcavavit.''
offafolidatamedullis implevit.> quis cana-
les pertudit, carnemreddiditfpongiofam,
cutemporisinftruxit? qui's totam denique
tot differentium animalium conftitutio-
nemintalesfiguras reduxit? Sola vis pla-
ftica: Latet enim in hifcedivinusopifex,
qui inimocorporisreceffuoperatur abfque
inftrumento, & fine tumultu , opufque pro-
ducit admiratione dignum tanta rerum dis-
fimilium varietate
, & elegantiarefertum,
quantam comperimus , idque ex rudi , & in-
formi materia
,
in qua nulla diflimilitudo,
nuUavarietas fenfibus occurrit. Sed ut ab
inferiori Naturx gradu telam ordiamur, vi-
dendum eft modb
,
quidnam illud fit
,
quod
foffiIemfobolcmIapidum,gemmarum,cry-
ftallinorumquecorporumfpeciebus.tantam
figurarum varietatem
,
tot figuras polye-
drispolygonjfqu^corporibus conferat? tot
colorum differentiis diftinguat ? tanta tam-
que
indomita duritie ditet? QQttcfemeii illud
fulphure , mercurio ,
autfale minerali adu
conftituatur ;
fed quod ejus virtus in ful-
pliure, mercurio, & fale , tanquam in genui-
nis fubjeftis potiflimum refideat , & eluce-
fcat ; cum nihilfitin rerum natura, quod i-
gnem five calidum radicale magis redoleat,
quzm fulphur, & reliqua ex eo nafcentia
corpora, eb quodfubitbinflammamexar-
defcat, exficcativa, & oleaginea quadam
virtute , reliquifque igni congruis virtuti-
bus & proprietatibus polleat : nil humidum
radicale aquea , & aereafua fubftantiapro-
piusreferat, quam Mercurius,{^'vea.rgentum
vivum ; in quo aqueum ficco, fubtile groffo,
leve gravi mira ratione conjunguntur : quid
tandem terreftris confiftentismolem exa-
(ftiusexprimit, quam Sal? quiomnibusre-
busduritiem , & foliditatem prsbet; atta-
men reliqua duo fulphur , & mercurium ita
intra fe compleftitur , ut a fe invicem nulla
ratione feparari poffe videantur : Hajc enim
falisfubftantiavirtutefulphurea & mercu-
rialiquadantenusveftitur eo fine, ut cum
ignis& aqua ex fe & fua natura, ille tum
obIevitatis,h2ctumobfluxiIisnaturecon-
ditionemfubfifterenonpoffmt,afaIeNatu-
raefuamnancifcantur foliditatem & confi-
ftentiam : Unde inlaleilla ita includuntur, saiatnr&
utunares triplici virtute conftituta
videa-^^J

tur,in qua gloriofusDEU S primordiali crea-
turaefuaevelutirerum
omnium futuro prin-
cipio, Sacrofandse
ineffabilis&adorandae
fu
LIB.XII. DE PANSPERMIA REP.UM.
Cap. I.
fu^ Triadis fignaculum imprefllt
:
Unde fticaproxime infunt, nonfenfudeprehen
Sfiritm
feti vafor
Salino-ful-
fhureo-
mercuria-
lis rerum
omnimnfe-
min efi.
non immerito hoc tanquamjfwi? A7d?/<r<e
miverfale, Spiritum Salino- fulphureo mer-
curialem.unamfubftantiam triplici virtute
diftindam nuncupandam cenfuimus proxi-
mum rerum omnium principium , elemen-
tis
,
quae hujus vehiculum quoddam funt , &
materia remota, ab initioreruminditum,
&adrerumomniumconftitutionem, com-
pofitionemque a Deo Opt. Max. defti-
di, neque ejufmodi humorem efle, qui in
fpermate noto cernitur , fed quid fpirituo-
fum
, & coeleftis naturae in eo latens ) ab Her-
meticis vero f&men natura, ex quo omnia fen-
""
fibilia
originemfuamnancifcuntur. In quo
& hoc admiratione dignum occurrit,fi enim
id terreftribus matricibus concreditum fue-
rit, id pro ratione matricis aut minerale, aut
metallicum corpus, aut quodcunque tan-
Jgnii net-
tun, ente-
lechta Ari-
ftotelis,/i-
?ne Mundi
idem/mt.
natum
;
cum nihil in rerum natura fit
,
quod , dem inanimatum corpus producat : hocpa- ^omodai
ex hac triplici virtute in uno fale Naturaeiriter a vegetabilibus attraftum in femen^^'"*"'""'
contenta non conftituatur,ut Spagyrica ars| vertatur animatum. Hoc iterum afenfitiva
'"^utllgra.
apodi<?lice demonftrat, & ex experientiis^natura in nutrimentum aflumptum in id'^*
"''<
paulopoftponendispatebit. Nemo autemjtranfmutatur, a quo primum ortus fuipri-
putet,/d/fwufuaIemhuncefreilludmemo-|mitias
obtinuerat : adeoque in foffilibus
ratum anobisfemen, fedlaterefubinvolu- iftiufmodi/ewew fit inanimatum; in vege-
cro quodam in intimi centri thalamo vim tabilibusanimavegetativa; in animalibus
illam feminalem, rerumqueomniumcon-
deniquevirtutevegetativa&fenfitiva;
pro
ftitutricem
, uti in primordiis rerum
,
ita rationemixti ,cuijungitur, poUeat. Mix-
nunc&infutura fecula jugiter duraturam.
tumenimqualecunquedemumfuerit,
fiac-
curatius contemplemur, nihilaliud in fei-
pfo eflereperiemus,
quzmfemen hoc univer-
/a/f,quod feipfum in individuum ac fpeciem
ineodemmixtoparticulari,
copperantibus
remoteelementisredegit
; forrha etiam i-
pfailli inexiftenshujufmodi femen univer
Et in Sale quidem natursetriplex hocprin
cipium latet, inquoterrenum elementum
przedominium habet ; in Mercuriali corpore
pariterhsctrialatent, fed fub prsdominio
humidi; in Sulphure vero eadem reperiun-
tur,fedfub prsdominio calidi & ftcci.Unde
fr
Cap.ll.
Semen me-
tallorum
non
efl
ani-
motum.
a Philofophis unumquodque horum non|faIe ad individuum ac fpeciemtraducitex
incongrue ignis Naturae ab AlhertoX Platom
j
centro feminis , fub varia materiae difpofitse
femen Mundi, ab/^r/^o^e/f cilgAgp^^&iot, flve| combinatione egreditur. Quomodo vero
rerum omnium vis motrix,
(
Calor quidem
,1
hoc fieri poflit, infequentihus amplius often-
at nori ignis, neque talis aliqua facultas, fed I detur, modb enim, quomodo per hujufmodi
fpiritus, quiinfeminefpumofoquecorpore}femenmineraIia,lapides,
& metallagene-
continetur, ita ut natura qux ineofpiritu rentur, & quomodo plaftica fua vi operen-
eft
,
proportione refpondeat elemento ftel- 1 tur, paucis exponimus.
larum , nempe illud, cui anima &virtus pla- 1
C A P u T II.
Modus
j
quo ISlatura in Mineralinm
genefi
procedit , exponitur.
PLerique
Chymici femen mineralium,
metallorumque animatum effe con-
tendunt
,
perperam : Nam uti paulo
antediximus.femeniftiufmodipromatricis
conditione
,
gradum naturaj convenientem
fortitur
;
fi in animae expertem inciderit,
ipfum inanimatum producitfiveminerale,
five lapidem , five metallum ; fi in matrices
plantarum,animatum;fiinfenfttivigradus
matricem inciderit, utroque naturxgradu
confpicuum
,
prodibit mixtum pro natura
cujufvis individuatum. Et femen quidem,
in quantum ad mineralium genefin concur-
rir, proprie difti feminis nomentuerinon
poteft; neque enim metalla aucmineralia,
lapidefque , & gemmae ex femine proprie
nafci , neque per intrinfecum nutrimentum
proprie vitali motu nutriri poftunt quicquid
Alchymiftas de femineauri , &argenti nu-
gentur; fed per corpufculorum Salinorum,
quibus femen univerfale abundat , a-ufi(pmM/,
feu magnetifmum quendam ,
five per Cor-
pufculorum ftmilium ad fimilia appulfum
appofitionemque. Verumcum demodo&
rationequamfufifrime inhujus Tomi Lihris
compluribusinlocis egerimus, QoLeBorem
relegamus , ne afta jam toties reagere vi-
deamur ; de plafticaquoquevirtute, Salinae
Naturae infita, fufe
, & demonftrative in
Otlavo Lihro ubertim aftum vide. Valde ita-
que hallucinantur, qui exanalogiaplanta-
rum , & animalium, mineralia , metallaque
ex femine proprie difto nafci fibi imagi-
nantur; Cum plantsillae metallicje, quae fub
inde in fodinis reperiuntur , nil aliud fint,
quam efflorefcentiae, feu exanthemata quae-
^fflof^fte-
j _ 1 !
r I
tii mitaUis.
dam
,
non ex vegetabili natura orta , fed ex
cs. non funs
evibratione, feu radiatione fpirituum mi-"* P^T''
j
neralium , falinorumquein filamentaquae-,^^"^/*"
dam.ramufculorumadinftardifTlata. Acce-
! dit, quodhujufmodi arbufculae non a natu-
!
raduntaxat, fed & artefacileproducipos-
I fint, uti ex proprio Capitulo fequentium,
de produ^ione mineralium plantarum docebi-
tur. Ad plafticam virtutem
,
quae potiffi-
mum in gemmarum polygonis figuriselu-
cefcit, quod attinet , ea fane proprieplaftica
vis dici non poteft, cum haec in
plantarura
Xs
3
& ani-
3^0
MUNDISUBTERRANEl
SeB. I.
& animalium
feminibus proprie! locum
fuum
habeat. ItemmfemeK mmeralium ani-
matumnonefTe,
velhincparet, quod nul-
lum,qualecunque tandem minerale aut me-
tallicum corpus fuerit , nos nutrire poffit,
nutriret vero , 11 vita polleret ; cumproprie
ex iis nutriri dicamur, ex quibus conflamus;
non autem conftamus exmineralibus, fed
ex vegetabilis & fenfitivae naturae nutri-
mentis vitam fullinemus.
Eft itaque alia gemmis, alia vegetabilium
feniitivorumque membris formandis visfe-
Bxperi-
fniitalis &plaliica. Quod vero nonnulli Chy-
tnmtum.
^.^.
qjjjjj-j^j^j
.
Salem ex urticis paratum in
cryftalli trigonas teflellas cogi, id non vi fa-
lis ufualis , fed vegetabilis urticae fieri cen-
ieas velim ;
fiquidem illud ipfum lixivium
,
unde cryftalli fenfim coUiguntur
, dum re-
pente frigore brumali concrefcit
, longe
aliam faciemrefert , nimirum ipfam gla-
ciem non ruditer congelatam , verum in ur-
ticas cryftallinas effigiatam, quod certe ma-
nifeftumvirtutisplafticaeinvegetabiliurti-
cas falehofpitantis argumentum &indicium
eft; Quod vero difFerentium falium mine-
ralium , nitri , aluminis , vitrioli corpufcula
in difFerentes figuras coalefcant , id non fic
ex animati feminis plaftica facultate , fed
ex magnetico fimilium corpufculorum ad
fimilia confluxu
,
quo gemmas radiativa fa-
cuItate,viIapidificaconcomitante, nuncin
hanc, modb in aliam figuram polyedram
transformat,uti Lih. VUl.
& in Arte Magne-
iica ample demonftravimus.
C A P U T III.
2)e Seminio pUntarum
fhe
TSlamrc& ye^etabilis.
Cap. III. ^'""^Onftat ex facro Genejis volumine,
f Deum Opt. Max. nil immediate,
pUwZlm
^--^fiveplantam, fiveanimal, autaliud
^
anima-
quodcunque mixtum fpedles , creafTe , fed
iiumg^r>er>i
^gdiantc Chaotica mafla ex nihilo eduda
a Deo ex
(cui panfpetmiam & univerlale Naturse fe-
^''anl"r-
^^"
concreaverat
)
veluti ex prsfuppofito
duaa. fubjefto cundla, coelos, fidera,mineralia,
plantas, animaliaproduxifle. Veruntamen
quomodo efemine iftiufmodi univerfali &
panfpermia rerum virtuali, tot ac tam diverfa
plantarum genera produxerit
>
quomodo
animaverit
.> quomodo tot ac tantis dotibus
inftruxerit.> quantumingenii noftri ftupi-
ditas capere ||ioteft,jam dicendum reftat.
Poftdivifionemitaqueaquarum , & ele-
mentorum ex inani illo feparationem
, &
Spiritus Divini incubitum , maffa jampan-
ipermiafu-i inftrufta, dixit DeuS: C(?/-wiKf/
terraherbamfacief3temfemen,^lignum pomi-
ferum faciens
frulum juxtagentufuum , cujiu
femen infemetipfofttfuper terram. Hxcverba
aperte indicant, herbas , arborefque non im-
mediate creatas ,
aut ex nihilo produftas,
fed ex terra jam creata, &panfpermia fua in-
ftrufta eduftas fuifTe, Divini verbi imperio,
juxta combinationem unicuique debitam.
Exfemineenim primogenio eduxitomnem
plantalis ceconomiae varietatem, quibus jam
produftis indiditvirtutemvegetativam , in
qua latet potentiaqujedam & virtusmulti-
plicativa Aiorum fimilium
,
quae nunquam
defeftura erat : quodque primb per invifi-
bile & occultumfemenproduxerat.etiam-
num per femen conftituit manifeftum,quod
& propagabitur ufque ad ultimam Mundi
confummationem.
jx quo
Produftio itaque &zeneratio vecretahilium
eduaa
fue-
1" generc emanavit, ab humido illo elemen-
nnt,
tari , non fimplici, fedilloprimigenio Va-
pore falino-fulphureo-mercuriali
, utpote
quiin fe includat virtutes, & proprietates
univerfae naturse , ac individuatur, fpecifica-
turque in vegetabilia particularia
,
quae alic
juxtagenus & fpeciem uniufcujufque,juxta
Supremi Conditoris immutabilem volunta-
tem & intentionem. Cum enim in hunc u-
fque diem univerfa telluris moles hoc primi-
genio femine imbuta fit
,
neque unquam
defecerit; hinc vegetabilia hunc liquorem
perradices attraftum diftribuunt in omnia
plantarum membra
,
quse illum tum calore
interno, tum externo coquunt , digerunc,
convertuntque in fuam propriam ftibftan-
tiam ;
de puriflima verb parte iftiufmodi
fpermatici liquoris jam digefti , coftiquefor-
mant corpus quoddam, in quopotiffimum
latet , &confiftit femen illud fimilium pro-
pagativum , invifibile. Quod fimul ac in ter-
omnia.
ram inciderit , id ftatim veluti potenti quo-^j*^^'^'^
dam magnetifmo', novum attrahit humo-
rem , in quo latet vis illa feu fpiritus archi-
teftonicusrerum omnium conftitutivusful-
phureo-falino-mercurialis
,
qui conjunftus
ei feminalivirtutiinfemineplantaejamin-
dividuatae ftatim operari incipit , &ad eam
forniam recipiendam eam inftimulatplan-
tam, quam in ea Natura intendit
,
quaeque ei
jurenaturae debetur; idqueperennipericy-
clofi ; Tametfi enim femen illud naturae in
plantje jam individuato femine perfiftac,
nifi tamen terraefuae denuo reftituatur, fru-
dlum nunquam feret; mox tamenacterrae
concreditum fuerit ; tum primb femine Na-
turaeabeoveluti amico fibi & connaturali
attrafto.ftatim animabitur, &vegetativam
virtutem juxta Naturae intentionem perfi-
ciet. Vides igitur, quomodo femen Naturjc
primoattrahatur aplantae femine, una cum
liquore elementari, a quo feparari non po-
teft : Deindehocalimentumfpermaticum
adhuc impurum cedat partim in truncum,
ramos, partim in folia, & flores , donec tan-
demper caloris tum intrinfeci , tum extrin-
feci Solis digeftum, coftumque, tandem pu-
riffiina ejus portio denuo in femen , ad fimi-
Qp.ni.
Semea na
turx in fe
continetfo-
ttntiit fct-
cuitatem
Vegetati-
vam acfen
Jitivam.
LIB.XII. DE PANS
le propagandum
convertatur. Semen ita-|
quehocNaturae ex Divino imperio, & in-l
tentionein fe continet virtute & potentiai
vim vegetativam,
quam moxacvegetabili!
cuidamindividuatum
fuerit; tum primumi
expotentiaveluti in aftum reduftum ger-l
minat.florefcit, frudefcit, utproindelmej
lioc Natunc
femi^e elQmentz mortua fmt,,
neque ad ullam rerum compofition,em con-
1
PERMIA REPvUM.
552
currere valeant. Acceditquodillaqualita-
tibusfuis, frigiditate ,humiditate, ficcitate-
que
,
qu3E non nifi accidentia funt , ver-
bo temperamentum tantum rerum confli-
tuant; ubi verofemenNaturaeillis acceflit,
tum non flatim finguls res ejus virtute
, &
effiGacia per materiae elementarisfeminis-
que Naturae combinationem
,
propriarum
formarumacquiruntpofrefTiones.
C A p u T IV.
Semen hoc nil aliud
efje
,
quam Salem Naturae elementis iu/mim
,
au
effemialiter
proxima tria Naturce principia complicantnr.
Cap.lY
Infalefhl-
fhur.
Experi-
mentum.
REdle
&fapienter nonnemo ex prifcis
Philofophis,i Sole (3'
Salefmt omnia:
quod tamen de faleilloufualimini-
me intelligi velim , fed quod fub fale hoc
ufuali veluti fub involucro quodam lateat
visiflamirificafalino-fulphureo mercuria-
lisrerumomnium conftitutrix, ita ut ful-
phureainexiflensilli vis calidum; mercu-
rialis humidum radicale ,
fal denique id,
quodfubfiflentiamrebus omnibus confert,
jndicet; tria nodo indiflblubili ita connexa,
ut ab invicem feparari no n valeant ; materia
prima proxima, & ultima rerumomnium,
juxta illud; qrne funt prima tn compofitione,
funtultima in refolutione : Siquidem rerum
omnivimfemina, in quibus natura produ-
ftionem molitur, nilaliud funt, quam/i/
congelatus cum fubtiliflimis corporum
,
quo-
rum funt femina, partibus. Virtus enim fe-
minalis&rerumomniumprodudirix ,in e-
lementis hofpitans , intraterramincrafTata
tandem in corpus falis condenfatur ; cujus
anatomiam fi propius infpicias , eam quan-
dam veluti omnium elementorum pingue-
^ifj efle reperies : In hocenimintuerili-
cet ignem Vitae, aquam , aerem , terram , id
efl,fuIphureo.falino-mercuriaIemquandam
vimomniumproximum principium, quod
&omnibusinexiflit. Depuresfalem quan-
tumcunquevolueris, perfolutiones, fubli-
mationes , caeteraque ignis tormenta ; fem-
per tamenineo veram reperies terram fi
milem illi, quam videmus, quaetametfio-
mni fale deflituta videatur, eam tamen cce-
lofereno & Soli per aliquotdies expofitam,
paulatim novo fale ex quo extrafta fuit , in-
gravidatam reperies , tants foscunditatis,
utmoxinamplam
,
& copiofam herbarum
fegetem luxuriet; quodnullatamenratio-
nefieret, fi terra omni fale deflituta foret; &
patet ex Agricultoriaarte. Mirantur multi,
cur Agros
i
ut meffe perada feraces fru-
menti fiant,unum autduos annosquiefcere
oporteat; ratio in promptu efl; quia cum
praecedenti anno fegetes magnam falinae
pinguedinis portionemattraxerint, Agros
obfubtraftaepinguedinis copiam fterilefce-
re necefle eft,quam tamendefiderata potita
quiete, quod ablatum fuit, in feipfis reftau-
rant, tum novo ex ftuparum cineribus com-
buftarum attrado fale
, tum ex imbribus,
fubcerraneifque halitibus denuo fubmini-
ftrato
, de quibus vide Lib. 6. SeB. ult. Pa-
tet itaque Terrje fertilitatem ex {olofak,
illi triplici virtute comitante
,
pendere,
quod compluribus
experimentis compro-
bare poffemus, nifi id in SeSt. ult. lih.6 . hujus
praeftitifTemus.
Si quis vero objiciat ; tantum abeft ,
^xtfal
curBfce-
fcecundus
,
ut potius omnium defVruftivus
"""^*^
''''
lit: JNam experientia
docet,omniailIaIo- /<
-
ca, qusfaleabundant, fterilia effe.
Huic^/^^^/J^"-
refpondeo, verum efTe, falem in iis locis ubi
alTatim,velpernaturamcrefcit,velperIi6-
minum induftriam, elaboratur, inducere
fterilitatem
;
id tamen non ex Naturae fuae
defeftu provenire cenfeas,fedquod in hu-
jufmodi locis ob nimiam abundantiam
& virtutis attradivae efficaciam
,
qu uni-
verfum illum falem intra fubditas fibi ma-
trices latitantem ad fe cogit
, fibi fimilia
unit
, ac proinde impediatur
,
quominus
terreftres partes fua fcecunditate beare va-
leat
, unde folummodo in dijflis locis fue
fibi fimilium produftioni intentus fpeda-
tur
;
fuae verb libertati reliiflus , omnia
foecundat , vivificat , nutrit , confervat
;
vere ab Hippocrate
,
quod de fulphure
, id
de fale fulphurea vi praedito , rl ^Sov id eft,
quiddivinum appellatur ; atque adeo pateat,
veteres Alchymiftas,uti inpracedenti Libro
fuse oftendimus, perlapidemillum
Philo--
fophorum , five magns tranfmutatoris ar^
tismyfterium.aliudnonintellexiire,
quam
hoc -Th ^eW, id eft , Salem , univerfale Naturae
femen ;
unde & Alchymia verius a Grss^
co
,
quam ab Arabico etymologiae fuje ratio-
nem ,quafi dicas , ry^\o5
x^iAc/j
, aAo;:^o^(ay
ffd/c/;jwid7,falisfufionem,traxifFevidetur.
NuUi fane virtutes iils
,
quae lapidi phitofo-
phico attribuuntur, verius quam Soli, Scfali
congruunt
,
quid enim vilioris pretii fale
eft , cum ubique reperiatur ? imo in locis
quantb viIioribus,tantb copiofius exuberat,
quemadmodum in fimetis, ftabulis , coluiii-
bariis,latrinis,oletifquevidereeft: Nafci- saiuiiqa
tur in medio maris
, in littoribus ubique^''***""-
efflorefcit : montes, planitiefque eo fcerse
funt,putredinesrerumomniumnonnififa-
lefermentantur. Vegeiabiliainultimare-
foiu-
35
M U N D I S U B T E R R A N E I
Se^. I.
Volucrtim
fenm fal
funt congu-
latum.
Ani?naUa
fale confer-
uantnt.
folutione fua
non nifi fal relinquunt
;
Ani-
malia
quscunque
tandem fale turgent
:
fum cedit,fed &ad aurum argentumque dis-
folvendum aptaredditur.Vegetabilem
efle,
Volucrumpennsquidaliudfunt,
nifi falisjinde dignofcitur, quod planta
quzcunque
efflorefcentiJB in pennarum amiftum con- tandemin falem excofta,
&terr3EpuraEin-
denfatsE? certe fal animale quidfit, urin3ejfita,cumtemporeeandemplantam
.quaein
hominumanjmaliumque,
quoturgent, fat.falem refoluta fuerat, reproducat,
de qua
docenr, quoque tantopere deleftantur, ut mirafaneNaturaeoperatione in
fequentiius
non alio Naturae balfamo
,
quam falino fe pluraexperimenta adducemus.
confervari & foecundari pofTe fentiant, hinc ) Non dicam hic de rore
,
quem vaporem in
R"
A'
tantopereilliinhiant,tantaaviditateexve- falemconcretum effemonftrat Ars Spagy--'^'""'''^"
rerum maceriarum ruderibus illud exfu-Tica
,
quse indeelicitmenflruumtantaeera-
gunt, lambunt, hauriunt , columbae caete- caci3e,utnonfecusacexfalecommuni,fale-
rumque volucrum genus avide terrarum petrae, nitro, corallia perlafque diffolvat;
rimas finurafque fodicando id inquirunt
;
cujusproprium eftfrigidohumido diflblvi,
pifcium vero generi proprium efl, fale vive- & calore condenfari. Minerale uti in diver-
re & confervari. Hicdiflolutus herbarum- fasfpecies dividitur, ita quoque flupendis
ciue
radicibusinfmuatus, herbarum illam, virtutibusinfingulisfuperbit,itautnullum
fit falis genus
,
quod non aliquo modo , five
idfalcommune, ftve alumen, five nitrum
flt, infingulisreperiatur. Metallorum fpe-
ciesduritiemfuamnon aliunde fortiuntur,
nifi exfixi falis abundantia. Accipe unam
libram plumbi , exquo calcinatofere ad.de-
quammiramurvarietatemproducit, inho-
ininum animaliumque nutrimentum , ut eo
nutriamur,exquo conflamus Nutrimur au
tem
fale illofpermatico, qui in ultima refolu-
tione omnium alimentorum
,
qusfumun-
tur, reperitur, quid aliud eft, quam femen &
velutiquinta quaedam efTentia & ci1eAe;)(^eioc ceraunciasfalisextrahes^&ficdecaeteris.In-
Experi-
Semen fal
animatum.
Cap. V.
Semen
univerfale
fal eft.
omniumpartium, quibuscomponimur: at-
que vel ex hoc cz^ix.Q.femenfalaftimatum dici
poffit ; utpote quod ex omnibus tam vege-
tabilibus, quamanimalibus inufummedi-
camentorum extrahitur. Quidadmirabilius
efl urina hominum
,
quae per convenientem
praeparationem non folum in medicum u-
venitur&idin fublimioribus aeris regioni-'
bus ,
ut ex meteororum mirandis effe^^ibus
patet. Verum cum ^Qquatuorfalisfpeciehus
fufe in VJ. Lihro egerimus , iWuc LeBorem re-
mittimus, ubiquicquidcircahocargumen-
tum dignum confideratione occurrere po-
tefl^difcuffum reperiet.
C A P U T V.
Quomodo Semen univerfale ad antmalium generalionem concurrat
,
^ demirifica
plafticse virtutis ejftcacia in Jemine
animalium.
Iximusinpraecedenti Capitulo, quo- & ad earum operationes rite perficiendas
neceflario requirt heterogenearum partium
concurfur/i; cum fieri non poffit , uthomoge-
neis folummodo partibus, five plantafive
animal vivat, autaftionesfuasredleperfi-
ciat: Si enim omnes partes ejufdem efTent
naturae , omnium utique eaedem efient ope-
rationes.nondiverfae, juxtaillud: idemin
quantum idem femper facit idem : Unde non
incongrue Philofophus animam definit,
a-AriftoteL
dlum corporis organici, id efl, quod diverfa
organa&inftrumentahabet
,
quibus addi-
verfitatem operationum necenariis utitur.
Quidnam vero iliud fit
,
quod diverfitatem
illam partium in animalibus perficiat , ex-
plico.
Diximuspauloante, DEUM cumexter-
ra & aqua chaotice commixta plantas &
animalia eduxit , tunc eodem momento
fingulas rerum T/Jf c/'j' in fuo effe narurali
dineinhuncufque diem fpeciestum plan-lconftitifTe: Verumenim vero,cumillButi
tarum.tum animalium
propagantur, &u- excorruptibili elementorum mafia feipfas
fque ad Mundi confummationem propaga- j fuftentare in perpetuum non poffent, ita u-
buntur. Yemm facultas feminalis
, ^'j
/Jfr- nicuiquevirtutemfpermaticamindidit.qua
f',/?'-
j^cztfuas operaiiones,
cumfubtiliotfit
,
quam ifeperennifuccefiionererum ,&. 3.hevnsi\i-^rtpagaL.
ut leviter capi poifit
, illam
paulo fufius ex- { tae mortifque, five quod idem eft, generatio-
"" ""'>"*
plicabo.
I nis & corruptionis viciflltudine , ufque ad"
"^'
SupponQndumigitut,
advitam^viventium,^
ipfius Mundi confummationem propaga-
rent:
modo ex femineuniverfaliChaoti-
cae mafTs indito Conditor omnium,
plantas tanquam ex fubjacente materiae-
duxerit; Jam
reftat,quomodo ex eadem ma-
teria diequinto, Sc (exto animalia omnisge-
neriseduxerir. Supponimusitaque,DUM
excelfum, & gloriofum primoinde eduxifle
& plantas&animalia, undefemenillud u-
niverfale, uti in eduftis jam plantis cum ve-
getati vo Naturae gradu una quoque vitalem
facultatem adeptum fuit, itainanimalibus
quinto & fexto die , ex eadem materiae-
duftis fenfitivum Natur^e gradum
,
juxta
Crkatoris beneplacitum participavit
;
atque hoc pafto femenhocpercontinuam
attraftionem nutrimenti
,
quod in utroque
Naturae gradu ex ultima ejufdem concoftio-
neconficitur^quoetiamfucceffivaalterna-
que generationis
, &corruptionis viciffitu
LIB.XII. DE PANSPERMIA RERUM.
Cap.Y.
Stmin u
niverfaU
quid ?
garent : &hoc pafto unaquaeque fpecies.five
vegetabilium , five animalium in fuollatu,
& eflentia naturali confervaretur. Quomo-
do vero , & unde vis propagatrix originem
fuam hauriat, & unde proveniat, expono.
Diximus fupra./ewd^w univerfale rerum ni
a CONDiTORF. gloriofoinfua fpeciecon-
ftituris , illud nihil aliud eft
,
quam humidum
iliud radicale
,
quo velutinutriunturomnia
ea, quaj vegetandi facultate pollent ; ex ulti-
ma vero hujus concodlione per calorem in-*
natumfivefulphurnaturxfafta, in plantis
^^^,^;^
hil aliud efTe
,
quam falino fulphureo mer-jnafciturfemenillud, quod terrae conditum ^ao /<-
curialem fpirituofum vaporem
,
quo omnia
]
novoquefpiritu falino-fulphureo-mercuria-/'^'-
qu3B in Mundo funt, componuntur; huncllianimatumfpeciem uniufcujufque inpro-
autem vaporem triplicivirrutediftindum,iprio feminevirtute latentempropagat.
nolimdicere, exfale, fulphure&mercuriol Quoniam vero animal {m& nutrimento
vivere non poteft
,
hinc nutrimento opus minerali &fenfibili conflatum, fed latere in
intimohorum centrali thalamoquidpiam,
quod ignem naturccSwe. id quod cum Peripato,
calorem rebus omnibus innatura , dicimus,
quod in fulphure potiflimum elucet, quod
omnium
,
qus in natura rerum exiftunt,
igneum hunc calorem maxime demon-
ftrant.uti in Liliro nono 6c decimo fuse demon-
ftravimus. In Mercurio vero latere quid-
piam humido radicali maxime fimile, quod
&aquas aerifque facultatibus exafte refpon-
deat,fine qua nulla corporeafubftantia con
habent animalia
,
quo humidum a calore
per attenuationem confumptum reftaure-
tur; atque hujufmodi nutrimentaalianon
funt ,quamvegetabilis , &fenfitiv3enatur3e
fruclus, quibus alimur &fuftentamur. Quo-
niam verohujufmodi nutrimentum, hete-
rogenes, &difiimilisnarurKeft: hincintra
ftomachum illudfumptum Natura ibidem
per digeftionem , fermentationem purum
abimpuro feparat; & purum quidem par-
tim hepati, partim cordiinfanguinis,fpiri-
tuumque elaborationem tranfmandat, im- fiftere poteft ; & maximein Mercurio mi-
nerali.elucet, quod uti rerumomnium hu-
1
purum verb veluti fsces per duos excreto-
midiflimum &ficciffimum
,
graviflimum &
|
rios feceftus difpellit. Cum vero femen Na-
leviflimum ,
calidiftimum & frigidillimumjtursnutrimentofemperinfeparabilineces-
eft, quod folum Natura inperfeftocontra- Ifitudinis confortio junftum fit: hinc quo-
riarum qualitatum gradu conftituere , fibi que nafcitur/^/^y^icJiftafeminifempercon-
^^^iini
complacuit, itaaqux&aerisfacultatesma- \nQx^ facultas
,
quae omnem admirationem^^'^^'/^^'*
ximesmulatur, uti capite de Mercurii natura fuperat ; hac enim corporis extot hetero-
" proprietate incomprehenfihili docuimus. geneispartibus,membrifqueconftitutifub-
Qus tamen non dida velim
,
quod femen flantia originem^fuam trahit
;
quod enim
hoc ex Mercurio vulgi fit conflatum ,
fed infeminenatureftyi/iaw, id ofTibus for-
quod in intimo hujus mixti mineraliscen-
tro lateat vis qusedam admirabilis
,
quam
Philofophi humiditatem radicalem dicunt,
cujusMercuriusveluti externum quoddam
involucrum dici poffit; atquehaeceft, quae
mandis cxterifque durioribus corporis por-
tionibus, fine quibus folidam fubftantiam
obtinere non poflet , a natura deputatum
eft. Humidum vero animalium
, id, quod
in femjne latet , mercuriale prsbet, &nervi
rebus omnibus humidum radicale confert, quidem
, cartilagines
, venarum duftusuti
fine quo niliii vivere pofTet. Quoniam vero,
j
tenacioris , vifcofiorifque naturae funt , ita
'
Sulphur
(J<
Mercu-
rius inftfa,'
yabilittr in
fmt
Sali.
uti calorfmehumtdo , utpoteejus nutrimen
to fubfifterenon poteft,neque haecin corpo-
ream molem finefacultate quadam
,
quae re-
bus omnibus conjiflentiam corpulentiamque
prsbet , condenfari pofTunt , atque hanc in
falis NaturjE centro latere dicimus : quia ta-

men neque hsc falinavisfinefulphurea&

mercuriali confifterepoteft, hincfapientis-
fima rerumNaturautrumque falinocorpo-
riutpotebafi&fuftentamento omnium ita
inclufit, ut ab invicem feparari nequeant.
AtquehoceQ. femen univerfaNatura
,
quod
CoNDiTORfapientiflimusprimochaoticae
mafTae concreavit , ut ex eo deinde omnipo-
tentivocisfusimperiocuncfla, qux Mundi
ambitu continentur , tanquam ex fubjacen-
temateria educeret
,
quod quidem juxta
Naturx gradum unicuique convenientem,
fingulis tam vegetabilium
,
quam anima-
lium fpeciebus
,
juxta Divinae intentionis
beneplacitum infinuatum , individuatum
que.eamvarietatem rerum, quam miramur,
partimaMercuriali, partim a falina&7/-
phurea pinguedine mira combinatione ob-
tinent : reliqui vero humores
,
primb qui-
dem fanguis & phlegma a mercurialis hu-
miditatis praedominio fuam fortiuntur na-
turam;biIisabhumorefuIphurea vi adufti*
atra bilis a feparatione faecium fanguinis ca-
lore adufti; vapores vero exfanguinis mafla
per calorem attenuati
,
quos fpiritus tam a-
nimales,quamvitalesdicimus,abigneailla
viin naturse fulphure latente conficiuntur,
qui uti fpirituofiflimi funt &fubtilifTimi, ita
quoque ii foli per intimos quofvis huma-
ni corporis recefllis difTufi raicrocofmicam
Oeconomiara unice gubernant.unumquod-
que in motus, & operationes , adlionefque
ipfi congruas perpetuo follicitant.
His itaque rite conftitutis , cum tota ani-
mantium fabrica ex corruptibilielemento-
rum confluxu conftitutafit, ne fpecies re-
rum cum tempore prorfus deficerent, Natu-
ra fapientiffmia aliud corpus deftinavit.
prodidit. Et in vegetabilibus quidem jamlquQd poft ultimam nutrimenti concoftio-
TOM.II. ry

nem
354
M U N D I S U B
Seil. I. nem refultat , in quod univerfa animalium
membra
veluti in centrum fuum corra-
diant,
dumunumquodquequod optimein
ipfo
concoftum fuerit , five humorem , five
fpiritum in microcofmi medium veluti cen-
trum ,id eft.in vafa a Natura deftinata trans-
mandat ; atque hoc eQ.femen illud prolifcum,
quo fpecies omnium animantium propa-
gantur : quod uti exomniummembrorum
fpiritu fpermaticoconftituitur, ita quoque
HAdiativa ^iTptum exfe &fua naturaredditur, ad fimile
vitfminu.
gj ^ ^ quodeciditur
,
producendum ; in ute-
rum enim tanquam in foecundum agrum
projeftum , faiins
-
fulphureo-mercuriales
fpecies ftatim radiare incipiunt , & juxta of-
ficia unicuique a natura deftinata obire , ita
utquodin femine mercuriale-fulphureuw^to
varia combinationis lege in membra ipfis
fympathica.id eft,principalia corporis vafa,
cor, hepar,pulmonem,cerebrum &V. exqui-
bus prodierunt, miroquodammagnetifmo
ad fimilia ipfis membra efFormanda con-
fluat,/<3//Kd vii in femine latens, quae ex ofli-
bus in femen deflexerat, novamofliumfa-
bricam adoritur, & fic decasteris membris
idem judicium efto , ita ut quod in femine
latet, alicui membro proportionatum , &
fympathon , id ftatim calore nativo excita-
tum , membrum tale & tale radiatione fua
loco & fitu fimili &proportionato efForma-
re contendat.
Verum ut modus & ratio hujus admiran-
dje virtutus plctjlica magismagifqueperfpi-
ciatur
;
quantam ingenii noftri imbecillitas
permittit ,
experientiis comprobare nite-
mur;
cumvixfit.quigenuinamhujusratio
nem ex Philofophis expofuerit , &plerique
has diflerentes virtutis feminalis rationes
per univerfales & Metaphyficos concepfus
exponantj quiveroproximas hujus caufas,
neminem reperi, fi exceperis doftifiimum
& experientia rerum clariftimum Medicum
Marcum Marci
,
qui in fuoegregio operede
operatricihui ideis, acu, uti dici folet , rem te-
tigit , cui libenter fubfcribimus.
jn quo
Utveroclariusmodus, &ratiointelliga-
eonfiilatr.i-
tur ; Scicndum eft, Salu naturam , uti in Nok/>
tminu.^''
^^^^ ^^^^s oftendimus
,
radiativa quadam
'virtute praditam efle
,
qua corpora nitrofa,
aluminofa , &vitriolata, quemadmodum &
gemmas in varias figuras,triedras,tetrae-
dras
,
pentaedras ^c. efformat
;
quod qui-
dem fieri non poflet, nifi vis illi ineflet, qua
ex uno aliquo punfto fui in differentes par-
tesradiando , tandem polygonam illamin
Cryftallinis corporibus figuram effbrma-
rent, quamquidem radiationem feu d.y!UnQa-
Aicr/,'iv, quacorpufculafalinaexfe &fuana-
tura & innato quodam appetitu , dum ad fe
confluunt, certam quandam figuram efi"or-
ment, nil aliud efledicimus, quam corpu-
fculorum falinorum in differentis fitus fila-
menta fub certa proportione a natura eis in-
dita
, & fub certis terminis intra
humidum
T E RR ANEI
protrufionem
,
quae deinde confumpto hu-
mido, non fecus ac fpiritus lapidifici , in po .
lygonum corpus coalefcant; & quia demon-
ftrationem hujus rei citato Lihri Nomi loco
exhibuimus ,
eandem hlc repetere
nolui-
mus: Etiamfienimhuiufmodi^/a//ca/ac/-
Plailica':^ii
taj in fofljlibus corpus organicum conftitue
'tu"ii"inf'
re non pofljt , facit tamen
,
quantum poteft,
loga adle-
ut fi nonplantam, autanimalvivum,
f3^.-^^l^^lTf_
tem ipfis analogum quid juxta gradum na- tiumpUiii-
turse convenientem imprimat , uti fufe cita-
"""
"""
to Lihrode figuris in variislapidibusoccur-
rentibusdiftumfuit : In Vegetabilibusta-
men, fenfitivifque magis hujufmodi vispla-
y?icd apparet : quidenimaliudfunttamdi-
verfjBplantarum figurae quoadramos.folio-
rum, florum , fruftuumque conftitutionem,
quam mirifici plafticshujusfacultatis effe-
ftus ? Certe quod inmineralibusgemmis-
que rudi penicillo natura attentat , id multo
excellentius in foliis floribufqueattentare
non ceflat, dum juxta fpeciei conditionem
vi fua radiativa illos nunc in tria folia, uti in
herba trinitatis , modb in quinque, uti in
pentaphyllis, jaminfex ,feptem,o6to,no-
vem, decem , & innumeras denique efflore-
fcentias innumera colorum varietate difpe-
fcit
,
qui omnes plafticae virtutis effedus
funt
,
quemadmodum
, fi D E U S vitam
dederit , in Lihro de occultis NaturaCharaiie-
rifmis
, ^natura operihm elucefcentihm
, de-
monftrabitur. Quis autem effeftus plafti-
C3E facultatis in tot ac tam differentibus cor-
poris partibus eflx)rmandis , fatis miretur
.>
ed ne tam abditum argumentum inexpofi-
tumrelinquamus,modum&rationempau-
cis non tam explicabo
,
quam indigitabo
tantum.
Certum eft
,
plafticamfacultatem ,
feu vim
formatricem non ab externoquodam agen-
te , fed a feminis progenitore ortum fuum
habere : flquidemilla,qu3Egenerantemin-
ter & genitum intercedit, fimilitudo,alia
rationeconftarenequit, nifiexfemineani-
malisinconvenientem uterum projedo:fi
enim ab externo quodam agente fieret, non
eflet, quare femen , v.
g.
humanum decifum
non potius in canem aut felem, quam iniio-
minem degeneraret. Dico itaque, uttan-
dem ad rem veniamus , hancp/ajiicam virtu-
piajlic^vit
tem aequalirer diffiindi per totam feminisff
/*."""
maflam , id eft
,
quodammodo totam eflJein
mafam
toto.&totam in qualibetparte;cujusrei tQ.-M'*i<*-
tio hsEc eft
,
quod exunofemineinterdum
finguli,interdumpluresfcetuscooriantur, &
nonminusexunaaliqua parte,quamexto-
to fcetus integre perficiatur;& demum,quod
nulla;partium confufio, perturbatio nulla,
'
nifi rarifllme ,
ut in monftris, contingat,
quod tamen fieri oporteret, fi diffbrmiter fe-
fehaberent ad fubjeftum. Undenonputes
yeiim plaftica fuhjeBum omnino efl"e fim-
plex, fedveluti compofitum exmultis : fi-
quidem iila virtutis portio
,
ut ita dicam,
qusB
LIB.XII. DE PANSPERMIA PvERUM.
Cap.N.
qujBcerebfum conformavit,nequaquam he-
par auc cor efFeftura eft ; &quje oflibus dedit
figuram , nequaquam membranas extendet,
aucinteftinorum fpirasconvolvet, fed fin-
gula fubjefti portiuncula totum quod effor-
mandum eft, continet;haudfecus ac in fpe-
cierum in obfcuro loco in candidumobje-
1^^
evoluta tamen aliquantulum
,
non fimpli-
jEx/^r*
cem fpeciem , fed infinita quadam varietate
colorum infjgnitam diftindis fmgulispar-
tibus & fmeuIIaconfufioneiSbVajtlaJdifpar-
titis reperies : Videbis cum admiratione
fmgula membra in finguia corradiare , atque
una cum fpeciebus colores fingulorum quo-
dlum exhibicione contingerefolet. Sitigi- quedifFerremembrorum^fiillaresinrerum
tur hocprimum experimentum.
EXPERIMENTUM
natura incomprehenfibilem illam
p/aftiae
z^/r/^amfimplicemvarieratem explicet, hxc
fane explicat. Dico igitur, eadem prorfus
i^oradiativaplafttcafacultatisvisoftenclttur.\^^^^lQ^^
jj^ fpermate contineri plafticam
T^Epingatur in objedo quopiam Solis ra- \
vim five formas opificem, ficuti fpecies colo-
'^'^diis expofito fgura hominis cum omni-
j
rum in aere
, femen enim ab omnibus &fin-
bus & fingulis membris. Hoc perado, in ob-
1
gulis partibus aphrodifio motu &ditUw^tjK^-
fcuro conclavi juxta ;experimentum hujus
libri de Photifmo Chromatico exhibitum
,
per
minutiftimum & punftuale foramen fpe-
cies imaginis.hominis paulo ante figuratae
intromittatur in chartam in obfcurata ca-
mera expofitam , atque experientia difces,
fpecies imaginis una cum colore cujufvis
membriintusrepraefentari.;Si verb chartam
foraminiappIicaveris,totafpecierumdiffu-
lio conturbabitur, nihilque, nifi circuluslu-
cidus apparebit : quanto verb plus a forami-
nefemoveristabulam ,tant6fpeciesimagi-|
figuram, fitum, colores fingulorum mem
nis (ft^o/z^f/r amplius , ufque dumnatura-j
brorum diftinguunt
, itaprorfus fe habet
o-/xa)'fpermaticodeciduumin uterum mulie-
ris ,
ceu inlocumradiationi prolificaenatu-
ralem profufum
,
ibi materia quidem fim-
plex ac homogenea fecundum fenfum invo-
lutum , naturali tamenvafiscalore promo-
venteradiatione fuapaulatimincipitevol-
vi ,
atque per hujufmodi ideas & rationes
fpermaticas
,
partes incipiunt difFerre
, &
membra diftingui,&a fe diftare.Sicuti igitur
in uno foraminispuncftoomnesfpecies vi-
fibilesvirtute continentur, evolutse tamen
Thfticn
vis opera-
tureomodo
guo/fecies
in obfcM
rum locum
intromijji
forinfecum
obviMum
ixfrimunt.
lem fuam perfeftionem nadae fuerint. Hic
certumeft, radios Qx{\v\g\x\is puncftis mem-
plaftica in fpermate virtus : radii enim alii,
quia longiores, & ad extimam fuperficiem
brorum imaginis per medium radiare , & in
!
pertingunt, alii fubito ab exortu finiunt,alii
foraminepunftuali inconfuse uniri, ubi etfi fuperficie fphjerica, alii plana,alii aliter ter-
ad fenfum fimplex lucis radiatio videatur, minantur; ex quoomnisvarietasinfoetum
redundat , ut in Figura patec. Ubi vides fpe-
ciesexomnibusmembrishominis B. C. ad
fingula feminis in A. locumuceriprojedi
punfta coUedas , convolutaque a punfto A,
in quo indeterminatas funt, & non nifi po-
tentia &virtute , hinc paulatim calore uteri
excitatas, primum in membra principalia,
deinde reliqua membrainaequali&tempo-
re&motudifcriminari. Ordinis autem ra-
tio poftulare videtur, nobiliores, & a quibus
reliqus quafi dependent partes , radiatione
prius evolvi. Itaquevidemus corante alio-
rum exortum fanguineis fibris etiam tum
manifefte ceuinftrumentum vitalefpiritus
pulfare, ^&mdiQcerebrum ,pofthoc;(fCi!//", de-
indepulmo & ftomachus fua paulatim linea-
menta oftendunt, cujus rei accipias fequens
experimentum.
TOM.II.
EXPERIMENTUMII.
Mirahilerrt vim plafticce Virtutis exponens.
A
ccipe ovum tertio ab incubitu die pertu-
Experi-
-^-^fum, & eiquapareft.induftriaapertum,
^
fmicrofcopio diligenter infpice vitellum, &
cuitat^re*"
comparebit in eo manifcfta cordis effigies
ovi
w-
adinftar guttce fanguinis concretse viva &
'"*'
mirifica quadam ratione fe agitans fibris
cruentis, exeoundiquetanquam e lucera-
dijs, atque e fonte rivis dedudlis; & quamvis
ftatim poft triduumappareatvitalismotus
cordis & arteriarum, nihiltamenreliquo-
rum membrorum adhuc comparere repe-
ries, nifi poft quatuor alios diesfpina dorfalis
a cerebro dedufta veluti quoddam rudimen-
tum ac nebulofa fubftantia comparet ; dein-
de fuccefllYe
reliqua membra juxta perfe-
Yy z ftiQijens
3S^
Se^. I.
MpUfii-
cifacnlta-
tii tnodum
lAundtit
treatm ed.
^nahgiit
tnemiro-
rum huma-
7>i corporii
tid coele-
ftium cor-
fornm
tBembra,
Cap. VI
MUNDI SUB
ftionem
cujufvis , in quibus finguk organa
operibus
congrua
fculpuntur
,
colorefque
cuique
proprii in fingulis pinguntur fapore
odorequeunicuique
natursfuaeproprio do-
tantur,
donec inperfeftamfabricsmolem
excrefcant. Quod fi quifpiam fingulisdie-
busunumexovisaprimo incubitu ruptum
obfervaret , haud dubie is dida ratione
membrorum ordinem proceffumque in ge-
neratione cujufvis facile cognofcere poffet,
uti in liomine, cum eadem fitratiomem-
brorum in animali
,
quas in homine. Patet
jgitur ex his fpecierum evolutionem ad fm-
gula membra minime ^^e a-uyx^^om five fi-
multaneam.fedjuxtapartiumperfeftiorum
imperfeftiorumqueevolutionem , nuncci-
tius , nunc tardius contingere; quaeomnia
patent quoque ex fpecierum coloratarum
exhibitione, quam nifi praecisiaforamine
diflantii exhibeas, ultra citraque nihil a-
iiudnififpecierumrudemeffigiationemde-
prehendes; quemadmodum e.ii2Lmfpedes ex
centroiaorbemradiant fingulas radiis fuis
inconfufe , ita d<. fpecies plajika virtutis ex
centro in circumferentiam
, non fecus ac
mens Mundani opificis ex centro terrae e-
volvituniverfasmundanas machinaj fpecies
in difparatiflima membra, in elementa &
globos cceleftes : Primb quidem Solem vel-
uti in cor quoddam megacofmi conglobavit;
Firmamentum in cerebrum
;
Saturnum in
lienem Mundi ; Martem in hepar , mpulmo-
nem Mercurium ; in fpiritus & fanguinem
Jovem ; Venerem in femen coeli ; in hypo-
T E R R A N E i
chondria denique Lunam
, omnia in ma-
gnumhominem foederebono effinxit,- ita &
in parvo homine fpecierum una cum colo-
re , fapore , caeterarumque proprietatum e-
volution e fieri , nulii dubium eile debet.
Sola difficultas hinc oritur; Si plaftica
vis evolveret fpecies membrorum in fper-
matelatentesJnfallibiliproportionefeque-
retur , omnes homines in delineatione cor-
porum caeterifqueafFectionibus fimiles fo-
re : quod tamen tantum abeft , ut fint, ut ne
inter milienahominum miiiia inveniantur
duo per omnia fimiies. In hominequis non
miraturvuituumvarietatem,quisincefrum,
guftuumque difcrimina in finguiis , cum
tanta inciinationum naturaiium diverfita-
te non obftupefcat.> Dicoigiturnoninfo-
lampiafticamvim, lianctantamrerumva-
rietatem conjiciendam efTe , fed in i/w^giw^-
tiones & efFeftus , ac verfatiiis ingeniiliu-
mani perpetuum motum in parentibus,dum
fe cognofcunt , vigentem
,
quas veiuti radia-
tione fua difpofitam attingentes materiam,
eidemimprimunteam
,
quam diximus va-
rietatem; qui vagus animi motus cum in
animantibusceflet, mirum non eft , adeb
fimiliautpiurimumindividua reperiri, ut
vix dignofci poflint , & non nifi maculis co-
iorum diftingui. Modum autem quo paren-
tes fiiiis imprimant rerum vehementer iti
animoagitatarumfpecies, fufe diximusin
Arte Magnetica
,
Cap. de Magnetifmo imagina-
tionis,Sid quod LeHorem remittimus.
I>iimili-
tudo qu*
intercedtt
intcr homi-
nes.
Cur 0
fit
tant
dijjimihtu^
do tmer a,-
nimatta
quam inter
homines.
C A P U T VI.
Defpontaneo ViVentium
ortu,feH ahditofeminio
eorum, qu^ ex putri nafci dicuntur.
Ulio non tempore mirum in modum
fubtiiiflimorum quorumvis Piiiiofo-
phorum ingenia , liujus pienum ad-
mirationisargumentumadebtorfit, ut vix
fit, qui cum aiteroindecidendacaufatan-
torum mirabiiium conveniat; hinc jam a
muitisannis huic argumento, fummo ftu-
dio unice incubui , ut undenam tandem vis
ididimirijicafeminalis inplantis
animalihus
fponte nafcentibus originem fuam traiieret,
cognofcerem. Et quoniam non immeritb
5i/y/)/7/faxum, ideft, inutili&infruduofo
laborein hocabditonaturaeopere, me voi-
verevidebam,firemotiscaufarumfcrutiniis
ac metaphyficis conceptibus inhaererem;
liinc iis omiffis, ad
proximas&immedia-
tas horum efTeduum caufas expiorandas,
qua obfervationibus
,
qua experientiis en-
chereticis, omne ftudium meum contuii;
quo quid repererim , LeSlori hifce communi-
candum duxi.
Suppono itaqueprimb,
utiinpraiceden-
tibusquoqueinnui,/(??eiz;e/-/<?/eiiludfa-
lino-fulphureo-mercuriaie
pronaturs gra-
duvimobtinereveia^u;:^^,
id eft, inanima-
tam
,
fi in inanimatis
individuetur
; vel ve-
getahilem , fi vegetabilibus
;
vei animatam -pro ratio-
denique , fi zootico eradui jungatur
,
pro
"^
'"f"'
. r . . . .
r

cumfemm
ratione lemmis unicuique Ipeciei
,
juxtz
uni^ijerfaie
Divini Architedli intentionem in princi-'"'^^"''"-
pio rerum infiti : Eftauteminterlioc/fw^e"
univerfale , & particulare unic\xi(^\XQttiin(\-
tum tantus natursE confenfus, ut hoc fine
iiio in novam foboiem refufcitari non pofTit;
mox tamen ac lioc terrae fuerit confitum,
tunc ftatim infito naturae quodam magne-
tifmo ilia ad fe confluunt , atque iioc padlo
intentum a natura efFedlum praeftant.
Supponofecundo. Cumformafuhjlantia-
Forms
les tam piantarum
,
quam animalium ( exci
-
,"5
f^^'^^^
pio femper animam rationaiem
)
non nifi e
getabiUum,
potentia materiae educantur ; certe illas ma-
*"*"..
"'^"
teria/es
, & dtvijwtles ene , necelie eit ; unde potentii
neceflario quoque deducitur, in omnibus,*^"'**"
a r i.n-- v - i-
ducutltur,
fingulistam ftirpium, quam animalmm
partibus aliquid iftius formae una cum fe-
minis portione latere, eamque non invi-
ventium duntaxat corporibus
,
fed vei in
mortuorum cadaveribus remanere. Quod
quidem nii aiiud effe dicimus
,
quam for-
mam
,
lemine univerfaii jam in eo indi-
viduato veftitam ; in hujus enim feminis
falino-
Cap.W
Omnia
fltna funt
/tmmiis.
LIB.XII. DE PANSPERMIA
falino-fulphureo-mercuriali centro , Spiri-
tus ille latet, qui vitam, & fenfum dat etiam
iis rebusfivemateriis,quibusmixtusfuerit,
uti poftea fufius oftendemus.
Suppono tertio. Terram, aquam, aerem,
h\x)\Ji(moAifemiKiisrerwmplena efTe, qu3E uti
minima quasdam corpufculafunt , iraquo-
que facile , vel a Sole una cum vaporibus , &
lialitibus tam ex terra, quam ex mari, flumi-
PtERUM.
5^7
inquit, nutrimenta
^incrementa
^feminafe-
ri;
quoquidempulchreinfinuat nutrimen-
tum
,
quod vel ex vegetabili vel animali na-
tura aflumimus, tria in fe continere, fcilicet
facultatemnutritivam,augmentativam
, &
generativam, quam ultima nutrimenti con-
coftio praeftat
: triplex itaque hujufmodi fa-
cultas non nifi a mortuis fcilicet
viventium
partibusautfruftibus
jamvitafunftisreful-
nibus
,
lacubus in aerem elevata , hinc vero
\
tat
;
nihil enim mortuum effe poteft
,
quod
pluviarum,nivium,ventorum, aerifque vi
!priusnonquoquomodovixerit;&quamvis
Canfapr*-
xima fpon-
tanei ortM
snimaiium.
in diverfasterrarum, montium, camporum
queregionesdelata , ubicunque proportio-
natam matricem invenerint, ibi ftatim vitae
iis
,
quibus junguntur , telam ordiuntur pla-
ftica feminisvirtutehaudimpigra.inmem-
brorum unicuique debitadifpofitione adi-
nobilifmo fuo, efformanda.
Spontaneam itaque viventium caufam
proximam negamus caliditatem putrefcen-
tium efle, rejicimus coftionem putredinis,
fubftantiam putrem , five putridam corpu-
lentiam; non admittimus folum &imme-
diatum Dei iniisproducendis feuarchety-
piDivini conceptum
,
aut immediatum
DEl,otiofanaturaconcurfum ; nonlntelli-
gentiarum operam ; non aftrorum influen-
tias ; non lumen coelefte ; non calorem am-
bientis ; fed omnia hsc non nifi remotoi tan-
tum caufoi ampleftimur
;
panfpermiam vero,
five femen illud a mortuorum tum planta-
rum tum animalium cadaveribusdecifum,
feminaquererum omnium caufamproximam
horum effeftuum efle dicimus ;did:is caufis.
per hoc femen verum & proprium rerum
HippocraiesinxoilQxent
, fecundaria tamen
ratione materiam quoque proximam fpon-
tanea; viventium generationis intellexiffe
indepatet, quod intra materiamrei fpon-
te gignendae manifeftum femen latere
dicat.
Quare materia proxima
fponte nafcentium
Fortuniuj
generationis eft femen illud
noftrum , in V'"^"'i'^-
quofpintuslatet,veIuti
anima quaedam a vi- neo vivent.
vente decifa (uti Fortunius lice/^a fcite do-
""^"^-
cet)
&in cadavere remanens,non
ut forma,
fed veluti
corpufculafpirituofaiftius
viven-
tis, in
quibusanimaconfiftitvelutijjivafe -Anima
poft mortem viventis relifta. Atque huius'"''"'^'"^**
vei ipfum Arjftotelem teftem
habemus
l.z.de forma , fii
Gen. Animal. c. 1 1. cum de fpontaneo viven-
'^'''"" "*
tium ortu loquitur
: Generantur
autem^xnc^xz,
Ariftotel.
in terra humoreque animalia
^planta,quoniam
humor in terra,
fpiritus inhumore , calorani-
malii in
univerfo
ineft , ita ut quodam modople-
nafint anima omnia, ubi femen noftrum aper-
te intellexit
;
per humorem in terra quidem
utidiximus
,
non nifi remote concurrenti- ifalinam vim
, ipQtfpirituminhumoremetcu-
Ariftotel. buSj_in qua fententia vel \^{\xmAriftotelem rialem
,
per calorem
denique
fulphuream
,
.Anims,
'uiymtium,
nomihil
ttiam re-
manerepofl
mortem -
cum
fe-
minali vir-
tute.
fuifle ex fpontanei viventium ortus defini
tione colligimus, dumdiicix.primampartici-
pationem animtz nutritiva cum calido; quo qui-
dem nil aliud intelligit , cum defponte cre-
fcentibus agit, quam quod in vitaquoque
funftis five vegetabilibus , live animalibus
vis quaedam lateat ab ultima alimenti co-
ftione dependens, quamabanimavegeta-
bili fivefentiente primb participavit , dum
adhuc in vivis eflet ; atque ex hac in cada-
veribusadhuclatente fpontaneorum gene-
fm caufari.
Nnm
fponte vivens gigni minime
pofle, fupra oftendimus , nifi ex materia,
quae vel jamantequocunque modovivens,
aut animatum fuerit, five eam in planta-
rum , five in animalium ferie conftituas :
cum enim in Suppofitionefecunda jam often-
derimus, animae nonnihil in omnibus
, &
fingulis viventibus etiam poftmortemuna
cum feminali virtute permanere ; Certe five
viventis pars fuerit lignum , fi ve folium ,fi ve
frudus, five excrementum , five cadaver.
qu2ineodemNaturB
femine,
quodfaleft,
counita
& intra centrum fuum fpirituofam
illam partem
, veluti animam quandam a
cadavere in quo remanet, decifam continet,
quae & materiae proportionatae
infita tan-
dem velvegetabile,
velanimalaliquodca-
lore externo difponente
materiam exclu-
dit. Generantur itaque vere ex cadavere
sx-cada.'
animantiafpontanea
generatione;
non au-
^^'^<f-
tem refurgunt revivifcuntque
eadem nume-
7uf'Zmi>
ro animata fubftantia.duplicem
ob caufam,'"
quarum prior quidem eft, quod in fponte
genito non fmt eadem numero
inftrumen-
ta, quae praefuerant in cadavere ex quo geni-
tum eft, fed alia novitr
effefta; ne quis exi-
ftimethujufmodi genefm ex cadavere , effe,
ex privatione ad habitum dari regrefliim
,
cum a priftino vivente faltem numero diffi-
deat fpontegenitum
, ut exmuriscadavere
ortus. A/tera vero caufa eft, quod plerumque
contingat, ut
inmortepriftiniviventisca-
lorepaulatim
deficiente
materialis animas
Hippocra-
tes.
five aliud quidpiam, femper in difpofita,fer- natura labefacT:ata in pejorem, imperfedio-
mentataque putredine
,
vel ejufdem
cumlremqueefTentiamfpecieprorfusmutatade-
priori fpecieinaturaquidpiam, aut alterius{generet, ut poftea ex animalculis, quaeex
producere, vel ipfo Htppocrate id Lihro de Ufu
memhrorum
atteftante , his verbis, A mortuis.
viventium
corporibus
autexcrementis na-
fcuntur, patebit.
Ty
3
Ca=
358
N D 1 S
U B T E Px R A N E I
Sea. I.
Cap.vu.
Pontaneam \\2Lncftirptum
deterragenera-
,tionem non aliunde provenire cenfeas,
'^quam ex mulcis corpufculis aut ftir-
pium aut animalium,aut utrorumque vel ab
aqua, vel a vento , vel ab ipfomet eorum ca-
davere terrae impaftis
,
qus in unum jund:a,
lentum vifcidumque corpus , & abambien-
tis calore digefta tale acquirunt tempera-
mentura ,
talemque gradum caloris
,
quo
apta fiunt
,
quibus in eis , ut in vafe dudum
delitefcens anima fefe tandem promat in
formam vitalem novarum llirpium confti-
corpufeu-
tutricem.
Suntautem corpnfcH^a i[[a.ip^{^im
l^J^tnTmni-
& in acrepulverulento volitantia , vi fpiri-
bui repe-
tus agitata
,
partim aquis permifta
,
partim
rinmur.
interraefuperficieundiquaquedifperfa.hinc
verb in humifmum acvifcera perlatentes
patentium meatuum rimas imbrium vehi-
culo vehuntur : ex quo loco aftis demum ra-
dicibus exurgunt in ftirpes. Eafanecorpu-
fcula licet feminis vices obeant , feminique
proportione refpondeant , ut dudum novi-
mus ex Ariftotele, Veretamen &propriefe-
mina non funt , fed feminalium rationum
veluti involucra quaedam
;
quod & Anaxago-
roi Iheophrafti relatu exiftimabat , confti-
tuens aerem omnium rerum femina in fe
continere. Varii vero generis funt hujus-
modi corpufcuia, quascunque abolim viven-
tibusderivata particuiam animslabefaifla
Anaxago
ras.
Caput VII.
De Vmis /ponte nafcenthm cla/s^ibw.
riJum hortes
, Syrtimque majoremfeptem annis
ante oppidum Cyrenarum
,
quofl conditum
eft
Ur-
hu
noftnz anno
centeftmo quadra^efimo tertio
;
Vim autem illam per quatuor millia
fladiorum
Africa coaluiffe . Quae apud Theophraftum
etiam habemus: iraber etenim craflus niger-
que fuit adinftarpicis, quiamultain fe ra-
mentaiplantarum animaliumque mortuo-
rum continebat, quse humo impada fponta-
neam ftirpis originem toto eo traftu pro-
movere potuerunt
;
quin fadum eft, ut hanc
fpontaneam originem plantarum de terra fur-
gentium in tria genera partiri valeamus,
3
Gemr*
quorum primum habeat materiam proxi-^''"'''"'""'
'
.'/
c
exputrtnn-
mam rei iponte nalcentis jn terra prsexi-/t,.
ftentem.nonaliunde, quam explantarum
& animalium feu excrementis , feu partibus
abipforum animantium corpore defluxis,
ac immediate humo commiftis : fecundum
vero genuseandem materiamobtineatter-
raeinditamabaquarumfeupluvialium , feu
fluvialium illuvionibus . Tertium denique
fpontenatorum genus materiam in fe cau-
fam fui ortus effeftricem proximam conti-
nentem habeat terras communicatam ab ae-
re , feu vi ventorum , feu quomodocunque
aliter. Quos modos olim recenfuit etiam
7';(;eo/)^/-d//j'in fpontanea generatione inte-
grsE fylv2e,fatnobis eft e terrafponte nafcen-
tesplantas fieri ex cadaverum feu ftirpium.
tam ,
uc vas locufque retinentcumcaloreifeu animalium
,
feu utrorumque partibus
niodico tum fucci, vaporefque.tum pulveres
& ramenta ; in quibus fane plantarum fpon-
te nafcentium caufisfeminalem vimineiTe
non ita labefaftatam oportet, ut in iis,e qui-
bus tubera & fungos exoriri fponte confpe
etiam ob parvitatem infenfibilibus in unam
mafTara primum coeuntibus
,
quseinfeani-
mam vegetalem veluc in fpermatica mate-
ria contineat : eadem anima illi maflas ab
ambientiscaloreconcotftse, acqueadvicam
ximus, ftirpesdicoquaedignicatefungostu- difpoficae femecipfam cribuente in formam
jigri eur
beraque fuperent. Non aliunde profefto ci j vivificantem & novae plants conftitutri-
neres fcecundant agros , nifi quia reliquiseicem. Generali itaque divifione aiTignaca
funt, reliquiafveconcinenc corporumolimjjam ad parcicularem eorundem partirio-
animacorum ;
& hac tAUonQTheophrafti Scnemprocedamus.
P//ii relacu , olea in totumcombuftarevi-j Quadruplici C\a(fQ fponte nafcentium vel-
e putri-
xit : }Nec aliunde pluviae ac rores magis ter- j uti fupremas //><?ciw comprehendimus ,qua-
'/'"
ramfoecundant, quam flumina (unoexce-,rum duse adplantas,alceraBadanimaliaper-^/l"""
ptoNilo)nifiquiapluviisacroremulcaper-,cinenc. Sunc quaedam in primovegecancis^'
*'.?''-
n r II.
1'..
J /!....
'/* aliera
miftafuntcumexnalatiioneacvaporecada- naturse gradu conltituta
,
qua; non incon-^^^,^^.
verum ramenta, ut fcicenocaviceciam /'/-jgrue^eo/'/:'y/a,ideft, Planto-terretlriayoca-ii^ferti-
mus; ucifunc, omnescuberumfungorum-"^"^'
que fpecies. Altera omnia plantarum ge-
nera&fpecies,quaefpontenafcuntur ;Duae
pariter in animalium clafle concinencur
iponce nafcencia, quorum priora medium
quoddam func plantas inter & animalia
motu progreflivo deftituta, ut func omnia
tur actne-
ribus.
Theophr.
Plinius.
Plutarch.
tarchus. Nilusautem oblongiflimumlatifli
mumquecurfusfuitrac1:um, & quiaexplu-
viis /Ethiopiae maxime intumefcit , multb
plures cadaverum portiunculashabet,qu^m
quivis alius fluvius & pluvialis humor aut
ros;quare omnium aquarumfoecundifllmus
eft , ac depofitis fordibus inlfedimento ob
maximam fui tenuitacemlevicacemquepo-|illa,qu2philofophi (^(ao<pu'&.vocanc. Pofte-
Plinlus.
tui opcimus ac faluberrimus. Huc ea quoque
faciunc, quae de ortu fpontaneo LaferpitiiPVi-
orttL pro-
niodicunturalicubi : Id ,inc\ml,apud AuClo-
digio/M. res Grcecitz evidentiftme invenimus natum im-
riorafuncomnia eaanjmalia, quaemocrice
faculcate pollenc , & omnia i nfedlorum cer-
reftrium,volacilium,aquatiliumquegenera
& fpecies concinenc,quemadmodum autehi
hrepiceo repente madefaHa tellure wca-W^^*?- fehabentgeophyta impeifeda ad piantas
l
per
LIB.XII. DE PANSPERMIA
Cap.
VII.
perfeftas
, ita zoophyta ad animalia fefe ha
bent; qu3B in tabula Synoptica Se^l. 2. c. i
exhibita vide in fequentibus.
Primb itaque non ita fpontaneum viven
Spme mt
pTfrlf^-
''**" ortum nos fu mere exiftimes veli m.quod
fcfitumfe- fponte, fmeuUafeminalisvirtutisefficacia,
w 2-
^gj fortuito, ut multi putant, & cafu nafcan-
tur; nequaquam; nulium enim fpontena-
PvERUM.
959
monte, utilpropriisoculismeis vidi, fungi
tantaBgranditatisvelexficci/Timisfaxis ex-
crefcunt
, ut cucurbitas majores fi non exce-
dant, faltem adaequent, qui terrse fruftus
tantoinpretio habentur, ut Excellentifli-
musjoannes Nicolaus Appius de Comitilus Dux
Poli, & pro tempore RomanaEUrbismeri-
tiflimus Gubernator.legitimus horum mon-
fcensaffignaripoteft.quodnonaliundefivejtiumpofrefTor,
certoshomines ad id offi
ex ftirpium plantarumque cadaveribus , five
ex fpermaticis corpufculis , a viti funftis
quomodocunque tandem decifis , originem
fuamhauferit : Cumenimfubftantiaeplan-
tarum , radicum ,truncorum , feminum pul-
veres, excrementaque , ac fucci ftirpium &
animalium nullibi defint in terra, potifli-
mum in fuperficieejus
,
mirum nemini vi-
deri debet, fi in unum aliquem locum multa
hujufmodi ramenta & excrementa colledla,
primum humore ceu glutine conjunftain
fubftantiam mollem atquetraftabilem.mox
acaloreambientis concofta evadantmate-
ria difJ5ofita , cujus anima, fpiritus ille five
vegetabilis, five fenfitivus femini naturae in
deftinare foleat
,
qui ubi in faxo quodam
erumpentis fruftus veftigia viderint, fingu-
lari cura ftatim faxum fpinis muniant , ne a
caprarum oviumque gregibus,armentifque,
quiin diftis montibus pafcuntur, coeptum
fungi opus conculcatione fua deftruatur:
fungos vero hofce maturitatem fuam jam
confecutos tum Summo Pontifici , tumcae-
teris Romanas Curiae proceribus veiuti mi-
rum, rarum &innoxiumguftusirritamen-
tumofFert. Ferrantes Jmperatusm^m^^^m-
f"'"- Ina-
rali Hiftoria
,
fub nomine tuheris fungarii,^"^'"''
jam recenfitos fungos vocant , airque vifos
^""j^
efTeuItraponduscentum librarum. Nafcun-
tlnt
*'
tur autem Cardano tefte, fepultis iapidibus Cardan.
exiftenti tanquam in vafe, fiat ejusforma quibufdamlatis.menfarum modo, quosin
vivifica
; & ufucalorisambientis&proprii Samnitico agro inveniunt quatuor digito-
minifterio formet, ac fabricet fibi corpuslrumaititudinefubterra,
indeaquainfperfa
fubftratum in formamvelplantae
, vel ani- jintraquatriduum abundant in nemoribus,
malis. Sed jam fingulorum ortus expo-i& celeremortumhabent;
quibusfubfcribit
namus.
. I.
Tuherum terrafungorumque genejjs
.
[Nter fpontaneos vegetabilis naturae par-
^tus,primumimperfe6tumvegetabilisna-
Matthioltis. Tanta hodie intercefllt gratiaMatthiol,
fungismm menfisin Italia, utNeapoli po-
tiflTimum fint lapides
,
qui defoflii &in ce{las
vinariastranflati,terraaiiquantumcooper-
ti
, & inde tepida aqua infperfi infra quatri-
Tuberam
gue varin
f^edes.
turae gradum obtinent Tuhera
& fungi
,
quae jduum fungos non ingratosproducant. Por/<jPorta.
utiradice, ramis,foliis,fruftibuscarent,ita!ait,
demeflTis veteribus/s^wj^ij
cfaxisnovos
quoqueinterplantas,quaE7effl?)y]afive/'/^/o-jfemper
fubnafci, feptendio perfici^, fexies
terrea appellamus, veluti in vitaIisnaturjE|annodemetiterra
denuo dodrante*lapides
imsorum gr2i&\xm conftituuntur. Sunt autem 7^f-;operiente. Neapoli ex Vefuvio, Surentiex
rum ya.nxfpecies: alii eniminumbones.in Fagetoaltiffimo fui traftus monte, Abel-
pileos alii, intuberonesquidam;nonnuili iani in monte Partlienio
; in Apulia ex
inconospinorumadinftaradolefcunt,qui-!Gargano. Referunt, Neapoii in Divitum
daminhepatis morem difTunduntur
; nonjviridariispaflimhofceiapidesfimocooper-
defunt, qui veluti in digitorum confufam tos numerofam fungorum fobolem produ-
propaginemextenduntur;tandemnonnuIli|cere; Quofdam etiam dolii vinarii ftiilici-
quoque inhumani veretri figuram , autpe- jdio fuppofitoslapides,/a^wnon guftuifo-
dis umbilicique figuram abeunt
;
quorumjlum gratos, fed & innoxios velunanofte
rationes in/(?^e^/^j' afllignabimus. Nonjproducere.
minor coiorum varietas in iis obfervatur; Hifeepropofitis, jamqusritur, quomodo
vungiqui
funt fufci alii , alii fubnigri
,
quidam crocei, I hifungi ex terra, ligno &faxis nafcatur> Ke-^f"""
<>-
autviridiscoloris
,
quxexcoloribusterreaejfpondeo,exvariofiveftirpium,fiveanima-"'"'^'"^*
lium vitS defundorum feminalis virtutis
Fui ex
faxis na-
feentis.
fubftantije, quibus feminalis materia jungi-
tur .oriuntur; & proxima quidemmateria
rerum differentiam efficit, quod remotie
non conceditur : nafcuntur autem omnes
vel ex arboribus lignifque putridis , vei ex
mucoterreftri,veIetiam exfaxis. Etprimb
quidem futtgos exfaxis nafci
,
quotidiana nos
docet experientia. Habemushic Romaein
domeftico noftro viridario faxum
,
quod
prajgrandes & optimae notx fungos produ-
cit, idque ex monteTyburivicino, quem
vulgb monte di Poli
,
aut di Quadagnuolo vo-
cant, adfportarl curavimus ; In eo fiquidem
profluvio.qus quidem aliud non funt.quam
corpufcula fpermatica, quaeintraproprios
faxorum recefTus infinuata roris, nebulae,
pluviarumque madore irrigata , & calore
ambiente fufcitata, cum ob debilitatum fe-
minalis virtutis robur , & varie alteratum
plantas aut animalia producere non poffint;
ne veluti otiofa nihil produxifTe viderentur,
infimiintervegetabiliagradusfubftantiam
generant
,
quae paflim tubera & fungi appel-
iantur. Ex lapidibus vino afperfis eofdem
nafci , cauiaeft , multitudofeminalisvirtu-
tis
360
MUNDI SUBTERRANE!
SeB. 1 tis in acinis
exiftentis
,
qux uti in vino ad-
]
malia venenofa funt , omnes fungi ibidem
hucfuperftes
eft, itaquoquevinum diftam i fponte nafcentes deleteria vi pollere com-
fungorum
foeturam perlatentem in femine
j
periantur . Quantb enim feminalis vis in
f^^^S' '
virtutis
vegetantis animam producere po- ' decifa a cadaveribus materia
magismagis-s^f^^^'^',-
"
Nafcunturitaque inter plantas
?/''/'
que per varias alterationes diverfiffima-
^enenofi
teft.
ftirpium
rudimenta , & cxteri fufigi omnes
,
[
rumquererum mifcellas degeneraverit, tan-^""''
qualefcunque tandem
,
vel explantarum aut to imperfeftiorem femper foetum fiveinve-
animalium tum vivorum ,
tum mortuorum
feminalium corpufculorum effluvio , in ter-
reftres matrices derivato ; vel ex herbarum
animaliumque tam vivorum quam mortuo-
rum fuccis, excrementis, putrefaftione par-
tium , vel ex corpufculorum feniinali virtu-
getabiii,fiveinfenfitivo regnogignec, ica
uc deficiente paulatim genuino femine a
ftirpe, vel animaii, ex quo decifum fuic , uci
hoc fenficivsB nacurzgradum cuerinonpo-
ceft, ita quoque in Zoophytum vel plantam
aliquam, illud vero , auc in plancam auc fun-
ce pollencium profluvio, qus incra cerrae, li- gum , aut fi vis vegetativa prorfus deficiat,
gnorum , faxorumque poros & concavitates in corpusquoddam inanimatum ,
ut in fun-
veluti matrices quafdam recepta, & calorelgis plantifque in lapidem converfis pacet,
ambience cofta tandem fungum aut tuber, ! degenerec. Sed de tuberumfungorumiiue ortu
cumperfeftiusquidgenerarenequeancproshaec difta fufficianc ; reftac nunc, ut unde
macricis condicione bonum
,
vei viruIen-|fpontaneus vegecabiiium plantarum lier-
tum
, noxium vel innoxium producunc^barumque orcus nacales fuos trahac
,
in-
quod velinde patec, quod ubi herbje auc ani- 1 dagemus.
C A P U T VIII.
^Uio combinative fubje^a
,
e quibus & plant^ ^ animalia Jpontanea generatiom
najcuntur
,
exhibentur.
Cap.VlU
^^
Ulrje^a ex quibus tum plantae
, tum ani- , aufpicium concredunt
;
quo redeunte, ecce
S
kmaiia imperfefta nafcuntur, funt pri-jfeminaiismateriaijam imbribus&nivibus
zoca afta
^
^mumterra ipfa foscunda rerum omnium i veiuti fermentata,caioreque Soiis fufcitata,
ha^xpitri
produftrix^Secundbfimeta^T^ertib, eftpo- moxineamgerminumherbarumqueabun-
froducendn.to^z.
faxorumrupiumquefubftantia
;
Quar- dantiam luxuriant, quam magna animi vo-
tbfuntaqu2&aer, aqujEniarin2,iacus,pa- luptate Verno tempore fentimus
; atque
ludes , flumina ftagnantium aquarum foilas hoc perenni quadam nunquam
,
dum ;muii-
fubjefta funt, ex quibus fponte nafcuntur;dus ftabit, interitura pericyciofi; (ioquor
muita
;
Quintb funt arbores, quae fimilia|autem potiffimum in Ciimate Europaso;
producunt ; Sextb funt arbores
,
quas dis- 1 ne quis exiftimet , hanc fpontaneam her-
'
fimilia eenerant; Septimb, func animaiialbarum genefin
,
ubique locorum idem
viva
,
quae fubinde & plancas& animalia! temporis obfervare) Ex feminibus itaque
producunt ; Oflavbfuntvariarumaniman-|Uniufcujufque herbse partibus infitis
,
pri-
tium cadavera, equibusinterdumperegri- mum putrefadlis & terrae concreditis
, no-
ns formsE & plants & animaiiaoriuntur
;|
vo caloris hofpitis adventu velutiexbufto
Nonb Mineralia & mecaila, e quibus, uci quodamrevivifcunc. Quodadebverum eft,
^^^emplnm
HiftorisE narranc,planraeexcrevrunc; De-j uc /igw etiam aridillimum & exuccum,
'*'*''**
cimb Nivea fubftantia. Quorumomnium! mox ubi frequencibus imbribus macera-
" '
cum,pucrefa(R:um,fermencacumquefuerit,
fuo cempore tum externi cum incerni calo-
. ris vi in uberem variarum herbarum fege-
cem adolefcac , non alia de caufa , nifi ex fe-
terra na-
fcantur.
origines aflignare conabimur,
Quaeritur icaque primb
,
qu^imoclo plania

a}}mal2aexip(a.terra nafcantur? Refpon-

deo, in primordiali rerum produftioneo-
mnes cenerioris fubftantiae plantuias ex fe- \ minis vegetabilis, in quo anima latet, & fin-
mineuniverfaiiNatur,ideft,faiisvegeta-! guiis herbae partibus juxta fuppofitionem
biiis univerfae teliuris intima vifcera diffufi fecundam ineft, virtute& efficacia.
vi & eiScacia ^profapientifTimi Conditorisj
intentione & beneplacitoprimumininnu-
Qu2ritur fecundb . Quomodo infeBa ex
eadem terra nafcantur
>
Refpondeo , latere
meras fpecies diftributas
, eduftas fuifle;i femperin terrenafubftantianonfolum ve-
quaedeinde exfeminio iis infito
,
quotannis! getabilium fpiritus, ex putrefaftarumplan-
nova fundant herbaceKfoboIis feminaria;! carum, herbarum ftirpiumque veluticada-
hocpa(fto,herbae, quaeaprincipio Veris, id' veribus quibufdam, uti jam pauibantedi-
eft, abaequinoclio Vernoin ingentempro-l (?l:umfuit, decifos,fed&fpiritusanimaies,
pagationem ufque ad aequinoftium Audlu-' fpermaticos
,
ex cadaveribus diverfarum
mnaiepropullularunt, illaeeaedemfuperve-' animantium decifos
,
qui proportionatae
nientibus imbribusputrefaftae matriteliuri matriciindiciftacim ingenefeos perficien-
novum femen tum radicibus , tum germi- dsB opus corradiant; unde cum ex femine
num foliis, feminibuscaeterifqueherbarum: animaco jam labefaftaco & degenere per-
partibus inficum ad novi Verni cemporis feftum animal fimileei ,
ex quo decifum
'
fuit,
7M
tur.
Ariftotel.
LIB.XII. DE PANSPERMIA
D/>.VIIlfuit, generare non poflit, faltemagit, quan-
tum poteft , ut fi non perfedium.faltem im-
perfeftum feu infedum quoddam producit
tanto nobilius, quanto femen animatum ex
cadaverealiquo excifum minus labefada-
tum fuerit, minufque apriftinaformade-
generaverit, uti in infeftis & muribus patet.
Terrs fiquidem concreditum femenparti-
culareex animalibus vita fundlis decifum,
moxibifemineuniverfalifalino-fulphureo-
mercuriali junftum unitumque quadante-
nus animatur, & in vitales fruftus follicita-
I Corinth.
tur
; mjienimfemen cadens in terram mortuum
^''""(i^-
juerit , tefle Apoftolo ]?^\x\o, fru^iumferre
non potejl , unio itaque feminis univerfalis
Naturae femini aliunde delato in debita &
proportionata matrice fpontaneos hujus-
modi foetus producit.
^; exfi-
Quaeritur iQxiio, Quomodo tum herha, tum
nafcn-
^^jyfiaif^ imperfe^la exfimo
oriantur
>
Plantas
ex fimo fponte nafci
,
probatione non indi
get : Cumenim tefte Philofopho , una & ea-
dem materia fitgenerationis & nutritionis,
quippe ex iis aluntur, exquibus omnia con-
ftant viventia ; conftant autem ex ea mate-
ria,exquaproximegenitafuerunt, eftenim
finisgenerationis&eflegeniti & conftitu-
tio: Plantaevero cum fimopaflimalantur,
augeanturque,certe plantas ex eo nafci.quis
negaverit.> Refpondeo itaque, plantas ex fi-
moorirl hoc pafto. Pafllm conftat, in fimo
plurima efl^e tum plantarum tum anima-
lium excrementa.fuccos partefque in unum
confufas; fit itaque ut fimeta imbribus, ven-
tis aquarumque illuvionibus macerata ac
calore fermentata tandem complures herbas
& animalia pro animati feminis gradu ex-
cludant.Sedutrempropiusdemonftremus:
Triplex potifllmum materiie geniu in hac/-
mofa
geneji con^ideravi poteft : velenimeft
fuccus e plantis proveniens ; vel eft portio
plantae jam putrefaftae , vel ejufdem excre-
mentum; vel fi animalium genefin atten-
das , eft vel fuccus , vel portio cadaveris aut
excrementum ; vel ex utrorumque corpori-
bus
,
qux ex fubftantia cadaverofa effluxit
;
jn qua corpufcula fpirituofa exiguo calore
excitata dum ad fimilia confluunt , tandem
fermentata vitB necefTarium caloris gra-
dumactemperamentumadipifci
,
quo ma-
teria tandem pro gradu caloris in femine
latente, vel in plantamvelanimamexfur-
gat concurrentibus veluti caufis partialibus,
tum coelo & aere defuper hume(?lante , con-
ceptoquecaloredigerente; vitalisvero fpi-
ritusfeuanimainhujufmodi materia hsefi-
tans ,
ubi fubditam fibi hancriteprspara-
tam materiam fenferit, ftatimfeipfamilli
tribuit in formam aduantem , unde novas
ftirpes ortufpontanea conftituit&plaftica
fua vi feminalimaffse infita protinusinor-
ganicum corpus efFormare contendit.
Quasritur quarto
,
QuomodopIantaSiani-
matia exjaxis & cjementofa faxorum fub-
TOM.II.
^ie
fa
xis ffonte
mfcdntnr.
PvERUM.
^6t
flantia fponte nafcantur? Plantas e faxis mu-
rorumquefifTurisenafci, quotidiani expe-
rientia
docemur. Ex rupibus corallium na-
fci, fupra lib.<).cit. de coratlogenejiiuih. often-
dimus. Nemotamen, dumplantasexlapi-
dibus excrefcere dicimus, plantas &anima-
lia ex ipfa lapidis fubftantia exiftimet ve-
lim, hoc enim quam a veritate fit remotum,
quis non videt.> Dicimusitaque quod ubi
lapidofa fubftantia poris , fifTuris & concavi-
tatibus referta eft , ita quoque intra eas five
pluviarum
,
five ventorum vi , diverfarum
rerumy^w/(jdeferri, quae humoreimbrium
macerata tandem tum ambiente calore,
tum nativa feminis vegetalis vi aut fenfiti-
vi calore fermentata, & tandem pro ratione
gradusnaturaefeminibusinfita.alias&alias
herbas & infefta excludit. Fit etiam fubin-
de, ut volucres , vel inter rupes , vetuftofque
murorum parietes nidulantes
, ibidemva-
riorum fruftuum autfeminum fpecies com-
portent, quse humidocommixtaeafdemre-
rum fpecies tandem excludunt.
Obfervavi ego hanc rem fere quotidie in Aua>rit
vetuftarumjabricarum ruderibus, ut hic Ro-
'*/*'*'"'
mje tum in Amphitheatro Titi Vefpajiani,
quodCo/(7j/^7Vocant,tum
in aqujeduftibus
Thermarum
, fanorumque
monumentis
;
quas condenfa fruticum caprifico , lentifco,
ficu', hedera
, corno, fambuco , cypreflp cae-
terarumque plantarum , herbarumque pul-
lulagine ita obducuntur
, ut fylva videri
queat
;
imo quarum nonnulli frutices in
tantam molem excrefcunt , utradicibus fuis
murosetiamcrafllfrimos
veluti cuneo.quo-
dam diffindant; atque adeo,ut in Latio
noftro
videbitur, Aquaeduftus templorumque ve-
terum ftrufturas
, non tam ab irruptione
Barbarorum : quamabhujufmodiftirpibus
& arbuftis cum tempore deftruftas fuifle
exiftimem
;
dum enim radices caprifico-
rum, lentifcorum , hederarum cum tempo-
re ingrofTefcant,una quoque murorum com-
pagem difToIutione continui fatifcere ne-
cefle eft , unde tot ac tanta fuperbifllmarum
fabricarum ubique in totoLatio cadavera
obvia, noftras rationes veras effe, fatdecla-
rant ; fed de his ex profefTo in veteris Latii
defcriptione.
Sedutadinftitutumrevertamur : Spiri-
tuof^feminis animati corpufcuta yel vento
vel a volucribus, veletiamexvita
funftis
tum plantistum animalibus decifa,
&una
cum vaporibus in aerem fublata, ibique una
cum refolutisimbribus aut nivibus
,
quibus
infunt, in concava faxorum loca delapfa,
tandemibidem.quamdiximus, fponte na-
fcentiumvarietatemexcludant: Unde ne-
mo mirari debet, fi apud Hiftoricos lege- . .
rit.palmamTrailibusreferente Plinioinlz-
PaJman.
pidea bafi ftatuje Cafaris Diftatoris ortam'"
' bafi
fuifle
;
Delphi Lyfandri Lacedsemonis
ftatusS^*
^*'
caput,reIatione Ciceronis, exherbis afperis
& agreftibus in modum
corons obfitum vi-
Zz
fum
562
MUN DI SUB
Se[l. I. fum fuiffe
; nil mirum in Capitolii tedo
Faimn olim palmam & poftea ficum quoque excre-
fj'
Acii i
yj^ ^
pjif}iotei\e; cum hujufmodiinhunc
lliil
"^*"
ufque diem in turris Capitolinae palatiique
apicibus, uti &in ftatuis in Romanis virida-
riis collocatis cernantur ,
cum vel vento,
vel a volucribus palms&ficus frudlusilluc
delati , & inter concavitates faxorum late-
rumque putrefafti femine infito prodie-
rint ; in ftatuis vero decidua arborum qui-
bus circumdantur Jpermatka corpujcula po-
ris marmorearum ftatuarum illapfa hujus-
modi plantas produxerint : concava enim
faxorum quemadmodum frequenti pluvia-
rum, nebuiarum rorumque infeflii una cum
ramentis ex faxis abrafis utplurimum in lu-
tum , fi humidum adfit , aut in terreftrem
glebam , humido calore refoluto degene-
rent , intra quam diverfa feminalium por-
tionum corpufcula recepta , & tanquam-in
genuina matrice digefta in plantam vel ani-
mal pro feminis eb devefti ratione , non
poflunt nontranfmutari. Qnxve.r6 exterra
yzrgiweij in loco , in quo nuUa rerura femina
efle pofliint
,
plantSE excrefcant , uti non in-
frequenter experientia me docuit , id fieri
dico ex femine univerfali ab initio rerum
terrse indito
,
quo fub certa combinatione
nunc haec, nunc illa herba excluditurpro-
pria iftius climatis , fub quo provenire fo-
js ftatuis lent. Si vero, uti Hiftoriae narrant, quando-
fimeT*''
'^^ ^^ ftatuis aeneis herbs nats funt, id non
accipiendum eft, quod metallicis corpori
bus femen infit aut vegetabile aut fenfiti
vum , fed quod intrarimas & concavitates
ftatuas , five a vento , five ab avibus diverfa
femina rerum devedla, aut ex volucrum ex-
crementisibidem nataefint.
^if^onte
Qujeritur quinto. Quomodoherla^ ani-
exaau^!
Wd/ia ex aquisfpontatieo ortu enafcantur ? Non
dicemus hic de herbis in aquis fponte na-
fcentibus.quarumnoneftnumerus : fedde
iis.quseinaquatum fuperficiefineradicibus
innatantes fefe mirum in modum propa-
Theophr.
gant , cujufmodi Theophrajim Mnafiam her-
bam efte dicit ; & eam herbam
,
quodfolium
nuncupant, & fine radice aquis ftagnanti-
bus fupernatat : hoc pafto mufcum & lentes
ftagnantium aquarum fofils otppi^ss fuper-
natare videmus. Omnes qui Oceanum At-
lanticum fulcant, in admirationem trahit
JrTf^"
^''efba illa
,
quamjargajlum Lufitani vocant
;
fuperficie
qua Oceauus his vel illis locis nunquam
ocea.mflH.
cettis &determinatis itafternitur, ut viri-
dantia pratadicipoflint; herbafine radice
fundo inferta hinc indepro ventorum dis-
pulfu in fuperficie maris fluftuat, de qua
Lerius.
fic Z,e/-/^<j in fua navigatione. Praterea, in-
quit,/>er quitiddcim dies inter herloi mari inna-
tantes verfatifumus, quarum tanta
eft
denftai,
tantaque copia, ut
nififecurilus easfecantes, na-
vigio quod illis frangendum erat impar , uiam
fecijfemus
,
futurum autumo
juiffe
,ut ihi
fuhfti-
tijfemus
;
quomam autem herharum illa copia
T E R R A N E I
mare quodammodo turhidum reddehat
,
nos in
paludihus
coenofis verfari credehamus
, ac pro-
inde Infulas quafdam in propinquoejjejudica-
hamus. Verumjala holide , cui
funis yoo ulna-
rum longitudine alligatus erat , nec
fundum at-
tigimus, neque etiam Infulas ullas aut continen-
I
tem advertimus. Chnftophorus Columhus
pari-
chriftoph.
jter,dumnovarumregionumdetegendarum
^^
'
per Oceanum Anno 1492. expeditionem
moveret, paulo uhra Canarias Infulasdi-
;
greflusmare adeb herbidum reperit , ut id
j
pratum referret ; herba colore fubflavo ad
foenum jam exficcatum accedente , foliis a
rutahortenfinon abfimilibus, baccis juni-
perinorum granorum adinftar nlgticanti-
bus. Quaeritur itaque , unde herhacea hcec pro-
sargajji
genies originem fuam trahat ? Dico fi baccae
^^''^*
<"';?<'
hujufmodi feminis loco fint , uti revera efl~e
puto, hujus herbaegenefinminimefponta-
neam cenfendam eife, fed non fecus ac reli-
quasherbasfeminis, quodproducunt, vir-
tute propagari. Audivi a noftris Patribus,
loco radicum mittere a fe filamenta quae-
dam praelonga; quae tamen fundum non tan-
gunt; unde dum nonfiguntur, prata non
incongrue natantia dici pofi^unt. Eft &hoc
confideratione dignum
,
quod nefcio quid
eidem rubrx materiae adinftar criftae galli criiiafar-
gallinacei adnafcatur, quarumtadlusadeo^^f
'"*'""
periculofus eft.uttemereattraftataemanus
inflamment , inflammatas mirum in mo-
dum tumefaciant, unde ab eo tanquam a
veneno lethifero abftinent. Si verb fponta-
neam harum originem utfupracitatasher-
bas efl"e credamus , hujus genefeos quadru- Mifadru'
plicem rationem afllgnare pofilumus :
quarum
^[^oVmao'
prima eft, quodin fuperficie ftagnanris aquae rtginemhw
magnavispulveris&ramentoruminfideat,^"'**''^*-
aplantisveianimalibus corruptis profedla,
quae ubi ambientis calore difpofitiones ad
vitamnecefiarias acquifierit.ftatimlatens
ineovisanimati feminis , in plantam ali-
quam efformare incipit. Altera ratio efie
poteft
,
quod haec materia vita fundlarum
ftirpium aut animalium proveniat exani-
mantibus prius in aquisdegentibus , autex
excrementis eorum, variifque effluviis adi-
pofis , ob pinguem oleofamque naturam
adaqu2 fuperficiem adinftar olei undique
feratur
,
ibique percoftionemabambien-
tis calore digefta ,
comparata fibi ad vi
tam necefiaria difpofitione tandem ani-
mam fibi neftat , in formam fubftantia-
lem plantje novae vivificatricem. Tertiars.-
tio efie poteft, quoddefubjacentemateria
perpetuus halitus ad fuperficiem aquae fem-
per fecum adferat nonnihil excrementi
pinguisecadaveribusanimalium,autplan-
tarum quae putrefafta aquae fundo adhaerent,
uti funt alga &mufcus marinus, ex quo tan-
dem prxviis difpofitionibus plantae hujus-
modi oriantur. f^uarta ratio ex tribus jam
didis coalefcit ; ex halitibus verb hujufmo-
di plantam oriri pofl^e
, vel ipfe Ariftoteles
AriftoteU
hifce
LIB.XII. DE
Ci^.vni
hifce verbis docet: Exhalationes, inquit^u-
li cocreverunt,poJfuntconipreheudere caufam,
quafit
utjint planta. quac quidem de {im-
plicibus exhalationibus dici non pofTunt
;
fed de iis
,
qu2 nonnihil animati feminis
PANSPERMIA RERUM.
369
num mifcella referti illabuntur, hi enim
rore pluviifque madefa(5li in lutum ce-
dunt, in quo feminis vis fermentata tandem
ad plantamvelanimalpro gradu naturse fe-
minibus inexiftente producendum ,
difpo-
aliunde decifi admixtum habent. In foffisnitur; hoc pafto mulcum generarinoneft
vero aquarum ftagnantium
,
uti aqua non { dubium
; fic procul dubio , Plinio tefte , ex
''^"'"^-
puppi navis laurus excreverit, baccis lauri-
waw; !<.
^ ex
Hirpibui
dijimilis
fpeciei.
Vifcum
vafcatur in
(trboribus.
Cerafus
ex quercff.
movetur , ita quoqueexpulveribusautplu
viis, animato femine plenis ventorum vi nis intranavigiififfuras, rimafque mucila-
'"
illatis
,
veluti limofam quandam pellem in-
""
ducit
,
quae calore fermentata tandem ejus
generis plantam
,
quales in fuperficie aqua-
rum ftagnantium nafci videmus
,
producit.
Qusritur Sexto- Quomodo plantae fpon-
tanea genefi oriantur exfiirpihus dijfmilis
fpeciei&.
heterogeneae naturae? Non hic agi-
mus de iis, quae in arboribus &plantisna-
fcuntur fimilis fpeciei
,
uti funt germina,
quae in omnibus&fingulisarborispartibus
efflorefcerepofilint , utpote ex eadem femi-
nali virtute toti arbori inexiftente nata
;
neque de fru<R:ibus unicuique arbori pro-
priis,utide charubia
,
quaefcaphas fuas non
inramis tantum producit, fed eas vel per
ipfum duriflimum corticem protrudit
;
de
hujufmodi igiturnon loquimur
, cum fin-
gulahujufmodinonfpontaneoortunafcan-
tur,fed connaturali plantae. Dicimus ita-
que de heterogenese naturae foetibus
,
quae
fpontefua in arboribus herbifque fubinde
nafcuntur, cujufmodi funt vifcum
, hippu-
ris , licnon , mufcus omnibus fere arboribus
communis ;
herbisveroadnafcunturfubin-
dealia quaedam filamenta heterogeneae na-
turs ab ipfa planta , uti patet in epithymo,
epiftoebe. epithymbro, epipolio, epichams-
dryo .qusherbaeitanuncupantur, eoquod
hujufmodi difilmilis naturse res Thymo,
Stcebi , Thymbrae, Polio, Chamaedryo fimi-
libufqueherbis adnafcantur, utiquequorum
radixin ipfo plantae cauiefundetur. Vifcum
in omnibus fere arboribus crefcit
,
provenit
inquercu, malo, pyro, robore,ilice,tere-
bintho, pinu, abiete. Quzritur itaque
,
quo-
modo vijcum, fponte fua in arhonhm tantum
emergat? Quod utenodetur , Dico,quatuor
modii id fieri pofiTe
,
quorum duo fponta-
neum ortum , duoreliqui non fpontaneum
ortum concernunt ; fieri enim poteft, ut ve-
teris plantae femen vegetabile putrefaftum,
&a priftina fua virtute degenerans, imper-
feftioremquandamplantam fe intracorti-
ces fifixirafque corticis mucore lutifico re-
fertas producat. Secundb poteft fieri, ut al-
terius plantae femen five volucrum raptu
,
five ventorum impetu intra rimas corcicis
concurrentiumramorumqueconcavaplan-
tam difparis conditionis generet ; hoc pafto
cerafus exire vifa eft ex quercu annofa,
haud dubie ex nucleis cerafi illuc a volucri-
bus allatis. Verum dehifce in Arte Emphy-
teutica fufius. Tertius modus herbarum a-
nimaliumquefponte nafcentium eft
,
quan-
do in rimas arborum pulveres varja femi-
TOM.II.
ginofa materia refertas
,
putrefadione &
fermentatione peraAi in laurum efflore-
fcentibus; quod idem afieri debere dicimus
de apio
,
quod ex praetoriae Antigonis navis
lateribus excrevifle P//i?<j tradit. Quartus
modus eft
,
quando veteris plantae varia ex-
crementa ex ftirpium animaliumquecada-
veribus difflata intra rugofum arboris corti-
cem, vel plantam,vel animal difFerentis na-
turs ab eo, a quo profluxit, producit. Vifci
verb ortus ita notus eft , ut de eo quidpiam
fcribere pigeat. Quis nefcit , id ex excre-
^'^'
"^JA"
mento turdi nalci , ita ut mproverbium ab- excremen-
ieric, turdus
fihiipfimalumcacat ; illudenim'"*
producit,quodeinde capitur ; latet enim in
excremento hujusvolucris femen velipfius
vifci
, vel ex variarum herbarum nutrimen-
to queis turdus utitur, conflatum
,
quod uti
plurimum a veteribus formis differt , ita
quoque degenerem vifci plantam producit
;
hinc in plerifque fere arboribus reperitur,
Non dubito, quinmultarumaliarumvolu-
crum excrementa in arboribus fimiles her-
bas, polypodium,phyIIitin , aliafquefpon-
taneae genefeos monftruofas plantas aute-
tiam infe(R:a producant. Quae verbin aliis ar-
boribus plantifquefponte nafcuntur , herbae
plurimumdifferentesfunt. Hederam in at- nederai'
boribus oriri Theophrajlus obfervat, quam ta-
^'\ M""'*"-
men ego inter fpontaneosviventium ortus ceafiriaca
minime ponendam exiftimem; cum maenal^f'* ,
leminum protuberatione aggravata tacile
baccisvel volucrum raptu, velventointra
arborum rimas delatis in hederam adolefce-
re queat. Laurum in platano quandoque na- taurus in
tam Plinius refert; iuelandem, cerafum&^^'*'''"'''-'''"
.
r \- nP ^ I- ir T
glani.quer'
quercum in lalice, telte Scaltgero
;
In Lauro cus
(^
iera-
veroficumfuosftatuifl^enatales; oleamlli
/^'M''
_ ^ . . . 1. . Plimus.
cispartum ;
Paujamasm Arcadms memorat.
scaiiger.
Quaeritur Septimb
,
Quomodo fubindePaufan.
plantaefpontaneoortu f:^^/!^//^^^ orian-
spontena-
tur.> Multa hujus generis monftra paflim*^^"-^"!"
apud Hiftori cos leguntur : Theophraftus he-
i'l>as.
deram inter cornua cervi vifam fuiffe recen-
Antoei'
fet, cui & Ariftoteles hifceverbisfubfcribit:
Hederaia-
Captus jam cervus efi hederam in fuis enatam''''
"J'^"*
cornihus gerens viridem,quie cornu adhuc tenel-
lo forte inferta
, quafi
bgno viridi coaluerit
;
cujus quidem origo alia non fuit , nifi quod
cervus ex attritu arborum aut etiam hederic,
decuflfasbaccasin villofo capitis involucro
receperit, quaedeindefudore, rore.velma-
dorenodlurnounapulveribus admixto ex-
ceptae lutofum veluti folum repererit, in quo
calore ambientis granumfermentatum tan-
Zz X
Scit I.
Plutarch.
Cuimus
hordeaeeus
in ve(ica in-
ventus.
rit? Dico id faftum effe, quod cum is ut
plurimum crudis hordei granis vefceretur,
acciderit , ut nonnuUacorpufculorum fper-
maticorumportiounacum nutrimento in
Lycofthen.
E nnribus
J^ica farris
nat*.
Leo Allat.
364
MUNDI SUBTERRANEI
^^^^^^^
dem in
hederam
effloruerit ; neque tamen
j
mofum , & tandem plantz perfeftx rudi-
^^^^^^ J^
hancinterfponte
nafcentia facile repofue-jmentumexcerneret.tantoincremento, utco/iiscujui.
rim,
cumexvero &realifeminebaccarum,{^flivo tempore quotannis forfice luxuri-*^^"""**"-
haudfccusacin terrenumfolum jado efflo- 1 antem propaginem tondere necedefuerit;
refcere potuerit : Si vero ponamus, cervum ! tentatum fuit fxpefsEpius
,
qua fcarificatio-
ex pabulo hederoe , virtute feminis in eo nu- nibus
,
qua incifionibus radicem plantae ex-
trimento latentis , calore interno cervi opi- tirpare , fed fruftra ; radices enim non tan-
fice provenerit , tunc merito fponte nafcen- 1 tum per cofl:as,fed & per coxam ipfam ufque
tibusadnumeraripoffet: fedpriusverifimi-|in femur diffuderat, donec tandem radice
liuseft. jmufculistendonibufqueimplicata mortem
Narrat Plutarchiu ,
Nonneminem , cumihominiintulerit. Quariturcaydhujusrei.>
diu urinae difficultate laborafTet , tandem \ Dico , id exfpina contigifTe, quas altius car-
culmum hordeaceum geniculatum excreviffe. jni infixa&pellefuperindufta.exvitiofi af-
Quaeritur
,
quomodo id contingere potue- j fluxu humoris , in quotanquam in matrice
proportionata vis fpinae feminalis exfufci-
tata cumtemporeadrisalteradicibus extra
pellem.propaginemhancfaneprodigiofam
extuderit.> Nam ut in/^r^cf^c^w^i^^jdocui-
traveficam confluxerit, ubi cum tempore mus, latetvisfeminalisnoninfemine tan-
intra vifcofam veficae materiam , calore ex- 1 tum,fed &in tota plantas fubftantia,qu
op-
citatavis feminalis fpicam, ex qua femen portunum humoremnativocalorefermen-
profluxerat, excreverit;quamvishujufmodiitatum nafta intra corruptse carnis muco-
prodigiofosrerumpartusnontam ex femi-jrem tandem hunc portentofum partum e-
nali quadam virtute,quam ex incantamento diderit.
quodammagicoaccidifTeexiftimem. Quisl COROLLARIUM.
nefcit, fuifle quofdam
,
qui nonherbaceasi
A Tqueexhifce patet, c\yxovao^o Baltena-
tantum materias,fed&cIavosferreos,piIo-| rawtergoribus fubinde tanta increfcat
rum villos , fimiliaque naturae contraria ex- ( non folum mufci , fed &algae caeterarumque
crementa vomituprojecifTememorentur. maris ftirpium , atque omnis generis con-
Hujus farinae eft
,
quod refertijco/?/;^^^ chyliorumcopia,utparvaemarisinnatantes
mJHo de
monftris lihro, Arretii mulieri e nafo
1
infulae videri pofTmt^videlicet ex excremen-
fpicasfarrisenatas, eandemquefarrisgrana.tofa tum cadaverum in mari fluftuantium
vomuifle , Urbe luftrata anno ante Chri- 1 colluvie
,
quae rugofis Cetorum tergoribus
ftum
94.
quo tempore P/o/ow^w Rex^-lmucofis rimarum vacuitatibus refertis ad-
gypti Cyrenis mortuus,Senatum Populum-I h$rent ,tum exproprii belluini corporis re-
que Romanum haeredem reliquit ; hujus-jceffibusexpulfoexcremento, quodtumin-
modi prodigiofus partus , fi non daemonis terno, tumambientiscalorecoftum, laten-
ope produdus, certe alia ejus ratio nobis tis feminis vim quantumvis labefaftatam,
nonfuppetit, nifi illa
,
quam de hordei fpica nunc tamen in hanc, nunc in ill am plantam
intraveficamnatadedimus. Subjungamhic autconchyliumtranfmutat. Scribitur quo-
admirationedignifTimum:
|
quein Arabum hiftoria, Z)'//)^iw,quorum
Beiphini
Leo Allatius in fafciculo Epijlolarum ^dii- ingensin Erythraeo mari copia eft, fubinde
"''''^^''^
teratos datarum ab iis ,
qui dv^^^ia. percepe- corallinis ftirpibus obfitos reperiri.cujus
tQiJbfni!"
rant,doftus,eventum fane omni aevo memo- caufam in Decimo Lihro, capite de Corallogene-
randumrefert de hominequodam Hifpano,
Ji,
dedimus,ubi &decranio humanoin Ma-
quiAu(ftumnaIitemporeexarboreintrafpi-
netalapfus, multo tempore malefentiebat,
potiffimum vero dolorem fe fentireajebat
inter coftas
; & quemadmodum luftranti
nullum tumoris aut livoris veftigium appa-
rebat , i ta quoque malum non tantopere cu-
ravit. Accidit tamen
, ut Verno tempore
malum crefcens nonnullum tuber x)ftende-
ret
, &interpaucashebdomadas ita crefce-
ret, ut cum tumorequoquenefcioquidra-
gni Ducis Hetruriae Gazophylacio confer-
vato , i n quo corallina planta excrevifle cer-
nitur, relatum vide. De comihus arietinis in
afparagos adolefcentibus vide infra ex Pli- ^(paragi
nio & Cardano. PofTe autem exanimalium^^"^^'^"*
cadaveribus oriri plantas , atque adeb afpa-
ragosexcornibusarietinis nafci , experien-
tia docet , &ratio convincit, uti de nonnul-
\\%in pracedentihus d\^^xcs\ fuit. Seddehifce
in fe^uentihus pluribus.
Cap. IX.
C A p y T IX.
Qmmodo tum Zoophyta
,
tnm InfeBa omnis gemris ex perfeBorum animantmm
corporihus enafcantur.
Nimalia
, quae fpontaneo ortu na
r\
fcuntur,triplicisgenerisfunt. Primh
Zoophyta
;
Secundo funt omnis ge
nerisinfefta
; Tertio ea, quse perfedlam qua
drupedis inter animalia ,
intec volucres
vero, qusB aligeri fpeciem exhibent, quorum
magna varietas eft ;
de fingulis ofdine a-
gemus.
ZoDphjta
Cap. IX
Zoophyto
tum ortin.
LIB.XII. DE PANSPERMIA
Zoophyta feu^hntanimalia, eafunt,qu2E
fcppulis quarundam quafi radicum inter-
ventu affixa
, immobilem quidem fitum
plantarum adinftar obtinent , fed objefta
fenfu percipiunt,dum ad res eorum vitse ne-
cefTarias fefe veluti expandunt, &abinimi-
cis nocivifque fibi mox fe contrahere folent;
quorum plures funt differentiae , ut unka
mariKce, fpongiie, glandula , &quos phallos,
vulvafque marinas a fimilitudine vocant,
quibus nonnuUi molam quoque in muliebri
uteronatam adnumerant , imo omnia quae
teftis conclufa adhaerent
, uti diverfa con-
chyliorum funt genera, quorum non eft nu-
merus. Quaeomniautivita, &fenfupollent,
ita animalibus adnumerantur,etfiplanta-
rum adinftar immobilem femper _ftatum
fortiantur; & vitam quidem iis inede , in-
crementum fat docet, fenfum quoque iis in-
efte, monftrat
,
quod tafta ftatim fe contra-
hant. Quae quidem omnia aliam orginem
non habent, nifi ex cadaverum feminalibus
portionibus, quibus mare abundat, in ru-
RERUM.
36^
Qnxtix.uv \nim6
,
^omodohujuimodi ex
Exaquk
aquis \)Timh jpontaneo ortu educantur ?
^e-fZuum'
fpondeo
, hoc fieri ex fuccis animalium five
<.
vivorum, five vitae expertium corpore dis-
pulfis, in quibus , uti ex Suppofitionibus pa-
tet, muka funt fpermatica corpufcula cum
exiguo caiore, partem adhuc animae prio-
ris
,
fed multum degenerem & labefaftatam
continentia
,
quae ubi ab ambientiscalore
concoquente difpofitiones ad vitam neces-
farias induerint , tandem pro feminis ratio-
ne materiaeque combinatione in hoc, vel il-
lud infeftum exurgunt per formam fpecifi-
cam animalium conftitutricem . Nam in
aquis multa vivere animalia, &mortuorum
cadavera difi^lvi ; & ab utrifque fucculen-
tam excrementiciamque materiam aquis
commixtam provenire, nemo jurenegare
poterit. Nam ut refte Ariftoteles dicit
s.
Hift. nat. Commune omnium vermium eji
, ^
eorum, qu^e a vermihusproveniunt , utprinci-
pium genefationis , aut a fpiritu aut afeminali
rationeprafletur. hocpaftovermium genus,
Arift, nat.
hitt. 1.
f.
piumrimas,fifturafqueflu6tuumagitatione quasTapulasaut apuyasvocant , in puteis
r/?/;s-
difpulfis
,
quae pro diverfitate feminalium
corpufculorum , mucofis rimarum concavi-
tatibus priufque calorefermentata tandem
vel hoc
,
vel illud Zoophytum excludunt.
De ortu vero Conchyliorum cum in quarto
& quinto ^feptimo Libro ixxih egerimus
,
eb
leBorem remittimus.
Infela vero ea dicuntur
,
quae fecundum
poft Zoophyta ftatum obtinent , &funt tri-
plicis generis, cruflata, teftacea, & mollia: Cru-
y?d/<afuntomnisgenerisfcarabaEi alis crufta-
ceo involucro infertis. Teflacea funt, quae te-
ftateguntur, ut inter quadrupediateftudi-
nes, & intermultipedes, cancrorum variiE
fpecies
,
quas partim fpontaneo
,
partim non
fpontaneoortu proveniunt, fedexproprio
feminepropagationem habent. Tertib funt
Mollia, quae inter volatilia cruftis carent, uti
omnia mufcarum , cinyphum , vefparum,
crabronum,papilionum ;intermarina, cun-
fta exanguia
;
& inrer terreftria omnia
ferpentum , vermium
;
& inter quadrupe-
dia murium
,
ranarum,lacertarum genera
funt.
cruftato- Horum autem omnium origo fpontanea,
llTmifZ V^^
varietate materiae multiplex eft
;
Alia
tnoUium enim nafcuntur , ex terra , nive &luto, alia
erm.
gjj jpf^ nive, aliorum genitrix terra eft,aIio-
rum aer,quorundam ftirpes, &arbores,quin
&fungi mater funt; nonnullaexfuccoplan-
tarum generantur ; aliquae exutilium inuti-
& in fofiis putridi aqui refertis naicitur,
'
quorum genefis haec eft : Ex feminalibus
corpufculis aliunde intra aquas delatis lu-
toque commixtis primb faex oritur
,
quae pu-
trefcens colore candido primum nitet, dein-
de nigro fqualet , denique cruento rubefcit
;
has paulatim calore difpofitionem debitam
naftae fuperficiei aquaealgae inftar innatan-
tes corticem induunt
,
quo difrupto culex
emergit
, tantopere hominibus beftiifque
moleftus.
Quaeritur fecundb
,
Quomodo rana, mures, RcmctfUm,
oftreoderma aliaque ex terra feu limo fpon-
^'"'"'"''
"-
, ^
1 r
Jireorum,
taneo ortu najcantur i> Ex terra, luto aut limo m*.
pleraque animalia produci nemo non no-
vit, Lumbricorum aliorumque vermium in-
finita multitudo fat docet.De Ranis non eft,
quod dicam, cum jamfaepiusearummemi-
nerim
; Ex paluftri limonafciranas, mirum
inquit Plinius
, femeftri vita refolvuntur in Piiniuc.
limum nullo cernente, &rurfus vernis aquis
renafcuntur. Oftrea ex limo fpumofo , ex
fpermarica marinae vi &efficacia , Oppianus
Oppianus.
docet his verfibus
:
Quie non concumhunt nec jcetus nexihus edunt,
Per
fe nafcuntur
; fcsdo velut Oftrea casno,
Eft
non diftinBofemper levis Ofireafexu,
Hos interpifces nec mas nec fcemina nota
efl.
Urtics
,
purpurae , ungues fponte gignuntur,
urtica.
utLepades ,peftines , holothuria, &omniar"^;/"'"
quae fuis affixS domibus haerent
,
quorum o- 2
'"^'
liumque excrementis
;
alia ex plantarum \ mnium eadem origo eft ; Oftreoderma ex
cadaveribus
;
educuntur quoqueexanima- limonafcuntur.tefteP/i^ic-Buccinis ortusPi'n'"s-
libus tum ejufdem , tum etiam diverfae fpe-
j
idem, Limnoftrearum origo ex locis eft cos-
ciei
;
ex animalium utilium inutiliumquej nofis. Conchs
, ungues & peftines inare-
excrementis, & cadaveribus five ejufdem,
[
nofis locis mucilaginemarisinterveniente
five etiam alterius fpeciei ; tandem vel ini formantur
; verboexlimo omniageneran
ipfisduriffimis faxisproducuntur; quoruml tur pro multiplici limi difFerentia. In
cce-jdntHr,
omnium rationes per fequentes quaeftiones nofo oftrea, in arenofo conchae, in petrarum
affignare conabimur. cavernulis holothuria, balani.lepades & ne-
Zz
3 ritae;
Ex limo o~
mnia n^
\66
M U NDI SUBTERRANEI
SeSt. I.
ritx ;
Mytilis ,
purpuris & buccinis eadem igationem rebus confideratione
dignifllmis mviguuo
OvidiuE.
incunabula.
Muresexlimonafci,^gyptus
docet ; Nilo fiquidem recedente mufculi re-
periuntur inchoato jam opere genitalis a-
qujE terrseque, jam parte corporisviventes,
noviflimaeffigieetiamnum terrena, quam
prodigiofam genefin graphice fane defcri-
bit Ovidius :
refertam attentius,praefertim de innumera-
^f'^'''"'^
b.
1 . ,
/ . . ,
aa Araum,
ih Anatum Anlerumque m manglacialirj,e
ftabulantium multitudine, legiffem.quz.uti
oVervatto
fcribunt, eam ovorum in glacie copiam de-"""
ponunt
,
ut univerfje Europsealendaefuffice-
repoffent; accidere vero, ut Sole Arietem
Taurumque fubeunte, difrupta glacie, fi-
Inveniunt ^ in his quadam modo cospta per
I mul univerfaillaovorum congeriesunaru
ipfum
pta, flufl;ibufqu.emarisinvoluta,hincinde
Nafcenaifpatium
,
quadjmimperfe^la^fuifque [
quamarisimpetuspatet , ad obvias Infulas
Fi/iium
erttu quii-
nam jit.
AttferHm
Scottcarum
ortgo.
Trunca vident humeris,^ eodem temporejape
Alterapars vivit ,
rudis eftpars altera tellus.
Non dicam hic de pifcibus quibufdam , uti
anguillis & mugilibus
,
quos fponte ex pro-
prii corporis feminio nafci conftat : Obfer-
vatumenim eft, uti alibidiximus, fi!quis
omnem exhauriat aquam , c^ omnem li-
mum, aut novametiam foffamfecerit, ni
hilominus aqua in locum iftum denuo con-
fluente illam & anguillis & pifcibus cum
tempore repleri ,
utique vel ex attritis ad
faxa anguillarum pelle ramentis vel exal-
gis
;
pifces vero ex ieminio per fubterraneos
cuniculos ex internis vel externis vicinis
lacubus , dum denuo replentur, dedufto.
Quaeritur tertib
,
Quomodo Anates ^ Anfe-
depellatur. Cumvero Mari glaciali vicinio-
res Infulae non fint, quam Orcades &Hebri-
desScotiJE,uti&Hyberni3e,Norvegiae,Scric-
finniae, Finmarchiae litora ; accidit utubi-
cunque ovorum fpermaticus humor conve-
nientem matricem invenerit, ibi veldis-
pofitione aeris aut terreni , marifve condl-
tione,ambientistumintrinfeci,tumextrin-
feci fotu, experfeftaevolucrisfemine, per-
feftam volucrem cum tempore excludat.
Hinc patet
,
quomodo iftiufmodi fiveyf^-
tes
, five Anferes ex tam differentibus fubje-
ftis nafci dicantur, quod tamen deteda cau-
fa nemini mirum videri debet;{i enim iftius-
modi femen hujufmodi ovis inexiftens ma-
ri commiffum diffolutumque fluduum vio-
materta
anfernm
.Anatum-
qae Scoti-
earum.
res
,
quas Berniclas paflim vocant , in Scotia , lentia ad obvias littori arbores disjeftum di
ex putrihm naviumfragmentis nafcantur^ Ni- jfperfumquefuerit.fitutillud velintrarimo-
liil fere notius eft
,
quam Berniclaruminifoscorticesautrugofasramorumfoliorum-
Scotiaexputri ortus: nequevixHiftoricuSjque cavitates, etiam velminimaparticula
aut Phyficus eft
,
qui horum mentionemjmuco maris pulveri terreno mixto illapfa,
non faciat Nos brevi reliftis audoritati-jibidemque calore fermentata dilatataque,
bus , ceu notis jam omnibufque manifeftis, primum quidem veluti in fungum dilatata,
quid deeorumortu fentiaraus, aperiemus.jdeindemembrisefFormatis in Zoophytura
Subje^ftum ex quo nafcuntur hujufmodi vo- vermem degeneret ; & tandem illudplafti-
lucria multiplex eft : Sunt qui dicunt , ex fo- 1 ca feminis virtute mirum in modum nego-
liisarborumnafci ; nonnulliexputribusna- tiofaimpigreinalas transformet, quarum
vium fragmentis; quidam ex mucore cari- 'agitatione veluti a trunco decifum animal,
nae. Nondefunt,quaeconchisconclufaetan- moxintra mare natatum , in aere quoque
demque exclufae affumptis alis aquam ae- .deindevolatumattentet , &tandemin per-
remque tranare incipiunt. Alii quoqueexjfeftiffimam Anatis aut Anferis volucrem
vifcofo fcopulorum marinorum liquore e-|transformetur. Atque hoc pafto ex arbori-
duci putant. Quae omnia ut difcutiantur, busoriginem fuam diftae volucres nancifci
Dico.adharumvolucrumgenefintriacon-jpofTunt ;Siver6intramucofasautfaxorum
currere : Primo fubjedum five materiam. jlignorumque putridorum rimas illapfum
Secundo femen. Tertib difpofitionemjoci.
j
fuerir,inde pari pado ex difpofitione mate
K^fuhjelum quod attinet^pofTuntid effe.vel
putridorum lignorum fragmenta
, velarbo-
rum cortices & folia, vel mucofxfcopulo-
rum rimae, vel denique conchae ipfae marinae;
ris illa produci neceffe eft. Rurfus fi femen
hujufmodi hiantibus conchis illatum fue-
rit, ibidemquoquevelutiinmatricecalore
maris fermentatum, primumquidemvel-
cujufmodi nos in Mufeo noftromonftrare utiinvermem , deindeplafticafeminisvir-
folemus. Secundo,
^dfemen quod attinet, tutealis affumptis conchique fifsa in ana-
Dico illudexnuUadiftarumrerumdecidi: temautanferem tranfmutatur , cujufmodi
Neque enim arbores animal perfeftumut-
pote ultra vires fuas producere pofliint,mul-
conchasanatiferas nonita pridem doftifll-
mus,& rerum naturalium indagator ftudio-
tominusmucus maris,
fivefaxis, fiveputri- fiflJimus P.Barilerius Ord.prad.mihi donavit,
dis lignis infitus
;
neque
conchae animal iquae in Mufeo meo non fine admiratione
perfeftum educere poflunt , utpote ad Zoo- [fpeftantur, in quarum una nefcio quod ani-
phyta producenda
lolummodoaptae.
Qux- malis rudimenturti adhuccomparet
rituritaque, cjuodnam
illud{\x.femen,
quod
tam prodigiofam foeturam Anatum anfe
rumque producat.
Cum itaque Batavorum ad Arftonnavi
Porrb hanc unicam & genuinam caufam
C// or-
efle hujus prodigiofae genefeos, inde patet
\^^lnte'n^
primo quod in Mari glaciali, nulla alia prae- /w.
ter anates & anferes , voiuais reperiatur,
unde
Cap.lX.
LiB.XII. DE PANSPERMIA RERUM.
unde ex femine ovorum ruptorum diffufo
& ad littora difpulfo , anates & anferesin
difpofitis matricibus generari neceffe eft.
Secundb, non inScotia tantum, fed&per
omnia littora tum Scotistum Hybernia
trtfei in
pafto ex diverfis herbis erucas quafdam na-
fci
,
quas deinde affumptis alis in coIoratos^^j^JnX";
pro varietate colorum in erucis fpeftabi-
lium
,
papiliones tranfmutari obfervavit.
QuB omnia hoc loco figuris exprefi^apro-
ufque ad ipfum Belgium hujufmodi fcetus duxiflem, fi idangufliatemporispermifis-
Ol, Magn.
reperiri , omnes pafTim fatentur
;
^in &
laus Magvusin littoribus Norvegias & Fin-
marchiae fimilem genefin fpeftari afierit,
imo quocunquetandem depuifum ab Ocea-
no femen proportionatas matrices difpari
conditione foli falive non obfiftentes
,
re-
pererit, ibidem hujufmodi partus perfici;
qujE quidem uti nobis fummaNatursemira
fet. Videres hic centenas herbarum fpecies,
una cum fuisquos producuntfcetibus, mi-
rum in modum diffeirentibus
,
pulcherrime
expreflas. Dignifllmum fane opus
,
quod
fuo tempore lucem afpiceret, unde &ego
ejus fecutus exemplum, difcuffis plerifque
herbarum fpeciebus non folum ex planta
totali infedum fibi proprium produci , fed
cula videntur
, ita indigen is quotidiana px- 1 & infefta vel in diverfis plantae membris,uti
neconfuetudineviluerunt. Habes hicme- jradice,foliis,floribus &fruftibus, differen-
amde^eweyf 5(fr/c/d/-wfententiam ,ita ge- ,tia reperi. In radice quidem aliquid lum-
nuinam
,
uti omni combinatione adhibita, | bricis haud abfimile , in cortice formicarum
alia praeter did:am afJignari nequeat. Cumlrudimenta, in foliis eruculam , in floribus
impoffibile fit.perfedum animal cujufmo- jalatumquoddamanimalculum, infruftibus
di Anas vel Anfer eft , ex fola putredine na- vero vel vermem vel araneo quod fimileob-
fci,_nullopriniopropriaEfpecieifeminio. jfervando.
Hocpadobupreftjnpinusgignit,
Qusritur Quarto
,
Quomodo ex ftirpium
animaliumque tum vivorum , tum viti fun-
x ant-
malium ca-
daveribus
__ _ ^ .

ortus/ponte
^orumcadaverthus omnis generis hfe^a na-
\
herba virtute propria, utpote inferioris na-
^"^i*
nafcentinm
- - -- ^ ..
'^' ->
< .
r r
_ . ,
lentifcus limaces.
Quae cum ita fint
,
Quaeritur jam, cum
orisodi-
'fcantur> Non eft ulla in rerum naturaaut
planta aut animal, quod non ex feipfo aliud
infeftum differentis tamen fpeciei fponta-
neo ortu producat , cum nuUum ex utroque
fit
,
quod non putredinem fubeat ; in putre-
dine vero calore fermentata , latet id femi-
turae, animal producerenon poffit unde illa
proveniant.J'
Refpondeo
,
variis id modis
contingere pofTe: Primo ex humore quo
herbae nutriuntur
,
qui uti ex fenfitivae natu-
rae fpermaticis corpufculis a diverfis ani-
mantiumcadaveribus decifisimbuitur , ita
quocunque tandem modo aliundejquoque is herbarum fuccis inditus pro di
decifum, quod utique nunquam credidis-jverfafeminisapriorifubftantia unde deci
llama
nongenerat
mimal.
NuSa
planta
eft,
qus, non
proprium
fihi animal
froducat.
fem , nifi frequens me experimentumfmi
crofcopii ufu de rei veritate certiorem fecis-
fet. APlantisexordiar.
Nemo , dum haec affero
,
putet me crede-
re, ex plantae ipfius virtute animal planta
ipsa nobiliori gradu praeditum gigni pofTe,
aut ex perfefto animali fimili fibifponta-
neoortu nafci pofTe; minime: Sed Dico,
plantam femper fibi connexum. habere fe-
minium aliunde ex aliorum animalium
tum vivorum corporibus , tum mortuorum
cadaveribusdecifum; quJEomnia poftea ex-
perimentis comprobabuntur. Certe hoc
jam dudum fubolfaciens Celebris in Urbe
Botanicus & Phyfiologus Francifcus Corvi-
nus
,
qui in diverfiflimae fpeciei herbis fingu-
lari ftudio difcuflis , in fingulisvermem in-
venit
,
quem intraplijalam vitream conclu-
fumejuldemherbsfoliispoftquamenutris-
fet, tandem didum vermem affumptis alis
ditur degeneratione
, virtutifque labefada-
tionefemperviliora & viiiora infeda pro-
ducit. Secundb ex fpermaticisvivorumani-
mantium excrementis
,
quibus humor terras
imbutus, & a planta una cum feminio in ali-
mentum attraftus ad minimamfermenta-
tionemfivecaloreinrerno plantae, five ex-
terno ambientisprocombinatione concur-
rentium caufarum naturalium nunc hoc,
nunc aliud infedum excludit
;
quod deinde
quoque ex ea, e qua educiturplantafove-
tur nutriturque. Tertio exipfis mucofis al- Exmuco^
teriusfivemufcaefive papilionis aut erucje/''
'""'.'
\ S
^
r . . 1 .
mentu m-
excrementis, quae lierbarumfuccisinhian-/e5crOT,
tes femper nonnihii ex fe dimittunt fper-
maticiexcrementi, exquodeindenovadif-
ferentis fpeciei proles exurgit , hoc pado
floribus Doronici pardaiianchis continuo
viruientum bruchulum adhxrentem lethi-
ferovenenoplenum obfervavi, cujus qui-
in alatum infeftum degenerare deprehen-I demorigononeftaliunde,quamexferpen
dit,quaequidemaligerainfedf:apro diverfi- tis vel alterius animaiis lethiferi feminio.
tate herbarum , diverfam fpeciem mentie-
banturtum figurae, tum coiorum varietate,
nonnuliis foiis alis mufcarum inftar
,
qui
bufdam bruchorum inftar, aiis cruftacea va
ginainclufis, aliquibuscantharides, chry-
focantharos&fimilesexprimentibus
,
quo
humori terreno colliquato
,
quem uti herba
venenofa naturali quodam magnetifmoin
alimentumattrahit, itaquoquefoetum edu-
cit quoad qualitatem plantae non difTimi-
lem
,
pari pado hujufmodi animalculaex
omnium venenofarum herbarum floribus
rum omnium figuras & colores una cum^enafcicomperies.itautaliudhyofcyamus,
plantis eorum matribus eleganter fane &ad
j
Napellus aliud , aliud Cicuta, aliud denique
vivum
expreflas in domo fua exhibet. Hoc Colchicum, c. producat ; &
quodadmi-
1 ratione
m
sea.t
OrchU
jinthrofo-
piorfhn.
568
M U N D I S U B
ratione dignum
eft
,
quorquot ex floribus
herbarum , uti extenuiori fucco , itaquoque
femper volatile infeftu m vel alis crufta con-
ditis, vel folutis inftru<Jlum prodet.
jdmiranda de Orchidum (iveSatyriorum
Signaiuris.
COmpIures
Botanicorum, dumadmiran-
das Orchidum fignaturas comremplati
funt, (funtautem Orchides illsplants, quse
Satyria vulgo vocantur) fatis mirari non
pofTunt, Naturae in iis producendispoten-
tiam; Sienimin eisradicesconfideres, eas
fub forma tefticulorum , unde & nomen ha-
bent, reperies: Rarae fane atque elegantes
plantarum fpecies
,
quarum in nonnullis,
quae non
incongrue Anthropomorpha dHcnn-
tur , ita lufit Natura , ut vix fit in corpore
humano membrum, quod non quantum po-
tuic , exprimere fuerit conata ; imo ince-
fit
oins
Jwo'''
T E RR ANEI
gram in floribus humani corporis ftrudu-
ram fub utriufque fexu architeftata
fuit ; ne-
que hic fagax Naturae induftria ftetit ; videas
fumma cum admirationeinnonnullisavis,
in quibufdam cercopitheci
, vel deljjhini
figuram
;
non defunt qui apis , unde&Or-
chis apijormis dicitur , vel etiam vefpse
, mu-
fc, papilionis, culicis, cimicis, locuftse, cs- i
terorumque animalium effigiem prae fe fe- 1
runt4Ego fane non fine expenfis hujufmodi
plantas ex montibus afportatas in domeftico
noftro horto plantari curavi , eo fine , ut ad-
mirandas hujus plantae proprietates obfer-
varem. Anatomiiitaqueinftitutaprimoin orchiium
una ejus fpecie nefcio quid uteri mulieris
'""'''* ^^""
foecu gravidi rudimentum deprehendi natu-
*
\
rali prorfus fimile ; in apiformi quoque Or-
V^
chide, refcifs^ apis forma virgunculaefcu-
tellam ambabus manibusportantis efEgiem
adeo affabre expcefram inveni,ut cum mon-
\
Orchis anArapO'
TtWVphtL
ff
-1 *
ViJe de. 'tabium. Cahmnam, le. rarioni
^
^lanhs
Jah:
'B.Torborvvivhytojnovua. .
ftrafTem , omnes in admJrationem traheret
ludibundaeNaturaeopus. vide Hg. Ininvo-
lucro quoque floris Noftus figuram notavi,
oculis , auribus , & adunco roftro fpeftabi-
lem;
LIB.XII. DE PANSPERMIA RERUM.
369
CV.IX.
lem ;
Smicrofcopio pari pafto exploratu-
rus foliorum filamenta anthropomorphaOr-
cW/^, 81 primoquidemflorespertotummi-
nutiffimis humanae figurse imaguncuIis.C fi-
gnatis, contextos deprehendi, utvelfatis
mirari non poffim admirandam Naturae in
rebus qua fingendis, qua pingendis indu-
flriam
,
VindQ fgurai \\ic 2idi Lettoris oh\Q^^-
tionemapponendas duxi.
S^d omifTis hujufmodi Naturae lufibus
,
feminum adfcribendum eft; fi enim equi-
num femen intra terram cadens , in diftam
herbamadoleverit, cum natura perfeftam
equi figuram ultra vires fuas producere non
poflit, ex virtutefeminis, faltem fimilem iis
infeftis, qusexequovivo nafci folent, id
eft, vefparum figuram efformat ; fi vero bo-
villum fperma Orchidemproduxerit, non
orchisa"
bovis fed apis, quarumorigo ex bobus eft,
-^f
^^'^'V^.
figuram delineabit,uti
in.Orchideapiformitwr.*""
merito quifpiam modo quxrere pofl"et,unde
;
patet , & fic de cxteris
;
quod enim in diffe
cunftahaicoriginemfuam nancifcantur?Et rentium Orchidum floribus nunc pulicis,
utiDEUS &Natura nil fruftrafaciant, itamodocimicisaut
pediculi.jammufcaefigu-
quoque hic Le^ori novum &forfaninaudi- iraefpeftentur ,idcertenonnifiexfpermati-
tum Naturae myfterium pandam , ut inex cavirtuteeorumanimalium.exquibustalia
hauftas abditafque Naturae divitias ie^o/-|nafcunturinfed:a,contingit. Siquistamen
propius intueatur. i fagacius omnia exploraverit , femper quo-
Obfervatumfuitab iis,quipecorum, ar- que in iisquidpiamei animali, exquode-
mentorum,&equorumcuramhabent
,
poftjcifumfuit, conforme reperiet. Apesex bo-
commiflasadpropaginem animantes, ubijvillo genere nafci, omnium tamveterum,
congreflus fadus fuit ,
fequenti anno cam-
!
quam modernorum fcriptorum auftoritate
satyria
pum illum Orchidihui fiveSatyriisluxuria- jpatet: Siquidem tefte Varrone,Plinio,Virqt-Vwo
nafcumur
re, non alia de caufa , nifiquodfpermaticus
liumfemimhwmox fupetfluus humo fparfus& una cum
'"^''/^'/'"'terreftri fuccO fermentatus tandem in hu-
recoitus.
jufmodi hcrbas adolefcat, quodidem con-
tingereajuntexfeminecadaverumtumho-
;
minum tumanimalium
,
qui in campis vel
occiduntur,veIinfirmitatequadammoriun-
tur. Quod fi res ita fe habet,quid mirum eft,
femen terrae conditum tanquam intra ma-
tricem ibidem p^ulatim plantam prorfus
ejufdem facultatisiquapollent animalia, ex
quorum femine decifum eft , educere ; unde
nonimmerito a virtute, quS ad venerem in-
satyrium
citant , fatytia vocantur , videlicet a Satyro-
fuoThomi.
''^^ fabuloforum falacitate
:
Cumenim na-
ntsad libi-
tura otiofa ftare non poflTit, femper aliquid
^nm ex.
jjjolitur & fabricat , & pro conditione femi-
nis adfcititiiptafmat. Cum itaqueinfemi-
neanimalium virtute omniainfintanima-
lis membra, ut fupra diximus , illaque pau-
latim calore uteri evolvantur in perfeftam
animalis fabricam
, vi plaftica ad fingula
membra effbrmanda negotiante
;
quid mi-
riAn,inquam,eft,/ewe five hominis,(\VQani-
malis intra congruam proportionatamque
terrae humidae matricem receptum , ibidem
quoque fi non perfeftum animal,quod ultra
ejus vires eft, faltem aliquidanalogum five
animali,five homini,quoadmembra,veris
non abfimilia moliatur &effingatunacum
facultate femini propria ad venerem exci-
tativa. Accedit, quod hujufmodi herbs fere
lio
,
non ex fimo tantum bovino , fed & ex^'.'"*.,
ejufdem tabido corpore apes nafcuntur,
"^^'
ajuntque in iEgypto loca quasdam efl^e , ubi
fi defodiatur taurus , ita utcornuatantum
fupra terramemineant, eaque deinde ferri
amputentur
, apes cum tempore avolent,
Unde Ovid. Metam.i
j-. Ovia.
/ quoque deleBos maB.atos ohrue tauros,
Co^nita res
vifu , ^e putri vifcere pajfim
Florilega
nafcuntur apes
,
qua moreparentum
Rura colunt
,
operiq^ue
favent in
fpemque laho'
rant.
EtalibiexPr</ Oraculo.
Ohrue ma^ati corpus teilure juvenci
Quotfatis a nohis ohrutus ille dahit
:
JuJJafacitpaflor
, fervent examinaputri
De hove mille animas una necata dedit.
Virgil. Georg. 4.
Afpiciunt liquefa^la houm per vifcera toto
Stridere apes utero, ^ruptis effervere
cojiis.
Et ut eo , unde digrefliis, revertar, Infeftuni
femper aliquid, quod viventi animali fimile
fit, ex femineproduci.tuncprimumintel-
lexi , cum in miram illam hiftoriamdeapi-
bus Bernardtni Gomejiimcidxi^&m : Verba
^-'^"''ard.
jus funt: Referam rem novam, inauditam, neque
^^iitus
"vifam halenus , neque ah ullo fcriptore
,
^o^boviiiicapi-
Jciam, memoriiB traditam
; cumSagunti
animil^^^-l"^"'"
recreandigratiaapudalveariaverfarer,acfum-
mopere mirarer inter
fingularia opera mirum
fucorum ohfequium atque henignitatem, atquein
ipfis inclufum apumfeminarium
,
quodunum me
omnium primae fint
,
quae Verno erumpunt
j
quidem in magnam admirationem induxit. Nam
tempore, eovidelicet, quo&animaiiaple- caw interim caftus ame
fucm digitis atque un-
raque oeftro libidinis inftimulantur. CQae
guepremeretur,fiforte vice aculei aliquid emit-
NaturE ita comparatum eft, ut ad fimilia
fabricanda non operetur, nifi ope ejus femi-
nis.quod inperfeftisanimalibus, undede-
cifum fuit deveftumque
,
primo inextitit.
Quod verb prseter humani corporis mem-
bra, multasaliasproducat 'm.d\^\^Satyriis
varioruminfedorumfiguras, id diverfitati
TOM.II.
teret
,
ecce ruptis vifcerihus atque pofierioris
partis pellicula
, alhum
feu croceum
hovis capufexpanfis
^tortuofiscor-
nihus roftroque adunco
affahreforma-
tum repente
emerfit
,
quam remfum-
me qui aderant , admirantes
,
atque idcirco
ipfti denuo id expeririflagitantihm , aliisfuh*
<daa
inde
570
MUNDI SUB
SeB. I.
CurMgy-
ptii inter
cornun ho-
vis apim
finxerint.
lottthyx
ex more.
jindrofe-
mum hirci'
aum mde.
Vulvaria.
J.B.
Porta.
Hifipoma-
ms.
Fliaius.
Lobdl.
Matthiol.
Tungieer-
vini
fro-
duSio.
Matchiol.
ine/e quinque fucis
a me
preffis,
totidem
fmul
loum capita
eruperunt , natur^. quidem , cui me-
ritbfamma
inejl cura , apum inhoc portentofe-
minalem
eorum rationem
,
atque quandam cum
lohusamicitiam exercente. iixc Bernardiniu
Gomejius
,
quae & ego expertus , veriflima de-
prehendi
,
quodque omnes naturalium re-
ruminveftigatoresexperirivelim. Non la-
tuit ifta resiEgyptios
,
qui Regiam proge-
niemfignificaturi, intercornuabovisapim
pinxere ; fed de hifce ampliflime in Oedipo
& Ohelifco Pamphilio.
Quemadmodum igitur in ipfis infeftis
imaginis quoddam rudimentum eorum a-
nimalium,exquibusnata, reperitur , ita&
in Orchidihui ufu venit , in quibus cum vi-
vum animal producere nequeunt , faltem
quantum poffunr , moliuntur ; id eft , ex in-
fita feminis ideali ratione figuram ejus , ex
quo funt, exprimere conantur. Quemad-
modum &in Moro celfa experiri Iicet,cujus
fucco alterius infedli femine emifTo nafci-
tur bombyx, vermis qui deinde ex eo ex quo
natus efl , alimento nutritus , fericum nobis
filat,tanti in fuperbo veflium apparatu ufus.
Addam&hoc admiratione dignum
,
plan-
tam quae odorem alicujus animalis olet,
ex ejufdem animalis fiveexcrementis, five
fpermatico liquore ortum habuifTe ; ita An-
drofemum quod hircum perfefte olet , inde
quoque^/mwnuncupatum, non nifiin-
montibus , ubi caprarum greges pafcuntur,
provenit, ut & herba
,
quodx,uvojw.o6iovcanis
veretrum fimilitudine vocant; Vulvariam
quoque non nifi velexmulierumpetulan-
ria, aut ex abdito aliquo earundum partium
feminio, id eft e vulva , cujus odorem exhi-
bere
,
Joannes Baptifta de Porta in Phyfiognom.
caeterique Botanici tradunt
,
prodire verifi-
mile eft. Ut proindenonfabulofum videri
poflit, quod Plinius de Hippomanefcribit.
Innumera hoc loco hujus farinje adducere
pofTem , fed qui plura defiderat , legat de his
Portam in Phyfognom. LohelUum, Matthiolum,
atque innumeros alios; & nos tum in /^/-fe
Magnetical.-^. tUm in Oedtpo Tom.z. part.z.
de fignaturis plantarum fuse ex mente
M-
gyptiorum egimus. Ex cornibus Arietum
fufToflis afparagos nafci , notumeft; unum
hoc loco de fungo cervino adjungam.ut quan-
tum femen animalium terrae commiftum
poffit, pateat.
Defpeciali Cervini Tuheris ortu.
I^Uper
habitam contemplationem de
"^^
communituberisortu mirifice confir-
matexperimentumachiftoriafungi,feuve-
rius
,
tuberis cervini apud Bohemos ena-
fcentis veteribus ignoti , de quo Matthio-
/us 2.d/ulium Moderatumhxc3id\ethvim{cr:i-
bit: Cum rehus novis te plurimum dele^ari
fciam ,
Tuher quoddamfuhterraneum
,
quodhic
cervinum, Boletum Bohemi vocant
, cum hifce
meis literis adte mitto. Puto enim de eo te nihil
TERRANEI
unquam audivijfe
,
quod nulla apudantrquos, re-
centiorefve fcriptores extet hujus
fungimemo-
ria, quodque reperirinon
pofiit ,
nifi
in iis
fyl-
vis
, uhi piurimi hahentur cervi ac -venatores,
quihac Naturafecreta norunt;
fed
cum hcccin-
audita
fint
apud vos , nolim te impofierum la-
tere cervinijungt hiftoriam ^vires. Fungum
itaque hunc tuherum'Vulgarium more
fuh terra
\najci
offirmant venatorts, uhi cervino
femine
fnficitur jolum
, id quod plerumque
fieri folet
j
exempto e vulva genitali aliquid adhucjeminis
\continente
,
maris impetum fugtente jcemina.
Hunc
fortaffe fungum cervinum invenirenemo
[pojfet ,
nifi
cerviipfilocum quodamflatutoanni
tempore oftenderent;fcalpuntenim naturaliquo-
\dam inftinlu duti anteriorihuspedihus locum,
uhi
glohojusJungusfuh terra delitefcit
,
quodol-
faB.upercipere eos affirmant :fpirat enim fungus
gravi odore
,
prajertim recenter
effojfiu.
Qui
i fecreta hac norunt venatores
&ruftici ,
qui jyl-
vaj frequentant , leca dtligenter chfervant cer-
vinis pedihus diduSla , ejfoffaquefcrohe fungos
eximunt
, (^ Pharmacop(Eis vendunt
,
qui
diffe-
los in particulm
(i filo
trajelos ficcant poftea
in umlra,fervantque in medicum ufum.
His ea-
demjerefacies
eft,
quam in caterisfpeBamus tu-
hetihus
,
gloloja tamen cmnihus ^
inaqualis,
extima cuticula fuhnigricat , carnofa vero
, ^
ipfa fungofa Juhfiantia athicat
; funt etiam qui
genus aliquod reperiri dicant ereBa virtlis
mentula jorma, adeo ut in alteraparte dete^a
glans
, in altera glohuli quidam tefticulos refe-
rentes ccnjpiciantur. Mihi vero tuher hoccer-
vina potius
,
quam virilis mentulaformam ce-
mularidiceretur : Cum Natura cmniafuisgeni-
torihus fimilia efformare ftudeat uhique. Hic
fungus
in cihorum
ufum halenus nonvenit , nec
eo vefcuntur Bohemi jjedeoinmedicamentisu-
tuntur
,
qua venerem movent
,
Jiquidem cdhoc
plurimum illum valereputant
,^
praferiim qui
humanigenitalisfaciemrefert ; in quem ujum
ficcipulverem ex dulci vinopropinant drachma
vel fefquidrachma pondere. LeWis uheriatem
hunc ettam
afferre ajunt exptifana velmuliehri
latepotum,Jedvalentius ia agere.filongipipe-
ris aliquidaddatur.
Suffitus occlufos fceminarum
locos refierare tradunt
, ^ vulva ftrangulatus
avertere. Non defuntfuperftitiofiamultercula,
qua its ahutantur in amatoriis poculis, quihus-
cunque prius admurmuratis incantationihus
.
Affirmant valere cervinum
fungum
adepota ve-
nena e mero haufium : quin etiam advenenofo-
rum omnium
morfium non modopotum,fedetiam
illitum. Excalefacere hunc ex cdoris graveo-
lentia quifpiamJacilejudicahit ; Optarem uttam
rarum medicamentum Italia haltenus ignotum
feri vel tranfplantari pofiet ,
^ intra catera
rara fmplicia
,
qua in tuo tam celehri viridario
diligenti admodum cultura alis , hic etiam vi-
veret
fungus
; fed poflquam hoc nolis vetat
Natura, hunc
fiiccum
tihi affervato. Mitto ti-
hiprater id legitima Chalcytis ^veraMyfis
aliquot
frufta ,
qua ut apudvos rara, itafane ca-
ratihf futurajpero.
Ex
LIB. XH. DE PANSPERMIA
RERUM.
Cap. IX. Ex quibus aperce conjicio tuberis cervini
omti
f-exortum efle abanima feu vegetabili fola,
jr cetw
fgyfej^jjcnte mirum in modum labefadata,
qu3E in projefto in terram femine cervi , aut
raafculi, aut foemins flt non amplius ut for-
ma in materia , nam femen refrigeratum
moritur & infoecundum efficitur
, fed ut in
vafe retenta ab aliquo gradu caloris in ea vi-
fcida materia diutule confervato ; femen et-
enim animatum efle
,
alibi fuse probavi-
mus, dum fcilicet a colore ambientisfuc-
custerrenusilli femini commifTus appara-
tur ad vitam , & idem apparatuslatentem
in materia fpermatica velut in vafe animam
57]
orti
pulvis &veneremmoveat, &laftisu-
bertatem
promoveat, & occlufos fcemina-
rum locos recludat, vulvaeque ftrangulatus
avertat.
Hincplanepaterearbitror, noftra-
tum tuherum exortum non aliunde efle,
quamabanimalatenteinfeminalimateria,
utinvafe, in fucco a plantis&animalibus
defluxo ac terrs commifTo, qua; anima in
fubjeda anima ab ambientis calore feu Ver-
no feu Autumnali decofta, & ad vitam dis-
pofita.evaditformafubftantialisfubilratam
materiam vivificans, tuberqueconftituens,
frequentiflime quidem ob imbecillitatem
fuarum virium
, ob materis duritiem
, & ob
accipitinformamfubftantialem,
quicon-lcalorisexiiitatemconftitutumtubernonor-
ftituitur in efle tuher plerumque z/om<?,jganizans exafte, nonnunquam veroetiam
nonnunquam etiam virgam referens
, unde aliquam in eoviventismembri effigiem ef-
femenilludproxime difiluxit, adeo perti-
nax eft Natura in procreatione flmilis. Et
cum feminis natura fit tum veneris ftimu
v[ui cer-
latrix.tum uteri apertiva,fum ladi maxime
!'
'*
'
congenea
,
quid mirum fi tuberis e fpermate
formans,tum caule,tum foliis;quod teftatur
fe vidifre^^cj/^^ifr^fub
mentulaevirilisforma;
Scaiiger.
quam
& in Batavis littoribus repertam a fi-
militudine veretri phallum Hollandkum
vo-
cant. Cujus etiam hic meminit Matthiolus.
Matthioius,
I. Xylophyton ex ramulis LihHrni in
Mufeo Autloris.
11. Expiitrefii^a pa/ea aut junci caule.
III. Ex putrejatlo Equifeto.
I V. Hippuris animata.
'pmHuoU
'
^"""^
^^oc ^'^'^^rn' ^xLiburni, quam lmeinvenifTesoo/)^y/Mwfexpedibus, &ifnh-amma!is
bwnirm
^^^*" albam
vocant, ramulis fsepe fspius tiliffimocorporeconftans, cumcapiteeru-^''*"^"^"'-
TOM,
II.
f
Aaa i. cs.
572
M U N D I S U B
Se^.l.
cz
,
progreffivo
motu aranearum adinftar'
incedens,&
cum diligentius originem hujus
infefti
fcrutarer, invenitandemidexdi<^i
Liburni
fruticis ramulis putredine quadam
infeftisnatum ; fiquidemnonfemeldepre-
hendi, illud ramo adhuc viridi adnatum,
varii xy-
unde non immerito Xj/oph)itum dixi;inveni
Yum"*"'
^ nonnulia,qu2 ex pofterioripartelignum,
ex anteriori verb jam animam obtinuerant,
quahinc inde agitabatur; vidi & qujedam
quse intermedio corpore
,
quod pedes fufti-
nebant, lignum prorfus idem cumramulo
Hburni erat, pedes vero & caput jam anima-
ta movebantur ; ftatim tamen ac tota ramu-
T E R R A N E I
li medulla cum exertis fex ramulis anima
informabatur, tum etiam veluti a trunco re-
cifum animalhumi reliquorum infedlorum
i^a.7CoSii)]i more gradiebatur,quam
ftupendam
metamorphofin dum compluribusoftende-
rem ex noftris, dici vix poteft
,
quantopere
adeb rarum & monftruofum partum mirati
fmt, prxfertim cum anteriorem partem una
cum pedibus motum afFeftantem pofteriori
ftipiti adhuc adnexa viderent. Idem evenit
in Hippuri [imveh^a. caeterifque uti paleis,
quemadmodum inyfia;rij-patet. Sed ne quic-
quam ad Ledoris curiofitatem fatiandam
omififfe videamur , fupra figuram appofui.
C A P U T X.
De InfeSIorum fpontamo ortu ex aliis anmalibm perfeBis diVerfd fpecid.
Cap^ X.
TT^
Ede Philofophus nonnemo afierit,
r^ Naturam nunquam tam negotiofam
-"
^efife, quam in minimis ; uti enim en-
tium imperfeftorum major femper nu-
merus eft ,
ita quoque fponte nafcentium,
quam non fpontaneo ortu natorum. Vide-
mus enim nullum efl[e animal quod non
(quemadmodum de plantis quoque dixi-
mus) aliud fibi imperfedum animaldiffe-
rentisfpeciei ex fe generet , uti tum in ho-
mine, tum potilTimum in omnibus animan-
tibus patet. Et ut ab imperfeftioribus inci-
piam,omniabruta, pulices,pediculos,cimi-
ces , ricinos , rendivos , aut fimile quid iftis
ineorpori-
generaut. Ranas, rubetas, ferpentes & o-
riinumium
fonis genetis vermes tum in hominum, tum
animan- btutorum inteftiuis nafci , frequenti expe-
wff2 ver-
rimentojamduduminnotuit, dequo& Zi-
jnes na. hrotiono ds Fenems amplam mentionem fe-
feantur.
cimus ; ncquc foium exinteftinis , fed & in
omnibus membris humani corporis vermes
nafci , hiftoris multiplici relationedocent,
fmtUna
fiquidem in cerebrohominis ex ocimi fre-
tM- quenti odoratu fcorpionem natum Lketia
;
Schenk.*
^^
^P^
cotde vetmes inveotos Schenkius
;
in
parseus. pulmonibus.hepate, renibus, yeCicz,Paraiis
refert,& nos in noftrodepefteTradatuS^ngxxi-
nem putrefadum verminofum oftendimus,
quodidemincafeo.lafte, aceto, carnibus
LunzexpofitisfmicrofcopiooMervavimus;
adebqueanimarumfuntomnia plena; ne-
queputridumuicusullum effe, nuiiamim-
petiginem&elephantiafin, qux nonfuum
generetvermem
,
qusejamdudumeditode
hoc libeiio
,
quam Animatam imaginem
mortis vocant , oftendit Eruditus vir Augu-
Hauptman.
(lui Hauptmannus
,
qui & in ipfa fcabie ve-
.nerea vermes fe inveniffe ait limacum in-
ftar, tants fcecunditatis, ut intra dimidium'
horse ad fo alias fibifimiiespartuseffude-
rit
:
quorum quidem genefis non nifi ex vi-
ruienta corrupti fanguinis feminifquepu-
tredine prodiit. Rurfus muitos homines
phthiriafi.id eftpediculari morbo extinftos
conftat
,
uti de Heroda^Sylla, Pherecyde Syro
poeta,
& de innumeris aliisHiftorici nar-
rant. In Hungaria Lycojihenesicnhxi, Anno Lycofthem
1 $-49. ad tria miilia hominum ferpentibus,
ranis fimilibufque intra vifcera eorum exor-
tis perifle; cujusquidemreiratioaiia non
fuit.nifiquod&frudlusterrsputredineper-
niciofa infefti , aquae & fontesferpentum,
ranarum fimiliumque fceturis pro humida
& perniciofaanniconftitutionereferti fue-
rint, quorum ufu tandem partus iilos ani-
maiium ediderint,
Sileoiiocioco compiures foeminas , uti
Auftores de monftris referunt,ioco liumani
{cetus,ferpentes, ruhetas, ^d//>aj , fimiiiaque
ex utero procreafi!e; cujus rei caufa eadem
efi^e poteft, quae prscedentis partus paulo
ante a nobis propofiti. Prstereo hicinnu-
merabiiem animaiium fceturam, qu2 tum
exanimaiium excrementis , tum ex cadave-
ribusfpontenafcuntur ; fiquidem exboum
ftercore mures natos Scaliger in Theophra-
^xboviU
ftum fe obfervafie dicit; ex equi excremento^',^''"""''
fcarabaeospiiuiarios nafci paflim conftat;ex Scaliger.
afinino & equinovefpas.exianeaveftepe-
diculos , ex variorum animantium fimo va-
ria mufcarum genera
;
capiiios muiierum
menftruatarum,fetafqueequorum aquapa-
{luftri maceratas in vermes oblongos ani-
I
mari ; complures experti funt. Qusquidem
omnia originem ailam non habent , nifi
primb ex prims concoftionis aiimento,
I
quod pro variu feminalium rationum con-
ditione,quanutrimentum, fiveidfueritex
vegetativis , five fenfitivis, imbutum eft;
hoc enim ab hominibus aflumptum
, & ca-
lore ftomachi fermentatum, ubi difpofitum
humoreminveneritibidem,nunclioc,nunc
iliud animai excludit ; herbajenim & olera,
quibus plerumquevefcuntur.variisinfedlo-
rum,mufcarum ,
vermium & erucarum for-
dibus, inquibusfeminalisratioviget, infi-
ciuntur; homines verb nutrimentum depra-
vatum afTumunt, quod in proportionato va-
fe calore fermentatum, tandemvifeminis
in eo latentis hoc vel iiiud animal excludit.
Sed haec exemplis nonn ullis luculentius ex-
ponendafunt. ,Mixancucboniines;/0rjrf/f>-
\\
xivio
LIB.xn. DE PANSPERMIA
RERUM.
Cap. X.
r
lixivio
vemet.
Zx defoflo
Analu ca-
tU uere btt-
jonet.
'Ex tancro
fcorpio.
Fliaius.
Oridius.
xivio putrefcente vermes nafcantur ; Dico, hoc
aliter non fieri
, niriquodinduriafoeturape-
diculorum,
cimicumautpulicumrefertadi-
ftam foeturam lixivio intulerint, quae ibi-
dem labefa(ftat2 virtute non in pediculos
^c. fed in vermiculos difFerentis fpecieide-
generAvemnt. Quomodo\Qro ex ^efojjo aa
tiscorpore
hufones nafcantur, uti multorum
obfervatione innotuit ; caufam efle dico,
quodejufmodi volucris hujufmodi anima-
libus libenter vefcatur, & confequenter fta-
bulante inalimentofemine bufonio, fitut
fuffbfFa ex putredine volucris id animal,
quod bufonibuslibenter vefcitur, nafcatur.
Pari pafto cancrum, Sole Cancrumfubeun-
te , terrae fuffbfllim
, cum tempore Scorpio-
nes gignere Plinius refert
;
quod fi verum
eft, id alia de caufa niG quod putredo cancri
feminalis multum alterata labefadataque
cum animal fimile producerenequear,aliud
imperfe(ftiusproducat,corporisfigurihaud
abfimile, videlicet fcorpionem; de quo Ovi-
dius;
37:
Concava
littoreofidemas hrachia cancro
CaterafuppOHOi terram, de partefepulta
Scorpius exihit
, caudaque minahitur
unca.
Atque haec funt, quaEfufiusforfanacde-
bebam, de tranfmutatione tum 'vegetahilium^
tum animalium in differentes fpecies , dicen-
da exiftimavi ; ut Ledor intelligeret , totam
Atmofph3Eram,necnonaSrem,aquam,ter-
ram, feminalibus rationibus refertam effe,
quae nullibi non congeruntur, ita quoque
fieri non poteft, quin innumerabilis illa fce-
tura rerum
,
quam tantopere admiramur,
non exurgat : ut proindeveteres Phyfio-
myftxremaltiuspenetrantes, non incon-
grue omnia in omnihui f^.afleverare non fue-
rint verecundati. His itaque pofitis prin-
cipiis
,
jam reftat exponendum , Utrum Na-
turam smuhmtes, per applicationem afti-
vorum cum paffivis, fimilia tumanimalia,
tum plantas, artificiofa quadam
vyx^M^
producere valeamus.
E C T 1 O
D E ANIMALIUM,
Qufe
a ^racts
h%iLai ,
a Latinis
Infedta vocantur
,
varia tum
nMurali
,
tum
artificiali produBione.
PRiFATlUNCULA.
IfUanquani in praecedenti Sedione de fpontamo viyentkm ortu quam uber-
Irinne egerimus, quia tamen plurima ibidem omifla funt, quae ad eorum
^genefin quovis modo fpediare videbantur, hicdenuo ea ad incudemre
vocamus, ut ingens InJ^clonm hujufmodi multitudo & co.pia innote(cat LeSiori,
& unde (ingula fuam proximam originem nancifcantur
,
cognofcat
j
ut iis co'
gnitis,
quomodo randem Ars Naturam imitans, applic3nglp'.a(Liiva paflivis fimii'?
lia producere poflTit , cognofcat.
C A p u T
I.
De Variis InfeBorum natalibus.^ eorKmqm differentiis.
Cap. I.
fNfeliorum
diverfa funt genera
& fpeciesA igne originem fuanmancifci dicuntur. Ite-
I
numero pene infinito , tantae varietatis, rum funt alia pennata
;
qusdam ex annulis
-*-utvixregioafiignariqueat ,in quanon veluti quibufdam conftituta, unde &annu-
five colores, five corporis conftitutioaem
lariadicuntut; aliapedibusquatuor,fex,&
fpedes, ratione climatis, aut terrs diffe- pluribus inftrufta. Veritjm ut paucis multa
variem raut. Et primo quidem nonnuUaex terrc- comprehendam,hic7<j^a/:)w7)o/'/iM ap-
infeaoTHm,
ftribus quifquiliis
;
quasdam ex aqua, aliqua ponere vifum eft,ut ex ei differentias fingu-
ex aere : Non defunt quoque
,
quae ex ipfo Wuip WPp v^iuti intuitu confpedet Leior.
Ajaa
i
TA-
Sei.ll.
374
MUNDI
SUBTERRANEI
TABULA
SYNOPTICA
Omnmm eomm, quafponte na/cunmr, five
VegetabiliumfiVe Mmdmm
:
Domeftica,
Sylveftris,
'Deteftas,
melytr*
dida,
Quatuor'^
fMcrabra-
iiaceas,
quorura
alia ftinc
<
fApis.
1 '^"IVefpa.
"{ [^Crabro.
j
fCicada.
jNonFa-!Orfodacna.
vifica,
JPerla.
(^Cimexfylveftris.
fVulgaris.
Farinaccas|ut Papilio-^ Lucernarius.
j_A!iique.
'Alata.alasc^
habentia,
[
rPedes ha-
bent.quo-
rum rur-
fus alia
fiint.vel
'Terreftrift,
quorum
alia
//?S< Junt ani-
fnalta parva ha-
hentia incifnrM
feuannulos.un
de 8c annulo-
fadicuntur M
berto. Horum
aha vel func
if
Mufcarum genera.
j
Tabanus.
L
Binas
^CuIex.
LEphemerus.
fLocufta.
j
Gryllus.
I Scarabzus.
1 Cantharis.
I Opertas,qu3e Colwptera feu vaginipennia vocantur,ut*(
Ips.
I Bupreftis.
'Formica.
jCoccoius.
I Cicindela.
iBlatta.
rsi
rPaucipeda,
habentque
pedes, vel
ex, ut
Aptera , five alis ca-
j
rentia.quorum alii.^
L
dicuntur i
<
<
\
Scolopendra terreftris.
Pedibus
rPedata,
nempe
Aquatica
atque hsc
quoque
L funt , vel
1 Multiped
Ljulus
fHominibus.
-,
,
,.
I
Animalibus aliilque.
fVermesnalcentesvelm
jpj^i^jjj
^
I
_, j 1
Lapidibus.
carent.utJ
ierejo-
LMetallis.
j
Lumbncus tcrreft.
Tinea.
I
Orips.
'-Limax. fMufcafluviatilis.
r Canrharisaquatica.
I
Paucipcda, Ul j Violaaquatica.
IT- 1
5Alata.
^
Tipula^^p^^^^
LLigniperda,five Phryganium.
f
Scrophula, five Tinea.
Multioeda ut
^
^"'^'^ marinus.
^ P
'
^Oeftrus.five Afilusmarinus.
1 Scolopendra marina.
LVcrmes in tabulis delitefcentes
Vermislndicus.
Vermis Martymenfis.
Sctaaquatica.
,,. j C Paludofa.
Hu'udo< ..
2,
Maruia.
Apoda, ut^i
Lumbricus marinus,
Inteftinum aquaticum.
Vcrmis macrorinchoteros.
Hyppocampus,
Uva marina.
.Stellxmarin^.
Cimex.
Pediculus.
Ricinus.
j Pulex.
Lens, Coflus.
I
Forbicina.
Lpalpa.
Oao,5Scorpio.
cAraneus.
Duodecim-fGeometra,
QuatuordecimCr.
'
^^
1 s Lruca.
aut plura.
^*-"
"'-''
r Millepeda.fivc Centipeda.
Onifcus, five Afellus.
Nos
LIB. Xir. D E
Cap, I.
Nos ut majori cum methodo infingulis
enodandisprocedamus, univerfum InfeSlo-
//Mregnum infeptem clajjes , veluti intoti-
dem Refpublicas dividemus,quarum/'r/7<i
eft eorum infeftorum, quas favis conftruen-
dis, mira quadam induftria & ingenio ad
Regninormamadaptato infudant; &c funt
Apes, Fuci, Vefps & Crabrones. Secmda eft
Anelytrorum feu infeftorum
,
quae quadru-
plicialarumremigioacremirregularimotu
fulcant, utfuntPapiliones,Bombyces, Cur-
culiones, Eriicae, Chryfalides, Xylophtori,
a'hxJ1i^. Orfodacns,Cicad3E. Terttti eft Anelytrorum
bipennium
,
uti funt mufcx ordinaris , vi-
nulx
,
qusexvino & aceto fuam originem
nancifcuntur
, &vulg6Mofchinivocantur,
Ephemerus, ficdidus ab unius diei vita,Cy-
niphes, Culices, Oeftri, Sc Tabani. ^ar-
ta eft Coleopterorum ftve eorum
,
quJE alas
fuasvaginisconditashabent.&indeGrscis
KAE(.V7f- jtoAeo-^e^, Latinis vagiaopenza\oc2t.nX.ut, ut
^- funt Locuftz, Bruchi, Grylli, Scarabsei,
Cantharides, Buprefts, Cicindelae, Blat-
jC^Is^. tx. Qjiinta eft eorum
,
quae Grascis iTfn^.,
Latinis/(?^/i5Vocantur; & multiplici pe-
dum ufumotavitam agunt,utfuntformicae,
cimices, pediculi , ricini
,
pulices, lendes,
fcorpiones, araneorum csterorumque mul-
tipedum genera & fpecies , uti funt, quos
Onifcos, Julos & Scoiopendras vocant. Sex-
ta eft eorum
,
qus nec alis , nec pedibus in-
ftruuntur, fed lentomotuterramverrucofo
ventre radunt, &ininnumeravermiumre-
ptiliumque genera & fpecies dividuntur,
cujufmodifunt Lumbrici , Teredines, Ti-
ne, Limaces
,
Serpentes. Septima eft eo-
rum, quas inaquis natalesfuosfortiuntur;
&funtTine3E, Scolopendras, Pulicesmarini,
& pedibus inftruuntur; ex Apodibus funt
Hirudines,Lumbricimarini,Hippocamp3e,
uva marina, ftellsE marina^; quibus tanquam
perpetuo loco affixa
,
quae (^&)o?>u5t dicuntur,
adjungimus; de quibus omnibus & fingulis
ordinenonnihildicemus, Hippocampa capi-
te equino &peftore confpicujE , infeftisan-
nularibusadnumeranturaquaticis, quorum
j^gura fequitur : de quorum miris faculta-
tibus alibi ratiocinati fumus.
Hippocampx. Vifa itaque vari^&multi-
gena Infedorum terreftrium,
aquaticorum volucrumque
divifione,nilreftatmod6,nifi
ut fmgulorum originesexplo-
remus,ut inventis multiplicis
pullulaginis nidis Naturam
imitantes idem arte & inge-
nii induftria in eorum produ-
dione tentemus, non quod a-
liquidindeemolumentinobis
in fordidis animalculis pro-
ducendisemanet,fed utNatu-
rx cum Arte conjugium,veri-
tas caufarum & mira opera-
tionis poteftas inde elucefcat.
Inferier
itis im'
I N S E C T I S.
37^
j
Infecflapleraqueexputrida Terra: & A-
qu2 fubftantia nafci
,
jam fat fuperque in
prscedentibusdidlumfuit. Qijomodovero
eadem ex vegetabili^ferifitivanaturaorigi-
ewfuamdc//ci^?r,dicendumreftat. Di-
ximusin pra-cedentibus , <k pro certo iu^-^prTponio^
pofuimus Elementa, uti ininfimoNaturas
"'"^''.
"'*
Igraduconftituta funt, itaquoqueautpIan-^7aXM-
; tam.autanimal ex fe & fua virtuteproduce-
?'''<"
re non pofte, agerentenimultraviresfuas,^|j^'^'^*''"
totufque eorum conatus adhujufmodige-
neranda omnino foret improportionatus.
Debet itaque aliud difpofitas in elementis
materiae accedere feminis rationem ha-
bens.quod tam mirificum effeftum prxftet
;
quodnosdicimusaliudnonefre,quamy^7<f
aliundefiveexvegetabili , fiveex fenfitiva
natura decifum
;
quod feminis naturs a pri-
mordiisrerum omnium rebus inditum, &
per univerfae telluris molem difFufum
, in
proportionalimatrice jundlum
, five plan-
tam, fiveanimalproducat. ^fwewautemil-
ludabinnumerisrebus decidi poteft, & in
vegetabilibusquideni,abomnibus&fingu-
lis plantarum partibus , ex radicibus , corti-
ce,ramis,foliis,floribus,fru6libus,femini-
bus: nam feminalem plantarum virtutem
omnibus &fingulispiantarum partibusin-
eflefupra docuimus. Unde quanto femini
proprie difto in centro fruftus delitefcenti
propior eft , tanto fimiliorem plantam ei , a
quo femen decifum eft
,
producit; quanto
vero ab eo remotior,uti illud, quod in foliis,
ramis
,
cortice , radicibus , delitefcit, tanto
diffimiliorem piantam ob virtutis femina-
lis inefficaciani , magis degeneremgignit.
Cum itaque univerfa Telluris fuperficies
innumeris arborum
,
plantarum acgrami-
num generibus cooperta fit, hinc fit ut quot-
annis juxta Solis in Zodiaco motum peren-
ni quadam pericyclofi generationem eo-
rundem necefl^ario fequatur corruptio, ex
^omoda
corruptione vero femen quacunque tandem/^^''"'''f
in parte delitefcens pluviis nivibufque ma-
Jfitaje
'^
ceratum putrefadlumque atqueintraterrae^^*''^-
loculos veluti matrices quafdam fermenta-
tum,Sole2quino(R;ialemfubeunte,moxfe-
fe exerens in plantam juxta decififeminis
rationem pullulafcat. Hinc nafcitur infi- mdi m
gnis illa varietasnonnullarumplantarum,^.*""
""
uti funt geranii,tithymali,fedi, fatyrii, alia-"'"^^
"""'
rumque innumerarum multiplicesfpecies,
quarum in uno geranio ad a^numerantur.
%
Certe non alia de caufa , nifi quod originera
nonimmediate a propriedid:ofemine,fed
ex plantjE differentibus partibus feminali-
bus acquifierit,
qu^quantumvisfmtdiffe-
rentes,ex magnae tamen fimilitudinis ratio-
ne, ex qua ftirpeprodierint, cognofcitur;
hoctamenfemper intelligi velim, fi diftas
fpermaticas plantae partes eidemterrsefun-
do pari bonitate prsdito, implantatae fue-
rint, alias enim degenerare quoque pos-
funt , rarione aut pinguis &fertilis, aut ma-
crl
576
M U N D I S U
SeSi.ll.
cri &flerilis
agri ,
utifirintridco.quodpro
ratione agri, cui inferitur, modoinfiligi-
nem ,
modo inavenamdegenerat; eodem
prorfus modo accidit in fpermaticis vegeta-
bilium partibus, qu2 per univerfam terrae
fuperficiem difperfae loculifque geneticis
commifise tandem illam producunt herba
rum varietatem, quam miramur, ita ut quo-
tidie paene nova lierbarum monftra nulli
botanico adhuc nota ex fumma iila fperma
ticarum partium diverfimode commixta-
spontena-
x\xm combinatione prodeant. Nemo itaque
exfutredi.
putct
,
plantas Iponte nalcentesex tcrtena
nefou.
autaqueafubftantia, aut ex putredine fola
originem fuam fortiri , fed debet hujufmodi
putredini terrellri aut aqueae conjungi fe-
men vegetabile quacunquetandemdecau-
fa , terrae , aquis eorumque putredinofis ma-
teriis commixtum ; hoc enim putredini jun-
ftumprofuigeneris gradufque conditione
seminiit plantam producit. Committuntur autem
quiiusmo-
j^gjj,
femina primb vellocoplantaeproprio;
fr/KCTa-
secundo vei perventorumilatumindiver-
ttie;bin.
fasregiones camporum, vallium, montium
deferuntur, vel fluminibus , lacubus
,
palu-
dibus committuntur
;
Tertio pluviarum
inundationumque violentia
,
qua plantae
eradicatasreliftisnativislocisalibi exulare
coguntur, quae uti fimo lutoquecommiflae
putrefiunt, ita quoque exputrefadlione non
potefl:nonnovaplanta,finonpriorifimilis,
ei tamen haud prorfus diffimilis produci
Quarto, non a feminibus tantum, quac non-
nunquam in inacceflxjs murorum rupium-
que recefiiisabavibus deportantur
,
fed e
tiam vel ex ipfis volucrum hominumque
excrementis.in quibus fpermatica vis plan-
tarum adhuc viget, nova fubinde plantarum
fundanturfeminaria. Quemadmodum igi
tur nuUum elementum plantas , nifi femi
nis rerum vegetabilium ope producere pot-
eft , ita quoque fieri non poteft, ut planta
exfeipfa,&fua propria virtute& efficacia
animalquoddamproducat, nifi ei fenfitivae
naturae feminium accefierit. Quomodo verb
tum inammatis
,
tum atiimatis materiis
femina
rerum accedant
,
per feptem Propofitiones,
quantumfieripoteft, brevifiime exponen-
dumduxi.
Lumhricorum
Genefis.
QUasrituritaqueprimo. QuomodoZ3-
brici, Teredines, Limaces intra terram
gignantur ? Refpondeo, Lumbricos non ex
putri folo, fed infuper exfeminio,qu2vel
pinguibus animalium
excrementis vel re-
trimentiseorum inexiftit, originem fuam
fumere,
quaeexcrementa&retrimentaterraj
concreditainlumbricosintraexiguumtem-
poris fpatium animantur: Varietatis vero
Lumbrici
lumhricorum
, excrementorum
retrimento-
7JlTr'e
rumquevarietascaufaeft:
Lumbrici vero
pafcmtHr.
vel humore, vel ficcitatenimiacorrupti
e
fuis
propriis cadaveribus novam fundant
B T E RRANEI
innumerorum lumbricorum
pullulaginem,
Exper.
quod fequenti expcrimento
monftramus.
EXPERIMENTUMl.
Artificialis Lumhricorumprodu^io.
F Umhricos ^lmQSficcatos in pulverem con-
^chje lateritias, terra pingui & dulci imple-
tje fepelies;deindeaquapluviali eam fubin-
de rigabis, &intratresautquatuordiesre-
peries totam illam terram novalumbrico-
rum pullulagine fcatere, & primbquidem
fub magnitudine vermium
,
qui ex cafeo na-
fcuntur; deinde quoque pingui illo terras
fucco nutritos, in veros lumbricos excrefce-
re comperies
;
cum enimfemen inlumbri-
corumincinerationenonpereat,fedvirtute
maneat, hinc fit, utintraterrampingui&
dulcifuccopraeditamcondituspulvis.calore
Solisfefe exerens, vilatentis feminis in i-
dem, quod primb erat, animalexcludatur.
Vel idem quoque^^^/^Z/ci alia ratione fuccedit,
vel ex concifis ficcorum lumbricorum parti-
culisterraeinfitis, pluvialem aquam admi-
fcemus, quas illa eadem eft,quse femina lum-
bricorum aliunde decifa fecum portat atque
terraecommittit; hincftatimpoftpluvias& Uadepoji
imbres terram pinguem dulcemque femper
^^^XTc-
lumhricis fcateredeprehendimus , tanto nu- rummulti-
mero , ut vel ipfas femitas expleant. Eft &
""^*-
hoc admirabile, quod fi lumhricum Soli fer-
venti expofueris
,
is ftatim fit moriturus,
quempofterodieubi examinaris;
innume-
rabili vermiculorum multitudine cooper-
tum videbis, quos ex cadaveris feminalibus
partibus inftaurari non eft dubium; Unde
ingensillalumbricorummultitudoin terra
nafcitur, uti enim terram faxofam , fterilem
& arenaceam oderunt,ita ex ea non nafcun-
tur; fit tamen fubinde, utvelrepentester-
ram illam ingrediantur.fed cum alimentum
non reperiunt , ibidem vita fun^li ex pro-
priis eorum cadaveribus mox ingentem
verminaginem emittant, quipluviiinter-
ram pinguiorem delati, ibidem inimmen-
fam lumbricorum copiam adolefcunt. Vi-
des itaque vel ex hoc experimento lumbri-
cos non nifi vel ex proprii cndavetisfeminio,
vel aliunde , vel vento vel pluviis allato na-
fci ; minime , uti nonnulli exiftimarunt , ex
folo terras pinguis putrido fucco.
Tinearum
Genefis.
Uaeritur Secundb.Quomodo Tinea^qu^s
Tinearum
aterebrandoteredinesvocant.generen-'""^-
tur?Refpondeo,cumplerumqueilIxinlibros
tyrannidem fuam exerceant , illae utique vel
ex ligno feminiis vitiato, vel expellihus
,
qui-
bus compinguntur libri , oriuntur, unde dif-
ferentes earum fpecies pro diverfitate ma-
teriae reperiuntur. lllas qux ex ligno nafcun-
tur , utique non ex putrefaftione ejus fola,
fed ex aliorum vermium feminio
,
quo viri-
de adhuclignumfcatebat , altiusinfinuato;
cumenim nullum lignum ita exficcari pos-
fit
,
quin femper humidum aliquod rema-
neat.
Cap. I.
Arillotel.
LIB. XII. D E
neat, una cum priftino animalium feminio;
hinc fit , ut calore vel intrinfeco , vel am-
biente femen excitatum hofce vermiculos
librorum ofores corroforefque producat,
quod&delignoin fabricarum ufum, pri-
fertim Lunas tepids humiditate pollente,
Tmuex
deftinato, dicendum eft. In laneisquoque
fiZ"mis'
veftimentis hujufmodi tinearum peftem
reperiri
, omnibus conftat. Ariftotelis ait,
easgenerariexlanis pulverulentis, quod e-
vanidumforetnifi& adderet . fi lanis pul
verulentisaraneinonnihil una includatur;
tineasitaqueveftiumnon ex folo pulvere,
fed ex araneorum excrementirio feminioj
lanismiftonafci,veIexipfo/f///?(3/f/'patet;;
quamvis ego putem
, non ex araneis folum
pulveribuspermiftis, fed vel e>i vario ver-
miumfeminioinlanaexiftentequoquena-
fci poffe ; has quoque ex Charra qus ex lino
conficitur, oriri nonnulli afTeruere perpe-
ram ; nequeenim linum five Untea, a tineis
unquam corrumpuntur, uti experientia do-
1
cet ; ex lanis itaque qualiumcunque tandem
.
vermium femimo vitiatts nafci , necefle eft.
Subinde quoque hujufmodi beftiolae in al
vearibus non fine gravi apum nocumento
reperiuntur, quas originemaliam nonha-
bere, quamexpapilionumquorundamex-
crementis, ex quibus vermes illi nafcuntur,
Columdia
quas tineas vocant, Columella afleverat.
Ha enim, inquit, favosceramquecorroJnnt,

Jlercore juo vermes generant

,
quos alveorum
ttneas vocamus.
Limacum Genefs.
timatnm
^-^
UsBritut Tertio
,
Quomodo Limaces ge-
VXnerentur? Limaces vocamushocloco
eosvermesvifcofos & mucofa humiditate
plenos, qui teftafeucochlcanonteguntur,
&
generantur eo", qui fequitur , modo. Co-
chlex campeftres ubi herbisplantifquead-
hajferunt, fpumofam quandammateriam,
& muco haud abfimilera emictunt
,
quam
Linten a
lineis non
ccrrumfi.
I N S E C T I S.
^yj
dicimus efle/^wew , ex quo limaces nafcun-
tur^quodveroteftinontegantur, ratioeft,
quodfola iniisdominetur mucofa humidi-
tasomni ficcitateprofcripta; cum enimte-
fta in cochleis non nifi ex falinis corpufcu-
jlisabanimalibus
foras protrufis exfurgat;
limacesverbvix
nifiadmodumexiguisfalis
portiunculis conftent , hinc nudati manent
tefta
,
utpote ex mucofa cochleae fpuma ad
teftamformandaminfufficienteexorti
;ne-
que ulla differentia eft inter cochleambilima-
cem,n\f)
quod illa tefta integatur, hic ea nu-
datus fit. Lumhrici ver6,qui minteftinis pue
tumhrieo'
rorum
nafcuntur,non aliunde quam a copio-
rum inufti"
fo Laftis potu, dulciumque rerum cibis, qui-
"^*^""'
"'"
bus deleftantur , originem fuamobrinent.
Quis enim
, uti Smicrofcopii ufus docuit,
lac
tnfenjihilihusvermiculis plenum
efte
, igno-
rat.>hiverbnataIesfuoshabent,exfeminio
velalimencoavaccisafliimpto,
vel abipfis
feminalium nutrimentorum
portionibus,
quae una cum chylo intra ubera vaccarum
derivantur: &patet ex cafeo, butyro,fero,
qujEomniacumtemporeverminafcunt.
A-
cafeust,ui
pud Batavos cafeus ille melior &fapidlor'"''^"^"-
putatur
,
qui multiplici vermium foeturaj,?"''"^"'
fcatet; unde
nonnulliuteumverminofum
reddant
, vino Hifpanico ei fuperafTufo,
quod petunt
, cum tempore obtinent. Plura
hujus generis animalia hic producere pos-
fem
,
fed ut fingularum claflTium ordinesfer-
vemus, de iis in /f^aewf/^aj agemus.
Porro fi quxras, Quomodo
InfeBa aquatica
rn/iRorum
generentur;
ut paucis me expediam , dico,
aquattco-
Aquaticorum Infedlorum
genefin nondif-"""'"'^'''-
ferre a genefi eorum,qu in terra nafcuntur;
omnia enim Infeda originemfuam
trahunt
vel afeminio
retrimentifque
pifcium , vel a.
feminiis rerum vi ventorum
,
pluviarum
fluminumquedefluxuintramare,
velintra
lacus paludefque deduftis, uti proportiona-
tis matricibus jundi, in vermes cerreftribus
haud diffimiles animancur.
C A p u T II.
^e InjeBorum
j
qu^e
faVifica yocant
,
gene/i.
Cap.ll. TTNter caetera Infefta nil/jwjfmfeu Api-
1 bus ,
five induftriam in favis extruendis,
-*"
five labores in melleo fucco coUigendo
fpeftes, admiratione dignius effepoteft ; de
quorum natura &proprietatecum innume-
ri Audores fcripferint, ea praetereuntes ad
ea quae proprii noftri inftituti funt , nos con-
feremus.
Apum or-
Qujeritur itaque primb , unde originem
""'
fuam Apes,Vefpae, Fuci,Crabrones ducant
>
Ad Apesc\\xi^cm quodattinet,fciendum eft,
quod ficuti varis Apum differentiae funt, ita
quoquevariam habent operationum diffe-
u^faw! rentiam. Suntenimintereas, quosReges
/Cff"
'^'
vocant, funt & fuci aculeisdeftituti, funt
^B tM.
jj^jjjgj^ laboratrices apes, Regibus velutj
TOM. 11.
fubditas
,
quae quidem tot
funt,quocexami-
na apum funt
; unde varije ortas funtfum-
morum etiam Philofophorum
fententijB,
dum nonnuUi voluerunt , apes ex coicu cum
regibus n afci
, alii ex fucis, quE omn ia^alfa
func: quidam
exmaceriaaliundecranfpor-
tata. Nos unicuique fuam fentenciam re-
linquentes,
quidnosexperienciadocuerir,
exponemus. Dicimus icaque Apes diverfas
habere genefeos raciones ; Primb enim eas
ex bobus nafci
, in prxcedente SecH^ione
complurium Audlorum teftimonio docui-
mus
;
fed nec & hoc intra eos convenit, dum
alii eas ex carne bovina , alii ex putredine
bobus innata , non ex ipfis houm excrementis
nafcl, hoc experimento didicimus.
Bhb
Ex-
578
MUNDISUBTERRANEl
Se^.lL
apes artifi
ciofc produ-
Btpofteafi.
miles
fibi
genetent.
EXPERIMENTUMl.
Jpum ex houm excrementis
genefis.
T^Xcipe fub Vergiliarum ortum recens
'-'Boum
,
qui planti (quam Cermtheti vo-
cant) prius unacumfloribusmixt^pafcan-
tur, excrementum
,
quod loco umbrofo &
apricofub meridiem expones,e^ cauteli, ne
Soliscalore attenuatumin vaporem refol-
vatur, &inveniesfummaadmirationever-
miculos quofdam nafci erucarum inllar,
qui intra breve tempusafTumptisalisina-
pes animantur pro varia materije difpofitio-
ne, nunc in reges,&funtillje quaereliquas
niagnitudine fuperant, modb infucosfine
fpiculo
,
qui & hoc peculiare fignum ex bo-
bus fefe exortos, oftendunt, quod exentera-
tas in ultima corporis parte perfeftam bovi-
ni capitis formam exprimant. Si quasras,
quomodo hasc infedla ^oltmoAumfimtliafihi
qje-
nererit ? Refpondeo , id non fieri coitu uUo,
fed ex proprio iis praefertim regibus a natura
infito feminio. Siquaeras, unde hocfeml
Qui verb ajunt
, Apes ex bobus , fucos verb Ex/>er.
ex equis oriri
,
perperam dicunt : Cum &
apes&ijuci ex iifdem bovis excrementitiis
partibus, differenti tamen
feminioimbutis
nafcantur : Boves fiquidem herbis
plantis-
queinalimentum affumptis , femper
non-
nuUa differentia feminia mufcarum ver-
miumque in ipfis plantisexiftentibusdum
affumunt, illaintraftomachum &inteftina
boum fermentata , tandem ipfo exonerato
excremento
,
juxta diverfam feminiorum
rationem in differentes apum fpecies exclu-
duntur. Dico fecundo, Originem fucorum po-
tiffimum
confiftere
in excrementis apum )am
emeritarum ; unde deficiente virtute fper-
matica , & fuci quoque ipfi fpiculo , in quo
vis & roburapum latet
,
privantur. Boum
ergb excrementum apum & fucorum eft
produ<i\ivum . ex eodem plantarum alimen-
to
,
quo poftea produftae apes naturali in-
ftindu aluntur
,
unde ex eorundem fimo
poftea idem animal, (videlicet vel apem.vel
fucum) quod ex fimo boum producitur, exi-
iMptri-
tnentum
tnirabile.
Tumum
ertus.
nium > Refpondeo , ex floribus vel cerinrhi, re neceffe eft, cum femina rerum in utroque
velarundinis veloles, autflorumquorum-
j
eadem fint. Habes itaque hic veram & ge-
cunquetandemfuccis ; horum enim fuccos nuinam apum fucorumque generationem,
hafce non in alimentum duntaxat
,
fed & in
| Ouomodo vero VeCpanz-
^'ff*
mellificium afliimere certum eft; flores vero
plantarum cuma mufcis unicuique plantae
propriisperpetub appetantur , atque exiis,
exquibusortaEfunt,alantur,hinc fit, uteae
fempernonnihilfeminii, fiveidexcremen-
tum eorum fit, fivealiquid aliud infitum ha-
beant, quod deinde ab apibus exfuftum una
fecumfeminiumportant, quo nonquidem
fimile priori animal generant, fed fi ve mel-
lis, five liquoris alterius
,
quod iis in ali-
mentum cedit, virtuteinapemdegenerat;
Nonquidemexmelle, inquantummel eft;
iQ^exi^(\sapumexcrementis
; c^od hoc ex-
perimento difces.
Accipe ex Alveari excrementitias partes
apum, eafquediligenterSmicrofcopio exa-
mina, & videbis fumma animi voluptate
frequentes
,
primb quidem veluti folliculos
quofdam.mox iis ruptis,vermicuIos, quo-
rum aliijamerucasreferant, alii vero )am
alis affumptis, quas frequentiinfpeftione,
jamin perfeftas apes formatas comperies,
ut proinde nullus in apum genefi ,
coitus
neceflarius fit, nulla maris cum foemella co-
pula, perfedis animantibusfimilis,quem-
admodum multi cenfuerunt;fedvel ipfum
beftiolae fpermaticum excrementum , in-
tra breve tempus
, ob feminium infitum,
aliunde decifum, inapemefformatur. At-
que ex hifce luculenterpatet , aliam apum
originem
, nifi quam jam expofuimus , non
reperiri.
Sed hoc loco non exiguum dubium na-
fcitur, undefuci nafcantur
, cmfine
aculeo t
Et ut paucis me expediam
; Dico , fucum
nullaalia ratione abapibus diftingui , nifi
quod ille aculeo apibus proprio deftituatur;
Nicander.
Quomodo vero Vefpten^-
fcantur
, merito quifpiam
dubitare poffet. Philofophi
duplicem Vefpis ortum fta-
tuunt; quarum aliasexpu-
tredi ne, alias ex coitu,& uti
priores ex Equi cadavere,
ita ex Tauro apes prodire
cenfuerunt. ita Nicandcr,
1 TrTrri ya^ G^pyixan yinuxi Taugoi Tfe /AjiXii^Tuh
Eqnienim
vtfparumgenefis
,
"
Tauri apum.
iEgyptii ex Crocodili cadavere nafci Fefpas,
ira acriter defenderunr, ut etiam inter Hie-
roglyphicaponendascenfuerint. Nos dici-
mus, & Vefpas & Apes Fucofque , non ex
Tauro tantum,aut Afino Equove, fed&fx
Cervis nafci : Nam ut Nicander teftatur,
Sjcltoeol TTuSo^/oiOT K\J%Q(ma.^i9 l^eygvoi'^.
Corpore nam putrido infeBum confurgit k-
trumque.
De cervis Vincentius Belluacenfis teikztm,cV.Zs\l\iic.
cerviadintegritatemgrandaevamvenientis
offefuboculo terebrato Vefpas concrevifle;
putatque vel excerebri , aut medullari fub-
ftantia prodiiffe, nos potiffimumexexcra-
mento nafci afferimus
,
vel etiam ex ipfis
plantis, quibus difta animalia aluntur; cum
hujufmodi plantae communealimentumfic
variis mufcarum vermiumquefeminiis in-
feftum
,
quo non folum Boves, Equi, Afini,
Cervique, fed& Vefpae nutriuntur, e qua-
rum excrementis poftea Vefpae confur-
gant
;
quamvisnoninficiasierim.easpoft-
ea etiam per coitum generari , cum excre-
mentumhorumlocofeminis fit, quodave-
fpis fotum, primo in veficulam abit
,
qua ru-
ptatanquamexteftaovi vermi^us
exclu-
ditur.
iculu
CJp.ll
Exferi-
mentn>
quo ortus
veffnrum
cjleaditur.
Crabro-
mmortus.
LIB.XII. D E
ditur
,
qui paulo poft afTumptis alis in ve-
fpanl transformatur
; cujus experimentum
obtinebis
, fiexcrementitias vefparumpar-
tes aqua tepida maceras, nam intra exiguum
tempus primo vermiculos reperies,qui vitro
fuppofiti , & floribus oleae aliifque herbis,
quibus libenter vefcuntur, enutriti, tandem
alis aflumptis invefpasmutantur.
Ad Apes , fucos , vefpas in merito fuo re-
vocantur Crahrones
, cum eandem in favis
conftruendis indolem oleant , neque figura
a przdiftis difcrepent , unde non incongrue
degeneres, & fylveftres five vefps, five apes
dici poflint , eandemque prorfus generatio-
I N S E C T I S.
379
nis origjnem habeant, non ex hohus tantum,
x/>fr,
fed & ex equis
,
& aftnis , atque ex eodem ali-
mento, quo & diftaanimalia& vefpscra-
bronefque nutriuntur. Hic tamen notan-
dum,diverfitatem inter hujufmodi favificas
beftiolas non nafci ex alio
,
quam ex diffe-
renti feminio tum mufcarum , tum ver-
mium, quod alimento, quo fuftentantur,
inexiftit. Si denique quasras , utrum didca,
infefta hyeme vivant ? Refpondeo negative,
utrumia-
verum eas quotannis calore adveniente, ^"^^j
.^i.
tanquam ex bufto, five feminiopropriica-i"^-
daveris inftaurari.
Cap.m.
CaputIII.
De hiJeBorum Qmdripemmm
genefi.
SUnt
inirer alia Infefta
,
quae a Grxcis fupra diximus infeftorum plerorumque,
dnXxil^..,
2.
'Lztims Quadnpennia^focan- mzximh im^tt{G.6\.ox\xm excrementa vim
tur, id eft, quaequadruplicialarumre-feminis, quac in ovispotiflimum confiftit,
migioaerem fulcant, dequorumortu&ge-' obtinent.
Hinctotdifferentesoriunturpa-
nefi magna eft Auftorum concerratio ; Nos piliones , five eorum colorem , five figuram,
reli(ftis aliorum fententiis, quid nos fre-imagnitudinemquefpedes.quotdifferentes
quens
experientia docuerit
,
proferemus. funtplantaj,flores,folia,
arborefque, quibus
Quamvis itaque vix planta aut arbor fir, fuam foeturam infuderint. Qus omnia ex-
qusnonerucasquafdam ex communi fen- perientia medocuit, Sclf^or paripafto ex-
jfitivorum panfpermia producat, eaetamenlperiri poterit,eo, qui fequitur, modo.
maxime ex holerum
, braffics videlicet &
i? ,, ^ ^
EXPERIMENTUM.
Papilionum Ortus.
A Ccipe erucam ex oleribus auttamarifco,
^
-^^aut ex
aliaquavispinguiorisfucci herba
natam, quaminverfovitreofcypho , fupe-
raphani ,
czterarumque pinguioris fucci
plantarumputredine nafci quotidiana fere
experientia conftat. Generatio itaque hoc
pado
perficitur: primoexfenfitivaeOeco-
nomis
feminio in didlis plantis nafcitur
vermisfeuerc<?, exhacaurelia.quamy^ri-jriustamenparumperaperto
ad aeris attVa-
^''^,
ftoteles
^vactXiSi/., Chryfaliden vocat ; Eft au-
j
dum , includes , una ei herbae illius , ex qua
^pimxii.
^gj^ Chryfalis nil aliud,
quam vermis feujconcrevit, folia adnutrimentumappones;
eruca, quae poftquam ad determinatam
a'exiisenim,exquibusnutriuntur,conftant
Natura molem incraffata
fuerit , tunc puta
minefeuinvolucroquodam undique &un-
ortus pa. diquecircumdari incipit,quam
nos ex gros-
"''
fioris
animalis phlegmate a fe calore in-
terno ad circumferentiam
diffufo , fiefi pu-
tamus
,
qua am-
^^'
'"'
biente poftquam
induruitin illo fere
quindecim dierum
fpatio fme motu,
finecibouUocom-
morato , fecuturae
paulo poft trans-
mutationiinfiftit
;
partibus enim groffioribus , uti dixi , in in-
volucrum deftinatis,fubtiliorem humoris
particulam in alarum materiem diffundit;
omnia : Hoc perafto diligenter obferva ejus
operationes
, & invenies primo bene pa-
ftam , & ad determinatam a Natura molem
deduftam , ab omni cibo ceflare , &poftico
vitri latere adhaerente filis fefe paulatim ih-
volvere , aptumqueintegumentum concin-
nare, intra quod mirificstranfmutationis
exordia moliatur ; eftque folliculus quidam
mira arte ex vifcerum pituita contextus,
quem Phyfiologi ^vcTaXihfSeu Aureliam vo-
cant; inhocenimrerumftatuferei^aut
if.
dierum fpatio pecfifterecomperies ; Deinde
obferva diligenter colorem quem ad vici-
num exclufionis tempus mutare folet , fere
in aliquid diaphanum
; & hifce fignis obfer-
vatis
,
primo videbis folliculum paulatim
findi, Scpapilionem egredi quadruplici ala-
quo peradlo , rupto invoiucro tanquam jam 1 rum reniigio , nec non iis coloribus
,
quibus
finemaNaturaintentum
adeptus, in /ia/'i-
eruca imbuta fuerat , confpicuum egredi;
lionem tranfmutatur , ea varietatecolorum! quorumalaetantum mox incrementum fu-
imbutum, quem eruca primb exhibebat ; ex munt , ut quafi ad oculum fenfibiliter cre-
liujusitaque papilionis excrementis (quse fcerevideantur;coloresverb, qusineruca
multiovaerucarumeffeperperamfibi
per-' nonnifi maculce erant
,
jameasinalismiro
fuadent) alii nafcuntur
papiliones
,
pro ra
tione& conditione herbae , floris, arboris,
quam excrementisfuisinfecerint ; Nam uti
TOM.II.
ftriarum ordine depiftas exhibeant, tanta
figutarum varietate
,
quantam fatis mirari
non poflumus. Chryfaliden quondam me re-
Bhh 2. peris-
gSc
Follicfilus.
labanus.
o
M U N D I S U
SeB.ll.
perifTememini,
quae
perfeaaminfantisfa-
fcibus
involuti
formam
exprimebat, ut in
margine patet : In papi-,
lione quoque alio tempore
imaginem Salvatoris no-
ftri ita affabre depiftam
reperi , ut pidoris manu
delineatavideretur;fedut
ad experimentum rever-
tamur ,
Si hujufmodi in
amplioribus vitreis vafis
una plantis incluferis , videbis moxinftin-
duquodam naturali & miro ea ad fe invi-
cem advolare, & una excrementumquod-
dam ovis pulicum non diflimile emittere,
quae fi fmicrofcopio diligenter examines,
videbisintraexiguum tempus ea in novos
vermiculos animari , hofce verb dein in
Chryfalides, & denique in novospapilio-
nes tranfmutari ; Atque hoc pafto infalli-
biliexperimento cognofces, erucam primo
parere aliquid fimile ovis, quod nos ejus
fpermaticum excrementum dicimus
,
&
non tantum intra holerum folia plicata,
fed&interaliaplantarumfolia,datioperi,
, eo fine a papilionibus plicata reperies , ne a
pluvia deftruantur
;
hofce fi fmicrofcopio
obfervaris, videbis apertiffime ex iis vermi-
culosquofdam,quaIesfere in ulmorumlen-
tifcorumque folliculis videre eft, mox ex-
cludi, & obviispafcuisintrabrevetempus
ita ingrandefcere , ut perfedlas hirfutas eru-
cas referant, quse deinde inChryfalides ,
&
denique in novos papiliones vertuntur, du-
rantque toto fere tempore aeftivo, Sole vero
Libramtranfeuntemortui conduntur intra
terram , ex quorum dein, Sole Arietem fub-
eunte , tum fpermatico ovorum excremen-
to, tum exproprio buftoin novosvermes,
dein in Chryfalides , & tandem in papilio-
nes animantur.
Quxritur hoc loco ,
unde Bombylius five
Bombyx pretiofi ferici filator originem fuam
trahat ? Dico eum ex morojeminio aliunde
decifo nafci, atquetriplicitranfmutatione
nonfecusac caeterorum papilionum genus
adintentum Naturae finem in papilionem
animari , hac tantum differentia
,
quod ma-
jor horum
,
quam papilionum cura haben-
da fit. Dixi ex moro nafci
,
quia fi tum cor-
ticis tum foliorum mori texturam fmicro-
fcopio obferves, naturam eam itatexuifie
reperies , ut fericum flavum fibrisfuispro-
xime aemuletur. Hoc itaque pafto genefis
peragitur; cum primum fpermatico ovorum
excremento fine foUiculo exclufus per mo- ,
dicum Zoophyton motus atque fensus ex-
j
pers admiranda metamorphofi tranfmuta-;
tur, idubiexclufumvideris
, ftatim is ab-!
dito Naturae inftinftu quxrit alimenta
,
qui-
busavidedepaftis , capitiscrebraereftione
cum veterno veluti luftans tandem obdor-
mifcittriduumvelbiduum,pellequeinterea
exutus ad confueta redit aliment^
;
queis
BTERRANEI
lumortus.
quaterpaftus, quaterqueobdormiens
,
qua-
terubi pellemrenovarit , fpreto pabulo fu-
blime petit, &ubi virgulta ex geniftis , fpar-
to , abrotano fimilibulque magna muliercu-
laruminduftriacompofita confcenderit al-
vojamrite purgata, lanificiirudimentain
abditis primum maeandris per ramosexer-
cet, mox
foUiculoinclufusdiaphanoinde-
fefli laboris frudum. e centro ad circumfe-
rentiamprotruditfilumalbum.viride,
fla-
vum ovali figura ,
cum aequalibus veluti
certans , novendio operi abfoluto intentus
immoritur: e folliculo vero loco fubter-
yiria
aneo pofito poft decendium cornutus pro-
^^^Z'^
dit papilio , fed alarum alimentique immQ-{hojis.
mor, brevis aevi jafturamfoetificationere-
ftauraturus molli impofitus velleri concu-
bituperpetuopertriduum,
rarius per qua-
triduum foeminae copulatus emorirur , nec
multo poft vidua relifto poft fe inftar gra-
norum milii feminio,mariti fatum fequitur;
femen excrementitium
locotemperatode-
pofitum
,
perhyemem
afl!ervatum, moxubi
mori germinare
inceperint , five Solis five
hominum calore concepto fpiritu anima-
tur in vermem , ex quo deinde chryfalis
,
&
Tapilio Bomhycirnii. hxfiUicuh
Bombyx erumpens.
^uguowAil;.
Ohferva-
tio mira.
tandem ex hoc iterum papilio , atque adeb
quiprimum vermisfuerat, foUiculo inclu-
fus tandem folliculo moriatur informis , ut
proindeinfinitam DEi OPT. Max. inab-
jeftifllmo animalculo fapientiam fat mirari
non queam. Plura hoc loco de cultu horum
dicere poflem, fed cum ea frequenti confucr
tudine&ufu jamviluerint, mulierculis ex-
ponenda relinquo, confulat LeBor figuras
iiic appofitas.
Quaeritur Secundb. Quomodo Quadri-
pennia, quasperlas vocant, generentur? Eft
hocinfeftumquatuoralis longiflTimis, fub-
tilibus, puniceo , rubro , fubalbido colore in-
ftruftum , Sc maxime circa aquas fluviatiles
volans
;
pulchrum fane animalculum ob co-
lorum varietatem ; cujus genefin paucis
excipetanquamexperimento mihi notam.
Reperiuntur in fundo
jiuminum faxis adhae-
refcentescad/ic/iexarena & ftipulis con-
creti, in quibustanquamintratubulosi^er-
mes continentur, quibus utuntur pifcato-
resad pifces hamo, cujus aculeo efcae lo-
co, illos infigunt, capiendos; hijamma-
turi edudis pedibus una cum canaliculo
adrepunt ufque ad fuperficiem aquae ripis
[
conterminam , ibique faxis
,
aut terreftri
glebae adhsrentes ,
calore Solis in illud
'
anima-
Perlarum
ortus.
LIB. XII. DE
INSECTIS.
381
fap.Tlt
animalculum.quodiJer/d^vulgovocant.de-jmus^animalinfeftumconfurgir
;
quod
miExper,
generant; adeoqueunum&eundemortum a nemine hucufque obfervatum
,
quod
Perla,
Cicada.
cum papilionibus
obtinent , hac tantum
fciam
,
fuit
,
ita nollra obfervatione pri
mum innotuit.
Quxritur tertio
.
Quomodo Ctcada feu
Gryili nafcantur?Qui
Cicadas ex proprio
femine per coitum fo-
lummodo nafci fen-
tiunt
,
vehementer
hallucinantur, cum &
fponte
, & poftea e-
tiam ex coitu fepro-
pagare obfervatae fmt , uti in omnibus fere
Cicada-
rum ortHi.
difFerentia,quodpapilionesin'pIantis,h2in,infedlis accidit. Hoc autem
pafto
genefis
mtaks Psrlaritm.
^^"^^ ^"^ fortian- i earum perficitur. Intra terram
, aut etiam
tur natales;prim6'concava arborum
,
latet femen
quoddam,
enimex variis pi-.quod a Tettigometra imminum .4 rijioteles
fciumretrimentis, putat ; eft aut n^iyo/uMTfct. nil aliud
, quam
przfertimquosGo-animal quoddam Cicads haud abfimile,
hiones vocant aut cujufmodi funt Tgrliytsfive locuftx;
ex hoc
fundulos,aliorum-jitaque femine aeftivo tempore
excluditur
que excrementis vermis.quideindefolliculoinvolutus,
tan-
dem rupto folliculo viridis cicada exit
,
quae
vermisnafcjtur,ex
verme fit chryfa-
lis , & ex chryfali-
de tandem e ca-
naliculo in illud,
quam perlam dixi-
experientia mihi in hujufmodi infedi ob-
fervatione innotuerunt. Vide noflram Mu-
furgiam, ubi Libro primo fufiflime de hujus
animalculi voce, corporifque ftrudura egi-
^mus.
C A P U T IV.
De Anelytrorum
y
quce Bipennia 'Vocaritj In/eSlorum orime.
Cap.lY.
Mafcttrum
mus.
'Aiiftotel.
MUjca
animal cun(flis notum l^dw^s,
fex pedibus & binis alis inftruClum,
unde Bipenniadicunzm , de cujus o-
culis reti^ormihus fufealibiin noftrisoperi-
busSmicrofcopii ufudeteftisegimus Hu-
jus infedli uti innumerse funt fpecies
, ita
quoque diverfas origines nancifcuntur
:
Suntqusexanimalibus, animaliumqueex-
crementis recenter quafi momentaneum
ortum fufcipiunt ; aliquas ex cadaveribus
;
nonnulljB ex herbis ; aliquae ex ipfarum mu-
fcarum cadaveribus
;
qusdam ex ipfis earum
excrementis nafcuntur
;
qu2 omnia vera
effe fic comperies.
EXPERIMENTUM I.
Genefis Mufcarum.
Ufcarum caela-vera collige , eaque prius
'aqu^mellita nonnihil maceratafupra
laminam aeneam impone , deinde laminam
Chymico more fupra cinerem autarenam
calore lento , carbonibus fuppofitis ,
aur
etiam fimo equino tepefaftam expone, &
videbis primb fmicrofcopii ope infenfibiles
quofdam vermiculos nafci, deinde alisas-
fumptis fenfibiliterinmufcillas, &tandem
ad fenfum crefcentes in perfeftas mufcas
animari. Idem ex propriis excrementis fieri
obfervabis
,
quod &ipfe Arifloteles 'obferva-
ViC.
Mufca ,
inquit, ex vermiculis
fimi digefli
inpartesgignuntur
,
quamohrem qui
eo
fungun"
tur munere , contendunt reliquum
fimi promi-
fcuum difcernere , etiam concoiium
digeflumque
effe , fimum confirmant. Principium autem
vermiculorum ipforumexiguumeft, quod
primo rubefcit,atqueex immobili quafi hje-
rens adhucfibris moveriincipit; moxver-
miculus immobilis redditur, qui cum poftea
natus eft, rurfus immobilis fit, denique mu-
fca fit flatus aut Solis beneficio agitata. Qui
vero per ova nafci dicunt , idem ex proprio
fimo,inquofemenineft,nafcidicunt. Quod
fi quandoque c<?//-'videantur, idfitexacri-
monia quadam ipfiusexcrementi, quafti.
mulataecopiofiusfunduntexcrementum.ita
ut eo veluti conglutinataevix^fepararipofl^
videantur; quodubicunquedeponitur , ex
depofitajam fpermatica materiavermiculi
exurgunt, & ex hifce alatae mufcae.
Quzritur primo, Vnde tanta mufcarum va-
^/'^'''^
r/ftoproveniat? Relpondeo, id fieri velex
fimo animalium ,
qui herbas diverfis mufca-
rum feminiis imbutas ubi in alimentum
fumpferint, iila mox intrainteftina inali-
mento jam fermentata feminalem vim ex-
citant,quod excretum poftea adhuc calidum
veluti extemporaneo quodam partu mu-
fcas, pro qualitate decifi feminis producit
diverfas, uti ad oculum fimiliaobfervanti
patet. Hinc mufae
vinariae quoque in mufto
Bhh
3
^
382
MUNDI SUB
Se^. II.
& aceto
latitantes ;
hinc Ephemera, Oeftra,
&Tabani,
Afili, & fiquidaliarum mufca-
rum eft,
originem nancifcuntur
;
quarum
pleraeque
virus olent, eae potiffimum
,
quae ex
floribus,
herbifque venenofiSjautferpenti-
bus
putrefaftis originem fuam trahunt. Re-
llatmodoexplicandus ortus earum mufca-
rum
,
quasvulgoZfK/a/d:iLatini , Graecique
^y"'^i^'"*> Cyniphesyoc^nx. , & funtexculicumgenere,
*
faftidiofum prorfus animal , &quamurmu-
re
,
quapunfturis moleftiffimum , de cujus
origine varii varie fenferunt. Ego originem
earum hoc experimento comperi.
EXPERIMRNTUM II.
OriginisCyniphum,quas Zenfalas 'vulgo vocant.
A quam pluvialem
, autfontanam etiam,
^^phialae vitreaeinditam expone foloaefti-
volocispulverulentis, (quemadmodum ego
extra feneftram, quaepublicamplateamre-
fpiciebat , eam expofueram ) & hoc pafto
orificiophialae aperto, quiefcat, & videbis
pttlverem ex platea, equorum curruumque
agitatione exagitatum intra breve tempus
aquae in phiala contentae cutim quandam
inducere,quam fi parumperexagites.vide-
bispulverem in fundumtendereibiquefub
forma fedimenti manere. Hoc peradlo poft
aliquotdies diligenter examinabis limum,
& veluti bullulas quafdam reperies
,
quae
funt vermium matrices ; ex his enim vermi-
culis primum quidem non nifi oculoarma-
to fenfibiles comperiuntur; qui identidem
crefcentes tortuofo motu aquae innatare
magno numerofolent, quaeubi competen-
tem maturitatem acquifiverint, tuncaquae
&lateri phialae admotje mox ubi aerem atti-
gerint , ecce intra pauxillum temporis pedi-

bus,alifque afTumptis in Cyniphes feu zenfj/as

animantur. Atque hanc ego genefin non
femelexperimentocomperi. Siporroquae-
ras, unJe originetnfua.m trahani.^ Dicoeam
T E R R A N E I
expulverevariorerum feminio refertotra-
ExPer.
here ; femina autem haec vel ex cadaveribus
animaIium,felium,canum,volatiliumque,
quibus fubinde plateae Romanx
refertae
funt
,
vel etiam ex equorum
, afmorum,
boum, caprarum fimiliumque excrementis,
in quibus variarummufcarumculicumque
feminia latent, provenire
; fiquidem haec
pulvericommixta.moxubihumidumrepe-
rerint , & lutum fecerint, tumecceftatim
quoque calore ambientis animata , in bullas
primo, & tandem in vermiculos, & denique
ineas, quas diximus Cyniphesanimantur,
& quod mufcaforfan elTe debebat.aut culex,
ob materiae impotentiam degenerans in
Cyniphem vertitur.Certe hjecmaxime con-
gruuntSacroTextui Exodi cap. 10. ubi per-
cuflo pulvere aMofe, Cyniphes prodierunt,
quae fuit explagis.^yptiis illatisomnium
moleftiflima.
\Jnde &cculicum origo quoquedemonftra- cuHeum
tur: quamvisnon negarim,aliundequoque'"^*''^*
& culices & cyniphes
,
quae funt minutiores
culicum fpecies, emanare. Et ut de culi-
cum ortu primum agam
;
fspe obfervafle
me memini , in folliculis Lentifci , ulmi, te-
i^omeuU
rebinthi , & quae quercuum foliis adnafcun- irf'.
"-
tur, ruptis, nelcioquodieminaruimiuijus-;,>,<,.ic,,
modi beftiolarum
,
partim fub forma ovo-
/* /-
rum
,
partim etiam fub beftiolarum jam alis
'ZeL".
inftruftarum reperiffe; folIiculienimvitro/fSoww.
inverfo fubditi
,
partim cyniphes
,
partim
culices exclufille. Quae omnia Le^orem
ob-
fervarevelim,eftenim resadmirationeple-
na. Si quaeras, undefolliculis hujufmodiy?-
minia accidant? Dico ex variarum mufca-
rum infelTu , eo tempore
,
quo necdum folli-
culi induruerunt, fed fub forma florum fpe-
ftantur
;
hifce enim variae mufcae infiden-
tes , floris intima femine fuo replent
,
quae
deinde veluti intra matricem claufs
, ea,
quaediximus, animalcula producunt.
Cap.Y.
C A P U T V.
De eorum infeclomm
,
qua alas Vapnis indufAS hahent
,
origine.
ftaban tur ova , deinde vermiculi , ex quibus
nonnulli a&goi fine //.r,quidam jam alas fibi
fabricare videbantur, qui Soli expofiti intra
ucuft.
exiguum tempus
,
quo quis coronam Divaes^^/'-
Virginisrecitaret, inlocuftashincindefal-
Mim brU'
chorum
^
arum
VOcantur
ea infefta
,
quae alas vaginis
inclufas habent, a Graecis KoAeoTrJee^c,
'Lztinis Faginipenma
; Etfunt.Locu-
fta, Gryllus, Scarabaeus , Cantharus, Bupre-
ftis, Cicindela, Blatta, fimiliaqueinnumera.
Et ut a lochftis ordiar ; earum non minor eft tantes conformabantur.exorti nil in fegeti-
Locufla.
diverfitas quam mu- busintaftumrelinquebant Jtautnequear-
fcarum; quae aliunde borumquidemfoliis germinibufque perni-
caufari non poteft , ciofa horum animalculorum gula fatiari
nifi a diverfa femi- pofiTe videretur
,
quos & anni infequentis
nii,exquonafcuntur,}peftis magna hominum ftrage fiibfecuta
degeneratione. An-ifuit.
no 16^6. Romanos SicpxtiiS, unde ta.nt2L/ocu/larumpullulag^o ?
caufa ge-
agros ingentidamno
infeftavit
haecpeftis, iDico, exvariisomnino feminiis fuamtra-"'^''"-*^"'-
quae ex ficcitate praecedentis
anni originem jhere originem ; Primo quidem dico, pleras-"'""''
fuam traxerat. In agris paftim nidi pleni iquefx/e^r/ecorra//<7, fiveidavenafit,five
hujusanimalisfoeturareperiebantur;primojfiligo,
aut hordeum , oriri , hocpadlocum
enim,utifmicrofcopiomihiinnotuit,
fpe- fubterraneis virulentis halitibus, feminia,
I quae
V
.
LIB.XII. D E I N S E C T I S.
385
ruptis mox in vermes alatos confurgunt;irx/>er,
five iraque in arborum plantarumquefoliis,
five in cauliculisfegetum , autinipfacerra
fe invicem infederint locuftse
,
aut excre-
mentum fpermaticum in iifdem depofue-
Cap. V.
quae plerumque ex aliorum vermium mu-
fcarumque fegetibus infidentium excre-
mentis nafcuntur,commifceantur; fitinde
locufta . cui plaftica vis feminis
,
partim
juxta infeftorum exigentiam corpus dedit
fenfitivuminfedis conveniens,pedesver6 rint, fi illud, uti diximus, primb calore fer-
dedit internodiis fegetum hauddiflimiles. imentatumfuerit, tunccumtemporeexter-
ueHfl&
ex
Secundb dico , ex cadaveribui hominum nafci I no Veris exitu adveniente, exfoUiculis fuis
Xm^"*'
po^^> ^ ^^ liiftoriis variis comprobatur,[emergunt, parvi, nigricantes.fine pennis
quibus refertur , fad:a incampis magnalio-j& cruribus vermiculi, & tandem in locujlas
minum ftrage , five bello, fivefame pereun- j tranfmutantur ; femper ex eo unde nutriun-
tium
,
ex cadaveribus eorum ingentem mox tur, alimento, fenfitivaeNaturx feminiis in-
erupifie locuftarum pullulaginem
,
quibuSiferto eas nafci necefi!e eft.
plena funt omnium Hiftoricorum monu-
1
Quoddelocuftisdiximus,iddebrucho-
menta. Si c{\\xtiLS quomodo ex cadjverihm\mm
,
c^nosAttelahos Yocixnt,gQnQ(\^^icQn- eademmm
fivehominum, fiveanimaliumhscnafcan-ldumeft, hactamendifferentia,quod^A-c)E7i''"^''''^*'
tur.> Refpondeo
, id fieri ex corrupto fru- jplerumque ex plantarum fruticumquemu-
mento, quoplerumquemilices,&animaliajcofofucco,quemcanthari , autetiam locu-
tempore famis aut defeftu annonae vefcun- ftae fordibus fuis infeceranr,genefeos fuae ex-
tur
,
quod cum paulo ante dicTtis feminiis re- ordia ducant
,
qui poftea quoque promifcuo
fertumfit, hinc fit, utincadaveribusfper- congrefiu, non fecus ac locuftae fe propa-
matica materia calore tum externo
,
tum gent. Quod vero tanta horum infeftorum
interno fermentata , randem in locuftoj ani-
x ipfo metur. Tertio dico, hujufmodi perniciofam
^^*^^^J"J^_
puUuIaginem quoque ex
ipfis locuftarum in-
lu mfcun
tereuntium cadaverihus opportuno anni
Srueho-
rum genept
Cur non
quotannis
peHis hic
multitudo non fingulisannis proveniat , id
ex alia &alia nunc humidiorum , modo fic- n?''
ciorum temporum annorumque conftitu-
tione dependet. Nil reftat porro
,
nifi ut
difta experimento comprobemus.
EXPERIMENTUM
Bruchorum
genefis.
CI itaque tibi animus fit, hruchos produ-
'^cendi, uti nosexperti fumus, ita procedi-
tempore renafci
;
pluviisenim
,
&inunda-
tione fluminum corrupta , & putrefafta ha-
rum cadavera,unaterrenisglebis, limoque
commifta terrae conduntur ; ubi fota hyeme
quidem fubterraneo ,
aeftate vero externo
calore in locuftas virtute (eminisaniman-
tur. Acciditquoquefubinde, ut ingens/ff-'to : Bruchos una cum nidis in pulverem
cuftarum
exercitus ventorum impetu difpul- ! contere ; Deinde vas qualecumque tandem,
fusinmaria,lacus, &flumina,ibidemfuffb-|illa terra, in qua avenacei cauliculi comipw-
cetur, quorum cadavera deinde ad littora truerunt, impleto.cuifipulverempaulban-
disje(fta,ibidemnovumfundantlocuftarum'te paratum commifcueris , &fuccomucofo
feminarium
,
dequibusfufiustradlatumvi- fruticem aqu^pluvialicommixtumrigave-
dein noftro Phyfico-medico fcrutiniodepefte.lxis ,
fiet, ucidcalentiaeriexpofitum,intra
Ex foiiit Quarto dico, exgraminihm , foliifque arbo- oftiduum in innumerabiles qua hruchos^qna.
ZamM-
rum eas quoque nafci pofire,hocpado,cum|/oc/?dx animetur
;
quastumluculenterob-
iufque. hoc animal non ex putri tantum extranei, jfervabis, ubi vitrum inverfum fuperiufque
& peregrini feminii virtute, uti jam dixi-|apertumvafislimboneavolent,accommo-
mus, generetur , fed etiamexinfeffuunius daveris;eftquehicmodusprorfusidem,quo
fupra aliud fibi fimile
,
quem multi coitum
dicunt
;
cum enim plerique/oc/?<aomnes
fceminas effe, ficuci fcarahaosmares dicant:
cvgii-neque uUo fexu diftinguantur ; certumeft,
que parti-
alio eas modo concipere
,
quod iam aperio,
cuUri st- . '
1 n
gnuntur.
tanquam experimento notum
;
locuitam
enim cum multo tempore aluifilem, tandem
ex feimpraegnataminvenimultiplici foetu,
quem paulo poft effuditfoecundum ; hocau-
tem pa(fto coitus perficitur. Excrementum,
quodillislocofeminis eft, cum ex infiti fibi
falisvirtute oppido acre fit, hincilludmi-
rum in modum corpus locuftaecui afPundi-
tur, titillat, neque hoc excrementum vulvae,
quamnonhabet.indicenfeasvelim , fedex
titillationepatiensanimalcalefa(ftum
,
po-
ros.rimafque quantumpoteft, dilatat.intra
quosreceptuminfemenevadit.locuftisex-
iSefcludendisidoneum : Nam ftatim buUuljE
nerm, quxdam ovorum inftar comparent, quibus
Natura in didlis infeiftis producendis pro-
cedic, quaeminime di(fta velimadmalum,
fed ut poteftas Naturs arti juncH^a innote-
fcat
;
Quaecunque enim in Sacro textu de
brucho, aerugine, locuftis dicuntur , ea-fem-
per de maximo malo
,
quod DsuS juftus ob
peccata hominibus immittit , intelliguntur,
quo mortale genus non uni dumtaxat , vel
alteri venenata vulnera infligunt , fed &in-
tegris nationibus ex fame mortem
, & ex
foetidacorruptione lethiferam &inevitabi-
lem peftilentiam. Mirumtamen eft & con-
fiderationedignifiSmum; Nam fi verum eft,
quod Z)ejocmKx narrat : Si captaslocuftasDemocrir,
aut bruchos combufferis , fiet ut alii mox ^A
vertigine invafivel moriantur, velalis de-^^
"*.
pofitis a Sole confumantur
;
quamvis easdorefHgant,
egopoftmodum veluti ex bufto quodam re-
fufcitari verius exiftimem. Seddealiislo-
cuftas pellendi modis , lege Agricultoris
'
arcis
384
MUNDi SUBTEP.RANEI
Sei. 1 1. artis fcriptores.
Porrb quales fueritit locu-
^aUs
llae
,
quibus in deferto alitum fuifle Prodro-
locufi^fue
rnum
ChriSTI loantjemBaptijiam, Sacrum
-vefcebMur Euangelium
retert ,
lege Aldrovandum qui
s. joann.
^^ qq argumento fufiffime egit lii. de infettts;
^^^'
ubi & duplicem adducit fententiam eorum,
quorum alii veras locullas fui{Te,quasaxe,tJ"a<
Grsecidicunt, tenent; aliiverb fummitates
tantum arborum vel etiam teneriora plan-
tarum germina
,
quas pariter ctjtej,^? vocant
Graeci,in cibum affumpfifle, verifimilius
cenfent. Sedjamad alia.
cryiiomm Ad GryUorumgenefin quod attinet , funt &
^enefts.
j|| j jjj multiplices fpecies diftinfti. Sunt alii
arlorei &Sylveftres
,
qui per Julium & Au-
guftum,obftreperofonodiunoftuqueaures
raoleftare non ceflant, funt Sifocarii, five
domeftici
,
qui exretrimentis carnium li-
gnorumque feminiis refertorum
, modica
humiditate accedente , calore ignis exclu-
duntur
;
maxime verb piftrinorum domi-
nantur hypocauftis , & ingenti propagine
emergunt , originemque aliunde non ha-
bent , nifi ex feminio fenfirivae naturae fru-
mento inexiftente
,
quod uti incorruptibile
eft; ita quoquenontantum frumento, fed
&farinse fubadlae & mucidopaniimrhanet,
quod deinde in hypocauftis vapore eleva-
tumintrarimas parietum depofitum, tan-
^"1
*'r'
^^^ diftos gryIIos,quos Itali Bargarozzi vo-
^*"
" '
cant, mutos tamen, Latini^/^w^jdicunt,
excludit. Vide Primum Lihrum Mufurgia^Vihi
caufasfoni gryllorum exa^fle afllgnavimus.
. I.
De Scarahaorum ortu.
Ofi3r<j^<cor?<w,eorumque quae jam examina-
'^vimus infeftorum non omnium eadem
eft fpecies
,
ficuti & feminiorum exquibus
profluxerunt,noneademratio; Difterunt
enim colore , magnitudine, fono, membro-
rumquecGnftitutione. Quidam funtnigri,
fublutei
, cinerei coloris
,
quidam aureo ex
viridi
lucente colorefulgentes, quos Chryfo-
cantharos vocant. Sunt alii ramofi
cornuum
iorm2i,q\jios diindQCantharelaphosScarahae-
cervos vocant, fpe6tabiles ; alii
monocerotes
referunt, alii ajcee^^&i, fmecornibus,
alii
equinum aut hircinum caput ; non
defunt,
qui capite cervos referant. Loco
quoque
dif-
ferunt; Suntqui exftercoribusanimalium
otigit\Qmtta\\\xnt,utScarah{eic^ospilularios
vocant, in omnibus paflim femitis
obvii;
alii in arboribus fuos natales
fortiuntur,
quidamintraterram,autlatrinas,autetiam
intraaquasnafcuntur
;
quorum
tamen o-
mnium eadem o-
Monoceros.
rigoeft.partimex
coitu
,
partim ex
feminio videlicet
fenfitivsenaturse a-
liunde decifo her-
barum fponte na-^
fcentium. None-
nim ex equorum
folummodo
,
fed
&boum afinorum-
que excrementis
nafci infallibilis experientia docet. Imb me
scarabn)-
quandoque obfervafTe memini Scarahaos in-
'glZari!^.
tegros una cum calido
fimo
equorum eijolutos rtmamibui.
fuifl!e
;
quorum deinde alii magno numero
& extemporaneo quodam ortuex fubje(5la
materia prodierunt. Si caufam hujus gene-
fis quxras ; Dico aliam
,^^^^^^,
^.^^^^^
caufam non efle, quam
alimentum herbarum, Ni \/
quo fruuntur, quod fe-
minio aliorum infe-
(ftorum & vermium
quorundam & mufca-
ruminfedum, & aju-
mentis devoratum, ca-
loretandem inteftino-
rum digeftum , ac foras denique evolutum
Scarabaeos excludit, quiintraterramnidos
fuos habent; pari prorfuspafto nafcuntur ex
bubuloautequinoexcrementointraterram
fubafto. Confideratione verb dignum eft,
obferv-
quodfijumenta plantas mufcarum femine""''"'""^*'
infeftascomederint , tuncindeapes, vefps
& fimilia animalcula producantur : fi vero
di(H:aepIanta5 coleopteris five vaginipenni-
bus animalculis , uti parvis cantharidibus
infeftae fuerint , tunc ex eorum fimo coleo-
pteraquoqueanimalia,cujufmodi-Sc^rj^<gi
funt,nafcantur: ficuti enim fefe habet hu-
jufmodi alimentum in ordine ad Scarabseos
producendos in jumentis, ita fefe Iiabet in
infantibus alimentum lad;is verminofum,
inordineadlumbricos producendos in in-
teftinis puerorura.
Quodverbadgenerationem attinet eo- scetrabM
rum Scarabaeorum
,
quosZrdwvocanr,
^cDrmtige-
cervis cornuto capite haud difllmiles funt
;
Dico , eos ex putridis lignis cervino
ftercore
imhutis nafci, hoe potiflTimum argumento
induftus, quod nullibi major horum infe-
dorum
LIB. XII. D E
ap, V.
Sofum copia reperiatur
,
quam iisin locis
,
ubi cervi gregatim ftabulantur ; uti faepe a
meinGermaniaobfervatumfuit. Audivi &
abiis, quicuramcervorumhabent, eosfu-
bindein eorum fordibus reperiri , nonnun-
quamexputridislignis fimo cervorum im
I N S E C T I S.
]^
ScttrubiUs
momceros.
Chryfo-
eantharus
five
aureo
fulgore ru-
tilansfca-
rabiU'.
Ixptri-
menum de
ortu coloris
aurei in
fcarnbnis.
Reflat jam Cantharidum genejjs enodanda:
canthari-
Sunt autem Cantharides parvi vermes co-i""'^'^"''
leopteri, quos non incongrue virides ^c^a-
rahaunculos dixerim. Has /Irijloteles tefte
Ariftotel,
y//jointerherbas&fegetes,
atque in ^o-jEVnn.
pulorum ramisnafciperhibet. jirf;-m,in-
butis ita nafci , utprimovermes Zoophytiiquit, Fici^ Pini,etiam:>oj<ia.x^)iJ^,id
efl,fen-
videantur , deinde decifi gradiantur apertis I tes canina oriuntur ;jiunt etiam in omnihus ver-
paulatim cornuum veftigiis , ac tandem co- 1
mes ;petitidgenm animalufcetida, quoniam ex
leoptera&cervino cornutoque capite con- \talimateriaconJiitutHmeJi.
/'/iiiputat,na-Pliniu3,
fpicui emergant ; cujusquidem rei ratfo alia '
fci ex fpongia Cynorrhodi, & ex fraxino ro-
non eft , nifi quod excrementis nonnihil fe-
j
fifque. Et hi quidem refte.fi
proximam quo-
minis cervini quod coitus tempore etiam i quefeminii,ex quo nafcuntur, rationem ad-
extravasfpargunt, accedat, atqueadeo exjdidifTentiNosremur
plerafquepotiflimum,
differentifeminiodifferens animal, id eft,|Weo/7oref Cantharides
partim ex excre-
ortme
Scarahao-cervus con{\irga.t', exfeminioqui-Imenticiisrubetse fordibus, partim ex
iira.-7ibuT.
dem in alimentis exiftente ScarabjBi formse neis nafci
,
quod inde nobis conftat
,
quod
quidpiam fimile; exfemineverocervina-lplantJE nido rubetse proxims utplurimum
tura, quantum poteft , agit,
uf
fimilequid|cantharidibus confertse reperiantur, & a-
cervo producat, quod cum perfeftumani-jtrocitas veneni rubets in fymptomatis
malproducerenonpofllt, utpoteinmatrice prorfusfimilisfatfuperqueoftendit,utpro-
improportionatadifpofitum, faItemhoca-;inde apertum fignum
exiftimandum fit,
git.ut t\A(pofjj)gq)ov,idiei\., caputcervinum cor- jcantharidum in hac velilla
arboreautplan-
nibus ramofis confpicuum fabricet ; unde ta nidulatio
, cumafubjeftamateriaexclu-
werbfahmde Scarahaimonocerotei reperian-ifaeftatim quamcunqueobviamarborem
pe-
tur , uno cornu in fironte fpeftabiles ;
Dico;tant. Non tamen neg^rim
, fubinde illas
Exveije-
hoc evenire eo quod animal, vel materiaslquoqueexplanrisaraneorumfeminiiscon-"''''^!'''^?'^
feminalis defeftu, veleademinaliacorpo-jfertis nafcipofle, prxfertim ex cicuta , na.- des
nafiun-
rismembraformandadifFufa
,
quodduobus pello&doronicoPardalionche,
plantisle-^"'"*'
cornibus inftrui debebat, jam uno tantum.thiferis
,
in quarum floribus
magnam co-
inftruatur.
i
piam
,
tempore quo florent , me obfervafTe
Quomodoverb(r^r;//<?w/^(j/-i, fiveeaSca-,memini
; nequemireris, Cantharides a n^L-
^aramif,
rabaeorum fpecies
,
qu3c aureo ex viridi colo- tura exfeminio araneorum nafci pofle, cum
retantopere vifum recreat, generentur
, fi
nonnull^ Cantharidum adeo fint quoad
quaeras ? Dico ea alia ratione non nafci, corporisconftitutionemaraneisfimiles,ut
quamreliqui Scarabazipilularii.nequefpe- ficoloremexcipias,
ftatimappareat,
abiis
cie difFerre , fed ex accidentitantum:atta-'alienum non efTequod tanta fimilitudine
mencoloremiftum tumprimumiisaccide-
exprimitur. Verum de veneni
qualitate,
re,e^,qua2fequiturratione:Extatintraterrs quoCantharides a natura inftruuntur, vi-
locuIosfubinde^/-p/dqujedam^/e^^exmar-|deat
LeB.or Lihro Decimo , ubi omnia minu-
chafits venis refulrans, quanonfolumcir-
tim difcufTa func.
cumfitaloca,fed&plantsqua;damdumhu-l
TT
De Lampyridihiis
five
Cictndelis.
I
Nter Coleoptera Infed:a
numerantur
ea
^quoque quaB|Graeci
K^ii^n^^ij.^ii Latini Ci-
cindelas wociint: Nam Hejychio tefte , jj -nrup-
Xa[x.'7tof^'y} TctTs vv^l XcL[/,7tv^i
, noHu lucens
Lampyris
,
forfan melius diceretur
Xa.fx,'7c~^t^s
vel tETuyeAct^^-Tri?,
quod extrema ejus pars, five
uripygium perpetuo noftu luceat , de quo-
rum genefi dubium eft , & multa inter Phy-
fiologoslis&contentio : & quoniam nos
in animalium hujufmodi magno numero
captorum obfervatione curiofi fuimus, quid
didicerimus
,
paucis exponam.
AtiLfiTCv^i
,
nitedula, vei cicindela \ermis Befi^ripjfQ
eft coleopterus, cujus extrema pars , feu uri-""'"^^'*-
pygium lucidiflimam flammam emittit,
alae nigro , venter fubrufFo colore , corpus
annulofo tradlu nigro-candidis circulis in-
terftinfto conftat
;
decu)usprimogeniooriu
qusritur. Plerique prajter coitum , ex rore
quoquenafci, P<?/-^a tefte putant. Nosperporta.
CcG coitum
midum attrahunt, in eumcolorem, quem
ipfis srofa terra confert, tinguntur, uti in
chelidoniae & curcumae fuccoapparet ; Sca-
rabjei itaque primum nigro tindi colore,
moxachujufmodilocisfefeinfinuarint,fta-
timfpiritusfalinis vitriolatifque corpufcu-
lis
,
quae aerofae glebae inexiftunt , caloris vi
excitatus, & in corpus Scarabasi agens, illud
in diftum colorem tingit
,
quod tum primum
milii innotuit, cum Scarabaeum vitro inclu-
fum fpiritu vitrioli una aerugini mixto ri-
gaffem
,
qui ftatim mutato colore in aureum
ex viridi tralucentem tranfmutatus fuit,
quoduti pulcherrimum experimentum eft,
ita omnes curiofioris doftrinae Phyfiolo-
gos id experiri velim. Vides itaque , hoc
vel unicum animal quot feminiis diffe-
rentibus conftituatur : Mineralia colo-
rem dant , feminium cervi cornutum ca-
put
, & fcarabsum dat feminium ex aliis
vaginipennibus fcarabaeo haud diffimilibus
decifum.
TOM.II.
Genefis
Lampyrii
dum.
"Experi-
mentum.
386
MUNDI SUB
^f^.II. coitum earum
propagationem admittimus
quidem, eo tamen modo
,
quem fupra de ci-
cadis ,
locuftis, fcarabaeis docuimus : fed
hanc
quoque fponte nafci , afferimus ex pu-
trido ligno aut herbafeminio prius infe6to
:
Vix enim putridum lignum in campis repe-
ries,cuitempore, quo nafci folent,lampy-
rides non infideant. Si enim Simicrofcopio
iftiufmodi lignum tempore opportuno ob-
fervaveris, videbis primovelutiinfenfibiles
quofdam folliculosadinftar ovorum,quibus
ruptis exit vermis
,
qui inter exiguum tem-
pus aflumptis alis in coleopteram cicinde-
lam tranfmutatur noftu intenfa luce ful-
gentem. Unde verb prae cseteris infeftis hu-
jus noftiluci luminisproprietatem acquifi-
verit,paucis aperiam. Notumeftomnibus,
putridum lignum hoc potiflimum peculiare
habere , ut noftu non fecus acflammalu-
ceat : Cum itaque cicindela immediate ex
ligno putrido oriatur, hinc fit ut nativum
illud ligni lumen una cum feminio in fe
oniM itt-
cisinlam'
pyride.
TERRANE!
quadam-ex parte derivet , atque hanc ego
luminis in cicindela rationem
, quod u-
ti animalculo non fecus ac ligno
putrido
intrinfecum & connatum eft
, ita
quoque
aqua fuperaffufa non extinguitur
, uti fgg-
pe probavimus
,
ob tenuem videlicet
&
obtufumin vifcofohumore calorem
, quem
humidum non facile fuperat : ac patec
in nonnullis pifcibus
,
uti in balanis, five
daftylis
,
cancris putrefaftis
, fimilibus-
que
,
quorum humor lucidus in tenebris
fat intenfum lumen ipfis innatum emic-
tit; eft verb lumen cicindels non per to-
tum corpus difFufum
,
fed in extima par-
te uripygii coUigitur
,
quod de die ma-
cula candida denotat. Vide Lelor
,
quse
de lumine cicindelas fufe craftavimus Lih.
primo /irtis Magna Lucis ^ Vmhra.
, ubi
quicquid circa hanc materiam defiderari
poteft , expofitum reperies, & infra non-
nuUa huic argumento opportuna adduce-
mus.
C A p u T VI.
!De InJeBis, cfUdt alis quidem dejiituta, multis tamen pedihiis inflruBa funt.
Cap.Yl
Tormica-
rum defcri-
pio.
S.Hiero.
nymi ohfer^
vatio.
.AuSoris
obfervatio.
INfefta
hjBc Grsecisdicuntur A-^t^ tjroAu-
-TroiJ^ , alis quidem deftituta , at multiplici
pedum difcrimine inftrudla ,
cujufmodi
funt formicae , fcorpiones , aranei
,
pulices,
pediculi
,
cimices innumeraque fimilia,
quorum ortum difquirendum aggredimur
:
Et ut a Formicis incipiam . Eft Formica ani-
mal nulli non notum , diligens, induftrium,
&labore indefefliim , cujus improbus & in-
cefiabilislabortaliseft.utneminemnon
in
ftuporem trahat, omnium infeftorum offi-
cifioffimum negotiofiffimumque.Quis enim
non miretur tam robjiftas in tantillo ani-
malculo vlres
> Horum laboribusquondam
Divus Hteronymusin. deferto incitatus, fuam
deplorabac in divinis exercitiis negligen-
ciam,dumvel ab animalculoviliffimofela-
borum colerandorum conftantia fuperari
videret. Verba ejus func : Afpicio, inquit,
formicarum gregem anguflo calle fervare fere
onera majora quam corpora ; alice herharum
quicdamjeminaforfce oru trahehant ;ali(Z ege-
rehant humum de foveis , &
aquarum meatus
ag^erihus excludehant ; illiS ventune hyemis
memores, ne maAe^aB.ahumus inherhamfiori-
dam verteret , illata femina pnecidehant : ha
lu[tu celehri corpora defun^larum deportahant,
quodque magis mirum
efl,
in tanto agmine egre-
diens non ohflahat alteri intranti, quin pottus
fi
quam vidiffentfuhfafce one^re concidifle
, fnp-
pofitishumeris adjuvahant. Quidmulta'? Pul-
chrum mihi fpeciaculum dies illa trihuit , unde
recordatus Salomonis
adformicarumfolertiam
nos mittentis, ^pigras mentes tali exemplofu-
fcitantis , &c. Ke^e & fapienter
;
& ego
non femel ad hujufmodi laborum confide-
racionem attonitus haefi, nec capere pote-
ram,
quomodo corpora feipfis longe majora
portarent, impellerent, fufque deque vol-
verent, jamponderefuperiora, modopon-
deris mole prefla , inferiora , novo labore
volutionem oneris infumerent
,
quanto
conatu , toto corpufculo, totis humeris , to-
tis viribus adverfus pondera obniterentur
:
& quod una vice prae virium imbecillicace
nn poflunc , icerum icerumque feria &con-
ftanci applicatione candem averfjB molem
pedibus pofticis coxifque prsecenfam in lo-
cum deftinatum promoverent ; uc merico
fit exemplum nobis magni formica
lahoris,
j
miratus non parum induftriam & providen-
tiam ad cibaria opportuno tempore intra
horrearecondenda. ^hanus, /"(j/^w, inquit, MWaniob'
mejfilus circumareasverfavtesformicaad
tri-J"""^^'"'
turam conveniunt , autfingula , aut hina, aut
ternie,domiciliafua
^confueta tela relinquen-
tes , triticum
^
hordeumlegunt , eodemqueo-
mnes iter faciunt , alia adlegenda grana eunt,
alia onus portantesredeunt
,
^fummocum ho-
nore
^modeflia alia aliis de via decedunt,im-
primis vero expedita onus gerentihus. Cum au'
tem adpahulandum eunt , ailugrandiores cate-
rasveluti exercitus duces ducunt, cum adfege-
tespervenerint,adolefcentioresfuhflipulaflant,
Duces vero afcendunt
,
^fpicas ahfciflas infa-
riorihus dejiciunt , ha. vero circumftantes di-
firahuntfimul^ exfuis
glumis &
vaginisgra-
na inclufa explicant , neque ullo adexcutien-
dum inftrumento egent , neque adventilandum
vannis
,
neque ventis adpurganda a fordihus
grana ex frumentis
,
quahomines exerunt
, fe-
ruMtque cihosfihi conficientes
immanthus lahori"
husfiruuntur. Quam
veroaffabreeorumdo-
2,^;,-.
micilia juxca Archiceftonicae arcis amuffim/// /rOTt
adornenc
,
quam omnes policicae arcis
'"'''""
parces in officiorum diftributione
probe
expleant,
LIB. XII. DE INSECTIS.
587
Cap.Vl.
expleantjegat qviivolet Simonis Majoli dies
SimMi\o\.Caniculares C0U.7. Sed hsc prxter intentio-
nem fufius profecutus, jam unde deflexe-
ramus,redeamus.
origofor-
De oriqjne hrmicarum magna efl Aufto-
mtMrurn.
j
-
i

r

rum decertatio
;
plerique ex coitu nalci ,
as-
ferunt, quodnonnegamus.fedfx/^a^A/quo-
que eas nafci certillimum eft. Quomodo
vero, hic Rhodus, hicfaltus : Nos certe dili-
genti indagine obfervavimus, eas partim ex
urinis animalium
,
partim ex calce veteri
feminioaliundeadfcito infed^, partim e-
tiam ex corruptisferpentum exuviis , nata-
les fuos trahere : nunquam enim majorem
copiam me vidifTe memini, quamiisinlo-
cis, ubi ruderum multitudo , aut inter fege-
tes, ubi fimi animalium prxterlapfoanno
copia fuit: Nam urina animaliumfivefa-
lutiferorum , fivevenenoforum ibidem ter-
rae junfta una quoque fecum portat femi-
niumformicis gignendis aptum,ut exacri
dolore,quemfivepungendo,fivemordendo
hominibusinfligunt, conftat. Imo fi verum
eft , exiisquibusconftantanimalianutriri,
certe ex fegetibus vel frumento (quod ordi-
narium eorum nutrimentum, variis femi-
niis infedum eft) eas nafci necefle eft : fed
& rubetarum ita appetentes funt, ut intra
^^^^^^^^'^acervumformicariumconjeftusbufo ab iis
nidos conje- intra brcve tempus totus confumatur
,
quod
aus abiis
gj ^g ferpentibus difto injeftis acervo fieri
ufque ad .. .
r
.ij. . r,
j
ojfa fiatm
dicitur ; cujus rci abdita tatio eit, quod ex
""'/'""'
urinabufonisautferpentis exuviisnafci di-
xxformis& catur, unde id, ex quo funt , appetunt. Rur-
^^^^'"^^''^fusobfervavimusexcadavere unius formi-
C2 innumeras alias nafci,ade6 ut totum for-
mic3E cadaver informicasrefolvivideatur,
quod & de fcarabsis aliifque infeftis ufu ve-
nit. Sed hifcejam fatis expofitis, ad Scorpio-
nis
genefin progrediamur.
Scorpionwm
Qenefis.
OCorpio animalodupes, &fexaut feptem
'^internodiorum cauda, ex qua in nonnul-
lis unus, in quibufdam duoemerguntacu-
lei ,quivenenila-
tentis loculus eft,
& quo ad letha-
levulnusinfligen-
dumanimatur;A-
liqui paguro , feu
cancro fluviali a-
deo fimiles funt,
utficaudam dem-
pferis
,
prorfus ii-
dem videantur. .-
lianm novem ge-
nera fcorpionum
recitat.quorumo-
rigo uti diverfa eft , ita quoque colore , ma-
gnitudine,formi varie difFerunt. In Septen-
trionalibus partibus vix reperiuntur , & fi
reperiantur, innoxii tamenfunt, &veneno
carentes, quorum ingens inNorlcisAIpi-
TOM.II.
Scorpio.
.^liano
9
Scorpio-
numgene-
bus multitudo nafcitur ; tanto vero cenfen-
Esper,
tur efle venenofiores, quanto fub climate
aeftuofioriexclufifint; In^gypto, Africa
& cajterjs Indis Zonaetorridaefubjeftislo-
cisprorfus exitiales funt, neque quis facile
evaferit
,
qui eorum aculeo punftus fuerit.
Romae in Ruderibus veterum aedificiorum,
scorpion^*
&potiffimumin Doliolofeu Monte TQ^2i-repeTiantuT.
ceoingens eorum copia reperitur, qui ta-
metfi veneno polleant , non tamen eft adeo
atrox , ut eo non ftatim mederi quis poffit,
velipfiusScorpioniscorpore vulneri intri-
to , de quibus vide fufius nos traftantes in
lib. JX. de Venenorum origine. Sed ut ad infti-
tutumnoftrumrevertamur, pro varialoco-
rum difpofitione variae nafcuntur Scorpio-
num differentia. Sunt in nonnullislocis ma-
ximi, ut in India ; in aliis alati, ut in Mauri-
tania; inquibufdam fine cauda, in plerifque
rubro , cinereo , fufco , viridi , nigro colore
imbuti. In .^gypto ex Crocodili feminio
nafci y/wKj tradit. InMauritaniaingen- Forraics
tes formicae alatae in Scorpiones alatos
^*'"'*"
tranfmutantur. Et quamvis coitu fefe pro-
pagare obfervatum fit , ex proprio tamen
corpore nafci , hoc experimento verumre-
peri.
EXPERIMENTUM
Genefis
Scorpionum.
CCorpionum cadavera contrita intra vi-
^trum conde,quibus fi aquam Ocymo mace-
ratam fuperaffuderis,& Soli aeftivo per diem
expofueris, quod fi fagaci &armatoocuIo
infpexeris
,
totum lio c mixtum in innume-
t2hi\.Qva-ScorpionurytfcBturam degenerafTe re-
peries
,
quod idem tam in vivo
,
quam in
mortuo non contrito evenire reperies , fi-
quidem ex corpore excrementum quoddam
ejicitur, quodtotum in fimiles fibi Scorpio-
nesconvertitur
;
quod Led.orem experiri ve-
lim , veritatem enim reperiet.
Cur vero ex Ocymo potifllmum Scorpius cw ex
oriri dicatur , merito quifpiam quaerere pos-
9"^""' """
fet, cum isnefcio, quamfympathiamcum
'^"'"'"^*
Ocymo habere deprehendatur.Scorpium in
cerebro hominis Itali repertum,& ex nimio
Ocymi ufu odoreque inibi natum //i/7m7
Hoiienus.
tradit, & Ambrofius Pareus eum
exaftede-A.Pareus.
pinxit. Dicunt quoque ,<
Ocymum contri-
tum, &inter duoslateres pofitum, ubi
24
horarum fpatio Soli fueritexpofitum, Scor-
piones generare
,
quod & Plinius verum eflepiinius.
teftatur , certe velipfe Ariflotelesin. mirabi- Ariftotel.
lium narrationum congerie Scorpiones e Si-
fymbnis putrefaftis enafci afferit : Eft au-
t6m Sifymbrium fpecies quaedam Ocymi. Ite-
rum Plinius hujufmodi proponit experi-
mentum; Si Velis in unum locum convocare
-^rtifoiaih
omnes alicubi latitantes Scorpiones,id
^^^-trldS"*
ficies hoc modo : manipulum ocymi decem
cancris fluviatilibus compaftum , eo in loco
repones , &habebis intentum. Scribic yfx^i-
Avicenoa,
cenna
amicum fe habuiffe
,
qui cum vellet
Ccc 2. Scor-
588
M U N D I
Seei. II-
Scorpiones
exquibufdamputrefaftislignis
(quod ego nil aliud, quam putrefaftos Ocy-
micaulesfuifTeexiftimo)
produxiHe; quin
&
Ocymum in pulverem redaftum una
cum
Scorpionumcinerefubaftumpercuffis
mederi tradit
;
Quae omnia manifefta funt
mutuse amidtice Ocymum inter
Scorpionem
jndicia.
QuomodoveroexOcymofinefen-
fitivaj natutse feminio generari iftiufmodi
animal poflit , non video ; unde cum foUici-
tius hanc rem apud francifcumCorviKum.no-
bilem omninb Botanicum, & folertiffimum
rerum naturalium exploratorem inquire-
,^,TnZ
rem, refpondit.id mirum non efTe; habe-
mi cmn
rc enim radicem libi ramiliarem vermem
TmThis.
quendam Scorpioni haud diflimilem, quem
T:hsofhT%9.Theophrafius
Spadylum vocat
;
hic enim
feminio fuo plantam poftquam infecerit,ex
eotandem Scorpionesnafci,partim exfe&
fua natura,partim arte ex applicatione a<?ti-
vorumcumpaflTivis; atque h$c eftvera&
genuina rario genefis Scorpionum ex Ocy-
mo. Quod vero fubinde quoque excancris
fluviatilihus nafcantur, ratio eft fimilitudo
cancri feu paguri cum Scorpione
,
qua ille
facile in hunc convertitur & transformatur:
Oyidius, Quaarteautem idinftituidebeat, Ovidius
fequentibus verfibus docet
:
Concava littoreo
fi
demas hrachia cancro
detera fuppones terra , de parte fepulta
Scorpius exilit ,
caudaque minahitur unca.
Sed hsc de genefi Scorpionum
fuflicianr.
Jam ad araneorum originem explorandam
procedamus.
De
Genefi
Araneorum.
A Raneus oftupes&<*'^4gov,sdeft,j?e<3/
^animal nonaculeo, fed ex ore veneno
fuo diffufo inficiens, utiininnumerasfpe-
ci es dividitur, ita quoque de eorum ortu va-
riefentiuntauftores. ycfrawfwexfuigeneris
animantibusprocreari per coitum
, ex pha
langiis &araneis verb Attelabos, Locuftas,
Cicadas , foetus qucque araneorum erucas
Aiiftotel. effe^dicitArifloteleslih.f.animal.ci/!^. Qus
non diflonant a noftris obfervationibus :
Nam cujuslibetaltenusanimalisfeminium
quod in retrimentis excrementifque exi-
flit , fufficiens efTe poteft adaraneum ge-
^ritcd in nerandum
,
quemadmodum Philofophus
herhis ara-
^jj.
Qj-ucas in herbis non alios,quam aranea
1US.
rumtcetusetle; Inlocisvero delertis,uti in
domibus non habitatis , turribus , horreis,
quin&inpratis, campis, cryptis fubterra-
neis , fruftibufque nonnullarum herbarum,
folliculifquelentifci, terebinthi, ulmi, quin
& in gallis & nucibus repertas, frequenti ex-
uiMwsic-tperientiainnotuit ; non nifi expulveribus
fuherihM
variofeminiorefertis,intraterram &fupra
nibut re- aquam ex iildem rerum leminariisprocrea-
ferdu
ri,experientia,uti dixi, conftat ; ut proinde
mirumnonfit, inomnibuspaflim
locisex-
temporaneo ortu , id eft, expulverihus humi-
ditatijun^lis nafci : Primo enim intra diftos
SUBTERRANEI
loculos erumpunt veluti ova quaedam folli-
culis inclufa, quibus ruptis , exit infenfibilis
quidam vermis feu araneolus , omnibus jam
membrisconftitutus, qui yixdumexclufus
eft , ftatim texturae operi admotus fila te-
nuifiima&nonnifi armatooculofenfibilia
texere incipit. Imb ex uno fubindehujus-
modifollicuload 20, 30 aut 40
fcetus erum-
pentes vidi, ut proindefcEcunditatemani-
malculifatismirarinonpotuerim ; In Sal- '^^''''''f-
/- ;

.rr i

V J

neorum tn
vtafolus potmimum hujulmodi naturs ipor-faivinfoius
tentum meobfervafTe memini, qui innume-
"bfervnti.
ris telis una cum ovis araneifque minimis
obfita , cuicunque ad ea fmicrofcopio obfer-
vanda animus eft , reperiet ; Ova candida
funt & adeo tenuia,utatomivideripoflint,
quaecomprefiatamen, utpote folliculis cir-
cundata ftrepitum quendam edunt , ea quo-
que calore niodico fota, ftatim quam dixi
araneunculorum multitudinem excludunt.
Ad coitum illorum quodattinet , is pi^oprie
^^"^^^
coitus dici non poteft , cum geneticis mem- coimt.
bris careant , fed coire quafi videntur , dum
commifTis invicem uripygiis fibi invicem
vifcofam materiam communicant, ex qua
primb nafcitur pruritus & titillatio , deinde
se^ftus in animalculis, quo excitata feminalis
vis in vifcofo excremento latens in bullulas
quafdamintumefcit, quibusruptis tandem
aranei illi ftrenui telarum textores produ-
cuntur ; atque hseceftvera &unicaaraneo-
rum genefis.
Si Naturam hujus animalculi fpeftes, illa
fane omnem admirationem fuperat , adeo
ut nec apibus, formicifque ingenii induftria
cedere videatur ; omnes enim boni Geome-
trs & Aftronomi'partes in telis contexendis
explet : Quidenim /f/tf,quamtexit,aliud
eft
,
quam aftrolabii figura , in quo &circuli
verticales & horizontales
,
quas Azimutha &
Almicantarath vocant , uti Fisura docet , ex-
^**>'if'>-
"
lertiitinte-
xendo.
hibentur . tanta & tam aequali filorum ab in-
vicem diftantia , ut circino ufa videatur ,
ne-
quehocfinefine, quem potifTimum in mu-
fcis capiendis intendit : Rete enim fibi texit
fragile quidem,at fuftinendo ejus corpufcu-
lo
oppidbproportionatum ; dum unafimul
& Textorem, Aftronpmum,
Geometram,
Funam-
ap.Vt
A!lrono-
tnmn agit
uiraneus in
aflrotaiiii
figuram te-
ia adafta
Geome-
tratn itgit
Armtus.
LIB.XII. D E
Funambulonem & Venatorem agit. Quan-
ta fagacitate fua texat retia, quis non novit ?
filisnon aliunde defumptis , fed ex proprii
corporisvifcofubtili&quafi infenfibili du-
ftu hinc inde deduftis, ea glutinea tenacita-
te, utilla cuicunque volueri objefto obvia
affigat & aggIutinet;Sartorem quoque agere
quis nonfcit? dumvelaerisagitatione,vel
ramentorum cafu
, mufcarumque impetu
abruptas telas,ftatim admirandaquadam
induftria, ita refarcit, ut nuUum rupturae ve-
ftigium appareat. Certe Aftronomi omnes
illumpartesexplere, rete ejus, utifupradi-
ximus, evidenter docet
; undeAftronomi
Aftrolabii rete non nifi abaranei retibus
appellandumduxerunt,utproindeDivinam
fapientiam in hujus animalis operofis in-
geniofifque laboribus fatis mirari non pos-
{im; mira fiquidem intervallorum aequali-
tate , lineas primum veluti excircumferen-
tia ad centrum ducit, in quo veluti in centro
poteftatis fuae fedem locavit
,
quas deinde
fubtenfarum linearum parallelifmo ad fir-
miorem totius fabrics ftrufturamtanta ab
invicem diftantise aequalitare difterminat,
ut & circino & amufii inftrufta videri pofllc,
non alio'tamen
,
quam corporis fui pedum-
que applicatione, quae ei lococircini & a-
muflisfunt,quibus omnia intervallorum di-
fcriminamenfurat, quod dum facit
,
perfe-
ftum Funamhulonem exprimit,corporis mole
I N S E C T I S.
389
iraad lineam direftionisapplicata, ut per-
fe^lo quodam squilibrio in filis fefe promo-
veat
; ut vero locum opportunumviderit,
fila fua inaliquo objefto firmandi , majo-
rem a fe dimittit vifcicopiam
,
quaeftatim
in complura filamenta difcifta , & veluti ae-
ris agitatione difflata ubi objedum incur-
rerint, ibi veluti glutine affixa firmantur;
quod fentiens araneus per illa hinc inde dis-
currendotelam jamcceptam texendoperfi-
cit
;
qua perfedla nidum fibi prseparat , dQn-
fioris materiae filamentis obfeptum ; ex quo
advenationem progrediens, in centro retis
fe collocat , utexomniparte circumferen-
tiae, fi quae five mufca, five culexin vifcofum
rete inciderit,isefilorum ecircumferentia
in centrum deduftorum motu fentiat.
Ju-
cundum autem eft videre
,
quod fimul ac di-
da animalia in glutinofam mafi!am incide-
derint, araneus ftatim excentro per eum ra-
dium, quem moveri fentit, praepropera fefti-
natione tandem prsdam deprehenfam ad-
ortusnon dimittit.nifitotamexuxerit; at-
que adeo nutrimentum quod ex propriis vi-
fceribusin texendo reti jam confumpferat,
hac arte & induftriaad novas telas ordien-
das refarciat , toto hoc mufcarum nutrimen-
to in novum vifcum degenerante. Atque
haec funt
,
quae de mira aranei natura &ge-
nefi dicenda exiftimavimus.
C A P u T VII.
De Fermihis
,
cjui in amnalihus
,
potif^imum hominihus rtafcmitur.
Cap.VII.
Vermes
Irum in modum fe lancinant Philo-
fophi, de multiplici vermiumfcetura,
quae in hominihus nonnunquam re-
peritur
,
quorum nuUus fere genuinam &
proximam caufam affignat
;
omnes circa
quatuor humorum corruprelam diftenti :
,
^^^
Nosquidfentiamus,paucisaperio. Certum
inomnibus cft expericntia , in hominibusnontantum
humanicor-
jn inteftiuis oriri iumbricos, fed&nullum
ports mem-
rr \ . -
1 r

r
brittam in-
eiiehominis membrum five jnternum , live
ternis quam
extemum
,
quod vermes & caetera animalia
non producat ; & ut eas quae homo per feces-
fum emittit, omittam verminofas foeturas,
juxta obfervationes ^yc/^fwc/^/i , Mercurialis,
Parei
,
C<jrJaialiorumque, inventifuntpri-
mo in cerehro non vermesduntaxat, fed&
Cimices^Scorpiones^Juli,'^ Inauribus.in
lingua , in oculis, in cranio, nafo variis fane
fhthiriafis.
cafibus obfervaci funt ; inphthiriafi quoque
feu pediculari morbo totiuscorporismafia
in vermes refolvitur ; in manibus, pedibus,
coxis
,
pudendis ricini fubinde foeturam
fuam exponunt : Omnes morbi five txterni,
flve interni vermibus obnoxiifunt: in fan-
guine vermes nafci , variis experimentis in
Scrutinio
phyfico-medico de
pefte
ohQndxmns,
bmnem gangraenam , lepram
,
pforam, ele-
phantiafm , luem veneream
,
peftem nihil
aliud efife, quam verminaginem quandam
Schenck,'
Mercurial
Pareus.
Cardan.
jinfenfibilem, quibeftiolx continuacorro-
jfione vicinam carnem vivam in putredi-
I
nem ducunt ; Imo in interioribus vitalibus
imembris,ftomacho,hepate, corde.renibus,
pulmonibus, cerebro ,vefica , liene vermes
inventos fuifi^e fupra citati auftores variis
j
eventibus comprobant , imo ranas, ferpen-
I
tes , fimiliaque tum intra cutem natos, tum
jvomitu rejeftos
,
in prsecedentibus docui-
mus.
I
Quaecumitafint,Quajritur,<w^(?^^c'i'if/'-
caufafio"
minofafwtura originem fuam traxerit
>
Dico
^^ogenefeos:
caufam efi^e alimentum,quo nutriuntur homi-
nes. Quodutincelligatur, Notandumpri-
mo , duobus ali hominem , vel nutrimento
animalium ,
vel herbarum plantarumque,
vel quae ad hxc quovis modo revocari pos-
funt,uti funt ladicinia, & frudus omnis ge-
neris. Notandum fecundo , Animalia ali-
mentum vegetabilis naturae plerumque as-
fumere, variis mufcarumvermiumquedif-
ferentibus feminiisinfeftum, quoddeinde
in hominum aiimentumcedens unafeeum
defert difta feminia , alimentum deinde in
aliti fubftantiam verfum , ubi proportiona-
tum humorem repererit, ibicaloreintrin-
feco fermentatum , tandem excludit pro
qualitate feminii vermem, priftino vel fimi-
lem,veldegenerem; Namuti inpracedenti
Ccc
i
Se^io-
SeB. II.
Vomitus
raaarum
(^
ferpen-
tum unde.
390
MUNDISUBTERRANEI
i^f^io^eoftetidimus^quodnonnulli&ranaslconllat,
infirmos & malignis febribus de-
& ferpentes
evomuerint , id utique non alia
de caufa
accidifTe reor , nifi quod fpermata
ranarum
aut ferpentum aqux potu haufe-
rint. Hoc pacfto pueri
,
qui frequenti uju
ladis (quod uti experimento compertum
eft, vermibus fcatet) nutriuntur, utpluri-
mum vermibus lumbricifquereplentur; Lac
cumbentes,qui prius pediculari
foetura one-
rabantur, ftatim ab ea immunes fieri, ut ex-
perientiadocentnofocomia. Dico itaque,
Of^"""
1- I r

r 1 r 77
peatculo-
pediculos nalci ex Jpintibus jemmalibus in.
rum.
alimentolatentibus; ex homineenim, uti
& csterisanimalibusconftat, expirare fpi-
ritusanimales , &fenfitivospercontinuam
enim primus animalium chylus
;
Lad:i vel- corporum tranfpirationem
,
qui dum exfpi-
uti chylo animalium diverfa herbarum fe-]ranthujufmodi ,fecumetiamdeferrepartes
minia primocommunicantur ,
haec ab ho-ialiquascraffiores&fordidas certum eft: fi
minibus prsefertim tenuioris jetatis &calore ergo contingat ut fordes illae craffiores inter
blando poUentibus afiiampta ,
facile in ver-
mes animantur
;
Quod etiam in hominibus
Damm
qut. vermes
infermt.
Cnnthatl
dum Sym-
Cra.cU pe-
diculus, e-
Ariftotel.
carnem ,& cutem per fudorem coaftsehae-
reant,autpilis, quaefordes, utifuntaliquid
adultis accidit , dum verminofam foeturam ab animali decifum , ita funt aliquid natura
in herbis infenfibiiiter latentem inconful-lfua idoneum ad excipiendos illos iterum
tius fumunt, aut etiam carnes animalium fpiritusanimalesexpirantes excorpore, &
non recentes, fed jam rancidas infet^afque hoc pafto vis in fpiritibus latens format pro
&abditis vermibus fcatentes in nutrimen-icraffitudineautfubtilitatemateris.aut/f^i-
tum afiRimpferunt; quse feminia pro mem-|ca/exfordido phlegmate, aut/5^//ic:d'j ex
Genefispn.
bri,cuialimentumdiftribuitur, difpofitio-jfubtiliori fanguinis putrefcentis portiun-^^^^.
""
ne,humorumque fyftafi ftatim fefe exerens, j cula, ex venis capillaribus in fudorem verfa;
vermeraexcludit, qui pro malignitateejusiautcijwicew, quemGraeci^t^^Mcwdicunt, ex
vermis
,
a quo decifusfuit, malignitatem|ejufdemcraffiorisinquinatifanguinis,quod
majoremveiminorem,aut proveneni pro- phlegmati mifcetur, halitu producit. Quod
^'"'f'"'"
prietate la vermjbus latentis notabile asi-lwewficuum rrequens commejtto pammpedi-/.e<ic/
mnumhominiconfert;cumnonnullifebres'cuiosgenerare dicatur, non ita inteiiigen-^s^"^''^'-
malignas & putridas
,
quidam internas'dumeft,quodimmediate&exfuanaturail-
membrorum corrofiones ,
aiiqui fympathi- losproducat ; fed quod iis (cum ex calido &
00 quodam magnetifmo, nunc ad hoc , nunc humido temperamento fint) in aiimentum
ad illud membrum infeftandum ferantur ; afiiimptis exhalantibus fpiritibus animaii-
hinc fit, uiqm cavthartdumfeminiuminciM-, hn% ad cutis ufque fuperficiem fubjed:um
tius fumpferint, vefics exulcerationes in-!ad pediculosexciudendosaptumfiant; eft
currant, fanguinemmingant,tentigine in-jenimalimentum unumadhocvelilludpro-
flentur; Pari ratione,qui bupreftisexcre-iducendum animal magis aptum & ido-
menta,cordis palpitationemincurrant, li-ineum. Porrb/^w/ic^jnonfoiumexfanguine
pothymia infeftentur; aiia naufeam, vomi- ' putrefcente,fed ex urinaquoquepulveribus
tum , vertiginem , fcotomiam alia ; non de-
{
pavimenri commixtis , vei ex propriis quo-
funt,qu3eadexternacaloreinternodepulfa,'que pulicis excrementis nafci compertum
fphaceium,gaiigr3enamfimiliaquefympto-|eft.Coituquoquefepropagareeomodo,quo
mata inducant ; ut proinde hinc inferre|inc2terisinfe6lisfieri diximus,quotidiana
queamus,nullum ferme niorbum malignan-
j
experientia lendes pulicum nos docent , ut
proinde mirer ^^/i/Zu/^/f?,qui /. j-.^i/?-c- 1 ait,
Ariflotel.
pulicesexutriufquefexuscommixtionege-
nerare quidem aliquid, fedexquonilam-
pliusgigni poffit. Coitupediculorum , inquit,
prccreantur, mufcarumvermiculi
,
pulicumge-
nus vermiculorum ovifpeciem rejerens , ex qui-
hus necea,quagenerarint,proveniunt,tiecaliud
ullum animal, fedidquodfunt , fordes tantum
perfjlunt. Certe fi istubi optici ufum novis-
fet, noniddixifi^et.cumfsepenumeroexovis r ovit
ineentem pulicumcopiam emerfifi~e obfer-
/'''""""''
.
'
. .V .1
1 . 1 . / 1 .
/i^' alios con-
vaverim,qui primo quidem candidi, led vix
tra Ari/iot.
dum exclufi , mox nifjro veftiuntur indu-
experientia
tis naturas &putredinis elfe
,
qui non ex hif
ce originem fuam trahat. Vide Lih.lX. De
Venenorum origine , ubi hsc fufius profecuti
fumus. Hisitaqueingenere propofitisjam
pediculorum
,
pulicum , cimicumquegeneftn ex-
ponamus.
Qujeritur itaque primo , unde pedicuU in
hominibus nafcantur. Dico paucis , non ex
carne liumana, non exfanguinecorrupto,
neque ex putrefaftione
;
Non ex carne hu-
mana,uti /friy^o/e/wfenfit^quiafequereturjO-
mneshomines,fummos,medios,infimos,pe-
dicuiosfemper generare ex eorum propria
carne, quodtamenfierinonvidemus.fedpe- mento
;
quod idem de pediculis & cimi
dicuiosab iis folum generari obfervamus,
|
cibus dicendum eft. Pediculum itaque ex
qui paupertate preffi, multas immunditias|/'/;/'^w^/d?/i?/-f/cef(?,fpirituumanimalium,
in corporecolligunt, autcraflb, fordido&jinquibusfeminispoteftasinfidet, ope na-
inquinatonutrimento utuntur, uti paupe-ifci,fmicrofcopiumdocet ,quoinfpeftusto-
resiiquequimuItumfudant,nuliaindufio-|tusdiaphanus inftar albuginei liquorisap-
rum mutatione fafta , uti agricoiae , milites paret , excepta fufca in medio macula, quae
&fimiles. Neque ex corruptofanguinena-icordisvicesoccupat,ovaquoquecircapofte-
fci dici pofliint pediculi
;
quia experientiijrioracoacervatavidentur. Pulex exeo,quo
alitur
docetur.
LIB.XII. D E I N S E C T I S.
Capyil-
alitur conftatlsTnguine, quem cutisterebra-
tione & perfoflione probofcide exugic us-
que ad corpufculi protuberationem
,
perfe-
dam locuftae formam in parvo corpufculo
exhibens , nifi quod alis deftituatur , csete-
ruiexcate-j-yipn
faltus idem. Vidi nonnunquam pu-
j^''"**^'*'
//cfw catenulh alligatum
,
quem famelicum
artifex vix dum manui impofuerat ,
cum
ecceinfixa promufcide avidiflimo fangui-
nis fudu derepente mirum in modum
intumefcebat , & hoc pado faturatus in-
tra ciftulam reponebatur ;
importunum
fane malum
,
vix requiem diu noftuque
concedens.
Cimex ,
xo^vs GrjEcis ,janimal tum form^,
cimicis
tum foetore fcedum & abominandum ;
ni-
'"^'^*"
dum fuum utplurimum in leftorum graba-
tis eorumque rimis , anfraftibus, murorum-
que leftis vicinorum foraminibus fortiun-
tur , oriunturque exfordibus humanis, uti
fupra diximus, atque ex halitu fanguinis
corrupti,unaphIegmativitiofomixti,quod
abominandus foetor, quem de fe fpargunt,
facile indicat, quinefcioquidmorticinium
oleat afx fcetidae haud difparis mephitis; fed
ne ulteriorem nobisabominando fuo foeto-
re naufeam moveat , hifce relidlis ad alia
progrediamur.
C A P U T VIII.
^ecapitulatio diSlomm Experimentalis.
Cap.Vlll^MJnt in rerum natura corpufcula quje-
^^dsimfpirituofa
,
qus in difl"olutione cor-
^-^porum feparantur ab aliis partibus, qux
non funt homogeneas feu ejufdem naturs
;
funtque alia mineralta, vegetahilia alia , alia
fenfitiva,
ita ut hsc unita cum materia , rem
vegetabilem , alia fenfitivam conftituant
,
quae primordialiachaotics maflaevirtutefpi-
ritus fupra humidum incumbentis a Divi-
no Architedo admiranda fapientise difpofi-
tione ftierunt indita . Quandocunqueenim
fpiritus hi vegetabiles cum materia propor-
tionata uniuntur , mox vivens quoddam
confurgit & quandocunque animales fpiri-
tus uniti fuerint depofits materiae, tunc ani-
malquoddam prodire necefle eft, neque ta-
men ad generandum five vegetabile , five
animal quaelibet horum fpirituum conjun-
ftio fufficit ; fed ex fe & fua natura requi-
runt conjungi, tales & tales fpiritus , in tan-
^omdo
ta copia, & tali modo ; cum enim diflblvitur
^/^e"^"a.
aliquodvivensautanimal,id accidit. quod
ticii na-
illifpirituSj quiconjundlicumillofixofor-
Sr'""
niabant tale vivens
,
attenuato humido fe-
parentur & avolent , non avolant autem
conjunfti. Me explico, corrupto equo dici
non poteft, animam equi autcanisavolare,
fed avolant fpiritus feminales divulfi
^
dif-
flantur difperdunturque hac vel illac; unde
contingit
,
folam illam fpirituum maflam
nunquam cum illa aut fimiii mafl~aiterum
conjungi,fedfpiritus illi, in quibus nonnul-
la adhuc feminalis poteftatis portio latet,
permifcentur aere raptim & commixti cum
aliis. Si itaque contingat, ut hi intalico-
piacumfixoaliquo proportionato conjun-
gantur
, ut ex illis fpiritibus atque ex illo
fixopofllt conftituianimal, ftatimquoque
virtute plaftica, quae eft &in fpiritibus &in
ipfo fixo , feu in materia congrua illis fpiri-
tibus informata , organizatur formaturque
illud corpus &confurgit animal, a primo fe-
minio, unde decifi erant fpermatici fpiritus,
degener& alteriusfpeciei. Atque hoc padlo
generantur omnia ea animalia
,
quae exputri,
originem
fuam ducere dicuntur
;
Ipiritus
enim feparati ab aliqua fubftantia animalis
refoluta &diflx)luta per aerem volitant , &a
nebulis, pluviis, ventis, fimilibufque iterum
deferuntur ad plantas , arbores , terreftribus
poris ingeruntur , undeproqualitate fubje-
ftorumnova fundantur animalis Oecono-
miae feminia, ;fiquidemplafticavisfeminis
in fpiritibus abdita, materiam illam humidi
opeformat, &ftatimnafcitur rt3a, mufca,
locufta, aut fimile infeftum
;
quanto vero
fpirituum hujufmodi per omnia difperfo-
rum copia minor fuerit , tantb quoque im-
perfedioresturhplantas, tumanimalia na-
fci necefle eft. Qus omnia ut luculentius
pateant, per quaeftiones enodanda duxi.
QUrituritaqueprim6.^o7'iofubinde^'''''5
una cum pluvia animalcula decidere
vide-piJ^"[Ji^__
anturt Refpondeo, efl~e in aere&nubibusi^^^e
'"'''*
omniumrerumhalitus,omniumquemixto-''^"'^'*"**
rum feminia , & confequenter efle plurimos
halitus animales, qui refoluti fi conjungan-
turcumaliquamateria congrua & propor-
tionata,virtuteplafticaiisinexiftente,mox
formabunt animalia pro ratione feminii ab
halitibus ex refolutis animalium planta-
rumquecorporibusfivevivis, five mortuis
! decifi , &in aerem elevati ; atque hsc eft ra-
1 tio , cur aqua pluviales tamfacile vermes ge.ne-
[
rent
,
non vero fontancB
,
quia illae fpiritibus
feminiorum turgent
,
quibus hae carent. Et
patet ex ranis, quaefubindeextemporaneo
^'''"'
^
V y- . 1 I .
extempom-
ortu una cum rolcida piuvia exurgunt , nonneusortm.
quod in aere excludantur, fed quod aqua fe-
minio Bctlgjt^^yovai^feuranifico una cum pul-
vere limi paluftris per haiitus attrafto fceta,
mox ubi in fervidum pulverem inciderit,ibl
plafticavisftatimranunculum efFormat; &
quamvis fcEpe haec animalcula variis in locis
obfervaverim , nunquam tamen , uti vulgus
putat, exnubibusperfeftajamformadeia-
pfa advertere potui ; undepatetmirificavis
feminis, quaedifpofita jam materiatam exi-
guitemporisfpatiohujufmodianimaiiaex-
ciudat; ut proinde frivoia fit Phyficorum
quorundam de ranae genefi concertatio.dum
nefcio per quod individuum vagum aut im-
1
medj-
392
M U N D I S U B
Se^. II.
mediatum
DKI concurfum easproduci per-
peramexiftimant,
cumperproximasfemi-
niorum
rationes , & caufas , nullo psne ne-
'
gotio dida genefis explicari poflit. Sed ut
ea vera effe
,
qu diximus , videantur ,
illa
experimento ftabiliemus.
XPERIMENTUM.
harr^cv^ymcni, Ranarum ortus.
T E Pc R A N E I
totam terrae maflam in vermkulos primb.qui
Exper,
deinde ladle aqusepermixto &terrae fuper-
affufo incrafTati , tandem \tiperfelos Serpen-
/fi^ confurgent
,
qui deindecoituquoquein
infinitum propagari pofTunt. Hocme pri-
^
serpen-
mum docuit serpentis cada-ver, quod cum in
t"^!//
T-'
campo ofFenfum diligenter obfervafTem ,
''
eum infinitis vermiculis circumdatum re-
peri, quorum alii parvi, alii raajores, alii de-
/^tJm Rana copiofofubinitium
Martii
niquejamapertamferpentisformamacqui
^-'fufo fpermate , omnes foffas expleant,
j fierant : Mirum tamen, fubinde hujufmo-
fit ut exficcatis fofTis ,
Limus in pulverem
j
di ferpentulis mufcarum quafdam fpecies
una cum ranis jam exclufis denuo refolva-
j
commifceri
,
quas ego quidem non aliunde,
tur. Si itaque tibi animus fit, novam ranarum
j
quam ex alimenti, quo ferpentes frui folent,
gd-^^e/fwexhibere, ficoperare:
feminio provenire exiflim^rim.
Accipe paluflrisUmt vel fofTarum, ubira-
j
i^UaerJturTertio
, (luomoMxikii^^ze^ ca-
nas nidulatas fuiffe nofli
,
pulveres
,
quas
j
^l^daverthus eorumque recrementis tam
pluviali aqua fubaftas in terreo vafe expo-
li-^^er^a Jnfelorum[pecies nafcantur ? Dico id
nes Soli
mediocritercalidomanetemporelpfovenireexdifFerentisalimenti
,
quibus
jeflivo,
&
identidemaquadidaconfperges,
jyefcuntur ,
feminiis ;
herbsenim
,
quibus
ne Sole exficcetur materi a , &
invenies pri-
1 yefcunrur, mufcis, erucis, cxterifque vermi-
mo quidem buUulas quafdam
,
ex quibus
j
(,5 cum refertae fmt , ea una cumalimento
primb ranunculos candidos fme pedibuspo-{
afTumptavariafundanttuminalitifubftan-
fterioribus, folis anterioribus duobusbra
^
- -
chiis inftruftos, quos_g;rdfwi^</dj vocant; de-
inde paulatim divisa in duos pofteriores
pedes caud^ in ranasperfe^ias ingenti copia
confurgent; quod coram multis non fine ad-
miratione Ipe^flantium exhibuifTe me me-
mini , omnefque id comperire velim. Quse
quidem manifefto docent; latere in didlo
limo feminium illud,quod cum humido jun-
<5lum calore concurrente tandem pro ratio-
ne feminii novas ranas excludat.
^iHi.
f^
UjEritur Secundb, Ouomodo ferpefites &
slr^entes
^-**-reptilia^e'r'// ? Relpondeo,ierpen-
gemrentur.
tes eodem prorfusmodo
,
quo reliqua infe-
cta, generari , ex cadaverumvidelicet fer-
pentinorum feminio. Mirantur multi, cur
poft ingentes inundationes ftatim ingens
per campos, agrofqueferpentum multitudo
repuUulet , caufa alia non eft
,
quam quod
ferpentes in montium latibulis nidulantes
aquarum diluviisexpulfi una cum aqua in
fubjeftam planitiem devolvantur, ubi limo
glareaque modice fepulti , calore poftmo-
dumfubincumbente, ex proprio cadaverum
fuommfeminario reftaurentur : uti enim vel
minima ferpentis pars feminali virtute con-
ftat , ita quoque ex eadem ferpentem nafci
poffe, nemo dubitare poteft, ita utvelex
uno ferpente mille alii generari poffint
;
Quod ut luculentiuspateat, fequens expe-
rimentum docebit.
EXPERIMENTUM
o'(p"yeve]i3toi' , Serpentum produ^ivum.
A
Ccipe quofcunque volueris Serpentes,
'
^
<:[uos torrefacios prius in minutilliimas
partes difcindes ; has partes terrae uliginofae
committes, quam
aquapluvialiidentidem
per vas in cribri formam facftum irrigabis,
atque hoc pafto terram irrigatamSoIiver-
no expofitam relinques ; &intra oftiduum
tia,tum in excrementiciisfordibusfemina-
ria : Dum enim quaedam ex carne , ex fan-
guine & fudore, alia ex ipfis dilutionibus
corporisexcrementifquenafcuntur , diver-
fitatem quoque inde infeftorum provenire
necefle eft. Verum rem experimento often-
damus.
EXPERIMENTUM
Vh^oy^nllyMV ,promiJcuam InfeB:orumproge-
niem ojlendens.
CI hujus rei elFedum videre defideres , fic
'^age : Sume ex equorum, boum, afinorum
fimo,
exfingulisunampartem, quam com-
mixtam latiori conchae committes, lianc ir-
rigabis quotidieafpergineiftius aquJB
,
qux
ex herbis, quibusvefcunrurdiftaanimalia
una cum floribus & calycibus diverforum
vermium feminio contaminatis , deindere-
linquatur Soli temperato expofita , cooper-
ta tamen , ne Solis jeftu arefiat; &videbis
exhacmifturaftatim veluti bullulas quas-
dam ex fermentatione materije commiftse
refultare
;
quibus ruptis fucceflivis horis vi- Mira
dehls e'x.iveapes,vefpas,fcarahieos, cimicesfyl-*'"!"
veltres ,
vermes quoque leu erucas
multis^eefi,
pedibus inftruftas, &fimiliadifFerentisfpe-
ciei infeda.quae fane aliunde originem fuam
non habent, quam ex diverfis animalium
feminiis, tum quae in alimentorum excre-
menticiis partibus , tumquaeinipfisplantis
latent, haec enimcommiftafimul&debita
irrigatione fota , calore quoque Solis mo-
deratodigefta & fermentata, motu intrin-
fecoagitata, juxta Naturae leges tandem in
iftiufmodi animalcula confurgunt
,
quaha
effediverfi feminis ratio poftulat. Sed jam
quoque de infe^is
marinis experimentum
demus.
diver-
'imarum
LIB.XU. D
E
I
Cap.Ylt
EXPERIMENTUM
Koy^^yXioyinTocw in Apulta
^Skiliaufitatum.
"T^On fine admiratione hoc experimen-
-^
tuminSicilia primum, juxta Pharum
duodecimmillibuspafruumMeflanadiftan-
temvidi. Utitaque multiplicationemConchy-
liorum, quas Tellinai vocant, habeant, fic
progrediuntur. Tellinas
^Conchylia in minu-
taspartes conterunt
, ac deinde ad littus lacus
falfi fexaginta circiter paffibus a freto di-
ftantis non fecus ac agricols frumentum,
ita hi conchyliorumcruflulasdifTeminant,
& ita relinquunt, donec aqua lacusvel vi
ventorum , vel sflu fubterraneo agitata lit-
tus offundat
,
quje cruftulae una cum arena
confufas tantam proferunt novarum Tellina-
rumpullulagif/em, quantam quis,qui non vi-
dit, credere vixpoftit. IdemTarenti con-
tingereintellexi, verumpalorum ex certo
ligno confedtoriim ope
,
quibus intra maris
fundum defixis, ftatimnefcioquasmateria
adhajrens , cum tempore innumerabilem
cenchyliorum copiamencludat. Similem con-
chyliorum oftreorumque genefin arte per-
V. MartiD.
aftam in China fieri , P. Martinius in fuo
Allante docet Chinico. i
COROLLARIUM.
T^ Xhifce manifefte patet,omnia infedo-
^-'rumgenera&fpecies, fi nobisconftite-
rit, unde originem fuam trahant, aut cui
plantas potiflimum ex naturali quadam fym-
pathia inhient, artificiofa appl icatione pro-
unaqHi- duci poiTe. Nulla fiquidem velplanta, vel a-
quepiama
nimal eft
,
quod non quoddam exfe&fua
ducitani-
lubftantia, un lupraoftendimus.producat.l
tnai.
Arbores enim prcegrandes in fuis caudici-
bus, nobis coflbs, tineas,teredines; Ficus ce-
raften,bupreftinPinus,01eaRaucam,Sorbus
vermemruffum&piIofum,Mefpiiusvermes
varios, Vites erodentes butyros & Ipem,
Pampini ejufdem Volveramfeuconvolvu-
lum , Vinumvero Volucellam five mufcam
vinariam,Mufciiiones , Vinulas producere
notum eft; Euonymus frutex vermem gi- 1
gnit epliemerum
,
qui abfumptis foliis mox
|
593
N S E C T 1 S.
moritur. Follicuii Ulmi,Terebintlii, Lenti-
fci fru<.T:us yermQSp/eMes didos , &funt vei e-
rucaE,vel aranei &fimile quid; Gramen Cro-
tones
; Solanum vermem viridem & croceo
colore tindlum
; Porrumprafocuridemfeu
Blattam
; Braffica, Laftuca, Olera omnis ge-
neris erucasproducunt.
Afphodeiusvermes
gignitvolucresfub
flofculorumfpecie. Mal-
va cimices agreftes uti &in omnibus plantis
florigeris videre
eft;Im6faluberrimaplan-
tae, ruta,faivia, foeniculum
vermes gene-
rantprorfus exitiales: Triticum
curculio-
nes: omnia denique legumina
fruftufque
vermes fibi proprios producerenuliiigno-
tum eft-.
Miraritamenquispoflet,quomodo
=^<"'"^^
femina rerum
,
ex quibus nafcuntur, nucihus
TrTHLZ]
potiffimum, & foliiculis ulmi, lentifci, tere-
n^Mmar,
binthi, cum claufafint, indantur. Dicoid
hac ratione provenire : Quando primum
didxplantxflorere incipiunt, tum ad eas
veluti ad teneriorem plantae fubftantiam,
varias mufcx advolantes intra calyces flo-
rumfe penitius infinuant, &tandem ibidem
conclufi fermentatique
paulatim Sole fer-
ventiore veluti ex bufto refufcitantur. Hoc
pafto & cucurhita vermes aiunt
,
quarum
flores fi diligentius examines , videbis intra
confertum certarum mufcarum examen,
quaedeindeglutinofo
fucco invifcati , dum
fe extricare nequeunt , tandem protuberan-
te humore
, altius intra cucurbitae fubftan-
tiam infinuati
, caufa funt eorum vermium,
quiin ipfis reperiuntur ; atque adeo in o-
mnibus hujufmodi.admirandam
quandam
Naturae r^^iJj-jCKoiKm videre & admirari li-
-P^^V"-
ceat. Ex vanis animantium five terreftrium
, ; genefi\
five volucrium
, aquatiiiumveexcrementis,
"'""''''
omnis generis oriuntur infeda. Ha:c nutri-
menti avida , fingulasad herbasmagis fibi
congruas confluunt. Herbae feminiis in-
feftorum coritaminatse, in animalium ce-
dunt aiimentum , ex quo per fordes emifl^s,
nova denique diverfie fpeciei infefta na-
fcuntur
;
quae denuo piantis
, ex quibus
prodierant, reftituuntur; idque perenni,
dum Mundus hoc modo ftabit , revolu-
tione.
C A P u T IX.
Cur tot & tanta InfeSlonim dijferentia genera Natura producere Iwluerit.
Cap.lX.
Eripatetici tot infeBa non aiia de cau-
faNaturamproduxifl"e ajunt, nifi ad
decorem Univerfi. Theoiogi peccati
originalis efleftus afiferunt, hominibus ob
Protopiafti praevaricationem pofteris fuis
immifla,cum perniciofa fereomniapaucis
exceptis inveniantur. Nos infefta etfi ex
fe &fua natura, apibus &bombycibus exce-
ptis, nullumhomini emoiumentum obvi-
rus
,
quo plerumque fcatent , conferant, &
fuperfluaaNaturavideantur; Dicimus ta-
men non propter decorem duntaxat Uni-
verfi produfta fuifl^e , fed &fua hominibus
TOM.IL
praftare maxima commoda &utilitates
;
imb Mundus
Dico Mundum iis carere fine maximo Na-^^^^^
'"'
turzdetrimentononpofl!e
;
&neparadoxa/e^r'^''
dixilfe videamur
; utiiitates eorum hoc
loco exponendas duximus.
LihroNono de rewmxoftendimus fatis fu-
fe , Terram , Aquam
, Aerem , & quicquid
ex iis componitur mixtorum ,
innumeris
putredinibus obnoxia efle
;
Quae ne viru-
^i*' cuf
ienta fua poteftate triplexNaturxregnumj^p^/^^^^^f
ad uitimum ufque exitium inficerent ; hinc
^w voiue.
fapienter fane diverfas infeftorum fpecies''"'
per Naturam famulam fuam produci voluic
D dd Divina
594
MUNDI SUBTEP-RANEI
SeB.U.
Divina Sapientia,
utintripliciNaturae re-
j
in ferici filatione, viperas in confeftione
gno tripartitis
veluti officiis
,
quicquid in [Theriacae, dequibus inpnecedentihus ample
fingulis per deleterise qualitatis diffufionem
j
difcurrimus,fileam: certe nullum quantum-
contaminatum effet , ea in fe veluti invivasj vis etiam praepotenti veneno
poUeat infc-
quafdamburfasattradaconfumerent.Hinclftum afllgnabitur
, quodnonmultiplicesin
terrejiria probe munerefuo fungentia, quic- defperatis etiam morbis propulfandis
, ufus
quid interra virulentum, perniciofum & habeat.
exitialeefl; neuniverfaterrae moleshujuf-
modi inquinamentis infeda
,
alimenta
quoque in hominisfuftentationemprodu-
<n:a magno fane humani generis anima-
Ufus Infeclorum in Medicina.
EUM &Naturam nilfruflrafacerevel
maximeexinfedorum mirisviribus &
liumque detrimento inficeret, nefcio quo proprietatibus innotefcit, nihilque adeb
magnetifmo fingulis peculiari implantato,exiIe&viIeeft, quodfummumabenigniffi-
attraherent. Pari padlo, quae in aqueis & ae-
1
ma Conditorjs bonitate, ufum fuum non
reisthalamis fuos natales habentJdaNa-
tura muneris obtinuerunt, ut quod ab exha-
lationibusperniciofis nocivum, & aquaeae-
rifque inficiendi vim habet,per iattraftum
magneticum in fe derivarent, atque hoc
padlo , a^uis aerique depurgato faluhritatem
conferunt. Ne verb ingens infeftorum per-
niciofa fcetura animalibus hominibufque
exitium conciliaret , Natura novam iniit
rationem ; videlicet, ut ea in efcam alimen-
tumque cederent volucrum
;
Cum enim
pieraque volucria non nifi vermibus.erucis,
papilionibus,fcarabaeis,locuflis, mufcis fi-
milibufque etiam quantumvis venenofis
vitam tolerent
;
pulchre fane provifum efl,
ut venenum
,
quod ex alimentis ab infeftis
attraftum effet , illa eadem poflea ad exces-
babeat, in hominumpropulfandisinfirmi-
tatibus neceflarium.
Etut ab Apibus incipiam
,
quam varius &
'
^Aw
multiplex fit mellis
ufw,
quis nefcit, cum vix
'""
aut medicamentum aut emplaflrum , aut fi-
mile quid componatur a Seplafiariis, quod
melnoningrediatur. Quid cera, quamfa-
vi apum nobis praebent , excellentius , di-
gnius , utiliufque, ut proinde vel ex minimo
vermiculo , emolumentum adeo magnum,
univerfale & perneceflarium Divina cle-
mentia eduxerit ; cui fuccedit
Bombyx, efl Apum emolumento haud
^-^omiy
difpar, cum horumfruftus (dumpretiofis-'"*'
fimum nobis fericum filant ) vel ad ipfos
Pontifices, Imperatores , Reges, Principes,
ufque ad infimosplebejaefortishomines
ve-
fivam multiplicationem impediendam injfliendosfefeextendit.Horumlaboribusec
indigentium caeterarum animantium cede- j clefiae ornamenta.vefliumfacrarum appara-
ret nutrimentum ; atque adeb nova funda-
j
tus , & tam publicus quam privatus aedium
Tericyelo.
tQtur: Natutae pericyclofis. Excrementafi-|fplendoradeoinvalefcit;utnilmagnificum
ingewfiin.
quidem animalium , uti viva novum fuppe-
j
& pretiofum in aeflimatione hominum fit,
feaortim.
ditaut feminium , ita quoque ex propriis ca-
j
quod ex ferico non fit contextum ; folliculi
daveribus novum fundant feminarium exjquoque, queis conduntur , tantopretioha
jis, quaeinalimentumfumpferant; neullo
unquam tempore,quaeterram,aquam,aerem
purgent, nova exorientia infefta defint, ne-
que iis multiplicatis caeteris perfeftis ani-
mantibus defit
,
qua nutriantur , materia
bentur , ut inter caetera ingredientia
,
queis
Theriaca com^onimT , &hilocum fuumfor-
titi fint. Sed jam ad alios infedorum ufus
defcribendos progrediamur.
Cicadae venarum obflrudarum apertioni cicttd*.
Qui Naturae motus nifi perennisefTet, uti;conducunt,veficae,urinaedifficuItati&coli-
inelementis, ob infeftionem terrae , aquae
aeris, fufque deque ferrentur omnia; ita
quoque volucria pleraque una cum homi-
nibus penuria, nutrimentiquedefedluperi-
re necefie foret.
Secunda Utilitas eft ,quod pleraqueinfe-
fba,etiamfi molefla,faflidiofa & gravisnoxae
animalibus videantur , fuas tamen femper
utilitates & emolumenta habent adjundla,
utquodin jumentiscaeterifque animalibus
mufcs, vefpae, crabrones, ricini.vermes prae-
flant, id in hominibuspraeftentpulices ,pe-
diculi, cimices
,
putridum videlicet fangui-
nem, nevicinumcolluviefuainquinet , eli-
ciendo
;
atque hoc pafto homo a fuperflua
putredineliberetur.
Tertia Utiliras eft : quod nullum paene
tam vile fit infeftum, quod non fuum in me-
dicina ufum habeat : ut enim emolumen-
tuHi,
quoad apes mellificas ; bombyces vero
cisaffeftibusmedentur : dequibusvide
/?/'(? -
Diofcorid.
fcoridem, Ga/enum, cxterofque.
Cantharides quanto deploratis defpera-
camhm-
tifquemorbisremediofint, quisnefcit? O-
""
mnibus enim caeterisremediisinmalignis
febribus irrito labore adhibitis, ad hafce.vel-
uti ad facram anchoram confugiunt Medi-
ci;hse enim in pulverem primo, deinde oleis
appropriatis in unguenti formam adaptatae,
& cruribus brachiifque applicatae
,
quod ex
mortisfaucibuseripiant, quotidiana docet
experientia.
BlattJe, quae eflfcarabaeorum zvitgtyWo- sktt^.
rumfpecies , & maximein piftrinis natales
fuos forritur
,
quos Itali Bargarozzi vocant;
fingulare fecretum eft , aurium infirmi-
tatibus curandis , fi oleo incoftas goflipio
auribusindideris. Ideritiae quoque mede-
xidicitGalenus, dum vel collo affix por-
Gaieo.
tantur,
Culi-
CapJS.'
Culices,
Scaral/xi.
Plirtius.
Aldrov.
Locttfta.
ixpiti'
mentum de
Zecufta.
Lampyrides.
'Bxperi-
mentum.
Mufcn.
Galen.
Cimices,
LIB.XII. D E
Culices
,
praeterquam quod a P/inio ficu-'
bus maturandis conferant
,
plerifque quo-
queanimalibusincibum cedunt.uti vefper-
tilionibus, hirundinibus
,
pico martio quem
titinellum vocant
, & innumeris denique
aliis.
Scarabaji mirificead fpafmum & convul-
fionesnervorumconducereab eximio Na-
tatore didici
,
qui nunquam ad fuse artis fpe-
cimen exhibendum , aquis fe committere
folebat,ni{i priusoleo fcarabasorum nervo-
fas partes inunxiflet. Dicuntur ScLucano-
rum cornua coUo geftata vim habere ad
quartanasfebrespropulfandas; terram quo-
que , in qua nidus fuerit fcarabseorum , ege-
llam
,
podagram mirum in modurn lenire,
Plinius refert; Oleum in quo fcaraljseus co-
ftusfuerit,aurium dolori Sifurditati mederi
AldrovanAus ait
;
praetera Helicantharum,
fiveviridem ex aureo tranflucentem fcara-
baeum adeo vi[um corroborare ait Plinius, ut
caelatoresgemmarum ejusantefepofiti fre-
quenti afpecftu uti foleant, ceuremedioo-
culis recreandis apto.
Suffitus Locuftarummirificeurinxdiffi-
cultati medetur, Locufta faevohircinofub-
afta&in emplaftri formam impofita pfo-
raj,impetigini,&lepr2pIurimumconducit;
morfus ferpentum fanat ; eft & hoc expe-
rientia compertum , Locuftam cyatho vini
purioris impofitam non fubmergi,fed inna-
tare, ft veroaquacorruptum fueritvinum,
ftatim fubmergi.
Lampyrides feu cicindelae magnum in
pifcibuscapiendisufum habent, magna e-
nim eorum copia vitrex fphasrae inclufa , fi
noftu flumen adierint
,
pifces ftatim ad pro-
fufum a cicindelislumen accurrentes veluti
ftupidi reti circumdati comprehenduntur.
Formicae prjefertim aiatas maximum in
medicina ufum habent, trits enini cum
pauxillo falis omnibusScabiei morbis me-
dentur, codlae contra phalangiorum mo rfus
valent ; Urfus quoque morbis fuis folo for-
micarum inglutitarum medicamento me-
detur ; ubi enim premitur malo fibi folito,
tum ad formicarum accedit acervum , lin-
guam eidem protenfam inferit, &ubifor-
micis refertam fenferit, ftatim vifcofitate
linguaearreptasdevorat,eoquemedicamen-
to fibi medetur ; NuIIum/>//? amplius cre-
fcit , ubi fanguis vefpertilionis aut foricis
majoris una cum formicis fubaftus in em-
plaftri formam pilofae parti fuerit appofitus.
Mufcae Napellae
,
quam alii perperam fi-
militudine Graecae vocis /^os
& /awo^ murem
interpretantur, contra omnia venenorum
generafpecificum remedium, tefte Galeno
eft;magno quoquecommododaturcontra
alopeciam, lepram, furunculos.
Cimices Ledularii potens remedium
contra Quartanam eft,fi ab infcio aegro cum
vehiculo congruo potentur
;
Mulierum
morbis medentur
, &uterum prolapfura fo-
TOM. II.
I N S E C T I S.
395
lo odore in fuum locumreftituunt; Afpide
/)(?/-cj7pjfanantfub emplaftri forma , morfui
applicati ; iis vero qui incaute hirudines po-
tu aquae fumpferunt, aceto mixtiremedio
efle dicuntur.
Quanti momenti {\t oleumfcorpionumaid^'^''^^''"''''
morfus ferpentum caeterarumque animan-
tium venenofarum nullus non Medicorum
novit. Lege quae de eo fuse tralat Matthio- Matthiol.
lus C. de Scorpione.
Telae Araneorum vulneribus recentibus
^ranei
fuperappofitae
,
quam facile fanguinem fi-
ftant, quam fupprefla putredine brevi fa-
nent, quotidiana fere experientia docet;
tritae quoque oleoque fuba(ftae auribus indi-
tje, doloresfedant, &furditatem auferunt.
Cantharides telis araneorum involutae &
alligatae omnem in corpore humano viro-
fum humorem colligunt & exficcant.
Lumbricorum oleumquantum valeatad
tumbrici
fedandosdolorescujufcunque morbi, 'M.q."'^'^'^"'
dici norunt , imo Lumbrici ficci &in pulve-
rem contriti, oleo fubadi,fub forma empla-
ftri ftomacho appofiti , vermes in inteftinis
ftabulantes e veftigio interimunt. Addo,
quod mufca , ex quot difFerentibus plantis ^M
nafcuntur , totditterentibus morborum fpe-
ciebus remedio funt.
Ex Limacibus primb potens fit Cofmeti-
Limaces.
cum, corporis nitori congruum; dolorum
acerbitatem in quacunque corporis parte
latentem.mirumin modum mitigat.
Sanguifuga five Hirudo, quantum in fan- ^m'/"*
guine eliciendo poffit, nihilnotius eft, dum'^"'
noxium fanguinem non^x haemorrhoidum
duntaxat venis ; fed ex coUo, dorfo , ventre,
capite, caeterifque membris, ubi opus fuerit,
applicatae , attrahant
,
quem adeb copiofum
trahunt, ut fubinde rumpantur. Novi ego
hominem.qui intra ftagnum lavandi cor-
poris gratia aeftivotemporeintrarar, cum-
que toto fubmerfus corpore intra arenam
federet,ade6 derepentemultitudine hiru-
dinum circumdatum fe fenfit, ut eas a corpo-
re divellere nequiret ; domum itaque re-
verfus, dum chirurgum vocat , interim hiru-
dinibus femi-avulus continuo fusentibus,
ex eiiufi fanguinis copia tantam incurrit
debilitatem, utindeintratriduum mortuus
fit, evanida omni reftituendi fanguinisin-
duftria.
Hippocampus fpecificum remedium a
Hippocm
Galeno dAcimtconxxz. uJgotpoS/ctv feu morfum
canis rabidi.
Innumerahocloco adducerepoflem; fed
quia hsc omnia fufius defcripta reperies
apud Galenum , Hippocratem
,
Diofcoridem
,
1^^^'^
Theophraftum, Plinium, Avicennam,
Rafin,
cx- e^c.
terofque Arabes , iis immorari nolui , cum
in hifce adducendis tantum intentio noftra
fuerit, oftendendi, JnfeBa non rantum ad
decorem Univerfi , fed a Divinaproviden-
tia ad innumerabiles ufus humano generi
perneceilarioscondita fuiffe, nuUumque ef-
Ddd 2 fe
^<^6
M U N D I S U B
SeB.lI.
feinrerumnaturatamvile,
tamexile,tam
virulentum
& exitialeanimalculum,quod
non
ingentes
utilitates adnexas habeat , ita
ut
quemadmodum in Lii>ro de Venenis often-
dimus , nullum fit adeb venenofum animal,
quod non fui proprii veneni fit extindli-
vum , fi quandoque corpori humano morfu
indiderint
,
praefertim fi vel in olea conden-
lentur, vel in falem refolvantur, aut aliis
modis jam citato loco inlinuatis, rite &: jux-
ta ChymicE Artis prjEceptaprseparentur.
De Antipathialnfedorum cumcertisrehus,
^quomodo fugari queant
, Ji
quandoque
in ingentem multitudinem excreverint.
"^T E quicquam huic materiae deeffe vide-
*-^
retur, hoc loco paucis exponam
,
qui-
bus modis infefta perniciofa fugari & ex-
tingui queant. Sunt autem quadruplicisge-
neris
,
qus uti hiftorix docent infauftis coe
-
lorum influxibus fubinde in adeb ingentem
multitudinem excreverunt , ut integras re-
giones devaftaverint , homines defertis ur-
bibus alib migrare compulerint
,
peftem in-
duxerint. Et {nni^nmb Locuflarum exerci-
tus; fecundo Mri>; toxtio formicarum;
quarto Bruchorum
,
quibus nonnulla adde-
mus de domefticorum verinium , id eft , de pe-
diculorum, cimicum, pulicumque extermi-
natione.
Locuflarum Exterminatio.
T T Ti varia locuftarum & innumera ge-
^*^
nera diverfis modis generari voluit
Natura, ita quoque diverfa conftituit reme-
dia, quibuseas autexterminareautfugare
poflimus ; ita ut ubi malum five morbus, ibi
&remedium prsfens fit. Haec tamen peftis
non quotannis.fed certis malignantis aereae
conftitutionistemporibus,exmalignofide-
luiMio
yyjj^ influxu propullulare folet. Primb ita-
que loculta extermtnantur , li locuuas magno
numero coUeftas exuflTeris , exfumoenim
propriajfuae fpeciei vertigine invafae alis pri-
vantur , & dum immotaj terrae confiftunt,
facilevelcomburi, velaliotranfportari pof-
funt ; Hoc pafto .^thiopes fefe ab hac pefte
liberare dicuntur. Galeritae quoque & Gra-
culilocuftas earumqueovafecflantur in ci-
bum
, unde ubi harum avium multitudo eft,
ibi regio utplurimum immunis efl!e folet ob
inexplicabilem diftarum aviuni voracita-
tem
,
quam in locuftas exercent. Poteft e-
tiam multitudine hominum haec peftis tolli;
Italegiturannoiy^i.inMediolanenfiAgro
locuftis omnia vaftantibus ,praefe(ftus Urbis
conftituto earum colleftoribus praemio,'.bre-
vi tempore duodecim millia faccorum im-
pleviffe
,
ut interim fileam fupernaturalia
auxiliaperprocefliones.exorcifmos,
& cae-
teras Ecclefiae cerimonias, quels per Sanfto-
rum interceflionem locuftarum perniciem
fublatam fuifle , Sanftorum docent hiftoriae.
Idem de hruchorum sxterminatione ftatuen-
1
T E R R A N E I
dumeft; Namhaecanimaliaadeo fibi fimi-
^ocAi
liafunt, utbruchusvel locuftam
generet,^^^^^.
vel locufta tandem in bruchum
converta-
tur, cumexeodemfeminioexcitentur,
&
differunt uti perfeftum ab imperfefto
in
unafpecie
;
cicada {\qmdemJiae alis,cuma/is
bruchuseft , undeiifdemmediis toUuntur,
quibuslocuftae.
Altera vaftatrix peftis eft multiplicatio
^"""'^,
murium, qui fubindeinadebgrandempul-^'^''^''
*
lulaginem excreverunt , ut erofis frumenti
plantarumque radicibus , famem &peftem
urbibus attulifl^e Hiftoriaereferant, tanta
nonnullorumannorum pertinacia, ut ho-
minesurbibusdefertis alibi habitarecoafti
fuerintj contra quosunicumremediumeft
ar/>icwperagrosdifleminatum,cujusvel
odore fugantur , veletiamminimaparticu-
la afl!umpta rumpantur: hoc remediocon-
tra murium pullulaginem quotannis poft
inundationemNiliex putri confurgentem
fe munire folent iEgyptii ; unde Veneti
magnum ex Arfenico
,
quod ex Carneolia
adfportant, lucrumfaciunt, dum id
-^gy-
ptiis vendunt. Complura alia mediaoccur-
runt, fed neque melius neque opportunius
arfenico inveniri pofl^e puto, & experien-
tiiame comprobatum , mures arfenico ita
exterminari, ut vix amplius eo in loco arfe-
nico infedo producahtur, aut commorari
poflint.
Serpentes in nonnuUis regionibus ita re-
5r/.s-
puUulant , ut eas vix inhabitare finant ; un-
'""^ /:
de Divina providentiadeftinaVitnonnuI-^"'"'"
las volucres , uti Ibides & Ciconias
,
quae
ftatis temporibus
,
quibus prodire folent
,
omnes confumant ; hoc pafto Ibides omnia
ferpenti um genera in .iEgypto poft inunda-
tionem Nili nafcentia confumunt
;
quem-
admodum in Germania caeterifque Septen-
trionalibus regionibus Ciconiae Verno tem-
pore
,
quo ranis & ferpentibus abundant,
facere folent. Invenit tamen & Ars huic
perniciei remedium : Cinerilus enim tra-
xini
,
quibufcum naturali antipathia difli-
dent
,
per domos hortofque ubi nidulan-
tur , fparfis abolere folent-i Hoc pado u-
num ex collegiis noftris in Italiafefe ab im-
portuna ferpentum multitudine meo confi-
lio praeterlapfis annis liberavit.
Jam
ad domefticorum vermium
, culi-
4
cum , cimicum
,
pediculorum
,
pulicumque
moleftias eliminandas progrediamur.
Cimices putidiflima animalcula Varro
cimUum
cucumere anguino aqua macerato, Z)/V/y?f
/""'/'''
pice liquida & cucumeris fylveftris fucco
cubilibus fparfo fugari dicit. Alii fcylli ace-
to macerata ; Item felle bovis aut hirci un a
mixto aceto parietes irrorari volunt. Pu-
tantnonnuUiichthyocoUa, ideft, glutine
pifcium eosfugari. Aqua, quilupini mace-
rantur, potens quoque remedium eftadfu-
gandos cimices; nihil eft quodpediculi&
cimices tantopere horreant, quam fulphur
LIB. XII. D E
Cap.
IX.
&argentum vivum, quo axungicB mixto ple-
rumque utuntur. Abfinthium , ruta , filix,
lavendula acetomacerata , item geniftafub
pulvinari pofita eos fugare dicuntur.
Contra pediculos varii varia prsfcripfe-
runt remedia
; nuUum ego potentius.effe
puto
,
quam hydrargyron oleo ftaphifagriae
aut hyofciami amalgamato; hocenimpedi-
culos nullibi remanerepermittit, lituris ve-
ftium illitum.
I N S E C T I S.
\97
Cap. I.
Pulices necat primum ex melanthio feu
nigella, ebulo, ruta,pfylIio,veIcucumeris
afinini decodlum , &per pavimentum cubi-
culi fparfum ; Niltantoperefugatpulices,
quam fortis odoris plantse, allium, mentha,
lupulus, urina equi, abfinthium, amurca
quoqueper pavimentum fparfa. Pulegium
recens incenfum
;
pulicaria vero &fanguis
hirci pulices congregant , h innumera alia,
quibusMedicorum libri pleni funt.
Qtu
S E C T I O 111.
SECUNDUM NATURA REGNUM
explorat.
WeH
li^hilofophm ^otanica
^
&
de admirandis
effeBihm
,
quos
Mundus Suhterraneus m Fegetahilium plantarumque geneji pr^Jiat
,
& quam
mira inde arte deduci queant,
P R tE F A T I O.
Bfolata cntomogenefi, five admirando fponte nafcentium animalium in=
fedorum ortu
,
quae primum & fupremum in triplici Naturae Regno lo-
"cum habent , exado, jam reftat
, ut zA fecundwn ^gni Naturdi gradum
procedamus
,
ut quam infolentem & mirificum in ejus operationibus (^k.
Deus Opt. Max. ope Naturae famulse fuae , {c[c paebuerit, ex ejus efFe6iibus
LeSlori curiofo innotefcat
5
ex quibus LeSior aperte videbit
,
Divinam Sapien-
tiam juxta analogiam quandam omnia condidifle
j
ita utnil fit in uno^quodnon
in alio juxta analogiam quandam fimile elucefcat.
mmanalogicaartis regulas qui-
cunque noverit ,
illum nihil in natura rerum
,
quantum humano ingenio per-
mittitur, incognitum, nonquidem juxtaintimamrerum perfedionem, fed juxta
humani intelledus proportionatam capacitatcm
,
latere pofle
,
plane mihi per-
fuadeo. Quod tum vel maxime elucefcit , dum Ars abditas Naturae femitas
penitius invef^igans, ejufque operationes aemulata, tot ac tam mirabiles efFcdus
producit
,
quos in hac Se<9:ione exponendos Leclori & magna experimentorum
arcaniflimorum congerie, communicandos duximus.
C A P U T 1.
De mirifica Semmis in Vegetantihus Vi & efficacia.
Mplantatum a Deo Opt. Max. Au-
ftore Naturae in primordiali Chaotic3
maflae conditu ^mffefpiriiumfpermatkum
non in animalium duntaxat , fed &vegeta-
bilium propaginem in prajcedentibus ex fa-
cro Gfe/jtextuoftenfum fuit ; cum Deus
nuUum five animal, five plantam immedia-
te, fedmediante fubjefta materiaveluti e
potentia ad adum eduxerit;GIoriofus enim
Deus creavit omnia fimul , eo fine , ut fe-
mel produda deinde per proprii feminis ef-
ficaciam nullounquamtempore, quantum
ad praefentis temporis ftatum , defitura con-
tinuatione fefe propagarent : Hoc autem
femen vegetantibus innatum caufa proxi-
ma eft &imnvediata generationis &produ-
dionisnafcentium omnium, Quoniam ve-
rb nullum vegetabile fine altmento vivere
poteft
; hinc iftiufmodi duplici veluti ma-
gnetifmo quodam ad fe plantae attrahunt,
quorum primus in humido terreno jam uni-
verfali femine imbuto
; Alterin aere fun-
datur, quo in alimentum, quod ex terra per
radices ex humido terrae grofiSori extraxit
vegetabile,idpertruncum,
ramos,folia ca-
lore externo fubtiliando ufque ad locum
femini deftinatum propagat. Cum rurfus
nulla pars vegetabilis fit
,
quae non in fe
fpermaticas quafdam rationesplantsepro-
priascontineat,hincquoqueiIIanafcuntur
vegetabilisNaturae/ifwiwidf
,
quaeuti in difFe-
rentibus plantarum partibus vim fuam exe-
runt, itaquoque zhiisdecifa differentes in
fponte nafcentibus formasproducunt. Dixi
Jecifa,qai3. conjunda plantis.feminiafem-
per idem producunt , uti ex arboribus patet,
Ddd
3
in
398
MUNDI
SUBTEPvRANEl
^f^.III.inquibus,
vel ex
ipfotrunco&cortkepro-i
duftagerminaidem
femper cum toto pro-|
ducun t; in tra terram verb putrefa<^3E planta-
j
rum
partes, uti aprimigeniovegetabilisfe-
mine
degenerant , ita quoque ob virium im-
becillitatem ,
aliud imperfeftioris plantjD
germenproducunt, quod nosfponteexpu-
tri nafcidicimus ;
de quibus cum in praece-
dentibus Sedionibus fufe egerimus , eo Le-
setrnn mi-
lorem remittimus. Si quaeras, quomodo fe-
verfiticqtto-
^^ univctfale chaoticum omnibusrebus
hatur. inexiftensaplantisattractum tam difteren-
tes vegetabilium formas conftituat } Dico
id ^Qxi perattratlionentalimenti ; humidum
enim mox atque a' planta attradlum fuerit,
!
ftatimid femini inplantxfingulispartibusj
inexiftenti proprio junftum , in fuccum!
convertitur plants connaturalem , ita ut fi a
pyro attrahatur pyrus, fi ab abfinthio abfin-
;
thium, fi a rofarofa producatur^A fic de
reiiquis
;
quia alimentum in quo femen
univerfale exiftit a difTerentibus plantis at-
traftum ,
ftatim juxta conditionem cujus-
que in iis individuatur,unde necefTarib for-
marum diverfitas nafcitur una cum proprie-
spmtm
tatibus &viribus unicuique debitis. Si quae-
f^i""*""
ras, quifint
illi jpiritiu fpermatici tantorum
mirabiiium
,
quae in piantis confpiciuntur,
Arcliite<fti >
Dico tenuiflimam efte aiimenti
partem , five iucem illam primigeniam in
femine chaotico latentem
,
quae mox atque
in plantis individuatur , ftatim fimuietiam
defert virtutes facuitatefque animae vege-
tantis per totu m ejus corpus, atque una pia-
ftica fua facuitate & foiia in differentes for-
mas pro cujufque requifita Naturae dote
tranfmutat, floresindebitas
formasdifpe-
fcit, coloreappropriatodepingit
; femina
jam cortice veftit, modb foUiculo contegit,
nunc fpinofo integumento induic
, contra
omnes extrinfecas injurias munit
;
quod
itaque radii foiis in Sublunari Mundo ope-
rantur, id fpiritus animaevegetantisperu-
niverfam fubftantiam diffufi praeftant in
vegetabilibus, dum calore tum interno tum
ambientis agitantur
;
qui uti ex alimento
hylaeo jam individuato primo originem
fuam trahunt, ita quoque crafliores paula-
tim ex invifibili fubftantia reddunturvifi-
biles, quia ex groffioribus partibus eorum fit
corpus vegetabilis plantae, ex liis verb parti-
bus fubtilioribus, quae in groffiori perfiftunt
alimento, fiunt folia & flores , & ex his fru-
(flus, & ex fruftuum fubtilioribuspartibus
fit femen,incu)uscentrolatetparsillafub-
tiliflima .aquae illius feu humidi chaotici,
humido elementari mixti,quaetotum vege-
tantium corpus componit, ex qua deinde fit
germinatio & pullulatio
;
hocverofemen
fi terrae mandetur , illud denuo chaotico
liumido fpermatico diffoiutum , digeftum
,
fermentatumque per putrefaftionem ad no-
vam illud germinationemdifponit ; atque
in hoc femine anima vegetantis refidet,
non quidem intoto corpore nifiperratio-
nesquafdam ideales , fed \nfeminis)2.m per-
seminit
felt
mmimafcinttllula,c{Vi-s. aquibufdam Chy-
^^/^f
micis 8200 pars effe cenfetur; ut ^roinacfpfii
-
fapientiam Conditorisfatis admirari &lau-"'^'
darenonpoflimus quiextantillo corpufcu-
lo, tantas arborum etiam ceififiimarum mo-
les educere fibi complacuerit.
C A P U T II,
Cap.ll.
De tribus TSLaturie principiis
,
e quibus tanta plantarum Varietas
nafcituvj
rerum omnium fermentativis.
Nnumerabilis plane plantarum varietas
in vegetabilisNaturjB, nonfecusatque in
Animalium regno reperitur, cujusqui-
demreiratioalianon eft, nifi feminiorum
tumqueinvegetabilibusprimumprincipium
& origo
,
qui fi in mixto quodam vegetabili
praedominetur , tunc illud quoque igneae
prorfus naturae effe convincetur, uti expe-
exquibuspiantaetumperfeftjB, tum fponte! rientia docet in pipere, zingibere, caryo-
nafcentesoriuntur, diverfitas; quae tamenlphyllis fimilibufque. Quoniam verb hic
omniaexMundifubterranei monarchia o-jigneusfpirirusfulphureusfinehumido fub-
riginem fuam primordiaiiter trahunt , utjfiftere non poteft, liincneceflaribeiacce-
jam oftendemus.
|
dere debet Mercurialis liquor, feu humidi ra-
Diximusin/)r^ce<^f/i^aj,femenNaturaB dicalis portio, quse fi in vegetabili aliquo
omnibus rebus inexiftere
, &proutiIluda
plantis attradium
individuatur, femper no-
vas & novas plantarum formas pro condi-
tionefeminiscuicommifcetur,
producere;
femen autem illud nil aliud effe affeveramus,
quam fpiritum
jalino-fulphureo-mercurialem
elementis congenitum,
cujus beneficio pro
varia combinatione
commixtionis,
diffe-
rentium plantarum
formje
diverfis proprie-
tatibuspraeditae
educuntur;
& fulphur qui-
dem fubtiliffimus
tenuiffimufqueT/^ir/to
i-
gneus,omnx\im
adlionum,virium,
proprieta-
prjedominatur, illudfane non nifi aereae.vel
aqueae naturae effe, conje(fturamus,defini-
turque a Spagyricis rerum omnium alimen-
tum : Sed enim cum nec fpiritus igneus a-
queufque confiftere poffunt, neceffarium
iisfuitfuicimentumquoddam.quofolidam
confiftentiam obtinerent , atque huncfalem
dicimusrerum omnmmCondenfativum ; hu-
jusenimopeplantae folidam corporis con-
fiftentiam acquirunt.
Nemo tamen putet,nos hoc loco aflevera-
re , fuiphureo-faJino-mercurialemfpiritum
fper-
LIB. xn. PHILOSOPHIA
Cap. II.
fpermaticum , e fulphure, fale , & mercurio
minerali compofitum elTe, liaudquaquam;
fed eirequidpiam fali, fulphuri, & mercurio
communianalogum
, & quoad vires & pro-
prietates,haudabfimile,indifIolubiIivinculo
elementis conjundum aflerimus ;
infenfihile
'
quoque, cum Sulphur naturae in refolutione
Spagyrica.non nifi fub forma olei pinguis &
inflammabilis; Mercurius fub formaliquo-
ris ; Sal fub falibus cineribufque elucefcat,
quiEtamentriarerum principia proximain
uno falino corpufculo
, infeparabili modo
conjuntfta efle tum ignea acrimonia
, tum
humidum , in quod frigido loco repofitum
refolvitur, ipfa denique propria falis corpu-
lentia fat fuperque docent.
Et quamvis complures funt falis difFeren
BOTANICA.
399
aquae
pondera; tria terrae, duo aeris, & unum
ignis
, eruntinfalisanimaliscompofitione,
pondera fere contraria
, utpote quatuor
ignis
,
tria aeris, duo aquae , & unum terr^e
;
In minerali verb fale erunt quatuor ponde-
ra terrs,
tria aqus, duo aeris, & unum ignis;
unde fal animale
totocoeloamineralidif-
ferre
Spagyrica arte comperitur, ut fe-
quitur
:
Partes
4321
Infale Minerali
terrjB. aquse. aeris.
ignis.
JnfakVegetahili
aquje. terras. aeris. ignis.
In
fale Animali
ignis. aeris. aquae. terras.
Quamvis
& hasc in diverfisanimantium,ve-
getantiumque
fpeciebus differant, pro tem-
peramentorum
videlicet difFerentia. Ve-
rumde hifce
peculiari c^^^ix.Qmjequentihus
tiae, uti in ^ex/<Ii^rooflendimus, induas agetur
tamen clafTescommodehujufmodi faldivi-i Ad elementorum
vero fondus
^
gradus
di pofTe exiflimavimus, ita ut prior clafiis quodattinet,etfiillud
arte reperire Peripa-
fit Salisfixi, altera Salis x^o/^/i/ij
,
quae falia teticis ct^J^vVA^^v forfan videatur,
Spagyricis
tum in omnibusrebus, tum potifTimumin
tamenidhaudadeo
difficileeft,utmultifir
omnibus vegetabilium fpeciebus a Chymi- bi perfuadere pofTent ; dum enim
vegetabi-
cis ubertim reperiuntur
&
coUiguntur
; fi-ilequoddammixtumignecomburitur&cal-
xum quidem in cineribus
,
volatile ex ve-|cinatur
, fi illius
pondusfuerituniuslibrae,
getabilium combuftorum fuligine fegrega- cinis
quiexcombuftionefupereft.ut
pluri-
tum, utrumquetamenvirtutes&proprieta- mum ponderis erit quatuor
drachmarum
tesvegetantis,undeextradum,refervar. circiter, reliquum terrse quod inter calci-
Eft tamen & hoc admiratione dignifTi- nsndum furfum unacum reliquis elemen-
mum
,
fal animalium multo efTe levius pon
j
tis fublatum eft , majoris ponderis efTe non
dQte,h\evegetantium; &hocIeviusfalew/-
poteft, quamipfa terrafixain
cineribusfu-
fierali ,-quod utique ex alia caufanon fit, ni- Iperftes ; unde colligere pofTumus, quantum
fi quod fal minerale cum fit terreis quifqui-
j
terrae infit in compofitionevegetabilium
;
liiscommiftum.necefTarib ponderofiusfit, fiquidem repertum fuit a peritis Spagyri-
fal vero vegetantium levius
,
eb quod id ter-
; cis efedecimpartihus, unam
effe
terra
,
quatuor
reftrium quifquiliarum mifcella depmga.-
\
aquiS,olo aeris , //-(fj i^wij diftillatione
pera-
tum,aut groffioribusterrae partibus relidisjda. Nam
inplantisfucculentisfemper
me-
in ultima fuarefolutione
abomnimifcella|diumpondusaquamobtinere
comperimus,
purummaneat; Sal verbefenfitivisextra-
flum,leviflimum omnium fit, eo quod per
plures depurationes caloris nativi ope fa-
d:as, tandem ad fummum fuae fubtilitatis
terminum pertingat. Verbi gratia, fi fuerint
in compofitione falis vegetabilis quatuor
in qua cum fint duo pondera aeris , &unum
terrae,
&ignis unum
,
quibusfubtraftis , re-
manebunt
4
pondera aquae. Verum de hifce
mfequentihus ex profeflo fufior dabiturdi-
cendi materia
; fufficit hoc loco tantum tri-
plex falium pondus indigitaffe.
CaputIH.
DE DIFFERENTirS PLANTARUM.
Qu^ necejjaria
fint
ad plantarum vires cognofcendas,^ quomodo ex
diyerfitate
Vires explorand^.
Cap. III.
Ividitur itaquePlantarum genus o-
I mne primb in Arbores,Frutices,Snf-
frutices , Herbas. Arhores funt vel
Glandiferae,velNucifer3e, Coniferae,Refini-
ferae, vel Pomiferae aut Bacciferje , vel deni-
que Steriles,Venenatae , femper virides aut
admirandsvirtutis. /'//icfjfuntvelmajo-
res, vel minores
;
quos fequuntur Suffrutices
minores, utibrufcus, rufcus,eringium. Her-
harum innumerabiles funtdifFerentiae , uti
funtgraminura,arundinumdiverfefpecies;
funt aliae bulbofae.tuberofae, coronariae , flo-
riferae, leguminofe, odoriferae.oleaceae; aliae
Certifolia, Nervofolia , Acutifolia ; funt &
repentes & fcandentes: Aliae tomentofae,
pinguifolia.ladariae. Non defunt umbelli-
ferae, corymbiferje, capitat2e,pomifer2,tan-
dem miraculofae. Verum,utZ^<^<?r una fyno-
pfi totum comprehendat , Tahulam Analyti-
cam omnium hic appofuimus.
TA-
400
MUNDI
SUBTERRANEI
sea.m.
TABULA
ANALYTICA GENERALIS,
Omnium 'Plantarum
figuram
& dijferentias explicans.
Cerrus, ilex, quercus, efculus, fagus, phyllodrys, robur, fmilax, (liber.
Amygdalus, anacardus,avellana,ben,caftanea,
filiqua,ebenus,fraxinus,guajacum,juglans myrifti-
ca, miricolanus, piftachia.
Conifera
,feu
Reftni-
Abies , arbor vitae, caphur , cedrus, cuprefTus, larix, lentifcus, myrrha, pinus, ftyrax, thymiama, tere-
binthus, ulmus.
Pomorum omnium fpecies, arbutus ,auranuorum, citriorum, & limonum fpecies, ficus, granata feu
punica, mufa,nuciprunus, palma.perfica, prunus, pyrus, cerafus, ebaften, forbus.
Acer, agallochus, alnus, laurus, lotus, mefpilus, morus, olea, platanus, populus, fandalum, taxus,tilia.
Goffipium, malabathrum.
Aleternus
,
fea
phyfia , falix.
Napellus arboreicensjtaxus, &variaeinlndiaarbores.
Arbores contra ftimulos venereos, uti vitex, aqua ftillans , arbor cujus folia decidentia raox animan-
tur , arbor anatifera.
Pinus,abies,ilex, laurus,viticella,laurusimperialis,juniperus, cyprelTus.
Omnes reliquse tempore hyberno foliis viduantur.
Afpatathus, berberis, ribes, capparis, cerafus manna, araomum, cardamomura, chamelea, coccus, co-
rylus, coftus , laureola, oxyacantha, juniperus,liguftra, myrtus, ricinus, rofa , fambucus ,fmilax,
ftorax, timelea, viburnum
,
paliurus , vitis , caffia.
]
^^m/w/^^Buxus, falix, faliunca, tamarifcus, genifta.tithy mallus arborefcens, acacia
,
glycyrrhiza
,
gelfaminum,
[_
fruEitbiu. Xyringa, ricinus , anagyris, vitex , agrifolium.
Frutices
minores,k\i Rufcus, myacantha, haliraus, portulaca marina, myrtillus,genifta, fpartum, Ipinofa , 8c omnes plan-
Sffffrutices
funt tce lignofEe
, & fpinofo caule inftruftse.
f
I. Gramia, quorum funt
2
j fpecies, quarum multiplex eft in fpica, aliifque partibus differentia.
2. ^mndimceaherlxe hnt, utomnia fCaule nodofo, ut arundines , cquifetum, polygonum , zin-
arundinum 8c juncorum genera<| ziber,zedoaria, acorus, coftus, curcuma.
& Ipecies
,
quorum alii funt (.Caule enodi Sc levi
,
juncorum omnium Ipecies.
^FrHmentacea
,
quae fpica 8c femine conftant , ut triticum , hordeum, avena, legu-
3.
Edttlia, fiint-j mina , fabje
,
phafeoli
,
pifa , oryza , & fimilia.
que vel
'. 5>2e^)'<;-, ut ladtucarum omnium fpecies , intybus, endivia,cichorium, beta,
1. l
atriplex , oxalys , 8c quse acetariis inferviunt.
Uti alliorum cxparumque fpecies, omnia tuliparum, narcifTorum, hyacinthorum , 8c anemonum fpe-
cies
67,
cyclaminus, peucedanum, orchidum omnium fpecics, S. glodioli traduntur^^, decein
fpecies liliorum.
Tuherofe 8 fpecies Arum,arifarum , afphodelus , cyperus liliacea, cyclaraen, glans Malacenfis, nucula terreftris, helio-
habent. cabus Peruvianus.
Floribtis confficm.
Tulipse , anemones, hyacinthi, narcifii, ranunculi , doronicum
,
perdalianches, heliotropium, lichni-
des, bellides, aquilegise, chryfantemum, 8c innumera: alias.
Caryophylla , violEe marum , rolmarinus , ocymum
,
pulegium, poleum, origanum , hyflbpus, fatu-
rea, mentha, falvia, meliffa, betonica , lilium convallium, nardus.
Lens , rapreolus , convolvulus , crocus , cicer
,
fcenum grxcura , fabse , lupinus , 8c quaecunque
*
filiqua conftant, 8c fruftibus efui aptis.
Napi , raphani , thlafpi , finapi , nafturcium , braffica , rumex , fpinachia , acetpfa , beta , blitami,
atriplices , cichoreae
,
portulacae.
Fo/;()>-w^/ire;/<eMonophylIum, teverium,diphyIlum,meliIotus,triphylIum, herbaS.Trinitatis,pentaphyllum,railIc-
foliura, aliEeque foliorum multitudme differentes,ut tormentilla, ruta,fumaria,aparine, ophioglos-
fum, agriraonia,mercuriaIis, verbena,vincetoxicum,fcrophularia,eupatorium, 8c innumerje alia:.
Plantago, coronopus, holoftium, pyrola,pfylium, cynoglofrura,burfapaftoris,gentiana,biftorta,
farfara, lappa, ifatis
,
polygonatum , nicotiana.
Uti funt urticEE , chamaeleon,'cnicus , feu carchamus , borago, labrum Veneris, carduorum omniutn
fpecies. ficuslndica, 8c quaecunque urendi 8c pungendi vim habent.
Adyanthum, feu capillus Veneris , filix, mufcus, fungi, polypodium, cetarach, phyllitis, lingua
"
cervina
,
fcolopendria, nummularia, ruta muraria
, 8c innumerse aliae.
Repentes in ^f>-r<2,Hedera terreftris, muraria , 8c arborea, cufcuta, convolvulus, fmilax, peryclimenon, lupulus, cle-
kn,aliisfttffnlt<, macites
, faxifraga
,
cucurbita
,
falfa perillia
,
polygonum , nafturcium Indicura , ariftolachia,
feufiandentes. chelidonium
, herniaria , kercaTurca
,
paronychia.
Tomentof<e,{en lanpt-GoSipium
, verbafcum
,
pilofella, gnaphalium, leontopodium, borago, hyofcyaraus,blattaria,fa-
ginofe. nicula, althjea
,
pulmonaria , helenium , horminum, malva.
Tingtiifolia,kufem-Omm\im fedorum genera, pofculaca, perfoliata
,
hyraphita, cotyledon, five umbilicus Veneris,
Glandifera.
Nticifera.
fera.
Tomifera.
'Baccifera.
Lanifera.
Steriles.
Venenatiz.
Admirandiz.
Semper
vivte.
Decidtt
foliis.
^Faecundi
Fruti-
]
bacciferi.
ces ma''^
jores.
Quagramnis nomi-
ne gaudent in
5
ctajfes dividun-
<
tur
l
continet
"Bulbofe.
Odoribtn eximia.
Leguminofe.
Holerace^.
multiplices.
Nervofa.
uicutifolia fpinofa.
Capillares.
telophium , critamum.
Tithymallorum omnium fp^cies, efula, laciris, peplus, chameficae, hippoloes,beitalzar.
Foeniculum
,
anifum, arami^ anethum, cuminum, coriandrum , menni , daucus, brancaurfina,
levifti-
cum, angelica,
pimpineHa,imperatoria,apium, petrofelinum,paftinaca,ca2rifolmm ,cicuta, cenan-
the,fi!ipendu]a, laferpitiura, fefilis,filer montanum, ligufticum, ulmaria.
Artemifia, millefohum, tanacetum, matricaria , abrotanum, abfinthmm, cotula, nigella, chelidonium
majus.
Powi- Papaver, hyofcyamus,
heliocacabus, ftramonium, raandragora, fcabiofa,lacca,fcorzonera, fucciia,
coreula.
Gttttantcs,
fiveZ,<?- Galbanum
,
acacia, oppoponax
, ftorax , maftyx, camphora ,
lcntifcus,myrrha,
bdellium,betu]a,
chrjmofi, cerafus.
Reftnifera. Omnia quac balfamum
,
piccm , refinam , 8c gummi fudant.
Admirand*. Herba mima
, lunaria , heliotropiorum quoddam genus , hjemantbes , aaras , boniza.
Ex-
per vtva,
La[lari<t.
Vmbelliferce.
Corymbifene.
Capitata 8c
fer<t.
LIB. XII.
PHILOSOPHIA
BOTANICA.
^GI
herbarum
Cap.lW.
Exhibuimus in hacTabuIauniverfalem
quandam plantarum fynopfin
,
quarum fi
fingulas ukeriores fpecies e^xaminareveli-
mus , novam reperiemus in fingulis fpecie-
bus incredibilem reruhi diverfitarem ; cum
nihilpasneinplantaconfideraripoffit.quod
non peculiaribus ac differentihus virtutihM
conftet. Habent in plantisaliam virtutem
radix,aliamcortex,folia, flores, fruftus,
femen aliam ; aliam fucci ex iis exprefli &
infpidati, utialoe, opium.acacias, manna;
aliam
,
quae ex ipfis emanantgummia, uti
galbanum,opopanax, fagapenum, euphor-
bium,fimiliaque,aliamgummiarefinacea,
uti thus, maftix,myrrha, bdellium , &qu3E
liquidam a naturafubftantiamadeptafunt,
uti balfamum , terebinthinum , eedrinum
,
ftyraxliquida & innumera alia , cujufmodi
funt &refinjB ficcs , uti pix, abiegna, pinea
:
Atque haec quoad fubftantiam plantarum
didafufficiant. Reftant,reliquaplantarum
accidentia varia exploranda.quam nosjux-
tavarias combinandi regulashocpaftoin-
veftigare juxta feriem
9
Prjedicamentorum
folemus.
&uatim I . Si Quantitatem herbarum confideremus,
inveniemusin fingulis longitudinem , lati-
tudinem, foliditatemque in radicibus, trun-
co, foliis, floribus, frudibus , feminibus dif-
ferentem. Si durationem ; Videbimus fin-
gulas difFerentes habere durationes, varias-
que aetatis, ortus, maturitatis & occafus,
& demum coUeftionisconditionesfortiri;
Cum aliae hybernae, aliae vernae.sftivxaliE,
autumnales denique alice oriantur
,
occi-
dant , maturentur , colligantur.
2. Si ad (lualitates fingularum inveftigan-
das
progrediamur, easadebdifferentesre-
periemus,utubiquisincipiatprimum,vix
difpicere poflit. Inhisenimprimbcolores,
odores , fapores , &mollitudo occurrunt , &
fimiles, quas Philofophi primas &fecundas
qualitates exelementorum temperamento
natasvocant;accedunthifcequalitatesfpe-
cificajatotiusfubftantiae fimilitudine ema
nantes, multiplici virium&proprietatum
differentia praeditae ; adduntur hifce fym-
pathicae cum antipathicis mirum in modum
coUuftantes ; non praeteribo hic
,
quae ad
geometricas figuras pertinent, quas maxi-
mein fefe exerunt in foliis , floribufque ; in
hifce funt
,
quae j.^.j-.d.y.S.&iz. foliis in-
ftruantur , & Polyj)hylla vocantur. In um-
belliferis & coniferisquoqueadmirandum
Naturae Geometricum artificium patet ; in
aliis radiofa herbarum propago maxime
elucet ; uti in heliotropiis. Huc quoque
pertinetcharafterifticaplantarumfignatu-
ra,queis nihilfere inrerum natura eft,quod
non vel foliis , floribus , frudlibus ,
femini-
bus exhibeant ; In paeonia maxime elucet
caput humanum ; in papavere caput coro-
natum ; indentaria dentes , & ficde caeteris,
de quibusuci fufiffime in Lihro 111. Artis Ma-
TOM.II.
ies herbn-
entn.
gtietic(e\
& in OEdipo de Medicia JEgyptiorum
Chardleriftica egerimus, ita Le^orem Qoic-
mittimus.
3. Inveftigaturoherbarum vires, maxi- Keiati
me attendenda erit utriufque/exwj conditioj'"'^'""*"^'
analogice quoad fimilitudines &diflimilitu-
dinestuminterfe,
tumadanimalia relat.
Palmae utriufque fexusplantaeadeofedepe-
reunt, ut unam fine altera perire neceffe fit,
conjuge quoque orbatam viduam fterile-
fcere obfervatum fuit ; Imb maris flores
trunco erutos amafiae capiti circumpofiti a-
mantem amorispignorenon exhilaratdun-
taxat, fed &uberi foetura foecundat.
4.
Ad Aiiones plantarum revocantur po-
^snones,
tiflimum eaeherbae, quae Iite& amicitiain-
ter fe diffident, uti braflica cumvite, filix
cum arundine, & innumeraalia; exhifce
enim mira & vix credibilia arte fieri pofTe in
fequentibus aperiemus.
j-.
Palfiones plantarum fpedant ^oiiffi- vajjiones.
mum ad modos plantas colligendi,
exiccan-
di, afl"ervandi
;
praeterea violentam
degene-
rationem morbos ab infeftisillatos
,vitam
longamautbrevem; &quaecunque tandem
ad culturam plantarumpertinent,
utipo-
fteavidebitur.
6. Per Quando, durationem
plantarumj^<?^tf.
inveftigamus, dum quandoillaopportune
colligi debeant, quaerimus . Sunt enim plan-
tae efncaciores;meliores in hoc velillo men-
fe coUeftae, non folum quoad totam plantse
fubftantiam
, fed quoad radices, flores,fru-
ftus, femina; funt&aliaebrevis, alislongas
vitae,quae omnia nobis magnarum rerum in-
dicia in ufu medico praebent.
7. fy'^/,Iocum plantarum confiderat.Sunt^^*'
enim aliae fylveftres, aliae hortenfes, alis
montes amant,aliae convalles &plana; quae-
damaquis,fontibus, lacubus, fluminibus,
mari gaudent ; alie faxofum, aliae pingue fo-
lum appetunt; Non enim omnisfertomniatel-
/j;undequotfuntdifFerentiaclimatumin-
tervalla^totdifFerentesplantasnafcineeefle
eft,patriifolitam tenaces, utfiexunocli-
mate in alterum tranfplantentur, eje vel
prorfuspereant,velade6degenerent,utvix
dignofci queant;quorum rationes iwjequen-
tihus dabimus ; terrenae quoque fubftantiae
difFerentisvirtutisconfiderandsfunt.
8. .5//; unicuique plantae propriumdo-5i/i
cent ereftio, incurvatio , declivitas, repta-
tio, fcanfid, naturalispartiumpofitio, uti
radicum,feminum, ^c. QuaeomniainBo-
tanicaphyficareconditos fines habent.
9
.
Docent Hahitum plantje fanse vel mor-
Hahitta.
bofae, ornamenta quoque &indumenta, quae
in fcapo, foliis, floribus fpeftantur.
Quoniam vero celeberrimum Cabalifta-
rum Axioma eft ; nullam ee herham in terra,
cuinonajirum quoddam in coelo correfpondeat,
quodilli dicat ; Crejce
, certe magni in re Bo-
tanica momenti eft, confiderare hujufmodi
Solis, Lunae caeterarumque planetarum , fi-
Eee derum-
402
M U N
P
I
^f^.III.
derumque fixorum
correfponfum feu har-
moniam ; unde non immerito fecretioris
naturae Myftae plantarumomnegenusjux-
tafeptemplanetarum analogiam difpofue-
runt, ita ut alis^aturnins, Jovialis,Martia-
lis;ali2Solaris,Veneres,Mercurialis&Lu-
naris naturje ex Planetarum natura&pro-
prietatibus
,
juxta analogiam quandam efle
oftenderentur. Maximc quoquetempus,ae-
ris conftitutio ,terras qualitas confideranda
funt, ut tandem nonnihil de ejus intimis vi-
ribus &proprietatibus concludas. Haec vero
S U B T E RRANEI
interior terrae difpofitio uti a Subterraneis
Mundi halitibus, &vaporibus originem ha-
bet , ita exterior cceleftis ex difpofita jam
terracum appropriatisfeminibus eam edu-
cit herbarum varietatem
,
quam in Tabula
Synoptka exhibuimus.
Hifce itaque probe cognitis nihil am-
pliusreftatNatur3EMyftaefaciendum,quam
ut juxta cognitum Naturae prototypum Spa-
gyricae artis fubfidio fultus, ad eas
,
quas mi-
rantur mortales , fceturas producendas fefe
accingat.
C A P U T IV.
Ve Arte Emphyteuticajfeu InftthU.
Cap. IV. T
Ntercseterashumaniingenii induftrias,
I Emphyteutka facultas feulnfititiamaxi-
--
me elucet, qua ad Naturae exemplar tam
apte & concinne diverfarum fpecieplanta-
rum unius arboris hypoftafi inferendarum
modum invenit, juxta illud Palladii.
Subthalamifpeckfeltcesjungerejylvoj,
Vtfoholt mijffits crefcat utrimque decor.
Comexumque nemus 'vejlire affinibus
umbrii,
Et geminapartum nobilitate coma.
Faderibus blandis dulces committere fuccos,
Et latum duplici frugefaporis
ali.
Quemadmodum enim animalia diverfa in
unum coitu miftadifferens&utriquequid
Iiaudabfimile proferunt, fic & Emphyteuti-
ca five Infitoria Ars, quae in plantis nila-
liud, quamcoitusquidameft,
quodiverfae
plantarum fpecies in unum fuppofitum
eompinguntur, unde mira illa Naturae
,
quae
in una & eadem arbore nonnunquamfpe-
ftamus, miracula elucefcunt. Quomodo ve-
ro illud contingat, jam ad phyfiologicam
amuflim exponemus.
Tria Emphyteufeos five Infitionum ge-
Coiuraeiia. ncta ab AntiquistraditaCo/W(?//drecenIet,
Palladius.
&ex eo Palladiuv, unum quod fity^ cortice,
quod videlicet refedum germen inter cor-
ticem & truncum interiorem recipitfemi-
nalem virtutem; Alterum in truHco,q\iod re-
fefta & fcifla arborefufcipitinfertosfurcu-
ios, &:utraque funt Vernotemporeoppor-
tuna ; Tertium fit emplaflro, quam & empla-
ftrationem vocant, eoquod ipfasgemmas
cum exiguo cortice in partem fui conftitu-
tam recipit,quae &JEftate potiflimum infti
-
tuitur
;
quibus nos duo alia adjungimus, uti
moxpatebit.
Fit autem coalitio ifta duarumfpecierum
inunum , non nifi w/ra^/// quodam magneti-
fmo, quo duo difFerentia fimilitudinequa-
dam Naturac fefe mutuo appetunt, fefe attra-
hunt
, fibique mutuas virtutes communi-
cant. Quemadmodum enim in pracedenti-
bus expofuimus
, nihil in rerum Natura fit,
quod non cumaliquofimilitudineautdifti-
militudi ne, feu quod idem eft , attraftu , vel
repulfu, amicitia & odio, confono aut difCo-
noconveniat. Hinc admutuumfomentum
fimilia ad fimilia ex fe& fua natura con-
fluunt , difimilia vero czca. quadam Naturae
difcordiafugiunt.
Regula Emphyteutica Artis,
I. IN Emphyteutica itaqueartecumpri- snm fnr-
*
mis, ut amicoi ad fe invicem plantai^^^^ljy'"^'
quas in conjugium defponfari moliris , at-
tendas necefileeft: Siquidem diflimiliaaut
antipathica uti ex fe & fuanaturafefe fu-
giunt, ita quoque infertaaut prorfuspere-
unt , aut irrito labore fterilefcunt.
2. Habeantfurculi cornationem quandam
surcuUm'
, . . r 1 - /- . 1
erendt eo-
cum arbore, cui jnlerendi lunt , ita ut eodem
^em tem^o'
tempore una aut germinent aut floreant,'*/'"'*-
{quoarbor; fecus enim, fruftra laborabis,^^'""^"
I
cum proportio attra(R:i alimenti fit inaequa-
lis, neque facile diflimilis humoris conftitu-
tione coalefcat.
?. Opportunum ^i?w/5aj eligendum ; non
^j^^f"!'*'
lenim quovis tempore alimentum humidi;^;f,y.
,'eandem conftitutionem habet; Itaqueple-
*/'
rique infitionis tempus eligunt Vernum;
hoc enim fuccus in utroque eft vegetus,
blandus&adcoalefcendum maxime aptus.
Alii juxta conditionem furculorum arbo-
rumque conditionem nunc Vernum , nunc
.^ftivum aut Autumnaleafliimunt.
4. Surculi praeterea non ftatimarqueex
arboribusdecififuerint,inferendi funt, io-d
definente Luna accipiendi funtdecendio cir-
citeranteinfitionem.deponendiqueinvafe
cooperto&probe munito.
j".
Coalitio fit in parte nitidiflima, nihil- .^.'"^'
."-
que ineaulcerofum, tuberofumautretor-^^^","/-,;".
j
tum.refeftis circum circa ftolonibus
germi-/rfl("-
nibufque; undemagni momenti fciasefle,
\\X.\ti{QX.Q.x\^if\XKC\x\\ex opportuno arborumloco
decidantur, quodfiet figerminaexarbore
aeftivam Solis orientisplagam refpexerint,
fintque furculi foliis fuccoque turgentes , &
etiamfi fruftum necdum tulerint, fpemta-
men multiplicis fru(ftus annis infecuturis
prx fe ferant.
6. Surculi qualitates monftrat
Columel-Coiuffl^'-
la. Surcu/os Anquit ,ad infitionemfumpturus,
surcuh-
videto,
utfit
arbor tenera
^
Jerax nodtfque''^''^^^*^''
crebris
, ^ cum primum germina tumebunt,
de
LIB.XII. PHILOSO
Qft
I
V.
deyamuUs amkulis, qui Solis ortumfpelahunt,
(^
integri erutit
, eos legito , crafiitudtne dijjiti
minimi; Surculi
fint hifurci vel trifurci : Ea-
Plm. dem Palladius a ColumeUa habet. Plinius
virgii.
aliquaaddit: r/Agi/w ex cacumineinferi
vetat, certumqueeft, abhumerisarborum
Orientem asftivum fpedantibus furculos
petendos, & e feracibus,& e germine novel-
lo.nifi vetuftae arbori inferantur; hi enim
robuftiores effe debent.
7. Surculos prsEgnantes , hoc eft
,
germi-
nationeturgentes, de quibuseo annoger-
minandi fpes eft.^/wwutique nec tenuiores
stiuuli
digitominimo,feligasoportet. Varie quo-
Tumwi Sl"^
' ^ "on iifdem in partibus fubeft omni-
bus fuccus ; vitibus ficifque media ficciora,
&efummaparte conceptus, ideoillincfur-
culi petantur; Oleis circa medias fuccus,
jnde &furculi cacumina fitiunt.
StttcuU'
8, Surcuh.qui inferuntur,fint/Vi^i,/fr-
mm mter.
^^^^^^ nodofi, ex arboris parte, quae ad Aquilo
nem fpeftat, acutisfalcibusjdecifi, de novo
nati, laeves , frequentibus gemmis prjegnan-
tes , bifurci , vel trifurci ; ab imo crure fim-
plices,craffitudinedigitiminoris,bimi; An-
niculi enim prompte excurrunt, fed funt in-
fcecundi.
Theophr.
9. Theophrafio docenteurbana arbor mul-
Ariores
tumfruftificabit, fijylveftrihus arhorihusfua
Domeiiiu fpecici iniemens , namplusahmonisfubdi-
syivejiri-
jyg fruncus fuppeditat; unde iatis prius olea-
rwrf!"
*'
ft"S jnferunt oleas : Coeunt enim validius,
ac radix plus trahens alimenti fcecundio-
rem arborem reddit , contra autem fi fyl-
veftrem miti inferueris , etfi differentiam
quandam reperias; bonae frugistamen arbor
nunquam erit. Etquamvis l^arro Theophrajlo
contradixifile videatur,facile tamen concor-
dari pofi!unt, cmxTheophrafius di&ictcnndiZ.
germinatione , Varro vero de dulcedine fru-
auum exarboris domeftics in domefticam
infitione provenientelocutusfit.
piiniuj. I o , Plfttio tefte facillime coalefcunt, qui-
bus eadem corticis natura
,
quaeque pariter
^.^^'"'^''''f''" florefceiitia eodem tempore eerminatio-
nationii.
nem,iuccorumque focietatem habent: Len-
ta enim res eft
,
quoties humidis repugnant
ficca, mollibus corticum durities.
1
1
. Ad ipfam infitionem quod attinet.ca-
Tii^r* veasne7fJ!/r<jfiatinnodo: repudiatquippe
7ait %T'
^^^^^^^ inhofpitalis durities;fiat itaque in
renL?
''
parte nitidiflima , neque fifilira non muko
longiortribus digitis, nonobliqua, neque
tranflucens. Inferunturautem & inverfi, eo
fine, ut minpr altitudo in latitudinem fe
fundat; inferantur autempropeterram, fi
id nodorum truncique conditiopermiferit;
eminere calami fex digitorum longitudi-
nem non ampliusdebent.
12. Quod fi longius afFerantur pomorum
pomorum
calami , rapo infixos optime cuftodire fuc-
iengiaiia-
cum nonnuUi arbitrantut , fervarique inter
mXcZ'
*^"0S imbrices juxta riv^s vel pifcinas, u-
fnvmii,
trimque terri
obftrudoSjVel etiaminfixi lu-
TOM.II.
PHIA BOTANICA.
405
to, in vafediligenteroblito,neventum fen-fix^tfr^
tiant , conferventur. Sed modum inverfum
furculum ferendi a Plinio appofitum , ne ar-
borinaltumexcrefcat, falfum fe reperifle,
ait Porta; quippein vite&pruno expertus,Pf*
ad reliquarum altitudinem pervenifle ; Tu-
tiormihi,in({\x\t, videtur hicmodus ,uthimos
veltrimosfurculos & annofos
,
detraBos fupra
inferamus, tunc enim in latitudinem
fe diffun-
dunt,
^ hoc modo cerafa
^ficus pumilas
fe-
cimus.
1
3
.
Plantaj fXeaaiS^iii , hoc eft, oleofa natu-
oleoftat'
/-<^,infitiones nuUo modo admittere poflimt,
fZniiw^u.
nequeenimconum aut cupreflum, vel pi-
num , &omnino piceas peregrini quippiam
velpati,vel alere referunt agricolae, cujus
rei argumento eft, fi plantam quamlibet o-
leoinunxeris,demoritur protinus : Com-
memoratasverbarborespraepingues efl!e ac
oleofas, indicio efi!e poteft
,
quod eflfluxus
picisautrefinaEaiiispermifcerirenuat,ficut
nec oleum ipfum . Apud rei Agriculturae ftu-
diofos faepe agitatur y<e///o,utrum fit melius
plantas in feminariis ferere, poftmodum
inferere,ac deinde in pomarium transferre
:
Cumapud Veteres legatur hoc pafto trans-
plantatam arboremmitioremreddi : an au-
tem in fylvis inferere, ac poftea in poma-
rium tranfplantare confultius fit : de hoc
fanerationes probabiles utrinque adducun-
tur: nobis aiitem experientia demonftravit,
meltus efle inpomariofylveftresp/antasferere,
acubi optime provenerint , inferere, quam
infitas transferre : nam cum has transferi-
mus , veluti loco peregrino inafluetas faspe
infirmari videmus, &multoties exarefcere.
14. PrxtQreiiJi velimus
infitaf
arhores eo
-pruBusut
anno, quo inferimus fru^us afferre , hic erit
/"*'"''**''
modus : Veterem furcuium inferas, praefer-
tnferufmt
tim qui floribus &gemmis tumeat, &qui fe-
<''.
quenti anno fru(ft:us laturus fit , ut in fua ar-
bore concipiat foetus, hic veropariat, quos
in fua arbore iaturus erat.
AtquehaefuntReguis, quas in feliciin-
fitionisnegotioadhiberedebes. Quare nil
reftat, nifi ut experimentis modum proce-
dendi demonftremus.
E X P E R I M E N T U M I.
Emphyteuticum.
Quod,quomodo fvbcotticeinfitlojaciendafit,
oftendit
,
quam
^infoliationem dicunt.
A Rboremquaminfererevoies,prim6fer-
^
ri diiigenter ex ea potiflimum parte,
quacmaximenitidaeft , & nullis tuberibus,
I
ulceribus autcicatricibus obnoxia eft , inci-
dito , ea cautela adhibita , ne librumfeucor-
ticem ladis, hoc perafto, cuneoferreoaiit
melius ofleointra plagam, id eft , intra cor-
ticem & truncum intromiflb , non minus
tribus digitis leniter , ne cortex rumpatur,
penetrabis; Poftea furculos, quosinferere
I
vis, intra apertam jam plagam tam profun-
de,quam cuneum immififti , leniterne cor-
'
Eee z ticen^
404
MUNDI
SUB
SeB
Ill.ticem
aut
meduUam
ferias, cuneo extraao,
intrudito
, furculos
vero ita accommodabis,
ut tres
digitos
intra plagam condantur
,
ex-
tentverofex
fere digitis; In una autem ar-
bore
pluresfurculos
di(5la praxi inferere po-
teris
,
quJB tamen
proportionatam
inter fe
diftantiam
habeant,
neunusfurculus fufFu-
rato vicino humore
reliquis damnum ado-
lefcendi inferat.
Tandemhocperadlo,to-
tam plagam
fpatiumque,
circumcirca luto
oblines , fupra lutum verb mufcum ex arbb-
ribusdecerptum
apponito, itafirmatum, ne
ventorum
pluviarumque
injurii diflipemr.
TERR ANEI
EXPERIMENTUM II. Exper.
QuodQuomodo in trunco Arboris infitio
in-Confe^.
ftituenda
fit
demonflrat.
ARboris
truncum refeftum , vinculis ar-
Aioribus conftriftum fcalpro modice
findito , itautjfi/aratrium digitorum latitu-
dinem habeat
;
quo perafto , furculos con-
gruos a te feleftos, exutraqueparteincu-
nei formam rafas, integratamen&incor-
rupta meduUa, indito prius ad aperiendam
fifluram cuneolo , demergito
;
quoextradlo
depofitusredeuntibus in plagam fedi trun-
icilateribus, furculus aftringetur, &tandeni
luto mufcoque eo prorfus modo, quo itiprie-
]
perafto ,
feliges cujufcunque tandemarbo-
cedentihui faclum eft , modo plagam oblini-
j
ris congruae ramum nitidilfimum
,
quem eo
& habebis infitionis opus
peradum.|ingenioincides,utgemmamfeuoculumfis-
~ '
fura faAa commode recipere valeat ; hoc
etiamperafto; inditamfine Isfione oculi,
gemmam,emplaftrumitaaccommodato,ut
incifionis tum arboris, tum gemms involu-
cro exafte refpondeat, circumligatumque
emplaftrum magna cauteli , ne oculo no-
ceat, vincias, deinde commifluras & vincu-
la lutocircumdato , itatamen ut gemms o-
Truncus A.plaga C.truncus e latere B. fur
cuii inferendi D. D.
E X P E R I M E N T U M 10.
Quodinfitionis genus
,
quam emplaftrationem
five
Inoculationemi/ocdwr, oftetidit.
^ErtiumhocInfitionis
genus fubtilifli-
mum , non omnibus arboribus congruit
fed iis folummodo.quje
humidumfuccofum- culus liberum germinandi fpatium habeat;
queac validum corticem feu librumfortitae &hoc pafto hitatum emplaftrum poft 21
funt, utificus, nam&lafteturget, & cor
ticem validum robuftumque habet , fic au-
temprocedito.
Surculos cujufcunque tandem arboris
congruseatefeleftos, quae nitidos, novel-
los fcecundofque ramos habeant,afl!umito,in
quibus \m.^\mh gemmam feuoculumobferva-
bis, quam circumcidito el
,
quae fequitur.in-
duftria: Sit gemma frondis.five involucrum
oculi,<j^c^. Oculus
I. involucrume/^g)^,
inquadrati formam
a h c d. incides &.
tamen cautela ,
ne
oQulum ladas
; hoc
circiter dies foluto emplaftro gemmam jam
coaliramarborisramonaturjBperficiendam
relinque. Alio modo fic procedito: Arbo-
rem terebriad medullam ufque perforato,
plagainteriusleniter inclinata , deinde e-
dufta omni fcobe, vitem vel ramum foecun-
dum & humenteffl ftride foramini intru-
dito, e^tameninduftria , utduaevelplures
gemmae foris emineant
,
quo fafto argilla &
mufcolocum diligenteroblinito, & habe-
bis intentum,
CONSECTARIUM I.
0[0c pafto pomus falici &populo
, vitis
^ulmo & moro, amygdalus & perfico,
&pcuno
LIB. Xn. PHILOSOPHIA BOTANiCA.
r</^. IV.
&pfi'no inferi poflint, qus fi gemmis fuis ' in mutuum confortium ruant
405
fefe miris
Dtf^uif.
uniantur , & pruno inferantur juxta Experi
mentum 111. pulpa perfici , nucleus vero a-
mygdali faporem referet. Rurfus liac arte
oliva oleaftro , ficus moro
,
morus vero
viciffimfico, fraxino, cailaneae, inferitur?
Cerafus lauro
,
platano, pruno, populoque
.^TOuniri amat; pyrus hortenfis fylveilri, po-
Milus ar
nio,fraxino,amygdalo, ornis,caftaneis,me- jfit. Mirus fane Naturae magnetifmus. quo
torihus in- fpilis , malifquc punicis incorporari ambit ; ex una parte attrahere amica, ex altera ini-
firi foifmt.
j^yx pruno, unde fruftus nuci-pruna ; Nux mica fibi, quibufcunque poteft, modis re
amicitisE legibus complexentur : Quod tum
in omnibuSMundanorum corporum clafil-
bus , tum vel maxime in emphytdutica Natu-
ras operatione elucefcit : aliae pr^tereaadeo
ciEcis naturarum difcordiis diliident, ut vix
una confiftere pofi^e videantur, imo perire
potius, quam ut una alteri jungatur, necefle
iterum perfico.unde nuci-perfica , & amyg-
dalus fico Jnferi poteft. Pomus ejus falaci-
tatiseft.utdecemfearboribusdifferentibus,
uti pyro.pomisfylveftribus pruno,forbis,
falici, platano,perfico,populo, mefpilo, ca-
ftaneis proftituere non detreftet ; fola cydo-
nia malui omnium reliquarum execratur
confortium, uti nonnulli putant,quodta-
mennos falfumreperimus, nequeobftatil-
lud poetae de Cydonia
:
Nam propriis pandens cognata cuhilia ramis
Stat contentafuam nohitttare domum.
Quxveroamico infitionis confortio po-
tifiTimum gaudeant, funt primo : maluscydo-
nia
,
quam folam fuae tantum fpeciei infitio-
ne laetari nonnulli aflerunt; At nos aliud ex-
perientia docuit ; haec enim dum fcribimus,
anoftrovillicomihimonftratafuitcydonia
pomus, cui oxyacantha inferta ex una parte
fruAibus
,
quos Lazeroli vulgo vocant , ex
alterapomis cydoniis onufta
,
pulchjrofane
fpe(5lacuio confpiciebatur. Mefpilm vero
quercu gaudet & pyro ;
nioro malus cttria
;
prunus feipfa &caftanea; Quemadmodum
enim magnes applicatus ferro ftatimcon-
fluit ; itahaeriteappiicatasamicse&fympa-
thicKarborum fpeciesfefe mirificetrahunt.
Sed qui plurahujufmodi fcire defiderat, is
non libros, fed rufticos confulat, quorum
longa & frequenti experientia innumera
hujufmodi nobis primuminnotuerunt; no-
ftrumeft, omniumhorumveram&genui-
nam caufam affignare.quod in fequenti Dif-
quifitione nos praeftituros fperamus.
DlSQ^UISITIO Physica,
Qvia
Mirificum hoc Arhorur/i differentium a Para-
nympha Natura conptutur/i Conjugium , mul-
tiplici Experimentorum demonfiratione ex-
ponitur.
^^Elebreprifcorum circahoc Naturaemy-
^^fterium epiphonema fuit.
9; (^WIS tLo (pUOlV .'l/CQC.
Id eil
:
Natura natur^ deleiiatur.
Natura naturam vincit.
Natura naiura dominatur.
sympa- Rcfte profefto , funt enim res nonnullaead-
ihia^aK-
eo ex natursequadam fimilitudinefibiami-
S'""'
cs.ita coiifon,ut mox
unaalteri applicata
pellere contendit, ut proinde non incon-
grue univerfaiem Naturae operationem in
attraftu & repulfa, in lite & amicitia , in
confono & diffono, uti fufein no/ira Mufur-
gia docuimus , Veteres ponendam cenfue-
rint.
Confiftitautemintimus hujufmodiope-
"""''*
rationum nucleus in intimis Geocofmi tha-
pJoxi^m
lamis: Cum enim jam variis hujusoperis^**^"'"'''
locis oftenderinius , omnia quae in iubter-
^J^^^*"**
ranei Mundi ambitu continentur, exSub-
terranei Mundi fcetura, id eft, ex falino ul-
phureo-mercuriali vapore halituque com-
pofitionisfuae primordia, veluti exprimo-
genio NaturjB feminechaoticxmaflaeaSa-
pientiffimo Mundi Architedo indito, in
perpetuumduraturo,trahere; Reftatutjam
Natura in platitis preducendis procejfum pari
paflii
,
quo in infeftorum caeterorumque
animalium genefi prxftitum fuit , exhibea-
mus
;
quod qua fieri poteft, brevitate expe-
diemus.
Nemo ignorat , alimentum plantarum efle
Immidum terrena fubjiantia inexiftens, in
cujus intimo centro latent illa tria proxima
rerumprincipia, Sal, Sulphur, Mercurius,
eiementis veluti amiftu quodam induta;
ubi verb humorillQ fpermaticus pro diverfa
vis trinm
terreftrium partium natura diverfus
^^''^^^["mTatu.
quoque difJerentes efTeiflus in alimentis,^^/"^^-
aiitorumque in fubftantiamconverfusprae-^""'''"''
ftar. Hoc quippe femen univerfale femini
cujufque plantae mox ubi jundum fuerir,
ftatim quoque in eadem individuatum , di-
verfas pro diverfa plantarum natura formas
educit
;
quae uti fine alimento vivere non
poflunt, ita quoque perpetuo ex humidi hu-
jufmodi fpermatici fuftu attraftuque mira
quadampericycIoficonfervantur;fiquidem
&quodinhumidoy//>j&r'jlatet, idquo-
que differenti codionis gradu difFerentes
colorum fpecies, uti alibi oftendimus, in
plantarum five foliis, five floribus & frufti-
bus eflicit.Quod ?we/f/-M/eeft,fuccos,Iiquo-
res ; (inodfahnum, praeter foiidam confiften-
tJain una cum reliquis pro combinatarum
plantarum conftitutione odores & fapores
confert, aliifque virtutibus tum manifeftis,
tumfpecificis,quasoccultasvocant,pIantas
dotatditatq;.Hincubiy//)/jA-(?K3praedomi-
natur, plantse temperamentum utplurimum
calidum &retorridum cumacrimoniafor-
tlunturjubi mercuriale
, humidam &
aeream
Eee
i
(utrum-
hinMioms
in natMr
rnum vis.
406
M U N D I S U
B
Se^, III. (
utrumque
enim dat Mercurius
)
ubi Jali-
j
num , ibi
terreftrem, ficcam, craflamque ob-
tinentindolem
planta.Quemadmodum ve-
1
ro
harumrerumcommixtioper innumeros
intermedios gradus extendi poteft, ita quo-
que innumerabilis plantarum varietas non
aliunde
,
quam ex varia horum falino-ful-
phureo-mercurialium graduum combina-
tione refultat;omnes vegetabilis naturae dif-
ferentiae ex hujus praedominii , aut fubdo-
minii exceflu vel defeftu oriuntur. Si enim
didlam plantarum compofitionem juxta
notasArtis combinatoriae regulas per qua-
tubr gradus Phyficis utplurimum ufitatos
M>fl-combinaverimus, inveniemus multitudi-
nemplantarumtermini nefciam. Nequefi-
bi perfuadeat le^or, hujwfmodi gradusefle
coarftatos , &conftridlo^ , ut nuUam latitu-
dinem patiantur; minim^ ;fedquemadmo-
dum in numeris exuno integro ad alterum
infiniti numeri fraii
,
quas minutias vocant,
interponi pofl"unt, qui omnesefl!entialiter
variant, ita quoque interprimumgradum
calidi velhumidi, frigidi aut ficci, adfecun-
dum gradum innumerabiles alii intermedii
gradtu poni poflljnt
,
qui fenfibiliter mixti
conftitutionem variabunt. Nam ut rede
Ariftot, Philofophus/. 7. met. Cum fpecies rerum fe
habeant , ut numeri , facile patet mira in o-
mni genere mixtorum inexhaufta diverfi-
^"
tas; ficuti de varietate colorum Lii>. VIII.
& in Phyfiognomia de temperamentorumin
hominibus mira diverfitate docuimus. Cum
vix hominem reperias, qui alteri prorfus,
five vultum, five vocem, five inceflum , five
denique totius corporis habitumanimique
inclinationem fpeftes , fimiiis fit. Pari pa-
fto vix plants fpeciem reperias
,
qu3E alteri
prorfus congruat , cum fingulae vel radice,
velcaule,ramis,foliis,fruftibus,feminibus,
ligno, fucco,five denique colore florum.fru
ftuumquefapore differant.Quascunque ergb
de gradibus elementaribus dicuntur, eadem
de gradibus prsedominii , infemine falino-
fulphureo mercuriali,exquo rerum natura-
lium genefes compofitionem fuam fortiun-
tur.intelligi velim. Sed jam adpropofitum
nobis argumentum revertamur.
Emphyteuticum negotium
, uti fupra
,'
^
diximus
,
tempus opportunum requirit
;
Nos in vineis noftris hk Romae plerumque
infoliationis opus
, circa principium Martii,
terra jam paulatim incalefcente , & furculis
arborumprajnimiahumiditateturgentibus;
Inoculationis verb ad initium dierum canicu-
larium, Luni in ultimo aetatis fuae quadran-
tc confiftente,
aufpicari folemus. Sed hujus
rei certa regula praefcribi nequit ; fed ea tum
diverforum
climatum
, Horizontiumque
conftitutione,
tum regionum ufui & con-
fuetudini relinquenda.
Hic Romae diftis
temporibus
feliciflimum
tunc fuccefTum
e^^puTsuixi^fortitur.
In noftris vineis vixar-
boremreperias,
quae
nonhujufmodi conju-
T E R R A N E I
galis naturae ludibria exhibeat. Ptuno perfi-
cae furculus infertus ita ferax redditur, ut in-
tra annum copiofo fruftuum proventu
triumphet : pruno itidem & pyro mirum in
modumperfica,pomus, cujusfruftus Pericoc-
cfl/i vocantur,infertaproficit. Sedcum hxc
vulgb nota fint, iisnon immorabor. Sed
i^mzd caufas tam admirahilis natura conju-
/i explorandasprogrediamur.
Cum/emen univerfale chaoticum ubique
^f
terrarum exiftens nuUi parti defit.hinc eve-
t^umtjuf-
ni;t, ut quando in emphyteutica arte ple-
?/>-
1
' i
j . tia n> M-
rumque duo, tres, quatuor, aut plures etiam
,;,^,,
difFerentium plantarum furculi , alteri ali-
cui arboristrunco inferuntur,illi coalitione
fafta uti cum arbore unum quidpiam effi-
ciuntur , ita quoque uno &eodem aiimento
attrafto vivunt; aiimentum vero falino-ful-
phureo-mercuriale attraftum mox ubi mul-
tiplices feminis rationes in trunco oflen-
derit , ftatim quoque id juxta diverfitatem
feminum, quae tum in arbore , tum in furcu-
lisarboriinfertislatent,individuatum,pla-
ftica fua virtute in uno & eodem arboris
trunco , differentis naturaeramosproducere
nititur, deinde quoque difFerentia germina
infolia, flores , fruftus , femina unicuique
convenientia efformareorditur.
Hinc Citrium germen aureorum pomorum
arloriivfitum moxinuna, &eadem arbore
difTerentes fruftus profert , cujus rei fpeci-
mina varia in domeftico Coliegii Romani
horto non fine admiratione advenarumfpe-
ftantur; femenenim diftum utriufquear-
.^*w.
borisfeminalibusrationibus junftum
, ufti-
'^7/if
cuique quodfuum eft, juxta naturaeinten-w^*.^*-
tionem tribuit, non fecus atque ex differen-
""'
tium fpecieanimalium coitu , confurgit vel
tragelaphus , id eft, hircocervus , vel mulus,
vei tigricanis , vel quid medium ex diverfis
compofitum, quae & exinfeftorum genefi
monftruofa elucefcunt ,uti inpracedenti fat
docuimus. V.gr. alimentum fpermaticum
fupradiftum.dum perarboris radicesattra-
hitur.iilud per arborei trunci fibrasdelatum
mox ac offenderit ramum citri , ibi femina-
libus rationibus in ramocitri autoculola-
tentibus jundum , individuatumque mox
plaftica fua virtute producit non aureum fed
citrinum pomum ;
ficutiin aurantiaeramis
noncitrinum, fed aurea poma producit, u-
trumquepomum, ex fulphure ,faie, mercu-
riocomponitur: & fuiphur quidem tempe-
rate in citrino pomicortice, in pulpa can-
dida humida mercurialequid latet ; fuccus
Veroacidusinintimolatens, totum fivefa-
porem, fiveacrimoniamfpeftes,ex faleeft.
Aureum veropomumpiusadufti fulphuris
in cortice amariffimo, ininteriori mercu-
rium , tota deniqtie fubftantia falem men-
titur ; & Ars fpagyrica docet
,
quae corticem
inoleum, reiiquum infpirituofum liquo-
rtm refolvit, in capitemortuofaleriema-
nente. Ex varia itaque fulphuris
, mercu-
rij
LIB.XII. PHiLOSOPHIA EOTANiCA.
407
nigroi ^'cafididoi obtinebis. Hocpafto Leon- Exper,
/wpervetusfcriptor/cai producebat , ex u-
Leomius.
n a' parte aibos & ex altera rubros ; Synchro-
^^""
T
nos, live costaneos ramos leu iurcuiosvi-/ii6.;e/i;.
Cap.lV.
rii &faliscompofitioneelementariumpor-
tionum concurfu , temperamentum mixto-
rum juxtadifparesviriumgradusemanare;
quae aliter fefe non habere , ac diximus,
experimentali demonftratione manifefta-
bimus.
Experimentalis demcnflratio eorum, qua huc-
ufque didafunt.
TjXpofita Naturasoperatione in ArteEm-
L^phyteutica , nil reftat , nifi ut jam alios
quofdam modosapponamus
,
quibus fultus
Naturje Myfta , ea merito praeftet
,
quas o-
mnium opinione paradoxa, & ut ita dicam
,
miracula in Botanica Philofophia videri
poflint. Et de infitione quidem unius arbo-
risinaliamjamdiftumeft: quomodo vero
& quam admiranda artis fpecimina infruBi-
hus
,
florihus ,feminihus exhiberi queant , fu-
pereft ut doceamus.
Fruluum metamorphofis.
Theophr.
*
1
''Heophrafluslw. fuo de plantis Libro , re-
-*-
fertnonnuUoruminduftria, Punicapo-
main varias arbores infitione fafta , difFe-
rentesfruftusproduxifle
;
quomodoautem
hoc fiat, fequenti docemus experimento.
EXPERIMENTUM I.
^Urculi malleo contundantur , eq fine , ut
'^partes contufas facilius inter fe cohaereant,
quae deinde arftecoUigatae inferantur; &ec-
cecoalitionefadlaarborpunicaex hoc no-
voparanympha Natura compofitorum fur-
culorum conjugio, multiplici foetu onerabi-
.tur; quorum finguli furculi genus fuum con-
fervant, alimentumqueperfetrahuntatque
concoquunt. Ratio eft, quia contufi diverfa-
rumarborumfurculijCumtotiusfeminetur-
geant, illiinunumarboris truncuminferti
tacillime fuccis fuis coalefcent , & ab ali-
mento fpermatico a fingulis attrafto
,
juxta
differentium furculorum feminales ratio-
nes individuato, dilFerentes quoque fruftus
ferunt, granato-perficos,
Columella, Plinius, &Didjmus ubi de Agri-
cultura agunt
,
pari pafto vitem apparant,
quae &rubram & candidam uvam uno in ra-
moportent ; hoc autem modo procedunt.
EXPERIMENTUM II.
vvRt ni- K
ccipiantur diverfi generis germina,qu3e
^Im^oIu.
permedium eainduftriafindantur,utin
cne \n a oculosfiflura,finelaBfione tamen.perveniat:
"'^^*
atquehocpa<5loalteramalteri, ita conjun-
gere oportebit , utfefeprope contingant , &
oculus oculo praecife per appofitionem con-
gruat; quo perado ar(ftiffimecompingan-
tur, &terrae indita in fquilli integre,^aut ter-
ra glutinofo fucco pollente fepulta, tandem
trium aut quinque dierum irrigatione tam
diu humeftentur , donec germen
,
gemmas-
que five oculos producat, & fuo tempore
quantum propofitum fuit, in una vite uvas
^
Colum.
riin.
Didym.
tium in fcrobedeponebat & ftercoribus ap- '"^y"//^'^
pofitis irrigabat. Cum vero germinafient,^"'
"'"^^'
rurfus oculos urriufque furculi in unum col-
ligabat,&poftbienniumcircirercoalitione
fada tranfplantabat, & ficum
producebati
fruftus ex una parte nigros & ex altera al-
bos: talis enim difFerentia fruftuum
,
qualis
&conjund:iodifrerentiumgemmarum,quaE
fimul complantantur , ita tamen, ut folum-
modo fefe contingant, minimeverocom-
mifceantur aut confundantur.
Neque fo-
lutn differentis coloris, fed &c faporis fm^us
arteemphyteuticaproducipofiunt
; fic re-
citatexveteribusP/-/^ .-in maloaureo duosi^orta.
furculosinfitos, quorumunusdulcia,
alter
acida poma ferebat
:
coalitione
vero utrius-
^"'^'^
^
quefurculicumarborem
tranfplantare
de-H^r.uL
fiderabant
,
primo more rufticis folito fe-
'*w-
cuifTe
,
non tam propofita diligentia
,
quam
cafu ; cum vero fedio ad eum
infitionis
lo-
cum pervenifTet
, accidifTe^ut
&arborcum
)am frudus protulifTet , unufquifque
ex una
medietate dulcis, ex altera aeidus fuerir.
CONSECTARIUM.
Inc patet quoque
, quomodo ex varia
^'xuira
commixtione leminum
fagacis inge-"/^^,,.
niiinduftriacolligatorumterrjBquemanda-^/>.
torum arbor variis frudibus
onufta exurge-
repoffit^feminales enim
rationesuti
incon-
fuse operantur, ita quoque in unum coni-
junftaEgemmae.inquibusvisfeminalislatet
furculorum inconfufe finguli
differentes
frudus producent
;
gaudet enim
Natura na-
tura,
& Vivumvivo facileamico
quodam
Naturaeappetitu confociatur.
Mirum eft
, & confideratione
digniffi-
mum
,
quod Diophanes de
elaoflaphylo (qux
Diophani
eft oiiva uvae commixta) docet, qus una fa-
porem utriufque habere defcribitur ; Putat
autem Florentinus
ia
fua villa
, hoc fieri pos- Florentin.
fe,eoqui fequitur,modo:Vitemininferiori
^omode
parte prope radicem terebrandam
, &dein-
^^ '''
de eidem ftolonem olivas inferendum
, eol^l'!^^
prorfus modo
,
quo infecundo Experimentof^^pore
-
oftendimus. Sed hoc pado intentionem'""^^''*'
Diophanis non attingit; itaquefenfus non
eft in vite fuppofitari oleam, quaeutivitis
uvas, ita haecolivasproferat ; fed intentio
Diophanis fuit, e Acaor<puAov producere,id eft,
Olivam, qus fimul uvae faporem referat. Egb
hoc meiius fieri pofTeexiftimo^figemmae,
utriufque plantae , uti in pmcedentihm di-
dumeft, committanturinunum, autacini
utriufque conflentur in unum. Innumera
hujufmodi experimento comprobari pos-
funt, fi cui otium & tempus fueritadarcis
praxinhicpraefcripcamexerendam;funtque
haec Naturae adeo confentanea, utvel ipfs
arboresfubindefinjiliaproducant. Nam uc
in
4oS
MUNDI SUBTERRANEI
5'EIII.in
prjecedentibusoftendimus,
fitfubinde, ti medulli uvas&reliquosconfimilesfru-
ut diverfafrucftuum
femina ab avibus in ar-
bores
deportentur ,
qax deinde inter corti
ces aut commifiiiras decidentia ibidem plu
rore una pulveribus commixta , tan
(ftus abfque nucieis generari
;
qux aperta
mpoftura eil, cum fublata medulla effentiali
plants parte deftrufta,totum deftrui neces-
fe fit
;
quidverblaferisfuccusprorfusadge-
dem in
cerafos,'olivas,ficus,nuces,perfica,lnefinimproportionatusdaremedullae infu-
fimiliaque excrefcunt, adeoque idem cafu fuspofi[it,difpicinonpoteft; neminemita-
fiat in arboribus quibufcunque tandem
,
queinfimilibusnugistempusterereconfu-
VIJS,
quod Ars infitione praftat : hoc paR:oego
Vna arborfxpQ
numero / um & eadem arhore caprifi-
/fvtia,'
cos,cerafos,leKtifcos fimilefque plantaseru-
pifle obfervavi
,
quse non nifi difla de caufa
excrevifle certum eft.
Qui verb diverfis coloribus fruftus im-
buere volunt , id plerumqueinfitione obti-
nent. Nota eft infitio perfici in morum;
formam enim pomi perfici dat perfici fur-
culus , fuccum verb fanguineum perfico tri-
buit morus. Videas hujufmodi infertionis
aUaspro
ducit.
Diverfis
eoloribns
fruffus im-
buere.
lam.
Utrum v&thplantarumfruBthus &floribus
vis medica five cathartica induci arte pofit,
merito quisdubitare queat. Dico quod pos-
fit; hoc autem modo Emphyteutae jproce-
dunt.
ExperimentumV.
Medicam 'vim plantis indere.
f?
Amuli feu furculi vitis quam plantare
Medicam
volunt, inferiorum partem ad trium aut
y"
^f^'-
'-
- - bu4 mdit-
fpedaculainhortisRomanispafi^im^quibus.quatuor digitorum menfuram findunt
, quo
quidem fruftibus nil fuavius efi!e poteft
Sed & hoc de rofarum diverjis generihiu ex
unojlipite producendis mirum eft.
EXPERIMENTUM III.
Chromaticum,
fafto meduUae aquam theriacalem ipfi fur-
culoindunt, deinde papyro obvolutam fis-
fam partem plantant. Qui diligentiores
circa hancparandamhaberi volunt, etiam
radicibus diftam aquam fuperaffundunt
bas tm-
buere.
purgatoriam quoque wVw eodem modo plan-
^ofofva- pNafcentibus/Zo/drwwcapitulisramosfeujtisinferunt
, Reubarbari, Colocynthides,
rs coiori.
J-^caules ipfarum fub capitulis fubula
per-jTithymalli,Scammoneaj, Cataputiae mer-
forato, foraminibus hifcevarii generisco-
curialisfimiliumque fuccum radicibusfiflis
lores non minerales, fed plantales, velutijindunt,&indieseodemcircumfitamterram
laccas , heliotropii, rubis^anchufaefuccos
immittes
;
quo fafto fimo bubulo & argiM
foramina oblinito , &quot difl^erentes colo-
res adhibebis, tot differentiumcolorumu-
nius tamen anni tantum rofas obtinebis.
Quicunque defiderant , ut uva abfque vi-
naceisgeneretur, ita procedunt.
U:
EXPERIMENTUMlV.
Ex Porta, aliorumque Au^lorum monumetttis.
Vam ahfque
Vinaceis fic faciunt. Sarmen-
ti,quod plantaturi funt,tantam partem,
quantam terra adobruere oportet, leviter
ex aequo findunt , & aurifcalpio medullam
omnem eximunt; deinde papyro humida
obligatumfarmentum deponunt. Praeftabi-
lius tamen fuerit, fi totam farmenti partem,
quaeinterramdeponitur .fcillaeinfertamde-
pofueris: fcilla enim tum ad nafcendum,
tum ad uniendum conducit; Aliiipfas vi-
tesjamfruftiferasincidunt, cScfarmentifru-
ftiferi meduUam aurifcalpio eradunt.quan-
tum fieri poteft, eam ex alto eximentes far-
mentononfiflbvelut eftindicatum,fedin-
tegro dimifl^ , & laferis cyrenaici fuccum
aquadifl^olutum^autfaepefpiflitudinemco-
6tam infundunt, & ereftafarmentaadra-
dices alligant, ne videlicet fuccuseffluereiantedidlamrationemfubfiftit.
irrigant ; & hoc pafto purgantium viribus
imbutus alimenticius humor una iis fru-
dlum imbuit. Docuithoc experientia, quod Herbt-vir.
vinum in terreno folofimilibus herbis aut'""'"
"'
r r n .
eimrunt ex
etiam antimonio reterto , iructus vitjum, terrem vi
ideft, uva&vinum indeeduftummirifice/"''*
purgare foleant. Notandum tamen.virtu-
tes hujufmodi arte indudas vixultraanni
curriculum durare , fed virtutem cum tem-
pore languefcentem expirare
, naturali
plantae vi eamtanquam illegitimam abim-
propria pofl~efl]one exturbante, nifi quotan-
nisartificium repetas; poterit&idemcon-
fici in ficu
,
perfico , aut cucurbita fimili-
bufque.
4.
DeSapore &
odore frutlihusflorihufque
inducendo Experimenta.
p
Ari pafto fi velis ut Raphanus dulcefcat, fic
*-
procedendum eft.
Si Raphanos dulces habere cupis, femina Raphanuni
mulfo, vel paflarum uvarumfucco, autfac-j"'^*'"'^"^'
charo imbuta aqua biduo praemacerare de-
bes, &ficcat2 terra2committere,&habebis
intentum ; vis enim dulcifica facchari una
cumalimento attrafta fruftibuscommuni-
catur, non tamen nifi ultra annum ob paulb
poflit, fingulis autem deinde oftonis diebus
fuccum eundemfarmento infundunt,donec
germen emittat. Idem facies & in punica
malo ac cerafo, fiquidem & harum poma
modi Em-
abfque granis ac nucleis nafci velis. Atque
Aucloris
de hu'iHs
fhyteuji
fcntetaiu,
ha2c eft praxis quorundam, qui putant fubla-
Si rurfus velis , ut Porrum adprodigiofam Vomm
magnitudinem excrefcat, ita fac ; Si Porri ca
-
/"''"''f'
%
put acuta arundine , vel igneo ftylo perfora-
di^ii".""'
veris , &raporum vel cucumerum femen in
foramine occultaveris.adeb intumefcit por-
ricaput, ut prodigiumvideripoflrit. RatioR^,;
eft,
LIB. XII. PHILOSOPHIA BOTANICA.
Cap, IV
cft.quodfemen cucurbitae porro infitum, ex
fe&fuanaturaamplitudinis& dilatationis
appetentiflimum fit , hinc fit , ut porro indi-
tum,paulatimtumefcens,dumviresfuasex-
etit, una fecumporri humorem , cui com-
mifcetur, in eam, quam ferre potefl.ma-
gnitudinem extendat.
ParipadloLaducautfiatodorata.hac in-
genii induflriaprocedendum ell.
409
Esper,
taclucA
tdorata.
jSrietum
nafcuntHr.
A^arngi
tmi* arie^
tit expri-
muat.
EXPERIMENTUM VI.
Dorata nafcentur laduca , fi illarum fe-
men in citrii femen imponatur , & ita
terrae committatur; quam rem etiam prxlla-
bit Ladlucarium femen diebus aliquot in
aqua odorata maceratum ; Ratio eadem eft,
qujBpraecedentium. Legimus snpudColumel-
Columeila.
lant, pliftium,a.\io{q\xe , Afparazos matnh co-
Phmus. ..
'
.
'
r r
1 '^
n.
.
pth provemre
, li arietum lylveltrium [cor-
A^aragt
^^^ tenuiftimc contufa fulcis committan-
tx eormous
y-v 1
/-
/n 1
tur & rigentur. Quod fi verum elt, aliam
hujus rei caufam aflignare nequimus, nifi
quod Arietes afparagis libenter vefcantur,
&avidiflime in ahmentum feftentur ; unde
fieri poteft , ut feminium afparagorum in
alimento latens in vaporemelatumcorni-
bus hanc vim infinuet ; in fruftibus enim
afparaginefcioquidcornibusarietinishaud
abfimile reperire faepe me obfervaflTe memi
ni : fi enim afparagos contorqueas , arietis
cornuperfedte expriment.
EXPERIMENTUM VIL
De Rojis ex Porta.
^omodo "O
Ofa:
ut vegeta ad amum ufque fervari pos-
^"I..P!..
^
JiMt.
Rolas vegetas fervabis! hoc modo.
Recipe.vini & falis quantum fatis, qus in
ollam fundito, deinde rofis, quas confer-
vare vis eam impleto ( oportet autein ut col-
ligas rofas adhuc conclufas) oUam oper-
culo obturato, & in cellamreponito; qui-
bus cum uti voles , eas vafe detedo eximito,
&ad Solem vel fornacem exponito , ut de-
hifcant. Habebis autemrofastampulchras
&odoratas ,ac fi recenter decerptse fuiffent.
Nosvero non Rofas folum florefque , fed &
omnis generis fru^us incorruptos fervamus.
Phialam vitream ventricofam paramus col-
lo prslongo & amplo inftru<ftam
,
quam
aqui ad medietatem replemus
, & intus
quofcunque five flores , five fruftus poni-
mus , ita ut invicem non fe contingant,
deinde colli orificium Hermetico figillo
claudimus ad lampadem , hoc pafto perpe-
tuo incorruptionis munere beabuntur, uti
experientia monftramus in noftroMufeo.
Oz;<iquoquerecentiaoleo fubmerfa femper
manereincorrupta, experimento unius an-
ni decurfudidicimus. Putant nonnulli i?-
fas
odoratiores fieri , fi allium juxta eas
plantaveris ; nam qus ex frigiditate lan-
guefcunt , calore exacui folent.
ToM.IL
/ruSm in-
etrrupti
ferventur.
EXPERIMENTUM VIII.
Ad
Rofas velCaryophylla
, Tulipas vario colore
hrevi tempore tingenda.
QUmito terrae pinguiflimae quantum vo-
'^lueris
,
quae ad Solem probe exficce-
tur
,
donec in pulverem tenuiflimum redi-
gi queat
;
deinde ei teftacese cuppae prae-
ampls impofita Caryophylla
, Rofa: , aut
Tulipae opportuno fingulis tempore im-
plantentur : verum cavendum neterra alii
aqua prxterquam fequentibus madefiat.Ita-
?/<''
que> ex alhtsflorihus ruhrosefficere voles
, i\i-2Z,"j!''
mitoligni Brafilii minutimincifi quantum
fuflttciat , & coquatur in aqua ufque ad con-
fumptionem tertije vel quarts partis , &fiat
aquarubra,quaterrabisindie, manefcili-
cet & vefperi pauiatim humeftetur ; hoc
autem tamdiu faciendum , donec crefcere
incipiat plantula, nempe per quindecim auc
vigintidies. Quod^ virides cupis, fumito
loco Brafiliifpinaecervinaeacinosmaturos
;
fij?<jz;w, fpinae cervinae acinos immaturos;
fi nigros, gallas& vitriolum, &coquantur in
aqua eadem
,
quaterra , ut jam eft diftum,
irrigatur. Cavendum autem, nefub dio no-
durelinquatur, propter rorem, quemfacile
imbibit. Verum flores non undequaque,
fed partim naturali, partim eo, quo infi-
ciuntur.aquaecolorefolummodo tinguntur,
ita ut duobus aut tribus coloribus, uti in
Charta Turcica apparet
,
jmmerfi videan-
tur. Quod fi tribus coloribus eos tingi vo-
les,mane altera pars [terrae aqua colore ali-
quo infeftahumedtetur
, vefperi altera ; ea-
demaqua&fequentidiemanerurfusaltera
terrae pars aqua alioquodamcolore tinda
madefiat. Veletiamaliomodo, hac indu-
ftrii: Mane &vefperi duobus coloribus ma-
defiat terra, fed ica , ut locus terrae varietur
;
quod fiet,fi aquam tinftam &mane pofitam
in eodem loco vefperi non ponas , fed a-
liam ; &fic planta hsc una cum proprio fuo
tresacquiretcolores , de quadeinde pluri-
mae aliae pofixintpropagari. Ratiopatetex
praecedentibus.
Qui vero , uc Liiia ruhra faciant , intra
cortices cinnabarim fundunt , fucceflum o-
peratiottisnonfperent, cum cinnabarisli-
lium vi fuacorrofiva citiusdeftruat,quam
utilludrubrocolore imbuerepofljt. Si ve-
ro etiam alio colore non minerali ipfa obli-
nas, cujufcunquecoloris voIueris,Iiliapro-
ducentur.
Si YQrofru^usfuaviores odoratiorefque red- Fruaus
dere velis, ita procedito : feminiavelgrana^^JJ"""
triduo mulfo, latfte ovillo, vel aqua ,ubi fac-*^^
charum eliquaveris
,
quod veteres praeftare
exiftimarunt, funtmaceranda, &infoluta
ponenda , & majorem frudus contrahent
fuavitatem ; fi odoratiores qiiaeris : femina
nardino oleo , fucco velftillaticiorofarum
liquore aqua diflblutis ineamufcovelzib-
bettOjUbi aliquantulum madefeceris : nam
F
ff
ficcata
truSut
odtratiorit.
4IO ,
M U
^f^.III. ficcata ferito &fuaveolentes
fruftus
,
mira
quidem iilius odoris fragrantia
delibuti o-
rientur,
cujusfeminacombiberint;fedfife-
minum
cacumina confregeris, exiguo ibi
morabuntur tempore.
EXPERIMEN T U M IX.
Vigun
NDISUBTEKRANEI
Nondefmt
demqueEmphyteuta quiperfica
''
autpruna ita utfine
ojjtculis najcantur,
infererefepojfe exiftiment.
PRunum
abfque ofliculis tibi, inquiunt,
comparabis, fitenellam arboremadbi-
nos pedes refcillam ufque ad radicem findas
abrafaque & excavatafcalpro utriufquepar-
tis medulla , confeftim fejundlaspartes vin-
culo conftringas , fuperioremquepartem
ac
commifluraslaterum
fimovelargillacerave
obducas, ac cliarta madidamunias,
elapfo-
^ ,
-, - , , j
que annoobfirmata cicatrice omnia coa-
fundenda fimulacradeftinatas;mduaspar-i
j^y.^-g
^.r
j^j^g
Hancdeindearborumfur-
Fer(ica&
tes apto inftruraento eainduftriafeca, ut,
^i.g^^jf^ii^jg
,^jji^isfimilibufquequifrU'g.X"
iterum illae rite conjungiaccommitti
pos-U^j^j^Q^fgpyjjjij^fgres^&fineofliculispo-Hf-
fint. Deinde formam in figulorum fornace
| ^^ proferet , five illa fuerint pruna, five ce-
excoque: Cumquemalumautcucumis.aut
rafa,perfica,mefpila,palmulse
,lapidofave
eorna.
Sedhscexperientis
repugnant,ob
caufas paulo ante didas.
Mora tamenipfa {ialla reddere velis,id
fuum fortietur efte(ftum , fi morus in albam
inferatur populum , velinoculetur , &
albe-
fcentia dabuntpoma;populus
enimuti fuc-
co refertiffimus eft, itaquoque
morifuccum
nativum ex praedominio in fuum fuccum
convertit.
Poma ut imaginem quamvis referant.
^Ypfo autfigulariluto quamcunquevo-
^les imprefiamimaginem
felige,&non
fiS"fecus
ac ftatuarii conficiunt modulos fta-1
cendi.
tuas, quas formas feu mattices vocaut , adi
Toma ut
rnbrajiant.
fimilis quidam tuberofus fruftus ad dimi
dium peculiaris incrementi pervenerit, his-
ce formulis include , validifque vinculis fir-
miter obftringe, ne fiftiles typi obvoluti
mali augmento divellantur; quod ubi ca-
pacitatem illorum expleverit, tales anima-
liumfiguras reprsfentabit
,
quorum&habi-
tum &imaginem ibidem mentiri vifum tibi
fuit: quae res in eiBngendis malis non folum
locum habebit, fed etiam in pyris, coto-
neis
,
perficis, citriis,punicis, aurantiis ,&
reliquis pomorum generibus. Maxime ve-
roincucurbitis.
Mala utfiantdulcia.
C Idulcia fieridefideras, ftercus caprinum
'^
urina humana difix)Iutum cum veteris
vini faece radicibus affunde.
Mala
utfiant ruhra.
A Rbor urini rigetur , & rubefcet fruftus
;
'^
quidam vero malorum fruftus hocmo-
do rubicundos eflficiunt: Palosin terram de-
panguntj&incurvatos ramos, quifruftum
habent , citra conquaflationem palis reli-
gant, & fcrobes in propinquoipforum aut
alia vafa aqui implent,conjeftatione fafta,
ut inmeridie Solis Iplendorinaquamilla-
bens, calidumque vaporem remittens,& per
refraftionem in frudtum incidens , coloris
bonitatem & ruhedinem operetur. Quidam
rofas feminant fub plantas , hoc modo fru-
ftus rubicundosefiSciunt. Sed & lioc fal-
fum compertum eft.
EXPERIMENTUM X.
Perfica, utfiant mira magnitudinis.
T T Tperfica mirae magnitudinistibi com-
^
pares, amygdalas item &nuces, &fi-
milia, accipies tresvel quatuor nucleos ex
illis
,
quos ita coaptabis , ut corpus unum
conftituere videantur ; hos junftos , &fi o-
pus fueritcoUigatos in vas aliquodterrafi-
mo fubaftaimmittes, plantabis ac fepelies:
fed ita utvasilludforamenhabeatinoper-
culo
,
per quod nucleorum germen exire
cogatur ; fic fiet , ut nuclei illi in unam coa-
lefcant arborem
,
quae fuo tempore fru<flus
eximia magnitudims ac pulchritudinis edet
&proferet; Sunt qui nucleos non in vas.fed
fiftulam aut tubulum terrci faturatum mit-
tant, fed idmulto levius & facilius tibi eve-
niet, ficomparare ftudeasperficailla,qus
parva & languida apparebunt; Iioc enim
pado alimentum
,
quod languide trahunt
imbecilli fruftus , ad reliquorum nutrimen-
ta magno fruftuum incremento conver-
tatur.
Se-
'Tonws ^ f' f^' ^U
^\j) AV^iL/Hllati}ria.ierradujs Suhs
yas '^mlaiiTraon.^ermJmatumem
Vas ^iillaiormm^er iefcsKJian.
n.%.
^trmax bahtetjiccl aJ. iiaiuis et: olettver
afcenfitnt- cxirahenJ^t- crj^cnrima. ,
XI. n OXXZ Vas tim: a^tta.]Aemtm-
B CttcurhitO'
C Tifrbtrier auam..Zu.
eertutvtwoitilttr
D T.ucema.auiUuin'
elychniist it^bvciA^^^
ee SpracMbon.
ff
Canales fimum.
exjmerantss
Vas dtftillatirriumj>ci" afcnfim,
.Alemi.
l.CoUum.
'S.^B.efi^eratctrtum.
C . Cattaks ver atiZ
earljntes v^ertottia-
Jiop-a.hcim.fii,
A-.Ccriti/iertum..
nn. SyiractUa.
Vas iifiilLitBriimt.^^er afcaifiim.
'Fttmaxvro
TiifmJjlmljt. .
A..Cvcurlnta..materiam.
Mfi^Mlm. ambnens .
B Ci^Uetlu)it..A.lmhic .
C 'B.oftrttnc.
D Zmiiis ^ervns Ujmunttrattjietus -
% Vas ajua.friaiJ.a..-pUnttttt.
F 'B-tci^ieits .
QV ^orKox. .
G- '^yriftsrtitnt. .
H ZamfteAttnt. .
S O TatdLi. ciivertinis attt ctreita. rzf^rtd. .
D. Veflca.cuvret^tus.
tttatenam. liJiiL--
lanlamx^iHhmt-
.
F. CoUitntftatttui
ailucboit.
G- . A.letniiatttt
"K.Pas aifuA.-fn.tfili
jilettum. .
Vas liflillabnttttttva- defceiJuttt
'
imi&Jimra-pojS3 Vas itfbUabsr.ver iiuUiutliBttetiv
.
Mundia
Subte:
LIB.XII. ARS DISTILLATORIA.
411
S E C T 10
IV.
D E
ARTE STALACTICA
,
ftve DISTILLATORIA,
P R i F A T I O.
^rtem 7)iJiillatoriam ejje imitatricem ^AQitur^ in fubterraneA
Oj^cina
feu Ergajlerio
,
omnia per dijlillationem ejficientis.
I operantis Naturae induftriam penitius introfpiciamus, eam non dun*
taxat intra in Subterraneo fuo utero, fed & extra terram in Sublunari
Megacofmo, quin vel in ipfo Microcofmo homine, caeterifque animali-
bus ope diftillationis reperiemus
,
peragerc omnia ; habet enim Geocofmus interiora
fua ergafteria , Vulcaniafque officinas, panfpermia rerum ita rcfertas , utexearum
fublimatione quicquid hucufque in praecedentibus Libris didum fuit, originem
fuam traxifle videatur. Verum cum paffim ea in hujus Operis decurfu expofueri-
mus, hoc locofolummododicendumreftat, quomodofagacisingeniiPhyfioIogi,
occulta naturae technafmata, quaeinmultiplici illo vafbrum chymicorum fubterra-
neis ergafteriislatere videbantur, fubolfacientes, arte id imitari attentaverint; quod
Natura Magiftra didicerant. Advertebant quippe multiplicem illam mineralium
fuccorumque concrctorum multitudinem
,
quam tellus nobis fuppeditat, non aliuu'
de,quamex 6\(i^2infuhltmaime vaporum,quos Vulcanus ille Archaeus exollislebeti-
bufque Naturae ignis fubterranei ope elevat, provcnire pofle ; habet enim,uti in pri-
mo Tomo fufe oftenfum fuit, Subterraneus Mundus vafa fua chyraica ,oIlas,pcntuIas,
/ '/?*
cacabos , crateres, &ventricofa receptacula, canales fiphonefque longo collo prsedi-^^T^XwK^.
tos,quibusfuacapiteIIa,aIembica,cupulse, &capitata receptacula miro Naturae in-
genio applicantur
j
non defunt illi vafa recipientia, quse in capitatis fornicibus con-
dcnfatosvaporesrefolutofquefubaquaeautoleifoFmarecipiant, uti in cryptarum
ftillicidiis videre eft
,
quarum nonnullge aquam puram
,
quaedam falcm , aliae nitrum,
alumen, vitriolum ftillant. Non defunt, quae olea , bitumina , caeterafquc refinaceas
materias fundant
,
quae fane non nifi Qhymica
diftlllationis
,
quam Natura in omnibus
iedatur
,
fubfidio contingunt. Si jam oculos ad externam Naturae operationem
^^''"'>
convertamus , videbimus totam meteorogenefin nil aliud, quam
diftillationis oftfi-
fanes ad
cium effe. Quid enim lacus , flumina , maria , & vel ipfa terrae fubftantia exterior^, Zfcomtl-
aliud (unt
,
quam receptacula quasdam diftillabili humidi materia referta ? quas mox
"^,"^''
^""'^'
ac ardenti Solis aeftu percufla fuerit,fimul etiam humidum attenuatum infumos
fublimet
,
qui fumi vaporofi ubi altioris aeris alembicum frigidum fubierint, ibidem
condenfati , in id
,
quod fuerunt , humidum , five id purum , five concretum , five
igneis halitibus praeditum fuerit, refolvuntur. Quis inmicrocofmohomineabfo-
^'""j-
lutiffimum aiftillationis opus negat ? in quo quot membra vitalia, tot vafa chymi-"''^'^'/^^-
cavidereeft. Quidaliudftomachus,nifi Chymicamquandam cucurbitamexpri-
mit,inquoaIimentum receptum, humidum vi caloris nativi attenuatum ftatim
capitiscerebriquefrigidialembicumpetit, ubircfolutum qua data portaruens ,per
os , nares , aures , oculos ie ^xonerat ; hinc per dcfcenfum
nervos, cartilagines,
tendines, mufculosadmotumfaciendum humedatione fiaa lubricat
j
adcoqueto-
tum corpus in integritatis fuae ftatu confervat. Si vero alimentum humidum pravis
falium , fulphuris , &mercurii qualitatibus imbutum fuerit, tunc incerebro ele-
vatumhumidumin catharros falfos , tartareos, fuIphureos,mercurialesrefolutum
5
(i in.pulmonesinciderint, phthifin; inmanibuschiragram,inpedibuspodagram,
Jngcnibusgonagram,ifchiada in coxis, in univerfo corpore arthritidemcaufant:
Sulphureus vero vapor refolutus fanguinem accendit, febres conciliat, & omne
ToM.
H. Tff
z
morbo-
ces expri-
mit dilUl*
latorias.
412
MUNDI
SUBTERRANEI
Seiiiy. morborum
genus,
quod a calido nafcitur, efficit. Mercuriale vero humidum refolu-
tum
potiffimum
nervorum genus petit ? Unde paralyfis, apoplexia
, & fimilia mor-
N^tura
borum
monftra nafcuntur. Atque ex hifce luculcnter patet, Naturam in omni-
diftiatrix.
^^^^^j^ggj^Qj^jjif^ijj^torjgp^rtesfubire, atque zdcbJlalaBicamCivc diftillatoriam
artem
non nifi ex Naturae ergafteriis deduSiam, &a Chymicis Philofophis ad ejus-
Bifliiiato-
Jeniamuffimprototvponqueconftitutam
fuifle; cuius excellentia & dignitasfat
gmtt^.
congruis elogiis defcribi vix poteft, tum ob multiplex
,
quod humano gencri prae-
flat,
emolumentum , tumobrecondita, ad quse nobis aditum praebet, arcana. Unica
fane Naturse clavigera
,
qua ad perfe(Sam rerum naturalium notitiam mixtarum
conf^itutiones & ad abditas rationes porta patet
;
uti in hac brevi Diatribe oflen-
demus. Quse cum ita fint
,
jam tandem ad propofitum nobis Argumentum felici-
bus aufpiciis procedamus.
C A p u T I.
Cap. I.
^uid
fit
diJiiUali.
Definitio
^ multipkx Vijlillationis differentia.
D//?i/toi(?
itaquenihilaliude^,quam, Diftillatio per defcenfum rurfus infli- DiiiiUfti
humidarumpartiumvicaloris in ^apoA tuitur, vel per ignem immediate, vel per?^^'^^/*"''
rem rejolutio, qua uhifrigido Alemhici aquam, vel per terram,id eft, cineres, faeces,
capiti occurrerint , elevati ihi
^
condenjati in fimum, uti in vafis
1 . ^9. videre eft.
liquorem convertuntur. \z^^or emmin^i\to\ Diftillatioperinclinationemdicitur,cum
verimU.
Varit di-
media via lateraliter diftillatio inftituitur
*"'"'"""'
perretortam , ut vocant , uti invajjs 2.
&
8.
apparet.
Innumera alia vafa paffim in ufu funt;
ego pono ea
,
quibus in Collegii Romani
pharmacopoeio paflim utimur. Sed hifce
jam veluti vulgaribus, jam zdjornaces
,
quas
philofophicas vocant
,
pari pafto defcriben-
das procedamus.
Fornaces ^
Injirumenta
, feu vafa Philo-
fophica,feu
Hermetica.
i-
1 T^Ornax philofophica dicitur proprie,quae ^id vor.
n.|-*-^artificiofa fua ftruftura ad exemplar^^f''/'^'''''^"'
five alembico elevatus in liquorem folvi
nonpoteft , nifiprius ibidem condenfatio-
ne multiplicetur conftipeturque. Eft^ au-
tem condehfatio hxc fubinde adeo vehe-
mens, utvafa rumpi neceile fit
;
quod quan-
do accidit , tanta mox , ut ftudiofe obferva-
vimus , fumorum exit copia , ut integram
domum repleat. Eftautemwa/^i/i/d-x juxta
Naturas prototypon a Chymicis conftituta
dijlillatio, quam hocpadofubdividimus.
Eft Diftillatio alia partim per ignem,par-
fiiUationum
timper terram furfum. Aliaperienem, ter
ram, aerem&aquamdeorlum. Ahaincli-
natione per ignem , aerem , aquam, terram
Alia per reflexos Solis
,
aliofque calores.lNaturae fafta, ad fummam perfeftionem
Tria itaque funt Diftillationum genera ju- ' mifta perducit, atque mirabili quadam in-
xta motuum naturalium dikrimina
,
fur- duftria in fuas parteselementaresrefolvir,
fum, deorfum & lateraliter
;
quorum unum-
1 vel etiam quod alii multiplici repetita di-
quodque difcrimen iterum in quatuor proiftillatione
,
quam cohobationem vocant,
numero elementorum diftribuitur, & hoc philofophicum technafma una abfolvat.
pafto duodecim d/Jiillatienum difcrimina ex-
urgunt.
Diftillatio per ignem inftituitur ,
cum
humores vel fpiritus penitius in terrenis
partibus refidentes magna vi ignis fubli-
mantur, tumadolea, tum ad aquas extor-
quenda ; cujus fornacis figura eft fignata
Numero
7.
Diftillatio afcenforia per terram ,
five locum. Tertia interiorem Cacahi fitum ad
. wJ-
quodidem eft, perarenam , cinerem,fxces,|ampIitudinemBC,extenfi,exponit. Quar-
Temjmum fimum, inftituitur,cum tenuioresquas quae- ta exterior L. M. B. C. cupulam cupream con-
tinetd(Jalembicis inftruftam. Quinta vas
cupreum A. cupulae impofitum,calcinandis
Di/liUatio
fir
igaem.
Ter ter-
ram, are-
nam, cine'
Fornacis Philofophiae, feuSpagyrica Collegii
Romani Societ.] S U^orf balneum
vaporofum dicitur, defcriptio.
/^Onftat haec fornax fex partibus prseci- K../5n&t.
^puis : Inferior pars fignata litera H.^^&t?'!-
Conifterium eft , &cinerum locum exprimit ;
e^<>i.
Secunda pars pyrijierion exponit, five foci
rimuspartesnon tanta pertmacia materiaB|
diftillandaeadhaereant,utA7aw.5-.
j
T)iiiiUatio Diftillatio per aquam fit proprie per bal-
j
cornibus & offibus fervit. Sexta , Regijlrum
fer ^w
neum.quodMariae, feu Maris, aut rorisvo- retro pofitum fervit ad datum caloris gra-
cant; &innumerismodisinftituitur : A7-ldumignidandum. Akmhica xepletitur Cm-
mero4..f. I gula, vel differentibus herbis, vel una &ea-
DifliUatio
Diftillatio per aerem fit proprie per bal-l dem materia omnia & fingula , tum ad tae-
fer
aerem.
neum vaporis , id eft, pervaporemaquaeca-idium in differentium herbarum ftillatitia
lore atterwiatum.
|
aqua evacuanda vitandum , tum quia diffe-
'
centium
n\
l!i:Jl!i
II II
'Tjttnus. ll.
f-'.
^12
i^ratonanJiic inManthlchynue.^eryitriL caJetes^
jv/erharwn.in.iumulOfdttm-^aHtynis AcjuM
BCIR
'Fm-noic Jifiillatortit . Mktus feu. 'Tyv^ammt 'Fonucis BC IK
A
Vas tM^ ^uo cmtttui- etaJ^A- Thihfo^fnco
ma^sterio ccdcvuoUur .
Craiicula.
Jt^tL ^uam^ t^as accenJitur
,
&t Itcititr^yristeritm. IIupicMPicy .
Qr
DI^TirO
I^oc-us au-o I/ehes
G- cal^vfmficcenfo . l,ocus
efirvt jm cineres coHyunbtr etJicitur
I.MBC tAlemhiayrum^
y
Z (kwaftUo , Kovi^nOV^J^natutft-Htera.
H
^ttif. VMort halnei JttHmt V^orevv CanaHs^er^uentjumus
Je.
exonerab-
.
AF
LIB. XII. ARS DISTILLATORIA.
4^a
Cap. I.
rentium herbarum fpecies uti difFerentes
qualitatum gradusobtinent, ita quoqueu-
nius & ejufdem caloris graduuno& eodem
tempore earum diflillatio perfici non po-
teft. Opus itaque aufpicaturi,cacabum prius
perepiftomiumperenniaquareplent.dein-
de pyrifterium igne vivo inftruunt
;
Aqua
cacabi ignem fentiens, ftatim ebulliens va-
poribus concavumcupulajimplet; ex quo-
rum efFervefcentia cucurbitje pariterferve-
faftjB
, herbas
,
quas utero fuo continent , in
vapores refolvunt
,
qui in Alembicorum ca-
pitella fublati , ibidem frigidi ambientis oc-
curfu.refoluti per nafualemfiphonemin re-
cipientia vafa defluunt , tanta copia ut intra
naturalis diei fpatium centum & amphus
ftillatiti2aquaelibrascolligant.InC/ri?ove- ^/-0
tradidimus.
r6^4/f fignatolitera A,infignifanemagifte- 1
Machina C. fervit fublimandis liquori-
rioomnisgenerisexcornibus, offibus^den- bus
per reflexum Solis radium : nos alibi
tibusfpodia, eo qui fequitur modo, confi-
! meliorem hanc conftruendi modum tradi-
J^mdo
ciunt. Reticulo exfilisferreis conrextocor-
j
dimus, quareadalia
vafaprogrediamur.
tur'"n
"" ^^"^v^' ^^^^' ^^ <1"3E placuerint, ofi^a calci-
j
Fiant vafa vitrea feu Alemhicafex fub pro-
Novama.
Aflc/o;-/M!w. nanda imponunt
;
&
hoc pado intravafis
Iportionalidiminutioneunacumroftrisfuisff"*'^!/'
reticulum fufpenfa relinquunt; Unde fit,
|
& recipientibus unicuique roftro affixis,/MmJ,-
ut fervidus vapor per difti vafisanguftias l utifi^araD. oftendit;
hocperaftoimplea-
'''''%'""^
penetrans, prjEter colorem candidiffimumiturprimumvaseoliquore,
quemfublimare
"**""""
quemipfisconciliat,cumtemporeade6quo-
j
conftituifti , & fu^rsL forMacuIam X. cineri-
quemorbidareddat, ut prefiRiradigitorum bus aut areni circundatam
ponatur. Hoc
etiam prsftito
, liquor primo vafi inditus
exaltatus invaporem in fecundo vafe non-
Fas II. diflillatorium philofophkum
,
quo ex
plantis
&liquorihus quinta ejfentia
extrahuntur
.
/^Hymici
,
ut ad fummam fubtilitatem li-
^quores perducant , id identidem repeti-
ta
,
uti vocant
, cohohatione
praeftandum cen-
fuere. Nos hic docebimus vaforum quorun-
dam
conftrudionem
,
quorum ope una &
eadem operatione prxftesillud
,
quod tanto
labore& impenfis diftillatores per
quinasi
fenas,
autfeptenasfublimationes
faciunt.
Fornax AB. in duo membra
divifa a
Chymicis dicitur Althanor
,
quae vox in Ara-
bica lingua per excellentiam dicitur For-
\)\\ de qua vide quae fufius in XI. li.
nax
^^*
in pulveres nullo negotio redigi queant; eft
queliic modus offium
comuumque calctnando
ruminnh pulcherrimus
&
facillimus. Qui nihil
refolutusdefcendet in A-eci/>ze??wA.
enim igne hujufmodi calcinare folent
,
de vapor autem ulterius provedus in tertio
virtute infita
,
ignis vehementiaevanefcen-
1 vafe refolutus defcendet in receptaculum B,
temultumperdunt; acceditquodeftTrupibjoa &: ulterius fublimatus in quarto vafe refb-
faciIeigneacquirant,quodutiperniciofum lutusdefcendetin recipientemC
, & hocpa-
eft ita omnibusquoquemodisvitandum
cmniahaecdamnafolobalneo, vaporis be-
neficio tolluntur. Reftatjamexponendum
Regifirum
regifirum , ad proportionatos unicuique
graduati-
plantae diftillandae caloris gradus dandos.
vum CMO-
'r^
. 11
ris.
Cum enimnonomnesplantae eundem ca-
loris gradum requirant , e6 quodaliaefaci-
lioris, aliae difficilioris, refolutionis fint, uti
pauloantediximus, hincRegiftrumadgra-
dum quem volueris conftitutum fuit, quo
introaut retro, a(5loregiftro,viscalorisin-
trinfecivelintenditur, velremittitur : pul
chrum fane inventum , & fubterraneam Na-
turae fornacem veluti ci tS ruTtui expri-
mens.
jEtmfor. Obfervavi ego complurium montium , &
""*
inter caeteros ^tnae naturam fane mirifi-
cam: in hoc enimdiverfosreperiasfontes
Scrivulos, quorumaliifalinam, aliinitro-
fam, alii aluminofam
;
quidam vitriolatam
aquam deducunt. CryptsquoquenonnuUae
in diflerentibus locis naphtham , bitumen,
petroleum ftillant
;
quae quidem aliunde
non proveniunt,quam a Vulcaniafornace,quk
in lebetum fubterraneorum ,
quibus referti
funt .humoresper occultosterrae maeandros
canaliculofque elevati,inque frigidis mon-
tium cavernis refoluti , in adeo difTerentes
aquas iiquorefque evolvuntur.
(ftoufquead ultimum vas numero 6. figna-
tum elevabitur, ubi ultimum
fubtilitatis
perfet.T:ionifque fuae terminum intra ^cepf^z-
cuIumD. dilapfus confequetur,
quem&fe-
paratum Cryftallinovafioptime claufoin-
feres
;
ubi vides in fingulis vafis vaporem
refolutum femper veluti per gradus quos-
dam puriorem purioremque in recipienti-
busreperiri,ufquedumliquor in ultimo va-
fe 6. ab omni faeculentia remotus, coeleftem
quandam fubtilitatem acquirat; quam in-
duftriam ex Naturae operibus didicimus
;
quo cum vapores terreftres altiusafcende-
rint
, eo femper fubtiliores eos evadere ex-
perientia docet, ufque dum in fupremam
regionem aeris fublevati in alteram quan-
dam fubftantiam degenerent. Idem & mul-
to quidem perfeftius docet fequens ma-
china.
Fiant vitrea vafa eo modo
,
quo fizi^ra E
,^''f
*
J ^ Tx n
. V
^
-V^
.
Machtna
docet. Duae Ketorts primum, quas fignavi-
Fhiiofophi->
mus numerii 2 &
9
, hifce indatur utrimque''*''2'"''-
csina\is nuipero ^fignatus in inferiore parte
J^^,/^^"
quinque canaliculis inftru(5lus,quibustoti-
'""
demrecipientesfignati numeris 4.
f.
correfpondent, & intra retortam quidem'
num.z. fignatam
,
ponatur liquor diftillan-
dus fubtiliandufque
;
quo peradlo colligatis
lutatifque commifTuris tam retorta z
,
quam
/// 3
reci-
^
o
g^-fdum
o.
7
('fervieni.
414
MUNDI SUBTERRANEl
^f^j
V.recipientium
vaforum cum fuis canaiiculis,
ne quicquam
exfpirent, fola retorta
9
, luto,
ne vaporis
procefllim impediat , immuni
-,
totam itaque hanc propofitam machinam
firmiter corjnpaginatam ex una parte cum
fua retorta ponaturfupra jomaculam i
, &
alrerafupra fukrum 10, &accenfoigneleni
liquor in vaporem exaltatusprimo refolu-
tusintra receptaculum
4
deinde ulterius pro-
veftus intra recipkntem
y. & (lc gradatim
ufque ad ultimumperfeftionis gradumin-
tra retortam
9,
fe infinuabit: atque hoc pafto
vel unico inftrumento fine laboreimpen-
fifque finem tuum confequeris: Si vero li-
quores, qui in yrecipientibus colledii funt,
necdum puritatem debitam confecutos , ad
ultimam puritatem perducendi tibi fit ani-
nius, eos colleftosin unum denuo retortce 2
infundes., &operationem , uti prius , conti-
nuabis.
Tertia M^c^ia fignatalitera F,fervit re-
bus diificilioris diflblutionis. Fiat itaque
vas vltreum^H, duobus e latere canahculis
GP. bauno^L. in ventre inflru(flis,canalicu-
lis lateralibus opponuntur Auce retorta
,
qua-
rum qu2 O literi fignata eft , materia fubli-
manda referta fupra fornaculam P, cineribus
ftratam, altera M fupra fulcrum L pona-
tur ; Inferiori vero canaliculo indatur Tjejica
R,coIligatifqnet:omraiflliris/(!?rac/< P fub-
datur igniS , & materiae quidem pertinacio-
ris pars fublimata primb quidem refoluta
per defcenfum in R veficam fe exonerabit,
fubtiliorverbpuriorqueintrai^djM.fefein-
finuabit.
Sequuntur modb vafa perkyclica feu cir-
culatoria, quorum in Chymia magnus ufus
eft, ebquodnullum mngifterium, nullum
elixir, autaquavitsfinehifcefummumper-
fediionis terminum confequi poffit; & in
hoc confiftunt, quod in iis leni & blando
calore vapor elevatus continub in circulum
Tertiit
MachiiM.
Vafa eir
cnlatoria.
muitorum dierum perafta natura
ampliusGo/fff.
depurare detreftet. Maxime vero Chymi-
cis ufitatum e.^vascirculatoriumc^o^y\dQ
primb expreflum in figurafignata///er^O,
deinde in figuris literis M & L fignatis.
Reliquavafa G H I K. finebrachiis
quse cx-
ca vocantur, etiamfi circulationem
perfi-
ciant
,
vera tamen circulandi ratio perficitur
anfatisiliisvafis, dequibuspaulo antelocu-
ti fumus.
C A N O N E S
In StalaBica Arte ohfervandi.
I. I^Mnia
hujufmodi vafa non
fint
ex
^iaUtM
^^
plumlo
,
qu2 maligna qualitate afl[i-
^*^^'^7.
ciunt humores, ut proinde aquaetiam petraw.
piumbeos canalesedufta, non tamfalubres
reddat fontes, quam vel exlignoautterra
coft^ eflrtfti; mirumtamen eft, acetofa per
Acetofaper
plumbeoscanaiesdiftillatadulcefcere : Ne-/''""'*"
que ferreis vafisresdiftillandacimponendSf^,,'^/^'^,
funt, cum humiditate rodantur; neque irxcefcmt.
mineraliumfaliumquediftillatione cuprea
ufurpanda funt, quia in aEruginem refolvunt
vafaunde in magifteriis, extraftis.quintis
efl^entiis fimilibuique fubtiliorisingenii la-
boribus non nifi vitrea intentos in Chy-
mia efl^eftus confequuntur.
2. Jn fpirituofis materjisi\.illa.ndisvafavi-
CaateUi
trea fint longa duosad minimum cubitos,'''^'^'*""""
qub enim aitiora fuerint , eb meliorem efl^e-
dum fortiuntur , Jta ut talia plus praeftent,
quam res reftificatione humilibus peraftae
vafis,quaEtamenoIeo, cerae, caeterifquefixis
extrahendis opportunafunt.
3.
InomnidiftiiIationex/i?/d<)iw/j-rf.
fercienda funt; tutius operaberis, fi cucur-
bitas ex quarta parte, retortas ex media, ve-
ficam verb aneam e tribuspartibusreple-
verisdiftillanda materil- Resflatulenta, uC
cera, refina&ea, quae facile ebuliiunt , mi-
nori repleancur quantitateinvafis praecim-
eat,unde ex continuatione hujus circulatio-
1
plis, & quoniam talia non facile afcendunt,
iiisliquorineamfubtilitatem extoilitur, ut ad reprimendam flatulentiam partiumque
cceleftem quandam naturam induat: difl~ert
diflocationem, arena , bolo, farina laterum,
autemhujufmodi circuiatioliquorisa prs- pumice calcinato, argiiia velfimilibus ad-
cedenti fublimatione
,
quod haec circulatio dicis fuum fortietur efleftum.
quatuor zd minimwm wew/fjcontinuaride-
1
4.
Diflillatio per halneum rebus levioris
beatigne cinerum velarens.velfimiperfi- 'compagis proprieconvenit,uti funttempe-
cienda:illa verbutpiurimum unodienatu- rataecomplexionis
;
Jnfuwmetamencahdis,
rali abfolvatur,
hujufmodi vaforum figuram uti abfinthio & roremarino fimilibufque ni-
exhibent figurse G. H. L K. L. M. N. O. mium calorem vitabis, ne nontam eflTen-
quorum primum G fit, fublimat iiquores tikm,quamphlegmainutileextrahas.
calorebainei maris.
Hcalorevinaceorum;
j
T-
Per cifrfj vel arenam diftillatio ipro-
I caiorecinerum
;
K fimi. Lcalorevaporis; prieconvenitrebusfolidiorisfubftantije, uti
Mcalorearense;
Ndeniquevelcalorefimi,, feminibus,lignis,radicibus. PerveficamVQ-
velarenas, velcinerum:ignisenim
modicusj rbnon tenuiafolummodb, fed&alia, quas
funt firmioris texturae, diflbiventur; fi ta-
men prius infuo appropriatomenftruo feu
aqua fuerint macerats; ratio eft, quia mace-
ratione prsparanturmateris adfaciiiorem
eduftionem.
6. Diftillatio per retortam non tantum fpi-
ritus graviores e
mineralibus,
fed&exte-
noio-
vel lucerns vel
carbonumfornacibusindi
tusarenam,fimum,cineres,utieodemfem-
per calore temperatofovet,
itaquoqueli-
quores in circulatoriis vafis exaltatiperu-
num brachium afcendunt , & per alterum
brachiumrevertuntur,
undefempernonni-
hiiimpurum dimittunt, donec circuiatione
LIB.XIL ARS DISTILLATORIA.
Cap. I.
nuioribus, uti lignis , feminibus ,
radicibus,
gummi, refinis aquas & olea elicit; ratio eft,
quia retortoe facilius per lateralem incli-
415
His jam propofitis, nonnuila hiagni in
chymico negotio momenti explicandare-
ftant, & funt Operationes chymicse, quas
nationem pertinaciores educunt liquores,|tametfiin//.//i5/-<7ampli{rimeexpofuerimus,
quam per aicenfum redtum.
hic tamen earum nonnuUas , uti ibidem pol-
7. HerhiE quacunque ratione fjf//cMf(? licitifuimus.ampliustanquamopportuno
non diftillentur
, nifi prius aqua aut rore loco explicandas cenfuimus, &funt maxi-
majali, velvinoirrorentur; fi diRdhtio iti^ me
Digeflio , Putrefa^io ,Circulatio Sc fertnen-
vefica aenea inftituatur
,
addendae funt ad tatio,
finequarumredanotitianilexaftum
minimum ad fingulas libras duae aut tres li- [ in operationibus Chymicis confici poteft.
brae aqux: ratio eft, quia majuseftpericu-
- - - - .^^
^^-j'
culatione,
Fermentatione.
lum aduftionis herbarum in vefica, quam in
^' Digeftiommfpecielus
,
Putrefaaiofte
,
Cir-
vitreis vafis balnei
8. Per veficam quoque intenfior caloris
gradus dari poteft , unde ex quibuslibet
plantarum partibus non aquajduntaxat,fed
&olea extrahuntur.
I. D I G E s T I O.
lAtrn rtitio
in diftili-
ttone actdo'
rum occur-
rens.
hutatto
vafirum.
Igeftio eft maturatiofimplex,
quain ^'>'M
calore digeftivo res inconcoftae dige-^""^"
runtur, haud fecusac cum
ventriculusca-
9.
Acidorum, ut aceti faliumque dilltllatio
lore fuo moderato cibos crudos acceptos di-
hocpeculiare habet, quod ignobilior pars
geric, & in chylumconcoquendo
tranfmu-
femper prius egrediatur, nobilior ultimo;
tat,eofine.utfeclufisf2cibus,exreliquoab
ratio eft, quia acetum naturi multumfixi
hepate benignioris
puriorifque
fubftantijc
falisIiabec,&quamvisoriginemfuamexvi
fiatattraftio; pari pado digeflio fubtilia a
no ducat , ita ut non incongrue vini cadaver
groflisfeparat; quae crafla funt, incidit &at-
dici poffit: in diftillatione tamen diverfo
tenuat;qu3Ecruda,coquir;qujEacerba,miti-
modofe habet. Q^emadmodum enim
injgat
&eduIcorat;ade6queomniataliterela-
aceto primo ignobilior pars, ultimonobi-
borat,utexdigeftiscopiofiorfemper
efl~en-
lior exit: ita contra in-z/iwopriuspretioftor
tije meflis fperanda fit. Hoc autem modo
aqua, ultimo verb vilius phlegma prodit
:
eft
fic dtgeliio. Vas res digerendas continens
enim in vino multum falis volatilis
,
unde
coUocetur in competentis caloris focum di-
facilioris folutionis eft
,
in aceto verb mul-
1 geftorium, five is fuerit cinis , five arena, fi-
tum falis fixi, in quo fpiritus vini
potiiri-|moautramentisferriinftrua;a,perinde'eft,
mum nidulatur, exiftit
:
Unde nobiliorem
jbique finatur ufque ad qusfitum finem, qui
liquorem poftremb exire necefle eft.
j
pro multiplici
digeftionis ufu diverfus eft.
10. Invafischymicislutoobducendis^mgxx-
Vy^QXt\^\ig^^X.i^.^
Herhte recentes ino incco
^"^^^
lariscura ponenda eft : in fornacibus pri-
madentes maceranturtriduo,/cc^
verb vi-St
mumconftruendisterrapinguis mifta
cumlno
refperfs feptendio, femina & aromata"-
arena, fimo equino &aquafalfaquxvaldejbimeftri
fpatio, reducesficcapermenfem,
opportuna eft
,
quia lutum arena
miftum|mineralia
petmenfer Philofophicum, id eft,
corpusdat,fimumequinummultipIicifibra-
40 dies. Qusdam bis macerantur , afperfo
vino GrsBco, uti aromata, quas irrigata us-
que ad ficcitatem digeruntur, paulb poft
contula &denub confperfa macerantur.
tutumfit-
fttntt^.
Vitr ru-
pta qmmo-
do congluti-
nentur.
rum mifcella, ne fatifcat, continet; a:qua
verb falfa totam molem indurat & confpis-
fat. Retortis verb ohlutandts argilla figulina.
fimus equinus
,
pulvis contuforum laterum,
ramenta ferri.omnia commifta &aqua fuba-
(ftaplurimiim conferunt. Lutum verbquod
Sapietttia vocant, fit ex calce viva, albumine
ovi in aquam redufta, qus tamen ftatim, ne
exficcentur, applicandafunt.
Fitris fraHis conglutinandis fiat gluten ex
bolo Armena , minio, cerufla ^equali portio-
ne, quae redufta in pulverem fubtilem cum
oleo lini vel vernice liquida fubigantur.Pro
alemhicovetb cum recipienteloricando.ce
. II, PUTREFACTIO.
p
Utrefaftio eft
,
qua miftum per putredi-
^
nem, naturalem humoreficcumvincen-
te , & externo calore fortius quam interno
agente operante refolvituradefllentiamab
heterogeneis extrahendam fegregandam-
que, vei quod idem eft. Putrefdlio eft dige-
ftio & corporis concreti diflx)lutio per pu-
tredinem naturalem incalorehumidofub-
ftantiam ipfam corrumpente ejufque pene-
ram , refinam & colophoniam in oUa fidili tralia referante, ita utficuti digeftio refpi-
liquefada, &una cum olei olivarummodi-1 cit mifti genefin , fic ejufdem refpiciat cor-
caquantitatecommixtabaculo , deindefu
peraffiifa frigida manibus quoque fubige,
&habebis gluten paratum. Retortcev&toiti
quibus acrium fpirituum diftillatiofit, lu-
tum requirit aqua falfa , vel etiam fanguine
bovillo contemperatum una jundis jumen-
torum pilis,& portione calcotaris, hoc enim
maxime fervit fpirituum,ne exhalent, re-
tentioni.
ruptionem. Putrefaftio dicitur putredo na-
^ttio
fx.
turalis,quiatametfi proprie omnibusputre-"''''''^"'"'*''
faciendis calornativus infit, is tamennon
nifi a calore externo excitari poteft , hinc
enim nativus robuftiorfadlusomnium par-
tium refolutionem molitur
,
quem tandem
humore adjacente corpufque ficcum exu-
perante continuatisputrefadionum gradi-
busabfolvit. Ort^nem etiittimateriamputre-
facien'
a6
MUNDI SUBTERRANEI
SeB.\Y.facieniamhumorealundarenotnmt^
, atque
1
gnet. aftum vide. Nos aliud inftnimentum
hinc cooperante
calore externo
ficcumutlmultojamdiftisexcellentiusadinvenimus,
vincat,
necefleefl;
undecalorinnatuscum quo circulatio non folum excellentiorem ef-
humido
fuo fubftantiali a miftis feparatur, 1 fedum in ultimo depurationis termino for-
fuamquehomogeneamnaturamconfervansltitur ,
fed etiam breviori tempore abfolvi-
feorfim
confiftit
;
quibus peraftis facilior tur : Mac^/wa eft vjtrea.eoquovidesinfra^^^j-^*-
poftea arte Spagyrica abfolviturfeparatio.
artificio',perhelicumlinearumdu(R:uscon-aX^
Tametfi vero omnis putrefaBio confiftatin ftruda ;
ubi nota, vaporem per helices
\x-vma.
humoris
interni ipfis rebus implantati fepa- trimque afcendentem indi capiti A
, &inde
ratione, quia tamen hic agere nonpoteft,
fv^r<, i.
nifiab
externourgeatur,
hincneceflarium
illi fuit o>*/ia feu vehiculum , vel ut vocant,
menflruum a menfe putrefaftionis fuae ap-
pellatum , eftque liquor uniufcujufque rei
five
proprius,fiveanalogus,utJaquaquxfu-
peraffufa exceflli fuo mifti ficcitatem aufe-
rat, mixtum referet, exeuntem efifentiam
adfealliciat,
eamqueintegram & incorru-
ptamadextradionemufque
confervet ;
&
necalorcum
fuohumidoexfpiret,vas/;f/*je-
tke c/WeWaiWjpofteain ventrem equinum,
id eft , fimum ,
aut cineres, arenas ,
fimilia-
que ad prsfinitum tempus coUocatur. In pu-
trefa^ione
herharum, florum , ad eliciendum
oleum nonnuUi falvelvitriolum , alumen,
vel tartarum adjiciunt; cujus reiratioeft,
quod horum acceftione putrefadVio cele-
riusabfolvatur obfalium acrimoniam, qua
partes mixti pertinaciores diffolvuntur; mi-
ftio quoque hifce adminiculis citiusperfi-
citur, materiaque a putrefadlione foetida, &
^ffeBus
nociva vindicatur : proprium autem putrefa-
putrJfaaiO'
^ionis eft, fapores, odores, colorefqueim-
""
mutare , earumque natura veteri deftruAi
novam producere. qusnam autem proxi-
mx caufse fint hujufmoditranfmutationis,
docebitur paulb poft inmateriadefermen-
tatione.
. III. ClRCULATIO.
\^modo
/^lrculatio vero chymica nihil aliudeft,
fat circH. ^^
quam liquoris jam ab elementaribus
quifquiliis, quantum fieri licuit , depurati in
Pelicano, autdyoti pervarias circumvolu-
tationes rotationefquein gradum praeftan-
tiorem converfio & exaltatio. Suntautem
varia hujus generis vafa
circularia feu her-
metica, quasvidein Schematifmofignatali-
teris L.M.O.in Lquidem medium c^^e^^v,
item infiguraM.vafa fignata literis b.a.c.
quorum vices fupplent vafa
,
quae alemhica
cctca vocantur , cujufmodi funt
,
quae in figu-
ris G. H. I. K. N. L. fpeftantur, & hermetice
claudidebent, ideft, adlampademartevi-
triariis nota , atque hujusmodi vafa Chymi-
ci fub aenigmate quodam inccelum jam fe
contorquentes , & per gyrum in terram re-
verti videntur; Undefit,utliquorhujufmo-
di circulatus, tandem omnibus exutus fae-
cibus, impuritatibufque.cceleftem quandam
naturam qualitatum elementarium quafi
expers, uti Chymici loquuntur, induat. Hoc
f)a(ftofit
coelejte illud elixir,c^odiLullusc<E,-
umvocat ,de quo fufe in Libro III. Art. Ma-
in ventrem V reverti : qua dici vix poteft,
quantum & quam brevi tempore circulatio-
nis opiii perficiatur : per helices enim afcen-
dens in unoquoque gyro nonnullum purio-
ris naturae gradum adipifcitur
,
dum quod
fubtile eft, furfum identidem agitatur, gros-
fiufculis humoris partibus ex uno gyro in al-
terum
,
denuo inventremrelabente,fubti-
liflimum denique capiti Aillapfum, frigore
refolutum denuo circulandum ventri ccm-
mittitur. Atque hoc pafto intra oftiduum
idem & multoquidem excellentius prsfta-
bis, quod 40
dierum fpatio Chymici nonfer
cerint cum didisHermeticisvafis: ingens
fane Circulationis compendium.Meliorem
effeftum adhucfortietur circulatio in // Fig.
Viura II.
latio
Ubi depuratus liquor non in ventrem vafis
Tlabitur , fed intra vafculum O, vafi Tfu-
prapofitum. Hocautemmodoproceditur.
Liquor exaltandus includitur huic vafi
^jf^f
'"
eAt5wetl&t aut etiam caeteris circulatoriis vafis,
adivafis reliftisvacuis, & hoc pafto her-
metice fignatum vas ponatur in fimo vel
balneo ad altitudinem liquoris attenuabilis,
adeoque, utexigua pars vafisin aere frigi-
diori extet, eo fine, ut fimi laterumquecalo-
lore liquoris fiat attenuatio , a verticis vero
fcigore condenfatio , detineaturque diftum
vasin moderato&continuo calore , donec
Artiftafinemfuum fitaffecutus.fsecibus in
fundo vafis fubfidentibus.Atque hsc de Cir-
culatione fufficiant. Jam
ad [ermentationem
progrediamur.
5. IV. Pe
LIB.XII. ARS DISTILLATORIA.
Cap.
I-
^l^. De Fermentatione,
Caufa generationJs
^
corruptionis rerum
omnium.
'OErmentario hoc loco nihil aliud eft.
*-
quam motus quidam intrinfecus parti'
cularumfeuprincipiorumcujufcunquecor-
poris in triplici Naturae regno exiftentis, eft
417
Thornas
WiUis.
fcrmentatio
fiat.
corpufculisin Aqua ftillatitia latentibus fu-
Exper.
bitoacconjundafuerint, infuamnaturam
fubadladulcedinedepofita,
in acetofumli-
quoremconvertuntur. XJiXAThom. ;'F///ijpul-Th.wiiiis.
chre in fuo de Fermentatione libello docet.
Circa
artificiofam fermentationem hac notan-
^^'i'f"t
^-3
funt: Pr/w^ ut fitpartiumlaxitas&diS-^,,vX'!''
que idem quod materix ad generandum dis-
junftio cum tendentia ad perfeftionem , fe-
pofita: fervefcentia quaedam feu fervimen-icus
enim particulae fermentativae expandi,
tum ,uti rede Thomoi IVillis dccet, quo Na-
& ^ loco in locum moveri nequeunt
;
quare
tura intendit mutationem ad aliud
,
cum incompadisdurioribus^vifcofis&adfpiflTi-
tendentiaad perfeftionem alicujus mixti; tudinemexcoftis.autevaporationeexficca-
fir autem fermentatio hoc modo; particul^e tisfermentationonfuccedit.
Liquidavero
elementaresfalino-fulphureo-mercuriales,
fuccis faciie turgefcunt
,
proxima his, quas
autfpontenaturjE,autoccafionaliterinmo-
molli licet , crafliori tamen
, confiftentia.
tum concitats fe invicem mire exagitanr,
funtpraedita,
utipanis, omnia effervefcen-
&reciproco motuexagitat2,feinvicemdi-
|tia
&compofitionesmedicaEfunt. Secundo,
ducunr&involvunr; ftibriles&adiivasavo-
,ut
firparriumhererogeneirasfeuprincipio-
lare nirunrur, fed a craflioribus implicarjejrum fimulomniumconfufio,nimirum
ura-
derinenrur
;
craftiores vero femper relu-|li^,aliasparriculasexpellanr,expugnenr,&
ftanrur, donec a fubrilioribusfubaftjeatte- admotumexagitent: corpora enimfimpli-
nuat3eque,& ad exaltationem evedlse aut de-
ciora.uti aqua ob particularum
homogenea-
bicam perfeftionem acquirant , aut altera-
rum fimilitudinem ad fermentandum funt
tionesanaturadefignatascompleant Dici-
inepta
;
in diffimilibus vero corporummi-
tur&/7tyce/i<j,quxincorporenaturaIi a
fcellisex
prxdominii ambitione ftatim lis
particulis fpermaricisiftius corporis varie a-
orirur
&diflidium
,
quo aliae aliasin morum
giraro exurgit;calore enim five externo five
provocant. Tertih, ut in corporibus fermen-
interno agirarxmiros tumultus excitant ; tandisnonfitnimiapartiumcruditas,fiqui-
fermentationibusplenafuntomnia ,&hoC;
dem in illa particuls adivx & fubtiles a
pa(flo,puroabimpurofeparatomixtumper-lcraffioribus non facile divelluntur, neque
ledionemfuam confequitur
; Sunt autem|in motu^folvuntur , utconftar de iisfuccis,
ad fermentationem apta omnia. corpora he- quidefruftibusimmaturisexprimuntur;in
terogenea, tenuia & !crafra,liquida&foIi-|hisenimparticuljEpIusaEquovoIatilesmix-
da,animata&inanimata,naturalia&arti-;tionis vinculo non tenenrur
, fed avolant
ficialia. In hererogeneis mixtis corpufcula!ftarimevaporatje,&fubje6l:aadputredinem
funt fummefpirituofa, agilia &volatilia, &
[
difponunt, ut exfruftibus nimis maturis no-
duplicis generisfunt, ut jam aliasdiximus,itum
eft
: fanguis ijuoque extravafatus , lac
volatilia, & fixa.hasc illaitacontinent, nejac farina non fermentefcunt, fedputredi-
prorfus avolent , & patet in fpiritu vini
&jnembrevifubeunt, Hincpatet.y^owi^i^ocor-
aquis ftillatitiis. in quibus fpiritus ardentes,
ruptio rehus inducatur;\xu enim fpiritus abun-
olea, fales fixiplantarumdumbeneconfer-
idaveritadeftquefulphuris&faliscopia.par-
vantur, diu fine avolationeperfiftunt ; vege- \
ticulas vinculis folutae confeftim erumpunr,
tabiliumverbanimaliumquefuccus &
fan-jita
proinde mixrum cum fosrore eriamfi
guis, omnefque fluores concreti, acvaria|denfa
mole conftans putrefcit;/i^/o/-
enlmvoetorHmiit
mixtorum compofita cito fermenrefcunt,
variafquemutationumvicesfubeunt:Cujus
haec experimenta funt.
EXPERIMENTA.
x.xpr, I. OPiri/arwwiphialxinclufusnuIIa efFerve-
^fcentiae figna dat , fi vero huic parum olei
terehinthime addideris, particulae liquoris a-
deo agitantur, ut velipfamphialampraeci-
pue cum ardle claufa fuerit , rumpat ; ratio,
quiaterebinthinaeolei fulphurea corpufcu-
lafpiritus vini corpufculis contrariam na-
turam fortitis fuperafTufa , ftatim vehemen-
ti agitatione ef?ervefcunt
, ex hac rarefa-
ftus liquor dum locum non reperit , eum
fibi rupto vafe quaerit. Iterum aqua ftillata
cujuslibetherbsEinphiala claufa diu con-
fervatur , fed fi ei aliquid faccbari , aut fy-
rupiaddideris , ftatim acefcet& corrumpe-
tur
: ratio eft; quia falina corpufcula a falinis
Ixper. 1.
proceditabexhalatione fulphuris faleacu-
leati
;
putredo fequitur eb quod humiditas
externa in locum particularum
avolantium
fubingreditur; calor autem producitur a par-
ticulis five corpufculis fulphureis confeftim
commotis, & intrafubjeftumconclufis,
ut
fimul congregentur &fortius agant unitim
.
Quodfiinfubjedo minor fueritfalis&ful-
phuris proportio, ita ut cum commixtio fol-
vitur,particulae fegnius commoveantur,
&
fenfimevaporenrfineinfignigraveolenria,
purredine aur calore
, tunc cotpus exarefcit
& ad marcorem redir. Plena iraque fermenta-
tionejunt omnia , non in difpararisranriam
mineralium, vegerabilium , animaliumque
corporibus
,
fed &rotus Mundus Sublunaris
quafiunamolesvidetur fermentativis cor-
pufculis per totum conftitutus &gravid.us,
quae perpetub verfantur in motu &agitatio-
ne ,
huc illucque circumvolitant (quemad-
Ggg mo"
4i8
MUNDI SUB
<?<??. IV.
modum de feminiis quoque rerum fupra
diximus)
modo furfum ,
modb deorfum ra~
piuntur,
fibiinvicemvarieoccurrunt, aflb-
ciantur
& rurfusdifcedunt, continuavicif-
fitudine
nunc diverfa ineunt conjugia,nunc
divortia patiuntur , unde rerum ortus &m-
teritus dependet ; hsc enim non folum in
Mundo Subterraneo , ubi proprie dominan-
tur, fed & in Oceano cunftifque lacubus,
fluminibus , fontibus ,fofIis
,
quin & per to-
tam Atmofphaeram denfa congerie diften-
duntur, quemadmodum lupra quoque defe-
mifiiis remm diximus
,
quaequidemnihila-
liud, quam fermentativaqnxdam corpufcula
funt aliunde five ex vegetabili five fenfitiva
natura decifa inordineadgenerationema-
gitata,donecfinem a Natura intentum con-
fequantur.
Haecautem dum aflero, nemofibi perfua-
deat velim, me Democriti fententiam de ato-
TERRANEI
w/jhocloco tenere, aquafemperalienum
me fuide ex variis Operum meorum locis
abunde LeBori patebit; cumimpoffibilefit
,-^""'"'"''
depolymorphis Democriticorum
corpufcu- anTdrp,,.
lis, ex quibus omnia conftare docuit, verani
f"*'"
"""'"
Fhylicjelcientiaenormam concmnare ,cum
confittuti.
fenfibus repugnent, &nihil aliud fint, quam
'"'*
"""fr-
otiofa hominum maleferiatorum figmenta.
'"'"'^'
Aliud de noftris particulis feu corpufculis
ftatuendum eft.hjec enim vere in diilblutio-
necorporumSpagyricaarsmanifeftafacit,
ita ut negari non pofTit
,
quod fenfibus adeb
obviumeft: Accedit&Smicrofcopium,cu-

jus folius ope qu3E prius infenfibilia late-
bant, inapertam lucem jamfenfibusobvia
educuntur & demonftrantur , adeoque vere
quae in compofitione rerum prima fuerunt,
illa eadem in refolutione mixtorumcom-
periantur. Sed cumde hisalibifufiusege-
rimus,iis diutiusimmorari noluimus.
Cap.ll
C A P U T II.
De Elementorum Mixtorumque Jpeckhus^ eorumque
ufu
& emolumento in rerum
natura juxta Artis l^gulam di^ofttis.
UT
qusE in praecedentibus X^^-duj Jia>-
\
buerit qualitates , tales & flamma in fe con-
ei*v diximus , emolumentum nobis.tinebit. Itaque pro varietate materiarum
nonnullum in
ufu
medico praefta- jcombuftibilium,quaeinnumeraefunt, ignis
rent, fpeculationi praxin fupponemus , ut flammarum conftituetur varietas
;
quae o-
quomodo in refolvendis fingulisinfuaele- jmnia induftionein Artenofiracombinatoria
menta procedendumfit, quemque /w/|probatafunt,exArtisprincipiis.Verbigra-
humani corporis //mi/d/z^i^ propulfandisitia
, De Communicatione proprietatum
' '
. /
.
r,

/-x

i
flammasiDeextenfioneadfingulacorporis
membra: De duratione: De virtute & effi-
quam in hominum membris impri-
habeant,innotefcatZ.e^or/. Quoniamvero
operationes Chymicae pauloanteexpofitae
non plantastantumrefpiciunt,fed&mine-
ralia &animalia, quomodo quoque elemen-
ta ad fingularum rerum diffolutiones per
ftaladlicam artem perficiantur , defingulis
prius ratiocinabimur, ut fequitur.
Pofitisitaqueprimb examinatifque pro-
prietatibusElementorum, juxta Artis no-
ftras regulas ulterius procedes : videndo pri-
mo, quid omnia & fingula in humani gene-
cacja.
mit : De appetitu naturali, Sympathia ; De
virtutibus, (^c . Quae omnia quoque de cine-
ribus, calce, fuliginibus, fumo, intelligenda
funt.
. II. D E A E R E.
A radvitamtumconfervandam,tumad
^mala profliganda maxime eft necefla-
ris confervationem , ob quam ab Auftorelrius.
Ei\:vQ\Naturalis ,-ve{Jrtifcialis. Natu-^-^,i,^ip,
ralts agit vel de qualitate prima vel fecunda:
rentia.
Prim^e qualitatis sdius eft temperatus, ifque
vel Orientalis , vel Occidentalis ; alius Se-
ptentrionalis, vel Meridionalis : Alius In-
temperatus, ut Meridionalis , & Septentrio-
nalis: qui tamen pro diverfa Regionum, ter-
rarumque natura diverfuseft. Secundaqua-
litatis aer rarefacit , & refolvit, utMeridio-
nalis ; condenfat& aftringit, ut Borealis.
Agit vero fubftantia aeris in quantum pu-
rus, clarus, fubtilis, velimpurus, velcraf-
Naturae conditafunt,conferant: quodhoc
pafto confequeris, & primo quidem de Igne
ficratiocinabere.
. I. D E I G N E.
T Gnis duplex eft: vel cum flammadepafcen-
*re; vel.fineflamma: \gnis oxmflamma o-
mne combuftibile depafcitur : uti funt fe-
vum, oleum, butyrum, adeps , omnia ligno-
rum , arborum , fruticum
,
plantarumque
genera; cujusexcrementafunt, vel cinis,
veicalx, velfuligo. \gnis
fine flamma con- fus , vel nebulofus eft. Unde tale formabis
fervatur in carbonibus, metallis, hpidi-\ Axioma-.Talis
eft
aer, qualis ejl con/litutio /oci jierhqua-
bus , ignitis. Exhocunivet{a.leAxiomsi de-lfeuclimatis ,quadominaturaeri. Siitaquelo
''""^?""
Tot ignes
differentii
qMalitatit
[unt, cjuot
tiifferentin
rtrumcom-
bujlibilium
duces.
Ejus
efl
ignis proprietatis , cujus
eft
res com-
huftibilis :
quae fi bona, falubris, fanitati pro-
ficua, &talis erit flammarei, quamdepa-
fcitur : fi vero res combuftibilis noxias ha-
cus falubribus exfpirationibus & exhala-raw/w/.
tionibus abundaverit , is utique falubrem
producet aerem, uti in locis montofis,ficcis,
&perniciofis ventorum flatibus haud expo-
fitis. Contra noxius & infalubris
,
qui pro-
veniE
LIB. XII. ARS DISTILLATORIA.
P I N A
X
MEDICO-rHYSICU
QUATUOR ELEMENTORUM.
V9
r
loNismedi-
|
cus fumiture{
vel ab
qum Flamma depafcente
|sevum , Oleum , Butyrum , Ad:
Igne ipfo & efl: j
vel
I
fCarbonibus.
I Sine Flamraa, uti ab ignitis<( Mecallis.
i.
(_Lapidibus.
fFuligine.
{ Recrementis ipfius , uti a =( Cinere.
(.Calce.
ipera.
'Naturalis,a
git vel fua
|
r^
.
COrientaiis.
r
Prima. 6c
fic
JTemperatus
,
^Occidencalis.
aliuseft
?, .
CMeridionalis.
")
Procon-
L
ditione
^
loco-
Aer medicus

eft vel
^-.-
,^
"^^"^^^^^"^'ISeptentrionalis.J rum.
^^
I
, B r ,
SR-arefacit , ut Meridionalis.
[Secunda
.
8c fic
alms"^Condenfat,
ut Septentrionalis.
Lc 1-/1
" CPurus, clarus, fubtilis.
Subftantia
, uf^impyrus,
craffus, nebulofus.
Quatuor Ele-
menta medi-
cis fuis facul-
tatibus pol-
lentia funt
:
Artificialis, fic arteCFrigidus JContemperandum.
conficitur aer "^Calidus tum ad
d
Ad fudorem eliciendum, ut Laconicuni.
^- SSupercceleftis,
f
Supenor
ut^aqua^pi^^^i^i^g^
f Fontana.
"{ Aqua medi-
cataeftvel
"
^*,t
j-
Putealis.
Nonmedicata,utaquaj
Lacuftris.
I
Flununea,
Maritima.
'Metallis
,
&CJ
funt vel
Inferior ej
{.
Medicata
,
quarum <
differentige fumuntur
vel a mineralibus , uti
Salfae , nitrolae.
Aluminofas , fulphureae.
Bitumincfe , ferrese.
JEnex , cupreae.
Aurese.
Gypfeje.
Venenofa qualicate prsditx,
. ut arfenicaks, mercuriales.
fltalia. ")
Gallia.
A locs in quibus i
Gemama. 1
^^
exhibenc
fcaturiunt,eo-j^j^
}-^_
1 diverlas pro-
rumque non eft
j
poionia.
^
prietates ther-
numerus, in \
^q^^
'
\
mafum.
Africa. |
V-Ameiica.
J
TERRAme
j
dica vel "i
'
Venenis refi- CTerra Armenia.
)
ftit, uti '^Terra Lemnia.
fOchra.
IRubrica
Synopica.
Rubrica fabrilis.
Aftringit 5
ut {Terra omnis,
JErethria, Samia.
1
Chia.
LSelenufia.
f
Terra cimolia.
Difcutit , ut <( Terra Ampelitis,
l_Terra fornacea.
^, _, . .5TerraMelia,&in-
Abftergit, uti^
numerjealise.
Ex Terra
& aqua
lapides
r"
coale-
fcunt,
^
funtque
vel
Pretiofi,
r
Terre-
ftres
funt
Deleteria.
fArfenicalis.
^ Antimonialis.
(.Auripigmenti.
Rubinus.
Carbunculus*
Sapphirus.
Amethyftusi
Topazius.
Smaragdusi
"^
Corniola.
Achates.
Jafpis.
j
Magnes,
j
Marmorura
cotn-
{
plures fpecies.,
rUniones.
. )Gemmai,Perle,
Mari-,^
feuMargarit^.
timse,
jSuccinumjAm-
<-
bra.
Non pre- COmnis
generis
lapides
^ tiofi
?_ fabricis apti.
TOM. II.
<^gg

420
M U N D I S U B
SeSi.lY.
venit in locis putridis exhalationibus obno-
xiis, uti funt
paluftria, &fubterranea vitio-
fisventorum
flatibus, metallicarumque ex-
halationum
fpiritibus infefta loca.quae plan-
tarum,
animaliumque natura fequitur.
Ex hujus theoria nafcitur aer artijictalis.
T E R R A N E I
In quarto gradu, ut Chalcanthum,Auripi-
gmentum, Sandaracha, Chryfocolla.Myfi,
Melanteria. De quibus lih. X.
Frigidam^umo , uti Stimmi. Infecun-
do gradu , ut Argenti fcobs , fpuma argenti,
argentum vivum
,
plumbum
,
plumbago,
Dijferen-
tU ac^ua-
rum.
qui eft vel frigidus ad caloremiattemperan-
1
plumbumuftum, cerufta. Veljfecunda qua-
dum , vel ad fudorem concitandum calidus,
j
litate aftringunt , uti Cadmia, pompholyx,
inomnigenereinfirmitatumopportunus,
fpodium, antifpodium, alumen, serugo,
- - _ .

j
chalcanthum , cinnabaris. Glutinant&ci-
^
|catriceminducunt,utiplumbum
,
gypfum,
A ^aveleftfuperiorvelinferiori^^/^emr
ftimmi. Vel alterant corrumpendo; Uti
-^eftaquapluvialis :
//fwreft velmedi-
1 Venena,Mercurius,Lithargyrium ,Ar
dicatit.
ca , vel tjon medica facultate praedita ; cujus-
modi funtfontana
,
putealis, lacuftris
,
plu-
vialis : quae iterum funt vel falubres vel in-
falubresprorationelocorum ,inquibusfta-
bulantur.
Ad Medicatam aquam revocantur omnia
thermarum genera, quse vel fumuntur a me
rgyrium , Argen-
ti fpuma, Auripigmentum, Arfenicum, Ce-
rufla, Calx, Gypfum, Sandaracha.
VI. De Lapidibus.
T Apides funt vel pretiofi vel non pretiofi.
^f^l^l"^
-'pretiofi alterant vel manifefta.vel occul-
ta qualitate : quae manifefta
qualitate agunt,
tallis
,
vel a locis. A metallisfumptaeaquae|funt vel/>/'/?^ vel fecundae qualitatis. Pri
funtfalfae , nitrofs , aluminofae , fulphureae,
(
mje funt vel in gradu primofrigidi, uti Hya-
bituminofs, ferreae, asreae , cupreas , aureae, ' cinthus,Sapphirus, Smaragdus. Velinfe-
gypfeae,antimoniof2,vitriolatae;funt&ve-
cundo gradu: uti Rubinus, Carbunculus,
nenofae.uti Arfenicales,Mercuriales,(^f. ex Granatus, Sardonius. Velinquartogradu,
quibus omnium reconditioris naturae pro- uti Adamas.
Aquitrum
tlifferemia
a colerum
conditione.
Terrarum
differentia.
Alecicon-
ditionetra-
hunt quali-
tateifueii.
Metallo-
rum Mine-
mUumque
dijferentia.
digioforum efFecfluumratio datur.
Sumuntur&aqusE alocorum conftitutio-
nibus , in quibus fcaturiunt ; Thermae Ger-
maniae , Franciae , Italije , Hifpaniae , Hunga-
riae, Siciliae , Anglis , Helvetiae
;
quae omnes
difFerentias fuas fumunt a natura locorum,
perquae tranfeunt; dequibusvidefufifTime
alibi in hoc Opere tracftatum.
IV. De Terra.
TTErrena non minus
,
quam praediifla
-^
elementa in ufum iiumanum veniunt,
SuntqueTerra Armenia, .S^^/w difta ; Terra
figillata, Melitenfis, quaevenenisrefiftunt
&aftringunt; TerraOchra, Sinopica, Ru-
brica fabrilis , Saniia, Chia, Selenufia
; Ter-
ra Cimolia, Ampelitis, teftae fornaceae. Ter-
ra etiam Hybernica , ligna , folia arborum
^t. contra venenafunt; quamvishocma-
gis ex miraculo fit quam ex natura. Unde
fic argumentabere:
Ejus proprietatis omnis terra
eft,
cujus eji
conftitutio loci, ex quo eruitur.
SV.DeMinkralibus^Metallis.
Tii^ Ineralium Metallorumque alia alte-
^^^rantconfervando velmanifeftavel oc-
cultaqualitate. Manifeftaconfervant , vel
prima , vel fecunda qualitate. Primae quali-
tatisaliaeftveltemperata
,
velinternpera-
ta. Temperata , ut aurum : Intemperata,
vel funt calida, vel frigida, vel humida , vel
ficca. Cahda
^ficca in gradufecundo funtfceus, Judaicus,
LapisSpongiae.
Ferrum,CrocusMartis,Cinnabaris.
j
Vel agunt occultafivefpecificaqualita-
In tertio gradu flos asris, aes uftum, fquam-
j
te; ut Lapis Spongiae,
Chelidonius,Magnes,
ma aBris,aerugo foffilis, dyphryges ,alumen, Lapis Pifcium,Limacum lapilli,Lapis Vul-
fal,nitrum .fulphur,
chalcitis:
quaeomnia
turis,Corallus,Lyncurius,Gagates,Aetites,
uberius in yiL Libro
profecuti fumus. Lapis Cancrorum, Succinum,
Cryftallus.
I Vel
Vel agunt gualitate fecunda ',
utiHyacin-
thus, Sapphirus , Smaragdus , Carbunculus,
Granatus, Sardonius, Amethyftus.
Vel agunt qualitate occultaiwo. fpecifica:
uti lapis Bezoarticus', Topazius , Colubri-
nus,Bufonius,Smaragdus,Aleftorius,Chal-
cedonius, Amethyftus, Jafpis, lapis nephri-
ticus , lapis omnis in animalium vifceribus
repertus. Dequibusvideii^. VIII.
Non preriofi sihevant iterum,vel manifefta,
vel occulta qualitate. Manifefta alterant,
vel calore, vel frigore, vel ficcitate.
Calore , ut Haematites , Pyrites , Lapis A-
fius, Thyites,Smyris, Schiflus.
Frigore Cryftallus, Lapis Phrygius , La-
pis Samius.
Siccitate.utarena, laterumpulvis.
g,
Vel alterant fecunda qualitate, aftrin-
f^Ti.^!-^
gendo, emolliendo,obftupefaciendo , zhs-^>^>-
tergendo
,
glutinando ,
cicatricem indu-
cendo, calculum conterendo ,
foetum reti-
nendo.
Aftringendo, ut LapisAfius, Naxias,
Gsodes, Pumex.
Emolliendo , ut Alabaftrites', Gagates,
LapisThracius.
Obftupefaciendo, ut Memphytis
,
Jafpis,
Ophites.
Abftergendo, ut Arabicus.
Glutinando, ut Galaftites, Melitenfis.
Cicatricem inducendo, ut Morochthus.
Calculumcomminuendo; utLapisLyn-
Cap.
LIB.XII. ARS
1
1. Velpurgant humores crafToSjUti Magnes:
vel melancholiam , ut Armenus , Cyaneus
feuLapisLazuli.
De iis
,
qui ex Mari proveniunt lapidilusli-
quorihufque.
"^Ji
Arinae proles lapidefcentes agunt vel
^'^-'manifefta.veloccultaqualitate.Mani-
fefta funt,vel calida.uti Alcyonium,Sperma
Ceti, Ambra, Unguis odoratus.
Vel Frigida, ut Corallum , Margaritae feu
uniones.
SecundjB qualitatis marina vel aftrin-
gunt, ut fuccinum five eleftrum.
Vel emolliunt, ut bitumen,afphaltum,
naphtha, piftafphaltum.
Velabftergunt ,ut teftae purpurarum,buc-
cinarum , mytilorum , tellinarum , chama-
DISTILLATORIA.
4^1
rum, conchyliorum , cochlearum ,cancro-
rum,
os fepiae.
Occulta qualitate aguntuniones & bitu-
men.
EccehabeshicIf/?tf/-incompendio,quic-
quid de terreftribus dici poteft; quaj fiper
Artisnoftraepraeceptadeduxeris
, dabuntil-
latantam tibi materiam phtlofophandi
,
quan-
tam necplurimistomis comprehendereva-
leas. Etprimo quidem de communicatione
fingulorum; De extenfione virtutis, De
duratione
;
De viribus & efficacia in a-
gendo
,
^c. Et per Regulas Qujeftionum
:
Quid fint fingularum fpecierum virtutes,
cura natura inditae, ubi
,
quando, quibus-
jCum, qualis, quanta ^c lit. Sed de hifce
vide uberius a6lum in Arte
noftra comhina-
toria.
CaputIII. j.
I A T P I K O N.
De Qualitatibus primis & manifeflis ,
occultis
feufpecificis
Plantarum
,
fingularHmque
partium,uti funt,folia.,radices,flores,fruSius,feminaj li^na , oleisjgummi
,
eorumque
yirihus &proprietatihuiin ufu Medico,ex Veterum^^centiorumque
Medicorum
me/ioris mtiC monumentis extraSla
,
in Tabulm Synopticas reduEia.
Antequam ulterius progrediamur,primohicuniverfalemquandamomnium
plan-
tarum
fynopfin
praeponendam duxi , ut nil eorum quse ad perfedam plantarum
notitiam quovis modo conducere poffint, omififfe videamur.
Cap. III.
""
y
Eteres Medicos in Qualitatibus Ve-
\/ getabilium manifeftis inveftigandis
^
tantum occupatos fuiffe, ex eorum
monumentis patet; quoniam verb manijeflce
qualttates, feu elementares, uti vocant
,
qua-
tuor funt: Siccitas
,
Humiditas, Frigiditas,Ca-
liditas ,hsixum fingula inquatuorgraduum
hanc graduum difirilutionem difficiliorem
efle, quam utabhumano ingenio compre-
hendi poflit.ob fummas &inextricabiles dif-
ficultates
,
quae in inveftigatione earum
Phyficis occurrere pofliint, luce clarius
comperiet. Sed nonnuUas evolvamus. Qua-
rum prima eft ipforum gr<j^7 icm/f^<?
;
latitudinem diftenderunt , ita ut nonnuUa
|
Secund6/d//acia fenfuum
,
quibus difta inda-
efl!entprimo gradu calida ; alia primo gradu gare conati funt. Tertio funt eae, quas paulo
frigida; aliaprimogradu ficca; aliaprimo poftrecenfebimus
gradu humida. Quia tamen videbant,pau- ! Primb , Incertitudo diftrihutionis graduum
Graduum
ciores efl!e gradus hujufmodi, quam ut natu- 1
in hoc confiftit
,
quod nullus gradus
pvxcisCcertanotl-'
rae rerum
,
quas varietatis maxime appetens attingi queat, & uti fupra quoque docuimus,
tia.
eft,congrueret, aliamorditi funtdiftinftio-itanta fit intergradum&gradumdiverfitas,
nem, ita utalia eflent fecundo gradu humi- jquanti inter i & 2 numeri fradi feu minutiae
da, frigida , calida , ficca ; alia tertio gradu poni pofllint
;
quse res uti injinitatem quan-
^
humida,frigida,calida, ficca; Scdeniquea- idaminducit, itaquoquepraEcifumqualitatis
liaquartogradueoquefummo,calida, fri- graduminquocunquetandemmixto attin-
gida,ficca, humida,conftituerunt. Atquelgere, humani intelledus conditionemex-
hac graduum divifione complexosfe eflTe u- jcedere videtur ; atque adeo differentiave-
niverfam Vegetabilium naturam cenfue- igetabiliumtemperamentameritb, cumdi-
i^oilerio-
runt. Pofterioresdum hanciu quatuot gra- verfitate humanorum vultuum facile com-
'"^^"^.'duum eonftitutam divifionem fubfiftere parari pofllnt, quae uti exinfinitaquadam
dibnsre-
non pofl!e videreut
,
gradus hujufmodi am- tcmperamentorum diverfitate contingit,
pliantes majorem latitudinemiisfedenaria ita quoque id de diverfisplantarumparti-
diftributioneftatuerunt, itautintra gradus bus, radicibus ,foliis, floribus,fruftibus,fe-
&gradus, primum&fecundum, fecundum minibus, qusvelin unaquaque arbore aut
rumfentert
litt.
w
&tertium, tertium &quartum , alii minutio-
resgradus, quaenonnuUipaw^^ vocant, po-
nerentur, Sed qui negotium hocexaftiori
rationis
trutina peiciitius ponderarit , is
herba diverfiflimis qualitatibus imbuuntur,
intelligasvelim.
senfibi^
Secundo. Quam (\tfaUapc circa colores.fi-
HZmM'.
peres , odores , taHilefque qualitates
experimen-hx
ex^eri,
n ~ *,..A.
rnentum,
Ggg
3
tum,
'
422
MUNDI SUBTERRANEl
Se^.lV.
tum, is folus noverit, qui frequens earum e^^-
perimentum
fumpferit. Phytoptje utpluri-
mum ex coloribus albo , viridi
,
porraceo,
coeruleo,croceo, flavo,rubro, purpureo,ci-
nereo.nigro plantarum.florum ,fru(5luum,
fapores colorefqueabelementaribus quali-
tatibus immediate profluant,
hocenimin
prjEcedentibus Libris compluribus in locis
falfum efreoftendimus, cum elementazd^mi-
xtorum compofitionemnon nifi velutic<jz</i
Saporum
edorumque
fallax boni-
tatis aut
malignitn
-
tis indi-
feminum, judicium de latentibus viribusirifwo/aconcurrantinequefieripoteft^utfim-
formant; fedqui,quxinI//5roryy/. decolo-^pliciffima illacorporavariasillascolorum,
ribusdocuimus , legerit, aperte fatebitur,',odorum , faporumque difFerentias plantis
colorum omnium in plantis varieratemiingenerarequeant, cumprsterquamquod,
pr2ecisedeterminarevellect(^wa.'5v effe. Ac-jquantum ad fimplicitatem naturse earum
ced\X,c^noAfalJiJfmum{\x.,omnealhumhumidi^2iX.x.in&t,co\oriS omnis expertes fmt, nulla
rubrum calidi,virideindigefli, &ficdec3e-ialia ratio affignari queat, qua hujufmodi
teris , temperamenti ejje
,
quod fuse hoc loco fenfibiles qualitates illis introducantur-
demonflrarepoffemus, fi idincitato paulo Quxntur itaqne proximahiLrumcaufa: Di-
^''''"^
antehujus OperislibrononpraEltitiflemus, cimus omnem m plantis earumque
^^tti-utatumin
& aperte in flore <?/^j^ricandidoapparet,'bus,uti foliis,floribus,fru(!^ibus,feminibus,?'^'''"/^
quonilmagiscaufticumeffepotefl,& inro- colorum.faporum, odorumque varietatem'^^'"'"""""
farubra, qujehumiditatequadamtempera- aliundenonprovenire,nifiexiis, exquibus
ta calorisigneiprorfus experte praeditaeft. unumquodquecomponitur,ideft,afulphu-
ColoritaquenuUum nobisfirmumcertum- re,fale,mercurio: a y//>/:;rf fiquidem uti
que indicium de qualitateplantarum prx-| Lilro VI11. docuimus, omnescolorum diffe-
rentias provenire variis ibidem experimen-
tis oftendimus; a/<j/c'&?we/'c/'/ofaporesin
plantisomnesoriginemfuamducere. Non
Umkeo-
tarum viribus conftare poffe , nifiingenere itaque ab elementaribus qualitatibus im-/ "
'~
tantum, quod videlicet oJor honm ^/>/ri-(mediate,fedproxime, afulphurequadrupli-
tnurn caltdttatis fit indicium ,
foetidus vero fri-
j
ci falis genere , & mercuriali humido oriun-
giditatisac humiditatisexcrementitiae,in- tur; & colores quidem omnes amajorivel
odorumver6humidipurifignum,utinaqua minori fulphuris in plantisdecoftione de-
berepoteft.
Sifapores & odores platitarum e\a6ic e-xa,-
minemus , inveniemus n ihil nobis de plan-
lores
(^ fa-
ores.
Galeni
Diofcorid
Theophr.
fontana; infapore verb Acremvehementis
caliditatis indicium effe volunt Botanici,
Acutum caloris extremi, Acerbum frigidi,
licci &: terreftris. Acidumexceffushumidi
fuprafrigidum, Amarumariditatis , calidi-
tatis, ficcitatifque terreftris, Aufterumfri-
gidi fupra humidum, Dulcem temperats ca-
liditatis humiditatifque
,
Salfum caliditatis
abftergentis ; Pinguem denique aereae tem-
periei indicium e0e cenfentperitiores tum
veteres , tum moderni Gakni, Diofcoridis,
Theophrafli feftatores . In hifce omnibus
quam facile dicere, tam facile errare eft,
cumfenjus ad prscifeformandumdequali-
tatibus elementaribusindicium judexfide-
liseffe non poflit: Accedit, quod fapores
hujufmodi plerumque aliam
,
quamabele
mentis originem fortiantur , uti poftea pa-
tebit.
Ne tamen venerandae antiquitatis Medi-
dicorum traditionem hoc loco reprobare vi-
deamur. Dico, etiamfi. veteres non prxcife
gradus qualitatum invegetabiliNaturaat-
sraMus
tigerint, laudetamendienumeorumlabo-
Jimulorum '^ r
rr n i. n
indagandis.
t^m tuifle
,
qui continuo ftudio & expenen-
w2t^'j-
tia eo pervenerint.ut dogmaticam dotrinam
^e^r<7^/'/^ia,innumerismultorumfeculorum
experientiisconfirmatam , unanimiMedi-
corum confpirationeacceptatam confirma-
tamque, & non tam humano ingenioin-
ventam
,
quam divinitus infpiratam condi-
derint, quam in huncufquediemtutome-
lioris notae utriufque
Medicinae Doftores
feftatifunt.
Nondifputamus hoc loco, utrum odores,
Tis veterum
^tim.
pendent ; ad fapores & odores quod attinet,
faporem Amarum ex fale & nitro conftare , e-
jusabfterfiva,purgativavisfatoftendit;hoc
"^Ti^o Acerhm naturseineft aluminisvirtute
aftringente pollens ; Acidm naturam fapit
falis ammoniaci , & ideo magni a Medicis
fit ob vim quandam incifivam , eandemque
obcaufamdiflblvit corpora, coagulat fpiri-
tus; ^j?erjvitriolumfapit, unde qualita-
te ftiptica
,
adftringente & fermentativa
pollet ,
Salfus uti exfale immediate oritur,
ita quoque falis naturam in omnibus de-
monftrat. Quamvis neque ex his prscifa ra-
tio diftarum qualitatumfenfibiliumnobis
conftet.
Quot enim , rogo , res funt guflu amaro,
quaetamen fecundum veterum regulasneu-
tiquam funt calidae ? Cujufmodi eft opium,
cichoriumaliaquemulta. Rurfus,quotdfi-
da exiftunt
,
qux velfecundum proprium il-
lorum judicium funt calidiffima, ut Spiritiis
acetofi , nitri atque fulphuris.cum eadem-
metveterumregulainterimacidadetermi-
net frigidiflima. Quot dulcia fuperficiete-
nusfunt.quaeinternafua fubftantia nondi-
camtemperiem, fed velmaximam S^vax,^-
otov innuunt , uti Mel ,
Caffia 8i Sacchatum
^fauhara
manifefte idindicant, ex quibus tametfi^?"'^''"-
dulciffimis, aqua tamen extrahitur
tanta^^eHyZrHa
pollensvirtutecauftica, utnullisaquisfor-
/""'#-
tibuscedat, menftruum potentiffimum ad"^/'''''
aurum argentum caeteraque metalla diffol-
,
,
1
,
7 ,. 11 . . Flumbum
venda; Plumhum linguae nullum impnmit
dukedinem
faporem , tametfi interior ejus fubftantia,/'"*'"'''-
ut cum i^uercetano loquar, nil aliud fit,^^^'^!
quam
Tom.II. Bl423.
TAEULA 11.
Philofophix Gridus
quahiatunfipnma-
hibcns.
dMI,
3
4
3
4
%
3
4
I
2
3
4
F L I A.
Stiiit htmts ii itiwioTCS fanti fbnta. Sunt ftibtilioTts pbntarum
cxiTcjiciJiiifa rcliijnts plaii-
lis f>Topiictate (S coiore di
EB id tfuoA vltimo planta
profttt ad ilciici confcr.
vationtm is pTop.igatio-
nem , E5 conjtant utpUiti-
miim
intotucro,pe\ieiCaT-
"f
) femine.
AmygdaladuIcia,Jujubc.Nu
CypreOi.Nuxviridis,
Uva
Abnmhium, Alihci. Bongo, Bu^lofTum. Beu. BrafHca.
Camnmilla. CifTuthi. Eupnrium. Mclilotui , Lio3;
ria, Spifa Nardi. SculnpenJrlum .Syrophytum , Tuf-
[iiigp, MabbaThrum.
Florcs Boraginis. Buglofli, Bc-
tonic. Bupbthalmi.Crifpi-
ni , Mcliluii. Camomillz,
Sicecbadoj.
Aroomi. Cfoct , Caryophyllo-
ruro.Ericx.Mclifrx. Spicx
Nardi, GtKamini, Liverdu-
Isc , )unci odotati, Rorifma-
CtliilAm grada
Ctltda in gr*du
Anethum,Angclica,Apium<ATThcn)ifi),Itetonica.Cha-
mxpttyi, Hypcncum. Hedm. LupuluJ . MclirTii
MafTubium . Myrrhi,Oeymum, Piropinella.rcucc'
danum. Rormarinui, Salvi, Scabiofa, Scotilium,
Stcnhai, Parthcnium.
Abrotanum, Afarum.Vitcx . Amomum. Amnii.Difla-
mnus. Caiyophyl|.iri .Sabina . Scrpillum .Thymus,
Sifymbrium .Trifolium . Verbena . Unica, Chama:.
dryi.CarEhamus. Ceniaurium.ChclicIonium .Cala-
roiniha. Cotizi , Fcrniculum , Juniperus . Hclcnium.
HyHopui, Laurus. Majorani ,Mentha .NiKella ,Ori-
ganum. PerJclymcnon.PeirufcliDum.Pulegiura.
Bccn.Ficus.Cappafij, Nux mo-
fLhata. Myr.flica, Nuces
ficci, Piftacu.
Citlida in rriidu
Agnicalli, Epithymi .Lcucoii,
Scenaothi,Pcticl)imcni.
Baccat Juniperi, Caryopbylli
CjrFobalfaraum, Anacar-
dui.
CaUi wgraiu
Allium. ArphoJclu!. SquiKa. Zinziher, Niduriinm.
Porrum , Lepidium majut . Piper , Mirutn , Tjpnj.
Colocalla. .gyptia, StruEfaiuro.
Hypericom..
Nipclli.
Pipcrlongum.
Album.
Nigrum.
rrtgMmgradu
Afriplex . Fumirii.fivcFumui icrrr.Lapiihum ,Oxy-
bpathum. Oxalis. Acctolclla, Mjli . Mymis.Ca-
MalvK.
Rofa.um.
Cilrinipomi pulpi.
Cydonii.
Pyra. Pruna.
FrigidM tvgradi*
Frigid* ingradH
Humida irt^adn
Bliium.Chi.niltilli.Laauca. Intjbum. Endiv.i. r,.
chonum .Hyacmthui , rhntagu . Pulygonum PJyl*
hum, Rhuiobronibrum. Ri>rB, Solanum.
Ancmooum, Hyacinthi . Inty-
bi; NymphKifcu Ncnu-
pharis.
CucurbiMj Cucumis, Galla
MaIaAurea,Citiia.Graoata
Mclones , Mclopcponcs
Pcrfica. Pruna.
Portuljca, Mandrigora, Scmpcrwn-um , !tomniic|Ui
geocra, Hyofcyamui, Heliocacabui.
BaUutlir.
Rhudodendii.
Hyofcyami.
MilaAurea.
Mala iDf>n2.
Cioiia . NiptUus , Acnniioium omnia geocra. Papaer,
Opium.Siramoniura. Sohnum lethiferum,
Gnni Strammonii bacc* 8c
Salaoorom.
BuKlofTj.llorago.Endivia, Intybum , Malva. Cicho-
rium.Hclxiac.Mercuiulis.
BuBlotfc.
Malvx
Cichorii.
Citrini pomj pulpa, Jujubx.
fcu Zysyphz.
HumtdA ingTitdu
Airiplex.Laaua.Cytifui.btiium .Poriulaca. Viola.
Cucurbiti,Cucuracrii,Potjmiigfium.Myo<ii
Nymphr.
VioUrum.
Cucuibiti.Meloncs.Pepones.
rcrlica , Pruna Damafccna
Uva matura.
Humtda ingradn
Fungi . Mclxinc . Hieracium roajus . & minus , Pjpavcr
fjiivum, Solanum fomniferom, NcQupharij, fiifc
Nymphari.Siritiotciatjuanca
Scmpcrvivofum . cjufque co-
gnanrum hcrbarum geoc-
CeraCi.
FruAusSambuct.
Ebuli.
Poraa MandrJgotar , Solalri
.Eihiopicigrani.
Httmtdit igrAdit
Sicea in gradit
Upium. Cicuta, Mjodragora, Solanum , Sempervivum.
Cicuta-.Mandrjgotse.
SuUauium florcs.
Betj. Braflica.Camomilh, Foeniculum, Hyjcinihus.
Milibsthfum, Mynut, Vcrbafcum , five Tapfus
b.vbatus.
Eupbthalmi.Camomillx.Cro-
ci,Hyacinthi,Mclilo(i.Ro-
farum.
Baccajuniperi.
Sicci iiigradi*
Arthemifia. Aneihum viride, Braffica roarina. Iniybum.
Kurfa paAoris, CalTutha , Equiretum, Gingidium.
Plintago , Meoihi. Mcmaftrum. Spica Nardi,
Roimatinui.
Anemooii, Amroi.Caryophyl-
loruro. Ericz. [unci odorui.
Ljvcodubc. Lupuli. Po-
niaf , Rorifmarini . Spic*
Natdi.PciidynieDon.
Dcn.Cappwis.Cydoniapoma,
NuxcyprefTi. Pra, Pilu-
ciJ.Nuxmyriftica.
Caryophvlli.
Carpobairamum.
Galla.
Siccaingradu
Abrotinum uftum.Anclhum uflum. Apiom .Afatum,
Ammi
. Abfinthium.Calaminihi.Chimardrys.Silix,
HytTopui . Maiorana , Marrubium . Millefolium. Ori-
ganum . Pcirollilinum. Pentaphvllum. Polium, Ru-
ta, Sibina. Salix. Sifymbnura.Tritolium.
BaUuli;i, Epiihymi.GcHimi.
ni, CaniarphytheosPericly-
Stcca ingrAdn Allium. Afphodclus, Squilla. Ruia fylveftrii, Sinapi, Macii. Kjc.xOjtyai^anlh..
qtia inttnam
proje^a li-
milaplgniapt<"^"i'"'f-
Coriindiiiro.tiDiraniigt-'
cura.^-thofpetm'""''-"!'
ni.Orj^.
Cichorii
Ari .Ditftamni,
:niculi,GaIan-
i , Pctrofehni,
jlrboTUintFTtiStutim,] Idem funt inplan-
Ji^aiiicum ,CoTtex\ tut queil offa in
tft involtiCTNmfeiil animalitnutdura
pellHpIanta
Macerij Mali citri.
Guai ci . Tama-
rifci.
CIcl. Pibifcire(
Anethi.Api;.Ammi,/
Carui. rctrofe|j[];_
Ci
nmn.Corunif^j^Q^^
Ricioi fcu 1'aIraK Chrifti.
Althese.Ari, BryoniK.Fceni-
culi.Ocnanihx, Rubixtin-
florum.Tamanlci.
Algx Marinx.Sara-
Peainis Veneris.
Agillochum.
Xyloaloc.
AJphallha.
l-.I(iU_OIlES.
Lituor eil qui inci-
fi itlfian/lc.
ta alicujtu atho-
r'u parte extiSat
Jive tmanat.
Santaluro rubrum.
Olcum Aroygdala-
rum.Vina.omnes
liquore* 1 gradu
HtTharum , Btu-
^iium, Semimim
fiKcu4 , u eH
quicontufione^
prtmitur.
Abilnthii.Ap
Rutjc, s.c
Oleumbilfarainium,
Vina Malvaiu-^i ,
fruauura jgradu
Acetum & omnci
ruminagrfrigi.
Omncsliquoresber-
barum in j.gradu
frigidirum.
Omnes liquores i^x
hcrbis i gra. fic-
Gummi efi ladity-
ma aijiioCa, Re-
fina nera oitofa
Gummi Elcr
Tragacantbui
CucurbiliB.
:'ortul3Ci.
StmperviBi.
Papavcris Opiura.
Herbirum j gradu
huraidarum,
HcrbiTum
4 gradu
huraidarura.
Herbarum 1 gradu
a Gradu ficcarum.
^Gradu Ijccarum. Euph^r
Cap.m.
Alius mo-
dus vires
rerumm-
veniendi.
LIB. XII. PHILOSOPHJA
BOTANICA.
423
quam infatuatusquidam faccharaceus dul- 1 ad^ungam , ex qvis. ^uammplanta cui^ue
cor-
cor-
\poris memhro corre(pondeat , & ad id fanan-
Talibus&rimilibusinnumerisexemplis,
dum , fi quandoque humorum dyfcrafiavi-
fiopusforet, demonftrare poffemus
;
unde
tiatumfuerit,idoneafit,velutiunica/yo/'/
inferimus non temere fidendum inniten- totum
comprehendas
, ubi & ufum fimul
dumque efle faporibus qualitatibufque , ac 1 habes Tahulce.
temperamentis rerum exterioribus
;
quod)
Sedutjamadpropofitamnobismateriam
adnotantes recentiores
,
periculi falfitatem I progrediamur. Ut LeBor non nullam ex di-
prcaventes,aliamviaminierunt, adabdi- Iftis
hucufque utilitatem percipiat, vifum
tas mixtorum qualitates explorandas, ni-
fuit,hocloco,perquatuorTabulasSynopti
Ligni
.^ajaci
"varis. vi-
res.
Querccta-
nus.
mirum per artem Spagyricam
,
qua perfefta
trium principiorum Naturae amixtisfitfe
paratio
,
qua unica vera & legitima colo-
rum , faporum , odorum difTerentia eruitur;
poteft enim una & eadem fubftantia diftin-
d:osin fe tenere colores, odores , fapores,
quos quidem fme exafta Spagyricae artis
notitia non facile cognofces. Exemplum
cas
& combinatorias feu epilogifmos uni-
verfam fimplicium medicamentorum do-
ftrinam ob oculos curiofi LeHons exponere,
ut quod integris TomisadiverfisAuftori-
bus comprehenfum fuit, Le^or in quatuor
foliisexpofitum magnolegendorum Libro-
rum fublevamento obtineret. Quoniam
veroprimo neceflarium eft , nofl"e, quae&
Salium di-
verfitM ad
compofitio-
nem rerum
concurren-
tium.
ponimusinligno^?^tf;\jci,cujusdifFerentes quotnam medicamenta & compofitiones
.
r
.1 1. /-
exfingulisfimplicibusconfici
poflint, hic
primo refolutoriam Tahulam
omnium exhi-
bitricem pOnimus. Vide
Tah.I.feu Epilogi-
fmum.
Novi hoc unicum curiofioris 'Do&xmx
Seftatores defiderare, ut fingulorumTfw/^/i-
cium meAicamentorum
Synopfin quandam in
promptu habeant, c^xx^plantarumqualitates,
fingularumque partium , uti funt folia, flo-
res, fruftus, femina, radices, cortices, lignaj
liquores, fucci, gummi, refins, quo denique
unumquodquegradu frigiditatis , humidi-
tatis, ficcitatis, caliditatifque poUeat fine
tanto labore cognofcere polfint; hic Tahu-
lam II. qu2 Leiori multorum Librorum loco
fit , ex melioris notse Medicorum tum vete-
rum ,
tum modernorum monumentis ex-
tra(R:am,apponendamduxi. ViAeTahul.il.
Veterum
^gyptio-
rum modus
in viribus
rerum inve-
niendtr.
proprietates fapore non facile dignofces,
neque caufamfacilerepereris AiaphoretioE,
quapollet, virtutis; fedidinfuaprincipia
refolutum ftatim latentium virtutum cau-
fas patefaciet : Nam ut refte Quercetanm
ait, in mercuriali fua acetofitate&oleofa
fua fulphurea & tenuiori fubftantia vim il-
lam diaphoreticam five fudorificam pofi-
tam efTe reperies, quam &infraxino , nec
non in lignis & arboribus fere omnibus , uti
Cinnamomi inexiftere compertum fuit; Sal
verb Quajaci extradlus quantum evacua-
tioni humorumque purgationi conferat,
medicos non latet. Opium verb quod ama-
rum ,
ficuti & cseteraeherbaeamariores, uti
Gentiana & Centaurium , oritur ex fale a
fuo oleo feu fulphure narcotico feparato,
unde & in prseftantiffimum catharticum
exurgit. Quemadmodum igiturmagnaeft
diverfitas
,
ita quoque varia inde natura-
rum
,
proprietatum viriumque in herbls
differentia nafcitur- : funt cnim falia alia
amara ,
alia dulcia
,
alia acria ,
acerba,
auftera , falfa atque purgantia
,
quorum
particularis facultas majori merito tribui-
tur fubftantiae propris ejufdem falis
,
quam
alteri cuidam,utpaul6antediximus, qua-
litati elementari. Acceffit huic Arti Spa-
gyricJE nunquam fatis laudandae alia abdita-
rum qualitatum fub vegetabilis naturje in-
tegumentislatentium explorandarum me-
thodus, ex veterum ^gyptiorum Hierogly-
phica Schola dedufta , &moderno tempore
afagacitateingeniipraepollentibusvirisde-
nuo fufcitata
; Dequavidequamfufiffime
tradatum a nobisin Oedipi jEgyptiaci To-
mo II. Syntagm. Ae MeAicina veterum yEgy-
ptiorum
; hac enim per fignaturasfeu chara-
fterifmos externos a Deo Opt. Max.
fingulis rebus impreffos, quid cuique hu
mani corporismembrocumprimis falutife-
rum
, ejufque confervationi aptum , cogno-
fcet Phytopta
, de quibus cum in Arte Ma-
gnetica,Mufurgta &Citata Oedipi parte aftum
fit, iis immorari nolui. Solumhicjf^/-dw
Us us Tabul^ II.
Abulain undecimcolumnas^\s\ic\Q.^: In
prima columna gradus primarum quali-
tatum continentur. In fecunda plantae ejus-
que folia. In tertia flores plantarum. In
quartafruftus, ^c. utiexTabulapatet. Si
quisitaquefcire defiderat, qusenam herbae
earumque partes fint in quarto gradu humi-
d^, quaereinprimacolumnaTabulae
quar-
tum gradum humiditatis, &hocreperto, in-
venies in fecundacoIumnaherbas,Gpium,
Cicutam, Mandragoram, c. Intertiaco-
lumna in floribus, earundem flores. In quar-
tacolumnaFruftuum,in angulo communi
poma Mandr^gorae, ^c. In quinta columna
Seminum
,
femina diftarum plantarum,
& fic de caeteris. Atque hoc pado inreli-
quarum herbarum qualitatibus reperiendis
procedes.
Quomodoveroomniahaecinfuasaquas,
ol6a, quintaseffentias.fales.reducendafint,
paulo ante didlum fuit, &in fequentibus fu-
fiusdocebitur.
S II. Dt
4H
Sea.lY.
MUNDI
SUBTERRANEI
EPILO*GlSMUS
I.
Medidnalium Virnaum herhis infttamm ,
in
quotnam differentia Medicamenta
refolvi pof^int.
xT f Ani-
SSenfibile,
utanimalia.eorumquepartes.
Natura-
\ ^Tr_r.k:i .,^r^ur^ ^o.?,^^,,...
lem
i
mata, clnfenfibile, ut funt plantje, earumque partes.
Llnanimata ,
uti funtMineralia.Metalla.
Materiam.^
Simplicia
Medica-
menta
confide-"^
rantur
vel fe-
cundum f
'
Aquas.
Syrupi.
Decofta.
Infufa.
ConfervK.
Condita.
Eledtuaria.
Nonpinguis* Loch.
Clyfteres.
Gargarifmata.

Fluida
Fomenta.
Caputpurgia.
Infeffus.
Balnea.
Lotiones.
^Pinguis , ut; omniaOlea.
Vrtifi- <
cialem
fPuIveres.
'Extirpata"! Species.
iTragemata.
Non flui-c
da, uti
fEleftuaria.
Humi-
j
Confervs.
da 1 0piata. Coada
uti tExtrafta, ^'c
tSicca
{
Tabuls, Morfelli pro
peftore.
Collyria, pro oculis.
Nafalia ,
five Errhina,
'iffWA if
T^tO.Q^^-i^
,
prO
narjbus.
Odoramenta, ^c. pro
cerebro.
7Cal.
(- j
jFrig.
\ Hum.
'-Sicc.
Manifefta &
funt, vel
Communiter
<{
lOcculra.
fAftringentia.
2--1
MoUientia.
iLaxantia, ^c.
CQuaemovent
fudorem.
i
Urinas cient.
.
^"
j
Calcu.lum frangunt.
'-Venenum arcent, ^c
Formam
,
quae.^
j
alterant qua-
L
Iitate,vel
fCephalica
Proprie quo- k^'^^^^^^
adrefpeaum^^'^^^^^.
admembrumJ^^'^'"^.'^!^^^^
humani cor-^^^^^^'^.^
poris,&funt
^V^^^^^^cz
vel
1
CCapite.
I
Peftore.
i I
Corde.
j I
Stomacho.
J^pro-^l
Hepate.
j I
Splene.
Nephritica
j [
Renibus.
Hyfterica,ideft,Uterina 1 l
Utero.
Arthrica. J lArtubus
Xi/mu.s Z
Ju
Jal ^^
Caj>.lll.
Divina
froviiien-
tiamira-
biHf,
LIB. XII. ARS DISTILLATORIA.
42^
Hinc fadum fuit , ut Medici diligenri
indagine
has facultates etiam ad fingula
humani corporis membra inquirerent, in-
ventas apte fuis nominibus infignirent : uti
II.
De virtutilus
ve^etalilium wateriarum , com-
paratione
faHaadfi^ula humani
cor^orismembra.
T^ Aturs conditor Sapientiffimus
,
qux-
"'"^
cunque in triplici Naturse Regno exi-
fl:unt,ade6ftridisconnexuitvinculis,utni
funt:
Cephalica,qusecaputrefpiciufit;Oph-
^''^''^^
..II.
I A
rerum ae
tnalmica,qusE oculos; Otica qu3E aures ; <{\xx
^^^,,^1^0-
dentibus profunt, Odontica; qus nafum''^^'"^^'-
purgantcp9c:g^.(y.X5!.,W'i'<=i- Rurfus qus peftus^j'^'/^^^,^'.
iiil fit in uno, quod in altero fecundum ana- 1
Pedoralia, qus pulmones Pulmonaria; quje
logiamquandam non reperiatur ;
malabo-jftomachum Stomachica ; quae hepar
, He-
nis tam ineffabili fapientiaconnexuit,
ut;patica;qu2corCard!aca;qu3erenesNephri-
vel ipfa mala in bonum cederent humani
tica;quxfplenemSplenetica; quKveficam
generis, cujusintuituconditafuntomnia;
& urinam Diuretica, ab occulto quodam
Nutrimenta largitus apta ad alendum,& bo-
j
charafterifmo a natura illis imprefTo appel-
na quidem ad confervandum in perfefto fa- ;
larunt
; & ne quicquam deeiTet
,
quid fingu-
nitatisftatuhominem. Quiatamenfiveob
iaftmplicium raedicamenta poffint, juxta
e'xcf//w/A-iwf/o/-w,velobeorundenW^-
prJmas, fecundas&tertias, eafquequasfpe-
feium hominem prjevidit in exafto b^x^cnoji,
cificas qualitates vocant
,
pulchro ordine dis-
llatufemper permanerenonpoffe ^we^/ifd-
pofuerunt
, ut ex fequentibus patet : his ^ff''^^'^
jewi^jproduxir^uteorumvirtute&efiicacia
enJni calidos humorespeccaminofos refri-
^^^^^^.
defeftus vel fuppleretur , vel exceffusdimi-lgerant, frigidos calefaciunt, quod ficcumtow.
nueretur.atque adeo eorum ope homoad
bumeftant
, & quod humidum ficcant,
asquiiibratumfanitatispondusreduceretur.jquod
obturatum aperiunt
,
quod durum
Ne vero ex tot medicamentorum viribus;i"ic'gant, quod vitiatis in humoribus de-
difFerentiumcommixtioneconfufio
nafce-!ptavatum corruptumque purgant
,
gluti-
retur, & cum redo rationisordineomnial^ant
quod diffolutum, immaturos fuppu-
agerentur,^j5f?/c<7quadamx'i/'/i</^omnia{rant,
laxos ftringunt, quod viruientum
& fmguia imbuta voluit, ut intra
floma-jvenenofumque expellunt, quod flatulen-
chum veiuti in centrum quoddam afTumpta, !
tu"i difcutiunt. Quia vero Medici omnia
indeinuniverfammicrocofmioeconomiamjl^ujufmodi Graecis nominibus proferunt,
difFufa fmgula fua,eapotifrimummembra,!ne
le^or in eorum fignificatione haereat.
fmgulorum liic explicationem ponendam
duxi.
Explicatio terminorum Medicinalium.
A StringenSTU7rIf;toV,idefl,
Ofculuv<iforur>i '^Ak.ou
^
^occludens. Taiiafuntfrigida,
fubflantis
crafTae , acerba , auflera, ^c. opponitur,3/f-
rientibus.
Adurens, pyroticum, quodadurit: (unt-
^vfiilx.iu
que primo Veficantia. Secundo Efcharo-
tica. Tertio Cauflica.
Anodynum , id efl , dolorem leniens
, five ./0,
narcoticum id fit , five paregoricum .fspius
/=''2:xiv
tamendeparegoricisdicitur.
AperiensctvaT^o/i^w&^cof.id
Q.^,Vafareferans.
'^f"-
Talia funt caiida, fednonuitragradum
2.
'"'''*
fubflantiae tenuis. Opp. reyva]ix,G7s jjtrin-
gentibus.
Apophlegmatizans
,
quod excrementa ex^oAfy
cerebro in paiatum & os detrahit , five id
si^*"
eosiiumores, & fuccos peterent, ad qus
fympathico quodam appetitu iis a natura
indito, fuapte naturaveiuti pondere quo-
dam feruntur,
Etquoniamtumnutrimenta, tum aiexi-
pliarmaca fua fmgulafale, fulphure& raer-
curio, id efl, calore narivo,liumido radicali,
& terreflri ficcitate, conflant, hincnutri-
menta, qujeexherbis, fruftibus, animali-
buique aflumuntur , flatim floniachi calore
excitata, qux in niitrimentis iatent falina
adfalinas,qusfuIphureaadfuiphureas,quaB
mercurialia ad mercuriales aliti partes con-
fiuunt
,
quae quamdiu jufia ponderis menfu-
rafubfiflunt, tamdiurefte fefe habebitho-
mo ; fi vero vel ex motu, vigiliis, laboribus,
aut depravato cibi regimine
, velintempe-
rantia & crapuia interveniente, fulphurei
fpiritusaccendantur,fai & rartarus micro-
cofmicus figitur, mercurialis iiquor inun
datione fua repletomnia
;
tum ecceveiuti! maflicetur, fivegargari2etur,fivepalatoil-'Vf
impetu fafto , abiis totum corpus infefla
tur, varia & rfionflrofumorborum generanz-
fcuntur,quibus propulfandis nullumreme-
dium aptum efTe potefl, nifi ea, quae propor-
tionem quandam & fimilitudinem adfe in-
vicem obtinent: horum enim confluxu
membra a moieflo hofleliberantur, dum af-
fumptum medicamentum, fimilefibi, in
membris-habitans , ad fe attraftum perex-
cefHim & una peccaminofam materiam
exonerat. Vide quxin JX.Libro dedelete-
riis morbis amplius egimus.
TOM. II.
iinatur. Talia funt caiida, acria, vei tota
fubflantia agentia, & e^po!,
quoquevocan-
tur.
AtErahensgA5c]i-x,oi/,id
efl, iiumores acfpi-
caxZ;.'^.
ritus e corpore in fuperficiem aiiiciens.
KcJ^cy/xciluov,
quod fradlis oflibus foii- w^rfo"
dandisconvenit.
'""'''
Cathsreticum, quodfuperfluam carnem,
,(sf.%ipi-
cuiadhibetur,abfumit. -n^i,.
Catliarticum, id efl, Purgansfiveaw, five i&^tpZ.^
yjjtco id fiat
,
potiflimum tamen de dejed:o-
'.
riis dicitur.
Hhh Cica-
426
MUNDI SUBTERRANEl
Se^.lY. Cicatrizans
^'Trs^Xailiyxv
cicatricem ifldu-
Vi,AX-
cens
,
quod non folum id
,
quod influit, fed
>''
humorem qui in ipfa carne continetur,con-
fumit, ut hac ratione in cutem caro mu-
tetur , vehementer ficcans eft & aftrifto-
rium.
cit,s<?r?-
Eccoproticum , id eft , /ilvtm laxans ix-
'"'"''
.cefque tantummodo deturbans.
Emeticum, id eft , vomitorium. Uti Anti-
monium.
E'fJLfMmycoyov Menfes ciens.
EmoUiens /^Ac(,3cWv,quod humores con-
cretos ac congelatos fundit, nonnihilfic-
cum &emplafticum.
Emplafticum , id eft , Glutinofum
,
quod
His itaque praemiffis , ut quaenam plant2,
folia, flores, fruftus , femina , radices , olea,
fucci, ligna, fe^c. fingulis membris male affe-
ftis remedium adferant , & quibus virtuti-
busimbutafint, eahic, ex melioribus Me-
dicorum codicibus coUefta, fequentiTabu-
la Synoptica Leftoris oculis exponere vi-
fumfuit. Ufusper fe patet: Si enim nofle
cupias quae medicamenta bilem v. gr.pur-
gent
;
qusre in prima columna
(
bilempur-
<iant
)
& deinde laterali & tranfverfa ferie
progrefliis , in flngulis columnis, quoad fo-
Iia,nores,fru(ftus, fuccos ^copportuna me-
dicamenta reperies: quae quidem medica-
menta, utfupradiftumeft, arte Spagyrica
parti cuipiam illitum tenaciter adhsrefcit,
vel in falia , vel aquas , aut olea , fpiritufque
>l$Xt,7i7ii(:
n^^yM-
HS^I^KOf,
t7K^'4pali-
^AKfJXO
zrvifliitii
ycpt.
<nt.qvs^-xs
i^vaTitf
*^tilH3i
9i>i^ni<}(i)i
acporosimplet. Taliafunt, ficcaac terrea
citraacrimoniam.
i!)iou(x.ov eft x,oMj(1i3<.ov
,
quod cruentis vulne-
ribusadhibeturfanguinemfiftendigratia.
Epuloticum ,
velSynuloticum
,
quodul-
ceri cicatricem inducit.
Extergenskcp^jixlijcov, id eft,lentos & glu-
tinofos humores cuti adhaerefcentes eluen-
do infartu liberans
; & hujus conditionis
funt ficcantia, tenuis fubftantis , nitrofa,
amara.
Glutinans.glutinatorium jtoMii^fjcov, quod
agglutinat&conjungitfolutas partes; plus
ficcat, quamfarcoticum, nihildetergit ,fed
potius adftringit.
Indurans otcAjjp&j^zov, quod quafi congelat
&diftendit.
Laxans )a,\cL<ri-Mv, id eft, materiam
,
qus
in flatus declinat tenfionemque caufat,
attenuans & difcutiens
;
modice calefa-
ciens , largius humeftans
, fubftantiae te-
nuioris.
Lithothrypticum
,
quod calculum atterit
&ejicit.
Maturans xe-Trli/cov , ix.'7tm^x,ov , id eQ:,puris
generationem juvans. Temperate cahdum,
humidum & emplafticum.
Melanagogum, id eft, atram hilem edu-
cens.
Nephriticum, quod renibus familiare eft.
Putrefaciens o-jj-tiIix.ov
,
quod acrimonia
^c. calori nativo infenfiffimum , eumque
velfugat, vel ejus fymmetriamdeftruit , ta-
liafunt mordicantia, acria.
Sarcoticum ,ideft, carnemgenerans quod
extra morfum fordes vulnerum detergit , ne
confolidationem impediant.
Somniferum , id eft , hypnoticum. uti O-
piumfolani fpecies.
Sternutatorium
,
ptarmicum, quod fternu-
tationem movet
,
ac excrementa capitis,
tum ea qu2 in cerebro, tum quoque quae cir-
ca meninges , haerent, expellit.
Ureticum , idem quod diureticum
,
quod
vias
ad urinam aliafque obftrudiones a-
perit.
refolvi, vel etiamfubforma Decodorum,
Confervarum,Juleporum,Syruporumaliis-
que, quosinTabulaprimadocuimus, mo-
dis , tam intrinfece
,
quam extrinfece exhi-
beri poterunt. Vide Tahul. 111.
III. Tahul(E quarlic
expofitio.
Ua arte Veteres eorumque pofteri vir-
tutes herharum cogr\o\e.nv\t, in prace-
dentihus Lilris una cum Tabula Synoptica
omniummedicamentorum fimplicium ex-
hibuimus
;
jam vero aliam Tabulam hoc
loco exhibebimus ex Chymicorum Tann-
haujeri Tahernomantani,ztqvieCarichteri Ger-
raanicis Libris extraximus. Hi ^u^^otqs
^^"'^//^^
aliam viam aggrefll,in veram genuinae plan- nonrMiit re.
tarum virtutis &efEcacix , Spagyricae artis
'''""JJ^n"'-
fubfidio
,
notitiam felici fane fuccefTu ]pet-garm.
venerunt, hoc pado
,
qui fequitur , longo &
difficili experimento : Primo fmgularum
plantarum tempus
,
quo colligi debent , &
quando virtus uniufcujufque plantae, uti di-
ci folet, in auge eft, inquifierunt. Norant
enim plantas eodem tempore minime colli-
gendas efle eas
,
quae tantopere virtute &
qualitate diffiderent; uti enim ex diverfis
partibusconftantomnes , id eft, radicibus,
floribus , fruftibus , feminibus
,
&c. difcre-
pant, itaquoque finguliscolligendistem-
pusopportunumpraeftolarinecefTeeft; un-
defingulariftudio, Solis & Lunae Zodiaci
dodecamoria permeantium curfum aftrono-
micanoritia unacumplanetarum motu,&
mutuos ad fe invicem afpeftusobfervarunt,
quB quidem non eodem modo fe tenent ubi-
que,fed juxta Horizontium conftitutionem
unicuique Regioni propriam. Hifce itaque
rite &legitimeobfervatispotentioris virtu-
tis plantas felegerunt
,
quarum fingulis in
fuatriaprincipiafumma fane folertia refo-
lutis virtutes falis, fulphuris &mercuriiin
fingulis plantis inexiftentes Spagyricae artis
beneficio repertas in analoga qusdam olea,
effentias, &fales refolverunt;quomodo vero
& qua ratione, in fequentibus patebit.
Habitisfingularum plantarum gradibus
Vulnerarium r^.Miiu\i%m
,
quod intus as- 1 falino-fulphureo-mercurialibus,ad fingula-
fumptum
vulnerum confolidationem juvat.
j
rum plantarum vires abditafqueproprieta-
'
tes
7om. JI. Fol.42tf. Tabula III Philofophig ; Qu^ Fruflus medicinalis ad omnes humani
corporulitfiZIi^^ate
rcurandas cxhibetur juxra Planiaium unicui que appropriatam Naturam&Proprietatem.|tJ>fg-^pp/;e
PlaNT* & FoLiA. QM*refi.aHntdiverf
1 mmbra ^ualitaiei.vtiz. at
'i^^J^fp^^'^'^''^^
; ' CalifAduKt- Betonici. Calirtiintha . Focniculum , Majorao,
Cephalica
j^,,,, salvia. Pul<:Eiom, Pxonia, Scrpyllum
Qua capHl rtfpniiint. fgefaetunt Fumus terj,Liluca,Lupulus,Rofa,Portu-
2^/ -fal.
+^7
/r^ ffl
TrPV5
5lMPAl*HTCVS MICROCO.SMI CVM MEG-ACOSKO^
^' (Ijmttm-j-s T^latttinm-, cvmfagulis
hmuucL cor^orts mmhis exjrrvtums
.
Imts Incpis fiJxirce.
JivAmlnt^Arur^Tlant^ Hmcami^m^h^c
Ccnjarvs hcmm^ d^onunUa- : .jjuz ^er Jine^s al Hctt vu^^ iucta^ m.^.
V.C.r^ndc Cujn^ cajnu, rifrrmmmln^ ^^
^la^tL-c c^rau^, fe.^.crc hncam ^.
r>^'tice '^'^'^^.
1
^'^''
''ZJ^^l^.'
vwrUs k. Jicdtoj cmfaimr rcme,h4. .-Earvj^nct^ t^ cc^tcrtj p^ccics : ^uc. cian. fjaUvtu funt- ,
so. atttjtlzuj zKfonerm^
ttvtv dux.1.
.
\mi
Cap. III,
LIB.XII. ARS DISTILLATORIA.
427
tia docet. Imofi particulam
ejufdem plantas
Exfef.
Magnimo-
tnenti in re-
btu uJHr-
pandi tem-
foris eleSio,
tes inveftigandas fe converterunt, quo per-
ado ftudio tandem novam Botanicae do-
(flrinam condiderunt.pra^csEteris jamfupra
enarratis certam
, &multiplici experientia
ftabilitam&ufibus jatricisaptiflimam , ut-
pote in quibus virtus & influentia aftrea
cumfubjedlis fibi planetarum aftris exade
refponderent-.Quantum enim tempusKik.10-
nomicum adherbarum opportunam coUe-
ftionem conferat , fequenti difce experi-
mento.
EXPERIMENTUM.
"0
Efeca ex Arboreterras adhucinfixa fru-
'-^ftulum, eo tempore, quo maxime vis
plantsefefe exerit ; &aliud ex eademarbore
'
fruftulum priori prorfus par & aequale, fed
tempore contrario & oppofito illi tempori,
quo prius decideras; &duohujufmodifru-
fta bilance exade ponderes , & invenies
prius multo levius ob deciftonem ficciori
temporis conftitutione fadam
;
alterum
yQrhgravius ob humidi temporis conftitu-
tionem; quod in omnibus lignisexperien-
ex parteAuftrali,& akeram ex parte Boreali
refeces,videbis unam alteri,etfi aequalis ma-
gnitudinis &craflitiei,prEponderare ;
Bo-
realem quippe Auftraii , cujus rei rationem
poftea aftignabimus. Quod idem experie-
ris in efFofTione luti, argillje , caeterarumque
terreftrium gleharum ; vafa enim uti ex figu-
lis didici , multo in igne durabiiiora funt,
qux ex argilli opportuno tempore efFofsi
fada funt
,
quam quae non opportuno , &
tempore prorfus contrario ; & patetquoque
ex cajura lignorum pro fabricis , Luna im-
portuno ioco conftitutS : cunda enim tere-
dinibus obnoxia efTe , longa docuit expe-
rientia
,
quae non fiunt , Lun^ opportuno
lococonftituta.
Tabula divifa eft in quinque columnas.
Prima continet nomina plantarum : Secun-
datempuscoileftionis : Tertiagradustrium
principiorum : Quarta anaiogatribusprin-
cipiis quintarum efTentiarum & falium:
Quinta virium medicarumnotitiamexpli-
cat; ut fequitur.
TABULA IV. SYNOPTICA
'Plantamm in
fua
tria principia rejolutarum.
Nom.Plant. Collf.ctio. Compositio. Resolutio. Vires.
Imperatorta mas
Meifterivurz.
Oflrutium.
Die 22 Julii
010.
g.Sl.
523 g. r-
Suipliurisd.p.
Salis 3.
Mercur. 3.
Oleum. iCalefacitnervos.
EfTentia. Confortat mufculos.
Sal. IConfervatmemoriam.
Imperatoria
fce-
mina. Panax
Heracleonis-
6Jul. 26
g s. Sulphuris 6.
^^^8-^-
iSal.
I
Mercur.
4.
lOieum.
(Magifterium.
Sal.
Calefacit,
Emoiiit.
Aperit.
Imperatoria qu<e
Spondylium aici-
tur, Branca
Vrfi-
na. Olmatrum.
i2Maji
0inir.|Sulph
2>Jnircon-
\^^l
{lituca.
4-
2.
Mercur. 6.
Oieum.
Extradum.
Sai.
Calefacit.
Difcutit.
Aperit.
Angelica moi.
16 Jul. 0in^.
D
in
Sl.
Suiph. 9.
Sai. I.
Merc. 2.
Oieum. Caiefacit.
Arcanum Magift. Difcutit.
Sal. Expeilit.
Angelica fosmina.
6 Junii 0inll.
})
in
S.
Suiph. 7.
Merc. 4.
Sal. I.
Oleum.
Anthos Flores.
Sal.
Attenuat.
Aperit.
Confumit.
Angelica, Levifii-
cum.
|6Scpt.28.
g.
W- 524-g-X.
Suiph. 8.
Sal. 2.
Merc. 2.
Oieum.
Liquor.
Sal.
Aperit.
Expeilit.
Inflaurat.
SuffrutexJerula
2 Aug.0.io.
g.
Libanotis.
" l>^-%-^-
Suiph. 6.
Merc. 4.
Sal. 2.
Oleum.
Tindlura.
Sal.
Calefacit.
Siccat.
Confervat.
Ferula
fcemina,
Thappa hyp-
papioH.
in
yp.
2
in ;.
j)
in lis.
Suiphur.
Sai.
Merc.
Hazzt.
Turbith.
Sai.
ferttla, qua Nar-I^s.
Sept. inta.
thex dicitur. l^
'"
~'
ToM.IL
Sulphur. 8. lOleum.
Sal.
3. Liqupr.
Merc. 2. '.Sal.
Caiefacit.
Extrahit.
i Purgat.
Caiefacit.
Penetrat.
Expurgat.
Hhh a Pi>=
4^8
M U N D I
Selt.lY.
Nom.Plant.
Collectio.
S U B T E
COMPOSITIO.
R R A N E I
RESOLUTIO. VlRES.
Pimpinella
,
qua
alias
Petrapium
feu
Saxifraga
hircina dicitur.
i5.0a. ins
Sulphur. 7-
Salcorreft.4.
Merc. 2.
Elixir.
Oleago.
Sal corrofivum.
Calefacit.
Solvit.
Expellit.
PimpineUa vera.
16 Aug.
cJ<
in
ttg. })
in manf.
Sulphur.
Sal.
Merc.
6.
J-
2.
Elixir.
Oleago.
Sal acre.
Calefacit.
Expellit.
Attenuat.
Pimpinella nigra,
qute Subaftrel-
la dicitur.
Sept. NV^afccnd.
])in tCi:.
Sulphur. 5".
Sal.
s-
Merc. 3.
Oleago.
Elixir.
Sal.
Sanat.
Confervat.
Inftaurat.
Dauciu Germa-
nicus ,
Erlach
di^us.
6JuBii. 0inll.
d*
'n
S.
Sulphur.
Sal.
Merc.
Oleago.
Balfamum.
Sal.
Confervat.
Roborat.
Sanat.
Daucus Creticus.
Daucion.
O in tjg.
3)
in
Y.
2
in sa.
Sulphur.
7.
Sal
3.
Merc. 2.
Balfamum.
Oleago.
Sal.
Calefacit.
Siccat.
Expellit. Aperit.
Daucus magnus,
Italicus.
i6Julii. 0ing5.
2inti!.
Sulphur.
s.
Sal.
3.
Merc. 4.
Balfamum.
Oleago.
Sal.
Nutrit.
Roborat.
Sanat.
Fmniculum hyp-
pomarathron.
I4julii.
cf
inti;.
Dintjg.
Sulphur. 8
Sal. I.
Merc 3.
Antidotum.
Oleum.
Sal.
Movet.
Difcutit.
Expellit.
Foeniculum fami-
tia,montanum,
Bergwurts.
13 Julii-.cfinil.
;j)inS.
Sulphur.
9.
Sal. 2.
Merc. 2.
Oleum.
Antidotum.
Sal.
Difcutit.
Expellit.
Aperit.
Fmniculum Hor'
tenje.
Cfj^inil.
Cyminum mas
,
feu Romanum.
2 Sept. Aranr.
Orient.
}) in
5^
Sulphur. 8.
Sal. 2.
Merc. 3.
Sulphur. 7.
Sal. 4.
Merc. 2.
Oleum.
Antidotum.
Sal.
Difcutit.
Expellit.
Calefacit.
Ardloicum.
Liquor.
Alkali.
Cyminum faemi-
na,feu Germa-
nicum.
2ijulii..
5.
foprahorizont.
Sulphur, 6.
Sal.
3.
Merc. 3.
Arftoicum.
Liquor.
Alkali.
Calefacit.
Attenuat.
Expellit.
Calefacit.
Confervat.
Expeilit.
Cuminum Lohe-
lii, Cuminum
TTiehaicum.
i^oa.
(3<in
Y-
})ina
Sulphur.
s.
Sal.
s.
Merc. 3.
Petrofelinum
mas
,
feuMace-
donicum , Oliu
atrum.
20 Apr.
J)
Jn
^.
Sulphur. 8.
Sal. 2.
Merc. 2.
Arftoicum,
Alkali.
Liquor.
Giiftijs.
Oleago.
Saiiena. .
Calefacit.
Difcutit.
Aperit.
Calefacit.
Confumit.
Expeiiit.
Petrofelinum
foem. Alexan-
Arinum.
26 Maji. in
H.
5
in ti.
Petrofelinum Lo-
hel. Germani-
cum hortenfe.
10 Maji. in
t^.
Dinjm.
Sulphur.
Sal.
Merc.
Sulphur.
Sal.
Merc.
7-
3-
2.
7.
3-
3-
GlifTus.
Oleago.
Sai.
Calefacit.
Difcutit.
Expellit.
GlifTus.
Oleago.
Sal.
Calefacit.
Penetrat.
Expellit.
Catyophyllum pe
trofelinum a-
grefte,Daucalis.
Caryophyllum
josm. Mi.
28Jun. ins.
})
in-V^.
Suipliur.
4.
Sai. 4.
Merc. 4.
Diapiioreticum.
Oleago.
Sal.
Difcutit.
Calefacit.
Expeliit.
in t3.
cf
in
)^.
Sulpliur.
5".
Sai.
4.
Merc. 4.
Diaplioreticum.
Oieago.
Sal.
Calefacit.
Difcutit.
Expeiiit.
CarjO'
LIB.XII. ARS DISTILLATORIA.
CapMt
429
Nom.Plant.
COLLECT.
COMPOSITIO Resolutio. VlRES.
CaryophyU.
foh.
Gingidium
Cha-
refolium.
3oJiin. cfinoj.
Luna plena.
Sulphur,
f,
Sal. 4.
Merc. 4,
Diaphoreticum.
Oleum.
Sal.
Difcutit.
Expellit.
Sanat.
Cervaria nigra
moi.
14 Sept. in
)Hj.
J)
in
S-
Sulphur.
7,
Sal. 3.
Merc. 3.
Themoxinth.
Eflentia.
Sal.
Calefacit.
Extrahit.
Siccat.
Cervaria alha
fosm.
Meon,
PinefleUum,
Cordylon.
24Maji- 0in3I.
Sulphur.
7.
Sal. 3.
Merc. 2.
Thfemoxinth. I Calefacit.
EfTentia.
| Roborat.
Sal. Vegetat.
Cervaria Phoeni-
cia, Peuceda-
num.
22Aug.0in^.
cf
n
a-,
Sulphur. (j.
Thymox.
Sal.
4. ElTentia.
Merc.
3. Sal.
Calefacit.
Siccat.
Servat.
Sefeli mas , Mas-
filienfe , filer
montanum.
Sefeli foemin.
JEthiopicum,
Godylion.
24Sept.in^.
Sulphur.
6.
^'"^-
Sal 4.
Mercur. 2.
Apophlegm.
Oleum.
Sal.
Rarefacit.
Aperit.
Penetrat.
17 Maji.
cfinS.
in
ts".
Sulph.
4.
Sal. 4.
Mercur.
4.
Apophlegm,
Oleago.
Sal,
Servat.
Expellit.
Inftaurat.
Sefelifohol.
C?
in Orient,
Creticum,Pelo-
/"
ponnefiacum.
Sulph.
f.
Sal. 2,
Mercur, j-.
Schilvach,
Oleum.
Sal.
Rarefacit.
Aperit.
Expellit.
Oenanthe
mas.
8 Aijg. in
Si.
cf
in lo
Y.
1
Sulph. y.
Sal. 4.
Merc. 3.
Glutinatorium.
Oleago.
Sal.
Penetrat.
Aflxingit.
Inftaurat.
Oenanthe foem.
28 Aug. in
VDi.
Glaucantha.
^*""^-
Sulph.
^.
Sal.
f.
Merc. 4.
Aftringit.
Oleago. Solvit.
Sal.
1 Difcutit.
Oenanthe feu
Oenanthis.
4
Aug. in
Sl- Sulph. 3. Antitaret.
<^'"^-
Sal. 3. Oleago.
Merc. 6.
1
Sal.
Refolvit.
Expellit.
His itaque traditis, jam modus
,
quo ex
fingulis herbis
,
plantis , radicibus , foliis,
corticibus, lignis , floribus , fruftibus , femi-
nibus, aquae, olea, fales,y/f<g effentia & ma-
gifteria extrahi poflent, docendus foret ; ve-
rum cum hsc ab innumeris jam Audloribus
traftata flnt ,
ne Pharmacopoeum potius,
quam Philofophum agere
viderer , ea con-
fultb omittenda duxi
;
Si quis tamen mo-
dum & rationem exafte defiderat, is legat
Quercetanum, Angelum Salam,
Lih^vium, Bau-
Quercet.
hinum, fVeckerum,Portam,
CadeUum,
Schrode-
^'
^^^'
rum
,
Mylium
& innumeros
alios
Anridota-
riorum fcriptores.
C A P u T IV.
T>e
prodigiofis plantarmn facultatihia
,
qucts ex Suhterramis
origmemfuam
na^as
fHiffe
docetur.
Xcuflx) vegetabilis Naturx Regno,
Cap.XSf.T^
ri reftat , ut jam nonnullarum/Ti^^/^io-
' " ^
farum operationum
,
qux inplantis fpe-
dantur, caufas oftendamus
;
quarum pri-
ma eft, umnsplantie in altam tranfmutatio,
que quidem alia de caufa non contingit,
Mirn re-
nifi cx divetfo fitu & mutatione loci
,
aut
mumhi^
tranfplantatione
;
fimiles enim fimilibus
f&A(s'f-
junftas
, fi terra pinguis & ferax fuerit, ex
9<ni. deteriori conditione in melioris plants
confimilis naturam degenerare , loci vero
genio non confentiente propter internas fo-
ii ccelique
proprietates, diverfa fortiri teni-
peramenta .experientia
notiimeft, quofit,
ut priftinae virtutis pars una aboleatur, alte-
ra verb pars remaneat,longis
vero diflitalo-
corumfpatiis, utiomninocontrarium nan-
cifcuntur folum ac alimentum
,
ita eas quo-
que degenerare necefle eft, ita ut vix prioris
formE ulium remaneat veftigium
,
quod
idem in animalihus fieri in prjecedentibus
diximus. Sienim in terra non effet diffimi-
lis &difparata humorum ratio , in omnibus
Mundi partibus ejufdem omnia generis
nafcerentur , & patet ex vinorum diverfis
genefibus,quaeomniaexdiYerfafalium,ful-
Hhh
^
phuris
Sea.lY
Ratia me
tamorfh0-
feos.
Myrtus.
Terfic
arbor.
Ab. Ezra.
Salomon
novit fibras
terreaas
unicuique
ptantarum
inferenda-
Tum oppor-
timas.
Animdia
1/ires her-
barurrt in fe
derivant.
Mel lethi
ferum.
Cur Hirci
fitttguis cal-
culo medea-
tur.
Mirus
effeSus
tranfplan'
tattonis in
herbis pere
grtnis.
Varid
flantarum
tranfmuta'
titnet.
450
M U N D I S U B
, phuris
&mercuriicumterrenisglebi9com-
binatione , tum colorum difpari varietate,
tum faporis atqueodoris ac magnitudinis
fruduum
, lignorum , florum , feminum dif-
ferentia exurgunt, quas quidemvarietates
in regionibus &locis aliis , inclinatio Mun-
di , Solis terrenum corpus ferientis alia &
a-
lia caufat difpofitio; IJn^Q myrtus m Mgy-
pto odoris fuavitatepraeflat, alibiinodora
arbor. In Verda. pomumperjicum lethiferum,
inEuropa gratiffimi guftus comperitur,& fic
de cxteris plantis & frudlibus
,
qui in locis
proportionatis optimam , in difproportio-
natislocis peflimamindolemprzfeferunt.
Verum ut uno epiphonemate omniadefi-
niam; talis ejijapor, odor , colorplantarum,
frHiuum,femintim, qualis efl alimenti qualitas,
ex quo alitur planta ; ut proinde non incon-
grue jlhenezra Lil. 111. Kegum commentatus
dicere aufusfuerit, Salomonem plantafTein
variis Palsftinas locis omnis generisplan-
tas,uti balfamum, caryophyllum, piper, A-
rabis, Indis cajterifque Zons torridae fubje-
(flis locis proprias; rationemquehujusrei
afl]gnat;quia,inquit,perinfufam fibi fcien-
tiam noWQ.taLtfibras terrenarum partium per
univerfum telluris orbem difFufas , noverat
foli temperamentum unicuique diftarumar-
borum plantandarum opportunum
, atque
hocpadtoinfaltuLibanJ halfamum caEteras-
que aromaticas arbufculasplantafTereperi-
mus; quod & experientiadocetin^wiwd//-
hus
,
quae eum efTedum in iis praeftant, quali
ex fe & fua natura pollet herba animalis nu-
trimentum. 6i itaquepecoraherbaslaxati-
va vi praeditas in alimentum afTumpferint,
eorum lac idem in hominibus praeftat ; fi ve-
nenofa afTumpferint alimenta, malignis
qualitatibus inficiunt &animalia&homi-
nem ,
utide melle ex venenofis herbarum
floribus ab apibus confefto conftat. Cur htr-
ci fanguis coagulatus tanto remedio fitacal-
culofis afTumptus alia caufa non eft, nifi
quod herbis faxifragis
,
quae ut plurimum in
rupibusfaxofifquelocisenafcuntur,vefcan-
tur, quarum vis Ai^J-oQguTi^ijcii quantumLithiafi
conferat, nemo non novit. Si itaque altmen-
tum ex terra attraftum tantum habet vi-
rium , in tranfmutanda naturali plantarum
indole,certe nemo miraridebet,fieadem de
caufa variae metamorphofes & tranjmuta-
tionesplantarum
nafcantur : Namut alibi di-
ximus, cinnamomi
plantam in Lufitania
plantatam in laurum.piperis in hederam.ca-
ryophyllum in caftaneae quidfimiledege-
nerafTe, experientii innotuit. Sed ut remo-
tiorum Indi irum plantas omittamus, in no-
ftris Europaeis regionibus id adeb vulgatum
eft, utquidaliud;
videmus enim triticum
in filiginem
, poftea in avenam , tandem in
lolium, xeamaut
typham degenerare
non
appropriatis locis
fatum
; & hasceodem or-
dine ex
lolio avena,filiginem
in triticum re-
verti,inloco
triticoproportionatofata.
Sed
T E R R A N E I
haec cum in Jf/i/iwoIii^rtJampliusexpofita
Exper^
fint, ea non repetenda duximus: BrafTica in
rapum , &contra cum tempore haec in braf-
ficam vertitur. Ocymum in lerpillum aut
fifymbrium mutari,7l;f/>^A-<3/?idocet; Si-
Theophr.
fymbrium vero in mentam aut menta-
flrum. Innumera hoc loco adducere pofTem
hujus metamorphofeos exempla, verum
cum illa vulgo nota fint, iis nonimmora-
mur. Verumjamdetransformationeplan-
tarum animaliumque experimentum fup-
ponamus.
EXPERIMENTUM.
De Injetlis ex "vegetahilihus per putrefaftio-
nem transformandis.
r lhavius,non ignobilis Chymicus; quanta
Libavius.
^per putrefadlionem fieri NaCuraB miracu-
lapoffint.hifceverbisnarrati/w/f/^g^aaj.in- Lib.synt,
quit, eminetputrefa^tio mirafuainresputrefa-
chymic.
ciendoaperiendoi
^ refolvendas alione , incre-
dihiles
effeBusproducens, ac oh duplicem agendi
modum , etiam hifariam divifa. Una qua aerem
externum in vas non claufum
,
fed
apertum ad-
mittens, in animalihus ^
vegetahilihus hoc ad-
mirahili varietate ludit , experientia tejlante
^docente. Si vegetabile aliquodcontuderis,^
ita contujum cum Jucco fuo
in vitrum apertum
immiferis, quodilludipVLttefa^iio haecinpropa-
tulo aperta
, crudumque aerem non excludens,
in aniwalcula
^ infeHa unius ejufdem gene-
ris
,
quidem plane nova
, ^
nemini antehac
nota tranfmutatura
fit
; unumquodque lere ve-
getahile animalculorum peculiare genus pro-
creahit,forfan natura ^proprietatihus
ipfis
re-
fpondens, quodhalenus experiri &inveftigare
mihi non licuit. De animalibus vero inJeBis
admirandis per putrefaftionem ex herhis
"
vegetahilihus putrefaWts enafceniihus certus
fum, utpote quialiquoties
i
^
quidemnonuna,
fedplurihusherhis
^
feminibus periculum ejus
reifeci. Putrefalio claufafeu in vafeprohe con-
clufo ^
ohturatoperala , herhas
(^
quccvis ve-
getabilia contufa ^vafialicui
prohe inclufa in
liquorem vertit, virtutes ipfarum
continentem,
^in morhis tollendis longe majora efficientem,
quam
ipfce herhae cruda efficerefolent.ln falibus
utem, mineralihus
^metallisfolvendis
,
folu-
tionefque aperiendis maximus putrefaftionis
eft
ujus, imo tantus,
utfine
ejus auxilio nii quic-
qUam honi, quoad omnta illa corpora
preeftari
queat-.fitautem in Balneo,autinfimo equino,aut
in quovis alio loco
, (^ quidemfine igne ullo
,
ita
tamen , ut hyherno tempore vas in hypocaufium
aut cellam reponatur , neliquorjrigoreconcre-
fcat, ^vitrum
infrufta dijfiliat, quce tamenpu-
trefa^io lon^i^ius temporis Jpatiumpoftulat. In
Germaniajamhucitenera ^recentia
,
qutBpri-
movere ex arhujcula ipja pullulaverant , colle-
geram , eaque prohe cnntuja in vitrum capacius
immijeram.quod conclujum ^incellamhyher-
no tempore repofitum
perunum
^
alteruman-
num fingulari
cura cufiodtvi itatamenutnun-
quam
ipfiignem
admovertm.
Ca-
Cp. V.
i
LIB. XII. PHILOSOPHfA
BOTANICA.
C A P U T V.
(De Variis plantarum accidentibus
,
per qiujliones emdandis.
43
1
Ex^er.
P
Uaeritur primo, Cur arhores
,
quafuh
Zona torrida
afcutitur^foUdtfimafint
.-
Frequenti obfervatione comperi , li-
gna illa pretiofiora
,
quae fub Zona torrida
proveniunt, uti Santalum , Ebenum
, Coc-
cus, praeterquam quod folidifllma fint, fi-
brasquoquefuasomnesin circulos difpofi-
tashabere, de quibus poftea. Dicoitaque
hoc^QiiobSolis motum
,
qui uti ferventiffi-
mis fuis radiis a mane ufque ad vefperum, &
deinde ex Auftrali plaga in Borealem, &
rurfus ex hac in illam ultro cltroque com-
meanscontinuo&asqualiter ferit, itaquo
que fuperflua humiditate extradaintimas
arborum fibras adeb coardat , ut faxea mo-
les efTevideatur, in fuperficieaquarum na-
rarenefcia. Quodin Zonatemperatanon
fic Cujus rei caufa, ut luculentius pateat,
ab experimento eam oftendendam duxi
EXPERIMENTUM.
jorem vero arboris partem S B T , vix un-
quam, utpotequaj
Borealemplagaminde-
clinabiliter refpicit, verberet, hinc fit , ut fi-
brarumdudusad Borealem plagam SBT,
frigore conftringantur,
ex Auftrali vero parte
continuo radiorum illi-
fione.&confequentervi
caloris attenuati dila-
tantur, uti in figura
T
patefit. Verum qui de
hifce
pluradefiderat, is adeatl/A 111. Ar-
tis
Ma^nettcce Caput de Magnetifmo planta-
rum
, ubi hujufmodi Naturae miracula fufius
defcripfimus.
Exhifce collegimus, fi qmsfui> Borealio-
,^'^'''^,
'"*
rihus
partihus arborem difto modo trunca-
Zundilar-
ret
,
futurum
, ut fibrarum conftitutionem
*>'""
P">
non
jam fub hyperbolica , fed paraholica vel
^''//J^itu
'
elliptica/^ard
difpofitam reperiret; ratiopies am
eft,
quod quemadmodum umbra Solis
inlT^^l^l
Zlf'
QEcentur<7/'^orw diverfarum %a feftio- planis fub Temperatx quidem Zons una
""
bmrumin
^ncpkna & refta, & comperies,ea qus ex parte
hyperbolas , ita in altera parte, nem-
trumunr- Zona torrida huc transferuntur fibras
in|pemagisadBoream
tendente paraboIas,&
W/e-
t:runco cilyndraceo circulanter difpofitas [intra circulum quoque Arfticum ellipfes
habere, qus fub Zonatemperata difpofitio-
|defcribat,
itaquoquefiericrediderim,dum
nem fibrarum
,
nefcio quid ^)'/'^A-/^o//ca?w
iradii Solis in arborum teretes truncosinci-
affedare. Quod uti me non exigua admira-
dant, fibras illorum juxta difl^erentes radio-
tione afFecit, ita quoque caufam fpeculatus,
aliam non inveni , nifi Solis calorem tali fitu
arbores aliter &aliter aflScientem. Sic eheni
ligni truncus verbi
gratia A. B
,
quem fi
refta & Horizonti
^^^"^
parallelafeftionere-
fcideris reperies fi-
braseftentiales, per
quas planta nutri-
mentum fuum fufci-
pit,omnes in circu
rumincidentium feftiones efForment. Vi-
dequjedehifcequoquein /Irte MagnaLucis

C/w^r^ tradidimus. Hifce cum penitiori

indagine incumbo , mirum quid &obferva-
tione digniffimum occurrit, & eft, quod
ftolones Jeu virgce alicujus arhoris hifartam
je[ta , nonfe nifieo in loco , uhi feBiofaBa fue-
rit, appetant; Sed rem experimento often-
damus.
EXPERIMENTUM.
fNtraconcham quandam aqui refertam
losdifpofitas Ratio-
j *ponatur pars utraque ftoloniscujufpiam
nemhujus reipaulo fefti fubereis alis fulcita: Dico,partesubi
ante dedimus
,
quia Arbores hujufmodi adinvicemaffluxerint, non nifipartibus.in
asqualiter exomni parte a Solisradiisper- quibus feftio fafta fuit, confluxuras: velfi
petuo feriuntur ,
undecircularem fibrarumjpartibus fuis fympathicis non fe contige-
difpofitionem confequi necefi"e eft. Sit jam | rint, parallelo fitu reftituras : cujus rei ratio
lignum noftrarum partium qualecunque
tandem illud fit, quod fi dida ratione fecue-
1
ris, videbisfibrarumduftusnon jamcircu-
los, fednefcio quid parabolicum affedlare.
uti in trunco Dapparet ; Cujus rei ratio ifta
eft
,
quod fub Zona temperata Sol perpetuo
fereeandem arboris faciem refpiciat ; fitin
truncoS BTfemicircu-
lus Borealis ; S DTve-
ro Meridionalis; quo-
niam igitur Sol perpe-
tuo radiis fuis ferit
Meridionalem arboris! eft, quod non appetant conjungi nifieomo-'
fuperficiem SDT,ma-|do, quo easnatura ad earum confervatio*
nem
43^
MOND! SUBTERRANE!
<;^ffTV nem
roalitasvoluit,hocenimmodomelius!
Boianici loquuntur? Refpondeo,muka&^'?'""'
fefehabent,nutrimentumquefacilius&na-
pleraque adductarum lieibarumelleluper-^^^^-,
turs
eorum
convenientiori modo attra- ftitiofasfabulasaMagisintroduftas.adpo-
hent;
quodnonfieret,
fiinverfomodofefe tentiam Nacurx confirmandamper ea quz
attraherent.
Sint ftolonts fefti partes C D.
& A B. fulcris impofits & conchae impofi-
IX ;
Dico partes B & D nunquam confluxu-
ex pafto quodam implicito vel explicito
dsmonis fallaciter conftitutafunt : Quare
iis fidehi haberi nolim ,
cum humani gene-
ras
,quiafibrarum duftibus non correfpon- rishofti nilufitatius fit, quamptxtextuad-
dent; fed partem BadpartemD, quiaha- jmirandarum virium facukatumque fub
bent convenientem
fibrarum fitum , mox
herbislatentiumnimiumcredulosinfuper-
fefedico
amplexaturas ; undemiraNaturs ftitiones inducere, quibusimbutidumoc-
viaccidit,utpotiusinterirevelit,quamini-
jcukioribus fcir.per animum intendunt,
mico fibi fitu conjungi : Nam unaquaeque tandem perniciofa &
lethiferaperfuafione
res movet cSc convertit feadfuumfibifimi- iindudi dsmoni fe in ultimamanimserui-
lExperim
tum.
Marfil,
Ficinus.
MirHi ej
fecius hel-
lcbari.
le,
&inclinatadfeipfum , fecundumtotum
pofle fuum , tam virtute fpecifica, quam ele-
mentari.
VidequsdevirgaDivinatoriain
Decimo idro c\e hifceampliuspervariaex-
perimentadifcurrimus.
Addam hoc loco aliud admirationedi-
gniflimum, cujus uti experimentum non
feci, ita occultam rationem quoque aflfigna-
renon licet. Dicunt BotaniciforfanMar-
,rfUium
Ficinum infuo de l^aletu.d. tuenda Li*
bello fecuti, dum ait; Helleborus,ficolligitur,
namdevovent. SigMa\et6htentisJuperfti-
signa s-
tionis funt: Si variae circumfl:antis
,
^^lumaaio'.
efl^dtum fuum fortiantur, jungantur, fimim.
praeviis cerimoniis verborumque barbaro-
rum immurmuratione,fi certo corporisfitu
authabitu, fi nudo corpore, fi certo fideris
afcendentis gradu, fi denique manifefta
dsmonis adjurationecolligi praecipiantur,
cujufmodi ftolida illa fiflitii Zoroaftris in superflitio
Geoponicis fuperftitio eft : Si , inquit ,per
zoroaftns.
multos annos fterilisjuerit arlor aliqua
, &
ve-
ejusproprktatis e(i
,utfive
folium deorfum tra-{t!erit agricola accinlus acuta hipenniadarho
has, (ivefarfum,
tuncfubitaneotadu
crediturid\rem detruncandam,fiamicus pro ea rogarit
^
fi-
dejufteritfequenti annofrulum laturam
,
ac ille
arrtici verb/s perfuafas
cbierit , arhorewt>hanc
proculduhio copiojum fru^um laturam : Quid
hic fterili arbori cum precibus amici pro ea,
ne detruncetur , rogantis .>
hujufmodi innu-
meraadincautosdecipiendosmaleferiato-
rum hominum Magorumque machinamen-
fieri , ut velfarfir/i
veldeorfum humores ducat.
ConfirmathjEc
2i)p\x^Schroderum Porta; Si
Sambuci(EbuIuminteUige)radix , inquit,
furfumevellatur, eamperfuperiora, ideft,
vomitum purgare ; fi vero per foflam fubtus
fadam trahatur , deorfum quoque per feces-
fum effedtum fuum fortiri conftat: Juli
quoque ejufdem Sambuci, fi furfum cacu-lta dasmonis ope excogitari folent : Cume
menverfusdecerpantur,vomitummovere, nim virtutes naturales plantarum ex fe &
alvum vero, fi deorfum eos decerpferis. Ve- fua natura operentur, fruftraneaj fane funt
rum cum res necdum experimento mihi
[
omnes hujufmodi circumftantias fortilegse
conftiterit, in caufae veritate incertique& i&vanaeobfervantiae^ignotaverba, benedi-
nondum explorati efFed:us veritate inda- ftiones, cruces, barbararumquevocumfu-
ganda, irrito labore tempus perdendum mi- furri , cum facultates rerum naturalium ne-
cmfa wi-
nime cenfui ;
nifi forfan
dixerimus , faculta-
;
que augere , neque ultra id, quod natura il
g^"^/-"*
' tis purgativaj propaginem&concurfum ad
eam partem fequi , ubi violentus motus con-
tigerit: Siquidem inhumanocorporeilluc
humoresconfluerenovimus, ubi dolorur-
get , autaliquamembrocuipiamviolentia,
fiveper contufionem,autpIagamuIcusvul-
nufquefacftumfuit. Namad attacftum hu-
jufmodi foliorum certum eft,fpirituoforum
corpufculorum in planta latentium agita-
tionem fieri verfus eam partem , ubi com-
motio orditafuit, five furfum, five deorfum,
& confequenter ibidemdeniquecondenfa-
tx vim majorem requirunt ; unde mirum
noneft, fuperne abftradampervomitum,
inferne perfecefTum purgare : Surfum enim
lisinfevit, operari queant
,
quicquid labo-
rent & magi & dxmones
,
quibus naturam
rerumimmutareminimeconcefliimeft. Si
sigm ve-
itaque nonnullae plantae admirandas quas-
'''''"
"*-
dam virtutes fine hujufmodi fuperftitiofa-
"It^faZm
rum operationum accefTu exhibuerint , cer-
^'^'^
-
tum tibi fit de nativa hujufmodi plant^e
j^aw?"'
facultate mirifica,uti inpraecedentibusde
mira palmarum & orchidum natura ,
nec
non de mirifico plantarum per e/.tcpuT^w,
feu infitionem conjugio in praecedentibus
oftendimus. Sed jam veterum deherharum
prodigiofis virtutihus traditiones apponamus,
ut legendo fimilia non fe nimis credulum
praeftet /.e^o/- , fed diligenter, quid Natura
1
femper majorcorpufculorumportiofertur,
I
pofTit, quid non poflit, exploret, uti ex
quam deorfum
;
hinc violentius quoquel/^j-wd^H/i/^aijmanifeftumfiet.
per vomitum
,
quam ubi minorcopiaagit, 1 Magno honore apud Romanos habiti
hincdeorfum quoque mitius purgat, quam funtii
,
qui de plantarum hiftoria&viribus
fur.lim.
fcripferunt, &in hacfacultateclaruerunt,
ffodigiTfo.'
Qusritur Secundb, Num vere dentur pro- argumentofatis manifefto,quod expugnata
rHmeffe- dtgiofieihx virtutes plantarum.dQquihus Bo- Carthagine omnes Bibliothecasquas inve-
'
nerunt.
LIB.XII. ARS D
Cap. V.
nemnt,
variisRegibus&Principibusdona-
verint prxter duo &triginta volumina de
Magon
re herlaria
8c agricultura tantum a Ma^ione
l7tHmimm
^'^<'fcripta,quK
Romam attulerunt, & ut
dereherbn- m Latinam linguam verterentur, manda-
riaAuaor.
runt ; tantam nimirum folus iniitgratiam
Mago ille rei herbari^ &agriculturae peritus:
Adeo denique fuit attonita ad herbarum fa-
cultates antiquitas, ut illorum temporum
fcriptores de herbis admiranda qusedam
Xanthus.
narrarent. Xanthus hiftoricus in primohi-
occifos
ftoriarum libro fcripfit , occifum Draco-
catuhsber
JS catulum hcrbaquadam aparente revo-
Uadvitam
ca.mm ad vitam, quam Magi Balim nomi-
nant
;
eadem TbiLonem, quem Draco occide-
rat, faluti reftitutum: Idem a /-5^ Rege
Mauritaniae herba quadam in Arabia homi-
nem ad vitam revocatum efTe tradidit
;
qus
tamen non ad literam
, ut ajunt , intelligen-
dafunt ,fed virtute herbis infita magns cor
roborationis Thilonem quafi a morre, a qua
non procul aberat, liberatum fuifie, cum
i communi Philofophorura epiphonemate a
privatione ad habitumnondeturregreflus.
TMofA
Quae fequuntur, /i^a/ij potius,quamhifto-
Heherbu'.'
tiis adfcribenda funt , dumajunt: Picuma-
vem adaftum fuis cavernis quasinarborl-
bus habet cuneum, admota quadan^herba
Detnocrit. extraliere folitum , ita Democritus & Theo-
jheophr.
phrajhs
;
quin etiam ^Ethiopidis herbas ta-
dlu , claufa omnia aperiri
,
quibufdam ad-
murmuratis cantilenis ajunt, qusetamen,
piatthioi,
credidifle Matthiolum ceu veriffima fummo-
peremiror; ait enim : Memini dum fuperio-
rihus annts Venetiis agerem , me ^uendamfuj-
pendio damnatum vidtjje
,
cui fores omnespate-
fierent disjeSlisjeris, unh tantum herha admota
figmculis cjuihufdam decantatCi ; fed haec per
incantamenta contigiflfe vel ipfe fatetur,
non nativaherbarum virtute ; aitprsterea
:
Talisferefacultatis aliam haud incognitam
inveniri in ItalisE montibus, qux ab equis
calcata continub ferreos folvat calceos; vo-
catur hasc herba paflim ab afFeftu Scoffocaval-
lo ,& eft fpecies Lunariae. Mihi fane experi-
mentofumptoinferreafolea, vetitatemrei
comperirenon iicuit.
7J!."^^T'
Obfervatum tamen eft , imflammari vul-
/5^. neraulceraque eorum,qui pedibus iter con-
fecerint per ioca ,perniciofisplantis fcatefltia;
uti funt cicuta &reliqua aconitorum gene-
ra; contraverofanari morbos, ubi abitine-
rantibus vulneratis/a/a/^re.f calcats fuerint,
uti de Piantaginum fpeciebus ferunt. He-
mionitidis etiam contaftu Spleneticos fa-
natos, Comitialesfufpenfacollo^^(7/^i?o-
mana radice : Iftericosfubftratoin calceis,
nudispedibus,wdf;oric/;e//<5/'oi(?, autpaftoria
burfa.referuntBotanici: Aconitumperda-
lianches foeminis necem aflerre : Tamdiu
quempiam lippitudine liaudtentariobfer-
vatum eft
,
quamdiu is fylvejiris Rumicts ra-
!
dicem fecum nitidiflime habuerit. Definet
ftranguria cruciari
,
qui Tamarifci iignum
ToM. n.
ISTILLATORIA.
435
ardens fua ipfius extinxerit urina. Certe
experimento milii innotuit , taxum barba-
tum applicatum canaliurinario, ftatimia-
borantem a difuria five difltcultate urinan-
diliberafle. Inguinis tumorem haudqua-
quam iis fubcrefcere putan t. qui myrt/ furcu-
lum fecum gerant: Scordii contaftu praefer-
vari cadavera , non folum Mithridatis
, fed
^'^^'^'^'^-
^, , n
Oalenus.
etiam 6i7/?/teftantur monumenra.
Scythx Scythicam herbam circa Bceo-
Herii
fa-
tiam nafcentem adinvenere,
guftatu
(\\xi-'!^Ztfam'
,
dem praedulcem, cujus magna nimirum"'-
commendatio, quod in ore eam habentes
famem fitimque ad exiguum tamen tem-
pus, nonfentiant: Idem praeftat apud eos-
dem Hippice difta, quod equis quoque eun-
dem effedum praebeat. Traduntque his her-
bis Scythas etiamin duodenosdiesdurare
infame&fiti: fed haecJTregSoAiJtal-pajsdifta
fint. Oquamfelicesforentexercitus,
fifine
aliaprovifionefoliusherbaeufuoredetentx
fitimfamemqueadduodecim
dies tolerare
poflent
! Coriocefiaherba,quin etiam Cai-
litii Pythagoras aquam glaciari tradidit
: ^y^agor;
quod verum efl^e
dicoinherbisinnitrofam
primo fubftantiam coaguiatis, fed hic efl~e-
(ftus non ab herba, fed a nitro, uti experien-
tia conftat, provenire cenferi debet.
Fabulofa funt, quxfequuntur ; Pythagoras
ait, Aproxin iierbam
, cujus radixnonmi-
"^^''"f'''
nus
,
quam Naphtlia e longinquo concipiat hens.
ignes
;
Alchemenidem piantam colore ele-
ftri fine folio nafci Tardidylis Indise memi-
nit Democritus, cujus radiceinpaftiiiosdi-Democrit.
gefta indiefque ex vino pota, noxii per cru-
ciatus no6te confiteantur omnia
,
per vanas
numinum imaginationes. Ariamidisherbse
contadu iigna oleo prius perunfta , iliico
accenduntur, fi decerpaturcum Solfuerit
in Leone, quod mirum non eft, cum vel pa-
les Roma: in ponte S. Angeli Canicularis
& Leonini caloris sftu accendi videantur.
Therionarc^ in Cappadocia & Myfia nafcen- mrhs. u*
te omnes feras torpefcere
, quibus fueritad-
'W"'
./-TT-

c r
caujantef,
mota,necnitiHi2nxunnasaiperfurecreari,
tradidere veteres. Certe id omnes herbas
narcotica vi prsditas, ac folanorum fpecies,
ftramonium , & fimilia prjeftare notum eft,
comeftas tamen. <?/)/7//^? in Eiephantine
iEthiopicB niafci etiam tradunt lividam &
iiorribili afpeftu
,
qua pota terrorem minas-
queferpentium obverfar!,ita ut mortem fibi
eometuconfcifcant quibiberint, obidque
cogi facrilegos illam bibere , adverfari ta-
men eipalmeum vinum. Nonfacilenega-
vero virtutem fimilem inefle pofle
, cum,
uti inLihro eie Venenorum naturadocuimus,
plerseque herbsvenenofsabhominibusaf-
furaptas diverfas phantafmatumfpeciesex-
citent
,
quibus id fe efleputant, quod non
funt : Vide qus de hydrophobis ibidem plu-
ra de hifce tradidimus. Certe Solanum ma-
niacum ( ut Diofcorides Q^2iVi^ot) variasfa- Diofcorid,
cere fpecies, imaginefque noninjucundas
lii cau-
434
MUNDl SUBTERRANEl
Se^.lY.
caufari , fi
ejusradicis
drachma ex vinobi-jtradantur praeter JofephMtn, itac{uo(\\ie aniVi-
batur:
Addo
hifce & Theangelidemin Li-;bus deliramentis adfcribimus. Matthiolus^^^^^'^''^
banoSyris
nafci folitam
,
quadevoratafu-Sait fibi radicem efle a Francifco Cakeolano
RaMx
turaprsragirehominesvolunt.InBaftris&Jr(?roif/repertam, qua
,
inqmt,per
od:em'r^^f^2tL
circa
Boryfthenem
plantaprovenit Geloto-\vino macerata
,
eoque epoto nullus quantumvis tolkm.
pfjyilisdiA^, qux fi cum vino Simjtr\\a.bi-\ fame/icus e^^ere popit ,
nec cihi tatittllum degu-
batur, varias dicunt obverfari fpecies riden- \flare,
mfi
aceti cochlea^ ahforhuerit. Ridendus
Jlfckme-
ties ferm
domat.
dique finem non fieri , impofitis ex palmeo
vino pinese nucis nucleis, pipere ik melle
additis. Eundem efteftum in fumentibus
prseftat apiumrifus , Arum>S,gyptiacumde-
voratum.
Akiomeneshevhz {utJpo/iodorus
profe^iojocus
, ff^d
res
ipfa
non omnibus commit-
tefida. Muita hlc fimilia , vera tamen natune
arcanaadducerepojJem,fede admaiumutantur
curiofiores, ea fiientio
ohvelanda duxi. Zucca
Indica perniciofo & lethifero veneno turgi-
Mirus cn-
fus.
eft auftor)vino afperfa folia in fecontrahit, ]da, cujus fucco tamen, uti in prscedentibus
meraco afperfa omnium animalium fer-ita- jdiftumfuit,expreflb radixin farinam rnoli-
tesdomat,
colloadalligata, veljugofufpen-lta optimum ac nutritioni faluberrimum
fa. Parthos ab Antonio fugatos fcribit Appia- \ conficit panem. Illud etiam his addi poteft
niu-Alexandrinus, cum famepremerentur.in \e\Matthioio,c[\xodin circulatorum fpeftacu-
quandam herbam incidifie
,
quamquicom-jlis fiepe demiranturhominesjficautemdi-
ederent, nihil aliarum rerum reminifceren- j cit Matthioim ; In vinum radicts cujufdampul-
Jil]'^^^^'
tur, aut intelligerent, nifi quod lapides con-verem , cujus guflatufauces convelluntur, immi-
tinuo effoderent, quafi quidpiam mz^nifcent,^ cuifucumfacerevoiunt,juhent,utiilo
operis fafturi , & fic debacchati bilemde- \in vino intinctum digitum
quafi
praguftandi
mum evomentes interirent ; fed hsec vis ad- caufafu^at, tum illico digitum in vino madtdum
fcribenda eft herbis venenofa \ir\j\entizhn os inditum fihi mordicus non
fine
doiore
^
imbutis,quaE ipfosad taleveltalequidagen- \clamore premitinvitus. Interea perinde atque
dum vi phantafiae difponit. Rhamni tertiiii^/i3r//ri/j- mwrentem confoiatur Circuiator
,
Diofcorid
ramus
(
aucftore Diojcoride) valvis feneftris- i temporum carpique arterim alio quopiam ohlinit
que impofitus veneficia o.mniadepellit,qua
virtute ille viderit. Lapathi radices
,
quin
etiam plantaginis coUo adalligatce ( eodem
medicamente
,
deinde nummum in terraproje-
dum hoitutur, ut toilat ; ihiiilepronus primum
fefe
nequit attoliere
,
mox unguinis vi amens
fa-
auftore) choeradas & ftrumas fanare pu- ^usconctdit,Jiatimqueejusmore,quimetuit,ne
tat. Vermiculi in echinatis Dipfaci capitu-
{
mergatur in aqua, natat
,
ac voctferatur fimulfc
lis auftumno reperti , collo in foUiculo ad- \fluflihHs
obnd. Erigit-ergo eum Circuiator ; ille
alligati , autfiniftro hrdchio ap^en{l,quav-\quafi
uiturus injuriam,primum maieficiumel>ii-
tana febre afFedlos incolumitati reftituere quo ac torvo intuitu exprohrare , mox hominem
magi credunt. Atraftylide herba geftata ob- 1 aggredi videtur
;
poftremofugientem Circulato-
tundi quidem fcorpionum iftus ,
depoC\ta.\remperfequi,donecahfterfotandemiiiitimedi-
tamen ea illico recrudefcere doloremfcri-lcJwe/i veneno recipiat animum ac menti
refti-
SaarM
herba mi-
rifica.
Fl. Jofeph.
hitDiofcoridis: quin etiam pofteritatisme
moriae tradidit. a fcorpione non ici eos, qui
Polemoniae herbaeradicem fecum tulerint,
vel fi forte fortuna quifpiam idus fuerit,
eum quidem nihilmoleftispaflurum. Sed
de hifce uti incerta funt&fine fundamen-
to, ita ratiocinari nonlibet. Vulgatiffima
eft in Judxa fabulofaillaradix Baaras, a lo
co fic appellata , de qua fic fiaviusjofephm
fcribit Libro debello Judaico.
Ilammam co-
lore imitatur , circa vefperam vero veiut juhar
fuigurans : accedentihus autem eamque veliere
volentihus faciiis res JijBu
noned , nam tamdiu
refugit , quoufque urina muiiehris , veimen-
Hruus fanguisfuper eam fundatur
;
quin etiam
tunc
ft
quis eam tetigerit , mors certa
efi ,
nifi
forteeam ipfam radicemferat de manu penden
tem ; ideo
effoffk
circumquaque radici necdum
extirpata: canem aiiiqant
,
qui aheuntem indh
Domtnum fequi voiens eam extirpat
, ^
conti-
nuo morttur
,
tanquam ejus vice a quo toiienda
erat; nuiius enim
pofthac accipientihus metus
eft.
Tantis autem pericuiis propter unam vim
capi eam operapretium
eft :fiqu/dem iis admota,
qui cacodcemonthus
oppreffi funt , iiiico iihertate
fruuntur. Sedcum haec a nemine hucufque
tuatur. Vht autem
adfe
rediit
,
quajiqui
evafe-
rtt a mari naufragus , capillum veftimentaque,
veiuti veia torquere, exprimerequefhrachia ter-
gere,^ nares emungere confpicitur. Hacfahuite
nonfunt : nam non defunt teflimonia multorum,
qui viderunt
,
quique impofturam fufpicantes,
futs @
amrcorum fuorum famuiis, ut hocanno
PragiE facium
eft , fieri
htec jufferunt. Innu-
mera hoc ioco ex variis auftoribus adduci
porerunt
,
quia tamen innumeris fuperfti-
tionibusinvolutafunt, iisimraorarinolui,
fed ad eafolummodo progredi Iibuit,qua;
ex fe & fua natura mirifica vi pollent,
qui effeftus praeftant omnium opinionein-
credibiles.
Quseriturtertio, An vere Sc rea.Uterher- ^>^'v-
ha per paitngeneftn feurefufcitationem exci-
>^'""'
nerihus educi
pofiit
? Non-ignoro varias hi-
^^^"^^
ftorias adduci , de hujufmodi Naturae mira- cjmconfi.
culis : Aihertum Magnum tempore menfx^^"^'
coram Rege Galliae in vitrea phiala arbo-
^rbor /
rem cum foliis,floribus,fru(5libusproduxis-/'^"'''*
^"
r r
V
- -
tempore
le ferunt: ego vero rei veritatem magno^,^.
laboreinveftigavi ,
niltalenecinejusvita,
nec inregis geftis reperire licuit, nec in
Archivo luo Patres Dominicani tale quid
fe
Cap.\,
LIB.XII. ARS DI-STILLATORIA.
435
fe reperifTe fafll funt , unde femperfabulo- dum exhibui , donec Anno i6S7-
quoRegi-
Experl
fam narrationem credidi , ab Alchymiftis
csEterifque curiofiorum artium fedatoribus,
admyllerioforum & inauditorum, qus ple-
nis buccis ubiqae locorum deprsedicare fo-
lent
, arcanorum veritatem fimilibus fig-
mentisftabiliendam , excogitatam,quem-
admodum multi alii fuppofititii partus
Sanfti viri nomine jam dudum Masorum
ope prodierunt, non aiio fine, nifi ut nia de-
^"'^*g""'liramentafub Magnt Alherti nomine tuta-j
rentur, atquead imperitjE plebi fucatam ve-
j
ritatem magni &illuftrisfcriptorisaufl:ori-
tate comprobandam, fimilibus nugamentis
j
afliimptis, mundo horum avido facilius per-
fuaderent. Albertum Magnum Naturse my-
ftamfuifle, nemo negaverit, fedeumLi-
brum illum de herbarum lapidumquemy-
fteriis decantatiffimum
, uti & librum de
morbis mulierum fcripfifie , credat , cui li-
buerit, omnes hofce traftatusex fuperfti-
tiofa Arabum officina prodiifi~e tum pri-
mum milii innotuit, cum Salomonem Benhali
Quercet:
Garrell.
f
na Suecise Chnjlina Mufei mei vifitatione me
dignata fumma
aninii fui volu-
ptate artificium
iftiufmodi fpe-
(ftavit;quodcum
poft difcefiiim
ejus extra fene-
ftrampofuiflem,
poftero die re-
verfus vivehe-
mentioresfrigo-
ris , erat enim
menfis Februa-
rius,phialam ru-
ptam finemfpe-
ftaculi fecifte
reperi, quafide-
dignatam mon-
ftrarefeamplius
poftquam Regi-
natantinominis
Audtorem de natura rerum cum intima
eam tanto
luftrandi honore affecifi!et; ego
quadamreflexioneadLibros.r^/iifr/oM<3^i!>iVer6
five
expenfarum faciendarum caufa,
adfcriptosfaftaevolvi.
five magni
laboris pertBfus cip^^eipjjcnv non
Qui deinde ^QpalingeneJia plantarum , uti
amplius
aggreflus , in fuo chap reliqui , mo-
Quercetanus & Gaffarellus in Libro intitulato
'lu'" tamen
&rationem
,
qua iftiufmodi ar-
Curiofite'z.inouyes,\^Q.^,AsCuriofitatihusinau-'^^^^^^^ conficiebam,
opufculo particulari
ditis Poloni cujufdam medici pto{emni;\^oZ3im Je
palingenefia plantarum ex cinerihus
qui in phiala variarum herbarum cineresrefervavi , ubi tota praxeos executio minu-
continebat , fuifque vifitatoribus quam vel- ;
tim
defcribetur.
lent herbam folo applicato lucernje calorel
Cum
vero FerdinanduslU. Caefar glorio-
producebat; utimirumquid fapit; itaquo-jlse mem. de hujufmodi herbarum refufcita-
que utrumfieripoffit, reftatexponendum.
j
tione certior fadus fibi haud abfimilem efiTe
Incinerefalem , in fa/eta.nciuiimin centro\P^^'^f^''"f
^x cinerihus educendarum rationem
latere cujufcunque reivegetahiiisvirtutem
fe-
f^^^'^
fignificaret, adverteretque fummoe-
minalem
,
jamvariis in hujus Operis librisiJusmedefiderio teneri, SacrafuaMajeftas
oftenfumfuit; fieriitaquepoteft, utyd/ex!eis fatisfaftura vptis, totius rei feriem
plantisartenonomnibusnotafx/rd^^iif^utijproceflumque in ex^cutione operis, fum-
fpermatica virtute herbae pollet, ita quoque 1
"i^ fane liberalitate mihi impertiri non eft"
infeparabili eidem connexa nodo ,
duml<^edignata, quemtametfiP. Ga/^ar^c^o/^wf,
plafmatica facultas calore tenui &leni ,
inlmeus olim hk Romje inreliterariafocius,
falevifeminali excitaturex innatoquodam
luis openbus jam inferuit, ne If^or tamen
appetituad id formandum feratur , ad quod
binc fpe fua fraudarus abiret, & origo , unde
Inventum
AnBorit.
a natura deftinatus fuit , vi faliniscorpufcu
lis,in quibusplafticavislatet.in illamfor-
mam.quamfemenpoftulat, confluentibus;
atque adeb/^/dw/jwj exhibeantfubea forma,
quam planta ex qua fal extraftus fuit fua
natura requirit. Cujus rei experimentumin
pracedentihiul^ihnsdediimus , de cineribus
variarumplantarum,quarumlixiviahyber-
nis menfibus ad cbngelandum expofita in
glaciali crufta eas plantae formas exhi-
beant , ex quarum cineribus lixivium fa-
(ftumfuerat.
Circa hoc experimentum fane mirifi-
cum diu multumque verfatum me efTe af-
firmare aufim, donec tandem aliumquen-
dam modum inveni ,q\xo plantam intra phia-
lam oblongi coUi hermetice claufam exfuis
cinerihus excitaui
,
atque in meo Mufeo ad
decennium fere Advenis cundis fpeftan-
TOM.IL
Ilud profluxerit, conftaret , hic eara iterum
ad longum proponam
, eo fine, utexperi-
menrum
,
quod mihi variarum occupatio-
num interventione fumere nonlicuit. Le-
ior
, cui forfan majus otium fuerit, ipfead
veritatem rei comprobandam , fumere non
defiftat.
Hocitaqueeftarcanum.
EXPERIMENTUM I.
Seu regeneratio Plantarum ex cujufcunque
planttz Jemine.
PS,OCESSUS.
A Ccipe feminis plantas cujufvismaturri-
^*^mi, tempore &co2loferenisLib.4.qusE
inmortario contufa phialaemundae, quam
optimc claufae impones, & ne vel minimum
expiret, caveto, afl^ervataquoquephialain
lii z loco
456
M U N D I S U B
5(?i!?.IVJocomunito.
Hocperadoobfervabis tem-
pus vefpertinum
cceli fereniflimi.ut fequeti-
ti nofte rorem decidentem colligas.
Phialam refervatam aperi
, femen cotttu-
fum
comminutumque exime , & fuper tabu-
lam vitream extende, hanc vero tabulam
cum femine in horto aliquo auc prato fub
diolibero expofitam relinque , & ne aliquid
roris abundantioris etabuladefluendope-
reat , tabulam una cum femine in patina la-
tiufcula collocabis , fic fiet ut ros copiofe fu-
pra femen decidens , ipficommodiusnatu-
ram fuam nodurnis hifce niiacerationibus
conferat.
Eodem tempore ad rorem commodius
excipiendum quatuor palis affixumlintea-
men fubtile &puriflimum extendatur, quod
madore nofturno imbutum, deinde in vi-
trummundiffimumado(R:o circiter menfu-
ras exprimatur.
Porro femen imbutum rore nofturno ite-
rum phialae fux inclufum , nequid indeex-
piret , aut caloreSoiis extrahatur ante Solis
ortumpriftino loco reponatur. Rosexlin-
teamine exprefliis fjepiflimepercoletur , co-
latus aliquoties diftilletur ; donec omnibus
fjBcibus &terreftri immunditieimmunise-
vadat : faces vero reliftas caleinabis , & fa-
lem dabunt pulchrum vifu
,
qui rnox in rore
diftillato diflolvatur.
Ros hoc fale i mbutus femini in phiala af-
fervato altitudinis trium digitorum affun-
datur , deinde phiala hermetice cum vitro
contufo & borace fignata in loco calido &
humido affervetur, aut etiam fub fimo equi-
no,menftruofpatio condatur;deinde exem-
ptamphialamconfidera, & femenadinftar
gelatinae tranfmutatum , fpiritumcuticuls
inftar videbis variis coloribusvariegarasfu-
pernatantem , & intracuticulam&terram
limofam , rorem de natura leminis exiften-
tem inftar feminis viridis.
Phialam hanc ita figillatam per totam
3Eftatemfufpendeinloco,Solisinterdiu,no-
ftu Lunae , reliquorumque fiderum radiis
pervio , coelo vero turbato aut pluviofo, in
loco ficco & calido referva, donec pulfis nu-
bibus ferenitas demum afFuIferit, cui de-
mumeam expones.
Accidit nonnunquam, utopushoc, men-
fibusfereduobus, aut citius , aliquando poft
annum, juxta temporum conftitutionem
abfolvatur.
Cxterum figna perfedionis operis haec
funt: limofa materia in fundo in altum con-
tumefcit , fpiritus & cuticula indiesdecre-
fcunt,totaque materiademum infpifi!atur, in
vitro vero a reflexione Solisfubtiles nafcun-
tur exhalationes, & veluti nebuIrE plantae
excrefcentis veluti prima quaedam rudimen-
ta.fed debilis adhuc & fine calore
, & ad for-
mam folum telse aranearum afcendentis
nunc, modbdefcendentisproradii
Solaris
phialam ferientis efficacia.
T E R R A N E I
Tandem extota illainfundo fubfiftente
materia fpirituofa cinisfit, albo-coeruleus,
& tum fucceflu temporis caulis , herba, &
flores producuntur in forma &fpecie femi-
nis, quae fpecies praefente calore comparet,
eodem abfente evanefcens in chaos fuum
revertitur ; fedquotiesignemapplicaveris,
totiescalore (ufcitante maten3.m plattta
for-
mam exhibebit , durabitque hac ratione, fi
vas bene obturatum fuerit perpetuo.
Paracelfus Lihro 6 de naiura rerum, de re-
Parace!(j
fufcitationererum complurafalfiflima.non-
^^^^J"
nulla quoque vera adducit.ut autem refufci- tkne pUa.
tationem poflibilem oftendat. ea adducit,'^'^'""-
quaenullus unquam Philofophorum admi-
fit: r. 6>. dicit: Leonumcatulosvitaeomnis
expertes & mortuos , folo Leaenae aut Leo-
nis rugjtu in vitamrevocari,im6nifirugi-
tus accedat, perpetuo mortuos manere;
quodfalfum efle, experientii conftat ; catu-
los leonum minime mortuos efle ,fed femi-
fopitos tantum , rugitu tamen excitarifo-
lum modo, non fecus ac dormientem magno
clamore a profundo fomno excitatum exo-
ticis motibus agitari videmus: quisautem
folo rugitu catulis id ,quod non habent, dari
pofl^ concipiat? fimilibus exemplis fatin-
firmis, imo abfurdis P<arace//5 folet vitam
Pfa">
dare metallis per redu(ftionem eorundem^'"**^*'
in argentum vivum feu mercurium
,
quod
dum tacit,)uragraduum naturae perverfein-
fringit; quid enim vita animalium cum ina-
nimata mineralium natura habeat com-
mercii , non capio. Dico itaque fieri non
pofl^e, ut quodex fe & fua natura vitam non
habet, nec habere poteft, vitam tamenei
dare pofljt , uti de vitali femine Mercurii
Philofophorum Alchymiftse nugantur,dum
ei vegetativam & fuae fpeciei multiplicati-
vam facultatem attribuunt. Qux omnia
abfurda & Naturs principiis contraria eflfe
quis non videt.> Quia tamen ctneres ex vege-
tabili naturafuamoriginemfortiuntur, cer-
te exfemwio fub iis latente , falis vivifici be-
neficio plantamexcitart pojfe
nullum eft du-
bium: agitenimunumquodque juxta Na-
turae gradum fibi confentaneum ; nequee-
nim minerale corpus plantam , neque plan-
ta animalgenerarepoteft, nifiprimoeifen-
fitivae naturaefeminium inextiterit. Metal-
la itaque non perfacultatemvegetativam,
fed iperuTti^hcLjimv five Superadditionem vapo-
rum metallicorum halituumque in matrici-
bus appropriatis conftipatorum conftituun-
tur. Plantaplantamgenerat.nonaliud; A-
nimal, animal, non plantam , non minerale
producit : Undeargumentari exuno aliquo
Naturae gradu ad difparatos , in bona Philo-
fophia non eft licitum. Jam
itaque videa-
mus
,
quomodo Paracelfus ex ligni combufti
cineribus plantam excitari pofleputet.
E X P E-
Cap. V.
LIB. XII. ARS
DISTILLATORIA.
E X P E R I M E N
Paracelfi.
T U M II.
I>
Efufcitatio , inquit
, ^rejlauratia ligni
efi
^^admodum
Aifficilis ^ardua, attamen Na-
turtz pojfihilis : fed
fe infignifolertia^ indu-
flriafieri nequit ; ut autem reviuificetur , tali
modo
maximefit : Recipe lignum, quodprimo
fuerit carho,poflea cinis
, ^
ponein cucurhita
una cum
refina, liquore
(^
oleitate illius arhoris
,
omniumidemfitpondus , mifceantur ^ in leni
calore liquefiant,
^
fietmucilaginofamateria,
aiqueita hahes tria principia , ex quihus na-
fcuntur omnia
, omnia generantur, nempe phle-
gma,pinguedinem
^cinerem ;phkgma
efl
mer-
curius
,
pinguedo
eflfulphur , cinis
efljal;
nam
omne quodin
ignefumat
^evaporat
efl
mercu-
rius
; quodflagrat ^
comhuritur,
eftfulphur, ^
omnis cinis ejl fal. Cumjamhactriaprincipia
fimul hahes
,
pone ea in ventre equino ^putre
457
Mifnia ad
3 .
ahietes nonproculCycnaa
urhe, di-
Exper.
flillatamihi
natiepi^luram jam hahes , inquit,
fedpiHuram; utinam vidies vivam (g"
haheres,
quisprofe^o longejucundior extitit, longe ama-
hilior,quam
vides,&pi^or
effingendo vix adum-
hravtt
,
ne dicam de colore
,
erat enim pidura co-
lorilusfuis
illuminata, qui l^
pagina: attritione
fere evanuit.
Nunquam
fane finemagna admi-
ratione vidi tUum
,
quoties vitrum
afpexi , uti
etiamalii.
Vitrum omnino tale
efl, quodpihura
exhihet vel etiam paulb majoris
capacitatis>
Qui color
fuhviridii in
fundo afperfus
efl
, is h
vitro
efl,
neutiquam ah aqua , velfeclimento
ali'
quo
fundo adharente
; nam
puriffma aqua ad-
huc
eft,
^
plane omnis phlegmatis
expers ; in
phntula.
ipfanoncotijpicisfl/pitem,
hafin, aut
radicem,cuiitinitatur,notahilem,nifiexiguam
tantum
;
fundo enim vitri acuminatofolojilo ad-
harere
videhatur
, ^ fic
ad latera
fpargehat
ramufculos plenos foliolis ohlongis pro totius
fac
adjuum tempus
: fipoftea
illa materia inpin- magnitudine non latis
,
fedohlongis etiam
fua-
guefolumfepeliatur
C^
infundatur, videhis eam viter
virentihus
, adinftar tenerteplantce
rofma
revivifcere
^
arhorem
^
lignum parvum inde rini,coloris ex viridi citrini
nonfature virentis.
nafci, virtute priori nohilius. Noneratopus A^ff duhito
,
quin
potuiffet altius
affurgere^
totoperationibusfalem vegetare, cum cine-
res plantarum
,
(uti nosfaepe faepiusinfale
abfinthii expertifumus,) terrs virgini inliti
intra breve tempus ejufdem fpeciei plantam,
quae in cineres refoluta fuerit, fint exhibitu-
ri. Sed de hifce alibi fufius.
Nafci plantam
pofte exfuis cinerihus Natu-
rx potentias minime repugnare , ex variis
hujus Operislocis patet ; de mirabili Natu-
rs vi in plantarum lapidumque omni figu-
rarum genere depiftorum generatione; i-
tem ex iis quae de feminiis variarum planta-
rum animaliumque elementis inexiftenti-
hnsiw pracedentihus\oojiX.ii\xxmiiS. Quae o-
s^nt^Ar-
^^^^ confirmantur hiftoria quam Lthavius
caaChym. in fuis de Arcan. Chym. Syntagmatisde plan-
foi.
48.
|-yia ex aqua diftillata enata adducit. Epi-
ftolam
,
quam eidem dehujus herbae mirifi-
00 ortu fcripferat Cornarius Archiater Bran-
deburgicus, admiratio'ne dignam hfc fub-
jungam: Plantula in aqua hifelatina, qua
efi
in
crefcere
,
cum concujfo nonnihilvitrofirma ^e-
re^a
flaretfine ullo motu tremulo
,
fedhyherno
temporejrigoris
vehementia laja,
^afundo di-
vulfa, aqute. etiamnum,
quodmirum,coloreinte-
gro innatat
,
quamvis
nonnihildiminuta
,
vijco-
(itate circa eam
fe colligente. FaBum hocAn.
1608. aqua diftillata
menfe Junio a Martino
Galio
Pharmocopcsiminifiro , herha ohfervata
primum
menfe Novemhris. Haec Cornarius ad
Lihavium.
Hiftoriam veriffimam , nihildu-
bito; cummi inpracedentihus
diximus, ea;
facile e femine alicujus herbae
,
quod aquae
prius inextiterat, nafci potuerit
,
praefertim
cum nulla aqua ita diftillatione depurari
queat, quin femper ei faeces remaneante-
tiaminfenfibiles.exquarumfeminiopoftea
\\xc planta e.nax.2.{\t. Cum enim tantopere
occultam Dei potentiam in natura admire-
mur, Deufque prorfus in fuis operibus mira- Admirani
bilis fit, quis )am dubitareaudeat,
infale^^^^^^'^'
plantali & animalium occultum quoddamS"*!"
femen latere, quod juxta prjBviamfubjefti
'"'''
difpofitionem fubinde ex potentia in aftum
redeat ; fiquidem fapientia Dei vel in hoc
omnem admirationem mortalium excedir,
dum vel in infenfibili re confervare natu-
ram poffit, in qua totius mundi fapientes
nihil prorfus reftare jurarent; luculentifli-
mum fane arguraentum
,
quo corporum no-
ftrorum futuram refufcitationem, humani im-
becillitas intelleftus aliquo modo per hujus-
modi umbratilemfimilitudinemconcipiat.
Ad confirmationem horum addam hic
alterum nuUo fere humano intelledu con-
ceptibilem cafum, quem joannes Marcus
].UMixd.
Marci Boemis Archiater eruditione omni-
gena Orbi jam clarus
,
prxterlapfis annis ad
me auftoritate multorum confirmatum
tranfmifit : dum enim Medicus certam a-
quamdiftillaret,
poftinfignem aquaeebul-
/iz
3
iitio-
458
MUNDISUBTERRANEl
5f^.IV. litionem , tandem
intra eamforma co/^r/'
variegaci
coloris more fe contorquentis
. comparuit,
omnibusad reieventumobftu-
rf^coiubri'pefcentibus.
Varii itaque de prodigiofo
/?ia/r>l^yjusferpentisortu, ejufque caufa confulti
ritb!"^''*'
omnes
conticuerunt, hocunicum dicentes,
otiofum
foreabditoshujufmodi Natursef-
feftus evolvere, quos Natura inaccefTos efle
voluiflet,
prffifumptuofiusattentare, inac-
ceflam
impenetrabilemque Naturae abyf-
fumnon penetrare, fedadmirari duntaxat
licitum efle. Verum ut Leior omnia accu-
ratius expendat, hic totius rei proceifum,
quem fupra laudatus Marcus Marci amicus
fingularis ad me eo fine , ut aliquam fal-
tem hujus prodigii caufam reperirem.trans-
mifit.
Experimentum itiauditum
fa^um
ah Excellen-
tifiimo
Nicolao Francimontio Proto-
medico
Pragenfi.
Ecipe olei vitrioli per repetitam reBiJica-
^tionem dealhati,partem unam,fpiritm vini
optimiper tartarum alhum reB,tficuti
part.z.
vel
3
. mifce , ^diflillentur ex cucurhita in are-
napofita,
ignefortiori, applicato recipiente ca-
pacifiimo. Inter diflillandum prodtitfumusper
recipiens oherrans , infra quem fpiritus crafli-
tudine carpifiguracoluhriviventistintli colore
ex alhogrifeo variegato ingyros
^
flexus
mul-
tiplices pro accejfufpiritus ex cucurhita in reci-
pientefefe
contorquentis
,
qui minimum duahus
horis apparuit
,
ac tandem infpiritum urentijfl-
mum rejolutus
fuit.
Ni ratio
fufpend/Jfet
judi-
cium,juraf}em vivum
effe
, horum fuijpe^ator.
Nicolaus Franchimont Mf^ici^ Dotlor,
^ejufdempraHica Profeflor
Praga.
Equidem fateor, menon parum ad hujus-
modi cafum obftupuifle
;
verum cum jam
Ri
varia fimiliumrerum
experientia doftus
rem penitiusconfideraflem, haec
unica mi-
hi fubvenit prodigiofi hujus effeflus caufa ;
caufa hu.
utienim femina rerum omnibus ineffe in^^/'^"
praecedentibus docuimus, itaquoque veri- cIm.
mileefl:, fmffefwevitriolo, fivez;iopertar-
tarum reftificato nonnuUum ferpentis fe-
minium
,
quod deinde calore ignisexcita-
tum plafticsE virtutis beneficio , falibusper
magnetifmum quendam junclum,in/^A/ic-
tis formam redegerit , haudfecusacin fer-
pentibus per fimilia experimenta fieri pofl"e
oftendemus. Si verb quifpiam hujus rei ex-
perimentum juxta prsefcriptam eyxe^ificnv fa-
cerevelit, is utique fruftra laborabic , cum
feminium rerum non femper omnibus &
fingulis hujufmodi ingredientibus infit;
Unde cafu hoc experimentum effedlum
fuum fortjtum efl^e , cenfeo, ex feminioali-
cujus colubri huic vel illi fpeciei tunc inexi-
ftentis. Audio Comitem Hannovienfeml^ipi-
dem tenere ferpentu in fpiras convoluti for-
>
mam exprimentem , intra cervi ftomachum
a Venatonbus repertum,- quod facile fibi
perfuadebit
,
qui cervorum in ferpentibus
venandis naturam non ignorarit.
Quaerirurquarto. Quomodo & qua vir- Soiiftqux
tute nonnullae herbae tanto appetitu ad
'^"^ii^jfsoiaa
femotum componant.> Experientiadocet,/eavr.
Heliotropia, feu c^wzsfolifequiuyocznx. plan-'*^*
tas, tam intento ftudio iWis defiderio tene-
ri , ut nuUis repagulis ab ejus amorofo afpe-
(flu removeri pofle videantur. Dico idac-
cidere tum ob fummum emolumentum,
quod inde in fui confervationem eiprove-
nit , tum ex vehementi magnetifmo
,
qui ei
cumSoleintercedit, quovelit nolit,trahi-
tur ; traftus verb eo qui fequitur modo,per-
ficitur.
Scapus, flos & femina beliotropiorum , fi
Ciiufme.i
quisre(5le examinaverit, ita conftituta funt,
[J^ |j.f
^
utfacile torqueri poflint : hocpofito , fit, utf/o/K.
humidumquodhujufmodi plantsenofturni
'
temporis rofcida humiditate attraxerunt,
iilae Sole exoriente ftatim benigni hofpitis
adventu turgentes eb fe vertunc, ubiafu-
perfluahumiditateliberariqueant, Solve-
ro radiis fuis sftuantibus uti refta in caulem
& floris difcum incidit, ita quoque fpiri-
tuum falinorum in diftis herbislatentium
attenuationemefficit.quamfequiturrefolu-
torumimpetus,quoagitativerfuseaspartes
ubicalore Solis porosmaximedilatatosre-
periunt.vertuntur; unde fit, utnonin aliam
partem quam quae Solemrefpicit, diftifpi-
ritus ferantur, &apertoexperimentocon-
ftat; fi enimin umbrofolococonfiftunt, ubi
Sol eas ferire nequeat , tuncquoquenullus
fequetur verfusSolem afpeftus . fed veluti
adobftaculumindignabundz, eodem fem-
per fe fitu firmabunt, ftatim tamen ac a Sole
illuminabuntur , tum quoque avido afpeclu
dilatataj & laetitiavelutitripudiantes eofe
vertent, unde tantum illisemolumentum
I
emanat. Verum cum de hifce Lih.
3. Artis
Magnetica de Horologiorum per Solijequas
Luni-
Cap.V.
Expen-
mentum.
LIB. XII. ARS DISTILLATORIA.
459
Lufiife^uafqae plantasconflruendorummo
\Solis'
afcenfu ita fe paulatimexplicant, ut
grati hofpitis comitatu plants veluti lastitia
quadam geflientes,pulcherrimum foliorum
apparatum non fine intuentium admiratio-
ne exponant ; Soie veroverfushorizontem
Acacix/-
lia Sole a-
CoryW (lo-
lones igni
appofiti fe
in circnlos
contorqiient
do & ratione , nec non variis experimentis
QgQnm\xs,eo Le^torem remittimus.
EXPERIMENTUM.
A Ccipe5(3/i/f^^wplantam.hancenimfa-;declinante, ea proportione fecomplicent,!^^^^,''^^,^^
'^lino-fulphureo-mercurialibus fpiritibus' qua fe a Solis afcenfu explicuerant, ita
mi^^pncam.
refertam, ex refolutione eorum conftat.jpoft Solis occafum folia in fpinofamfobo-'*''^""/"""
V /-/-ni
-
r
'
i

1/1/-
vero jecom
quam van
nctili aut seneo aqua retertoitalem
;
juniperorum adinftartranfmutatavi- piicant,&
impones , ut libere fefe fuberiinfixa moveri deantur ; atque adeb diurnum Solis motum
""'('^^"J'^
poffit: hocpera(R:o,ignemfupponeoIlaE;&iexprimant,quemadmodum annuum, folia
mirumvifu, ftatimcaulis fek torquere , Sc' uImi,populi, fimiliumque, moxubifolftitii
incircularemmotumanimariincipiet, non sftivi punftum ^o/attingit, foliis inverfis
aliade caufa,nifi quod ambientiscalore ,
&
' afFeftare folent. Dico itaque in Jcacia foliis
'^""f"
'"
fuppofiti ignis aeftu fpiritus attenuati,qua idaccidetepropterhumorem,quono(fturni'"""""^'
data porta ruentes , ob tortuofam fibrarum roris cafuonerantur , unde torridam &ru-
difpofitionem,hunc mirificum efFeftum ex- gofam quandam faciem induunt , fubito ta-
hibebunt;quod&in men ac Solaris sftusfpiculisferiuntur, hu-
vir^a colurna five tf- moreattenuato velutiadexplicationemfui
vellana. nucis videre tantoreddi habiliores, quantopauciorihu-
eft, quas duabusfur- more paulatim exfpirante aggravantur;
cis ad ignem impofi- 1 unde ante meridiem maxime {c^e explicare
ta ftatim fefeincir fpedtantur: poftmeridiemveroconfumpta
culosinmoremveru jam humiditate, auftoque jam Solis leftu,
contorquebit
,
qux paulatim veluti flaccefcentes iei^e contra-
res omnium admira-
1 hunt.donec poft Solis occafum juniperorum
tione primo
inno|adinftarfpinefcant;utiver6novono6turni
tuit hf
c Romae famu- roris madore moximplentur, ita quoqueve-
lis cujufdam Cardi- luti novarum virium acquifitione tumida,
naIis,quic<?///jve-:accefru Solis denuofuperfluo humore de-
rubus,quasvenatio-'plentur,undedilatatio.Idem dicendumeft
"';^'
^^^
neceperantaviculas dea/w/, populi fimiliumquearborumfoliis,/iw^j(,",
^"^*^
jnfigentes.cumipfasjcircaSoIftitium facidhi obverfantibus , ne-'^'!''^''
una cum veiubusique quifpiam exiftimaredeber,hKcinipfo'^
"""'
moveri adverrerent, 1 Solftitii punfto contingere;nequaquam: re-
adjquirit enim hujufmodi foliorum converfio
nonnullam temporislatitudinem; qua effe-
P
propediem me
prodigiofjE operatio
nis caufam aflignandam convenerunt ; ego ' ftum fuum prsftet; fit autem hoc modo: Fo-
rei experimentum'faciens, veritatem qui
dem comperi,fedvimmotricem,quamipfi
lia hujufmodi arborum ufque ad Solftitii
tempus cum ut plurimum copiofo adhuc
aviculs ex occulta quadam proprietatejhumore referra fint, fitlut crefcente Solis
inefleputaverant^egoincory/ivirgaejufquelaeftu ea cum tempore attenuata &invapo
natviraii conftitutione latere detexi. Ve
rum cum experimentum in Arte Ma^netica
terti(Beditionisjolio yo^. propofitumfit , hic
illud repetere noluimus. Mira fateor effe
in rerum natura
,
qus paflim occultisquali-
tatibus adfcribuntur, cum tamen earum
caufas ftatim in apertum fe prodant , fi refte
empiricae rationis trutina ponderentur
.
Vide qus defpica avenacea citata ArteMa-
gnetica ejufque motu circulari/^^^. 41 1 . fuse
tradidimus.
remrefoluta, leviora reddantur, quo pera-
fto fir, ut pedunculi, qui folia fuftinent, pa-
ri pado tenuiores jam a fuperfluohumorg
confumpto & nullo alio fuperveniente , eo
fitu obvejrfo priori
,
quem contorfio pedun-
culorum ipfis contulit, perfiftant. Atque
hanc ego genuinamcaufam efFe exiftimo,
falvo aliorum judicjo converfionis fofio-
rum nonnuUarumarborumtempore Solfti-
tii. Quod vero haec a.6tio in populi^fcuum,
?^/wiquefoIiispoti0}mum compareat , ratio
Quaeriturquintb.CurnonnullarumpIan- eft, quodmi folia diverficolores foliorum
tarum, uti /^Mci<g , mimofa&c fimiliumfolia facies habent
, quarum una uti viridis &
Mane, Vefperi.
i
nunc aperiantur ac- intenfi, alterafubalbefcentis coloris eft ; ita
cefi^ui^f^/ij-^nuncejus- : quoque ex colorum difFerenria faciliusab
~^'

dem receflu claudan- hominibus obfervantur; Quamvis egoexi-

tur
;
Acaci(B quidem ftimem inplerifqueplantisfiriteobferven-
^^.'^^
folia, uti quotidiana tur, idevenire. Arquehaecfunt.quaedeplan-
in horto noflro do- tarum proprietatibus exoticis Za7(?riindi-
experientia
; candaduxi. meftico
me docet, a medio
noftis punfto ufque ad meridiemuna cum Sect. V/
Cap. I.
440
MUNDI SUBTERRANEI
S E C T I O V.
OCCULTAVARIARUM
ARTIUM ERGASTERIA
SIVE OFFICINiS.,
In quibmjuxta Subterranei Jrchaiprototypon mir^ operationes
'
injlituuntur,
P R tE F A T I O.
iXpofitis Regnis Naturae tummmalium,tumyegetahilmmjm\i^oxmxQ^2itj
I
nifi ut jam infima Regni inanimatorum arcana pari paflb perlcrutemur.
Sciendum eft itaque,miram quafKiam analogiam inhoctripliciNaturae
Regno Iatere,quaomnia inomnibus quodammodoineflc,comperiuntur jQuem-
admodum enim fenfus ineft animalibus,ita&innonnulIisvegetabilibus fuomo-
do inefle fat demonftrat herba mi?na^ quae vel ad leviflimum conta^ium (e contrahit,
fed &in nonnullis lapidibus, uti Jjlrdttihus incfle videtur , dum aceto impofitae mo'
tu progreflTivo feipfisagitarifpe6iantur. Nildicamhicdeadmiranda M^^wg/w na-
tura
,
quae & fenfum & vitam quodammodo in fe exprimere miris fuismotibus fat
fuperque docet; De quibus in nofl:ro de Magmtica Artz Libro fuseacium vide.
Fiunt in animalibus 81 'Vegetahilihus
,
uti docuimus, mirae quxdam metamorphofes
5
fiunt &in inanimatis
,
uti paulo poft videbimus ; admirandis tum animalia ,tum Veg^-
if^/'z/wpollentvirtutibus,pollet& iifdem inanimatammcxTiXmm metallicorum ceco-
nomia. Arsapplicando a^iva pafl[]vis mira efficit tum in ani?nalihus Sc "Vegetabilihus^uti
in praecedentibus didum fuit , facit &eadem ars dedu6i:is ex mineralium fubterranea
natura rationibus. Sed u t quantum ex his in rerum humanarum ufibus emolumen-
tumemanet,ordinehujus Lihri S^^wwepandam. D e u s adfitaufibusnoftris.
P A R s I.
DE ARTE
CHYMIURGICA.
C A P U T I.
^De Arcanis Chymicis.
, Uanquam in XJ. Lihro quam uberri-
I
me
Chymiotechniam, quam Akhymiam
'
vocant, profecuti fimus; quia tamen
toti illic in eo fuimus, ut ^xxro^mtttikxiu) , five
auriferam Artem una cum arcanorum va-
niflima oftentatione eorum
,
qui pudendis
mendaciis , fucato pyrotechnias ftudio per-
niciofiflime Mundo imponunt, funditus
convelleiremus ;
Multaautem , in vero di-
vinoque Chymturgia ftudio reperiantur,
qujehumano generi perutilia efle comper-
ta fmt, de iis hoc loco ea qua fieri poteft bre-
vitate agemus , & ut cum methodo aliqua
progrediamur
,
feptem primo metallorum ar-
cana rimabimur,deinde ordine reliquapro-
fecuturi.
I. De Auri
Arcams,five de Auro potabili.
"NJOn
dicam hic
deauri virtutibus&fa-
^^
cultatibus
, cum
idampliflime in I>eci-
mo & Undecimo i/^ropraeftiterimus; folum
hoc loco nonnullaadducemus maximein-
terChymicoscontroverfa; &funt: Utrum
Aurum potahile Arte Spagyrica conficipos-
fit.
Alchymiftarum chcdi aurumpotahile, vi-
i\uruni
tae lonsioris produ6tivum Maeifterium
,poubiie
-
tot ac tam acres contentiones conatulque^^^,
'
*
reperio , ut merito id tanquam inextrica-
bili labyrintho ,
uti Lapidem Philofophorum
ix.z^Aurumpotahilemx.nc-SLX.nmimQnnm.
Sunt, qui omne pretiofum potui aptum
Magifterium aurum potahile velint: funt &
alii, quipro pura putaallegoricaallufione
idfumant. Hoc padlo quintam vini effen-
tiam ad ultimam perfeftionera, quodCce-
lum appellat Lullus , redudtam nonnulli Al-
chymiftae aurum potalile vocant. Sed nos
hifcefepofitis ad eam
quaeftionem enodan-
dam progrediamur
,
qua quaeritur : utrum
aurum
Lulius.
LIB. Xir. ARS
CHYMIURGICA.
ap. I.
aurum vere & proprie in liquorem potui a
ptum folvi poflit, redu(5lumqueiis,quasja-
dritant, virtutibus mirificis inftrudum fit.
441
Aurum itaque, ut potalile fiat , aliqui ve-
rum narurale &fimplexin laminulasprius
redaftum,o<5/-yff3,
inquani, ftudiofiffime
Affirmantomnesii,quifaftitio
illi/>^//(?>-jpr2Eferunt&purum
putumminerale velfo
/-/^orawj/^j/i/W/plusiBquoaddiftifunt.pfeudo-jlidum,
aut ex ramentis aureis influmini-
chymici
;
fine quo nempe aurum inliquo-jbus repextis^a-Trupoi/quoque,
fiveignemnun-
rem
reducinonpofieautumant; undefaci-lquam expertum afTumunt: alii in difcreto
lecontra illos concluditur,qii
illedecantatifiimus nunquam inrerumna
tura fuit , ita & aurum potahile
; adeoque
econtra illos concluditur^quodficuti/d/^/jjfeleftuaurumignes
jampafTuminmagifle-
_j -/r. .
rium fumunt, imo ne aurumquidemufua-
'e Monetariorum Aurificumque
,
(quos Zy-
fruflra tot expenfis laboribufque fefe ingoftatas, Docimaftas Si Chryjop/ajiaj vocant,)
auri potahilis confedl:ione conficiant Al-| dedignantur: Auro melioris notas compa-
ParacelG
opinio de
auro poU-
bili.
chymifls.
Irato de menflruis aurum in liquorem
dis-
Paracelfus
,
uti in omnibus minime fibi folventibus non minus inter Artifices efl
conflans , ita quoque in auri pothhilis confe- diffidium : PofTunt autem dupliciter confi-
dione oppido lubricus & inflabilis reperi- derari menftrua; unum ex corrofivis mi-
tur: aitenim,<3zrw;>(?/d^;/f effeauriliquo- neralibus; alterum ex vegetabili oecono-
rem fineadmiflione alicujus corrofivi pau- mia depromptum ; illud uti prorfus pericu-
cifiimisnotum^quitamenpofleainl/^ff^^ lofum eft, ita nonfacileadhibendumcen-
vitaloKga fibiaperte contradicit, ubi /? ifeam
; alterumnonitem
, cumfinelxfione
/>ofdi5//d' percorrofivafaftumadeocommen- ulla aut damno afTumi queat; nec fufficic
dat, ut fine iis non feparatis
,
fed unama-menftruumcorrofivum aliis medicamentis
nentibus mortuum appellet: purat enimj&edulcorationibuscorrigi
pofTe; Quamvis
contra omnium opinionem
,
corrofiva ob! enim varia quse cauflicam eorum virtutem
auri praefentiam fieri falutifera
;
quod dum ; obtundere queant , dari pofiint , non talia
vel ipfe videret, eumque erroris commiffij
tamen,quasfpirituofafaliumcorpufculafta-
pceniteret, Lihro Archidox. per circulatam!timomni
vicaufticaprivent; Tantatamen
faepius vini quintam efi^entiam
, id fe pofi!e'efl nonnuUorum
Alchymiflarum in auri
Aurum
tiii
eft.
conficere putat, hoc pafto fine corrofivis re
fteidpararipofle perfuafus.
Altera fententia efl eorum
,
qui afTerunt,
*o/e mdto-
auruwi nuUo modo in liquorem diflblvi pos-
rumjenten-
fe ob indomitam ejus naturam &firmitudi-
nem, quafineulla fuinoxaautdetrimento
etiamvalidiffimis ignibus&diuturnis nul
la parte ponderis deperdita refiftit, neque
quantumvis acribus menftruis aliifque i-
gnium ,cupellaB ,fornacumqueexaminibus
corrumpi potefl, &fi quandoque aquisjorti-
lusaut hydrargyro difColv2Ltm, evaporata ta-
men humiditate menftruorum , mox in pri-
mum naturae fuaj ftatum reducitur : accedit,
quod id in liquorem hoc pado refolutum,
non dicam potui falutiferum , ut potius
quam maxime noxium & perniciofum , ob
corrofivam in liquore latentem faculta-
tem comperiatur ; ita putant Cardaniu, Bac
FucM Al-
Cardanus,
Baccius..
Cseialpin.
Libavius.
diflx)lutione obftinatio, ut nullohabitoad
menftruum refpedu, quibufvis etiam le-
thiferis illud eliquare contendant; hujus fa-
rinae funt fequentia menflrua , olea &liquo-
res flillatitii ex argento 'vivo fublimato ; aqu(S
'tiT^au-
fortes five regi(e
, aut etiam Jiygia
;
falis to^otihWi
ammoniaci Juhlimati folutum
;
folutum falis
'o*'^^^'-
arfenici , acetum radicatum
,
oleum vitrioli
acerrimum
;
hydrargyrum
;
quorum infi-
tas a natura perniciofas qualitates cum nul-
laartefeafuismenftruis feparare pofTevi-
derent, ad vegetabilis naturae folventiafe
converterunt ; cuiufmodi funt liquor mellis
^'"'"'en-
& favorum mannaque mmus alper luccus,^%ra//?^
quidam etiam utuntur aceto, muria, garo,'"'^""^^"^^
fucco Berheris & Limonum ; alius liquor
txtmtttr^
'
fale effentiali tartari feptena extradlione
praeparato mixtus cum vini fpiritu aut quin-
ta effentia ; fpiritu vini defcenforii ligno-
cius, Cafalpinus aliique Chymiaitri. Unde rum nitroforum adjedto propriofaleutun-
refteLibavius: .^/^'^-5///;, ^iaurumhy- tur
;
Qui vero mitiora volunt, pro men-
variiifen-
^j^^i[gy^Q pgf crehroj evaporationes ehnum, ^\{\.r:msSL(i\imuntfpiritumviMi
, {enaquam vi-
ITorumde'
/-'if ^^ candclam liquejcens potabilis nomine
|
tce, fuccum ierher/sSi limonum perretortam
auropota-
ohtrudunt. Nos admittimus Suchtenianam \t^nt\iixn di&iW^tum:, alii citrini pomi aci-
bili.
- . .
, I . -
r.
fententiam,qui draff3 /)tf?i7^i/emedicorum dum fuccum , acetum , vinum malvaticum,
vocat, formam ex antimonio extraftam
j
^^(j? huglojjaivxo fale tindam, liquorem
rubeam quidem, dum liquida eft, fed au- ftillititiumex/a/^ faccharicandi , utvocant,
joan. Bapt.
j-eamin coaeulato. Joannes Baptifta Bircllus\ cdXcin^^ti Q%txz^vimttQ.t fpiritum vini , li-
pro auro potabili exliibet tincturam 2axxi:\c\\xori punicorum aadorum aurantiorumquea-
Z//aj calcem ejufdem auri, de quibus fu
Birellus.
Lullus.
Paracelf.
Quercet.
Birellus,
fiffime & contentiofiffime videas Paracel-
fum,
Quercetanum ,
Birellum , IJlftndium , My-
//?, aliofqueinnumeros. Sedjammodum,
quo auro in liquorem folvendo utuntur
Chymici,ea quafieri potefl cxe/Cyaexami-
nemus.
TOM.II.
culorum junftum diftillatumque. Atque his-
cemenftruis putant Chymici aurum folvi
poffe. Sed quiremaccuratiori rationistru-
tina ponderaverit , videbit aurum non nifi
mineralium liquorum ope folvi pofTe. Bo-
.^^'^'^'^
-.
r -r ^- rr \ .
pl^ntarum
tamcis vero Juccis non nifi dirhculter, utiaurum
w
experientia me docuit : Aureus enim num-
'^#'^">-
Kkk
mus
44^
MUNDI SUBTERRANEI
51?^ V.
musinterhujufmodi
menftrua longo tem-
pore conditus
, uti prius, fine ulla fui im-
minutione
poftea extradus fuitjnuUama-
liam ob caufam , nifi quod hujufmodi men-
ftrua
nullaadaurumfympathia afficiantur,
uti fitin
mineralibus ; aquisenim regiis au-
rum
inditumflatim diflolvitur
;
Mercurio
verbvelillitum tantum ftatimfrangibilefit.
Qusritur itaque folvens
,
cui aurum im-
pofitum non fecus ac nix intra aquam pro-
jefta liquefcat , ita ut auro in fuum prifti-
num foliditatis ftatum reditum amplius
non concedat : Hujufmodi multi quxfi-
verunt , nullus adhuc reperit
;
de quo ita
LJbavii Libavius : Ex qua verh re tale menftruum
froeejfus.
f^ormetur , infecretifimts
cft
; Exnaturafucci
certum
efi , fed ^neceffarium efl , ut ille liquor
Jit
'vifcofus
,
quai natura communis eftmate-
ria metallorum
,
quique
poteftatefit
aurum
, ^
^cum auro coeat, utglacies cum aquafervente
;
non enim difiat ille liquor ab auro , nificoagu-
latione. Libavius itaque hicin menftruo auri
folutivo defcribendo nil aliud facit, quam uf
ignotum per ignotum exponat ; adeo mani-
feftis verbis, ut neipfequidemquiddicat,
intellexifie videatur
, ita ego interpretor
ejus verba : Ex natura fucci illud
efte
certum
eft
, ex qua tamen
,
idinfecretifiimis eft,
id eft,
a nemine cognofcitur ;
netamennihildi-
xifl^ videretur , in fequentibus nihilominus
modum docet ; ignotum illudfolvensope
falis Si cha/canthifu/phurefasti , folutionisef-
feftum priEftiturum , fi prius tamen per fre-
quentiflimam cohobationem ad aEtherese
planefubtilitatisfubftantiam liquor fit red-
aflus , & hoc pafto menftruum prsebeat
Philofophorum
;
talibus fe implicant Al-
chymiftae ignotarum rerum fpeciebus, ne
nihil fcire videantur : Si corrofivainauri
folutione, uti fupra diximus, vetet Lihavius;
quomodo hic falis & cha/canthi folvens ma-
xims corrofionis praefcribere aufit
,
quis
difpiciat ? Sed nos reliftis hifce vefaniis Al-
chymiftarum jam ad praxin calamum con-
vertamus, ut ex eo veritas auripotahi/is elu-
cefcat.
Diverfi
in Auro potabili conficiendo
procefjiu.
rrteejtu T
7^fli;iw primo menftruum componit au-
/""
*"
rum folvens ex una Lihra vitrio/i honi , ha-
/onitri,fa/isammoniaci ^i.pu/verata mifcet,
^
per a/emhica /ento igne in receptacu/um coi/i
/ongi difti//at : tumenimcumfervoreprodihit
iiquor,cujus 1. ^ca/c:s auriper hydrargyron
praparata
3 2. jun^a in vitro
c/aufo in aquam
c/aram folvuntur
, in quaiterum
^aurum^
margaritasjo/verepoteris
; aliqui adjiciunthy-
drar^yrum fuh/imatum, quod meritb repudia-
tur,fed iyxiifl<^s hac
exquifitaprudentia arti-
ficem ^
medicum requirit.
Redle quidem,fed
quistaleminvenietChymicum.quiacerri-
mis hujufmodi corrofivis
aurum
itadiftbl-
vere poflit, ut tuto fumi
poflfit
>
Secundo. Dornam & Leo Suavius hoc
fwc/
pafto procedunt: Folia vel pulvis auri quan-
'^^^'
titate unciali immergitur in acetum diftil-
latum
;
maceratione'perafta diftillationem
ordiuntur; namaurumabacetoattraftum,
jquendam velut fuccum refert
,
qui tamdiu
difiillatur , donec faporis acrimonia fece-
dat ; Fit poftea aqua vitae per infufionem
aromatuminvinoardente, in hujusunciis
quinque, fuccusauripermenfem digeratur
in vafecircuIatorio,quem Pe/icanum aicunt,
eritque ad fuam perfeftionem reduftum
aurum potahi/e
,
in aceto vero
,
quo aurum
diflx)lvi dicunt, varie procedunt
;
quidam id
ex!if}perznt propriiscryfta//is , aliifa/e facum
vini , vel cryfta//is
ex o/eo vitrio/t coUeftis,
alii euphorhio, auz etiam Yu\gSinfa/egemma
;
fed volvant revolvantque quantum libue-
rit hunc lapidem , ex eo tamen verum illud
aurumpotaht/e
,
quod prxtendunt, nunquara
efficient : hoc enimvelipficuanviderent,
{olo acetodifti//ato magifterium bonumexi-
tum fortiri non pofTe, hinc voluerint, no-
luerint corrofivis ,
cujufmodi vitrio/ici o/ei
cryfta//a {unt , ad auri folutionemafiTumere
coacfti funt : quodverbhocincomparabile
medicamentum djcant,& cordis viriumque
totius corporis mirificumcorroborativum,
id non tam auro
,
quam aqua vita per infu-
fionem aromatum in vino ardente adfcriben-
dum efle exiftimem.
A/exius in fuis fecretis operationem op-
Alexiip*-
pido laboriofam prsefcribit in auri pota-
''*"'f'"'
bilis confedione
,
quam tamen fi refte^""^'*''
examinaveris ,
uti csteras jam allatas , fo-
phifticam reperies : Meniiruum ita fefe ha-
bet : Succolimonumcoiftofiltratoque ad-
dit duplum mellis non defpumati
, dimi-
diamque falis partem : coquit in lebete
ufque dum fpumare definat
,
diftillat per
gradus ; caput mortuum triduo calcinar,
calcis librs uni addit trientem mannae
, &
fextantem facchari cryftallini
, tranfla-
tum in vitream cucurbitam efFundit , di-
ftillationeextradlum liquorem ; atque in-
fuper duplum fpiritus vini , diftillat totum
per gradus , atque hoc padlo elicitum liquo-
rem relinquit. interim folia auricemento
prius, vei ftibio probe excofli, Juleporo-
faceo aut violaceo
,
vel melle commixta
terit , trita eluit aqua tepida.atque hoc mo-
do pulvifculum facit , cui in cucurbitam
pofito
,
praedifti diftillati tantum affiin-
dit, quantum quinque digitos aequarepos-
fit , diftillatum jam ex receptaculoinam-
pullam angufti oris transfundit
,
quo per
alembicum ufque ad ficcitatem tradudo
adjicit aquam novam toties , donec tota
diftillati quantitas ab auro per vices fit
abftrafta
,
quam colleftam &alembico im-
pofitam citra diftillationem in balneo per
dimidium menfis digerit eliquatoque
fic
auro aquam novo caloris augmento fegre-
gat, relido aureo fucco-in fundo cucurbitse.
Atque
LIB. XII. ARS CHYMIURGICA.
Cap. I.
Atquehiceftmodusy^/exii, quofinecorro-
fivis aurum diflblvere {q^q. pofle pucat. Ve-
rum cum jam fupra dixerimus, vegetabi-
lium menflruauti in auro irreduftibili re-
folvendo, improportionata funt, ita quo-
quequi in fundo remanetyccj aureus nil
aliud efle cenfeas, quam amalgama quoddam
aureorum foliorum JUhio Julepifque commix-
tum
,
quo quidem in priftinum ilatum redu-
flionenil facilius eft, uti infra dicemus.
Aliusprocejjia Auri potabilis.
"OUitnon itapridem a potentifTimo Prin-
*-
cipe mihi communicatus verus & genui-
nus auri potabilis conficiendi modus & ra-
tio, quamhoclocoapponam, poftea vero
quoque quid fperandum fit
,
quidque fen-
tiam,exponam.
Cape fal tartari in aquam redafti
1. 3 . po
449
jushocaccip.e experimentum : fl enim olei ^"P''*'
tartari vel unicam guttam m aquam vitac
priEcipiraveris
, ftatim ille color
,
quem
totdiftillationibus primo obtinebis, fe vel
per unicam prxcipitationem manifeftabif.
Quod vero aurumfuofplendorefpoliatum
reperias, non ideo fit, quod fplendor auri
aut ejus pars quaedam fubftantialis abrafa
menftruo jun6la fit; fed quod ex ignis vi
mixto fuppofiti , nonnuUam labem
quam-
vis non nifi fuperficialem contraxifTe videa-
tur,quem pallorem exinnumeris aliis rebus
contrahere poteft
,
praecipue ex confortio
mercurii, mLtbro XI. oftendimus : Accedit
quod aurum ne quidem in liquorem folu-
tum dicatur, quod apertum fignum eft, id in
fuanaturaliperfeftioneconfiftere fine ullo
fui ipfiusdetrimento
;
unde hujufmodia-
rum potahile verum & genuinumdicimini-
fitum in vefica ad ficcicatem diftilla
,
aquam
mepoteft , fed pura puta ttn^ura accidentalis.
diftillatam fali fuofuperaffundas, folutum
quedenuoadficcitatem diftilla , & hoc to
tiesfaciesdiftillando coagulandoque
,
do-
nec oleum tartari exeat quam opcime de-
puratum. Hoc perafto ,
oleum ponito in
veficam vitream A. una cum auro per cupel-
lam prius depurgato , nec non in tenuifli-
mum pulverem & impalpabilem redafto,
huicmiftofuperafFunde
3
uncias aquaevitas
ex vino
,
quanto generofiori , tanto meliori
extradae
;
di-
dam veficam
A, quam opti-
me claufam in
vas B C D ae-
neum five in
balneum Ma-
rix.luminelu-
cernae E fub-
tus pofito , &
fpacio trium
rnenfium a-
quaminftarru-
bini tindlam
reperies,quam
exceptam de-
nuoauro oleo-
que tartari fu-
peraffundes, eodem continuato gradu ignis,
atquehoctotiesrepetes, donec aurum tota-
liter fuo fplendore fit fpoliatum , & habebis
quoddefiderabis.Atquehiceft/^rocf/Zw. Vi-jftallos coalefcit
dulciflimos parieti vafis
& tantum valet, quantumfiquisfuprafili-
cem optimum jufculum variis condimentis
inftruftum praepararet, illud enim nullam
ex filice virtutem
,
fed ex additis folummo-
do vim acquislfTe certum foret.
Alterum auri potahilis fpecimen
nobis Troeejfm
proponit Andreas Blavius in epiftola
qua-
^"''.'.'^*
dam
,
quam de auro potahili ad Petrum An-
dream Matthiolum
fcripfit , exponit : in qua
etfi de auripotahilis
confedlione non defpe-
rarevideatur, tot tamentantafquedifEcul-
tates exhibet , ut facile appareat , id ab eo
nunquam
confedum fuifTe
,
quod tot dubiis
animum
ejus perplexum tenet
;
quia tamen
mens auri avida defiderata tranquillitate
fruinonpoteft,
nififibialiquofpeciminefi
non vero & reali , faltem putatitio & appa-
renti fatisfaciat
;
eftque illud quod fequi-
tur : Tria, inquit , ad Magifterii confeftio-
nem requiruntur
: /^r>aepurgatiflimum,
fal commune melioris notas , & parum aceti
diftiIIati,(corrofivaenim ex vitriolo,alumi-
ne, nitro, mercurio, veluti perniciofa pror-
fus repudiat : Aurum tamen
perflihium,)
quod quantitate ad alia decuplum
(
depur-
gandum prafcribit) affumit; ex quibus fi-
mulcommixtis& alembico impofitis elicit
pinguedinem quandam cers albae haud dis-
fimilem, &quoad faporem prorfus dulcedi-
ne Sacchareum,
&odore mofco prorfus fl-
milem
,
qu$ ignis violentia tandem in cry
dendum jam , utrum aqua iride dedufta ve-
leaurumpotahile fit? Refpondeoquodnon:
fed efle tantummodo tiK^uram qn^tidam
adhisrentes
,
in fundo remanente oleo folis
limpidiffimo ex albo virefcente , intrahoc,
aic, fi laminas auri impofueris, illas intra
accidentalem
,
quoditaoftendo: Primh c^i- triduum liquefcent , totumque aurum ina
dem
,
quia tartari oleum ex ejus fale extra- 1 quam convertetur potabilem , nonnulla ad-
ftum,uti&menftruumaquaevitsadaurumlhuc acrimonia limonum inftarfucco pol-
difiTolvendum , uti fupra diximus, propor-jlentem. Atque haec eft methodus Andrete
tionata efrenonpoffunt. Secundo color: iUelBlavii in auro potahili conficiendo, quodta-
rubicundus
,
qui tantuplici diftillationis men
,
an verum ^/-w /'<>?d/^i/(? fit, exami-
repetitione prodiit, ab auro fuam rubedi- nandumreftat.
^/ai'iwitaquetotumfale&
nemtraxifTeminimecenferi debet; fed ex oleo tartari cum aceto diftillato pro men-
oleotartariunaniixtocumfpirituvini; cu-iftruo afTumit; quod defideratum efFeftum
TOM.II Kkk
minime
444
M U N D I S
Se^. V.
mihime praeftare
poflefupra oftenfum fuit,
cutn praeterquam
quod,uti oleum tartari he-
terogenes naturs ad aurum eft , ita quoque
radicaliter id refolvere non poteft ; neque
faii ufuali haec vis concefla videtur ; cum il
lud jam ad dulcedinem faccharaceam redu
U B T E RRANEI
fuiffe ,
fedqui
omnespromifiue morhos , ceu me'
dicina quadant univerfalimorhosiftoscurarint,
dentes elapjos &
ungues rejlituerint
, hafienus
vidi nultos. Quod vero intra hoc magifte-
rium dicat , oleum quoddam exfalecommuni
extraftum, intrafle, in quo aurea lamina aut
dum dmni actimonii ad folvenda metalli- ejuspuhis, uti loquirur,quem calcem dicunt,
ca corpora perneceflariS, exutum dicat. Re
ftatiraqueiftiufmbdi potahile aurum dicinec
debere nec pofTe , fed accidentalem tantum
tinHuram ex praecipitatione olei tartari in
liquorem falinumrefultantem
,
quodveli-
pfepofteafaterinon erubefcit, his verbis:
per ftihium prius juxta artis legem purga-
tus, triduo fenfim&paulatim liquefcat,&
in aquam convertatur, facile per alembi-
cumdiftillabilem; Ipfedicitquidem, atnos
novimus, quid Antimonium poffit, quid
non poffit. Verum eft. id oleo prsdifto jun-
BJt @
dltera veri auri potabilis nota minime S:um aurum in liquorem ducere, ita tamen,
ne'j!ligenda,quodetfi
imperjelismetallismix- wx.znx.imoniwm femper fupernatet , auro
i'umeaperficiat,exfe tamenipfo , /7;erawy?if, fundumpetente; quis autem nefcit, anti-
reduci nunquam poffe
deheat, quod tamen in nionium tum mercurialibusfpiritibus, tum
hujufmodi aquis ,qua colore inficiuHt
,
facile
fa- caeteris perniciofiffimis facultatibus poUe-
Hu eji ;
affufa
enim aqua fontana ci tartari re,qui utiexinfitaeorundemacrimoniafa-
parumaliimifcent,eaque paulofurfum exhalan- cile aurum corrodunt , itaquoque nontam
te,infundo auri ^\iL\v\s,fuhfidere
dehet:^ paulo
ante fic ait : Jam
fi
nonfuhftantiarn
auri
difjo-
lutam dejiderds
,
fedejus potius tin^uram , opi-
orte,fi
periculum feceris, eamnon itamagno
lahore ex illa noftra aqua elicere
poffe.
Ubi ex-
oleo falis, quam antimonio ia.&:3m refolutio-
fwadfcribendam duxerim. Quomodo ve-
vb hujufmodi liquor fine periculo aflumi
poffit, judicentii qui vf/c^/wi^peritiamha-
bent. Innumerashoclocopraxespartim ex
prefle nec auri fubftantiam radicaliter a fe 1 Authorihus colleftas, partlm adiverfis Prin
hifce menftruis difl!blutam neque tind:u- ci/Ji^w communicatas adducerepoflem; fed
ram auri, feuverum aurum potahile indeie
elicuiflfe, fighificat; cum alios ad experi-
mehtumremittat. Tahdem concludit , ad
"morhos arcendoi quodattinet, aquas
fimiies
de-
hita adhihita raitone ufttrpatas phrimur/i pro-
quiaomnesadunum paralogifmis Chymi-
cis refertae funt, eas minime adducendas
duxi : fed folum hoc ioco errores , folennes
paralogifmos ,
quos Chymici in auripotahi-
lis confedlidhe committunt , aperiam.
C A P U T II.
T>tfquiJitio
latrico-Chymka
,
qna Auri potahilis Verittts exploratur.
Cap. n.
jf^^\Jm ajquo dignitatis gradu confti-
tuantur , & Lapis Philofophorum &Au-
^''
rum potahile; minime mirumvideri
cuipiam debet , mortalium animos tanris
arcanis alleftos , uti auri avidos,ita&/>o/
ejus ebrios, innumeros modos, queis ad de-
fideratum tantorum magifteriorum portum
Nmoad
felicitet pertingereht, attentafl"e. Iterum,
t7rammn^^'^
hucufque nullus fuit, qui verum & rea-
po^abiiis lem lapidts PhHofophici mddumcdnficiendi
cenfictendi
oftenderit, ita quoque qui auripotahilis con-
ficiendi veram, reaiem genuinam ratio-
nem demonftrarit, fuit nemo : quod itad-
ftendo : Ut aurum in potulentum liquorem
diflTolvatur, id quidem nificalcinationeo-
mnium Alchymiftarumopinione fierinon
poteft: eft autem calcinatio duplex,propria
^
impropria
;
prior fit ignis ope violentiffimi,
uti patet in calcelapidum
,
qui hoc pafto in
calcem reduftiad priftinumlapidisftatum
reducinon poflunt
;
pofterior calcinatio,c^\xx
fit corrofivorum menftruorum diflblutio-
ne, impropriam dixi ,quiaaurum hacratio-
fnentiiita ne diflfolutum ut quantumcunque etiama-
togtpoteft;
cerrimisaquae ftypiae tormentisinnihilum
Uttttfuum
r \' i r <
/afjB<!quanredjgivideatur,lempertamennonob-
/M-e^wf.
ftantibus hifcein fuam priftinam naturam
reduci poteft , etiam in impalpabilem
cor-
Iiupltx
talcinatio
aurit
Aurum
nuUu tor.
pufculorum minimorum pollinem reda-
ftum
;
prster hafce calcinatidnes nuUa in
natura rerum alia calcinatid affignari pd-
teft : Et aurum quidem calcinari per ignem
calcinatidne propriediS:^, minime pdfl"e a-
pud dmnes in cdnfeflbeft, ed qudd nulla
ignis vidlentia ejus fubftantia cdrrumpi
queat; Datotamen, nonconceflb, aurum
in calcem redigi pofl^e; )am quaero , an au-
rum hdc paftd calcinatum virtutesfuasna-
turales retineat an ndn ?prius dmnes ni fal-
lor fatebuntur, nifi aurum fuum potabile
omnibus naturalibus virtutibusdeftitutum
prorfus mortuum veIint,quod nemo nifi in-
fenfatus , concedet. Cum itaque auri fub-
ftantia juxta phyficam fuam compofitio-
nem humido & glutihofo, five quodidem
eft, mercurialibus & fulphureis corpufculis
conftet, ita interfeunitis, utnonfecusac
asheftus lapisin igne perpetuoinfeparabili-
terduret , nequeullaviolentiadiflblvipos-
fit, certecalcinatione perignemfa(5la, il-
lam partium adaequatam unionem haud du-
bie folvi necefleforet; cum caicinatio nil
caUinat
aliudfit, quam diflblutiounionispartium^^"''''^,'^'^"'
per ignemfafta; hocficoncedatur: Dico,propritma
& una omnesvirtutes&facultatesnatura-''^'''"'*''^-
les auri aliis introdudis, evanefcereneceflb
efle.
Cap.ll
LIB.XIL ARS
CHYMIURGICA.
445
efle. Mercuriale enim humidum libertatij pollinem abfque ullo corrorivi iLdditamen-
Exfet.
Magnes
igni tradi-
tus perdit
viriutem.
Utrum eW'
rofivis m-
rum folvi
pjpt.
ObjeHio.
jamdonatumignisviolentia tenues evane-
fceret in auras , fulphureo glutine igne con-
fumpto,adeoque nil aUud, nifi aridae & ficcas
terraefubftantia omni nativavirtutefpolia-
ta relinqueretur: Cum enim virtutes auri ex
fulphum &mercurii tali & tali in fua compo-
fitione combinatione procedant ; deflruftis
mercurioS(.JuIphure vktutes quoque deftrui
necefreeft,quoderatollendendum
;
Etpa-
tet ex magnete
,
qui per ignem in calcem re-
dudlus mox omnem tradivae facultatis vim
una cum fulphurea, ut ita dicam,anima eva-
nefcente, amittit. Unde patet nec aurum cal-
to, deinde aqua quadam cmlica Raymundina
in liquorem indivifibilemfolutum,. (utrum
emolumentoasquali nefcio) venditum fuis-
fe. Certe hancapertamimpofturamfuifte,
hoc aque coeliae Raymundinte menftruum,
melius forfan ex concavoLunje, quamex
inferioris
naturae oeconomia eduftum,lu-
culenter docer ; netamennihil illis conce-
dere videamur
;
ponamus ex fublunari qua-
dammateria conftitutum fuifleomniscor-
rofionis experte
;
undefic argumentor
:
sei^^f^tatio.
enim folo igne, uti ipfe htttm Paracelfus,^MiCi\(.
aurumcalcinavit, velaliomodomonprius;
cinariwWo modo calcinatione proprie difta
j
cum invida illa auri fubftantia tantum ab
pofte,nequehocmodocalcinatumvirtutem eft,
utquicquamviriumfuaruminignede
quoqueunaretinerepofle^obrationespau
16 ante indicatas. C^od & inde patet, quod
deftrufto effentiali fulphureo-mercuriali
nexu virtutes
,
quae ex eo nexu neceffarib &
infeparabiliter dependent , fubfiftere non
poffint, neque eadem ex caufa in priftinam
auri fubftantiam reduci ; loquor autem hic
deomnium perfediflimi metalli, id eft, auri
calcinatio}te,not\ de reliquorum metallorum,
de quibus poftea. Hoc i taque jam clare de-
monftrato
,
jam ad fecundam calcinationis
fpeciem, qunmimpropriam diximus, expo-
nendam procedamus, qua aurum exefum &
in minutiffimas partes, imb una cum hu-
mente men ftruo prorfus in liquorem redu-
citur. Quaeritur itaque.utrumhifceacrium
menftruorum liquoribus aurum in aquam
ita folvi poffit ; ut infuum priftinum ftatum
reduci nequeat.
Dico;>riwo,impoflibile efle, ut quod ignis
fumma violentia non poteft , id heteroge-
nei liquorestum minerales , tum vegetabi-
les praeftent: tametfl enim aurum per rever-
berationem cum materiis falinis aut ful-
phure faftam quoad externam figuram ita
immutari queat , utomniexutaforrrianul
lum auri veftigium prae fe ferat
,-
periti ta-
men Spagyrici folertia
,
peradditamentum
conveniens , id a fpiritibus falium & ful-
phuris ita liberari poteft , ut fine uUo qua-
litatum virtutumque damno in priftinam
formam reducatur, quodvariis experimen-
tis in XI Lihro oftendimus. Nulla itaque
Mercurii liquoris menftrua , nxxW^ aquarum
fortium ,
regtarum
,
fiygiarumque tormenta
;
ntxW^ falium nitri , aluminis ac vitrioli vis&
efBcacia inconcuflam auri fubftantiam ita
mortificare pofTunt, ut non in id, quod fuit
reduci poflit : Unde rurfuminferimus; fi
corrofivaomnium efficaciflima, quaeretuli-:
trimenti patiatur,utpotiusineo, quemad-
modum pauloante docuimus, luculentio-
ris fpIendorisami(R;utriumphet& jubilet;
quod tamen minime fieret,fi in calcem ignis
ope reduftum fuifllet , utpotejam fubftantia
una cum viribus fuis deftruda : Non pofte-
rius
,
cum perhydrargyron caeteraque jam
difta acerrima menftrua in calcem redu-
6tum , neque colorem, nequefaporem refe-
rat atque confervet; cujus veritatem fe-
quens experientiadocuit.
EXPERIMENTUM
I.
\Ccipecalcem auri
hydrargyro aut aliis
-^menftruis folutam
,
quam crucibuloim-
pofitam committe igni fufionis
, & ftatim
videbis ad inftar falis fefe fundere , fumi ve-
rb fpiritufque
excalcefenfijiiliterubi effu-
marint, aurum in fundo priflinae fuae formae
reftitutum reperies ; at fumum & aquam
nil nifi menflrui aut hydrargyri vaporem,
aut menftrui aciditatem fuifle , non melius,
nifi capitis vertigine,& acris faporis indicio
comperies.
Reftatjam, ut quomodo ca/cem iihm au-
rifdwmemoratusChymicus, ut aurumpota-
bile fiat , folverit , cum corrofivorum in hoc
magifterio ufum, tanquam nocivum aca-
bominandum repudiet; unde nefcio quam
aquam ccelicam Raymundinam fingit
,
quam
calci injedam alembico committit,&lento
calore per aliquot dies digeftam, tandem in
aquam aurei coloris per frequentem opera-
tionis iterationem reducit
,
quem verum &
realem modum aurei potabilis Philofophi-
co ingenio praeparati aflerit, aureoliquore
nunquam in priftinam fubftantiam reduci-
bili. Ego verb aquam illam coelicam tanto-
rum mirabilium operatricem omnis corro-
fionis & acrimoniae expertem verius ex con-
mus, ad auri fubftantiam corrumpendam cavoLuns, utifupradixi,quamaliundead
nihilpofTunt^multb minus corrofiva medio
cria , uti fal ufuale& acetum caeteraqueve-
getabilium menftrua herherum limonumque
id pofTe afl^erimus.
Sed objicient mihi nonnulli hoc loco,
aurum a compluribus Alchymiftis per fo-
lam ignis calcinationem in impalpabilem
duftamfuiflTeexiftimem, cum paulb ante,
aurum nifi vel per acftualem velpotentia-
lem ignem in menftruis latentem difTolvi
non pofTe oftenderimus
;
quam itaque au
thor fingit aquam coelicam
, ego aliam non
exiftimo efTe, quam menftruum.vel ex mel-
le, vel manna coelefti rore conflatum
,
quod
Kkk
3
in
446
MUN^DI
Seii.
V.iti folutioneauri
pleriqueChymiciadcor-
rofionem
vitandam
praefcribunt, quos ne fe-
qui videretur , Gcelicam hanc aquam allego-
ric^
quadam locutione occultatam praefcri-
pfifTe, ne corrofivis feufum convinci poflet,
verifimile eft. Sed quis nefcit, ex melle &
manna etiamfi dulciflimis liquoribus acer
Eb melle
(^
manna
cirrimn
tnenHrua
conficifoi-
funt.
SUBTEPuRANEl
dinem ex igne, quam mixtum hoc calore fi- Pars I.
ve ignis aduftione acquifivit, provenire, (Tow/ft/.
0[iavo Libro de Colorum genefi
in metallicis Exper.
corporibus uberrime expofuimus; fi enim
vera ,
realis &proprie difta tinftura haec fo-
ret , in priftinum fuum ftatum reduci mini-
me pofler
,
quod falfum efl!e experientia do

rima tamen menftrua. confici , atque adeo i cet
-.
fi enim hanc mixturam igni exigua
o-
E
TtnBartt
auri vera
ac realu
non datur.
velit nolit, menftrua corrofiva hujufmodi
ad folutionis efFedum prsftandum afliime-
re cogitur : Quse tamen uti auro folvendo
improportionata funt, ita quoque nullo mo-
do aurum in potulentum liquorem irredu-
cibilem , uti poftea videbitur experientia,
difl!blvere poterunt.
CONSECTARIUM I.
X hifce di(ftis luculenter patet
,
quod
ficut aurum proprie calcinari non po-
teft , ita quoque minime per alembicum ita
fublimari poteft, ut vera & realis tinftura,
quam anmam aiiri dicunt , inde extrahatur
fme totali auri deftruftione ,
ob rationes in
prscedentibus indicatas
;
pofle quidem au-
rum ab expertis Chymicis medianteaddi-
tamento nonnuUorum ingredientium five
menftruorum fubtiliari , difl"olvi , & per a
lembicum evehi non negam.us, neque in
hoc difficultatis cardo verfatur; fed num au-
rum hoc padto fublimatum irreducibilefit
quaeritur?quoditerumiternmquenegamus,
uti jam faepe probatum fuit ; fed cum adver-
fariis nuUa aliamediaveritatisftabiliendsE
fubveniant, eagi ab aureo colore,quo liquor
fplendet , ftatmire contendunt ; fed quam
Trivolumhocargumentum fit, quisnonvi-
det? an non memores funt hujus ; Nimium
ne crede colori} Cumaureusillecolorinnu-
meris rebus induci pofliit ; cujus fit fequens
experimentum.
EXPERIMENTUM II.
De colore fallaciin Auro potahili.
/^Erufliefuperafliindeacetum diftillatum
^^&
per aliquot dies in balneo ad digeren-
dum pone, & acetum fulvo colore imbutum
reperies ; liquorem per inclinationem fepa-
ratum*diftillaperbalneumad ?
circiter; &
in fundo invenies materiam mellis adin-
ftar dulcem & fulvo coloreimbutam : hanc
diftillabis per cineres & in finediftillatio-
nis exibit liquorfanguineus adinftar fucci
mori rubicundus refidua materia fpongiofa,
&levi, quodnonincongrue Caput mortuum
dici poteft. Quis autem nefcit ceruflam can
didiflimam , acetum vero diftillatum limpi-
diflTimse adinftar aquz clarefcere; falfoita-
queargumentaretur, quidiceret, rubicun-
dum illud, quod diftillatione prodiit, efl^
tin(fturam ,
five animam ipfius plumbi,ex
quo cerufla conftat ; cum plumbum non ha-
beattalem tinfturam, nequealiam quam-
piam fubftantiamaquofamaceto
diftillato
fimilem ; totam itaque hujus tindlurae rube-
vinaepinguedinisadditione expofueris,fta-
neducTio
tim cerufla in plumbum quod prius erat, '^'"Jff
"^
funditur; uti fufe quoque probat in fua^
"'"'""
Chryfologia Angelus Hala , non fpernendus
Chymicus.
Idem effe^lus non in ceruflTa tantum ,
fed
&ferro, ftanno, antimonio calcinato ,
mar-
chafitis, cryftallis, patet, ex quibus fubftra-
ftus liquor non minus
,
quam aurum flave-
fcit; Aurum ,
ut expeMentia comperimus,
regii aqua folutum , intenfe rubefcit; argen-
tum, aquis fortibus folutum, nigro; cuprum
cum liquoribus acidis, viridi coloretingi-
tur: tumhscomnianihilominusa folven-
tibus menftruisfeparata priftinum colorem
facilereafliimant.
CONSECTARIUMlI.
P
Xhis quoque patet, vana efl"e eorum Al-
^chymiftarumtentamenta, qui aurumin
aquam , calcem , oleum , tinfturam Sifyphi
labore refolvere conantur. Ratio
,
quamvis
enim redle aurum ex fale , mercurio & ful-
phure uti cxteramixta, jam innumeris in
locis componi afl^eruerimus; fciendumta-
men eft , aliter fefe habere hsec omnia in
minerali,aliterihvegetabili&fenfitivana-
tura; haec enim aquae &olei forma
, fadta
principiorum feparatione falem , fulphur &
mercurium fuum nullo pene negotio red-
dunt, ebquodmixtafacillimjerefolutionis
funt; aurum veroaequali principiorum pon-
dere ita anaturacompaftumeft, utnemo
hucufque inventus fit, qui id perChymi-
camartem diflblutumin irreducibilem fta-
tum reduxerit, adeoque vel ipfo Rogerio Ba-
cone melioris notae Alchymifta atteftante,
(aurum conficere,quam id deftruere facilius
effe.) Unde vana eft Alchymiftarum jadtan- Aurumf*-
tia, qui irrito labore ex auro mercurium ^[i-"^''"""'^'
} /-
t A A
/-
T
ctturiiuam
cere mconlukanaturalatagunt: Vana vm-
dejirttitur.
chinamenta , utpote quae nihil aliudnifi fri-
volae &fallaces Agyrtarum ciniflonumque
maleferiatorum funt oftentationes. Dato
tamen , nonconcefTo.idrefolvipofTe; quid
inde utilitatis ad medicinam fperandum fit,
non difpicio; cum mercurius tali modofe-
paratus mox priftinjenatura!reftitutus,fu-
pra vulgimercurium , uti ab eo nondifFert,
ita quoque nil quicquam eidem fuperaddat.
Alii in tindura ex auro extrahenda
,
quje
rtnEiur*
argentei colorisaquampraefeferat, fummo-aa'- vera
pere defudant fedirrito labore: tindurae-"""'''"'^'
nim auri foli ejus corporisnoneftalligata
fubftantiae, fed omnesejuspartesinfepara-
biliterunitae.exteriusflavje, interius rubi-
cundx.
\
LIB.XII. ARS
CHYMIURGICA,
Cap.U. cundae, puro exiftunt modo, 5<7/atefte, Mer-
curius quidem ob fummam maturitatem,
Sulphur ob igneam facultatem , Sal propter
fixam ejus naturam ex unione & indiflolu-
bili cum fuIphureunione&
nexu ; atque ex
447
hifce tribus nafcitur fulvus ille auri coIor,|coIoremdegenerabit
quem auro ad irreducibilitatem ufque diflb-
luto remanere non pofte, jam ex allatis con-
ftat, fedprogrediamur ad experimenta.
cum liquor aureus quandoque ab albo
itaExper.
obfufcetur
,
utamenftruo elicitam ei^Qiihi
Corollar.
prorfus perfuadeas, istamen Vulcano de-
nu6 commiffus , antimonii beneficio mox
immutato colore in priftinum &nativum
COROLLARIUM.
xbert-
menium.
CX hifce manifeftum fit, aurum neque
^calcinari, neque diflillari , neque inpulve-
rem aut quintam ejjentiam, five intiniuram
reduci poile, in ftatum inquam,a quo in prl-
ftinumremoverinequeat, Meexplico. Au-
haud diiJimilis
,
quoetiamquidquidtetige-irum dupliciter in fuadiflblutioneconfide-
EXPERIMENTUM.
Clquifpiam aurum aqua regia diilolverit,
'^liquor inde emerget
, baphico colore
ritfuperfufum tinget, quae tamentindturajrari poteft, intrinfece & fubftantialiter;
auri irreducibils dici nec debet , nec poteft,
cum fine ulla difticultate reduci poffit : fi
flantiaquo. enim difToluturn liquorem peraliquotdies
rnodoredH
balneo detJnueris , &pofteaaquamregiam
Aurl li-
t[Hida fub-
deindeextrinfece & accidentaliter. Priori
modo id nullomodo fieri pofle afi!erimus;
hocenim paftodeftruda forma metallica,
aurum &non autum dici poflet, quod abfur-
igne abftrahas
,
five evolare finas , &reli-jdumeft, idque diligenter Alchymiftasno-
quas limpidae
&
clarae lymphs diflblvendas { tare velim
,
pofteriori modo accidentaliter
commiferis, cremorem oleofum adinftarjtantum, auriforma evanefcit: haudfecus
Aurum
_
fanguinis elicies tants rubedinis.uttindu- ac fal folidum perdeliquium in aquam de-
^^7/1.'^
ramauriperfedamteaflecutum jurarepos- dusftum formam falis per accidens perdit,
/-
fes: hunc tamen mox ac crucibulo admo-jat igni admotum eumrecuperat; idem de"^''"'^-
veris, ignis aeftuliquorein vaporem refolu
to non tinduram ,
fed folidum auri corpus
reperies. Idem experierisin auro in pulve-
rem impalpabilem & rubicundiffimeinten-
fum redufto.quem nonnulli Mercurium Phi-
lofopborumjac virgims,fontem^ regakm,Jilium
i^f^ijnuncupaat, cujus modum alibi docui-
mus; hunc fi in cupella feu cineritio cum
partepIumbiimpofueris,fiet,utpIumboper
vaporem profligato, tantumauriin fundo
valis
,
quantum inpulverem conficiendum
expenderas (excepta exigua argenti por-
tiuncula, quam plumbumin fe plerumque
continet) reperies. Color itaque nullum
magifterii perfeftionis indicium efle poteft;
auro percorrofiva diflbluto ftatui debet.
Aurum enim in liquorem perdidla men-
ftrua refolutum , a fua fubfiftentia metallica
feu formaminimerecedere, cenferidebet:
fed folummodo hanc abfcondere,utpote per
minima atque fubtiliflimacorpufcula diffu-
fum difperfumque.quae tamen uti totius ob-
tinent naturam, ita quoque ipfi facile ex in-
fita ipfis ad totum fympathia conjungi &
uniri pofliint ; auro ad priftinam formam
redeunte, ac proinde magifterium
,
quod
ex auroconficitur, nonaurum, fed magi-
fterium aureum , non auri tinftura, fed
aurearefte dici debet, utipaulopoftoften-
detur.
C A P U T III.
Utmm Jumm
ftve
Magijleria ex atiro confecia in Medicis eum
,
qimi Alchymijlce jaElantj
ufHm^Vtrtutem& ejjicaciam ohtmeant.,^mm Medicina miy>erfalis dicipol^it aut debeat.
Cap. III. 1
'JOftquam jam oftenfum fuit, aurum in
l^liquorem potulentum falva auri fub-
-*
ftantia,reducinonpoflre;Reftatjam,
ut, num in medicamentis eum ufum
,
quem
Alchymiftae tantopere jaftant, obtineat;
Aurum infigni virtute ad cor corroboran-
dumpoIIere,unanimiomniummedicorum,
tamveterum, quamrecentiorum confenfu
teceptum eft: meriro itaque quaeri poteft,
unde illi iftiufmodi virtus? & qualifnam
iilafit? Quod ut decidatur
Sciendum eft. Dupliciter rerum virtutes
&qualitates confiderari pofle; Primbjuxta
primas , manifeftas &elementares quahta-
tes; Secundo juxtafpecificas quafdamvir-
cutes
,
quas aliqui occultas perperam nomi-
nant, nosveriusa tocius fubftantise iimili-
tudine dimanantesappellamus, &funtdo- ^miitM
tes quasdam a Natura rebus fineulis inditae,
"#^"#-
*
. V /-
, n . ,
.
9
caeft, non
quae uti a lubltantiaii rerum torma ema-
eUmentH'
nant , ica & ab ea fine fubftantiae deftruftio-
''"
ne feparari nequeunt. Atque hoc pafto au-
ricardiacavii&i facultas fumendaeft : Nam
quemadmodum magnes folavirtutis fibi a
Natura inditJE fympathica virtute ferrum ita
appetit, ut libertati fuje reftitutus ubicun-
que & quandocunque poteft, miroadfer-
rum appetitu feratur , illud ad fe alliciat, &
in remota diftantia hinc ind^ moveat , &
miris modis exagitet, ita quoque aurum
corpori humano applicatum , virtutis fibi
infitae magnetifmo, ftatim ad illud mem-
brum,ad quod naturali amoris philtro con-
cicatum eonfluit, & virtutem fibi infitam
in
448
MUNDI
SUBTERRANEI
Se^ V
jneoexerit:
quodrame.nminimefierec, fi jls ipfiusacrimonii folummodb menftruo-i>4/'iI.
foluta auri
fubftantia
in liquorem potabi- irumexefx,reliquifquecommixtaemirificos;x;)fr.
lem &
irreducibilem
degeneraret; deftrufta
i
illos efFedus , fi veri funt, praeftant
,
quae ta-
CotifeiL
quippe
fubftantia
virtutes pariter deftruij men poftea per evaporationem vegetabi-
necefreefie,quisnefcit,autquismagnetemjlium
facile in unum denique auri corpus,
jpnis
viin
calcemreduftum,
ferri traftivauti pauloante diximus
,
reducuntur. Ve-
adhuc imbutum
obfervavit unquam ?Srumuthuncliquoremnonauri,fedaureutn
rium auri
quidfit ?
Nullus fane ;
Idem inauroevenire pro cer-
totibiperfuadeas.
& compofitum efle demonftremus, id expe-
rimento Chymicorum facile innotefcic.
EXPERIMENTUM
Cowipofitionis magifterii aurei.
Hoc iraque fuppofito,
meritb quxrere utifequitur.
quis
pofi^et.cur tot ac tanta magifteria ex au-
ro a medicis
depraedicentur ? Refpondeo, ea
magifteria non fieri , neque unquam fadta
|
fuifi!eeomodo,quo
Alchymiftsphyfiologisej OUlverem auri prscipitati probeexicca-
ignari, fieri debere jaftitant, uti funt : Elixir \
^
tum fijpra marmor leviter difperfum fpi-
PhilofoPhorum,
Calx Solis, Tmttura Phxhi, Au-
\
ritu vini Hifpanici , aut Malvatici cum me-
rum
potahile in
irreducibilem ftatum redu-jlifia exiccata terreftificatiaphlegmatefe-
dum;cumhocpaftoformifeuaurifubftan- parabis, irroratum probe commifcebis, &
ria per
ignemdeftruMaprivatione ad
ha- j hoc pafto prajparatuminSoIeautlococali-
bitum non detur regrefl^us , & confequenter
ido
exiccari permictes,irrorarionehacfexies
forma abolita reliquum corpus mortuum & aut fepties repetiti; ad unciam pulveris
omnibus
virtutibus
fpoliatum remanere ne
ceflTe fit.
Paracdf.
Paracelfus vel ipfe fatetur Lib. 6. de re-
rum Natura : dicens, Nullum metallicum arca-
numautmedicameKtumtntra
corpiu accipiatis,
-
nifiprius
redditumfiit
volatik, &
in nullum me-
tallum reducipofiit.
Quomodo verb magifte-
rium, verbi gratia.auri in
irreducibilem fta
paraci , croci fcrupulum , ambrae grifeK &
mofchi orientalis 6 grana addito.totumque
commixtum in vitreo vafe ad ufum referva
;
quod-S'<j/<? &iCrollio tefte tantaeefficaciaeeft,
ut miracula patrare videatur. Quae quidem
virtutet
abauro folominime, fedacardiacisrebus.y^""^^"',^^/'
utvini malvatici , melifl"ae, croci (\mi\i\xm- auro
, fed
que virtute cordis vit^eque conion^tiva.^/^^f^^f'
tum refolvi queac, hic RhoJus, hicfaltus; cum provenire cenfere debes. Aurum enim cotbent.
fine Mercurio auc aquis fortibus , autqui-jvirtutefuafpecifica&magneticaconfortac
bufcunque tandem
menftruis aurum ,
uti
|
quidem , non tamen nutrit
,
quod vegetabi-
fupraoftendimus,
difi^olvinonppfllt: &fi
'
difl^Ivatur, non ramen ira radicaliter refol-
varur , ut in priftinum ftatum reduci non
pofllt ; fi vero per ignem reducatur calcina-
tione, lioc ipfo perdiid ^deftruiafi^evero,
& proinde nuUius ufus. Quomodo itaque
magifteria ex
metallicis corporibus virtu-
tem medicam
acquirant, infra manifeftabi-
fi verb aurum in minima corpufcula
tur
aurum in
Itquorem
dijfolutum
corpore hu
mano ai
fumftum.
per menftrua
corrofivaredaftumfuerit, &
difl!oIuto hoc pafto ei variae cardiacorum
^omodo
fpecies conjungantur ; Dico aurum hoc pa-
clo in minima fine fubftantiali tamen
tranfmutatione
redaftum , una cum didis
cardiacis nobiliores effeftus praeftare, quam
aurum in folida fua fubftantia conftiturum
;
cum enim fingula auri diflx)Iuri corpufcula
virrutetotius
poIIeant,iIlautiquecumreIi-
quis adjunftis mixta intenfiorem proprieta-
tis gradum in compofitione acquirent;imb
fi corrofivum quodpiamauroadhucautfol-
ventibus menftruis inextiterit, id camen
caeterarum fpecierum additarum virtute ita
obtunditur,utfumentiinpotumnonfaciIe
noceat. Unde valde hallucinantur
,
qui ma-
gifteriorum auri vim foli auro adfcribunc,
cumeffeftum fuum nonalicer ,quam dixi-
mus , ex multarum fpecierum magnse virtu-
tis commixcioneSpraeftenc, unde noncam
magifteria auri
,
quam aurea dicenda func
;
nequeenimpercorrofivaauri fubfianciain
liquorem proprie tranfmucacur, fed parcicu-
Iiuminaredienciumpropriumeft; namuCi
^"^w
in prxcedencibus docuimus , nullum mix-
tum nos nutrire poceft,nifiprimbvicamin
fehabueric; aurum verbcummixtumina-
nimatupi fit, non aliter in corpus humanum
agit, quam caeterorum mineralium,uti Ada-
mantis, Berylli , Topazii , Amethyfti , Car-
bunculi , Sapphiri , caeterarumque gemma-
rum virtutesfpecificae, radiofo quodam &
infenfibilivirtutum unicuiqueappropriata-
rumeffluvio.
CONSECTARIUM I.
r 1 Nde patec , fi quandoque veceres Chy-
*^
mici auri potahilis mencionem faciunt,
idneutiquamdefubftanciaauriinliquorem
irreducibilicer refolubilis incellexiffe , fed
de nominacione quadam tropica medica-
menta fua ,
variarumque compofitionum
magifteriaa virtute mirifica, aurea appel-
lafle,quemadmodum ufu fic poftulante, res uuUn
masnsevirtutis & pretii dicere folemus.li-^'*.?'^'';!*
,
^ 1 .
o .1 mrea dt-
brumaureum jhommem praeftantibus virtu-,a,;.,a
tibusprditum,aureum;temporafelicicacef^^''.^'^
bonorumque omnium ubercacereferca,
^^-lonitlte
rea fecula dicere confuevimus ; & expreffe
pacec in Spagyricis Lulli
,
Villanova
,
Para-
celfi
, inquibus varia occurrunc magifteria,
Emecica , Cathartica , Diaphoretica, Ano-
dyna , Bezoartica
,
quae fub aurei nomine
venduntur ; in quibus tamen aurum nuUum
locum obtinet.
CON-
Cap.lll
Ex auro
0 pote/l
LrB.XII. ARS
CHYMIURGICA.
449
tur.fubtiliatur
,
emollitur,& in infenCihiVu
Cefe^i,
corpufcula divulfum in impalpabilem polli-
Exper,
nem reducitur, eofine
, ut idadfufcipien-
dam Magifterii operationem habile & ido-
neum fiat
; firque hujufmodi calcinatio
CONSECTARIUMlI.
T jNde ex his infero
, Aureum magifte-
^
rium nullo modo in abfolute univerfalis
^
catholica medicina ufum prsparari pofTe,
quod tamen Alchymifls plenis buccis o
ftentarenon deflnunt; Ciim enim aurum!
'^"ot>^ismodis, velper/j^iw/J^w, velper/c-
cum. Modus per ficcum , ignis ope ab Alchy-
miftis fieri pofTe putatur, quod nosnega-
vimus; per humidum plerumque fit aqua
chryfulca, quam regiam alias vocant,hoc
jfwmedi-
virtute folummodo cordis corroborativa'
camentum
omnium medicorum confenfuanarura do-
tatum fit , ea certc peculiarem quoque doti-
que proportionatum effeftum praeflare ne-
cefTe efl ; Unde fi illud aflri ftiva vi, uti mul-
ti putant, polleat, certie oppofita ei catharti-
cafivelaxativavirtureobcontrariarum vir-
tutuminuno&eodem fubjedo dominium
dotatum inefle, non dicam credi, fed ne
concipi quidem pofTe affevero ; fi walalica
vi polleat, fcUroticam- haberenonpotefl,&
contra. Si calefaci.at , non frigefaciet; fi hu
medlet , non ficcabit, & contra. Cum vero
morborum fpecies diverfifijmse conditionis
fint,alii afebrili calore, quidamafrigore,
ab humiditate fuperflua alii, nonnulli a fic-
citate oriantur; alii ex confequenti cathar-
ticis, alii aflringentibus , alii diureticis,
reftringentibus alii indigent
;
certe nul-
la in rerum natura abfolute univerfalis
medicina, qus ex sjqua & perfediifiima
Auri fuU
minantis
modo
Cape aqux fortis exduabus partibusvi
trioli
, & una parte nitri diflillati , verbi gra-
confeato.
tia
, libram unam , in qua diflolve falis am-
moniaci probe depurgati uncias duas; in
aqua regia fic parata aurum in fruftula con-
cifum levi calore cum nonnuUa ebullitione
difiblve ; folutioni clarae & flavefcenti intra
vas vitreum contentae lixivium ex tartaro
guttatiminflilla,
&vehementiebuIlitione
perafta aurum ad inflar limi in fundum
fubfidit
;
hoc perafto falfedo relifta tamdiu
eluatur
,
donec nihil amplius acrimoniae ap-
pareat
; fedimentum auri poflea exemptutn
ieviflimo calore ficcetur, atque hoc pado
habebis admirandum illud ^uonjceg^uvov
;
itadiftum.quodejusgrana
2. vel 3.igni ex
Lullus.
ParacelAis.
Quercetan.
harmonia compofita omnibus morbis pro-
^^^^'^^'"^^^^'"'amconceperit, (concipit
pulfandisaptafit, aflignari porefl; quicquid
J,"'^^"^
^^"l.^"^"^
promptifTime) ingentem
LullusdefuoElixireccele/ii, Paracelfus,Quer-\^^^^P^^^^/^'^^^^'
contrarioque
pulveri
py-
cetams, aliique de
wjy^frmfuisawiz/er/^/i-j^^^^o^^^^^o^^^u^^vergens.omniaterebret,
^w fomnient
,
quod non tantum de elemen-
}
""f
diflipet
:
Nam
,
ut ^ftgelus Sala tefla-
taribus.fed&defpecificisqualitatibusdiciP"'^'
hujus calcis cafu accenfaevi, ingens
velim ; & vel ex theriaca luculenter patet,
' marnior
,
cui impofitum erat
,
disjeftum ac
quffi fi ullum aliud medicamentum , id certe u- \
"^"
""^
adflantium periculo in frufta di-
mverfale dici poteft, cumtamenin multis
X""""^
f"^"^. Nos alio modoid pararivi
morbis illam praebere periculonon carere,
notius fit, quam dici debear;idem de quintis
effentiis caeterifque magifteriis dicendum
eft
;
quae quamvis ex innumeris fpeciebus
compofita fint , femper tamen nonnullis
morbis contrarios &oppido periculofos ef-
fedtusfortiuntur. Quiartem contrariorum
redle caliuerit, quod dixiverum effe com-
periet; nam non facile negarim, medici-
nam dari pofre.quspluribusmorbispropul-
fandis ob virtutum reciproce fe refringen-
tium contemplationem conducere poflit,
ut ex theriaca &eltxire njitce. patet; quis enim
eiixir vitsB potentiflimi caloris, praebeat,
infirmo ardentiflimiscaloribusexagitato ?;
Experimenta nonnuUa circa auri pro-
prietates admirabiles.
EXPER.IMENTUM I.
dimus. Sumantur aquse fortis 8. uncis, fa-
lis ammoniaci & nitririte depuratorum un-
cis 3. mifceantur ,
&
per retortam fervatis
ignis gradibusdiftillentur, & obrinebis a-
quam ftygiam folvendo auro aptiflimam.
Eft & hac in calce pririio modo parata ad- /*-
miratione dignifTimum
obfervandum,quod
'"7futei
fi nitro & vitriolo duabus auream calcem nativ" "vi^'
conftituentibus partibus junfta una parte
"'":'' ^"^*?
florum fulphuris, mixtum in crucibulo com- "
'
*^*
bufferis tamdiu, ufque dum boli armeni for-
mam induat
;
pulverem omnem fulminan-
di vimperdere,cujus quidem rei ratio alia
efi^enonpoteft
, quam quod fulphur flatuo-
fos nitri fpiritus deftruat
,
qui uticaufafunt
tanti fuIminandiimpetus,itaquoque
fub-
ilata caufa , efFedum cefllare necefle eft.
Vide quae de admiranda hujus pulveris
R.IMENTUM
1.
jcaufa Scratione Lihro IV. quam amplifi^i-
K\xrVitn{\x\vo.\n2Lns,facere, feuCalcinatioAuri^^c^Q,
philofophati fumus
, uti quoque in
proaurofulminante.
jhoc XIJ. Lilro ex profeffo tradituri fu-
"^^^^l^
r^Alcinatio auri nil aliud eft,quam a^tus.jmus.
^per quem folidum auri corpus attenua- i
Cakinatio
auri
fit.
TOM.II. Lll Ca-
45
Se^. V.
Cap.lY.
Metall)-
rum
colores,
unicuique
proprii.
MUNDI
SUBTERRANEI
C A P U T IV.
Ve Argento
,
fiVe Lma terreftri.
Pars I.
Argentum
emnes colo-
resinfeco-
tinet.
A
Rgefttum a ^ttymicis Luna terrejiris hocceuvivum magifterii Lunaris miracu-
appellatur ob abditum quendam cum lum depraedicant ,
tanquam aperti impofto-
T nnatnm cffilefti . tum microcofmi-
resrepudiandi funt. Quicunqueenim o^&-^'"P'S^"'''-
rationem hujufmodi squa rationis trutina
expenderit , is luculenter videbit Mercu-
rium vivum a fpiritu falis &vitrioli folutum
fuifle, & nii aliud ; cum argentum, quod im-
pofitum fuerat , ejufdem prorfus ponderis,
uti prius , fefe prodat. Pfeudotechni quoque
'^'"gentum
r ,
'
r J
1 quocunque
cenfendi luntii, quiperamalgamanonemOTo^io
cuici-
cum mercurio , deinde per flores falisam-
''"'"'
1. i--i- j-
priftmam
moniaci, aceto radicato ainlque modis
me-famen a.
v-uawi^ W..W.... ,xv.w.^. , ....... diifque argentum in pulverem fubtilifli-'"'^'"
-
fe ramen omnium reliquorum metallorum j mum & coeruleum refolvunt; fed fi magifte-'^''"'"'"'^*
colorescontinet ,
quod fola Spagyricae artis rium ad judicem ^examen cupellae remife-
experientia jam dudum innotuit; Candi-iris, id moxinverum&naturale argentum
dum fiquidem in folida fubftantia fe exhi-
rediiftecomperies.
bet, in aquam verb refolutum per appro- Utrum vero argentum non fecus acau-
priata menftrua,
incoloremfapphiranofi-lrum
in liquorem vel calcem refolutumre-
illimumconvertitur; fi menftruum, quo
jduciqueataut nequeat
,
controverfum eft.
Rgentum a Chymicis Luna terrejiris
appellatur ob abditum quendam cum
Luna tum ccelefti , tum microcofmi-
ca,quod
Cerehrum dicunt, correfponfum &
fymbolifmum
;
Quemadmodum verb fm-
guli planetae terreftres,
fivemetalladiver-
fos
fortiuntur a natura colores ,
ita & Luna:
Saturnum feu plumbum atro colore fquali-
dum ,
2\hojovem{en ftannum ,
rutilo Mar-
tem feu ferrum ,
Mercurium livido, viridi
Venerem feu cuprum exprimunt , ita Lunam
coeruleo colore imbuunt; tametfi verb Luna
unicohoc
colore contenta videatur, intra
Tintura
argenti.
refolutum fuit , arte nota abftraxeris , lugu
bri id, & veluti
puUoindumentoveftitum
mox
fefpeftandumexhibebit;
igni tamen
denuo commiflum in multb fplendidiorem
folidioremque ftatum quam prius
,
fulvo,
rubeoque ex candidiffimo colore relucen-
tem fefe reponet.
Fuerunt multi
,
qui ex argento tinfiuram
extrahere fummis laboribus
contenderint,
& nos ei labori non parum incubuimus ;
at-
que argentum quidem aceti diftillati vi re-
folutum fub cceruleo quodam colore vifu
jucundiflimum
apparuit, fed quod abftrafto
poftmodum menftruo tantum reliquerit
argenti, quantum pofitum fuerat.
Fuctu de-
teBui.
Utitaquepaucismeabfolvam, Dico, cum
aurum & argentum a Chymicis perfefta
meralla vocentur , eb quod omnibus reli-
quis compaftiorem naturam habeant , &
proxima Naturae principia fub sequali qua-
dam prcportione eis inexiftant ; certum eft,
fummamquoquein eo radicaliter refolven-
do diflScukatem efle ,quamvis nontantam,
quantam inauro; Nondubitotamen,quiil
modus aliquis excogitari pofllit, quo id in
irreducibilem ftatum reducatur
;
quoniam
tamen is adhuc incompertuseft, ita Chy-
micisindagandumrelinquo; Unde & Ma-
gifterja Lunas multo expeditiori modo,
quam Solis expediri pofTunt Sed ne. quic-
Alii argentum inmateriam primam in- quam omififle vide^mur
,
Magifterii pro-
gentibus conatibus reducere allaborarunt,
cujufmodi mihinonnemo
oftendit fub for-
marefinas album
,pellucidum,ponderofum,
fragile , fufile, incombuftibile ad omnem
ignis gradum , & hoc jaditabat verum efle
Lunse magifterium ;
verum cum rogatus a
meidexperimentofubjicere
noUet, ftatim
de magifterio fophiftico veluti male fibi
confcium efl~e conjeci ; abiit itaque,neque
amplius comparuit.
Ego fane fi quid eft tale , ingenue fateor,
nunquam me vidifle
;
pulverem argenti cui-
cumque tandemignivehementer reludlan-
tem vidi
,
qui cum nulla vi acerrimorum
cefliim
,
quem a peritis Chymicis didici,
fubjungam.
Quemadmodum igitur aurum , fic & ar-
gentum fine corrofivo, five in calcem , five in
tinduram refolvi non poteH: ; menftruum
corrofivum in folvenda Luna hoc eft.
I. Sumantur vitfioli Hungarici calore Tinaurse
lento albificati & in pollinemredudilib.^.^^^J^^
""-
falis nitri a fuo fale
8^
fsecibus quam purga-wy?x-.
tifllmi in pulverem reduftilib.i.mifceantur
optime & diftillentur arte Spagyricis nota,
&habebis menftruum fubforma aquae lim-
pidiflimsfpiritibusfuis foetum.
2. Hocperafto fumantur tres uncis Lunae
menftruorum.nequemercurii voracitatein per Saturnum feu plumbum ab omnibus
priftinumftatumreducipofl!et,tandemcu-iquifquiliisritedepurgatae;hifceurinaliim-
pellzcommiflum modicoplumbo, veluti a pofitis apponantur fexunciiepraedidimen-
morte ad vitam revocatum experiment0|ftrui;urinaleaqu3etepidaBimpofitumrelin-
comperimus.
]
quatur, donec partium fiat feparat io.
Qui verb limaturae argenti, mercuriique|
3,
Finita folutione feufeparatione, no-
fublimati & falis ammoniaci fumentes ae|vem uncias fupradifti menftrui foluto jam
quales partesprobc commixtas tam diu fub-
j
liquori fuperaffundes, & intra balneum roris
limant, donecfal ammoniacumvitriolumjad^odiesignecontinuatodigeres, femper
fupra, mercurius in fundo vafis adhaereat, &! quod exftillatum eft, reaffiindendo.
i
"
4. Aquam
LIB. XII. ARS
CHYMIURGICA.
Cap. IV.
4. Aquam feu fuperfluani humiditatem hoc
pado a magifterio feparabis : magna cura in
conftanti ignis gradu adhibenda eft; Aquam
itaque per eundem primum ignis gradum
morefolitoabftrahes.abftradam
vitreo vafi
immifl^am fervato , refiduum vero alembico
luto obdufto impofitum in arena diftilla, ut
idquodreftataqua;fortioriigneeducas;ubi,
nifioleum&operam perderevelis, magna
cautela agendum , ne plus aequo forti caio-
re , una cum humiditate major fpirituum
copia aufugiat ; debet igitur magifterium in
fundo vafis per ^aut 6 horas adinfta falis
foffilis remanere; hoc enim pa(S:o,aperto va-
fe in fundo lapideam reperies materiam, in-
fra & a lateribus nigerrimam
, fupra vero
candidam, &adinftarcryftalli diaphanam;
atque hoceft magifterium, quod qusreba
tur. Et proprietates habet admirabiles
;
Quarum primj eft
,
quod etfi nigro colore
manus inficiat, corrofivamtamen faculta-
tem, quJEin aqua fortieft, prorfus dereli-
quit. Secundavixxiolicxzcidltditis faporem
lingus exhibet;fi enim in concha aenea aqua
tepida magifterium difTolveris.velin eodem
451
Mirs tin-
Burx vir-
tntes.
lamellascupreas
injeceris ,
mox argentum
amagifterio feparatum &cupro fubforma
fpongiofa adhaerere videbis , quod tamen li
-
quefa<fi:um deinde in lolidum argentum re-
dit. Tertia, SiMagifteriimateriam in pul-
verem redaftam Soli expofueris adinftar a-
tramenti
nigerrimam formam induet, quod
idem evenit, fimateriamcum auro foluto
mifceas. Quarta, Experientia docet, Sala te-
fte, quod in ignem apertum hujus lapidis
injefta particula adinftar falis-petrae com-
buratur; imoubi inchartapofitumadfiim-
"imsiuri,
mum ficcitatis pervenerit, flammi conce-^"^'^^^'^'
pti inftar pyrii pulveris magno cum impetu ;.
exiliat;
cujusquidemreiratioeft flatulen-
tus nitrifpiritus, quoturget: nitrum enim
fub forma menftrui ignem prorfusrefpuir,
Lunae vero junftumin priftinamnaturam
revertitur,ignemquemorefoIitoconcipit.
Quinta, Magnum & fpecificum in capitis in-
firmitatibus, uti in epilepfia, hydrocephalo,pa- Capitis
ralyji,
csterifque periculofis catarrhis reme-
f^J^^'*
"^'
dium communi Medicorum opinione ha-
'
betur,granorum
s,
vel 8 dofi cum vino mal-
vatico mane exhibitum.
C A P U T
V.
Ve Ferri, Stanni, Cupri, Plumbi
magifterlls.
Cap. V.
Chalybis
potabilis
confeSio.
Lullus.
IMperfefta
metalla propter impuraprin-
cipia ad internos ufus minus expetuntur:
etfienimmagna & infigni folertia prse-
parentur, habent tamen in radice nefcio
quod inquinamentum ex fale, fulphure&
mercurio impuris, indigeftis depravatifque
refultans , dum contaminatione minera-
rum halituumqueirruentium impetuana-
tura ad optimum evocata , a materia tamen
perverfa in matricibus terrae nonbene dis-
pofita degenerarunt ; Etquamvis de ferri,
ftanni, cupri,plumbi genefiproprietatibus-
que in X. Lihro, quam fufilfime egerimus,
hic tamen nonnulla ibidem omiffa adjun-
gemus,potiflimum qus ufum medicumcon-
cernunt. Certe hujufmodi metalla jamre-
cenfitautiimperfeftafunt, &malecompa-
cba, ita quoque nullo psne negotio in liquo-
res, falva fubftantia difl"olvi poflAint. Ut ita-
que chalyhs Hnt potahi/is
,
Z://iprjefcriptio-
ne ignibus calcinanduseft; malunttamen
,una eademque opera calcinare eundem per
liquorem falis , vel etiam per acetum ftilla-
titium
,
quibus ferri probe abluta fcobs ira-
mergitur. Optimum procefllmi ego exifti-
mem efl^e, fiquidem ad internos ufus aflli-
matur , ut crocum ejus aceto
,
vel fpiritu fa-
lis fimilibufque menftruis ita attenuamus,
ut feipfo colliquefcat
,
quamvis reverbera-
tionibus quoque urgeri queat, modbadje-
ftis falibus, mod6omifl[is; tandemquinta
vini effentia veluti operis complementum
accedit, & ferrum potahile exhihet; ferrum
enim jam fraftum& violentiaignium do-
mitum, nec non acrium menftruorum vora-
TOM. II.
citate fubjugatum, liquorvini fopiusabs-
traftus penitus refolvic
, atque adeo ferro
miftus in abfolutam timfluram degenerar,
copia deinde ad pauca contrahitur diftil-
lando
,
quo relinquitur liquor oleoformis
tam internis, quam externis ufibusaptus,
hydropicis
,
fpleneticis , hypochondriacis & lie-
Chalybis
nofis,cceliacis, lientericis,
aflhmaticismiti^ch^^l%a.^^'^
proficuus. ufus.
In noftro pharmacopoeio ad vinum cha-
ilybeatum pro lienofis , dyfentericis & oppila-
tis conficiendum, fumunt lib. 8. vini mal-
vatici , fi ve Mufcatelli , ut vulgo vocant Sy-
racufani, quod interreo vafe ventricofo&
collo oblongo ponunt: deinde lib. r.lima-
turaeferripurifljmi, feuchalybisincrucibu-
lo ponunt, ufque dum candefcat,quam mox
ac ignitam hoc pafto viderint , vino in vafe
terreo contento ad tertiampartem fuperaf-
fundunt, & obturato orificio , nefpirituse-
vanefcant
;
poft tertiam operationem quod
ultimumeft.fpatio a^horarumfubfidet; &
habebis magifterium admirandi in diftis
morbis emolu menti. Reliqua de Ferro fufe
traftata vide Lthro X.
Stannum
,
quod &Cplumhum candidum dici- Stannutn
tur ,uttum potahile reddi pofllt , multi dubi-P"'"'**
tant, obprincipia mercurii & fulphurisin
eo raaledigefta, quibus fi accedant in folu-
tione ejus menftrua corrofiva, pefllmum fa-
ne effedlum & prorfus virulentum relin-
quunt
;
quem ii qui ftannum purgant & cal-
cinant, magno fuomaloquotidiedifcunt;
unde Chymici omnemlapidem moverunt,
ut illud ao meliorem frugem reducerent , ad
Lll z digni-
4^2
MUNDI SUB
Se^.Y.
dignitatemLunaremevedum; fedcum Si-
T^/f/^oIaboredefraudati fuerunt; Collyrium
tamen
prsftantiflimum foret , fi quis longis
circulationibus id a latente fub eo delete-
ria virulentia liberare pofTet. Sed haeccura
Chymicis relinquendaeft.
Det/'r/natura& proprietatevariis jam
locis acflum yide ; nilreftat,quamut, num
id potahile fieri pofiit, exponamus. Alchy-
miftae fpe freti futurum , ut fi illud in argen-
tum purum tranfmutarent, exconfequenti
tindluram inde Lunarem mirificje virtutis
extraherent; fedprseter bonorum omnium
vitjeque jadluram , nonnulli quidem non
aliudquamfurcam, aliiquoqueimmortale
propudium cum perpetuo exiftimationis
Cuprum
potabile.
T E R R A N E I
detrimento retulerunt: Alii multorum da-
pars I.
mno fapientiores relidaalchymiftica^^-
Exper.
poTroiidLi vanitate , in hoc unicum enixi funt,
ut inde "vitriolum extraherent, quod prae-
ftantiflimum ex omnibus mineralibus, con-
tra prsecipuos morbos remedium efle cog-
norant. Verum cum de eo Lihro VI
, ^ X.
amplifiime egerimus, eo Leiioret remitti-
mus, ubiquicquid ad(r/>rinaturam & pro-
prietatem vitriolique genefin defiderari po-
teft , evolutum reperies. Nihil hocloco de
plumho & r/terciirio dicam , cum haec innu-
meris pafiim locis excuflerimus. Reftat mo-
db ut nonnulla experimenta circa auri &
argenti proprietates adjungamus.
C A P u T VL
f>e x^rboribus metalHcis earumque
artificiali produSlione.
Cap VI
Arbores
Metallics.
ArborPhi
lofophiu.
Rhores Metallicoj, Exanthemata ,five
efflorefcentias quafdam vocamus,
quae in nuUis non mineris ex vena-
rum dudlibus erumpunt
,
quo nil admirabi-
lius videre licet; Videas nonnullas inftar
arhujcularum cryjlallinarum, quafdam corallt-
narum inftar , aliquas viri-
des, alhas , croceas alias , aut
ex variis coloribus confti-
tutas, quiE per truncumin
ramosquofdam multifidos
expanduntur, cujufmodi
nos in Mufeo noftro often-
derefolemus; Fiuntqueex
mercurialium falinorum-
que fpirituum radiatione,
qua mineraliumcorpufcu-
la jundta corpufcuIis,nunc
inIongum,mod6inlatum,
jam in reftum, ;am in obli-
quum fitum difllantur ea proportione, ut ar-
boremcum ramis proximeasmulentur, ne-
que prastervitameiquidpiam deefl^evidea-
tur. Habes hic breve ortus plantarum Mi-
b^-
r
-^
--^
r

l i

i
,.
V
^ xi.\^ -c
' in Ipiritu nitri ,ipiritumexbalneororis
neralium a natura peractum opincium;
,
n
i r j^n.-n o f t

nn.^
jv. *^j
^c
i abitrahe five diltilla
, & manebit Luna in
Reftat modo , ut quomodo arte Spagyrica
i r j
r /r j i

i
r
!
^ u^ 1 1- 5
rundo
;
cui iuperattunde aquam pluvialem
fimiliaintra phialamahquamproducipos-'
- -
-^
. ^ .
r
fintoftendamus.
EXPERIMENTUM L
Arbor Philofophorum adoculum crefcens.
A Ccipe Lunx puriflimae, fivepercupel-
^
^lam depuratas unciam j. Aquaefortis &
Mercurii uncias 2, in quibusfolvatur argen
tumaflumptum. Deinde hafce duas mate-
riascommifceimmiflasinphialam
,
quibus
fupcraflundes libram aquas communis, &
obtura bene, & videbis eam quotidie crefce
retamintrunco
,
quaminramis.
EXPERIMt. NTUM II.
partes aequales , eaque afRinde lapidi de tri-
bus; hazc enim phialae impofita arborem cum
tempore exhibebunt ramis aureis fulgen-
tem, cui adnexas reperies punicei coloris
guttulas, que poma granata exprimant.
EXPERIMENTUM IIL
Arbor Philofophica.
A Ccipe tindurs Lunae & Mercurii aequas
Arbor
^-*partes, amalgamaindefatflum ponein
Phiiofo-
vasbene obturatum , & relinquito donec in
^'^"^*
pulverem convertatur
;
quod nigrum Sulphur
vocatur ; huic adde Sulphuris unciam & fe-
mis,atqueTartari,Boracis,Myrrhaeunciam
unamexfingulis, benecommifceantur,
&
Phialae impofita Hermetico claudantur fi-
gillo , deinde ponantur intra arenam cali-
dam , & intra duos auttres dies pulchrum
artis miraculum , arhorem videlicet Philofo-
phicam videbis.
EXPERIME, NTUM IV.
jirhor Lunae.
O Ecipe Argenticupellatiunc.4. diflblve
-^r&or
Vt Arbor intraphialam tota deauretur
,
(g
po-
ma adinjlar granatorum appareant.
iMoth A
^^^P^
Antimonii in pulverem redadi,

op
:
i\
j^qygg fortis communis , Sc olei Sulphuris
diftillatam, digereperplufculosdies & di-
ftilla, id fac fexiesautfepties, femperno-
vam aquam diftillatam affimdendo
;
poftea
inillam Argenti folutionem iterumcuma-
quapluvialidiftillatafaclaminjice nitri fi-
xiunc. 6. digerefimulperduasieptimanas,
& crefcet Arhor Lunaris
,
jucundiflimi fpe-
(^taculi.
EXPERIMENTUM V.
Nitri fixandi modus.
O Ecipe Nitri Libram unam , liquefac in
''-^
tigillo forti,& paulatim injice floris ful-
phuris, donec
^
tandem amplius non accen-
datur, tunc fatis eft, araoveabigne, & per
diiToIutionem & filtrationem purgetur ni-
trum fixum , hoc injice in Lunam diflblu-
tam , ut fupra monui.
Alius
LIB.XIL ARS CHYMIURGICA.
453
^hor Lu
r>& mercu-
rialis.
exp
Cap. VI.
^liiis modus Arboris Philofophicse ex Mer-
curio
^ Luna.
'
O Ecipe Argenti cupellati unciam & fe-
^^^rnis, Mercurii vivi unc i. diflblvantur
fingula feorfim in fpiritu nitri, & difToluta
conjungantur in phiala capaci, & adde aquas
pluvialis diftillatae uncias 1 2. aut 20. pona
turin calidos cineresaddigeftionem unius
horsfpatio, nifi ftatim crefcere velit ; injice
inillam folutionem falis Armoniaci unc.3.
habebisquaefitum.
EXPERIMENTUM VI.
Regionem quafidam hiphiala reprafentare.
B.egiom A
Ccipe aquam fortem , in quafolve Lu-
Kpreffw. /\
'
/ . ri I
^
-.-r
-*-^nam, Mercurium , Solem
,
Venerem,
poftea feorfim folve in aqua forti vitriolum,
hajc omniaphialjB impofitaprobemifcean-
tur, mixta ponanturdigerendaad Solem
;
quam materiam fi florefcere comperies, ex-
tenuata aqua novam & limpidiflimam af-
funde. Aquafortisfiatexalumine, Sale-pe-
trx & virriolo. In hocartificio colles, ru-
pes
,
plantas, flofculos , flumina ad verse ali-
cujusregionis typum expreflla cum admira-
tionevidebis.
EXPERIMENTUM VII.
/Jfjj Megacofmi exhihere.
Zfi/M Me-
TTOc experimentum etfl non fecerim,
acomi.
iTJ-qyjajafj^ejiab eximio mihi Chymico
idcommunicatum ceugrandearcanum, hic
illudfubjungam. EfFoditoterrampinguem
juxta rivos ad radices montium (uti funt
fbdinae auri &argenti ) decurrentes ; ex illa
fac falpetrjE in VI Libro propofitum ,
quod
ftanno mixtum hermetice calcinatum, mit-
teintraretortam, cujusreceptaculum fitvi-
truminformam ovalem conflatum, in hu-
jusfundo coUocabis foliaauri, deindefub-
tus retortam in furno pofiLam ignem accen-
de, donecfumi exeant, qui auro adhasre-
bunc , ignemque tamdiuin eodem gradu ne
retrocedant, conferva; tandem recipiens
ablatum hermeticefigilla, &intra furnum
repone fuppofito ignelampadis, donecvi-
deatur reprjefentatum
,
quod natura in eo
confpiciendum operatur
;
puta floribus , ar-
boribus, fruvtibus, fontibus
, Soli, Lunse,
planetis&reliquis ftellis quidpiam analo-
gum; DicuntautemSoIem 6c Lunamftel-
lafque propriis veluti orbibus diftinftas,
quod fi circa centrumaliquodinphialada-
tum fieri dicitur, id uti gratis confiftum, ira
fieri non pofTe pauio poftdemonftrabitur;
pofTe ramen ineoexunioneconfluentium
flmilium particularum
,
jam lucidum quid,
modofublucidum.jamvelutiftellulasquas-
dam in humido exoriri , non facile negave-
rim : eft enim proprium Alchymiftarum in-
gentibus hyperbolis miracula fua amplifi-
care ;,qux tamen diligenter examinata pro-
mifTis non exaftefatisfaciunt.
EXPERIMENTUM VIII.
^^P^^'
Motum perpetuum Chymica arte conficere.
CImiIepr2ecedentieft,quodfequitur
,
quo
^'".*
^Alchymiftseyper/i?/? mobile
,
quod
t\&-llMitio.
que per aquam, neque per ignem,aut inftru-
menta automata inveniripotuit, fe confi-
cere pofleautumant. Videamus jam mira-
culipromiflifidem.
Accipe amalgamatis Veneris uncias
f.
aut6. cum amalgamato ftanno tantundem,
tereomniacumMercurii fublimatiunc.io.
aut 1 2. & pone fuper marmor in cella ; tunc
intra fpacium
4. horarumtotum in liquo-
rem folvetur haud abfimilem oleo oliva-
rum. Hoc diftilla & in fine igne fortiflimo,
& fublimaram videbis ftibftantiam ficcam,
aquam diftillatam vicifJim fuperafTunde ter-
rasin alembico refiduae , &foive, quod folvi
poteft , folutum philtra
,
philtrat^m iterum
diftilla, &apparebuntfubtiliflimi atomi feu
corpufcuia
,
qua; in vitro bene claufo in ioco
ficco afferventur
, & ecce mirabiiia videbis,
propter quodtotus mundushucufque nimis
difficulter operatus eft. Hjefunt Alchymi-
ftarum jaftantiae ad artis magnse miracula
imperitae plebi perfuadenda
, efFeftu nun-
quam in praxin dedufto. Quifnam enim Motus
in hoc magifterio motus perpetuus Q-xhihQu'^"^^^'^
pofiit, difpicere non pofiTum; quid enim me-^"'"''^'
tailis, amalgamatis
, diftillatis , fublimatis
;
quid terrae pingui, turgidae & immobili cum
perpetuo motu aut confenfusaut
fimilitudi-
nis fit, quis conjiciat?
quomodoverohaec
Solem , Lunam , Stellas in periodos agere
torpida fuanaturapoffint,
quisconcipiat.>
motorem hujus fanatici machinamenti cer-
te alium non reperio, nifi eum
,
qui infolen-
tium hujufmodi hominum cerebrum in in-
numeras fuperftitiones movet & exagitat,
Paracelfum. Drehellium fimile quid machi-Paracelf.
natum fuiffe, jam dudumnovi, fed quale-
'^^''^"'
nam illud-fuerit, cum alibi
expofuerimus,
hiciterarenolo.
EXPERIMENTUM
IX.
Elementorum fphsras inphiala
reprafentare-
T^UpIici ratione hoc technafma intelli- Eiemen-
-^gendumeft : primb ut elementa circa^^'.^]^^^''^
centrum convoluta perfefte elementaremhihitioT'
fpharam Bmuientur
,
vel ut liquores intra
cyiindraceam phialam conclufi, unus alteri
horizontaliter & m^?<\yj\a5
fupernatent.
Prius fieri non pofie Lihroprimo de Centrofo-
phia fuse demonftravimus , cum extra cen-
trum terrje aliud centrum cum circumgloba-
tis fphasris elementaribus fundare , omnem
Angelorumhominumquepotentiam exce-
dat , opificium non nifi D E O refervatum.
Aiterum vere nuiio psne negotio fieri pofle
Lihro Tertio Artis Magnetica multipiici ex-
periraentorum exhibitione oftendimus.
Sed objicient hoc loco nonnulii meam
forfan in rebus naturx imperitiam ,
duni
l//
3
con-
4^4
M U N D 1 S U I
Se^,Y.
concentrationemliquorum
Naturaenegare
prjefumptuofiusaudeo ,
quodNaturaquoti-
diefieripofledemonftrat. Quidenimaliud
funtguttae aquarum, nifi fphsrulsequaEdam,
qus extra centrum terrae conglobationis
fuaecentrumhabent? quod & in Mercurio
fupratabulam marmoream effufo, ac mox
in innumerabiles globos mobiles difliflo lu-
ce meridiana clarius apparet. Refpondeo,
veriflimumeflehujufmodi iiquores in glo-
bulos concentrare, quod naturx id contra-
P'"'
^i"'^ Tium minimeflt, imo valde Naturae con-
rtuimgio
gruum : cum enim guttae m ticcoconglo-
hoi conjor^
bentut.minime vi centri 'i<\ fieri cenfendum
menur.
gfl; feJ ratjone humidi, quod ex fe &fua na-
tura ficcum refugit, dum enim ficco obfi-
flente humidum in planam fuperficiem fe
diffundere nequeat, ut in globuloquidfi-
mile attoUatur, necefle efl
,
quod in Mercu
rio, quem&aquamficcam, &quaemanus
non lavet, ob internae ficcitatis vim lucu-
lenterapparet, fiquidem homogeneaeMer-
curii partes ad fe contraficcitatemfortiffi
me tuentes, ne diflolvantur, in unionem,
quae nifi in forma globofa fieri non potefl,
fic natura requirente conglobare coguntur,
circa quod ejus viconglobantur; imofivi
centri haec fierent, non efl ratio , cur magna
mercurii copia vel intra vas contenta aut in
tabulam dinufa, non ftatim in perfedum
globum coiret, quod tamen experientiz re-
; T E RR ANEt
pugnat , cum intra phialam contentus mer- Pan l.
curius, nonfecusacreliquiliquoresplanamCiiwo.
exhibeat fuperficiem, uti & in tabulam efFu-
fus magna copia; quodvero minimaequs-
dam particulae in hujufmodi liquoribus in
globulos flatim conformentur, idfiericen-
fere debes , non vi centri , fed uti dixi , vi fic-
ci, quod uti naturaliter tanquam contra-
rium refugit , ita quoque cum circumfiften-
te ficcitate fe diffundere nequit, ob leve mi-
nimae molis pondus in globum fefe facile
conformat , & quotidiana experientia in.
poculisapparet, in quibusliquoresadmar-
gines fcyphi in tumores attolli videntur,
dum intermedia liquorum mole premun-
tur. Aliter resintelligi debet de congio-
bandis circa proprium centrum , haud fecus
xxnmelementari fpharacontingxt, liquori-
bus in vafe quodam vitreo contentis ; hoc e-
nim
,
quicquid fibi fomnient Alcliymifis,
fieri non pofTe , imo apertam contradi^io-
nem involvere ex eopatet, quod indi^lo
vafe liquor igneusfupra levifTimus, in in-
feriori circuio
,
graviffimus foret., & ficde
caeteris aquam,aerem exprimentibus iiquo-
ribus idem judicium efto
;
Quae omnia
quamperabfurdaeffe^quis nonvidet.> Sed
haec omnia hic proponere voiui, ne quis-
piam impoflerum maleme philofopliatum
dicere pofTit.
C A P U T VII.
Canones JnacephaUotki
,
cjueis Jrtijl^ in operationibHS Chymicis dirigafitur
,
quibufque
operationes Ver^ a faljts diflwguantur , tum ex Authoris^ tum aliorum reBe
fentientium Chjmkorum mente.
C A N O N I.
De Solventium/^" menftruorum natura

facultate.
Cap.VlI. "W"
"TNiverfa Chymiurgia , uti jam faepe
I I didlum fuit, in tripiicem Naturae
^^-^
Monarchiam fefeextendit: /^/W(i-
liuryt
,
Ve^etalilium & Mineralium
;
quorum
naturali fui temperamenti ftatu dejici , ne-
cefTe , exceptis auro , asbefto fimilibufque,
quae uti diftum eft , ignis qualiaeunque tan-
dem tormenta invifte fuftinent
;
reliqua
verb uti metalla faciie , facilius vegetahilia,
facillime animalia ab igne difl!blvuntur
;
quae
omnia dependent a compaftione corpo-
rum, qux quantb fuerint fixiora, tantb diffi-
fmgula extribus proximis Naturae princi- 1 cilius.quanto minus compada .tanto faci
piis, Sulphure, Mercurio,Sale, five quod idem |
lius diffolutionem partium fubeunt.
eG:,o/eo,liquore & terra compon\inim , for-
ma
,
pondere , confiftentia
,
proprietate , a-
ftione & virtutibus interfediftinfta. Quae
omniaabfqueignisfivea(5lualis, fivepoten-
tialis minifterio diffoivi & in differentes
formasimmutari nequeunt:quiuti femper
calidus &. ficcus eft, ita quoque fieri non po-
teft,utcontrariumfibi,ideft,humidum,quo
caret, producat, nequeulli reinatura ficcae
& aridae formam liquidam&aquofam dare
C A N O N II.
De Solventibus/e menflruis liquorilus.
I^Mnes
illi liquores, qui fixorum com-
^-^paftorumquecorporumvimattenuati-
vam & difToiutivam hzbent;fo/ve>!tiadici
poflunt, quae in tria generaredefubdividi
pofTunt ; ita ut alii fint liquores a^uoji

i-
fipidi;
zVnacres ^corrofivi^^aXWdenxc^uepin-
gues^
oleofi.
Priorisgenerisfuntomnes a-
poffit; proutmulti perperamopinati funt,
quofiilliliquoresinfipidi.qui
vegetabilibus
dum ignem humidum dicere nonfunt Ve
recundati ; verum hanc opinionem , a nobis
alibifufiusconfutatam vide. Ignisaftivum
rerum omnium principium, underescun-
ftas,
quac igni fubjiciuntur.alterari,
&de
animalibufquefuperaffufi perdeco6tionem
Solvemia
infufionemque nontam diflblvunt; quam^*^^"*.
moliiunt, & ad tenuiflimam
fubftantiamy?m.
deducunt.
,
Secundi generis vero acres & coriofivi
liquores
LIB. Xir. ARS C
G7/.VII.
liquores Vi fpirituum acrium omnia corpo- 1
rametallica & lapidea diffolvunt, & fine
hujufmodi nullus lapis aut metallum folvi
poteft, omniaque corpora velaccidentali-
ter tranfmutant, velin liquores aut pulve-
res fubtilidimos, vel fimiles fubftantia redi-
gunt, cujufmodi funtomniaaquarum for-
tium genera, aceta, &qui mitius agunt , va-
rii plantarum fruftuumque fucci , uti paulo
fupradocuimus; undemetalla,lapidesc2e-
teraquemineralia , marchafitsE, pyrit,uti
& conchylia mox ubi per hujufmodi corro-
fivos liquores diflolutafuerint, fimplicia
corpora efte definunt, &in compofitorum
numerum confcribuntur : qui tamen mox
atque ab iis liberantur,tum enim &illa poft-
liminio ad priorem folidam confiften-
tiam depofitaliquiditate redeunt;exempla
inpraecedentibusdedimus.
C A N O N III.
Amicitla
j^
odium
in folven-
tibus.
Alcaeft
von ejl mm-
firnum
mi-
verfale.
fiiritmm
aciAorum.
II]* St 8i'mfolveMtihusm'KSt.(\\xxAam fympa
-'thia &antipathia obfervanda, alia enim
folventia in formam liquidam redafta , re-
folvunt, aliain pulveremfubtilifijmumea
praEcipitant;nonnuIlaunum corpusfolvunt,
aliud intaftum relinquunt ; falia quae amica
funtmercurio,inimica funt fulphuri ; unde
re<fte concludo, nuUum menftruum univer-
fale, uti Alchymiftae de /ilcaeft fuodepraj-
dicant, afl!ignaripofi!e, cum tot litibus dis-
cordiifque fibi invicem contraria deprehen-
dantur ;,mult6 minus tale dari poteft. quod
naturales eorum vires&proprietatesinte-
grasin una efientia comprehenfas extrahe-
re queat. Omnes fpiritus acidi pofliint in
formam fcifllilem condenfari , coagulari , &
in pulverem converti,quidam etiam ita figi,
utexamen ignis validiflimumfuftinereva-
leant ; Unde facile Philofophi in rationem
compofitionis eorum devenerunt: men-
ftruisverbfulphureis,five oleofis&combu-
ftibilibus nuUum intercedit cum metallis &
lapidibus commercium: Undeii qui metal-
la, lapides, gemmas in fpiritu terebinthinae,
aliifqueoleisftillatitiisfolvere.&tinfturas
inde extrahere fe pofl~e gloriantur, pro veris
impoftoribus habendi funt : pari padlo
,
qui
fpiritus vini beneficio etiamfi lignofas &
refinofas fubftantias folvant,metalla tamen
fineliquore corrofivodifiolvere non pote-
runt : Unde quicquid ex metallis vini refti-
ficati ope extraxeris , tinftura minime
dicenda eft, fed menftruum, quod pofui-
fti, pura vini fubftantia, nonnihil quoad
colorem ex corpufculis metallicis altera-
tum
;
quod & de menftruo aceti diftillati
diftum fit.
C A N O N IV.
uiverfi QUnt liquotum quidam
,
qui afPufi corpo-
foivmtium
Oribusquibufdammineralibus , variospro
colorestxa-
i'.
-
^
. .. t
minmtur.
uiverfitate mmeralium coiores acquirunt
;
Unde imperiti putant, hanc propriamtin-
Lapides
oleofis non
ftlvuntur.
HYMIURGICA,
45^
duram efl^e exdiftiscorporibusextradam,rtfo.
in quo plurimum hallucinantur , cum merc
per accidens illis hoc contingat, ut fupra
diximus. Aquae tam vegetabilium., quam
animalium, utrefte fefe habeant, ante di-
ftillationem praevia digeftione & conve-
niente maceratione indigent, quae tamen
diftillatio fine ullo alterius liquoris addita-
mento perfici debet , cum aqua illius junfta
ad putredinem difponat , virtutefque iis in-
fitas penitus deftruat : aqua qux in horum
diftillatione primbexit, melioreft, quam
qux ultimb , illaobcorporis facile folubilis
conditionem,hEcobpertinaciam,quicor-
pori inhaeret ; ut in 'vini diftillatione patet,
^'"'
&
in quo mehor ille Ipiritus elt
,
qui primo
i dijiiu-
exit,pe)or ille
,
qui ultimo exit, cum purum
tione pro-
phlegmafit: In<jc(??(?tamenres aliterfeha-^'""^'
bet, in quo phlegma primb exit, fpiritus ul-
timb, obrationes pauloantediftas : funte-
nim quaedam fulphura adeb fubtilia & vola-
tilis naturae, ut addita aqui falvo odore&
fapore nativo facile a fuis corporibus fepa-
rari queant ; contra quaedam ita crafla , ter-
reftria & ponderofa,ut fine empyreumatis
tota non diftillentur , unde pefllmum faepe
retinent odorem nulla arte emendabilem.
C A N o N V.
^T^Artari hypoftafis &fedimentum , fi prae-
TAnmfo-
--
dominium fpeftes , fal quoddam vege-
"
tabile eft , terrae cuidam tenuifi!imx feupar-
ti lutofae
,
quam vitis ad fe attrahit
;
quod
uti pro diverfitate foli vitiumque in eo
plantatarum , vinorumque ex uvis expres-
forum diverfum eft, ita quoqu^ diverfis
proprietatibuspollerecenfendum eft; un-
deexvinis nobilioribus defaecatioribufque
nobilius tartarum
,
quamillud, quodexiis
vinis, quje variis mineralium quifquiliis
infefta funt, educitur, variis autem fordibus
terreftribus vinuminfeAum efie , experien-
tia docet ; Nam, etiamfi illud rite depura-
tum fuerit, adeoque cryftalliadinftar luci-
dum ,
non tamen idebfal purum putumque
cenferi debet, utifalia ab aliis vegetabili-
bus extrafta, fed habet adhucfibinonnul-
lam
terreftrium portionum mifcellam,
quod inde experientiam fumenti patebit
-
Nam neque in aqua frigida , uti caetera fa-
lia,liquefit,&fiignicommittatur,aquauna
cum oleoexibit; excalceverb infundore-
fidua fal paratur albus & corrofiva nefcio
quafacultate imbutus
,
quod in loco frigido
& humido expofitum
,
per deliquium in un-
ftuofum liquorem refolvitur
,
quem perpe-
ram nonnulli oleHm tartari dicunr,cum ta-
men
nilaliud,quam/d/^ar/drirefolutum fit;
Quemadmodum verb tartarum vini quod-
dam veluti fermentum eft, ejufquey^/natu-
ra fua terreftre & fpongiofum, itaquoque
ab omnibus liquoribus
,
quibusjungitur , a-
cresfpiritusadfeattra(R:os
imbibit, &cum
iis fefe penitiffime unit;
atqueeadecaufa
poten?
mcntum
pulchrum.
Salis Am-
tnoniaci
mtnfiruum.
Sxperi-
mentum.
4^6
MUNDI SUB
Sel. V.
potentiflimuni
menftruum eorum qustum
metalla , tum etiam corpora reliqua in pul-
veres refolvunt, omnium opinionecenfe-
tur, cum
mercurio tamen folo graves inimi-
citias
exercet ; hic enim etiamfi ita figatur,
utetiamfortifTimum ignem fuftineat ; fita-
men eidem vel modicum tartarei falis
junxeris, acdenuo igni commiferis, mercu-
rius peregrini hofpitisadventuperterritus,
mox jnpriftinam formam redivivus profi-
liet, quod pulcherrimum fane & unicum
examen eft, quo falfitas & impoftura eo-
rum
,
qui mercurium in argentum fe figere
poffe,impudenter gloriantur , detegitur.
C A N O N VI,
Oy// Jmmoniacum duplices habet fuE com-
^pofitionispartes: videlicet exfak-volati-
//,quodinuliginelignorum,fanguine,ve-
nifqueanimalium fubindeinvenitur, &ex
fale
communi
;
quod hoc experimento con-
ftat: Accipe/^/ij volatilis cum debita falis
communis quantitate, quse fi rite commifcue-
ris, fal indh ammoniacum ejufdem rationis
cumfaleammoniaco-vulgari conficies. Cum
itaque falammomacum ex tam acutis fubtili-
bufque fubftantiis confletur, nemo mirari
debet, fpiritum nitri aliafque aquasitaab
eo exacui , ut aurum in liquorem tranfpa-
rentem refolvanr, utiinprjecedentibus os-
tenfum fuit
;
Eft & hoc admiratione di-
gnum
,
quod metallis cjeterifque minerali-
bus mixtum , fub forma fubtilifijmaefuligi-
nis in alembicum afcendat in nullumli-
quorem refolubile, nifi forfanalius ipfili-
quor accefi^rit. De Nitro ejufque mirificis
viribus hic
,
quam ampliflime difcurrendum
foret , nifi id in Sexto Lihro prsftitifl^emus,
quare eoLeBorem relegamus.
C A N O N. VII.
Uae vero mediamnaturaminterofl'a&
lapides fortita funt mixta, funt corallia,
perla , uniones, oculi cancri , mater perlarum,
omniaque conchylia, quae aquam in fe o-
leumque combuftibile non fecus ac ligna
caeteraque vegetabilia continent , etfi non
adeo copiofum. Horum cinisetfi calcila-
pidum
, & falibus vegetabilium quoad ex-
ternam fpeciem fimilis fit; faltamen inde
extrahi nuUum poteft, neque in grana com-
pingi.uti multi imperiti naturae putant ; eft
enim quod inde prodit , nihil aliud
,
quam
fubftantia quaedam terreftris guftui calcis
haud difljmilis; unde
confequenter hallu-
cinantur
,
qui hujufmodi corpora cum fpiri-
tuacetiinforma falina
praeparataya/ coral-
liorum perlarumque
putant , 6c improprie vo-
cant
;
cum revera
proprie fint corpora in-
tegrafoluta, quas
beneficio fpiritus aceti fub
tali forma adhsrefcentis
fubfiftant; unde
folummodo vi
menftruorum acrium
,
quae
dumdifta
corporapenitifllme
fubeunt, una
quoque in pulverem
diflx)lYunt,nuIIa
eorum
perdita fubftiantia.
Scilii
^
tnercurii
tnperimert'
tum.
Corallio-
rum.perla-
rum^con-
chyliorum
^lapidum
prctiofo-
rum folu-
tio.
TERR ANEI
Nos in noftro Collegio tittBuram corallio-
Catiott.
rum finemenftruo folvimus, coralliis pri-
mo contritis, & intraveficampofitisforti
igniurgemusi unde paulatimfpiritibus fe-
paratis fubrufFa materia liquidaexitinftar
picis
;
quje deinde collefta & fpiritu vini de-
nuo per retortam extrafta, tinduramdat
adinftar rubini fulgenrem
;
atque hac pro
tindura coralliorum vera uti mur; quamvis fe-
dimentum quod poft fe relinquit , nil aliud
e^Q. putem
,
quam eandem coralliorum fub-
ftantiam
,
quam impofueramus : adeo diffi-
cile eft , id in tintturam veram & realem dis-
folvere; quod natura tenax a fe feparari non
vult; Idem de lapidihus^ pretiofisdi^xxxn fit;
qui enim eos vehementiffimo igni cum ful-
phure, nitro aut aliis falibus ftratificatos
calcinant, & poftea eorum fubftantiasin
liquorem reducere fatagunt , multum hallu-
cinantur; cum deftrud^ eorum per calcl-
nationem fubftantia utinaturaletempera-
mentum prorfusdiflolvitur, ita quoqueuna
virtutes ejus difperdi &deftruinecefrefit;
qui vero ex calcinatis hocmodo lapidibus
pretiofisj^/fwfe extrahere autumant, pari-
ter hallucinantur ; cum iftiufmodi fal non
ex lapidum fubftantia extraxerint, fedid
ipfum fal fit
,
quo lapides calcinati fuerunt,
facultatis oppidb corrodentis ; cum tamen
hujufmodi impofl:ores id pro magijierio olei,
falis ,
eQenti<Eq^ue /)i?/-/dra>Mvenderenon eru-
I
befcant
;
par eorum error eft
,
qui ex
cryfial-
lo oleum extrahere annituntur.
C A N O N VIII.
T^Uerunt , & in hunc ufque diem inve-
Asbcfli.
^
niunturpfeudotechni, qui jlsheftum^Tal-'^^^"'^""''-
cum & fimilia in oleum refolvere fe pofTe ja-
JZ"^"
ftitant, & ut clarius hujufmodi hominum'^'^"'-
fucus appareat, addam quod non itapridem
contigit : Ferebatnonnullusfimiliumcini-
flonum phialam
,
qua contineridocebaco-
leum talct verum & legitimum , adeoque fu-
perciliose tanta cum pertinacia fuumtue-
batur errorem, ut nullis argumentisabeo
fe divelli pateretur , tandem ipfi propofui
hujufmodi enthymema : Vel oleum quod tu
promittis, verum & ex vera /<2/ci Hibftantia
extraftum eft, velnon; pripremutiaffirma-
mabat,ita mihi negativam probare incum-
bebat: Itaque hoc pado urfi: Siverum&
naturale oleum
eft,
illud utique
,
quemadmo-
dumomnia caetera olea inflammare pote-
rit. Utique inquiebat : ego vero, hoc nifi ex-
perientiiprobarinon pofTe refumebam , ab
eo itaquein pharmacoposiam abdufto pete-
bam , ut filum bombycinumtunc cafumi-
hi obvium oleo fuo inungeret
,
quod non il-
libenter praeftitit ; Lumineitaqueallatofi- ^ud de-
lum igni quibufcunque tandem modis ap-'*^'*-
pofitum inflammari non potuit, quemad-
modum filum aliis oleis imbutum in mo-
mento inflammabatur ;
Unde abomnibus
conclufumfuit, illudoleum non nifinomi-
ne
LIB.
XII. ARS
CHYMIURGICA.
Cj/.VII.
ne tenus oleum dici, reveratamenaquam,
quocunque tandem
modo calcinando Talco
additam,
& confuetis mulierum fucis ad-
hiberifolitamfuifle;
undeconfufus infalu-
tato hofpite fefe fubripuit; prsfertim cum
talcum in oleum igni calcinari non polTe
demonftrarem.
Quod autem de Talco dixi-
Asbefius
mus.idmultomajori jurede/fj^e///invi(fta
duci non
^" ^gi^e refiftentia dici poteft. Unde mihi
t"tft. femper ridiculum Chymicorum molimen
Vifum fuit ,qui /Ishefium Talcumque in vitria-
ria fornace vehementiflimis ignium tor-
mentisvexatum calcinari pofl!e putant, &
quod ftukum videripoflit , abiis liquorem
follicitare, quo etiam dum cruda adhuce-
rant
,
privabantur : atque adeb quod non
habebant poft calcinationem jam deftrufta
fubftantia ab iis una verum, genuinum & in-
flammabileoleumeducere. Quodtamenfl
prseftiteritquifpiam , illum ego fecretorum
omnium maximum, lapidis Philofophici my-
fterio multo excellentius utiliufque inve-
nifledico.cujufmodi eii,ignisperpetuus, cir-
cacujusinventionemnon minus quamcir-
ca lapidis Philofophici arcanum, jam tot inge-
niorum Phosnices irrito labore defudarunt.
Nonnego tamen Talcum, Ashefium &fi milia
vehementi igniinca/cmrefolvipofle, cum
illa vitreas teftse impofita , &ad fuperiora fo-
ramina fornacum , ubi vehementiflimus
flamms zftuseft, facile in calcem refolvi
Iiic Romas viderim, oleum tameninde ex-
tra(ftum nunquam audivi Verum qui plura
de indomita Ashefti natura nofle defiderat,
is adeat Decimum Lthrum , ubi ejus naturam
piene expofitamreperiet.
[C A N O N IX.
oieum
"0Ari pafto hallucinantur illi, qui fe per di-
reizl'"
mHsitionem okum ex fulphure QiTenziale
datHr. extrahere pofle putant: etfi enim fulphur
mineralead ignem refolvatur, ^obpingue-
dinisunduofitateminflammari poflit, ex-
perientiatamennosdocuit , illudquodper
diftillationem in fundo recipientis rema-
net , non oleum , fed purum putum fulphur
efle, purius tamen&aquifquiliisterreftri-
busmagisperignemdepurgatum.imoejus-
dem fubftantis, quam quando iilud aiembi-
coimpofueras, quod non fieret , fi in oleum
refoiutum fuiflet ; hoc enim ftatu non efl"et
ampliusinpriftinam fubftantiam reducibi-
ie: neque etiam acida iiia fubftantia
,
quas
per aiembicum ab eo feparatur,(?/f eft.fed
ya/ejusfuliginofus
,
quifumiadinftarin ca-
put alembici afcendit.ibique in liquorem re-
foivitur
,
quod fi oieum eflet , id utique in-
flammari pofl"et, quod experientiae repu-
gnat. Dico nihilominus, liquorem ilium,
quaiifcunque tandem is fuerit, nonnulia
virtute fpecifica corpufcuiorum fuiphureo-
rumimbui, atqueliocpaftoeffedlumfuum
in medicinapraeftare.
TOM. II.
457
C A N O N X.
Canon,
ERrant
pariterilli, quifx Antimomottn-
^^p^f^
/?rdi efl^ntiaiem extrahere fe pofljb pu-
rant;veruntamen cum conftet.antimonium
compofitum efle exfulphure combuftibili,
mercurio{\xCiii &c fuliginofo, &/d/d' quodam
vitrificante, in eo tinftura eflentialis non
eft ab hifcefubftantiis diftinda , unde varii
colores, quos fubire poteft, nontamanti-
monio, quam igni potiflimumadfcribide-
bent : haud fecus quam cum ex mercurio, fa-
le
& fulphureinvicemmixtisacconcorpo-
ratis pulvis rubicundus, quodcinnabrium
vocamus, conficifoiet; quod tamenipfum
nonobftat, quo minusiterum feparari , ac
mercurius in priftinam fuam formam redire
queat : a corpore iraque, quod in eo non eft,
feparare , fruftraneum efl~e
,
quis non vider ?
Virtutetamen antimonii imbui, uti paulb
antedixi, nonnegarim; quemadmodum
magnes ferro virtutem fuam fine uila fub-
ftantiae diminutione communicat.
CONSECTARIUM.
P
X hifce patet , ck metallis
mineralihus
^calcinatis
magifieria vera
^ejfentialia vix
extrahi pofle , fed totam virtutem eorum
non tam menftruis, quam virtuti naturaii
adfcribendam efl^e, atque adeo efle mere
compofita. Notatamenhocioco,fubdupii-
ci rationemetaiiaconfiderandaefl^e. Primo
^omodi
metalla, & reliqua mineraiia
,
qus ex
me-^^^^J"
e^
tallis participanr, utiexfe&fuanaturafu-yX^^^jr'
filia funt, itaquoqueinfuam primam for-y*'
mam reducfpofllunt ,uti in prjecedentibus
variis pafllm experimentis oftenfum fuit.
Secundo funt lapidofae fubftantiae,qu2 in cal-
cem refoiutae nunquamin eundem ftatum
reduci poflunt ; marmor enim in calcem re-
duftum in marmor genuinum reftitui ne-
quit , horum verb fubftantia perignema-
ftuaiem deftrufta, virtutes eis inditasde-
ftrui necefle eft,aiiis inde e re nati refultan-
tibus; unde& ulterius patet, magifteria me-
tallorun^ lapidumque per menllrua extra-
ftorum virtutem non habere , nifi ex corpu-
fcuiis infenfibilibus a toto abrafis & men-
flruo commixtiSi qui tum calore ignis nunc
hunc, nunc illum coiorem aflumunt,falium
chromatica facuitate cooperante. Unde
item,uti diximus, patet, per ignem calcina-
tas res una cum virtutibus deltrui;non item
fi peracerrima menftrua difloivantur; in
hisenim reduftio datur, non in illis jam
mortuis
,
quamvis uti aliam formam acqui-
runt, ita quoque virtutibus non penitus pri-
vantur,uti jam oftendemus.
EXPERIMENTA
Circa dijfolutionem corporum.
Orsfeu Mortificatio metallorum , inquit
Paraceifus, eji ahlatio compaginis corpo^ ParacelC
rts ipforum
^
fulphareapinguedinis, qua
ipfis
Mmm multis
4^8
MUNDI SUB
Se^,Y.
fnultis modis
adimi poteji
,
vel per calcinatio-
tiem,
reverl>eratioem ,reJolutionem, caementa-
tionemi
&c. Si mors eft & diflblutio totius
compofiti,
idnonamplius efle, quod erat,
necelTe eft
;
mpote per corruptionem^n
optimo vini generofi aceto extinguantur.
TERRANEI
EXPERIMENTUMlI.
Pars l.
Crocum Martis confcere. Exper.
T^Errum in Crocum Martis reducitur hoc
'-
modo: Laminaechalybis candefaftsein
aliam formam tranfmutatum
Armotei. Arifloteles, & cum eo univerfus Scholaftico-
rum Senatus docet : hanc autem corruptio-
nemmaxime calcinatione perignem fieri,
jam multiplicibus rationibus oftendimus:
fi verb metallorum cakinatiofiztVQl pevfal,
vel per fulphur , vel per aquasfortes, aut per
mercurium vulgi , dico corpora t^ntummodo
in calcem aut puherem diflblvi, fine ullo fub-
ftantix detrimento , cum in id quod fue-
runt,iterum reducipoflint
; & experimen-
to patet : Si metallum tenuifilimas in la-
minas redudum
, y^/^ , ut chymice loquar,
ftratificetur, casmenteturque , id in calcem
quidem abibit , ita tamen,utreduci in pri-
ftinum ftatum metallum poftit. Idem di-
cendum
, fi petfulphur , fi per aguoj fortes
qualecunque tandem metallum diflbivatur
;
difl^olutio enim hi2c non eft proprie di(5ta
corruptio , aut deftruftio radicalis five es
fentialis, utper ignemfit, fed accidentalis
tantum : Nam acrimonia menftruorum
metallS in minutiflima quaedamcorpufcu-
laita diflblvuntur, ut tamen fingulavirtu-
tutem &qualitatem totius retineant
;
qu^e
uti naturali appetitu & fympathia ad to-
tum feruntur , ita quoque menftruis abftra-
5lis in id
,
quod fuerunt , redeunt ; cum verb
nonfecusactotummiris virtutibus referta
finthujufmodi corpufcula , non eft dubium,
quin illa per frequentem fublimationem
depofita menftruorum acrimonia paulatim
mitefcant
, atque adeo apta fiant ad morbos
etiam gravifllmos propulfandos remedia,
praefertim fi fpiritu vini generofi eorum tin-
duta ektrahatur : cum enim corpufcula vir-
tutetotiuspoUeant
; illamenftruo commi-
fta virtutem fuam eidem facile communi-
carenoneft dubium.
Sec^xxnmt Cakinatio-
nes ex Paracelfo defumptJB.
EXPERIMENTUM
I.
De calcinandis metallis per Mercurium.
1V/|" Ercurius vulgi in terreo vafe ventrico-
'^'^-*^fo inferius
, fuperius angufto inigne
carbonum
ponatur donec fumare , & inftar
albae nebulae ex ore vafis egredi incipiat: hoc
obfervato
,
metallum
in fubtiles laminas
redudum ori vafis imponatur
; hoc pafto
mercurialis vis metallum
penetrabit &in-
ftar calcis
friabilem reddet. Idem eveniet, fi
rnetallumin
granadiminutum
cummercu-
rio,
utChymiceloquar,
amalgametur, &
deinde per corium
mercurius exprimatur,
& exeunte
mercurio
metallura intra co-
rium remanebit
infiar
calcis , feu arens
:
quod fufione in fuum iterum ftatum per-
duci poteft.
donecacetumintenfamrubedinem contra-
hat ; hoc obfervato , ex commixtis omnibus
aceti humiditatem diftillatione fubtrahes,
refiduum in fundo in pulverem ficca , & ha-
bebis exquifitifliimum Crocum Martis. In
CoIIegio Romano aliter fit Crocus Martis
hoc modo : tenuiflimas chalybis laminas
cumfulphure&tartaro asquis partibusftra-
tificant
,
quae reverberata nobilem Crocum
Martis praebent, qui ex laminis abradi debet.
E X P E K I M E N T U M III.
Ex Cupro Vitriolum extrahere.
1 Llinentur laminas cupri aqua falis, aut fa- pv;
*lis petraE,& fufpendantur in aere.donec vi-
'Ji''^'"
^f.
/
*^
1 . .S A r A f 1
.
Cupro Vi-
relcant; hoc viride aqua tontana eiue; lami-
trioium ex.
naspannoabftergas.&denuodiftiaquiillas^''''^^'''-
imbue uti prius; & ficprocedesufquedum
aquain bona quantitate intenfe virefcens
vitrioliportionesinfupremitatememittat;
hancaquamfeparatam diftillatione abftra-
has, & invenies in fundo optimum vitrio-
lummedicisufibusaptum.Alchymiftjevero
vitriolumhocmodofeparant: Aqua forti,
^;,^ ^^.
aut regia,vei fale ammoniaco laminx c\x-dtit.
pree fufpenfae inungantur, & ubi virorem
prodiderint & exiccat^B fuerint,pilofo peni-
cillqrafura deterfa optimum dabit vitrio-
lum ; & hoc pado femper procedes , donec
laminse prorfus confumantur. /iqua
falifpe-
Aquiefaiis
tra purificatur, fi falifpetraminveficabul-^"';,^^''"'
j.
r
'
r
ficatto.
liente relolveris. Sal Ammomacum in aquam
saifs Am-
refolves, fi calcinatum fuper marmore
inmoniaci
loco humido & frigido per deliquium
re-^J^
'^''
foiveris.
EXPEKIMENTUM IV.
Ex cupro ^ruginem/i/e xs viride educere.
1 N iaminasredudlum Cupramaxm faie, fui-
^phure&tartaroaequispartibusfimultritis
commixtifque ftratificetur in tigiiio
,
quod
24 iaoris reverberium fuftineat ignisfortis,
itatamen,neiamin:E iiquefiant;deindeti-
giilo frafto iaminas exemptas cum adhje-
rente materia aeri aliquot diebus expone,
& convertetur materia in iaminis in pui-
cherrimum (es viride
, cujusmagnusinauro
argentoq;tingendoufuseft../EsVerouftum,
crod vc-
quem crocum veneris vocan
t, fublimabis ; ia-
"^"s ""'
minjecupresefaleuna cum optimo acero in^^
'"'
pultem redadto inungantur, deindetigillo
impofito perquadrantem horsforti igni,ita
tamen ne fluant , in fiirno ventofo urantur.
Candentes lamin^ in aceto (in cujus una li-
bra femiuncia faiis ammoniaci adjunfta fit)
reftinguantur,fquamafque
,
quaepoft extin-
dionem laminis adlisferint, intraacetum
projicito, & iioc ufqueadiaminarumcon-
fumptionem identidem repetes ; deinde vel
diftil-
LIB.XII. ARS CHYMIURGICA
Cap.yU-
diftillando, vel feipfo in aperto vafe evapo-
/,rando abflrahatur acetum, &inveniesin la-
pidem converfum cuprum
,
qui eft genui-
nus crocus vsneris.
4^9
Crocus
veneris.
Ceruflse
tonfeSio.
Vitrioli ex
auro edn-
Bio.
EXPERIMENTUM V.
CerufTam ex plumbo conficere.
T Aminas/f/aw^ifufpende in olla invitria-
^tafupra acetum forte exvinogenerofo,
ollioptime, neexhalet, obturata : haiic ol-
iam pone in cineribus calidis; tunc intra
decendium optimam ceruQam laminis ad-
hsrentem reperies
,
quam pilofo penicillo
detergesad ufum: atque hoc reperes donec
laminae confumantur. Si vero acero nonni-
hil falis ammoniaci adjeceris, habebis ce-
rujjam fplendidiflimam
,
plumbo cupro-
que dealbando aptiflimam.
EXPERIMENTUM VI.
Vitriolum ex auro educere, ex Paracelfo.
QUamvis fuperius aurum indiflolubile
dixerimus , cum tamen Paracelfus ex eo
vitriolum Scfulphur extrahi poiTedicat raa-
gni pretii, &ufits tum in medicina , tum in
tranfmutatoria arte: utrumhocfieri poflit,
jam difquirendum eit : Extra^lio vitrioU ex
^aroitafit.
Recipe auri obryzi duas aut tres libras in
laminas deduftas, quas fupra falem ex uri-
naextraftum,quodipfi/>aaorjwr/dwvo-
cant, una cum fpirituvini, quasille Ijlipoi
vini morefuo dicit , fufpendesin amplacu-
curbitavitreabenefigillata, & in fimoequi-
no, feu vinaceorum calore defofl^s 14 die-
bus digerendasrelinques; quibus evolutis,
cucurbitam aperies, &invenies aureis lami-
nis adhasrentem farins adinftar pollinem,
quem deterges ; eft enim hoc auri vitriolim,
qua decodta um aqua pluviali diftillata
prius,tam diufpatula agitabis,ufquedum
fulphur auriin fuperficiem aquae elevatum
inftar fevi compareat; quod coliiges, & tzn-Exper^
dem aqua ad ficcitatem ufque abftrafta,pro-
Aihitvitriolum <jridefideratum virtutisdia-
phoreticae ad miraculum ufque. Qiisritur
Aurumja
modo,utrum \\oc\vitriolum fit quidpiam
ex)!"J^'^^^^
auri fubftantia eduftum? Refpondeoquod5'>.
non : cum enim aurum nulla ignis violentia
deftrui poflit,mult6 minus urina puerorum
idcalcinari in vitriolumpofle,quisnonvi-
det.> Dico itaque has elTe efflorefcentias
quafdam ex urina natas & aureis laminis
inhsrentes; cujus rei indicium hoc eft, quod
fi millies hancoperationemrepeteres, au-
reas tamen iaminasin eodem femperftatu
fub eodem femper pondere perftituras
, ex-
perientii nobis conftitit. Si itaque nil aliud
auro decedat , certe illud quod laminis ad-
hsret , ex auri fubftantia edudlum efl"e non
poteft; undeitaqueillafarina.^ utiquenon
exalio, nifiex falis miParacelfusvxAt, uri-
narii decoftione laminis aureis adnatam
necefi^e eft
,
quod tamen vitriolum ita more
ifuoexaItat Paracelfus, ut fibiingentesinde
divitiarum thefauros promittat , uti per Sul-
suiphui:
phur
fixum,
quodhoc modo parat: Primo^^"'""
acetofitatem ab ea per triplicem diftillatio-
nem abftrahit ufque ad dulcedinem , nullo
amplius foetoris relifto veftigio : Deinde
hocreverberatprimb in colorem album, po-
ftea in rubrum cinnabaris adinftar, &habe-
h\s fulphur fixum
tantae virtutis, utquamli-
bet lunam in aurum , &corpus liumanum in
fummam fanitatem & vitje longxvitatem
uitra quam fcribere liceat ( ita enim lOqui-
tur) convertat. Verum cum in XI lihro
hafce affanias convelierimus , Le^orem il-
luc remitto, ubi fucofas merces uberrime
apertas reperiet , fi Paracelfus liujufmodi
fecretum medicum & inftaurativum vi-
tse fcivilTet, certe paulo iongius ultra fo
annos
,
quibus vixit , vitam traducere po-
tuiflet.
P A R s II.
ARS METALLOSTATICA.
I
De Arte
,
qua per fcimtmn ponderatricm mixtura metallorum mineraliumque
cognofci certo poffit, una cum ponderatione humiditatis, ficcitatis , in uno-
quoque mixto, tam minerali, quam 'Vegetahlh rt/w<j//que inexiftentis.
C A p u T I.
)uo Auri mixtura declaratiir.
Cap. I. TN
Vndecimo Lihro oftendimus fummamj
I Auri bonitatem non excedere 24 Carat-\
*-/<,
ut vulgo vocant, appellantque au-'
rumpurum; infra verb 24. non aurumpu-
rum dicendum eft , fed mixtum : Qualitas
enim auri in quovis corpore exprimitur,
partibus auri puri
,
quae funt in ipfo corpore
non in magnitudine , fedin gravitate fum-
ptis, qualibus totum corpus conftat 24. Sed
TOM.II.
rem exemplo declaremus. Sit corpus ali-
quodaureum v. gr. 24unciarum,quodrie
&Iegitimeexpurgatumabiis.quibusmifce-
batur, reduftum fitad 20 uncias , reliquum
vero cujufcunque fpeciei metallumfuerit,
in fumum abierit : Dico, corpus illud 24 un-
^omio
ciarum non fuifl^e purum aurum 24caratt.^"^"""^J|^
fed 20 tantum , eo quod tota illa mafla mifta Usmda/it.
auri puri 2otantura uncias habuerit ; imb
Mmm z non
460
MUNDI SUB
Se^. V.
non folum illa mafTa auri
,
fed etiam illa cu-
jus ipfa
fuiflecpars, vel quae ipfius fuiffet
quaecunque
pars, dicetur 20 partium; ita
quidemutunaquaequeparsauripuri, quan-
tumvis
minima dici poffit particula auri
24
carattarum, neque enim in alligationibus
metallorum, alia eft alligatiopartium , alia
totius , fed utrorumque una eademque efi:
qualitas. Ethoceft, quod Aurifices in in
veftigatione qualitatis auri obfervant : Non
enim purificant totum aliquod corpus auri
propofitum , fedminimam ejusparticulam
ad auri puri qualitatem reducunt ;hac enim
redudla non folum refte definiunt cujus
fuerit qualitatis, & quot partium illud cor-
pus, aquo illaparticula detrafta fuerit , &
illudquodadhuc fupereftdiminutum fcil
cet illa parte purificata, uti in antepofito
exemplo patuic. Decotftione enim uncialis
particulse ad aurum purum fafta , fi invene
rint ex puriori gravitate uncialis particuls
auri, quamexpurgandamfumpferant, de-
perifienihil,ftatim inferunt, nonhancfo-
lum particulam, fed &totum corpus, ex quo
particula detra(fla fuerat , aurum purum es-
fe24caratt. fi verb gravitatem aflumptae u-
nius unciae particulae diminutam deprehen-
derint, v. gr. quaeanteexpurgationemfue-
rit 24 fcrupulorum, modoverb fit 20 fcrupu-
lorum , tunc inferunt propofitamaurimas-
fam efle 20 Carattarum ; reliquum verb efie
ex aliis metallis commixtum. Nam cum in
hac comparatione qualitatum feorfim ha-
beatur ratio partiumauri&feorfimmetal-
lorum alligatorum ; clarum eft, fi totius cor-
porisgravitasin24partesaEqualesdivifain-
telligatur, ex quibus 20 fint auri, dux argen-
ti , &duae aeris, quamlibet partem auri cum
qualibet parte argenti minorem partem
2ris, eoquod aurum omniareliquametalla
gravitate fuperet, uti &argentum ipfum-
queaes, quemadmodum experientiadocet.
Inter varias vero & multiplices auri com-
pofitiones, quibus cum aliis metallis alliga-
ri poteft, eam retinuere aurifices & collybi-
ftcC, omnium confenfu aliisquibufcunque
commodiorem
,
quae ab auri fimilitudine
minime diflidet, qualis eft aeris & argenti
/Eris e^ar-
mixtura
;
quae tamen quoad gravitatem
frJ ^H-
femper debent efle aequales. Accipiunt ita-
moauroai-
que difti Collybiftae auripuricujufcunque
qualitatis five gravitatis tot partes
,
quoc
partium futurum eftaurumproducendum,
pauciores tamen partibus
24 & reliquas
partes fupplent sre & argento, fumendoex
utroque partes aequalesin gravitate, atque
hifce commixtis inter fe producunt aurum
defiderataequalitatis
, eamquedenominant
a partibusauri puriin
mixtioneafliimptis,
interdum camen
femperaliquidplufculum
argenri & seris admifcenc , cafu, fiexhifce
nonnihil in fufione
deperderetur. Atque
hocpadlo^j partesauri
purirequirunt jar-
genti
, & j aeris , ut mafl^a ad
24
pertingat.
ligat.
TERRANEl
In mafla verbauripuri
22partiumrequiri-
tur una pars argenti&una pars aeris, &fic
de cxceris.
His itaque rite expofitis
,
jam videamus,
quomodo nova hac metalloftacica,
quan-
cum in qualibec mafla aurea infic tum ar-
genti,tumjeris,explorarevaleamus.Suppo-
no itaque primo ex Getaldo : aliam gravita-
tem efle auri in aqua,aliaminaere, quod
idem de argento & aere ftatuendum eft ; in
aquaenimmetallaminus gravitant, quam
in aere. Hoc pofito ex Getaldo & Merfenno
fuppono.quod
Auri puri gravitas, quae eft in aere
1
9. erit
in aqua 18.
Argenti gravitas
,
quae in aereeft 31. in
aquaeft^S.
^ris gravitas, quaeinaereeftj.in aqua
eritS.
id eft, Aurum ad aquam fe habec in gravita-
te ut 1
9 ad I . Argentum ad aquam ut
3
1 . ad
3
. & aes ad aquam uc
9
ad i
.
Ex quibus clare patec,fi aliquod corpus
mixcum conftec parcibus aequalibus argenti
&jeris in gravicace
,
quancam gravicacem in
aqua, quantam in aere habeat. Verumut
modus, quo quis difta in aqualibrare poflit,
cognofcatur , eum compluribusparadigma-
tisexponam.
Hydroftatica quadruplici modo
pondera
rerum quarumcunquepondetari folent.,
1 . vel enim corpora homogenea"
inaquishomogeneis
2. vel corpora homogcnea in a
quis heterogeneis

3.
vel corpora heterogenea in li- rient
quoribushecerogeneis
1
4. vel corporahecerogenea in li-
1
quoribus homogeneis
J
Nos ad confufionem vicandam, duobus mo-
dis hoclococanquam propofico noftroma-
gis congruis ucemur, GetaUuminommhns
fere fecucuri.
Nocaprimo, corpori mecallico quodpon-
derandum proponitur , appendatur feca e-
quinaadunamlancem, in alceralancepo-
nacur pondus , & corpus merallicum ponde-
randum dimitcacur incra aquam vafi con-
clufam; itautinaqualiberependeat,
&ut
lancem aqua non contingat. Sit lii>ra
AB.
Parsll.
^antum
auro infit
argenti ex-
plorare.
Getaldus.
Iroponio-
nes auri,ar-
genti, Aris
adgravita-
temdqut.
y
ponde-
rari fo-
lihik C D. lanx G. in convexitate fua unci-
num habeat infertum , ex quo ponderan-
dum
Cap.
LIB. XII. ARS METALLOSTATICA.
I.
dum corpus metallicum H, fetos eqiiinae alli-
gatum dependere poflit , atque intra vasl.
c^oTm-
aq"^ plenum dimitti. In lance F. ponan-
traaquxm tut pondera : hujufmodi libra quscunque
^WerW^
(-QjpQj^ metallica facili negotio ponde-
raveris.
461
1. Omne corpus Solidum materiae \q.vious
Propofiu
quam fit aqua , non omnino mergitur,
fed eminet aliquafua parte.
2. Omnecorpus
folidummateriajpondero-
fioris
,
quam fit aqua , five fuperficia-
rium vasaqus, ad fundum ufquede-
mergetur , ut patet in corpore folido L.
3.
Omne corpus folidum materia aquaeae-
quiponderante,
datuminaqualocum
fervat
,
uti in A prioris Figurae patet.
Quasomniajam in V Libro hujus primi
Tomi demonflrata funt.
Propositio I.
Data folidi cot^onsgravitate ejufyueponde-
rofitate adpondus aquiB, ejufdem in aqua
fitusgravitatem reperire.
Clt AB aqua, corpus folidum C pendat
'^a libras : fit autem ponderis aquei ad cor-
poris folidi C ratioquintuplex , atque adeo
corpus folidum C levioris materiae quam
Dixi feta equini corpus ponderandum
debere appendi, quia fere aeque gravis eft at-
que aqua, &ideb nihil addet vel minuet gra-
vitatis in i pfo corpore ponderando.
Quod fi corpus ponderandum fuerit tam
grave ut fetafimplicifuftinerinequear, ap-
pendatur pluribus fimul junflis fetis , & ne
aliquid gravitatis fetarum conjunftio addat
corpoi;i ponderando,ponantur in altera lan-
ce totidem fetas asquales eis, quasexlance,
cuiappenfum eftcorpus, pendent, ufque
ad corpusappenfum: hacigitur fetarum ad-,
ditioneaequiponderabuntlances, &quam-
vis illxfetae
,
quibus appenfum eft corpus,
fintlongiores, quamaliae alteri lanciaddi-
taelongitudinepartium ,quibus ligatumeft,laqua,inveniesfolidi
C fitus gravitatem in
tamenquoniamillaepartesaequegravesfunt aqua AB, hocpafto:
atqueaqua, exiftentescumipfo corporeinj Expende
quantafitgravitasaqueaemolis
aqua,nullamgravitatemhabebunt,&ide6!ipfi C. ajqualis, & inveniesv.gr. io.lib.de
iilae fetae,quaBaliasfuperantdiftispartibus,|quibus
deduftse 2 lib. relinquent 8. folidi
etfi longiores, non erunt graviores quam|corporisC,
quae funt levitascorporisC,in
aliae, exiftentibus nempe, ut didnm eft ,
illis data aqua AB. Sed jam dida per Problema-
partibus cum ipfo corpore in aqua. Sicigi-
tur in aqua ponderanda erunt folida corpo-
ra,quodanimadvertiflefuitoperaepretium.
Aquam vero , five aquae partem jequalem
ponderati corporis fubintellige corpuscu-
bicum.fphxricumautcylindraceum
,
quod
intra dida corpora contineretur ,
hoc pa-
dlo : fi corpus folidum infra aquam libere
confifteret , iftiufmodi corpus folidum pon-
dere aequale foret tantxaqu^, quanta fub
eadem ngura vafis confifteret,five quantum
corpus v. gr. cubicum aqus contineret.
Sit cubicJE figurjE
Jb]J
m
corpusaliquodfoli-
C
r^
J^
dum B. quod im-
merfum vafi cd. a-
quae pleno libere
fluitet in A , Dico
locum feu fuperfi-
ciale corporis
,
quo
contineturaqua, fivequodidem eftaquam
intracubum B in A contentam pondereae-
qualem efle ponderi corporis folidi B. vel, fi
quisvas concavum faceret,quoad internam
fuperficiem feu locum corpori folido B ae-
quale, aquam eidem ad plenitudinem infu-
fam aequalem fore corpori folido Bcubico.
Siverb didum corpusintra aquam partim
emineat,partimfubmergatur,ut M corpus
folidum; Dico, aquEEpartem cdef, cm\m-
mergitur , aequalem efl^e toti corpori folido
M. id eft , c
def.
aquae quantitatem toti cor-
porl M aequiponderare. Quae omnia pul-
Archimed.
chre
demonftrantur 2ih ^lrchimedelih. deiis,
qua vehuntur in aqua. Hinc nafcuntur hs
propofitiones.
ta ad praxln redigamus.
Propositio II.
Data
gravitate aquei corporis gravitatem
plumlei hahentis molem aqua moli
aqualem reperire.
Olt propofitum aliquod corpus aqueum,
^cujus gravitas fit 100, & oporteat fcire
quanta erit gravitas plumbi magnitudinem
habentis aequalem propofitae aquae : Verbi
gr. Sit vas Aplenum aqui , cujus aquae gra-
vitas fit 1 00 , & oporteat fcire , fi illud idem
vasrepleatur plumbo, quantaillius plum-
bi fit futura gravitas. Accipiatur aliquod
plumbeum corpus , cujus gravitas fit23,
deinde aquae magnitudinem habentis aequa-
lem plumbo inveniatur gravitas
,
quod quo-
modo fieri oporteat
,
jam didum eftin an-
tecedend exemplo. Sit igitur ea inventa
gravitas 2. & fiat , ut 2 ad
2 3
; ita 1 00 ad a-
lium numerum, qui fit 1 1 j-o. is igitur nume-
ruseritgravitas plumbi magnitudinem ha-
bentis propofits aqus aequalem, hoc eft , il-
lius plumbi,quodinvafecontinetur. Nota,
quod hk de plumbeo corporedicimus , de
aereo, ftanneo, ferreo fimiliter intelligen-
dum efle.
Propositio III.
Data plurnbei cot^^oti^ gravitate, aqueicor^O'
risplumheo aqualisgravitatem reperire.
Clt primum propofitum aliquod corpus
^plumbeum A. cujufcunque figurae , cujus
gravitas fit 23. &oporteat fcire, quanta erit
gravitas aquae magnitudinem habentis ae-
qualem propofito plumbo A.
ponderetur
Mmm
i
plum-
4^2
M U N D I
Se^. V.
plumbum A. in aqua modo jam difto, &ha-
beat graviratem 21 : quoniam igitur nu-
merus2
3
fuperat numerum 21. numero 2.
erit gravitas aqus magnitudinem habentis
aqualem plumbo A. 2.
Compara-
tiocencum
gravitate
aqui.
Propositio IV.
Data gravitaie cerei corporis , datiaqueicor^
poris ipjiaqualis gravitatem reperire.
Qltigiturpropofitum aliquod cereum cor-
^pusA, cujusgravitas fit2i,
&oporteat
fcire
,
quanta erit gravitas aquse magnitudi-
nem habentis squalem cers A. Quoniam
veroceralevioreftquam aqua, fi dimitta-
turin aquam, non feretur deorfum. Acci-
piatur aliquod corpus folidum F. gravius
quamaqua, ita utcorpusconftansexutris-
que corporibus A F. demiflum in aquani
feratur deorfum; Sit igiturcorpusFplum-
beum>cujus gravitas iit
v.
gr.
23.
& ejufdem
SUBTERRANEI
tem habentis aequalem propofito plumbo. Parsll.
Accipiatur aliquod corpus plumbeum D.
Propofit,
cuj us gravitas fit x 1
5-.
deinde ftanni magni-
tudine aequalis plumbo D, inveniatur per
hydroftaticengravitas,quEfit74.quodquo-
modo fieri oporteat, paulo ante diftum eft
;
& fiat ut
74,
ad 1
1
5", ita 740 ad alium nume-
rum iifo; is igitur numerus indicabit,
quanta erit magnitudoftanni, gravitatem
habentis asqualem propofito plumbo A. .
P R O p o s I T I O VI.
Data olei gva.vit2.te ajua molis gravitatem mo-
lem hahentis oleo cequalem reperire.
Clt propofitum aliquod olei corpus , cujus^.^T/""''"
^gravitas
y
yo. & oporteatinvenirequanta/raw^^e
eritgravitas aquse magnitudinem habentis^^"*-
squalem propofito oleo A ; Accipiatur ali-
quodcorpusfoIidum,utpoteplumbeum, (&
aquje magnitudinem habentis aequalem
inaqua ponderati 21. ergo aquae magni-
iplumbo; inveniatur gravitas, quse fit 12.
Graviteu
flumhi
e^
eenada-
tudinem habentis xqualem plumbo F. erit
gravitas 2.
Et quoniam cerx Agravitas eft 2 r . plum-
bi verb F
23 : erit utrorOmquecorporum A
F, cers nimirum &plumbi gravitas
44.
con-
jungaturcera&plumbum, & itaconjunda
ponderentur in aqua, &habeant gravitatem
20. Quoniam igitur numerus 44.
fuperat
num 20. numero24,eritgravitasaquaEha-
bentis magnitudinem sequalem utrifque
corporibus cerjE & piumbi 24 : fed gravi-
tas aquae magnitudinem habentis aequalem
plumbo F, eft 2. ergb reliquum
,
quod eft
22, eritgravitasaquaemagnitudineaequalis
propofitsBcerse A.
Iterum fit aliquod corpus plumbeum A.
cujus gravitas 2300
,
& oporteat invenire
gravitatem aqus magnitudinem habentis
aequalem plumbo A. Accipiatur aliquod
Similiter & olei magnitudinem aequalem
habentiseidemplumbo; inveniatur gravi-
tas, quzfit r i.&fiatut ii,adi2.ita fyoad
alium numerum, qui fit 5oo. is igitur nu-
merus indicabit
,
quanta erit gravitas aquae
magnitudinem habentis aequalempropofito
oleo.
Propositio VIL
Data argenti vivi gravitate
,
aqua molisgra-
vitatem hahentis molem Mercurio aqualem
reperire. Accipimus hic Jemper molem pro
magnitudine.
01 propofitumfit aliquodargentivivicor- compwa-
^pus, cujus gravitas^j", &oporteatinve-'^''J'^'^^""*
nire, quantaerit gravitas aquae magnitudi-
^re a^"*-
nem habentis xqualem propofito argento
vivo A. Accipiatur aliquod vas vitreum
mundum&politum, cujus gravitas fit v.gr.
parvum plumbi corpus F, cujus gravitas fit
! 91 .ipfumque vas plenum aqua ponderetur
v.gr. 2
3. & inveniatur gravitasaquaemagni-
j
in aqua
,
& habeatgravitatem
ss
quoniam
tudine aequali plumbo F. ut diftum eft
;
quae
igitur numerus
9
1 fuperat numerum
j-
r, nu-
fit2,&fiat, ut2
3
ad2, ita 2300, ad alium
mero^d, eritgravitasaquxmagnitudinem
numerum, quifit2oo. gravitas igituraqus
habentis aequalem ipfi vafi, hoceftfolidi-
tatiipfiusvafis 35. ponaturdeindeinipfum
vas propofitum argentum vivum A. nihil
intereft,utvas fit plenumvelnon ; & quo-
niam argenti vi vi A, gravitas eft
9 f
, &vafis
vitrei gravitas 19,
erit argenti vivi fimui
cum ipfo vafe gravitas i yd. ponderetur ita-
que ipfum vas fimul cum argento vivo A, in
aqua, ita ut aqua repleat vafis partemva-
cuam,& fit vafis gravitasin aquafimuicum
argento vivo i43,numero43 , erit gravitas
aquae magnitudinem habentis sequalem ar-
gentovivo, fimulcumvafe43. Sedgravitas
aquje habentis magnitudinem aequalem vafi
eft
3
(5 , ergo reiiquum quod eft
7
, erit gtavi-
tas aquBmagnitudinemhabentis aequalem
propofito argento vivo A.
P R O-
magnitudinem habentis aequalem plumbo
A,erit 2oo.SimiIiterfitaiiquodcereumcor-
pus A, cujus graviras 2 1 00, & oporteat face-
re, quod imperatum eft. Accipiatur aliquod
parvumceraecorpus F, cujus gravitas fit v.
gr. 21. & inventa gravitateaqujemagnitu-
dinemhabentisaequalemcerseF,
qusfit 22.
fiatut2i.ad22, ita 2100, ad aiium nume-
rum, qui fit22oo, erit igiturgravitasaquae
magnitudinem habentis aequaiem cerae A.
2200.
Propositio
V.
Data plumbei corporis magmtudine,ftanni
magnttudinem
ipfiplumheo corporigra-
vitate aqualem reperire.
Tiumii o
it propofitum aliquod
corpus piumbeum,
wfflr;if<..
cujus magnitudo
740, &oporteat jnveni-
re,
quanta erit magnitudo
ftanni gravita-
Cap. I.
LIB.XH. ARS METALLOSTATICA.
46:
Propositio VIII.
comiara-
iTerutn fit propofitum aliquod corpusex
tio Mercuni * argento vivo, cujusgravitas
1 90 , & opor-
TMepiumbi
^^^^ invenire quanta erit gravitas plumbi
magnitudine squalis propofito argento vi-
vo, inveniantur gravitas aquae magnitudi-
nem Iiabentis sequalem argento vivo.quae fit
i4,deindeinventagravitateplumbi magni-
tudine jequalisipfiaquaE, utinprjecedenti-
busdiftumeft.ea erit, dequaquarritur. Sit
enim inventa plumbi gravitas 161
,
quo-
niam igitur aqua, cujus graviras eft 14,32-
quatur magnitudine plumbo, cujusgravi-
tas eft 1 5 1
,
&squatur quoque argento vivo
plumbum, cujus gravitas eft i <Ji , se^uabitur
magnitudine argento vivo A,quare inventa
eft gravitas plumbi magnitudine aequalis
propofito argento vivo A
,
quod facere o-
portebat.
Accepto , ut diximus , aliquo corporefo-
lido , & inventis gravitatibus liquidorum.,
aquae fcilicet &argenti vivi magnitudinem
aequalem habentium corpori, qux fmt
14,
gravitas aquae, &
1 9 o
,
gravitas argenti vivi,
fiatut i9oadi4, itacubusex 10, hoc eft
1 000, ad alium numerum
,
qui fit
7
^ii, is igi-
tur numerus erit cubus diametri fphaeraeex
argento vivo gravitatem habentis sequalem
propofitae ex aqua fphzrae A, quare latus cu-
bicum numeri73^, quod eft
4
_i proxime
indicabit ipfum diametrum.
Pkopositio IX.
Slt
propofitum aliquodmagnum Argenti
vivicorpusA, cujus gravitas 5-700. &o-
porteat facere, quodimperatum eft. Acci-
piatur aliquod parvumargentivivicorpus,
cujus gravitas fit 95-, & aquaemagnitudinem
habentis aequalem argento vivo C. Inve-
niatur gravitas eo modo, quo diftum eft,
quaefit^, &fiat,ut 95-^^7,ita f^ooadalium
numerum, qui fit 420, is igitur numerus in-
dicabit, quanta erit gravitas aquae magnitu-
dinem habentis sequalem propofito argento
vivo A. Contra, fitpropofitum aliquodcor-
pus aqueum A, cujus gravitas 4^0 , &opor-
teat invenire, quanta eritgravitas argenti
vivimagnitudinesqualispropofitaeaquae A.
fado ut fupra , &inventa gravitate
7
, aquae
fcilicet magnitudinem habentis aequalem
argentovivoC. fiatut 73^95*, ita^aoada-
liumnumerum,quifit 5-700, isigitur indi-
cabit, quantaerit gravitasargentivivima-
gnitudine aequalis propofitae aquae A.
Propositio X
Dato aureo corpore ^aquae gravitate aureo
aequali, argenti vivi pondus reperire.
A Ccipiatur enim aliquod corpus aureum,
"^cui fuperinducatur cereatunica tenuis-
fima, nefiatargento vivolevius, neve ab
eodem difTolvatur,deinde aquaemagnitudi-
nem habentis aequalem ipfi corpori aureo
inveniatur gravitas, utdiftumeft, qujefit
7.fimiliter&argenti vivisUt
aquaemagni
tudinem habentis aequalem eidem corpori
Propofih
aureo inveniatur gravitas, quse fit
9
y, & fiat
ut 95- ad7 ^itay^oo, ad^zo. gravitasigitur
aqus magnitudinem habentis aequalem ar-
gentovivoerit42o.
Contra. Sit propofitum aliquod corpus
aqueum,cujusgravitas42o , &oporteatin-
venire,quantaeritgravitasargentivivima-
gnitudine aequalis propofitae aquae A. fuper-
induda corpori aureo cerei tunica , ut fu-
pra, &inventis gravitatibus 7 &
9
j-^aquae ni-
mirum & argenti vivi magnitudine aequa-
lium praedifto aureo corpori,fiatut ^ad^f,
ita42o, ad^-^oo: gravitasigiturargenti vi-
vi magnitudine aequalis propofito corpori
aqueoerit 5-700.
Propositio XI.
In Liquorihusponderis heterogeneierit ut pon^
dus]liquoris levioris ad pondus liqnoris gra-
vioris ,Jjcpars corporisfolidi in Itquorem le-
'viorem
immerfi ad partemejufdem in aqua
graviori demerfam.
Clt datus A B liquor levior
,
quam D C.
'^corpus folidum E F fit utroque liquore
levius. Quod in liquorem AB immerfum
parte GF aquae infideat,
idemque immis-
fum in liquorem
A
I

I
^
I
i C D
,
mergatur
KI.
~
parte JS.1. Dico
liquorisAB gra-
vitatem ad li-
D
quoris CD gravi-
tatem habere fe,
uti eft KI ad GF
,
quia liquor vafis A B ae-
quiponderat folido corpori HI vel EF aquae
immerfi, juxta Prokf.Archimed. deiisqua
vehuntur inaqua. erit itaqueproportioreci-
proca partis immerfae ad partem merfam,
ideftKIadGF.
Sint jam propofiti diverfae gravitatis li-
quoxes,
fpir/tus vini, uti in vafe AB. fignato
numeroi. in vafez. vinum. Invafe j.^jj'^
fontana. In vafe 4. aqua marina. In vafe
5-.
oleum. Inya.(Q6.mercurius, &ficdecaeteris,
eximmerfioneuniuscorporisalicujusfolidi
aqui levioris invenies liquorum omnium
adinvicemgravitatem inproportione par-
tium immerfarum. In vino vero
f
emerget,
in aqua fontanay.in aqua marina 7,in oleo|,
in mercurio|,idefttotumemerget. Expar-
tium itaque immerfarum proportionefaci-
le in liquorum gravitates devenies : Sicut e-
tiimfe parsimmerfa folidi corporisin diffe-
rentibus liquoribus habet , ita gravitas li-
quoris I. ad 2.
3. 4.
5-. gravitates. Deratione
Spiritus vitu. Vinum. Aqttafont. jlquamarin.OleumMercuriuii
qua Archimedes cognitis gravitatibus trium
corporum ex aqua magnitudine aequalium
coro-
464
M U N D I S U
B
Seil. V.
coronsefcilicetunum.alterummaflJEaurese,
tertiumargente3E,potueritfurtum
aurificis
in
Regia
corona
deprehendere
,
jam varii
modi
avariistraditi funt; nosquomodoid
Ghetaldum
fecuti folo aurea reiula benefi-
cio
confequamur, modo oftendemus.
Propositio
XII.
Portionem metalli alteri metallo miftam ,
pon-
deris ratiocinio difcernere.
Archime-
Qit Corons gravitas
9
j
librarum ,
&opor-
^"*.
"-11
^teat feparare aliud ei commiftum metal-
fiurnmde- lum , fic ptocedo: Intelligantur duo corpo-
uxtt arti-
j-a^unum aureum.alterum argenteum, seque
gravia atque corona, deinde trium corpo-
rum ex
aquamagnitudinesequaliumaureo
fcilicet corpori unum.alterum coronse, ter-
tium corpori argenteo:inveniantur
gravita-
tes juxta prsedifta . Sint autem primi corpo-
risaquei f.fecundid. & tertii
9tt.
Fiat ita-
que, ut differentia inter j- &
9tt ,
five quod i-
dem eft ^^^ad^f.
gravitatemfcilicet coro-
nse,itadifferentiainter f&d.
hoceft, i.ad
2 2^. ergo 2 xjl eri t gravitas argenti quod eft
incorona, qua detrafta ex totali corons
gravitate reliquum 72.2^ erit gravitas auri
quxfita. Velfi protertio proportionister-
mino fimiliter differentiainter 6 & ^TTquae
eft
3tt,
quartusterminus
ya^leritgravitas
portionis auri
,
qua
detraftaatotalicoronae
gravitate, remanebi 1 2257
pro gravitatepor-
tionis argenti.
Propositio
XIII.
iluomodo quatum aris auro commifium
fit,
dignofcatur.
Slt
corpus miftum ex auro & a;re, & habeat
gravitatem 171 libras. Quseritur
,
quanta
T E R R A N E I
fit aeris portio auro commifta
, &
quanta au-
pars II.
ri? Sicprocede. Intelligantutduocorpora,p/-o^o/?f.
unum exauropuro, alterum ex aere , a:que
graviaatque corpus miftum, deindetrium
corporumex aqua
,
quorum unum squale fit
corpori aureo magnitudine , alterum mifto,
tertiumaereo
;
gravitates modo fupradifto
inveniantur,qua2funt,9. n. &i9.hifcein-
ventis fiat, utdifferentia inter
9
& 11. ad
34}.
portio itaque corporis mifta :Erea gra-
vitatem habebit
34^;
qus ablata ex totali
corporis mifti gravitate,remanebit
1 3<5Tpro
gravitate portionis auri ; vel fi pro tertio
proportionis termino funtitur differentia
inter
n & 19. quartus terminus ijtfyerit
gravital
portionisauri,quceablataextota-
li corporismifti gravitate relinquet
34}
ae-
risgravitatem.
Operatioficftat.
I. Differentia inter
9
& 19. dant 171.
a.Differentia inter u &19
quantum
dabunt.> quartus terminus erit
34^
gra-
vitas jeris.
Secundaoperatioficflat.
i.Differentiainter9&i9.danti7i.
2.Dif-
ferentia inter n &
19
quantum da-
bunt? quartus num. erit 135^5 five
?
gravitas auri.
Hocpafto non tantum dignofcerepote-
rismifturam alteriusmetalliinauro, fed&
mifturam reliquorum metallorum inuno-
quoque.
Atquehoc artificio omnium metallorufn
liquorumque proportiones quoad gravita-
tes inventa^ funt a Mathematicis , uti in fe-
quenti Tabula patet ex Ghetaldo extrafta.
T A B
U L A^
Quai^.corpora, quoad graVitatem inter
fe
com^arantur.
TabulaA.
Argent, Plum- 1 Ar^en-
vivum. bum tum.
iEs. Stan-
num.
Mel. Aqua. Vmum. Cera. Oleum. Oleum,
D.
Ole/em. zo
1477 I^T^I iIt't1
9tt 8tI 1 8.? 1
i^M ItM
h%
IitIt
I 100
1
Aurnm.
Ccra.
I9^^T
HTlf
I2jV
loii
9iT 8.^ 1-^ 1^5 I/l I/ll
1
I 100
71I
Argentam
vivum.
VinKm.
l
i9tt 1 ^V^
ill^; iof;l
9/.I 8tI 7V.
ItI ly^l
I
1
looj
84111
6o\^\PlumbHm.
^qua.
I 19 ] n\ 1
II^I loU
9 1
8
1 1\ I
1.11
I
i
100
189^1 7^141
%i^-^\ArgentHm.
^Md.
1 n^A 9t^ 1 7H 7^1 6/.i
5'^.
\ 5^ 1
I
1
lool
873I
l78ji| 66^1 47t^1^^-
Stannum.
^l ilf; 1^1 ir??l ItI iTn
I
I
100
1
88;
i -Jf-^. 1
6<){i
1
j8ii
l 42^1 l
Ferrtim.
Ferrum. \ 2| 1
m 1
IT^
I
l/.
1
li
1
I
1
100
1
9^1 1 82t 1 7"tII 64,^ l f4^ l
58i|
1
Stannum.
%/s.
1
i^
1
i;i
i
IT^ i.n
I
1
100
1
19^1
18;
1
16^ 1 14^; 1
i2ii
1
lo^
1 711
1 ^el
Argtntum.
1 !?
1
i.-:;
i/t I
1
too
1 68111
'3Tn
i^^
1
ii^l
^W n\ 7tU Jt^ I
e^?^.
PlHmhum.\ i\~\
i,rT 1
I
I
lool
98^1
67;;l
i3,ii|
i2,U
lo^ij c^^^i
\
8|i
|
7,'^
j
j- j
^;.
Argentum
vtvtim.
974? 9JVT 6Jtt^
II??
9t^I
5-.^ Cera.
AHrum.
1
I
I
100
19641 95^1 91 T 1.63^1 i^t^tI "tU
IOjII
%\ 1 7^1 ^^t 1 4r7
10/.,.
C.
Oleum.
I
Oleum. I Cera. i Vinum I Oleum. I Oleum. I Aqua. Mel. Stan-
num.
Ferrum. R.%. Argen-
tum.
Plum.
bum.
Argent. Aurum.
iXabulaB.
vivum.
Tnhth qnn 11 etrform grttvitatii
t^
tnfignitHMnts htir ft
cimfnrmtur.
Praxh
LIB.XII. ARS ME
^^P"^^'
Praxis hujm Talula.
\
P
St hic Abacus in binas triangulares Ta- 1
-"-^bulas difpofitus, quarum prior fignata
numero A D C
, continet gravitates & ma-
gnitudines 12 corporum unius ad alterum
comparatas
, verafque affignat omnium,
duodecim corporum ad invicem compara-
torum in gravitate &magnitudine propor-
tiones. Altera triangularis Tabula fignata
numero B C D. In priori ponitur corpus
aliquod quodcunque tandem , ut i . & caste-
ra ad illud comparantur. In fecunda Tabula
ponitur corpusquodcunquetandemut 100,
& reliqua deinde ad iliud comparantur.
Nil igitur reftat, nifi ut ufum ejus paucis
propofitionibus exponamus : Eflenimno-
titia hjEcin omni ponderum inveftigatione
niirum in modum utilis & proficua. Notan-
dum verb, aliter hoc loco gravitatem, aliter
magnitudinem confiderari
;
fi enim duo
corpora ex duodecim differentia eandem
gravitatem habuerint , neceffarib unum al-
teri majus efle reperies ; tanto enim majus
eftedebetunum altero, quanto fubeadem
magnitudine unum altero levius eft. Sed
hsBcipfa praxi oftendamus.
PROPOSITIO I.
Propertionem gravitatis auri ^ argenti
ad invicem reperire.
IN prima Tabula ADCtrianguIari qus-
-*re aurum in fupremo limbo A D. &argen-
tum in limbo AC. & inangulocommuni
reperies i?t quae eft proportio gravitatis
argenti ad aurum ; ubi argentum fe habet
uti I . aurum uti i
|t-
Eft
itaque aurum pondero-
fius argento ij. Si enim
fumantur hsc duo cor-
pora magnitudine squa-
lia
; Dico argenteum
corpusad aureum fe ha-
itt. Cum enim corpora
magnitudine aequalia gravitate differant
;
illudquodminus grave eft, uti argenteum
adaureum.quod graviuseft, fe habebit ut
I adi^. Si veromagnitudinem corporum
areentei & aurei confi-
Imqiults
1
Mngmudo ^^magnitud.
deres
,
reperies aureum
argenti
"
auri.
corpus ad argentcum
quoadmagnitudinem fe-
fe habere iterum ut itt-
adr. EritquenecefTario,
fi duo hsec cbrpora fu-
mantur gravitate sequalia , aureum corpus
minus, ut i . argenteum vero majus, ut i|?.
Propositio II.
Auri ad ferrum proportionem reperire
.
QUiEre in limbo Tabulas AD C
,
& in
limbo A C ferrum, & in latere A D
urum
5
& reperies in angulo communi z\
TOM.II.
Magnitudo tqualis
biturum ut i
.
TALLOSTATICA.
465
proportionem adferrum qusfitam. "Ponz.-
propofit,
tur enim ferrum habere gravitatem ut i , ha-
bebitaurumgravitatem ut 2^. & fi ferrum
pendetlibram I. Aurumpendetaj. Si ma-
gnitudines horum cor^^orum gravitate ae-
qualium attendas, habeblt fefemagnitudo
ferri ad magnitudinem auri , ut 2!. ad i. id
eft, ferreum corpus majuseritaureo
, fub
data proportione.
I
Propositio III.
iEris ad ^Xnmhnm proportionem
tamgravita-
j
tis,tummagnitudinisreperire.
QUsre ut prius in limbo AD plumbum^
<kin limbo A C ^^ , & angulus commu-
nis dabit tibi
Iti qusefitam proportionem
;
uti enim fe habet i ad iTUtaajris gravitas
ad plumbi gravitatem, qua excedit a;ris gra-
vitatem
tI,
ut fi aes habuerit i libram quoad
pondus, plumbumhabebitinfuper i libram
xi unius librae. Si vero haec corpora gravitate
aequalia, quoad magnitudinem confiderave-
ris,tunc inverfo modo fefe.uti r
-ri
ad i , ita
fefecorpusjEneumadcorporis plumbeima-
gnitudinem habebunt.
Propositio IV.
Proportionem AquEEd^vinum re^erire.
Uaereinlimbo AC vinum , &inlimbo
AD aquam, &angulus communis dabic
defideratamproportionem irHdeft, aqua
gravior j4vino
;
uti enim fe habet i ad ijji
itafehabetvinumadaquaegravitatem ; hoc
pafto reperies ceram ad mei habere propor-
tionemutiadiJTl. Etficdecsteris.
Praxis Tahul^e triangularis B D C,
Propositio V.
'"pAbulx hujus proportiones non difFe-
--
runt a priori nifi in dato loo.v. gr.Ii-
brarum pondere
,
quod cum alio quovis ex
duodecim comparatur ; In hac enim cor-
poris gravitasfemper poniturut 10.0, &ad
hoc datum reliqua corpora proportionan-
tur, tum quoad gravitatem , tum quo^d ma-
gnitudinem. Verbi gratia. Sivelis^4re,
qusnam fitratioin gx^wiizi^ aurizd argen-
tur/2; Quoniam itaque aurumargentogra-
vius eft , hujus gravitatem ponamus ut i o o
Quaereitaqueinlimbo CB Tabulx DBC
aurum , &inlimbo DB argentum , &angu-
lus communis tibi dabit 5-4^7. auri ad argen-
tum proportionem quaefitam ; Si enim fu-
manturduo corporaraagnitudine aequaiia,
unum aureum , alterum argenteum ; fitque
aureum grave , ut 1
00 , erit argenteum gra-
ve ut
s^Vi-
Quare, ut 1 00 ad 5-4^7. ita gravi-
tas auri ad argentum. Si vero fumantur haec
duo corpora gravitate aequalia quoad ma-
gnitudinem
;
inverfo modo iQic habebic
proportio ; ficuti enim fe liabet 1 00 ad 5-4^7.
ita corpus argenteum quoad magnitudi-
Nnn nem
456
MUNDI SUB
Seli. V.
nemfuamadaureicorporismagnitudinem.
QuB de
quibufcunque
aliis corporibus hic
in tabula
pofitis
intelligenda funt ; unde
femper
hx regulse fervandae funt.
1 .
Quandocunqueduo corpora difFeren-
tia
sequiponderabunt , unum illorum neces-
fario majus futurum , id eft
, magnitudine
alteri inasquale.
2. Quandocunque duo corpora differen
tia magnitudine fuerint aequalia , necefTarib
unumillorum in gravitate alteri fututum in-
TERRANEI
aequale. Quomodo verb hx Tabulas confi- Pars 11.
ciantur , in prsecedentibus oftenfum fuit. Exper
Ex his patet,quomodo habita proportio-
ne duarum fphaerarum ex diverfis metallis
conflatarum gravitates eruendae fint. Ve-
rum uti hoc inftituti noftri nbn eft , Staticen
tradere, ita quoque curiofo Lelori reliqua
exploranda relinquo; fufficiat interim no-
bis metallorum inter fe quoad gravitatem
& magnitudinem proportiones demon-
ftr^fle.
{
C A P U T III.
De yariarum rerum
ponderationihm
Cap, III
MagnusHetruriaeDux, ipfofeexperimen-
f'''''/"''
to fenfifte pro certo mihi affirmavit. Eft ta-
ai> ^"Lr7"
men & hoc admirabile, quodaquze jamme-
grp"tMe
morataearte Spagyricaadtantamfubtilita-
'^*'^"*"
tem reduci poffint, utomnes &prorfusie- ^qu* -
quiponderent ; Ex quo luculenter patet, ^"^j^'*^'^
gravitatum hujufmodi diverfitatem aliunde tura ^qui.
non provenire, nifi vel ex commiftione dif- Pj"J^>-^''
''
r I . n

mtferunt
rerentium minerahum aut terreftrium par-
^ero gra-
tium
,
quibus allabuntur , fuccis. Vbtorum
'^'"'f^ "''
'-
- - - - . , mtxturam
CravitM
aquarum
diverfa.
Cravittu
fanguinis
in homini-
hui juxta
Atatiigra-
dus diverfa
Nlhil
in rerum natura efl^e
,
quod pon-i
dere explorari non poffit
,
partimin
prascedentibus oftenfum eft, partim
hoc capite ulterius profequemur. Terreftres
fubftantiae five mineralia cujufcunque tan-
dem fpeciei, eodem modoexploraripote-
runt
,
quo oftenfum fuit inprimapropojnione
per Libram noftram hydroftaticam ; Cor-
pus quippe quocunque tandem affixum un-
co lancis unius , & intra aquam immerfum,
per alterius corporis in aerea lance pofiti ae-
}
prorfus fimilis eft in gravitate &levitate di-
quiponderationemcognofcipoteft:fiprius,jverfitas,
cujus rei caufam aliam darenon
utrumque in aere, deinde intra aquam pon-
poflumus, nifi differentes terreftrium gleba-
deres; Differentiaenimponderumpropor-
! rum condirionesdifferentefque Solisafpe-
tionem gravitatis inter unum & alterum
ftus.quibusvallesmontiumquedecliviafe-
corpus dabit qusfitam.
rir. Verum quanta Statica arcana rerum
Ad aqujE elementum quod attinet,
Dico,
natura pandat, exponamus.
tot effe difl^erentes gravitatis in aquis gra-
;
Experimenta Statica mifcellanea.
dus,quotdifferentesaquarumfpeciesfunt :
EXPERIMENTUM I.
Eft enim aliud pondus aquaefontans ,aliud
y^^^^^^^^
Magnetis virtutem quoad^ondus
lallieautmarinae.ahudfluviahs, ftaenorum
^^a/,.^..<.
o 1 . 1 . 1.1 . I

o

expiorare.
& pluviahs.ahud mineraiis, quaeociuxta
-^^ ^
.
, ,.^ ^^ u
fpecies thermarum differunt
:
aliud pondus
^^^^T ^ J^ A .KS
jiar >-u 1 . 1 .,
pus ferreum Maeneti xquiponderans,
*"" ^'"^'
3ndiflerentibusplantarum,oleorum,qum-l
j
.^,
. \
^
.
tarumeffentiarumfimiliumquehquoribusl^^'"^^^'^7P^'"^g"^^^^"^^"5^'^"'".'^^-
fe prodit; aliud/.^i/.&;i^pondusin|P!^^
^lj"^ quodcunque corpus magneti
^-
animalibus, &hotquidemin hominibus!^"'??"^^-^?"
^'
quo perado applica magne-
pro varietate ^tatis &complexionispluri-:^^'"/"P'^^ff
'^"'?'^"^5^"^'^^""^^"?^^"
mum variat, cum aliud pondus fa;;guis|7'&q""%^f^^'"Y^.'-^'^^^^"-
: _j_i_r- =- :-: V_= n..5
:ldatamagneteattrad:um,quoderitpunetum
ca ex^lo-
rare.
pueri , adolefcentis , viri , fenis ; aliud in
melancholico , fanguineo
,
phlegmatico
& cholerico habeat , aliud in fano & in-
firmo . In animalibus eandem gravitatum
differentiam occurrere, is folusnefcirepo-
teft
,
qui miras rerum transformationes
ignorarit. Homines
,
animalia
,
plantae,
pro diverfitate climatum utidifferentes for-
tiuntur complexiones , ita quoque Sc ea-
rundem temperamenta diverfas gravita-
tes;Qu3e omniajam in prjecedentibus in-
nuimus.
Quot funtdifferentiae marium & flumi-
num
,
tot differentes funt aquarum gravita-
tes; differentis
enimgravitatis eftaquain
Oceano boreali, ab aqua in Auftrali ; Aquae
enimlndi, Gangis,
Tigris, Nili a Danu-
bio, Rheno, Rhodano,
Tiberi,Pado,Ta-
go, omnesinter fe
differunr,quarumnon-
nuliarum FerSnandtu 11.
Sapientiffimus,
in fphcera aftivitatis magneticae ultimum
Hoc perafto & magnete fepofito, ponito ex
oppofitalance tantum paulatim ponderis,
uique dum ferrum afcenderit ad eum lo-
cum, quem ferrum a magnete attradlum ob-
tinebat: pondus eniminoppofitalance fu-
peradditum erit potentia, feutraftrixma-
gnetisfacultas.
EXPERIMENTUM II.
Quantum humiditatisy?/ in ligno aliquo viridi,
velherha^ Spagyrica Lihra explorare.
C\L\x. terrex indatur lignum primo
^-^partes
confciflum,velquaecunque plan-yi>i'fWM
ta, quae deindeigni
committatur tamdiu,*'^/'''"''"'*-
donectotumincineremredadlumfit.Siita-
que primb lignum repereris
ponderSffe^ li-
bras,noveristantum
tuiffehumiditatis inli-
gno,autplanta:
videhcetduaslibras: Lo-
quor autem hic de
humiditate elemen-
tari,
in
^<^tum
humidiratrs
i
Humidi-
tatem ia
fmgtilii re-
LIB.XII. ARS
Cap.
III.
tari, non radicali, quae in fale, qui ex cineri-
.
buseducitur.femperremanet.
CONSECTARIUM.
pXhoc experimento patet , nonfolum o-
'-'mnisgenerisvegetabilium, fed & ani-
malium quorumvis , in cinerem priusredu-
dorum humiditatem reperiri poffe ; unde fi
quis complura fi ve vegetabilis , five fenfiti- i
\x naturs mixta feorfim in cinerem difto
j
modo reduxerit , Dico ,quodisnonfolum,

quantum
unumquodque humiditatis ,
fed
& cineris unius ad alterius cineris pondus
proportionemfitreperturus. T;)^voco-^ ma-
gniutique, ingradibus primarum qualita-
tum cognofcendis,momenti.
EXPERIMENTUM III.
iluantum falisyf/ in quolihet jam ante aQum-
ptorum mixtorumreperire.
Sicprocede.
'pOnderatisprim6mixtis,pondusfeorfim
*
fcribe; deinde cinerem ex combuftione
reli(fhimdenu6pondera,eoquenotatocinis
intra aquam querno vafi immifTus tamdiu
ftet ; donec lixivium inde faftum fit
;
poftea
feparatiaquafalem fubforma cryftallorum
vafi adhxrere videbis, quem ferva: lixivium
ver6 igniadficcitatem evaporatum, in fun-
docaputrelinquet mortuum : cui iterum
aqua in diftum vas quernum fuperaffufa,
dabitcum tempore lixivium
,
quo feparato
falem denique vafi adhjerentem abrafum
fepones, hocque totiesrepetes, donec nil
amplius falis in capite mortuo remaneat;
deindefal ex fingulis ^epetitionibus colle-
ftus, pondere exploratus,dabittibi,quan-
tVLmfalis indiftis mixtis prim6 inextiterit
METALLOSTx\TICA.
467
fontis, deinde repete locumH, SimonttzConfeB
ed, qu2Eprim6oculosfugiebat, jam totamx/>fr.
fe confpiciendam dabit. In vacuo quidem
vafe LM, prius moneta non confpicieba-
tur
,
quia linea vifualis as ,m direftum ex-
tenfa ferebatur mhc; monetaintafta: In
vas vero aqua limpidiffima refertum inci-
dentesradiivifualesAR,AS.moxinfuper-
ficie medii denfioris refradi, ex R in <;/, & ex
Sine, monetam paulo ante abditam, jam
confpicuam oculo A per lineas refradas
rf' R A. &e S A. faciunt.
EXPERIMENTUM V.
Aerem
diverfis
temporihus ponderare.
A
Er natura fua mutabilis , nunquam in
f^^isqua-
"^^eodem ftatu permanet; hujus itaque^^j^j^^^.
pondus fi explorare libeat, fic agito.
Lanam ficcam inglobulum coarftatam
temporeficcifTimoinunabilancerepofitam
priusponderato ;deinde temporehumidio-
ris conftitutionis lanam eodem loco reli-
dlam denu6 pondera, &aeris fecundi &pri-
mi notabilem reperies diiFerentiam. Ex quo
patet, fi quis mane,meridie, vefperi aut me-
dia nofte diftam lanam ponderarit, eum
fingulishujufmodi quatuordiei ftationibus
aeris, quoad pondus, differentiam reperire
pofle, quod idemdequatuoranni ftationi-
busintelligivelim.
Pari paftopofiletquifpiam aerisin cryptis
fubterraneis adaerem extrinfecum in valli-
busrefpedlu aeris in montibus, Imo ejus-
demexvario ventorum afflatu alterati dif-
ferentiamreperire. VidequJBdehifce fufe
egimus in ^lrte Magnetica de novo inftru-
mento
,
quo ficcitas & humiditas locorum
Quidquidver6infundo poft lixivii evapo-
jexploratur. Vidi qui aeris ad aliam tenui
rationemreliftumfuerit, id infulfamterrsjtatisproportionem ex follium motu coUi-
fubftantiam reputabis
EXPEKIMENTUM IV.
Diverforum liquorum tum gravitatem, tum le-
vitatem anaclaftica arte invefligare.
Otum eft omnibus , radium five Sola-
j
geret : folles enim aerem craflum attrahen-
jtes, tardius in eo expellendo quaminte-
nuiorimoventur
;
quarenilaliudhicrequi-
rividetur,nifimotuumdifFerentiasperpen-
duli vibrationesexplorare. Poteft &aerbi-
lanceexpendi : Accipepilamluforiamma-
remfivevifualemprodifferentiumme-jgnam quam primo aere humido per piul-
diorum conditione differentesrefraftionis cumreplebis, quo ponderato, fubtiliorem
N
leges fervare , utifufe in Arte magna Lucis
Vmhra ,
Lihro de Arte anaclaftica ,
feu refra-
Hionum demonftravimus. Ne itaque quic-
quam rerum curiofarum omittam,hic veluti
locoopportunodocebimuSjquomododifFe-
aerem ei imprimes opepiulci & ex pondera-
tioneejus ftatim innotefcetdifFerentia.
EXPERIMENTUM
yigorem folis explorare.
VI.
Liquorui
gravitatem
exphrare.
rentium liquorum gravitas & levitasope^/Igor/^^^^jinhocconfiftit.quod in diver-
artis refraftionum inveftigari queant. |
*
fisclimatislocifquedifferenteretiamin
Primo itaque fiat vas ex laminis aEneis'ejufdem fpeciei mixta influat, unde na-
concinnatum ea figura, quam LMrefert. fcunturdifferentes quoque mixtorum qua-
Secundo: infundovafisponatur monetaveljlitates; in frumentoitaqueprim6faciamus
fimilequicquam, quantitate hoftise majo- experimentum. Affumanturexdiverforum ri^orem
ris.itafixum, ut loco dimoverinonpoffit, dimatumplanisgrana^z^ijr^.gr.triticitantaS"'''
^p'-
utfa^lum effe videsinED. 7*^r/i^ recede a quantitate granorum asqualium, ex uno*^
"^^"
vafe ML redaverfusH, tanto fpatio do- |quantumexaltero,deindeponderenturfin-
nec moneta non amplius compareat, &]gula, & notabilem difFerentiam reperies.
tunc quidemte fiftesinH. ^^r/^implea-
tur totum vas LM.j>rm0 aqua limpidilfima
qucE leviora fuerint, majorem habuerint fo-
lisefficaciam, qusgraviora minorem. Ar-
4^8
MUNDI SUB
SeU. V.
que hocpaiflo
quoquefrumentum in plano,
ejufque in monte aut valle vigorem repe-
ries. Ratio eft, quia ubi majoreftfolisef-
ficacia , ibi quoque minor humiditas &ma-
jor ficcitas : quemadmodum enim lignum
viride plus quam aridum , ita quoque plus
humidum granum, quam (iccum ponderare
necefle eft; unde & panisconfequenterex
tritico Auftralioris climatis candidior eft,
quam panis ex tritico Borealioris climatis
coftus, humiditate inpaneconcilianteni-
gredinem.
EXPERIMENTUM VII.
Quantum planta fingulis
diehus excreverit,
explorare.
"piatex h"gno baculus quadratus A B , in
-*-
gradus quoslibet divifus , is habet in A,
lignum tranfverfum , baculo AB infertum,
quod in utraque extremitate C& D. habeat
rotulam
,
quam currulum vocant , ita extre-
mitatibusaccommodatum.utfilumfericum
fubtile facile huc illuc devoivi poflit. Hoc
fUum in una extremitate, uti in E, leve pon-
dus alligatum habeat ; altera verb extre-
mitas alligeturextremitati plantaeinF. Si
itaque tibi animusfitexplorandiquotidia-
numplantae incrementum
, fic age: Bacu-
riimtarum lus A B cum fuo tigillo tranfverfo C D, jux-
incrementa
^^ plantam firmiter terrae infieatur
;
quo fa-
explorare.
_,
'
,,. .
i
^
^r-- t-/-i
cto,alligeturextremitasplantaB G t' in F nlo
fericeo, & altera extremitas E
,
pondere fuo
plants extremitatem extendetoperotula-
rum CD. Quo perafto, nota diligenter, cui-
namgradui, eregioneinfulcro B A refpon-
deat extremitas F , veletiam nodusinferi-
ceo filo quem gradum in tranfverfo tigii-
lo C D, in quotlibetpartes graduato, often-
dat. Ethoc pafto fingulis diebus , obtine-
bis difFerentiam incrementi plantarum,
praefertim fi poftero die denuo obfervatio-
nem repetas
, & differentias incrementi
feorfum fcribas; atquehoc padlo differen-
tium plantarum incrementa quotidiana
nullo psene negorio comperies. Utilitas
hujus rei magna eft; ex hoc enim nutri-
mentiquodadfequotidie trahit, quantita-
tem facile cognofces. Item humiditatis fic-
citatifquerationem inplantis notam habe-
T E R R A N E I
bis ;
liumidae enim plantae ficcis velocius Pars tl.
incrementum fumunt, uti & calido-liumi- x^er.
dx, frigido-ficcis. Caeteraemoiumentaie-
Bori expendenda relinquo.
EXPERIMENTUM VIIL^,
Quantum in mimrali gleha argenti
' :
vivi reperiatur.
A Ccipe veficam terream , cui mineraiem
^
glebam impones , alembico fuperimpo-
fito una cumrecipiente ;
deinde fuppofito
igne forti Mfrcari^j paulatimaiasaflumet,
informavaporisafcendens; ubivero ftigi-
dum capitellum attigerit, mox fuxnaturae
reftitutusin Recipientem dilabetur.
Siita--^/iw
que primo gieba mineraiis fuerit 8 libra-
^fj^^y"/"
rum,&mercurii<Jlibrasrepereris , certein-
>/'*-
feres , duas iibras terreftris materiaefuiffein
J,;'^*^^,'*'"
gleba minerali, fex Mercurii : pofito mine-
ram fuifle exfodina defumptam, ex qualiy-
drargyron extraliitur.
Hoc pafto iicet mixturas reiiquorum mi-
neralium expiorare; verum cumin praece-
dentibus Libris fufe de fimiiibus egerimus,
eo LeBorem remittimus: Vide potiflimum
quaein
primo Librode Arte Cofmocentricapen-
dulorum heneficio exploranda, &qux in ^uinto
@
decimo Lihro de Inftrumento- hydrometro
tradidimus.
ExPERIMENTUM IX.
Yelocitatem avis ia aerevolantis
expendere.
"^TOs primb Iiujus rei inliirundinem o-
Avmm
^^
mnibus casteris avibus veiociorum vo-
"^^l^^^gig.
latufumpfimus experimentum : Accepimus r/MremMi
penduiumtantae iongitudinis.utejusvibra-f''"''"'*'
tio,feudiadromusuni minuto fecundo lio-
rae refponderet ; hoc fado , ioco opportuno
obfervavimus voiantium hirundinum , ad
certumufquefpatium,motum,&invenimus
ad unum penduli diadromumhirundinem
loo geometricos pedes ab uno ad aiterum
terminum confeciffe; unde coliigimus, (i
pari velocitate volatum in diredlum conti-
nuaret, quantum fpacii conficeret una hor^?
idquenullo pene negotio ope regulae pro-
portionum ; hoc pafto,uno minuto fecun-
do, five 60 minutis primishirundo confe-
cit fpatium 100 pedum geometricorum.
7,600 minutis fecundis,id elt uniliora quan-
tum; faftoquecomputoprodierunt ^amii-
iiaria (quorum unumquodque 1000 pafli-
bus geometricis conftat) quae continuato
volatu hirundinem conficere pofle reperi-
mus; & confequentera^horisfiveunodie
naturali 1728 milliaria Italica, five
432
Leucasgermanicas,fumendo4miiIiariapro
unaieuca;incircumvolandover6totum Or- orbem
bem terrarum duodecim dies &horas unde-
'^'''"w
r r TT
quastotem-
cim rere inlumeret. Hoc experimentUmpore^<rB-
quilibet non tantum de hirundinum volatu,
'''' "''^'''-
fed quarumiibet aliarumvoiucrumanima-^^"^
"'"
liumquecurrentiumad proportiones veio-
cita-
i
LIB. XII. ARS METALLOSTATICA.
4^9
.III.
citatum ad invicem inveftigandas fumere|rumquebombardarumvelocitateparipaftox/)m
poflet
;
quod &de fagittarum motu
,
globo- 1 intelligi velim.
quam fufifiime in
Noftra Mufurgia demon-
ftravimus, ad quam Letlorem
remirto.
^ruam-
Effusa veroaquaclara &limpida, vasno- |te; fi deniquefehabuerintponderautp.
ad
5!)rOT
'
v^
^Si"^
^^^ denfiori
,
uti marina repleatur \ 8 .
tibi dabunt tonum
, & fic de cxteris,quae
liiprm.
ad fummum; & moneta eodem loco fixa ex
tieme*^.'
Adeterminataftationerefpiciatur,
& inve-
rme. iiies monetam ed, relifta flatione nonni-
hil verfus L, uti in eg recefliffe
, cujus qui-
demreiratio alianon eft , nifi medii den-
fioris obviatio, in quo radii vifuales non po-
tentesillud perfringere, fubmajoriangulo
refringuntur ex R videlicetinE, ex Sing,
undeconfequentermonetanon amplius in
ED,fed in fgfpeftabitur : Undeliquorum
differentiaquoad denfitatem & fubtilitatem
faciletibifuggeretdifferentiam angulorum
anaclafticorum D Re.&ejg. De quovide
Artem noftram Anaclafttcam
, ubi calculum
fuse docuimus.
Hoc pafto nullo negotio propofitiones
levitatis & denfitatis vini , aquae vitx , ad
aquam, oleum, &quemlibetdiaphanumli-
quorem inveftigare pofles : qu2E hfc adjun-
genda duxi, ut curiofo LeBori nonnullam ad
aliorum multohifce majorumNaturaearca-
norum inveftigationem faciendam , occa-
Honem prxberem
.
E X P R I M E N T U Mr
Muficas
proportionesponderihus
exflorfrei
A
Ccipeduaschordas longitudine&jcr
^fitie aequales, quasfiponderibuse|ten'
deris, proportionibus harmoniciscongruis
habebis qusfitum. Appenduntur itajduo
pondera diftis chordis, qusE fi fuerint
ifi du-
pla proportione, necefiario illsechordsvi-
brifTatse tibi exhibebunt diapafon , ip eft,
oftavam. Si pondera chordis afExa fp ha-
buerintutzad 3.
ills concitatas tibiikces-
Harmo-
faj-j^ dabunt diapeute
, fivequintam; Si Innum.era hoclocoadducerepoffem,fed
pordoneT
poudcra fc Iiabuerint ut
3
ad^, illae tibi re- qusahxc ArtiMagnsegravium&Ieviumre-
tKptorare.
fonabuntdiatefTaron ; fi uc i. ad^.difdiapa- fervavimus, hic tantum ea indicaffe fuffi-
fon. Si ut I. ad
3.
diapafon cum diapen- ciat.
Nnn
5
Pars
Sea.V.
Cap.
470
MUNDI SUBTERRANEI
P A R S III.
DE ARTE VITRIARIA.
Qua non folum de Fitri admirandis operibus , fed & de Crjiftallis
,
perlis
,
lapidi-
bufquc
pretiojis ad vivum Naturae exemplar fingendis, agitur,
C A p u T I.
(De Vitri natura.
Itrum eft ultiraum , in quod mixtum I num ope univerfa pene elementaris natura
iquod reducipoteft, cujus natura Phyficis per multiplex experimentum pa-
I. X^TItr
Plinius.
;
Vitrum
flexibtle
(^
infranei-
adeb mirandaeft, utvixfufficienti
bus verbis defcribi poffit , fi nativam fragili-
tatem non adjunftam haberet , certe nihil
ad ejus pretium accedere poflet. Quid e-
nim fubftantia e)us clarius ? quidlimpidius?
70^.28.19. quid pulchrius? Nam tefte/ip^o; Nonada-
quabitur ei aurum, nontopa7ius,non heryllus
aut aliiu quifpiampretio/us lapis. Tiherio Prin-
eipeexcogitacum fuifle vitri temperamen-
tuni, P//ijrefert,quo flexilefieret.vitrum,
quatnobrem totam artificis officinam abo-
litam fuifle , traditur, ne aeris , argenti , auri
metallis detrah^retur ; Nam ut Ijjdorus l 1 6.
c.if. recenfet. Fertur,\nc^ii,fiih
Tiherio
Cafa-
re quendam artificem excogitaffe
vitri tempera-
mefitum,quoflexilefieret ^
duUile;qui dum ad-
mijfus ejjet ad Cafarem,porrexifphiaiamCafari,
I
quam ille indiqnatus in pavinlentum projecit
;
artijex autem fufiulit de pavimento
,
quacom-
plicaveratfe nonnihiltanquam voj aneum,dein-
de malleum
de
finuprotulit,^phialam correxit.
Hoc
fado Ccefar dixit artifici ,
nunquis aliusfcit
hanc condituram' vitrorum} pojtquam ille ju-
rans refpondiffetalterumeampraterfenefcire,
jujfit
illum Cafar decollari, ne dum hoc cognitum
fieret
, aurum pro luto haheretur , omniumque
vttrum
fnetallorumpretiadetraherentur. Apudlndos
{ummo in
quam primuminnotuit,rebus omnibus prs-
^rmo.
latiim fuit, atqueinaeftimabili pretio per-
mutatum , ita ut pauci calices vitrei in Re-
gno Tidore Orientali 200 aureorum aefti-
mationepermutatidicantur. In quantaad-
miratione trigonum vitreum apud Sinas
Tiigautius. fuerit, legat qui volet P. NicolaiTrigautiih.x-
ftoriam de expeditione adSinas ; cUjus quan
tuit. Quanta nobis beneficia ex ejus dia-
phananatura infeneftrarum conftitutione
proveniunt ? & tametfi naturi fui fragile
fit , & artisopus.eotamen loco merito fuo
habendum eft, quo inter Naturae opera gem-
mae. Liquores , uti funt aqu2 fortes ,
hy-
drargyron & fimilia
,
nullis vafis nifi
vitreis contineri folent,
Sive auri retinere prius
,five
aggere ferti,
Sive etiam afiini vinlum fociare
metallo
Emicat , oljlantemque ingrato ponderemolem
Rumpit ovans, magnoquepotens domat omnia
nifu.
jljl uhi vivaces motus conjiringere vitro
Fert animus
,
fentit quajjas hic ohice vires,
Corpora fruftrato
pertentat vitrea morfu.
His itaque propofitis
,
jam fingula per
Quaeftiones enodemus.
C^aerituT itaque primo, QusEnam fit Jdf- Materia
tena vitri? Non nefcio, nonnullos mate-^'*"*
riamvitridicerecinerem &calcem efle, a-
lios aliam procujufqueingenio, vitrimate-
riam affignare, quoslongumefl!etallegare.
Nosdicimus, cineremnonioXxxm materiam
vitri GfkS^darenam non quamvis.fed vitrea
materiaconftantem , cujufmodi funtnon-
nuWifihces,glarea
cryjiallina da arena lapidis
,
quem Alehandicum vocant, cui &adnumera-
va.\x^gagatem
,
quem ohfidianumlapidemdXcit
Plinius . Lapides itaque diaphaneitatempiini^is.
quandamfpondentes
,
quantb funt lucidio-
res , ex cryftallina quadam mifcella illis
commifta , tanto inde pulchrius , nitidius,
lucidiufque vitrum emergit. Hifce in are
cinerei con-
'ciunt vi-
Arena
^
namcomminutis,combuftarumcinisplan-^^
ti fintinhumani generis negotiatione ufus, itarum
,
( cujufmodifunt
,
c^2&HaliyAsodatrum
ordineexpendam. vocant,) junguntur, quaBherbaecumexfe&
vitri uti- . Prim6quisnonmireturingeniofa&ple-|fua natura nitrofx fint, eofine arenis mi-
naadmirationis vafa & pocula, quae vitrilfcentur , ut exintima lapidisarenaceifub-
ufuconflantur, quamingens ejusinfpecu- jftantia confimilem illis nitrofam eliciant
lis conficiendisemolumentum
;
quanti fiat
ultimis hifce temporibus in tubis opticis,
microfcopiifque conficiendis
,
queis vel
ipfa coeleftium corporum ftellarumque ten-
toria lynceis oculis penetrarunt Aftrono
materiam
,
qu^eunacumcorpufculis nitro-
fis falinifque in cinerelatentibus, vicalo-
ris sftuantiffimi tandem in vitrum eliquen-
tur. Veteres nitrum purum & nativum ma
-
teriae arenaces adjungere ob diftam caufam
mi, quibufque minutiffimorum quorumvis[folebant; quod&in huncufque diemnon-
animalium rerumque pene infenfibilium nulli faciunt. Verum experientia docuit,
anatomiam fecerunt. Veruntcum dehifceinitrofos plantarum nonnullarum cineres
& fimilibus quam ampliffime egerimus injnonfolumeundemeffedlum, quemnitrum,
ArteMagna Lucis & Umhrce ,
Lthro defpecults, I fed & nobiliorem prsftare.
eo
LeHorem remittimus. Vitreorum fypho-j Vitrum itaque primo fit exlapidibus dia-
j
phanis.
LIB.XII. DE ARTE VITRIARIA.
l.^Ex hpidi
bu! cryftal-
liformi-
bus.
1 tx lapi-
dibus dia-
phanisfria-
bilibus.
3
1.X tapi-
dibus can-
didis non
diaphanis.
Soda Hi-
fpanica pr-
iians ad vi-
trum.
Magnetis
mifiura
cHtn vitro.
phanis
, cryfiallo-formihus &natura fua fufili-
bus , nec non ex fuccis concretis, aliarum-
que rerum liquoribus hifce naturali quadam
cognatione junftis , &ex his melioris notas
vitrum conficitur. Secundo ex lapidibus iis,
qui tametfi duritie cryftalUna non poUeant,
transluciJi tiLtnen funt Sccandidi; Tertibex
lapidibus candidis quidem , at non diaphanis,
uti funtnonnuUi fihces adofliafluminum
vi flucfluum coacervati ; hoc pad:o vero prae-
parantur : primo diftos lapides urere ne-
cefle eft.deinde pilisfubjeftos, ita eos fran-
gere &comminuereoportet, ut inde fabu-
lum fiat, tum cribrare ad puriorum partium
ab impuris feparationem
; lapides tamen
aquis diluti ad oftia fluminum in hunc u-
fum affumpti, uti perpetua aquarum attri
tione agitantur
, ita ulteriori purgatione
non indigent. Hifce praeparatis confedio
vitri hac arte fit : Tribus arenae didlorum
lapidum partibus unam addunt nitri.ex qui-
bus fimul liquatis oritur mafTa, quam haud
improprie Agricola Ammonitrum vocat , id
eft, Areno-nitrum ; defeftu verb nitri
,
falis
fojjilis , aut cujufcunque alterius (alis
,
portio
arenaeadjicitur; quorum omnium defedum
raodb fupplet apud vitriariosopifices cinis
herbae AnthylUdos combuftas
,
quam Arabes
Haly , Itali & Hifpani Sodam vocant , & ut
plurimum nafcitur in terris falfis, unde a
plerifque
falfida
haud incongrue , eo quod
ex ea copiofum fal educitur, dicitur. Vide-
tur ingens in Melitenfi Infula hujus herbse
copia, & in nonnuUisCalabrislocis. Soda
verb Hifpanica prae caeteris maxime com-
mendatur. Dignum faneadmiratione eft,
Venetiis a peritis opificibus portionem
quoque magnetis hifce admifceri, eo quod
hujus mifcelli vitrum mirificum fplendo-
rem adipifcatur ; cujus rei ratio alia non eft,
nifi quod lapidibusutplurimumferreaefco-
bis mifcella adhaereat, quse a magnete attra-
dla, reliquam vitri mafTam ab impuritate
umbrofarum partium liberet.
Porro fornaces pro diverfitate laborum
difFerunt. Hic Romae fornaces plerafque
in quadruplices contignationes extollunt;
quarum ima xonTvitAov, id eft, locum cinerihus
recipiendis aptum ;
altera True/Tiie/tov , igni
extruendo deftinata; In tertia aptanturi^a/a
& olla fundendae vitreae materise idonea
;
fupraverb receptaculum e{\: , ad nonnuUum
caloristemperamentum coni^r\xS:um,r\e\itrSL
recens conflata fubitaneo frigori expofita
rumperentur. Omnia hujufmodi fornacis
receptacula non ferro, noncalce, nonfaxis
vivis; fed lateribus crudis ex argilla huic
operi&igni fortiflimofuftinendocongrua,
conftruuntur , ollae quoque ,
quae materiam
vitream continent ex argilla quadam hic
Roma ex Savonenjj agro advefta conficiun-
tur;deindefornaxlignislongis quernis, vel
ilicinis aliifque incenditur ad odliduum,
uti hic
Homat fub ceitis tamen gcadibus;
47
1
primblento,deindefortiori,&tandemfor-
tiffimo. Liquefaftaitaqueintraollasmate-
ria Vitriarii fiftulis vel ferreis.vel sneis tri-
pedalibus, intra ollasimmiffisverfatifque,
ex iis
,
quantum operi conficiendo fatis efTe
'^o'!"'
judicant, extrahunt, in marmoreantefene-
^a}^'^'^".
ftellam pofito verfant, atque per fiftulam
^'^'-
faepiusinflant
;
& neaeftusperfiftulam in-
greffus iis noceat, remotam ab ore ad maxil-
lamapplicant, mox fiftulam fublatam ali-
quoties in orbem retorquentes
, vitrum fa-
ciuntlongum , deindeidem in aereoinftru-
mentoconcavo, qui moduli vices fuftinet,
formantjtum caIefaciendo,inflando
,
pre-
mendo, amplificando in poculi vel vafis.vel
alterius rei figuram mente conceptam ef-
formant ;anfasaffigunt, difFerentibus colo-
'
ribus depingunt; atque hoc pafto abfolu-
tum vas fornacirefrigerii in ufum commit-
tunt. Sed haec cum ubique paffim obvia fint,
fufius deducenda non duxi.
Ad differentes vxttoxwmfpecies quodatti-
yitrirura
net,illae feretotidem funt,quot mineralium
^'ff"^""*-
fpecies: cum omnes ferefucci concretiin
vitirum coalefcant. Sub duplici itaque diffe-
rentiavitrumconfideraripoteft: prout na-
turale Siarti^ciale
;
ptiotisgeneris funt cry-
flallus, heryllus , topazius , & quotquottan-
dem funt gemma diaphatta in igne fufiles.
Secundo {\int-calces metallorum, quae Spagy-
ricae artis beneficio in vitrum eliquantur,
excepto auro ; Hoc pafto Saturnus five
plumbum, in ftannum, xs
, & in vitrumtan-
demdecoquituT,utipofteavidebimus. Ter-
tio {untfmalta feu encaujia
,
que non nifi vi-
trum funt , ex metallicis corporibus deco-
(ftuni.
Non dicam htc de atenis Beli fluminis
Syriae ad radicem montis Carmeli.in vitrum
puriffimum ignis ope coagulatis
,
quorum
nonnulla vera, plura fabulofis involuta nar-
rationibus reperiuntur apud Jofephum
^^Jorephus:
helloJudaicoL 2. Hocexperientiadocet; o-
mnemfufilemfivelapidem ,fivemetallum omnemi^
in vitrum coei poffe: Nil praeterea efle, quod
"^'"'t
^"^^
facilius omnis generis colores tulcipiatvi-w^j
/.?;?.
tro
,
quod eolSem fplendidius exhibeat
;
unde non fine dolo vittum ita artificiose
tingunt , ut Smaragdi
,
Hyacinthi
,
Ame-
thyjti, ChryfoUthi videri poffint , de quibus
paulb pofl ; Colores qui ad vitra tingen-
dapaflTmi afllimi foIent,mineralis proprie-
tatis funt
:
Proprietates vitri fane mirabiles funt;
Proprieta*
quarum rionnuUas htcadducemus.
1. Vitrum fulphuri concoftumin lapidem Vitrum
induratur ,
ita PliniusBLAgricola l. sJef^jPj^''^'
OrtuSuhterraneorum. lapidemin:
2. Albueo ovorum calci vivae admixta in
duratur.
1
"
1. 1 . 1 . Pliniu.
gluten evadit ad vitrorum conglutinan-
Agricoia
da fragmentaaptifli mum-
3.
Vitrum calore ignisliquefcit,frigore
ve-^^^^
rb, five aqueum,five aereum
fuerit.con-
gelafcit.
4.Vi
Gluten
vitrcrum
47
MUNDI
SUBTEPx-RANEI
f"^ V 4
Vitreavafafolum
argentumvivumcon-|reducatur,
liifce doc&t Bddimis
:
Vitream PdrxIIL
tinere
poffunr,
cjeteris
quibufcunqueimateriamcontritamteftxfiftilicommittit,:)(;/er
tandem ab eo exefis.
&hanc in aliam capaciorem patinam , cati
Bodmuj.
Vitri mor-
hiditM quo-
modofiat.
Ulrum
ex-
6
terimentum
in vitro in
momento in
pulverem
refolubili.
Omnia
metalla vi-
trefcunt.
Libavius.
5-
Vitrum
candefa(flum in aquam frigidam num ,
velollam collocat; additoigni dicit
Reduftio
conjeftum ita morbidum
redditur, ut
argentumvelipfamteftampenetrare
,
^in-^^'^^"'
manibusinminutumpulverem
conteril vafe
feuteftacapaciorepriori fubditarepe-
pojfjt
Iriri , reliquiis in fuperiori teftalremanenti-
Poteft vitrum certa aqua ita attempera- bus. Ego hoc loco per teftam congruentius
ri, ut unum
vitrifruftuluminextremi-
puto.eumfignificarevoluifi^ecatillumcine-
tateruptumtotam
malTamininfenfibi-
reum, quamCupeliamvocant, dequaam-
lempulveremreducat,fitautemhoc,
fi pleinX/. Lihro; quse tamen etfi fubinde ar-
fruftulumiteratocandefaftumigni.fae-'--'-"
^"
:.A...f.x^f.,..:. .ur^..
pe faepius in aqua
frigidiflimaextinxe-
ris

Sed de hoc
experimentofane
miri-
fico alibi quam ampliflTime a nobis a-
ftumvide.
7.
Vitrum
additum fufioni
metallorum
,
ea
redditfluxibilia,
obingentemcalorem,
quo ipfum tum in fufione pollet ,
tum a-
liis liquefadibilibus prsebet.
8. Vitrum in igne lentum & duftile eft
,
fri-
gefafto veio nii fragiii-us eft. Csteras
in fequentibus profequemur.
. I.
De Metallorum
vitris.
i.r^Mnia meialla vitrefcunt , ar>w quo-
- ^que,etfiid,obtenaciflimamhumidita-
temdomarivixpofirit;putanttamennonnul-
li Alchymiftae,aurum
coagulari in cinereum
corpus pofle, indeque in rubini formam abi-
re.
Quodfiigniumopeprim6caIcinent;in
vitrum quidem cogipoteft, fedin
priftinam
formam nunquam
reducibile.
Quod fi au-
rum in mercurium
refolutumfuerit,
idvi-
trefcere ajunt fublimatione cum falibus.Sed
credatid.quivolet;
experient;iaenim
nihil
horum conftitit haftenus. F^lfiim quoque
eft.aurum in argentum
tranfmutari pofi!e ,
fi
pars una aquils rubeae
,
quJE ex argento ex-
trahitur.projiciaturfupradecempartesauri
mineralisoptimi.
Argentum verb
corruptibilius per cin
nabarim,
x.&^QLihavio, cumquacsementa-
tur, itadomatur exficcaturque, utadjedlo
falefacile abeatinvitrum.
Lazurinumco-
lorem induit, cum prius argentum in cal-
cem feu crocum cceruleum reduftum fue-
rit. In citrinum vitrum duodecima fane
Gnithon
parte abiifl^e obfervavit Gnathon Claveus in
^,
fornace vitriaria duobus menfibus crema-
tum.
E X P E R I M E N T U M,
Quo argentum in vitrum declucatur ex
Bodino.
Chveus.
gentum , fi non rite confefta fuerit , abfor-
beat , ea tamen excrementitiis tantum ix-
cibus combibendis ab iartificibus deftinata
fuit.
2. Staisfium \itre{ceve Ge^er teftatur, eo
stannum
quod in profundo habeat fugitivam Mercu-
oeber.'*'
rii fubftantiam
,
quae uti longa mora in igne
aufugit, ita quoque omni deftitutum humi-
ditate tandem in vitrum coalefcit. Hoc pa-
&.0 ceruffa flanni ufta vertitur in cinerem
candidum , & inde in fubftantiam vitream
coloris laftei, quo figuli vafa fua illinunt,ut
in igne cruftavitrea & candida obducantur.
3.
Plumlum nullo pene negotio in vi-
Piumbi
I
trum reduci , non eft opus multis verborum'^"'''^'-
iambagibusdemonftrare, cumquotidiehoc
artificium metaliorum conflatoribusferein
ufu fit. Vitrum nigrum .rubeum , citrinum 6(
aiiter aiiterque coloratum fit, pro conditio-
ne calcis piumbex in lithargyrium
, velce-
i ruflTam , aut plumbaginem miniumve calci-
natae.
4.
Vitrum<iifiwoii,quonilcommunius
vUrHm
eft, fervit vafis in quaj transfufumvinum*""""""'
redditur mirifice catharticum , cujus fre-
quens in noftro pharmacopoeio eft ufus;
Fiunt quoque medaglia & numifmata ex
hujufmodi five regulo, five vitro antimo-
nii,qu2immifl~a vino, id catharticumred-
dunt. Habemus &annulos ex vitro antimo-
nii fa(5los,qui idem vino injefti praeftant. Ge-
Geber.
her miram colorum varieratem educit
^y-vTrktML
ceruffa.,plHmhi Scftanni; utraqueenim fupercerufla.
prunis agitata arefad:aque adjedo borace,^'^"^'
&olei tartari, quantum fatis eftadincor-
porandum igne fufionis leviore tranfitin
vitrum
,
plumbum quidem in citrimm
, ftan-
num in alhum aqueum
;
quae tamen celeri for-
tiquefufionein fuareducunturmetalla du-
rioraprioribus.
j-.yffinvitrumdeducipofle, experimen- vitrnm
tum fequens docebit.
^^^-
EXPERIMENTUM,
,
Argentum
j
vitrefcit.
R%entum foivatur aqua communi
^^^chryfuica, foiutio praecipitetur in a-
quadulci , inquanonnihiifaiisammoniaci
fitfoiutum ; Caixinde colieffla chryfocoila
mifceatur, ignibufque invitrumiiocpafto
confletur : Quod fi non fatis pellucet, calci
addito borace operatio tam diu repetatur,
donec voti tui compos fias. Quomodoverb
(hio 3ES in vitrum
,
^
denuo in aes reduct
pofie
docetur.
T^Undatur in crucibulo/smportio,verbi
*-
gratia unaiibra; aquofufofeparadimi-
diam partem
,
quam alrericrucibuioimpo-
nes; Si itaqueaerisiiquefadiunipartiarfe-
nicum infperferis, aes ubi frigoreinduratum
fuerit, id in materiam vitream & haud fecus
hujufmodi z/i?/-w Ia^ denub in argentum jacvitrum frangibilem ,
fcabram & penitus
mallep
Cp.
I.
LIB. XII. DE ARTE
VITRIARIA.
473
malleoinduftilemdegeneraflereperies;re-!/dfwV/-ea
exurgit
; fimilitudo quaedam pul-
liquamveropartemarfenicoimmunemfri-jcherrimz
Mundans mafTae noviffimis in-
giditate reflitutam facili negotio lenta & cendiisabomni forditie expurgatx in gem-
malleabilis evadet. Spedatur inhocexpe-'meamgIoriam
conflatae. Sedjamadhujus-
rimento mira quasdam in priftinum ftatum modi fmaltorum five encauftorum confe-
aeris reduftio; fi enim aes in fragilem ftatum dionem progrediamur.
arfenici ope redudum borace faturaveris, CalxVeneris five zris inviirum viriJe
Encau-
idinpriftinumaerisftatunimox reftituetur. ligniumvifuforia
dahit fmaUum obfcurum,
J^"^/J'q
Utriufque effedus fane exotici caufam fi |raaximefifumovitietur;
purum autemex-
quasras
:
Dico primo, xs in fufione conftitu- |Cellenti viriditate praeditum confequeris , fi
tum,&arfenicoimbutum,hujusacrimonia calcem Veneriscumaqua falfa, feu muria
Di^nitiu
eperum e-
tauflico-
rnm.
Modus '
M/f(j prse-
parandi.
& excellenti ficcitate , omni humiditate
exui ; unde glutine confumpto
,
partes difu-
niri , &confequenter aes morbidum & adin-
ftar vitri fragile evadere neceffe eft. Hoc
tamen fi borace imbueris, mirum didu , fta-
tim in priftinum ftatum reducetur
;
quia
s-
ris mollitiem
,
quam arfenici ficcitas abftu-
lerat, eandem borax ei reftituit.
. II.
De vitris, quae Amaufa (^Encaufta aut Smal-
ta vulgo vocatit, eorumgue o^erihus.
^rihil in Vitriaria admirationedignius
^
occmiit Smaho
,
quod nonnulli <//<?-
fum, GraEci 'iy:towTov, efjcauflum vocant ; Ger-
mani a facili fufione id vocant
cC)tnr(^-
gla^/Artificia quas inde.emergunt.adebin
ajftimatione funt, ut apudReges& Princi-
pes non habeatur i n pretio cimelion, five ea
fuerint numifmata,fiveannuli, five horolo-
giorum thecae, quae non encaufticiscolori-
bus pingantur; opus fane plenum admira-
tione ob tantam colorum nitidiflimorum
varietatem.
Si enim peritum & ingenio pollentem
Artiftam nafta fuerit ey^AvTsTninA , certa
omnia gemmarum lapidumque pretiofo-
rum artificia, five colorum varietatem, five
fplendorem fpeftes, longe fuperent. Lapi-
desquoqueinde effidli, Orientalibus mul-
to lucidiores nitidiorefque, vifuique gratio-
res funt. Eft igitur Smaltum vitreum corpus
mundiffimum, non tamen uti vitrum dia-
phanum auttranfparens , {Qd diverfis colo-
ribusfplendidiffimis opacatum.
Si quaeras, qua arte hujufmodi encaufiaie.\x
fmalta parentur ? Dico ex omnibus metallis
idexcoqui polTe;cum enim metallum quod-
piam in calcem vel terram redaftum fuerit,
eavitriariorumfornacumollisimpofita,-
ftuantiffimiignisviolentii ,
torta tandem
invitrumevaditmundum , nontamendia-
phanum & tranfparens , etfi ab omni metal-
lorum quae prius inerat corporis impuri &
nigri faeculentia, liberum &immune. Con-
fumptis ergoignis vi impuritatibus, effen
tia illapura ex vitro elucet coloribus jucun-
diffimis & pretiofis, quafi inclufus cryftallo
puro igniculus
,
quale quidfpeftaturin ele-
ftro&carbunculo. Smaltavoxo prout peri-
te elaborata funt
,
pr^cellunt. Latetitaque
in calce metallorum quidpiam luci purae
haudabfimile, quod igni purgatum in Smal-
TOM. II.
m marmore conteras levigefque adeo exa-
(H^e
, ut digiti tadum non offendat ; deinde
aquis dulcibus puris toties abluas , donec
nullsBampliusfordes in aqua deprehendan-
tur
;
debet autem hoc fieri aquis adu calen-
tibus
; calx fic elaborata funditur invitrum
perfedius fufibiliufque feumoUius, quam
fi abfque lotione & contritione eam con-
flafl^es.
Eadem ars eft Calcis plumbi
, Jovis , Lu-
^'^^^f^.
nae
,
nifi quod calces diverforum metallo-
ex m/
^,
rum
,
diverforum colorum amaufa praebeant;:^.^'^?-
Et primb quidem plumhum
^ferrumfulvum
dant amaufum
;
Stannum alhum & caniidif-
fimum ;
argentum cosruleum
;
quae invicem
varie commixta, ingentem coloratorum
fmaltorum varietatem efficiunt . Sed jam
quomodo
& qua ratione inde conflentur,
exponamus,
Conficitur Venetiis
omnigenei coloris
fmaltum
,
partim in longa fila
,
partim in
virgas autrotundasmafTas tradudum
;
qui-
bus potiffimum utuntur ii
,
qui vitriariam
artem ad lampadem exercent : ex quibus
tum coronasprecarias.tum ornamenta mu-
liebria , inaures, annulos , flores tanti va-
rietate conficiunt, adeo naturalibus fimiles
gemmas , ut fubinde quoque peritorum o-
culos fallant; Yideashic coral/ina,amethy-
flina ,
adamantina
,
fmaragdina , cryftallina,
gemmea figmenta , vel ad ipfius naturae.ut
ira dicam, invidiam elaborata, tanto fplen-

dore
,
commiftorumque ad invicem colo-
rum diverfitate
,
ut ea ad Indos Barbaros
tranflata , comparatione eorum aurum , ar-
gentum, gemmafque nil reputarint. Ex hu-
jufmodi fmaltis figuras & imagunculas o-
mnis generis conflant. Omnem admira-
tionem fuperant pennarumexfubtiliffimis
fmalti filamentis confedi fafciculi
,
quos
nifi vilitas obftaret materiae , Regum Prin-
cipumque pileos ob fplendoris excellen-
tiam & filamentorum nitidiffimorum de-
corem non dedecerent. Omnia tamenhxc
nuUo fornacis beneficio,fedfololampadis
ufu conficiuntur. Verum quia res vifu di-
gna eft , modum procedendi paucis defcri-
bam. Lucernam inftruunt digitalis crafli-
Medus
tieielychnioinftru6tam,quamantefemen-y^^/'7/4
fae impofitam tenent ; deinde fmaltea
fil^iutenMHf,
feu virgas lucernae flatu , in longum flam-
meumque radium diduftae apponunt, qui
tantae efiicacis eft , ut quafi in momento
'
Ooo fmal-
474
M U N D I S U
SeB. V.
fmaltum
eliquet ;
eliquatum dexteritate
... manuum
inglobulos, jam in radiofam foe-
fiml^'"
'turam, nunc in
aliudquidpiam
,
quod vo-
luerint,forcipetransformant;
in quo & il-
lud admiratione digniffimum eft
,
exvarii
diverficolorum fmaltorum
colliquatorum
BTERPcANEI
fihe oris flatu flatum copiofifllmum & vehe- Panlll.
mentiflimum folles fuppeditabant opifici,
ad quodcunque volebat, efliciendum. Ve-
rumquiares confideratione dignaeft, ma-
chinam hic fubdam.
Quiaver6 paulo ante pennarum mentio-
commixtione, tanta emerget colorumdi-jnem feci
,
quomodo & qua ingenii indu-
verfitas
,
quam ne pidor quidem majorem iftria illas conficiant, paucis exponam. Ex
effecerit. Cum hujufmodi
conflatoresnonligno mataflam; qua fila pafllm amulieri-
infrequenter, tum ad artis rationeminve-lbuscomplicantur,
paratamhabent; deinde
ftigandam, tum ob deledlationem ,
quam ex
j
accipiunt fmalteam virgam ,
cujufcunque
fimilibus
ingeniofisoperibuscapiebam,vi-jVoluerit
coloris,
quamflammaeimpofitam
fitarem ;
interaliamihipropofita,&iIIud
flatu primum in filum fubtiliflTimum didu-
unum fuit ; An machirva fieripofl^etpneu- cunt
,
quod mataflTsaflftgunt ;
deinde cir-
matica quae flatu fuo
fuppleret continuatam cumafta mataflTa filum trahit.fubfequentem
&Iaboriofam,quaexhauriebantur,flamm2e
& continuatam fmalteam mareriam in fila
infuflflationem ? Refpondi, nullam me vi-
diffufam.&hocpaftofummaceleritatecol-
dere difiicultatem
,
quo minus defiderata ligunt,quantumvoluerint,
circamataflTam
machina confici poffit, fidemque dedi in in- filorum fmalteorum copiam ;
deinde fila pro
veftigandomodo&rationeeamconftituen-longitudine & craflitie futuri fafciculi fa-
di;
quamtandemhacratione,quamfubdo,^a in pennaceum
fieri debere expofui. Duos foUes fieri cura- jadaptant tubulum;
vi,haud abfimiles iis, quibus portatiliaor- ut hic in margine
gana inftruuntur, quibus przponebatur a-!vides
;
quas infra
nemotheca,fiveventireceptaculum;equo
fericeis filis colli-
fubtiliscanaIicuIusfivefyphunculusderiva-'gata,tamdecorum,
baturufqueadlucernEelychnium; hocpa- tam nitidum effi
ftoinfidens fcabello fuo opifex folispedqm
alternis preflionibus alternatim elevaban-
tur foUes
,
qui uti ventum conceptum per
anguftum fyphunculum exprimebant, ita
quoque maxima tarditate dum defcende-
rent, finenovapedum, quo veftespreme-
bantur, foUicitatione, moram fatlongam re-
linquebant artifici ad laborandum. Itaque
ciunt exfilamentis
opus , ut nullusfere
fit
,
qui fatis mirari
queat operis pul-
chritudinem, mul-
tique artis ignari , nefcio
cujus peregriiMB
avis, five manucodiatje,
five ardese Baleari-
cae plumas eflTe fibi
perfuadeant.
C A P u T II.
(De Artificiofa
gemmamm la^idumq^ue pretio/omm cofifeSiione.
CaP.ll. /i
RsNatursinomnibusimitatriXjhoc
/-% potiflTimum intendit , ut quantum
"^
-fieri pKDteft, ejus effeftus fi nonvera
& reali efficientia .laltem fecundum analo-
^iam quandam & quam verifimillime at-
tingat
,
quod tum inaliisjaminprsceden-
tibus difcuflis , tum potiflfimum in artificio-
fa lapidum
,
gemmarum margaritarumque
confeftione elucefcit. Quam artem ne ptx-
teriifle videremur, hic paulo fufius defcri-
bam, cum ad multa, fi fraus abfit, pr^efertim
inculnisDivinipromotione & Ecclefiafti-
cis ornamentis elaborandis utiliflima eflfe
^emodo
poflit. Dico itaque primo quomodo ex fola
'^ariTkpt
fmaltea mzx.Q.ti2ifapphiri,fmaragdi, amethyjli,
deipretiofi hyacinthi,carhmcuU,topazii & fimiles pretio-
fasgemmae advivum elaborari poflint ; Et
nehoclocoavaritiae labe depravatis homi-
nibus impofturas detur occafio , fimul adde-
^uii
<&
conficiart-
tur
mus modum
,
qua ratione adulteria gem-
marum facili negotio cognofci queant. Ve-
rum ne Lelorem diutius fufpendamus,yKS^u-
croTComoj/ ordiemur.
Smaltum idem eflTe dicimus, quodveteres
Encauflum dixere ; & nil aliud eft
,
quam li-?
quati coloratique metalh pigmentum; unde
i^^^^^
Encaujia iytLMTo^ ii vocantur
,
qui liquatis
^,'a.
metallis colores inurunt , encauftum eli-
quatum auro agglutinant , five metalli-
cum pigmentum auro inurunt ; autliquan-
ti coloratoque metallo aurum inducunt;
cujus ope adeo venufta & elegantia fiunt
opera , ut iis nil five raritatem , five fplen-
doris dignitatem fpeftes , comparare pofle
videatur. Quomodo autem &quoingenio
fiant ex Blafio Viienerio ^Bulengero
,
qui ea
ex lingua Gallica in Latinam vertit, paucis
exponam.
Ca-
LIB.XII. DE ARTE
VITRIARIA.
475
Caput III.
Quomodo gefnmdi ex Smalto
feu
Encaufto
confici pof^int.
Cap. III.
j 7
Ncaufticum igitur opus fit e vitro &
rn metallis, quae interfeNaturcefponte
*
'mirifice confentiunt. Vitrum quod ad
encaufticum opus adhibetur, non efilice
aut fago.aut tribulo paludum fieri debet, fed
e petra feu lapide, ut vitrum illuftre , fplen-
didum
& cryftallinum fiat, unde encauftum
efficiatur metallis inurendum
;
cineresefi-
liceauttribulo, equibusfitvitrum
,
difix)!-
vunt in aqua calida, &fegmentis panni can-
didiadhibitis,aquampuram&claraminvas
fuppofitum tranfmittunt; quidquidfordium
eft
,
in cineribus fubfidit in priore vafe , nec
per pannum tranfmittitur; fed aqua tantum
clarifilima &limpidifllima
,
qus modico igne
infalem candidum concrefcit,quumhumi-
dum aqueum exhalarit
,
qui arena: aut lapi-
di
, feu faxo purgato admixtus, &minio per-
fufus, in fornacemvitrimittitur. Minium
illud aut minerale eft feu metallicum aut
faftitium e plumbo ufto. Calx illa rubra
plumbifitin igne vehementi & claufo, ne
in aere exhalet, Trug aVliTu-^rict.?, aut ignis rever-
heratus
, & in claufo vagus ac erransvoc^ri po-
teft. Vitri Artifices vas quoddam e terra
pingui candida, cumoffibusarietumtritis,
&aliismedicamentiscapaciffimum & am-
plifiimum fingunt
,
quod nuUo igni quam-
iibet violento corrumpi,aut difl!blvi poflit.
Vas illud in fornacem mittunt , &in medio
coUocant
, cineribus vitro faciendo aptis
plenum
,
qui vi ignis liquefiunt, moxferreas
linguas in vas illud ardens immittunt
,
qui-
bus materiaillapinguis & liquida adhaere-
fcit, equavitrafiunt: SaligiturilleAlcali
minioperfufusincapedine terrea fex totos
dies flammisardenti perfeverat; primo &
altero die materiailla mmiatiiflavefcit, ter-
tio &quarto 1/ire/czi'; duobusaliis<j/^f/c/Y,&
aeris colorem induit, &cryftallina efficitur,
equa fiunt adulterina: gemms
,
& encau-
ftum feu fmaltum. Cryftallinaillamateria
ut cogatur&concrefcat.calcemmetallicam
e plumbo &ftannoCornubienfi purillimo in
fornace reverberante ante conflatam ad-
hiberi necefl"e eft , ut ftanno, encaufto feu
5;gW^.fmaIto adferat foliditatem , & corpusnefit
be nuiinm pellucidum ; fine plumbo nullum metallum
vitTf/c^
invitrumtranfirepoteft; cumigiturmate-
riam illam cryftallinam & calcem plumbi
ac ftanni , utramque tenuiffimo pulveri fi-
milem inter femifcueris, & quafipatulum
panem aut fubaftam maflam ex iis efi^ece-
ris, foramen in medio fodies, ut exhalet
inutilis humor, & per fefenfim exficcari pa-
tieris, tummaflamillamexficcatamin for-
nacemvitriariam mittes eoufque , dum li-
quari incipiat.raox e fornace extrahes,& re-
frigefceremateriam fines; tandem in vafe
terreo, quod igninon folvatur, liquefcere
TOM. II.
^
fubje(5lo igne fines , fpumam pinguem fu-
pernatantem cochlearibus ferreis extraheSj
donec
24 horis materia fervens purgatiffi-
ma&limpidiffima fiat. Hoctibi etit fmal-
smaltum
tum alhum
,
quod quocunque coloreimbui
'''""'"''""
poterit. Si fmaltum illud cum cryftalloin
pulverem contriveris, &in fornace vitriaria
liquefeceris, & metallicam cautem , feu pe-
tram fubterraneam metallicam adjeceris,
exiftet nigrum fpkndidum ; fi addideris 3.r-N'grum.
gentum uftum cum fulphure , ccerukum Tur- coatdmm.
quinum effeceris ; fi les in laminas tenues fe-
cueris,&perquinquediesufleris, &infmal-
tum illud injeceris, efficies virens. JE.stetviride.
uftum tingiturfmaragdino pellucido.
Ccefium,
Ciftumi
glaucum,vio/aceum, cinereum, fiunt e fmzho^'"'""'"^-
illo , cui metallicam petram vario modo
temperatam admifcueris. Si nitrum feu fa-
lem petrs indideris , colorem margaritarum
exprefleris. Smaltum ruhrum clarum princi-
IXm^
patuminteraliaobtinet; flavum brafteola-
tum argento addito effeceris luteum palea^
tum, item luteum aureum
,
luteum malipunici
;
fed luteum citrinum fit e ferrugine anchora-
rum
,
quas vis maris arrofit , aut ex croco
[ferri, quem ex aceto ftillaveris. Smaltum
eb firmius , liEtius & integrius eft,qu6diu-
tiusignespatitur. Ruhrum effeceris, fi ajs in
calcem redaftum vi ignis vitro feu fmalto
candido injeceris, unacum ramentisferri
&auripigmento. Siplus vitri injeceriSj/-fl-
Smahum
feum fplendidioremeffeceris, eftmurex di-
"*"
lutus.veloftrum dilutius. Siplusplumbiin-
dideris, cave ftannumadmiiceas , minoris
enim erit fplendoris. Rubrum clarum effi-
cies, fi plumbum & argentum vivum auro
infuderis, item fpititum jEris,& fulphur Kris
incombuftibile.
.^ris illius tinftura ufque adeo fatura eft,
& eminens, \xtcoloremauri nativumaugeat^iwwww,
& exaggeret: fed color ille exaggeratus
igne vehementi deletur. Exaggeratio illa
colorisinaurofitper fpiritumvoIatilemsE-
ris
,
quod cum auro fenfim in capeduncula
terrea excoquitur caliculus metalli fufor.
Ut igiturcolorem auri exaggeres, aliquid
argenti vivi cum auro&fpiritu xtis mifce-
bis
,
quia vivum argentum prohibet, netin-
duraj &colores exurantur , &ignisvim mo-
ratur id temporis, quo tinftura & colorin
aurum intime fubit. Aurum ita tindum
quafi folium pyropis fubjicitur : aurum e-
nim quod fulvo tingitur , corpore ceris adhi-
bito, femper nigricans, lividum &marci-
dum eft
;
quiafubftantia^eris, quaeperfeni-
gricat, nigris maculis liberari non poteft,
five radas,fivecoquas, five gummi & fan-
daracalaves- At aurum,quodtingiturfpi-
yerumttH-
ritu aeris eft veterum Aurichalcum & ele-^^/j)*^
ftrum , unde pocula fiunt
,
qu venenum,
{\arum.
1
Ooo z quod
47^
M U N D 1 S U
Se^. V.
quodinjeftumfuerit,
indicant& produnt.
Hoc item aurum fpiritu seris exaggeratum,
vi folius
plumbi , nonalterius metalli in vi-
trum convertitur , unde fit fmaltum feu en-
cauftum rubrum clarum.lmb aurum vi plum-
bi fit volatile , autinoleummutatur, quod
vitrumaureumvocatur : qyiodS.Joaunes in
Apocalypji pavimentum Coeleftis Hierufa-
lem, quafi telTeris vitreis ftratum efle,tefta-
tur S. Hieronymus aurum illud vitreum vult
efle eledrum Ezechielis , '~7Dn
Hebrsis di
HebrsU efc
9rum.
BTERRANEI
loribus inuftumfit:Tum e fornace opus edu- Pars III.
ftum expolitur lapide idoneo, & abfolvitur
Samio lapide. Utencaufto eminentia cu-
jufvisfigurae.velopus tumens,autin umbo-
nem plus minus elatum inuratur,acinos
py-
ri aqua limpida madidos fumes , illifque
fmaltum irrigabis
,
quodvifcofumfaftum,
&quafi glutineillitum,1kcileoperi adhsre-
bit; aliternon adhaErefcerfetumboni, &ex-
ftantibus fignis, autprominenti figurse^cum
tamen nuUo negotio fmaltum fundo vafo-
dum. Non ita pridem argentum afperumjrum & operum humilioris forms adhasre-
& fincerum cum asre & plumbo excoque-jfcat.^/rwf/<jrwnonadhcerefcitnifi<7ar<?.
bant & concorporabant, ut rubrum clarum
\
Rulrum opacum in argento , &are probe col-
exifteret
,
quam Nelluram vulgo vocarunt, j locari poteft , catera encaufla {eufmaita auro,
quum in granaarge;ltumliquefad:um,&in
[<?r^e/(?&<e/'/inhsrerepo{runt.Tuncdicun-
a.quaminjedumconcideret. SmaItumauro,'turauroadglutinari, metallicum pigmen-
argento, xu, non aliismetallisinducitur& Itum auro inuri , liquenti coloratoque me-
inuritur. Itemvitro&teftisfidilibus; imo talloaurumpingi, defcribi, diftingui; en
nuper reperta ars inurendi fm^lto raarmo
ra &durifllmos Upides , ita ut igne non vio-
uttnUii
lentur. Utmetalla, & ex metalliscolores
g^Kjjswr/i-
inuras, fmaltum in minutiflimu mpulve-
/wXr*^
rem in mortario ferreo duriffimo tere pi-
flillo ferreo cum modica aqua
;
melius
enim cum mortario res fuccedet
,
quam fi in
Porphyretico lapide tereres. Colores qui ex
metallis inuruntur,hifunt; niger,violaceus,
viriMs,ferrugineus{eucaJianeus, cinereus, cce-
ruleus (euglaucus ; ruher clarus, luteus ex auro,
qui omnes colores pellucidi funt & fplen-
didi , cum albus &
cafius
Turquinus fint opa-
ci. Cumtriveris hos metallicoscolores in
hiortario cum modica aqua , effunde quid-
quid eft aquae, &pulverem illum tenuifii-
cauftum auro illini , obduci : ubi encaufto
metalluminuftumeft, opuseft abfolutum.
in pluribus encauftisfeufmaltisadmifcetur
vitriolum , minium , vel humus plumbeae
venae. CrocusMartis feu ferri nitrum , na-
tiva, vel faditiaaerugorafilis, magnefia&
rupes metallica
,
quae fub agris arentibus &
macilentis nafci folet.
Ex hifcepatet, generalem maflamfieri Gtnerdu
ex cryftallopraeparato, &perf^lem tartari^^^^^^^^^
ad fummum purificato , cui adjicitur fal al-
tiofo"fin-'
cali fixum; atquehujufmodi mafliE contu-^'"'''''
'^'
r .r \
'
r
exeryftA
fae mifcentur colores
,
quiquopurjoresfunr,
eo vitrum fitexcellentius, & confequentet
quo prcparatio eft fubtilior & cpftio inge-
niofior, eo lapis fit praeftantibr. Verbo,
muminpatellavitreareponito, cuitantumjgemmificii^ardoinhoc vertitur, ut facias
affunde aquae fortis, quam e nitro & vitriolo |exmetallismineralibulque convenientibus
fubjeftoigneftillatitiamefBciunt.utpulve- fmalta feu vitreos colores illofqueilliques
ribusinnateteofquetegat. Ettotiespulve-imateriae, quaeConftat ex unapartecryftalli
resillosaquaforti imbutosaquifontislim-jpraeparati & duabusfalisfixi.
pidalavato, doneceanihilfordiumtrahat, i Sapphiri^et^^ionem fi defideras, tum
confeait
fed nitida & claraexeat. Aquafortispin- accipefalisalcalibefi!em,cryftalliprepara-
^^
'""
gue metallicum purgat ; aqua fontis limpi- ti trientem , zapharae femidrachmam eom-
da, fiquidterraeadmixtum erat, abluit & tol- mifce, & artificiofepertriduum in fornace
lit, Smaltum trituminaqua limpidafacile vitriariaconcoque. Siquaeras,quidproprie
integrum fervatur, extraaquam fordes con- izaphara fn? Dico efifelazuriumillud ex ma-
cipit. Pulveresifti tegulaaere^colliguntur, gnefiaSaturnina, quodbifmuthumquoque
&operihumiliorisformaemagnacura &di- vocant.&hocvitream maflamcoeruleo tin-
ligentia inducuntur , ut alii ab aliis fegre- git colore
,
quo & figuli utplurimum uti fo-
gentur.nefortepulverum autcolorum con- ilent; hicenim in Porphyreticolapidelaevi- viguhrum
tufioautperturbatiofiat.
Cumprobecollo- gatusillitufquefiftilibus, crudatineit fub-f"*"
"
catituerjnt,chartamvuIgaremaquamade-jnigro colorequi vi ignium tamenmoxm/w
cohre
facito, &inter manusaquam exprimito , ut coeruleum abit.
tingendu.
charta fit loco fpongiae
,
quae humido exufto 1 Smaragdus fic fit. Trita cryftallo ad du- Smaragdi
fmaltumexficcet,
quodficcumljetius&hi-iplum minii in fornace vitriaria eliquati
;""/*''"'
larius eft, quam madidum.
Illapulverumlmafia fiquidem ex eoemergensadeo nati-
collocatiodiciturvulg6/)ri>a/>(?/i/j;
Dein-lvo fmaragdo eft fimilis, ut etiam peritos
de fmaltumlaminaeferrejE
impofitumpau-jfallat, nifi quod Soli expofitus,pIumbeus
latimin fornacem intruditur, ubi exarde-jappareat; recipit iiiterdum 2ruginem,fed
fcit, donec Iiquefcere&
moveri incipiat:'in igne ob asris participationemflammam
tumenimefornace
debet educi,utrefrige- edit.
fcat;
moxaddunturfecunda&tertiapulve- Aliomodo Smaragdus fieri poteft; fica-
Smaragdi
rum collocatio, & opus fornaci& igni vehe- pies minii trientem, cryftalli prsparati
un-fj^^-^^]
menti permittitur,donec
fmaltum plane co- ciam, aeruginis duas drachmas, mifce & col- thdw.
liquaj
Topazij
conJeSh,
Hyacinthi
eottfcHio,
Rui)jn
etnfeSiio.
LIB. XII. DE ARTJ'
G/. III.
liqua ;
Eft enim mira & abdita vis jerisad
Smaragdum.quafacile coeunt.
Topa-zim fit , colliquatisceruflaequadran-
te
, &femiuncia cryftalli in fornace vento-
fa, quam anemiam vocant , intra catinum ar-
gilli munitum claufumque
;
per cerujjam hic
aliud non intelligitur, mdcalxplumhi,<\\i2im
& alii alhum Hijpanicum vocant. Quidam
hunc quoque componunt ex calce ceris , mi-
nio nativo & cryftallo adjefta calce Jovis
quadrupla; quamvis ex his ego non tam To-
pazium, quam Chryfolithumconflariexi-
ftimem.
Hyacinthus ccerulei coloris fit ex pra:pa
rato cryftallo, &cerufl^ae binis unciis, addita
T^vitrioli. /oannes Baptijia Porta mHyacm-
tho conficiendo fic procedit-.capi t falis com-
munis
f
partes ,halonitri i . mifcet & proji-
cit in plumbum liquefadlum
,
agitatque
eum fpatula ferrea & fiet cinis
,
quem abiu-
tum pure eliquatin gemmam. Si verb hunc
ex ccEruleo rubrum efficere velis, cape filicis
albi partes
4,
cineris plumbi , five cerulls 2,
nitri
4
; fquammarum ferri duas drachmas
;
in fornace concoque, & habebis Hyacin-
thum rubrum.
Ruhinum praeftantifiimum Ifaacus Hollan-
dui lihro demineralihus, una cum Paracelfo
efficere fe pofle putat tinfturi rubei lapidis
philofophorum ; fed uti lapis ifte philofo-
phorum a nemine hucufque vifus fuit , ita
quoque de Rubino omnibus rubinis&car-
bunculis orientalibus prsftantiori confi
ciendo , nulla fides prsftari debet : fed de
hocin fequeiftibus fufius. Unde vero ex
metallicis calcibus tanta colorum diverfi-
tas, mirum cuipiam videri pofl^et. Verum
qui ea
,
quas in Olavo di in Nono Lihro tradi-
dimus, refte perceperit.originemcolorum
^^'^^^*"'nonpoteftnonvidere; falmetallorum, o-
5(ij/ormniumhorumefFe(51;oreft : Eft enimcolor
Hddxant.
cocruleusnil aliudquamfal argenti , exquo
defcendunt lapides pretiofi ; ex cerufla ftan-
ni &minio plumbi arte fimul & natura jux-
ta differentes coloris gradus cooperantibus
idem exiftunt. Ex fpiritu sris fit fal, &dein-
de oleum, quod auro junftum conftituit eli-
Aqua ad
xir ad Smaragdum.Ex croco Martis fit Mer-
}trmando!
curius ,
feu aqua ad gemmas potiffimum,
& ad adamantes formandos peridonea.
Nullum pxne minerale aut metallum
eft,quod in cryftallum coginonpoffit; &
ratio in promptu eft
,
quum fubfiftentia fo-
lidamineralium metallorumque, nil aliud
fit, quamfalina vis Naturae,quxutiomni-
bus, uti in Sexto Lihro oftendimus,vi m con-
denfativam confert , ita quoque ad confi-
ftendum firmitudinem prsftat, & maxime
in cryftallo caeterifque diaphanisgemmis,
qui puri puti differentium falium efFedus
funt, elucefcit ; & experientiaconvincitin
Arte Spagyrica
idema.
Aivum
guomodo
VITRIARIA.
477
preffionem:hocpadlo : Aurumaquaregii
folutumdiftiIleturiterumiterumque,donec
plane folutum fit ; deinde abftrafta aqua uf-
que ad oleofitatem reponitur in cella
,
quod
ibi tandem in cryftallosrubentesabit, in au-
rum
tamen, uti alibi docuimus, reducibiles.
2. Argentum in cryftallos cogitur, fifolve-
Argentuta
ris id aqua forti
,
folutio clara a fecibus de-
Vfm!^"^'
purgata diftillatur ad mediam partem , ex
quibus in cella confiftunt lapilli
,
qui elabo-
rantur deinde, ut fiat medicina vel contra
epilepfiam, vel ad gemmam conficiendam.
3. Ex^recryftalloscoUigunt,
folvendo ^^^1
xs aqua forti, fumitur aes uftum adinftar
fan-^f
'"^'*
guinis rubicundum
, folutiofiataddigeren-
dum per menfem invitroforti , doneccry-
ftalli virides confiftant, ex quibus &tinftu-
ra fit Veneris & oleum inde extrahitur.
Nos vero in noftro pharmacopoeio nullo
paene negotio nitrum &vitriolum
,
quod aes
liquidum dicimus, in cryftallos ducimus,
velperftillatitiamaquam,velfpiritum
vini
folvendo,& per colatorium rranfigendo;hoc
enim Soli in catino fidili expofitum , in
pulchros cryftalli hexagonos efflorefcit.
4.
Ferrum cryftallizat oleo rubro chal-
Ferrunt
canthi cum duplo aquae fontanae ; in liac mi-
j"/jt?^'^'
ftura folvitur eliquati ferri fcobs;foIutio per
filtrum purgata
coquiturinvitro adtertiam
partem remanentem;
quae deinde frigido
repofita loco lapillos feparat
,
qui tandem
aqua ftillatitia purgantur, filtranturque,
donec tandem coagulatinitidiflimamcry-
ftalli indolem affumant.
f.
Stannum cryftallizat, fi adjefto fulphu- Stannum
re comburatur in cinerem, five calcem ; vel
J"f/^^^'*^'
etiam per acetum ftillatitium ejuscetufla
extrahatur
; Extraftafolvituraquapluviali
priusdiftillata; folutio filtrata coagulatur
in lentiffimabalnei evaporatione, repeten-
dumqueefthocopus fepties; donec ultimo
emergantlapillicryftailinipuri&Iimpidi;
& Lapillijovis dicuntur.
6. /'/w^7 in cryftallos cogitureodem
Piumbutn
modo, quo ftannum, ex cerufu videlicet,
/^^^^^^'*''
vel minio.quod in aqua dulci prius folvatur,
folutum filtretur coaguleturque ; & hoc to-
tiesrepetes, donec cryftallinoslapillosef-
florefcentes puriffimos comperies.
Hocpafto mercurium,fulphur caeteraque
mineralia in cryftallos cogunt Spagyrici.
Verum quiade iisalibiquoquedidumeft,
iis hfc immorari noluimus.
Adartificiavitrea& fmaltea, feumavis ^"^*
encauftica reduci poflTunt illae menfa, quae^^men-
hodie fpedlantur Roma, uti nova, ita rara in-
ftrura -
ventione admirandae, quae fane tantaele-''^'**
gantia & nitore fulgent, ut qui artificium
ignorat, eas ex nitidiffimis marmOribus
,
)a-
fpidibus , alabaftris caterifque magni pre-
tii lapidibus confedlas putet. Art^ficium
fane elegantiffimum paucis defcribarti. Cer- scaioia//^
I. Aurum in Cryftallos cogi poteft per tumTaIcigenus,quam5c<i;W<j/wvocant, ex^'/"^"-
wyy?fli^/w/.Iubiimatlonem vehementemque ignis ex Sicilia, ubi frequens ejus proventus
eft.non
<y?,.
Ooo
I
fine
47S
M U N D I S U B
Se^, V.
fifte fumptibus
afportari curant
:
quamvis &
in Hetruria
inter montem Politianum &
Pientiam
ejus haud obfcura indicia obferva-
rim.
HancScajolamin
minutiffimum pul-
verem
refolvunt,&
exeapaftam,utvocant,
conficiunt;
deinde menfam vel tabulam
fub quacunque figura ex rudi marmore con-
ficiunt, quam &excavant nonnihil , &fun-
damenti loco totam pafls maflam gypfo
marmoreo miflam
inducuntnigrofeufuli-
gineo colore oleolini fubaftam indunt , at-
que adeb deplanant poliuntque , ut fpecu-
lum , aut lydium lapidem exprimat
;
Hoc
peraftoomni
genere colorum maffas paftje
feparatasimbuunt;
deindequicquidvolue-
rint,
fupradeplanatamjamTabulsfuperfi-
ciem ,
delineant , hiftorias fcilicet , volu-
crum animantiumque figuras & imagines
foliaturis variis mireinter fe perplexis defi-
gnant; Delineatione rerum perafta juxta
varias imaginum umbras fubtili graphio ex*
cavant, & pro colorum exigentia paftam
injeftamdeplanant, pumicibus expoliunt
in fpendidiflimam , atque adinftar fpeculi
lucentem tabulam feu menfam
;
quam &
pro operis fplendore & apparente dignitate
vili pretio
,
puta lo. if.ao fcutisvendunt,
qujEfiexmarmorisvariegati
infertione fa-
TERRANEI
(fta fuiflet, vix loo.xoo.vel joo.fcutisper- ParslU.
folveretur. Ut proindefolarescaras faciat
hominum seftimatio.
Dum Florentiaeanno i(Jdi. morarer, Se-
FiorentmM
rcniffimus foames CarolusS. R.E. Cardinalis^^^^*^*''
Medices in cubiculum pro fuo in me meaque
ftudia affeftu introduxit, qui dum mihi pul-
cherrimasnitidifi!imafque pifturas, quibus
totum conclave exornabatur , demonftras-
fet; rogavit, quafnam putarem hujufmo-
di pifturas efle , egoque refponderem ; a
nobiliflimo haud dubie piftorefaftaseflfe;
illefubdidit; fallerismi Pater,has piduras
penicillum non tetigit
;
quodcum mirarer,
tota mpifturae & in ea procedendi rationem
expofuit. Eftque ejufdem prorfus rationis,
quam in menfis conficiendis elaborandifq;
adhiberefolent: Suntquehujufmodi imagi-
nes&pifturae perennes
;
& fi quandoque
pulveribus aut humiditate obfcurentur,foIa
fimplicis aquae lotione ad priftinum fplen-
dorem reducuntur. Huc quoque revocari
pofTuntopera Mufiva , feuMufaica, cujus-
modi imagines cupularum S. Petri effidas
funt ; neque diftinguuntur a praecedenti, ni-
fi quodMufivum opus variis imbutum colo-
ribus, &deindein teflerasfeduminforna-
cepriuscoquaturinperenne pifturae opus.
C A P u T IV.
De Gemmarum Adulteriis,
s ^u
efucata
lapidum gemmdrumque compojitione
,
partim proprio experimento^partim
peritif^imorum fcriptorum auSioritate & amicorumcommunicationeconiprohata.
Cap.lV.
^utmodo
^emms ma-
jores vide-
ri pojjint,
^uam reve-
rk (mt.
Ma/liches
depHratio.
PRiori
capite modosnonnuUosrecen-
fui
,
quibus gemmas quis imitari pos-
fit, hoc capite obiter
,
quo pa<^ id ex
ment& Boethi fiat, utfacilius falfsg^a veris
diftingui pofliint, oftendendum fupereft.
Majores quamfint, vifui fe ofFeruntgem-
mae, dum multis fuperficiebus inferior pars,
id eft, eaquae ciftje includitur,c2latur. Mul-
tiplicienimfuperficierum reflexione, ma-
gnitudinis fpecies qucedam fpedanti pro-
mittitur. Dum etiaminterinferiorem fu-
perficiem , & fuppofitam brafteam aer in-
termediuseft corpore vacuus, gemmaema-
jores, quam fint , apparent. Qui aer corpo-
risvicesfubit, actantb craflioresgemmas,
quam ipfe eft viderifacit. Silocoaerisvi-
trum fuppofitum fit , aut cryftallus , &abs-
que glutino vel coloreintermedio; multo
major gemma
,
quam eft, videtur. Si color
additur in conjund:ione cum maftiches la-
chryma, aut vitrum coloratum fit colore
gemmae; non folum major fed coloratior
apparet,atquehicmodus frequens
&ufita-
tuseft. Coloratiores etiam gemmce red-
duntur,dumilloruminferiorfuperficiesco-
lore perfpicuoillinitur , acdeinde braftea
fplendens fupponitur. Fit autem
color
perfpicuus, adjiciendomaftichen
ignede-
puratam. Depuratur , fi granum maftiches
cufpidi ferreo adhaerens igni adhibeatur , uc
fluere incipiat, & excrementa opacadigi-
torum prefTu a parte perfpicua fecludantur
& abjiciantur. Colores qui adduntur, varii
funt,& tales.quosgemmadefiderat. In fin-
gulis capitibus veros colores, qui fingulis
gemmis competant , docebo. Nam hic tan-
tumin genere fuci gemmarum oftendun-
tur. Dixi nobiliflimum fucum effecum cry-
ftallus aut pfeudoadamas,aliave gemma co-
lore vacans & diaphana in aqua aliqua colo- _
rata maceratur , vel inigne, aliove modoita
tingitur, utcorpusgemmaeintrinfecuscolo-
rem perfpicuum fufcipiat. Aqua gemmaspe- Aqusc
netransexterebinthina & aquavitae confi-^^"'"**
.
1 .
1 11.
^
II.
penetrantis
citur, huicquecoloradditurexmetallisex-/(,a>.
tradlus,ac in aqua urinae ftillatitia difToIutus
acperalembicumelicitus- In hanc aquam
tepidam cryftallus tepidus immittitur &
maceratur aliquot horis , donec tindluram
in ferecipiat. Recipit autem facile, quia
molliorredditurlapis. Ad/-^if colorem
Rubrico-
inducendumcroco martis, ad viridem jeru-
'of^^
irf-
gine.ad cceruleum Luna, fale ammoniaco,
&'
aqui forti, ad cyaneum aerugine , &lapide la-
zuliopus eft. CaeterumquiautdiximoUe-
fcunt gemmae
,
poffunt priftinae duritiei re-
ftitui.
. Bio,
LIB. XII. DE ARTE
mente
Portst.
Adaman-
tis effiHio.
frf/>,IV.ftitui,hac ratione. Cyftisfitexpaftafiligi-
^uomodo
"^*' ^^^^ intruditur crocus martis. Deinde
gemma e- gemmauna, autpIureschartiEincluduntur,
Zmmd-
aclcroco imponuntur
, itaut croco charta
ritUm re. undiquc teda fit. Poftmodum occluditur
tuperet.
pafta, ac fornaci cum panibus committitur,
acpoft
panemexemptumremanens adhuc
perhorasfexin furno, recuperant gemmas
priftinam aut majorem duritiem
,
quam
umi!fiae
P""^
habucrant. In igne tinguntur cryftal-
tinaio *
li integri
{Baptifta a Porta auftore,) hoc
modo : Sumantur ftihii partes
Jenie,
auripi-
gmeMtiquaterna,arfeMici cryflallini terna,ful-
phurispartei ^tutia hime , omnia jeorjim te-
runtur,^tenui crihello di/cernuntur , ac olla
induntur. Cryftalli
fruftula
vel aneis piliifus-
penfa , velpulverihus demerfa igni opponuntur;
ut quaternis velquinis horis excandefcant
,
fed
fine
follium flatu , ne tnpartes difiliantvelli-
quejcant. Argumentum legitimi coloris
eft ,
fi
exemptum
fruftumflagrantij^imi ^
fulgentis-
fimi
(it coloris,fin minus, igni denuo tradendum,
a(
poft
aliquam moram eodem tnodo tollendum.
Diligens autem cura adhihenda , ne dkm ex igne
tolluntur , refrigerentur extemplo. Namjrian-
tur,
^in plurespartes difiiliunt. Si Hyacinthi
color placuerit , cito ah igne tolluntur
, fifatura
purpura defideratur , diutius in igne relinquun-
tur: Hadlenus Porta. Gemmx coloratae ut
Sapphirus,Topa7ius, Amethyjius & Granatus, fi
illorum color auferatur, Adamantem effin-
gunt. Solet in eum fcopum praecipue Sap-
phirus eligi
,
qui vel ferri fcobe vel cretaolj-
tutus , ignitur donec artificem voti compo-
temfaciat,ut fuo locodocebo. Ignis bene-
ficio etiam a Porta doccntQ , altera tantum
gemmaepars colore fuo privari poteft , ita ut
\
gemma ex parte AdamasSiexipzneSapphi--
rus videatur. Eodem modo Ruhiniu una par-
\
te Adamantis fpeciem reddit. Ait Ille
,
par-
j
tem quam proprium coloremfervarevolu-l
mus, creti oblinendam eiTe. Sicalteram,j
quae igni expofita eft , ac flammae radios nu-
,
da fufcipit , colorem admittere, ac Adaman-
\
tem oftendere. Gemm^ faftitiaEverisfatisj
fimiies ex Crx/?tf//o , Topazio, filicibus aliis-
que mollibusgemmis, vel exnobiliori vi-i
tro, metallicifve corporibus,autexillorum
Troce[fus
commixtioue fiunt. Alexius Pedemontanus
demomrni
f^quentem paftamad fi<ftitiasgemmas de-
inconfeaio-iciihiZ: Rccipit plumbi a figulis calcinati
uncias tres, ac tantum aquae fupra fundit, ut
uno aut duobus digitis emineat, eamque a-
gitat digito, ut plumbum ima petat. Poft-
modumefFunditaquam,&fervatad vasvi-
triandum,nemateriavafiadhaEreat. Dein-
derecipittresuncias miniificci , immifcet
plumbo, adjicit unam unciam cryftalli , aut
chalcedonii calcinati, ac fcrupulos duoS
aut tres ad fummum lamellarum tenuiffi-
marum cupri. His bene mixtis & contu-
fis imponit ea oUae argillaceae bene plum-
batae & humedat^e aqua dida , ac eam be-
ne obferatam committit furrio vitriario
Mgemma
rum.
VITRIARiA.
479
aut ventis per diem , & ita habetur opti-
ma pafta
Ad Smaragdos eftingendos accipitfal Al-
cali, quod diirolvitaqua , filtrat , & exficcari
finit, idque opus tertio repetit
;
pofteain
pollinem redigit, quemadmodum etiam
cryftallum. Deinde accipit uncias duas&
femis cryftalli, falis alcali uncias duas, aeru-
ginis aceto macerati & colati unciam unam,
mifcet, ac vafculo plumbato imponit, ac
Iuto,ne quid expiret,optimcmunit,acper
triduum exficcari finit, aut diutius.tandem-
que perdiem figuli furno committit.
%'\
Ruhinum cupit, cinnabarim loco aeruginis,
fi Sapphirum
, lapidem Lazuli ; fl Hyacm-
thum, corallium adjicit. Calcinat autem
cryfiaUi
Alexius cryftallum
,
velchalcedonium
hocjiiT
modo: Tartari calcinati unciaunainaquaA"*?
clara diflblvitur & colatur. Cryftallus vero
&chalcedoniusigniturin cochleari ferreo,
acin aqua praedifta extinguitur , idque opus
feptiesrepetitur, hocpaftooptime calcina-
tusinpulveremteritur, ac mixturaefeu pa-
ftae adjicitur. Si Smaragdus opratur, in mor-
tarioaerieo, fl Ruhinusjn ferreo tundendus
eft. Sed quiagemmaefaditiJEmolIiores cfy-
ftallo propter additiones alterius materiae
redduntur , docet Alexius aquam , cujus be-
neficio indurefcunt.
Jubet itaque capere Taduratio,
magnetis fruftula ac calcinare, ut de cty-f^^ "V*'*'?
ftallo diftum eft
,
ac deinde in pulverem te-pr^para-
ri,inIocohumidoponi,utinaquamfoIvan-"'''
tur: aquam iftam nutriri vultvitrioloRo-
mano vel Pannonico crudae pultis inftar;
deinde ex ea praecipit per r etortam extillari
aquam , ut ea humedetur farina hordei.Sc
fiatpafta dura , in quam imponantur forma-
ti lapides. Nam fi ea dum paniscoquitur,
infurnorelinquatur, accum pane exima-
tur, ait ille duritiem maximam gemmas
acquirere. Vidiapud Gallumquendamfa-
^litiasgemmas perquam elegantes
, & na-
turalibus quam fimillimas. Is fe non alio
quam praedifto modo eas confecifl!e mihi
afl^erebat. Opus diftum neque fumptuo-
fum , neque magni laboris videtur, a me ta-
men hadenus nondum expertum eft.
Pafta ad gemmas faftitias nobilior eft,
Porta tefte
,
quae ex Cryfiallis , Silicihiu aut
Port;
Topazio Bohemico fit; Nam fi vitrum addi-
tur, aut plumbum, graviores & molliores
fiunt. Calcinantur autem Silices &Topa-
JziusutCryftallus : DeindecoIor,quidefi- ^icoio.
deratur , additur. Minium & viride aeris''^'
^'"**
Smaragdi colorem praebent. Cerufla&Cro-p>f.
cus Martis Hyacinthi
; minium , & cerufla
Chryfolithi ; Zaphara , vel Lapis Lazuli,
item fal armoniacum, &argentum vJd^/ii^/ri
colorem exhibent. Aurum Ruhini colorem
a nonnullis Cryftallo tribuere afl!eritur.
Stannum Adamantis aquas oftewdere dici-
tur. Harum rerum curiofiexvariismetal-
[lorummixtionibus varios coloresin opere
ipfo deprehendent. Paftaadgemmasigno-
I bilior
48(
MUNDI SUBTERRANEI
SeB. V.
bilior eft , fi
vitrum addatur cryftallis vel fi-
licibus.
Joannes
Baptijla Porta in fua Mag.
Nat. varios modos, quo pafto faditix gem-
mx
concinnari poflint , docet , ad quem Le-
^oremtemhto. Quxhkamedefiderari vi-
dentur, in fingulis gemmarum Capitibus
traftantur, ubi &gemmarum fuci aut imi-
tationes oftenduntur. Hfc nihil aliud refta-
revidetur, quamutfi quisfingeregemmas
velit, doceatur paftamigneaequaliregere;
ne ingequales buUae , vel atomi fucumpro-
dant; Deinde pafts materiam, exa(ile mun-
dare , & a fordibus eluere poft calcinatio-
nem , ne vitia fucatas gemmas habeant , o-
portet. QujE fane diligens artifex abfque
alia admonitione fi fedulus fuerit , facile
fervabit.
Smaragdum ex\\ihchit', ita Sapphirum bra- Pd^rjIII.
ctea illi fubdita excoeruleotranflucentem
exhibebit ; hoc pa(^o pro brafteas colorats
conditione Amethyjios, Hyacinthos , Chryfoli-
thos aliafque gemmas pulcherrimas, velin
una cryftallo aut beryllonitidiflimoexpri-
munt : In rotundis hujufmodi Cryftallis res
non eundem fuccefl^um habet , facile enim
fucus apparet, manifeftante fe oculis bra-
(flea colorata, fed in multilateris tantum,
quia colores varie circa angulos reflexi
bra<?leoIa mvari a fua inumbratione tegunt
;
Sed jam ad aliam fucatas gemmas confi-
ciendi methodum defcribendam proceda-
mus.
PropositioI.
Rubini cofelio.
NotadeBraaeisfeu Foliolis
,
qua gemmisad\
.
Dukerari vel {ucztMtt Ruhinus ttihxxs
fplendons augmentum fupponuntur ,
ex
Boethi L. de Lapidibus.
modis : Primb dum ipfifi abfque aliqua
velpauca rubedinefit, uti paulo antedixi-
OPe(S:at haecpraxis folummodo gemmas mus, rubrabra^ftea, autcolor autvitrum a-
^diaphanas, qujequidem lucerenon pof- liquod rubro colore tin(R:um, &fplendefls
funt,nifi|fub fequidpiamquodlucem reper- fubfternitur. Qui modusnonnuUis ideoca-
cutiat, fpeculi adinftar habeant. Ad hunc rere fraude putatur, quodvera gemma fci-
fihembracfteaefeu foiiola metallica inventa
|
licet colore non proprio adjuta appareat;
funt,quaEnonfolumidpr2ftant,fed&gem-!verumtamenfrauseft, precium gemms a
marum colorem mirifice promovent; va
riis autem coloribus adlibitumtinguntur,
ut hoc modo gemmae prius veluti mortuae
& diluti coloris vivaciores & coloratiores
videantur. Bt3id:ex ex aere folo, vel aere,au-
ro& argento adtenuifllmjB chartae fimilitu-
dinemmalleocuduntur, deinde poliuntur
creta tenuiflima vel argillaTripolitana, &
fmiride lapide lievigantur tam diu, donec
lapidisveftigiain bra(fteis nonampliusap-
pareant. Bradeis praeparatis furnus con-
ftruiturduplex,fupernus& infernus ; in
u-
iriufque parte fuprema foramen eft; Inin-
feriorifurno carbonesaccenfi, & ab omni
prius foetida exhalatione exufti induntur,
bracfteaeverbfuperiori orificio fupraponun-
tur, aut filis in eo fufpenduntur , ut fumum
fufcipiant
,
qui hyacinthi colore eas abfque a-
liaadditione tingit. Si alii colores defide-
rantur,plumis avium id eiEcitur: Namvi-
ftis quomo'.
^^^^^ viridi
,
coeruleusccEtuleo, ruber rubro,
do tmgan-
& flavus flavo colore bra(5leam fi furno exu-
''"'*'''^*''rantur,tingent. Sapphiri colot plumisanfe-
.
rum coeruleis
;
.Swiir^j^^i
color buxi foliis,
floccifquepanni
coccinei habetur.
InBoemia ubi magna topaziorum
, pfeud-
adamanrum, heryllorumque,
colotistamenex-
pertiumcopiareperitur.fola
fuppofita bra-
ftea aurea vel argentea in diverfarum gem-
suppofita marum
apparentiam
tranfmutat: Sienlm
jrir'
auream
,
vel auro imbutam bracHream lacca,
variatgem-id eft
,
colore rubro
exaurotrans-Iucente,
topazio prius in polyedram figuram adapta-
to fubdideris,
pulcherrimi coloris Ruhinum
ille tibi exhibebit:
Si colore viridi argen-
team ita imbueris
. ut ex argenteo
fundo
tranfluceat, ille tibi
amoenifllimi
colqris
Tlumis
avium exu-
miu txhi
bet.
lieno colore augere. Ob hanc impofturam
famje ja(fturam fecit gemmarius quidam,
dum Rudolphum Imperatorem decipere co-
naretur. Secundb dum alia gemma
nobiliSGeS,,/*
candicans ; ut Sapphirus alhus, Cryfiallus ,To-rum.
pa7.ius2^Jitpfeudo-Adamas\tii\\i\\.s\oc\xmi\xh-
ftituitur, atque proptercolorem, bra(fteam,
aliudve corpus diaphanum fubftratum , ita
rubet & radiat , ut a vero Rubinonihildiffe-
rat . Tertih dumvitri partes duae mafticheita
glutinantur, ut maftiche colore cocci tincfta
perutrumque vitri corpusitapelluceat, ut
verus Rubinusvideatur. Horummodorum
fecundus & tertius ufitatifllmi funt. Verum
non adeo difficulter deprehenduhtur. Primo
modo fucati dign ofcuntur
,
quia non exa^e
fcintillant , limam non perferunt , at colore
pulchriores veris videntur. Horum fraudem
^srmdu
folent aliqui ad unguem nofcere : Namfi''^^"'-
colore rubro caruerit , ac gemmae planicies
ungui fuperponatur, vifufque ad fuperfi-
ciem gemmae & unguis dirigatur, candor
abfquecoloreapparebit. Veruntamen gem-
marii inferiores gemmae fuperficies variis
angulis ita arrificiofe fcalpere norunt, ut
mulfiplici fuperficierum in omnem partem
reflexu,fraus in notefcere perito artifici non
femper pofl^it. Propter has fraudes Rubini
hocfeculonontanci, quamolim fiunt.
Nonnulli Rubinum ementiuntur auri-
pigmento, quodexcoquuntinvafe nonex-
a(^e obturato lento igne: acfruftula vitri
lateribus adhaerentia ,fed admodum frangi-
bilia ftatuis cereis adhibent, utRubinivi-
ces, quem exa(fte referunt,fuppleant.
Pro-
LIB. Xir. DE ARTF. VITRIARIA.
481
Cj/.IV.
Propositio
II
Ipofrent. Hienimfucandimodietiamfinonp;.p/>(,/f/.,
T.J
.
^
.
planedifpliceant,n6ntamenomnin6 fatis-
Margaritarum
co.fea^o.
f,,i^, ^
Iq^^^ ^^ p^l^^^^ margaritarum fo-
\7
Ix ob aliam caufamtantoin pretiofunt lutarum nunquam ita folidum corpus gra-
margaritie, quamquodnonfacileadul-jvequeeffici,ut antefuit, potefl; nequevi-
terari poflunt. Aurum adulteratur facillime. |
deo cur columbis prius devorandas det. Sed
Gemmsexvitrisduplicatisconcinnatsau-^relinquamus unumquemque fuo abundare
Margari-
ts difficul-
ter aiiulte-
rntUT.
Linfcho-
tanus.
ConfeBio
fiuata
Mar^arita-
rum.
Mfdus
PoItSE.
roque inclufae ita fallunt oculos , utgemma
rii periti, nifi eas eximant, averis non di
fcernant. Sola margarita neque corrigi, ne-
quealienofucoelegantiorreddipoteft.Tra-
dit tamen Linfchotaniu Indos , ut margaritas
pulchras reddant, oryzam cum fale contun-
dere , ac ea mixtura fortiter illas fricare, ita
fieri pulcherrimas cryftalli inftar , ac fplen-
dorem non amittere. Non mirum itaque
catenas margaritarum ab heroinis , & fce-
minisnobilioribus ,aureis praeferri , melius-
quedivitias oftentare, quam gemmas aut
aliudquicquam .quodadulteriofucoveob-
noxium eft. Tradunt varii authores ratio-
nes,quomodomargaritaEfalfae fieri poflint:
Namnonnulliex pulvere concharum, alii
ex creta orbiculos formant
,
quos poftea ar-
genteisfoliisobducunt, ac obduftos albu-
raine ovi hume<ftant, ac ficcari finunt, ut
margaritaevideantur. Alii funt, qui ex mar-
garitarumpulvereconcinnantcumalbuml-
ne ovi , ac poftea exiccant , verum pondere
& colorefacile mangoniumdeprehenditur.
/. ^^j/^/i/^^Por/dhuncmodumfcribit : Mar-
garita iHfacculum una cum fmiridis, pumicis,
fapite of^spuhere injiciantur, ^exaquafuh-
lata manihus tra^entur
, ufque dum elotas
"
politas cognoveris
,
dein reficcatasinpoUinem
redigito. Solvantur limonumfucco ,
acmoren-
tur donec folutas noveris , (^
pingue quoddam
olei infiar in humoris
fuperficie natare videas,
idargenteo cochleari excipe :pofleapulverem in
orhes redigito, manihus, veltypis flylo argenteo
acporcifeta perforatas margaritOA oleo iriungito
xtc efilopendentes vitro inciudito, Solique expo-
vito ; Dumficcatas videris milii velhordeifer-
mento nonfalito neque acido involve, ac infurno
excoquifinito , aut columhis manducaridoipra-
leto,velin
la[leficus,ehuli;^ praftantes hahe-
his. Sialtterplacuerit , uhifucco, velfortiaqua
fuerint diffoluta Margarita.clarh lavahis lym-
phh, veldifiiUata, lotifque manihus , ne tratlan-
dofordefcant ^paUeavt
, fic
laleofici fucco, co-
chlearum
aquaferventi halneo diJiiUato,aut ovi
alhore glutinahis
,
perforahis (^
/tccahis
,
ar-
gentea lavando
femper aqu^ l^ commifcendo.
Kc^zm 2LtgQnX.i
fic
parahis : Forti aquafolu-
tum fatifcat purgatum argentum, lenihusprunis
evolet aqua , tertium reUnquendo , mox ah igne
vas tratlum dimittito , deinde
fuh
dio no6lu re
linques,donecglaciet,
^argentum in cryfiaUini
lapiUifpecie reperies, rite ahlues fontis
aqu^, ut
lucidiores
Confpiciantur, quos vitreo condes vafe
ac putri
fimo folverefinas ,
quo mergasfaBitios
uniones
^immorarifinito
, ^
lucidos argenteo
colore peUucenti reperies . Haftenus Porta
;
fenfu, ad noftra revertamur. Perfpeftus
mihi alius modus, qui prorfus Naturam i-
mitatur, deinde etiam modus, quo pafto
augeri poflint margaritae , fed hxc tanquam
arcana in alium locum confulto refervands^
duxi.
PropositioIII.
Sapphiri confcBio.
COlet Sapphirus vitro coeruleointer duos
^Bohemicos Adamantes glutinato , egre-
gieadulterari. Alii ex vitro maflimccEru-
leaminigneconflant, eamque expoliri ju-
bent, indurant, & imperitis proSapphiro
venditant. Soletidartificiumvariis modis
perfici
; Plerumque in maflam vitream ex
cryftallo aut filicibusparatam, momentum
Zaphar^E injicitur, videlicet drachmae duae
adIibramunam,acmoveturmaflaignecan-
dens, quam optime ferreo unco ; Deinde
exempta
particula exploratur
, num plus
Zapharae aut mafl^ae addendum fit, fi jufta
menfura apparuerit
,
per fexhoras efFerve-
fcere finitur, poftea eximitur,ac Sapphirum
referens mafla perito fculptori fculpenda ac
expolienda traditur. Sirite maflafafta fue-
rit, vix a vero Sapphiro diftingui pfeudo-
Sapphirus poterit. Qui fiftitii funt, plerum-
quebullulasfeuatomos incorpore habenr,
qui propter ignem non aEqualiter in mafTam
agentem proveniunt. Ita Boet.
Propositio IV.
Opali imitaiio.
A
Dulterari duplici vitro , vel colore , ut
-^alias gemmx Opa/us non poteft, Scribit
tamen a Porta , calcem ftanni in vitr um cry-
Port:
ftallinum excandens injedam illud obnu-
bilare & colorare Opali inftar: Sedoportet
fccpius ex igneeximere, & accommodare,
donec quis voti composfiat. Quercetanusdi
Qit-.
fpiritu nitri alembicum vitreum intrinfecus
""'"
itatingi variis coloribus aflerit , ut Opalus
videatur. Qui modum tingendi fcirecupit,
legat libellum
,
quem edidit de prifcorum
Philofophorum vera medicina.
o
V. R
O
P
O S I T I
Smaragdi compofitio.
^^Mnibus fere modis Smaragdi adultera-
^^ri pofTunt; Nobiliormodus fitcryftal-
lo, vitro, & filicibus calcinatis &fufis , fi iis
exigua quantitas minii adjiciatur: ita ego
pr^Eftantes fados vidi. Alii a?s uftum in
tenuillimum pollinem redadum addunt,
adjedlo croci ferri dimidiato pondere , ac
ubi multa
occurrunt qux afierifcis notari fex horarum fpatio coquunt , ac vas per fe
ToM. IL Ppp refri-
Se,'}. V.
*Marcia
cofta mate-
riafiguto-
rum nd, va-
facolomn-
da.
ConfeBio
Adaman-
tutn ex
Sapphiris.
482
MUNDI SUB
refrigecari finunt,
gemmamque politurae
committunt.
Si exacle quis operatus fue-
rit,
Americanis omnino fimiles efficiet
Smaragdos.
Sm
aragdus
^nomoifo
fiat.
Aliier ex Cardano.
MAjore
negotio Smaragtius conficitur.
Teritur cryftallus tenuiifime, additur
marcia
codta*&srugo fplendidiffima, vel
vermicularis , foditur later crudus ; impo-
nuntur hsc tria, ac in fornace laterum exco-
quitur inter alios figno addito, id eft , extra-
hitur gleba Smaragdo fimilis quasexcindi-
tur,&politurquidem,vitrumtameneft,fed
adeo elegans, utnifi quiprimoinvenerunt
(inventum enim hoc eft novum ,
atque ab
annis decem circiter)magnisfruftis nimis
celeritervoluifientditari,indequefufpicio-
nemcopia& magnitudine injeciftent, po-
tuiffiet & nunc latere fraus cum maximo &
incredibili inventorum lucro, quanquam
nec fine lucro fuerint : Vidi adeb pulchros,
ut auro circumdati nativos fplendore vin-
cerent. Optime fuccedit , fiomnino buUis
careant : nam bulla: vitrum efle declarant,
& fordidum lapidemfaciunt; tangitur ta-
menlimi, namvitrumeft; omnis enim
gemma plumbi odore tranfit in vitrum,
prsBcipue vero, cum fuerit tenuem in pulve-
rem reda<R:a.
Sapphirus in Adamantem q^mmodo
Tjerti po(fit.
TTErtiusgemmas adulterandi moduslon-
*-
genobilioracminusdamnatuseft, arte
cumnaturaluftante. Gemmaingemmam
mutatur ignis ope. Sapphirus nitidus, fed
alioquin diluti coloris cum auro jungitur
,
apponitur igni fenfimdonecliquefcat; fer-
vet aurum horis tribus aut quatuor, inde
gemma tollitur, & fenfim refrigerari per-
mittitur, invenies Adamantem: .gQmmze-
nim.manet,neclimatangitur,quicquidau-
temeftcolorisccerulei, perit. Ideb coloris
dilutiffimi Sapphirosqusrimus: funtenim
viliores, &celerius in Adamantem trans-
eunt atque perfeftius mutantur. Qui pri-
muminvenit, hoc ditatus eftvalde, brevi-
que tempore , inde detefta re adhuc lucrum
arti reli(ftum eft: nitetenimplurimumob
fapphiri duritiem. Sunr qui ex aqua marina
gemma viliore & molliore faciunt Ada-
mantes pulchros ; Sunt qui & Sapphirum
non incoquantauro, fedcretainvolutum in
igne folum, eodemquemodo res fuccedit.
Obfervandum tamen eft, ut gemmK frigida;
ignis fenfim circunderur, ocrurfusutpera-
cto opere permittatur refrigerari ignisex-
tinftione, nam dctrahere exignehaudtu-
tumeft; Vitiumeft, fiquicquamremanfe-
rir veftigii coloris cocrulei.
Propositio VI.
Topazii compofitio.
np6>/>^2Maurei coloris ob elegantiamadul-
*
terantur omnibus modis
,
quibus alia;
T E R Pv A N E I
gemmse adulterari folent. Praftantior mo-
ParsWL
duseft,dum incryftallo.filicibus ficvitrofu-
fo aureus color conciliatur,id fit fi ad fingu-
lasvitrilibrasquartaunciaeparsferreicroci
commifceatur, atque tantillum miniiadda-
tur; fedprimum addendum minium
,
poft
crocus, tefte Bapttfla a Porta; Si cryftallo Porta.
calcinato triplum plumbi addatur, Topa-,'^''^^?'
2ius abfque aliqua adjeciione emergit,uperew^ra
diem in fornacemoretur. Aliter fic confi-
*'*''' *""^'-
cies; fac pollinem exsre ufto, cinnabari na-
tivoaccryftallo,quadruplumqueftanniufti
adde , fuforioquevafiexterrafortiffimoin-
des,fornaciquecommittes perdiem, fedi-
gnis vehemens non fit, ac femper eodem
gradu permaneat , facile enim fluit pulvis
prsdiftus.
Propositio VI I.
Berylli compofitio.
"OE;-)'/// non funt in majori authoritate
-^quamTopazii Orientales,oIim Chryfo-
lithi appellati : proinde eodem pretio lefti-
mari pofliint, pro coloristamen elegantia
augetur, vel minuitur pretium,idqueino-
mnibusgemmisfervandumeft; Adukera-
Beiym
tur Beryllus iis modis
,
quibus alice gemma;"'^^''^**-
omnes; Nobilior moduseft, dum sesuftum
in tenuiffimum pollinem redigitur, ut o-
mnem taftum eftugiat, ac cryftallino vitro,
autcryftallo calcinato.vitroqueilli adjefto
mifcetur,acfornacicommittitur. .^ris una
drachma pro vitreae mafl"x libra fufficit.
Propositio VIII.
Cryftalli comfofitio.
f^Ryftallus non folum ad mundum mulie-
^^brem,dumcatenae, nodi.aliaquehujuf-
modi inde fiunt , fed etiam ad fpecula
,
per-
fpicilla, pocula, fcyphos, patinas, lavacra 6r
fimilia ufui eft ; Adeo dum abfque vitio eft,
hujufmodi pocula vel fcyphi a Principibus
appetantur,&fatmagnoinpretiofint. Au-
reus enim fcyphus pedis magnitudine in-
terdum centum fcutis divendi poteft
,
ali-
quando etiam pluris. Exigui cryftalli
, ex
quibusnodiautcoronfiunt,viIes funt, ac
csElaturs pretium non fuperant : Ex cryftal-
lo etiam adjedlovitro, ac arena puriffima
faleque alcali nobilifiima vitra cryftallo ve-
ro quam fimilia,fiunt FenetiisJniQ.twit etiam
cryftallus ad gemmas imitandas dum calci-
natusplumbi tribus partibusmifcetur;huic
foIentmetallicaaddi,utoptatus Smaragdi,
7o/ia?ii,velaIteriusgemmje, color,prodeat.
Cryftallibeneficioetiamignisfoiete Solis
radiis colligi, dum nempc rotunda planities
modicum convexa Soli ita opponitur, ut
corpusid,quodignemfufcipered.ebet,circa
convexi centrum ponatur. In mollioribus
etiam corporibus &delicarulis, cauterii fer-
rei vices fupplet, quanquam non minus
quam ferrum urere & dolere exiftimem.
Adultera-
LIB.XII. DE ARTE
VITRIARIA.
Cap.W.
Adulteratur vitro cryflallino : quod illi fi-
millimum,
verum cryftallo mollius & pon-
derofius eft.
pfeudo-
Pfeudo-adamates dumperite caslati funt.
crySo"
etiam auroincluduntur,acdum exigui funt,
ita veros asmulantur , ut non nifi a peritis di-
gnofci poflint. Hincfit, apud Bohemos,
Hungaros & Mofcos non exiguam habere
authoritatem
, majoris tamenquam caela-
turxpretiumfit,
nonvenduntur , nifi duri
fint.&egregiefcintillent. Eademratio Ci-
trinorum & Iridum
,
qui omnes fupra caela-
turs: pretium non plus valent
,
quam velit
emptor: habentur enimin fatismagnaco-
pia,magnaquefrufta pugni inftarnondum
eIaborata,&prorfusperfpicuauno,autduo-
bus fcutis tantum divenduntur. Elaborata
Sein fcyphos aptata venditoris arbitrio ac
emptoris deliciis commifi^a.fspe fatisma-
gnodiftrahuntur.
Propositio IX.
Chalcedonii compofitio.
/^Ommendatur Chalcedonius contra o-
^-'mniaatrae bilis fymptomata , hoc eft,
triftitiam
, timorem , dsmonumque inful-
tus;NecdefuntAu<ftores vani, quigeftan-
ti vidoriam
(
quas tantum a DE O darur)
promittant. Ex India Occidentali afferuntur
nonnullimodicetranflucidi, exalbopalle-
fcentes , nonnulli lafteis zonis diftincR^i,
quosprcedicantappenfosvaleread la(R:is u-
bertatem
;
Hodie proptercopiamnonma-
gni fiunt ; fi tamen majora frufta egregie
fculpantur , nec defit color infignis , magno
interdum vendipofTunt^ac non multo vilio-
ri pretioquam Sardonyx. Adult^rium Chal-
cedenius vix meretur; fic tamenimitabe-
ris: Igni adcolliquefaciendumcryftallum
immittes,argenticalcisparumcommifceto,
per diem fornaci immorarifinito, & habe-
bisqu2;fitum.
PropositioX.
Onychis compoJ]tio,feu pfeudonyx.
if\Nyx
fimplicior vix unquam folet ab ali-
^-^quo i mitari. Illa verb quae corpus album
a nigro diftindum habet quam faepiffime, ut
nempe caelata, poftea pro Cameo divendi
nueau pofTit: Fitautem hoc modo, conchccparvs
"y*''"',
marinx quibus mulieres Italicse ad fucum
ratio. utuntur, inpollinemredigantur, acinluc-
cum limonum aiiquoties per filtrum depu-
ratum ponantur , ita tamen ut fuccus tribus
autquatuor digitisfupernatet; Slnatur ita
per decem dies fuccus bene coopertus in ca
lore
;
poftea effunde fuccum, refidentiam a
qua elue , ac tere in Porphyritide albumine
ovi, prius optime conquaffato, ac in formas
projicito;poftea non formatam partem ex-
ternam optime expolito, ut fupra ftratum
nigrum optime &dextre coUocari pofTit, &
fraus non cuivisfacileinnotefcat. Inter te-
rendum alii colores cptime triti addi pof-
TOM. II.
485
funt, ita utSardonyxhsLctationeetiam fingi
Propopl
pofTit
, nec minus alice gemmae, aliive lapilli
pretiofi.
Propositio
Turcoidis imitatio.
XI.
'~W^Urco}dem z^]^nmc Vitriarii Veneti Ve-
-"-
netiis imitznim. VidiGallum, quiita
dextre imitari poterat, ex alia materia , ut a
veragemmaproptervenuIasnigras,quasil-
li inferebat , cognofci non pofTet. Pro fafti-
tiis illas vendebat, acfatis magno,propter
elegantiam, pretio ; Puto chryfocolla nati-
va,ac aqua lapidefcente adjedis paucis aliis
illumufum fuiffe. Ut amiffum colorem re-
cuperet, nonnulli folvunt colorem trans-
marinumaquachryfulca , eaquediftillatio-
ne abftraft^ reliquias fuperftites exficcant,
iifqueTurcoidemfricant
;
Alii aquae chry-
fulcse iraponunt, ac abfterfum aceto parunl
committunt , deinde in aquam frigidifli-
mam mergunt, tum enim coloratior fit. Ve-
rum iftis artibus paulatim intrinfecus color
in cutim trahitur , evanefcit , acgemma in-
gratior & vilior redditur. Reftiusoleo vi-
trioli cutis fuperior exeditur, ut fubjedlus
color elegantioremgemmam faciat.
Cardanus
fol. 290. Lih. de Suht. de Acha-
/^^^*^<*
tum imitationefic lcribit : Ommbus tamen
cardan.
gemmis unus apponitur lapis Achates
, ^ipfe
e
gemmarum numero
, fed tam vartigeneris
,
ut
unum lapidem
effe
non credas. Candidus , ru-
heus, croceus , cinereus , viridis
,
niger , varius,
ccsruleus
;
Quid moror ? huic uni nec omnium
aliarum gemmarum colores fatisfaciunt . llle
lucos,prata, animalia,flumina ,flores ,
arhores
Natura ludente refert. Celeherrimus in hijloriis
efl
Achates Pyrrni Regis
,
novem Mufas
cum
ApoUinei medio Cytharampulfante referens,
flngulafque
cumpropriis ornamentis , ut videa-
tur tunc
Natura cumpitlore certajje , atque hic
miraculum
dicipotius dehet
,
quam gemma. No-
his duofunt
Achates , in quorum altero Natura
bemtfphoEriumpinxit cxli, diftintiis orhthus, in
medio terra rotunda
quafi
aqua fupereminens.
In reliquo hiatus terra
fumum
emittere vide-
tur, qui aerem ohumhret.
Caterum illud admiratione dignum
,
quod
aliusfumi
color, aliiu aeris
,
quiexeoohfcura-
tur : fumus
candidus
quafi
ac denfus , aerfuhru-
hens , ac mediocriter perfpicuus ; Jlii etiam
Achates referuntavium oculos
,
^nos talem ha-
herms, alii autempifcium. Ponticus quifangui-
neisguttis interflinguitur aut atris ,
montium
refert C^
convalliumima^ines Quidam humanos
oculos leucophthalmi , quidam lupi lycophthal-
mi,quidamcapra(egophthalmi vocati. Vidi
^
viridem perfpicuum lineis duahus candidis pul-
cherrime dijiin^um
,
quem duhi(B
efje
naturts
crediderim. Nam velut inanimalihus muliex
afino^
equa
,
^Lycifcaexlupo ^
cane, ita
^
lapides quandoque mifcentur e
variogenere^
mixtaeorum materia
caufifque
illos producen-
tihus.
Ppp z Cate^
M U N D I S U B
Se^. V.
Caterum,
quodad Achatem Pyrrhi Regis at-
tinet, nimis
ridiculumputa , caju illum adeo ad
amujfm
ornatum ac diftindum fuijje. Hoc igi-
turfic
contigit.
Pilor validis coloribus lapidem
aliquememarmorumgenere
pinxit , ut novem
'Mufxpulfantem in Medio Apollinem mira-
rentur ; Indefeu cafu ,feu
ex induftria lapis ille
i
fepultusjacuit per muitosannos , eo in loco,uhi
Jchatesgigni lapidesfolent. Contigit itaque cir-
cum circagigni Achatem perjpicuum ^
aqueum,
inde inventus rejerehat Mufas ^
Apollinem
illum
quafi
Natura induflri^ jahncatum , cum
Achates jam gemma ejfet ; Nam
fi
fpica
^.mu-
fcus
arhorihus karens in Achatem tranfeunt
traciu temporis , ut ego Achatem hahui cum
quinquefpicis, quas diceres nunc ex tritico exci-
dijje, ^tamen lapis erant, imo gemma
,
fxce-
tiam mufcinon parva parsaderat, quanto
faci-
lius piSttu lapis moUis ille in Achatem potuit
tranfire.
Itaque
fi
quis loca Achatum ohfervaret
,
maxime uhi perfpicui generantur , boc enim
eft
necefJarium;fepeUat vero piluram ex cotorihus
ferpetuis
,
qualesfuntcceruleus^aureuseme-
tallo conflantes , tum maxime
fi
cerapunica pau-
co oleo temperata , alioveperpetuofedperfpicuo
tamen unguento opus liniat, quale eJi,quodapud
nos vernixliquida vocatur, quapi^iuris alfolu-
tispretiofioribusfoletinduci, Achates najcetur
fic
pitlus.
Verum dices
,
frequens hic efjet
Achates
fic
piius,fitam
parvaarteparari poffet:
Verum,
non animadvertis
,
primb oporterefepeliri uhi
gignantur Achates , tumvero Achatem qui cir-
cumducitur , efle
fplendidum
@
perfpicuum,
tumvero intrapaucos annos tranfire in gemmam
antequam pereatpiBura , nec dilui prius aliquo
externo humore , ne aholeatur imago , demum
contingere ut abfolutus efl^odiatur. Quotenim
pifcesfunt, quos nemo unquam pifcatu r
, ^Jera
in nemoribus, ac aves quas nullus unquam cepit,
fponteque fua
in propriis locis oheunt, tot
efle
exijlimagemmas, qua latitantes locis quihiu ge-
nitae
funt
, nunquam in lucemprodeunt
, fedin
primam matrem terram ut coaluerantvetuflate,
ita eadem revertuntur. TametfiAchates varie-
tate nohilisfit, quia tamenparumfplendet, raro
pretium ingens hahet inter gemmas. Hucufque
f(j/-<:/aw, qusenonabluduntabiis, quas nos
inLihroVUI. degenefi figurarum inlapidi-
bus nafcentium tradidimus, adquae Leiorem
remittimus.
Propositio XII.
Auri a Lazulo feparatio.
<^uo pa^o aurum ex lapideLa-zuli, pojiquam
tritus fuerit
,
Jeparandum
fii.
T Apidis jamad porphyriumtririlibram,
-^commifce uncis mercurii purgati, ac
mifce optime in mortario
,
deinde exprime
per linteum, & mercurius una educet per
linteum aurum
;
poflea expredam mate-
riam tigillo impone , Vulcanoqug commit-
te, ita mercurius evolabit in auras , &quod
T E R Fv A N E I
remanebit in tigillo
, aurum purum ent;/)<j;'jiii,
id fi relinquatur in igne , colorjunftus, eum
magis fplendentem, molliorem & in pe-
nicillo duftui & extenfioni faciliorem
reddit.
Propositio XIII.
Ufus
coloris ad pi^uras.
pRopter immenfum coloris ultramarini
*
pretiumnonfoienteo uti piftores.uta-
liiscoloribus, fed pingunt imagines, quas
cceruleas volunt , communi coeruleo ex Ar-
menio przparato
,
aut ex vitro illiuscolo-
ris, quod Smaltum vocant; deinde partes
eas, in quibuslux hjeret, ceruila, poftmo-
dum coloribusiftis , utres poftulat, rite ad-
hibitis iifque optime exficcatis , ultramari-
no colore humeftato oleo nucum , & fpiritu
terebinthins totam illam pifturam cceru-
Ieam,tanquamvernice, autlinimentoquo-
dam tenuiffimo oblinunt. Hoc modo per
obdudum colorem tanquam per'glaciem
autvitrum fubjcfti refpiendent,pulchritu-
dinem non foium exceilentiorem a velami-
ne nafli, fed & perpetuitatem, ut ne ducen-
tis quidem annis, vel minima lucis, vei pul-
chritudinisportiodecedat;necmirum,quia
quem ignis colorem confumere non potuit,
multb minus aer aut Soi exedere poterit.
Ita Boethus.
Propositio XIV.
Color ultramarinus Lazuli.
^o pato ultramarinus coior alio modo
, ^
hrevius a Lapide feparetur.
elib. I. lapidisin tenuiflimum pul-
verem redafti, ac cum aqua clara ad por-
phyrium triti , &imponefcuteIl3Evitriat2Et
donec pulvis in umbra exficcetur, quem ite-
rum,
fiinmaflam coierit, in pulveremre-
dige;
deinde habeasinpromptuRefinjepi-
ni
iiiij. Picis graEC3e,Mafticlies,Thuris, ana
iiij. Olivarum
fij.
Pateiiam vitreamfupra
ientum ignem pone,ac primo imponas o-
ieum , & cum bene calidum erit , adde refi-
nam, poftea picem , deinde thus , acpoftre-
momaftichen.acmove optime: pofteaal-
terifcuteIl3Binfunde,utebuIIiat parum.His
peraftis habeasadmanum aliud vafcuium,
in quod pones ficcum lapidis pulverem , cui
afiundes unguentum didum
,
paulatim mo-
vendo fpatula, ut bona fiat mixtio. Tumre-
linque per diem mixturam , &cumauferre
vis colorem, funde paftam fupra aquam bul-
iientem, ac move & agita optime materiam,
& cum aqua incipit refrigerari , ejice, ac a-
IiamcaiidamafFunde; idque fac.donec a-
qua colorem trahat, atque repete toties,do-
nec omnem colorem extraxeris. Singulas
extradiones feparare potes , ut diftindlos
coiores habeas
.
Si coior fpurcitiem contraxifle videatur,
itareftitues : tantum aquxtartariadjiceco-
lori,utabaquategatur; fijie per diem, po-
ftea
J^Ecipt
LIB.XH. DE ARTE
VITRIARIA.
Cap.
IV.fteaaquilimpida colorem aiblue
, & habe- tantartem efle uti deperditam.ita
inventuAr*
K:c .^.^^
difficilem.
Nos
hoclocomodumquemnosPA^o/A
bis mundatum
PriEparabis lapidem ad didum opushoc
modo
: Dum in frufta fregeris , vafculo im-
pone ac ure,deinde lavacumaceto, ficfu-
pereritoptima
pars, quff igni refiftit.
Artificiavaria Tindurarum omKisgeneris.
A Ddam hocloco pulchras quafdam
Ijx'^-
^^pwui, queis tindurs Ruhino, Smaragclo
& Sapphiro aliifquehaud abfimiles facili
negotio confici pofiint, quas Excell. Dom.
utriufque
Medicinas Dodor Seren. Regis
Pploniae Archiater Martinus Barnardus mi^
hi pro fingularifuoinmeafledu
, commu-
nicavit
, earumque meinfpedlante in noftro
Pharmacopolio
experimentum fumpfit.
EXPERIMENTUM
I.
Tindura rubra adfmilitudinem carbunculi
lucentis.
\ Ccipe gummi laccs, cui in aqua limpida
^^difioluto nonnihil aluminis
, vulgo di
Rocca adjunges , deinde totam mifturam in-
des veficaE vitreae
,
quod Matracium Chymi-
ci vocant: quam deinde cineribus calidis
impones
, & in intenfiftimam rubedinem,
adinftar rubini convertetur: cui fi nonni- aurumfcriptoriumhucufquedefideratum;
hil olei tartari infuderis , tunc colorem ob-k"ofiutivelis,unamatquealteramguttam
tinebis quem vulgo vocant incarnatinum.
ex aqua glutinis candidi (cujufmodi in
NobilifiTimum verb dentifricium obtinebis,
Germania melioris notae praeparatur
)
ad di-
fi gummi IaccE aqua falviae aut roris marini
putionem fuperadditam, in ufum convertes.
dilueris, tindluramque extraxeris. Nobiliffimumfanefecretum.&inprasfentia
-, ^ ,-
mea comprobatum.
E X P E R J M E N T U M II.
PofTem hoc loco adjungere ad coroni-
Tindtura ad fmtlitudinem Smaragdini
demSiniczvernicis vers&legicimeconfi-
(^'''o^^^-
j
ciends modum & rationem , fed quia de-
A Ccipe fyrupi violacei partem intra fcriptio longioreft, quam utchartaadmit-
^phialam, cui fiaquamlimpidamfuper- tat, alio forfan loco opportunius I^<??irz cu-
afFuderis,& huicnonnullas guttas oleitar-jriofo id communicandum refervavimus.
tariaddideris,habebisperaftapraecipitatio-|Communicavit id mihi R. P.F.EuJiachius
ne tinfturam Smaragdino colori fimilli-iy^war, LeodicenfisOrd.D.Auguft.Religio-
mam, id eft viridem. fus
,
qui ad ftuporem omnium hanc artem
i? -^ D c D T X* p VT TP TT 1.^ TTT
hic i?<??<g du^ hsc fcribo exerc^t
;
variaquc
t/XPERIMENTUM 111.
c
-^
^ /-i-
j ^
r i j-j o i

j
_,. _, ... ,
-r
,
yr
conficit utenfilia, adeolplendida, &lucida,
Tinfturam Sapphirinoc^^/-.////m
#cfA-f.|yjyernicem
Sinicam , fi nonfuperet, certe
A Ccipecalcemvivaminvafecupreoina- sequet; neque puto ad excellentiamartis
^qua limpida dilutam, huic adjunges quicquam pofle accedere.
nonnihiIfaIisammoniaci,quodubii2 ho-l
DT.rnrcT-r-Tr^ vat
rn. -r ^ j i-l
irKUi-^UcsIllL) J\.V.
riscirciterconufterepermiIeris,tandemli-|
_^
quorem totum in fapphirinum colorem coe-
Qj^omodofaditu laptdes
fiant ^faxa ingentia
ruleum , & ultramarinohaudabfimilemde-
generaflereperies. Ut vero colores hi fplen
fupra laudatus Excellentiflimus"
Docl:or
Martinus Barnarcli
docuit, bono publico
manifeftandumduximus.ita
autem proce-
ditur
: Diflolvatur in vafculo gummiara-
bicum ufquead crafl^aminftar
pultisconfi-
ftentiam,
deinde illud per mundiflimum
linteolum
percolabis, ex hoc gummi por-
tiunculam
quantitatis nucis avellanae ac-
ceptam in oibem fidilem
mundifl!imum
(cujufmodi pafl^im hic Romse in menfis u-
tuntur
)
depones. Poftea aurum
foliatum
quanto plus , tanto melius eft , commiftum
gummidigitistanto
temporeterito
, ufque
dum totum gummiintime contemperetur;
quanto enim melius fubaftumfueritaurum
gummi, tanto resmelioremfuccefl^mha-
bebit: Identidem dum labpras, digitis a-
quam eidem tepidam affundendo.
Quodu-
bipefaftumfuerit, tumdenuo aquacalida
fuperaffufa 1 2 horis relinquatur , donec per
inclinationemaqua
efFufa,nova aquatepi-
daaffundatur, quod ubi aliquoties feceris,
tunc relinques ufque fxces fubfederint, quae
eft materia auri fcriptioni apta. Haecitaque
intra conchasguttatim diftributa dabittibi
didiores fiant per chartam diaphoreticam
prius tranfcolandi funtcolores five tinftu-
pro columnis aeterifque monumentis-
Agna inter AucHiores lis eft , utrum fa-
ftitii lapides per fufionem fieri pof-
fint. NonnuUi exiftimant columnas & o-
XX. Ufus earum eft in thermofcopiis con-ibelifcosRomamexiEgyptoallatos^nonef-
fe nififufiles lapidesintantam molemfor-
mis appropriatis eliquatos; Sed nos hanc
cinnandis fingularis.
E X P E K I M E N T U M IV.
^rcanum rarijfimum quo auri fcriptorii
conficiendi modus traditur.
"KJi
Irantur multi eximiam illam veteribus
^'-*^auro fcribendi methodum ufitatam
;
nec modum ejus capiunt. Unde multi pu-
fabulam quam ampliflime innoftro Oedipo
& Ohelifco Pamphilio confutavimus : fue-
runt enim ex vivo faxo elaborati ,
cu-
jufmodi fodinx in Thebaide Superiori
etiamnum J^edantur. ElTe tamen mo-
dura quendam & certam rerummixturam,
ppp i
quas
486
MUNDI
SUBTERRANEI
exiccatam materiam uti perlas , exterius
o-
vorumalbumineinunge , &ficcatacoraUia
fiunt nativis ita fimiles.ut vix dignofcan-
tur. Magna fane res latet in albumine ovo-
rum.nam vernifium inde excoqui poteft, cui
commixta aurea & argentearamenta iapi-
dem efficiunt , ei
,
quem Venturinum vocant, ,
^2"'"^"
haudablimilem. fecHo.
Propositio XVIII.
Lini in fericum tranfmutatio.
SI
ex calce & cinere Ifatidis herbs acerri
mumfiatlixivjum, hnumin eo coctiyii
Experi-
lentum
mhificum.
Seii.V.
qux in lapides
fundipoffit,nonabnuo,imojvelramofumfruticem proutlibuerit;fumep^rjIII.
praxin
apudperitiores
marmorumopifices
"
'
-
<
& laromos me vidifTe memini ; imo iete-
rum
Mofaicas five mufivas te0ellas nil a-
iiud, quam paftam fuifTe fufilem in triangu-
los, quadraros, fimilefque polygonas figuras
feftam,velipfa
AiOo^g/xia iucuienter docet;
&ne quifpiameaderedubirare
queat.rem
experimentodocebimus. Nonenimfolum
gemms fadlitis fiunt ,fedfaxa & marmora,
quemadmodum paulo fupra de menfisquss
Iiic RorNie modo inventae conficiuntur , fat
patet.
EXPERIMENTUM La^iMs
fufiUs.
1"
Apides, marmora
,
jafpides &c. in pulve-
^remredigantur minutiffimum , cuijun-
gantur calx
,
gypfum , fal , fanguis bovinus,
quse omnia commixta aceto , vino , cerevi-
fia, vel ladli aut ejus fero imponantur,varie-
que agitentur, donec in pultem redigantur.
Hocperaftocoloresmetailici
,
quosvolue-
ris, pulticommifceantur,
additononnihil
exfellebovis,deindefpatuialigneaeaindu-
ftriamifceantur,utmarmorfiftitiumvenas
omnes coloris, adinftarverivariegatimar-
morisobtineat; haudfecusacin cartaTur-
cicapraeparanda fierinovimus , deindefor-
mas feu modulo jamprsparato infunde , ex-
ficcatumque duritiem prorfuslapideamin-
duet, quaedeindepumicedeplanata,fineg-
matevei oleo polituram recipit perfeftif-
fimam. Ingenio poilentes exhacbrevide-
fcriptione mentem meam faciie percipient.
Quare ad aiia.
Propositio XVI.
De Vetlis Jditiis componendis methodus.
^eAxfiHi.
T^Erla fiunt liic Romne quoad formam ve-
-
ris ita fimiles , ut fplendoris &fpeciei ra-
tione a veris&nativis vixdifcernipoffint,
hoc pafto : Purgant albumen ovorum per
fpongiam quam mundifTime, in quod in-
fpergunt
,
mifcentque puicherrimi talci,
aut etiam conchje perlatie ramenta una
cum perlis naturaiibus in minutifTimum
puiverera primo redadis; hoc mixtum in
marmoreoptimeterunt, itaut fiatdenfum
amalgama, quod in Sole, vel poft fornacem
calidam ficcetur ; exhacmaffaformantper-
lasquantafcunque volunt
,
quasfetisfuillis
perforant
, & ad ficcandum Soii exponunt,
habebifque negotium peraftum
; fi verb
non fatisfplendeant, exterius ovorum al-
bumineprjeparato more folitoinundas ad
ficcandum Soli exponunt, & habent quae-
fitum.
Propositio
Corallia
fila.
XVII.
Corallium
Jicium.
Clmiii modo corallia fiditiafieripoffunt:
^cinnabarim cum albumine ovorum in
marmore tere per horam
,
poftea , ut terram
figuiinam ficca ,
deinde
fingeindeglobuios
in fericeam abit materiam, fplendidam&
fubtiliflimam , filationi aptiffimam. Eft &
hoc mirabile, fi plumeae partes pennarum ex
volucribusabrafiein hoc lixiviocoquantur,
non fecus ac gofripium neri & texi pote-
runt. Sed & hocarcanum manifeftat asbe-
'
ftinae materis filandi modum&rationem,
quam Lib. VI 1 1. in Capite de Jshfto
cottti-
cueram.
PropositioXIX.
Succini confe^iio.
T}Linii tempore tingebatur ad iibitum Suc-
-^
cinum, hoedorum&anchufs radice, ac
etiam conchylio , id eft , violjE ferotino co-
lore. Hac SEtate ars tingendi fuccinum pe-
riit ; Si tamen verum fit
,
quodvuigofcribi-
tur, in ceram ferventem immiflum, molle
fieri, facile quofvis coiores reciperepote-
rit. Imitatio Succini a muitis proponitur,
Cardanus ovi candido & tragacanthi
la-Cardanusi
chryma immifilisformicis, culicibus, mu-
fcis, paleis, fucciniquepulvere, utbeneo-
leat , & feftucas trahat , fuccinum imitari
conatur, ac meiius aptiufque candido ovi,
vitelium indicat
,
quod codumhumidita-
tem.putredinis au(5lorem ami ttat,ac in lapi-
dem durefcat. Myzaldus cryftalli pollinem, Myzaidus.
albuminis ovi conquafTati^aqua croco addi-
to, mifcet , vitro imponit , ac aquae ferventi
committit, dum duram confiftentiam adi-
pifcatur, quam efFormat. Verumficorpus
diaplianum cupiat, ante coftionem mate-
riam percoiat ; fed modus ifte mihi non pla-
cet. Baptijia a Porta maftichen liquidam per Poru.
colum trajicit, ut expurgetur
,
parumque ra-
dicis curcumse adjicit, ac fuccini fpeciem
imitatur , fed verius, & utilius isnativum
fuccinum imitatur
,
qui id diffolvere , ac dis-
folutumiterum coagulare
,
vel in raaflam
cogere novit. Quomodo autemidfieride-
beat, verus Phyficus,acqui prasdida intel-
iigit, facillime aflequi poterit. Ignaris ac
Mufarum oforibushaecaperirenefasexifti-
mat Boetbus.
SufHciatitaqueNaturs fcrutatori, viam
itafacilemhoccapitedemonftrari, ut falli
nonpoffit. Quiexa(5tamSuccini hiftoriam
vult , Andrea Lihavii , viri docftillimi trada-
tum legat.
P A R S
LIB.
xn. ARS
PYRABOLICA.
487
P A R S IV.
ARS
PYRABOLICA,
(2uam & fyrotechniam
yocanf.
P R ^ F A T I O.
|Uanta
& quam prodigiofa opera pyrotechnus in abditis terrae
cuniculis
I
Vulcanus operetur
, ex terrsemotibus, montium abforptione
jkcuum nova
genefi
,
fubverfione urbium regnorumque luculenter patet.
Quse fane
cum nil aliud fint, quam halitus igniti exfulphure & nitro in meacibuscavernis-
que montium inclufi
;
certe non immerito primam fiiara inde originem
traxit
ars poliorcetica
,
quam pyrotechniam five pyrabolicam vocant. Quam
autem
admiranda inde efficiantur, hoc loco fane quam oportuno ad naturae exemplar
exponendum duximus , & primo quidcm agendum, quomodo
& quot modis
pyrius pulvis tot mii abilium efFe61:uum patrator conficiatur
j
deinde quomodo
is machinis ad fefiivos ludos infiituendos applicandus fit. Fyrii pulveris inven-
tio abfque ulla controverfia priir.o attribuitur 'Benholdo Siiw:^io Geroiano^ Go-
flarienfi Monacho, & Alchymiftae anno
1
354,
qui tamen non tam humana in-
duftria
,
quam cafu inventus fcribitur ex mixtura fulphuris , nitri
, & carbonis
fortuito accenfi, & cum ingenti firepitu Sc violentia manifeftatus,
Hifioriam ex praeantiquo libro Germanico olim me legifl^e memini, hujus te-
^iMia
noris : Bertholdus Swart^ Goflarienfis Monachus ordinis San6ii 'BenediFii, cum
/>)"//-
mireChymicis delcdaretur
, atque eorumperitia pm magnam fibi
nominis exi- w4aS
ftimationem acquifiiiTet^cumquodamtempore ex fulphure, nitro & carbonibus,"'^'''-^''*'
corapofitionemfeciflet, & nefcio quo cafii (cintilla ignis materiae illapfa, ftatim
ingenti cum flrepitu ollam fublatam
,
& in fornicem illifam confregiffet, mira-
tus rci effeftum , novitatemque , diligentius caufse explorandae incubuit. Repe-
tita itaque multoties operatione , cum femper eundem efFedum reperiffet; altius
quid animo volvens , materiam indidit canali , ex ferreis laminis conftru^o, cum
unum globulum plumbeum ei indidiflet , explofa materia ftatim obvia quaevis
ftrepitu ingenti difcuffit. Gaudio itaque ingenti perfufus ob infignis
emolu-
menti dete^ara inventionem , rcm tamen omnibus fecretam ufque ad fuum tem-
pus efle voluit. Erat tum temporis in loco vicino Goflarix fylva ingens latroni-
bus infamis
,
qui ibidem in certis locis ftationem fuam pofuerant in omnem la-
trociniis patrandis occafionem peropportunam. Confultabatur eodem
tempore
ob violentas rapinas
,
& homicidiorum multitudinem a Magiftratu
Goflarienfi,
quomodo haec iceleratorum hominum peftis profligari poffct , neque modus in-
veniebatur. Sertholdus ea dc re certior fadus , Magiftratum adiens, fe latrones
facili negotio exterminaturum pellicitus eft
,
fi beneficii prseftiti memores fe
haud ingratos, & fibi & Ordini fuo praeberent. Sponfione fada 'Bertholdus fer-
reis ollis compluribus extrudis
j
quas jam fibi cognita raateria implevit
, una
additis & lapidibus & farmentis non exigua copia
,
fimulatufque unum fe ex
latronibusjconfoederatis iis fefe adjunxit. Poftquam igitur ftationes foliras pro-
be obfervaflet, in eorum abfentia in terram defodit didas paulo ance ollas, fo-
mite folummodo relido accenfioni luo tempore apto. His omnibus argutecon-
ftitutis, ubi ad coenam confluxiffent, 8j ym\ praeda acquifita indulgentius gau-
derent, tum Qcce. accenfa machina ignem , fun^um , lapidefqucp tanto cum hor-
rore coenantium faeviit, ut ultimijudicii diem vicinam efle fibi perfuaderent : re-
\\dio itaque loco ceu inferni voragine, ad aliam ftationem fe contulerunt : ubi'
accenfa machina fimilem fortunae ja6i:um repererunt , Bertholdo interira exhor-
tante cos , ut relida perverfae & fceleratse vitae femica , ad De u m per poeniten-
tiam
488
MUNDISUBTERRANEl
Se^. V. tiam {efe
converterent ; Deum enim iratum effe eorum fceleribus , & terram
Parsiy.
jam difpofitam ,
ut omnes ficut Core & Jbiram abforberet. Reli6ia itaque fylva
P'^"'^^^-
omnes ad propria timore D f: i percuffi abierunt, 'Bertholdus autem re prxclaro
cum fucceflu perada & hujus artificii bencficio expugnata jam fylva ad Magi-
firatum reverfus
,
qua: pollicitus erat, jam fe confecifle ajebat. Unde examinato
negotio, & experimento fato in confpedu Magiftratus omnes admiratione ini-
plevit, una cumingenti remunerationis promiflTgepecuniariodono, atqueabhoc
tempore fama percrebefcente multorum curioforumanimosimpulit, ucmateriae
rationcm difcerent
,
quam & ingenti pecuniaefummatandemadeptifunt.
Primo
itaque 'Bertholdus re evulgata nonnullisltalisarcanumconcredidit, qui in Italiam
reverfi primo in bello Venetorumcum Genuenfibus cxperimentum fecerunt ar-
tis bombardicae necdum vifae cum magna firage hominum , atque cxinde per uni-
verfum terrarum orbem ars propagata eas fi:rages edidit
,
quas non fine horrore m
hiftoriis legimus; atque haecfunt quae ex fupradiio libroGermanico de origine
machinarum bellicarum adducenda duximus.
C A p u T I.
Ve pulveris Pyrii confeElme.
ap. L
A
I^
py"
pulveris confe^flionem tria
/-\ oppido neceflaria funt, Salnitri , Sul-
"^
^phur , Carhones , de quorum praepara-
tione paucis dicendum eft
,
quae partim ex
Siemienovio, Freitagio, Tartaglia
,
partim ex
aliis Auftoribus, qui de Pyrotechnicis fcripfe-
runt deprompfimus ; eo fine ut LeBor cmio-
fus, nihil adeb admirabileinrerumhuma-
narum ufu cognofcat
,
quod fua principia
non ex Mundi Subterranei Vulcania offici-
natraxerit.
P R A X I s I.
De Oleo ex Sulphure pmparanAo.
OUlphuris clarificati fumatur bonaquan-
^titas, & igneliquefaftionisadhibitoli-
quefcat in vafe fiftili vel sneo : habeantur
poftea lateres rubri pervetuftiqui jaman-
tea ad ftrufturam adhibiti fuerint : vel fi ifti
haberi non poffint, fumantur novi bene co-
fti, & aquam non experti : franganturin
fruftula fab^e magnitudine; & in Sulphur
liquefaftum projiciantur. Mifceatur dein-
de fulphur cum fragmentis laterum eouf-
que quoad fragmenta totum Sulphur ebi-
bant&abforbeant. Hxcreponantur poftea
in Alembico ex furnello diftillatorio pen-
dente, & Cbymica methodo diftilleturo-
leum: quod erit ardentiftimum,&adignes
artificiales praeparandos
accommodatifli-
mum. Ita Pradtici.
A L I T E R.
D Epleatur phiala vitrea, oblongius ali-
*^
quantum collum habens,fit ventris pars
tertia vel quarta
Sulphuretenuiffime trito
referta. Huic
fiiperinfundatur fpiritus te-
rebinthina: aut olei nucum vel juniperi tan-
tum, ut liquor ille
una cum Sulphureme-
dietatem ventris phialae non fuperet. Pona-
turphialafupercalidis
cineribus,ac ibidem
per 8 aut 9 horas immoretur. Tum Spiri-
tus terebinthinae convertet Sulphur in o-
leum rubicundiflimum , ardentiflimumque
ut prius.
Sumunt quidam ad ardentifilmum Sul-
phuris oleum conficiendum ,fequentes ma-
terias : Sulphuris Ib i . Calcis vivx Ib fl Salis
Ammon. iiiij.
Siemienovius in fua
Artigleria magHa,\\zx-
rat. Chymicos oleiexSuIphurepraeparandi
modum docet
,
(
quod & baifamum vocant)
cujuseaviseft , utneque vivum corpusne-
que mortuum adputredinem tranfire finat:
fed adeo integrum tueatur.ut neque uUa coe-
leftis impreflio , vel ab elementis profedla
corruptio, velab ipforurti ortu indida.ob-
efl!e ei poflit. Paratur quoque (ut Trithemius
docet) ignis quidam ex floribus ejus cum
Borace & Spiritu vini, qui per multos annos
inextinguibilis eft. Et lampasadcujus lu-
men homines abfque capitibus apparent:
Verum
,
quid nos de igne illo fenferimus
IXlihro expofitum Zf^oA-reperiet.
Jaftant enim plurafimiliafineullofun-
damento; quae in praxin tamen reduda fub-
fiftere non pofl"unt.
P R A X I S II.
Df oleo ex Sulphure i^ Salenitri jmul mix-
tis prtepctrando.
pOrtiones aequales Sulphuris & Salifnitri
*-
fimuladdantur&incorporentur, poftea
in tenuiflimum pulverem terantur, & cribro
ar^iorecribrentur. Materiaomnis ponatur
in olla fiftili nova.& aceti albi fortiifimi aut
vini adufti fuperinfundarurtantum, ut ma-
teriam bene cooperiat. ClaudaturoIIa eum
in modum ut nullatenusrefpiret:& fic relin-
quatur in loco calido , donec acetum evane-
fcat. Tandemexreliquamateriaquaefuerit
in olla, chymicis organis extrahatur oleum.
Praxis
LIB. XII. A R S P
Cap. I.
P R A X I s
III.
Depraparatidis Carlonihus ad Pulverem tor-
mentarium
,
"
alios
ufus i re Pyrotechnica
ex mente opifcum Germania, quem
^
Siemienovius ita defcrihit.
Semleno-
"j\y|
Enle Majo vcl Juniocumomniumar-
vius.
XVAjjQj,jj|^
cortices propter abundantiam
humoris facillime delibrantur, fcindatur
bona quantitas virgarumexcorylovelfali-
ce, altitudineunius, duorum triumvepe-
dum, craflitievero pollicis dimidii : partes
nodofjE refcindantur
,
& tanquam minus
utiles rejiciantur : reliquae vero omni corti-
ce nudatae in parvos fafciculos connexs , in
furno calido optime exficcentur. Statuan-
tur poftea in una llruefuperaequataterrs
planitie perpendiculariter , & incendan-
tur : poftquam verojam incenfa ftrues bene
flammam conceperit, &in flagrantes foluta
fuerit carbones, fubito terri paululum hu-
medati fuperinjeda
,
quam diligentiffime
contegatur, nullo relidlo fpiraculo ,
ut fic
omnis fupprefla flamma
, ac anullo exte-
riori adjutaaereevanefcat ; foIiautem,&
abfque omni cinere exftindti remaneant
carbones : hi poft diei naturalis decurfum
frigefafti," eximendi , & ad fequentes ufus
fervandi. Si falicis & coryli fufliciens non
deturcopiaad urendoscarbones, vices ho-
rumtiMficc^fuppIere poteris.
Si exiguam aliquam carbonum portio-
nem prsparare cupis , virgulta fuperius di-
fta, vel lignum tili^e aut juniperiinparva
fruftula fe6ta , &optimeficcatavafiaIicui
teftaceoincIudito,&opercuIofiguIinacreta
ad orificium vafis firmato
,
poftea candenti-
busundiqueftipatum prunis, peruniusho-
rE fpatium ibidem in uno continuo & squa-
li femper caloris gradumanerefinito. Fri-
gefcat tandem fua fponte , & ufti eximantur
carbones. Sunt quimappas ,
&lineamte-
lamvetuftambenelotam & ficcatam, hoc
modo in carbonem redigant ; cui etiam non
fpernenda virtus in re Pyrotechnica.
DlSQUISITIO Physica.
Dj proprietatihus
, & officiis
inpulvere Pyrio
cujuslihet Materia figillatim fumpta ,
ex
quihuspulvis il/ecomponitur
^
praparatur,
de quihus quid Siemienowius
, ^
quid nos
rehus de iisjudicamus, exponemus.
siemie-
"J^Onfortuitb, inquit Siemienovius, aut ca-
novius. X
^
fualiter , atperfummam naturalis Philofo-
phiae cognitioner/i
,
"
ratiocinationemfpeculati-
vampulverem Pyrium fuijje repertum , vel id
folum argumento ejjepotejl , ijuod in hunc ujque
diem inventusfit nemo {licetplurimi conatifue-
rint) quitresfimilesmateriasproponeret
,
qua
lene trita,
^
fimulincorporata ejjent aptaad
formandum ignem tam vigorofum ,
horrendum,
potentem,
"
inextinguihiUm, ufque adconfum-
ptionem totius materia, eamque momentaneam.
TOM. II.
Y R A B O L I C A.
489
Cumauteminventis aliorum non difficulter ad-
pf^-id^.
danturplura,
^
quicquid ortum hahuit , ah in-
Difquif.
choato
(^ imperfedo procefiit adperfcBum
,
no
pfjyfcai
his quoque liceat {quoniam ah inventore nihil
ea de re literarum monumentis tradttum eji)
idtoci fpeculativas quidem , attamen ah expe-
rientia dedutloj ohfervationes , virium, natu^
rte, operationuM , officiorumque tam unim cu-
jufque Jeorfvm
,
quam omniumfmulincorpora-
tarum materiarum Pyrio pulveri inclujarum
,
froponere : ExiJiimamus enim Juturum utper-
feiiori proprietatum
affe^ionumque tam in
particulari, quam in generali ijlarum ingre-
dientiarum cognitione hahita
, nemo pojlhac
in re Pyrotechnica , inhos incurfurus
fit
erro-
res
,
quorum correttio
^
fumptuofa
@
pe-
riculoja nimisejl. Hucufque Siemienovius,c\\xi
quum nefcivit pulveris Authorem, illum
nos in prsecedentibus deteximus
:
Sciendum itaque primum eft, pulve-
rem Pyrium eam maxime ob caufam ex
trjbus materiis, Saknitri nQm^^o^, Sulphu-
re
^
Carhonibus efte compofitum
, ut una
alterius vel reliquarum duarum defeftum
medeatur & fuppleat. Idautem primum
in Sulphure patet. Hoc cum naturaliter i-
gnis eicafit, facilequearripiat, & arreptura
difticulter remittatignemidquecum flam-
ma, fuperat hac in \)avte fa/emnitri Sccar-
hones; flamma autem ignis aptior multo eft,
omni altera ignis fpecie ad accendendum
falemnitri. At cum falnitri ardendo re-
folvat fefe in ventofam quandam exhala-
tionem ; haec autem earum virium eft ut fu-
bitoopprimeret, extingueretqueflammam,
quam fulphur conceperat , & confequen-
ter extinguendo fulphuris flammam
, fua
quoque privaretur per fulphur introdufli.
Ac proinde fi componeretur corpus quod-
dam ex hifce duabus tantum materiis
, ful-
phure nempe & falenitri , optime tufis &
fimulmixtis, admotoigne, fubitoquidem
arriperet flammam
,
nihilominus tamen,
propter rationes fuperius allatas
, fubito
quoque extingueretur. Id eft ignis ille non
continuaretur
,
perduraretque ad confum-
ptionem , & combuftionem materis to- ri-.
tius ,
fed pauxillum tantum ex illaconfu-
meret ,
refiduo intado. Eft autem huic
defeftui faltitaris adhibita medicina
,
pet
appofitionem illis duabus materiis certa^
portionis carbonum optime uftorum
, fic-
catorum , & pulverifatorum
;
cum carbo-
nes ejus fint proprietatis
, & naturae , ut
cum eos vel minimum flamma ignis atti-
gerit , excandefcant fubito , & in ignem
abfque flamma refolvantur , hic autem
ignis quo magis ab aliquo vento vexatus
fuerit , eb magis augebirur & confervabi-
tur donec ejus tota fubftantia in cineres
converfa fir. Propterea igitur cum ex hi-
fce tribus materiis prceparatum eft corpus
quoddam
,
quale eft nofter Pu/vis Pyrius,
igne admoto.fubito Sulphur concipit flam-
Qjq
mams
490
M U N D I S U B
SeB. V.
mam : Iiaec
autem non tantum introdu-
'
cit in
falemnitri
ignem cum flamma
,
fed
eodem
quoque
momento carbones ignem
apprebendere
facit abfque flamma
,
ignis
verb
hic (ut ante di<ftum) a nullo yento
fefuffbcari
patitur ,
immo agitationema-
jus fumit incrementum. Cum autem Sul-
phur igni fit contiguum , five ille fitabfque
flamma , five cum flamma.illud tamen non
poteritefTeabfque flamma: hxc vero Sul-
phuris flamma accendit falemnitri. Ideoque
iftae tres materix fimul mixtae, & incorpo-
rate, & poftea accenfas, producuntignem
inextinguibilem,adexinanitionem,&con-
fumptionem ufque totius fubftantias. Ad-
verte tamen
utinhifcetribusmateriisnon
fit aliquis accidentalis defeftus , vel ab hu-
miditate, vel ab improportionata unius ma-
teriaeadaliamquantitate profeftus. Ex di-
d^is jam concludere licet , officium
fulphurts
in pulveris corpore proprium illud efTe ut
arripiatignemcum flamma, aliifque dua-
bus materiis communicet & fubminiftret.
Carbonum autem \)eculiaYeftudtuw eft , in re-
tinendo, confervando, atque defendendo
igne jam in fulphur introdudlo, ne ab illa
vehementiffima falisnitri ventofa exhala-
tione fuffocetur. At officium falisnitri illud
maximum eft, producere & caufarequam
violentiflimam exhalationem ventofam; in
hac autem, omnis virtus , vigor , &potentia
motrixpulveris fita eft: ac proinde falni;
tri omnium mirabilium Puheris Pyrii effe-
ftuum principalis acprimaria caufa eft: aliae
verb duae materisE, funt tantum eum in fi-
nem falinitri additae &alIigataEuteundem
in ignem & ventos refolvi faciant, Nam fi
quiipiam componeret pulverem ex fulphu-
re tantum & carbonibus , &tormentum bel-
licum etiam maxima ejus quantitate one-
raret, Dico, in talicafu ejufmodi pulverem
nonmodoglobumaliquemferreum aut al-
terius metalli , at ne paleas quidem expul-
furum. Ratio autem hujus rei exantedi
ftisinpromptueft : quodfcilicetejufmodi
violenta expulfio dependeat ^ virtute & po
T E R Pv A N E I
ParslY.
P R A X I S IV.
/idhmxxm. fulminans conficiendum juxta
mentem Ofvaldi CroIIii nofiram.
SUme
eg
1? aquae fortis communis , folve in A""
!"^"
.
-^
y 1. . ,
tninantis
ea uncjam unam lalis Ammoniaci
vel/ea,9.
quantum folvere potes in parvo calore, ita
habebis aquam regis , in qua tantum folves
auri, quantum libuerit. Poftea effundatut
folutio in vitrum capax, &guttatim faltem,
(propter ebullitionis ftrepitum & pericu-
lum) inftilla de bono oleo Tartari in cella
per fe refoluti; in hujus defedlu, Tartari fal
in aqua communi folutum accipiatur: re-
quiritur autem olei Tartari bona quantitas;
tunc aurum cadit ex repercuffione in fun-
dum. Ubi tota auricalxfolutafundumpe-
tiifTe videtur,
(
quod animadvertes ex colo-
reaquaeregis, qui debet effe albus : namfl
adhuc flavus fit , fignum eft totum aurum
nondum repercuffum
)
plus olei Tartari
gurtatim alfundatur (hoc meo damno fi-
deliter admonitus fis) tum poft fubfiden-
tiam aliquot horarum in calido liquorem
fuperiorem effunde, & calcemcolorefere
terram figillatam pallidam referentem qua-
tervel quinquiesaquicalida edulcoratam,
poftea in BalneoMariaBprudenter& paula-
tim lentiflimo igne ficca. Vel quod tutius,
in patina vitrea per fe fponte in hypocaufto
ficcefcat, nullo igniscaloreadhibito. Cal-
cemligneafpatulanonferrei poftea majo-
ris fecuritatis gratii coUedlam ad ufum in
vitreo vafculo reconde. Nota magnum effe
periculum fi alio modo exficcetur
,
quam
prjediftis duobus : quamprimum enim ignis
calorem fentit , & fortem commotionem
cum inftrumento ferreo , concipit fponte
flammam , in auras abit purpurei fumi in
modumcummaximofonitu & ftrepitu in-
ftar pulveris nitrati ; adeb ut ne unicum ato-
mum reperire poffis. Si quid de fulphure vul-
gari tritoipfiadmifceatur,&pofteain cru-
cibuloadmotoigne exuratur, fubtiliffima
calx auri remanet bruni coloris qusE omnem
vim percutiendi amifit
;
quod mirum &no-
tentia expulfiva falisnitri tantvim
, non al- tatudignum. ScrupuIusunuSiftiusAurivo
teriuscujufpiam materiae: faciliufque cre-
diderim parari pofTe pulverem abfque car-
bonibus & fulphure
,
quam abfque falenitri:
poffeque inveniri alias duas materias,qua-
rum una officium fulphuris inigneappre-
hendendocumflamma, altera vero carbo-
nem in eodem confervando & retinendo
finefiammaexpellere pofJint, quam repe-
rirequidpiam aliudquodaptumfit caufare,
& producere tam vehementem exhalatio-
nem ventofam
; mirabilium in Pyrotechni-
cis effeftricem
,
prout in falenitri experi-
mur. Veruntamen quae nosin VI LibroAe
pulvere Pyrio
,
qux a Siemienovii pyrofo-
phia non abludunt
, tradidimus , LeUor cbn-
fulat.
latilis Fortius , & potentius fere operatur
quam librafemis pulveris tormentarii. Gra-
num unum & alterum cultro impofitum , fi
fuppofitacandelaaccenfaincalefcat , fimi-
lem fonum edit, ac fi magnaaliquafuiffet
explofa bombarda, &fonus ille praeacutus,
audienti & adftanti quafi auditum laedit.
Operatio hujus pulveriseft contraria ope-
rationi pulveris Pyrii : ut enim hic vim
fuam per inferiora faltem deorfum opera-
tur : aliquot fcrupuli fuper laminam fer-
ream fatis craflam carbonis incenfi , illam
penerrandoperforant.Salammoniacumex-
iftimoeffepercuffionisilliuscaufam,quem-
admodum enim falnitri & fulphur funt
hoftes , & fe invicem non compatiuntur,
uc videmus in praeparati pulveris totmen-
tarii
LIB. XII. A R S P Y R A B O L I C A.
^^t
Cap. L
carii accenfione. Eodem modo fa.\immo-\idem quojue paduntur: & Tpaulo
jnhvius-.Praxii.
niacum cum oleo Tarrari fub hofle conjun-
j
Camphoram cum fapientum maxima pars
frigi-
gitur, faciunt ex illa mutua pugna aurum \d/J/imamfiatuat,Avenroisin(\mnt2ialianiag-
Quercetan
Sennert,
caderein aquaregisprius folutum, & oleum
Tartari percutit Ipiritum nitri fumme puri-
ficatum: qui fe inillo conflic^uconjungit
cumSuIphurefolis, fuo adverfario , &quia
Sulphur illud folis anaturafumme depura-
tum eft, &vu]gari noftro combuflibili ful-
phurelongefubtilius ; ideo valentius efl: j &
inminori quantitate operationes fuas fl:u-,
pendas, potenter perficit ; eodem plane mo-
do quo Sulphur vulgare & Salpetrs in pyrio
pulvereconjunfta.&incenfamagnumftre-
pitum &fragorem facere animaclvertimus.
'
Deeodem Quercetanus & Sennertus ; caufa
igiturfpiritusnitri& fulphuris, cum auro
contrarietasefl: : cum enim Oleumvelfal
Tartari , folutioni auri infunditur , fal Tar-
nofcit. Camphora, inquit, Indica, quainAra-
lico Cofaralgent verius ^^^Caphur , ap-
pellatur,
calefacit
, ^defccat infecundo gradu.
Diverfa igitur
fuerunt fpecies Camphora ,niji
aut in codice mendum , aut error in opinione.
Poflremum quarebatur an
effet frigida. Negant
enim
idnovatores. Sane accendi facillime atque
etiam in aquis ardere
conftat
,
praterquam quod
eft
odoratijfima. Verum odor ejus ab aeris parti-
bus,quarumviardetetiam.
Aqucetamen habet
tantum, quanta
poteft fub
ea frigiditas confer-
vari. Ardet autem propter pinguedinem :
ftul-
titia e(i infcitice parens aut
filia.
Quis enim di-
xerit,
calidiffima
quaquefacillime ardere. Npn
enim
Jimiiitudine femper evocatus tranfitignis
.r rt
. . V , . ^^f\incorpora:fimilitudinemcalorisintelliQO:(ed
tajri le cum lale communi, imo alumine oclf!^ ]]-;.^i-^,f^^,.^^-^
>. /
,. ^, . ,.o
\yD alUctturaltquanjaterta^quieeumpropterra-
ammoniacounit , atquehmcfibireucturai
-.;^-^,^
.
/^j.^^^^
/-
i ..
i? {
/
jr j jrj- Q r -jj
y""temadmtttere
factlequeat. Exlndicarum
aurum ad fundum defcendit , & fi quid deL-_-
__,_
^..
,^,^
.,
y.,., ,. ,. . .1
^
A
rerum
commentanis ri3Ec : Arbormaxtma:
lalibusriiscumaurorelmquitur.jdaqua ca-L..: -
/.^
a^*/,*^/;. / ^-'t}-
'-
,.iA,,.
ni.
.^
v/-,^ ..
^^wi <iaeo patuUutumbramquam
lattmmefa
lida abluitur. Reiinquitur vero lolus nitri
- -- ^- -
^
AfUfinii,'
lis Cam-
fhon pn-
fHTMto.
fpiritus qui fe auro univit penitus. Is ergo fi
incalefcat, fulphuris auri percipienspraefen-
tiam, &ie^Q opponir, vires conjungit, & im-
petufadoaccum ftrepitu erumpit , atque
accenditur.
P R A X I S V.
De Camphora , ejufque natura
^
proprietate'
r D E S T,
Deartificiali Camphomprceparatione ex
-
Scaligero,
l^
Ec. Gummijuniperi(quodSandaraca,
Vernixalba &Maftixdicitur) pulveri-
ciat. Ligni materia levifiima,
^rariffima.. Ad-
dit Aboah etiam candorem.
Camphoraprohttas,
prout velvi extra^afuerit e matrice velexpfil-
fa
a natura. Nam quadam e venis eximitur in
quibus haret,
quaficru/iaquadam. Aliquando
rtipto exit cortice
, concrefcit , relinarum mo-
doprimum colorata
: deindefole,aut arte candi-
dtfiimafit. Meliorhacquamprior.
Prafiantiffi-
ma
,
qua
folealbefcit. Nam
^ignifit hoc. Fa-
^umque primum ad natura imitationem a loci
Rege Riach
: unde ei cognomen Riachinae. Stil-
latitia
diutiusfervat dotes
fuas ,
"
defacatior
eft.
Quare
^
pellucida. llla tnclufa non item :
(^
calor
eifufcior. Dua pratereafpecies vilio-
fatiib2. Acetialbidiftillatitantumutgum-jm.
Una inaqualis ,grumofa ,gummofa. Alte
mi in phiala vitrea pofitum bene contegat.
\rafufci colorii. Adulteratur
favo
, ^maftiche
Hancponeperaodies fub fimo equinoca-j^j^^w/^
{quodnos fuperius
defcripfimus.)
lido
:
deinde exime
, & in aliud vas vitreum
\Deprebendtturinditainpanisinternam
partem
quodlargum habeat orificium efFunde, & atquepone
furnum. Si liquaturvera
eft:
fi
fic-
perunum menfem Soli percoquendum ex
pone rhabebifquecamphoram congelatam
in forma cruftje panis, & verae ac nativae quo-
damraodo fimileni. Jam fuperius qujedam
catur adulterata. Sinceram etiam ajunt
faciie
evanejcere, marmoreis in thecis fervari ,
affufo
iini,aut
pfillii,aut miiii femine. Jonftonusad-'
mir.nat. clas.4. cap.
9. Scribunt Mauri Cam-
Scaliger.
decamphorxriativKproprietatibus memo-^/)W^;w lachrymam
ejfe arboris , adeo patuiis
ravimus.fed cum perfrequens ejus in noftro
diffufa ramis, ut tantum iocum reddere pojiit
0-
Opereufus.hicquoqueex Auftorumtefti- \pacum
,
quantus homines capere queat centum.
moniisnatura ejusfufius explicanda : Sca- \Addunt,iignum ejje
album,ferulaceum,^ cam
liger itaque primum exercit.
104,
i. fic de phoram
infungofa continere meduiia. Interdum
ea: Sedadrem arboris iachryma
eft
camphora,id,certius ex botuminis
quodamgenerefierihoc
nebitumencredas,ficutifucctnumbitumencre- \modo : Indicumbitumen
,
quodex
nativaeffio-
didifti. Ex arboribus enim deiapfum maris ap- refcit camphora,fuhjedis carbonibus in
vafe co-
puifu defertur in iittora, quorum arena obrutum
j
quitur
,
partes tenuijiima in candidum coiorem
effoditurpoftea, eototo tralu, qutaMemeipro-
Iverfa in opercuium
feruntur,quodipfis coiie^is
tenditur ad Gedanum. De arenarum verocu- eam quam videmus, dat
figuram. Nativamin
muiis non erit mirum
,
cui notafuerintplaga India
dariaffirmantmercatores.AdeoamicaeJi
iiia: quique viderit adHoiiandia iatus occiden- ignibm,
utfieosfemeiconcipit
, donecconfuma-
taie arenarum cumuios extantes
afuperficie ma-hur ardeat. fiamma quam emittit , iucida
^
ris. Non
igiturfofiile, quia natum,fed quia ob-
rutum. Camphoram
verbfaiso bitumenarbitrati
funt: idque
mifero admodum argumento : Quia,
ittquit, ardet. Nam^
refina
^oieum,^ thus
TOM.II.
odorataeji, inaeremfuhiata
^fufpenfafenftm
evanefcit; tenuifiima partis in caufa. Addo.
Ad
ufum in Pyrotechnia in poiiinem redigttuf
cam^hora
fi
cumfuiphure teratur. Oieam au-
Qjiq
2 tem
492
M U N D I S U B
SeB. V.
tem Camphora
eidem ittferviens ufui
,fit , /
illi
modicum de oleo /Imygdalorum dulcium adda-
tur
, fe"
una
inmortarioa:neo,pijlilloteratur,
donecin
viride vertatur oleum
,
vel
fi
vera ac
genuinajuerit,indaturphialce vitrea, ^occlu-
fo
beneorificio ftipetur phiala
,
farin^aqua ad
formandos
panesfuhadh , inque furnummitta-
tur, &
extrahatur : joluta enitn in liquorem
camphorji ardentifimum dahit oleum. Vide
qus de camphora lihro IX tradidimus.
P R *A X I s VI.
De aqua ex fale
Ammoniaco.
"O Ec.SalisAmmoniaci giij.Salifnitri
3J.
-^redigantur in pulverem tenuiffimum,
T E R R A N E I
'
&probe mifceantur
: poftea in Alembicum
Pars
IV.
j
imponantur
&
aceto fortiflimofuperinfufo,
Pr^jx/j,
diitillentur igne lento, & habebis aquam ad
multa utiliffimam.
P R A XI 5 VII.
De aqua quadam artificiofa innoxiefuper palma
manus ardente.
CUmantur sequales partes olei Petrolei,
'^Terebinthins , calcis vivse, adipis verve-
cina^, &porcinae; terantur & incorporentur,
diftillenturquefuper cineribus calidis ,
vel
flagrantibus prunis, & habebis quaefitum
:
manus enim illita ardorem flammse non
fentit.
Cap.
Siemi
viusi
C A P U T II.
De prteparandis fimibus
incendiariis commHnihus.
P R A X I s I. Irasftipentur. Tandemficprseparataollafla-
,x
-
V D .n ftA^/;; .,.^;.. /i
/\^
lerantibus carbonibus undique circumfepia-
II 1 ^
Rmum exjluppa lini, vel cannabis ecun- &
,
,. ., .^ .
^
ajrj
rt- u, p^
7_^-
^/ ^
,
tur, &perhorasahquotibidem3mmoretur
:
S^
do pea/neahlata , (3
aeommcorticenu-
r. r r^ e ^r o r- r.
iieno-
;/
^ , / ^ .../7:; j;^^^,.
irigelcatpcitealualponte: ocubirernxerit
-*-
ciata, torquenturiunei cralliin diametro\
,p
r r
o r
,,. j -1
o j., fl^

^ir^
ablato operculo etrundaturarena, oc tunis
polhcemdimidium. Sumunturpoteacinensex .
f^
., 1
^ .1. r
t I 1 .i ...,!/?;..,.,
/-,/ eximatur. Non abfimjlisquoquecumlpon-
rohore,fraxino,ulmo,vei acere ujt/ partes z.tai-i
.. ., .
^
^ w-
.
'
^ '
s^ r 7\.L j. /7: ,: leiis communibus in operando prQceiius:
cis v/ViC pars i
'
i^ more folito paratur lixi-
\

tantum in fruftula oblonga fcindends funt.

vtum. Huicadditur laltmtnparsx ,
lucciex
o
. ,,/-n.,./-

j
r ,. .jjjii^-
l, / ,
,&inoIlanctiiiIuperarenareponend2:&ut
fimo
i/quido huhulo &equ2o perlaneumpan-\
r ., . K. ..
j^^j-n.
.
fimo
liquido hubuLo ii^ equino per Laneump
num expreffi
partes 2. Omnis materia hene mi-
fculata fuperinfunditur funihusin
aheno fuper
furno
accommodato repofitis- Deindefupponi-
turignis
,
(g? lenteprimum
,
fortius
tandem ur-
geturflamma
:
^
per duos trefve dies excoqui-
tur continue : affundendofem^erliquorem jam
diBum ,
ne funes &
ahenum humido carenies
adurantur. Tandem ex funihus inde allatis
0-
mnis humorfervendo attralus exprimitur
, fu-
nes manihus violenter intorquendo ^. liquorem
emanantem linea telk ahftergendo. Denique
fufpendunturfunesfuper haftilihus longis, Solis
caloreficcando
,
^adfolitos ufus Pyrotechnicos
fervantur. ItaSiemienovius,
P K A X I s II. ejufdem.
Depraparandisfunihm
incendiariis , emnifu-
mo
^
fmtorein ardendocarentilus.
CUmantur menfurae aliquot fabuli rubi-
*^cundi, vel arenae carbuncularis fspius
defcBcats
,
elots, & recrementis omnibus
purgatse, ac abomnihumoreficcat:impo-
nantur in oUam fiftilem non vitreatam.
Super arena ponatur funis incendiarius
communis, velaliusexgoflypiotortus, in
fpiram coUeftus: eotamen modo utinter
de funibus incendiariismodo di(flum , igne
exurendse. Harumvelfunisincendiarii mo-
dodefcripti
,
parvulaadmodumfruftulaac-
cenfa, &cinere juniperifepulta, perhoras
aliquot ardent abfque omni fumo &foetore,
nec multum ab externo aere juvari volunt
;
ac ideo ubique locorumclamrecondi pof-
funt; prout fefe obtulerit occafio & necef-
fitas poftulaverit.
P R A X I S 11 1.
De ^rceparandis finppis Pyrotechnicis,
ad iunes artificiales.
jpiant primum ex ftuppa lini, cannabis
,
*-
vel goilypii duobus tribufve filis non ar-
<fte nimis contorti funes. Hi ponantur in
ollanova fiftili vitreata: fuperinfundantur
illis ; Aceti de vino albo partes
4,
Urinae par-
tes 2, Vini adufti, Salis nitri purificati, Pul-
veris Pyrii pulverifati ana pars i ; coquan-
tur fortiori admoto igni quoufque omnes
fuperinfufi liquoresin vapores fbluti , eva-
nefcant. Infpergatur pofteafarinapulveris
Pyriioptimi,intabuIaaIiquaIignea : &&-
niculi ex olla ablati, fuper eadem in pulvere
volutari inumbravelSole ficcefcant. Hoc
modo praeparata ftuppa celerrime comburi-
laterafunis.unius femidigitiintervaliafer-ltur
: ideo fi quifpiam lentiori paulogradu
yentur, nequeijiterfecontingant,fedpari-
ignemferri cupiat debiliorremifTiorque a
bus continuo fpatiisdiftent. Rurfusluper-
infundatur bona q.uantitas'antc diftae are-
n:c ; & funis fimiliter, ut modo diftum , dis-
liquanto haec ignis efca paranda eft. Satis
igitur erit fi tantum in aceto & falenitri pu-
rificata ftuppa defervefcat, poftea vero pul-
ponaturfuper arena. Et ficdeincepsconti-l
verisfarinainfperfaficcefcat. HxcexArti
nuetur opus, ponendo ftratum fupra ftra- gleria magna.
tum, dum olla fit plena. Operculeturpofteaj
Eft & aliud quoddam ftupps Pyrotechni-
iSftili operculo, & fapientix luto commiflii- 1 cae genus
,
quae non torquetur in funes , fed
'
foluta
LIB.XII.
A R S P
Cap. II. foluta tantum in liquoribus fuperius enu-
meratis excoquitur
: vel in vino aduflo forti
per horas aliquot madefcit , ac tandeni fari-
napulverisoptimi
refperfa
ficcatur. Addi-
tur aliquando vino adufto gummi Arabi-
ci aut TragacanthjB
pufilla portio
; cum
ejufmodi ftuppa
nonfaciieexplicari poffit
quam tenaciter cohxreat.
Modus aliusVtQc\\lQ\n.
Preciueiius.
F^Efcribit
quandam ftuppam Pyrotech-
'-'^nicam Francifcus Joachimus Prechtelius
Pyrotechnic^e parte fecunda, capite fecundo,
quae tardiflime omnium ardet , in hunc mo-
Y Pt A B
O L I C A.
495
dum.
SumeMaJlicispartes 2 ,Colophonia
par-
Praxis>
tem
i,Cerapartemi,Saliftjitripartes2,Carbo-
num partem
j,
qua tundi
^molliri pojjunt.con-
tundantur, atrjue in /ukilifimam redigantur
firinam,poJlea
fimulomnia hene mixta , Uque-
jcant adi^nem: deinde
filum aliquod lineumj
velcannalinum paulo
craffiufculumfilum duca-
tur per materiam
liquefa^tam ; id ujque
adfun-
dum
vafculi deprimendo : idque aliquoties ite-
randum,
donecflum cerei communis
adipifcatur
crajfitiem. Hoc cum uti volcs accendeprimumt
deinde extingue
flammam ftagrantem tantum
relinquendo carbonem.
C A P U T III.
Praxcs Jatrico-Chymicx.
{Df diqmt probatif^imis antidotis contra anibtifliones , Pulvere Pyrio,
Sulphurc,
Ferro candenti, Plumboliquefadi^o, ^ aliis
hifce fimilthts
facla^.
Ex variis decerpta Pyrotechnica Jucloribiu
,
Siemienovio,Tartaglia,Paracelfo,
Quercetano.
P R A X I s I.
C<7^.I11. A
Xungiaporcinabulliatinaquacom-
a\ muniadlentumignemperhorasali-
-*-
-^quot : poftea inde ablata
,
per tres
quatuorve noftes coelo fereno exponatur
;
deinde in vas fiftile inditaigne liquefcat
:
liquefafta coletur
,
per linteum fuper aqua
^ frigida : &aliquoties elota ac optime pur-
gata, quoad candidiflima fiat fervetur in
fiftili vel vitreo vafe. Poftea cum neceflitas
poftulaverit , locus ambuftus inungatur
bene.
P R A X I s II.
I
Ex Audoribus : Paracelfo
,
Quercetano>
Tartaglia, aliijque.
P R A X 1 S I.
O Ec. Olei Olivarum partem i , Olei A- Bottaius.
^mygdalorum dulcium partem i , Succi
C2parumpartes
2, Vernicis liquidse partem
i,inungelocummaleafFedi;um.
In oleo Olivarum
coquito e5i fecundo
cortice
Sambuciabundanter,
deinde cola-
to
:
adde ceruflas partes 2
,
plumbi ufti , li-
thargyrii ana partem i , in mortario plum-
beo diu mifceantur, &fiat linimentum.
Veficae nec prima nec fecunda diefunt rum-
pendae; fed tertia vel quarta ; namaliquan-
do diflx)lutione foli fanantur. Leonardus Bot-
talus, de vulneribus Sclopetorum, Cap. 21.
PraxisII
REc.
AquE plantaginis , Olei nucis Ita- 1
.^^ ^ , j
1 r o
licjB,Anaq.f
Ix
Lardiiiquefacti.&aquaEfolani
ex-Quercetan.
' cepti gij, Olei faturni
fj,
mifce.
P R A X I s II!.
"D Ec. AqujeMalvae, Aquae Rofarum, Alu
-^minis plumofi,anaq. f mifceantur cun
albumine ovi.
Siemieno-
yius.
P R A X I S IV.
CUme lixiviumexfolacalceviva.&aqua
'^communi prsparatum : huic addatur pu-
fiUum Olei Cannabini,01ei Olivarum.Olei
Lini,&aliquot albuminaovorum: agiten-
turbeneomnia, &locus ambuftusinunga-
tur. Haec omnia unguenta fanant ambuftio-
nes abfque omni dolore & nulla cicatrice
relida. Super memetipfo expertus fum, uti
dici t Siemienovius.
VelRec.Vifcirad.Hyofcyami.&florum
papaverisrubr. Salis Petrasana
j,
Cumo-
leo camphorae, fiat linimentum.
VelRec. Succi
cxpsfubcineribus
cocflse
i),01einucum
gj.mifce.
VelRec. Foliorum
heder^Enigraecuma-
qua plantaginis contuforumm.
ij.Ohilbj.
coquantur cum

iiij vini albi, ad illius con-
fumptionem:addefubfinemceraequantum
fufScitutfiatlinimentum.
VelRec. Lardi ad flammamliquati,
&
fuccibetffi, &ruts excepti gij, Cremoris
lacT:is
g
J.Mucilag.fem.cydoniorum,&tra-
gacanthae ana gfi,
mifce.
Jofephus Querce-
tanus
;
in lihro de Sclopetario pulvere^
Q.H 3
Ca=
494
Sea. V.
MUNDl
SUBTERRANEI
C A P U T IV.
ParslV.
Compof.
'Praxes
de co?npoftmibns
^^Rochetas omnis generis
,
qua^ Itali Raggi,
Germani
Ra-
kettas yocantj exmente Siemienovii
c^teronmque pyrotechnorum qui puheri
conficiendo operam dant.
COMPOSITIO I.
Ad loo, 80,
60 Ib.
Alifnitri ife
30
, Carbonum Ibzo, Sul-
phuris ib I o.
Hic eft
proportio fahfnitri ad reli-
quas duas.aequalis:
Carbonumverbadful-
phur , dupla.
Eadem compofitio abfque ul-
lo fcrupulo
adhiberi poteft omnibus aliis
Rochetis.quaefunt
intermediae
ufqueadli-
brasdo: tutius enim eft
aliquantulo
ilhs
!
^J^yipj^J^JT 'Jupfa.
lentiorem dedifle materiam,
quamvis vio-
lentiorem perferre potuiflent
cum felicius
in re
Pyrobolicapecceturindefe(flu,quam
in exceflix : defeftus autem
additione mate-
ris violentioris facillime corrigi
poterit,fi
prius quam multas
confecerisRochetas&
materia onerayeris &
uniusfucceflu.deaUis
admonitus fueris.
Hfc eft proportio falisnitri ad reliquas
duas, dupla fefquitertia: Carbonum veroad
fulphur, dupla.
COMPOSITIO VII.
Salisnitri tb
64, Carbonumlt 16 , Sul-
phuris Jb8.
Hic eft proportio falisnitri ad reliquas
duas, dupla fefquialtera : Carbonum vero ad
I T I o
@ 2 tb.
VIII.
C O M P 6 S I T I o II.
yidfO,40, 30 tb.
Salisnitri tb 30,
Carbonum tb 18
,
Sul-
phuris tb
7.
Hic eft falisnitri ad reliquas duas propor-
tio fefquiquinta. Carbonum vero ad ful-
phur,dupla fuperpartiens quatuor feptimas.
COMPOSITIO III.
Mzo, ^ 1 8 tb.
Salisnitri 16
42,
Carbonum tb zd, Sulphu-
ristbi2.
Hiceftfalisnitriadreliquas duas propor-
tiofuperbipartiensdecimas nonas, Carbo-
numveroad fulphur,duplafefquifexta.
COMPOSITIO IV.
Adif, ^
12 tb.
Salisnitri tb
32,
Carbonumlb id.SuIphu-
ristbS.
Hic eft proportio falisnitri ad reliquas
duas fefquitertia : Carbonum verb adful-
phur, dupla.
COMPOSITIO V.
Ad 10
, 9.
tb.
SaIisnitritb(S2, Carbonumtbzo, Sulphu-
ristbp.
Hlc eft proportio falisnitri ad reliquas]
C O M P O s
Ad
i,
Salisnitri tb 60, Carbonum tb i
y,
Sulphu-
ristb2.
Hic eft proportio Salisnitri ad reliquas
duas , tripla fuperpartiens novem decimas
feptimas : Carbonum vero ad fulphur , fe-
ptupla fefquialtera.
COMPOSITIO IX.
Ad I
16.
Pulveris tb
3 2 , Carbonum 6 tb ; Sulphu-
ris ft
2.
Hfc eft proportio pulveris ad reliquas
duas
,
quadrupla , Carbonum vero ad ful-
phur, tripla,
COMPOSITIOX.
Ad xZ Lotones
i
tb.
Pulveris tb 1 8 ,
Salisnitri tb 8 , Carbonum
tb4,
Sulphuris tb2.
Hic eftproportio pulveris cum falenitro
ad reliquas duas
,
quadrupla fefquitertia:
4f
.
Carbonum verb ad fulphur , dupla.
COMPOSITIO
XI.
Ad X2, i5^ I o Lotones.
Pulveris lotones 30,
Salisnitriloton.24,
Carbonumlot. 8 , Sulphurisloton.
3.
Hic eft Proportio pulveriscumfalenitri
ad reliquas duas, quadrupla fuperdecupar-
tiens undecimas
4^^
: Carbonum verb ad
fulphur dupla fefquialtera, id eft 2^.
COMPOSITIO XII.
Ad 6
(^ 4
Lotones.
Pulveris lotones 24. Salisnitri loton,^.
duas,
duplafuperquadrupartiensvigefimasL;.3^j,^j^^jj^
1^^
^
Sulpliuris lot. i.
nonas,
Carbonum verbad fulphur, dupla
fuperbiparriens nonas. ;
COMPOSITIO VI.
Ad9, 8
, ^ <J. tb
Salisnitri ib
3 f
, Carbonum tb i
o, fulphu-
rislbf.
Hfc eft proportio pulveriscum falenitri
adreliquasduas feptupla : Carbonumverb
ad fulphur , tripla.
COMPOSITIO XIII.
Ad 2 , ^
I . Lotonem.
Pulveris lotones 30,
Carbonum4ot.
4.
HJc
Cap.lY
LIB. XII.
A R S P
Hic eft proporrio
pulveris ad carbones,
feptuplafefquialtera
jj.
COMPOSITIO
XIV.
^dj,
^., 4, ^ T7
Lotonis.
Pulveris lotones
9
vel 10. Carbonum lo-
tonem i, velii.
Iftffi
minimae Rochetje, quae vocantur
currentes,
folo pulveretritoabfquecarbo-
nibus
onerari poflunt. Iftus autem exalio
pulvere granulato optimo imponitur, Eft
autem loton nil aliudf quam femiuncia.
P R A X I s I.
Ad pluviam igneaw
conficiendam
,
^ ad va-
rios co/ores.
A D pluviam, igneumque nimbum, &
^
^in magna copia cadentes fcintillas , &
Y R A B O L I C
A.
495
radios longos
latofque in Rochetis
dum
Propofif,
ardent
excitandos
, admifceri folent com-
Praxis.
"
pofitionibus
Rochetarum pufillae quanti-
tates,
autvitri
pulverifari, autfcobisfer-
reae
,
[aut ferraginis lignex. Tum & diver-
fi colores in ignibus Rochetarum reprje-
fentari
pofiiint.
Nempe, fi compofitioni
alicui
immifcueris
certas portiones Cam-
phors,
producet illa ignemalbum, palli-
dum
, & lafteum
;
Pix graeca rubeum , vel
xneum; Sulphur
cocruleum
; Sal Armo-
niacum viridem
; Antimonium crudum,
ruffum,
melleum
, autbuxeum;
Scobse-
burnea,
argenteum
& candidum
, fedpau-
lo fublividum
, vel plunibeum; Scobs fuc-
cini, flavum&
citreum; Pix denique dura
navalis
,
fumum
atrum, fufcum & ignem
obfcurantem.
C A p u T
V.
{De globis recreativis aquaticis,
fea
in aqua natando ardentihus.
Cap. V
Glabulo-
rum re-
creativo-
rum aqua-
ticorum
eonftBio-
P R A X I S I.
PAretur
ligneus globus cujuslibet ma-
gnitudinis interne cavus, perfedeque
rotundus. Craffities ligni fit quaqua
verfum 1 diametri AB , ut hic eft in AC , aut
BD. Defuperhabeatcylindrum gibbofum,
cujus craffitiesin diametro EF fitexldia-
metriAB. Foraminis accenforiiCH,lati-
tudoidiametri non excedat: inferius au-
tem una cum epiftomio IK, per quod infun-
ditur materia ad onerandum globum, &
idlus inditur ferreus ex ferrea lamina in cy-
lindrum verfafadus, fortiterque granulato
refertus pulvere,
(
qualis eft fub M
)
aequetur
latitudine cylindro fuperiori. Oneretur
deinceps aliqua ex infra pofitis compofitio-
ne aquatica & epiftomio liquidi pice imbu-
to occludatur. Hinc fuperinfundatur ea
quantitas liquefafti plumbi, ut globus a-i
queus ejus fit ponderis, ut aqueae moli squi-
j
ponderet, vel paululum eidem praeponde-j
ret; id autem cur fiat fubfinemhujusCa-
pitis exquifitam reddemusrationem. Tan-
dem globus jam omnimode praeparatus pice
liqugfafti impicatur : Poftea cum fuaferit
neceffitas per reclufum accenforium fora-
men immiflb igni , ubi probe flammam con-
ceperit materia
,
projicitur in aquam. Hic
globus poft accenfum pulverem magnos in
laqua
tumultusexercebit
quidem , fine ulla
Itamen
flamma , fed ex jeftu vehementi pul-
verisibidemaccenfi.aeftuintrafphaeramdu-
rante.
Quiverbdicunt,fub aquis flammas
erudlare,
ridendifunr.
P R A X I S II.
De globulis
aquaticis odoriferis.
117Aciat tornio globulos ligneos concavos,
Giobub-
*-
nucis Italicaeaut pomi filveftris magni-
ficT^"o"
tudine: quos aliqua ex fequentibus
com-dorifero-
pofitionibus onerabis:
acpofteaincubicu-a"*""^"
io aliquo aut altero quopiam loco occlufo
nQc nimis fpatiofo & amplo , accenfos, pro-
Jicie s in aquam ; indito tamen prius in ori-
ficium funiculo exftuppapyrotechnica tor-
to, ut materia, qua globulum onerafti, tanto
facilius accendi poffit. Iliae autem funt uc
fequitur.
Recipe.Salisnitri Siiij.StoracisCalami-
ths, Thuris,Mafticis ana
|
j,
Ambrae, Zibe-
thi,
ana f f?, Serraginis Juniperi , Serraginis
Cupreffi ana
fij.
OleideSpicanardi
gj.
Velrecipe.Salisnitri i;,FIorumfuIphu-
ris gj.Camphoraeffi, Succiniramentorum
pulverifatorumgf?, Carbonum tiliae Jj.Flo-
rumBenzoin,veI Afl^ dulcisgl?. Terenda
terantur, pulverifenturque optime, &una
mifceantur.
C A P u T VI.
'Praxes alite.
De igneis compofitionihtu pro
fefiivis
diehus.
P R A X I S I.
Cap. VI. l^
yl^Ultas candelasunico filoaccendes,
l^^l
fi prius aquamadefaflumfulphure
& auripigmentocumoIeodifi!olutis
illinas : fed utrumquepurgatumefleopor-
Cardanus.
tet.nihil enim uritur a tenui vel exiguo igne
Porta. donec aqua maduerit. Unguentum noc Her-
metis vocant. Cardams Itb. 10. dererumva-
rietate cap./^o. Idem teftatur Porta lih. 12.
cap. II. his verbis : Sulphur , inquit,8iaxiii-
pigmentum cum oleo coques, & in eis filum
ebullire finito , reficcatum percandelarum
elychnia ligetur , tranfeatque,nam exuno
capiteaccenfo, accurret peromniaflamma
&incendet. Eft id feftivis diebus apud Tur-
cas fierifolitum : Iiocque Hermetis pigmen-
tum plerique vocant.
Quod
496
MUNDI SUB
Se^. V.
Quod fi
partemunamhalonitri fumpfe-
1
ris, addiderifque
thuris , olei communis
, &
j
ladis
lathiridis quintam fmgulorum par-
1
tem,
decimam fulphuris, ceraedimidiam,
candelam
conficies,quae colore, odore, mo-
tu
, ftrepitu erit admirabilis ; neque hasc ra-
1
tionecarent ; alii vero calcedimidium cor-
j
ticisovi implent; partemque Pyrii pulve-
1
ris fuperaddentes , cera concludunt, impo-
i
nuntque aquae frigidiflimse , nam perfspe
Cardanus. ignis accenditur &emicat flamma. Carda-.
nus ihid- fed fi flammameminus projicere
qusefieris, colophoniam, thus , vel fuccinum
fubtiiiter contunde, & manus palmje crede,
tum
interdigitosaccenfatranfeat candela,
&dumin altum projicJspulverem pervadat
candelae flammam, nam fe in fublime extol-
Porta. letflamma. Porta lih.M.. cap.zz.
Sl caphura in aquavitse difl!bluta fuerit,
& ex eo perlinantur teniolse chartae perga-
mensE & reficcatae accendantur, atque ex
alto cadant , ignei ferpentes pcr aera repe-
re non fme jucunditate cohfpicientur.
Porta.
Porta thid.
Ut autem tuum te ingrediente cubicu-
lum totus illius aer igneatur, fumes multum
aquae vitae optime repurgatae , & in eam pro-
jicies caphuram minutimconcifam ,
nam
brevi in ea diluetur : hac jam folutafene-
ftras&forescubiculiclaudito,
neexhalans
vapor foras expiret ; tum vas ea plenum a-
qua fubjeftis fine flamma carbonibus
fer-
veat , ut tota aqua dififolvatur in fumum qui
expleat cubiculum , & fit adeo tenuis , ut
vix confpici poflit. Cogaturquis accenfam
geftans candelam cubiculum ingredi , nam
aer vifa candela totus in flammam erum-
pens, totum incendet cubiculum, & ad
maximum introeuntis terrorem fpeciem
prx fe feret ardentis fornacis. Soluto au-
tem in aquam mofco, vel minimo Ambaras,
flammam infequetur gratiffimus odor. Por-
ta ihid.
P R A X I S II.
De compofitionihiu <j^globos aquaticos,y^ in
aqitis ardentihus , onerandos
, ex Pyro-
techniavariorum.
I. CAlifnitri in farinam redadi lib. 16.
'^fulphuris lib.
4. ferraginis ligneae in a-
qua falnitrofa primum decocT:ae & ficcatae
lib 4.pulveris
pyrii granulati lib.fem.fco-
biseburneae

4.
2. Salisnitrilib.
d.fulphurislib. j.pulve-
ris triti lib. t
, Ramenti ferri lib. 2, Picis
Graecaelib fem.
3.
Salisnitri lib. 24. Pulveris triti lib.4.
Sulphuris lib. 12, ferraginis lignes lib 8.
fcobis fuccini libfem. vitri pulverifatilib-
fem. Camphorffi lib. fem.
Harum omnium
praeparandi modus i-
dem eft quemin Rochetis defcripfimus, ni-
fi quod hic non adeo fubtiliter trita, nec
pulverifata auc cribellata
requiratur ma-
TERR ANEl
teria, optime tamen mult^ miftione in-
ParslV.
corporata
, & non ficca nimium, cum in
Praxis.
globum mittitur: ac eam etiam ob rem
aut oleo lini , aut oleae , aut petrolei , aut
cannabis, aur nucum , aut alia quapiam
pinguedine facile ignem arripiente hume-
d:etur.
Nota praeter has compofitiones
,
quibus
faepiusufosfe eflepyrotechnifatentur.faci-
le quilibet aliam etiam, nempe in alia ad in-
vicem proportione fumptis materiisconfi-
ciet. At experimentum compofitionum
quam fspilfjme iterandum priufquam o-
periPyrotechnicoadhibeantur.llefertprae-
terea plurimum ad probam aquaticarum
compofitionum conflationem ,&cujuflibet
jam praeparatjB virtutis &potentise genera-
lis coghitionem habendam non vulgaris
uniuscujufque materiae, aquaticis compo-
fitionibusadhiberifolitae figillatim fumptae
naturae, virtutum , operationum, proprieta-
tumque notitia , nam ut Anftotel. Lih. 7. phy- Ariftoteles.
fic.
cap. 20 ait , ex particularihuspracognitis
u-
niverfalis acquiriturjcientia. Itaquenotanda
funt quae fequuntur de fingulis materiis.
Pulvis Pyrius eft primum ac principale
ingrediens Sc materia in ardendo vehemen-
tiftima violentiflimaque, unde omni hu-
mido potenter refiftit , ne fua fuffocetur
flamma.
Locum fecundumobtinet Salnitri clari-
ficatum purgatumque optime
, cujus jam
fuperius defcripfimus naturam , & incre-
dibilem in pulvere pyrio expofuimus vir-
tutem.
In compofitionibus aquaticisnihilomi-
nus, aliis materiis alligatur peculiare quod-
dam arcanum in diflipandis & longe late-
que fpargendis aqueis fuperlabentibus gut-
tis.obplurimoseofqueviolentiilimos, quo-
rum plenus eft , flatus , ventofque officium
ac munus eft.
P R A X I S II.
De ignea miflura quam. Solincendere
pofiit.
|Leum terebinthinae refinae, vivi ful-
phuris, juniperi, naphths
,
lini,colo-
phonise & caphurae, pix , halonitrum , arque
anatispinguedo.omniumduplumaquaevi-
tae, omnia phlegraate repurgata,tufa omnia
&remiftavirreovafeconditaduobusmenfi-
busfubfimofermententur ,fimo femperin-
novato fimul & remifto : elapfo hoctempo-
rediftilIentur;tumliquorpyriopulvereveI
ftercore columbacio tenuiter cribrato in-
fpifTetur , hac miftura oblitaligna & sftivis
folibusoppofitaexfeipfisaccendentur. A-
natis pinguedo adincendiariosignes mire
valet ,quodmaximefubtilis, penetrans, &
calida fit.Fcexvero excrementitiacolumba-
rumfacile ignem exfolaribus radiis conci-
pit. HocarcanummenfeJuliopontiS.An-
geli expofitum , non infelicem fuccelTum
haberevidimus.
^
Praxis
tap.Vl.
LIB. XH. A R S P
P R A X I S III.
Poita.
De
filisfuh aqua ardentihus.
Tl/f Odum quo parari poflint ejufmodi pi-
^'-'Is, refert Porta Mag.ai.lih.ii.cap.6.
Primofumaturpyriuspulvis
,
quififueritgra-
nulatus, optime teratur
,
&in cerniculofecema-
tur : feptem hujuspartthus addantur dua colo-
phonia, tres halonitri, unafulphuris,omnia con-
terantur
t
permifceanturque , non
fine
naphtha
afpergine,five Liquidae picis Kitran, tamdiu hu-
me^ando , donecpugno conftriluspulvisperfe
cohareat. Hac mifiura ftramentis , vel linteis
ohvolvatur ; vel certe loculis indatur ex dilis
rehus confe^lis
^
funicults quam arSiiJime re.
vinciatur
,
tum ferventi immergatur pici^
&
ficcefcere curetur , ac denuo ftraminihus munita
pice illinatur, ne velaqua humiditate dilua tur,
velignis vi dtfrumpatur. Uhi autem riteficcue-
rit,parvo
foramini, quoperviafuerit,pyrius in-
daturpulvis
, ignifque immittatur ,Jiatimque
dum voraciflamma incipit ardereprojiciatur in
aquas. Ipfafuoponderefundumpetet
, fed
im-
petu
flammivomo ohluians aquis^ eas quoquo
"verfus afe
arcens atro involuta
fumo , defuper
ferverevidetur : levior inde reddita
perflexus
^ finuofas
amhages furfum effertur adaqua
fuperficiem
, ut undajucundtffmofpetlaculo ar-
derevideatur^NeptunoMuicanumfihiin/ui
ditione imperii arma injerentem
,
undique
ohfi-
dente
,
tandempra inopiapahuli languentem
advi^oriam ^
interitumurgente
^conficien-
te. Hxc Porta. Equideminfuperficie;aqua-
rum fine periculo extinftionis hujufmo-
di pilas ardere pofle non nego. Verum in
profundis aquarum incendium flammivo-
mum dtirare pofle
, nulla ratione admit-
tere pofllum
;
cum fieri non pofllt ut fine
aere ignis inter aquae medituUium con-
fervari queat, uti alibi variis experimen-
tis oftendimus. In fuperficie autem aquas,
, non fecus atque accenfa camphora
,
qua
faepe ludere folemus , nullo aqus impedi-
mento ardebit , fi tamen eam vel mini-
mum fubmerferis ;
flamma fl:atim extin-
guetur : non nego itaquehujufmodi glo-
bos inter aquas ex lufta cum aqua & ae-
re, antequam totus calor evanefcat , in-
gentes tumultus , aquarumque tremores
caufare , flammam autem fub aqua ab ul-
lo unquam vifam fuifl"e nego iterumque
nego.
497
YRABOLICA.
P R A X 1 s IV.
Praxis.
Deignihus
artificiofis qui aquaaccenduntur.
l^ Aphtham in aquis ardere, & ejus fpe-
ciem caphuram, & fgpiusdiximusin
fuperioribus
, & teftatur Porta lih.iz. Magite Potta.
cap. 20. addens ex avio quafdam olim vetu-
las in ludis earum accenfis facibus ex hac
materia confeftis Tyberim tranafl^e , ut mi-
raculum exfpecflantibus & cernentibus o-
ftentarent. Tresmodosconficiendi hujus-
modi ignes commemorat Cardan. Hh.z. <:/^ Cardanus.
fuhtilit. pag. ^^6
^
zj.hisveihis : Conftant,
inquit, pice navali & gr3eca,fulphure,
vini
fsce
,
quam vocant tartarum
, farcocoUa,
halonitro, bituminisfpecie illa ,quam vo-
cant petroleum, additur calx viva duplo
pondere , & cum ovorum luteis pariter mi-
fcentur omnia & in fimoequinofepeliun-
tur. Aliud fuIphureioIei,petroIei,junipe-
riniolei& halonitri, squales fingulorum
partes: nigrs picis,pinguedinisanferis,
&
anatis
, ftercoriscolumbini , ejus liquoris
quem vocant liquidam vernicem; conftat
autem oleo feminis Iini,rurfus fingulorum
tantundem :afphaki partes quinque , exci-
pe aqua ardenti, & in fimoequinofepeli,
AlinolQtizm vernicis liquids, fulphurei o-
lei,
& juniperini.&ejusquodfitexlinife-
mine& petrolei , &lachrym2eIariqurEpar-
tes aequas fingulorum
, aquas ardentis tres ac
mediam
, tam halonitri, ligni laurini ficci in
pulverem redadorum
,
quantum fuflicit , ut
omnia fimul mixta luti fpiflTitudinem reci-
piant. Haecomniavitreo vafe excipe,&iti
fimo equinotribus menfibus fepeli. Si igi-
tur exhispilsB lignis hsreant, fponte im-
bribus accenduntur, fed hoc non fempet
evenit, illudautemfemperevenit,
ut jam
accenfusnullisaquisextinguatur. Hi funt
Cardano ardentes in aquis ignes, a quibus non
magnopere differunt, (\\xos exScaligero re-
SeaHger.
tulimus. Haecquae Porta, Cardanus,
csteri-
cardanus?
quedelapide artificiofo qui folo fputo aut
imbribus accendatur , uti nullo
unquam
tempore rei veritatem
,
quamvis intenfo ftu-
dio quxfitam comperire licuit, quemadmo-
dum variis meis Operibus oftendi ; ita quo-
que illum iis paradoxis quae in adventum
Elia refervantur adfcribendum duxi, donec
interim experientiaufu me in credendo fir-
miorem reddat. NoviSoIares radiosftipu-
las &quamvis ficciflimam etiam materiam
accendere pofle;fed ut aqua naturalis ignem
accendat, hucufque non eft vifum.
C A P U T VII.
(De Globis lucentibus
,
^W ignlbas recrmtiVis adhihere folemus
^
Germanis
mMuQCl
dlBis.
C<i^.VII.ir t7ce/fj ioi'i duplices funt, recreativi\
I nQmpe,&cferii,3.uthellici. Dehismo-
*
^do filemus :
illi vero quomodo praepa-
rentur, nuncbrevlterdicendum eft.
TOM.II.
P R A X 1 S L
CUme Antimonii crudi lib. 2. Salifnitri
^lib.
4.
SuIphurislib.6.Colophoniaelib.i.
Carbon.lib. 4. vel Antimon.lib.fi Salifnitri
Rrr lib.i.
498
MUNDI
SUBTF. RRANEI
SeB.y.
lib. i.Carbon.lib.
I. Sulphuris lib.C Colo-
phorsunciasduas: fingulasprimum mate- P^rnlV,
phoniselib. t. Picis nigraslib. f^ Utramlibet
exhifce
compofitionibus,
fmgulis tamen
primum
materiis tritis, impone in calda-
riumautvas
fiftile vitreatum , &fuperfla-
grantibus
carbonibusliquefcat.
Indito po-
ftea ftuppae lini aut cannabis tantum, ut to-
tam liquefaftam
materiam abforbeat , &
idem.
riasin
tenuemredaftaspoUineminfafcicu- Praxis.
lum aliquem ficulneum imponito,&aquam
Tragacanthi vel vinum aduftum ,
in quo
prius Tragacanthum velgummi Arabicum
folveris,fuperinfundito,vel liquidi pulmen-
tialicujustemperamentum habeat: Poftea
j.
goffipiiinacetovelvinoadufto, &fale-
dum frigefcat parata ex illa ftuppa globuios
|
nitri decodi & exficcati,inque minutias la
rotundosejusmagnitudinis.quastuis
ufibusjcerati,
ebinditamvolutato, ut totamaftu-
maximeaccommodavidebitur.Pofteatan-Jmat
& abforbeat materiam. Facdeindeex
demftuppispyrotechniciscircumdatosveljhoc
parvulos globulos pillularum medici-
in Rochetoi , vel
mglobosrecreativos , tam<7-
j
nalium inftar pifi magnitudine, &
farin^
quaticos, <\\x2im etiam exmortariisejicifolitos ipulveris
refperfos ficcato
, &
ut fcis
,
utere
poftmodum illis, parantur prsterea odori-
ferasqusedam pillulas, quse machinulisqui-
bufdam Pyrotechnicis exiguis in cu^iculis
aut aliis locis conclufis adconflagrandum
deftinatis adhibentur. Hasc componantur
ex ftoracis caiamithas , Benzoin Gummi ju-
niperl ana iij.
01ibani,Mafticis,Thuris,
imponito.
P R A X I s II.
De Stellis &
Scintiliis igfieis Pyrotechnicis
juas &
aermam
tcfnfeuei* /
^euer-
pU^en
dicunt.
^TelliB pyrotechnica i Scintillisin eodifFe-
'^runt, quod illis majores fint, nec adeo ce-
leriterutfcintiliaeconfumanturabigne,
fed
diutius aliquanto fplendeant in aere ftella-
rum in modum
;
prieparantur vero hac fe-
quenti methodo-
SumeSalifnitriltefi, Suipiiuris
ii) ,
Suc-
cini pulverifati, Antimon. crudi ana
g
j,
Pul-
ver. triti giij. Vel fume Sulphuris
gijfi
Salifnitri
i
Vj. Pulveris fubtiliflime triti

vfi. Olibani.Mafticis , Cryftalli ,

Mercu-
riifublimati,ana giiij. Ambraealbs, Cam-
phorsB ana
ij.
Antimonii, Auripigmenti
anagf?.
Omnesmateriae fubtiliter pulverifatae &
cribellatae humedlentur aqua, glutinis aut
Ambra; albae, Succini, Camphorae ana
j.
Salifnitri giij. Carbonum tiliae giiij. Te-
runtur
,
pulverifantur, incorporanturque o-
mnia bene&
GummiArabico, velTraga-
cantho in aqua rofarum foluto humeftan-
tur:
&piliulaB parantur. Denique in Soie,
autigniscalore ficcantur. Sic Cafmirus Sie-
mienovim in fua Artigleria magna.
Camphorae inextinguibilis plane in aqua
igniseft, &praeter camphoram nulli alteri
pingui, oieofas autbituminofaemateriaeid a
natura concefiiim, ut ab aliisnon adjuta
tam pertinaciter in iiumido conflagret ; ita
utetiam quafi defpoticum quoddam Domi-
nium exercere velle videatur : cum glacie
Siemie-
novius.
gummi Arabici , vel Tragacanthi
,
poftea ; aut nive undique ftipata &accenfa
(
nihilo
fiant globuli avellanae aut fabxmagnitudi- [minus tamen igni foras erumpenti patulo
ne,qui in Sole aut Hypocaufto calido exfic- jreiifto fpiraculo) utramque liquefaciat.nec
cati ferventur ad ufus pyrotechnicos re-jextinguaturullatenus,quoadtotaexuratur.
cjreativos, dequibus fuperiusabunde fatisiPulverifata etiam fuper aquam proje^fla
diximus. Hoc tantum memoria tenendum,
Jnon
injucunde conflagrat, cum
,
quafi ipfa-
quod dum vel Rochetisve.\glohis /'fc/-'ariw metaquacuiillaobievitateminnatat,arde-
imponendifunt, ftuppispyrotechnicisfoiu-re videatur: faciie autem concipit ignem,
tis circundentur quaquaverfum. PerfaEpe|nonquodcaiidafit,fedquodrara&pinguis.
foient Pyroboiiftae liorum globuiorum loco Unde iliud etiam mirum
,
quod fi in peivi ae- Mrum
parvuia fragmenta materije iiquefaftis, denea fuper ardentemaquamprojedaignitis^^^"'"-
qua inferius dicemus , cum ignits piuviae carbonibus fuppofitis decoquatur , omne
praeparandae modum docebimus, in ftuppam humidum evanefcat, in ioco commode am-
pyrotechnicam involuta fumeread folitos plo&occiufobene, ut neminima quidem
ufus.
remaneatrimuiataminparietibus,quamin
Si piacet aliasquoquefteilasconftruere, lacunari, tota in fubtiliftimum rarefcitacT
^
quaenonfint nigrcE,ucpra2cedentes,fedfla- rem. Cum autem in illudconciaveaperta
vae,&ad albedinemquodammodo inciina- janua fax accenfa iliatafuerit, iiiicbtotus
tae ,
tum fume gummi Tragacanthi ,^ vel iileaerintrbcontentusconcipit flammam,
gummi Arabicipuiverifati&cribeliatiiiiij. & abfque omni noxa tam aedificii illius,
Camphorae in aqua ardenti diflolutae ij.|quam fpeftatorum conflagrat ieniflime,
Saiifnitrilib.fv Vitri puiverifati non fubti- ifulgurisinmodum,cujusrei caufaeft.igneae
iiter nimis iiiij. Ambrae albae
5)
fv Auri- fubflantiae raritas , neque enim comburit
pigmenti gij.fiantglobuliutprius. Haecexiignis, nifiperpartium coadionem: Unde
Claudio Msqjiorgio Siemienovim.
Scintiilaruni verb faciendarum haecme-
thodus &viaeft: Sume Saiifnitri
j.
Ma-
teriasliquefaftaeifi. Puiveris triti i
f?.
Cam-
|& in papyro noftrate hac in flamma adeo
diiuitur , ut manum traducamus fine offen-
fione , & in aqua ardente adeo tenuis , ut eo
madefaftum linteum ilijefum relinquat.
Unde
Cap.yil
LIB.XII. A R S P
Unde cum olimglaciale fruftum in for-
mam candelae adapdlTem & perforato gla-
ciali cylindro illum aliquoufque campho-
rarepiefrem,ill^accenfa, haudfecusaccan-^
^
^
^
dela excera, quamdiualiquidex campho-jin vaporem tota abiens evanefcar.
ra fuperfuit
, lumine limpidiflimo arfit,
Y R A B O L I C A.
499
quae res ignarosarcani innon exiguam ad-
/'/^/^w^,
mirationem rapuit. Efb camphora ob fpiri-
tuumvivacitatemadeompbiiis, utnifi pi-
perisgraniseiunajundisfbringatur, facile
C A P U T VIII.
De yarils fpe^laculorum exhibitionihus
,
pyrotec/mica artis ope injlituendis.
PragmatiaI.
Draconem volantem exhihere.
VUigb
notum eft, quomodo multi
Draconem ex levi charta effigiatum
in aera conjiciant , & quocunque
chorda illi aiiigata ducant etiam in aitiflima
aerisfpacia, cum fummaignarorum rei ad-
miratione, Vide qusde hujufmodi artifi-
cio in Mufurgia fuse egimus. Intra hunc ita-
que paucs rochettas in coilo potiflimum &
in cauda, deindecandela intus accenfa no-
du per chartamoleo tinftam& rubro&i-
gneo coiore imbutam totuni Draconem i-
gneum referet ; fomitem quoque accenfum
intus accendes, qui ad orificia rochettarum
pertingat, quae ubi ignis attigerit, ftatim
Draco ignem ante &retro fpuet,cum magno
eorum, qui artificium non viderunt , llupo-
re &metu, qui tanto erit terribilior, quanto
nonnullaverbafefquipedalibus iiteris in ia-
teribus Draconis infcripta fuerint; Debet
autem hoc artificium profunda node , &
vaiidofpiranteventoexhiberi;quietoenim
tempore maciiina non faciie animatur.
Pragmatia II.
Aquilam z aere reprafeniare.
/^UamvisA^uila eodem modoin aere ex*
^^primi poflit,
quo Draco, funt tamen
ToM. 11.
nonnuih pyrotechni.qui rochettis quoque
inflruftam in aere exhibeant, quemadmo-
dum ego in Germania me vidifle memini. A-
quiiam efformant
ex rociiettis con-
flrufbam ea pro-
porrione pulve-
ris,utunarochetta
ignem aitius non
projiciat altera.fed
juxtapennarumin
aiisproportionem;
deinde totum a-
quiiae corpus pui-
vere , aqua vit^e & camphora imbuunt
,
qusB
materia vi rochetts principalis in aitum
fubiataaerem , &accenfa perfedam fpecie
Aq^uilam exhibet, quam deinde rochettarum
expiofio, imo fumus ipfeinaereexprimet.
Hocpadoquamcunque rem exhibere pote-
ris; materia enimpuiveris cum caeteris ad-
mixta in fuperficie flatuEe aut cuicunque
tandem figurs infperfa fuaviter ardet
, &
una cum flammuiis fuis perfedlam figuram
exhibet.
Efl hjEc inventio plena admirationis
&
mire opportuna ad iiofles iioc fpeftacuio
deterrendos
,
prxfertim fi literis nomen aii-
quod in aere exprimentibus inflituatur:
negotium induflriofum artificem defide-
rat , ut defideratum fu ccefliim fortiatur ; de-
bet enim machina perfedle ^equilibrari
,
deinde perpendicuiari fitu projici in aerem
vi rochettx principaiis fufficientis roboris
ad macliinam in notabiiem altitudinem
eievandam.
Pragmatia III.
Rotam in aere verfatiiem exprimere.
CUpra pinnaculum alicujus turris aut
^tempii fiat Rota cujufcunque magnitu-
dinis, ferreo obeio ita impofita, ut fine
difficuitatevertipofljt.incentrorotsquam-
cunque figuram adaptare poteris; aquilam
Iraperialem , nomen
Jefu
vei Marice , aut
flatuas etiam quafcunque voiueris ex char-
ta diaphana faflas, & intus candela pofi-
ta iiluminatas; hujufmodi machina duo-
bus modis pulchrum fpedaculum exhibe-
re potefl, vei vento, vel igne. Vento agi-
tatur , fi in rotae extremiratibus fcamiilos
ex ievi ligno infixeris , in quibus ventus vel
inaturalis vel .lEoieae machincE artificialis
iilifus machinam verfabit , ut in prima
I
Rrr z Figura
s;oo
MUNDI
SUBTERRANEI
Seli. V.
Figurapatet.
Igne fic machinam animabis:
tochettas
in
fuperficie rots ita adaptabis,
prapofitisagitabunt, uti infecundaFiguraPdrj//.
vides. Pragm.
Pragmatia IV.
Organum pyrabolicum i aere exhi-
here.
piant rochettse eo ordine,quo fiftulaein
^
Organo adaptari folent, &eaproportio-
ne pulveris impleantur ,
ut quae eft mini-
ma accenfa primum emittat bombum ,
&
ut obliquum fitum obtineant.hse
deinde ac-
cenfserotamincirculosunacum figuris fu-
quaj ordine longiorpaulopoft, alterum,&
quae tertia in ordine , tertium
, & fic ordi-
ne fingulse una poft aliam bombos fuos e-
mittant & habebis organum pyrabolicum',
quod in acie turris alicubi difpofitum &
igne illuminatum mira afficit voluptate
fpedantes. Qui haec paucula probe intel-
lexerit, nihil noninaere exhibere poterit
arte pyrabolica
;
Quare nos haec non tam
fuse expofuimus, quam paucis tantum indi-
gitavimus ,
ut ingeniofis artificibus non-
nullam majorum inventionum occafionem
prseberemus.
ParsUltima.
De Artium quarundam Mechankarum arcanis , ad Naturse Subterranese
exemplar conftitutis.
C A p u T l.
Ars Aurifabforum caterorumque Artijicum
,
qui circa metalla occupantur.
Cap. I- \
Vrifahri potifiimum circa aurum &
f-\
argentum in vafis pretiofis confi-
-^
--ciendis occupantur; unde quanto
materia circa quam occupantur
,
nobilior
eft, tanto ars eft prae csBterisexcellentior,
magnaque peritia rerum metallicarum ad
officiifuimunerifatisfaciendum,inftrudos
efi!eoportet, eamque chymicorum arcano-
rum notitiampoflidere
,
quam data occafio-
ne demonftrare queant, unde ipforumeft
officium , aurum & argentum crudum , ri-
gidum & frangibiie ad quandam malleo
aptam lenticudinem flexibilitatemque re-
ducere; rupta vafa apte denuoferrumina-
re; cimelia, annulos,aurea&argenteanu-
mifmata encauftico artificio adornare , dif-
ferentiamgemmarum
, earumquevalorem
&pretium nolTe , eafdemannulisalFabrein-
ferere ; ftatuas aureas & argenteas cudere
:
Spagyricam quam optime norint, quacum
ingeniofa induftria metalla fundant , unum
abalterofive per aquas fortes,fivepercati-
num cineritium
,
quam cupellam vocant,
feparent, fingula depurando ad fummam
perfeftionem perducant; ut proinde non
quifque hujufmodi arti , ni fi
j
udicio &expe-
rientia rerum pollens , aptus cenferi debeat.
Quaecum ita fint,cum nonnulla arcana non
ita paffim obvia poffideant
,
quae longo &
diuturno commercio cum iis habitodidici,
hicZ.e/?o/-i communicandaduxi.
Quaerituritaqueprimb; Quontododuke^
Aurum^
S ; / -. . . -n r ..
areenturn
mtte readant aurum
t^
arq^etitum
>
l\eipon-^^j,^,
deo , hoc ab iisfieri, eoqui fequitur, modo
^duicerc^i-
Aurum fubindeexodore plumbiautarfeni-
''"""'
ci adeo crudum rigidumque redditur, ut
malleo vix cedat , cum itaque talis defeftus
occurrerit, diftoauro in crucibulofufovi-
treum pulverem
,
vel aliquam falis alcali
portionem cers commiftam,veIetiamtres
aut
LIB.XU. DE ARTIUM
MECHANICARUM
ARCANIS.
Cap, I. autquatuorportiunculas.quantumduobus
digitis apprehendi poteft fublimati triti,
deinde optime calefiant & quamvis hoc
mixtum induratum colorem auri defidera-
tum necdum fit confequutum , facile tamen
eum illi conciliabis , fi in aureas lamellas
reduftum inunxeris sruginemixtacumfa-
le ammoniaco, urina & aceto, & deinde
carbonibus denuo fervefaftum projiciatur
intraurinam,&hocfaftoobtinesquaEfitum;
Lavatur quoque argentum in operibus po-
ti/Iimum auro obduftis , fi ebullieri t i n aqua
cum fulphure trito
;
Quidam colore lucu-
lento imbuunt aurum & argentum , ebul-
liendo bovillorum [cornuum arietinorum-
que rafura una cum ftramine trito & fumo
pennarum.
Argentum pari modo in lentam & mal-
leabilem dulcedinem deducitur. Si nimium
rigidumcrudumquefuerit,ubi id cineritio
catino immiferint , autfundendoidcumfa-
le, tartaro, nitro trito, fale alcali aliifque
modis a Spagyricis adinventis imbuerint,
mafi!am prjetereaferruminativam, quam/i/-
daturam\ocz.iat,nQ fitdurior, quamres fet-
ruminandarequirat, potiflimum obfervant;
unde eam facile emendant cum diminutio-
necarattSE, vel ligje cumargento, velcum
cupro aut aurichalco adjiciendo auro ar-
gentove parumboracis vel aeruginis.
De operibus encaufto perficiendis Auri-
fici ingeniofo maxime neceflariis fupra
diximus
,
quamvis pauci hujus artis periti
inveniantur: in Germattia Sc Gallia nullus
fane probae notae aurifex habetur
,
qui hu-
jus peritii non polleat. Praeter difta ar-
rem omnis generis metalla auro obducendi
poflident : fed nonnuUa eorum fecreta
pandam.
1. Aurum ad maurantlum ita praparant
:
Accipiunt unam quintam partem auri puri
malleoextenfi, cui adduntimercurii, com-
mifcentbene, deindetigillum committunt
igni , & ubi ferbuerit , mixturam exauro &
argento vivo tigillo injiciunt , & evaporato
mercurio reliquum auri in fcutellam frigi-
direfertam conjiciunt; atquehocpadiolo-
tum habent aurum ad omnis generis metal-
lica opera auro obducenda ; fi enim asinau-
rare volunt , aurum paulb ante prsparatum
illinunt lEneae lamellE expofitumque car-
bonibusrelinquuntdonecaureocoloreeni-
tefcat, deinde exemptum fetaceto munda-
tum expoliunt. Ferrum ita inaurant; ferrum
prius intra acetumfale & vitriolo com-
mixtum impofitum coquunt, & deindeid
extraftum illinunt auro paulb ante prsepa-
rato.
2. Modum feparandi argentum ah auro
abTuro
hunc fervant ; Inauratum argentum fulphu-
re circumpofito perfumant , deinde acci-
piunt mercurium , tigillo imponunt , in
quem calefadum projiciuntinauratumar-
gentum &ftatim feparatio fequitur, mercu-
501
Inaurandi
modKt,
JEns !&'
aurandi
tnodm.
Ferri in
aunndi
medM.
Separare
rio aurum
,
quod in argento latet.adfe attra-
hente;
Argentumvero
jamauroinduftum
priftina: naturse
reftituiturfolacoftionein
tartari aquafafta. Aurum vero a mercurio
feparant hac induftria : Aurum mercurio
fcetum in tigillo igni exponunt , & hoc pa-
fto evaporantemercurio,
aurum remane-
bit, quod cineritio
depuratum,priftinoni-
rori reftituitur.
3.
Quomodo auruma metallisinauratis
fe-
Auri i
pararipoffit. Magnae utilitatis artificium eft,
"^"'.'''
'"='
aurum metallis ligneifque tabulis indu-^"*"""
ftum recuperare. Sic autem procedes : Pri-
mo accipe crucibulum magnum
,
quod mer-
curio impletum calefiat ad ignem in furnu-
lochymico, &ubi bullire coeperit, intra il-
lum mercurium corpus inauratum immit-
tatur, deinde ferreo fetaceto frices tam diu,
ufque dum comperias mercurium totum
aurumadfeattraxifi^e; quo perafto mercu-
rium exemptum coriaceae burfs inditum
tam diu comprimes, donec totus mercu-
rius effluxerit, &hocpera(S:oquodinburfa
reliquum , aurum amercurio feparatum eft
fubforma arenae, quod evaporatum fupra
carbones pofitum priftino fuo ftatui refti-
tuitur.
Alter modus aurum a metallis inauratis
feparandi hic eft; metalla in tigillo ope-
riantur fulphure vivo &in pulverem contri-
to, & ubi in igne aliquamdiu fteterit, effun-
desintracatinum, &colIiges totum illud,
quodcum fulphureametallis inauratisab-
raditur, quoderitaurum fub forma foliati
lateribustigilliadhiErens; hoc peradoau-
rum feparabis a fulphure combuftocineri-
tii feu cupellae cum plumbo
,
quemadmo-
dum variis locis jam in pracedentihus Li-
hris docuimus.
Tertius moduseft, beneficio aquaefortis
cOmpofitEe ex falenitri , Alumine vulgo di
Rocca ,
vitriolo & fale armoniaco , &nonni-
hil ex aerugine ; haec aqua vi fua cauftica au-
rum metallis inauratis inexiftens rodere in-
cipiet, & ubi totum confumptum intra fe
attraxerit, aquam jam faturatam intravi-
treum vas furnulo impofitum evaporarefi-
nas,
&remanebit auruminfundo; Atque
hi^Vinx. tresmodi, quibusaurumin inauratis
five metallis, five ligneis tabulis non fine
lucro feparatur.
4.
Ex loppisjive quifquiliis minerarum auri
@
argenti jam eliquatarum , & quae ad nihil
amplius fervire videntur , aurum argentum-
que fummo cum emolumento feparare fo-
lent Metallurgi , & fufores metallorum a
materiaminerali auri & argenti
,
quas lop-
poi five quifquilias , five corpora mortua vo-
cant, & paflim tanquam inutiliaabjiciun-
tur. Quomodo itaque ex his aurum & ar-
gentum extrahere foleant, Mc docebo, &
tanquam magni emolumenti fecretum Le-
Elori pandam
;
quod in folius mercurii mira
virtute & potentia confiftit. Fiat mola ad
Rrr
5
eam
t^02
MUND! SUBTERRANEI
SedY.
eamfereformam,
quaPiftoresinmolenda
gypfeaautcretaceamateria
utifolent : fit
vas
marmoreum A , intra cujus cavitatem
immittatur alius lapis prsdurus, cujufmodi
funt
molares, cui indas manubrium in C,
quod vafi A ,
non ita committatur
,
quin
femper
materiamolendaindi poflit. Huic
molse manuali paratse, immitte exmateria
minerali feuloppisautquifquiliis priusbe-
ne tritis
,
quantum volueris , cui affiindes
acetum,velaquamfale ammoniaco, fubli-
mato ,
aerugine & falecommuni dilutum,
huic deinde bonam mercurii quantitatem
fuperafTundes, donec tota materia illocoo-
periatur,& agitatione moljE fpatio unius aut
duarum horarumquam optime fubigatur;
&
quanto materia meliusfubigitur, tanto
mercurius probius fuum exequetur effe-
d:um, attrahendo in fe quidquid auri ibi la-
tuerit
,
qui deinde aqui lotus & a terreftri-
bus quifquiliis depurgatus, ponitur intra
crucibulum,ubi igne tortusfugiens & in va-
poremabiens, aurum in fundo relinquet,
velquodidemeft,per burfamcoriaceam ex-
prelTus intra burfam aurum relinquet. Novi
hac ratione complures Venetos ad maxi-
mas divitias pervenifle
;
quare magni fe-
creti loco tenent.
Quoniam Aurifabri fajpe indigentcalci
bus metallorum, qmmodo fingula metalla
calcinare foleant , chymico artificio, paucis
exponam ; funt enim fecreta certa & pul-
cherrima..
Primb. Aurum ita in calcem refohunt. Fiat
vascollolongoinftruftum A B , intra cujus
fundum C plumbum im-
mittatur; deindeorificio
vafis A fuperimpone au-
reum five nummum , five
lamellam
,
quam in cal
cem refblvere defideras,
deinde accendatur ignis
in foco
,
quo urgente
plumbum liquefiat
; au-
geatur ignis ufque dum
fumi ex plumbo incipiant
exaltari
,
qui uti in au-
reum nummum conti-
nuo agunt; jta quoque
tammorbidum reddunt,ut finit^operatio-
ne facile in pulverem redigatur, quamvis
borace
faturatus facileinpriftinam fubftan-
tiam redigatur
; cujus rei ratio aperta eft:
fpiritusenim mercurialesin
plumbolaten-
tesfugitivi,
dum efFugium non reperiunt,
in aureum
nummum agentes, illum exe-
dunt, &hoc modo morbidumreddunt; at-
quehaeceftCalxauri.
Alii
fic
jaciunt : Aurum probe limatum
ponunt intra acetum acerrimumadnoven-
dium
,
deinde eximunt ad folem exiccan-
dum
,
ficcatum aqua falis
ammoniacifuper
marmor terunt, & denuo exficcandum ex-
ponunt,
& hoc fepties repetendo habent
ria metal-
Urum.
Calx
0.
calcemSolis ^zratnm. A/iiidempraftant, mer- Pars uh,
curio calefafto affundendo aurum
,
quod
mixtum deinde tamdiu igne urgent, do-
nec mercurius fugitivus ab auro feparatus
fit
,
quod in fundo manet aurum , faleam-
moniaco diflbluto fupra marmor tere , &
aqua dulci falem ablue , & habebis calcem
Solis.
Secundo. Argetitum eodem prorfus modo,
0/
}).
quo aurum cakinare folent.velplumbi, vel
mercurii vapore, quibus tartarum calcina-
tum, & fal ammoniacum admifceatur, &
obtinebis calcem Luna.
Tertio. Venerem, five ses fic calcinant : La- cdx
g,
mellas leneas imbuunt aceto fale communi
diluto, quasexiccatasfornaci calcinatoria;
ad tres horas committunt , deinde exemptas
extinguunt, aceto uti pritis falediluto, &
quod ex lamellis commiftum fuit aceto,
abrafum dimittaturintra acetum faie dilu-
tum
;
atque hoctamdiu perages,donecla-
mellaepenitus confumptae fuerint; Hocper-
afto feparato aceto inveniesinfundo tafis
pulverem, quem borace & tartaro ejufdem-
que oleo tritum fubadumqueficcant, fic-
cum denuo igni ad fufionem committunt
;
fufum vafi ferreo fevo intus oblito exci-
piunt, & frigefadum jam candidum &mol-
le reperiunt, quod ad fophifticum argen-
tum multum valet.
Quarto. Stannum five Jovem(\c calcina-Calx
^.
lis ; Lamelljeftanneae in minutasfecentur
particulas : deinde intra ollam calce viva
ftratam fupra impona?iturfruftulaftannea
ufque adfummum oIIjb
;
deindelutofapien-
tias, ut vocant, obfignata m oUamin fornace
calcinatoria ponatur 24
horis
;
quibus ela-
pfis exemptum ftannum igne folutum intra
acetum effluerefinas, quoddeindeincine-
remredaftum
,
poft operationem terrepe-
titam coagulabis ,
coagulatum extingue in
aqua mercurii , & reperies durum inftar ar-
genti.
Quinto. Saturnum calcinahis, fi plumbumc-/^
-fj.
liquefadum fuderis intra aquam cale
*
ex
I
cineribus confedo prxparatam ;
intra hanc
lenim aquam quater aut quinquies extin-
I (ftum ficcetur, ficeatum ollae bene obturatse
impofitum,furno committatur fpacio24 ho-
rarum.quodexeniptumdeindeviridicolore
imbutumreperies; vet^calx plumhi, quam
Alchymiftaebrevem adSolem viam efTe fibi
perfuadent.
Sextb. Ferrum\)hi\oio^\\\ch{\ccalcinahis.
Calx
^.
Lamellae ferri probe purgati igniantur, &
feptiesinoleoliniextinguantur,& molles
evadent, inftar cerjE, quas in minutas parti-
culas confcindes, deinde facftratumfupra
ftratum , una cum mercurio crudo in tigillo
bene oblutato, quod fornaci calcinatorias
impofitum forti igne izhorisurgeatur, &
tandem frigefaftam materiam exime,quam
inftarIun3Bcandentemreperies,atquehanc
refervahis. Innumeros modos calcinandi
letal-
Cap. I.
Aurum
Sophifti-
tum.
LIB.XII. DE ARTIUM MECHANICARUM ARCANIS.
503
metalla hic adducere pofTem , fed quia illos Sunt autem tripUcu generis fila ;pnmi gene-
ProhL
paflimalibitradidimusjioclocoeatantum, risfuntfilaminutiffimafubtiIia,rotunda,cu-
quae non nifiab AurifabrisAlchymiftifque jufmodifuntaurea &argentea, quaetexto-
comperi experientia, apponenda duxi.
'
ribus ; cuprea verb & jerea , ut & ferrea, qu:E
Aurum vero
fophifticum efficies , fi calcem , muficis inftruraentis potiffimum ferviunt.
Lunae fuperius praeparatam fubegeris calce Secundi generis funt fila aurea&argenteaj
ovorum, &aqua auripigmenti , ficcamquequaelatitudinemaliquamobtinentprocon-
fornaci impofueris, polt quaternam hanc
operationem exemptam e furnofubigesa-
quifaIisammoniaci,quoddeindefimoim-
pofituminaquam refoivetur, quamperco-
iatorium intra vitreum vas emulgebis , e-
muldum ficca in pulverem , cujus una pars
ad 4opartes xtis probe purgati jungantur,
&habebis Solem Sophiflicum.
uirgentum
Argentum [ophiflicum facies excalcis Lu-
sofhtfti-
naeunaparte, exmercurii fixi &fublimati 2
partibus , una cum totidem partibus fulphu-
ris fixi & fublimati, &cum aqua mercurii, &
ubi ficcum fuerit, tertioeandem operatio
ditione rerum texendarum
, modoflridlio-
rem, modolatiorem, qu^E quidem filanon
traducunturperforaminautipriora,
fedau-
rum & argentum tunduntur in lamellas, ita
tamen utfubtiliffimaechartrEhaudfint
abfi-
miles.quasdeinde, uti hicRomsEmuIieres
juxta latitudinem quam voluerint in lon-
gum fcindunt, & textoribus &acupiftoribus
confignant. Tertii generiseflaurum inte-
nuiffimam fubflantiam ope malleorum re-
duftum
,
quod intra chartaceos libros condi-
tum inaurandis rebus fervit.
^
Sed jam praxinfilatoriaeartis paucisex-
'^raxis
nem repetes
,
quo perafto inditum vitrolponamus. Aurum, argentum
, aes , ferrum.-fjf^^*
quod in fimo fepultura equino ad aquae fo-
i primoin oblongas & fubtiles teretefque vir-
lutionem detinebis , ficcaturdeindeinfur-lgasdiducuntur; has deinde femper peran-
no fublimationis
,
fixatum fubiges aqua gufliora & angufliora machinarum appro-
mercurii
, vel falis ammoniaci, deindead priatarumopeinfilatraducuntur
cujufcun-
putrefaciendum intrafimum fepelies, pu- jque craffiriei, adeo ut fubinde per triginta
rrefadum furno ad 24
horas committes
;
j difFerentia foramina femper minora& mi-
ex hujus pulveris femiuncia projedla ,fu-
pra unam Libram Veneris probe purgati,
dabit tibi defideratum argentum fophifli-
cum.
noradiduftain tantam deveniant fubtilita-
tem
,
ut vel pili fubtiliffimi craffitiem adae-
quent
: Experientii comperi femiunciam
argenti pofl foraminum
diverfiffimorum
Hocloco quoque dicendum foret, quo- j coarftationem ultimo foramine intantam
tcio^o Sal commune , Salammoniacum , SalAl- iion^itudinem extendi, ut 600 pedes geo-
cali, Borax & fimiliaunacum aquis oleifque meiticos adaequet, unde nafcitur fequens
eorundem prxparandafint ,verum cumjam problema.
toria.
haec paffim apud Apotbecarios extent, &in
variis Chymicorum Libris tradantur, iisim-
morari nolui, nos hic vifa tantum&com-
probata adducimus
.
De Arte Inauratoria , Ferraria , iEraria, Fi-
latoria, Stann^^tiz fimililufque.
Clngulae hx Artes habentnon contemnen-
'^da fecreta ad ferrum, as
,
flannum &fimi-
lia emollienda , induranda, temperanda;
verum cum hsecomniain JXSLXLilrotta-
dita fint, eo Le^orem remittimus; varios
quoque argentum
, flannum ,
cuprum
,
ferrum
inauram/i modos, uti & innumerosmodos
in difta metalla qucecunque volueris, a-
quis fortibus & cauflicis incidenda. Ve-
rum cum haec quotidiana experientia in-
notuerint
, iis opus hoc refarciendum non ' quod pedes extendetur : habebifque qax-
cenfui. jfitum; Non fecus de caeterismetallisope-
/z7d/orMver6/f;-j-,nefcioquidadmirabiIe rabere. V.
g.
Defidero fcire, una libra in
& paradoxum contineat, dum aurum
,
argen- quantam longitudinem extendi poffit ; Fiat
tum,as,ferrum ,{fianKumvetb8iplumhumR-\\xt unum granum ad filum 10 pedum, ita
lis ducendis , ob lentorem flupiditatemque (j
9
1 2 grana
,
quae unam libram conftituunt,
materiJB, apta non funt,) in fila ducuntur, adaliud. Prodibitque 6^120 pedum lon-
quE innumerosprorfusufushabent,tum.in gitudo quaefita: idefl,
14 milliaria. Hoc
re veflimentaria , tum in reliquis apparati- jiterum pofito , fi fcire velis 125- librs argen-
bus
,
peripetafmatum ornamentorumque ti in quantam longitudinem extendi pof-
templi; cum inpretiononhabeatur, quod fint? Dic : i libra dac longitudinem
14
filo aureo
& argenteonon fit intextum. |feremilliarium,quantamdabunti2;': pro-
di-
P R O B L E M A.
Dato pondere metalli ^foraminisper
quodfiU'
ridehet, magnitudine , inquantam longi-
tudinem id extendipoffit, reperire.
A
Ccipe primo filum quotcunquepedum
"^per datum foramen tradudum
,
quod
diligentiffime primo ponderabis. Sit v.
g,
filumdecem pedum
, & pendat unum gra-
hum
, ita in cujufque alterius corporis per
foramen dedufti extenfionis notitiam de-
venies. Dic: 10 pedes pendent i granum,
loo pedum filum quotgranapendet? pro-
venietque pondus quaefitum : habito vero
pondere metalli , fiejus longitudinemfci-
re defideres. Dic: i granum dat filum 10
pedumlongum: fcrupulus, uncia.libraad
504
MUNDI SUB
Sell.Y. dibuntque 17^
milliaria, & fic de cx-
teris.
Hinc
fequitur primb.fiquifpiam fcire ve-
lit,
quotlibrs argenti, extendi debeantad
filum
comparandum, quod totum terrenum
crbetn ambiat : conftat autem ambitum ter-
tenum effe milliarium Italicorum ai^oo.
Dic igitur : 14
milliaria dant i libram ar-
genti, 21600 milliaria quantum argenti
dabunt? prodibuntque i j-^alibrse&f Tot
igitur librz argenti requiruntur ad filum
comparandum ,
quod totamterrenaramo-
lemambiat.cujustertiapars, ji^Ubtx da-
bunt chordam toti diametro aequalem.
Si verb nofle cupias in quantam longitudi-
nem fiium extendi poflit, quod convolutum
tam grave effet, quam tota telluris moles.
Ponimusautem terrenam molem juxtade-
monftrara ab Archimede, fi folida effet, pon-
derare (Jj-^^^dj^^z^^JyzS^z^Sfojzooo li-
bras. Dicigitur: x libra ,
i^datmilliaria,
6 ^
<)2l6
1^\266 ^ 2%7 zi% ^07 200o\\htX,(\\XOX.
milliariadabunt, five quantam longitudi-
nemdabunt.>prodibuntquemilliarialongi-
tudinis qua^fitas
,
quod filumpondereterre-
naj moli jequale iongitudinemultofupera-
rettotius mundanae molis ambitum.
Patet igitur, quod de argenteofiiodixi-
mus, de caeteris omnibus metailicis fiiis dici
pofie : fi enim in aureo filo diifla inveftigare
cupias , accipe fiium aureum quotcunque
pedumiongum, v.gr. j. pendatautem lioc
filum 2 grana : Dic, duo grana dant
f
pedes,
20 granain aurea mafi^a in quot pedes ex-
tendentur.> fada operatione prodibunt $0
pedes, & fic de reliquis.
NotaPriw^, noshic fumerefcrupuium u-
numpro 24granis, &unamunciampro24
fcrupuiis, uncias 1 2 pro una iibra; ita ut una
unciahabeatj^ydgrana, una iibraverbgra-
nahabeatd9i2.
Nota Secundo, metaliorum materiam efl"e
partim argentum vivum, partim fulphur.
Quajcunque igitur metaiia de mercurio pius
participaverint.gravioresfonos.quaedefui-
phure pius habuerint, acutioresfonosred-
dent. AtqueitafentiuntChymici. Egove-
rb gravitatem & acumen fonorum etiam
qualitatibus elementaribus adfcripferimrUt
iiludcorpus, quod plus habueritcumterra
& humido commercii,gravius,id verb quod
pius cumterra & igne, acutiusfonet: Hu-
midumenimcorpusterrgmiftumiiiudprae-
terquam quod condenfet conftringatque,
ex partium conftipatione, grave quoque
reddir Sr ponderofum ; unde fonusquoque
gravis f:quatur, necefie eft: corpus verb fic-
cum terreftre
,
prsterquam quod corpus di-
latet, extendatque ex varietatepartium , le-
ve quoque reddit&
porofum.quamievita
tem fonus acutus neceflarib confequitur
;
quamvishsEccum
chymicisprincipiisfaciie
concordare queant.
A.uriini non tantum in fiia duftum ininfi-
T E R R A N E 1
nitum fpacium producitur , fed etiam in fu-
lars ult.
perficies itatenuestunditur, ut i(Joofolia
ex una uncia auri prodire afierant; & quam-
vis aurum omnium metallorum graviffi-
mum fit, folia tamen ejus tantae funt fubtili-
tatis.utvixinfraaquammergipoflint. Por-
rb i(5oo foiia in planum collocata fuperfi-
ciem adaequant fere 400 pedum quaidrato-
rum. Ex quo facile aliquis fcire poffet,
quantum auri requireretur ad fornicem a-
iicujus templi inaurandum, & quantum
auri ad univerfam molem terrae, fi per-
feiflus giobus foret , inaurandam requi-
reretur.
Sed ut ad inftitutum noftrum reverta-
mur. Quodverbattinetad fplendoremau-
reorum argenteorumque foliorum, certe ii-
ia adeo exafte elaborata videntur, ut purum
putumaurumargentumque, qui five frau-'
d^, five ingenium artificis ignorat, effe vi-
Watur. Cum tamen magna sris portio iilis
accedat, cum magnofaneiucro. Sicautem
procedunr : Ex aere virgam quadripaima-
rem fere continua mallei contufione didu-
cunt, quam deinde circumdant veiaurea,
vel argentea iamella fubtiiiiTime elaborata,
ita Eri ferruminata fecundum exteriorem
faciem , ut tota vel aurea , vel argentea ap-
pareat; hanc ita ferruminatam imponunt
intrafurneiiumflammivomum , ubi reiin-
quuntufque ad vicinam difpofitionem fu-
fionis , deinde exempta iapide iismatite.
ope quoque maiiei tundatur & deplanetur,
donecaeriprorfus incorporetur. Quo fadto
denuocoquitur.&iniaminastransfiiationi
aptas contunditur;quo quidem artificio,au-
rea& argenteafiia multb majorem fpien-
dorem acquirunt
,
quam fi ex puro auro &
argento compofita effent. Verum cum de
Chordarum viribus & proprietatibus iii
Sexto Lihro Mufurgia ex profeflb egerimus,
eb Le[toremrQmiii\m\x?, , ubi pondera ciior-
darum ex auro , argento, ferro , aere, juxta
liarmonicae artis leges determinata cum
quampiurimis aliis confideratione dignis
arcanis eruimus.
Hifcejungam arcanum, quo cornua molle-
comua
fiant
: Primus moduseft: Accipe urinam*'"''^''*-
quatuor feptimanis in oila bene tefta fer-
mentatam, intraquamponesunamiibram
calcisvive,femilibram c\tiQns,(\nzmfodam
vocanr, vei etiam cinerem ex tarcaro, S.libi
rartari & totidem faiis, omnia probe mi-
fceantur, & igni ad coquendum expone,
deinde bis percoiata diligenter conferva;
cornua itaque emoiliturus , ea d\d:o iixivio
imponead 06I0 dies ; &habebis cornu mol-
leinftarpaftae; alii idemprajiant ; cinere.ex
combuftis papaverum caulibus, & lixivio
inde fafto , intra quod cornua ponunt exco-
quenda. Secundus modus docet illa ita mol-
iefieri , ut intra formas fundi queant , &ita
procedunt : Accipeunamiibramfodae,qua
vitriariiutuntur, unam iib. calcis vivje, &
unam
V
LIB.XII. DE ARTIUM MCHANICARUM
ARCANIS.
505
Cap. I.
unam menfuram aquse, coquantur omniajcorneam quaefitam. Tertius modus hiceft:
Protof,
ad
T
concodionem.deinde accipe rafuram
cornuum qualiumcunque
,
quam intra prs-
paratamaquam macerari fmes adbiduum,
deinde totam maflam non fecus ac farinam
manibus primo oleo iilitis fubiges , & fuba-
ftam cujufcunque form^ modulo impri-
mes , & ubi induruerit habebis imaginem
Accipefuccum ex marrubio albo& hederas,
raphani
& chelidonix majoris una cum ace-
to forti
, mifceantur omnia , & cornua intra
ponantur ad macerandum per feptendium
intrafimumequinnm
; deindefac, uti in
prascedenti docuimus.
C A P U T II.
De Arcanis Mijcellaneis.
Cap.^ll.
NE
quicquam rerum curiofarumin 1 Alchymifl:iscoufueto,plusfanepromittit,
hoc OpereomififTevideamur, non^ quamratio&experientiadiftet, Addithu
Sendivo-
gius.
nulla hk tradabo
,
quae haudingra-
ta curiofo Lettori futura fpero ; fed ne diu-
tius moremur, rem totam nonnullis propo-
fitionibus exponam.
Propositio I.
Aerem in aquam tranfmutare.
'\/Slchael Sendivogius in fuo Lumine Chy-
^'mico rem itaproponit : Fiat infirumen-
tum cupreum ejusjorma, quamhicvides;
intra
hanc machinam ex trihus partihus commifiam
^
ferruminatam
,
jpofigiampones infundo , &
fuprajpongiam dua lihne marmoris integro die
naturaliintra vitriariamfornacem
calcinatiju-
perimponentur , cui unam lihram rulri marmo-
ris in minima ^ragmenta contufi mijcehis
,
poji-
quam igiturper inferiorem canaliculum attra-
Slusfuerit, quanto enim hypocauflum ,
in quoin-
Jirumentumponitur
,
fuerit calidius
,
quanto
aer extra hypocaufli Jenefiram fuerit frigidior
(dehet enim canalis E D terminari extrafene-
(Iram hypocaufti)
tanto majorem aquacopiam
ohtinehtsperforamen canalis E D
,
quod in D.
ftrillifitmum adinftar acm,orificium haheat.Per
hoc itaque
orificium aer frigidus
fefe infinuans,
in aquam mox rejolvetur, qute per marmorfpon-
giamque colata , intra vasjuppofitum L M
,
per
canaliculum
B.
defluet, tanta ahundantta ,\t
^
hominihus
^equis in necejjitate potandis
Juffi-
mt c Ita Sendivogius,
qui more jaftabundis
TOM. II.
jufmodiaquam adeo mirae virtutisefTe, ut
nil dubitet , hujus aquas beneficio tandem
ad magna! Artis terminum perveniri pos-
fe; Sed ego peculiarem virtutem inaqua
hujufmodinonreperioaliam,nifieam,quae
hiberno tempore feneflris hypocaufti in-
hxxQX.
,
tum frigoris virtute externi, tum
intuscalorerefoluta, quaeutiaqua fimplex
efl, nullis neque metallicis, neque ccele-
flibus impreffionibus imbuta
, ita in ea
quod non efl
,
quaerere , flultum Alchymi-
ftarum phantafma, quo nihil non ad ma-
gnum Lapidis arcanum conducere pofTe
fomniant, efTe cenfeo. Aquam inde.non-
nuUam colligi pofTe , non nego
;
quid vero
calcinatum marmor
,
quid fpongia ad rem
faciant
, non video , cum potius aquarum
confluxui impedimento fmt
,
quam com-
modo
,
cum aquam defluentem imbibant
potius
,
quam ulterius fluere fmant. Sed
videobenequid hifce intenderit: cum in-
flrumentum nimis facile , imo plebeium vi-
dere
, ad arcanx machinationi nonnuUam
authoritatem apud imperitos concilian-
dam, hoc inutile additamentum
,
gratis fin-
xifTe videtur.
Non ignoro varia vafa hydraulica con-
ficipofre, (cujufmodi &nos inMufsono-
flro monflramus .^olia omnis^generis, hy-
draulica,abforbentia)quBfrigidiaerisattra-
ftu intus vel folo calidae manus attadlu hu-
meftentur, fed qujB eam aquae quantitatem,
quam ipfe adducit , ex refoluto aere prae-
ftent, vidinullam; tantum itaquefacere
videtur,quantum halitus ,qui infufflatusad
feneftram exterius frigidam , flatim in hu-
morem condenfatur. Quodigiturinhypo.
cauflisfeneflrae hyberno tempore aquis dif-
fluant, non eftimmediate abipfointrinfe-
co aere
, fed ipfo vario & continuo homi-
num flatu, qui ubi frigidum feneflrae vitrum
inciderit , flatim in humorem refolvitur;
&experientiadocetinfpeculis
& vitris in-
fufilatis. Accedit, quod integrum doiium
aeris extrinfecocalorerefoluti.vixunciam
aqusE fubminiftrare pofiit,uti alibi experi-
mentis variis oftendimus , nift enim vapor
accedat
,
aer per fe parum aut nihilaquae
continet, utiinartediftillatoriadocuimus-
Sss Pko-
Sea.Y.
506
M U N O I
PROPOSITIO
II.
De Mtichmis Mercurialihus.
Quxritur , utrum Mercurius in motum arti-
.jicidihus machitiis animari queat ? Dico
id
mukiplici i-atione & rnethodo fieri pofTe.
Sedexplicemusnonnullas.
Primo. Si annulumjeipfo moveri vis, fic age:
Fiat annulus intus concavus exquacunque
materia, auro, argento, xvq, ferro, vitro, vel
tefla , intra cujus concaviratem ponatur
nonnihil argenti vivi; V.
g.
ad medietatem,
itaut medietas annuli fit mercurio repleta;
quo perafto , orificium , ne mercurius exfpi-
rare poflit, quam firmifiime claudatur. Hoc
perafto , calefiat annulus , & ubi mercurius
evaporare coeperit , cum admiratione vide-
bis, annulum mirosquofdamfaltusfacere,
hinc inde moveri, haudfecusacanimatus
ab occulto quodam daemone intus latente
agitur.
Secundh. QuomoJo currusfeu
rheda argento
vivo animata
feipfa fumma
vehementia prpce-
dere
poffit. Fiat rhedula ex ligno cum rotis
fuis&equiseffigiata, cujufmodiin Germa-
nia fieri folent, exigui pretii,huic rhedae,
cuitubulusindatur ex sere aut ferro confe-
dus,argentovivoa
liqua ex parte reple-
tus,
deindecanalicu-
lusitaftrifte clauda-
tur ,neullus aeri in-
troitus, aut mercurio
elabendi exitus con-
cedatur ;
hanc fu-
pra tabulam aliquam
planam &levempo-
nito, deinde canali-
culum candela cale-
S
U B T E R R A N E 1
nibusaccenfis refertam
, cui fuperponatiirp^n//.
orbis in formam globi mundaniautimpe-
rialiseffigiatus, ex cere,ferro, velfigulina
tefta conflatus, hunc ad tertiam fere partem
mercurio replebis,& quam ftriftifiime ofcu-
lum obftrues; melius autem feceris/i e late
re globi alicubi feceris : Hocperacto, totam
machinam menfxfuper impones,ita tamen
ut fupra vel unco vel manu e nubibus du(fla
teneatur, eo quodfilaferreaperfefubfifte-
re.utpotefubtiiiflima, nonpollint, &vide-
bis vel ad primam calefaftionem inclufum
mercuriuminciperefolitosexerceretumul-
tus , deinde paulatim intra fila ferrea
(
qusE
funt veluti repagula qusdam ad globum, ne
extrarapiatur, continendum)afcendere in-
cipiet , ufque ad fupremum prifmatis : De-
inde defervefcente vapore , ea proportione
motiis defcendere, qua afcenderat, incipiet;
ubi autem ab vicinum carbonibus locum
pervenerit, ibidem denuofollicitatusquafi
haererependulusfpeftabirur. Plena fanead-
mirationis machina, cujus tamen rationem
nonfaciIequifpiam,nifiproprietatemMer-
curii probe norit, percipiet; majorem tamen
adhuc effeftum prasftabit , fi aquam nitro
fubje<5t.im mercurio fuperaffuderis. Com-
plureshujusfarinaemachinas hic adducere
pofiem , fed ut curiofo Letlori locum relin
quampluraexcogitandi.hiceatantumpaU'
cis tradenda cenfui.
CONCLUSIO
O P E R 1 S.
ELu(flati
tandem ex formidabili &horrO'
ris plena Subterranei Mundi caligine,
per abditos penuariorum Naturae Oceani-
que interiores receflijs
,
per invifas & a ne-
facies;&eccerhedu-
jminehucufquetentatasfemitas, Deo Duce
la rotis fuis mobiIi-i&
Diredlore in portum jamdudumdefide-
bus totum planum
ratum, & ingentianxixmentisfollicitudi-
percurret&recurret,
neconcupituminnumerislaboribus ,
Her-
non fine admiratio-
culeifqueaufibusperfunftiappulimus.Prae-
ftiti, quod pollicitus fui
,
quantumque men-
cisme2imbecillitas& impotentia, permi-
fit , executus fiim; admirabileminterioris
Fabricae Geocofmiz ordinem , difpofitio-
nem, finem toriusNaturs nucleo evoluto
demonitravi, inquibusomnibus&fingulis
meraaiia
fpeftacula!adverret. nifallor, LeB:or ineflabiiem Divi-
ad fpeftantium oble- ! nae bonitatis providentiam . atque in tanto
exhibere
t;imque incomprehenfibili dilparatiflima-
rumrerum apparatu multitudinem, varse-
tatem & opulentiam, tum adgloriamma-
jeftatis fuae manifeftandam , tum ad hunia-
ni generis falutem confervandam, explana-
tam
;
Jam tandem manu a tabula remota,
o-
culifque in coelum fublatis, nil reftat, nifi ur
fummo & gioriofo Naturs mgyeTvi , fi non
quasdebemus,faItemquaspofliimusgratia-
rumaftiones exfolvamus, & coram omni-
bus viventibus confiteamurei, quifecitno-
bifcum mifericordiam fuam. ^temmfacru-
neintuentium. Hoc
pafto homines am-
bulantes ,
volucres
aeremtranantes.fer-
reo tamen filo annu-
loaIiigatas,&innu
(ftationem
licec
Tertio. Siquisvero
perpendiculari in al-
tummotuexhihere Ae-
fideretfive
jiguram hu-
manam
,five
glohum, fic
procedet: Fiat primo
prifma triangulare
ex tribus filis ferreis
ah , ef,dc, conftru
ftum, ea forma, qua hicapparet; habeat
autem in inferiori bafi b c ,
concham carbo- 1
mentum Regis ahfcondere homm
eft ,
opera au
tem
LIB.XIF. DE ARTIUM MECHANICARUM
ARCANIS.
507
Cap.ll,
^^'^ ^^I revelare
^ coMfiterihonorifcum
eft
Itaque fummo Regi feculorumimmortali
&inviribili, facrofandiE&individus Tria
di,Patri& Filio & Spiritui Sando, uni D0,
aquo, inquo, &perquemomniaexiftunr,
&fmequonihilboni, nondicamagere.fed
necogitarequidempofluraus, omnisfitho-
nor & gloria ; deinde tibihumanigeneris
Servatori^eavSgcjTrajESU CHRlSTO,fapien-
tiae r,oa-iJw\t-xyir-t\, qui hofce qualefcumque la-
boresadoptimum finem perducere digna-^
tur es ,qui ut opus longe viribus meisimpar
abfolverem, copiofum gratis munusfervulo
tuocontulifti
;
Tu uti sterna Veriras,Sa-
mafti,
infpiraftinecdumvolenti.utvellem,
adjuviftibonsvoluntatis conatus, ut pos-
fem&facerem, quiin tuis pofle, velle,
&
perficere operaris. Tibi denique Divino-
rum donorum difpenfatrici D E I P a R yE
Vi R G I N I gratias ago prorfus ciSav^ir^s,
cujus
benignitate,meritis&intercenionenonin
hoc operefolummodo,
fedinomnibuscs-
teris a raea tenuitate hucufque ediris libris,
hanc, utaliquidpoffem
, ateclementirtima
Matre gratiam miro*modo
me obtinuifle
hifcemanifeftum efTe volui.
Demum San-
ftiffimo ANGfcLO cuftodix mejc divinitus
mihi conftituto
,
qui occultis
inftindibus
pientiaincreata, &sterni Patris Verbum, femperadfuit, indubiis,
arduis&difficiiii
itaquoqueanimum meumcaliginofumtuo mis argumentis lumJne fuo adftitit
, & ut
illuftrafti lumine, graria vifitafti , mentem quod vellem , id pofleni , occafionem prs-
erexifti, excitafti affeftumvfubrogafti auxi
lium. TibiquoqueAmori xterno S P i R
!-
T U I , fupremo Charifmatum otv^&c^tm
,
qui
obfcuram intellecT:us mei abyflum incubans,
mentem fterilitate damnatam
,
cceleftium
rerumamore fcecundafti , in foeturam ani-
buit. LausitaqueDEoPatriluminum,f!ne
cujus prsfidio, uti merito
omnishumana
fipientia, ftultitia eft, ita quoque omnes
humaniingenii conatus irriti & fruftranei
farifcunt, adinftar vilis fcoriae, quas ventila-
turinarea.
F I K I S.
Omnia admajorem D e i gloriam
Virgmifque Ma k i iP.
I N D E X
E
R U
T
O M I S E C
U N D ,1.
Numerus pagings Index efl: , literas aSch Columnam primam
& fecundam indicanr.
A.
"BJinthium tthl tJafcatHr. 140,3.
Ac<iciA folia CHr mane aferiantnr ,
"vejperi
claudantur.
459,
a, b.
'Acettim acerrimum cjuid.
279
, b.
e]m in
dtfiillatione miraproprieioi
3
y4>
b.
uichates quid.
50,
b. quomodo conficiatur. 483,
b.
Aconiti Sjmptomata, cura ^ remedta 1 6z
u^Binobolifmm inefi
falmis corporibm. 25", a. omnibm
i35,b.
Adamoi unde oriatur. 20, b. gemmarumrex. ibid.
a malleo conteri potefi. ibid. ubi crefcat. 21, a, b.
ad ejus
genefin
qux reqHtrantur. 21, b.
Adamantiifcobs non
efl
kthifera. 20, b. ufm fuperfli-
tiofui. 21, a. durities unde. 20, b. 21, a. efi^tBio.
479,
a. 482. a, b.
483,
a.
Aerqttipurgeturanoxiisimprffitonihtu. 127,3.
vefie-
Kofis
imprejfonihui opportunus
efi. 147,3.
fubterra-
neus follibm purgatur.
194,
b. 195", b. 196,3.
quotuplex.i\i%,h. quomodoponderetur. 467, a,b.
e/i Corimhium quid- 223,b. quomodoin Ortchakum
tranfmutetur,7.'2^^,3.. quomodo coloretur.
^^Jjb.
curtemporefrividomehuscomburatur. 236,
a. u-
fium
quomodo vocetur. 236, b. tingendi modm in
aurichalcum& argenteum colorem.
319,
a. 237^.
anpotahilefieri pojfit. il^^z,a. quomodo vitrefcat.
472,^.473,3.
qtiicrjftallefcat. 473 b-
TOM. II.
423,
3.
134,3.
3j8,a.
455-,
3.
z/risfcoria.
22y,
b. latentis indicia.
235", a. mifiura
variiS ad varia conficienda.
236,
3. fulmen. ibid.
mira proprietoi, ibid. in medicina
afi^e^m. 236,^.
! artificialis ^ nativi diff^erentia.
243,
b.
er
argenti
I
mixtura.
460, a. quantum auro commixtum cxplo~
plorare.
464,
a. calx.
502, b.
z/rugini<s proprietas ,fjmptomata,remedia, 1
61.236,^.
(ygjptti cur inter cormia bovis apimpinxerint,
3-70,3.
i
quem modum in viribm rerum invcniendii habtte-
\
rint.
I
Agaricus quomodo humores trahat.
.Ager cur fcecundetur kctneribm,
Albertus Magnus natur<e mjfia.
Alcaefi quid.
Alchjmia cttr tantopere culta. zj^,^, proprie diSia
Chrjfopceiam promittit, 268,a. jecunAum Paracel-
fum <i Deo inJpirata-zS^, b. quare ab Authore con-
futata.
299,
a. Sophifiica qu<e.
303,
& feq. an Itcita
33
>
I
3. qute damna Reiptibl. confrat.
340,
a.
Akh^mie, nomen. 250,3. definitio, 2^ i ,3. fiudtum'in-
tricaium. ibid. antiquitas
252,3. & (cq- monfiruofa
verha.
288, b. vanitas. 25-2, a.
323,3.
lucro nullm
monarcha divesfaEius
efl. 3
J.o, 3. cenfura Parifien-
fis,
340,
b. JoannisXXll. P.M. cenfura.
329,3.
Alchjmiftarum doli.
299. & feq. a D^monedeccptio.
301.6c feq. inauropotahiliconficiendofucm,/^^ijo,
ineofdeminveSliva. 281, b.
Alcoolquid. i93b.
Sss z Alemhi'
INDEX RERUM
Akmhicmqmd.
^ypja.
A\c^\.\m anro
foivendoprocejfm. i^^z, b. inconfe^iione
gemmarum. 479
^'
uilimentum qnid conferat. i go, a.
Alteratio reram ifil?ris
terra.
9,
b.
Althanor PjUid. 415,
b.
Alnmen fltimit quid. 2.6
1 , b.
Ami>Mftiocjuomodo curetur.
493-
Amalgana qaid. 261, b.
Amtanttu. V\dit Asixfiutn.
Ammochjfm lapls.
23
, a.
Analogia mefniirorum coi*poris humani ad corporum
ccelefiium meml>ra.
3
^6,
a, b.
Anates delcEiantur animaiium venenatorum pafiu.
If^, a. Scoticaqui na/cantur.
ioz,b. ^66,
a.
Andrea; Blavii aunpotabili-s
fpecimen.
445,
b.
Androjemum hii-cinum unde^
370,
a.
Angmlldi unde oriantur.
140,
b. "3^66, a.
Anima manet in femine.
55*75
b.
Animalia maxima cur pauca prolis. 6o,a. fubterreftrta
quadrupltcia.<)i . crjptis montium tnhabitant. C)z,h.
&C feq. 'venenata cur. 1 17. appropriatos vermicu-
losgenerant.
1 29,
a. venenofa ex corruptts humori-
btii nafcuntur.ihxA. quvenenofa.i^o,a. venena-
ta ex terra venenum fugunt. 142,
a. eorum orttu
fpontaneus.
^jy
, a. generantur ex cadaveribus.
gfy,
b. ex putri.O^So,'^. qui exterra.ihid. quo-
modoexfimo.7^6i,3.. efaxis.ibid. exaquis.
362,3.
fpontaneo ortu nata Junt triplicia.
564,
a. qut na.
fcantur exfpirittbtu fpermaticis.
39 '
^-
Anferes Scotici qui nafcantur.
^66,
a.
AntimoniivM deleteria. 158,^. proprietai,Jjmptoma-
ta , remedia. 161 , 170. 8c feq. caicinandi modus.
262, b. /ifiM. 263, b. tin5lura ejfentialis non
datnr.
4)7,
b.
Antipathia rerttm mira.
151
. b. diffmlis cognitu.
132,
b. bufonis ^aranei. 1^1,
h. aceti(^ lithar-
gyrii. ibid. Afpidum ^ferpentum.ihid. quidfit.
1
32
, b . plumbt cum are
d^
lianni cum auro & ar-
gento.
225:,
a. auricumferro.l^C),^.. infeBorum
cum certis rebus.
596,
a, b. & leq. folventium.
4T4.
b.
Apes caput bovinum referunt. joi , a.
369
, b.
fa-
vis confiruendis infudant.
575-
, a. ad qutd utiles.
394.
b.
Apium
rifiis quid. I jo, a. ejiis fjmptomata
,
cura
ej-
remedia. 1 62.
Apum ortm.
577,
a. i officits diftin^i gradm.ihid.
ex boum txcrementisgenefis.
578,
a,
Aproxis herha.
433.
t>.
Aquapotahilts non
efi petrifica.
49,
b. ^1 venenof
l^-j , S.. permanens qutd.
335-,
a. dealbans qutd.
335'''-*-
qt^otttplexj^to^a, adadamantesforman-
dos idonea.
420,
a
473,
a
Aquafortiscojnpofitio. ziS,h. conditiones.
235,
b
Aqnavitiepraparatio.
T-J^fa.
regia. ihid. mercuria
lis. ihid. perennis. \hid. mercurialisvires. 2jc),h.
falispetne purificatio.
458,
b. gemmas peneirantis
confeUio.
478,
b.
Aqutite antmalium venenatorum
pafiu
naudent. 1 iZ,3.
quomodo in ahepyrotechnica artis ope reprafcnten-
tur.
499,
3, b.
Arabes de ^lchjmia fcripferunt.
249,
zr^, a.
Artinem bufonem occidtt i^^ cur. 1
j2,
a. qui qencre-
?!'.
388 , 389. aftronomum
&
geometram agit
,
389, a. adquidu!ilis.1()^,h. ejmfjnfptomata
^
remedia. 164.
coitm.
388,
b.
Arbor quomodo infere>ida.^07^^ & fcq. quidfacien
dum utfrucim diff^erentesproferat. 406.8c feq- una
cafufubinde alias producit.
408, a. inphiala nata.
434,
b. philofophica quotfdie crejcens.t^^x,a. Luna
452, b. Lunamercurtalis.
45"3Ji-
Arbores quafub
Zona torrida nafcuntur , curfolidijft-
?<c.
431,3,
metaliicaquit.
4^2,3.
Arcana Chjmica.
308. &req. Artium mechanica-
rum. j^oo. 8c fcq.
Argentum libenter fociatur cupro.
206, a. quomo-
docx aqua extrahatur.
234,
a. e;f fj? fcoria au-
rum extrahendi modm.
243
, b. quomodo ab au-
ro]feparetur.
267
,b. qui in aurum convertatur.
326,
b. omnes colores in
fe
contmet.
4^0,
a.
quocunque modo calcinatum in prifiinam formam
reduci potefi.
4^0
, b. an in liquorcm folutum
re-
duci queat.\hid. quomodo vitrefcat. /^jz,a. qut
cryfialiefcat.
477,
b. quomodo dulce reddatur.
500,
b.
Argentinatura
z^
proprietas.zzz.&ckq. inveniendi
(^
praparandi ratio. zz^,a,h. adulterandi vana
fraudes. 224,
b. in mediCina
ufm. 223,
b. fjmpa-
thia
er
antipathia. ZZ^. fcoria qaa. 22C,a.
punjan-
di modm. 230, a. pulveris mira prepnetoi.z^i^.s..
pracipitatioquid.z6i,h. quantumauro
infit
explo-
rare.
460,
b, calx. 502,
b.
Argentum vivttm quid operetur.
137,3.
fanguinem
congelat.
143,
b. omnium venenorumcahdfimum
efl. 144,3.
quomodo frigm
inducat
, cr
qui humi-
dum dicatur.
1 44,
b. idem cum mercurio Qr hjdrar-
gyro.
171, 172.
eft
dupie.v.
173,3.
ex mineris ex-
trahendi modm.
230,
b. ejm proprietas ,Jjmptoma-
ta, remedia. 161 ,162. &C feq. Vide Hydrargy-
rum Sc Mercurium.
Arnoldiis illicitis artibm deditm a^^-ja, b. prophetta
donumaffeVtavit.
29J,b.
hominemfefecife arte chy-
micaimpie afierit.
ibid.
Arsmagna quid veteribm.
333.
8c feq. Aurifabrorum
circa quid occupata. ^CiO, a.
Arfenict vis.
1
36,
h.proprietas,Jymptomata , remeciia.
161, 168, a. 169,3.
malignitas. i^z,h. fodina.
246,3.
Ashefitts quid.
69. anfit combufttbilis, 70,
b. 8c leq.
ubi reperiatur. ibid . ligni formam exprimit.
7
1 . b.
an ex eo oieum extrahi
pofiit. Ji^.,
3.
-^^Jf
a.
Asbefii denominationes.
69,
b. charta,
70, 3,77,3.
redimiculum,eiychnium. ibid. compofitio. b.
defini-
tio.
7
1 , b,
Afciomenesferasdomat.
434.3'
Afpalathus ubi nafcatur.
1
40, a.
AJparagi in cornu arietis nati.
^'^^ib- 49.
'^-
Ajpidisfjmptomatac-rremedia.
163.
Afihma quomodo curetur.
193,
b.
AttraUtonts metalltcd caufa, 1
jf,
h,
Avis velocitas qui expendatur.
468,
b.
Aurumabar^ento qui feparetur.Z^'^,^. inftomacha
perdicum repertum. zi^,h. in craniohominis. ibid.
tn Htjpanioiapafiim
purum
eft. 229, a. qui vttrifi-
cetur.z6^,^. opttmt^mquodnam. zSo,a.
307,
fi.
omnihiiS fere
metaliis ineji.
307
, a, b. ex Saturno
qui conficiatur. 314,3.
qtiomodo alia metalia tin-
' gat. '^\'j,h. graduiitumqpiifi.it. ^ig,3..dtbtlis co"
'
iorisquomodo exaltctur.
326,
b. per additionem an
Itcitum.
328,0.
an verum qt
reale arteficri pojfit.
331,3.
Aichjmtcum an liciti; vendi pojfit.:^'^!,^.
ab Alchjiniftis conJeElum, quale.
331.
6c feqq. phi-
lofophorum quid.
337.
8c ieq. potabile an detttr.
440,b. & feq. andijfolvipojftt.
441,3,
b, fempertn
fuumftatum cft
reducibile.
444,
3. fiicdius conficitur
quam defirtMur./^^6,b.acctdentaiiter tantum tranf-
wutaripotefl.
447,
b. non nutrit.
448,
a. ex eome-
dicamentumuniverjale
fieri
non potcji. i\.ii^,a. qtii
crjflallefcat.
477,
a. quomodo ex ioppisfive qmfqui-
liisextrahatur.
J0i,b.
fcriptorium qni conftctatur.
485", a, b. quomodo dulce reddatur. ^oo,h.
fophi-
Jitcum qtii prteparetur. 5*0 3,
a. quomodoinfila du-
catur.
J04,
a,
Auri
ET VERBORUM.
'Anrigmtjts. i88, a. mtura, &propriet<u.
2i9."& feq.
antipathia ^r Jympathia. 2ZO,a. Sc feq. incredibi-
liicopiainTotoJina regione.izj,2L. eruendimodm.
ibid.
femen non datnr.
286, a. c.mor homines m
interitum rapit.
3 1 , a. anima. goz. a, b. calcina-
tio.z6l,h.
44.4,a.j02,a. tinHnraveranondatm.
446,
b. Itqmda
fuhflantia qui in
priflmum flatum
reducatur.
447,
a. t^ualitaifpecificni
cft. 447,
b. ?<J-
giflerium quidfit.
448,
a. i liquorem dijfoluti vires.
ibid. potabilis vtrtutes.
448,
b. fulmmantu con-
fe^io.
449,
b.
490,
b. bonitas qualis.
^f^,
a. ^
LaxiUlofefaratio.
219,
a.
484,3.
a mctallis.
254,
a.
267,b.yoi,b.
yoo, a.
434,
a.
aha ob-
364,
b.
433.3.
vaporo-
4^1, b.
384,
a.
394,
b.
Aurifabricirca quidoccupati.
B.
BA^as
herba mirifica.
BalaniB vivipara Qr cur. 60, a. mufco di'
ftta.
Balis herba.
Balneum maris qnid.2cS. a. roris quid. ibid.
fum quid.
Bargaroz^zjf Italis quid.
"Biatta ad quid utiles,
Balfimumubinafcatur. 1^0,3..
vitrioli. ic)T^,a.. urti
c<e. ibid. mag>ietis. ihid. ftlphuris.
194.
a-
Baflifcus ex ovo Galli natus. ^S, a. Alchjmiflts quid.
355-.
b-
Berniclct qm nafcantur.
366,
a.
Birylltisquicomponatur.
432,
b.
Bifmuthum quid.
3l9' ^-
Bitumenquid. 176, a. a diverftate rerum denomina
tur.
177,3.
varia ejus genera. ibid. utilitates.
178,3.
Bombyx ex merc qui nafcatur.
3
70, a. quale infsBum.
375., a. ^^.380,3. ejtts metamorphofs.^%o,h.
adquidutilis.
394,
b.
"Sorax Attrificum candidfn quemodo cctrttleus reddatur.
19,
b.
Boriz.a herba. 22i,b
Botanici apud Romanos magno honore habiti.
Botytes quid.
Brachmanesfubterraneas ctjptas inhabitant.
Bruchi unde.
Buf peflis rtmtdium.
1
42,a. qm ex
defoffo
anatis cor-
porenafiatur.
Jij
^,'^.
a
formicis confumitur.
387,3.
'Bulbifjmptom&ta, cura & remedia. 1 62
Buprejifs.
164
301, a.
432,b.
226,3.
120, a.
383,
b.
401, b.
226, a.
262, 3.
236, b.
483,
a.
Camphora quid. 178,3. 491,3;'
Canis natura. ijg b. l^\
,
a. rabidi veneni
catifa.
ibid.
Cantharides quid pojfint. ifo,h. qttomodo vcficam
exulccrent. I5 1, a. unde.
2,?>') ,h. earum
fimpto-
mata q- rtmedta. 1
64.
390
, a.
394,
b.
Capnitis quid. 226. a.
Caput corviquid. iSo,a. qttomodo dealbetur. 28o,b.
c.
CAbaliflarum
axioma.
Cadmia quid.
C<ementatio quid.
Calcecumenon quid.
Calcedoniui qui componatur.
Calcinatioquid.z6i,A. 2.6z,a.
272,
a.
444,
b. aurt
duplex.
444>
^'
Calcultis omnibtti in rebtu generatur.
J3,
a. in omnibus
membris humani corporis.
j'^, b.
f^ja.
C. C^\^Vi\i primui metallurgus.
2^3,
a.
Calor multarum virtutum artifex.
1
32, a. 1 36, b.
artificialis quis.
ZJ^,
h.
fimi
,feparans, veficie, cine-
rum,fortu , liber , carhonum, flammarum , balnei. \ Cokrum diverfitas in dtaphanis.
9,
b. commtxtio ex
ibid. Solis cwlefiis
^-
fubterranei omnia conflttuit.
1 quatuor principalibus. io,a. proceffus in tir.Hura
334,
b. /^rn.
13,
b. combinatio. i\,z. ttr.iurainvegeta-
Caliditatisgradus diff^iculterindagaripotefl.t^zi.&cicq. bilibus. ic),h. tnavibus caufa.iy,a..
varie gene-
Calx plumbea quomodo in minium vertatur ejufque fes. 3
1
8,
a. 422,-a, b,
caufa.iz,h. qmd Chymicis.z6i,z. ejusvtrulen- Colubriinflillatitiaaquaapparitio. 438.
6cl"eq,
tia. 138, b. Confirmatiochjmicaquid.^iO,h.
ejusvartiprocefus.
Calcts viva
proprietas,Jymptomata,remedia. 161
312. 2cleq,
Sss ^ Con-
Cafeus qui verminajccre
pofit.
377,
b.
Cajftatibinafeatur.
140,3.
Cataputiafjmptomata, cura &
remedia. 1 62
CatilliiS cineritius quid. ^.TO, a.
Cedriis ubi nafcatur. J
38, a.
CerafiiiexquercuMata.2,6^,2i. in falice. 363, b.
Ceruffa quid
(jr
uH-a quomodo rubra
fiat.
iz,a.. in
plumbum qui reducatur.
446,
b. explumbo quicon-
ficiatur. ^^^,
a. ejus proprtetas ,Jjmptomata, reme-
dia.
161
Ceratioquid.
267, b.
Chalciiis virulentia. 1
38,
3.
Chalybis conficiendi modtis. 242,3.
potahilis confeSiio.
45-1,3. ujus medictu.
4J"ijb.
Charta Turcica quirpraparetur,
41
, a.
CharaEleres Chjmici.
'
342
fhaotica majfi quid. 347,b. ex ea Detis immediata 9-
mnia produxit. ^jo, a.
CherJydriJyr/>ptomata ^remedium. 1
64
Chirotheca petrefaSa.
51,3.
Chryfalides.
375-, a.
Chryfalis quid.
3 79,
a.
Cryfopoeia Caligule.22i,b. anlicita,
3^8,3.
fhrjfocantharus quigeneretur.
385,
a.
(fhymia circa quid verjetur.
z6o
fhymia etymon. ^^o , a. Spagyrica
definitio. 2 f i , a.
25-6, b. laia.
2.51, b.
312, b.
Qcadaunde. '2^%i,h. adquidutiles.
394, b.
Cicindek quid
&
quigenerentur.
^Sj, b.
Ciconiain lacu Arelatenfifub aquis reptrte.
94,
b.
de
-
leBantm animalium venenatorptmpaflu.
1J3,
b.
Cicuta unde nafcatur. 129,^. ea intoxicati quid tma-
ginentur.
iJJ.a-
ejtisftolonesperfliferi. i^6,h.Jjm-
piomata, cura &
remedia.
\ Sz
Cmexunde.yyifh.
ad quid utilis. ^^^,a, quomodo
fugetur.
39^'^'
Cinnabaris proprietas, fymptomata,remedia. 161. mi-
nera.zoj,h. fixattofruftranea, 320, a.
Circulatio quid.z^iy,^.. 416,3.
ejus machina nova
416, b.
Coelumphtlojophorum quid.
278, 3.
Cohobatio quid. 265', b.
Colcothar quid,
193,3.
Colocafia ubi nafcatur,
140, a.
(Jolocynthidis Jyraptomata, cura & remedium.
162
Color quid. 8, b. fundamentum habet injalibmfulphu-
ri commixtis.
9,
a. inefl
omnibus corpertbm.
10, a.
ultramarinui Laz^ult.
484
^. ejtts natura
dijfici-
lioris indaginis.B,h. tnfinitmnumerui.^,^..
caufa
inlapidtbm. ibid.
folores tn opacis corporibta dijferunt ab iis qui in dia-
phanis comparent. Q,b. unde nafcantur. io, b. &
leq. apparentes qui.
1
5"
, a. in trigono quates.
1
6, a, b. metallorum. 1 8 . b. unde nafcantur in To-
pazjio, Sapphiro, Carbunculo &Smaragdo. zb^a. qui
quaioemmasexprimant.
479,
b,
INDEX RERUM
Comrariorum luSia
quid operetur.
1
3
1 .
b.
Corallm atrum
intra aquas mollis. 17S, a. an femen
habeat.
1 79,
a. raraosfiftulofos
habet
qt
unde. 1 8
1
,a.
fiElitiui.
486,3.
Coralli rupes Romam traufmijfa. 178,
b. plantaex
tranio humano &
dtlphino vivo.
179,
b. medicA vi-
res. i8o,a. ortiif. 178.3. 179,
& feq. durities
unde. 1 80, b. ftirpiumfigura.
1 8
1
, a. vires unde.
1 81, b. tinEiurts varii modi. ibid. folutio. 45:6,3.
Cornua qui mollefiant. 5*04,
b.
Cornuum fojfilium
ortus.
6jr
a. differentia.
6f,
h.
Corptts mertuum curgraviiu vivo. zT^jh. humanum
in aquis falinis inventum .
144,
a. intra aquam qut
fonderandum. 46 1 ,
a.
Coryli flolones igni appofiti fe
in circulotorquent,/^'^^),^.
Crabroncs.^^y^ja, unde. 375"^'
Crocus Martis qui calcinetur. z6l,a. ^^^uomodo pr<e-
paretur. z6z , a.
458
, b. reneris qui confictatur.
4^8,
b.
Cruces in cancrorum dorfis. jifj,
b.
Crucifixm in lapidibvts exprejfus.
33'
'^*
Crypta petrifica Panormi.
49,
a. in arro Neapolitano,
Tyburtino & alibi.
ibid.
Cryftallus quomodo nafcatur. i^,b. 20, a. conftat ex
Jale: ZO,a.. prodigiofr
magnitudinis. I39> b. quo-
modo tingatur. .
479'
^"
Cryftallt minera. 207,b. calcinatio quomodofiat.^j^,h.
mirificie.j.0^. 8c feqq. volans quomodo exhibeatstr
in aere.
499,
a.
'Draconesfubterranei.
94.
6c fcq. alati vygyptii.^^,3..
a SanSis occifi.
ibid. in Helvetia.
95
, b. Vietoris
cujufdam cum iis habitatio. 1 00, a. eorum genefis.
ioi,a. membrorum in iis diverfitas unde. loi ,
b.
cur ifnem fpirare videantur, ibid. aurum appe-
tunt.
Corn. Drebellius.
Dryinus ferpens.
I02,b.
284,
a.
164
482,
b.
39f
364,3.
140,3.
375'-
382,3.
ELeBrum
quibm conftet. 224,3.
EleStrum. Vide Succinum.
Elementa putredinem generant.
151 , b. concurrunt
remote adcompojitionem rerum.
348,3. eorumfon-
dus quomodo exploretur.
399,
b. quomodo in phia-
laexhibeantur.
^f^'
^*
Elixir quid. 2^1,3. 280, a.
Emphjteutica ars quid Aoceat.
402. & feq.
Emplaflratio
quomodo tnflituejtda.
404,
b.
Encau/la quid.
^y^,
a.h. praparandi modus.
473,3.
ad lucernam.
473
, a. eorum piBura Florentina.
478,
b.
Enfis
temperamentum.
2,40,
a.
Erinaceus.
93'
3.
Erucisqui in papiliones degenerent. 367,b. cttjus ge-
47.
b.
364.
b.
41 8, b.
43,
a.
6j,n.
inUuratio. ibid. compofitio.
Culices unde.
382,
b. ?^ ij^a^iaf Kf?/.
Culmm hordeaceus in
vefica
inventus
Cuprejfus ubi nafeatur.
Curculienes quales.
Cyniphes unde.
D.
Diymones
Subterraneiin quibus locisvifi. 122, a.
245". b. montani. iz^,a.. eerttm labores in
fo
dinis. ibid. vexantfojfores. 1 23,^.
in Helvetia.ihid.
in Hungaria. 124,3. varix deiis relationes.
1241
a, b. 206, b.
Dei admirandafapientia in rebta ttatura.
437
b
'Deipara imago in Regno Chilenji.
Deliquium quici.
Delphini cerallinis ftirpibas objiti.
Uemocntifententia de atemis confutatur.
Dendrachata quid,
Dentes quomodo Matura formet.
'Deodatus de Goz,on.
97,
a. 8c feq. ejus certamen cum
Dracone.
97,
b. ^eligitur inmagnum Magiflrum
Ordinis.
98,
b.
Diaboli inrebus naturalibtufcientia.
2,74,3.
Diaphana conflant fulphure fuo &Jaltbus 1
y,
b.
Digeliio quid. 26^, 3.
Diphrjges quid. 225,b. ejttsjpecies
&
praparaHo. ibid.
Dip/as.
164
Difltllatio per refiexum Solis radium.
259
, b. quid
ftt. 412,3.
Diftillationis dignitoi.
^iz. dtfferentiitvarns. 412,3.
ibid. machina adfublimandos liquores.
^i^ith. al-
tera machina liquoribus depurandis
ferviens. ibid.
tertia rehtis dijficiliorii dijfolutionis apta.
414,
b.
cauteh.
414,
b. ^if^a.
Dijfolutio qttid.
4?7j
b.
"Dijftmilttudo inter homines.
^j^,
b
D..rniKi m auro felvendo procejfu-s
Draco marinus.
164. alchjmiftis quid.
neris
infeBa.
Euphorbti /jmptomatafCura & rer0edia.
ExtraBio.
Extravagans Joannis XXII. P. M.
37^
a.
162
266,3.
328. b.
F.
E
it/x quotupU.
'JZ'
Falx qui temperetur.
iao, a.
Fanum in Chile ex criftallo,
1 9, b.
Felis rabida cerebrum comeflum infatttat, 1
48
j b.
Fermentatio.
267,
b. 280, b. quid
&
quomoda pat.
^ij,a. ejusrequifita.
417,^.
Ferfum quomodo Jolvatur, 240, b. qui
erjflallefcat.
Ferri minera qualis.
207,
b. in cuprum verfio.
208, 3.
209,3.
234,
b. 275", b.
^^/.238,3. qualitat.
ibid. durtties ttnde. ibid. fympathia& antipathia.
238,
b. praparandi &temperandiratio.
239,8cfeq.
coquendimodt. 2^^,h. 240, b. bonitasin Ilvain'
fula. 240,
h.pttritatisjigna.
241, b. matrices .ihid
.
decoElto & in chalyhem commutatio.
242, a. in as
tranfmutatio nen eflpropria. 242, b. neque in plum-
bum. 275",^.
inaurandi modus. yoi , 3. calx. yo2,b.
Ficus exunaparte albae.v altcra rubra qui producan-
tur.
407,
b.
Filtratio quid-
26
f,
a.
Fixatio chymica quid. '^zOfZ. Lnna
& Solis,^26,z.
Mercurii. ibid.
Flamma viridis ccerulea, purpurea, atra qua.
18, a,
Flos quomodo vario colore imbuatur.
409.
t>.
Fodina quomodo purgentur. 1
94,
3
.
FodinarumvenaqMid.ii^j .'3..
fibraquid,i^,h. a-
tura orproprietas.
202, 8c feq.
Fcenum qui adolefcat.
360,^.
Fons lethtferTerracina. 147, b.
Forma
fubflantiales educuntur ex potentia natura.
3j6,b.
442,
b.
\
Forma rerum ex quibus
confiflat.
j,
h.
^"^f.h.
Formtcaqtiid ^36,3..
undeoriantur.^i^^jja.. ad quid
Draco in MufaoTjarberinorum.
95', 3. a Venatore in I utiks.
399>
a.
eampis Romanis occifm.
C)f,h.
tnjpelunca S.Marite
j
Fornax fukerranea qualis. 2
y6,
3. fhilofephica qu
Magdalenae.
96,
3.
Tarafeioccifits.
c)6,h. alatus
in
Infula Rhodo. ibid . ejus velocitas.
97,
a. mors.
98,3. volans in Helvetia
viftts.
98,
b. lapisabeo
dimijfus Lucerna confervatur.
99,
3. alattts
farma
4l2,b. cyEtna qualis.
413,3-
Fofieres quibtis morbis affligentur. i 92,3. quibus medis
fe
tueantur contravenena. ibid. pereunt ab haliti-
'is.
'
1
94,
b.
Frigi-
ET VERBORUM.
FriffiditatisradHS diffitfilter ajfignaripotefi.^zi.^ieq.
Frh^us qtti incorrupti ferventur.
409,
a. quomodo
faaviores &odoratiores reddamur. ^1.09, b.
Fnci mde & curfine acnleo. 2
78
> a.
Fttliginesvenenataqi4malacanfent,
191,
a.
Fulminatio qttid.
2 67
a.
Fmesincendiarii t^ut pr^eparentar.
492. &c feq.
FmgorumfymptomatayCuro. Q;- remedia, 162. fpecies
varia.
^^^.
c feq. cervinorum ortm.
5-70,
a,b.
tifus. 57i>a.
Fttrni varii.
257
Sc feq.
GAlactites
lapts. 188
Galeni laus.
296, a.
Qallina deleBantur animalium venenatorum
paftu.
ly^ja. ferrum^ nummosaureosdigerunt. ibid.
Galltts monliruofm in horto Magni Hetruria Ducis.
102, a.
Gangrana curcurattt dtjfictlis.
129, a.
Geherfophifticatradidtt.
291,3.
Gemma e.v qHihtiifiant.
7,
a. diaphane qaomodo qene-
rentftr. 15", b. 24, b. piinSiatee tjua, 2.z,h. Itneata.
23,3. /lo/y^o*.
24,
b. quomodo ex fmalto paren-
/!'.
474,
a, b.
^-jj,
a, b. emoUtta qui duritiem re-
CKperent.
j^']<),^. quomodoah Mexio cenfiaantur.
ibid. exjMppofitisbraEieisquicolorentur.
480,3.
Gemmarum Jurittes unde.
19
, a. 'z//w. 5*0 , D. ori-
^o. 246,^. folutio.
^J^ja.
Geocofmi cum Mtcrocofmo comparatio. i.
S.GeoTgii martyrium.
71
b.
(jtf^ qui^, 226, b,
^^<
^K curia MagnjCham. j8,a. Maximiliano
Cafiiri
oblattis.
J9,
b. Ferdinando II. ibid. Dre-
panitanus. 6i,a.
Gigantumfepulcra. <\6^h, variafi:eleta. ^6,Sc kqq.
rohur. ^%,z. menfitra. ^^,n. deiis Fabulofanar-
ratio. 6 1 , a. 63,
a. oj/^j < Sictlia inventa.
6z, a.
^^^ fofides
quomodo generentur.
64, a. aquatici re
creativi quf componantur. t^if^,iL,h. aquatici odo-
riferi qui.
^^j,
b. lucentes qui.
497
* b.
Goliath ^^w altitudinem habuerit.
60, a.
Cjradiii rerum difftcultsr indagantur.
42
1 . & feq.
Gravitas ceraad aquam.
462,3. auri,argenti,ayis ad
aquam. t\.6o, h. plumtfidrceraadaquam.^6i,A,h.
plumbi ad flannum. 462, b. olei ad aquam.ihid.
mercurii ad aquam. ibid. mercurii ad plumbum.
465,3.
aurtadargentum. ^6^,z. auriadferrum.
ibid. aris ad plttmbum,46f,h, aqua ad vinum,
ibid. aquarum diverfa,
/^66, a. Jan^uinis in ho-
minibus. ibid. liquorum.
466,
b.
467,
a.'
Grjlli unde,
384,3.
Gypfiproprietoiffimpt
omata, remedia. 161
H.
HAbitatio
fubterranea A^clita. 1
1
9,
b. in Hetru-
ria. 120, a. in montihts Luna
^ Cafpiis, ihid.
in
Hifpania, I2i,b. inTranfilvanta. ibid.
'Hamtu pifiatotiui qui temperetur.
240,
a.
Hamorrhoidis vis tn Janguinem, 128, 3. fymptomata
C^
remedia. 1
64
Hedera qui nafiatur.'2,6'^,h. inter cornua cervi nata.ih.
Helcjfma quid,
Z^f,
b.
Heltotropintis Lipis, 3o>3-
Hellebori fjmptomata , curai^ remedia, i^^. vires.
452,3.
Herba venenofa unde oriuntur.
127,
b. 128,3. 'quo-
modo
nafiantur. '2,60. S<.fcq. uude virtutem acqui-
rant. /!^o^,h. lethargum caufantes. /^^'^jh, Joltfe-
qua cur adSolemfe vertant,
438,
b.
Herbarum pradicamenta novem,
40
1
, a, b. medicina-
lium vtrtutes.
424, 42
5^,
a. tranfplantatio qutd ope-
retur,
450,
a. virtutesprodigiofa num vert dentur.
4g2.
& feq. palingenefis.
434,
b.
43^.
8c feq.
HermodaElylui,
160, 3.
Hippice herba.
45 3
, b.
Hippocratis latts,
296,3.
Hippocampa.'-^j<^,?i, adquidtttiles, 39yb.
Htppomuncs,
370>
^.
Hnctfianguis cur calculo medeatur,
43^,
a.
Hirudtnis Jymptomata,fj;' remedia,
164
HtrundinesQr mira earumoccultatio.C)2,a,h. quo-
modo intra aquam vivere queant.
94,
a. c?ir deplu-
mes repertantur. ibid. quanto tempore orbem terra-
rum ctrcumvolare
pofiint. 468,
b.
HominesfubterraneiMelita quomodo viva^nt. 1 1
9,
a.
Humiditatisgradus dtffkulter apgnari
potefi. 421 . 8c
feq. infingulis qtiomodo exploretur.
466,
b,
Humidum uncitto/umquid. 188, b. quemodo in me-
tallum degeneret.
1 88, a
.
Hyacinthus qut conficiatttr.
477
^*
Hydrargirumargemumfiertle purgat.z^i^o.'^, ubire-
periatur, ibid. educitur hfirdtbtts metadicis.z^s^ 1 ,3.
quomodofeparetur ab arqento.
23 1
, b, in opttmum
argentum qui convertatur.
308,
b. ejtts natura.
iji,i.proprietates.
172,^. VideArgentum vtvura.
Hjdria qmd. '
7
3

^
M^
b
Hydrophoboram natura, 1
ff,
a, b.
Hyofcyamusquidoperetur. i39, b.
Hyuccaquid.
ij^.&feq.
I.
Afponixquid. 22, b.
Ignisquid& quotuplex.
418,3.
Igni^ proprietas.
7 1
, b. qua ei
refiflant, 70,
b.
7 1, b.
fubterraneimachina.j6.
artifictofi, qui aquaacceu"
ditur, compofitio.
497
^*
/gntsfatuM quid &ubi appareat.
43,
a.
Ignuperpetuus vere non datur.
73,
b. quomodo alio ali-
quo
modofieripoffit. 76,^.
ejus Plutarchus, Arifto-
teles, aliique non miminerunt.
75", b.
Imbibitio.
^^S*
t>'
Inaurandi modus.
501,3. jog.&ieq.
Incineratio quid, 262, b.
Infoliatio quid.
4?
b.
Inoculatio quomodo facienda.
^'-'^
^-
Infitio arboris
fub
cortice quomodo facienda.
405 ,
b.
quomodo in trunco arborii. 4o4> *
Intervenium quid. 1
98,
b.
Impofiura quorundam pfeudochymicorum.
322, b.
323,3. 324, b. 325-, a. -^r^w.
523,
b, cujuf-
dam inprafentia Principis.
324,
a.
InfeBaqua^ quotuplicia. 365", 3. ^? 4/e4?r.ibid.
8c feq. z'(2m.373,3,b.&cfeq. aquatica unde.^yj,h.
quomodo artificio prodttcantur. 392,b.
393,2.
mundo
neceffaria.
393,3.
curnaturatot produxerit, 393,b.
J
Joannes jab Afci3.
284,3.
I/is quid denotet.
334,
b.
Jupiter chymice denotat as.
*
185-, 3.
Jurati quid infodinisfacere deheant. 191, b.
Juftinianus Princeps
Baffan
L.
T AUuca quifiat
odorata,
M^Lactts Labacenfis mtra.
enfis. 46,3.
409,3.
94' b.
Lac Virginis quid. 2.79,3. 318,3.
Lampyrides qutd. 385", b. quigenerentur. 386, a. ad
quidutiles,
395*'
'^*
Lapisphilofaphorum qutd. 268, b. myfticus QrfiSitius.
ibid. varia ejusnomina, ihid. ininvefiiganda ejus
materia Alchymifiarum confli5ius, 269. 8c feq. qui
conficiatur. 272,
3. vegetabtlis quis ftt.
277,
b, in
eo conficiendo Psracelfi procejfus.
3
1
f,
b. Nicolai
Barnaudi.28i,b. Arabum. 278,3. JoannisAzo-
thi. 273, b. Joanni XXII. P. M.
falfo
adfcri-
pttts. 329,
b.
Sss t^ La-
INDEX RERUM
Lapidu
/iefimtts.
^, ^- difereHtkvaria. ih'\i. & feq.
divifio. 4.
origo.
5,
a. tn hominegeneratto.
15-7, b.
fttjili^
experimcntum-
^
, 486, a.
La.puLax.Hli. Jk 2-35 a.
Lapidtficavisquid.G,^.
und^riMur. y,htj if^/fmi'
neraltbfis.
^
48; a.
Lapidesexqtiibiisfiityit.^jf-X. qu& requirantur adeorum
confifientiam. ihid.
^f,h.
quomodo in fodtyiis cre-
fcant. 7,
b. cur purtorii aut impurioris fubs^lantia.
ibid. eorumcolor.ibld. Chromatijmi^ in cjuocon-
Jiliat. 1
1,
b. qmmodo colorentur in terree. -vifcerihus.
1
5. 5c feq. pun^ati cjui. 22, b. qui lineati.
23,
a.
^a; confictantur.
24,
a. vartarum rerum in tis ex-
prefito.^^o.&C leq. nemorojorum lapidum quatuor
genera.
43,
a. ejuomodoanimaltHm figurdtn iis im-
primantur.df\.^^CQ^. generantur tn omntbui hu-
?nani corporis mtmbris. j-^, b. in partibm anima-
lium.
5^4, a. & leq. Duodecimin R/ittonalt Sacerdo.
tis
Magnipofiti. 89
c feq. cur igne in calcem dege-
nerent. iS^,h. cupro divites.io^,^. quctuplices.
420,
b. quales.xhid. marint. ihid. nonjolvuntur
oleofis.t:^f^,z. faUitii. 485", b.
Laferpiittortui. ^j^S, a, b.
Laurtts expuppinavisnata. ^6^,h. inplatano. ibid.
Leo rtther quid. 1 z, b.
Lepusmarinm.
164
Libavii detnfeElii transformandis relatio. t^^^o^h. de
rejufcitattone plantarum narratio. ^'^j,2i. tn auro
felvenAo prncejfus.
442,
a.
Ltgnaquomodo
tnfaxa convertantur.
49,
b, curignein
cineresdegenerent.
189,
b.
Lignnm
fofitle
naturale. 68, a. in agro ^quajpartano.
ibid. a Cjefio deteiium. 68, b. ejus forma. ibid.
origo.
69, a. alni in lapidem Hitrjum. 209, b.
Limaquitemperetur. 240,3.
Limacesunde. 'i^'-j'j,2L.
Lini Asbefiinipraparatio.
77,
a. Lini
in
fericum tranf
mutatio.
486,
b.
Lithanthraeesubirepertmtur.6<^,h. 208, b. eorur/i
halttus
peflifer. 146,
b.
Limui Chaoticui qua virtute abinitioinduruit. f,a.,h.
Ltthargyriiproprietas,Jjmptomata, remedia. 1 62
Lithargyriumquid. 226, b.
Ltquor Itmptdui quomodo in album commutetur-T,
17,^.
quomodo in croceum. ibid. incceruleum. ibid. tn ni-
^r?w. ibid. coeruleus inpurptireum.
fi'^,^.
ejus
gravttatem
c^r crafittiem explorare. ij
67
, a.
4^9
a.
Locufiaunde.^i^^Tf^^.. quomodogenerent. \hid. combu-
ftte
reltcjuoi odore fugant.
^85,
h. qualesfuennt qui-
biu S.Joannes vefcibatur.of^i\,z. adqutd utiles.
39j,a. qui extermtnentur. 11^0)6,
<Si.
Lucerna perpetuo ardens anfieri pofiit. 72,
b. vartade
ea opiniones. y2,h. variiejus conJhuendamodt.j^.&C
feq. iygyptiiquomodoeamfaciebant.
77>
t>-
Lunus.284, b. ^jfii Lunaria.z%^,2k. martjrio coro-
natus. 29j,'a.
Lumbrici qui generentur.
y]6,
a,b. in intefitnis qui.
377,
b. adquidmtks.
595-,
b.
Luna chymice denotat argentum. 1 85", a.
Lunaria LuUi quid operetur.
289, a. Rabbtnorum.
301, a.
Lutumfapientiaquomodoparetur. 309, a. 415, a.
M.
'^china hjdraulica.
1^^,^. 215, 214, 215". a-
nemica.xi i, b,2i2. adaereminfodinis emen-
dandum. ihid. hauftoria.
^45
t>-
248, a.
2ldagnes aureus utrum detur. 22 1 ,a. ignt tradttm
per-
dit virtutem.
445,
a. eftu vis quomodofiatica explo-
retur.
466, b.
Jldagnetifmui Maturte. 6
,
a in lapidum gene-
ratione.%,&. venenorum. 1<^%,Z. cuprtadferrum.
275,
br fimilium adTtmilia.
317,3.
qitid eficiat.
348,
a,b.
M^igon Posntu.
4^3.
a.
Mandioca quid.
1 63, b.
Mandragorafymptomata, cura
(^ remedia.
163
Marchajita quid&ubi.
207, a. argentea.
207,
b. qui
generetur. 8, a.
fJ2
proprietas,Jymptomat'a
, reme-
dia.
162, i69,a, b.
/W^re Rubrum coralli ferax.
1 79,
a.
A4argarita qui conficiantur. ,481,8. 486, a.
Miirs chymiceferrum denotat. 1 85", a.
Martagon qutd Lullo.
289, b.
Mdftyx
qui depuretur.
478,
a.
Matertaprtma
Alchytpiflarumfubfifterenon potefl.zy^
6f feq. 286,a. 289. & leq. <i Paracelfo denonn-
nata.
292. Scleq.
Medicamentum quid.
1 30,
a;
Medicinal. virtutes.
424.
efeiui. 425", b. ttrmino-
rum exphcaiio.
42 f & feq. i/zm quomodo k non-
nulliiinvefiigata.
'
426,
b.
MelchiorCibinenfis.
284, b.
Menja argentea Ducit Saxonia. 222, a. vitrea qui con-
fictatur.
477,
b. & feq.
Menflrua mHlierum quam noxia.
133,
b. adfolven-
dum aurum qui conficia,ntur.tWi,h. e.vmelle
&
manna aarrireia.
446,
a. ad Lunam folvendam a-
pta. ^i^Oih. folvenitaqutdpraflent.
45*4,
b.
Mercunus Tnfmcgidus reconditd doSrina autlor
333' a-
Mercuriui incorrigtbiUs
eft. 172,3. omnia conjungtt.
172, b. lethifer
eft.
jj^,a.. corrf^us
fit
medicina.
ibid. de epa virtbus judicium Authoris. iji^fh.
utrum aurum trahat
&
qualiter.
1 7f
a, b.
1
76, a.
chywice argemumvivum denotat. i8f,a. qui pra-
cipttetur.2.61, a.. difficulter domatur. zjo,a.
efi
indefiruiibilii.zji,h. utrum k Jucco altquo coa-
guletur.zS^,h.
290,3. a in hominis fanguine.
ibid. quomodq (ubiimetur.
278,
b. utrum tn mo-
tum artificialtbui machinu c.nimariqueat. yo6, a.
Vide Argentftm vivum 8c Hjdrargyrum.
Metallum quidfit.
184,
b. ignecur puritu reddatur,
190,3. qunmodo moilefiat.zic),a.. qui per plum-
bumfulminetur.
26j, a,
Metaiia quomodo in duritiem excrefcant. 1 83,^. quo-
modo virtute ccelefitgenerentur. i86,a. excoquendi
ratto. i^i.a. commixta ubi reperiantur.ioj,ti,.
quomodoparanda adcoSluram.xiG, a. tria tormen-
tafufttnere debent in depuratione. 2 1 6, b. feparan-
di modus.2^i,a. plumbo combtiruntur. z6j,i.
quantum mercurii contineant expiorare. 468,
a.
fine
plumbo non vitrefcunt.
475,
a. qui fmaito inuran-
tur.
ifj6,
a,
Metailerum coiores. 1 8, b. attraBiones.
\J^,h.
tranf-
mutattones.
1^6,0..
materta. i2z,h. genefis.ihid.
6C27i,a. 25"j,a. forma. 184,3.
produEitoni quid,
conferant eiementa. 186, b. fluxtbilttas tn igne unde.
189, b. venaquarationeinnotefcant, l^S.&leqq.
ufito
qnomodo
fiat.zi6,a.. mifiura.zz^. fcortie.
22C, a. tranfmutatioquid.zj\,h. pnmamattria
qui paretur.
273,
& (eq. caicinatioper mercurtum.
4f8,a.
calces quos colores adducant.
^JJ,
a. calci-
natio. 502, a.
Metaliurgia qmd&inquo
confiftat.
182. 250 ,
b.
2ji,a. 41,3.
Metaliurgus quid
noffe diheat.
1
9
1 , a, b.
Meteororumcircuiatio. 190, b.
Microcofmus eftfomax dtftiliatoria.
4
1
1
Mineraita qua venenofa. 1 29,8.
alia majora, alia mi-
nora.zjo,a.. quotuplicia. tp.o,z.
Minium itquefieri
non
potefi. 183,8.
Mtftura ollarta quid. ignea quam Sotaccende-
repojfit qui praparetur.
49
6, b.
tJHixta
E T V E R B O R U M.
Mixtaomniatx quibHS conflent.
i^Jjb. 517,
a.
2i4ola ad conterendam materiam mineraUm.
217
MonocerosqHid.
66, a. nuiiqMamfuit. ibid,
Monocerotis cornUHbi. 66, b.
eHfpculafifcmm. ibid.
Romie.6j,z. ab Albeito Magno objervatam.
ibid.cHrin^ngliaprtecipfie^t.6j,h.
fo^tle. ibid.
Jlions aurifer qualis.
21^,3..
Montes an ab tnimrernm exftiterint.
j,
a. ardentes.
177,
b.
Afonflra unde nafcantur. i o i , a.
Morbi ex fetlphure , mercurio
^fale conflant.
1
56, a.
quinam ajale. i
^6,
b. quinam a tartaro.i^y,^.
fof
forum.ii^Zf^.metaliici eorumque cura.
195.
&ck<\.
Motiu in rerum natura quis.
3
1 6, a.
Mottis perpetMts
fierinonpotefl.jf,^.. eflpure artifi
cialis. 2yi, b. ejpts inventiones decem ad Autorem
tranfmijfe. ihid. quomodo arte Chjmica exhibea-
tur.
45:3
b.
Mofchini.
37S'^-
Mundui viciffttudini obnoxius. 126, a. Trifmegifto
quadrupkx.
533.3.
Subterranem omntura origo.
405", b. nilefl niffornax difldlatoria.
41
1
Mus Alpeflrii qualis.
92,
b.
Mures varii.^i,h. qui nafcantur ex limo.^^^S,^. ex bo-
villollercore.
'^J'2.,
h.quomodo propulfentur.
596,^.
Mufc
unde.
38 1
, a, b. vartie,.
58 1
, b. ad q^id uti-
les.
Mufcaspycportiones explarars-
Myrrha ubi
nafcatur.
Myrtihis lapis.
Mjrtus quali^ in^y^gipto
^aViis locis.
Mjfos virulentia.
N.
39^.
a.
469,8
140,
a,
25,
a.
43o,a.
i37,a.
NApelli
fmbr<enoxiit fymptomata, cura
&
remedia. 1
65
Naphthaquid.
176, b.
Naturit operationesr/iir<e. 22,^,^. piBura.
50. & feq.
olutenhumidum. i2^,z. principia tria. ihid. cir-
culatio in quo conffiat. 190, b. imitatio
Aifficilis.
^J^ja.
prototyponinarterefpiciendum.Zi^6,b. la-
bor in rebui producendis .
26^
, a.. in metallis gene-
randiS'
274,
a. circa produBionem metallorum in-
duflria. i^^,h. 190,3.
principia.
^fi,a..
pericy.
clofs in infeEiorHnt genef.
595,
b. principiorum
vis.
405", b.
Nidus in petram converfus.
J
i > a,
Nitrttm quomodofixetur.
4
j2,
b.
Nutrimentum unde(it.ifj, a. fmper ei aliquidfacu
lentutn adharet. ibid.
O.
^Chraqualis.
183,
a.
'Og gigas.
63.
a.
Oieuraphilofephorum quomodo conficiatur. 264,
b.
Oleandrifymptomata, cura ^ remedia. 1
6^
Oleacalefaiacurfluant.
'
189,
b.
Onager Indiciu.
66, a.
Onyx quicomponatur. .
483,8.
Opalm qmmodo ccnfciatur.
48 1
, b,
Operarum infodints offtcium. '
9 '
, b.
Ophites.
2.3,8.
Orchides. ^6S,a. apiformes unde.
369,
b.
Organum pyrobolicum quomodo in aere exhibeatur.
500,8.
Orichalcum qui prai>aretur.z^6.h.
efl
nativum Qr
faSitium.ihid. pr<sparandi modus.2.^j,a.. vete-
rum quale.
^.
475,
b.
Oryxcaprarumgentu.

66, a.
Ojfd
gigaxtum.
^6,A. elephantorum.62,z. quorftodo
generentur in terra.
63,
b,
Oflracea uude originem trahant.
Oflracitesquid.
V
'
Ovum(fhmfophicum quT4^
quibus in locis crefcant,
ibid.&feq.
140, b.
226, a,
258, b.
P
-Whmis corpus quale.
58,3,
b,
Palmaubinajcatur.
140,8. tn
bafflatua QazfAns
nata. ^6i,h. in leU:o capitolti.
362,8.
Panfpermia rerum quid.
246. Sc ftq,
Papiliones.
-i^yf^a..
unde.
379,
a, b.
Paracelfus.
284,
b. qualis
fuerit.x^<^,h. contume-
liofus in omnes medtcos.z<^6,a.. omntaex aliis ha-
bet.
296, b, fitperflitiofus. l^-j,^.. magtx, deditm.
ibid. verum hommemfe
conficerepoffearte Chymica
impiepr<efumit.2^j, h.
fine auro
lapidemfiert pojje
a/?erit.
28 1,3.
Paracelfi fucm.
314,
b. intolerabilis pr<efMmtio.
315-, 8, libri prohibiti. ihid. arrogantta.2g6.h,
3^ff^i
proccjfus m materia prima pneparanda.
273,8.
in laptde
conficiendo.^}f,h.
aurificium.
^16,
a.
procefmfalfis. ibid, modtis in refufctta-
tione plantarum.L^-^6,h.
437,3.
deauro ^otabili
opinio,
441,
a.
Tafiinaca r/iarina.
\
^ir
Pavonumpenna quales,
\j^
b.
Peccattim originaLe fnaiorumcaufa.
145", b,
Pediculi unde in hommihiis nafcantur.
390,
8. quomo^
dopulfentur.
397) 3.
Peitcanui quid.
258, b.
Penni vitrea quomodoparentur.
474
b,
Peripieumonia qiii curetur. i^a^
g.
Perl<e,infeium, unde.
380, b,
381,8,
Perfcafneofftcuiis utfiant. t^io,h. mira
magnttudinis
ibid. quaita in
Perfia ^ F.uropa.
430,8.
Peruvia quot miliiones aurtfuppeditarit.
2 2
7,
b.
Petrificatio nidi, chirothecce.
^\,2.. piantarum.
ihid.
figura
humana. ibid. Deiparte imaginis cum cruci-
^;a-9. ibid. omniumpenererum.f2,a.
corporis hu-
mani. ^l,h. eqninie unguia.
fZ,a. Civttatis
Afri-
c<e.
j^,
8- hord<e tntegra.
j^,
b. foetm in utero mu-
543.
371,
b,
135-, 8.
240, a.
497'
a-
iieb
Phaiium rloll.r.idicum unde.
Phantafiicafacuiiatis vis.
,
Phiebotomum qui ttmperetur.
Phoenix Aichjmijiis quid.
Pilitfub aqua ardentes quipraparentur.
Pifcesfofdes.C)i,z. quomodo faxorum medituilia
p:
netrarint. 92, a. in fubterraneis fiumfntbm.c)^,h.
in Heivetia ex montibns erumpunt.
ibid.
Ttfcium
hpvipipuit
prcsiia contra baittHeas,
67,8. ortmt.
383.
b.
PlacoAes quid.
226, 8.
Piant<t quomodo nafcantur.
3
j 8
, 3 5
9,
& feq .
eflatuis
<zneis nata.^6z,3. ex animaiibm.^^^^Z^jh.
pro-
priumfbi antmaiproducunt.^^^j,^.
393,8.
quo-
moio dividarrtur.'^^^,^.,
quantumfinguiis dtebns
e.xcreverint expiorarc.
^67, b.
Planttevenenofe qm.
130,8.
unde originem trahant,
138,
b. 8cfeq. comparantur cum venenatis mine-
raitbus.
1 39,
b, cur fubinde ammalcuia venenofa
producant.
144,
b.
Piaflicavis quid.
7,
b.
348,3. fimini
innata.
348,
b.
^J^'
b. in inanimatis
efl
anaioga ad vegetabiiium
(^
animaiiumpiaflicam vim,
3
y^,
b. quomodo ope-
retur.^S^ff,^..
ejm eftSm
.
3 5"
J
> b
.
Tlumbum in ceruffam quomodo mutetur ejufque ratio.
I2,a. quiin caicem.iZth. argentoeflamicum.z^i^j^.
caictnatum curgraviw. ibid, qui caicinettir. 261 ,b.
nigrum
I N D E X
mgmm qut
adidam & ameum reddatttr.
5
1
9>
a.
cnr dftlce. 422,
b. 5/ cryflallefiat. fifj-].,
b.
Vlumbiminera
qmlii. 207,
z.fcoria. zx<;, b. uttlitates.
Z37,b.
matrixqtiariam.
ih'\d. rednBio in cti^rttm.
zy6,n. i>tfla*inHm.zj6,h-
ad flanmim
gravit^.
462,3.
wrr?.
472,
b. calx.
yoZjb.
Pltivia igtiea qtii conficiatHr.
49
5" ^'
Polypodtum.
160. a.
Poma acida
^- dulcia in una arbore qm prodticanttir.
407,
b. itt imaginem quamvii reftrant. 41
o, a. t
fiam
diilcia. ibid. ut rubra. ibid. eorum calami
lonaeallatiquomodoconfervandi.
,. ^
40^,3.
Pompholyx qtiid.
220, b.
Tondirum mineralium valor. 307,
a.
PopulifoltoritmmotKS. 4-39'
'^-
Porrttmprodigiofa
magnittidinis qut producatur.i^o8,h
Potofinns traciui olim ob frigM
inhabitatm.
Pruna (ine ofitctilii ut
fiant. 41
o,b.
Pfjllii fimptomata^
cura i^ remedia. 163
Ptjasferpens.
1 65*
Pulexunde.^^c^o.h. quomodopropulfetur.
39?.
b.
Pttlmomarintu. 1 yOj a.
efii^
venenum pulmontbm ini-
micum.
ibid.
Piilvis argentumin auYHm cor/imutam ab Arabibm
confiam.
V-l>^- BMj^-
Pulveru pyriiprimainventia.i^&J.confeBio.i^SS.Sx. icq.
Purpur qui nafcantur. 365",
b.
PfitrefaSio quid Chymicis. z66, a.
41 j,
b, ejm
efi^e-
lm. 416,
a.
450,
b.
Tygmai on homines fed
d^mones fiubtorranei. 12^,
a.
nufquam eorum natio reperitur.
ibid.
Pjrites ubt reperiatur. 206, a. eitu fuligo
tertio
ufli fit
iKcombufttbilis.
2 1
6,
b
R E R U M
Rupiciflajw^/^o/roi^.^^ija. ejmde aMro Alchymifia-
rumjudicium.
294,
b.
S.
^
SAlcur
foscundum dicatur.
^Jijb.
ubique prove-
ntt. ibid. animalia confervat. 352, a- ei fiilphur
cr
mercurim injunt.'^,^^,^. cryflalUnum
quid.
7.6-1, i.
Sal Ammioniacum producendis fierpentihm
multum
prodefl.
I43,a.
Salis Ar/imoniaci mira vis.
264,
a, Sublimatio. 264,
b.
menflruum.
^J^,
a.
;'
aquam redttSiio.
458
>
a.
Sal Naturaquid.6, h. omnia
fixat.
188, b. ex qui-
bm conflet.
348,
b. quotuplex.^^^,3.. ejm mtra
vis.
187,
b.
Salis mira proprietas.
245-, a. in cryflallum verfi efi^e-
0^/^.248, b. diverfitas. 42 3)
a.
Salifodinaubi reperiantur. 223. c feq. quotannis no-
vofiale
replentur.2i\/^,h. 7yrolenfies.Zi.\6,a.
Bur-
gundia.
247,
a.Scfeq.
Salomon novitfibras tmicuiqm platjtartim infierenda-
rumaptas.
''
'
450,3.
Salamandra apud Alchymfias.
33J,
b.
efits fiympte-
mata&remeclia.
165"
Sandafler qutd. 23,
a.
Sanguifuga^ i6i.. ad qttid tttilii.
39J.
b.
Sapor unde. 4^^'
^*
Sapphirm qnomodo eonficiatur. 476,
b. 481
b. in a-
damantetnqiticonvertatur. 43''^*
Sargafio herba unde.
5
62 , a. ejus crifla venenofa.
562, b.
Saturmts chymiceplumbum denotat. 1 85", a.
Satyrionunde. 129, b.
568, a. curfic
diEium. ^6i),
a.
Quajacttm ubinaftatuy. 140,3,
ejmvarix vires.
423,3.
QualitatesJpecifica
quid difiirant a manifeflis.
1
52, a.
elementares an fiympathtam &
antipathiam conlit-
tuerepofiint. 133,3.
quatuor elementa
fiunt
earum
vehicula. 138,3
R.
RAdix
comedenclifacultatemtollens. 434 b.
Ranaundeoriantur. 140, b. 365^,^. 391,
b.
]ianfijfdes.^\,a.
earumorigointrafaxa. 92,3.
Raphanm quomodo dulcii reddatur.
4"^>
^"
Regesfiepeliendt
mos apud vtteres.
70,
a.
Regio fiubterranea Solc nonilluminatur. X2.i,a, nova
in Hifipania dete^a. 1 2
1
, b. quomodo tn phiala re-
prafientetur. 4j3'^'
Relatio rerumqtiarundammemorabilittm communica-
ta abEMa. Georgio Loreto. 109. & feq.
Remora utrum in rerum natura extiterit.
'^JJi
^-
. Reptilia qua veaenoja. 1 3
o,
b.
Reubarbarum quomodo hilem trahat.
1 34.
3.
ejm ex-
traUumparandiratio. l66,3..
Reverberatio quid. 263,b.
Rhedodendri ligrtim accenfium pefiferum. 146,
b.
Geor. Riphseus.
Rifogallum venenum atrox. 1 68, b.
Rocheta qui componantur.
494,
&icq.
Roja qui variis coloribm imbuantur.i^oS, a.
quiin-
corruptaferventur.
49i
*
Rosfialisfpecies efi. ^J^^jb.
Rofea crucis fratres magi.
298,
b. eorum dogma. ibid.
Rota in aere verfatilis qui reprajentetur
.
499,
b.
Rubetafiymptomata&remedia. 16^)
Rubinm qui conficiatur.
477'^- 480,
b.
Rubigo
firrum
confiumit, 238, b. contra eam reme-
dium. ibid.
Saxifodina Tiburtina.
44,
b.
Scabies unde.
>
1
56, b.
Scajola quid.
47^'
^*
Scalarummirafiabrica. 228
Scammeniumquomodobihmtrahat.
134,
a.
ScammoneafiymptoTMta, cura
Gr remedia. 1
63
Scarabai capiteequi.ioi,h. undc^S^^a.. monocero-
ffiawfl^e.
385,3.
adquiduttles.
39 J>^'
Scolopendrajjmptomata, cura ^
remedia. 165".
I Scoria metallorum. 225", a. argenti
.22y,
b. aris
&fier-
riibid. plumbi ibid.
Scorpio peftzsremedium. 14X53. exocymonatus.
372,3.
387,
b. ^^vi"'^;;^'.
373,
a. qutd& unde.^Sj. ubi
reperiatur.
387,
b. artificio
qui producatur. ibid.
adqHidtitili^.
^^y,
b.
Scojfacavalloherba.
433,3.
Selenites qualis.
70, b.
Semen quid prodtscat. 8, b.
347,
a. qtiid (it in majfit
(Jhaotica.^^^i^^h. Mnndtcjuid. 'X,d^(),-x. univerfale
qttomodo aradtu acqmrat.
349,
b. Metallortimnon
efl
animatum.
349,
3. Natura omnia trahunt.
350,3. eftfial
anmatum.':^^!,^. univerfale quid.
35:2,3.
353,
a. in quo coiififtat.7,^^,h. efl
vege-
tabile,'2,i^z,h. gj^jb. prohficumquid.ihid. indi-
v'iduatur pro ratione matricum.
356,
b. in vegetan-
tibusquidoptretur.
397.
8c feq. quomodo attraha-
titr.
398,
a. in emphjteutica arte qttid praftet.
406, b.
Scminisfuttltas duplex.
^\%,7\..
visradiativa.
^J^.a.
parsqiiota.
398,
b.
Seminartum rertim quid proprie (it.
6,
3. duple.w
6, h.
natura qttid. 1
84, a. matnci quomodo
infieratur.
376,3.
Sendivogius.
284, b.
Sepsfierpens. i6^,h. perurinamexcretus. 160
Serpentesunde. 140,3. 292,3.
quornodo hominem in-
terimant. 141,3. cur in Attfiralibuspartibus vene-
nofiores quam in Borealibus.
1
42, b. quando m dif-
fe-rentes fierpentes degenerent. ii^2,h.
143?
^- tibi
repe-
ET VERBORUM.
reperiantur.
143,
a. ciconiu in cibum[Hmpi cur
non mceant.
if^,
a.. qui artificiose producantur,
392.
a. quomodo
fugentur.
?96,
b.
Siccitatkgradus
dtjficiUoris indaginis.
42
1
, & feq.
Smaltum variigeneris quomodo pmparetur.
475"
, a.
Smaragdus
qui
conficiatur.
476,
b.
477
a. 482,3.
So^
prdftans ad vitrum. 47X,a.
Sol aurum denotat chymice.
i8f,
a. Romanus cur no-
ceat.
146, a. Philofiphorum quid.
357,
a.
<y'/ y/-
^orfjw explorare.
467,
b.
Solani
^mptomata , cura
, c^
remedia. 163
Solventia quid
prttftent.
45*4
''
^fS'^'
<S'<70i ^<W operetur. x
33:,
a,
Spagjrica ars quid.
^fija. 256
b. quomodo iici'
ta,
328,
a.
Spermatica
corpufiula quanam.
398
^a. omnibus in-
>'
35:8,
a.
Spicafarris e naribus natis.
364,
a.
Spiritus falis
figit
materiam tartareanj.
1^7,
a. j^w-
maticus qutd.
397
a. actdus quid operetur,
45"
f,
a.
Spodium quid.
226, b.
Stannum potabile qui conficiatur.
4J2,
b. quomodo
vitrefcat.
471, b. qui crjftallefcat, 477, b. quo-
modo calctnetur.
fo^, b.
Stella an
concurrant ad metallogenefin. \ 84. earum
radii terram non penetrant. ^ 8
j,
b.
Stibium. Vide Anttmontum.
Stramonii
fymptomata , cura ^remedia.
163
Struthto-camelw qua vi ferrum dtgerat. l
^
^> ^'
Stuppa pjrotechnica ^ui praparentur.
49^>
b.
Subltmatio quid. i-6i\ b.
Subtiliatio qutd.
263,
b.
Suicinum quid. 78,8, b. quomodo
Boruffi pifientur.
78,a. quidprteftet. Sz. &Cicq. qui animalcula con-
tineat. 78, b.
79,
a. quomodo componatur.
486, b.
Succuf petrtficus unde. 48.
qu 'd/it
(jr quotuplex..i^^,i.
ex nitro
c!rfulphurefaxum durtjftmumfacit. yo, a.
expjrite & vitrioUtis quid efftciat. ibid. &b. terra
vtmnofus animaltbus venenofis loco nutrimenti
fer-
vit.
142,
a.
Sulphur virtute omnes colores habet. 14,^. cum nitro
ceSlum in lapidem abit. ^o , a. generat quatuorjpe-
c/.
136,
b. cur^fi'> diSum, i66,ii. dividitur in
tiTrufft ^
m-xvfu^ti. i66,b. ubi fodiatur. ibid.
quidfit.
ihid. eftminerale^phtlo/ophorum. 167,3.
idemfere cum biiumine.
1
76,. rttbrum ubi. 2o8,b.
quomodo vitrifcetur.
263,
b. dijftculter domatur.
270, a.
fixum
quomodo aurum exaltet.,7,
1
3, a. qui
LunaminSolem ttngat.
31
3.b.
fixum
quid.\^()^.
Sftlphuris mineralis origo, 1 67,b.
fiores,
lac^ oleum. ib.
virtutes. 168, a. balfamum fulmonis vitia curat,
I94,a. vis auripurtficativa.zo6,^. minera.zoS,h.
fiores conficiendtratio. 264, a.
fixi
folutiad
volatili-
tatem praparaiio. 3i2,b. oleum reale non datur.
45:7,
a. oleum qui praparetur. 488,
a.
Surculi quomodo infirendt. 402,
b.
Sympathia qutd. i32.6cfeqq. venenerum ad certa
membra. lyo , b. ferri cum plantis.
239,
a. auri
cumplumbo. 2
jf
, a. ocymi eumfcorpiont. 388,
a.
T.
TAlcum
quid.
70
, b. quomodo in oleum reduca-
tur.
457
a.
Talp nenfitnt
cacie. ^i,h. earum origo. ibid.
Tapult qui nafcantur. ^6^,h.
TarantuU virtu. 1
fO,
a.
Tartarus quid. i
y
6,b . caufat horrendos morbos. i
y
7,b.
quomodofolvatur.
4JJ
'^'
Taxut ubinafiatur. iip,%. ejtu umbra noxi<e.
146,
a.
Tellina qul preducantur.
393
>
^*
Terrd halitibus aquam &
aerem inficit.
149,
a. quo-
tuplex. i^zofi.. foliatAquid.%%i,'Si. albaqutd.ihii.
Tetragonifmus nondum repertm.
2cx,b.
Thapfiafjmptomata , cura
cir remedia.
163
Thus
ubinafcatur.
140,8.
Ttnca
qui nafcantur.
376,
b.
Ttthymaitjjmptomata , cura ^remedia 1
63
TinllHra colorur/t in vegetabiiibus.
19, b. in gemmit
quidnperttur.
20, b. qm^ftt. 280, a. amt multi-
pltcativa an detur. 286
,
b.
446,3.
arq^entum in
.
aurum convertr.ns.
312,3. argenti ejttjque vires.
45*0, ^j"! ,
a,b. coralliorum quomodo folvatur.
4j6,
a. ejfenttalis exantimonio exirahi non
poteft.
i^jy,h. gemmarum varia.
485". 8cieq.
Topaz.ius
qniconficiatur,
477
a. 482,3,6.
Tranfmutatio uniui metalliin aliudquid.in^.z-j^,z,
fA:wrParacelfi. z^^-^a. Vetertim.
334
a.
Tritictm tranfplantatumfpeciem mutat.
1 34,
H.
Turcois qtti componatur.
483
Tutia ubt nafcatur.
140,
a. quid.
226, a.
V.
VAllis
in Megrelia Sole on penetrabilis.
122, a.
Fafa Chjmica ad excmplarnatuneconftitutafunt
Zf6,
a. varia.
258
, b. 8c feqq. circuLtoria
qpiit.^lZ. qualia
ejfe
debent,
414,
a,b. quo-
mado luto ebducantur.^i^ ,z, vitrea quomo-
do cceruleo colore tingantur.
476,
b.
Ventm aeri purgando necejfarius
196,3.
Fenafodinarumquid.i^y,a. earum
figura. 198 a,
qutbm modis innotejcant.
198. & ftq. 210, a. ra-
tio eai eruendi. 2 1
8
, a. argentex cui lapidt tnferie.
222, b. aurifera qua occajione dete^a. zzy
i
n. di-
vites quomodo explorentur.
229, a.
Venarumfodinarumvaftitas.
227,
b. multiplicitas
(^
profundit/is. ihid . excoquendarum modm.
232,3.
Vegetabilia ex quo eduSlat
S^^Oja.
Venenum quid. 125", a. 136,3. quomedo nafcatur,
1
5-2,3. inaquaticis. iz%,h, ejm dtfferetttia. iz^.
hominibmproprium,
130,
b. alimento
eppofitum.
131,
a. correBumceditinufummedtcince. ibid. ve-
neno remedio
eft.
x
31,
b. ferpentum natura cali-
dum.
143,
a. intm fumptum quomodo operetur.
149,
b. & feq. canis rabidi qute
inferat fjmpto-
mata. Ij^ja, b. quomodo igne corrigatur. lyS, b.
Venenefamineraliaquanam.izj,Z. qutd ex iis aene-
retur. 1
%j,
b.
Venenorummirajympathia
c^
antipathia.
141, a, b.
calor Jpectficus . 143,3.
mira /jmptomata. i^t^, a..
ij3, 3,
b. magnetifmm. xj8, a.
Vemurintu lapU. 23,3. qui conficiatur. 486, b.
Venm chjmice ftannum denotat. 1 8
f
, a.
Vefpee. 375",
a. i.
378,
b.
Veratrum quid prafiet. 1
39,
b.
Vermes qui nafcantur in corperibm.
372,
b.
389,
b*,
exlixivio. 373,a. qua damna inferant.
390,3. quo-
modo ^
cur cum pluvia decidant.
3
9 1
, b. quomodo
intra nucleos najcantur.
393,
b.
Vinum qaomodoJubltmetur, 26j,b. ejm in difitllando
mira proprietas.
4^5" b.
Vitrum fiexibile ^ infrangibile.
470
, a. apud Indos
fummo
tn pretto. ibid. Julphuri incoHum in lapidem
tnduratur.^jl,h. plumbi. (^yZth. antimonii, ihid.
lem. ibid. Lunare quid. z62,,z. ruptum quomodo
conglutinetur.
4
1
^,
a.
Vitri utilitas.
470,
3. materia.
470,
b, vafa cenficie-
dtmodtcs. 47i,b. differentia.ihid.proprietates.ibid.
glutea quods ibid.
Vitrtficatio quid. 262, b.
Vtpera quomodo operentr. I
j
i , a. earum venenum
quid.
151, b. caro comefra cm hemini nonnoceat.
153,3.
Jjmptomata & remedia. 16^
Virgula divtnatoria quid. aoo, b.
Vttie
INDEX
RERUM ET VERBORUM.
I
^j,
b.
I
Vvit nigra.
^
alba qui prodacitntur.
407,
a. e^uom^do
Ij^, b.
okis tnjcrenda. t\o-jih, abfque -vt/iacei^
qtii factm-
U.
^1.08, a.
ntis^fatyrii inimicitiie,
f^isplajfica. y,h. iwaginativa.
l^ijcnm qtiomodonafc-itur. 365,3,
b,
VitriolHmanri noyinihd ad\und:Hm habft . . . .. qnomo-
doparctiir-2.66, a, b. quomodo ex ci:pro extrahatur.
4j8,
a, qtil exatiTo.
4J9,
a.
ZJlmtfoliorurn motus.
43
9'
'^-
Volucresfulpbnre
^
fale targint. 1
7
, S. fubtirranne
93,
a. "jeneriofs.
Zhtm
^
Thumrtiim quid.
91,
a.
Z)rma hominmn quid praftet. gj2,a,b.
IJrtica qui nafcantur. 565", b.
"Vrfi natura.
93,
a.
Vultures omnis generis ammalia, rapiunt. 1 01, b.
X.
X
Tlophtor
37f.a-
,
EnfaU unde
^82,3.
'Zoophjta qua.
565", a. ^a: v?wi libHrr.t nata.
371.
a,b.
E R R A T A.
Pag.140. c. T. 1.4 Thutiam/ef.Tutiam. P.
145. c.2. 1.57.
^'wo""'%.^<n'(!?''<"'- P.192. c 2.1.i.inmarg.
Arfenii leg. Jrfenki. P.
225. c.2. 1.15. w^r^. Dyphryges leg. Diphryges. P.323. c. 2. 1. uk cinerem leg.
cinerum. P.372. c.i. 1.14. inmarg.ociwoleg.ocjiwo. P.374. l.afepeM/t.Hyppocampus leg.Hippocam-
pus. P. 400. 1.62. Tithymallorum/e?.Tithymalorum. P.427.I.29. lo.g.il/e^.z.g.
S.
\.34.1lleg.
tf
.
1. 38.
Sl%S.
1.
47.
48. 10. g. sDs
%
28. g. 51.
P. 429.1.2. forte
%
Lob.proSoh. & I.20. forte /e^.
Lobel. pyo Sobol. P.494.C.2. 1.13. fefquialtera , teg. fuperbipartiens tertias. I.44. fefquialterafc^.fuper-
parciens duas tertias.
,?
/
/
.i
i
0Mp4tii\
"J-p-miAf-p
^i^
T^
II
^
P^^
hG^
J^'
\
\